Sutrakritang Sutra Dipika Dwitiya Vibhag

Author(s): Harshkulgani
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600365/1

Page #1

आगमप्रकाशनमाला नं-३५ श्री शंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः
श्री प्रेम-भुवनभानु-पद्मगुरुभ्यो नमः श्री तपागच्छाधिपहेमविमलसूरिशिष्यपण्डितहर्षकुलगणिप्रणीता
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका [द्वितीयो विभाग:]
प्रेरका: प.पू.वैराग्यदेशनादक्षाचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरा:
संपादक-संशोधको : प.पू.मुनिराजश्री कल्याणबोधिविजय-संयमबोधिविजयौ
प्रकाशक: श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
वि.सं. २०४९
वीर सं. २५१९
प्रतय: ५००

Page #2

પ્રકાશકીય
અનેક ગ્રંથોના પુનર્મુદ્રણ સંશોધન સંપાદન પ્રકાશન બાદ શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ પૂ. હર્ષકુલગણિવિરચિત સૂત્રકૃતાંગ દીપિકાને પ્રગટ કરતા અત્યંત આનંદ અનુભવે છે.
૫.પૂ. કર્મસાહિત્યકોવિદ સુવિશુદ્ધબ્રહ્મચારી ૫.પૂ. આ.શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન ૫.પૂ. વર્ધમાનતપોનિધિન્યાયવિશારદ આ.શ્રી. વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન ૫.પૂ. સમતાનિધાન પંન્યાસજી શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર્યશ્રી ના શિષ્યરત્ન ૫.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આ.શ્રી. વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પ્રેરણામાર્ગદર્શન ને આશીર્વાદથી ટ્રસ્ટ સાતક્ષેત્રની ભક્તિ સાથે શ્રુતભક્તિનું અદ્ભુત કાર્ય કરી રહેલ છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજય મ. તથા મુનિરાજ શ્રી સંયમબોધિ વિજય મ. જે ખૂબ જ ખંતથી અનેક પ્રાચીન હસ્તપ્રતિઓનો ઉપયોગ કરી સખત મહેનત કરી પરિપૂર્ણ શુદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
દીપિકા ખૂબ જ સરળ ભાષામાં છે. છતાં વિશાળકાય ગ્રંથનો નિચોડ આપવામાં દીપિકાકારે પોતાની આગવી કળા પ્રદર્શિત કરી છે કે જે પ્રાથમિક કક્ષાના અભ્યાસીઓને પણ શાબ્દિક - આગમિક બોધ કરાવવામાં અતિ ઉપયોગી થશે !

Page #3

બંને મુનિરાજશ્રીઓને પ્રસ્તુત કાર્ય બદલ ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ પાઠવવા પૂર્વક વંદના કરીએ છીએ ને ભવિષ્યમાં પણ અનેકાનેક ગ્રંથોના સંશોધન સંપાદન કરવાની શાસનદેવ તેઓને શકિત આપે એવી પ્રાર્થના સાથે પ્રસ્તુત પ્રકાશન શ્રી ચતુર્વિધ સંઘના કરકમલમાં હર્ષોલ્લાસ પૂર્વક સમર્પિત કરીએ છીએ.
ચંદ્રકુમારભાઈ બી. જરીવાલા નવિનચંદ્ર બી. શાહ
ટ્રસ્ટીઓ
પ્રાપ્તિસ્થાન :
૧) પ્રકારાક : શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ શોપ નં.૫, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, મરીનડ્રાઈવ ‘ઈ’ રોડ, મુંબઈ-૨
૩) મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધર્મશાળા
સ્ટેશન રોડ, વિરમગામ.
લી.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
લલિતભાઈ આર. કોઠારી પુંડરીકભાઈ એ. શાહ
૨) જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ C/0.ચંદ્રકાન્તભાઈ એસ. સંઘવી કનાસાનો પાડો, પાટણ (ઉ.ગુ.)

Page #4

ઋણ સ્વીકાર
.
જેમના સંયમની સુવાસ અદ્યાપિ તપગચ્છોઘાનમાં ફેલાઈ રહી છે તેવા અનેક સંયમી તપસ્વી-પ્રભાવકોપ્રવચનકારો-બહુ શ્રતોના વિશાળ ગચ્છનું નિર્માણ કરનારા સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ. ૫.પૂ.પરમોપકારી મોક્ષમાર્ગદર્શક-ન્યાયાદિશાસ્ત્રવિશારદ વર્ધમાનતપોનિધિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા. સમતાસાગર સંયમૈકનિધિ પ્રગુરુદેવ સ્વ. પન્યાસજી શ્રી પવવિજયજી ગણિવર્ય ૫.પૂ. સિદ્ધાંતદિવાકર ગીતાર્થમૂર્ધન્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયજયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા. પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ ગુરુદેવશ્રી આ.શ્રી.વિજયહેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા. ૫.પૂ. દર્શનશાસ્ત્રપ્રભાવક વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી જયસુંદરવિજયજી. મ. પ્રેસકોપી કરવામાં સુંદર સહાય કરનાર મુનિરાજશ્રી ઉદયદર્શનવિજયજી. મ.
મુનિ કલ્યાણબોધિવિજય, મુનિ સંયમબોધિવિજય.
'રા

Page #5

卐
श्री नमस्कार महामन्त्र
नमो अरिहंताणं नमो सिद्धाणं नमो आयरियाणं नमो उवज्झायाणं नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक्कारो सव्व-पावप्पणासणो मंगलाणं च सव्वेसिं पढमं हवई मंगलं

Page #6

દ્રવ્ય સહાયક
@
શ્રી તપાગચ્છાધિપતિપંડિત હેમવિમલસૂરિશિષ્ય શ્રી હર્ષકુલગણિરચિત સૂત્રકૃતાંગ દીપિકા ના પ્રકાશનમાં લાભ લેનાર સંઘો(૧) ૧૦,૦૦ શ્રી મુલુંડ જૈન તપગચ્છ સમાજના આરાધકો
૫,૦૦ શ્રી હરિપુરા જૈન સંઘ (અમદાવાદ) ૨,૦૦૦ શ્રી મહાવીર ચે.મૂ. જૈન સંઘ (અમદાવાદ) ૩,૫૦૧ શ્રી મહાવીર જૈન સંઘ રાણીપમાં
(મુનિશ્રી સંવેગવર્ધન વિ.મ. તથા હિરણ્યબોધિ વિ.ના ઉપદેશથી) - ૨,૫૦૧ શ્રી કેશવનગર જૈન સંઘ (અમદાવાદ) ૨,૭૧ જેતડા જૈન સંઘ
ટ્રસ્ટ ઉપરોકત સંધે કરેલી શ્રુતભકિતની ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના કરે છે.
E
લિ.
જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ

Page #7

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
ॐ नमो वीतरागाय अथ श्रीसूत्रकृताङगे द्वितीयश्रुतस्कंधे
प्रथमं पौण्डरीकाध्ययनम् श्री सूत्रकृतांगस्य प्रथमः श्रुतस्कंध उक्तः, अधुना द्वितीयः प्रारभ्यते, तस्य सप्त अध्ययनानि, तेषु प्रथमं पुंडरीकाध्ययनं, तस्येदम् आदिसूत्रसुयं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं इह खलु पोंडरीए णामं अज्झयणे, तस्स णं अयमढे पण्णत्त।।शा 'सुयं मेत्ति' श्रुतं मया आयुष्मता भगवता एवमाख्यातं, इह प्रवचने, खलु शब्दो वाक्यालंकारे'पौंडरिकाख्यं अध्ययनं, पुंडरीकेण-श्वेतपद्येन उपमा यत्र तत् पौंडरीकं, तस्यायं अर्थ: प्रज्ञप्तः, “णं वाक्यालंकारे" ॥१॥ से जहाणामए पुक्खरणी सिया, बहूदगा बहु सेया बहुपुक्खला लद्धट्ठ डरींगिणी पासादिआ दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा ॥२॥ 'से जहाणामएत्ति' तद्यथा, 'नामशब्द: संभावनायां' संभाव्यते पुष्करिणीद्रष्टांत:, पुष्कराणि - पद्मानि यस्यां सा पुष्करिणी-वापी (१) P आओसं० (२) BJ भगवता, (३) अस्मिन् अध्ययने सर्वत्र । प्रतौ 'पुक्खरणी' इत्यस्य स्थाने 'पोक्खरणी AM प्रत्योञ्च 'पुक्खरिणी' ज्ञातव्यम् । (४) AM oरीकिणी (4) JAM सणिया

Page #8

X
स्यात् किं भूता? बहूदका, सियंते बधन्ते यस्मिन् असौ सेय: कर्दमः स यस्यां बहु, बहुपुष्कला- बहुसम्पूर्णा, लब्धो नाम अनुगतो अर्थो यया सा लब्धार्था,पुंडरिकिणी- श्वेतपद्मप्रचुरा, प्रासादिका निर्मला, दर्शनीया- शोभना, अभित: सर्वत: रूपाणि हंसचक्रादीनि यस्यां सा, तथा प्रतिरूपा -प्रतिबिंबवती, निर्मलत्वात् तस्यां सर्वत्र प्रतिबिंबानि वीक्ष्यन्ते ॥२॥ तीसे णं पुक्खरिणीए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे पउमवरपुंडरीआ बुइआ अणुपुवट्ठिआ ऊसिआ रुइला वण्णमंता गंधमंता रसमंता फासमंता पासादीआ दरिसणिजा अभिरूवा पडिरूवा ॥३॥ 'तीसे णं त्ति' तस्यां पुष्करिण्यां तत्र तत्र इति पुण्डरीकै: व्याप्तिम् आह, देशे देशे इत्यनेन तु एकैकप्रदेशे प्राचुर्यमाह, तस्मिन् तस्मिन् इत्यनेन तु नास्त्येव असौ प्रदेशो यत्र तानि न सन्ति इति, अथवा अत्यादरज्ञापनाय एकार्थान्येव एतानि त्रीणि पदानि, तेषु पुष्करिण्याः सर्वप्रदेशेषु बहूनि पद्यानि एव वराणि पुंडरीकाणि श्वेतशतपत्राणि उक्तानि, आनुपूर्येण विशिष्टरचनया स्थितानि, ऊच्छ्रितानि -पङ्कजले अतिलघ्य उपरि व्यवस्थितानि, रुचिं- कान्तिं लातीति रुचिलानि दीप्तिमन्ति, शोभनवर्ण-गंध-रसस्पर्शवन्ति, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि, प्रतिरूपाणि ॥२॥ तीसेणं पुक्खरिणीए बहुमज्झदेसभागे एणं महं पउमवरपुंडरीए बुइए अणुपुव्वट्ठिए ऊसिते रुइले (१) अस्मिन अध्ययने सर्वत्र JAM प्रतीष 'पंडरीओ' इत्यस्यस्थाने 'पोंडरीओ' पुंडीए इत्यस्य स्थाने पोंडरीए तथा पुंडीअं इत्यस्य स्थाने पोंडरीअं ज्ञातव्यं (२) अस्मिन्
।

Page #9

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
वणमंते गंधमंते रसमंते फासमंते पासादिए दरिसणिजे अभिरूवे पडिरूवे ॥४॥ 'तीसेणं ति' तस्यां पुष्करिण्यां, 'णं वाक्यालंकारे' मध्यदेशे एकं पद्मवरम् एव पुण्डरिकम् उक्तं, शेषव्याख्या पूर्ववत् ॥४॥ सव्वावंति च णं तीसे पुक्खरिणीए तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं बहवे पउमवरपुंडरीआ बुइआ अणुपुव्वट्ठिआ जाव पडिरूवा, सव्वावंति च णं तीसे पुक्खरिणीए बहुमज्झदेसभाए एगे महं पउमवरपुंडरीए बुइए अणुपुव्वट्ठिए जाव पडिरूवे ॥५॥
'सव्वावंति ति सर्वस्याऽपि च तस्याः पुष्करिण्याः सर्वप्रदेशेषु बहूनि पद्मानि तथा सर्वस्याश्च तस्याः बहुमध्यदेशे पूर्वोक्तविशेषेण विशिष्टं महदेकं पौण्डरीकं विद्यते इति ॥५॥
अह पुरिसे पुरत्थिमाओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणीं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पांसादीअं महं एगं पउमवरपुंडरीअं अणुपुव्वट्ठिअं ऊसिअं जाव पडिरूवं, तए णं से पुरिसे एवं वदासी - अहमंसि पुरिसे खेयने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी अबाले मग्गत्थे मग्गविऊ मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, अहमेयं पउमवरपुंडरीअं उन्निक्खिस्सामि त्ति कट्टु इति वच्चा से पुरिसे अभिक्कमे पुक्खरिणीं, जाव
(१) B गंधरसफासमंते (२) अस्मिन् अध्ययने सर्वत्र 'पासादीअं' इत्यस्य स्थाने JAM प्रतीषु 'पासति तं ज्ञातव्यम्
द्वि. श्र. स्कन्धे
प्रथमाध्ययनम्

Page #10
Is जावं च णं अभिक्कमे ताव तावं च णं महंते उदए महंते सेए पहीणे तीरं, अपत्ते पउमवरपुंडरीअं Nणो हव्वाए णो पाराए अंतरा पुक्खरणीए सेअंसि विसण्णे पढमे पुरिसजाए // 6 // 'अह पुरिसेत्ति' अथ पूर्वस्या: दिश: कश्चिद् एकः पुरुषः समागम्य तां पुष्करणी, तस्याश्च तीरे -तटे स्थित्वा तत् पद्यं प्रासादीयादिविशेषणं स पुरुष: एवं वक्ष्यमाणं वदेत्, अहमंसित्ति- अहं अस्मि पुरुष: कुशल: पंडित: क्षेत्रज्ञः, व्यक्तो- बाल्याद् अतिक्रान्तो, मेधावी, अबालो मध्यमवया:, मार्गस्थ: सद्भिराचीर्णमार्गस्थः मार्गवित्, मार्गस्य या गति:- गमनं तया पराक्रमं विवक्षितदेशगमनं, तज्जानातीति मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः एवंविधो अहं एतत् पद्मवरपुण्डरीकं पुष्करिणीमध्यस्थं उन्निक्षेपस्यामि उत्खनिष्यामि इति कृत्वा इह आगत इति उक्त्वा स पुरुष: तां पुष्करिणी अभिक्रामेत सन्मुखं गच्छेत्, यावद् यावच्च तदवतरणेच्छु: सन्मुखं गच्छेत् तावत् तावच्च 'णं वाक्यालंकारे' तस्याः पुष्करिण्या: महत् अगाधं उदकं, महांश्च कर्दमः, ततः स महाकर्दमोदकाभ्यां आकुल: प्रहीण: तीरं, विभक्तिव्यत्ययात् तीराद् भ्रष्टः, अप्राप्तश्च पावरपुण्डरीकं तस्या: सेय: कर्दमः तस्मिन् निषण्णो निमग्नः, तीरपद्मयो: अंतराले एव तिष्ठति, तस्मात् नो हव्वाए त्ति न अर्वाक् तटवर्ती, नो पाराएत्ति नाऽपि पारगमनाय समर्थः, एवमसौ उभयभ्रष्टः, प्रथम: पुरुषजात: -पुरुषजातीयः // 6 // अहावरे दोच्चे पुरिसजाए, अह पुरिसे दक्खिणाउ दिसाउ आगम्म तं पुक्खरिणिं तीसे पुक्खरिणीए // 2 //

Page #11

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
तीरे ठिच्चा पासादीअं महं एगं पउमवरपुंडरीअं अणुपुव्वट्ठियं पासादीयं जाव पडिरूवं तं च एत्थ एगं पुरिसजायं पासड़ पहीणंतीरं अपत्तपउमवरपुंडरीअं णो हव्वाए णो पाराए अंतरा सेयंसि विसणे, तणं से पुरिसे ( तं पुरिसं) एवं वयासी, अहो णं इमे पुरिसे अखेयन्ने अकुशले पंडि अवियत्ते अमेहावी बाले णो मग्गत्थे णो मग्गविऊ णो मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, जन्नं एस पुरिसे ( एवं मन्ने, अहं) खेयन्ने कुसले जाव पउमवरपुंडरीयं उन्निक्खिस्सामि, णो खलु एयं पउमवरपोंडरीयं एवं उन्निक्खेयव्वं जहा णं एस पुरिसे मन्ने, अहमंसि पुरिसे खेयन्ने कुसले पंडिए वियत्ते महावी अब मत्थे मग्गविऊ मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, अहमेयं पउमवरपुंडरीअं उन्नक्खिसाम बच्चा से पुरिसे अभिक्कमे तं पुक्खरिणीं, जाव जावं च णं अभिक्कमे ताव तावं च णं महंते उदए महंते सेए पहीणे तीरं अपत्तपउमवरपुंडरीअं णो हव्वाए णो पाराए अंतरा सेयंसि विसण्णे
दुच्चे पुरिसजाए ||७||
(१) M पहीणे (२) JAM ० रा पोक्खरणीए से०
द्वि.. प्रथमाध्ययनम्

Page #12

अथापरो द्वितीयः पुरुषजातः पुरुष इति, अथ कश्चित्पुरुषो दक्षिणदिग्भागादागत्य तां पुष्करिणीं तस्याश्च तीरे स्थित्वा पश्यति पद्मं, तीरस्थश्च तं पूर्वस्थितं पुरुषमेकं पश्यति, तीराद् भ्रष्टं पद्ममप्राप्तं उभयभ्रष्टं दृष्ट्वा स द्वितीयपुरुषस्तमेवं वदेत्, 'अहो खेदें' 'णं वाक्यालंकारे' योऽयं कर्दमे निमग्नः पुरुषः सो अखेदज्ञो अकुशलो अपंडितो अव्यक्तो अमेधावी बालो मूर्खः न मार्गस्थो नो मार्गज्ञः नो मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, यस्मादेष पुरुष: कुशल इति उक्त्वा पद्ममुत्क्षेप्स्यामीत्येवं प्रतिज्ञां कृतवान्, न चैतत् पद्ममेवमुत्क्षेप्तव्यं यथाऽयं पुरुषो मन्यते इति ततः अहमंसी इत्यादि अहमेव अस्य पुण्डरीकस्य उत्क्षेपणे कुशल इति भावः, शेषं सुगमं ॥७॥
अहावरे तच्चे पुरिसजाए, अह पुरिसे पच्चत्थिमाओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणिं, तीसे पुक्खरिणीए तीरें ठिच्चा पासादीअं एगं महं पउमवरपुंडरीअं अणुपुव्वट्ठिअं जाव पडिरूवं, पुरिसजाए पासइ, पहीणे तीरं, अपत्ते पउमवरपुंडरीअं णो हव्वाए णो पाराए जाव सेयंसि विसन्ने, तणं से पुरिसे एवं वदासी, अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना अकुशला अपंडिआ अविअत्ता अहावी बाला णो मग्गत्था णो मग्गविऊ णो मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, जण्णं एते पुरिसा एवं मन्ने अम्हे तं पउमवरपुंडरीअं उण्णिक्खिस्सामो, णो अ खलु एयं पउमवरपुंडरीअं एवं उन्निक्खेयव्वं, (१) P " मुर्ख” इति नास्ति ( २ ) B तीरं
11311

Page #13

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
जाए पुरिसा मन्ने, अहमंसि पुरिसे खेयन्ने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी अबाले मग्गत्थे मग्गविऊ मग्गस्स गतिपरक्कमन्ने, अहमेयं पउमवरपुंडरीअं उन्निक्खिस्सामि इति वच्चा से पुरिसे अभक्कमे तं पुक्खरणिं, जाव जावं च णं अभिक्कमे ताव तावं च णं महंते उदए महंते सेए जव अंतरा सेयंसि विंसन्ने, तच्चे पुरिसज्जाए ॥८॥ पूर्ववत् सुगमम् ॥८॥
अहावरे चउत्थे पुरिसजाए, अह पुरिसे उत्तराओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणिं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पासादीअं महं एगं पउमवरपुंडरीअं अणुपुव्वट्ठिअं जाव पडिरूवं, ते तत्थ तिन्नि पुरिसजाए पासड़, पहीणे तीरं अपत्ते जाव सेयंसि विंसन्ने, तएणं से पुरिसे एवं वयासी, अहो मेर tarन्ना जाव नो मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, जन्नं एते पुरिसा एवं मन्ने, अम्हे तं पउमवरपुंडरीअं उण्णिक्खिस्सामो, णो अ खलु एयं पउमवरपुंडरीअं एवं उन्निक्खेयव्वं जहा णं एते पुरिसा मन्ने, असि पुरिसे खेने जाव मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू, अहमेयं पउमवरपुंडरीअं उण्णिक्खिस्सामि इति वच्चा से पुरिसे तं पुक्खरणिं जाव जावं च णं अभिक्कमे ताव तावं च णं महंते उद महं (१) M खलु एते (२) M जिसने AM निसणे (३) JAM णिसत्रे
द्वि. श्रु. स्कन्धे
प्रथमाध्ययनम्

Page #14

सेए जाव विसन्ने चउत्थे पुरिसजाए ||९|| पूर्ववत् सुगमं ||९|| अथ पंचमं पुरुषं आश्रित्य आहअह भिक्खू लूहे तीरट्ठी खेयन्ने जाव परक्कमण्णू अन्नतरीओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा आगम्म तं पुखरणिं, तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पासादीअं महं एगं पउमवरपुंडरीअं जाव पडिरूवं, ते तत्थ चत्तारि पुरिषजाए पास पहीणे तीरं अपत्ते जाव अंतरा पुक्खरिणीए सेयंसि विर्सने,
सेभिक्खू एवं वयासि, अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना जाव णो मग्गस्स गतिपरक्कमण्णू जणं एते पुरिसा एवं मन्ने, अम्हे एयं पउमवरपुंडरीअं उण्णिक्खिस्सामो, णो य खलु एवं पउमवरपुंडरीअं एवं उन्निक्खेअव्वं जहा णं एए पुरिसा मन्ने, अहमंसि भिक्खू लूहे तीरट्ठी खेयन्ने जाव मग्गस्स गतिपरक्कमण्णे, अहमेअं पउमवरपुंडरीअं उन्निक्खिस्सामित्ति कट्टु इति वच्चा से भिक्खू णो अभिक्कमेतं पुक्खरिणिं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा सद्दं कुज्जा, उप्पयाहि खलु भो पउमवरपुंडरीया उप्पयाहि, अह से उप्पइए पउमवरपुंडरी ॥ १० ॥
(१) M- णिसत्रे
וופון

Page #15

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
अथ भिक्षुः-निर्दोषाहारभोजी रूक्षो- रागद्वेषरहित:, तीरार्थी- संसाराब्धितीराभिलाषी, खेदज्ञ- इत्यादिविशेषणानि पूर्वव्याख्यातानि, यावन्मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, स च अन्यतरस्य दिशो अनुदिशो वा आगत्य तां पुष्करिणिं तस्याश्च तीरे स्थित्वा तन्महदेकं पद्मवरपौण्डरीकं पश्यति, तांश्च चतुर: पुरुषान् पश्यति पंकनीरमग्नान्, दृष्ट्वा च स भिक्षुरेवं वदेत्, अहो इमे चत्वारोऽपि पुरुषाः अक्षेत्रज्ञा अकुशला न मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञाः, यस्मात्ते पुरुषाः एवं ज्ञातवन्तो यथा वयं पुण्डरीकं उन्निक्षेप्स्याम उत्खनिष्यामः, न च पुण्डरीकं (एवमुत्क्षेप्तव्यं) यथैते मन्यन्ते, किन्तु अहमस्मि भिक्षू रूक्षो यावन्मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञो, अहम् एतत् पुण्डरीकमुत्खनिष्यामीत्युक्त्वा स भिक्षुः न अभिक्रमेत् तां पुष्करिणिं न प्रविशेत्, तस्याः तीरे स्थित्वा तटस्थ एव शब्दं कुर्यात्, यथा, उत्पत हे पुण्डरीक! उत्पत, इति शब्दश्रवणात् तदुत्पतितं पुण्डरीकम् ॥१०॥ दार्टीतिकं योजयन् श्रीवीर: शिष्यान् आहकिट्टिए नाए समणाउसो ! अढे पुण से अ जाणिअव्वे भवइ, भंतेति समणं भगवं महावीरं निग्गंथा अ निग्गंथीओ अ वंदंति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वदासि, किट्टिए नाए समणाउसो! अट्ठं पुण से न याणामो समणाउसो त्ति समणे भगवं महावीरे ते अ बहवे निग्गंथा य निग्गंथिओ अ (आमंतेत्ता) एवं वयासि, हंता समणाउसो! आइक्खामि विभावेमि किडेमि पवेएमि सअटळं

Page #16

सहेडं सारणं भुजो भुजो उवदंसेमि ॥११॥ कीर्तिते कथिते ज्ञाते दृष्टांते हे श्रमणा आयुष्मंतो! अर्थः पुनरस्य ज्ञातव्यो भवति भवद्भिः, एवमुक्ते भगवता बहवो निर्ग्रन्था निम्रन्थ्यश्च श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ति कायेन, नमस्यन्ति शब्दैः स्तुवन्ति, वंदित्वा नमस्यित्वा च एवं वदेयुः, तद्यथा, कीर्तितं ज्ञातमुदाहरणं भगवता, अर्थं पुनरस्य न जानीम इति पृष्टो भगवान् तान् बहून् निग्रंथादीनेवं वदेत्, 'हंतेति आमंत्रणे हे श्रमणा-आयुष्मन्तो ! यद्भवद्भिरहं पृष्टस्तदाख्यामि आविर्भावयामि प्रकटयामि कीर्तयामि पर्यायैः, प्रवेदयामि हेतुदृष्टांतैः, एकार्थिकान्येव वा एतानि, कथमाख्यामीत्याह, सार्थ: सहेतुः हेतुः अन्वयव्यतिरेकरूपः, कारणं कार्यसाधनं, तेन युतं भूयो भूय उपदर्शयामि ॥११॥ लोगं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो ! सा पुक्खरणी बुइआ, कम्मं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो! से उदए बुइए, कामभोगा य खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो! सेए बुइए, जणजाणवयं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो! बहवे पउमवरपुंडरीआ बुइआ, रायाणं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो ! से एगे पउमवरपुंडरीए बुइए, अन्नउत्थिआ य खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो ! ते चत्तारि पुरिसजाया बुइआ, धम्मं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो! से भिक्खू बुइए, धम्मतित्थं (१) JAM सनिमित्तं (२) M नमस्कृत्य
॥५॥

Page #17

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
चखलु मए अप्पाड समणाउसो ! से तीरे बुइए, धम्मकहं च खलु मए अप्पाहट्टु समणाउसो ! से सद्दे बुइए, निव्वाणं च खलु मए अप्पाड समणाउसो ! से उप्पाए बुइए, एवमेवं च खलु ए अप्पाड समणाउसो ! से एवमेयं बुइयं ॥ १२ ॥
लोकं मनुष्यक्षेत्रं 'च शब्दः समुच्चये' 'खलुः वाक्यालंकारे' मया अप्पाहद्वृत्ति आत्मनि आहृत्य व्यवस्थाप्य अथवा आत्मना स्वयं आहृत्य - ज्ञात्वा न परोपदेशतः सा पुष्करिणी उक्ता, कर्म चाष्टप्रकारं खलु मयाऽऽत्मनि आहृत्य आत्मना वा आहृत्य हे श्रमण ! आयुष्मन् ! तदुदकं उक्तं पुण्डरीकोत्पत्तिकारणं, कामा- इच्छारूपा भोगा- मदनव्यापाराः स कर्दमः, यथा पङ्के मनं आत्मानं उद्धर्तुं दुःशक्यं एवं विषयेष्वपीति विषयपङ्कयोः साम्यं, जनं सामान्यलोकं, जानपदाः आर्यदेशजाताः तानाश्रित्य तानि बहूनि पुण्डरीकाणि उक्तानि, राजानं चक्रवर्त्यादिकं आश्रित्य पद्मवरपुण्डरीकमुक्तम्, अन्यतीर्थिकान् आश्रित्य ते चत्वारः पुरुषा उक्ता:, तेषां राजपुण्डरीकोद्धरणे सामर्थ्याभावात्, धर्मं च आत्मनि आश्रित्य स भिक्षुः उक्तः, तस्यैव राजपुण्डरीकोद्धरणे समर्थत्वात्, धर्मतीर्थं च खलु आश्रित्य मया तत्तीरमुक्तम्, धर्मदेशनां चाश्रित्य मया स भिक्षोः संबंधी शब्द उक्तः, निर्वाणं मोक्षं चाश्रित्य स पुण्डरीकस्योत्पात उक्तः, एवमेतल्लोकादिकं च खलु आत्मनि आहृत्य आश्रित्य मया श्रमणायुष्मन् ! स एतत् पुष्करिण्यादिकं दृष्टांतत्वेन किंचित् साधम्र्म्यादिवमुक्तम् ॥१२॥
द्वि. श्रु. स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्

Page #18

KE एवं सामान्येन दृष्टांतयोजनां उक्त्वा विशेषेण तां आह
इह खलु पाईणं वा पडीणं वा उदीणं वा दाहिणं वा संतेगइआ मणुस्सा भवंति अणुपुव्वेणं लोअं उववन्ना तं जहा आयरिआ (आरिया?) वेगे अणारिआ वेगे उच्चागोया वेगे णीयागोआ वेगे कायमंता वेगे हस्समंता वेगे सुवन्ना वेगे दुवन्ना वेगे सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे, तेसिं च णं महंएगे राया भवइ महाहिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे अच्चंतविसुद्धरायकुलवंसप्पसुए निरंतररायलक्खणविराइअंगमंगे बहुजणबहुमाणपूइए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए (मुदिए) मुद्धाभिसित्ते माउं पिऊं सुजाए दयप्पत्ते सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे (खेमंधरे) मणुस्सिंदे जर्णवयपिया जणवयपुरोहिए सेउकरे केउकरे णरपवरे पुरिसवरे पुरिससिंहे पुरिसासीविसे पुरिसवरपुंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अड्ढे दित्ते वित्ते वित्थिण्णविउलभवणसयणासण जाणवाहणाइन्ने बहधणबहुजायरूवरयय आओग पओगसंपउत्ते विच्छड्डिअपउरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिस गवेलगप्पभूए पडिपुन्नकोसको
ट्ठागाराउहधरें बलवंदुब्बलपच्चामित्ते उहयकंडगं निहयकंडगंमलियकंडगं उद्धियकंडगं (अकंटयं) (१) AM मणुयाणं (२) P 'जणवयपिया' इति नास्ति (३) BAM पुरिसपवरे (४) A उहागारे (५) 1A 'ओहयकंटय' सर्वत्र कंडगं इत्यस्य स्थाने कंटयं ज्ञेयं.
॥६॥

Page #19

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
उहयसत्तू निहयसत्तू मलियसत्तू उद्धियसत्तू (निजियसत्तू) पराइअसत्तू ववगयदुभिक्खमारिभयविप्पमुक्कं रायवण्णओ जहोववाइए जाव पसंतडिंबडमरं रजं पसासेमाणे विहरइ, तस्स णं रन्नो परिसा भवइ, तं- उग्गा उग्गपुत्ता भोगा भोगपुत्ता इक्खागाइ इक्खागाइपुत्ता णाया णायपुत्ता कोरव्वा कोरव्वापुत्ताभडा भडपुत्तामाहणामाहणपुत्ता लिच्छई लिच्छइपुत्ता पसत्थारोपसत्थारपुत्ता सेणावई सेणावइपुत्ता ॥१३॥ 'इहेत्ति' इह अस्मिन् लोके, 'खलुः वाक्यालंकारे' प्राच्या प्रतिच्या दक्षिणायाम् उदिच्या अन्यतरस्यां वा दिशि, सन्ति विद्यन्ते एके केचन मनुष्या भवन्ति, आनुपूर्येण इमं लोकं आश्रित्योत्पन्नाः, तद्यथा, आर्या: आर्यदेशोत्पन्नाः, तदन्ये अनार्याः, एके उच्चैर्गोत्रा, नीचैर्गोत्रा एके, कायो- महाकाय: प्रांशुत्वं तद्विद्यते येषां ते कायवंतो, ह्रस्ववंतो वामनकुब्जादयः, सुवर्णाः शोभनकांतयो, दुर्वर्णाः कृष्णरूक्षादिवर्णा, एके सुरूपा, एके दुष्टरूपाः, तेषां मध्ये महान् कश्चिदेको राजा भवति, किं भूत: ? महाहिमवन्मलयमंदरमहेंद्राणामिव सारं -सामर्थ्यं धनं वा यस्य स तथा, इत्येवं राजवर्णको यावत् उपशांतडिंबडमरं राज्यं प्रसाधयन् तिष्ठति, तत्र डिंब परानीकभयं, डमरं स्वराष्ट्रक्षोभः, तस्य च राज्ञः पर्षत् सभा भवति, तद्यथा, उग्रा: तत्कुमाराश्च उग्रपुत्राः, एवं भोगपुत्रादयोऽपि ज्ञेयाः, लेच्छइत्ति, लिप्सुको वणिग् इत्यर्थः, प्रशास्तारो- बुद्ध्युपजीविनो मंत्र्यादय: सेनापतयश्च एके ॥१३॥ (8) JAM पसत्थपुत्ता

Page #20

तेसिं च णं एगईए सड्ढी-भवइ, कामं तं समणा य माहणा य पहारिंसु गमणाए, तत्थ अण्णतरेणं धम्मेणं पन्नत्तारो वयं एतेणं धम्मेणं पण्णावइस्सामो, एवमायाणध भयंतारो जधा मे एस धम्मे सुअक्खाए सुपन्नत्ते भवति ॥१४॥ तेषां मध्ये कश्चिदेवैक: श्रद्धावान् धर्मलिप्सुः भवति, कामं निश्चितं तं श्रद्धावन्तं श्रमणा ब्राह्मणा वा तदन्तिकगमनाय प्रधारितवन्त: तत्प्रतिबोधाय तत्समीपे गमनं चिंतितवन्तः, तत्रान्यतरेण धर्मेण स्वसमयप्रसिद्धेन प्रज्ञापयितारो वयमिति विचिंत्य तं राजानं स्वकीयेन धर्मेण प्रज्ञापयिष्याम एवं संप्रधार्य राजांतिकं गत्वा एवमूचुः, यथाऽहं वदामि एवं भवन्तो यूयं जानीत, यथा येन प्रकारेण मयैष धर्मः स्वाख्यात: सुप्रज्ञप्तो भवतीत्येवं तीर्थिक: स्वमतानुरागी राजादे: स्वाभिप्रायेणोपदेशं ददाति ॥१४॥ तत्राद्यः पुरुषस्तज्जीवतच्छरीरवादी राजानं उद्दिश्य एवं धर्मदेशनां चक्रेतं जहा उड्ढं पायतला अहे केसग्गमत्थया तिरियं तयपरियंते जीवे, एस आया पजवे कसिणे एस जांव जीवति, एस मए नो जीवइ, सरीरे धरमाणे धरई विणठेमि य णो धरइ, एयंतं जीविअं भवइ आदहणाए परेहिं णिज्जति अगणिज्झामिए सरीरे कवोयवन्नाणि अट्ठीणि भवंति,
॥७॥
(१) JAM जीवे

Page #21

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
प्रथमाध्ययनम्
आसंदीपंचमा परिसा गाम पच्चागच्छंति, एवं असतो असंविजमाणे जेसिंत असतो असंविजमाणे है। तेंसिं तं सुअक्खायं भवइ, अन्नो जीवो अन्नं सरीरं तम्हा ते एवं नो विपडिवेदेति, अयमाउसो!
आया दीहेति वा हस्सेति वा परिमंडले ई वा वट्टे इ वा तंसे इ वा चउरंसे इ वा छलंसे इ वा अठैसे इ वा आयते इ वा किण्हे इ वा नीले इ वा लोहिअहालिद्दसुक्किले इ वा सुब्भिगंधे इवा, दुब्भिगंधे इ वा, तित्ते इ वा, कडुए इ वा, कषाए इ वा, अंबिले इ वा, महुरे इ वा, कक्खडे इ वा, मउए इ वा, गुरुए इ वा, लहुए इ वा, सिते इ वा, उसिणे इ वा, निद्धे इ वा, लुक्खे इ वा, एवं असेंओ असंविजमाणे जेसिं तं सुअक्खायं भवइ, अन्नो जीवो अन्नं सरीरं तम्हा ते णो एवं उवलभंति ॥१५॥ तद्यथा, ऊर्ध्वं पादतलाद् अधश्च केशाग्रमस्तकात् तिर्यक् च त्वक्पर्यन्तो जीवः, कोऽर्थः ? यदेव शरीरं स एव जीवः, न शरीरादन्यः कश्चिदात्माऽस्ति, अयं काय एवात्मनः पर्यवो अवस्थाविशेषः कृत्स्न: संपूर्णः, शरीरोपलंभे जीव एवोपलब्ध इत्यर्थः, एष कायो यावत् जीवति तावज्जीवोऽपि जीवतीत्युच्यते, एष कायो यदा मृतस्तदा जीवोऽपि मृत इति व्यपदिश्यते, यावच्छरीरं अव्यङ्गं धरति (१) Pयं (२) P तेसिअं (३) IAM इ अस्य स्थाने 'ति' ज्ञेयं (४) AM असंते

Page #22

तिष्ठति तावत् जीवोऽपि, विनष्टे शरीरे जीवोऽपि न धरति-विनष्ट इत्यर्थः, तदेवं यावदेतच्छरीरं अप्रच्युतं तावदेव जीवस्य तज्जीवितं भवति, विनष्टे शरीरे तद्रूपो जीवोऽपि विनष्ट इति कृत्वा आदहनाय आ-समंताद् दहनार्थं स्मशानादौ नीयते परैः, तस्मिंश्च शरीरेऽग्निना ध्यापिते कपोतवर्णानि अस्थीनि केवलमुपलभ्यते न कश्चित् तदपरो जीव:, ते च तद्बांधवा जघन्यतोऽपि चत्वारः, आसंदीमंचक: स पञ्चमो येषां ते आसंदीपञ्चमा: पुरुषाः तं कायं अग्निना ध्मा पयित्वा स्वं ग्रामं प्रत्यागच्छन्ति, यदि पुनरात्मा कायाद्भिन्न: स्यात्तदा निर्गच्छन् दृश्येत, न च दृश्यते, तस्मात् तज्जीवः तदेव शरीरमिति स्थितम्, एवमुक्तनीत्या स जीवो असन् अविद्यमानो येषामयं पक्षो यत्काये तिष्ठन् गच्छंश्च असंवेद्यमानो-अननुभूयमानो जीव इति, तेषां तत् स्वाख्यातं भवति, येषां पुनरन्यो जीवोऽन्यच्छरीरं एवंभूतो अप्रमाणक एव अंगीकारः तस्मात्ते मूढतया प्रवर्तमाना एवं वक्ष्यमाणं न विप्रतिवेदयन्ति जानन्ति, यथा हे आयुष्मन् ! अयमात्मा शरीराद्भिन्नः स्वीक्रियमाणः किंपरिमाणः स्यादिति वाच्यं, किं दीर्घः ? किं ह्रस्व:? इत्यादि, संस्थानेषु किं परिमंडल:? इत्यादि, वर्णेषु किं कृष्ण:? इत्यादि, गंधयो: किं सुरभिगंधः? इत्यादि, रसेषु किं तिक्तः? इत्यादि, स्पर्शेषु किं कर्कश:? इत्यादि, तदेवं संस्थानवर्णगंधरसस्पर्शानामभावाद् असन् अविद्यमानो असंवेद्यमानो येषां तत् स्वाख्यातं भवति, येषां अन्यो जीव: अन्यच्छरीरमिति पक्षः (तदप्रमाणक एव,) तस्मात् पृथग् अविद्यमानत्वात् ते जीववादिनो नैवं आत्मानमुपलभन्ते ॥१५॥ आत्मानास्तित्वं दृष्टांतैः
॥८॥
(१) PBD घ्यामिते (२) PBD घ्यामयित्वा

Page #23

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
KEEKKCKSEEKIKOKAKKAKKASKS
आहसे जहा नामए केइ पुरिसे कोसिउ असिं अभिनिव्वद्वित्ता णं उवदंसेजा- अयमाउसो ! असी अयं कोसी, एवमेव नत्थि केइ उर्वदंसित्ता- अयमाउसो ! आया अयं सरीरं, से जंहा वा केइ पुरिसे मुंजाओ इसिअं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेज्जा- अयमाउसो! मुंजा अयं इसीया, एवमेव नत्थि केइ उवदंसित्तारो-अयमाउसो!आया इंदं शरीरं, से जहानामए केइ पुरिसे मंसाओ अळिं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंर्सिज्जा अयमाउसो! मंसे अयं अट्ठी, एवमेव नत्थि केइ उवदंसितारोअयमाउसो! आया इदं सरीरं, से जहा नामए केइ पुरिसे करतलाओ आमलगं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसिज्जा अयमाउसो! करयले अयं आमलए, एवमेव नत्थि केइ उवदंसित्तारो अयमाउसो! आया इदं सरीरं, से जहा नामए केइ पुरिसे दहिओ णवणीयं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसिजाअयमाउसो! नवणीयं अयं उर्दसी, एवमेव नत्थि केइ उवदंसित्ता अयमाउसो! आया इदं सरीरं, जहानामए केइ पुरिसे तिलेहिंतो तिल्लं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेजा अयमाउसो! तिल्ले अयं पिण्णाए (१) । अभिनिट्टित्ताणं उक्दंसेइ AM पुरिसे अभिनिवट्टित्ताणं उवदंसेत्तारो. (२) JAM जहाणामए केइ (३)AM 'इय' एवं सर्वत्र ज्ञेयं (४) JAM दंसेजा, सर्वत्र एवं ज्ञेयं (५) IAM 0 सेत्तारो सर्वत्र एवं ज्ञेयं (६) उदसी उदश्चित्-तक्रं

Page #24

x एवमेव जाव सरीरं, से जहानामए केइ पुरिसे उक्खूओ खोयरसं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेज्जा .
अयमाउसो खोयरसे अयं चोए, एवमेव जाव सरीरं, से जहानामए केइ पुरिसे अरणिओ अग्गिं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेज्जा अयमाउसो! अरणी अयं अग्गी एवमेव जाव सरीरं, एवं असंओ असंविजमाणो जेसिं तं सुअक्खायं भवइ, अन्नो जीवो अन्नं सरीरं तम्हा तं मिच्छा ॥१६॥ तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः कोसीत: प्रत्याकाराद् असिं-खड्गं अभिनिवृत्य समाकृष्यान्येषामुपदर्शयेत्, यथा अयमायुष्मन् !असि:-खड्ग: अयं च कोश: प्रत्याकारः, एवमेव जीवशरीरयो: नास्ति उपदर्शयिता यथा अयं जीव इदं च शरीरमिति, नास्ति एवमुपदर्शयिता कश्चिद् अतो न कायाद्भिन्नो जीव इति, अत्रार्थे बहून् दृष्टांतानाह, कश्चित्पुरुषो मुंजात् तृणविशेषात् इसिअंति तद्गर्भभूतां शिलिकां पृथक्कृत्य दर्शयेत्, तथा मांसाद् अस्थि, करतलादामलकं, दध्नो नवनीतं, तिलेभ्य: तैलं, इक्षो: रस, अरणितो अग्निं, अभिनिवृत्य पृथक्कृत्य दर्शयेत्, एवं शरीराद् अपि जीवं, नास्त्येवमुपदर्शयिता कश्चिदतो असन्नात्मा शरीरात् पृथगसंवेद्यमानश्चेति, येषां च स्वमतानुरागादेतत्स्वाख्यातं भवति यदन्यो जीवो अन्यच्च शरीरमिति, आत्मा च पृथक् नोपलभ्यते तस्मात्तन्मिथ्या ॥१६॥
॥९॥
(१) AM असंते (२) BD अहक्खायं (३) शलाका इत्यर्थः

Page #25

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
# द्वि.श्रु.स्कन्थे
प्रथमाध्ययनम्
से हंता हणह खणह छणह डहह पयह आलुंपह विलुपह सहसकारेह विप्पराम जीवे णत्थि परलोए, ते णो विप्पडिवेदेति, तं किरिआइ वा अकिरियाइ वा सुक्कडेइ वा, दुक्कडेइ वा, कल्लाणेइ वा, पावएइ वा, साहूइ वा, असाहूइ वा, सेहीइ वा, असेहीइ वा, निरएइ वा, अनिरएइ वा, एवं ते विरूवरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरूवाई कामभोगाई समारंभंति भोयणाए।।१७॥ एतदध्यवसायी स नास्तिक: स्वत: प्राणिनां हंता -व्यापादक: स्यात्, अन्येषामपि वक्ति हणह झ्याविघालयत खनत क्षणत क्षणनं-हिंसा, दहत, पचत, आलुपत, विलुपत, सहसा कारयत, विपरामृशत, एतावान्- शरीरमात्र एव तावज्जीवो, जीवाभावाच्च नास्ति परलोकः, ततस्ते तज्जीवतच्छरीरवादिनो नास्तिका एतन्न विप्रतिवेदयन्ते नांगीकुर्वन्ति, तद्यथा, क्रियां- सदनुष्ठानात्मिकाम्, अक्रियां वा असदनुष्ठानरूपां, सुकृतं वा, दुष्कृतं वा, कल्याणं वा, पापकं वा, साधुकृतं वा, असाधुकृतं वा, इत्यादिका चिंता एव नास्ति, कोऽर्थः? सुकृतानि साधुत्वात् कल्याणफलानि, दुष्कृतानि असाधुत्वाद् विरूपफलानीति, आत्मानं विनाऽसौ चिंता न युज्यते इत्यर्थः,
(१) BD “छणह" इति नास्ति (२) D एताव

Page #26

KE तथा सुकृतेन सिद्धि: दुष्कृतेनासिद्धिः, तथा दुष्कृतेनैव नरकः, अनरक: तिर्यङ्नरामरगतिरूप: स्यादित्यादिका चिंता न युक्ता, जीवस्यैव
अभावात्, एवं तेत्ति एवं उक्तप्रकारेण ते नास्तिका विरूपरूपैः नानास्वरूपैः कर्मसमारम्भैः सावद्यानुष्ठान: विरूपरूपान् कामभोगान् समारभन्ते समाददति तदुपभोगार्थम् ॥१७॥ एवमेगे पागन्भि णिक्खम्म मामगं धम्मं पण्णविंति. तं सद्दहमाणो तं पत्तिअमाणो तं रोएमाणो तं साहु सुअक्खाए समणे वा माहणे वा कामं स खलु आउसो ! तुमं पूययामित्ति, तं जहा असणेण वा पाणेण वा खाइमेण वा साइमेण वा वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा । पायपुंछणेण वा तत्थेगे पूअणाए समाउट्टिसु, तत्थेगे (पूयणाए) निकाययंसु ॥१८॥ एवम् उक्तप्रकारेण एके नास्तिका: प्रागल्भिका:-प्रागल्भ्येन चरन्ति-धृष्टतां प्राप्ता, आत्मा नास्तीति वदन्ति, तथा निष्क्रम्य स्वमतानुगतां प्रव्रज्यां गृहीत्वा मामकं धर्म - मदीयोऽयं धर्म इत्यंगीकृत्य परेभ्य: प्रज्ञापयन्ति, यद्यपि नास्तिकानां नास्ति दीक्षा तथाऽपि बौद्धादिमते प्रव्रज्य पश्चान्नास्तिकीभूते संभवति प्रव्रज्या, अथवा नीलपटाद्यंगीकृतः कश्चिदस्त्येव प्रव्रज्याविशेष इति, तं नास्तिकधर्मं श्रद्दधाना रोचयन्त: स्वमतौ प्रतियंतो अवितथभावेन गृह्णन्तः, साधु शोभनं एतद्यथा स्वाख्यातो भवता धर्मः, हे श्रमण ! ब्राह्मण ! शोभनं
॥१०॥
(१) D ते (२) BPD ०णेइ वा
(३) ०मेइ वा
(४) ०मेइ वा

Page #27

श्री सूकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
कृतं यदयं तज्जीवतच्छरीरधर्मोऽस्माकमुक्त: कामं इष्टमेतदस्माकं, 'खलु: वाक्यालंकारे' हे आयुष्मन् ! उपकारिणं त्वां पूजयामि अहमिति तच्छिष्या वदन्ति, पूजामेवाह-असणेत्यादि सुगमं यावत् पादपूंछनकमिति, तत्रैके पूजायां समाउटुिंसु समावृत्ता: प्रवीभूता राजादयः एके तत्र स्वमतस्थित्या निकाचितवंत: तं नृपादिकं स्वधर्मे नियमितवन्त इत्यर्थः ॥१८॥ पुव्वामेव तेसिं नायं भवइ- समणा भविस्सामो अणगारा अकिंचणा अपुत्ता अंपसू परदत्तभोगी भिक्खुणो पावं कम्मं णो करिस्सामो समुट्ठाए ते अप्पणा अप्पडिविरया भवंति, सयमाइयंति,
अन्ने वि आदियाति, अन्नं पि आदियंतं समणुजाणंति, एवमेव ते इथिकामभोगेहिं मुच्छिआ गिद्धा गढिआ अज्झोववन्ना लुद्धा रागदोसत्ता, ते णो अप्पाणं समुच्छेदॆति, णो परं समुच्छेदिति,
णो अण्णाइं पाणाइं भूयाई जीवाइं सत्ताइंसमुच्छेदेति, पहीणा पुव्वसंजोगा आयरिश्रमग्गं असंपत्ता, । इति ते णो हव्वाए (णो) पाराए अंतरा कामभोगेसु विसन्ना, इति पढमे पुरिसजाए तज्जीवतस्सरीरएत्ति
आहिए ॥१९॥ (१) B अपसूआ

Page #28

A ये भागवतादिलिंग अङगीकृत्य पश्चात् नास्तिकाः संवृत्ताः तेषां पूर्वं आदौ प्रव्रज्याग्रहणावसर एतत् परिज्ञातं भवति, यत् श्रमणा
यतयो भविष्यामो, अनगाराः, किंचनं- द्रव्यं तद्रहिता निष्किंचनाः, अपुत्राः, अपशवः, परदत्तभोजिनो भिक्षवः किंचित् पापं कर्म सावद्यं न करिष्याम इति समुत्थाय पश्चात् नास्तिकतां प्राप्ताः ते आत्मना स्वयं सावद्याद् अप्रतिविरता अनिवृत्ता भवन्ति, स्वयं सावा आददते स्वीकुर्वन्ति, अन्यानपि आदापयन्ति ग्राहयन्ति, आददानं समनुजानन्ति, एवमेव स्त्रीप्रधाना: कामभोगा: स्त्रीकामभोगा: तेषु मूर्छिता गृद्धा अध्युपपन्ना आधिक्येन भोगेषु लुब्धाः, रागद्वेषार्ता: संतो न आत्मानं संसारात् समुच्छेदन्ति, नाऽपि परं समुच्छेदन्ति, नाऽपि अन्यान् प्राणिनो भूतानि जीवान् सत्त्वान् समुच्छेदयन्ति, असदभिप्रायप्रवृत्तत्वात्, ते च एवंविघा लोकायतिका: पूर्वसंयोगात् पुत्रादिकात् प्रहीणा भ्रष्टाः आर्य मार्ग सदनुष्ठानरूपं असंप्राप्ता इति लोकद्वयसदनुष्ठानभ्रष्टा अंतराल एव भोगेषु विषण्णा: तिष्ठन्ति, न पुंडरीकोत्क्षेपादि कार्य साधयंति इति अयं तज्जीवतच्छरीरवादी प्रथमः पुरुषः समाप्तः ॥१९॥ अहावरे दुच्चे पुरिसजाए पंचमहब्भूइए त्ति आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा(४) संतेगइआ मणुस्सा भवंति अणुपुव्वेणं लोअं उववन्ना, तं (जहा)-आरिया वेगे अणारिआ वेगे एवं जाव दुरूवा वेगे, तेसिं च णं महं एगे राया भवइ, महया एवं चेव णिरवसेसं जाव सेणावइपुत्ता, तेसिं च (१)D भगव० (२) BD असंवृत्ताः (३) BD oभूए । भूतिए (४) D आयरिया
॥११॥

Page #29

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
सद्वि.श्रु.स्कन्धे
प्रथमाध्ययनम्
णं एगइए सड्ढी भवइ, कामं तं समणा य माहणा य पहारेंसु गमणाए, तत्थऽण्णयरेणं धम्मेणं पण्णत्तारो वयमिमेणं धम्मेणं पण्णवइस्सामो. स एवमायाणध भयंतारो! जहा मे एस धम्मे सुअक्खाए सुपण्णते भवइ ॥२०॥ अथ अपरो द्वितीय: पुरुषजात: पंचभि: भूतैः पृथिव्यप्-तेजो-वायु-व्योमाख्यैः चरति (इति) पाञ्चभौतिक: -सांख्यः, जीवस्य तृणमोटनेऽपि असामर्थ्य, भूतरूपाया: प्रकृते: एव सर्वकर्तृत्वमिति तन्मतं, नास्तिकविशेषो वा, पञ्चभूतव्यतिरिक्तनास्तित्वांगीकारात्, आहिजइ आख्यायते, अत्र च प्रथमपुरुषगमेन इह खलु पाईणं वा इत्यादिको ग्रंथ: सुपन्नत्ते भवतीत्येतदन्तो ज्ञेयः ॥२०॥ सांख्यनास्तिकयो:
मतमाह
इह खलु पंचमहब्भूया जेहिं नो कज्जड़ किरिया इ वा, अकिरिया इ वा, सुकडे इ वा, दुक्कडे इ वा, कल्लाणे इ वा, पावए इ वा, साहू इ वा, असाहू इ वा, सेहे इ वा असेहे इ वा, णिरए इवा, अणिरए इ वा अवि अंतसो तणमातमवि ॥२१॥ (१) J सिद्धी AM सिद्धि (२) । असिद्धी AM असिद्धि

Page #30

इह मते पंचमहाभूतानि यैः नो अस्माकं क्रिया व्यापारः, अक्रिया निर्व्यापारता वा क्रियते, सुकृतं दुष्कृतं वा, कल्याणं पापकमिति वा, साधु इति असाधु इति वा, सिद्धिः मुक्तिः, असिद्धिः संसार:, नरक: अनरकः तिर्यनरामरगतिः, एतत्सर्वं सत्वरजस्तमोरूपा प्रकृति: एव भूतरूपा करोति, आत्मा केवलं उपभुङ्क्ते न तु करोति किंचित् । नास्तिकाभिप्रायेणाऽपि इहैव सुखदुःखे स्वर्गनरको इति उच्यते, इति एवमंतश: तृणमात्रमपि यत्कार्यं तद्भूतैः एव प्रकृतिरूपापन्नैः क्रियते, एवं सांख्यमते आत्मा अकिञ्चित्करः, नास्तिकमते तु आत्मनः सर्वथाऽपि अभावः, ततो द्वयोरपि भूतान्येव सर्वकार्यकर्तृणीति ॥२१॥ तं च पदुद्देसेणं पुढोभूतसमवायं जाणिज्जा, तं (जहा)- पुढवी एगे महन्भूए, आऊ दुच्चे महब्भूते, तेऊ तच्चे महब्भूते, वाऊ चऊत्थे महब्भूते, आगासे पंचमे महब्भूते, इच्चेते पंच महन्भूया अणिम्मिआ अणिमैया अकडाणो कित्तिमा अणादीआ अणिहणा अवंझा अपुरोहिआसतंता सासया आयछट्ठा पुण एगे आहु, सतो नत्थि विणासो, असतो णस्थि संभवो ॥२२॥ तं च भूतानां समघायं पृथग्भूतपदोद्देशेन जानीयात् तद्यथा- पृथिव्येका महाभूतं इत्यादि, एषां कायाकारतया य: समवायः स एकत्वे लक्ष्यते, इत्येतानि पंचमहाभूतानि अनिर्मितानि कालेश्वरादिना केनचिदकृतानि, परेण अनिर्मापयितव्यानि, अकृतानि विश्रसापरिणामेन
॥१२॥
(१) M व्यापारता (२) Doभूत

Page #31

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
निष्पन्नत्वात्, तथा न घटवत् कृत्रिमाणि, अनादीनि अनिधनानि आद्यंतरहितानि, अवंध्यानि अवश्यकार्यकर्तृणि, न विद्यते पुरोहितः कार्य प्रति प्रवर्त्तयिता येषां तानि अपुरोहितानि, स्वतंत्राणि, शाश्वतानि नित्यानि, आत्मा षष्टो येषां तानि आत्मषष्टानि पञ्चमहाभूतानि इत्येके आहुः, सांख्यानां आत्माऽकिञ्चित्कर:, नास्तिकानान्तु कायाकारपरिणतानि भूतान्येव अभिव्यक्तचैतन्यानि आत्मव्यपदेशं लभन्ते, तदेवं सांख्यमते सतो विद्यमानस्य प्रधानादेः नास्ति विनाशः; असतः शशविषाणादेः नास्ति संभवः, यदुक्तं - नासतो जायते भावो, नाभावो जायते सत इति ॥२२॥ एताव ताव जीवकाए, एताव ताव अस्थिकाए एलाल ताव सव्वलोए, एतं मुहं लोगस्स कारणयाए यवंतसो तणमायमवि ॥२३॥ एतावान् एव भूतमात्र एव जीवकाय:, एतावान् एव अस्तिकाय:, न अपरः कश्चित्पदार्थः, एतावान् एव सर्वलोकः, तथा एतदेव
पञ्चभूतास्तित्वं मुख्य कारणं लोकस्य, सांख्यस्य हि प्रधानात्मभ्यां सृष्टि: उत्पत्तिः, नास्तिकस्य तु भूतान्येव अंतश: तृणमात्रमपि र कार्यं कुर्वन्ति ॥२३॥ आत्मनोऽकिंचित्करत्वात् सांख्यमते असत्त्वान्नास्तिकमते न कर्मभि: बंध इत्याह
(१) IAM करणयणाए अवियंतसो
KKKHAKHARKAKKAKESED

Page #32

से किणं किणावेमाणे, हणं घायमाणे, पयं पयावेमाणे, अवियंतसो पुरिसमवि विक्विणित्ता घाइत्ता एत्थ वि जाणाहि णत्थि इत्थ दोसो ते णो विप्पडिवेदिति, तं (जहा)- किरिआ इ वा, जाव अणिरए इ वा, एवामेव ते विरूवरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरुवरूवाई कामभोगाइं समारंभंति भोअणाए, एवमेव ते अणारिआ विप्पडिवण्णा तं सद्दहमाणा तं पत्तिअमाणा जाव ते णो हव्वाए णो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसन्ना, दोच्चे पुरिसजाए पंचमहब्भूइए त्ति आहिए ॥२४॥ स क्रियार्थी पुरुष: क्रीणन् किञ्चिद् वस्तु मूल्येन गृह्णन्, परं क्रापयन् मूल्येन ग्राहयन्, तथा प्राणिनो मन् हिंसन्, परैः घातयन्, तथा पचन् पाचयन्, एतानि कुर्वतोऽन्यानपि अनुजानन्, अपि अंतश: पुरुषमपि पञ्चेन्द्रियं विक्रीय हत्वा घातयित्वा, अत्राऽपि पञ्चेन्द्रियवधे नास्ति दोषः, अत्रैवं जानीहि किं पुन: एकेन्द्रियवधे इत्यपि शब्दार्थः, ततस्ते नैव एतद् विप्रतिवेदयन्ति जानन्ति, तद्यथा- क्रिया चलनात्मिका सावद्यानुष्ठानरूपा, अक्रिया स्थानरूपा, यावद् एवमेव विरूपरूपै: नानारूपैः कर्मसमारंभै: सावद्यानुष्ठान: विरूपरूपान् नानाप्रकारान् कामभोगान् समारभन्ते स्वयं, अन्यांश्च कारयन्ति नास्त्यत्र दोष इति प्रतार्य, एवमेव ते अनार्या विप्रतिपन्ना विरुद्धं मार्गं प्रतिपन्नाः, तं आत्मीयं धर्मं श्रद्दधाना, आत्मीयांगीकारं रोचयन्तः तद्धर्मस्य आख्यातारं प्रशंसयन्तः, तद्यथा- स्वाख्यातो भवता
॥१३॥
(१) BD एवं ते

Page #33

श्री सूत्रकृताइगदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्थे प्रथमाध्ययनम्
धर्म इत्यादि तावन्नेयं यावदंतरा कामभोगेषु विषण्णा इहपरलोकभ्रष्टा न आत्मत्राणाय नाऽपि परेषामिति द्वितीय: पुरुषजात: पञ्चमहाभूतिको व्याख्यातः ॥२४॥ अहावरे तच्चे पुरिसजाए इस्सरकारणिए त्ति आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा (४) संतेगईया मणुस्सा भवंति, अणुपुव्वेणं लोअं उववण्णा, तं (जहा)- आरिया वेगे जाव तेसिं च णं महंते एगे राया भवइ जाव सेणावइपुत्ता, तेसिं च णं एगइए सड्ढी भवइ, कामं तं समणा य माहणा य पहारिंसु गमणाए जाव जहा मे एस धम्मे सुअक्खाए सुपण्णत्ते भवति ॥२५॥ अथ अपरः तृतीयः पुरुषजातः, ईश्वरो जगतः कारणं यस्य स ईश्वरकारणिक आत्माऽद्वैतवादी वाऽऽख्यायते, इह खलु इत्यादि, प्राच्यादिषु दिक्षु एकस्यां दिशि स्थितः कश्चिदेवं ब्रूयात् यथा राजानं उद्दिश्य तावद्यावत् स्वाख्यात: सुप्रज्ञप्तो धर्मो भवति ॥२५॥ इह खलु धम्मा पुरिसादीआ पुरिसोत्तरिआ पुरिसप्पणीआ पुरिसपजोइआ पुरिसअभिसमण्णागया पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति । से जहानामए गंडे सिआ, सरीरे जाए सरीरे संवुड्ढे सरीरे (१) D व्याख्यायते (२) BD तावत् स्वा०

Page #34

* अभिसमण्णागए सरीरमेव अभिभूय चिट्ठति, एवामेव धम्मा पुरिसादिआ जाव पुरिसमेव अभिभूय ४ चिट्ठति । से जहानामए अरइए सिआ, सरीरे जाया सरीरे अभिसंवुड्ढा सरीरे अभिसमण्णागया सरीरमेव अभिभूय चिट्ठति, एवामेव धम्मा पुरिसादिआ जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति । से जहानामए वम्मिए सिआ, पुढवीजाए पुढवीसंवुड्ढे पुढवीअभिसमण्णागए पुढवीमेव अभिभूय चिठंति, एवामेव धम्मा वि पुरिसादिआ जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति । *से जहानामए र रुक्खे सिआ, पुढवीजाए पुढवीसंवुड्ढे पुढवीअभिसमण्णागए पुढवीमेव अभिभूय चिट्ठति, एवमेव
धम्मा वि पुरिसादिआ जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति ।" से जहानामए पुक्खरणी सिआ, पुढविजाया जाव पुढविमेव अभिभूय चिट्ठति, एवामेव धम्मा वि पुरिसादिया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति । से जहानामए उदगपुक्खले सिआ, उदगजाए जाव उदगमेव अभिभूय चिटुंति, एवामेव धम्मा
॥१४॥
(१) BD एवमेव,
"एतदन्तर्गत: पाठ: D प्रतौ छूटितः

Page #35

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्ये प्रथमाध्ययनम्
विं जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति । से जहानामए उदगबुब्बुए सिआ, उदगजाए जाव उदगमेव अभिभूय चिटुंति, एवामेव धम्मा वि पुंरिसादिआ जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति ॥२६॥ इह खलु धर्माः स्वभावा: चेतनाचेतनरूपाः पुरुष ईश्वर आत्मा वा कारणं आदिः येषां ते पुरुषादिका ईश्वरकारणिका आत्मकारणिका वा, तथा पुरुष एव उत्तरं कार्यं येषां ते पुरुषोत्तराः तथा पुरुषेण प्रणीताः, पुरुषेण द्योतिताः प्रकाशीकृता: यथा सूर्येण घटादयः, ते च धर्मा जीवानां जन्ममरणरोगशोकादयः, अजीवधर्मास्तु मूर्तद्रव्याणां वर्णगंधरसस्पर्शाः, अमूर्त्तद्रव्याणाञ्च धर्माधर्माकाशानां गत्यादिका धर्माः सर्वेऽपि ईश्वरकृताः, आत्माऽद्वैतवादे च आत्मविवर्ताः, सर्वेऽपि एते पुरुषमेव अभिभूय व्याप्य तिष्ठन्ति, अत्रार्थे दृष्टांतान् बहून् आह- से जहानामए इत्यादि- से जहा तद्यथा 'नाम इति संभावनायां,' गण्डं स्यात् संभाव्यते हि प्राणिनां कर्मवशगानां गण्डादिरोग इति, गण्डं च शरीरे जातं, शरीरावयवभूतं तथा शरीरे वृद्धिमुपगतं, शरीरवृद्ध्या तस्य वृद्धिरिति, शरीरे अभिसमन्वागतं - न तदयवयोऽपि शरीरात् पृथग्भूत इति, शरीरमेव अभिभूय पीडयित्वा तिष्ठति, एवमेव ये अमी धर्माः चेतनाचेतनरूपा: ते
(१) BD वि पुरिस जाव० (२) BD पुरिस जाव०

Page #36

REKHAREKASHAKAKKAKES
सर्वेऽपि ईश्वरकर्तृका: न ते ईश्वरात्पृथक् कर्तुं शक्यन्ते, अथवा सर्वव्यापिन आत्मनो ये धर्माः ते पृथक्कर्तुं न शक्यन्ते, यथा गण्डं शरीरविकारभूतं तद्विनाशे च शरीरमेव तिष्ठति, एवं धर्माः पुरुषादिका: पुरुषविकाररूपा न पुरुषात् पृथग् भवन्ति, तद्विकारापगमे च आत्मानमेवाश्रित्य तिष्ठन्ति, एवमन्यदृष्टांता अपि भाव्याः, से जहेत्यादि अरति: चित्तोद्वेगरूपा, सा च शरीरे जातेत्यादि, यथा वा वल्मीकं पृथ्वीविकाररूपं पृथिव्यां जातमित्यादि, एवं सर्वं ईश्वरकारणिकं आत्मविवर्तरूपं वा, यथा वा वृक्षोऽशोकादिः पृथिवीजातः, यथा वा पुष्करिणी तडागरूपा पृथिव्यामेव जातेत्यादि प्राम्वत्, तथा उदकपुष्कलं उदकप्राचुर्य उदकजातमित्यादि, यथा वा उदकबुद्बुद इत्यादि सुगमं ॥२६॥ ईश्वरकृतं सत्यं, अन्यद् मिथ्या इत्याहजंपि य इमं समणाणं निग्गंथाणं उद्दिट्ठं पंणीअं विअंजिअं दुवालसंगं गणिपिडगं, तं (जहा)आयारो सयगडं जाव दिठिवाओ, सव्वमेयं मिच्छा, ण एयं तहिअंण एअं आवत्तहिअं, इमं तु सच्चं, इमं तहिअं, इमं आवत्तहिअं, तें एवं सण्णं कुव्वंति, ते एवं सण्णं संठवयंति, ते । एवं सण्णं सोवट्ठयंति, तमेवं ते तज्जाइअंदुक्खं नातिउटुंति सउणी पंजरं जहा ॥२७॥
॥१५॥
(१) PBDI 'पणीअं' इति नास्ति (२) JAM आहत्तहिअं (३-४) PBD एतेवं (५) BDOवेयंति JAMoति (६) JAM ०ढुवयंति

Page #37

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे एस प्रथमाध्ययनम्
यदपि च इदं श्रमणानां यतीनां निग्रंथानां निष्किञ्चनानां उद्दिष्टं प्रणीतं व्यञ्जितं व्यक्तीकृतं द्वादशाङ्गं गणिपिटकं, तद्यथा- आचार: सूत्रकृताङ्गमित्यादि यावद् दृष्टिवादः, सर्वमेतत् मिथ्या अनीश्वरप्रणीतत्वात्, नैतत् तथ्यं, नैतद् याथातथ्यं न यथास्थितार्थकथकं, इदं पुन: ईश्वरकर्तृत्वं आत्माद्वैतं च सत्यं, इदमेव तथ्यं, इदमेव याथातथ्यं, तदेवं ते एवं पूर्वोक्तनीत्या संज्ञां कुर्वन्ति ज्ञानं दधते, अन्येभ्यश्च संज्ञा संस्थापयन्ति, ते एवं संज्ञां सूपस्थापयन्ति, सुष्ठ उप- सामीप्येन युक्तिभिः स्थापयन्ति, ते चैवंवादिनः तदंगीकारजातीयं
दुःखं दु:खहेतुत्वात् नातिवर्तन्ते न त्रोटयन्ति, यथा शकुनि: पक्षी पंजरं न त्रोटयति एवं तेऽपि तदुपदेशात् कर्मबंधनं नातिवर्त्तन्ते KA ॥२७॥
ते ण विप्पडिवेदेति तं (जहा) - किरिया इ वा जाव अणिरए ति वा, एवामेव ते विरूवरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरूवाइं कामभोगाइं समारभित्ता भोअणाए, एवमेव ते अंणायरिया विप्पडिवण्णा, तं पत्तिअ जाव इति ते णो हव्वाए णो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसण्णा, तच्चे पुरिसजाए इस्सरकारणिए त्ति आहिए ॥२८॥ ते कदाग्रहास्ता एतद् वक्ष्यमाणं न विप्रतिवेदयन्ति न जानन्ति, तद्यथा- इयं क्रिया इत्यादि यावत् अनरक इत्येवं निर्विवेकत्वात् (१) D नकिंचनानां (२) DIAM - अणारिया

Page #38

न जानन्ति, एवमेव यथाकथंचित् ते विरूपरूपैः कर्मसमारंभै: विरूपरूपान् कामभोगान् समारभन्ते भोजनाय उपभोगाय, एवं ते अनार्या विप्रतिपन्नाः स्वपक्षं प्रतियन्ति श्रद्दधति इति पूर्ववत्, यावत् ते कामभोगेषु विषण्णाः, इत्ययं ईश्वरकारणिकः आत्माऽद्वैतवादी वा तृतीय: पुरुषजातः संपूर्णः ॥२८॥
अहावरे चउत्थे पुरिसजाए णियतिवादिएति आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा ( ४ ) तहेव जाव सेणावइपुत्ता वा, तेसिं च णं एगइए सड्ढी भवइ, कामं (तं) समणा य माहणा य संपहारेंसु गमणाए जाव जहा मे एस ध सुअक्खाए सुपन्नते भवइ ॥ २९ ॥
अथ अपरः चतुर्थ: पुरुषजातः नियतिवादी आख्यायते, इह खलु पाईणं इत्यादि प्राग्वत् यावदेष धर्मः स्वाख्यातो भवति ||२९|| नियतिवादी स्वमतमेवाह
इह खलु दुवे पुरिसा भवंति - एगे पुरिसे किरिअमाइक्खड़, एगे पुरिसे णोकिरिअमाइक्खड़, जे पुरिसे किरिअमाइक्खड़, जे अ पुरिओ णोकिरिअमाइक्खड़, दों वेए पुरिसा तुला
कारणमावन्ना ॥ ३० ॥
(१) JAM दो वि ते
॥१६॥

Page #39

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
इह द्वौ पुरुषौ भवतः, एकः क्रियामाख्याति, देशाद् देशांतरप्राप्तिः क्रिया, सा नियतेः एव स्यात्, एवं अक्रियाऽपि, द्वौ एतौ नरौ तुल्यो नियतिवशवर्तित्वात्, एकार्थी एककारणापन्नत्वात्, क्रियाऽक्रिये नियति- एककारणाधीने इत्यर्थः ||३०|| बाले पुण एवं विप्पडिवेदेति कारणमावण्णे, तं ( जहा ) - जो अहमंसी दुक्खामि वा सोयाम वा. जूरामि वा तिप्पामि वा पिड्डामि वा परितप्पामि वा अहमेयमकासि, परो वा जं दुक्खइ वा परितप्पड़ व नो परो एयमकासि ॥ ३१ ॥
बाल्ये मज्ञः पुनरेवं विप्रतिवेदयति जानीते कारणमापन्नः कारणमुद्दिश्य, तद्यथा- योऽहमस्मि दुक्खामि त्ति - दुःखं अनुभवामि, सोयामिति - शोकं अनुभवामि, जूरामि त्ति दुष्कृतप्रवृत्तं आत्मानं गर्हामि अनर्थावाप्तौ विसूरयामीत्यर्थः, तिप्पामि - शरीरबलात् क्षराभि, पिड्डामि- पिडामनुभवामि, परितप्पामि परितापं अनुभवामि, एवं यत्सुखदुःखादिकं अनुभवामि तदहमेव अकार्षं, परो वा यद् दुःखादिकं अनुभवति मयि वा आपादयति तत्स्वयमेव कृतमिति, एवं स पुरुषकारणमापन्नः स्वकृतं परकृतं वा दुःखादि सर्वं पुरुषकारकृतमिति जानीते बाल इत्यर्थः ||३१||
(१) अहं तमकासी, (२) JAM वा परो एवमकासि, एवं से बाले सकारणं वा परकारणं वा एवं विप्पडिवेदेति कारणमावन्त्रे ||
द्वि.. स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्

Page #40

-मेहावी पुण एवं विप्पडिवेदेति कारणमावण्णे-अहमंसि दुक्खामिवासोयामिवाजूरामिवा तिप्पामि वा पिड्डामि वा परितप्पामि वा, णो अहमेयमकासि, परो वा जं दुक्खति वा जाव परितप्पति वा नो परो एयमकासि, एवं से- मेहावी सकारणं परकारणं च एवं विप्पडिवेदेति कारणमावण्णे, से बेमि- पाईणं वा (४) जे तसा थावरा पाणा ते एवं संघायमागच्छंति, ते एवं परियागमावजंति, ते एवं विवेगमागच्छंति, (ते) एवं विहाणमागच्छंति, ते एवं संगतिअंति, उवेहाए णो विप्पडिवेदेति । तं (जहा)- किरिआ इ वा जाव निरए इ वा अनिरए इ वा, एवं ते विरूवरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरुवाइं कामभोगाई समारभंति भोयणाए॥३२॥ मेधावी नियतिवादी कारणमापन्न: -स्वकारणं परकारणं वा उद्दिश्य प्रवृत्तिर्न पुरुषकारकृता, यतो न हि कस्यचित् आत्मा अनिष्टो येन अनिष्टा दुःखोत्पादिकाः क्रिया: समारभते, किन्तु नियत्यैव अयमनिच्छन्नपि तत् कार्यते येन दुःखभाग् भवति, एवमसौ कारणमापन्नो वेत्ति इति, कारणं चात्र- एकस्य असदनुष्ठानपरस्याऽपि न दुःखं स्यात्, अन्यस्य तु सदनुष्ठायिनोऽपि दुःखं उत्पद्यते, ततो नियति: एव की इति, एतदेवाह-सेबेमीति सोऽहं नियतिवादी ब्रवीमि, ये केचित् त्रसा: स्थावराश्च प्राणिन: ते नियतित एव औदारिकादिशरीरसंबन्धं
॥१७॥
** एतदन्तर्गत: पाठ: PBD प्रतिषु नोपलभ्यते तथापि IAM ग्रन्थानुसारेणास्माभिः गृहीतः । (१) D तसथावरपाणा

Page #41

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
आगच्छन्ति, बालकुमारादिकं विविधं पर्यायं नियतित एव अनुभवन्ति, नियतित एव विवेकं शरीरात् पृथग्भावं प्राप्नुवन्ति, विधानं2 अवस्थाविशेषं कुब्ज-काणांधत्वजरामरणादिकं आगच्छन्ति, तदेवं ते प्राणिनो नियत्या एव संगतिं यान्ति नानाविधसुखदुःखभाज:
स्युः, एवं नियतिवादोत्प्रेक्षया एतद् वक्ष्यमाणं न विप्रतिवेदयन्ति न जानन्ति, तद्यथा- क्रिया अक्रिया इत्यादि यावत् विरूपरूपान् कामभोगान् भोजनाय उपभोगार्थं समारभन्ते ॥३२॥
एवामेव ते अंणारिया विप्पडिवन्ना तं सद्दहमाणा जाव ते णो हव्वाए णो पाराए अंतरा कामभोगेसु र विसण्णा, चउत्थे पुरिसजाए णिअतिवादिए त्ति आहिए । इच्चेते चत्तारि पुरिसजाया णाणापन्ना
णाणाछंदाणाणासीलाणाणादिट्ठी णाणारुईणाणारंभा णाणाज्झवसाणसंजुत्ता पहीणपुव्वसंजोगा आरिअं मग्गं असंपत्ता इति ते णो हव्वाए णो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसन्ना ॥३३॥ तदेवं ते नियतिवादिनो अनार्या विप्रतिपन्नाः तं नियुक्तिकं नियतिवादं श्रद्दधाना इत्यादि तावन्नेयं यावदंतरा कामभोगेषु विषण्णा इति चतुर्थः पुरुषजात: संपूर्णः ॥
(१) BD 'सुख' इति नास्ति (२) D एवमेव (३) D अणायरिया,

Page #42

इत्येते चत्वारः पुरुषा नानाप्रज्ञा: नानाऽभिप्रायाः, नानाशीला अनेकाचाराः, *नानादृष्टयो अनेकदर्शना* नानारुचयः, नानाप्रकार आरंभो धर्मानुष्ठानं येषां ते तथा, नानाप्रकारेण अध्यवसानेन संयुक्ताः - धर्मार्थमुद्यताः, प्रहीणपूर्वसंयोगा: मातापितृकलत्रादिसंबंधरहिताः, आर्य निर्दोष मार्गमसंप्राप्ताः, नो हव्वाएत्ति- न ऐहिकसुखभाजः, नो पाराएत्ति- नाऽपि भवपारगा: स्युः, किन्तु अन्तराल एव कामभोगेषु विसण्णाः ॥३३॥ अथ लोकोत्तरं पञ्चमं भिक्षु पुरुषमाह
से बेमि पाईणं वा (४) संतेगइआ मणुस्सा तं (जहा)- आरिया वेगे अणारिया वेगे उच्चागोया वेगे नीयागोया वेगे कायमंता वेगे हस्समंता वेगे सुवन्ना वेगे दुवन्ना वेगे सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे, है तेसिं च णं खेत्तवत्थूणि परिग्गहियाणि भवन्ति, तं(जहा) अप्पयरे वा भुजयरे वा, तेसिं च णं जणजाणवयाइं परिग्गहियाइं भवंति, तं (जहा)- अप्पयरे वा भुजयरे वा, तहप्पगारेहिं कुलेहिं आगम्म अभिभूय एगे भिक्खायरियाए समुट्ठिआ, सतो वा वि एगे णायओ अ उवगरणं च विप्पजहाय भिक्खायरिआए समुट्ठिआ, *असतो वा वि एगे णायओ अ उवगरणं च
॥१८॥
** एतदन्तर्गतः पाठः । प्रतौ नास्ति १Dआयरिया २D आणायरिया

Page #43

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
विप्पजहाय भिक्खायरिआए समुट्ठिआ, जे ते सतो वा असतो वा णायओ य उवगरणं च विप्पजहाय भिक्खायरिआए समुट्ठिआ ॥ ३४ ॥
तदहं ब्रवीमि, यत् प्राच्यादि दिशमुद्दिश्य एके केचन मनुजाः सन्ति भवन्ति, तद्यथा- आर्या आर्यदेशोत्पन्नाः, तद्विपरीता अनार्याः, उच्चैर्गोत्रोद्भवाः, नीचैर्गोत्रोद्भवाः, कायवंतः उच्चशरीराः, ह्रस्वा वामनादय:, सुवर्णा, दुर्वर्णा, सुरूपाः, दुरूपा:, तेषां च आर्यादीनां क्षेत्राणि शालिक्षेत्रादीनि, वस्तूनि गृहाणि परिगृहीतानि स्वीकृतानि भवन्ति, किंभूतानि तानि ? अल्पतराणि प्रभूततराणि वा, तथा तेषां जनजानपदाः स्वीकृता भवन्ति, तेऽप्यल्पतराः प्रभूततरा वा, तेषु आर्यादिषु तथाप्रकारेषु कुलेषु आगम्य जन्म लब्ध्वा अभिभूय विषयादीन् प्रव्रज्यां गृहीत्वा एके केचन सत्त्ववन्तो भिक्षाचर्यायां समुत्थिता उद्यताः, तथा सतो विद्यमानान् ज्ञातीन् स्वजनान् उपकरणं च धनधान्यादिकं विप्रहाय त्यक्त्वा, असतो वा ज्ञातीन् उपकरणं च त्यक्त्वा समुत्थिताः प्रव्रज्योद्यताः ||३४|| भव-इह खलु पुरिसे अन्नमन्नं समुट्ठाए एवं विप्पडिवेएइ, तं (जहा) - खेत्तं मे वत्थं मे हिरणं मे सुवण्णं मे धन्नं मे कंसं मे दूसं मे विउलधणकणगरयणमणिमोत्तिअसंखसिलप्पवालरत्तरयणसंतसारसावतिज्जंति मे, सद्दा मे रुवामे गंधा मे रसा मे फासा मे, ★★ एतदन्तर्गत पाठ: D प्रतौ नास्ति १ B स्वगृहाणि २ D पुब्वमेव ३P समट्ठाए JAM ममट्ठाए
द्वि. श्रु. स्कन्धे
प्रथमाध्ययनम्

Page #44

एते खलु मम कामभोगा, अहमवि एतेसिं ॥३५॥
. ये भिक्षाचर्योद्यता: तैः पूर्वमेव प्रव्रज्याग्रहणकाले एव एतत् ज्ञातं स्यात्, तद्यथा- अन्यद् अन्यद् वस्तु उद्दिश्य पुरुष: प्रव्रजित:, प्रव्रज्यां ग्रहीतुकामो वा एवं विप्रतिवेदयति जानाति, तद्यथा- क्षेत्रं, वास्तु गृहं, हिरण्यं, सुवर्णं कनकं, धनं गोमहिष्यादि, धान्यं शाल्यादि, कांस्य कांस्यपात्रादि, दूष्यं वस्त्रादि, तथा विपुलानि धनकनकादीनि, शंखा दक्षिणावर्ताः, मुक्तशैलादिका: शिला:, प्रवालं विद्रुमं, रक्तरत्नं पद्मरागादि, सत्सारं शोभनसारं शूलमण्यादि, स्वापतेयं द्रव्यं, सर्वमेतत् मम उपभोगाय भविष्यति, तथा शब्दरूपरसगंधस्पर्शा मे कामभोगाः, अहमपि एतेषां भोगानां सम्बन्धी ॥३५॥
से मेहावी पुव्वामेव अप्पणा एवं समभिजाणिजा, इह खलु मम अन्नयरे दुक्खे रोगायंके समुप्पजिजा, अणिढे अकंते अप्पिए अंसुभे अमणुन्ने अमणामे दुक्खे णो सुहे, से हंता भयंतारो कामभोगा, इमं मम अन्नयरं दुक्खं रोआतंकं परिआइयह, अणिठं अकंतं अप्पिअंअसुभं अमणुण्णं अमणामं दुक्खं नो सुहं, सोऽहं दुक्खामि वा सोआमि वा जूरामि वा तिप्पामि वा पिड्डामि वा परितप्पामि वा, इमाओ मं अण्णयराओ दुक्खाओ रोगातंकाओ पडिमोअंतु अणिट्ठाओ अकंताओ
॥१९॥
१ P एव नास्ति २ BD असुहे

Page #45

श्री सूत्रकृताङ्ग दीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
अप्पिआओ अमणुण्णाओ अमणामाओ दुक्खाओ णो सुहाओ, एवामेव नो लद्धपुव्वं भवइ ॥३६॥
भोगा मे अहमपि भोगसंबंधी इति विचार्य स मेधावी पूर्वं आत्मना एवं समभिजानीयात्, तद्यथा- इह जन्मनि मम अन्यतरत् दुःखं शिरोवेदनादिकं, आतंको वा आशुजीवितापहारी शूलादिकः, स किंभूतः? अनिष्टो, अकांतो, अप्रियो, अशुभो, अमनोज्ञः, अवनामयतीति अवनाम: पीडाविशेषकारी दुःखरूपः, न शुभो अशुभकर्मकृतत्वात्, पुनर्युःखोपादानं अत्यंत दु:खज्ञापनार्थं, तदेवंभूतं दुःखं रोगातकं वा, ‘हंत इति खेदे', हे भगवंत:! कामभोगा! यूयं मया पालिता, तात! यूयमपि इदं दुःखं रोगातर्फ वा परियाइयहविभज्य गृह्णीत, अत्यंत दुःखपीडित: पुन: तान्येव विशेषणानि आह- अनिष्टमित्यादि पूर्ववत्, इत्यतो दुःखात् मां प्रतिमोचयत, अनिष्टादिविशेषणानि पूर्वं प्रथमान्तानि, पुनः द्वितीयान्तानि, साम्प्रतं पञ्चम्यन्तानि, स चायमर्थः पूर्वं लब्धो न भवति, कोऽर्थः?, नहि ते भोगादयो नरं दुःखात् मोचयन्ति, इति पूर्वं न ज्ञातं ॥३६।। एतदेवाह
इह खलु कामभोगा णो ताणाए वा सरणाए वा, पुरिसो वा एगया पुव्विं कामभोगे विप्पजहइ, कामभोगा वा एगया ऍव्विं पुरिसं विप्पजहंति, अण्णे खलु कामभोगा अण्णो अहमं सि, से किमंग पुण वयं अण्णमण्णेहिं कामभोगेहिं मुच्छामो? इति संखाएणं वयं कामभोगे विप्पजहिस्सामो, १B 'पुब्विं' नास्ति
KAKKHTAKANKSHAKAKKAKKARS

Page #46

से मेहावी जाणिज्जा बाहिरंगमेयं ॥३७।।
इह भवे खलु कामभोगा न त्राणाय शरणाय वा स्युः, पुरुष: प्राणी एकदा पूर्व कामभोगान् त्यजति, कामभोगा वा एकदा कदाचित् पुरुषं त्यजन्ति, स चैवं जानाति, अन्ये भिन्नाः खलु मत्तः कामभोगाः, तेभ्यश्च भिन्नोऽहं, एवं सति 'किमिति वयं एतेषु अन्यभूतेषु कामभोगेषु मूर्छा कुर्मः' इत्येवं केचित् महापुरुषा: परिसंख्याय सम्यग् ज्ञात्वा कामभोगान् वयं विप्रजहिष्याम: त्यक्ष्याम इत्यध्यवसायिनः स्युः, पुन: वैराग्यकारणमाह- स मेधावी एतत् क्षेत्रादिकं बाह्याङ्गं वर्तत इति जानीयात् ॥३७॥
इणमेव उपणीयतरागं, तं(जहा)- माता मे पिता मे भाया मे भगिणी मे भज्जा मे मे सुण्हा मे पिया मे संहा मे सुही मे सयण-सिंगंथ-संथुयं मे, एते खलु मम नायउ अहमपि एतेसिं, से मेहावी पुव्वामेव अप्पणा एवं समभिजाणिजा - इह खलु ममं अन्नयरे दुक्खे रोगातंके समुप्पजेजा, अणिठे (जाव)णो सुहे, हंता भयंतारोणायया इममण्णयरं दुक्खं रोयायकं परियाइयह अणिट्ठं जाव णो सुहं, सोहं दक्खामि वा सोयामि वा जाव परितप्पामि वा, इमाओ मे अन्नयराओ
॥२०॥
१B'पिया में इति नास्ति २ BD सुहा मे ३ AM सर्गच० । संगंथ० ४D नायक

Page #47

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
दक्खाओ रोगातंकाओ परिमोयह अणिट्ठाओ जाव णो सुहाओं ॥३८॥
इदमेव च वक्ष्यमाणं उपनीततरं आसन्नतरं वर्तते, तद्यथा-माता-पिता-भ्राता-भगिनी-भार्या-पुत्र-सुता-नुषा-प्रिया-सखा-सुहृत् इत्यादिज्ञातयः पूर्वापरसंस्तुताः, एते खलु ज्ञातयो मम उपकाराय भविष्यन्ति, अहमपि एतेषां ज्ञातीनाम् उपकरिष्यामि इत्येवं स मेधावी पूर्वमेव आत्मना एवं समभिजानीयात् विचारयेत्, इह भवे मम अनिष्टादिविशेषणो दु:खातङ्कः समुत्पद्यते, ततोऽसौ तद्दुःखदुखितो ज्ञातीन् एवमभ्यर्थयेत्, यथा -मम अन्यतरं दुःखं उत्पन्नं, परिगृणीत यूयं, अहमनेन उत्पन्नेन दुःखातङ्केन पीडयिष्यामीति, ततोऽस्माद्दुःखात् मां परिमोचयत यूयमिति ॥३८॥
तेसिं वा भयंताराणं मम नायगाणं अन्नयरे दुक्खे रोयातंके समुप्पज्जेज्जा अणिठे जाव - णो सुहे, से हंता अहमेतेसिं भयंताराणं इमं अण्णयरं दुक्खं रोयातंकं परियाइयामि, अणिळं
जाव णो सुहं, मा मे दुक्खंतु जाव मा मे परितप्पंतु, इमाओ णं अण्णयराओ दुक्खाओ रोयातंकाओ परिमोएमि अणिट्ठाओ जाव नो सुहाओ, एवामेव नो लद्धपुव्वं भवइ, अन्नस्स दुक्खं अन्नो न परियाइयत्ति, अन्नेन कडं न अन्नो पडिसंवेदेइ।।३९॥ १३ 'जाव' इति नास्ति २ JAM Oओ, "एवमेव णो लद्धपुत्वं भवई" इत्यधिकः पाठः

Page #48

इदं सर्वं प्राग्वत् योज्यं यावदेवं नो लब्धपूर्वं भवति यत् अन्यस्य दुःखं अन्यो न पर्याददाति न गृह्णाति, अन्येन कृतं ? कर्म अन्यो न प्रतिसंवेदयति नानुभवति यतः ॥३९॥
___ पत्तेयं जाइ पत्तेअं मरइ पत्तेयं चयइ पत्तेअं उववज्जइ (सूत्राग्रं-३०००) पत्तेअं झंझा पत्तेअं है सण्णा पत्तेअं मन्ना, एवं विन्नू वेयणा, इति खलु णातिसंजोगा णो ताणाए वा णो सरणाए । वा, पुरिसो वा एगया 'व्विं नातिसंजोए विप्पजहइ, णातिसंजोगावा एगया पुव्विं पुरिसं विप्पजहंति, अन्ने खलु नातिसंजोगा, अन्नो अहमंसि, से किमंग पुण वयं अण्णमण्णेहिं नातिसंजोगेहिं मुच्छामो? इति संखाए णं वयं नातिसंजोगे विप्पजहिस्सामो॥४०॥
यस्मात् प्रत्येकं जीवो जायते, प्रत्येकं म्रियते, प्रत्येकं त्यजति परिग्रहं, प्रत्येकं उत्पद्यते, यदुक्तंएकस्य जन्ममरणे, गतयश्च शुभाशुभा भवावर्ते । तस्मादाकालिकहित - मेकेनैवात्मन: कार्यम् ।। तथा प्रत्येकं झंझा कलहः, तद्ग्रहणात् कषाया गृह्यन्ते, प्रत्येकमेव जीवानां कषायोदय: स्यादित्यर्थः, संज्ञा पदार्थपरिच्छित्तिः साऽपि
॥२१॥
१BD 'पुग्विं' नास्ति
**एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नालभ्यते

Page #49

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
प्रत्येकं, मन्नत्ति मननं चिंतनं पर्यालोचनमिति यावत्, प्रत्येकमेव विद्वान्, प्रत्येकं वेदनाः, इति खलुत्ति - इति पूर्वोक्तप्रकारेण खलु अमी ज्ञातिसंयोगा न त्राणाय न शरणाय, उत्पन्नपीडार्तिनिवारणं त्राणं, अनागतार्तिसंरक्षणं शरणं, यत: पुरुष एकदा ज्ञातिसंयोगान् विप्रजहाति, ज्ञातिसंयोगा वा पुरुषं परित्यजन्ति, तस्माद् अन्ये ज्ञातिसंयोगा: अहमन्यो अस्मि इति भावनीयं, एवं सति किमंग पुन: वयं अन्यैरन्यैः ज्ञातिसंयोगैः मूर्छा कुर्म:? मूर्छाकरणं न युक्तमित्यर्थः, इति संख्याय ज्ञात्वा वयं ज्ञातिसंयोगान् त्यक्ष्याम: परिहरिष्याम इति कृताध्यवसाया ज्ञाततत्त्वाः स्युः ॥४०॥ वैराग्योत्पत्तिकारणम् एवाह
से मेहावी जाणिज्जा बाहिरंगमेयं, इणमेव उवणीयतरागं तं (जहा)- हत्था मे, पाया मे, बाहा मे, ऊरू मे, सीसं मे, उदरं मे, आउं मे, बलं मे, वण्णे मे, तया मे, छाया मे, सोयं मे, चक्टुं मे, घाणं मे, जिब्भा मे, फासा मे, मैमाइ, जंसि वयाउ परिजूरइ, तं (जहा)- आऊओ बलाओ वण्णाओ तयाओ छायाओ सोयाओ जाव फासाओ, सुसंधि विसंधीभवइ, वलितरंगे गाए भवइ, किण्हा केसा पलिआ भवंति, जंपि अ इमं सरीरगं उरालं आहारोवचियं एयं पि
K
Boनार्तिनि० २P०वारणं ३ BD ममाई ४JAM o आ संधि विसंधी B oआ वि विसंघी

Page #50

अ अणुपुव्वेणं विप्पजहियव्वं भविस्सइ। एवं संखाए से भिक्खू भिक्खायरिआए समुट्ठिए दुहओ लोगं जाणिज्जा, तं (जहा)- जीवा चेव अजीवा चेव तसा चेव थावरा चेव ॥४१॥
स मेधावी जानीयात्, तद्यथा- बाह्यतरं एतत् यत् ज्ञातिसम्बन्धनं, इदं अन्यद् उपनीततरं आसन्नतरं, ज्ञातिभ्यः शरीरावयवानाम् आसन्नतरत्वात्, तद्यथा- हस्तौ मे मनोहरौ, एवं पादौ, बाहू, उरू, शीर्षं मस्तकं, उदरं, आयुः, बलं, वर्ण:, त्वक्, छाया, श्रोत्रं, चक्षुः, घ्राणं, जिह्वा, स्पर्शः, इति सर्वं ममाति ममीकरोति, यादृग् मे न तादृगन्यस्य इति भावः, एतच्च हस्तपादादिकं वयस: परिणामात् 'परिजूरइत्ति' परिजीर्यते जीर्णतां याति तद्यथा- आयुषः सकाशात् हीयते, बलाद् वर्णाद् त्वच: छायात: श्रोत्रात् यावत् स्पर्शात् हीयते, अत्र च सनत्कुमारचक्रीदृष्टांतो वाच्यः, शरीरे हीयमाने श्रोत्रादींद्रियाणि अपि हीयन्ते, यदुक्तं
बाल्यं वृद्धिर्वयो मेधा, त्वक्चक्षुःशुक्रविक्रमाः । दशकेषु निवर्तन्ते, मनः सर्वेन्द्रियाणि च ॥ तथा सुसंधित: सुबद्धः संधि: जानुकूर्परादिको विसंधिः भवति, गात्रं शरीरं वलितरङ्गाकुलं शिराजालवेष्टितं भवति, यत:वलिसंततमस्थिशेषितं, शिथिलस्नायुवृतं कडेवरं । स्वयमेव पुमान् जुगुप्सते, किमु कान्ता: कमनीयविग्रहा:?।
॥२२॥
१PBDO चक्रि

Page #51

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
तथा कृष्णा: केशा: पलिता: श्वेता: स्युः, यदपीदं शरीरं उदारं शोभनं विशिष्टाहारोपचितं, एतदपि मया अवश्यं प्रहातव्यं त्यक्तव्यं भविष्यतीति अवगम्य संसारासारता संख्याय ज्ञात्वा स भिक्षुः भिक्षाचर्यायां समुत्थितः सन् द्विधा लोकं जानीयात्, तद्यथा जीवा अजीवाश्च, जीवा द्विविधाः त्रसा: स्थावराश्च, एतेषामुपरि बहुधा व्यापारः प्रवर्तते ॥४१॥ तमेवाह
इहखलुगारत्था सारंभासपरिग्रहा, संतेगइआसमणमाहणासारंभासपरिग्रहा, जेइमेतसथावरा पाणा एए सई समारंभंति, अन्नेण वि समारंभावेंति, अन्नं पि समारभंतं समणुजाणंति ॥४२॥
इह संसारे खलु गृहस्था: सारंभा: सपरिग्रहा: सन्ति विद्यन्ते, एके केचन श्रमणा: शाक्यादयो ब्राह्मणाश्च सारम्भा: सपरिग्रहा, यतो ये इमे त्रसस्थावरा: प्राणिन: एतान् स्वयं समारभन्ते, अन्यांश्च समारम्भयन्ति, समारम्भं कुर्वतश्च अन्यान् समनुजानन्ति ॥४२॥
प्राणातिपातं प्रदर्श्य परिग्रहमाहइह खलु गारत्था सारंभा सपरिग्रहा, संतेगइया समणमाहणा वि सारंभा सपरिग्रहा, जे इमे
१BD वा द्विविधा: २BD ०ई जाव समा. P ०ई जीव समा.

Page #52

कामभोगा सचित्ता, अचित्ता, ते सई जे परिगिण्हंति, अन्नं वि परिगिण्हावेंति अन्नं परिगिण्हतं समणुजाणंति ॥४३॥
इह खलु गृहस्था: सारम्भाः सपरिग्रहाः सन्ति, श्रमणा ब्राह्मणा अपि तादृशाः, ये इमे कामभोगा: कामाः स्त्रीसङ्गादयः भोगा: सक्चंदनगीतादयः, एते सचित्ता अचित्ता वा, तान् स्वयं परिगृह्णन्ति अन्यान् परिग्राहयन्ति, परं च परिगृह्णन्तं समनुजानन्ति । ॥४३|| उपसंहारमाह
इह खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइआ समणमाहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, अहं खलु अणारंभे अपरिग्गहे, जे खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइआ समणमाहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, इच्चेते तन्निस्साए बंभचेरं वसिस्सामो कस्स णं तं हेउं? जहा पुव्वं तहा अवरं, जहा अवरं तहा पुव्वं, अंजू वेते अणुवरया अणुवट्ठिया पुणरवि तारिसगा चेव, जे खलु गारत्था । सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइआ समणमाहणा सारंभा सपरिग्गहा, दुहओ पावाई संखाए दोहिं वि अदिस्समाणो इति भिक्खू रीएज्जा ॥४४॥
॥२३॥

Page #53

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
इह खलु गृहस्था: श्रमणब्राह्मणाश्च सारम्भाः सपरिग्रहा, इति ज्ञात्वा स भिक्षुः एवं चिन्तयेत्, अहमेव खलु अनारम्भो अपरिग्रहश्च, ये चामी गृहस्थादयः सारम्भाः सपरिग्रहाः तदेतन्निश्रया ब्रह्मचर्यं श्रामण्यं वत्स्याम आचरिष्यामो, अनारम्भाः अपरिग्रहाः सन्तो धर्माधारदेहधारणार्थं आहारादिकृते सारम्भसपरिग्रहगृहस्थनिश्रया प्रव्रज्यां करिष्याम इत्यर्थः शिष्यः प्राह कस्य हेतोः गृहस्थश्रमणादिनिश्राकरणम्?, आचार्य आह- यथा पूर्वम् आदौ सारम्भसपरिग्रहत्वं तेषां तथा पश्चादपि सर्वकालमपि गृहस्था: सारम्भादिदोषदुष्टाः, श्रमणाश्च पूर्वं गृहस्थत्वे सारम्भास्तथा परस्मिन्नपि प्रव्रज्याकाले तथाविधा एव ते, यथा अपरं अपरस्मिन् प्रव्रज्याकाले तथा पूर्वं गृहस्थत्वेऽपीति, ततः साधुभिः अनारम्भः सारम्भाश्रयणं कार्यं, गृहस्थसारम्भत्वं आह- अंजू इति व्यक्तमिदं यत् गृहस्थाः सावद्याद् अनुपरता अनिवृत्ताः, संयमे वा अनुपस्थिताः अनुद्यताः, येऽपि शाक्यादयः प्रव्रजिताः तेऽपि उद्दिष्टभोजित्वात् सावद्यानुष्टानपरत्वात् पुनरपि तादृशा एव गृहस्थतुल्या एव । उपसंहारमाह जे खलुत्ति ये इमे गृहस्थादयः ते द्विधाऽपि रागद्वेषाभ्यां उभाभ्यां पापानि कुर्वन्ति इति संख्याय ज्ञात्वा द्वयोरपि अंतयो रागद्वेषयोः अदृश्यमानो अनुपलभ्यमानः सन्, इत्येवंभूतो भिक्षुः संयमे येत प्रवर्त्तेत, कोऽर्थः ? ये इमे ज्ञातिसंयोगा, यश्चायं धनादिपरिग्रहः, यद्वा इदं हस्ताद्यवयवयुक्तं शरीरं, यच्चायुर्बलवर्णादिकं तत्सर्वं असारं अनित्यं, गृहस्थश्रमणब्राह्मणाश्च सारम्भपरिग्रहाः, एतत्सर्वं ज्ञात्वा भिक्षुः संयमे रीयेत तिष्ठेत् इति स्थितम् ||४४|| १ BD वसिष्याम
२ D सावधानु०
द्वि. श्रु. स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्

Page #54

से बेमि पाईणं वा (४) एवं से परिण्णायकम्मे, एवं से ववेयकम्मे, एवं से वीयंतकारए भवतीतिमक्खायं ॥४५॥
सोऽहं ब्रवीमि, प्राच्यादिदिशो अन्यतरस्या: समागत: स भिक्षुः द्वयोरपि रागद्वेषयोः अदृश्यमान: संयमे रीयमाण: सन् एवं पूर्वोक्तप्रकारेण परिज्ञातकर्मा स्यात्, ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज़या प्रत्याख्यातकर्मा स्यादित्यर्थः, एवं स व्यपेतकर्मा अपूर्वस्य अबन्धक: स्यादित्यर्थः, एवं से योगनिरोधेन व्यंतकारको विशेषेण कर्मणां अन्तकारक: स्यादिति तीर्थकृद्गणधरादिभि: आख्यातं ॥४५|| प्राणातिपातेन कर्मबन्ध: स्यादित्याह
तत्थ खलु भगवया छज्जीवणिकाय हेऊ पन्नत्ते, तं (जहा)- पुढविकाए जाव तसकाए, से जहानामए मम अस्सायं दंडेण वा अट्ठीण वा मुट्ठीण वा लेलूण वा कंवालेण वा आउट्टिजमाणस्स वा हम्ममाणस्स वा तजिजमाणस्स वा परिताविजमाणस्स वा किलिज्जमाणस्स वाउद्दविजमाणस्स वा जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकरं दुक्खं भयं पडिसंवेदेमि, इच्चेवं जाण सव्वे पाणा सव्वे
WIKIKIKKIKIRIKKKKKKKKKKK!
॥२४॥
१ BD संयोग० २'कवालेण वा' इति नास्ति

Page #55

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्थे प्रथमाध्ययनम्
भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता दंडेण वा जाव कवालेण वा आउट्टिजमाणा वा तजिजमाणा वा ताविजमाणा वा परिताविजमाणा वा उद्दविज्जमाणा वा जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकर दक्खं भयं पडिसंवेदेति, एवं णच्चा सव्वे पाणा ४ जाव सत्ता ण हंतव्वा ण अज्जावेयव्वा ण परिघेत्तव्वा ण परितावेयव्वा (न उद्दवेयव्वा) ॥४६॥
तत्र कर्मबन्धप्रस्तावे खलु भगवता षड्जीवनिकाया हेतुत्वेन उक्ता, तद्यथा- पृथिवीकायो यावत् त्रसकाय:, एतेषां दुःखं दृष्टांतेन आह, तद्यथा - मे मम असातं दुःखं दंडेन, अस्थमा, मुष्टिना, लेलुना लोष्टेन, कर्प रेण, आकोट्यमानस्य संकोच्यमानस्य, हन्यमानस्य कशादिभिः, तय॑मानस्य अंगुल्यादिभिः, ताड्यमानस्य कुड्यादौ अभिघातादिना, परिताप्यमानस्य अग्न्यादौ, अन्येन वा प्रकारेण परिक्रम्यमाणस्य अपद्राव्यमानस्य मार्यमाणस्य यावत् लोमोत्खननमात्रमपि हिंसाकरं दुःखं भयं च यन्मयि क्रियते तत्सर्वं अहं संवेदयामि इत्येवं जानीहि, तथा सर्वे प्राणा जीवा भूतानि सत्वा इत्येकार्थिकाः कथंचिद्भेदेन व्याख्येयाः, तथाहि
प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः भूतानि तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः , शेषाः सत्वा उदीरिताः ॥ इति,
KHEKAKKAKKAKKAKKKAKKANAK
१ PBD आकोद्यमानस्य २ PBD इतीरिता

Page #56

।
एषां दण्डादिना आकोट्यमानानां यावत् लोमोत्खननमात्रमपि दु:खं प्रतिसंवेदयतां एतच्च हिंसाकरं दुःखं भयं च उत्पन्नं ते सर्वेऽपि प्राणिन: साक्षादनुभवन्ति, अत: सर्वेऽपि प्राणिनो न हन्तव्याः, न आज्ञापयितव्या: बलात् न कार्ये प्रयोक्तव्याः, न परिग्राह्याः, न परितापयितव्याः, न अपद्रावयितव्याः ॥४६॥
से बेमि जे अ अतीता जे य पड़प्पन्ना जे अ आगमिस्सा अरहंता भगवंता, सव्वे ते एवमाइक्खंति एवं भासंति एवं पण्णवेंति एवं परूवेंति, सव्वे पाणा जाव सत्ता ण हंतव्वा न अजावेयव्वा ण परिघेत्तव्वा, एस धम्मे धुवे कियए सासए समिच्च लोअं खेयन्नेहिं पवेइए, एवं से भिक्खू विरए पाणाइवायाओ जाव विरए परिग्गहाओ, णो दंतपक्खालणेणं दंते पक्खालेजा, णो अंजणं णो वमणं णो धूमं तं पि आविए॥४७॥
सोऽहं साधुः ब्रवीमि, न स्वमत्या किन्तु तीर्थकृदाज्ञया इत्याह- ये अतीता: ये च प्रत्युत्पन्ना वर्तमानाः सीमंधरादयः ये च आगमिष्या अनागता: पद्मनाभादयो अर्हन्तो भगवन्त: सर्वे ते एवं आख्यान्ति, एवं भाषन्ते स्वतः, एवं प्रज्ञापयन्ति हेतुभिः, एवं प्ररूपयन्ति नामादिभिः, यथा सर्वे प्राणा न हन्तव्या इत्यादि, एष धर्मो ध्रुवो नित्यः शाश्वतः, समेत्य ज्ञात्वा लोकं खेदज्ञैः तीर्थकरैः प्रवेदित: कथितः,एवं ज्ञात्वा भिक्षुः विरत: प्राणातिपातात् यावत् परिग्रहात्,महाव्रतपालनार्थं उत्तरगुणा: कथ्यन्ते नो दंतइत्यादिना १ BD वियि० २ BD पित्तव्वा ३D नितियए
॥२५॥

Page #57

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
र निष्किञ्चन: सन् साधु: नो दंतप्रक्षालनेन काष्टेन दंतान् प्रक्षालयेत्, नो अंजनं नेत्रयो: विभूषार्थं कुर्यात्, वमनविरेचनादि न कुर्यात्, वस्त्राणां धूपनं न कुर्यात्, कासाद्यपनोदार्थं धूमं न आपिबेत ॥४७॥ मूलोत्तरगुणसंग्रहमाह
से भिक्खू अकिरिए अलूसए अकोहे अमाणे अमाए अलोभे उवसंते परिनिव्वुडे, णो आसंसं पुंरतो करेजा, इमेण वा दिह्रण वा सुएण वा मुदेण वा विण्णाएण वा इमेण वा सुचरिएण तव-णियम-बंभचेरवासेण, इमेण वा जायामायावुत्तीएणं धम्मेणं ईओ चुए पिच्चा देवा सिआ कामभोगावसवत्ती, सिद्धे वा अदक्खमसुभे ॥४८॥
स भिक्षुः न विद्यते सावधक्रिया राय सो अक्रिय: सांपरायिककर्माऽबन्धक इत्यर्थः, यतः प्राणिनां अलूषको अहिंसकः, तथा अक्रोधो, अमानो, अमायो, अलोभो, उपशान्तः, परिनिर्वृत्त: शीतीभूतः, आशंसां जन्मांतरे कामभोगावाप्तिवाञ्छां न पुरस्कुर्यात्, 'इमेण त्ति-' अमुना तपश्चरणफलेन दृष्टेन आमर्पोषध्यादिना, श्रुतेन पारलौकिकेन आईकधेर्मिलब्रह्मदत्तादीनां तपश्चरणफलेन, 'मुदेण त्ति-' 'मुनिञ्च ज्ञाने', जातिस्मरणादिज्ञानेन, आचार्यादेः सकाशात् विज्ञातेन अवगतेन ममाऽपि विशिष्टं फलं भविष्यति इत्येवं
१PB पुरओ पउंजिज्जा २ JAMD मे ३DI इतो चुते
४ DAM गाण वस० ५D -धम्मिल्ल० ६ PB मनिं च ज्ञाने

Page #58

न आशंसां विदध्यात्, तथा अमुना सुचरितेन तपो-नियम-ब्रह्मचर्यवासेन, तथा अमुना यात्रामात्रावृत्तिना धर्मेण इतो अस्माद् भवात् च्युतस्य प्रेत्य जन्मांतरे देवः स्याम् अहं, तत्रस्थस्य च कामभोगा वशवर्तिनः स्युः, सिद्धौ वा अदुःखः, अशुभ: शुभाशुभकर्मापेक्षया, एवंभूतो अहं स्यामिति एवमाशंसां न विदध्यात् ॥४८॥
एत्थ वि सिआ, एत्थ वि नो सिआ, से भिक्खू सद्देहिं अमुच्छिए, रूवेहिं अमुच्छिए, गंधेहिं । अमुच्छिए, रसेहिं अमुच्छिए, फासेहिं अमुच्छिए, विरए कोहाओ माणाओ मायाओ लोभाओ पेजाओ दोसाओ कलहाओ अब्भक्खाणाओ पेसुन्नाओ परपरिवायाओ अरईओ ईओ है मायामोसाओ मिच्छादसणसल्लाओ, इति से महया आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए से । भिक्खू ॥४९॥
अत्राऽपि तपश्चरणे सत्यपि दुनिसद्भावात् कदाचित् सिद्धिः मुक्तिः अणिमादिसिद्धिर्वा स्यात्, कदाचिच्च न स्यात्, एवं सति साधोः आशंसा कर्तुं न युक्ता इति, इहलोकार्थं परलोकार्थं कीर्तिवर्णश्लोकाद्यर्थं च तपो न विधेयमिति स्थितम्, अथ रागद्वेषाभावमाह- ‘से भिक्खू' इत्यादि- स भिक्षुः शब्देषु शुभाशुभेषु अमूर्छितो अद्विष्टश्च, एवं रूप-गंध-रस-स्पर्शेषु अपि वाच्यं,
KONKAKHELKORKONKAKKKKKTORY
॥२६॥
१D अरईरईओ २D महाआयाणाओं ३D ०दोषाभा०

Page #59

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
तथा विरतः क्रोध-मान-माया-लोभेभ्यः, तथा प्रेमतो, दोषात्, कलहात्, अभ्याख्यानात्, पैशुन्यात्, परपरिवादात्, अरतितो, रतितो, मायामृषातो, मिथ्यादर्शनशल्याद् विरतः, स भिक्षुः यो महतः कर्मोपादानाद् उपशांतः, संयमे उपस्थितः, सावद्येभ्यः प्रतिविरतः ॥ ४९|| इमे तथावरा पाणा भवंति ते णो सई समांरभइ, णेवण्णेहिं समारभावेइ, अन्नं समारभतं न समणुजाण, इति से महया आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए से भिक्खू ॥५०॥
इमे स्थावराः प्राणिनो भवन्ति तान् स्वयं न समारभते, नैवान्यैः समारम्भयते, अन्यं समारभमाणं न समनुजानाति, इत्येवं महतः कर्मोपादानादुपशांत: [ उपस्थितः ] प्रतिविरतः स भिक्षुः स्यात् ॥५०॥
जे इमे कामभोगा सचित्ता वां अचित्ता वा, तं णो सइं परिगिण्हड़, णो अन्त्रेण परिगिण्हावे, अन्नं परिहिंतं पि न समणुजाणइ, इति से महया आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए से भिक्खू ॥५१॥
ये इमे कामभोगाः सचित्ता अचित्ता वा, तान् स्वयं न परिगृह्णाति, न अन्येन परिग्राहयति, अन्यं परिगृह्णन्तं न
१ Doरंभइ
२ D 'वा' इति नास्ति
द्वि. श्र. स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्

Page #60

समनुजानाति, इत्येवं कर्मोपादानाद् विरतः स भिक्षुः स्यात् ॥५१॥
जं पि इमं संपराइअं कम्मं कज्जइ णो तं सयं करोति, नेवन्नेणं कारवेइ, अन्नं करंतं पि जाण, इति से महया आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए ॥५२॥
यदपीदं सांपरायिकं कर्म, तच्च प्रद्वेष- निन्हव मात्सर्यांतरायाशातनोपघातैः बध्यते, तत्कर्म तत्कारणं वा न कृतकारितानुमतिभिः करोति स भिक्षुः कथ्यते ॥५२॥
भिक्खू जं जाणिच्चा असणं वा (४) अस्सिंपडियाए एगं साहम्मिअं समुद्दिस्स पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताइं समारब्भ समुद्दिस्स-कीयं- पामिच्चं अच्छेज्जं - अणिसट्ठ-अभिहडंआहड्वद्देसिअं चेतितं सिया तं नो सई भुंजइ, णों अन्नेणं भुंजावेइ, अण्णं पि भुंजंतं ण समणुजाण इति से महया आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए ||५३ ||
स भिक्षुः यत्पुनरेवम्भूतं आहारं जानीयात्, 'अस्सिंपडियाएं' एतत्प्रतिज्ञया आहारदानप्रतिज्ञया एकं साधुं * साधर्मिकं समुद्दिश्य
१ BD अण्णं नो भुंजावेइ
॥२७॥

Page #61

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
कश्चित् प्रकृतिभद्रकः श्रावक: साध्वाहारदानार्थं प्राणिन: समारभ्य प्राणिघातकं आरम्भं कृत्वा, समुद्दिश्य तत्पीडां सम्यगुद्दिश्य, क्रीतं,* पामिच्चं उच्छिनकं, आच्छेद्यं अन्यस्माद् आच्छिद्य गृहीतं, अनिसृष्टं परेण अननुमतं, अभ्याहृतं साधुसम्मुखमानीतं, द्वि.श्रु.स्कन्धे आहृत्य उपेत्य ज्ञात्वा साध्वर्थं कृतं उद्देशिकं- एवंभूतमाहारं साधवे चेतितं दत्तं स्यात्, साधुना च अकामेन गृहीतं स्यात्, तद्दोषदुष्टं
शिव प्रथमाध्ययनम् ज्ञात्वा स्वयं न भुंजीत, अन्येन न भोजयेत्, न च भुंजानमन्यं समनुजानीयात्, एवं दुष्टाहारान्निवृत्तो भिक्षुः स्यात् ॥५३॥
से भिक्खू अह पुणेवं जाणिजा- विज्जइ तेसिं परक्कमे जस्सट्ठाए चेतियं सिया तं (जहा)अप्पणो से पुत्ताणं, धूयाणं, सुण्हाणं, धाईणं, राईणं, दासीणं, कम्मकरीणं आदेसाए, पुढो पहेणाए, सामासाए, पायरासाए, संनिहिसंणिचए कज्जइ इहमेगेसि माणवाणं भोयणाए, एत्थ भिक्खू परकड-परणिट्ठिअं उग्गमुप्पायणेसणासुद्धं सत्थातीतं सत्थपरिणामिअं अविहिंसि एसियं वेसियं समुदाणियं पन्नमसणं कारणट्ठा पमाणजुत्तं अक्खोवंजणवणाणुलेवणभूयं संजयजायामायावुत्तियं बिलमिव पन्नगभूएण अप्पाणेणं आहारं आहारिजा, तं (जहा)- अन्नं अन्नकाले, पाणं पाण
** एतदन्तर्गतः पाठः D प्रतो नास्ति १B तकरिंभं २p पायरासीए ३BD जणवण्णाणु०

Page #62

काले, वत्थं वत्थकाले, लेणं लेणकाले सयणं सयणकाले ॥ ५४ ॥
स भिक्षुः अथ पुनरेवं जानीयात्, तद्यथा- विद्यते तेषां गृहस्थानां वक्ष्यमाणः पराक्रमः सामर्थ्यं आहारकरणारम्भ इति यावत्, यस्य चं अर्थाय यत्कृते तच्चेतितं दत्तं निष्पादितं स्यात्, तद्यथा- आत्मनः कृते से तत् आहारजातं कृतं स्यात्, तथा पुत्र सुतानां, स्नुषाणां वधूनां धात्रीणां राज्ञां, दासीनां, कर्मकरीणां, आदेश: प्राघूर्णकः तस्यार्थं, तथा पृथक् प्रहेणार्थं, सामासाए त्ति - श्यामा रात्रिः तत्र अशनं श्यामाशो रात्रिभोजनार्थं प्रातः अशनं प्रातराश: तदर्थं संनिधिसंनिचयो विशिष्टाहारनिष्पादनं क्रियते, अनेन च एतत् सूच्यते यद् बाल-वृद्ध - ग्लानादिनिमित्तं प्रभातादिसमयेषु अपि भिक्षाटनं क्रियते, तस्य अयमुक्तः संभवः, से संनिधिसंचय इह एकेषां मानवानां भोजनाय स्यात्, तत्र भिक्षुः परकृतपरनिष्ठितं उद्गमोत्पादनैषणाशुद्धं आहारं आहरेत्, अत्र परकृतपरनिष्ठिते चत्वारो भंगा: तद्यथा - तस्य कृतं तस्यैव निष्ठितं १ तस्य कृतं अन्यस्य निष्ठितं २ अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितं ३ अन्यस्य कृतं अन्यस्य निष्ठितं ४, तत्र चतुर्थभंग: सूत्रोपात्तः शुद्धः, द्वितीयोऽपि शुद्ध:, उद्गमदोषाः १६ ( षोडश) उत्पादनादोषा अपि १६ ( षोडश) एषणादोषा १० (दश) इति द्विचत्वारिंशता दोषैः शुद्धं, शस्त्रातीतं प्रासुकीकृतं, शस्त्रपरिणामितं स्वकायपरकायादिशस्त्रेण निर्जीवीकृतं, वर्णगंधरसादिभिश्च परिणामितं, अविहिंसितं सम्यग् निर्जीवमित्यर्थः एषितं भिक्षाचर्याविधि प्राप्तं,
१ D वा २ D सुसं०
॥२८॥

Page #63

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे प्रथमाध्ययनम्
वेषितं केवलसाधुवेषप्राप्तं न पुन: निमित्तादिना उत्पादित, सामुदानिकं मधुकरवृत्या स्तोकं स्तोकं गृहीतं, प्रज्ञस्येदं प्राज्ञं गीतार्थोपात्तं अशनं, तदपि वेदनावैयावृत्यादिकारणे सति, यदुक्तं
'वेयण(१)वेयावच्चे(२) इरियट्ठाए(३) य संजमछाए (४) । तह पाणवत्तियाए(५) छठें पुण धम्मचिंताए(६) ॥ एषु कारणेषु आहारं गृह्णीयात्, तदपि प्रमाणयुक्तं नातिमात्रं, यदुक्तं
अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स, कुज्जा दवस्स दो भाए । वायपवियारणट्ठा, छब्भागं ऊणगं कुज्जा ॥इति, अक्षस्य शकटस्य उपांजनं अभ्यङ्ग:- व्रणस्य च लेपनं, तदुपमया आहारं आहरेत्, यत:
अब्भंगेण व सगडं ण तरइ, विगई विणा उ जो साहू । सो रागदोसरहिओ, मत्ताइ विहीइ तं सेवे ।। एतदेवाह- संयमयात्रायां मात्रा संयमयात्रामात्रा यावत्या आहारमात्रया संयमयात्रा प्रवर्त्तते तया संयमयात्रामात्रया वृत्तिः यस्य तत्तथा, +छाया: वेदन वैयावृत्यर्याय च संयमार्थाय । तथा प्राणवृत्या षष्ठं पुनर्धर्मचिन्तायै ।।
*छाया :अर्द्धमशनस्य सव्यंजनस्य कुर्याद्दवस्य द्वौ भागौ। वातप्रविचारणार्थ षष्ठं भागं ऊनं कुर्यात् ॥ छायाः अभ्यङगेनेव शकटं न शक्नोति विकृति विनैव यः साधुः । स रागद्वेषरहितो मात्रया विधिना ता सेवेत ॥

Page #64

तदपि बिलप्रवेशपन्नगभूतेन आत्मना आहारं आहरेत्, कोऽर्थः?, यथा बिलं प्रविशन् सर्प: तूर्णं प्रविशति, एवं साधुनाऽपि स्वादमगृहणता आहार: शीघ्रं प्रवेशयितव्यः, अथवा सर्पण इव आहारो अलब्ध्वा स्वादं भक्षणीय इति, तद्यथा-अन्नं अन्नकाले सूत्रार्थपौरुषीकरणोत्तरकालं, पानकं पानकाले, न तृषितो भुंजीत, न बुभुक्षितः पानकं पिबेत्, वस्त्रं वस्त्रकाले ग्राह्यं, लयनं गृहादिकं आश्रय: तस्य वर्षाषु अवश्यं उपादानं अन्यदा तु अनियमः, शयनं संस्तारक: शयनकाले, तत्र अगीतार्थानां प्रहरद्वयं निद्राविमोक्षो, गीतार्थानां तु प्रहरमेकमिति ॥५४॥
से भिक्ख मायन्ने अण्णयरं दिसं वा पडिवन्ने धम्ममाइक्खे विभए किट्टे उवट्ठिएसु वा अणुवट्ठिएसु वा सुस्सूसमाणेसु वा पवेदए संतिविरतिं उवसमं निव्वाणं सोयवियं अजवियं मद्दवियं लाघवियं अणतिवाइयं सव्वेसिं पाणाणं जाव सत्ताणं अणुविय किट्टिए धम्मं ॥५५॥
आहारादिमात्रज्ञः स भिक्षुः अन्यतरां दिशं अनुदिशिं वा प्रतिपन्नो धर्म आख्यापयेत् कथयेत्, यद् येन साधुना गृहस्थेन विधेयं तद्यथायोगं विभजेत्, धर्मफलानि कीर्तयेत्, उपस्थितेषु उद्यतेषु, अनुपस्थितेषु कौतुकादिप्रवृत्तेषु, शुश्रूषमाणेषु श्रोतुं
||२९||
१BD विभाए २D oमाणे वा ३ लापविश्यं ४BD'अमुदिनी' ति शस्ति

Page #65

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
प्रवृत्तेषु प्रवेदयेत्, यत् कथयेत् तदाह शांतिः क्षमा तत्प्रधाना विरतिः तां कथयेत्, उपशमं इन्द्रियदमनं, निर्वाणं मोक्षं, सोयवियं शौचं भावशौचमित्यर्थः, आर्जवं निर्मायत्वं, मार्दवं मृदुभावो विनीतत्वं इति भावः, लाघवं कर्मलघुत्वक्रियाः, अतिपातो हिंसा, स विद्यते यस्य सो अतिपातिकः, तन्निषेधाद् अनतिपातिकः तं सर्वेषां प्राणिनां यावत् सत्त्वानां धर्मं अनुविविच्य विचिंत्य कीर्तयेत्, कोऽर्थः ? सर्वप्राणिरक्षाभूतं धर्मं कथयेदित्यर्थः ॥ ५५ ॥
सेभिक्खू धम्मं किंट्टमाणे णो असणस्स हे धम्ममाइंक्खेज्जा, णो पाणस्स हेउ धम्माईक्जा, णो वत्थस्स हेउं धम्ममाइंक्खेजा, णो लेणस्स नो सयणस्स हेउ, णो अन्नेसिं विरूवरूवाणं कामभोगाणं हे धम्ममाईक्खेज्जा, अगिलाए धम्ममाईक्खेज्जा, णण्णत्थ कम्मनिज्जरट्ट्याए धम्ममाईक्खेजा ॥ ५६ ॥
स भिक्षुः धर्मं कीर्तयेत्, न अन्नस्य हेतोः धर्मं आचक्षीत, तथा पान-वस्त्र-लयन-शयन निमित्तं न धर्ममाख्याति, विरूपरूपानां
१ BID किट्टेमाणे * * एतदन्तर्गतः पाठः B प्रतौ नोपलभ्यते + BD मातिक्खेज्जा
द्वि. श्रु. स्कन्ध प्रथमाध्ययनम्

Page #66

शुभाशुभानां कामभोगानां हेतो: न धर्ममाख्याति, अग्लानतया धर्ममाख्याति, निर्जराया: अन्यत्र निर्जरां विना अन्यकार्यार्थं धर्मं न वदेत् ॥५६॥ अथोपसंहारमाह
इह खलु तस्स भिक्खुस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निशम्म सम्मं उट्ठाणेण उट्ठाय वीरा ते एवं सव्वोवगया सव्वोवरया ते एवं सव्वोवसंता ते एवं सव्वत्ताए परिनिव्वुडे त्तिबेमि ॥५७।।
इह जगति खलु तस्य भिक्षोः अंतिके समीपे धर्मं श्रुत्वा निशम्य अगम्य सम्यग् उत्थानेन उत्थाय वीरा समर्था । ये ते चैवंभूताः सर्वस्मिन् मोक्षकारणे उपगता प्राप्ताः सर्वोपगताः, ते चैवं सर्वेभ्य: पापस्थानेभ्य उपरता निवृत्ताः सर्वोपरताः, ते चैवं सर्वोपशान्ताः, ते चैवं सर्वात्मतया सर्वसामर्थ्येन सदनुष्ठाने उद्यताः, परिनिर्वृता निर्वाणं प्राप्ता इति ब्रवीमीति ॥५७||
एवं से भिक्खू धम्मट्ठी धम्मविऊ णियागपडिवन्ने से जहानामए तं बुइअं अदुवा पत्ते पउमवरपुंडरीयं अदुवा अपत्ते पउमवरपुंडरीयं । एवं से भिक्खू परिण्णायकम्मे परिण्णायसंगे परिण्णायगिहावासे उवसंते समिए सहिते सदा जए, से एवं वयणिज्जे तं (जहा)- समणे इ वा माहणे इ वा खंते इ वा दंते इ वा गुत्ते इ वा मुत्ते इ वा इसी इ वा मुणी इ वा कई इ वा १B अन्यत् २१०म्म उट्ठाय वीरे अस्सिं धम्मे समुदिठता, जे ते तस्स भिक्खुस्स अंतियं धर्म सोच्चा निसम्म ३ D उवट्ठाणेण उट्ठाय ४P निर्वाणप्राप्ता
॥३०॥

Page #67

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
विदू ति वा भिक्खू [इ] वा लूहे इ वा तीरट्ठी इ वा चरणकरणपारविउ त्तिबेमि ॥५८॥
बिइयसुयक्खंधस्स पुंडरीअज्झयणं पढमं सम्मत्तं ॥ एवं पूर्वोक्तगुण: स भिक्षुः धर्मार्थी, धर्मवित्, नियाग: संयमो मोक्षो वा, तं प्रतिपन्नः, स चैवंभूतः पंचमः पुरुषः, तञ्चाश्रित्य तद् यथा इदं प्राग् दर्शितं तत्सर्वमुक्तं, स च प्राप्तो वा स्यात्पद्मवरपुंडरीकं राजादिपुरुषं, तत्प्राप्तिश्च तत्वत: केवलज्ञानावाप्तौ सत्यां स्यात्, अप्राप्तो वा स्यात्, मति-श्रुता-वधि-मन:पर्यायज्ञान: व्यस्तैः समस्तैर्वा युतः, स चैवंभूतो भिक्षुः परिज्ञातकर्मा ज्ञातकर्मविपाकः, परिज्ञातसंग: त्यक्तसंबंधः, परिज्ञातो निस्सारतया गृहवासो येन स तथा, उपशांतो दान्तेन्द्रियः, समितः समितिभिः, सह हितेन वर्तते यः स सहितः, सदा यत: संयतः, स एवंभूतगुण एतद्वचनीयः एतैः नामभि: वाच्यः स्यात्, तद्यथा- श्रमणो वा, माहनो वा ब्रह्मचारित्वात् ब्राह्मणो वा, क्षान्तो वा, दान्तो वा, गुप्तिभिः गुप्तो वा, निर्लोभत्वात् मुक्तो वा, ऋषिर्वा, मुनिर्वा, कृतमस्यास्तीति कृती पुण्यवान्, विद् विद्योपेतः, भिक्षुर्वा, अन्तप्रान्ताहारत्वेन रुक्षो वा, संसाराब्धेः तीरार्थी वा, चरणं मूलगुणा: करणं उत्तरगुणाः, तेषां पारं पर्यंतगमनं वेत्तीति चरणकरणपारवित्, इति: समाप्तौ, ब्रवीमीति सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिनमाह।
द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य पुण्डरीकाध्ययनं प्रथमं समाप्तम् ।। १७ भिक्खू ति वा २ विद्वानित्यर्थः
ति

Page #68

अथ द्वितीयक्रियास्थानाख्याध्ययनस्य प्रारंभः
अथ द्वितीयं क्रियास्थानाध्ययनम् आरभ्यते, तस्येदम् आदिसूत्रम्__ सुयं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं, इह खलु किरियठाणे णामं अज्झयणे, तस्स णं अयमठे - इह खलु संजूहेणं दुवे ठाणा एवमाहिति, तं (जहा)- धम्मे चेव अधम्मे उवसंते चेव अणुवसंते चेव ॥१॥
सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिनमाह- श्रुतं मया आयुष्मता भगवता एवमाख्यातं, इह खलु क्रियास्थानं नाम अध्ययनं भवति, अस्य चायमर्थः, 'संजूहेणं' सामान्येन संक्षेपेण द्वे स्थाने भवतः, ये केचन क्रियावन्त: ते अनयोः एव स्थानयोः आख्यायन्ते, तद्यथा-धर्मे चैव अधर्मे चैव, उपशान्तं धर्मस्थानम्, अनुपशान्तं च अधर्मस्थानम् ॥१॥
तत्थ णं जे तें पढमठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे, तस्स णं अयमढें - इह खलु पाईणं वा ४ संतेगईआ मणुस्सा भवंति, आरिया वेगे अणारिया वेगे, उच्चागोया वेगे णीयागोया वेगे, कायमंता वेगे हस्समंता वेगे, सुवण्णा वेगे दवण्णा वेगे, सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे।॥२॥ १BD'ते' इति नास्ति २ BD आयरिया ३ BD अणायरिया
॥३१॥

Page #69

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
PE द्वितीयमध्ययनम्
तत्र 'णमिति वाक्यालंकारे' योऽसौ प्रथमानुष्ठेयतया प्रथमस्य अधर्मपक्षस्य विभंगो विचारः, तस्यायमर्थः - इह जगति प्राच्यादिषु दिक्षु मध्ये अन्यतरस्यां दिशि सन्ति विद्यन्ते एके केचन मनुष्याः, तद्यथा- आर्या अनार्या: उच्चैर्गोत्रा: नीचेर्गोत्राः, कायमंत उन्नता:, ह्रस्ववंतो नीचशरीराः, सुवर्णा: सुकान्तयः, दुर्वर्णा निस्तेजस: सुरूपा दूरूपाश्च॥२॥
तेसिंचणंइमं एयारूवंदंडसमादाणंसंपेहाए, तं (जहा)-नेरइएसुवातिरिक्खजोणिएसुमाणुसेसु देवेस जे यावन्ने तहप्पगारा पाणा विऊ वेयणं वेयंति॥३॥
तेषां आर्यादिनां इदं वक्ष्यमाणम् एतद्रूपं दंडसमादानं पापोपादानं 'संपेहाए'त्ति संप्रेक्ष्य, तद्यथा- नारकेषु तिर्यग्योनिषु मनुष्येषु देवेषु ये चान्ये तथाप्रकारा: सुवर्णदुर्वर्णादयः प्राणिनो विद्वांसो वेदनां सातासातरूपां विदन्ति अनुभवन्ति, अत्र चत्वारो भङ्गाः, तथाहि - संज्ञिनो वेदनां अनुभवन्ति जानन्ति च (१) सिद्धास्तु वेदनां जानन्ति नानुभवन्ति (२) असंज्ञिनो अनुभवन्ति न पुनर्जानन्ति (३) अजीवास्तु न जानन्ति नाऽपि अनुभवन्ति (४) इह प्रथमतृतीयाभ्याम् अधिकारः, द्वितीयचतुर्थी अवस्तुभूतौ इति ॥३॥
१ BD उच्चगोत्रा नीचगोत्राः २P संप्रेक्ष्यते

Page #70

तेसिं पि य णं इमाइं तेरस किरियाठाणाइंभवंतीतिमक्खायं, तं (जहा)- अट्ठादंडे (१) अणट्ठादंडे (२) हिंसादंडे (३) अकम्हादंडे (४) दिट्ठिविप्परियासियादंडे (५) मोसवत्तिए (६) अदिन्नादाणवत्तिए (७) अज्झत्थिए (८) माणवत्तिए (९) मित्तदोसवत्तिए (१०) मायावत्तिए (११) लोभवत्तिए (१२) इरियावहिए (१३) ॥४॥
तेषां नारकादीनां इमानि वक्ष्यमाणानि त्रयोदश क्रियास्थानानि भवन्ति इति आख्यातं तीर्थकृदादिभिः, तद्यथा- स्वार्थाय दण्डः पापोपादानं अर्थदण्डः (१) निष्प्रयोजनं सावधक्रिया अनर्थदण्डः (२) हिंसा प्राणिघात: तया दण्डो हिंसादण्ड:(३) अकस्मात् अनुपयुक्तस्य दण्डो अकस्माद्दण्डः अन्यस्य क्रियया अन्यस्य घात इत्यर्थः (४) दृष्टेः विपर्यासो रज्जुविषये यथा सर्पबुद्धिः तया दण्डो दृष्टिविपर्यासदण्डो, यथा शरादिक्षेपेण लेष्टुकादिबुद्ध्या चटकादिहननं (५) मृषावादप्रत्ययिकः (६), अदत्तादानप्रत्ययिकः (७) अध्यात्मिको दण्डो यथा निर्निमित्तमेव दुर्मना: चिन्तातुरः तिष्ठति (८), मानप्रत्ययिको दण्डो यथा अष्टमदस्थानोपगतो अपरं हीनं मन्यते (९) मित्राणां उपतापेन दोषो मित्रदोषः तत्प्रत्ययिको दण्डः (१०) माया परवञ्चनबुद्धिः तया दण्डः (११) लोभप्रत्ययिकः (१२) ईर्याप्रत्ययिको दण्डः समितिगुप्तियुतस्य सदा
॥३२॥
___१BD मोसावत्तिए

Page #71

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम्
उपयुक्तस्य सामान्येन कर्मबंध: स्यात् (१३)||४||
पढमे दंडसमादाणे अट्ठादंडवत्तिए आहिजड़, से जहानामए केइ पुरिसे आयहेडं वा नाइहउँ वा अगारहेडं वा परिवारहेडं वा मित्तहेर्ड वा णागहेउं वा भूतहेउं वा जक्खहेउं वा तं दंडं तसथावरेहिं पाणेहिं सयमेव निसिरइ, अण्णेण वा निसिरावेइ, अण्णं पि निसिरंतं समणुजाणइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजे ति आहिजइ, पढमे दंडसमादाणे अट्ठादंडवत्तिए त्ति आहिए ॥५॥
प्रथमं दण्डसमादानं अर्थदण्डप्रत्यय इत्याख्यायते, तद् यथा नाम कश्चित् पुरुषः आत्महेतुं आत्मार्थं ज्ञातिहेतुं स्वजनाद्यर्थम् अगारहेतुं गृहार्थं- परिवारार्थ, मित्र-नाग-भूत-यक्षाद्यर्थं तं दण्डं त्रसस्थावरेषु प्राणिषु स्वयं निसृजति निक्षिपति, अन्येनापि कारयति, अन्य निःसृजन्तं समनुजानीते, एवं तस्य तत्प्रत्ययिकं सावधं कर्म आधीयते सम्बध्यते, एतत् प्रथमं दण्डसमादानं अर्थदण्डप्रत्ययिकं इति आख्यातम् ॥५॥
अहावरे दोच्चे दंडसमादाणे अणट्ठादंडवत्तिए ति आहिजइ, से जहानामए केइ पुरिसे जे इमे तसा पाणा भवंति ते णो अच्चाए णो अजिणाए णो मंसाए णो सोणियाए एवं हिययाए पित्ताए वसाए
१ सोगिताए

Page #72

पिच्छा पुच्छा वालाए सिंगाए विसाणाए दंताए दाढाए णहाए हारुणीए अट्ठीए अट्ठीमिंजाए णो हिंसिंसु मे त्ति, णो हिंसंति मिं त्ति, णो हिंसिस्संति मिं त्ति, णो पुत्तपोसणयाए नो पसुपोसणयाए नो अगारपरिवहण या नो समणमाहणवत्तियहेउं नो तस्स सरीरगस्स किं चि परियार्दित्ता भवइ, से ता छेत्ता भेत्ता पत्ता विलुंपइत्ता उद्दवइत्ता उज्झिउं बाले वेरस्स आभागी भवइ, अणट्ठादंडे ॥६॥
अथ अपरं द्वितीयं दण्डसमादानं अनर्थदण्डप्रत्ययिकं इति अभिधीयते, तद् यथानाम कश्चित्पुरुषो निर्निमित्तमेव प्राणिनो हन्ति, तदेवाह- ये इमे त्रसाः प्राणिनः तान् अर्चा शरीरं तदर्थं न हन्ति, अजिनं चर्म नाऽपि तदर्थं, एवं मांस - शोणित- हृदय - पित्त - वसा - पिच्छ-वाल-शृङ्गविषाण-दन्त-दाढा-नख-स्नायु- अस्थि-अस्थिमञ्जा इत्यादि निमित्तं उद्दिश्य नैव हिंसिषुः नाऽपि हिंसन्ति नाऽपि हिंसयिष्यन्ति मां मदीयं वा इति, तथा नो पुत्रपोषणाय, नाऽपि पशुपोषणाय, अगारं गृहं तस्य परिबृंहणं वृद्धिः तदर्थं नो हिनस्ति, तथा न श्रमणब्राह्मणवर्त्तनाहेतुं, यत् पाल्यते तस्य शरीरस्य किमपि परित्राणाय तत् प्राणिहिंसनं न स्यात्, इत्यादिहेतून् विना असौ क्रीडया हन्ता भवति दण्डादिभिः, छेत्ता कर्णादीनां, भेत्ता शूलादिना, लुम्पयिता अङ्गावयवकर्तनतः, विलुंपयिता नेत्रोत्पाटनचर्मकर्त्तनादित: जीविताद् अपद्रावयिता, स च सद्विवेकं
१D बालाए
JAM मे ति
२ BD •हित्ता
॥३३॥

Page #73

श्री सूत्रकृताग दीपिका
द्वि.श्रु-स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम्
उज्झित्वा बालो अज्ञो वैरस्य भागी भवति, पञ्चेन्द्रियजीवपीडातो अनर्थदण्ड उक्तः ॥६॥ अथ स्थावरान् आश्रित्य आह
से जहा वा केइ पुरिसे जे इमे थांवरा पाणा भवंति तं (जहा)- इक्कडा इ वा कंढणा इ वा जंतुगा - इ वा परगा इ वा मेरगा इ वा तणा इ वा कुसा इ वा कुंबगाइ वा पव्वगा इ वा पलालए त्ति
वा, ते णो पुत्तपोसणयाए नों पसुपोसणयाए नो अगारपोसणयाए नो समणमाहणपोसणयाए नो तस्स र सरीरगस्स किंचि वि परियादित्ता भवइ, से हंता छेत्ता भेत्ता लुंपइता विलुंपइत्ता उद्दवइत्ता उज्झिउं बाले वेरस्स आभागी भवइ, अणट्ठादंडे ॥७॥
यथा कश्चित् पुरुषः पथि गच्छन् निर्निमित्तं एव वृक्षादे: पल्लवादिकं दण्डादिना प्रध्वंसयति, एतदेवाह- ये अमी स्थावरा वनस्पतिकाया: प्राणिनः स्युः, तद्यथा- इक्कडादयो वनस्पतिविशेषाः तान् पत्रपुष्पफलादिनिरपेक्षः क्रीडया छिनत्ति, न पुत्रपोषणाय इत्यादि पूर्ववत् यावज्जन्मान्तरानुबन्धिनो वैरस्य आभागी भवति, अयमनर्थदण्डो वनस्पत्याश्रय उक्तः॥७॥ साम्प्रतम् अग्न्याश्रितमाह
से जहा वा केइ पुरिसे कच्छंसि वा दहंसि वा दगंसि वादवियंसि वा वलयंसि
ता
१Dथावरपाणा २D कठणे इ वा JAM कढिणाइ वा ३ BD 'परगा इ वा' इति नास्ति ४० 'नो पसुपोसणया ई' इति नास्ति

Page #74

गहणंसि वा गहणविदग्गंसि वा वणंसि वा वणदग्गंसि वा तणाइं ऊसविअ ऊसविअ सयमेव अगणिकायं निसिरइ, अण्णेण वि य अगणिकायं निसिरावेइ, अण्णं अगणिकायं णिसिरंतं समणुजाणइ, अणट्ठादंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजे त्ति आहिजइ, दोच्चे दंडसमादाणे अणट्ठादंडवत्तिए त्ति आहिए ॥८॥
तद् यथा नाम कश्चित् पुरुषः कच्छे नदीजलवेष्टिते वृक्षादिमति प्रदेशे हृदे प्रतीते उदके जलाशयमात्रे द्रविके तृणादिद्रव्यसमुदाये वलये वृत्ताकारनद्यादिजलकुटिलगतियुक्तप्रदेशे मे अवतमसे, गहने वृक्षवल्लीसमुदाये गहनविदुर्गे पर्वतैकदेशावस्थितवृक्षवल्लीसमुदाये वने एकजातीयवृक्षसमुदाये वनविदुर्गे नानाविधवृक्षसमुहे एतेषु कच्छादिषु दशस्थानेषु तृणानि उत्सर्प्य ऊर्वीकृत्य स्वयमेव अग्निकार्य निसृजति निक्षिपति, अन्येन च अग्निकार्य निसर्जयति निक्षेपयति, अन्यमपि अग्निकार्य निसृजन्तं प्रक्षिपन्तं समनुजानीते, अयमनर्थदण्डः, तदेवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं दवदाननिमित्तं सावद्यं कर्म आख्यातम्, एतच्च द्वितीयमनर्थदण्डसमादानं आख्यातमिति।।८॥
अथ तृतीयमाह
अहावरे तच्चे दंडसमादाणे हिंसादंडवत्तिए त्ति आहिजइ, से जहानामए केइ पुरिसे ममं वा ममियं वा अन्नं वा अन्नियं वा हिंसिंस वा हिंसंति वा हिंसिस्संति वा तं दंडं तसथावरेहिं पाणेहिं हिंसयमेव
॥३४॥

Page #75

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम्
A णिसिरड. अण्णेण वि णिसिरावेड़, अण्णं पि णिसिरंतं समणुजाणइ, हिंसादंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तिअंसावजे त्ति आहिज्जइ, तच्चे दंडसमादाणे हिंसादंडवत्तिए ति आहिए ॥९॥
अथ अपरं तृतीयं दण्डसमादानं हिंसादण्डप्रत्ययिकं आख्यायते, तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः माम् अयं घातयिष्यतीति मत्वा सादिकं हन्ति, यथा कंसो देवकीसुतान्, परशुरामो वा यथा कार्तवीर्यं जधान, मदीयं पितरं अन्यं वा अन्यदीयस्य वा कस्यचित् सुवर्णपशुप्रभृते: अयं उपद्रवकारी इति मत्वा तत्र दण्डं निसृजति, तदेवं माम् मदीयम् अन्यम् अन्यदीयं वा हिंसितवान् हिनस्ति हिंसिष्यति इत्येवं संभाविते त्रसे स्थावरे वा तं दण्डं स्वयं निसृजति, अन्येन निसर्जयति, निसृजन्तं समनुजानीते, एतत् तृतीयं दण्डसमादानं हिंसादण्डप्रत्ययिक आख्यातम् ॥९॥
अहावरे चउत्थे दंडसमादाणे अकस्माद् दंडवत्तिए त्ति आहिजइ, से जहानामए केइ पुरिसे कच्छंसि वा जाव वणदग्गंसि वा मियवित्तिए मियसंकप्पे मियपणिहाणे मियवहाए गंता एते मिय त्ति काउं अण्णयरस्स मियस्स वहाए उसुगं आयामित्ता णं णिसिरेजा, से मियं वहिस्सामि त्ति कट्ट तित्तरं वा वट्टगं वा लावगं वा कवोतगं वा कविं वा कविंजलं वा विद्धित्ता भवइ. इह खलु से अन्नस्स अट्ठाए अन्नं फुसइ, अकस्माइंडे।।१०॥
अथ अपरं चतुर्थं दण्डसमादानं अकस्माद्दण्डप्रत्ययिकं आख्यायते, अकस्माद् इत्ययं शब्दो मगधदेशे लोकै: संस्कृत एव उच्चार्यते, तत इहापि तथैवोक्तः, तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषो लुब्धकादि: कच्छादिषु गत्वा मृगैः वृत्ति: जीविका यस्य स मृगवृत्तिकः, मृगेषु संकल्पो यस्य स तथा, मृगेषु प्रणिधानं चित्तवृत्तिः यस्य स तथा, मृगवधार्थं कच्छादिषु गन्ता भवति, तत्र च गतः स

Page #76

एते मृगा इति कृत्वा अन्यतरस्य मृगस्य वधार्थम् इषुं शरं आयामेत्ता आयामेन समाकृष्य निसृजति, स च मृगं हनिष्यामीति कृत्वा इषु क्षिप्तवान्, स च तेन इषुणा तित्तिरं वर्त्तकं वा, लावकं वा, कपोतकं वा, कपिं वा, कपिंजलं वा पक्षिविशेषं व्यापादयिता भवति, इह खलु असौ अन्यस्य अर्थाय निक्षिप्तो दंडो यदा अन्यं स्पृशति घातयति सो अकस्माद्दण्ड इत्युच्यते ॥ १०॥
अथ वनस्पतिमुद्दिश्य इममेव दण्डमाह
से जहा वा केइ पुरिसे सालीणि वा वीहीणि वा कोद्द्वाणि वा कंगूणि वा रालाणि वा लिमाणे अन्नरस तणस्स वहाए सत्थं णिसिरिज्जा, से सामगं तणगे मुकुंदगं कलेसुअं छिंदिस्सा कट्टु सालिं वा वीहिं वा कोद्दवं वा कंगूं वा वरागं वा रालय वा छिंदत्ता भव इति खलु से अन्नस्स अट्ठाए अन्नं फुसई, अकस्माद्दंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तिअं सावजेति आहिज्जइ चउत्थे दंडसमादाणे अकस्माद्दंडवत्तिए त्ति आहिए ॥। ११ ॥
तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः कृषीवलादिः शालिव्रीहि-कोद्रव- कंगु-रालादिधान्यस्य श्यामतृणक- मुकुंदक कलेसुकतृणानि तृणविशेषाः, तानि णिलिज्जमाणे अपनयन् धान्यशुद्धिं कुर्वाणो अन्यतरस्य तृणस्य छेदाय शस्त्रं दात्रादिकं निसृजेत्, स च श्यामादिकं तृणं छेत्स्यामीति कृत्वा अकस्मात् शालिं वा यावद् रालादिकं वा छिन्द्यात्, रक्षणीयस्यैव अकस्मादसौ छेत्ता स्यादिति अन्यस्य कृते अन्यं स्पृशति छिनत्ति, एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं अकस्माद्दण्डनिमित्तं सावद्यं पापं आधीयते सम्बध्यते, एतच्चतुर्थं दण्डसमादानम्
॥३५॥

Page #77

श्री सूत्रकृताङ्गप
अकस्माद्दण्डप्रत्ययिकम् आख्यातमिति ॥११॥
अहावरे पंचमे दंडसमादाणे दिट्ठिविप्परियासियादंडेत्ति आहिज्जइ, से जहानामए केइ पुरिसे माईहिं वा पिईहिं वा भाईहिं वा भगिणीहिं वा भज्जाहिं वा पुत्तेहिं वा धूयाहिं वा सुहाहिं वा सद्धिं संवसमाणे मित्तं अमित्तमिति मन्त्रमाणे मित्ते हयपुव्वे भवइ दिट्ठिविप्परियासिए दंडे ॥ १२ ॥
अथ अपरं पञ्चमं दण्डसमादानं दृष्टिविपर्यासप्रत्ययिकम् इति आख्यायते, तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः चारभट्टादि: माता- पितृभगिनी - भार्या-पुत्र - दुहितृ- स्नुषादिभिः सार्धं वसन् ज्ञातिपालनाय मित्रमेव दृष्टिविपर्यासाद् अमित्रो अयमिति मन्यमानो हन्यात् तेन च दृष्टिविपर्यासात् मित्रमेव हतपूर्वं स्याद् अतो दृष्टिविपर्यासदण्डो अयम् ॥१२॥
पुनरन्यथा तमेवाह
से जहा वा केइ पुरिसे गाममायंसि वा नगरघायंसि वा खेड- कब्बड - मडंबघायंसि वा दोणमुह-पट्टण - संबाहणघायंसि वा आसम - सन्निवेस - निगम - रायहाणिघायंसि वा अतेणं तेणमिति मन्नमाणो अतेणे हयपुव्वे भवइ, दिट्ठिविप्परियासिया दंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजेत्ति आहिज्जइ, पंचमे दंडसमादाणे दिट्ठिविप्परियासिया दंडे ति आहिए ॥१३॥
यथा वा कश्चित्पुरुषो ग्रामघातादिके विभ्रमे भ्रान्तचेताः दृष्टिविपर्यासाद् अचौरं एवं चौरो अयमिति मन्यमानो हन्यात्
१ PBD चारुभटादि:
२ D आहिते ३P चौरमिति
BOKKK
द्वि. शु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम् -

Page #78

एवं तेन भ्रान्तेन अचौर एव हतपूर्वः स्यात्. ग्रामादिलक्षणं चेदं,
ग्रामो वृत्यावृतः स्वान्नगरमुरुचतुर्गोपुरोद्भासिशोभं, खेदं नद्यद्रिवेष्टं परिवृतमभितः कर्बटं पर्वतेन
ग्रामैर्युक्तं मंडबं दलितदशशतैः पत्तनं रत्नयोनि-द्रणाख्यं सिंधुवेलावलयितमथ संबाधनं चाद्रिशृङ्गे ॥ इति
आश्रम: तापसस्थानं, सन्निवेशः सार्थकटकादिवासः, निगमो बहुवणिग्वासः, राजधानी राजकुलस्थानं, सोऽयं दृष्टिविपर्यासदंड:, तदेवं खलु तस्य दृष्टिविपर्यासप्रत्ययिकं सावद्यं कर्म आधीयते, इदं पञ्चमं दंडसमादानं दृष्टिविपर्यासप्रत्ययिकं आख्यातमिति ॥ १३ ॥
अहावरे छट्ठे किरियाठाणे मोसवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहानामए केइ पुरिसे आहे वा नाइहेउं वा परिवारहेडं वा सयमेव मुसं वयइ, अन्त्रेण वि मुलं वयावेइ, मुसं वयंतं पि अण्णं समणुजाण, एवं खलु तस्स तप्पत्तिों सावज्जे त्ति आहिज्जइँ, छट्ठे किरियठाणे मोसवत्तिए त्ति आहि ॥ १४ ॥
अथ अपरं षष्ठं क्रियास्थानं * मृषावादप्रत्ययिकं आख्यायते तद्यथा नाम कश्चित्पुरुष आत्मनिमित्तं ज्ञातिपरिवारनिमित्तं वा स्वयमेव मृषावादं वदति, नाऽयं मदीय इत्यादि, तथा अचौरं चौरं वदति, तथा अन्येन * मृषावादं वादयति, अन्यं मृषावाद वदन्तं समनुजानीते, एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकम् सावद्यं कर्म आधीयते बध्यते, एतत् षष्ठं क्रियास्थानं मृषावादप्रत्ययिकं आख्यातं, १ PB मटंबं ** एतदन्तर्गतः पाठः D प्रतौ नोपलभ्यते
॥३६॥

Page #79

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
पूर्वोक्तानां पञ्चानां क्रियास्थानानां सत्यपि क्रियास्थानत्वे प्रायः परोपघातित्वाद् दण्डसमादानसंज्ञा कृता, षष्ठादिषु च प्रायो न परघातः स्याद्, अत: क्रियास्थानसंज्ञा उच्यते || १४ ||
अहावरे सत्तमे किरियाठाणे अदिन्नादाणवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहानामए केइ पुरिसे आयहेउं वा जाव परिवारहेडं वा सयमेव अदिन्नं आदियइ, अन्त्रेण वि अदिन्ने आदियावे, अण्णं अन्नं आदितं समणुजाणइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तिअं सावज्जे ति आहिज्जइ, सत्तमे किरियट्ठाणे अदिन्नादाणवत्तिए त्ति आहिए ।। १५ ।।
अथ अपरं सप्तमं क्रियास्थानं अदत्तादानप्रत्ययिकं आख्यायते, इदं प्राग्वत् ॥१५॥
अहावरे अठमे किरियाठाणे अज्झत्थिए त्ति आहिज्जइ, से जहानामए केइ पुरिसे णत्थि णं कोइ किंचि विसंवादेति, सयमेव हीणे दीणे दुट्ठे दुमणे ओहयमणसंकप्पे चिंतासोगसागरसंपविट्टे, करतलपल्हत्थमुहे, अट्टज्झाणोवगए, भूमिगयदिट्रिट्ठईए झियाइ, तस्स णं अज्झत्थियाऽसंसइया चत्तारि ठाणा एवमाहिज्जंति, तं जहा- कोहे माणे माया लोभे, अज्झत्थमेव कोह- माण- माया-लोभे, एवं खलु तस्स तप्पत्तिअं सावज्जे ति आहिज्जइ, अट्ठमे किरियाठाणे अज्झथिए त आहिए
॥१६॥
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #80

अथ अपरं अष्टमं क्रियास्थानं अध्यात्मिकं अंत:करणोद्भवं आख्यायते, यथा कश्चिन्नर: तस्य नास्ति कश्चिद् विसंवादयिता पराभवकर: तथाऽपि असौ स्वयं एव हीनो, दीनो, दुष्टो, दुर्मना अपहतमन:संकल्पः, चिंताप्रधानः शोकः चिन्ताशोकः स एव सागर: तत्र प्रविष्टः, करतले पर्यस्तं स्थितं मुखं यस्य स तथा आर्तध्यानोपगतो, भूमिगतदृष्टि: ध्यायति, तस्यैवं आध्यात्मिकानि चित्तोद्भवानि असंशयितानि नि:संशयानि चत्वारि स्थानानि स्युः, तानि चैवं आख्यायन्ते, तद्यथा- क्रोधमानमायालोभस्थानानि, ते च क्रोध-मान-माया-लोभा आध्यात्मिका आत्मोद्भवाः एभिः एव मनो दुष्टं स्यात्, एवं तस्यं तत्प्रत्ययिकं अध्यात्मनिमित्तं सावा कर्म आधीयते, तदेवं अष्टमम् अध्यात्मिकाख्यं क्रियास्थानं आख्यातम् ॥१६॥
अहावरे नवमे किरियाठाणे माणवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहानामए केइ पुरिसे जाइमएण वा रूवमएण वा कुलमएण वा बलमएण वा तवमएण वा सुयमएण वा लाभमएण वा ईसरियमएण वा पण्णामएण वा अण्णतरेण वा मयट्ठाणेणं मत्ते समाणे परं हीलेइ, खिंसइ, गरिहइ, परिभवइ, अवमन्नइ, इत्तरिए अयं अहमंसि पुण विसिट्ठजाइकुलबलाइगुणोववेए, एवं अप्पाणं उक्कसे, देहा चुए कम्मबिईए अवसे पयाइ, तं (जहा)-गब्भाओ गब्भं, जम्माओ जम्मं, माराओ मारं, णरगाओ णरगं, चंडे थद्धे चवले माणी यावि भवइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजे त्ति आहिज्जइ,

Page #81

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
नवमे किरियाठाणे माणवत्तिए त्ति आहिए ॥ १७ ॥
अथ अपरं नवमं क्रियास्थानं मानप्रत्ययिकम् आख्यायते, तद्यथा कश्चित्पुरुषो जात्यादिगुणोपेतः सन् जाति-कुल-बल-रूप-तप :- श्रुत-लाभै-श्वर्य - प्रज्ञामदाख्यैः अष्टभिः मदस्थानैः अन्यतरेण वा मत्तः परं हीनबुद्ध्या हीलयति, निन्दति, जुगुप्सते, गर्हति, परिभवति, यथा अयं इतरो जघन्यो हीनो मत्तः कुलादिभिः, अहं पुनः विशिष्टकुलादिगुणोपेतः, एवमात्मानं उत्कर्षयेत्, एवं जात्यादिमदमत्तः सन् इहैव निन्द्यः स्यात्, अत्र च जात्यादिमदद्वयादिसंयोगैः भङ्गा ज्ञेया:, तथाहि, जातिमदः कस्यचिन्न कुलमदः, कस्यचित् कुलमद एव न जातिमदः, कस्यचिद् द्वयं कस्यचिदुभयमपि न, एवं पदद्वयेन चत्वारि भन्नाः, पदत्रयेण अष्टौ, पदचतुष्टयेन षोडश, पञ्चभिः पदै: द्वात्रिंशत्, षड्भिः चतुःषष्टिः, सप्तभि: १२८ (अष्टाविंशत्युत्तरं शतं), अष्टभि: २५६ ( षट् पञ्चाशदधिकं शतद्वयं), सर्वत्र मदाभावरूपः चरमभङ्गः शुद्ध इति, स मानी देहात् च्युतो मृतः सन् कर्मद्वितीयः कर्मसहायो अवश: परवशः प्रयाति भवान्तरं, तद्यथा गर्भाद्गर्भं, जन्मन एकस्मादपरं जन्म, मारात् मरणात् मारं मरणान्तरं व्रजति, नरकतुल्यात् चण्डालादिवासात् नरकं रत्नप्रभादिकं याति अथवा नरकादुद्धृत्य सिंहमत्स्यादौ उत्पद्य पुनः अतितीव्रं नरकान्तरं याति तदेवं मानी परपरिभवे सति चंडो रौद्रो अन्यं हन्ति, तदभावे आत्मानमेव हन्ति, स्तब्धः चपलो यत्किञ्चनकारी स्यात् मानी सन् एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं १ योगशास्त्रे 'जातिलार्भे'त्यत्र प्रज्ञामदः, प्रशमरतौ च 'जातिकुलें' त्यादौ ऐश्वर्यमदश्च न पृथगुपात्तौ इति प्रसिद्ध्यनुरोधेनान्यतरविवक्षणादष्टभिरिति । २ अस्मदः पञ्चम्यन्तस्य
रूपम
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #82

माननिमित्तं सावद्यं कर्म आधीयते बध्यते, नवममेतत् क्रियास्थानम् आख्यातमिति ॥१७॥
अहावरे दसमे किरियाठाणे मित्तदोसवत्तिए त्ति आहिजइ, से जहानामए केइ वा पिईहिं वा भाईहिं वा भगिणीहिं वा भजाहिं वा पुत्तेहिं वा धूयाहिं वा सुण्हाहिं वा सद्धिं संवसमाणे तेसिं अण्णतरंसि अहालहसगंसि अवराहसि सयमेव गरुयं दंडं वत्तेइ, (तं जहा) सीउदगवियडंसि कायं उबोलित्ता भवइ, उसिणोदगवियडेणं कायं उसिंचित्ता भवइ, अगणिकारणं कायं उड्डहित्ता भवइ, जोएण वा वेत्तेण वा णेत्तेण वा कसेण वा लयाए वा पासाई उद्दालित्ता भवइ, दंडेण वा अट्ठीण वा मुट्ठीण वा लेलुण वा कवालेण वा कायं आउवित्ता भवइ, तहापगारे । पुरिसजाए संवसमाणे दुम्मणा भवंति, पवसमाणे सुमणा भवंति, तहप्पगारे पुरिसजाए दंडपासी दंडपुरक्खडे अस्सिं लोयंसि अहिए, परंसि लोगंसि संजलणे कोहणे पिट्ठीमंसि यावि भवइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजे त्ति आहिज्जड़, दसमे किरियाठाणष मित्तदोसवत्तिए त्ति आहिए ॥१८॥
॥३८॥

Page #83

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययन
___ अथ अपरं दशमं क्रियास्थानं मित्रदोषप्रत्ययिकम् आख्यायते, तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः प्रभुकल्पो माता-पितृ-सुहृद्-स्वजनादिभिः सार्धं संवसन् तेषां मातापित्रादीनां अन्यतभेन अनाभोगतो यथाकथञ्चित् लघुतमेऽपि अपराधे स्वयमेव आत्मना क्रोधतो गुरुतरं दण्डं वर्त्तयति करोति, तद्यथा- शीतोदकविकटे शिशिरादौ अतिशीतोदके कार्य शरीरं अपराधिनो अवबोलयिता भवति, तथा उष्णोदकविकटेन कायम् अपसिञ्चयिता भवति, विकटग्रहणाद् उष्णतैलकांजिकादिना, अग्निकायेन उल्मुकेन तप्तलोहेन वा कार्य उपदाहयिता भवति, 'जोएण त्ति'- जोत्रेण वेत्रेण वा, नेत्रो वृक्षविशेष: तेन, कशादिना वा, लतया वा शरीरपार्वाणि उद्दालयिता चर्माणि लुंपयिता भवति, दंडेन, अस्था, मुष्टिना, लेष्टुना, कपालेन भांडखंडेन, कायं उपताडयिता भवति, तथाविधे पुरुषे स्वल्पापराधेऽपि महादंडकारिणि एकत्र वासं कुर्वति मातापित्रादयो दुर्मनसः स्युः तस्मिन् प्रवसति दूरं गच्छति सति सहवासिनः सुमनस: सुखिन: स्युः, तथाप्रकारः तादृश- पुरुषो दंडस्य पार्था दंडपाच तद्विद्यते यस्य असौ दंडपार्थी दंडप्रवृत्तः, दंड: पुरुस्कृतो येन स दंडपुरुस्कृतो, अस्मिन् लोके स्वस्य परेषां च अहितः, परलोकेऽपि अहितः, संज्वलन: क्रोधकारी, क्रोधनो वधबंधादिषु अविमृश्य प्रवृत्तिकृत्, पृष्टिमांसखादक: परमर्मोद्घट्टनतः, एवं तस्य स्वल्पापराधेऽपि महादण्डकर्तुः तदंडप्रत्ययिकं सावद्यं कर्म आधीयते बध्यते, तदेतद्दशमं क्रियास्थानं आख्यातमिति अन्ये पुनः अष्टमं क्रियास्थानं आत्मदोषप्रत्ययिकं आचक्षन्ते, नवमं तु १p परमार्थोट्य

Page #84

परदोषप्रत्ययिकं, दशमं पुनः प्राणवृत्तिकमिति॥१८॥
अहावरे इक्कारसमे किरियाठाणे मायावत्तिए त्ति आहिज्जइ, जे इमे भवंति गूढायारा तमोकासिया उलूगपत्तलहुया पव्वयगुरुया, ते आरिया वि संता अणारियाओ भासाओ विउव्वंति, अण्णहा । संतं अप्पाणं अन्नहा मन्नंति, अन्नं पुठ्ठा अन्नं वागरेंति, अन्नं आयखियध्वं अन्नं आइक्खंति,
से जहानामए केइ पुरिसे अंतोसल्ले तं सल्लं णो सयं णीहरइ, णो अन्नेण णीहरावेइ, नो परिविद्धंसेइ, एवामेव णिण्हवेइ, अविउट्टमाणो अंतो अंतो रियाइ, एवमेव माईं मायं कट्ट णो आलोएइ, णो पडिक्कमइ, णो जिंदइ, णो गैरहइ, णो विउट्टति, णो विसोहेइ, णो अकरणयाए अब्भुठेइ, णो अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवज्जइ, मायी अस्सिं लोए पच्चायाति, माई परंसि लोए पच्चायाति, निंदं गहाय पंसंसिए, नियरइ न नियट्टइ, निसिरिय दंडं पच्छाएइ, माई . असमाहडसहलेस्सा या वि भवइ, एवं खल तस्स तप्पत्तियं सावजे त्ति आहिज्जड़, इक्कारसे किरियाट्ठाणे मायावत्तिए त्ति आहिए ॥१९॥
॥३९॥
१B गरिहइ २D पसंसि ३ DB निवट्टइ ४१ निसिरियं ५ PD किरियट्ठाणे

Page #85

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम्
___अथ अपरं एकादशं क्रियास्थानं आख्यायते, तद्यथा- ये केचन अमी भवन्ति पुरुषाः, किंभूता:?- गूढाचारा गलकर्त्तकग्रन्थिछेदकादयः, ते बहूपायैः विश्वासं उत्पाद्य विरूपं कुर्वन्ति, चंडप्रद्योतादे: अभयकुमारादिवत्, तमसि कषितुं शीलं येषां ते तम:कषिणः ते एव तम:काषिका: पराविज्ञाता: क्रिया: कुर्वन्ति इत्यर्थः, ते च उलूकपत्रवत् उलूकपिच्छवत् लघवोऽपि पर्वतवद् गुरुम् आत्मानं मन्यन्ते, आर्या अपि सन्तः ते परव्यामोहार्थम् अनार्या भाषा विउव्वंति प्रयुञ्जन्ते, अन्यथास्थितम् आत्मानम् अन्यथा साध्वाचारेण मन्यन्ते व्यवस्थापयन्ति, अन्यत् पृष्टा मायया अन्यद् वदन्ति, - आम्रान् पृष्टो निम्बान् वदति, व्याकरणं पृष्टः तदज्ञ: तर्कमवतारयति, यथा वा शरति वाजपेयेन यजेत' इत्यस्य वाक्यस्य अर्थं पृष्टः तदर्थानभिज्ञ: कालविलंबार्थं शरत्कालमेव वर्णयति, अन्नमाइक्खियव्वंत्ति' - अन्यस्मिन् अर्थे कथयितव्ये अन्यमेव आख्यान्ति, ‘से जहेति' - तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः संग्रामानिर्गत: अंत: मध्ये शल्यं यस्य स अंत:शल्य:, स वेदनाभीतः स्वयं शल्यं न निर्हरति न कृषति, नाऽपि अन्येन कर्षयति, नाऽपि वैद्योपदेशाद् ओषधप्रयोगैः प्रतिध्वंसयति विनाशयति, अन्येन पृष्टः तच्छल्यं निगुते अपलपति, तेन शल्येन ‘अविउट्टमाणेत्ति' पीड्यमान: अंतोअत्ति मध्ये पीड्यमानोऽपि रीयते व्रजति, वेदनां सहमानोऽपि क्रियासु प्रवर्त्तते इत्यर्थः, द्रष्टान्तं योजयति, एवमेव माईत्ति यथा सशल्यो दुःखभाग् भवति एवमेव मायी कृतं कार्यं निगूहयन् मायां कृत्वा अन्यस्मै न आलोचयति न कथयति, न तस्मात् स्थानात् प्रतिक्रामति
१D तम:कार्षिकाः

Page #86

न निवर्त्तते, न आत्मसाक्षिकं निन्दति, न परसाक्षिकं गर्हति, आलोचनार्हसमीपगतो नाऽपि च जुगुप्सते, नो विउट्टइत्ति न वित्रोटयति अपनयति मायाशल्यं न विशोधयति, नाऽपि पुनः तदकरणतया अभ्युत्तिष्ठते, नाऽपि यथार्हतपःकर्मरूपं प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते, तदेवं मायावी अस्मिन् लोके अविश्वास्यतया प्रत्यायाति प्रख्यातिं याति, यदुक्तं
मायाशील: पुरुषो, यद्यपि न करोति कञ्चिदपराधं । सर्प इवाविश्वास्यो, भवति तथाऽप्यात्मदोषहतः ॥ इति, तथा मायावी परस्मिन् लोके नरकतिर्यगादिषु प्रत्यायाति भूयो भूयो याति, निंद गहायत्ति - परं निन्दयित्वा आत्मप्रशंसया तुष्यति, एवञ्चासौ लब्धप्रसरो अधिकं निश्चरति तथाविधानुष्ठायी भवति, तत्र च गृद्धः तस्मात् मातृस्थानात् न निवर्त्तते, दण्डं निसृज्य हिंसां कृत्वा प्रच्छादयति अपलपति, अन्यस्य वा मस्तके क्षिपति, स मायावी असमाहृतशुभलेश्यो अनङ्गीकृतशुभध्यानश्चाऽपि भवति, एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं सावधं कर्म आधीयते, एतद् एकादशं क्रियास्थानं मायाप्रत्ययिकम् आख्यातमिति ॥१९॥ एतानि एकादश क्रियास्थानानि सामान्येन असंयतानां भवन्ति, इदं तु द्वादशं क्रियास्थानं पाषण्डिकानुद्दिश्य कथ्यते
अहावरे बारसमे किरियाठाणे लोभवत्तिएत्ति आहिजड़, जे इमे भवंति आरणिया आवसहिया 4 गामनियंतिया कण्हुईराहस्सिया, णो बहुसंजया णो बहुपडिविरया सव्वपाणभूयजीवसत्तेहिं अप्पणा
॥४०॥
१ सर्वस्यावि० इति टीकायां २D मायाशल्यप्रत्ययिकं

Page #87

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
सच्चामोसाइं एवं विउंजंति, अहंण हंतव्वे अण्णे हंतव्वा, अहंण अज्जावेयव्वो अण्णे अज्जावेयव्वा, अहंण परिघेतव्वो अण्णे परिचित्तव्वा अहंण परितावेयव्वो अण्णे परितावेयव्वा, अहंण उद्दवेयव्वो अन्ने उद्दवेयव्वा, एवामेव ते इत्थिकामेहिं मुच्छिया गिद्धा गढिया गरहिया अज्झोववण्णा जाव वासाइं चउपंचमाइं छद्दसमाई अप्पयरो वा भुजयरो वा भुंजित्तु भोगभोगाइं कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु आसुरिएसु किब्बिसिएसु ठाणेसु उववंतारो भवंति, तओ विप्पमुच्चमाणा एलमूयत्ताए तम्मूयत्ताए (जाइमूयत्ताए) पच्चायंति, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जे त्ति आहिज्जइ, दुवालसमे किरियाठाणे लाभवत्तिए आहिए॥२०॥
अथ अपरं द्वादशं क्रियास्थानं लोभप्रत्ययिकम् आख्यायते, तद्यथा- ये इमे भवन्ति आरण्यका अरण्यवासिनः आवसथिका उटजवासिनः ग्रामान्तिका ग्रामादिकम् उपजीवन्तो ग्रामस्य अन्ते समीपे वसन्तीति, कण्हुई क्वचित् कार्ये मंडलप्रवेशादिके रहस्य येषां ते क्वचिद्राहस्सिकाः, ते च न बहुसंयता: न सर्वसावधनिवृता एकेन्द्रियोपजीविनः त्रसारंभनिवृत्ताश्च प्राय इत्यर्थः, अत एव न बहुप्रतिविरता न सर्वव्रतपालका: किन्तु द्रव्यत: कतिपयव्रता न भावत: सम्यक्त्वाभावात्, एतदेवाह-सव्वपाणेत्ति-ते आरण्यकादय: सर्वप्राणिभूतजीवसत्वेभ्य आत्मना स्वतो अविरता: सत्यामृषाभूतानि वाक्यानि एवं वक्ष्यमाणनीत्या वियुञ्जन्ति विशेषेण प्रयुञ्जन्ति १ BD ०घित्तव्बो २P एवमेव ३D प्राणभूत.

Page #88

कथयन्ति इत्यर्थः, तद्यथा- अहं ब्राह्मणत्वात् न दण्डादिना हन्तव्यो, अन्ये शूद्रत्वाद् हंतव्याः, तथा च तद्वाक्यं शूद्रं व्यापाद्य प्राणायामं जपेत्', तथा 'शूद्रसत्त्वानां अनस्थिकानां शकटभरमपि व्यापाद्य ब्राह्मणं भोजयेत्' इत्यादि, तथा अहं न आज्ञापयितव्यों, अन्ये तु मत्तो अधमाः समाज्ञापयितव्याः, नाऽहं परितापयितव्यो अन्ये परितापयितव्याः, अहं मूल्येन कर्मकरणाय न ग्राह्यो अन्ये ग्राह्याः, नाऽहं अपद्रावयितव्यो जीविताद् अपरोपयितव्यो अन्ये तु अपद्रावयितव्याः, तदेवं तेषां परपीडोपदेशात् न प्राणातिपातविरतिव्रतं अस्ति, उपलक्षणात् मृषावाद्- अदत्तादानविरतिव्रताऽभावोऽपि ज्ञेयः, तुर्यव्रतं आश्रित्य आह, एवामेव त्ति एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्त्रीषु कामेषु च मूर्च्छिता गृद्धा ग्रथिता अध्युपपन्नाः कियन्तं कालं आसक्ता इत्याह, जाव वासाई त्ति- यावद् वर्षाणि चतुष्पञ्चषड्दशकानि, अयं च मध्यमः कालः, एतावत्कालग्रहणं च साभिप्रायं, प्रायः तीर्थिका अतिक्रांतवयस एव (प्र? ) व्रजन्ति, तेषां च एतावान् एव कालः संभाव्यते, यदि वा मध्यग्रहणात् तत ऊर्ध्वम् अधश्च गृह्यते इत्याह- तस्माच्च उपात्तात् कालाद् अल्पतरः प्रभूततरो वाऽपि कालः स्यात्, तत्र च ते त्यक्त्वाऽपि गृहवासं भुक्त्वाऽपि भोगभोगान्, स्त्रीभोगे सति अवश्यं शब्दादयो भोगा भोगभोगाः तान् भुक्त्वा ते हि वयं प्रव्रजिता इति, न च भोगेभ्यो निवृत्ता अज्ञानित्वात्, ते एवंभूतपरिणामाः कालमासे स्वायुः - क्षये कालं कृत्वा विकृष्टतपसो ऽपि आसुरिकेषु किल्बिषिकेषु स्थानेषु उत्पादयितारो भवन्ति, तस्मादपि स्थानाद् विप्रमुच्यमाना च्युता
१० इत्ति २ प्रव्रजन्ति इति टीकायाम्
३ BD पसाऽपि
॥४१॥

Page #89

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्र.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
एलमूकत्वेन उत्पद्यन्ते, यथा एडको अव्यक्तवाग् तथा अयमपि,तम्मूयत्ताए त्ति- तमस्त्वेन जात्यन्धतया अत्यंताज्ञानावृततया वा जातिमूकत्वेन अपगतवाच इह प्रत्यायान्ति, तदेवं तेषां तीर्थकानां तत्प्रत्ययिकं सावद्यानुष्ठाननिमित्तं सावद्यं कर्म आधीयते, तदेतत् लोभप्रत्ययिकं द्वादशं क्रियास्थानम् आख्यातमिति ॥२०॥
उपसंहारमाहइच्चेइयाई दुवालसकिरियाठाणाइं दविएणं समणेणं वा माहणेणं सम्मं सुपरिजाणियव्वाइं भवंति ॥२१॥
इत्येतानि अनर्थदण्डादीनि द्वादशक्रियास्थानानि कर्मग्रन्थिद्रावणाद् द्रव: संयमः स विद्यते यस्याऽसौ द्रविकः तेन, श्रमणेन साधुना, मा वधीदिति प्रवृत्तिः यस्य स माहन: तेन, सम्यक् सुपरिज्ञातव्यानि संसारकारणानि इति ज्ञात्वा परिहर्तव्यानि भवन्ति ॥२१॥ ___ अहावरे तैरसमे किरियाठाणे इरियावहिए त्ति आहिजइ, इह खलु अत्तत्ताए संवुडस्स अणगारस्स इरियासमियस्स भासासमियस्स एसणासमियस्स आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमियस्स उच्चारपासवण-खेल-जल्ल- सिंघाणपारिट्ठावणियासमियस्स मणसमियस्स वेइसमियस्स १D एडत्वेन २D ग्रन्थे: द्रा० ३ PBD तेरसे ४० वय०

Page #90

१ कायसमियस्स मणगुत्तस्स र्वइगुत्तस्स कायगुत्तस्स गुत्तिंदियस्स गुत्तबंभयारिस्स आउत्तं गच्छमाणस्स
आउत्तं चिट्ठमाणस्स आउत्तं निसियमाणस्स आउत्तं तुयट्टमाणस्स आउत्तं भुंजमाणस्स आउत्तं भासमाणस्स आउत्तं वत्थं पंडिग्रहं कंबलं पायगुंछणं गिण्हमाणस्स वा निक्खिवमाणस्स वा जाव चक्खुपम्हनिवायमवि अस्थि विमाता सुहमा किरिया इरियावहिया नामं कंजइ, * सा पढमसमए बद्धा पुट्ठा, बिईयसमए वेइया, तइयसमए णिजिण्णा सा बद्धपुट्ठा उदीरिया वेईया णिजिण्णा, सेयकाले अकम्म याविभवई , एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजे त्ति आहिज्जइ, तैरसमे किरियाठाणे इरियावहिए त्ति आहिए।।२२।।
अथ अपरं त्रयोदशं क्रियास्थानं ईर्यापथिकं नाम आख्यायते, ईरण-ईर्या तस्याः तया वा पन्था ईयापथः स विद्यते यस्य तद् ईर्यापथिकम् , एतच्च शब्दव्युत्पत्तिनिमित्तं, प्रवृत्तिनिमित्तं तु इदं, सर्वत्र उपयुक्तस्य निष्कषायस्य समीक्षितमनोवाक्कायस्य या क्रिया तया यत्कर्म तद् ईर्यापथिकं, सैव वा क्रिया ईर्यापथिका, तस्याः स्वरूपमाह, इह खलु इत्यादि- आत्मत्वार्थं संवृतस्य अनगारस्य इर्यादिकाभिः पञ्चभिः समितिभिः मनोवाक्कायैः समितस्य, तिसृभिः गुप्तिभि: गुप्तस्य, गुप्तेन्द्रियस्य, नवब्रह्मचर्यगुप्ति
॥४२॥
१D वय० २ JAM पडिणहं ३ । किजइ ** एतदन्तर्गत: पाठः D प्रतौ नास्ति ४ PBD तेरसे ५ Poकाय क्रियस्य ६ आत्मार्थमित्यर्थः

Page #91

द्वि.श्रु.स्कन्धे
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वितीयमध्ययनम्
सहितब्रह्मचारिणश्च उपयुक्तं गच्छत: तिष्ठतो निषीदत: त्वग्वर्तनां कुर्वाणस्य, तथा उपयुक्तमेव वस्त्रं पतद्ग्रहं कम्बलं पादपुञ्छनं वा गृण्हतो निक्षिपतो वा यावत् चक्षुःपक्ष्मनिपातमपि उपयुक्तं कुर्वतः सतोऽपि अस्ति विद्यते विमात्रा विविधा मात्रा सूक्ष्मा क्रिया ईर्यापथिका नाम केवलिनाऽपि क्रियते, यत: सयोगी जीव: क्षणमप्येकं निश्चल: स्थातुं न शक्नोति, वह्निताप्यमानजलवत् कार्मणशरीरानुगत: सदा परिवर्तमान एव आस्ते, तत: केवलिनोऽपि सूक्ष्मगात्रसंचाराः स्यु: तैश्च कर्म बध्यते तदीर्यापथिकं, तस्य या अवस्था सा क्रिया, सा पढमेत्ति- निष्कषायिणो यत्कर्म बध्यते तत् प्रथमसमये बद्धं स्पृष्टं चेति तत् क्रिया एव बद्धस्पृष्टा इत्युक्ता, द्वितीयसमये वेदिता अनुभूता, तृतीयसमये निर्जीर्णा, केवलयोगनिमित्तं यत्कर्म बध्यते तस्य न सांपरायिकस्य इव स्थिति:, किन्तु प्रकृतित: सातावेदनीयं तत् १, स्थितितो द्विसमयस्थितिकम् २ अनुभावतः शुभानुभावं अनुत्तरसुखातिशायी ३ प्रदेशतो बहुप्रदेशं अस्थिरबन्धं बहुव्ययं च ४, तदेवं सा क्रिया प्रथमसापये बद्धस्पृष्टा, द्वितीयसमथे उदिता वेदिता निर्जीर्णा स्यात्, सेयकाले त्ति- एष्यत्काले आगामिनि तृतीयसमये तत्कमपिक्षया अकर्मताऽपि भवति, एवं खलु तस्य वीतरागस्य तत्प्रत्ययिकं ईर्याप्रत्ययिक कर्म आधीयते बध्यते, एतत् त्रयोदशं क्रियास्थानम् आख्यातं, ये पुनः तस्मादन्ये प्राणिनः तेषां मिथ्यात्वा-विरति-प्रमाद-कषाय-योगनिमित्तः साम्परायिको बन्ध: स्यात्, केवलयोगनिमित्तस्तु वीतरागस्यैव, स च द्विसमयस्थितिक इति ॥२२॥ १P नां शयनं कु०

Page #92

से बेमि- जे य अईआ जे य पडुप्पन्ना जे य आगमिस्सा अरहंता भगवंता सव्वे ते एयाई चेव तेरस किरियाठाणाइंभासिंसुवा भासंति वा भासिस्संति वा, पन्नवेंसु वा पन्नवेंति वा पन्नविस्संति वा, एवं चेव तेरसमं किरियाठाणं सेविंसु वा सेवंति वा सेविस्संति वा ॥३३॥
सोऽहं ब्रवीमि- ये अतीता ये च प्रत्युत्पन्ना वर्तमाना: ये च आगामिनो अर्हन्तो भगवन्तः सर्वे ते एतानि एव त्रयोदश क्रियास्थानानि अभाषिषुः भाषन्ते भाषिष्यन्ते च, विपाकत: प्रज्ञापितवन्त: प्रज्ञापयन्ति प्रज्ञापयिष्यन्ति च, तथा एतदेव त्रयोदशं क्रियास्थानं सेवितवन्त: सेवन्ति सेविष्यन्ते च ॥२३॥ साम्प्रतं त्रयोदशसु क्रियास्थानेषु यन्नोक्तम् पापस्थानं तदाह
अदुत्तरं च णं पुरिसविजयविभंगमाइक्खिस्सामि, इह खलु णाणापन्नाणं णाणाछंदाणं णाणासीलाणं णाणादिट्ठीणं णाणारुईणं जाणारंभाणं णाणाज्झवसाणसंजुत्ताणं णाणाविहं पावसुअज्झयणं एवं भवइ, तं जहा- भोमं, उप्पायं, सुविणं, अंतलिक्खं, अंगं, सरं, लक्खणं, वंजणं, इथिलक्खणं, पुरिसलखणं, हयलक्खणं, गयलक्खणं, गोणलक्खणं, मिंढलक्खणं, कुक्कुडलक्खणं, तित्तिरलक्खणं वट्टगलक्खणं, लावगलक्खणं, चक्कलक्खणं, छत्तलक्खणं, चम्मलक्खणं, दंडलक्खणं, असिलक्खणं, मणिलक्खणं, कागणिलक्खणं, सुभगाकारं,
॥४३॥

Page #93

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
दुभगाकारं, गब्भकरं मोहणकरं आहव्वणिं पागसासणिं दव्वहोमं खत्तविजं चंदचरियं सूरचरि सुक्कचरियं बिहप्फतिचरियं उक्कापायं दिसीदाहं मियचक्कं वायसपरिमंडलं पंसुवुट्टिं केसवुद्रिं
द्वि.श्रु.स्कन्धे मंसवुट्टिं रुहिरवुट्टिं वेयालं अद्धवेयालं ओंसोयणिं तालुग्घायणिं सोवाइं साबरि दमिलिं गालिंगि । द्वितीयमध्ययनम् गोरि गंधारिं उवयणिं उप्पयणिं जंभणिं थंभणिं लेसणिं आमयकरणिं विसल्लकरणिं पक्कमणिं अंतद्धाणिं एवमाइयाओ विजाओ अन्नस्स हेउं विउंजंति, पाणस्स हेउं विउंजंति, वत्थस्स लेणस्स सयणस्स अन्नेसिं वा विरूवरूवाणं कामभोगाणं हेउं विउंजंति, तेरिच्छं ते विजं सेवंति, अणारिया विप्पडिवन्ना ते कालमासे कालं किच्चा अण्णयराइं आसुरियाईकिब्बिसियठाणाइंउववंतारोभवंति, तंओ वि विप्पमुच्चमाणा भुजो ते एलमूयत्ताए तमअंधाए पच्चायति ॥२४॥
इदं उत्तरं अस्मात् क्रियास्थानप्रतिपादनाद् उत्तरं यदत्र नोक्तं तदुत्तरग्रन्थेन उच्यते, 'च: समुच्चये', 'णं वाक्यालंकारे,' पुरुषा विचीयन्ते मृग्यन्ते येन स पुरुषविचयः पुरुषविजयो वा, अल्पसत्त्वानां केषाञ्चित् पुरुषाणां ज्ञानलवेन अनर्थानुबन्धिना विजयः तस्य विभङ्गं ज्ञानविशेष क्रियाविशेषं वा आख्यास्यामि, यादृशानां चासौ विभङ्गः स्यात्तान् आह- इह खलु इत्यादि - इह जगति १BD उसोयणिं २B तउ ३ BD अज्ञान०

Page #94

नानाप्रज्ञा विचित्रमतयः पुरुषाः नानाच्छंदा विचित्राभिप्रायाः, नानाशीला:, नानारूपा दृष्टिः अंत:करणप्रवृत्तिः येषां ते तथा तेषां, तेषां च त्रीणि शतानि त्रिषष्ट्यधिकानि इति प्रमाणं ज्ञेयं, तथा नानारुचिनां, नानाऽऽरंभाणां, नानाऽध्यवसायसंयुतानां इहलोकप्रतिबद्धानां परलोकपराङ्मुखानां तेषां नानाविधं पापश्रुताध्ययनं भवति, तद्यथा-भूमौ भवं भौमं निर्घात-भूकम्पादिकं, उत्पातं कपिहसितादि, स्वप्नं गजाश्वादि, आन्तरिक्ष मेघादि, आङ्गं बाहुनेत्रस्फुरणादि, स्वरलक्षणं काकस्वरादि, लक्षणं मत्स्य-यव-श्रीवत्सादि, व्यंजनं तिलमषादि, स्त्रीलक्षणं रक्तपाणिपादादिकम्, एवं पुरुष-हय-गज- गो-मिंढ-कुर्कुट-तित्तिर-वर्तक-लावक-चक्र-छत्र-चर्म-दंडासिमणि-को किणीरत्नलक्षणानि, सुभगं आकरोति सुभगाकरा विद्या, दुर्भगं आकरोति दुर्भगाकरा विद्या, गर्भकरा, मोहनकरा, आथर्वणी अथर्वणाख्या सद्यो अनर्थकारिणी विद्या तां, पाकशासनी इन्द्रजालविद्या, कणवीरपुष्पादिभिः द्रव्यैः उच्चाटनादिकार्ये होमो यस्यां सा द्रव्यहोमा, क्षत्रविद्या धनुर्वेदादिका ताम् अधीत्य प्रयुञ्जते, ज्योतिषविद्यामाह- चंदचरियमित्यादि- चंद्रचरित्रं नक्षत्रयोगे राहुग्रहणादिकं, सूर्यचरितं तथैव, शुक्रबृहस्पतिचरितं उदयास्तवर्षफलादि, उल्कापात-दिग्दाह-मंडलविचारेण शुभाशुभकारिणः, मृगा हरिणश्रुगालादय आरण्याः तेषां दर्शनं ग्रामप्रवेशादौ शुभाशुभं यत्र चिन्त्यते स ग्रन्थोऽपि मृगचक्रं, वायसादीनां पक्षिणां स्थानस्वरादिकं शुभाशुभं चिन्त्यते तद् वायसपरिमंडलं, पांशु-केश-मांस- रुधिरवृष्टयो अनिष्टफला यत्र शास्त्रे चिन्त्यन्ते तत्तन्नाम, तथा वैताली
R
॥४४॥
१ PD गजादि २ मिषीतिलकादि ३ PD काकणि

Page #95

द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
विद्या सा च किल कतिभि: जापैः दण्डम् उत्थापयति, अर्द्धवैतालीयं दण्डमुपशमयति, अवस्वापिनी, तालोद्घाटनी, श्वापाकी,
शाबरी, द्राविडी, कालिङ्गी, गौरी, गांधारी, अवपतनी, उत्पतनी, जम्भनी, स्तम्भनी, श्लेषणी, आमयकरणी, विशल्यकरणी, श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
प्रक्रामणी अन्तर्धानकरणी इत्यादिका: विद्या अधीयते, आदिशब्दात् प्रज्ञप्त्यादयो ग्राह्याः, एताश्च विद्या: पाषण्डिका: गृहस्था वा स्वयूथ्या द्रव्यलिङ्गधारिणो वा अन्न-पान-वस्त्र-लयन-शयनार्थं प्रयुञ्जन्ति अन्येषां वा विरूपरूपाणां विचित्राणां कामभोगानां कृते प्रयुञ्जन्ति, सामान्येन विद्यासेवनम् अनिष्टं इत्याह- तेरिच्छमिति- तिरश्चीनाम् अननुकूला सदनुष्ठानप्रतिघातकारिणी ते अनार्या विप्रतिपन्ना विद्यां सेवन्ते, ते च यद्यपि क्षेत्रार्या भाषार्या: तथाऽपि अनार्यकर्मकारित्वाद् अनार्या एव ज्ञेयाः,ते च कालमासे मरणावसरे कालं कृत्वा यदि कथंचिद् देवलोकगामिनो भवन्ति ततो अन्यतरेषु आसुरीयकेषु किल्बिषादिस्थानेषु उत्पत्स्यन्ते, ततोऽपि विप्रमुक्ता: च्युता यदि मनुष्येषु उत्पद्यन्ते तदा एडमूकत्वेन अव्यक्तभाषित्वेन तमस्त्वेन अन्धतया मूकतया वा प्रत्यायान्ति, ततो नरकतिर्यगादिषु उत्पद्यन्ते ॥२४॥ अथ गृहस्थानुद्दिश्य अधर्मसेवाम् आह
से एगइओ आयहे वाणाइहेउं वा अगारहेडं वा परिवारहेडं वा नायगं वा सहवासियं वा निस्साए अदुवा अणुगामिए अदुवा उवचरए अदुवा पाडिपथिए अदुवा संधिछेदए अदुवा गठिभेदए अदुवा १. उरब्भिए अदुवा सोवरिए अदुवा साउणिए अदुवा वागुरिए अदुवा मच्छिए अदुवा गोघातए अदुवा
१D आसुरकेषु

Page #96

५. गोपालए अदुवा सोवणिए अदुवा सोवणियंतए।।२५॥
स एक: कदाचित् निस्तूंश: आत्मनिमित्तं ज्ञातिहेतुं वा, अगारहेतुं गृहसंस्करणार्थं परिवारहेतुं वा, ज्ञातक: परिचितः तं समुद्दिश्य सहवासिकं प्रातिवेश्मिकं निश्रीकृत्य एतानि कुर्यात्, तानि एव आह, अदुवेत्ति अथवा इति पक्षान्तरापेक्षया, गच्छन्तमनुगच्छति इति अनुगामुकः स च अकार्यकरणमना: तं गच्छन्तं अनुगच्छति, अथवा अन्यस्य विरूपकरणावसरापेक्षी उपचारक: सेवक: स्यात्, अथवा तस्य प्रतिपथिकः प्रतिपथं सम्मुखं आगच्छति, अथवा संधिछेदक: चौर: स्यात्, अथवा ग्रन्थिभेदक: स्यात्, अथवा उरभ्रेण चरति इति औरभ्रिकः, अथवा सौकरिकः, अथवा शकुनिभिः चरतीति शाकुनिकः, अथवा वागुरिकः, अथवा मात्स्यिक, अथवा गोघातक: अथवा गोपालत्वं श्रयति, अथवा श्वभिः चरति शौवनिकः शूनां पालक इत्यर्थः, अथवा सोवणियंतए त्ति- श्वभिः पापर्द्धिं कुर्वन् मृगादीनाम् अन्तं करोतीत्यर्थः, एवमेतेषां चतुर्दशकर्त्तव्याणां उद्देशं कृत्वा तानि प्रत्येकं विवृणोति ॥२५॥
से एगइओ अणुगामियभावं पडिसंधाय तमेव अणुगामिय अणुगामिय हंता छेत्ता भेत्ता लुंपइत्ता विलुंपइत्ता उद्दवइत्ता आहारं आहारेइ, इति से महया पावेहिं कम्मेहिं अप्पाणं उवक्खाइत्ता भवइ ॥२६॥

Page #97

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
तत्रैकः कश्चित् आत्माद्यर्थं ग्रामान्तरं गच्छतः पुरुषस्य समीपे किञ्चिद् द्रव्यं ज्ञात्वा तज्जिघृक्षुः तस्य अनुगामुकभावं प्रतिसंधाय सहगमनेन आनुकूल्यं प्रतिपद्य वञ्चनावसरं समीहमानो गच्छन्तम् अनुगच्छति, अवसरं लब्ध्वा च तस्य हन्ता दण्डादिभिः, छेत्ता खड्गादिना, भेत्ता वज्रमुष्ट्यादिना, लुंपयिता केशाकर्षणादिभिः, विलुंपयिता कशाप्रहारादिभिः, अपद्रावयिता जीवितविनाशकः स्यात्, इत्यादि कृत्वा आहारम् आहारयति, इत्येवम् असौ महद्भिः पापैः कर्मभिः आत्मानम् उपख्यापयिता भवति अयं महापापकारी इत्येवं लोके ख्यापयति ॥ २६ ॥
से एगईओ उवचरगभावं पडिसंधाय तमेव उवचरिय उवचरिय हंता छेत्ता भेत्ता लुंपइत्ता विलुंपइत्ता उद्दवइत्ता आहारं आहारेइ, इति से महया पावकम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भव ||२७||
तदेवं एकः कश्चिद् धनवतः कस्यचिद् उपचरकभावं आश्रित्य तं विश्वासे पातयित्वा धनादिकृते तस्य हंता छेत्ता इत्यादि, एवमसौ महद्भिः पापैः उपख्यापयिता भवति ॥२७॥
से एंगईओ पाडिपहियभावं पडिसंधाय तमेव पडिपहे ठिच्चा हंता छेत्ता भेत्ता लुंपइत्ता विलुंपइत्ता उद्दवत्ता आहारं आहारेइ, इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अप्पाणं उवक्खाइत्ता भव ॥ २८ ॥
१ PB एगइउ
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #98

अथैकः कश्चिद् प्रतिपथेन अभिमुखेन चरतीति प्रातिपथिकः, तद्भावं प्रतिपद्य तस्य अर्थवतो विश्रम्भतो हन्तेत्यादि पूर्ववत्॥२८॥ से एगईओ संधिच्छेयगभावं पडिसंधाय तमेव संधिं छेत्ता भेत्ता जाव इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं उवखात्ता भवइ ||२९||
एकः कश्चित्संधिछेदकभावं खात्रखननत्वं प्रतिपद्य ततोऽसौ सन्धिं छिन्दन् खातं खनन् प्राणिनां छेत्ता स्यादित्यादि ॥ २९ ॥ से एईओ गठिछेयगभावं पडिसंधाय तमेव गंठिं छेत्ता भेत्ता जाव इइ से महया पावेहिं कम्मे हिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ ॥ ३० ॥
अथैकः कश्चिद् ग्रन्थिछेदकभावं प्रतिपद्य घुघुरादिना ग्रन्थिछेत्ता स्यादित्यादि ॥ ३० ॥
ईओ उभयभावं पडिसंधाय उरब्भं वा अण्णतरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ एसो अभिलावो सव्वत्थ ||३१||
अथैकः कश्चिद् अधर्मवृत्तिः उरभ्रा उरणकाः तैः चरतीति औरभ्रिकः, स च तदूर्णया तन्मांसादिना च आत्मानं वर्त्तयति, सद्भावं प्रतिपद्य उरभ्रं वा अन्यं वा त्रसं प्राणिनं स्वपुष्टये हन्ति, तस्य वा हन्ता छेत्ता इत्यादि पूर्ववत् ॥ ३१॥
१ B प्रतिपथिकः २ BD उरब्धियगभावं
॥४६॥

Page #99

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
इओ सोयरियभावं पडिसंधाय महिसं वा अण्णतरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता
भवइ ॥ ३२ ॥
अथैकः कश्चित् सौकरिकः श्वपचः चाण्डालः खाटिक इत्यर्थः तद्भावम् आश्रित्य महिषं वा अन्यं त्रसं प्राणिनं वा हन्तीति, तस्य हन्ता छेत्ता इत्यादि ॥ ३२ ॥
इओ वारियभावं पडिसंधाय मिगं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ ||३३||
अथैकः कश्चिद् वागुरिकत्वम् आश्रित्य मृगं वा अन्यं प्राणिनं वा हन्ति, तस्य च हन्ता भवति, शेषं पूर्ववत् सुगम्म॥३३॥ से एगइओ साउणियभावं पडिसंधाय सउणिं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ ||३४||
अथैकः कश्चिद् शकुना लावकादयः तैः चरति शाकुनिक:, तद्भावं आदृत्य शकुनं अन्यं वा त्रसं हन्ति, तस्य च हननादिकां क्रियां करोतीति ॥ ३४|| १D 'सुगम' इति नास्ति
द्वि. श्र. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #100

से एगइओ मच्छियभावं पडिसंधाय मच्छं वा अण्णयरं तसं पाणं हंता जाव भवइ।।३५।। अथैकः कश्चित् मात्स्यिकभावं आश्रित्य मत्स्य वा अन्यं त्रसं वा जलचरं प्राणिनं हन्यात्, शेषं सुगमम् ॥३५।।
से एगइओ गोघायगभावं पडिसंधाय गोणं वा अण्णयरं तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ॥३६॥ अथैकः कश्चित् क्रूरकर्मा गोघातकभावं आश्रित्य गां अन्यं वा त्रसं हन्ति, तस्य हन्ता स्यात्॥३६॥
से एंगईओ गोपालकभावं पडिसंधाय तमेव गोणं अण्णयरं वा तसं पाणं परियविय २हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ।।३७॥
अथैकः कश्चिद् गोपालकभावं प्रतिपद्य तां गां परिविच्य(२) पृथक्कृत्वा तस्य हन्ता भवति, शेषं पूर्ववत्।।३७।।
से एगईओ सोवणियभावं पडिसंधाय सुणयं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ॥३८॥
अथैकः कश्चित् सौवणिकभावं श्वपापर्द्धिभावं प्रतिज्ञाय तमेव श्वानं परं वा त्रसं मृगशूकरादिकं हन्यात्, तस्य हन्तेत्यादि पूर्ववत्।।३८॥
॥४७॥
१PBD मात्सिक० २ PBD एगइउ ३ B गोपालग०

Page #101

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
से एगइओ सोवणियंतियभावं पडिसंधाय मणुस्सं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव आहारं आहारेड, इति से महया पावहिं कम्मेहिं उवक्खाइत्ता भवइ॥३९॥
अथैकः कश्चिद् अनार्यः सोवणियंतियत्ति- श्वभिः चरति शौवनिकः, अन्तो अस्यास्तीति अन्तिकः, अंते वा चरति आन्तिकः पर्यन्तवासी, शौवनिकश्चासौ अन्तिकश्च शौवनिकान्तिकः क्रूरसारमेयपरिग्रहः प्रत्यन्तवासी च, तदसौ तद्भावम् आश्रित्य मनुष्यं कञ्चन पथिकम् अन्यं वा मृगशूकरादिकं त्रसं प्राणिनं हन्ता भवति, 'हन्ता इत्यत्र ताच्छीलिक: तृन्' श्वस्तनी'ता' वा, तृच् स्यात् तदा अध्याहारेण पूर्ववत् नेयं, यथा पुरुषं हन्ति, तस्य हंता छेत्ता इत्यादि, तृन्श्वस्तन्यौ प्रागपि योज्यौ, स चैवं महद्भिः पापकर्मभि: आत्मानम् उपख्यापयिता स्यादिति।।३९।। उक्ता सदा जीवनोपायभूता वृत्तिः, अथ क्वचित् कुतश्चिनिमित्तात् सावधाङ्गीकार दर्शयति
से एगइओ परिसामज्झगओ उठित्ता अहंमेतं हँछामि त्ति कट्ठ तित्तिरं वा वट्टगं वा लावगं वा कवोयगं वा कविं वा कविंजलं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ॥४०॥
१ BD अंतो २. Do मेयं ३ AM हणामि

Page #102

पूर्वं वृत्तिः उक्ता, प्रच्छन्नं वा प्राणिघातं कुर्याद, इह तु कुतश्चिन्निमित्ताद् साक्षात् जनमध्ये प्राणिघातप्रतिज्ञया प्रवर्त्तत इत्याहअथैकः कश्चिद् व्यसनेन क्रीडया कुपितो वा पर्षदो मध्येगत उत्थाय एवं प्रतिज्ञां कुर्यात्, अहमेनं प्राणिनं हनिष्यामि इति प्रतिज्ञा कृत्वा तित्तिरादिकं हन्ता इत्यादि यावद् आत्मपापकर्मणा उपख्यापयिता भवति ॥४०॥ __ पूर्वं अपराधं विना क्रुद्धा उक्ताः अथ अपराधक्रुद्धान् दर्शयति
से एगइओ केणइ आयाणेणं विरुद्धे समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणंगाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा सयमेक-अपणिकाएणं सस्साइं झामेइ, अन्नेण वि अगणिकाएणं सस्साइंस झामावेइ, अगणिकाएणं सस्पाइं झामिंतं अन्नं समणुजाणइ, इति से महया पावकम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ ॥४१॥
अथैकः कश्चित् प्रकृत्या क्रोधनः, केनचित् आदीयते इति आदानं शब्दादिकं कारणं तेन विरुद्धः परस्य घातं कुर्यात्, केनचित् शब्देन क्रुष्टो निन्दितो वा विरुध्येत, रूपेण बीभत्सं कंचिद् द्रष्ट्वा अपशकुनो अयमिति ध्यात्वा कुप्येत्, गंधरसादिकं सूत्रेणैवाहअदुवा खलक्ति- खलस्य कुथितस्य दानं, खलके वा अल्पधान्यादेः दानं खलदानं तेन कुपितः, अथवा सुरायाः स्थालकं कोशकादि
१ Do पुत्ताणि

Page #103

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
तेन वाच्छितलाभाभावात् कुपितो गृहपते: गृहपतिपुत्राणां वा स्वयम् अग्निकायेन खलकवर्तीनि शस्यानि ध्यापयेत् दहेत्, अन्येन वा दा हयेत्, दहतो अन्यान् समनुजानीयात्, एवमसौ महापापैः आत्मानम् उपख्यापयिता स्यात् ।।४।।
से एंगइओ केणइ आयाणेणं विरुद्धे समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं गाहावईणं वा गाहावइपुत्ताण वा उट्टाण वा गोणाण वा घोडगाण वा गद्दभाण वा सयमेव घूराउ कप्पेड़, अन्नेण वि कप्पावेइ, कप्पिंतं पि अन्नं समणुजाणइ इति से महया जाव भवइ ॥४२॥
अथैकः कश्चित् केनचिद् खलदानादिना दानेन गृहपत्यादेः कुपित: तत्सम्बन्धिन उष्ट्रादेः स्वयमेव पशुप्रभृतिशस्त्रेण घूराउत्तिजंघाद्यवयवान् कल्पयति छिनत्ति, अन्येन छेदयति, छिन्दन्तं समनुजानीते, एवं पापकर्मणा आत्मानं प्रसिद्धिं नयति ॥४२॥
से एगइओकेणइ आयाणेणं विरुद्धे समाणे अदुवाखलदाणेणं अदुवा सुराथालएणंगाहावईणं वा गाहावइपुत्ताण वा उट्टशालाओ वा गोणशालाओ वा घोडगशालाओ वा गैभशालाओ वा कंटकबों दियाहिं पडिपिहित्ता सयमेव अगणिकाएणं झामेइ, अण्णेण वि झामावेइ, झामंतं पि
अन्नं समणुजाणइ, इति से महया जाव भवइ॥४३॥ १D दहयेत २ BD एगइउ ३D पूराओ ४D गभशालाओ' इति नास्ति ५ BD बोदि० IAM बोंदियाए
MOTI

Page #104

अथैकः कश्चित् केनचित् निमित्तेन गृहपत्यादेः कुपितः तत्सम्बन्धिनाम् उष्ट्रादिनां शाला: गृहाणि कंटगबों दियाहित्तिकंटकशाखाभिः प्रतिविधाय पिहित्वा स्वयम् अग्निना दहेत्, शेषं पूर्ववत् ॥४३॥
से एगइओकेणइ आयाणेणं विरुद्ध समाणे अदुवाखलदाणेणं अदुवा सुराथालएणंगाहावईणं वा गाहावइपुत्ताण वा कुंडलं वा गुंणं वा मणिं वा मोत्तियं वा सयमेव अवहरइ, अन्नेण वि अवहरावेइ, अवहरंतं पि अन्नं समणुजाणइ, इति से महया जाव भवइ ॥४४॥
अथैक: केनचिदादानेन कुपितो गृहपत्यादेः कुण्डलादिद्रव्यम् अपहरेत्, शेषं पूर्वमिव ॥४४॥ अथ पाषण्डिकोपरि कोपमाह
से एगइओ केणइ आयाणेणं विरुद्ध समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं समणाण वा माहणाण वा छत्तगं वा दंडगं वा भंडगं वा मत्तगं वा लट्ठिगं वा भिसिगं वा चेलगं वा चिलिमिलिगं वा चम्मगं वा चम्मछयणगं वा चम्मकोसं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाणइ, इति से महया जाव भवइ ॥४५॥
१ BD बोदि० JAM बोंदियाए २ Boवत् सुगम ३ 0 गुणिं ४ BD छेयगं

Page #105

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
अथैकः कश्चित् स्वमतानुरागेण वादपराजितो वा अन्येन वा केनचित् निमित्तेन कुपित: श्रमणानां ब्राह्मणानां छत्रकं वा, दण्डकं वा, भाण्डं किञ्चिद् वस्तु, मात्रकं पात्रं, लट्ठिगं यष्टिं, भिसिगं वृषीम् आसनमिति यावत्, चेलकं वस्त्रं, चिलिमिलिगं प्रच्छादपटी, चर्मकं पादुकादि, चर्मछेदनकं शस्त्रादि, चर्मकोशं शस्त्रक्षेपकोत्थलकं स्वयमेव अपहरेत्, शेषं पूर्ववत् ॥४५।।
से एगइओणो वितिगिंछइतं - गाहावईण वागाहावइपुत्ताण वासयमेव अगणिकाएणं संस्साई झामेइ जाव अण्णं पि झामंतं समणुजाणइ इति से महया जाव भव ॥४६॥
पूर्व विरोधिनो अभिहिताः, अथ इतरे कथ्यन्ते, अथैकः कश्चित् मूढतया नो वितिगिंछइ त्ति न विमर्षति न विचारयति यन्मम अनेन कृतेन परलोके अनिष्टं भावी, अथवा मदीयम् इदं अनुष्ठानं पापानुबन्धि इति न वेत्ति, एवंभूतश्च गृहपत्यादे: निनिमित्तमेव तत्कोपं विनैव स्वयमग्निना शस्यानि शालिग्रीह्यादिकानि दहेत् इत्यादि ज्ञेयम् ॥४६॥
से एगइओ णो वितिगिंछइ, गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा उट्टाण वा गोणाण वा घोडगाण वा गद्दभाण वा सयमेव घूराओ कप्पेइ, अण्णेण वा कप्पावेइ, अण्णं पि कॅप्पिंतं समणुजाणइ ॥४७॥ १D रागो २ Bछेदकं ३ JAM ओसहीओ ४ PBD 'निमित्तमेव' इति अशुद्ध प्रतिभाति ५ D कप्पंतं

Page #106

अथैको निस्त्रिंशतया गृहपत्यादिसम्बन्धिनां उष्ट्रादिनां जंघाद्यवयवान् छिन्द्यात् इत्यादि ॥४७।।
से एगइओणो वितिगिंछइ, गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा उट्टशालाओजाव गद्दभशालाओ वा कंटगबोंदियाहिं पडिपेहित्ता सयमेव अगणिकाएणं झामेइ जाव समणुजाण ॥४८॥
कश्चिद् उष्ट्रादिषन्धनगृहाणि दहेत् ॥४८॥ __ से एगइओ णो वितिगिंछइ, गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा कुंडलं वा जाव मोत्तियं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाणइ ॥४९॥ सुगमम् ॥४९॥
से एगइओ णो वितिगिंछड़, समणाण वा माहणाण वा दंडगं वा जाव चम्मकोसं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाण ॥५०॥ निर्निमित्तमेव एत्कुर्यात्, व्याख्या पूर्ववत् ॥५०॥
से एगइओ समणं वा माहणं वा दिस्सा णाणाविहेहिं पावकम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता
भवइ, अदुवा णं अच्छराए अप्फालित्ता भवइ, अदुवा णं फरुसं वदित्ता भवइ, कालेण वि से अणुपविट्ठस्स असणं वा जाव नो दवावित्ता भवइ, जे ईमे भवंति वोण्णमंता भारुक्ता १D से नास्ति
॥५०॥

Page #107

PR द्वि.श्रु.स्कन्धे
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वितीयमध्ययनम्
अलसगा वसलया किवणगा समणगा पव्वयंती ॥५१॥
अथैकः कश्चिद् अभिगृहीतमिथ्यादृष्टिः साधुप्रत्यनीक: श्रमणं माहनं साधुं दृष्ट्वा अपशकुनो अयमिति मन्यमानो पापकर्मभिः आत्मानम् उपख्यापयिता भवति, अदुवा गंत्ति- अथवा साधुं दृष्ट्वा अवज्ञया अप्सराया चप्पुटिकाया आस्फालयिता भवति, परुषं कठिनं वचो ब्रूयात् भिक्षाकालेऽपि से तस्य भिक्षोः भिक्षार्थं अनुप्रविष्टस्य अन्नादे: दापयिता न भवति, प्रत्यनीक: सन् इदं ब्रूते, जे इमेत्ति- ये इमे पाषण्डिकाः स्युः ते वोन्नमंता- वोन्नं अधमकर्म तद्विद्यते येषां ते वोनमंतः, भाराक्रान्ता: *कुटुंबभारेण पोट्टलिकादिभारपीडिता वा, अलसा:* कुटुंबं पालयितुम् असमर्थाः ते पाषण्डव्रतं आश्रयन्ति, तथा वृषला अधमाः, कृपणा: क्लीबा अकिंचित्कराः श्रमणा: स्यु: प्रव्रज्यां गृह्णन्तीति ॥५१॥ अथ गृहस्थानाम् अत्यंतविपरीतमतीनाम् असदाचारत्वं प्रकटयन्नाह
ते इणमेव जीवियं धिज्जीवियं संपडिबहंति, नाइते परलोगस्स अट्ठाए किंचि वि सिलेसेत्ति, ते दुस्खंतितेसोयंति ते जूरंति ते पिटुंति ते तिप्पंति ते परितप्पंति ते दुक्खण-सोयण-जूरण-तिप्पणपिंडण-परितप्पण-वह-बंधण-परिकिलेसाओ अपडिविरया
१ PBD चपुटिकाया
** एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नास्ति, २ BD खला ३ BD सेलेसेत्ति ४ DD पिट्टण

Page #108

भवंति, ते महाआरंभेणं महासमारंभेणं महया विरूवरूवेहिं पावकम्मकिच्चेहिं उरालाई माणुस्सगाई कामभोगाई भुंजित्तारो भवंति, तं(जहा)- अन्नं अन्नकाले, पाणं पाणकाले, वत्थं वत्थकाले, लेणं लेणकाले, सयणं सयणकाले, सपुव्वावरं च णं ण्हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सिरण्हाए कंठेमालकडे आविद्धमणिसुवण्णे कप्पियमालामउली पडिबद्धसरीरे वग्धारियसोणिसुत्तमल्लदामकलावे अहयवत्थपरिहिए चंदणुक्खित्तगायसरीरे महइ महालियाए कूडागारसालाए महइमहालयंसि सीहासणंसि इत्थिगुम्मसंपरिवुडे सव्वराइएणं जोइणा झियामाणेणं महयाहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं उरालियाई माणुस्सगाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरइ ॥५२॥
ते साधुधर्मप्रत्यनीका इदमेव जीवितं परापवादप्रकटनजीवितं धिग्जीवितं कुत्सितजीवितं संप्रतिबृहन्ति प्रशंसन्ति, ते परलोकस्य अर्थाय किंचित्सदनुष्ठानं न श्लिष्यन्ते न आश्रयन्ते, ते अपवादैः परान् दुःखयन्ति, आत्मानं च अज्ञानान्धाः ते कुर्वन्ति
॥५१॥
१ JAM भेणं महया आरंभसमारंभेणं
२BD मउल० ३ JAM झियायमाणेणं ४ D तालतुडिय० ५ BD 'धिग्जीवितं' नास्ति

Page #109

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
येन शोचन्ते, परानपि शोचयन्ति, ते परान् जूरयन्ति गर्हन्ति, ते स्वकर्मभिः पीड्यन्ते, ते तिप्यति सुखात् च्यावयन्ति आत्मानं परांश्च, ते पापेन परितप्यन्ते अंतर्दह्यन्ते परांश्च परितापयन्ति, एवं ते दु:खशोचनादिक्लेशाद् अप्रतिविरताः स्युः, ते महताऽऽरंभेण प्राणिघातरूपेण, महता समारंभेण प्राणिपरितापरूपेण, विरूपरूपैश्च नानाविधैः पापकर्मकृत्यैः उदारान् उत्कटान् मद्यमांसादियुतान् मानुष्यकान् मनुष्यभवयोग्यान् भोगेभ्योऽपि उत्कटा भोगा भोगभोगा: तान् भोक्तारः स्युः, तद्यथा- अन्नं अन्नकाले यथेप्सितं तस्य पापानुष्ठानात् संपद्यते, एवं पान-वस्त्र-शयना-सनादिकमपि सपूर्वापरं सह पूर्वकृत्येन स्नानादिना अपरकृत्येन विलेपनभोजनादिना वर्तत इति सपूर्वापरं, कोऽर्थः? यद्यदा प्रार्थ्यते तत्तदा संपद्यते इति, तद्यथा- स्नातः, कृतं देवतादिनिमित्तं बलिकर्म येन स कृतबलिकर्मा, कृतानि कौतुकानि अवतारणकादीनि मंगलानि सुवर्ण-चंदना-क्षत-दूर्वा-सिद्धार्था-ऽऽदर्शकस्पर्शनादीनि प्रायश्चित्तानि दुःस्वप्नादिप्रतिघातकानि येन स कृतकौतुकमंगलप्रायश्चित्तः, शिरसि स्नातः, कल्पितो यो मालाप्रधानो मुकुटः स विद्यते यस्य स कल्पितमालामुकुटी, प्रतिबद्धशरीरो दृढाङ्गः, वग्धारियं प्रलंबितं श्रोणीश्रोत्रं कटिसूत्रं मल्लदामकलापश्च येन स तथा, कंठे कृतमाल:, आविद्धानि परिहितानि मणिसुवर्णानि येन स तथा, अहतम् अखंडितं वस्त्रं परिहितं येन स तथा, चंदनेन उत्क्षिप्तं सिक्तं गात्रं शरीरं शरीरावयवा यस्य स तथा नानविधविलेपनावलिप्त इत्यर्थः, महत्याम् उच्चायां महालियाइत्ति विस्तीर्णायां कूटाकारशालायां १D ग्रहते २ PBD ०शनाद्यं ३P 'शरीरं नास्तिं

Page #110

महतिमहालये विस्तीर्णे सिंहासने भद्रासने स्थित: स्त्रीगुल्मेन स्त्रियो युवतयः गुल्मो अन्य: परिवार: तेन परिवृतः, निशि सर्वरात्रिसंबंधिना ज्योतिषा प्रदिपादिभावेन झियामाणेणं दीप्यमानेन, महता बृहत्तरेण प्रहत-नाटय-गीत-वादित्र-तंत्री-तलताल-त्रुटिक-घनमृदङ्गपटुप्रवादिरवेण उदारान् मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति ॥५२॥
तस्स णं एगमवि आणवेमाणस्स जाव चत्तारि पंच जणा अवुत्ता चैवमब्भुटेंति, भण देवाणुप्पिया!, किं करेमो?, किं आहरामो? किं उवणेमो? किं आविद्धेमो? किं भे हिअइच्छियं ? किं भे आसगस्स सयइ ? जं पासित्ता अणारिया एवं वदंति- देवे खलु अयं पुरिसे, देवसिणाए खलु अयं पुरिसे, उवजीवणिज्जे खलु अयं पुरिसे, अण्णो वि णं उवजीवइ, तमेव आरिया वयंतिअभिक्कंतकूरकम्मे खलु अयं पुरिसे, अइधुन्ने अइआयरक्खे दाहिणगामिए णेरइए कण्हपक्खिए आगमिस्से दुल्लभबोहिए यावि भवइ ॥५३॥
॥५२॥
१D भुञ्जमानो २ JAM चेव अब्भु-ति ३ P ओणेमो

Page #111

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
तस्य एवम्भूतस्य पुरुषस्य क्वचित् कार्ये सति एकं पुरुषम् आज्ञापयतो यावच्चत्वारः पञ्च वा पुरुषा अनुक्ता एव समुपतिष्ठन्ते, एवं वदन्ति च, भण स्वामिन्! किं कुर्मः वयं? किं आहराम आनयाम:?किं उपनयामो ढौकयाम:? किं आविद्धामोत्ति किं भूषणादि परिधापयामः? किं युष्माकं हृदयेप्सितं? किं युष्माकं आस्यकस्य मुखस्य सयइत्ति स्वदते-स्वादु प्रतिभाति?, अथवा यदेव तव आस्यस्य श्रवति तव मुखान्निर्गच्छति तदेव वयं कुर्म इति, जं पासितत्ति यं राजानं तथा क्रीडमानं दृष्ट्वा अनार्या एवं वदन्ति, देवः खलु अयं पुरुषो, देवस्नातको देवश्रेष्ठो, बहूनाम् उपजीव्यः, अन्योऽपि एनं उपजीवति, तथा तं तादृशम् असदाचारं दृष्ट्वा आर्या विवेकिनो वदन्ति - अभिक्रान्तक्रूरकर्मा अयं पुरुषो हिंसादिप्रवृत्तः, अतिधूनो बहूलकर्मा, अतीव आत्मानं पापैः रक्षतीति अत्यात्मरक्षः, दक्षिणदिग्गामी, नैरयिकः, कृष्णपाक्षिक: कोऽर्थः? - यः क्रूरकर्मा साधुप्रत्यनीक: तद्दाननिषेधक: प्स दक्षिणदिशि नरकतिर्यगादिषु उत्पद्यते, दिक्षु मध्ये दक्षिणा दिश् अप्रशस्ता, गतिषु नरकगतिः, पक्षयोः कृष्णपक्षः, ततोऽस्य दिगादिकम् अप्रशस्तम् उक्तं, अन्यदपि अबोधिलाभादिकं योज्यम्, आगमिस्स त्ति-सच आगामिकाले दुर्लभबोधिक: स्यात् इति ॥५३॥ अस्योपसंहारमाह
इच्चेयस्स ठाणस्स उठ्ठिया वेगे अभिगिज्झंति, अणुट्ठिया वेगे अभिगिझंति, झंझाउरा
१Doधूर्ता २ JAM अभिझंझाउरा

Page #112

अभिगिज्झति, एस ठाणे अणारिए अकेवले अपडिपुण्णे अणेयाउए असंसुद्धे असलगत्तणे असिद्धिमग्गे अमुत्तिमग्गे अनिव्वाणमग्गे अणिज्जाणमग्गे असव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहू एस खलु पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवम हिए ॥ ॥ ५४ ॥
इत्येतस्य स्थानस्य सावद्यरूपस्य एके उत्थिताः पाषण्डाश्रिता अभिगिज्झति लुभ्यन्ते - लोभवशगाः स्युः, अनुत्थिता गृहस्था अपि सन्तो लुभ्यन्ते, झंझाउरा तृष्णाऽऽतुराः लुभ्यन्ते, अत इदं स्थानं अनार्य, अकेवलं अशुद्धं, अप्रतिपूर्ण गुणशून्यत्वात् तुच्छम्, अनैयायिकं अन्यायवृत्तिकं, असंशुद्धं समलं, शल्यं मायाऽनुष्ठानम् अकार्यं, न शल्यकर्त्तनम् अशल्यकर्त्तनं, न विद्यते सिद्धेः मार्गो यस्मिन् तत् असिद्धिमार्गं, न विद्यते मुक्तेः मार्गों ज्ञानादिको यस्मिंस्तद् अमुक्तिमार्ग, न विद्यते निर्वाणस्य चित्तस्वास्थ्यस्य मार्गो यस्मिंस्तत् तथा, अनिर्याणमार्ग न संसारनिर्गममार्गरूपं इत्यर्थः, न सर्वदुःखप्रक्षयमार्गरूपं, यस्मादेकान्तेन मिथ्याभूतं मिथ्याद्दशां, ' असाधु असदाचारत्वात्, एष खलु प्रथमस्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभंङ्गो विशेष: स्वरूपम् इति यावत् आख्यातः कथितः ||५४||
१ D० माहिते
२ मिथ्यादृशां भवति अतः मिथ्याभूतं इत्यर्थः
॥५३॥

Page #113

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
___ अहावरे दुच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिजइ, इह खलु पाईणं वा पडीणं वा उदीणं और वा दाहिणं वा संतेगइया मणुया भवंति, तं (जहा) आरिया वेगे अणारिया वेगे उच्चा वेगे नीया है
है द्वि.शु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम् वेगे कायमंता हस्समंता सुवण्णा दुवण्णा, तेसिं च णं खित्तवत्थूणि परिग्गहियाइं भवंति, एसो के आलावगो तहा नायव्वो जहा पुंडरीए जाव सव्वोवसंता सव्वत्ताए परिनिव्वुडे त्ति बेमि, एस ठाणे आरिए केवले जाव सव्वदक्खपहीणमग्गे एगंतसम्मे साह, दच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए।॥५५॥
अथ अपरो द्वितीयस्थानस्य धर्मपक्षस्य विभको विशेष एवमाख्यायते, तद्यथा पाईणं ति- प्राचीनं प्रतीचीनम् उदीचीनं दक्षिणं वा दिग्भागम् आश्रित्य सन्त्येके केचन कल्याणभाज: पुरुषाः, तद्यथा-आर्या एके अनार्या इत्यादि यथा पुण्डरीकाध्ययने तथा इहाऽपि सर्व वाच्यं यावत् ते एवं सर्वपापस्थानेभ्य उपशान्ताः, अत एव सर्वात्मतया परिनिर्वृत्ता इत्यहं ब्रवीमि । एतत्स्थानम् आर्य महापुरुषाचरितं केवलं इत्यादि प्राम्वत् विपरीतं ज्ञेयं यावत् द्वितीयस्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभन्नो विशेष आख्यातः५५॥
अहावरेतच्चस्स ठाणस्समिस्सगस्स विभंगेएवमाहिजइ,जे इमेभवंति आरणियाआवसहिया

Page #114

: गामनियंतिया कंण्हंसिराहस्सिया जाव तओ विप्पमुच्चमाणा भुजो एलमूयत्ताए तम्मूयत्ताए
पच्चायांति, एस ठाणे अणारिए अकेवले जाव असव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहू, एस खलु तच्चस्स ठाणस्स मिस्सगस्स विभंगे एवमाहिए।।५६॥ - अथ अपरस्य तृतीयस्थानस्य मिश्रकाख्यस्य विभङ्गो विभागः कथ्यते, अत्र च अधर्मपक्षयुक्तो धर्मपक्ष इति मिश्र उच्यते, तत्र अधर्मस्य इह बहुत्वात् अयं अधर्मपक्ष एव ज्ञेयो, यतो मिथ्याद्दश: काञ्चिज्जीवहिंसादिनिवृत्तिं कुर्वन्ति तथाऽपि चित्तशुद्धेः अभावाद् नवीने पित्तोदये शर्करामिश्रक्षीरपानवद् उषरप्रदेशे वृष्टिवद् वा कार्यासाधकत्वात् निरर्थकतां याति सा, तथा मिथ्यात्वानुभावात् मिश्रपक्षोऽपि अधर्मपक्ष एव इति दर्शयति, जे इमे आरणिया- ये इमे अरण्ये चरंतीति आरण्यकाः कन्दमूलफलाशिनः तापसाः, आवसथो गृहं तेन चरन्तीति आवसथिका-गृहिणः, यद्यप्येते कायक्लेशेन देवाः स्युः तथाऽपि आसुरीयेषु स्थानेषु किल्बिषिकेषु उत्पद्यन्ते इत्यादि सर्वं पूर्वोक्तं वाच्यं यावत् ततश्च्युता नरभवे एलमूकत्वेन प्रत्यायान्ति, तदेतत् स्थानम् अनार्यम् इत्यादि पूर्ववत्, एष तृतीयस्थानस्य मिश्रकस्य विभङ्गो विचारो ज्ञेयः॥५६॥
॥५४॥
१D किण्हंसि०, २B आरण्यकाः

Page #115

श्री सूत्रकृताङ्ग
दीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्थे द्वितीयमध्ययनम्
उक्तानि अधर्म(१) धर्म(२) मिश्र(३) स्थानानि, अथ एतेषां स्थानिनो अभिधीयन्ते, अथवा पूर्वोक्तं एव प्रकारान्तरेण विशिष्टतरम् आह
अहावरे पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभने एवमाहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणस्सा भवंति गिहत्था महिच्छा महारंभा महापरिग्गहा अधम्मिया अंधम्माणुण्णा अधम्मिट्ठा अधम्मक्खाई अहम्मजीवी अहम्मपलोई अहम्मपलज्जत्ता अहम्मसीलसमुदायारा अहम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति॥५७॥
अथापरः प्रथमस्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्गो विभाग एवमाख्यायते, इह खलु इत्यादि- एते च प्रायो गृहस्था एव स्युः इत्याह- गिहत्था गृहस्थाः, महेच्छा, महारम्भा, महापरिग्रहा, अधर्मेण चरन्ति (इति) अधार्मिकाः, अधर्मानुज्ञाः, अधर्मिष्ठा निस्त्रिंशाः, अधर्माऽऽख्यायिनो अधर्मवादिनः, अधर्मजीविनः, अधर्मप्रलोकिनः, अधर्मे प्रकर्षण रज्यन्ते इति अधर्मप्ररक्तकाः, अधर्मशीलः समुदाचारो-यत्किञ्चनकारित्वं येषां ते तथा, अधर्मेणैव वृत्तिं जीविकां कल्पयन्त: कुर्वन्तो विहरन्ति तिष्ठन्ति।।५७|| पापानुष्ठानमाह१D तेषां २ IAM अधम्माणुया ३ JAM अधम्मलजणा ४ PBD निस्र्तृशाः

Page #116

हण छिंद भिंद विगत्तगा लोहियपाणी चंडा रुद्दा खुद्दा साहस्सिया उंक्कुंचण-वंचण-मायानियडि-कूड-कवड-साइसंर्पओगबहुला दुस्सीला दुट्ठव्वया दुप्पडियाणंदा असाहू सव्वाओ पाणाइवायाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए जाव सव्वाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए, सव्वाओ कोहाओ जाव मिच्छादसणसल्लाओ अप्पडिविरया, सव्वाओ ण्हाण-मद्दण-वण्णगविलेवण-सद्द-फरिस-रस-रूव-गंध-मल्लालंकाराओ अप्पडिविरया जावजीवाए, सव्वाओ सगड-रह-जाण-जुग्ग-गिल्लि-थिल्लि-सीय-संदमाणिय-सयणासण-जाण-वाहण-भोयणपवित्थरविहीओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए, सव्वाओ कय-विक्कय- मास- ऽद्धमास-रूवगसंववहाराओ- अप्पडिविरया जावजीवाए, सव्वाओ हिरण्ण-सुवण्ण-धेण्ण- मणि-मोत्तियसंख-सिल-प्पवालाओ अप्पडिविरया जावजीवाए, सव्वाओ कूडतुलकूडमाणाओ अप्पडिविरया, सव्वाओ आरंभसमारंभाओ अप्पडिविरया, सव्वाओ करणकारावणाओ अप्पडिविरया, सव्वाओ पयण-पयावणाओ अप्पडिविरया, सव्वाओ कोट्टण-पिट्टण-तजण
॥५५॥
१ JAM उकंचण २BO संपउग० ३JAM Oभोग-भोयण ४JAM ONण-धण्ण० ५PIAM 'जावज्जीवाएं नास्ति
B'कूडतुल' नास्ति

Page #117

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
तालण-वह-बंध परिकिलेसाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए, जे यावण्णे तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्मया परपाणपरितावणकरा कज्जति तओ वि अप्पडिविरया जावज्जीवाए।।५८॥
हण-छिंदत्ति- जेहि दंडादिना, छिन्द्धि कर्णादिकं, भिन्द्धि शूलादिना, एवं परोपदेशं ददति, किंभूताः? -विकर्त्तकाः प्राणिनां चर्मापनेतारः, तेनैव लोहितपाणयः, चण्डा, रौद्रा निस्त्रींशाः, क्षुद्राः, साहसिका अविचारितकारिणः, उत्कुञ्चन-वञ्चन-माया-निकृति-कूटकपटादिभिः सहातिसंप्रयोगो गायं तेन बहुलाः, तत्र शूलाधारोपणार्थं ऊर्ध्वं कुंचनं उत्कुंचनं, वञ्चनं प्रतारणं- यथा अभयकुमार: प्रद्योतगणिकाभि: धर्मवञ्चनया वञ्चित:, माया वञ्चनबुद्धिः प्रायो वणिजामिव, निकृतिस्तु बकवृत्त्या देशभाषावेषादिविपर्ययकरणं, कूटं तुलामानादेः न्यूनाधिककरणं, कपटं यथा अषाढभूतिना वेषपरावृत्त्या आचार्यो-पाध्याय-संघाटका-ऽऽत्मार्थं चत्वारो मोदका लब्धाः, एवं मायायुता नराः, पुनः किंभूताः? दुःशीला: चिरपरिचिता अपि शीघ्रं विसंवदन्तः, दुष्टवृत्ताः, दुःखेन प्रत्यानन्द्यन्ते हर्षं प्राप्यन्ते इति दुष्प्रत्यानन्द्याः, असाधव: पापाः, सर्वतः प्राणातिपाताद् अप्रतिविरताः लोकनिन्द्यादपि ब्राह्मणघातादेः अनिवृत्ता इति सर्वग्रहणम्, एवं यावज्जीवं सर्वतो मृषावादा-ऽदत्तादान-मैथुन-परिग्रहाद् अप्रतिविरता, एवं सर्वेभ्यः क्रोध- मान-माया- लोभेभ्यः तथा प्रेम- द्वेष- कलह- अभ्याख्यान- पैशुन्य- परपरिवाद- अरतिरति- मायामृषावाद१Boबंधणपरि० २ हन इत्यर्थः ३ PBD निस्तूंशाः ४ BD चिरं

Page #118

मिथ्यादर्शनशल्यादिभ्यो अविरताः, स्नानो द्वर्तन-वर्णक- विलेपन-शब्द-स्पर्श-रूप-रस- गन्ध-माल्या-लङ्कारादेः अप्रतिविरताः, सर्वतः शकट- रथादेः यानादिकात् प्रविस्तरविधेः परिकराद् अप्रतिविरताः, अत्र शकटरथादिकं एव यानं शकटरथयानं, र्युग्यं नरोत्क्षिप्तं आकाशयानं, गिल्लित्ति- दोलिका, थिल्लित्ति- तुरगद्वयनिर्मितं यानं, सीयसंदमाणिय त्ति शिबिकाविशेषो, तथा सर्वतः क्रयविक्रयाभ्यां यो माषकार्द्धमाषक- रूपक - नाणकादिभिः संव्यवहारः तस्मादविरताः, सर्वस्मात् हिरण्य-सुवर्ण-धान्य-मणि-मौक्तिक- शंखशिला- प्रवालादिपरिग्रहात्, कूटतुलाकूटमानात्, कृष्यादेः स्वयं करणम् आरम्भः परेण कारापणं समारम्भः तस्मात्, पचनपाचनतः, कण्डन- कुट्टन - पिट्टन-तर्जन- ताडन - वध - बन्धादिभिः यः परिक्लेशः तस्माद् अनिवृत्ताः, ये चान्ये तथाप्रकाराः सावद्याः कर्मसमारम्भाः अबोधिका बोधिनाशकाः, परप्राणपरितापनकराः ये अनार्यैः क्रियन्ते ततो अनिवृत्ताः यावज्जीवया इति ॥५८॥ अधार्मिकपदमेव सविस्तरम् आह
से जहानामए केइ पुरिसे कलम- मसूर - तिल- मुग्ग-मास- णिप्फाव - कुलत्थ-आलिसँदपलिमित्थमाइएहिं अयते कूरे मिच्छादंडं पउंजंति, एवामेव तहप्पगारे पुरिसजाए तित्तिर- वट्टग१ BD युग्मं २ झोलिका इति टीकायां ३BD संदा
॥५६॥

Page #119

पाया
श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
लावग-कवोय-कविंजल-मिय-महिस-वराह-गोह-कुम्म-सिरीसिवमाईएहिं अयते कूरे मिच्छादंडं पउंजंति।।५९॥
से जहेति' तद्यथा, 'नाम संभावने', संभाव्यते अत्र भवे केचिदेवम्भूता नरा ये कलममसूरादिषु पचनादिक्रियया अयता अयत्नवन्तो निष्क्रिया: क्रूरा: मिथ्या अपराधं विना दोषम् आरोप्य दण्डो मिथ्यादण्डः तं प्रयुञ्जन्ति, तथा एवमेव प्रयोजन विनैव तथाप्रकारा निर्दया: पुरुषा: तित्तिरि-वर्तकादिप्राणिषु अयता: क्रूरकर्माणो मिथ्यादण्डं प्रयुञ्जन्ति॥६०॥
तेषां परिवारोऽपि ताद्दश: स्यादित्याह- .
जा वि य से बाहिरिया परिसा भवइ तं (जहा)-दासे इ वा पेसे इ वा इ वा कम्मकरे इ वा भोगपुरिसे इ ता तेसिं पि य णं अण्णतरंसि अहालहुगंसि अवराहसि सयमेव गरुयं दंडं वत्तेइ तं (जहा)- इमं दंडेह इमं मुंडेहं इमं तालेह इमं अणुबंधणं करेह इमं नियलबंधणं करेह, “इमं हडिबंधणं करेह, इमं चारगबंधणं करेहः, इमं नियलजुयलसंकोडियमोडिययं करेह, इमं हत्थछिन्नयं करेह, इमं पायछिन्नयं करेह, एवं कण्ण- नक्क-उठ- सीस- मुह-गच्छ-हित१ JAM निव्वतेइ २ JAM Bह इमं तज्जेह इमं ता० * *एतदन्तर्गतः पाठः BD प्रत्योः नास्ति ३ BD हत्यि० ४ उत्तरासगन्यायेन विदारिताः

Page #120

उप्पाडिययं करेह, णयणुप्पाडिययं करेह, दसणुप्पाडियं-सण-जीब्भुप्पाडिययं, उल्लंबिययं घेसिययं घोलिययं Vलालयं सूलाभिन्नयंखारवत्तियं वन्भवत्तिअंसींहपुच्छिययं वसभपुच्छिययं दवग्गिदड्ढगं कागिणिमंसखावियगं भत्तपाणनिरुद्धगं इमं जावजीवं वहबंधणं करेह, इमं अन्नयरेणं अशुभेणं कुमारेणं मारेह।।६०।
'जा विय सेत्ति'याऽपि च तेषां बाह्यपर्षद् भवति तद्यथा- दास: स्वदासीसुतः, प्रेष्य: प्रेषणयोग्यः, भृतको मूल्यगृहीत: भागिक: कृष्यादौ भागग्राही, कर्मकरः प्रतीतः, भोगपरो नायकाश्रितः कश्चित्, ते दासादयो अन्यतरस्मिन् स्वल्पेऽपि अपराधे स्वयं गुरुतरं दण्डं प्रयुञ्जन्ति, स च नायकः तेषां दासादीनां यथालघौ स्वल्पे अपराधेऽपि गुरुदण्डं वक्ष्यमाणं प्रयुङ्क्ते, तद्यथाइमं दासं दण्डयत यूयम् इत्यादि सुगमं यावदिमम् अन्यतरेण अशुभेन कुत्सितमारेण मारयत इति ॥६०॥
जा वि य सा अभंतरिया परिसा भवइ तं (जहा)- माया इ वा पिया इ वा भाया इ १ BD प्रत्योः नास्ति, उत्पाटितवृषणा इत्यर्थः, २ घर्षिताश्चन्दनमिव दृषदि ३ घोलितका दधिघट इव पट इव वा ४ AM सूलाइयं ५ क्षारेण क्षारे वा वर्तिताः वृत्तिं कारिताः, तत्र क्षिप्ता इत्यर्थः ६ BD प्रत्योः नास्ति, वर्धेण बद्धा इत्यर्थः ७ त्रुटितमेहना इत्यर्थः ८ काकणीमांसानि तद्देहोद्धृतश्लक्ष्णमांसखण्डानि, तानि खादिता इत्यर्थः।
॥५७||

Page #121

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
KA वा भगिणि इ वा पुत्ता इ वा धूया इ वा सुण्हा इ वा तेसिं पि य णं अण्णयरंसि अहालहगंसि
अवराहसि सयमेव गरुयं दंडं वत्तेड, सीओदगवियडंसि ओंबोलित्ता भवई जहा मित्तदोसवत्तिए जाव अहिए परंसि लोगंसि ते दक्खंति सोयंति जूरंति परितप्पंति ते दुक्खण-सोयण- जूरणपरितप्पण- वह- बंधपरिकिलेसाओ अपडिविरया भवंति।।६१।।
याऽपि च तेषां अभ्यन्तरा पर्षद् भवति मातापित्रादिका, मित्रदोषप्रत्ययिकाऽऽख्यदशमक्रियास्थानवत् नेयं यावद् अहितो अस्मिन लोके, ते क्रूरकर्माण: स्वल्पापराधानाम् अपि गुरुतरदण्डकरणात् दुःखयन्ति शोकयन्ति यावद् वधबन्धपरिक्लेशाद् अप्रतिविरता भवन्ति।।६१॥
एवामेव ते इत्थिकामेहिं मच्छिया गिद्धा गढिया गरहिया अज्झोववन्ना जाव वासाइंचउपंचमाई छद्दसमाणि वा अप्पयरो वा भुजयरो वा कालं भुंजित्तु भोगाइं पसवित्ता वेराययणाई संचिणित्ता बहूई पावाई कम्माइं औसण्णं संभारकडेण कम्मुणा, से जहानामए अयगोले इ वा सेलगोले
१ B उबोलित्ता २ B उसण्णं

Page #122

इवा उदगंसि पक्खित्ते समाणे उदगतलमतिवइत्ता अहे धरणितलपइट्ठाणे भवइ, एवामेव तहप्पगारे पुरिसजाए वजबहुले धुन्नबहुले पंकबहुले वेरबहुले अयसबहुले अप्पत्तिय-दंभ-नियडि-साइबहुले ऑसन्नं तसघाई कालमासे कालं किच्चा धरणितलमतिवइत्ता अहे नरगतलपइट्ठाणे भवइ॥६२॥
एवामेव त्ति- एवमेव ते निर्दया: स्त्रीप्रधानेषु कामेषु मूर्छिता: गृद्धा: ग्रथिता: अध्युपपन्ना: यावद् वर्षाणि चतुष्पञ्चषट्सप्त वा दश वा अल्पतरं प्रभूततरं वा कालं भोगान् भुक्त्वा वैरायतनानि वैरानुबन्धान प्रविसूय उत्पाद्य बहूनि पापकर्माणि संचित्य वर्धयित्वा ओसन्नं प्राय: सम्भारकृतेन कर्मणा प्रेर्यमाणा नरकतलप्रतिष्ठानाः स्युः, यथा अयोगोल: लोहगोल: शिलागोलो वा उदकक्षिप्त: उदकतलं अतिवर्त्य उल्लंघ्य अधो धरणितलप्रतिष्ठानो भवति एवमेव स नरो वजं बध्यमानं कर्म तद्बहुल:, धूनं प्राग्बद्धं कर्म तत्प्रचुरः, पङ्कबहुल: पळे-पापं, वैरबहुल:, अयशोबहुलः, अप्पत्तिय त्ति मनसो दुर्ध्यानं, दंभो मायया परवञ्चनं, निकृति: भाषावेषादिपरावर्तेन परद्रोहबुद्धिः, सातिशयेन द्रव्येण हीनद्रव्यस्य मेलनं साति: तद्बहुलः, प्राय: त्रसघाती कालमासे स्वायु:क्षये कालं कृत्वा धरणितलं रत्नप्रभादिकायाः पृथिव्या: तलं अतिलंध्य अधो नरकतलप्रतिष्ठान: स्यात् ॥६२॥ नरकस्वरूपम् आह
॥५८॥
१०'अयसबहुले' इति नास्ति २ BD उसन्नं ३ B उसनं

Page #123

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
णं नरगा अंतो वट्टा बहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिआ णिच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसपहा मेद - वसा मंस- रुहिर - पूयपडलचिक्खल्ललित्ताणुलेवणतला असुइ विस्सा परमदुब्भिगंधा काऊअगणिवण्णाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरसु वेयणाओ ॥ ६३ ॥
ते नरका अंतर्वृत्ता बहिश्चतुरस्रा अधश्च क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिता, एतच्च संस्थानं पुष्पावकीर्णानां तेषामेव प्रचुरत्वात्, आवलिकागतास्तु वृत्त- त्र्यम्र- चतुरस्रसंस्थाना एव, तथा नित्यांधकारतमसाः भृशं तमोबहुलाः व्यपगतग्रह - चन्द्र- सूर्य नक्षत्रज्योति:पथाः, मेद-वसा - मांस- रुधिरपूयपटलैः लिप्तानि अनुलेपनप्रधानानि तलानि येषां ते तथा, अशुचयो, विश्रा: कुथितमांसादिलिप्तत्वात्, परमदुरभिगन्धाः, कृष्णाग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुःखेन अधिसह्यन्ते यतो अशुभाः (ते नारकाः) तत्र नरकेषु अशुभाः दुष्षहा
वेदनाः स्युः ॥६३॥
१ D दुःसहय
चेवणं नरसुरइया द्दिति वा पयलिंति वा सुई वा रई वा धि वा मतिं वा उवलभंति,
RAM हायंति ३ PBD सोई । सायं
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #124

ते णं तत्थ उज्जलं विउलं पगाढं कडुयं कक्कसं चंडं दुक्खं तिव्वं दुरहियासं नरयवेयणं पच्चणुभवमाणा विहरंति॥६४॥
नो व ति- ते नरकेषु नारका वेदनाभिभूता न निद्रायन्ते न प्रचलायन्ते ईषन्निद्रामपि न गच्छन्तीत्यर्थः, श्रुति वा रक्तिं वा धृति वा मतिं वा नोपलभन्ते,ते नारकाः तत्र उज्वलाम् उत्कटां विपुलां प्रगाढां कटुकां कर्कशां चण्डां दुःखरूपां तीव्रां दुरधिसह्यां नरकवेदनां प्रत्यनुभवमाना: तिष्ठन्ति ॥६॥
- से जहानामए रुक्खे सिया पव्वयग्गे जाए मूले छिन्ने अग्गे गुरुए जओ णिण्णं जओ विसमं । जओ दुग्गं तओ पवडइ, एवामेव तहप्पगारे पुरिसजाए गन्माओ गन्भं, जम्माओ जम्मं माराओ मारंणरगाओणरगं दुक्खाओ दुक्खं दाहिणगामिए णेरइए कण्हपक्खिए आगमिस्सा णं दुल्लभबौहिए या वि भवइ, एस ठाणे अणारिए अकेवले जाव असव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहू, पढमस्स ठाणम्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए।।६५।।
॥५९॥
१० खं दुगं २D० सह्यं ३BD बोहि यावि

Page #125

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
से जहत्ति- तद्यथानाम कश्चिद् वृक्षः पर्वताग्रे जातो, मूले छिन्नः शीघ्रं यतो निम्नं नीचं स्थानं तत: पतति, एवमसौ असाधुः अपि नरके पतति, ततोऽपि उद्वृत्तो गर्भाद् गर्भं याति, एवं न तस्य किञ्चित् त्राणं भवति यावद् आगामिनि अपि काले असौ दुर्लभबोधि: स्यात्, एस ठाणे त्ति- तदेतत् स्थानं अनार्यं यावत् एकांतमिथ्यारूपं असाधु, तदेवं प्रथमस्य अधर्मपाक्षिकस्य स्थानस्य विभङ्गो विभागः समाख्यातः ॥६५॥
अहावरे दुच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवंति तं (जहा)- अणारंभा अपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुया धम्मिट्ठा जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, सुसीला सुव्वया सुप्पडियाणंदा साहू सव्वाओ पाणाइवायाओ पडिविरया जायजीवाए जाव जे यावण्णे तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्मया परपाणपरितावणकरा कजति तओ विप्पडिविरया जावज्जीवाए॥६६॥
अथ अपरस्य द्वितीयस्थानस्य धर्मपक्षस्य विभङ्गः स्वरूपं एवमाख्यायते, यथा प्राच्यादिदिक्षु मध्ये अन्यतरस्यां दिशि सन्ति विद्यन्ते केचिन्मनुष्याः भवन्ति तद्यथा- अनारम्भा अपरिग्रहा धार्मिका धर्मानुगा धर्मिष्ठा धर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति, १B मिथ्यात्वरूपं

Page #126

तथा सुशीला: सुव्रताः सुप्रत्यानंदा: साधवः सर्वस्मात् प्राणातिपाताद् विरता यावत्परिग्रहाद् विरताः, ये चान्ये तथाप्रकारा: सावद्या अबोधिकारिण: कर्मका: कर्महेतवः परप्राणपरितापनकरा आरम्भाः क्रियन्ते ततो विरता:॥६६॥ प्रकारान्तरेण पुनः साधुगुणान् आह
से जहानामए अणगारा भगवंतो इरियासमिया भासासमिया एसणासमिया । आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिया उच्चार-पासवण-खेल-जल्ल-सिंघाण-पारिट्ठावणियासमिया मणसमिया वइसमिया कायसमिया मणगुत्ता वयगुत्ता कायगुत्ता गुत्तिंदिया गुत्तबंभयारी अकोहा अमाणा अमाया अलोभा संता पसंता उवसंता परिनिव्वुडा अणासवा अगंथा छिन्नसोया निरुवलेवा कंसपाई व मुक्कतोया, संख इव निरंजणा, जीवो इव अप्पडिहयगइ, गयणतलं पिव निरालंबणा, वाउरिव अप्पडिबद्धा, सारदसलिलं व सुद्धहियया, पुक्खरपत्तं व निरुवलेवा, कुम्मो इव गुत्तिंदिया, विहग इव विप्पमुक्का, खग्गिविसाणं व एगजाया, भारंडपक्खी व अप्पमत्ता, कुंजरो इव सोंडीरा, वसभो इव जायथामा, सीहो इव , मंदरो इव अप्पकंपा, सागरो इव गंभीरा, चंदो
॥६॥
१ B०संघाण० २B दुद्धरसा

Page #127

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
इव सोमलेसा, सूरो इव दित्ततेया, जच्चकणगं व जायरूवा, वसुंधरा इव सव्वफासविसहा, सुहुहुयासणो विव तेयसा जलंता ॥ ६७ ॥
हत्ति - तद्यथा नाम केचन भगवन्तो अनगारा भवन्ति ईर्यासमिता इत्यादि सुगमं यावत् सुहुतहुताशन इव दीप्तवह्निरिव तेजसा ज्वलन्तो दीप्यमानाः ||६७ ||
णत्थि णं तेसिं भगवंताणं कत्थइ पडिबंधे भवइ, य पडिबंधे चउव्विहे पन्नत्ते तं ( जहा ) - अंडए इ वा पोयए इ वा उग्गहे इ वा पग्गहे इ वा, जण्णं जण्णं दिसं इच्छंति तण्णं तण्णं दिसं अप्पडिबद्धा सूइभूया लहुभूया अणप्पगंथा संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा विहरंति॥६८॥ थित्ति - नास्ति तेषां कुत्रचित् प्रतिबंध:, स प्रतिबंध: चतुर्विधः, तद्यथा- अंडजो हंसादि: अंडकं वा मयूरांडकादि क्रीडामयूरादिहेतुः स्यात् तेन तत्र प्रतिबंध: स्यात्, पोतजे हस्त्यादौ पोतके वा शिशुत्वात् प्रतिबन्धः स्यात् अथवा अंडजे इवा वडजे इवा इति पाठान्तरम्, अंडजं शणिकादिवस्त्रं, वोंडजं - कार्पासं वस्त्रं तत्र प्रतिबन्धः स्यात्, उग्गहे इ वा अवगृहीतं परिवेषणार्थं उत्पाटितं भक्तपानं, प्रगृहीतं भोजनार्थं उत्पाटितं तदेव अथवा अवग्रहिकं वसति पीठ फलकादि, औपग्रहिकं वा दण्डकादि उपधिजातं, १ D पोतजो २ BD अंडके
द्वि. श्र. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #128

KE प्रगृहीतं तु रजोहरणाहि औधिकोपधिरूपं तत्र प्रतिबन्ध: स्यात्, जण्णं जण्णं त्ति - यां यां दिशम् इच्छन्ति विहां तां तां दिशं .
विहरन्ति, किंभूता:? - अप्रतिबद्धाः, शुचिभूता: भावशुद्धिमन्तः श्रुतिभूता का प्राप्तसिद्धान्ताः, लघुभूता अल्पोपधयो अगौरवाश्च, अनल्पग्रन्था बह्वागमाः, न विद्यते आत्मन: सम्बन्धि ग्रन्थो हिरण्यादिः येषां ते अनात्मग्रन्था इति वा ॥६८॥
तेसि णं भगवंताणं इमा एयारूवा जायामायावित्ती हुत्था तं (जहा)- चउत्थे भत्ते छठे भत्ते अट्ठमे भत्ते दसमे भत्ते दुवालसमे भत्ते चोद्दसमे भत्ते अद्धमासिए मासिए चउमासिए पंचमासिए छम्मासिए, अदुत्तरं च णं उवक्खित्तचरया णिक्खित्तचरया उक्खित्तणिक्खित्तचरया अंतचरगा एवं पंतचरगा लूहचरगा समुदाणचरगा संसट्ठचरगा असंसट्ठचरगा तजायसंसट्ठचरगा है दिट्ठलाभिया अदिट्ठलाभिया भिक्खलाभिया अभिक्खलाभिया अन्नायचरगा अनगिलायचरगा उवणिहया संखादत्तिया परिमियपिंडवाइया सुद्धेसणिया अंताहारा पंताहारा विरसाहारा लूहाहारा आयंबिलिया निव्विगइया अमजमंसासिणो नो नियागरसभोई सजिया वीरासणिया दंडायतिया लगंडसाइणो आयावगा अवाऊडा अगंडुया अणिळुहा धूत-मंसु-केस-रोम-नहा सव्वगाय
॥६१॥
१B हुत्थ ९
खित्तचरया ३ DIAM Qरा अरसाहारा विर० ४ JAM धुतकेश-मंसु०

Page #129

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
।
पडिकम्मविप्पमुक्का चिठेति।।६९॥
तेषां साधूनां भगवतां इमा एतद्रूपा यात्रामात्रावृत्ति: संयमयात्राप्रमाणा जीविका अभवत्, तद्यथा- चतुर्थभक्तं एकोपवास:, षष्ठभक्तं यावत् षण्मासिकं, अथ च उक्खित्तचरियत्ति उत्क्षिप्तं स्वकार्याय पाकभाजनात् उद्वृत्तं तदर्थं अभिग्रहत: चरन्ति तद्वेषणाय गच्छन्तीति उत्क्षिप्तचरकाः, निक्खित्तचरय त्ति- निक्षिप्तं पाकभाजनाद् अनुद्वृत्तं, उक्खित्तनिक्खित्तचरय त्ति पाकभाजनाद् उत्क्षिप्तं सत् निक्षिप्तं तत्रैव अन्यत्र वा स्थाने यदन्नं तदर्थं अभिग्रहवान् चरति, अन्तेन प्रान्तेन रूक्षेण भक्तादिना चरन्ति ये ते तथा, समुदानेन भिक्षया चरन्तीति, संसट्टेन खरण्टितेन हस्तादिना दीयमानं संसृष्टं उच्यते, उक्तविपरीतं असंसृष्टं तेन चरन्ति, तज्जायत्ति- तज्जातेन देयद्रव्याविरोधिना यत् संसृष्टं हस्तादि तेन चरन्ति येते तथा, दिट्ठलाभियत्ति- * दृष्टस्यैव भक्तादे: लाभ:, अदृष्टस्य अपवरकादिमध्यात् निर्गतस्य श्रोत्रादिभिः कृतोपयोगस्य भक्तादे: लाश: तेन चरन्ति ये ते लथा, पुट्ठलाभियत्ति-* पृष्टस्यैव- हे साधो! किं ते दीयते इत्यादि प्रश्नेन यो लाभ: स येषामस्ति ते तथा, एवम् अपृष्टलाभिका विपरीता, भिक्षा इव भिक्षा, तुच्छं अवज्ञातं वा, तल्लाभो येषामस्ति ते तथा अभिक्षालाभिका विपरीताः, अज्ञातचरका अज्ञातगृहेषु चरन्तीति अभिग्रहवन्तः, अन्नं भोजनं वा ग्लायति अन्नग्लायिकः स चाभिग्रहविशेषात् प्रातरेव अन्नं गृहाति, उवणिहिया- उपनिहितं यथाकथञ्चिद् आसन्नीभूतं तेन चरन्ति ये ते **एतदन्तर्गतः पाठः P प्रतौ नास्ति

Page #130

औपनि हितकाः, संख्याप्रधाना दत्तयो येषां ते तथा, परिमिय त्ति- परिमितपिण्डपातः अर्द्धपोषादिलाभो येषां अस्ति ते तथा, सुद्धेसणिया शुद्धैषणाः शुद्धस्य वा निव्यञ्जनस्य कूरादेः एषणा येषामस्ति ते, अन्तप्रान्तं वल्लचनकादि स आहारो येषां ते तथा, विरसं नीरसं शीतलीभूतं, रूक्षाहारा, अंबिलिया आचाम्लं ओदनकुल्माषादि तेन चरन्तीति निर्विकृतिका: घृतादिविकृतित्यागिनः, अमद्यमांसाशिनः मद्यमांसं न अनन्तीति, नो नियागत्ति न नित्यं रसभोजिन, नेसज्झिया निषद्यायुतायां भूमौ उपविशनं तया चरन्तीति नैषद्यकाः, वीरासनं सिंहासननिविष्टस्य भून्यस्तपादस्य सिंहासनापनोदे सति याद्दशम् अवस्थानं, तेद्यस्यास्ति स वीरासनिकः, दंडायत्ति दण्डस्य इव आयतं आयामो येषां ते दंडायतिकाः, लगण्डं वक्रकाष्टं तद्वत् शेरते ये ते लगण्डशायिन:- पार्ष्णिका शिरश्च पृष्ठव वा भूमौ गति तथा शयनं कुर्वन्ति, आतापका आतापनाग्राहिणः, अवाउडा अप्रावृताः प्रावरणवर्जकाः, अगंडूया अकण्डूयकाः, अणिट्ठा अनिष्ठीवनाः, धुतमंसुत्ति- धूतानि निष्प्रतिकर्मतया त्यक्तानि केश - श्मश्रु-रोमाणि शिरोज - कूर्च - कक्षादिलोमानि यैस्ते तथा सर्वशरीरपरिकर्मणारहिता इत्यर्थः ॥ ६९ ॥
विहारेणं विहरमाणा बहूइं वासाई सामन्नपरियागं पाउणिंति, पाउणित्ता आबास १ D नैषध्यिका २ D तस्यास्ति
॥६२॥

Page #131

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम्
उप्पण्णंसि अणुप्पण्णंसि वा बहई भत्ताई पच्चक्खायंति, पच्चक्खित्ता बहई भत्ताई अणसणाए छेदेंति, छैदेत्ता जस्सट्ठाए कीरइ नग्गभावे मुंडभावे अण्हाणगे अदंतमणगे अछत्तए अणोवाहणाए भूमिसिज्जा फलहसिज्जा कट्ठसिज्जा केसलोए बंभचेरवासे परघरपवेसे लद्धावलद्धमाणावमाणणाओ हीलणाओ निंदणाओ खिंसणाओ गरहणाओ तज्जणाओ तालणाओ उच्चावया गामकंटया बावीसं परीसहोवसग्गा अहियासिज्जति तमझें आराहिंति, तमढं आराहेत्ता चरमेहिं उस्सासणिस्सासेहिं अणंतं अणुत्तरं निव्वाघायं पडिपुन्नं केवलवरनाणदंसणं उप्पाडेंति, उप्पाडित्ता तओ पच्छा सिज्झंति बुज्झंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणं अंतं करेंति।।७।।
ते नि ते साधव एवं विहत्य बहूनि वर्षाणि श्रामण्यपर्यायम् अनुपाल्य आबाहंसित्ति- रोगातङ्के उत्पन्ने अनुत्पन्ने वा भक्तप्रत्याख्यानं कुर्वन्ति, किं बहूना? यत्कृते क्रियते नग्नभावो मुण्डभावश्च, अण्हाणगे स्नानाभावः, अदन्तधावनम्, अछत्रकं शिरसि आतपे पतति अपि कंबल-वस्त्रादिधारणाऽभावः, अनुपानत्कता पादुकाद्यभावः, भूमिशयनं, फलकशयनं, का ष्टशयनं, केशलोच:,
१Dछेदइता २B काटे शयन

Page #132

ब्रह्मचर्य धरणं, भिक्षार्थं परगृहप्रवेशः, लब्धाऽलब्धमानापमानानि, हीलन-निंदन-खिसा-गर्हा-तर्जन-ताडनानि, उच्चावचा ग्रामकंटका:, शुभाऽशुभा इन्द्रियविषया रागद्वेषरहिततया सोढव्या इत्यर्थः, द्वाविंशतिः परीषहा देवादिकृता उपसर्गा अध्यास्यन्ते, यदर्थं एता दुष्करा: क्रियाः क्रियन्ते तमर्थं सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्राख्यं आराध्य चरमैः उच्छ्वास-नि:श्वासैः प्रान्तसमयं यावदित्यर्थः, ततो अनन्तम् अनुत्तरं निर्व्याघातं प्रतिपूर्णं केवलवरज्ञानदर्शनं आप्नुवन्ति, ततः सिध्यन्ति-मोक्षं आप्नुवन्तीति।।७०॥ ___एगच्चाए पुण एगे गंतारो, एंगे पुण पुव्वकम्मावसेसेणं कालमासे कालं किच्चा अग्णयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववंतारो भवंति, तं (जहा)- महिड्ढीएसु महजुईएसु महासोक्केसु महाजसेसु महब्बलेसु महाणुभावेसु महासुक्खेसु, ते णं तत्थ देवा भवंति महिड्ढीया जाव महासुक्खा हारविराइयवच्छा कडगतुडियथंभियभुया अंगय-कुंडल-घट्ठगंडतल-कन्न-पीढधारी विइत्त हत्थाभरणा विइत्तमाला-मउलि-मउडा कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा (दिव्वेणं रूवेणं) दिव्वेणं वन्नेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं संघाएणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्ढीए दिव्वाए जुत्तीए दिव्वाए छायाए दिव्वाए पभाए १ ३ ०र्यधारण २ DIAM अवरे पुण ३ PBD अणुत्तरेसु ४ JAM महापरक्कमेसु
॥६३॥

Page #133

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
दिव्वा अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा गइकल्लाणा ठिइकल्लाणा आगमिस्सभद्दया वि भवंति, एस ठाणे आरिए जाव सव्वदुक्खपहीणमग्गे एगतसम्मे साहू, दोच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए ।। ७१ ॥
एगच्चाए त्ति - एके पुनः एकया अर्चया एकेन शरीरेण एकभवाद्वा मोक्षं गन्तारः स्युः, एगे पुणत्ति एके पुनः पूर्वकर्मावशेषे सति कालं कृत्वा अन्यतरेसु देवलोकेषु वैमानिकेषु देवतया उत्पद्यन्ते, तद्यथा-महर्द्धि-महाद्युति - महाशुक्ल - महायशो - महाबल-महानुभाव-महासुखेषु देवलोकेषु देवाः, तेऽपि एवम्भूता इत्याह-महर्द्धिकादयः तथा हारविराजितवक्षसः कटक- त्रुटित स्थंभितभुजाः, अङ्गद-कुण्डल - घृष्टगंडतल - कर्णपीठधरा, विचित्रहस्ताभरणा विचित्रमाला मुकुलित-मुकुटाः, परिहितकल्याणप्रवरवस्त्राः,कल्याणप्रवरमाल्यानुलेपनधरा, भासुरबोंदि भास्वरशरीरा, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्वेणं त्ति- दिवि भवं दिव्यं तेन रूपेण यावद् दिव्यया द्रव्यलेश्यया युताः दश दिशो विद्योतयन्तः प्रभासयन्तो गत्या देवलोकरूपया कल्याणा: शोभनाः, स्थित्या उत्कृष्टमध्यमया कल्याणा:, आगमिस्स त्ति- आगामिनि काले भद्रकाः शोभनमनुष्यर्भवं प्राप्ताः सद्धर्मप्रतिपत्तारः स्युः, तदेतत् स्थानं आर्यं साधु श्रेष्ठं, एतद् द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपाक्षिकस्य विभङ्गो विचारः समाख्यातः ॥ ७१ ॥
१ B० भवप्राप्ताः
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #134

अहावरे तच्चस्स ठाणस्स मीसगस्स विभंगे एवमाहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवंति तं (जहा)- अप्पिच्छा अप्पारंभा अप्पपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, सुसीला सुव्वया सुप्पडियाणंदा साहू, एगच्चाओ पाणाइवायाओ पडिविरया जावजीवाए एगच्चाओ अप्पडिविरया जाव जे यावण्णे तहप्पगारा सावजा अबोहिया कम्मया परपाणपरितावणकरा कज्जति तओ वि एगच्चाओ पडिविरया एगच्चाओ अप्पडिविरया ॥७२॥ अहावरे त्ति- अथापरस्य तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रकाख्यस्य विभङ्गः स्वरूपम् आख्यायते, इह खलु इत्यादि- एतच्च यद्यपि मिश्रुत्वाद् धर्माधर्माभ्यां युतं भवति तथाऽपि धर्मभूयिष्ठत्वाद् धार्मिकपक्ष एव अवतरति, यथा बहुषु गुणेषु मध्ये पतितो अल्पदोषो न स्वरूपं लभते, कलङ्क इव चन्द्रिकायां, बहूदकमध्यपतितो मृत्खण्डावयवो न जलं कलुषयितुमलं, एवं अधर्मोऽपि धर्म, ततोऽयं मिश्रपक्षो धर्मपक्ष एवेति स्थितम्, इह जगति प्राच्यादिदिक्षु एके शुभकर्माणो मनुष्याः स्युः, तद्यथा अल्पेच्छा अल्पारम्भा धार्मिकवृत्तयः सुशीला: सुव्रता: सुप्रत्यानंदा: साधवः स्युः, ते च एकस्मात् स्थूलात् संकल्पकृतात् प्राणातिपातान्निवृत्ताः, एकस्माच्च सूक्ष्माद् १D तृतीयस्थानस्य
॥६४॥

Page #135

श्री सूत्रकृतागदीपिका
आरम्भाद् अप्रतिनिवृत्ताः, एवं शेषाणि अपि व्रतानि वाच्यानि, जे यावन्नेत्ति ये चान्ये सावद्या: कारम्भाः, तेभ्यो एकस्माद् यंत्रपीडा-निर्लाञ्छन- कृषीवलादे: निवृत्ताः, एकस्माच्च क्रयविक्रयादेः अनिवृत्ताः ॥७२॥ तान् विशेषत आह
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम् से जहानामया समणोवासया भवंति,अहिगयजीवाजीवा उवलद्धपुण्णपावा आसवसंवरवेयण-णिजर-किरिया-हिगरण-बंध-प्पमोक्खकुसला असहेजा देवा-ऽसुर-नाग-सुवन्नजक्ख-रक्खस-किंनर-किंपुरिस-गरुल-गंधव्व-महोरगाइएहिं देवगणेहिं निग्गंथाओ पावयणाओ
अणतिक्कमणिजा इणमेव निग्गंथे पावयणे निस्संकिया निक्कंखिया निव्वितिगिच्छा लद्धट्ठा र गहियट्ठा पुच्छियट्ठा विणिच्छियट्ठा अहिगयट्ठा अट्ठिमिंजापेमाणुरागरत्ता, 'अयमाउसो! निग्गंथे ।
पावयणे अढ़े अयं परमठे सेसे अणठे' चाउदसट्ठमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं । अणुपालेमाणा ऊसियफलिहा अवंगुयदुवारा अचियत्तंतेउरपरघरपवेसा समणे निगंथे । फासुएसणिजेणं असण-पाण-खाइम- साइमेणं वत्थ-पडिग्गह-कंबल-पायपुंछणेणं ओसह

Page #136

भेसजेणं पीढ-फलग-सिज्जा-संथारेणं पडिलाभेमाणा बहहिं सीलव्वयगुण-वेरमण-पच्चक्खाणपोसहोववासेहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणा विहरंति॥७३॥
से जहत्ति- तद्यथा श्रमणोपासका: अधिगतजीवाजीवाः उपलब्धपुण्यपापाः, इह प्राय: सूत्रादर्शेषु नानाविधानि सूत्राणि दृश्यन्ते, टीकानुगतं सूत्रं तु प्रायो न दृश्यते, परं इममेव आदर्शम् अङ्गीकृत्य मया विवरणं क्रियते, इति सूत्रांतरविसंवाददर्शनान्न व्यामोहो विधेय इति, ते च श्रावका आश्रव-संवर-वेदना-निर्जरा-क्रियाऽधिकरण-बंध-मोक्षकुशलाः, असहेज त्ति-असहाया अपि देवासुरादिभिः निग्रंथात् प्रवचनात् जैनमतात् अनतिक्रमणीया: अकम्पनीयाः, इणमेव त्ति- अस्मिन्नेव नैर्ग्रन्थे प्रवचने निःशङ्किताः, निष्काङ्क्षा:, निर्वितिकित्साः, लब्धार्था गृहीतार्थाः पृष्टार्था विनिश्चितार्था अधिगतार्था, अस्थिमिजा अस्थिमध्यं यावत् प्रेमानुरागरक्ता दर्शने अत्यन्तं भावितमतय इत्यर्थः अत्रार्थे कथानकं- राजगृहे कश्चित् परिव्राजको विद्यासिद्धो यां यां स्त्रियं रम्यां पश्यति तां ताम् अपहरति, ततो लोकै: नृपाय विज्ञप्तं, राज्ञा उक्तं- गच्छत स्वस्थानं यूयं, सुखं तिष्ठत, अहं तं दुरात्मानं यदि पञ्चषैः दिनैः न लभे तदा वह्नौ प्रविशामि इति, गता नागरिका: स्थानं, राज्ञा आरक्षका: तदन्वेषणाय नियुक्ताः, स्वयं च खड्गपाणिः भ्रमति नृपः,
॥६५॥
१D जहेत्ति २Doकरणं.

Page #137

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
न चोपलभ्यते चौरः, ततः पञ्चमदिने तांबूलपुष्पादि गृण्हन् रात्रौ नृपेण दृष्टः परिव्राट्, तत्पृष्टगामिना राज्ञा नगरोद्यानवृक्षकोटरप्रवेशेन गुहाभ्यंतरे प्रविश्य हतः सः, ततः समर्पितं यद्धनं यस्य सत्कं स्त्रियोऽपि तत्र एका कामिनी अत्यन्तं औषधैः भाविता नेच्छति स्वपतिमपि, ततः प्राज्ञैरुक्तं, अस्याः चौरास्थीनि दुग्धेन सह संघृष्य यदि दीयन्ते तदाऽसौ तदाग्रहं मुञ्चति, ततः स्वजनैः एवं कृतम्, यथा यथा चासौ तदस्थीनि भक्षयति तथा स्नेहो याति, सर्वास्थिपाने च गतः सर्वोऽपि चौरस्नेहः, अनुरक्ता अभूत् निजे भर्तरि तदेवं यथा सा अत्यन्तं भाविता तेन परिव्राजा न इच्छति अपरं तथा श्रावका अपि नितरां भाविता: शासने न शक्यन्ते अन्यथाकर्तुम्, अत्यन्तं सम्यक्त्वौषधभावितत्वादिति, श्रावकाः किम्भूताः ?, अयमाउसो त्ति- इदं आयुष्मन् ! जैनं शासनं अर्थ: तत्त्वभूतं, अयमेव परमार्थः शेषो अनर्थ इति चिन्तयन्तः तथा चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिषु प्रतिपूर्णं पौषधम् अनुपालयन्त:, ऊसियफलिहत्ति - उच्छ्रितान स्फटिकानि (इव) चित्तानि येषां ते तथा, वर्द्धमानपरिणामा इत्यर्थः, अवंगुयदुवारत्ति - अप्रावृतानि द्वाराणि येषां ते तथा, सन्मार्गलाभात् न कुतोऽपि भयं कुर्वन्ति इति उद्घाटितद्वारा:, अचियत्त त्ति- अचियत्तो अनभिमतो अन्तःपुरप्रवेशवद् परगृहे प्रवेशो येषां ते तथा, श्रमणान् निर्ग्रन्थान् प्रासुकेन एषणीयेन अशनादिना वस्त्र- प्रतिग्रह- कंबल - पादपुञ्छनेन औषध भेषजेन पीठ - फलक- शय्या-संस्तारकेण प्रतिलाभयन्तः बहुभिः शीलव्रत-गुण-विरमण - प्रत्याख्यान- पौषधोपवासैः यथापरिगृहीतैः तपःकर्मभिः आत्मानं भावयन्तः १ 'शीलव्रतानि अणुव्रतानि गुणा गुणव्रतानि विरमणानि' इति औपपातिकसूत्रवृत्ती भगवतीसूत्रवृत्ती च
द्वि. शु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #138

तिष्ठन्ति॥७३॥
तेणं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणंति, पाउणित्ता आबाहंसि उप्पन्नंसि वा अणुप्पन्नंसि वा बहूई भत्ताई पच्चक्खायंति, पच्चक्खाइत्ता बहूई भत्ताई अणसणाए छेदेति छेदित्ता आलोइयपडिक्कंता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववंतारो भवंति, तं (जहा)- महिड्ढीसु महजुइएसु जाव महासुक्खेसु, सेसं तहेवजाव एस ठाणे आरिए जाव एगंतसम्मे साहू, तच्चस्स ठाणस्स मीसगस्स विभंगे एवमाहिए।।७४॥
ते गंत्ति- ते श्रमणोपासका एतद्रूपेण विहारेण विहरमाणा बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं प्रपाल्य रोगातके समुत्पन्ने अनुत्पन्ने वा भक्तं प्रत्याख्याय स्वायु:क्षये देवेषु उत्पद्यन्ते, ततोऽपि च्युताः सुमानुषभवं प्राप्य तेनैव भवेन उत्कृष्टत: सप्तसु अष्टसु वा भवेषु सिध्यन्ति, तदेतत् स्थानम् आर्य, तृतीयस्य स्थानस्य अयं विभङ्गो विचार आख्यातः ॥७४।।
अथेदं पक्षत्रयं उपसंहरन् संक्षेपतो वक्ति-अविरतिं पडुच्च बाले आहिजइ, विरइं पडुच्च पंडिए आहिजइ, विरयाविरइं पडुच्च बालपंडिए १BD सिध्यन्ते
॥६६॥

Page #139

द्वि.श्रु.स्कन्धे
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वितीयमध्ययनम्
आहिज्जइ, तत्थ णं जा सा सव्वओ अविरई एस ठाणे आरंभठाणे अणारिए जाव असव्वदक्खप्पहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाह, तत्थ णं जा सा सव्वओ विरई एस ठाणे अणारंभठाणे, एस ठाणे आरिए जाव सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे एगंतसम्मे साहू, तत्थ णं जा सा सव्वओ विरयाविरई एस ठाणे आरंभाऽणारंभठाणे, एस ठाणे आरिए जाव सव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतसम्मे साहू।।७५॥
अविरतिं प्रतीत्य आश्रित्य बाल आधीयते स्थाप्यते विरतिम् आश्रित्य पंडितः, विरताविरतिम् आश्रित्य बालपण्डित इत्युच्यते, तत्र या अविरतिः एतत् स्थानं सर्वथा आरंभस्थानं यावत् नाऽयं सर्वदुःखक्षयमार्ग: किन्तु एकान्तमिथ्यात्वरूपो मार्गो असाधु:,तत्र या सर्वविरति: एतत् स्थानम् अनारंभस्थानम् आर्य यावद् अयं सर्वदुःखक्षयमार्ग: साधुः शोभन:, तत्र या सर्वतो विरताविरति: इदं स्थानम् आरंभा-ऽनारंभस्थानम्, इदमपि स्थानं आर्य परंपरया सर्वदुःखक्षयमार्ग एकान्तसम्यक् साधुः।।७५॥
मिश्रपक्षोऽपि धर्माधर्मयोः एव अन्तर्भवति इत्याह
एवामेव समणुगम्ममाणा समणुगाहिज्जमाणा इमेहिं चेव दोहिं ठाणेहिं हिंसमोयरंति तं (जहा)धम्मे चेव अधम्मे चेव, उवसंते चेव अणुवसंते चेव, तत्थ णं जे से पढमठाणस्स अधम्मपक्खस्स १BD 'अणारिए' नास्ति २P यावदयं स०

Page #140

विभंगे एवमाहिए, इमाइं तिन्नि तेवट्ठाई पावाउयसयाइं भवंतीतिमक्खायाइं तं (जहा)किरियावाईणं अकिरियावाईणं अण्णाणियवाईणं वेणइयवाईणं, ते वि निव्वाणमाहंसं. ते वि लवंति सावगा, ते वि लवंति सावइत्तारो॥७६॥
एवमेव संक्षेपेण समनुगम्यमाना व्याख्यायमानाः सम्यग् अनुगृह्यमाणा अनयो: एव धर्माधर्मपक्षयोः अनुपतन्ति, उपशान्तस्थानं ___धर्मपक्षः, अनुपशान्तम् अधर्मस्थानं, तत्थ णं त्ति- तत्र च यत्प्रथमस्थानस्य अधर्मपक्षस्य स्थानं, तत्र अमूनि त्रीणि त्रिषष्ट्यधिकानि प्रावादुकशतानि अंतर्भवन्ति इत्येवमाख्यातं पूर्वाचाय:, तद्यथा- क्रियावादिनः अक्रियावादिन: अज्ञानिकवादिनः वैनयिकवादिनः, अत्र षष्ठीबहुवचनेन इदमाह- क्रियावादिनां अशीत्युत्तरं शतं (१८०), अक्रियावादिनां चतुरशीतिः (८४) अज्ञानिकानां सप्तषष्टिः(६७), वैनयिकानां द्वात्रिंशत् (३२), सर्वमीलिताः ३६३ मौलभेदाः, भेदाऽऽनयनप्रकारश्चायं-जीवाजीवा-ऽऽश्रव-संवरनिर्जरा-पुण्य-पाप-बंध-मोक्षरूपान् नवपदार्थान् विन्यस्य जीवपदार्थस्य अध: स्वपरभेदौ स्थाप्यौ, तयोः अध: नित्यानित्यभेदौ, तयोरप्यधः काले(१) श्वरा(२)ऽऽत्मा(३) नियति(४) स्वभाव(५) भेदाः पञ्च स्थाप्याः, तत एवं भेदाः कार्याः, अस्ति जीव: स्वतो नित्यः
॥६७॥
१ AM सु ते वि मोक्खमाहंसु ते वि० २ BD Oआत्मन्०

Page #141

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
कालतः १ अस्ति जीवः स्वतो नित्य ईश्वरतः २ एवमात्मानियतिस्वभावैरपि, एवं पञ्चभेदा नित्यपदेन लब्धाः, अनित्यपदेनाऽपि पञ्च, एते दश विकल्पाः स्वतः पदेन लब्धाः, एवं दश विकल्पाः परतः पदेनाऽपि जाता विंशति जीवपदेन, एवमजीवाद्यष्टपदैरपि विंशतिविंशतिः स्युः, नवभि: विंशतिभिश्च अशीत्यधिकं शतं, एते क्रियावादिभेदाः ।
न कस्यचित् पदार्थस्य क्रिया सम्भवति उत्पत्त्यनन्तरमेव विनाशात्, क्षणिकाः सर्वसंस्कारा, अस्थिराणां कुतः क्रिया, इत्यादि ये वदन्ति ते अक्रियावादिन:, तेषां भेदाः ८४ यथा- पुण्यपापवर्जितजीवाजीवादिपदार्थसप्तकस्य न्यासः, तस्य अधः प्रत्येकं स्वपरभेदौ, असत्त्वादात्मनो नित्यानित्यविकल्पौ न स्तः, कालादीनां पञ्चानामधस्तात् षष्ठी यदृच्छा स्थाप्या, इह यदृच्छावादिनः सर्वेऽपि अक्रियावादिन एव, ततः प्राग् यदृच्छा नोक्ता, तत एवं भेदाः कार्याः, नास्ति जीव: स्वत: कालतः (१) नास्ति जीवः स्वत ईश्वरत (२) एवमात्मादिभिः अपि, एवं षड्भेदाः स्वतः पदेन, परतः पदेनाऽपि षट्, जाता १२ ( द्वादश), एवमजीवादिपदार्थेषु प्रत्येकं द्वादश, ततो द्वादश सप्तभि: गुणिता जाता: चतुरशीति: (८४), एते अक्रियावादिभेदाः । अज्ञानिकभेदा: सप्तषष्टिः (६७) यथा, जीवाजीवाद्या नवपदार्थाः स्थाप्यन्ते, उत्पत्तिश्च दशमी, नवपदार्थानां अधः प्रत्येकं सप्त सत्त्वादयः स्थाप्याः, तद्यथा- सत्त्वं, असत्त्वं, सदसत्त्वं, अवाच्यत्त्वं, सदवाच्यत्वं, असदवाच्यत्वं, सदसदवाच्यत्वं चेति, नव च सप्तभिर्गुणिता जाता: त्रिषष्टिः (६३), उत्पत्तेश्चत्वार एव आद्या विकल्पाः, तद्यथा
१ BD काल
द्वि. श्रु. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #142

IS
.
सत्त्वं, असत्त्वं, सदसत्त्वं, अवाच्यत्वं चेति, शेषविकल्पत्रयं तु उत्पत्ते: अनन्तरं पदार्थावयवापेक्षं, अत उत्पत्तौ न सम्भवन्तीति चत्वार एव भेदाः त्रिषष्टिमध्ये क्षिप्ता जाता: सप्तषष्टिः (६७), एषामर्थलेशो यथा, को जानाति जीवः सन् इत्येको भेदः १, कश्चिदपि न जानाति तद्ग्राहकप्रमाणाभावादित्यर्थः, ज्ञातेन वा किं तेन प्रयोजनं?, ज्ञानस्य कदाग्रहहेतुतया परलोकप्रतिपंथित्वात्, एवमसदादयोऽपि भङ्गा भाव्याः, उत्पत्तिरपि किं सतो असत: सदसतोऽवाच्यस्य वेति को जानाति? ज्ञातेन वा अनेन न किञ्चिदपि प्रयोजनं इत्यज्ञानिकभेदाः।
वैनयिका: द्वात्रिंशत् (३२) यथा- सुर-नृपति-यति-ज्ञाति-स्थविरा-ऽधम- मातृ-पितृरूपेषु अष्टसु स्थानेषु कायेन मनसा वाचा दानेन च देशकालोपपन्नेन विनय: कार्य इति चत्वारः कायादयः स्थाप्याः, चत्वारश्चाष्टभिः गुणिता जाता द्वात्रिंशत् (३२), एवं सर्वेऽपि मीलिता जाताः ३६३ परवादिभेदाः, एषां विशेषव्याख्या प्रथमाङ्गतो ज्ञेया, ते सर्वे प्रावादुका जैना इव निर्वाणं मोक्षमाहुः तेऽपि लपन्ति वदन्ति धर्मदेशनां, यथा हे श्रावका: ! श्रुण्वन्तीति श्रावका:- एवं गृह्णीत यूयं यथा अहं देशयामि इति, तथा तेऽपि धर्मश्रावयितार: सन्त एवं लपन्ति यद् अनेन उपायेन स्वर्गमोक्षप्राप्तिरिति॥७६।।
ते सव्वे पावाउया आदिकरा धम्माणं नाणापन्ना नाणाछंदा नाणासीला नाणादिट्ठी नाणारुई १PD चेत्ति

Page #143

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
नाणारंभा नाणाज्झवसाणसंजुत्ता एगं महं मंडलिबंधं किच्चा सव्वे एगयओ चिटुंति।।७७॥ ते सर्वे प्रावादुका आदिकरा: स्वधर्माणां, नानाप्रज्ञा, नानाछंदा नानाऽभिप्रायाः, नानाशीला नानाऽऽचाराः, नानाविधा दृष्टि:
द्वि.श्रु.स्कन्धे
द्वितीयमध्ययनम् दर्शनं येषां ते तथा, नानाविधा रुचिः येषां ते तथा, नानाविधारम्भाः, नानाविधाध्यवसायसंयुक्ता एकं महान्तं मंडलिबन्धं कृत्वा तिष्ठन्ति ॥७७॥
पुरिसे य सागणियाणं इंगालाणं पाइं बहुपडिपुण्णं अओमएणं संडासएणं गहाय ते सव्वे पावाउए । आइगरे धम्माणं नाणापन्ने जाव नाणज्झवसाणसंजुत्ते एवं वयासि, हं भो! पावाउया आइगरा धम्माणं नाणापन्ना जाव नाणज्झवसाणसंजुत्ता इमं ता तुब्भे सागणियाणं इंगालाणं पाइं बहुपडिपुण्णं गहाय मुहत्तयं पाणिणा धरेह, णो य हु संडासगसंसारियं कुजा, नो य हु अग्गिथंभणियं कुजा, नो य हु साहम्मियवेयावडियं कुज्जा, नो य हु परधम्मियवेयावडियं कुज्जा, उज्जुया णियागपडिवन्ना अमायं कुव्वमाणा पाणिं पसारेह इति वच्चा से पुरिसे तेसिं पांवाउयाणं तं सागणियाणं इंगालाणं
१ BD पावाइयाणं

Page #144

पाइं बहुपडिपुण्णं अओमएणं संडासएणं गहाय पाणिंसु निसिरइ, तएणं ते पांवाउया आइगरा 3 धम्माणं जाव नाणज्झवसाणसंजुत्ता पाणिं पडिसाहरंति, तएणं से पुरिसे ते सव्वे पांवाउए आइगरे धम्माणं जाव नाणज्झवसाणसंजुत्ते एवं वयासि, हं भो! पावाउया आइगरा धम्माणं जाव नाणज्झवसाणसंजुत्ता कम्हा णं तुम्हे पाणिं पडिसाहरह, पाणी नो डज्झिज्जा, दड्डे किं भविस्सइ? दुक्खं, दुक्खं ति मण्णमाणा पडिसाहरह, एस तुला, एस पमाणे, एस समोसरणे, पत्तेयं तुला, पत्तयं पमाणे, पत्तेयं समोसरणे, तत्थ णं जे ते समणमाहणा एवमाइक्खंति जाव एवं परूवेंति सव्वे पाणा जाव सव्वे सत्ता हंतव्वा परिघेत्तव्वा परितावेयव्वा किलामेयव्वा उद्दवेयव्वा, ते आगंतुं छेयाए भेयाए जाव ते आगंतुं जाइ-जरा-मरण-जोणिजम्मण-संसार-पुणब्भव-गब्भवासभवपवंचकलंकलीभागिणो भविस्संति।।७८॥ - पुरिसेयत्ति- एक: कश्चित्पुरुषः साग्निकानां ज्वलतां अङ्गाराणां प्रतिपूर्णां पाई पार्टी अयोमयेन लोहमयेन सन्दंशकेन गृहीत्वा
॥६९॥
१ BD पावाझ्या २ BD पावाइए ३ BD पावाइया

Page #145

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
तेषां ढौकितवान् उवाच च, भोः प्रावादुका ! इदं अंगारभृतं भाजनं एकैकं मुहूर्तं प्रत्येकं बिभृत यूयं, न चेदं सन्दंशकस सारिकं नाऽपि च अग्निस्तम्भनं विदध्युः, नाऽपि च साधर्मिकानाम् अग्निदाहोपशमादिना उपकारं कुर्युः इति, ऋजवो मायामकुर्वाणाः पाणिं प्रसारयतः, तेऽपि तथैव कुर्युः, ततोऽसौ नरः तद्भाजनं तत्पाणौ समर्पयति तेऽपि च दाहभयाद् हस्तं सङ्कोचयन्ति, ततोऽसौ पुरुषः तान् प्राह- किमिति पाणिं संहरत यूयं ?, ते प्राहुः - दाहभयाद, नरः प्राह- दग्धेन हस्तेन किं भावी? दुःखमिति चेद्, यदि एवं यूयं दाहोत्पन्नदुःखभीरवः सुखलिप्सवः, एवं सति सर्वेऽपि जंतवः संसारवर्तिनः एवंविधा एव, आत्मतुलया आत्मतुल्यत्वेन यथा मम दुःखं न सम्मतं तथा सर्वजीवानां इति एतत् प्रमाणं, एसा युक्तिः, तदेतत् समवसरणं एष धर्मविचारः, 'आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति' इति प्रत्येकं सर्वेषां तुला साम्यं इत्यादि, तत्थ णं त्ति- तत्र एवं सति ये श्रमणब्राह्मणादय एवमाख्यान्ति, सर्वे प्राणा हन्तव्या दण्डादिभिः, परितापयितव्या धर्मार्थम् अरघट्टादिवहनादिभिः परिग्राह्याः श्राद्धादौ मत्स्या इव, अपद्रावयितव्या यागादौ मेषा इव, एवं ये भाषन्ते, आगंतुंत्ति - ते आगामिनि काले स्वशरीरस्य छेदाय भेदाय च भाषन्ते, तथा आगामिनि काले जाति-जरा-मरणानि बहूनि प्राप्नुवन्ति, योन्यां जन्म योनिजन्म तद् बहुशो गर्भजावस्थायां लभन्ते, संसारप्रपञ्चान्तार्गता: तेजोबायुषु
१ B संसारकं
द्वि.. स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्

Page #146

उच्चैर्गोत्रोद्ववलनेन कलंकलीभावभाजो दुःखव्याकुलाः स्युः।।७८॥
ते बहणं दंडणाणं बहणं मुंडणाणं तजणाणं तालणाणं अदव बंधणाणं जाव घोलणाणं है माइमरणाणं पिइमरणाणंभाइमरणाणंभगिणि-भजा-पुत्त-धूय-सुण्हामरणाणं दारिद्दाणं दोहग्गाणं
अप्पियसंवासाणं पिअविप्पओगाणं बहणं दक्खदोमणसाणं आभागिणो भविस्संति, अणादियं च णं अणवयग्गं दीहमद्धं चाउरंतं संसारकंतारं भुजो भुजो अणुपरियट्टिस्संति, नो सिज्झिस्संति नो बुज्झिस्संति जाव नो सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्संति, एस तुला, एसप्पमाणे, एस समोसरणे, पत्तेयं तुला, पत्तेयं पमाणे, पत्तेयं समोसरणे।।७९॥
ते नरा बहूनां दण्डादीनां शरीरदुःखानां भाजनं भवन्ति, तथा मातृमरणादीनां मानसदुःखानां तथा अन्येषां अप्रियसंयोगार्थनाशादिदुःखानां भागिनो भविष्यन्ति, किं बहुना? अणादियं त्ति- अनादिकं, न विद्यते अवदग्रो अन्तो यस्य सो अनवदग्रो अनंत: तं, दीर्घाध्वानं चतुर्गतिमार्ग चातुरन्तं संसारकन्तारं अनुपरिवर्तिष्यन्ते अरघट्टघटीवद् भ्रमिष्यन्ति, न बोधं प्राप्स्यन्ति, न सेत्स्यन्ति, सर्वदुःखानां अन्तं न करिष्यन्ति, एष तुला, एतत्साम्यं यत्सावद्याचारा न सिध्यन्ति कुमतिनः, स्वमतेऽपि औद्देशिकादिभोजिन:
॥७०॥
१D ताडणाणं २D०षां अपि प्रियसंयोगा०

Page #147

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
तथैव, तत्प्रमाणं प्रत्यक्षादिकं प्रत्यक्षेण चौराद्या बध्यमाना दृश्यन्ते, एवमन्येऽपि, एतत् समवसरणं आगमविचारः, प्रत्येकं प्रतिजीवम् इदं साम्यं द्रष्टव्यं ॥७९॥
अथ एतद्विपरीतान् आह
तत्थ णं जे ते समणमाहणा एवमाइक्खंति जाव एवं परूवेंति सव्वे पाणा जाव सव्वे सत्ता न हंतव्वा जाव न उद्दवेयव्वा ते णो आगंतुं छेयाए भेयाए ते णो आगंतुं जाइ-जरा-मरण-जोणी जम्मण-संसार-पुणब्भव-गब्भवासे- भवपवंचकलंकलीभावभागिणो भविस्संति, ते णो बहणं दंडणाणं णो बहणं मुंडणाणं जाव बहणं दक्खदोमणस्साणं णो आभागिणो भविस्संति* अणादियं च णं अणवराग्गं दीहमद्धं चाउरतं संसारकंतारं वितिवइस्संति ते सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्संति।।८०॥
तत्थ पंत्ति - तत्र ये ज्ञाततत्त्वाः श्रमणमाहना: ते एवमाख्यान्ति इत्यादि सर्वं पूर्वसूत्रविपरीतं वाच्यं ॥८०॥ अथोपसंहरति**एतदन्तर्गत: पाठ: B प्रतौ नोपलभ्यते

Page #148

2 इच्चेएहिं बारसहिं किरियट्ठाणेहिं वट्टमाणा जीवा नो सिज्झिंसु बुझिंसु जाव नो सव्वदुक्खाणमंतं
करिंसु वा करिति वा करिस्संति वा, एयंमि चेव तेरसमे किरियाठाणे वट्टमाणा जीवा सिझिंसु बुझिंसु मुच्चिंसु परिनिव्वाइंसु सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करिति वा करिस्संति वा । से भिक्खू आयट्ठी आयहिए आयगुत्ते आयजोगी आयपरक्कमे आयरक्खिए आयाणुकंपए आयनिप्फेडए आयाणमेव पडिसाहरिजासि त्ति बेमि ॥८१॥ किरियट्ठाणं बिइयज्झयणं सम्मत्त।।
इत्येतेषु द्वादशक्रियास्थानेषु अधर्मपक्षो अवतार्यते, तत एतेषु वर्तमाना जीवा न सिद्धाः न सिध्यन्ति न सेत्स्यन्ति, न मुक्ता न मुच्यन्ते न मोक्ष्यन्ते, न बुद्धा न बुध्यन्ते न भोत्स्यन्ते, न सर्वदुःखानां अन्तं चक्रुः न कुर्वन्ति न करिष्यन्ति, तथा एतस्मिन् त्रयोदशे क्रियास्थाने धर्मपक्षावतारः, ततोऽत्र वर्तमाना जीवा: सिद्धा सिध्यन्ति सेत्स्यन्ति इत्यादि, तदेवं स भिक्षुः द्वादशक्रियास्थानवर्जको, अधर्मपक्षत्यागी, धर्मपक्षस्थः, त्रयोदशक्रियास्थानवर्ती, आत्मनो अर्थो-आत्मार्थः स विद्यते यस्य स आत्मार्थी, आत्महितः, आत्मा गुप्तो यस्य स तथा, आत्मयोग:-कुशलमन:प्रवृत्तिरूप: स यस्यास्ति स आत्मयोगी, आत्मपराक्रम: स्वयं संयमानुष्ठानप्रवृत्तः, आत्मा
॥७॥

Page #149

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
रक्षितो दुर्गतिपाताद् येन स आत्मरक्षित:, आत्मानम् अनर्थपरिहारेण अनुकम्पते इत्यात्माऽनुकम्पकः, आयनिष्फेडएत्ति- आत्मानं संयमेन संसारचारकात् निष्कासयतीति, आत्मानं द्वादशक्रियास्थानेभ्यः प्रतिसंहरेत् स महापुरुषः, इति: समाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्।।८१||
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
इति तपागच्छाधिपतिश्रीहेमविमलसूरीश्वरशिष्यहर्षकुलपंडितप्रणीतायां श्रीसूत्रकृताङ्गदीपिकायां द्वितीयश्रुतस्कंधस्य क्रियास्थानाऽऽख्यं द्वितीयमध्ययनं समाप्त॥६॥

Page #150

अथ द्वितीयश्रुतस्कन्धे तृतीयाऽऽहारपरिज्ञाऽध्ययनं प्रारभ्यते
अथाहारपरिज्ञाऽऽख्यं तृतीयाध्ययनम् आरभ्यते, तस्येदम् आदिसूत्रम्
सुयं मे आउसंतेण भंगवता एवमक्खायं- इह खलु आहारपरिण्णा नामं अज्झयणे, तस्स णं अयमढे- इह खलु पाईणं वा ४, सव्वओ सव्वावंति लोगंसि चत्तारि बीयकाया एवमाहिजति तं (जहा)- अग्गबीया, मूलबीया, पोरबीया, खंधबीया, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इहेगइया सत्ता पुढविजोणिया पुढविसंभवा पुढविवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तव्वुकमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं तत्थ वुक्कमा णाणाविहजोणियासु पुढवीसु रूक्खत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिं णाणाविहजोणियाणं पुढवीणं सिणेहमाहारेंति॥१॥
श्रुतं मया आयुष्मन्! भगवता इदं आख्यातम् आहारपरिज्ञा नाम अध्ययनम्, तस्य चायमर्थः, प्राच्यादिदिक्षु सर्वतः सव्वावंतित्तिसर्वस्मिन् लोके चत्वारो बीजकाया बीजप्रकारा भवन्ति, तद्यथा- अग्रे बीजं येषाम् उत्पद्यते ते अग्रबीजा: तालसहकारादयः, अथवा १ BAM भगवया
॥७२॥

Page #151

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
अग्राण्येव उत्पत्तौ कारणं येषां ते अग्रबीजा: कोरण्टादयः, मूलबीजा आर्द्रकादयः, पर्वबीजा इक्षुप्रमुखाः, स्कंधबीजा: सल्लक्यादयः, नागार्जुनीयास्तु पठन्ति- 'वणस्सइकाइयाणं पंचविहा बीजवकंती एवमाहिज्जइ तं (जहा) 'अग्ग-मूल- पोर- खंध- बीयरुहा छट्ठा वि एगंतिया संमुच्छिमा बीजया जायते', यथा दवदग्धभूमौ हरितानि विविधानि उत्पद्यन्ते, तेसिं च णंत्ति- तेषां चतुर्विधानाम् अपि वनस्पतिकायानां यद् यस्य बीजं तद् यथाबीजं तेन यथाबीजेन, कोऽर्थः? - शाल्यकुरस्य शालिबीजम् उत्पत्तिकारणम् एवमन्यदपि ज्ञेयं, यो यस्य अवकाश: यद् यस्य उत्पत्तिस्थानं तद् यथावकाशं तेन, इह जगति एके केचन जीवा वनस्पती उत्पद्यमाना अपि पृथिवीयोनिका: पृथिवीसंभवा:, कोऽर्थः?- बीजाद् उत्पद्यमानो वनस्पतिकायः पृथिव्याद्याधारे समुत्पद्यते, यथा शैवलकर्दमादयो जलाधारे जायन्ते तथा वनस्पतयो भूमौ जायन्ते इत्यर्थः, तथा पृथिव्यां व्युत्क्रमो-वृद्धिः येषां ते तथा, एवं ते तद्योनिका: तत्संभवा: तद्व्युत्क्रमा: कर्मोपगा: कर्मप्रेर्यमाणाः कर्मनिदानेन तत्र पृथिव्यां वनस्पतौ वा व्युत्क्रान्ता आगताः सन्तो नानाविधयोनिकासु पृथिवीषु षण्णां कायानाम् उत्पत्तिस्थानभूतासु सचित्ताचित्तमिश्रासु वृक्षतया विवर्तन्ते जायन्ते, ते च तत्रोत्पन्नाः तासां पृथिवीनां स्नेहं स्निग्धभावम् आहरन्ति- गृह्णन्ति॥१॥
ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं आउसरीरं तेउसरीरं वाउसरीरं वणस्सइसरीरंणाणाविहाणं १. "शरू-शालेडु इत्यर्थः

Page #152

तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति, परिविद्धत्थं तं सरीरगं पुव्वाहारियं तयाहारियं विप्परिणयं सारूविकडं संतं अवरे वि य णं तेसिं पुढविजोणियाणं रुक्खाणं सरीरा नाणावन्ना नाणागंधा नाणारसा नाणाफासा नाणासंठाणसंठिआ नाणाविहसरीरपोग्गलविउव्विया, ते जीवा कम्मोववण्णगा भवंतीतिमक्खायं ॥ २ ॥
ते च तत्रोत्पन्ना जीवा आहरन्ति पृथिवीशरीरं, एवमप्काय-तेजो- वायु-वनस्पतिशरीरमपि, नानाविधानां त्रस - स्थावराणां प्राणिनां यत् शरीरं तत् स्वकायेन आश्रित्य अचित्तं कुर्वन्ति, यदि वा परिविध्वस्तं पृथिव्यादिशरीरं पूर्वाऽऽहारितमिति पूर्वं उत्त्पत्तिसमये पृथिव्यादिभिः एव आहारितम् आसीत् तदधुना वनस्पतिजीवः तत्रोत्पद्यमान उत्पन्नो वा त्वचास्पर्शेन आहारयति, आहार्य च स्वकायत्वेन विपरिणामितं स्वकायेन सह सारुवित्ति स्वरूपतां नीतं सत् तन्मयं स्यात्, अवरे वि यत्ति - अपराणि अपि पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणां शरीराणि नानावर्णादीनि यथा स्कन्धस्य अन्यो वर्णादिः मूलस्य अन्य एव, एवं यावत् नानाविधशरीरपुद्गलविकुर्विताः स्युः, तथा हि नानारसवीर्यविपाका नानापुद्गलोपचया सुरुपकुरुपसंस्थाना दृढाल्पसंस्थानाश्च स्युरिति, ते जीवा वनस्पतिकायाः कर्मोत्पन्ना एव न पुन: कालेश्वरादिना तत्रोत्पद्यन्ते इत्याख्यातम् अर्हदादिभिः॥२॥
॥७३॥

Page #153

श्री सूत्रकृतामदीपिका
___ अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा तजोणिया । तस्संभवा तव्वुक्कमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं तत्थवुक्कमा पुढवीजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्खत्ताए है।
द्वि.श्रु.स्कन्धे विउद्भृति ते जीवा तेसिं पुढविजोणियाणं (रुक्खाणं) सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं
तृतीयमध्ययनम् आउ-तेउ-वाउ-वणस्सइसरीरं, नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति, परिविद्धत्थं तं सरीरगं पुव्वाहारियं तयाहारियं विप्परिणयं सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सरीरा नाणावन्ना नाणागंधा नाणारसा नाणाफासा नाणासंठाणसंठिआ नाणाविहसरीरपोग्गलविउव्विया ते जीवा कम्मोववण्णगा भवंतीतिमक्खाय।।३।।
पूर्वं पृथिव्यां ये वृक्षा उत्पद्यन्ते ते उक्ताः, अत्र तु वृक्षेषु एव ये वृक्षा जायन्ते तान् वक्ति- अहावरं ति-अथ अपरम् एतदाख्यातं पुरा अर्हता, इह एके सत्त्वा वृक्ष एव योनि: उत्पत्तिस्थानम्- आश्रयो येषां ते वृक्षयोनिका वृक्षाः, इह च पूर्वं पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु कथितं यत् तदेव अत्र व्याख्येयं पूर्ववत्।।३।।
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तव्वक्कमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं रुक्खजोणिएस रुक्खेस रुक्खत्ताए विउ ति ते १. अत्र सर्वत्र "गइया" इत्यस्य स्थाने M प्रतौ "गतिया” इति ज्ञेयं ।

Page #154

जीवा तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं, आउ-तेउ-वाउ-वणस्सइसरीरं, नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति, परिविद्धत्थं तं सरीरगं पुव्वाहारियं तयाहारियं विप्परिणयं सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सरीरा नाणावन्ना जाव ते जीवा कम्मोववण्णगा भवंतीतिमक्खाय।।४॥
अथ अपरम् एतदाख्यातं, इदम् वनस्पत्यवयवसूत्रं, यथा इहैके जीवा वृक्षयोनिकाः स्युः, तदवयवाऽऽश्रिताश्चान्ये वनस्पतिरूपा एव जीवाः स्युः, तथा हि यो हि एको वनस्पतिजीवः सर्ववृक्षावयवव्यापी स्यात्, तस्य च अपरे तदवयवेषु मूल-कन्द-स्कन्ध-त्वक्शाखा- प्रवाल-पुष्प-पत्र-फल- बीजभूतेषु दशस्थानेषु जीवाः समुत्पद्यन्ते, ते च तत्रोत्पद्यमाना वृक्षयोनिका वृक्षोद्भवा वृक्षव्युत्क्रमाश्च उत्पद्यन्ते इति, शेषं पूर्ववत्, इह चत्वारि सूत्राणि यथा पूर्वमुक्तानि, यथा वनस्पतयः पृथिव्याश्रिता भवन्तीत्येकं(१) तच्छरीरम् अप्कायादिशरीरं च आहारयन्ति(२) वृद्धाः तदाहारितं शरीरं अचित्तं विध्वस्तं च कृत्वा आत्मसात् कुर्वन्ति(३) अन्यानि अन्यानि तेषां पृथिवीयोनिकानां वनस्पतीनां शरीराणि मूलकन्दादीनि नानावर्णानि भवन्ति(४) एवमत्राऽपि चत्वारि सूत्राणि ज्ञेयानि।।४।।
अथ वृक्षोपरि उत्पन्नान् वृक्षान् आश्रित्य आह
७४||

Page #155

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अहावरं पुरक्खायं - इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तव्वुक्कमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं तत्थवुक्कमा रुक्खजोणिएसु रुक्खेसु मूलत्ताए कंदत्ताए खंधत्ता तयत्ता सात्ताए पवालत्ताए पत्तत्ताए पुप्फत्ताए फलत्ताए बीयत्ताए विउट्टंति, ते जीवा तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं, आउ-तेउ वाउ - वणस्सइसरीरं, नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति, परिविद्धत्थं तं सरीरगं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं मूलाणं कंदाणं खंधाणं तयाणं सालाणं पवालाणं जाव बीयाणं सरीरा नाणावन्ना नाणागंधा जाव नाणाविहसरीरपुग्गलविउव्विया, ते जीवा कम्मोववन्नगा भवतीतिमक्खायं ॥ ५॥
अथ अपरं एतदाख्यातं - इहैके सत्त्वा वृक्षयोनिकाः स्युः, तस्यैकस्य वनस्पतेः मूलारम्भस्य उपचयकारिणः ते वृक्षयोनिका उच्यन्ते, यदि वा मूलस्कन्धादिका: पूर्वोक्तदशस्थानवर्त्तिनस्ते एवमुच्यन्ते, अत्राऽपि सूत्रचतुष्टयं प्राग्वत् ॥ ५ ॥
अहावरं पुरक्खायं - इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तव्वुक्कमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं तत्थवुक्कमा रुक्खजोणिएहिं रुक्खेहिं अज्झारोहत्ताए
द्वि. श्रु. स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्

Page #156

विउति, ते जीवा तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं ॥ ६ ॥
इह वृक्षयोनिकेषु एके अध्यारोहा जायन्ते, वृक्षोपरि जाता वृक्षा अध्यारोहा इत्युच्यन्ते, ते च वल्लीवृक्षाभिधानाः, शेषं प्राग्वत्, इदं प्रथमसूत्रं ॥ ७॥
अहावरं पुरखायं - इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभवा अज्झारोहवुक्कमा जाव कम्मनियाणं तत्थवुक्कमा रुक्खजोणिएस (अज्झारोहेसु) अज्झारोहत्ताए विउट्टंति, ते जीवा सिं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वियणं तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सरीरगा नाणावन्ना जाव मक्खायं ॥ ७॥
प्राग् वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु अध्यारोहा उक्ताः, अथ तेषु एव अन्ये प्रतिप्रदेशोपचयकर्त्तारो अध्यारोहा वनस्पतित्वेन जायन्ते, ते जीवा अध्यारोहप्रदेशेषु उत्पन्ना अध्यारोहजीवाः, तेषां स्वयोनिभूतानि शरीराणि आहारयन्ति, तत्र अपराण्यपि पृथिव्यादीनि शरीराणि आहारयन्ति, अपराणि वा अध्यारोहसंभवानां अध्यारुहजीवानां नानावर्णकादिकानि शरीराणि भवन्ति एवमाख्यातमिति द्वितीयं सूत्रम् ॥७॥
॥७५॥

Page #157

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
अहावरं पुरक्खायं-इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभवा जाव कम्मनियाणेणं तत्थवुकमा (अज्झारोहजोणिएसु) अज्झारोहेसु अज्झारोहत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं आउ जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खाय॥८॥
एके सत्वा अध्यारोहसंभवेषु अध्यारोहेषु अध्यारोहत्वेन जायन्ते, ये चैवं जायन्ते ते अध्यारोहयोनिकानां अध्यारोहाणां यानि शरीराणि तानि आहारयन्ति, द्वितीयसूत्रे वृक्षयोनिकानां अध्यारोहाणां यानि शरीराणि तानि अपरे अध्यारोहा जीवा आहारयन्ति, अत्र तु अध्यारोहयोनिकानां अध्यारोहजीवानां शरीराणि इति विशेषः, इदं तृतीयं सूत्रम्॥८॥
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभवा जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा अज्झारोहजोणिएसु अज्झारोहेसु मूलत्ताए जाव बीयत्ताए विउद्भृति, ते जीवा तेसिं
१. B 'अध्यारोहेषु नास्ति

Page #158

अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेंति जाव अवरे वि य णं तेसिं अज्झारोहजोणियाणं मलाणं जाव बीयाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खाय।।९।।
__ अथापरं इदं आख्यातम्- इहैके सत्त्वा अध्यारोहयोनिकेषु अध्यारोहेषु मूल-कंद-स्कंध-त्वक्-शाखा-प्रवालपत्र-पुष्प-फल-बीजत्वेन जायन्ते, ते तथा कर्मोपगा भवन्ति इति आख्यातम्, इति चतुर्थं सूत्रम् ॥९॥
अथ वृक्षवर्जितं शेषवनस्पतिम् आश्रित्य आह
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता पुढविजोणिया पुढविसंभवा जाव नाणाविहजोणियास पुढवीसु तणत्ताए विउद॒ति, ते जीवा तेसिं नाणाविहजोणियाणं पुढवीणं सिणेहमाहारे जाव ते
जीवा कम्मोववन्ना भवंतीति मक्खायं १, एवं पुढविजोणिएसु तणेसु तणत्ताए विउद॒ति जाव - मक्खायं २, एवं तणजोणिएसु तंणेसु तणत्ताए विउटुंति जाव मक्खायं ३, एवं तणजोणिएसु र तणेसु मूलत्ताए जाव बीयत्ताए विउद॒ति जाव मक्खायं४॥१०॥
अथापरं इदम् आख्यातं- इहैके सत्त्वाः पृथिवीयोनिकाः पृथिवीसंभवा इत्यादयो यथा वृक्षेषु चत्वारि सूत्राणि, एवं तृणान्यपि आश्रित्य ज्ञेयाः, ते चाऽमी- नानाविधासु पृथिवीयोनिषु तृणत्वेन उत्पद्यन्ते पृथिवीशरीरं च आहारयन्ति इत्येकं सूत्रं १, पृथिवीयोनिकेषु १P'तणेसु' इति नास्ति
॥७६॥

Page #159

द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
तृणेषु उत्पद्यन्ते तृणशरीरं च आहारयन्ति इति द्वितीयम् २, तृणयोनिकेषु तृणेषु उत्पद्यन्ते तृणयोनिकतृणशरीरं च आहारयन्ति इति श्री सूत्रकृताङ्ग
तृतीयम् ३ तृणयोनिकेषु तृणावयवेषु मूलादिषु दशस्थानेषु उत्पद्यन्ते तृणशरीरं चाहारयन्तीति चतुर्थं सूत्रम्।।१०।। दीपिका
एवं ओसहीणं चत्तारि आलावगा, एवं हरियाणं चत्तारि आलावगा।॥११॥ सुगमम् ॥११॥
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्तापुढविजोणिया पुढविसंभवा जावकम्मनिदाणेणंतत्थवुक्कमा KA नाणाविहजोणियासु पुढवीसु आयत्ताएकायत्ताए कुहणत्ताए कंडुत्ताए उवेहलियत्ताए निव्वेहलियत्ताए
संफायाए सज्झायाए छत्तगज्झाए वासिणहिंयत्ताए कुरुत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिं। नाणाविहजोणियाणं पुढवीणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं पुढविजोणियाणं आयाणं जाव कुराणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं, एगो चेव आलावगो, सेसा तिन्नि नत्थि ॥११॥ ___ आयादयो वनस्पतिविशेषा लोकतो ज्ञेया, कुहणेषु तु एक एव आलापको वाच्यः, शेषास्त्रयो न सन्ति, तद्योनिकानाम् अन्येषाम् अभावादिति॥११॥ अथ अप्काययोनिकस्य वनस्पते: स्वरूपमाह१ JAM सछत्ताए २BD हिययत्ताए ३D कुसत्ताए

Page #160

___ अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवाजाव कम्मनियाणेणं तत्थवुकमा नाणाविहजोणिएसु उदएसु रुक्खत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिं नाणाविहजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं उदगजोणियाणं रुक्खाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं, जहा पुढविजोणियाणं चत्तारि गमा, अज्झोरुहाण वि तहेव, तणाणं ओसहीणं हरियाणं चत्तारि आलावगाभाणियंव्वा, तहा उदगजोणियाणंरुक्खाणं इक्किक्के||१२॥
अथारम् आख्यातम्- इहैके सत्त्वा उदकं योनि: उत्पत्तिस्थानं येषां ते तथा, ते च कर्मवशगा नानाविधयोनिकेषु जलेषु वृक्षत्वेन पनकशैवलादित्वेन जायन्ते, ते च जलशरीरमाहारयन्ति, न केवलं तदेव, अन्यदपि पृथ्व्यादिशरीरम् आहारयन्ति, यथा पृथ्वीयोनिकानां वृक्षाणां चत्वार आलापका: तथा जलयोनिकानां वृक्षाणां न स्युः, तत्रोत्पन्नानां अन्यविकल्पाभावात्, किं तर्हि? एक एव आलापक: स्यात्॥१२॥
॥७७॥
१ JAM oव्वा एक्कक्के

Page #161

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवा जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुकमा नाणाविहजोणिएसु उदगेसु उदगत्ताए अवकत्ताए पणगत्ताएं कलंबुगत्ताए (हढत्ताए) कसेरुगत्ताए कच्छ-भाणियत्ताए उप्पलत्ताए कुमुयत्ताए नलिणत्ताए सुभग-सोगंधियत्ताए पुंडरीयमहापुंडरीय-सयपत्त-सहस्सपत्त-एवं कल्हार-कोंकणय-अरविंदत्ताए तामरसत्ताए भिसभिसमुणाल-पुक्खलत्ताए पुक्खलत्थिभगत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिंनाणाविहजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति, (ते जीवा आहारेंति) पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं अवगाणं (जाव पुक्खलत्थिभगाणं) सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं, एक्को चेव आलावगो ॥१३॥
एतेषाम् उदकाकृतीनाम् अवकपनकादीनाम् अन्यस्य प्रागुक्तविकल्पस्य अभावाद् एक एव आलापक: स्यात्, एते च जलाश्रिता: कलम्बुकहढादिवनस्पतयो लोकतो ज्ञेयाः ॥१३॥
१JAM ०ए सेवालत्ताए कलं. २ JAM oत्ताए पउमत्ताए कुमु.

Page #162

अथ प्रकारान्तरेण वनस्पत्यालापकत्रयम् आह
अहावरं पुक्खायं - इहेगइया सत्ता तेहिं चेव पुढवीजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्खजोणिएहिं (रुक्खेहिं, रुक्खजोणिएहिं ) मूलेहिं जाव बीएहिं रुक्खजोणिएहिं अज्झारोहेहिं, अज्झारोहजोणिएहिं अज्झारोहेहिं, अज्झारुहजोणिएहिं मूलेहिं जाव बीएहिं, पुढविजोणिएहिं तणेहिं, तणजोणिएहिं तणेहिं, तणजोणिंएहिं मूलेहिं जाव बीएहिं, एवं ओसहीण वि तिन्नि आलावगा, एवं हरिएहिं वि तिन्नि आलावगा, पुढवीजोणिएहिं आएहिं काएहिं जाव कुरेहिं, उदगजोणिएहिं रुक्खेहिं, रुक्खजोणिएहिं रुक्खेहिं, रुक्खजोणिएहिं मूलेहिं जाव बीएहिं, एवं अज्झारोहेहिं वि तिन्नि, तणेहिं वि तिन्नि आलावगा, ओसहीण वि तिन्निं, उदगजोणिएहिं उदएहिं अवएहिं (जांव) पुक्खलत्थि भएहिं तसपाणत्ताए विउट्टंति । । १४ ।।
पृथिवीयोनिकैः वृक्षैः, वृक्षयोनिकैः वृक्षैः, वृक्षयोनिकैः मूलादिभिरिति, एवं वृक्षयोनिकै: अध्यारुहैः, अध्यारुहयोनिकै: अध्यारुहैः, १ JAM ० तिन्नि हरितेहिं वि तिण्णि उदग०
॥७८॥

Page #163

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
अध्यारुहयोनिकै: मूलादिभिरिति, एवमन्येषु अपि तृणादयो ज्ञेयाः, एवमुदकयोनिकेषु अपि वृक्षेषु योज्यम्॥१४॥
ते जीवा तेसिं पुढविजोणियाणं उदगजोणियाणं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहजोणियाण हरियजोणियाणं रुक्खाणं अज्झारोहाणं तणाणं ओसहीणं हरियाणं मलाणं जाव बीयाणं आयाणं कायाणं जाव कुराणं उदगाणं अवगाणं जाव पुक्खलत्थिभगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहजोणियाणं तणजोणियाणं ओसहिजोणियाणं हरियजोणियाणं मूलजोणियाण जाव बीयजोणियाणं आयजोणियाणं कायजोणियाणं जाव करजोणियाणं उदगजोणियाणं अवगजोणियाणं जाव पुक्खलत्थिभगजोणियाणं तसपाणसरीरा नाणावन्ना जावमक्खाय॥१५॥
ते वनस्पतिषु उत्पन्ना जीवाः पृथिवीयोनिकानां तथा उदकानां वृक्षाध्यारोहतृणौषधिहरितयोनिकानां वृक्षाणां यावत् में स्नेहमाहारयन्ति इत्येतदाख्यातं, तथा त्रसानां शरीरमाहारयन्ति इति अन्ते ज्ञेयं, इति वनस्पतिनां स्वरूपम् उक्तं, शेषाः पृथिवीकायादयश्चत्वार
एकेन्द्रिया अग्रे वक्ष्यन्त॥१५॥ RJAM णं तणजोणियाणं ओसहिजोणियाणंह० २JAM of कंदजोणियाणं जाव

Page #164

अथ त्रसकायेषु पूर्वं मनुष्यान् आह
अहावरं पुरक्खायं- नाणाविहाणं मणुस्साणं, तं जहा- कम्मभूमगाणं अकम्मभूमगाणं अंतरदीवगाणं आरियाणं मिलक्खूणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावकासेणं इत्थीए पुरिसस्स य कम्मकडाए जोणीए एत्थ णं मेहुणवत्तिए नामं संजोगे समुप्पजइ, से दुहओ वि सिणेहं संचिणंति, संचिणित्ता तत्थ णं जीवा इत्थित्ताए पुरिसत्ताए नपुंसगत्ताए विउद्भृति, ते जीवा माउउयं पिउसुक्कं तं तदुभयं संसटुं कलुसं किब्बिसंतप्पढमयाए आहारमाहारेंति, तओ पच्छा जं से माया नाणाविहाओ रंसवतीओ आहारमाहारेति तओ एगदेसेणं ओयमाहारेंति, अणुपुव्वेणं पुंठा पलिपागमणुचिन्ना तओ कायाओ अभिनिव्वट्टमाणा इत्थिं एगया जणयंति, पुरिसं एगया जणयंति, णपुंसगं एगया जणयंति, ते जीवा डहरा समाणा माउक्खीरं सप्पिं आहारेंति, अणुपुव्वेणं ऍट्टा आँधन्नं कुम्मासं तस-थावरे य पाणे, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं
॥७९॥
१P रसवातीओ JAM रसविहीओ २JAM वुड्ढा ३ PBD अभिनिविट्ठमाणा ४JAM वुड्ढा ५JAM ओयणं

Page #165

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्ये तृतीयमध्ययनम्
तेसिं णाणाविहाणं मणुस्साणं कम्मभूमगाणं अकम्मभूमगाणं अंतरदीवगाणं आरियाणं मिलक्खणं सरीरा नाणावन्ना जावमक्खाय।।१६।।
अथापरम् आख्यातं- नानाविधानां मनुष्याणां स्वरूपमुक्तम् इत्यर्थः, तद्यथा कर्मभूमजा इत्यादिमनुष्याणां, यथाबीजेनेति यद् यस्य बीजं, तत्र शुक्राधिकं नरस्य शोणिताधिकं स्त्रिया: उभयसमता नपुंसकस्य कारणमिति, यथावकाशेन इति यो यस्य अवकाशो मातुः उदरकुक्षिप्रमुखः, तत्र वामा कुक्षि: स्त्रियः दक्षिणा नरस्य उभयाश्रितः षण्ढ इति, तत्र च अविध्वस्ता योनिः अविध्वस्तं बीजं (१) अविध्वस्ता योनिः विध्वस्तं बीज(२) विध्वस्ता योनिः अविध्वस्तं बीजं(३) विध्वस्ता योनि: विध्वस्तं बीजं(४) चतुर्ष भङ्गेषु आद्यभङ्गे एव उत्पत्ते: अवकाशो न शेषेषु त्रिषु, अत्र च स्त्रीपुंसयो: वेदोदये सति पूर्वकर्मकृतायां योनौ मैथुनप्रत्ययिको रताभिलाषोदयजनितो अग्निकारणयोः अरणिकाष्ठयोः इव संयोगो जायते, तत्संयोगे च तच्छुक्रशोणिते तैजसकार्मणाभ्यां गृहीत्वा तत्रोत्पद्यन्ते जीवाः, से दुहओ त्ति- ते जीवा: प्रथमं उभयोरपि स्नेहमाचिन्वन्ति अविध्वस्तयोनौ, विध्वस्यते तु योनिः पञ्चपञ्चाशिका नारी, सप्तसप्ततिक: पुमानिति, द्वादशमुहूर्तान् यावत् बीजमविध्वस्तं स्यात्, तत ऊर्ध्वं ध्वंसं याति, तत्र जीवाः कर्मवशत: स्त्रीपुनपुंसकत्वेन विउद्धृति जायन्ते, ते जीवा मातुः ऋतुं शोणितं पितुः शुक्रं तत्, तदुभयं संसृष्टं कलुषं किल्बिषं बीभत्सं तत्प्रथमतया आहारमाहारयन्ति,

Page #166

ततः पश्चात् से तस्य माता यत् नानाविधा रसवती: आहारमाहारयति तत्स्नेहेन तेषां जंतूनां वृद्धि: स्यात्, ततः तदेकदेशेन त्वगेकदेशेन वा मातुः आहारम् ओजसा मिश्रेण वा लोमभिः वा आहारयन्ति, अनुपूर्वेण यथाक्रमं पुष्टा: वृद्धि प्राप्ता जीवा: गर्भपरिपाकं गर्भनिष्पत्तिम् अनुप्रपन्नाः, ततो मातुः कायाद् अभिनिवर्तमाना: पृथग्भवन्तो निर्गच्छन्ति, कर्मवशाद् आत्मनः स्त्रीभावं एके जनयन्ति, एके पुंभावं नपुंसकभावं वा, ते च डहरा बालाः सन्तो मातुः क्षीरं स्तन्यम् आहारयन्ति, वृद्धाः सन्तः सर्पि: घृतं धान्यं ओदनं कुल्माषान् भुञ्जते, नानाविधान् त्रसस्थावरान् प्राणिनो जीवान् आहारयन्ति, नानायोनिकजन्तुशरीराणि आहारयन्ति इत्यर्थः, नानामनुष्याणां शरीराणि केचित् तद्योनिकत्वाद् आहारयन्ति इत्याख्यातम् ॥१६॥
गर्भजमनुष्या उक्ताः, संमूर्च्छनजाश्च अग्रे वक्ष्यन्ते, साम्प्रतं तिर्यग्योनिकाः, तत्राऽपि पूर्वं जलचरान् आह
अहावरं पुरक्खायं-नाणाविहाणं जलचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं (जहा)- मच्छाणं जाव सुंसुमाराणं च, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य कम्मकडाए जोणीए तहेव जाव तओ एगदेसेणं ऑयमाहारेंति, अणुपुव्वेणं पुट्ठा पलिपागमणुवन्ना तओ कायाओ अभिनिवट्टमाणा अंडं पैंगया जणयंति, पोययं पेगया जणयंति, से अंडे उन्भिज्जमाणे इत्थिं
॥८
॥
१Pएसवीची: २B उयमा० ३ PBD विट्टमाणा ४ AM प्रत्योः सर्वत्र 'पेगया' इत्यस्य स्थाने 'वेगया' इति ज्ञेयं.

Page #167

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
पेगया जणयंति, पुरिसं पेगया जणयंति, नपुंसगं पेगया जणयंति, ते जीवा डहरा समणा आउसिणेहमाहारेंति, अणुपुव्वेणं पुट्ठा वणस्सइकायं तसथावरे य पाणे, तेजीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं नाणाविहाणं जलचरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआणं मच्छाणं जाव सुंसुमाराणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं ॥१७॥
अथार्फ तिर्यम्योनिकानां जलचरपञ्चेन्द्रियाणां स्वरूपम् आख्यातं यथा- मत्स्य-कच्छप- मकर- ग्राह- सुंसुमारादीनां यस्य यद् बीजं, यस्य उदराद्यवकाशो य: तेन स्त्रियाः पुरुषस्य च कर्मकृतायां योनौ जायन्ते, ते च तत्र मातु: आहारेण वृद्धा: स्त्री-पुं-नपुंसकानां अन्यतमत्वेन जायन्ते, गर्भनिर्गता बाला: सन्तो अपां स्नेहं अप्कायमेव आहारयन्ति, वृद्धास्तु वनस्पतिकायम् अन्यान् त्रसस्थावरांश्च यावत् पञ्चेन्द्रियान् अपि आहारयन्ति यदुक्तं
अस्ति मत्स्यस्तिमिर्नाम, अस्ति मत्स्यस्तिमिंगिलः। तिमिगिलगिलोऽप्यस्ति, तगिलोऽप्यस्ति भारत !॥ तथा ते जीवाः पृथिवीशरीरं कर्दमरूपं आहारयन्ति, तच्च आहारितं सत् समानरूपीकृतम् आत्मसात् परिणामयन्ति, शेषं सुगमम् ॥१७॥ अथ स्थलचरान् आह

Page #168

R
अहावरं पुरक्खायं-नाणाविहाणं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं (जहा)एगखुराणं दुखुराणं गंडीपयाणं सणप्फयाणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य कम्म० जाव मेहुणवत्तिए नामं संजोगे समुप्पजइ, ते दुहओ सिणेहं संचिणंति, संचिणित्ता तत्थ णं जीवा इत्थित्ताए पुरिसत्ताए जाव विउटृति, ते जीवा माउउयं पिउसुक्कं एवं जहा मणुस्साणं जाक इत्थिं पेगया जणयंति पुरिसं पि नपुंसगं पि, ते जीवा डहरा समाणा मांयाखीरं सप्पिं आहारेंति, अणुपुव्वेणं पुट्ठा वणस्सइकायं तसथावरे य पाणे ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं नाणाविहाणं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआणं एगखराणं जाव सणप्फयाणं सरीरा नाणावना जाव मक्खाय।।१८॥
अथापरम् आख्यातं नानाविधानां चतुष्पदानां स्वरूपं, तद्यथा- एकखुराणां अश्वखरादीनां द्विखुराणां गोमहिष्यादीनां, गंडीपदानां हस्तिगंडकादीनां, सनखपदानां सिंहव्याघ्रादीनां यथाबीजेन यथाऽवकाशेन सर्वपर्याप्तिं अवाप्य उत्पद्यन्ते, उत्पन्नाश्च मातुः
||८||
१J मातुं खीरं - AM माउक्खीरम्,

Page #169

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
स्तन्यम् आहारयन्ति, वृद्धि प्राप्ताः परेषां शरीरमप्याहारयन्ति, शेषं सुगमम् ॥१८।।
अथ उर:परिसर्पान् आह
अहावरं पुरक्खायं- नाणाविहाणं उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं(जहा) अहीणं अजगराणं आसालियाणं महोरगाणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स जाव एत्थ णं मेहुण० एवं चेव, नाणत्तं अंडयं पेगया जणयंति, पोतजं पेगया जणयंति, से अंडे उन्भिज्जमाणे इत्थिं पेगया जणयंति, पुरिसं पि नपुंसगं पि, ते जीवा डहरा समाणा वाउकायमाहारेंति अणुपुव्वेणं पुट्ठा वणस्सइकायं तस-थावरे य पाणे, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे विय णं तेसिं नाणाविहाणं उरपरिसप्पथलयरतिरिक्खपंचिंदिय० अहीणं जाव महोरगाणं सरीरा नाणावन्ना जावमक्खाय।।१९।।
उर:परिसर्पा अहिप्रमुखा अण्डजत्वेन पोतजत्वेन वा गर्भात् निर्गच्छन्ति, ते च निर्गता मातुः ऊष्माणं वायुं च आहारयन्ति, तेषां च जातिविशेषात् तेनैव आहारेण वृद्धि: जायते, शेषं सुगमम् ॥१९॥ भुजपरिसर्पान् आह

Page #170

अहावरं पुरक्खायं- नाणाविहाणं भूयपरिसप्पथलचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं (जहा)गोहाणं नउलाणं सेहाणं सरडाणं सल्लाणं सरवाणं खराणं घरकोइलियाणं विस्संभराणं मूसगाणं मंगुसाणं पयलाइयाणं जोहाणं चउप्पाइयाणं, तेसिंच णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य जहा उरपरिसप्पाणं तहा भाणियव्वं जाव सारूविकडं संतं, अवरे विय णं तेसिं नाणाविहाणं भूयपरिसप्पपंचिंदियथलयरतिरिक्खाणं० गोहाणं जावमक्खाय।।२०।।
भूजपरिसर्पाणां गोधा-नकुलादीनां यथाबीजेन यथाऽवकाशेन उत्पत्ति: स्यात्, ते च अण्डजत्वेन पोतजत्वेन वा उत्पन्ना मातु: ऊष्मणा वायुना च आहारितेन वृद्धिं यान्ति, शेषं सुगमम् ॥२०॥ अथ खचरान् आह___ अहावरं पुरक्खायं- नाणाविहाणं खहचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं (जहा)चम्मपक्खीणं लोमपक्खीणं सामुग्गपक्खीणं विययपक्खीणं, तेसिंच णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य जहा उरपरिसप्पाणं, नाणत्तं ते जीवा डहरा समाणा माउगाओंसिणं आहारेंति १JAMOणं विरालियाणं २P वृद्धिः ३ JAM समुग्ण० ४ ०उसिणं
॥८
॥

Page #171

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अणुपुव्वेणं पुट्ठा वणस्सइकायं तस थावरे य पाणे, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं नाणाविहाणं खहचरपंचिंदियतिरिक्ख० चम्मपक्खीणं जावमक्खायं ॥ २१ ॥
खचराणाम् उत्पत्तिः एवं ज्ञेया, तद्यथा चर्मपक्षिणां चर्मकीटवल्गुलीचर्मचटिकादीनां, लोमपक्षिणां सारस - राजहंसकाक-बकादीनां, समुद्रपक्षिणो विततपक्षिणश्च बहिर्द्वीपवर्तिनः, तेषां यथाबीजेन यथाऽवकाशेन च उत्पन्नानां एवम् आहारः स्यात्, सापक्षिणी तदण्डकं स्वपक्षाभ्याम् आवृत्य अवतिष्ठति यावत् तदण्डकं तदूष्मणा आहारितेन वृद्धिं प्राप्तं सत् कललावस्थां त्यक्त्वा चंचूप्रमुखान् अवयवान् निष्पाद्य भेदं याति मा उगाओसिणंत्ति- मातृगात्रोष्माणम् इत्यर्थः, ततः पश्चादपि जननीसमानीतेन आहारेण वृद्धिं प्राप्नोति शेषं प्राग्वत् ॥ २१॥ उक्ता: पञ्चेन्द्रिया मनुष्याः तिर्यञ्चश्च, अथ विकलेन्द्रियान् आह
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणिया णाणाविहसंभवा णाणाविहवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तत्थवुक्कमा कम्मोवगा कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा नाणाविहाणं तस - थावराणं पाणाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा अणुसुगत्ताए विउट्टंति, ते जीवा तेसिं नाणाविहाणं
१ P माउगाउसिणं
द्वि.. स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्

Page #172

.
IN (तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य
तेसिं) तसथावरजोणियाणं अणूसुगाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं, एवं दुरूवसंभवत्ताए, एवं खुरदुयत्ताए॥२२॥ ___अथापरम् आख्यातं- इहैके सत्त्वाः कर्मणा तत्र उत्पत्तिस्थाने उपक्रम्य आगत्य नानाविधत्रसस्थावराणां शरीरेषु सचितेषु अचित्तेषु
वा, अणुसुगत्ताए त्ति- अन्यशरीराश्रिततया परनिश्रया विवर्त्तते उत्पद्यन्ते इत्यर्थः, ते च विकलेन्द्रियाः सचित्तेषु मनुष्यादिशरीरेषु K यूका-लिक्षादिकत्वेन जायन्ते, नरभुज्यमानेषु मञ्चकादिषु अचित्तेषु मत्कुणत्वेन उत्पद्यन्ते, तथा नरशरीरेषु विकेलन्द्रियशरीरेषु वा
सचित्ताऽचित्तेषु ते जीवा अणूसुगत्ताए त्ति- अनुसूतत्वेन परनिश्रया कृम्यादित्वेन जायन्ते, केचित् सचित्ते अग्नौ मूषिकादितया, यत्र च अग्नि: तत्र वायुरिति ते वायूद्धवा अपि ज्ञेयाः, पृथ्वीमाश्रित्य कुन्थुपिपीलिकादयो वर्षादौ ऊष्मणा संस्वेदजा जायन्ते, उदके पूतरका डोल्लणका भ्रमरिकादयः, वनस्पतिकाये पनकभ्रमराद्याः, एवं ते जीवाः तानि स्वयोनिशरीराणि आहारयन्ति इति आख्यातम्, अथ पञ्चेन्द्रियमूत्रपुरीषोद्भवान् जीवान् आह-एवमित्यादि एवं पूर्वोक्तप्रकारेण सचित्ताचित्तशरीरनिश्रया यथा विकलेन्द्रिया जायन्ते तथा तत्सम्भवेषु मूत्र-पुरीष-वान्तादिषु परे जन्तवो दुष्ट-विरूपं रूपं येषां ते दूरूपाः, तत्संभवत्वेन- तद्भावेन जायन्ते, ते च
॥८३||

Page #173

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
विष्टादौ शरीरान्निर्गते अनिर्गते वा उत्पन्नाः तदेव विष्टादिकम् आहारयन्ति इति शेषं प्राग्वत्, अथ सचित्तदेहाश्रयान् जन्तून् आहएवं खुरदुगत्ताए त्ति- यथा मूत्रविष्टादौ उत्पादः तथा तिर्यग्देहेषु खुरदुगत्ति चर्मकीटत्वेन जायन्ते, तथाहि- जीवतामेव गोमहिष्यादीनां द्वि.श्रु.स्कन्धे
तृतीयमध्ययनम् चर्मणो अन्तः प्राणिन: सम्मूर्च्छते, ते च तन्मांसचर्मणी भक्षयन्ति, भक्षयन्तश्च तच्चर्मणो विवराणि कुर्वन्ति, गलच्छोणितेषु विवरेषु च ते तिष्ठन्तः तदेव शोणितं भक्षयन्ति, तथा अचित्तगवादिदेहेऽपि तथा सचित्ताचित्तवनस्पतिशरीरेऽपि घुणकीटका: संम्मूर्च्छन्ते, तद्देहमेव भक्षयन्तीति॥२२॥ अथ अप्कायं वक्तुकाम: तत्कारणभूतवायुकथनपूर्वम् आह
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता नाणाविहजोणिया जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा है। नाणाविहाणं तस-थावराणं सरीरेसु सचित्तेसु (वा) अचित्तेसु वा, तं सरीरगं (वातसंसिद्धं) वायसंगहियं वातपरिगयं उर्दू वाएस उड्ढभागी भवति, अहे वाएस अहेभागी भवइ, तिरियं वाएसु तिरिचभागी भवइ, तं (जहा)- उस्सा हिंमए महिया करए हरतणुए सद्धोदए, ते जीवा तेसिं नाणाविहाणं तस-थावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं तस-थावरजोणियाणं उस्साणं जाव सद्धोदगाणं सरीरा नाणावन्ना जावमक्खाय।।२३॥ १ सम्मूय॑न्ते इति टीकायां २ BD अहवाएसु ३Bओस्सा JAM ओसा ४ BD हिममहिया

Page #174

अथ एतदाख्यातम्- इहैके सत्त्वाः कर्मोदयात् तत्र वायुयोनिके अप्काये व्युत्क्रम्य आगत्य नानाविधानां त्रसानां-दर्दुरादीनां KE प्राणीनां स्थावराणां च हरितलवणादीनां सचित्ताऽचित्तदेहेषु तदप्कायशरीरं वायुयोनिकत्वाद् अप्कायस्य वायुना उपादानहेतुभूतेन (संसिद्ध) निष्पादितं तथा वातेन संगृहीतं अभ्रपटलान्तनिर्वृत्तं, तथा वातपरिगतं वायुना अन्योऽन्यानुगतं, ऊर्ध्वं गते वाते ऊर्ध्वभाग भवति, गगनगतवायुवशाद् जलं व्योम्नि सम्मूर्च्छते, अधोगते वाते जलं अपि अध: स्यात्, तिर्यग्गते च तिर्यग, वातयोनिकत्वात् जलस्य यत्र यत्र वायुः परिणमति तत्र तत्र तत्कार्यभूतं जलमपि सम्मूर्च्छते, जलभेदान् वक्ति- उस्सत्ति- अवश्यायः, हिमं, महिका घूमरी, करकाः, हरतणुत्ति- तृणाग्रप्राप्ता जलबिन्दवः, शुद्धोदकं प्रतीतं। इहैके जीवा: तत्र जले जाता नानाविधत्रसस्थावराणाम् उत्पत्त्याधारभूतानां स्नेहं भक्षयन्ति, शेषं सुगमम् ॥२३॥ वातयोनिकं जलम् उक्त्वा जलसंभवं जलम् आह
अहावरं पुरक्खायं-इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवा जाव कम्मनियाणेणं तत्थवुक्कमा तस-थावरजोणिएस उदगेसु उदगत्ताए विउदृति, ते जीवा तेसिं तस-थावरजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं तस-थावरजोणियाणं उदगाणं जावमक्खाय।।२४॥
॥८४॥

Page #175

श्री सूत्रकृतागदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्
इहैके सत्त्वा वातवशोत्पन्नत्रस-स्थावरदेहाऽऽधारभूतं उदकं योनि: उत्पत्तिस्थानं येषां ते तथा, तथा उदकसंभवा: त्रसस्थावरयोनिकेषु उदकेषु अपरोदकतया उत्पद्यन्ते, ते च जलसत्त्वा: तेषां त्रसस्थावरयोनिकानां जलानां स्नेहं पराणि अपि पृथिव्यादिशरीराणि च आहारयन्ति, तच्च पृथिव्यादिशरीरं भक्षितं सत् सारूप्यमानीय आत्मसात् कुर्वन्ति, अन्यानि अपि तत्र त्रसस्थावरशरीराणि वर्तन्ते, तेषां च नीरयोनिकानां नीराणां नानाविधानि शरीराणि वर्तन्ते, एतदाख्यातम् ॥२४॥
तदेवं त्रसस्थावरदेहसंभवं जलं योनित्वेन प्रदर्श्य अधुना निर्विशेषणं जलसंभवमेव जलं दर्शयति
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता उदगजोणियाणं (जाव कम्मनियाणेणं तत्थवक्कमा उदगजोणिएसु उदएसु उदयत्ताए विउद॒ति, ते जीवा तेसिं उदगजोणियाणं) उदगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं सरीरा नाणावन्ना जावमक्खाय।।२५।।
इहैके सत्त्वा उदकयोनिकेषु उदकेषु उत्पद्यन्ते, ते च तेषां जलसंभवानाम् आत्माऽऽधारभूतानां शरीरं भक्षयन्ति, शेषं प्राग्वत्।।२५॥ अथ जलाधारभूतान् त्रसान् प्राहअहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता उदगजोणिया जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा उदग

Page #176

जोणिएस उदएस तसपाणत्ताए विउद॒ति, ते जीवा तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति. ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं उदगजोणियाणं तसपाणाणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खाय।।२६॥
इहैके सत्वा उदकयोनिकेषु उदकेषु त्रसप्राणितया पूतरकादित्वेन उत्पद्यन्ते, ते च उत्पद्यमाना उत्पन्नाश्च तेषां जलयोनिकानां जलानां स्नेहमाहारयन्ति, शेषं प्राग्वत् ॥२६॥
अथ तेजस्कायमाह
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता नाणाविहजोणिया जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरेष सचित्तेस अचित्तेस वा अगणिकायत्ताए विउदति, ते र जीवा तेसिं नाणाविहाणं तस- थावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं
जाव संतं, अवरे वि य णं तेसिं तसथावरजोणियाणं अगणीणं सरीरा नाणावन्ना जावमक्खायं, सेसा तिन्नि आलावगा जहा उदगाणं॥२७॥
॥८५॥

Page #177

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
KOLKAKKAKKASH
एके सत्त्वा: कर्मोदयात् नानाविधानां त्रसस्थावराणां देहेषु सचित्तेषु अचित्तेषु वा अग्नित्वेन विवर्त्तन्ते प्रादुर्भवन्ति, तथा । हि- पञ्चेन्द्रियतिरश्चां दन्तिमहिषादीनां परस्परं युद्धावसरे दन्तश्रुङ्गयोगे अग्नि: उत्पद्यते, एवं अचित्तेषु अपि तदस्थिघर्षणाद् अग्ने: उत्पत्तिः से द्वि.श्रु.स्कन्धे विकलेन्द्रियशरीरेषु अपि यथासम्भवं योज्यं, स्थावरेषु वनस्पतिपाषाणादिषु सचित्ताचित्तेषु अग्निजीवाः समुत्पद्यन्ते, ते च तत्रोत्पन्नाः
तृतीयमध्ययनम् तेषां त्रसंस्थावराणां स्नेहमाहारयन्ति, शेषं सुगमम्, अन्ये त्रयोऽपि आलापका उदकवद् द्रष्टव्या:॥२८॥ अथ वायुकायमाह
अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता नाणाविहजोणिया जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा वाउकायत्ताए विउटुंति, जहा अगणीणं तहा भाणियव्वं चत्तारि गमा।।२९॥ इदम् अग्निकायवद् व्याख्येयम् ॥२९॥ अथ पृथिवीकायमाह- अहावरं पुरक्खायं- इहेगइया सत्ता नाणाविहजोणिया जाव कम्मनिदाणेणं तत्थवुक्कमा नाणाविहाणं तसथावराणं (पाणाणं) सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा पुढवित्ताए सक्करत्ताए, इमाओ गाहाओ अणुगंतव्वाओ

Page #178

पुढवी य सक्करा वालुया य, उवले सिला य लोणूसे । अय तउय तंब सीसग, रूप्प सुवन्ने य वइरे य॥१॥ हरियाले हिंगुलए, मणोसिला सांसअंजण पवाले। अब्भपडलऽभवालय, बायरकाए मणिविहाणे ॥२॥ गोमेज्जए य रुयए, अंके फलिहे य लोहियक्खे य। मरगय मसारगल्ले, भूयमोयग इंदणीले य॥३॥ चंदण गेरुय हंसगब्भ, पुलए सोगंधिए य बोधव्वे । चंदप्पह वेरुलिए, जलकंते सूरकंते य ॥४॥
एयाओ गाहाओ एएसु भाणियव्वाओ गाहासु जाव सूरकंतत्ताए विउद॒ति, ते जीवा तेसिं नाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, १JAM सासगंजण
॥८६॥

Page #179

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अवरे वि य णं तेसिं तस थावरजोणियाणं पुढवीणं सक्कराणं वालुयाणं जाव सूरकंताणं सरीरा नाणावन्ना जाव मक्खायं, सेसा तिन्नि आलावगा जहा उदगाणं ॥ ३० ॥
इहैके सत्त्वाः कर्मवशगाः नानाविधत्रसस्थावराणां देहेषु सचित्तेषु अचित्तेषु वा पृथिवीत्वेन उत्पद्यन्ते, तद्यथा- सर्पशिरस्सु मणयः, करिदन्तेषु मौक्तिकानि विकलेन्द्रियेषु अपि शुक्त्यादिषु मौक्तिकानि, स्थावरेषु अपि वंशादिषु तानि एव, एवमचित्तेषु ऊषरादिषु लवणत्वेन जायन्ते, तदेवं पृथिवीकायिका नानाविधासु पृथ्वीषु शर्करा वालुको -पल- शिला- लवणादिभावेन तथा गोमेदकादिरत्नभावेन च बादरमणिविधानतया समुत्पद्यन्ते एयाओ गाहाओ त्ति- एता गाथा अनुगन्तव्याः, एतद्गाथानुगमेन पदानि वाच्यानि, पुढवी यसकरा वालुया य इत्यादि, अत्र पदोच्चारो यथा, पुढवित्ताए, सक्करत्ताए, वालुयत्ताए इत्यादि, एवं गाथानुसारेण पदानि वाच्यानि यावत् सूरकंतत्ताए त्ति. शेषं सुगपं, एवं चत्वारोऽपि आलापका उदकगमेन ज्ञेयाः ॥ ३० ॥ अथ सर्वजीवान् आश्रित्य आहअहावरं पुरखायं सव्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता नाणाविहजोणिया नाणाविहसंभवा नाणाविहवुक्कमा सरीरजोणिया सरीरसंभवा सरीरवुक्कमा सरीराहारा कम्मोवगा कम्मनिदाणा कम्मईया कम्मठिया कम्मणा चेव विप्परियासुर्वेंति । से एवमायाणह, से एवमायाणित्ता आहारगुत्ते समिए सहिए सदा जए त्तिबेमि । ॥ ३१ ॥ | आहारपरिन्ना सम्मत्ता।।
द्वि. श्र. स्कन्धे तृतीयमध्ययनम्

Page #180

अथापरम् इदमाख्यातं- सर्वे जीवा नानाविधयोनिका नानाविधयोनिषु उत्पद्यन्ते, यत्र च उत्पद्यन्ते तत्र तत्तद्देहाहारिणः स्युः, तेन आहारेण च अगुप्ताः कर्मवशगाः चतुर्गतिषु भ्रमन्ति, से एवमायाणह त्ति- तदेवं जानीत यूयं यत्पूर्वोक्तं सर्वं, एवं ज्ञात्वा आहारगुप्तः पञ्चसमितियुतः समितः सहितो वा ज्ञानादिभिः सदा यंतेत संयमे प्रयत्नवान् भवेदिति, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥३१॥
१ BD यते
द्वितीयश्रुतस्कन्धे आहारपरिज्ञाऽऽख्यं तृतीयाध्ययनं समाप्तम् ।।
॥८७॥

Page #181

अथ द्वितीयश्रुतस्कन्धे चतुर्थप्रत्याख्यानाध्ययनप्रारंभः
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे चतुर्थमध्ययनम्
KEEEEEEEEEEEEETKE
अथ प्रत्याख्यानक्रियाऽऽख्यं चतुर्थाऽध्ययनमारभ्यते, तस्येदं सूत्रम्..सुयं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु पच्चक्खाणकिरिया नाम अज्झयणे, तस्स णं अयमद्वे- आया अपच्चक्खाणी यावि भवइ, आया किरियाकुसले यावि भवइ, आया मिच्छासंठिए यावि भवइ, आया एगंतदंडे यावि भवइ, आया एगंतबाले यावि भवइ, आया एगंतसुत्ते यावि भवइ, आया अविचारमण-वयस-काय-वक्के यावि भवइ, आया अपडिहयपच्चक्खाणपावकम्मे यावि भवइ, एस खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते, से बाले अवियारमण-वयस-काय-वक्के सुविणमवि न पस्सइ, पावे य से कम्मे कज्जइ॥१॥
श्रुतं मया आयुष्मता भगवता इदम् आख्यातम्- इहाले प्रत्याख्यानक्रिया नाम अध्ययनं, तस्य अयमर्थः - आत्मा स्वभावत एव अप्रत्याख्यानी भवति, अपि शब्दात् स कदाचित् प्रत्याख्यानी अपि भवति, आत्मा क्रियाकुशल: सदाचारः स्याद् _ १JBD नामज्झ० २JAM ०क्खायपाव०

Page #182

अक्रियाकुशलोऽपि, आत्मा मिथ्यात्वसंस्थितः, आत्मा एकांतदंडो हिंसक: स्याद् आत्मा बालः, सुप्तो भावसुप्तश्च, अविचाराणि अशोभनानि मनो-वच:-काय-वाक्यानि यस्य स तथा, वाग्ग्रहणेनैव वाक्यस्य गतार्थत्वात् पुनः वाक्यग्रहणं वाग्व्यापारस्य प्राचुर्यज्ञापनार्थम्, तथा अप्रतिहतप्रत्याख्यानपापकर्मा- अप्रतिहतम्-अनिवारितं प्रत्याख्यानेन-विरत्या पापकर्म येन स तथा, एवमेष आत्मा असंयतो अविरतो अप्रतिहतप्रत्याख्यानपापकर्मा सक्रियो असंवृत्त एकान्तदंड: एकान्तबाल: एकान्तसुप्तः स बालो अविचारमनो-वच: काय-वाक्यः, स एवम्भूतः पटुविज्ञानरहितः स्वप्नमपि न पश्यति, तेनाऽपि एवम्भूतेन अव्यक्तज्ञानेनाऽपि पापं कर्म बध्यते॥१॥ ___ एवं स्थिते शिष्यः प्रज्ञापकं आचार्यम् एवमवादीत्, अथवा आचार्याऽभिप्रायं शिष्योऽनूद्य निषेधति
(तत्थ चोयए पन्नवगं एवं वयासी-) असंतएणं मणेणं पावएणं असंतियाए वईए पावियाए असंतएणं काएणं पावएणं अहणंतस्स अमणक्खस्स अविचार-मण-वयस-काय-वक्कस्स सुविणमवि अपस्सओ पावकम्मे णो कज्जड़।
कस्स णं तं हेउं ? चोयग एवं बवीति- अण्णयरेणं मणेणं पावएणं मणवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ, अण्णयरीए वईए पावियाए वयवत्तीए पावे कम्मे कज्जइ, अण्णयरेणं काएणं पावएणं कायवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ, हणंतस्स समणक्खस्स सवियारमण-वयस-काय-वक्कस्स
॥८॥

Page #183

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे द्वितीयमध्ययनम्
सुविणमवि पासओ, एवंगुणजातीयस्स पावे कम्मे कज्जइ, पुणरवि चोयगे एवं बवीति, तत्थ णं जे ते एवमाहंसु- *असंतएणं मणेणं पावएणं असंतियाए वईए पावियाए असंतएणं कायेणं पावएणं अहणंतस्स अमणक्खस्स अवियारमण- वयस- काय- वक्कस्स सुविणमवि अपस्सओ पावे कम्मे कज्जइ, जे ते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु ॥२॥
असंतएणंत्ति- असता अविद्यमानेन मनसा अप्रवृत्तेन अशोभनेन तथा वाचा कायेन च पापेन असता, तथा सत्वान् अघ्नतः, अमनस्कस्थ, अविचारमनोवाक्कायवाक्यस्य, स्वप्नम् अपि अपश्यत: स्वप्नांन्तिकं च कर्म न अपचयं याति इत्येवम् अव्यक्तविज्ञानस्य पापं कर्म न बध्यते । कस्य हेतो: केन कारणेन तत्पापं कर्म बध्यते? नाऽत्र कश्चिद् अव्यक्तविज्ञानत्वात् पापकर्मबन्धहेतुः इत्यर्थः, तदेवं शिष्य एव स्वाऽभिप्रायेण पापकर्मबन्धहेतुमाह, अनयरेणं ति- कर्माश्रवद्वारभूतेन मनोवाक्कायानाम् अन्यतरेण क्लिष्टेन तत्प्रत्ययिकं कर्म बध्यते तथा घ्नत: सत्वान् समनस्कस्य सविचारमनोवाक्कायवाक्यस्य स्वप्नमपि पश्यत: स्पष्टविज्ञानस्य एवंगुणजातीयस्य पापं कर्म बध्यते, न पुनः एकेन्द्रियविकलेन्द्रियादेः पापकर्मसंभव इति, तेषां घातकस्य मनोवाक्कायव्यापारस्य अभावात्, तस्मात् नैव स्वप्नांतिकं अविज्ञोपचितम् कर्म विद्यत इति, एवं सति ये ते एवमुक्तवन्तः, तद्यथा अविद्यमानैः एव अशुभैः योगैः पापं ** एतदन्तर्गतः पाठः P प्रतौ नोपलभ्यते, १BD पापकर्म

Page #184

कर्म क्रियते, मिथ्या ते एवमुक्तवन्त इति ॥२॥ एवं आचार्यपक्षं दूषयित्वा नोदकेन स्वपक्षे स्थापिते आचार्य आह
तत्थ पन्नवगे चोअगं एवं वयासि - तं सम्मं जं मए पुव्वुत्तं 'असंतएणं मणेणं पावएणं असंतियाए पाविया असंतणं कारणं पावएणं अहणंतस्स अमणक्खस्स अवियारमण-वयस-कायवक्स सुविणमवि अपस्सओ पावे कम्मे कज्जइ', कस्स णं तं हेऊ? आचार्य आह- तत्थ खलु भगवया छज्जीवनिकाया हेऊ पन्नत्ता तं ( जहा ) - पुढवीकाइया जाव तसकाइया, इच्चेएहिं छहिं
काहिं आया पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे, तं ( जहा ) - पाणाइवाए जाव परिग्गहे कोहे जाव मिच्छादंसणसल्ले॥३॥
आचार्यः स्वमतमनूद्य युक्त्या साधयति, तं सम्मंत्ति- तत् सम्यक् यन्मया उक्तम् 'अव्यक्तयोगानाम् अपि कर्म बध्यते' इति तद् युक्तं, एवमुक्ते शिष्य आह- कस्य हेतोः केन कारणेन तत्सम्यग् ? इति चेद् आह- तत्थ खलु इत्यादि- तत्र भगवता षड् जीवनिकाया: कर्मबन्धहेतुत्वेन स्थापिताः, तद्यथा- पृथ्वी कायिका इत्यादि, इत्येतैः षड्जीवकायैः आत्मा प्रतिहतं विघ्नितं प्रत्याख्यातं
१ B ० निकाय
॥८९॥

Page #185

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे चतुर्थमध्ययनम्
नियमितं पापं कर्म येन स तथा, जीवेषु विरतः, एवंभूतो न स अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, नित्यं प्रकर्षेण शठः- प्रशठः, व्यतिपाते- हिंसायां चित्तं यस्य स व्यतिपातचित्तः, स्वपरदण्डहेतुत्वाद् दण्डः, प्रशठश्चासौ व्यतिपातचित्तदण्डश्च इति, तद्यथा प्राणातिपाते विधेये प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः, एवं मृषावादादिषु अपि वाच्यं यावत् मिथ्यादर्शनशल्यं, तदेवम् एकेन्द्रियविकलेन्द्रिया अपि हिंसादिदोषवत्तया मिथ्यात्वाऽविरति-प्रमाद-कषाय-योगाश्रितत्वेन अस्वप्नाद्यवस्थायामपि कर्मबन्धका एव इति, एवं सति यत् परेणोक्तम् अव्यक्तविज्ञानानां अघ्नताम् अमनस्कानां न कर्मबन्ध इति तत् निरस्तं ज्ञेयम् ॥३॥ अथाऽऽचार्य: स्वमतसिद्धये दृष्टांतमाह
तत्थ खलु भगवया वहयदिटुंते पन्नत्ते, से जहानामए वहए सिया गाहावइस्स वागाहावइपुत्तस्स वा रणो वा रायपुरिसस्स वा खणं निदाए पविसिस्सामि खणं लद्धणं वहिस्सामि पहारेमाणे, से किं नु हु नाम से वहए तस्स वा गाहावइस्स तस्स वा गाहावइपुत्तस्स तस्स वा रनो तस्स वा रायपुरिसस्स खणं निदाए पविसिस्सामि खणं लघणं वहिस्सामि त्ति पहारेमाणे दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूते मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे भवइ? एवं वियागरेमाणे समियाए वियागरे चोयए- हंता भवइ॥४॥

Page #186

तत्र खलु भगवता वधकदृष्टान्तः प्रज्ञप्तः, तद्यथा नाम कश्चिद् वधक: स्यात्, गृहपतेः गृहपतिपुत्रस्य वा राज्ञो राजपुरुषस्य वा उपरि कुतश्चिन्निमित्तात् कुपित: सन् क्षणं अवसरं निदाय प्राप्य गृहे पुरे वा घाताय प्रवेक्ष्यामि, क्षणं अवसरं छिद्रादिकं लब्ध्वा वध्यं हनिष्यामि इति संप्रधारयन् दिवा बा रात्रौ वा सुप्तो वा जाग्रद् वा अमित्रभूतो मिथ्यासंस्थितो नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो हिंसाऽध्यवसायी भवति, अयमर्थः, कोऽपि कस्याऽपि गृहपत्यादेः उपरि कुपित: तं हन्तुकामोऽपि यावदवसरं छिद्रं न लभते तावत्कार्यान्तरे प्रवर्त्तते, एवं स स्वकार्यप्रवृत्तोऽपि हिंसामकुर्वन्नपि वध्यस्य हिंसाऽवसरापेक्षी नित्यं रागद्वेषाकुलः स्यात्, एवमेकेन्द्रियविकलेन्द्रिया अपि विरते: अभावात् तदयोग्यतया हिंसामकुर्वन्तोऽपि तत्प्रत्ययिकेन कर्मणा बध्यन्त एव इत्यर्थः। अथ आचार्य एव स्वाभिमतार्थं परप्रश्नपूर्वम् आह- से किं नु इत्यादि- आचार्य: स्वयं निर्णीतार्थोऽपि ईय॑या परं पृच्छति, किमसौ वधकपुरुषो हननावसरापेक्षी नित्यं हिंसानुगतचित्त: स्यात् किं वा न? इति पृष्टः पर: समतया मध्यस्थ: सन् यथाऽवस्थितमेव व्यागृणीयात् कथयेत् तद्यथा हन्त आचार्य भवति असौ अमित्रभूत इति ॥४॥ अथ दार्टीतिकं दर्शयति
जहा से वहए तस्स वागाहावइस्स तस्स वागाहावइपुत्तस्स तस्स वारन्नो तस्स वारायपुरिसस्स खणं निदाए पविसिस्सामि खणं लभ्रूणं वहिस्सामि त्ति पहारेमाणे दिया वा राओ वा सुत्ते वा
॥९०॥

Page #187

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
जागरमाणे वा अमित्तभूते मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे, एवामेव बाले वि सव्वेसिं पाणणं जाव सव्वेसिं सत्ताणं दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूते मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे तं ( जहा ) - पाणाइवाए जाव मिच्छादंसणसल्ले, एवं खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एतत्ते यावि भवइ, से बाले अवियारमण - वयस - काय वक्के सुविणमवि न पस्सइ, पावे य कम्मे कज्जइ ॥ ५ ॥
जहा सेत्ति यथा असौ वधक इत्यादिना दृष्टांतमनूद्य दाष्टतिकं दर्शयति एवामेव इत्यादि यथा असौ वधको अवसरापेक्षी वध्यस्य हिंसाम् अकुर्वाणो अपि अमित्रभूतो भवति एवमसौ अपि बालो अस्पष्टविज्ञानो निवृत्तेः अभावाद् योग्यतया सर्वेषां प्राणिनां हन्ता स्यात्, यावत् मिथ्यादर्शनशल्योपेतः स्यात्, कोऽर्थ : ? - यद्यपि विनयादिकं कुतश्चित् कारणाद् असौ वित् तथाऽपि उदायिनृपमारकवत् अन्तः दुष्ट एव, नित्यं हिंसाऽनुगतचित्तश्च यथा पर्शुरामः कृतवीर्यं हत्वाऽपि ततः सप्तवारं निःक्षत्रां पृथ्वीं चकार, यदुक्तं
द्वि. श्रु. स्कन्धे चतुर्थमध्ययनम्

Page #188

अपकारसमेन कर्मणा, न नरस्तुष्टिमुपैति शक्तिमान् । अधिकां कुरुतेऽरियातनां, द्विषतां मूलमशेषमुद्धरेत् ।। इति,
एवमसौ अपि अमित्रभूत: स्यादिति, अथ पूर्वोक्तार्थं अनुवदन् उपसंहरति, एवं खलु भगवया इत्यादि- यथा वधको अनिवृत्तत्वाद् दुष्टः, एवमेकेन्द्रियादिको अस्पष्टविज्ञानोऽपि अविरतत्वाद् दुष्ट एवेति, शेषं सुगमं यावत् पापं कर्म क्रियत इति।।५।। तदेवं पूर्वोक्तार्थनिगमनं कृत्वा अधुना स सर्वप्राणिनां दुष्टाऽऽत्मा स्यादिति दर्शयति
जहा से वहए तस्स वा गाहावइस्स जाव रायपुरिसस्स पत्तेयं (पत्तेयं) चित्तं समादाय दिया वा राओ वा सत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे भवइ, एवामेव बाले सव्वेसिं पाणाणं जाव सव्वेसिं सत्ताणं पत्तेयं पत्तेयं चित्तं समादाय दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए जाव चित्तदंडे भवइ॥६॥
यथा असौ वधको गृहपत्यादेः प्रत्येकं सर्वेषु वध्येषु घातकचित्तं समादाय प्राप्ताऽवसरो अहमेतं हनिष्यामि इति कृत्वा दिवा रात्रौ वा सुप्तो जाग्रद् वा सर्वावस्थासु सर्वप्राणिनां प्रत्येकं अमित्रभूतो अघ्नन् अपि मिथ्यासंस्थितो नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो
KEEKLEEKENAKAKKARNE
॥९॥
१Pराउ २B अहमेनं

Page #189

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे र चतुर्थमध्ययनम्
भवति, एवं बाल एकेन्द्रियादिः अपि सर्वप्राणिनां विरते: अभावात् प्रत्येकं घातकचित्तं समादाय नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः स्यात्, तत्प्रत्ययिकेन कर्मणा बध्यत इति ॥६॥ __एवं षड्जीवनिकायेषु प्रत्येकं अमित्रभूततया पापानुबन्धित्वे दर्शिते परो व्यभिचारं दर्शयति
जो इणढे समढे-इह खलु बहवे पाणा जे इमेणं सरीरसमुस्सएणं णो दिठ्ठा वा सुया वा नाभिमया वा विण्णाया वा जेसिं णो पत्तेयं पत्तेयं चित्तं समादाय दिया वा राओ वा ते वा जागरमाणे वा अमित्तभए मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे तं (जहा)- पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले।।७॥
नायमर्थः समर्थो यत् सर्वेऽपि प्राणिनः सर्वेषां जीवानाम् अमित्रभूता इति, तत्र पर: स्वपक्षसिद्धये युक्तिमाह- इह बहवो अनन्ताः प्राणिनः सन्ति ये अमुना शरीरसमुच्छ्रयेण अनेन शरीरेण न कदाचिद् दृष्टाः चक्षुषा, न श्रुताः कर्णाभ्यां, नाभिमता: न इष्टाः, न च विज्ञाता ज्ञानेन इति कथं तद्विषयः तेषु अमित्रभावः स्यात्? तेषां जीवानां कदाचिदपि विषयम् अप्राप्तानां कथं वधं प्रति चित्तसमादानं स्यातू? न चाऽसौ तान् प्रति प्रशठव्यतिपातचित्तदंड स्यात्, शेषं सुगमम् ॥७॥

Page #190

एवं सति न सर्वविषयं प्रत्याख्यानं युज्यते, ये जीवा हिंसादिविषयप्राप्ताः स्युः तेषामेव प्रत्याख्यानं क्रियते इति परेण उक्ते आचार्य आह
तत्थ खलु भगवया दुवे दिटुंता पन्नत्ता, तं (जहा)- सन्निदिटुंते असन्निदिटुंते य । से किं तं सन्निदिटुंते? सन्निदिटुंते जे इमे सन्निपंचेंदिया पजत्तगा एतेसिं णं छज्जीवनिकाए पडुच्च तं (जहा)या पुढविकायं जाव तसकायं, से एगइओ पंइन्नं कुज्जा, पुढविकाएणं किच्चं करेइ वि कारवेइ वि,
तस्स णं भवइ एवं खलु अहं पुढविकाएणं किच्चं करेमि वि कारवेमि वि, णो चेव णं से एवं भवइ इमेण वा इमेण वा, से यतेणं पुढविकाएणं किच्चं करेइ कारवेइ वि, से य ताओ पुढविकायाओ अस्संजय-अविरयअपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे यावि भवइ, एवं जाव तसकाए त्ति भाणियव्वं, से एगइए छहिं जीवनिकाएहिं किच्चं करेइ वि कारवेइ वि, तस्स णं एवं भवइ *एवं खलु अहं छहिं जीवनिकाएहिं किच्चं करेमि वि कारवेमि वि, णो चेव णं से एवं भवइ इमेहिं वा इमेहिं वा, से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहिं किच्चं करेड़ विकारवेड़ वि, से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहिं
॥१२॥
१JAM पइन्नं कुज्जा इति नास्ति ** एतदन्तर्गत: पाठो B प्रतौ नोपलभ्यते

Page #191

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अस्संजय-अविरय-अपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे तं (जहा)- पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले, एस खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सुविणमवि अपस्सओ पावे य से कम्मे कज्जइ, से य सन्निदिटुंते णं ॥८॥
यद्यपि सर्वजीवेषु हिंसापरिणामो मोत्पद्यते तथाऽपि अविरतिसद्भावात् तद्विषयः कर्मबन्धो भवत्येव, अत्र दृष्टांतद्वयमाह- संज़िदृष्टान्तो असंज्ञिदृष्टांतश्च, कोऽयं संज्ञिदृष्टान्त:? के इमे सजिपञ्चेन्द्रियाः तेषां मध्ये कश्चिदेक: षड्जीवनिकायान् प्रतीत्य आश्रित्य एवं प्रतिज्ञा कुर्यात्, अहं पृथिवींकायेनैव एकेन कृत्यं करोमि कारयामि, स च एवं कृतप्रतिज्ञ: तेन तस्मात् तस्मिन् तं च करोति कारयति च, शेषकायेभ्यो निवृतः, तस्य च एवंभूतो अभिप्राय: तद्यथा - अहं पृथिवीकायेन कृत्यं करोमि कारयामि च, एवं प्रतिज्ञायां कृतायां विशेषाभिप्रायो न स्याद् यत् श्वेतेन कृष्णेन वा पृथ्वीकायेन कृत्यं करोमि कारयामि वा, स तस्मात् पृथ्वीकायाद् अनिवृतो अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा स्यात्, एवं अप्-तेजो-वायु- वनस्पतिषु अपि वाच्यं, यथा कश्चिद् अप्कायाद् अनिवृत्तः कश्चित् तेजस्कायादिति, शेषकायैस्तु व्यापार करोति, कश्चित् षट्सु अपि जीवनिकायेषु अनिवृत्तो असंयतत्वात् तैः कार्यं करोति कारयति, न पुनः तद्विशेषप्रतिज्ञा, एवं मृषावादेऽपि वाच्यं-यथा इदं मया वक्तव्यं अनृतं इदं न वक्तव्यं, स च तस्मात् मृषावादाद् अनिवृत्तत्वाद् १BD भवति

Page #192

असंयतः स्यात्, तथा इदं अदत्तं मया ग्राह्यं इदं तु न ग्राह्यं, एवं मैथुनपरिग्रहेषु अपि वाच्यं तथा क्रोध मान- माया- लोभेषु अपि स्वयं विचार्य वाच्यं, तदेवं असौ हिंसादीनि अकुर्वन्नपि अविरतत्वात् तत्प्रत्ययिकं कर्म बध्नाति, ततो देश-काल-स्वभावविप्रकृष्टेषु अपि जीवेषु अमित्रभूतो असौ स्यात्, तथा कश्चिद् ग्रामघातादौ प्रवृत्तो यद्यपि तेन केचित् नरा न दृष्टाः तथाऽपि तद्घातनिवृत्तेः अभावाद् योग्यतया तद्घातक इत्युच्यते एवम् अविरतेः कर्मबंधो ज्ञेयः ॥ ८॥ अथ असंजिदृष्टान्तम् आह
से किं तं असण्णिदिट्ठते? असण्णिदिट्टंते जे इमे असण्णिणो पाणा, तं ( जहा ) - पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया, छट्ठा वेगया तस्सा, जेसिं णो तक्का इ वा सन्ना इ वा पन्ना इ वा मणे इवावई इ वा सयं वा करणाए अन्नेहिं वा कारवित्तए करंतं वा समणुजाणित्तए, ते विणं बाले सव्वेसिं पाणाणं जाव सव्वेसिं सत्ताणं दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूया मिच्छासंठिया निच्चं पसढविउवायचित्तदंडा तं ( जहा ) - पाणाड़वाए जाव मिच्छादंसणसल्ले इच्चेवं जाण, जइ वि तेसिं नो चेव मणो नो चेव वई तह वि पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए सोयणयाए जूरणयाए तिप्पणयाए पिट्टणयाए परितप्पणयाए ते दुक्खण- सोयण जाव परिकिलेसाओ
१ JAM तसा पाणा
॥९३॥

Page #193

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
से द्वि.श्रु.स्कन्धे की चतुर्थमध्ययनम्
अप्पडिविरया भवंति॥९॥
ये इमे असंज्ञिन: तद्यथा पृथ्वीकाया यावद् वनस्पतिकायाः, तथा षष्टा अप्येके त्रसा: यावत् सम्मूर्छिमपञ्चेन्द्रिया: ते सर्वेऽपि अंसज्ञिनो, येषां न तर्को विचारः, न संज्ञा दीर्घकालसम्बन्धिनी, न प्रज्ञा स्वबुद्धिकृता, न मनो अवग्रहादिमति:, न वाक् स्पष्टवर्णा, तथा स्वयं करोमि अन्यैः कारयामि कुर्वन्तं अनुजानामि इति अभिप्रायो नास्ति इति ते असंज्ञिनो बालाः सर्वेषां जीवानां घातनिवृत्तेः अभावात् योग्यतया घातका एव, असत्यभाषका अपि अविरतत्वात्, अदत्तग्राहिणोऽपि दध्यादिभक्षणात्, तीव्रनपुंसकवेदोदयात् मैथुननिवृत्तेः अभावाच्च मैथुनप्रवृत्ताः, परिग्रहवन्तोऽपि अशनादेः स्थापनात्, एवं क्रोध-मान- माया-लोभा यावत् मिथ्यादर्शनशल्यसद्भावश्च तेषां ज्ञेयः, ततश्च ते कर्मबन्धकाः स्युः, तथा यद्यपि ते विशिष्टमनोवाग्व्यापाररहिता: तथाऽपि सर्वजंतूनां दुक्खणयाए त्ति- दुःखोत्पादनतया, शोचनतया शोकोत्पादनकत्वेन, जूरणं वयोहानिः तत्करणतया, त्रिभ्यो मनोवाक्कायेभ्यः पातनं त्रिपातनं तद्भाव: तया, पिट्टणयाए त्ति मुष्टिलोष्टादिभि: कुट्टनेन, परितापनया बहिरन्तञ्च पीडया, ते असंज्ञिनो यद्यपि दूरस्थानां विषयम् अनागतानां जीवानां दुःखं नोत्पादयन्ति तथाऽपि अविरतत्वाद् दुःखशोचनादे: अविरता: स्युः, ततश्च कर्मणा बध्यन्ते।॥९॥
इइ खलु ते असन्निणो संता अहोणिसं पाणाइवाए उवक्खाइजति जाव अहोनिसं परिग्गहे
१D पाणाइवायाए

Page #194

उवक्खाइजंति (जाव मिच्छदंसणसल्ले उवक्खाइजति), सव्वजोणिया वि खलु सत्ता सन्निणो " होच्चा असन्निणो हुंति, असन्निणो होच्चा सन्निणो हुंति, हुजा सन्नी अदुवा असन्नी, तत्थ से अविचित्ता अविधूणिया असमुच्छिया अणणुताविया सन्निकायाओ वा असन्निकायं संकमंति है (१) असन्निकायाओ वा सनिकायं संकमंति(२) सन्निकायाओ वा सन्निकायं संकमंति(३) असन्निकायाओ वा असन्निकायं संकमंति(४), जे एते जीवा सन्नी वा असण्णी वा सव्वे ते । मिच्छायारा निच्चं पसढविउवायचित्तदंडा तं (जहा)- पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले, एवं खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते, ते बाले अवियारमण-वयस-काय-वक्के सुविणमवि न पासओ पावे य से कम्मे कज्जइ।।१०॥
इति अमुना प्रकारेण, 'खलुः वाक्यालंकारे', ते पृथ्वीकायादयो असंज्ञिनः सन्तो अहर्निशं प्राणातिपाते कर्तव्ये तद्योग्यतया तदसम्प्राप्तौ अपि ग्रामघातकवत् उपाख्यायन्ते यावत् मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यायन्ते, ते च कर्मवशात् सर्वयोनिका अपि जीवा: पर्याप्त्यपेक्षया यावन्मन:पर्याप्ति: न निष्पद्यते तावत् करणतो असंज्ञिनः सन्तः पश्चात् संज्ञिनो भवन्ति एकस्मिन् एव जन्मनि, अन्यजन्मनि १J अविविंचिया A अविविचित्ता २ PBD असंजए नास्ति
॥९४||

Page #195

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे चतुर्थमध्ययनम्
तु एकेन्द्रियादयोऽपि मनुष्यादयः स्युः परं भव्याऽभव्यत्ववद् न नियमः, भव्याऽभव्यत्वे हि न कर्मायत्ते, अतो न ताभ्यां व्यभिचारः, ये पुन: कर्मवशगा: ते संज्ञिनो भूत्वा अन्यत्र असंज्ञिनः स्युः, असंज्ञिनश्च भूत्वा संज्ञिन इति, तत्र यत्कर्म बद्धम् अस्ति तस्मिन् सत्येव तद् अविविच्य अपृथक्कृत्य अविधूय असमुच्छिद्य अननुताप्य, एते चत्वारोऽपि शब्दा एकार्थिकाः, तदेवम् अत्यक्तकर्माणो असंज्ञिकायात् संज्ञिकायं संक्रामन्ति, संज्ञिकायाद् असंज्ञिकायं च, संज्ञिकायात् संज्ञिकायम्, असंज्ञिकायाद् असंज्ञिकायं च, एवं चत्वारो भङ्गाः, उपसंहरन् आह, जे एते जीवत्ति- ये एते पर्याप्ता अपर्याप्ता संज्ञिनो असंज्ञिनो वा, सर्वे ते मिथ्याऽऽचारा अविरतत्वात्,
तथा सर्वजीवेषु नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदंडाः स्युः, एवंभूताश्च प्राणातिपातादिषु सर्वेषु अपि आश्रवद्वारेषु वर्तन्त इति, एवं खलु Ka त्ति- एवं उक्तनीत्या खलु निश्चितं भगवता आख्यातम् इत्यादिना पूर्वोक्तम् अनुवदति यावत् पापं कर्म क्रियत इति॥१०॥ ___अथ सञ्जातवैराग्य: शिष्यः प्रश्नं करोति
से किं कुव्वं किं कारं कहं संजय-विरय-पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे भवइ? आचार्य आहतत्थ खलु भगवया छज्जीवनिकाया हेऊ पन्नत्ता तं (जहा)- पुढविकाइया जाव तसकाइया, से जहाणामए मम अस्सायं दंडेण वा अट्ठीण वा मुट्ठीण वा लेलुण वा कवालेण वा आतोदिजमाणस्स १Pसंज्ञाय० २P'मुट्ठीण वा' इति नास्ति

Page #196

वा जाव उद्दविज्जमाणस्स वा लोमुक्खणणमायमवि विहिंसक्कारं दुक्खं भयं पडिसंवेदेमि, इच्चेवं जाण सव्वे पाणा जाव सव्वे सत्ता दंडेण वा मुसलेण वा आतोडिजमाणा वा हम्ममाणा वा तजिज्जमाणा वा तालिजमाणा वा जाव उद्दविजमाणा वा लोमुक्खणणमायमवि विहिंसक्कार दुक्खं भयं पडिसंवेदेति, एवं णच्चा सव्वे पाणा जाव सव्वे सत्ता ण हंतव्वा जाव ण उद्दावेयव्वा, एस धम्मे धुवे णितिए सासए समिच्च लोग खेतन्नेहिं पवेइए, एवं से भिक्खू विरए पाणाइवायाओ जाव मिच्छादसणसल्लाओ, से भिक्खू णो दंतपक्खालणेणं दंते पक्खालिजा, णो अंजणं णों वमणं णो धूमणं तं पि आदिए, से भिक्खू अकिरिए अलूसए अकोहे जाव अलोभे उवसंते परिनिव्वुडे, एस खलु भगवया अक्खाए संजय-विरय-पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे अकिरिए संवुडे एगंतपंडिए या वि भवइ त्ति बेमि ॥११॥
पच्चक्खाणकिरिया चउत्थमज्झयणं सम्मत्तं ।। ___अथ किं कुर्वन् किं वा कारयन् कथं वा संयत-विरत-प्रतिहत-प्रत्याख्यातपापकर्मा जन्तुः स्यात् ?, आचार्य आह- तत्थ खलुत्ति- तत्र संयतत्वसद्भावे भगवता षड्जीवनिकाया हेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- पृथ्वीकाया यावत् त्रसकायाः, यथा अविरतस्य १ AM उवद्दविज०. २PBD हिंस० ३Pणो वमणं' इति नास्ति ४P 'सम्मतं' नास्ति
॥९५॥

Page #197

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्
षड्जीवनिकाया नरकादिगतिहेतुत्वेन उक्ता: तथा विरतस्य ते एव मोक्षहेतवो भवन्ति, यदुक्तं
*जे जत्तिया य हेऊ, भवस्स ते चेव तत्तिया मोक्खे । गणणाईया लोया, दोण्ह वि पुन्ना भवे तुल्ला ॥ इति,
से जहत्ति- तद्यथा नाम मम असातं दुःखं दंडादिना तोद्यमानस्य पीड्यमानस्य भवति, रोमोत्खननमात्रमपि दुःखम् अहं प्रतिसंवेदयामि अनुभवामि तत इत्येवं जानीहि त्वं, सर्वेऽपि जीवा दंडादिना ताड्यमाना दुःखिनः स्युः, रोमोत्खननमात्रमपि दुःखम् अनुभवन्ति, एवं ज्ञात्वा सर्वे प्राणा न हंतव्याः, एस धम्मेत्ति- एष धर्मो ध्रुवो नित्यः परिणामाऽनित्यतायां अपि सत्यां स्वरूपाऽच्यवनात्, तथा सूर्योद्गति: इव शश्वद् भवनात् शाश्वत:, समेत्य अवगम्य लोकं चतुर्दशरज्जुमितं खेदज्ञैः सर्वज्ञैः प्रवेदितः, तदेवं स भिक्षुः निवृत्तः सर्वाऽऽश्रवेभ्यो दन्तप्रक्षालनं न कुर्यात्, न नेत्राञ्जनं न वमनविरेचनादि वस्त्रधूपनं च न आदत्ते, स भिक्षुः क्रोधादिरहितो अलूषको अहिंसको यावद् एकान्तेन पण्डितो भवतीति, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥११॥
इति तंपा० पंडितहर्षकुलप्रणीतायां श्रीसूत्रकृताङ्गदीपिकायां
द्वितीयश्रुतस्कंधस्य चतुर्थाध्ययनं समाप्त।।
* छाया: ये यावन्तो हेतवश्व, भवस्य ते तावन्तश्चैव मोक्षस्य । गणनाऽतीता लोका, द्वयोरपि पूर्णा भवेयुः तुल्याः।। १B तपागच्छाधिपति० D तपागच्छीय०

Page #198

अथ पञ्चममनाचारश्रुताऽध्ययनप्रारम्भ:
अथ पञ्चमाध्ययनम् आरभ्यते, तस्य अनाचारवर्जनकथनाद् अनाचारश्रुतमिति नाम अथवा आचारप्रतिपादकत्वाद् आचारश्रुतम् इति नाम, तस्येदं सूत्रम्
आदाय बंभचेरें, आसपन्ने इमं वइं। अस्सिं धम्मे अणायारं. नायरेज कयाइ वि ॥१॥
आदाय त्ति- ब्रह्म-सत्याऽनुष्ठानं चर्यते-सेव्यते यस्मिन् तद् ब्रह्मचर्यं जैनेन्द्रशासनम् आदाय गृहीत्वा आशुप्रज्ञ: पंडित इमां वक्ष्यमाणां वाचं 'इदं जगत् शाश्वतमेव' इत्यादिकां न आचरेत् न वदेत्, तथा अस्मिन् धर्मे स्थितो अनाचारं न आचरेत् कदाचिदपि।शा
अणादीयं परिण्णाय, अणवदग्गे इ वा पुणो। सासयमसासए वां वि, इइ दिठिं न धारए ॥२॥
अणादियं त्ति- अनादिकं जगत् प्रमाणैः सांख्याऽभिप्रायेण परिज्ञाय अनवदनं अनन्तं तन्मते एव ज्ञात्वा सर्वमिदं शाश्वतं, बौद्धाऽभिप्रायेण वा अशाश्वतम् इति दृष्टिं न धारयेत् एनं पक्षं नाऽऽश्रयेत्।।२।। १ JAM ०चेर य २४ या वि AM वा
॥९६॥

Page #199

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्
एएहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारो न विजई। एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए ॥३॥
'एएहिं त्ति'- एताभ्याम् एकान्तनित्यम् एकान्तम् अनित्यं वा इति द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते एकान्तनित्ये एकान्ताऽनित्ये च वस्तुनि व्यवहारो-व्यवस्था न घटते इत्यर्थः, तस्माद् एताभ्यां स्थानाभ्यां स्वीकृताभ्याम् अनाचार जानीयात्॥३॥
समुच्छिहिंति सत्थारो, सव्वे पाणा अणेलिसा। गंठिगा वा भविस्संति, सासयं ति च नो वए ॥४॥
'समुच्छिहिंति त्ति'- समुच्छेत्स्यन्ति उच्छेदं यास्यन्ति शास्तारो भव्याः, सर्वभव्यानां मुक्तिगमनेन भव्यशून्यो लोक: स्यात्, इत्येवं नो वदेत, तथा सर्वे प्राणा अनीद्दशा विसद्दशा विलक्षणा एव, न कथञ्चित् तेषां सादृश्यम् अस्ति इत्यपि नो वदेत्, ग्रन्थिका: कर्मग्रन्थोपेता एव भविष्यन्ति सर्वे जीवा इत्यपि नो वदेत्, कोऽर्थः? सर्वे प्राणिनः सेत्स्यन्ति एव कर्मावृता वा भविष्यन्ति इति एकापि पक्षम् एकान्तेन न वदेत्, तथा शाश्वता: तीर्थकृत इत्यपि न वदेत्।।४।।
एएहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारो न विजई। एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए ॥५॥
१J समुच्छिज्जिहिंति २४व

Page #200

'एएहिं त्ति'- शास्तार: क्षयं यास्यन्ति शाश्वता वा भविष्यन्ति इति, यदि वा सर्वे प्राणा विलक्षणा: सदृशा वा, तथा ग्रन्थिकसत्त्वा एव तद्रहितं वा जगद् इति वा, एवं अनयोः स्थानयोः व्यवहारो न विद्यते, इदं पक्षद्वयमपि न घटते इत्यर्थः, यतो अनागतकालस्य इव भव्यानाम् अनंतत्वात् निरन्तरं मुक्तिगमनेऽपि न भव्यशून्यं जगदिति, केचिद् भव्या अपि सामन्यभावात् न सेत्स्यन्ति, यथा प्रतिमायोग्यमपि दलिकं सामग्री विना प्रतिमारूपं न स्यादिति, सर्वे जीवा अपि विचित्रकर्मसद्भावाद् विसदृशाः कथंचित्, उपयोगाऽमूर्तत्वाऽसंख्यप्रदेशत्वादिधर्मैः सदृशा अपि, तथा सर्वे अर्हन्त: प्रवाहाऽपेक्षया शाश्वताः, एकैकाऽपेक्षया अशाश्वता अपि इति एताभ्यां द्वाभ्याम् एकांतस्थानाभ्याम् अनाचारं जानीयात् ॥५॥
जे केइ खंडगा पाणा, अदुवा संति महालया। सरिसं तेहिं वेति, असरिसं ति नो वए॥६॥ ___ 'जे केइत्ति' ये केचित् क्षुद्रा: प्राणिन एकेन्द्रिय-द्वीन्द्रियादयो अल्पकाया वा पञ्चेन्द्रियाः, अथवा महालया महाकाया: सन्ति, तेषां क्षुद्राणां कुंथ्वादीनां महतां हस्त्यादीनां च हनने सदृशं वैरं कर्मबंध: तुल्य इति एकान्तेन नो वदेत्, असदृशं वा तद्घाते वैर-कर्मबंध: इन्द्रिय-ज्ञान-कायानां विचित्रत्वात् इत्यपि नो वदेत्, न हि वध्यवशात् कर्मबन्धः किन्तु अध्यवसायवशात्, तीव्राऽध्यवसायाद् अल्पं अपि सत्वं नतो महान कर्मबन्धः, अकामस्य तु महाकायप्राणिहननेऽपि स्वल्पबन्ध इत्यर्थः ॥६॥ १ AM खुद्दगा
ICKETHAKTETTTTISTKAT THAT
॥२७॥

Page #201

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्
एएहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारो न विजई। एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए॥७॥
'एएहिं त्ति' एताभ्यां तुल्याऽतुल्यवैररूपाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते, अध्यवसायस्यैव बन्धाऽबन्धहेतुत्वात्, एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां प्रवृत्तस्य अनाचार जानीयात्, तथा हि नहि जीववधे हिंसा स्यात् तस्य नित्यत्वात्, किन्तु इन्द्रियादिघातात्, यदुक्तं
पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च, उच्छ्वासनि:श्वासमथाऽन्यदायुः । प्राणा दशैते भगवद्भिः उक्ता-स्तेषां वियोजीकरणं तु हिंसा ॥ इति, किञ्च, भावापेक्ष एव कर्मबन्धो, यथा वैद्यस्य सम्यक्रियां कुर्वतो यद्यपि रोगी म्रियते तथाऽपि न वैद्यस्य कर्मबन्धो, दुष्टाध्यवसायाभावात्, अन्यस्य तु सर्पबुद्ध्या रज्जुमपि नतो भावदोषात् कर्मबन्धः, यदागम:
+ 'उच्चालियंमि पाए, इरियासमियस्स संकमट्ठाए । वावज्जिज्ज कुलिंगी, मरिज तज्जोगमासज्ज । न य तस्स तन्निमित्तो बंधो सुहमो वि देसिओ समए । अणवज्जो उ पओगेण, सव्वभावेण सो जम्हा ॥ इत्यादि ॥७॥
अहाकडाणि भुंजंति, अण्णमण्णे सकम्मुणा। उवलित्ते ति जाणिज्जा, अणुवलित्ते ति वा पुणो॥८॥
+ छाया :उच्चालिते पादे ईर्यासमितस्य संक्रमार्थम् । व्यापद्येत कुलिंगी म्रियेत तद्योगमासाद्य ।
न च तस्य तन्निमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि देशित: समये । अनवद्यस्तु प्रयोगेण सर्वभावेण सो यस्मात् ॥

Page #202

- आधाकर्माणि ये भुञ्जन्ते अन्योऽन्यं परस्परं, तान् स्वकीयेन कर्मणा उपलिप्तान् *जानीयात् इति न वदेत् अनुपलिप्तान्* वा(इति) न वदेत्, आधाकर्माऽपि श्रुतोपदेशेन शुद्धमिति कृत्वा भुञ्जानस्य न बन्धः, श्रुतोपदेशं विना आहारगृद्ध्या आधाकर्म भुञ्जानस्य तु बन्धः, तस्माद् आधाकर्मभोगे कर्मबन्ध: स्यात् न स्याद् वा इति वदेत् ॥८॥
एएहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारोन विजई। एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए॥९॥
'एएहिं त्ति'- आधाकर्मभोगे कर्मबन्ध: स्यादेव, न स्यादेव इति द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते, द्वाभ्यां स्थानाभ्यां स्वीकृताभ्याम् अनाचारं जानीयात् ॥९॥
जमिदं ओरालमाहारं, कम्मगं च तहेव य। सव्वत्थ वीरियं अस्थि, णत्थि सव्वत्थ वीरियं ॥१०॥
'जमिदं त्ति'- यदिदं औदारिकं शरीरम् आहारकं च, एतद् ग्रहणाद् वैक्रियमपि ग्राह्यं, कार्मणं तथा तैजसमपि, एतेषां शरीराणाम् ऐक्यमेव तैजसकार्मणयोः अभिन्नत्वात्, तत: त्रयाणाम् एकत्वमेव इति नो वदेत् इति अग्रेतनश्लोके सम्बन्धः, तथा शरीराणां सर्वेषां सर्वथा भेद एव इत्यपि नो वदेत्, कथञ्चिद् एकत्वस्याऽपि अङ्गीक्रियमाणत्वात्, तथा सव्वत्थत्ति- सर्वं सर्वत्र ** एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नास्ति
॥९॥

Page #203

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्
अस्तीति, सांख्याभिप्रायेण सत्वरजस्तमोरूपाया: प्रकृते: एकत्वात् तस्या एव हि सर्वस्य कारणत्वात् सर्वं सर्वात्मकं, एवं सति सर्वत्र घटपटादौ अन्यस्य व्यक्तस्य वीर्यम् शक्तिः अस्ति, सर्वस्य व्यक्तस्य प्रकृतिकार्यत्वात् कार्यकारणयोश्च एकत्वात् सर्वत्र सर्वस्य वीर्यं अस्ति इति संज्ञां न कुर्यात्, तथा सर्वे भावा: स्वस्वशक्तियुक्ता इति न सर्वस्य सर्वत्र शक्ति: इत्यपि संज्ञां न कुर्यात्, भेदाभेदरूपत्वात् सर्वभावानामिति ॥१०॥ एएहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारो न विजई। एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए ॥११॥
‘एएहिं त्ति-' द्वाभ्याम् एताभ्यां सर्वस्य सर्वत्र शक्तिः अस्ति नास्ति वा इति, अथवा शरीराणां सर्वषां भेदो अभेदो वा इति द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते युक्तयो न सङ्गच्छन्ते इत्यर्थः, एतयोः स्थानयोः प्रवृत्तस्य अनाचार जानीयात् ॥११॥ नत्थि लोए अलोए वा, णेवं सन्नं निवेसए । अस्थि लोए अलोए वा, एवं सन्नं निवेसए ॥१२॥
'नथि त्ति'- शून्यवादिमताभिप्रायेण नास्ति लोकः, अलोकोऽपि नास्ति इति संज्ञां न निवेशयेत् न स्थापयेत्, अस्ति लोक: पञ्चास्तिकायात्मकः, अस्ति च अलोक आकाशाऽस्तिकायमात्रः, इति संज्ञां निवेशयेत् ॥१२॥
नत्थि जीवा अजीवा वा, नेवं सण्णं निवेसए।
अत्थि जीवा अजीवा वा, एवं सन्नं निवेसए॥१३॥ १ कार्यस्य इत्यर्थ: २ BD 'सर्वत्र' इति नास्ति

Page #204

न सन्ति जीवा अजीवा वा, इति संज्ञा न निवेशयेत्, सन्ति जीवा अजीवाश्च इति संज्ञां कुर्यात्॥१३॥ नत्थि धम्मे अधम्मे वा, नेवं सण्णं निवेसए। अत्थि धम्मे अधम्मे वा, एवं सन्नं निवेसए॥१४॥
'नत्थि त्ति'- नास्ति धर्मः श्रुतचारित्रात्मकः, नास्ति वा अधर्मो मिथ्यात्वा-ऽविरति- प्रमाद- कषाय-योगरूपः, एवं संज्ञा न कुर्यात्, अस्ति धर्मो अधर्मो वा एवं संज्ञां कुर्यात्।।१४।।
नत्थि बंधे व मुक्खे वा, नेवं सण्णं निवेसए। अत्थि बंधे व मुक्खे वा, एवं सण्णं निवेसए ॥१५॥ 'नत्थि त्ति'- नास्ति बंधो मोक्षो वा इति संज्ञां न कुर्यात् *बंधमोक्षसद्भावम् अङ्गीकुर्यात् ॥१५॥ नत्थि पुन्ने व पावे वा, नेवं सण्णं निवेसए। अत्थि पुन्ने व पावे वा, एवं सण्णं निवेसए॥१६॥
'नत्थि ति'- नास्ति पुण्यं सत्कर्म, नास्ति पापं असत्कर्म, इति नाङ्गीकार्यम्, तयोः अस्तित्वं मन्तव्यम् ॥१६॥ नत्थि आसवे संवरे वा, नेवं सन्नं निवेसए। अत्थि आसवे संवरे वा, एवं सन्नं निवेसए।।१७।। 'नथि त्ति'- आश्रवसंवरसद्भावो अङ्गीकार्य इति ॥१७॥
॥९१॥
** एतदन्तर्गत: पाठ: BD प्रत्यो: नोपलभ्यते १D आसव,

Page #205

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे
पञ्चममध्ययनम्
नत्थि वेयणा निजरावा, नेवं सन्नं निवेसए। अत्थि वेयणा निजरा वा, एवं सन्नं निवेसए ॥१८॥
'नत्थि त्ति'- वेदना कर्माऽनुभवनरूपा, निर्जरा कर्मपुद्गलशा टरूपा, एते द्वे अपि न स्तः, यतः पल्योपम-सागरोपमशतवेद्यं कर्म अंतर्मुहुर्तनैव क्षयं याति- यदुक्तं
+जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं । तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ उसासमित्तेणं ॥ इत्यादि,
तथा क्षपकश्रेण्यां शीघ्रमेव कर्मणः क्षयात्, यथा क्रमबद्धस्य अनुभवाऽभावे वेदनाया अभावः तदभावे च निर्जरायो अपि अभाव:, इत्येवं न अङ्गीकुर्यात्, यतः कस्यचिद् एव कर्मण एवम् उक्तनीत्या क्षयः, अन्यस्य तु प्रदेशानुभवेन भोगसद्भावाद् अस्ति वेदना, यदुक्तम्- + पुट्विं दुच्चिन्नाणं दुप्पडिकंताणं कम्माणं । वेइत्ता मोक्खो नत्थि अवेइत्ता ॥ इत्यादि, वेदनासद्भावे च निर्जरा अपि अस्ति इति स्वीकुर्यात् ॥१८॥
नत्थि किरिया अकिरिया वा, नेवं सन्नं निवेसए।
अस्थि किरिया अकिरिया वा, एवं सन्नं निवेसए ॥१९।। १Doशाटनकरूपा, + छाया-यदज्ञानी कर्म क्षपयति बहुकाभि: वर्षकोटिभिः। तज्ज्ञानी त्रिभिप्तः क्षपयति उच्छवासमात्रेण।। २P तिहि, ३D अभावात् तथाभावे, + छाया: पूर्वं दुश्चीर्णानां दुष्प्रतिक्रान्तानां कर्मणां । वेदयित्वा मोक्षो नास्ति अवेदयित्वा ॥

Page #206

'नथि त्ति'- सांख्यादीनां सर्वव्यापकत्वाद् आत्मनो व्योम्न इव परिस्पन्दाऽऽत्मिका क्रिया न विद्यते, बौद्धानां तु क्षणिकत्वात् । सर्वभावानां प्रतिक्षणम् उत्पत्तिः एव, न अन्या काचित् क्रिया, तथा सर्वपदार्थानां प्रतिक्षणम् अवस्थाऽन्तरगमनात् सक्रियत्वमेव, अतो अक्रिया न विद्यते, एवं संज्ञां न कुर्यात्, किन्तु अस्ति क्रिया अक्रिया वा इति संज्ञां कुर्यात्, यतः क्रियाऽभावे जीवस्य व्योम्न इव बन्धमोक्षाऽभावः प्रेसज्येत, बौद्धानामपि प्रतिक्षणोत्पत्तेः क्रिया एव, ततो अस्ति क्रिया, तद्भावे च तद्विपक्षभूता अक्रिया अपि अस्ति इति॥१९॥
नत्थि कोहे व माणे वा, नेवं सण्णं निवेसए। . अत्थि कोहे व माणे वा, एवं सणं निवेसए ॥२०॥
__'नथि त्ति- नास्ति क्रोधः, स हि मानांश एव, क्षपकश्रेण्यां च भेदेन क्षपणानजीकारात्, तथा क्रोधः किं आल्यो धर्मः किं वा कर्मण उत अन्यस्य? तत्र आत्मधर्मत्वे सिद्धानामपि क्रोधोदयप्रसङ्गः, अथ कर्मणः ततः तदन्यकषायोदयेऽपि तदुदयप्रसङ्गात्, अन्यधर्मत्वे अकिञ्चित्करत्वम् अतो नास्ति क्रोधः, एवं मानाभावोऽपि वाच्यः इत्येवं नाङ्गीकुर्यात्, यतः क्रोधाऽऽध्मातः पुरुषः प्रत्यक्षेणैव उपलभ्यते, न अयं मानांशो निमित्तभेदात्, तथा जीवकर्मणो: द्वयोः अपि अयं धर्मः, ततः पूर्वोक्तप्रत्येकदोषाऽसंभवः, ततः क्रोधो मानश्च अस्ति इति संज्ञां निवेशयेत्।।२०॥ १० सर्वथा व्यापकत्वाद् २१ प्रसज्यते
॥१००॥

Page #207

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
माया व लोभे वा, नेवं सण्णं निवेसए ।
अत्थि माया व लोभे वा, एवं सण्णं निवेसए ॥ २१ ॥
'नत्थि त्ति' - मायालोभौ न स्तः इति संज्ञां न निवेशयेत्, मायालोभयोः निषेधः पूर्ववत्, प्रत्यक्षदृश्यत्वात् मायालोभौ स्तः इति संज्ञां निवेशयेत् ॥ २१ ॥
पिज्जे व दोसेवा, नेवं सण्णं निवेसए । अत्थि पिज्जे व दोसे वा, एवं सण्णं निवेस | | २२ ॥ 'नत्थि त्ति'- प्रीति: प्रेम पुत्र - कलत्र - धनादिषु रागः, तद्विपरीतो द्वेषः, तौ न स्तः यतो मायालोभौ एव रागः, क्रोधमानौ एव द्वेषः, तस्मात् रागद्वेषौ न स्तः, अस्ति प्रेम, द्वेषोऽपि अस्ति इति संज्ञां कुर्यात्, यस्माद् रागो अवयवी मायालोभौ अवयवा तथा द्वेष अवयवी क्रोधमानौ अवयवौ, अवयवी च अवयवेभ्यः कथञ्चिद् भिन्नो अभिन्नश्च तस्मात् मायालोभश्च प्रेमद्वेषश्च कथञ्चिद् अस्ति इति स्वीकार्यम्||२२||
र्णत्थि रागे व दोसेवा, नेवं सन्नं निवेसए । अत्थि रागे व दोसे वा, एवं सन्नं निवेस ॥ २३ ॥
' णत्थि त्ति' - रागद्वेषौ न स्तः इति न स्वीकार्य, तौ विद्येते इति मतिः कार्या युक्तिः पूर्वोक्ता ॥ २३ ॥
१ अयं श्लोक: JAM प्रतिषु
भ्
द्वि. शु. स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्

Page #208

नत्थि चाउरंते संसारे, नेवं सन्नं निवेसए । अत्थि चाउरंते संसारे, एवं सन्नं निवेस ||२४||
'नत्थि त्ति' - नास्ति चतुरन्तः चत्वारो अन्ता गतिभेदा यत्र स चतुरन्तः चतुर्विधः संसारो नास्ति, देवनारकयोः अनुपलभ्यमानत्वात्, इति संज्ञां न निवेशयेत्, अस्ति चतुर्विधः संसारः, यतः सन्ति सुरनारकाः प्रकृष्टपुण्यपापफलभोगस्य अन्यथा अनुपपत्तेः, एवं संज्ञां निवेशयेत् ||२४||
देव देवी वा, नेवं सन्नं निवेसए । अत्थि देवो व देवी वा, एवं सण्णं निवेस ॥ २५ ॥ 'नत्थि त्ति' - नास्ति देवो देवी वा इति मतिं न कुर्यात्, अस्ति देवो वा देवी वा इति संज्ञां कुर्यात्, अत्र प्रकृष्टपुण्यफलभोग एव हेतुः ॥२५॥
सिद्धी असिद्धी वा, नेवं सन्नं निवेसए ।
अथ सिद्धी असिद्धी वा, एवं सन्नं निवेस ॥ २६ ॥
‘नत्थि त्ति' - नास्ति सिद्धिः कर्मक्षयरूपा, असिद्धिः संसाररूपा साऽपि नास्ति इति संज्ञां न निवेशयेत्, संसारचातुर्विध्यं पूर्वमेव उक्तं, कियतः कर्मक्षयस्य च पीडोपशमादिना प्रत्यक्षेण दर्शनात् कस्यचिद् आत्यन्तिककर्मक्षयोऽपि स्यात्, तस्माद् अस्ति सिद्धिः, असिद्धिः अपि अस्ति इति संज्ञां कुर्यात् ॥ २६ ॥
॥१०९॥

Page #209

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्
नत्थि सेही नियं ठाणं, नेवं सन्नं निवेसए। अस्थि सेही नियं ठाणं, एवं सन्नं निवेसए॥२७॥
'नथि त्ति' - सिद्धेः- सर्वकर्मक्षयरूपाया निजं स्थानं सिद्धिशिलोपरियोजनचतुर्थक्रोशोपरितनषड्भागः, स नास्तीति संज्ञां न कुर्यात्, अस्ति सिद्धिः निजं स्थानं इति संज्ञां च कुर्यात्, आगमप्रमाणसिद्धत्वात्।।२७।। णत्थि साहू असाहू वा, नेवं सन्नं निवेसए। अत्थि साहू असाह वा, एवं सन्नं निवेसए॥२८॥
'णत्थि त्ति' नास्ति साधुः मुनिः संपूर्णचारित्रगुणाऽभावात्, तदभावे तद्विपरीतो असाधुः अपि नास्ति, एकस्य अभावे द्वितीयस्याऽपि अभावः, द्वयोः परस्परापेक्षित्वात्, एवं संज्ञां न निवेशयेत्, किन्तु अस्ति साधु: संपूर्णगुणसद्भावात्, तथा हि- सम्यगदृष्टेः अरक्तद्विष्टस्य सत्संयमवत: श्रुताऽनुसारेण आहारादिकं शुद्धबुद्ध्या गृह्णत: क्वचिद् अज्ञानाद् अशुद्धग्रहणसंभवेऽपि उपयुक्तस्य संपूर्णमेव रत्नत्रयाऽनुष्ठानमिति, तदेवं मुक्तिकृते प्रवर्त्तमानस्य साधुत्वम् इतरस्य असाधुत्वं मन्तव्यम् ॥२८॥ नत्थि कल्लाण पावे वा, नेवं सन्नं निवेसए। अस्थि कल्लाण पावे वा, एवं सन्नं निवेसए ॥२९॥
'नथि त्ति' वाञ्छितार्थप्राप्तिः कल्याणं, कल्याणवांश्च कश्चित् नास्ति, सर्वपदार्थानाम् असारत्वाद् विनश्वरत्वाच्च इति, पापं पापवान् वा कश्चित् नास्ति अद्वैतवादिमतेन आत्मानं विना सर्वस्य अभावात्, एवं संज्ञां न कुर्यात्, एकान्तेन सर्वभावानां असारत्व-विनश्वरत्वाभावाद् अस्ति कल्याणं, तद्वांश्च, अद्वैतमतस्य मिथ्यात्वात् पापं-पापवांश्च विद्यते, अद्वैते हि सुखी दुःखी सुरूप: १ BDO पेक्षत्वात्

Page #210

कुरूपो धनी दरिद्र इत्यादि विश्ववैचित्री न स्यादिति ।।२९।। कल्लाणे पावए वा वि, ववहारो न विजई। जं वेरं तं न जाणंति, समणा बालपंडिया ॥३०॥ 'कल्लाणे त्ति' - सर्वथा अयं कल्याणवान्, अयं सर्वथा पापवान्, एवं एकान्ते व्यवहारो न विद्यते, एकांतपक्षाऽऽश्रयणेन यद् वैरं कर्मबंध: तत् श्रमणा: शाक्यादयो बाला: पण्डितमानिन: शुष्कतर्कदोन्मत्ता न जानन्ति ॥३०॥
असेसं अक्खयं वा वि, सव्वदुक्खे इ वा पुणो।
वज्झा पाणा न वज्झ त्ति, इइ वाईन नीसरे ॥३१॥ 'असेसं त्ति' - अशेषं सर्वं वस्तु सांख्याऽभिप्रायेण अक्षतं नित्यम् इति न ब्रूयात्, अपि शब्दाद्, अनित्यमपि न वदेत्, तथा सर्वं जगद् दुःखात्मकं इत्यपि न वदेत्, चारित्रादिपरिणते: सुखस्याऽपि दर्शनाद्, यदुक्तं - +तणसंथारनिवन्नो वि मुणिवरो भग्गरागमयमोहो । जं पावइ मुत्तिसुहं, कत्तो तं चक्कवट्टी वि ॥१॥ चौरपारदारिकादयो वध्या अवध्या वा इति न वदेत्, तथा चोक्तम्मार्जारव्याघ्रसिंहादीन्, सत्त्वव्यापादनोद्यतान् । दृष्ट्वा स्वार्थपर: साधुर्माध्यस्थ्यमवलम्बते । इति,
एवमन्योऽपि वाक्संयमो ज्ञेयो यथा 'असौ कुतीर्थिको बाल: किमपि न वेत्ति' इत्यादिकां परस्य अप्रीतिकारिणी भाषां १ BD वायं २ निसन्नो इति टीकायां ३BD एवमन्येऽपि, + छाया: तृणसंस्तारनिमग्नोऽपि मुनिवरो भग्नरागमदमोहः।
यत्प्राप्नोति मुक्तिसुखं, कुतस्तत् चक्रवर्त्यपि?।।
॥१०२।।

Page #211

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
आर्द्रकोऽपि युवा परम् असुभग: संपन्नः, अन्यदा आकपित्रा जनहस्ते राजगृहे श्रेणिकराज्ञः प्राभृतं प्रेषितं, आर्द्रकुमारेण च श्रेणिकसुताय अभयकुमाराय स्नेहकरणार्थं प्राभृतं तस्यैव हस्ते प्रेषितं, जनो राजगृहे गत्वा श्रेणिकराज्ञ: प्राभृतानि निवेदितवान्, सन्मानितश्च राज्ञा, आर्द्रकप्रहितानि प्राभृतानि च अभयाय दत्तवान्, कथितानि स्नेहोत्पादकानि वचनानि, अभयेन अचिन्ति- नूनम् असौ भव्य: स्याद् आसन्नसिद्धिको यो मया सार्द्धं प्रीतिम् इच्छतीति, ततो अभयेन प्रथमजिनप्रतिमा बहुप्राभृतयुता आर्द्रकुमाराय प्रहिता, इदं प्राभृतं एकान्ते निरूपणीयम् इत्युक्तं जनस्य ।
सोऽपि आर्द्रकपुरं गत्वा यथोक्तं कथयित्वा प्राभृतम् आर्पयत्, प्रतिमा निरूपयत: कुमारस्य जातिस्मरणम् उत्पन्नम्, धर्मे प्रतिबुद्धं मनः, अभयं स्मरन् वैराग्यात् कामभोगेषु अनासक्तः तिष्ठति, पित्रा ज्ञातं मा क्वचिद् असौ यायादिति पञ्चशतसुभटैः नित्यं रक्ष्यते, आर्द्रकुमारो अपि अश्ववाहनिकायां निर्गत: प्रधानाऽश्वेन दूर गत्वा पलायित: तत: प्रव्रज्यां गृह्णन् देवतया निषिद्धोऽपि प्रव्रज्य अन्यतर- प्रतिमा प्रतिपन्नो वसंतपुरे कायोत्सर्गस्थो देवलोकच्युतया श्रेष्ठिपुत्र्या अन्यबालिकाभिः सह क्रीडन्त्या 'अयं मम भर्ता' इत्युक्ते सन्निहितदेवतया सार्द्धत्रयोदशकोटिमिता स्वर्णवृष्टिः कृता, राजा तत्सुवर्णं गृह्णन् देवतया वारितः, इदं स्वर्णं अस्या बालिकाया एव इत्युक्तं च, तत: तत्पित्रा गृहीतं स्वर्ण, अनुकूलोपसर्ग मत्वा आर्द्रमुनिः अन्यत्र गतः। पुत्रीवरणार्थं वरा: समायान्ति, पुत्र्या कथितं पितुः- एते वरा: स्वस्थानं यान्तु, अहं तु तस्मै दत्ता त्वया यत्संबंधि हिरण्यं भवता जगृहे, पित्रा उक्तं- त्वं तं जानीषे कथं ? तया उक्तं- तच्चरणगताभिज्ञानदर्शनात् जानामि, ततः सा दानशालायां स्थिता भिक्षार्थिनाम् आहारं दत्ते, ततो द्वादशवर्षे. १ जनहस्तेन इत्यर्थः २ हस्तेन इत्यर्थ: ३ BD oतया तया श्रेष्ठि०

Page #212

गतैः कदाचिच्च असौ भवितव्यतावशात् तत्रैव विहरन् समागतः, पादचिह्नदर्शनाद् उपलक्षितश्च तया, ततः सा बाला सपरिवारा तत्पृष्टतो गता, आर्द्रकुमारोऽपि देवतावचनं स्मरन् कर्मोदयात् प्रतिभग्नः तया सार्द्धं भुनक्ति भोगान्, पुत्रो जातः, तत आर्द्रकेण उक्तंसांप्रतं ते पुत्रो द्वितीयो अभूत् निर्वाहकः, अहं स्वकार्यम् आचरामि, तया सुतज्ञापनार्थं कर्पासकर्त्तनम् आरब्धं, पृष्टं च पुत्रेण, किं मातरिदं आरब्धं भवत्या ?, सा प्राह वत्स ! तव पिता प्रव्रज्यां ग्रहीतुकामः, त्वं तु शिशुः अद्याऽपि द्रव्यार्जने असमर्थः, ततोऽहं अनाथा निन्द्यवृत्त्या अनया जीवनम् इच्छामि इति, तेन बालेन तत्कालोत्पन्नबुद्ध्या तत्कर्त्तितसूत्रेण क्वाऽयं मया बद्धो यास्यति इति मन्मनभाषिणा उपविष्ट एव पिता वेष्टितः, पित्रा चिन्तितं, यावन्तो अमी वेष्टनसूत्रतन्तवः तावन्ति वर्षाणि मया स्थातव्यं, तन्तवश्च द्वादश ततोऽसौ द्वादशवर्षाणि गृहे तस्थौ ।
ततः प्रव्रजितः सूत्रार्थनिपुण एकाकी विहरन् राजगृहं प्रति प्रस्थितः, तदन्तराले तद्रक्षणार्थं यानि प्राक् पित्रा पञ्च राजपुत्रशतानि मुक्तानि तानि कुमारे नष्टे राजभयात् तत्र अटव्यां चौर्येण जीवन्ति, तैश्च आर्द्रकमुनिः दृष्ट उपलक्षितश्च तेन पृष्टाः ते किमिदम् अनार्यं कर्म आरब्धं भवद्भिः ? तैश्च राजभयादिति कथितं मुनिवचनात् संबुद्धा: ते प्रव्रजिताः, तथा राजगृहनगरप्रवेशे गोशालको हस्तितापसा ब्राह्मणाश्च वादे पराजिताः, तथा आर्द्रकुमारदर्शनाद् एव हस्ती बन्धनाद् विमुक्तः, ते च हस्तितापसादय आर्द्रमुनिधर्मकथाऽऽक्षिप्ताः श्रीवीरपार्श्वे निष्क्रान्ताः राज्ञा ज्ञातस्वरूपेण पृष्टं, भगवन्! कथं त्वद्दर्शनतः करी बन्धनात् मुक्तः ? इत्युक्ते
॥१०३॥

Page #213

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
न निसृजेत्, यदुक्तं
+ अप्पत्तियं जेण सिया, आसु कुप्पिज्ज वा परो । सव्वसो तं न भासिज्जा, भासं अहियगामिणिं ॥ इति ॥ ३१ ॥
दीति समियाचारा, भिक्खुणो साहुजीविणो । ते य मिच्छोवजीवंति, इइ दिट्ठि न धारए ॥ ३२ ॥ 'दीसंति त्ति' - दृश्यन्ते समिताऽऽचाराः शास्त्रोक्ताऽऽचारपरा भिक्षवो भिक्षामात्रवृत्तयः साधुना विधिना जीवन्ति इति साधुजीविनः, तथाहि - क्षान्ता दान्ता जितेन्द्रिया जितकषाया: तायिनः तान् एवम्भूतान् मत्वा अपि एते मिथ्योपजीविन इति दृष्टि न धारयेत् न एवम् अभिप्रायं कुर्यात्, नाऽपि एवं वदेत्, यथा मिथ्योपचारप्रवृत्ता मायाविन एत इति, छद्मस्थेन हि एवम्भूतनिश्चय कर्तुम् अशक्यत्वाद् इति भावः, ते च स्वयूथ्या वा भवेयुः तीर्थान्तरीया वा, उभौ अपि न वक्तव्यौ साधुना, यदुक्तं- यावत् परगुणपरदोषकीर्तने व्यापृतं मनो भवति । तावद् वरं विशुद्धे ध्याने व्यग्रं मनः कर्तुम् ॥३२॥
दक्खिणाए पडिलंभो अत्थि वा नत्थि वा पुणो । न वियागरेज्ज मेहावी, संतिमग्गं च वूहए ॥ ३३ ॥
-
'दक्खिणा ' दानं दक्षिणा तस्याः प्रतिलम्भः प्राप्तिः दानलाभः सो अस्माद् गृहस्थादेः सकाशाद् अस्ति वा नास्ति वा इति न व्यागृणीयात् न वदेत् मेधावी, किन्तु शांतिमार्गं मोक्षमार्गं वूंहयेत् वृद्धिं प्रापयेत्, यथा मोक्षमार्गवृद्धिः भवति तथा वदेद् इत्यर्थः ॥ ३३ ॥
छाया: अप्रीतिकं येन स्यादाशु कुप्येद्वा परः । सर्वशस्तं न भाषेद, भाषां अहितगामिनीं ॥
द्वि. श्रु. स्कन्धे पञ्चममध्ययनम्

Page #214

एंच्चेएहिं ठाणेहिं, जिणुदिठेहिं संजए। धारयंते उ अप्पाणं, आमोक्खाए परिव्वएज्जासि ॥३४॥
(त्तिबेमि, अणायारसुत्तं पंचमज्झयणं सम्मत्तं ।) “एच्चेएहिं त्ति'- इत्येतैः अनेकान्तविधायिभि: स्थानैः जिनोद्दिष्टैः संयत आत्मानं धारयन् आत्मानं प्रवर्तयन् आमोक्षाय कर्मक्षयार्थं परिव्रजेत् संयमे प्रवर्तेत, इति: समाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्।।३४।।
इति श्रीसूत्रकृताङ्गदीपिकायां द्वितीयश्रुतस्कन्धे अनाचारश्रुताऽऽख्यं पञ्चमाध्ययनं समाप्तम् ।।
अथ षष्टमार्द्रकीयाभिधानम् अध्ययनं प्रारभ्यते अथ षष्टाध्ययनम् आरभ्यते, तच्च आर्द्रकुमारकथासम्बद्धत्वाद् आर्द्रकीयाभिधानं, तत्कथा च इयम्
मगधदेशे वसंतपुरे सामायिको नाम कुटुंबी वसति, स वैराग्यत: श्रीधर्मघोषाऽऽचार्यपार्श्वे पत्नीयुतः प्रव्रज्यां गृहीत्वा साधुभिः सह विहरति, सो अन्यदा स्वपत्नीसाध्वी भिक्षाम् अटन्तीं दृष्ट्वा रागी जात:, स्वाऽभिप्रायः परस्य साधोः तेन निवेदितः, तेनाऽपि तत्प्रवर्तिन्याः, तयाऽपि तस्याः साध्व्याः, ततः स्वपतिम् अनुरक्तं ज्ञात्वा साध्व्या भक्तप्रत्याख्यानपूर्वम् आत्मा उबंधनं अकारि, मृत्वा स्वर्गम् अगात्, तदाकर्ण्य तत्पतिसाधु: अपि मायावी गुरुम् अनापृच्छ्य भक्तं प्रत्याख्याय दिवं गतः ।
तत: च्युत्वा आर्द्रपुरे नगरे आर्द्रकसुत आर्द्रकाऽभिधो जातः, साऽपि तत्पत्नी स्वर्गाच्च्युता वसन्तपुरे श्रेष्ठिपुत्री जाता, १ AM इच्चेएहिं २ B धारयंति
॥१०४

Page #215

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
मुनि: आह
न दुक्करं वा णरपासमोयणं, गयस्स मत्तस्स वर्णमि रायं । एयं तु मज्झं पडिहाइ दुक्करं, बद्धस्स तक्कावलिएण तंतुणा ॥
न दुष्करम् एतन्नरपाशैः बद्धस्य गजस्य मत्तस्य विमोचनं वने राजन् !, एतत्तु मे प्रतिभाति दुष्करं यंत्तर्कुकावलितेन तंतुना बद्धस्य मम प्रतिमोचनमिति, स्नेहतन्तवो हि जन्तूनां दुश्छेदा भवन्ति इति भावः । आर्द्रमुनिकथा समाप्ता, साम्प्रतं सूत्रं व्याख्यायते तच्चेदम्पुरकडं अद्द ! इमं सुणेह, एगंतचारी समणे पुरासी ।
सेभिक्खवो उवणित्ता अणेगे, आइक्खतेहिं पुढो वित्रेणं ॥ १ ॥
'पुरेकडं त्ति' - यथा गोशालकेन सार्द्धं वादो अभूद् आर्द्रकुमारस्य तथा अस्मिन् अध्ययने कथ्यते, तं च आर्द्रमुनिं प्रत्येकबुद्धं श्रीवीरान्तिकम् आगच्छन्तं गोशालो अब्रवीद् यथा भो आर्द्रक! यदहं वदामि तत् श्रुणु, पुरा पूर्वं भवत्तीर्थकृता यत्कृतं तद्दर्शयति, एकान्ते जनरहितस्थाने चरतीति एकान्तचारी श्रमणः पुरा आसीत् तपश्चरणोद्यतः, सांप्रतं तु तपश्चारित्रनिर्भर्त्सितो मां
१ P वारणपास० २ 'यच्च तत्रावलितेन' इति टीकायां ३ B ०प्ता वृत्तितो विस्तरतो ज्ञेया साम्प्रतं० ४ JAM पुराकडं
द्वि. श्रु. स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्

Page #216

विहाय देवादिमध्यगतो धर्मम् आख्याति, तथा बहून् शिष्यान् उपनीय बहुशिष्यपरिवारं कृत्वा भवादृशमुग्धानाम् इदानीं पृथक् विस्तरेण धर्मम् आख्याति॥१॥
साऽऽजीविया पट्ठवियाऽथिरेणं, सभागओ गणओ भिक्खुमज्झे।
आइक्खमाणो बहुजन्नमत्थे, न संधयाई अवरेण पुव्वं ॥२॥ _ 'साऽऽजीविया त्ति' - या भवद्गुरुणा देशना क्रियते सा आजीविकाप्रकर्षेण स्थापिता, एकाकी विहरन् लोकैः परिभूयत इति, यदुक्तं-छत्रं छात्रं पात्रं वस्त्रं यष्टिं च चर्चयति भिक्षुः। वेषेण परिकरेण च कियताऽपि विना न भिक्षाऽपि ॥ इति कृत्वा तेन परिवारः कृतः, तदनेन दम्भप्रधानेन जीविका) इदम् आरब्धं, किंभूतेन? - अस्थिरेण, पूर्वं मया सार्द्धं एकाकी अन्तप्रान्ताऽऽहारेण शून्यवनादौ वृत्तिं कृतवान्, न च तादृशं दुष्करम् अनुष्ठानं यावज्जीवं कर्तुमलं, ततो मां त्यक्त्वा बहून् शिष्यान् विधाय आडंबरेण चरति ततो अस्थिर: चपल: पूर्वाऽऽचारत्यागात्, तथा सभागतो अयं गणशो अनेकशो भिक्षुमध्ये स्थित आचक्षाणो बहुजनेभ्यो हितं बहुजन्यम् अर्थं कथयन् विहरति, अत एव अस्य चरित्रं पूर्वाऽपरेण न संदधाति, पूर्वाऽपरविरोधी इत्यर्थः ॥२॥
॥१०५॥

Page #217

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
एगंतमेवं अदुवा वि इण्हिं, दो वऽण्णमण्णं न समेंति जम्हा।
पुव्विं च इण्डिं च अणागयं च, एगंतमेव पडिसंधयाइ ॥३॥ __ 'एगंतमेवंत्ति'- एकांतचारित्वं यदि शोभनं तदा तदेव सर्वदा कर्त्तव्यं, अथ चेदं साम्प्रतं परिकरबहुत्वं श्रेय: तदा पूर्वं तदेव कार्य,द्वे अपि एते वृत्ते छायाऽऽतपवन्नैकत्र समवायं गच्छतः, यस्मादेवं तस्मात् पूर्वापरविरोधः, एवं गोशालेन उक्ते आर्द्रकुमारः प्राह- पूर्वं यद् एकत्वं मौनव्रतिकत्वं च भगवतः, तच्छद्यस्थत्वाद् घातिकर्मक्षयार्थं, साम्प्रतं बहुपरिवारस्य यद् धर्मदेशकत्वं तत् शेषकर्मक्षयाय तीर्थकृन्नामकर्मवेदनार्थं च, ततः पूर्वम् इदानीम् अनागते च काले रागद्वेषरहितत्वात् एकत्वभावनया एकत्वमेव धर्म कथयन् प्रतिसन्दधाति, न तस्य पूर्वापरविरोधो अस्ति आशंसारहितत्वात्।।३॥ लाभार्थं देशनां करोति इत्याह
समिच्च लोयं तसथावराणं, खेमंकरे समणे माहणे वा।
आइक्खमाणो वि सहस्समज्झे, एगंतयं सारयई तहच्चे ॥४॥ 'समिच्चत्ति' - समेत्य लोकं यथाऽवस्थितं ज्ञात्वा त्रस-स्थावराणां क्षेमंकरो रक्षक: श्रमणो द्वादशधा तप:प्रवृत्तः, मा हणत्ति प्रवृत्तिः यस्य स माहनो ब्राह्मणो वा, समतया धर्म आचक्षाणो अपि मौनी इव वाक्संयत एव, तथा सहस्राणां मध्ये स्थितोऽपि

Page #218

एकांतमेव सारयति साधयति, यस्मात् तथार्च:- तथैव प्राग्वद् अर्चा लेश्या यस्य स तथा, रागद्वेषमुक्तत्वात् पूर्वं पश्चाच्च तुल्याशय इत्यर्थः, यदुक्तं - रागद्वेषौ विनिर्जित्य, किमरण्ये करिष्यसि ? | अथ नो निर्जितावेतौ, किमरण्ये करिष्यसि ? ॥ इति ॥४॥ धम्मं कहंतस्स उ णत्थि दोसो, खंतस्स दंतस्स जिइंदियस्स ।
साई दोसे विवजगस्स, गुणे य भांसाइ णिसेवगस्स ॥५॥
'धम्मं त्ति' - क्षान्तस्य अक्रोधस्य दान्तस्य मानरहितस्य जितेन्द्रियस्य निर्लोभस्य, लोभत्यागान्निर्मायस्य इत्यपि दृष्टव्यं, भाषादोषा असत्य-सत्यामृषा - कर्कशा - ऽसभ्यशब्दोच्चारणादयः तद्वर्जकस्य, भाषागुणा हित- मित- देश - कालाऽसंदिग्धभाषणादयः तन्निषेवकस्य सतो धर्मं कथयतोऽपि नास्ति दोष:, छद्मस्थस्य हि प्रायो मौनमेव श्रेयः, केवलिनस्तु भाषणमपि गुणाय इति ॥५॥ कीदृशं धर्मं वक्ति इत्याह
महव्वए पंच अणुव्वए य, तहेव पंचासवसंवरे य ।
विरइं इह सामणियंमि पुन्ने, लवावसकी समणे ति बेमि || ६ ||
'महव्वए त्ति' पञ्च महाव्रतानि साधूनां पञ्चाणुव्रतानि श्राद्धानां प्रज्ञापितवान्, तथैव पञ्चाश्रवान् प्राणातिपातादिरूपान्
-
१-२ ] भासाय ३ D दोषाः ४P आश्रय ५ पुणे
1180811

Page #219

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
सं'वरं च सप्तदशप्रकारं संयमं- विरतिं च कथितवान्, इह शासने श्रामण्यं संपूर्णसंयमः तस्मिन् कर्तव्ये पूर्णे कृत्स्ने मूलोत्तरगुणान् पूर्वोक्तान् कथितवान् किं भूतोऽसौ ? - लवं कर्म तस्माद् अवसक्वइति अवसर्पणशीलो अवसर्पी श्रमण इति । अथ गोशालो वक्ति, मिति - यदहं ब्रवीमि हे आर्द्रक! त्वं श्रुणु ॥६॥
सउद सेवर बीकायं, आहाय कम्मं तह इत्थियाओ ।
एतचारिस्सिह अम्ह धम्मे, तवस्सिणो णाभिसमेइ पावं ॥७॥
'सीउदगं त्ति' त्वया इदम् उक्तं यत् परार्थं प्रवृत्तस्य प्रातिहार्यपरिग्रहः शिष्यादिपरिकरो धर्मदेशना च न दोषाय इति यथा तथा अस्माकम् अपि एतन्न दोषाय यत् शीतोदकं सचित्तोदकं तत्सेवनं करोतु, बीजकायोपभोगं आधाकर्माऽऽश्रयणं स्त्रीप्रसङ्गं च करोतु, अनेन स्वपरोपकारः स्यादित्याह, एगंत ति - अस्मद्धर्मे प्रवृत्तस्य एकान्तचारिण: एकाकिविहारोद्यतस्य तपस्विनो नाभिसमेति न संबध्यते पापं, यद्यपि शीतोदकादीनि ईषत्कर्मबन्धाय तथाऽपि धर्माधारस्य शरीरस्य रक्षणाय क्रियमाणानि एकान्तचारितपस्विनः कर्मबन्धाय न भवन्ति इत्यर्थः ||७|| अस्योत्तरम् आह मुनि: -
१ BD तत्संवरं
द्वि. श्र. स्कन्धे
षष्ठमध्ययनम्

Page #220

सउदगं च तह बीकायं, आहाय कम्मं तह इत्थियाओ ।
एयाइं जाणे पडिसेवमाणा, अगारिणो अस्समणा हवंति ॥ ८ ॥
'सीउदगं त्ति' - शीतोदकादीनि प्रतिसेवमाना अगारिणो गृहस्थाः ते भवन्ति अश्रमणाश्च इति त्वं जानीहि, एतद्भोगे यदि श्रमणत्वं स्यात् तदा गृहस्थत्वं केन स्याद् ? इत्यर्थः ॥ ८ ॥ आर्द्रक एव पुनराह -
सिया य बीउदग इत्थियाओ, पडिसेवमाणा समणा हवंति । अगारिणो विसमणा हवंतु, सेवंति ऊं ते वि तहप्पगारं ॥ ९ ॥
'सिया यत्ति' - यदि बीजादिभोजिनः श्रमणाः स्युः तदा अगारिणोऽपि श्रमणाः स्युः, तेऽपि गृहस्था अपि सेवन्ते तथाप्रकारम् एकत्वविहारादिकं, गृहस्थानां अपि पथिकत्वावस्थायाम् आशंसावतामपि निष्किञ्चनतया एकाकिविहारित्वं क्षुत्पिपासादिपीडनं भवति एव इति ॥ ९ ॥
यावि बीओदगभोइ भिक्खू, भिक्खं विहिं जायइ जीवियट्ठी । ाइजोगमविप्पहाय, काउवगाऽणंतकरा भवंति ॥ १०॥
१J जं ते वि २ देशिकावस्थायां' इति टीकायां ३ J विहं
॥१०७॥

Page #221

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
KESKKEEKSHAKEEKKE KARE
'जे यावि त्ति' - ये चाऽपि भिक्षवो बीजोदकभोजिनः सन्तो भिक्षां च याचन्ते, जीवितार्थिन: ते ज्ञातिसंयोगं स्वजनसम्बन्धं प्रविहाय त्यक्त्वा कायात् कायेषु उपगच्छन्ति इति कायोपगा: तदुपमर्दाऽऽरंभप्रवृत्ताः संसारस्य अनन्तकरा: स्युः अन्तकरा न भवन्ति इत्यर्थः॥१०॥ अथ गोशालो अन्यतीर्थिकान् सहायान् कृत्वा सोलुण्ठं असारं प्राह
इमं वंइं तुमं पाउकुव्वं, पावाइणो गरहसि सव्व एव। पावाइणो उ पुढो किट्टयंता, सयं सयं दिट्ठि करेंति पाउं ॥११॥
'इमं वइं त्ति' - इमां पूर्वोक्तां वाचं त्वं प्रादुःकुर्वन् सर्वान् प्रावादुकान् गर्हसि, यत: सर्वेऽपि तीर्थिका बीजोदकादिभोजिनोऽपि भवोच्छेदाय प्रवर्त्तन्ते, ते तु प्रावादुका: पृथक् पृथक् स्वीयां दृष्टिं प्रत्येकं स्वदर्शनं कीर्तयन्त: प्रादुष्कुर्वन्ति प्रकाशयन्ति, अथवा श्लोकपश्चार्द्धम् आर्द्रमुनिः आह- सर्वेऽपि प्रावादुकाः स्वमतं प्रकाशयन्ति, तथा वयमपि स्वदर्शनं प्रादुष्कुर्मो, यद् बीजोदकादिभोगेन कर्मबन्धो न भवोच्छेद इति स्थिते का अत्र परनिन्दा को वा आत्मोत्कर्ष? इति ॥११॥
१७ वयं २ BD आर्द्रकमुनिः

Page #222

ते अण्णमण्णस्स उ गरहमाणा, अक्खंति उसमणा माहणा य। सओ य अत्थी असओ य णत्थी, गरहाम दिद्धिं न गरहामो किंचि॥१२॥
'ते अण्ण त्ति' ते प्रावादुका अन्योऽन्यस्य परदर्शनं गर्हमाणा: स्वदर्शनगुणान् आख्यान्ति, यथा स्वत इति स्वकीये पक्षे स्वमते अस्ति पुण्यं, अस्वत: परमते नास्ति पुण्यं इत्येवं तीर्थकाः परस्य व्याघातेन प्रवृत्ताः, वयं तु तत्त्वप्ररूपणाद् एकान्तदृष्टिं गर्हामः, न हि एकांतपक्षो युक्तिसंगत इति वदन्तो वयं न किञ्चिद् गर्हाम:, काणांधादिवस्तुस्वरूपकथने न पराऽपवादः, तथा चोक्तं
नैत्रैर्निरीक्ष्य बिलकण्टककीटसर्पान्, सम्यक् पथा व्रजत तान् परिहत्य सर्वान् । ____ कुज्ञान-कुश्रुति- कुमार्ग-कुदृष्टिदोषान्, सम्यग् विचारयत कोऽत्र परापवादः?॥ इति॥१२॥
न किंचि रूवेणऽभिधारयामो, संदिट्ठिमग्गं च करेमु पाउं।
मग्गे इमे किट्टिए आरिएहिं, अणुत्तरे सप्पुरिसेहिं अंजू ॥१३॥ 'न किंचित्ति' - न कञ्चन श्रमणं ब्राह्मणं वा स्वरूपेण अभिधारयामो गर्हणबुद्ध्या उद्घट्टयामः, केवलं स्वदृष्टिमार्ग तदङ्गीकृतं दर्शनं प्रादुष्कुर्मः तद्यथा
॥१०८॥
१BD सदिदि

Page #223

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
KEEKSEEKSEEKEEKSE
ब्रह्मा लूनशिरा हरिर्दशि सरूग् व्यालुप्तशिश्नो हरः, सूर्योऽप्युल्लिखितोऽनलोऽप्यखिलभूक् सोमः कलङ्काङ्कितः ।
स्व थोऽपि विसंस्थुलः खलु वपुःसंस्थैरूपस्थैः कृतः, सन्मार्गस्खलनाद्भवन्ति विपदः प्राय: प्रभूणामपि ॥ एतच्च तैः एव स्वागमे पठ्यते, वयन्तु श्रोतार: केवलमिति, मग्गे इमे त्ति - अयं मार्ग: सम्यग्दर्शनादिक: कीर्तित आर्यैः सर्वज्ञैः, किं भूतो मार्गो? अनुत्तरं प्रधानः, आर्यै: किं भूतैः? सत्पुरुषैः, मार्ग: किं भूतो?- अंजू: प्रकट: ऋजुर्वा ॥१३॥
उड्ढे अहे या तिरियं दिसासु, तसा य जे थावर जे य पाणा। भूयाभिसंकाइ दुगुंछमाणे, णो गरहइ वुसिमं किंचि लोए ॥१४॥
'उद॒ त्ति' - ऊर्ध्वमधस्तिर्यक् च ये त्रसाः, ये च स्थावराः प्राणा: तेषु भूताभिशंकया प्राणिविनाशाऽऽशंकया सावधक्रियां जुगुप्समानो गर्हन् नैव अन्यं लोकं कञ्चन गर्हते निन्दति बुसिम सयमवान्, तदेवं रागद्वेषमुक्तस्य वस्तुस्वरूपकथने न काचित् निन्दा, यथा- उष्णो अग्नि:, शीतलं जलं, विर्ष मारणाऽऽत्मकं, भयङ्करः सर्पः, व्यथक: कण्टक इत्यादि॥१५॥
एवं गोशालमतानुसारी त्रैराशिको निराकृतोऽपि पुनराह

Page #224

आगंतगारे आरामगारे, समणे उ भीते न उवेइ वासं ।
दक्खा हु संती बहवे मणुस्सा, उणातिरित्ता य लवालवा य ॥ १५ ॥
'आगंतगारे त्ति' - यो भवतः तीर्थकृद् वीरः स रागद्वेषभययुक्तः, तथाहि आगन्तुकानां कार्पटिकादीनाम् अगारम् आगंतागार, आरामे अगारम् आरामागारं तत्र असौ श्रमणो भीतः सन् न वासमुपैति, किं तत्र भयमित्याह - दक्षाः पण्डिता हुः यस्माद् बहवः सन्ति मनुष्याः, तद्भीतो असौ तत्र न याति, ऊनाः स्वतो हीना अतिरिक्ता वा जात्यादिना सन्ति केचित् तै: पराजितस्य महान् काभ्रंशः स्यात्, ते नराः किं भूता? लपा वाचाला घोषिततर्कदण्डकाः, तथा अलपाः मौनव्रतिका: गुडिकादिविद्यायुक्ता यद्वशाद् वाग् एव न निस्सरति मुखात्, तद्भयात् तेषु गृहेषु असौ न यातीति॥१५॥
वो सिक्खि बुद्धिमंता, सुत्तेहिं अत्थेहि य निच्छयण्णू । पुच्छिंसु मा णे अणगार एगें, इइ संकमाणो ण उवेइ तत्थ ॥ १६ ॥
'मेहाविणो त्ति' - मेधाविनो ग्रहणधारणसमर्थाः बुद्धिमन्तः शिक्षिताः सूत्रे अर्थे च निश्चयज्ञाः ते ईदृशाः सूत्रार्थविषयं प्रश्नं मा कार्षुः अनगारा एके इति असौ शङ्कमानो बिभ्यत् न तत्र तेषां मध्ये उपैति याति ॥ १६ ॥ तथा अनार्यदेशे न धर्मं कथितवान्, १ AM अन्ने
॥१०९॥

Page #225

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
आर्ये तु देशनां करोति, तत्राऽपि न सर्वत्र किन्तु कुत्रचिद् एव इति ततोऽसौ रागद्वेषाऽऽकुलो वीर, इति गोशालेन उक्ते आर्द्रकुमार
आह
कामकच्चा ण य बालकिच्चा, रायाभिओगेण कुओ भएणं । वियागरिंजा पसिणं न वा वि, सकामकिच्चेणिह आरियाणं ॥ १७॥
‘णाकामकिच्च त्ति’ - स भगवान् अकामकृत्यो न स्यात् अनिच्छाकारी न भवति इत्यर्थः, य: प्रेक्षापूर्वकारी न स्यात् सो अनिष्टमपि- स्वपरयोः निरर्थकमपि कृत्यं कुर्वीत, भगवांस्तु सर्वज्ञः प्रेक्षापूर्वकारी कथं स्वपरयोः निरुपकारकमेव कुर्यात्, बालस्य इव कृत्यं यस्य स बालकृत्यो, न असौ बालवद् अनालोचितकारी, न राजाऽभियोगेन असौ देशनां करोति, ततः कुतः तस्य भयेन प्रवृत्तिः स्यात् ? एवं सति केनचित् कृतं प्रश्नं व्यागृणीयाद् वदेद् यदि तस्य उपकारः स्यात्, उपकारं विना नैव वदेत्, अथवा अनुत्तरसुराणां मनःपर्यवज्ञानिनां च द्रव्यमनसा एव तन्निर्णयाद् अतो न वदेत्, स्वकामकृत्येन स्वेच्छाकारितया तीर्थकृन्नामकर्मणः क्षपणाय न यथाकथञ्चिद्, अतो असौ इह आर्यक्षेत्रे आर्याणाम् उपकारसंभवे धर्मं वदेत्॥ १७ ॥
१ AM लेखा,
द्वि. श्रु. स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्

Page #226

गंतुं व तत्था अदुवा अगंता, वियागरिजा समयाऽऽसुपन्ने। अणारिया दंसर्णओ परित्ता, इइ संकमाणो ण उवेइ तत्थ ॥१८॥
'गंतुं वत्ति' - स भगवान् गत्वाऽपि शिष्यसमीपं अथवा तत्र अगत्वा यथा सत्त्वोपकार: स्यात् तथा व्यागृणीयात् देशनां कुर्यात्, उपकारे सति गत्वाऽपि कथयति, असति तु स्थितोऽपि न वदति, ततो न तस्य रागद्वेषसंभव:, केवलम् आशुप्रज्ञः सर्वज्ञः समतया समदृष्ट्या वदेत्, 'जहा पुण्णस्स कत्थइ तहा तुच्छस्स कत्थई' इति वचनात् चक्रवर्तिद्रमकादिषु पृष्टो अपृष्टो वा तुल्यं व्यागृणीयादित्यर्थः, कथमनार्येषु स न यातीत्याह- अणारिय त्ति - अनार्या दर्शनत: सम्यक्त्वात् परीत्ता भ्रष्टा इति शङ्कमानो विचारयन् भगवान् न तत्र उपैति, ते हि वर्तमानसुखमेव मन्यन्ते न परलोकसुखमिति लाभादर्शनात् तत्र न याति भगवान्, न तु द्वेषबुद्ध्या, यदप्युक्तं- पण्डितनरगुडिकादिविद्यासिद्धभयात् न तेषां स्थानं याति इति, एतत् प्रलापप्राय, यतः सर्वैरपि तीर्थिकैः सर्वज्ञस्य भगवतो मुखमपि अवलोकयितुं न शक्यते वादस्तु दूरापास्त एवेति ॥१८॥
अथ गोशाल: प्राह
KESHETHELETESTERNET
॥११०॥
१BD ०णउ २ BD तेषां

Page #227

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
पन्नं जहा वणिए उदयट्ठी, आयस्स हेडं पकरेइ संगं । तउवमे समणे नायपुत्ते, इच्चेव मे होइ मई वियक्का ।।१९।।
‘पन्नं जहत्ति' - यथा वणिग् उदयार्थी लाभार्थी पण्यं क्रयाणकं देशान्तरे गत्वा विक्रीणाति, आयस्स लाभस्य हेतो: महाजनसङ्गं प्रकरोति, तदुपमो अयं श्रमणो ज्ञातपुत्र इत्येवं मे मम मति: स्यात् वितर्का विचारणा च ॥१९॥ आर्द्रकमुनिः
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
आह
KAHAKAKKAKKAKKAKKAKIRTAS
नवं न कुज्जा विहुणे पुराणं, चिच्चाऽमतिं ताइहि आह एवं । एतावया बंभवइ त्ति वुत्ते, तस्सोदयट्ठी समणे त्ति बेमि ॥२०॥
'नवं न कुजत्ति' -भगवान् सावद्यानुष्ठानरहितो नवं कर्म न कुर्यात्, पुरातनं च विधूनाति अपनयति, त्यक्त्वा अमतिं विमतिं त्रायी स भगवान् परेभ्योऽपि एवमाह, यथा विमतित्यागेन मोक्षगामी स्यादिति, एतावता ग्रन्थेन ब्रह्मणो मोक्षस्य व्रतमिति उक्तं, तस्य मोक्षानुष्ठानस्य उदयार्थी लाभार्थी श्रमणो भगवान्, ततो वणिग्दृष्टांतः सर्वसाधर्म्यण न प्रवर्तते भगवतः सावद्यानुष्ठानरहितत्वात्, देशसाधर्म्यं तु युक्तमेव, यथा वणिग् यत्र लाभं पश्यति तत्र क्रियां व्यापारयति तथा भगवान् अपि इति १P ताइह AM ताइ य J तायति २JAM साह

Page #228

एतदहं ब्रवीमि इत्यामुनिः आहः॥२०॥
समारभंते वणिया भूयगामं, परिग्गहं चेव ममायमाणा। ते णाइसंजोगमविप्पहाय, आयस्स हेउं पगरेंति संगं ॥२१॥
'समारभंते त्ति' वणिजो भूतग्रामं समारभन्ते हिंसन्ति, परिग्रहं स्वीकुर्वन्ति, ममायमाणा मम इदम् इति व्यवस्थापयन्त:, ते वणिजो ज्ञातिसंयोगं अविप्रहाय अत्यक्त्वा आयस्य लाभस्य हेतोः अपरेण सह सङ्गं सम्बन्धं कुर्वन्ति॥२१॥
वित्तेसिणो मेहणसंपगाढा, ते भोयणट्ठा वणिया वयंति । वयं तु कामेहिं अज्झोववण्णा, अणारिया पेमरसेसु गिद्धा ॥२२॥
'वित्तेसिणो त्ति' - वणिजो वित्तैषिणो धनार्थिनः, मैथुने संप्रगाढा: प्रसक्ताः, तथा ते भोजनार्थ आहारार्थं इतश्च इतश्च व्रजन्ति, वयं तु एवं ब्रूमो यथा ते वणिज: कामेषु अध्युपपन्ना गृद्धा, अनार्याः प्रेमरसेषु गृद्धाः॥२२॥
॥११॥
१P संयोग

Page #229

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
आरंभगं चेव परिग्गहंच, अविउसिया निस्सिय आयदंडा। तेसिं च से उदए जं वयासी, चउरंतणंताय दहाय ह ॥२३॥
द्वि.श्रु.स्कन्धे
षष्ठमध्ययनम् 'आरंभगं त्ति' - आरम्भं परिग्रहं च अव्युत्सृज्य अत्यक्त्वा तत्रैव नि:सृता बद्धा, आत्मा एव दण्डो हिंसको येषां ते तथा, तेषां च वणिजाम् उदयो लाभो यदर्थं ते प्रवृत्ता: यं च त्वं लोभं वदसि स तेषां चतुरंत: चतुर्गतिको य: संसारो अनन्तः तस्मै तदर्थं भवति तथा दुःखाय भवति, न च स लाभोऽपि तस्य एकान्तिकः ॥२४॥ एतदेव आह
णेगंत णच्चंतिय उदए से वयंति, ते दो वि भावे विगुणोदयंमि।
से उदए साइमणंतपत्ते, तमुदयं साहइ ताइ णाई ॥२४॥ ___ 'णेगंत त्ति' - ऐकान्तिक: आत्यन्तिकश्च तेषां वणिजाम् उदयो लाभो न विद्यते, लाभार्थं प्रवृत्तस्य हानेः अपि दर्शनात् । एवं वदन्ति तद्विदः, तौ च द्वावपि भावौ विगतगुणोदयौ, कोऽर्थ:? यो अनैकान्तिक: अनात्यन्तिकश्च किं तेन लाभेन इति, य: से तस्य भगवत उदयो लाभो धर्मदेशनादिः स च सादिः अनन्तश्च, एवंभूतं उदयं प्राप्तो अन्येषामपि तादृशं साधयति कथयति,
१BD अविओसिया २JAM "दो विगुणोदयंमि" म्दानुलोम्येन अयमेव सुख प्रतिभाति

Page #230

त्रायी ज्ञाती च, ज्ञातं-वस्तु विद्यते यस्य स ज्ञाती ज्ञातसर्वज्ञेयः, एवम्भूतेन भगवता तेषां पूर्वोक्तानां वणिजां कथं सर्वसाम्यमिति ||२४||
अहिंसये सव्वपयाणुकंपी, धम्मे ठियं कम्मविवेगहेउं । तमायदंडेहिं समायरंता, अबोहिए तप्पडिरूवमेयं ॥२५॥
'अहिंसयंत्ति' असौ भगवान् समवसरणाद्युपभोगं कुर्वन्नपि अहिंसन्, कोऽर्थः? - नहि तत्र अर्हतः काऽपि आशंसा प्रतिबन्धो वा अस्ति, साम्यरसलीनत्वात्, सर्वेषां प्रजा-जंतव: तेषां अनुकम्पी, एवंविधं धर्मे स्थितं तं भवादृशा आत्मदण्डैः समाचरन्तो वणिगादितुल्यं कुर्वन्ति, एतच्च अबोधे: अज्ञानस्य प्रतिरूपं अज्ञानविलसितमित्यर्थः।।२५॥
एवं गोशाले निराकृते बौद्धाः प्राहुः, त्वया वणिग्दृष्टान्तदूषणेन बाह्याऽनुष्ठानं दूषितं तद्वरं कृतं, यतो अस्मत्सिद्धान्तेऽपि आन्तरमेव अनुष्ठानं भवमोक्षयोः प्रधानाङ्गमिति तत्त्वं श्रुणु
पिण्णागपिंडीमवि विद्ध सूले, केई पइज्जा पुरिसे इमेत्ति १ अलावुयं वावि कुमारइ त्ति, स लिप्पई पाणिवहेणं अम्हं ॥२६।।
॥११२॥

Page #231

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
_ 'पिण्णाग त्ति' - पिण्याक: खल: तस्य पिंडी शकलं अचेतनमपि कदाचित् म्लेच्छादिविषये सम्भ्रमे केनचिन्नश्यता खलोपरि वस्त्रं प्रक्षिप्तं, तच्च म्लेच्छेन पुरुषो अयमिति बुद्ध्या गृहीतं, ततो असौ म्लेच्छो वस्त्रवेष्टितां खलपिण्डी पुरुषबुद्ध्या शूले प्रोतां पावके पचेत्, तथा अलाबुकं तुम्बकं कुमारो अयमिति मत्वा अग्नौ पचेत्, अस्माकं मते स प्राणिवधेन लिप्यते चित्तस्य दुष्टत्वात्।।२६॥
अहवा वि विभ्रूण मिलक्खु सूले, पिण्णागबुद्धीइ नरं पएजा। कुमारगं वा वि अलाउए त्ति, न लिप्पई पाणिवहेण अम्ह।।२७॥
'अहव त्ति' - अथवा सत्यपुरुषं खलबुद्ध्या कश्चित् म्लेच्छ: शूले प्रोतं अग्नौ पचेत्, कुमारकं बालं वा अलाबुबुद्ध्या पचेत्, न असौ प्राणिवधेन लिप्यते अस्माकम् इति प्राणिवधाऽभिप्रायाऽभावात्।।२७।।
पुरिसं च विभ्रूण कुमारगं वा, सूलंमि केई पंयई जायतेए। पिण्णायपिंडिं सतिमारुहित्ता, बुद्धाण तं कप्पड़ पारणाए।।२८॥ 'पुरिसं ति: - पुरुषं कुमारकं वा शूले विद्ध्वा कश्चिद् जाततेजसि वह्नौ आरुह्य पचेत् खलपिण्डी इयमिति मत्वा सती
१J पए

Page #232

शोभनां, तदेतद् बुद्धानां शाक्यानां कल्पते पारणाय भोजनाय, एवम् असङ्कल्पितं कर्म चयं न याति अस्मन्मते॥२८॥
सिणायगाणं तु दुवे सहस्से, जै भोयए णितिए भिक्खुयाणं। ते पुण्णखंधं सुमहऽजिणित्ता, भवंति आरोप्प महंतसत्ता ॥२९॥
'सिणायगाणं त्ति'- स्नातका बौद्धशिष्याः तेषां भिक्षुकाणां सहस्रद्वयं निजे बौद्धधर्मे कश्चिद् उपासक: पचनाद्यारम्भं कृत्वा अपि भोजयेत्, ते बहवोऽपि श्रद्धालव: पुण्यस्कन्धं महान्तं समावर्ण्य आरोप्याख्या देवा भवन्ति महासत्त्वाः॥२९॥
बौद्धैः इत्युक्ते आर्द्रक: प्राहअजोगरूवं इह संजयाणं, पावं तु पाणाण पसज्झ काउं। अबोहिए दुण्ह वि तं असाहू, वयंति जे यावि पडिस्सुणंति।।३०।।
'अजोगरूवं त्ति' - यत्तव मते कथितं तत् संयतानां अयोग्यरूपं अघटमानम् इदं यत् प्राणानाम् इन्द्रियादीनां घातेन पापं कृत्वा तदभावं वदन्ति, खलबुद्ध्या पुरुषं नतोऽपि न पापमिति, पुरुषबुद्ध्या खलपाती पापवान् इति वचनं तेषां अबोध्यै
॥११३॥
१B जो २ BD पुण्यसम्बन्धं

Page #233

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अबोधिलाभार्थम्, तयोः द्वयोः अपि स्यात्, कौ द्वौ ? ये एवं पूर्वोक्तं वदन्ति ये च तेभ्यः श्रुण्वन्ति तयोः द्वयोरपि असाधु एतत्, अज्ञानावृतमूढजनभावशुद्ध्या शुद्धिः न स्यादित्यर्थः॥ ३०॥
उड्डुं अहे य तिरियं दिसासु, विष्णाय लिंगं तस - थावराणं ।
भूयाभिसंकाए दुगुंछमाणा, वए करेजा वि कुओ विहऽत्थी ॥ ३१ ॥
'उड्डुं अहेत्ति' - ऊर्ध्वमधस्तिर्यक् च सर्वदिक्षु त्रस - स्थावराणां लिङ्गं जीवत्वचिह्नं विज्ञाय भूताऽभिशंकया जीवघातो अत्र भावी इति बुद्ध्या सर्वमनुष्ठानं जुगुप्समान: तद्घातं परिहरन् वदेत् कुर्यादपि इति कुतोऽस्ति इह त्वदुक्तो दोषः, न कश्चिदत्र अस्म दोषोऽस्ति इत्यर्थः ॥ ३१ ॥
पुरिसे त्तिविन्नत्ति न तीइ अत्थि, अणारिए से पुरिसे तहाह ।
को संभवो ? पिंण्णागट्टयाए, वाया वि एसा बुईया असच्चा ||३२||
'पुरिसे त्ति' - तस्यां पिण्याकपिण्ड्यां पुरुषो अयमिति विज्ञप्ति: मतिः नास्ति जडस्याऽपि तस्माद् य एवं वक्ति स पुरुषो अनार्य एव, कः संभवः पिण्याकपिण्ड्यां पुरुषबुद्धेः ? अतो वागपि एषा असत्या कथिता, तस्मात् पिण्याककाष्टादौ अपि प्रवर्त्तमानेन १ B पिणागट्ट्याए JAM पिन्नगपिंडियाए
द्वि. श्रु. स्कन्धे
षष्ठमध्ययनम्

Page #234

जीवोपमईभीरुणा साशकेनैव प्रवर्तितव्य||३२॥
वायाभिओगेण जमावहेज्जा, नो तारिसं वायमुदाहरेजा।
अट्ठाणमेवं वयणं गुणाणं, नो दिक्खिए बूअ सुरालमेयं ॥३३॥
'वायाभिओगेण त्ति' - वाचा अभियोगो वागभियोगः तेन यद् आवहेत् कुर्यात् पापं कर्म तादृशीं वाचं न उदाहरेत् न वदेत्, एतद्वचनं गुणानाम् अस्थानं दीक्षितो न ब्रूयात्, उदारं-सुष्ठ निस्सारमिति, यत् खलोऽपि पुरुष: पुरुषोऽपि खलः, अलाबुकं बालक: बालको वा अलाबुकमिति नि:सारत्वम् इत्यर्थः ॥३शा
लद्धे अहढे अहो एव तुन्भं, जीवाणुभागे सुविचिंतए य। पुव्वं समुदं अवरं च पुढे, ओलोइए पाणितले ठिए वा ॥३४॥
'लद्धत्ति' - अहो एवं अङ्गीकृते सति युष्माभिः अथ अनन्तरम् अर्थ: तत्वं लब्ध: जीवानाम् अनुभाग: कर्मविपाक: सुविचिन्तितः, एवम्भूतेन ज्ञानेन भवतां यश: पूर्वसमुद्रम् अपरं च स्पृष्टं गतमित्यर्थः, भवद्भिः अवलोकित एव अयं लोक: पाणितलस्थित इव ॥३४।। इति सोपहासम् उक्त्वा आर्द्रकमुनिः स्वपक्षमाह
॥११४॥
१BD अठाणमेवं JAM अट्ठाणमेयं

Page #235

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे एक षष्ठमध्ययनम्
जीवाणुभागं सुविचिंतयंता, आहारिया अन्नविहीइ सोहिं। __ण वियागरे छन्नर्पओपजीवी, एसाणुधम्मे इह संजयाणं ॥३५।। 'जीवाणुभागं त्ति'- जिनमतप्रतिपन्ना: जीवाऽनुभागं सुष्ठ विचिन्तयन्तो अन्नविधौ शुद्धिं आहृतवन्तः स्वीकृतवन्तः, भवतां तु मांसाद्यपि पात्रपतितं न दोषाय, तथा छन्नपदं मातृस्थानं तेन उपजीवी सन् न व्यागृणीयात् मायया न वदेत् इत्यर्थः, एष पश्चाद्धर्मो अनुधर्म इह जैनमते संयतानां साधूनां, अर्हदनुष्ठानान्तरं स्यादिति अनुधर्मः।।३५॥
सिणायगाणं तु दवे सहस्से, जे भोयए नितिए भिक्खयाणं।
असंजए लोहियपाणि से ऊ, नियच्छई गरहमिहेव लोए॥३६॥
सियाणगाणं त्ति'- स्नातकानां बौद्धानां भिक्षूणां नित्यं यः सहस्रद्वयं भोजयेदित्युक्तं प्राग् तद्दूषयति, असंयत: सन् रुधिरक्लिन्नपाणिः इहैव लोके स गहाँ निन्दां नियच्छई निश्चयेन गच्छति॥३६॥ आर्द्रक एव तन्मतमाह
थूलं उरब्भं इह मारियाणं, उद्दिट्ठभत्तं च पगप्पड़ता।
तं लोणतिल्लेण उवक्खडित्ता, सर्पिप्पलीयं पगरेंति मंसं ॥३७॥ १ BD • पउप० २७ एसोऽणुधम्मो ३ JAM भिक्खुयाणं ४BD भिक्षुणां ५ Dowan

Page #236

'थूलं त्ति' - स्थूलम् उरभ्रं इह बौद्धमते हत्वा उद्दिष्टभक्तं च प्रकल्प्य तन्मांसं लवणतैलाभ्यां संस्कृत्य संपिष्पलीकं कुर्वन्ति॥३७॥ तं भुंजमाणा पिसियं पभूयं, न उवलिप्पामु वयं रएणं। इच्चेवमाहंसु अणजधम्मा, अणारिया बाल रसेसु गिद्धा।।३८॥
'तं भुंजमाण त्ति'- तत् पिशितं मांसं प्रभूतं भुञ्जाना अपि वयं रजसा न उपलिप्यामहे, एवम् अनार्यधर्मा दुष्टस्वभावा अनार्या इव अनार्या बाला रसेसु मांसादिषु गृद्धाः वदन्ति।।३८॥
जे यावि भुंजंति तहप्पगारं, सेवंति ते पावमजाणमाणा।। मणं न एयं कुसला करेंति, वाया वि एसा बुइया उ मिच्छा ॥३९॥ 'जे यावि त्ति' - ये बौद्धा अपि तथाप्रकारं मांस भुंजते ते पापम् अजानन्तो निर्विवेकिन: सन्त: सेवन्ते, यदुक्तम्हिंसामूलममेध्यमास्पदमलं ध्यानस्य रौद्रस्य यद्, बीभत्सं रुधिराविलं कृमिगृहं दुर्गन्धि पूयाविलं । शुक्राऽसृक्प्रभवं नितान्तमलिनं सद्भिः सदा निन्दितं, को भुङ्क्ते नरकाय राक्षससमो मांसं तदात्मद्रुहः ? ॥ तथा,
KITCHEETTETTE
॥११५॥
१ 'अपरसंस्कारकद्रव्यसमन्वितम्' इत्यर्थः।

Page #237

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
मांस भक्षयिताऽमुत्र, यस्य मांसमिहाम्यहं । एतन्मांसस्य मांसत्वं, प्रवदन्ति मनीषिणः ॥
योऽत्ति यस्य च तन्मांसमुभयो: पश्यतान्तरं । एकस्य क्षणिका तृप्तिरन्यः प्राणैर्वियुज्यते ||
तदेवं दोषं मत्वा कुशला मांसाभिलाषे मनो न कुर्वन्ति, वागपि एषा 'न मांसभक्षणे दोष' इत्यादिका उक्ता सती मिथ्या, निवृत्तिस्तु महागुणाय, यदुक्तं
श्रुत्वा दुःखपरंपरामतिघृणां मांसाशिनां दुर्गतिं, ये कुर्वन्ति शुभोदयेन विरतिं मांसादनस्याऽऽदरात् ।
सद्दीर्घायुरदूषितं गदरुजा संभाव्य यास्यन्ति ते, मर्त्येषूद्भटभोग - धर्म - मतिषु स्वर्गापवर्गेषु वा ॥ इति ॥३९॥
सव्वेसि जीवाण दट्ट्याए, सावज्जदोसं परिवज्जयंता ।
तस्संकिणो इसिणो नायपुत्ता, उद्दिट्ठभत्तं परिवज्जयंति ॥४०॥
'सव्वेसि त्ति' सर्वेषां जीवानां दयार्थाय सावद्यदोषं महादोषं परिवर्जयन्तः तच्छंकिनो दोषशङ्किनः ऋषयो ज्ञातपुत्रीयाः श्रीवीरशिष्या उद्दिष्टभक्तं परिवर्जयन्ति ॥ ४० ॥
द्वि.. स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्

Page #238

भूयाभिसंकाइ दुगुंछमाणा, सव्वेसि पाणाण निहाय दंडं। तम्हा न भुंजंति तहप्पगारं, ऐसाणुधम्मे इह संजयाणं॥४१॥
'भूयाभिसंकाइ त्ति' - भूतानां प्राणिनां हिंसाऽभिशङ्कया सावधव्यापार जुगुप्समान: परिहरन् सर्वेषां प्राणिनां दण्डं निहाय त्यक्त्वा साधवः तथाप्रकारं अशुद्धाहारं न भुञ्जते, तस्मात् एषो अनुधर्म: संयतानां इह जैनमते, तीर्थकराऽऽचरणाद् अनु-पश्चाद्-चर्यते इति अनुधर्म इति ॥४१॥
निग्गंथधम्ममि इमं समाहिं, अस्सिं सुठिच्चा अणिहे चरेजा। बुद्धे मुणी सीलगुणोववेए, अच्चत्थतं पाउणई सिलोग॥४२॥ _ 'निग्गंथधम्ममि त्ति' - निग्रंथधर्मे साधुमार्गे स्थित इमं पूर्वोक्तं समाधि प्राप्तो अस्मिन् समाधौ सुष्ठ स्थित्वा अनिहो निर्माय: सन् चरेत् संयमे, बुद्धो ज्ञाततत्वो मुनिः शीलेन क्रोधोपशमेन गुणैश्च मूलोत्तरभूतैः उपेतो युक्तो अत्यर्थतां सर्वातिशायिनी श्लाघां प्राप्नोति यदुक्तं
राजानं तृणतुल्यमेव मनुते शक्रेऽपि नैवादरो, वित्तोपार्जन-रक्षण-व्ययकृताः प्राप्नोति नो वेदनाः। संसारान्तरवर्त्यपीह लभते शं मुक्तवन्निर्भयः, संतोषात् पुरुषोऽमृतत्वमचिराद्यायात्सुरेन्द्रार्चितः।।इति।।४२॥
॥११६॥
• Imemernm
pna

Page #239

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे # षष्ठमध्ययनम्
एवं गोशालमते बौद्धमते च निरस्ते द्विजातयः प्राहुः, भो आर्द्रकुमार! शोभनं कृतं यदेते वेदबाह्ये द्वे अपि मते क्षिप्ते, अथ जैनमतमपि वेदबाह्यं ततो न आदरणयोग्यं, तस्माद् ब्राह्मणसेवा एव युक्ता इत्याह
सिणायगाणं तु दुवे सहस्से, जे भोयए णितिए माहणाणं । ते पुन्नखंधं सुमहजिणित्ता, भवंति देवा इइ वेयवाओ॥४३।।
'सिणायगाणं त्ति' - स्नातकानां षट्कर्मरतानां विप्राणां सहस्रद्वयं ये भोजयन्ति नित्यं ते, पुण्यस्कन्धं सुमहान्तं उपायं देवाः स्युः इति वेदवादः॥४३॥ आर्द्रकमुनिः एतद्दूषयन्नाह
सिणायगाणं तु दवे सहस्से, जे भोयए णितिए कलालगाणं। से गच्छई लोलुयसंपगाढे, तिव्वाभितावी नरगाहिसेवी ॥४४॥
'सिणायगाणं त्ति'- स्नातकानां सहस्रद्वयं यो भोजयति, किंभूतानां? कुलानि गृहाणि मांसार्थिनो ये अटन्ति ते कुलाटा मार्जाराः, कुलाटा इव कुलाटाः तेषां, स तादृग् ब्राह्मणभोजको बहुवेदनासु गतिषु याति, किंभूतः? - लोलुपै: आमिषगृद्धैः संप्रगाढो
१BD पुण्यसम्बन्धं

Page #240

र
व्याप्तः, तीव्रो-असह्यो अभितापो यस्य स तथा, एवम्भूतः सन् नरकाभिसेवी स्यात् ॥४४॥
दयावरं धम्म दुगुंछमाणे, वहावहं धम्म पसंसमाणे। एगं च जे भोअयई असीलं, निवो निसं जाइ कओ असुरेहिं ॥४५॥
'दयावरं त्ति' - दयया वरं प्रधानं धर्मं जुगुप्समानो निन्दन्, वधावहं हिंसाकरं धर्मं प्रशंसन् एकमपि अशीलं निव्रतं षड्जीवोपमर्दै यो भोजयेत्, किं पूनर्बहून्?, नृपो राजा अन्यो वा य: कश्चित् मूढः स निशा इव नित्यान्धकारत्वात् निशा नरकभूमिः तां याति, कुतः तस्यासुरेषु-अधमदेवेषु अपि प्राप्तिः इति?॥४५॥
अथ आर्द्र मुनिम् एकदण्डिन:- सांख्या: प्राहुः, भो आर्द्रक! वरं कृतं यदेते सर्वारम्भप्रवृत्ता मांसाशिनो धिग्जातयो निरस्ताः, इदानीम् अस्मत्सिद्धान्तं श्रुणु
दुहओ वि धम्मम्मि समुट्ठिया मो, अस्सिं सुठिच्चा तह एसकालं।
आयारसीले उंइएऽह नाणे, न संपरायंमि विसेसमत्थि ॥४६॥ 'दुहओ त्ति' - योऽयं अस्मद्धर्म: यश्च त्वदीयो जैनः, स उभयरूपोऽपि कथञ्चित् तुल्यः, पञ्च यमा अस्माकं भवतां
॥११७॥
१B ०मईनन
२ JAM वुइएऽह BD उहेऽह

Page #241

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
ते एव महाव्रतानि, पुण्यपापबन्धं मोक्षसद्भावो अस्माकं भवतां च, तदेवम् उभयस्मिन्नपि धर्मे समुत्थिता यूयं वयं च, पूर्वस्मिन् काले वर्तमाने एष्ये च गृहीतप्रतिज्ञानिर्वाहकाः, आचारप्रधानं शीलम् उदितं कथितम्, अथ ज्ञानं मोक्षाङ्गम् उक्तं द्वाभ्याम्, आवयोः संपराये संसारे च न विशेषो अस्ति॥४६॥
अव्वत्तरूवं पुरिसं महंतं, सणातणं अक्खयमव्वयं च ।
सव्वेसु भूएस उ सव्वओ सो, चंदो व तारेहिं समत्तरूवो।।४७॥
'अव्वत्तरूवं त्ति' - भवन्तः पुरुषं जीवं स्वीकृतवन्त: तथा वयमपि, किम्भूतं?, अव्यक्तरूपं, महान्तं व्यापकं, सनातनं नित्यं, अक्षतं प्रदेशानां खंडश: कर्तुं अशक्यत्वात्, अव्ययं अनन्तकालेनाऽपि एकप्रदेशस्याऽपि व्ययाऽभावात्, तथा सर्वेषु भूतेषु शरीरवत्सु प्रतिशरीरं सर्वतः सा मस्त्याद् असौ आत्मा भवति, यथा चन्द्रः ताराभिः समस्तरूप: संपूर्ण: सम्बध्यते एवं जीवोऽपि संपूर्णः शरीरैः सम्बध्यते, अयमेव श्लोको अद्वैतवादिवेदान्तिमते व्याख्येय:, नवरं सर्वभूतेषु सर्वतः सर्वात्मतया असौ स्थितः, यथा तारासु एक एव चन्द्रः तथा आत्माऽपि सर्वत्र सम्बध्यते।।४७॥ अथ आर्द्रकमुनि: आह
१BD समस्त्याद्

Page #242

एवं न मिज्जंति न संसरती, न माहणा खत्तिय वेस पेस्सा।
कीडा य पक्खी य सिरीसिवा य, नरा य सव्वे तह देवलोगा || ४८ ॥
' एवं न त्ति' आत्मनो अविकारित्वे आत्माऽद्वैते वा स्वीकृते दुर्भगसुभगादिभेदेन जीवा न मीयेरन् न ज्ञायन्ते, स्वकर्मप्रेरिता नरकादिगतिषु न संसरन्ति सर्वव्यापित्वाद् एकत्वाद् वा, तथा न ब्राह्मणा न क्षत्रिया न वैश्या न प्रेष्या न शूद्राः, नाऽपि कीट- पक्षि- सरीसृपाश्च भवन्ति, नराश्च सर्वेऽपि देवलोकाश्च इत्येवं गतिभेदो न स्यात् ॥४८॥
लोयं अजाणित्तिह केवलेणं, कहिंति जे धम्ममजाणमाणा । नासंति अप्पाण परं च नट्ठा, संसारघोरम्मि अणोरपारे ॥ ४९ ॥
'लोयं त्ति' - लोकं चराचरं अज्ञात्वा केवलेन दिव्यज्ञानेन इह जगति ये कथयन्ति धर्मम् अजानानाः ते स्वयं नष्टा आत्मना, परं च नाशयन्ति, क? घोरे संसारे अणोरपारे अर्वाग्भाग- परभागरहिते अनाद्यनन्ते इत्यर्थः॥४९॥
लोयं विजाणित्तिह केवलेणं, पुन्त्रेण नाणेण समाहिजुत्ता ।
धम्मं समत्तं च कहिंति जे उ, तांरंति अप्पाण परं च तिन्ना ॥५०॥
? DJAM anfa
॥११८॥

Page #243

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे षष्ठमध्ययनम्
'लोयं त्ति' - पूर्णेन ज्ञानेन केवलेन समाधियुक्ता लोकं चतुर्दशरज्जुमितं ज्ञात्वा इह शासने समस्तं धर्मं श्रुतचारित्ररूपं कथयन्ति ते आत्मना तीर्णा: संसारसागरं, तारयन्ति च परं सदुपदेशाद् इति ॥५०॥
जे गरहियं ठाणमिहावसंति, जे यावि लोए चरणोववेयं । उदाहडं तं तु समं मइए, अहाउसो विप्परियासमेइ ॥५१॥
'जे गरहियं त्ति' - ये गर्हितं निन्द्यं निर्विवेकिजनाऽऽचरितं स्थानम् इह जगति आश्रयन्ति, ये चाऽपि लोके चरणोपेतं संयमरूपं स्थानं सेवन्ते, तद् द्वयमपि यः असर्वज्ञैः समं तुल्यमेव उदाहृतं स्वमत्या स्वाऽभिप्रायेण, अथ आयुष्मन् ! हे सांख्य! विपर्यास इति तन्मत्तोन्मत्तप्रलापवद् इति ॥५१॥
एवमेकदण्डिनो निरस्य आर्द्रमुनिः भगवत्समीपे याति तावता हस्तितापसा: तमेवं प्रोचुःसंवच्छरेणावि य एगमेगं, बाणेण मारेउ महागयं तु । सेसाण जीवाण दयट्ठयाए, वासं वयं वित्ति पकप्पयामो॥५२॥
२ BD सुमेइ JAM •समेव

Page #244

'संवच्छरेणावित्ति' - भो आर्द्रक ! ये तापसाः कन्दमूलफलाशिनः ते बहूनां स्थावराणां तदाश्रितत्रसानां च घातकाः, ये च भिक्षां सेवन्ते तेऽपि आशंसादोषदूषिताः भ्रमन्तश्च पिपीलिकादिजन्तुघातकाः, वयं तु संवत्सरेणाऽपि एकं महागजं बाणेन व्यापाद्य शेषाणां जीवानां दयार्थम् आत्मनो वृत्तिं जीविकां तन्मांसेन वर्षं यावत् कल्पयामः कुर्मः, ततो वयं बहुजीवरक्षकाः॥५२॥
अथ आर्द्रकुमारः प्राह
संवच्छरेणावि य एगमेगं, पाणं हणंता अणियत्तदोसा ।
सेसाण जीवाण वहे न लग्गा, सिया य थोवं गिहिणो वि तम्हा ॥ ५३॥
'संवच्छरेणत्ति' - संवत्सरेणाऽपि एकैकं प्राणिनं घ्नन्तः प्राणातिपाताद् अनिवृत्तत्वाद् अनिवृत्तदोषाः ते स्युः, साधूनां तु सूर्यप्रकाशिते मार्गे युगमात्रदृष्ट्या ईर्यासमित्या गच्छतां निर्दोषाहाराऽन्वेषिणां समचित्तानां क्व आशंसादोष: ? क्व कीटिकादिघातो वा इत्यर्थः, स्तोकजीवघाते चेद् दोषाभावः तदा गृहस्था अपि स्वाऽऽरम्भदेशस्थान् जीवान् घ्नन्ति, शेषाणां च जीवानां वधे न लग्नाः, तस्मात् स्यादेवं स्तोकं स्वल्पं यस्माद् घ्नन्ति ततस्तेऽषि निर्दोषाः ॥ ५३ ॥
वरेणाविगमेगं, पाणं हणंते समणव्वएसु ।
यहि पुजे, न तारिसा केवलिणो भवंति ॥ ॥ ५४ ॥
ARAKARA
।। ११९ ।।

Page #245

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे ।
'संवच्छरेण त्ति'- श्रमणव्रतेषु स्थिता अपि संवत्सरेणाऽपि एकैकं जन्तुं ये घ्नन्ति ये च उपदिशन्ति, ते अनार्या आत्माऽहिताः पुरुषाः, न तादृशाः केवलिनो भवन्ति।॥५४॥
___ एवं हस्तितापसान् निरस्य आर्द्रकुमार भगवदन्तिकं व्रजन्तं दृष्ट्वा अभिनवगृहीतो वनहस्ती चिन्तयति स्म, यदि अहं बंधनात् मुक्तः स्यां तदा आर्द्रकुमारं प्रतिबुद्धतस्करपञ्चशतोपेतं तथा प्रतिबोधिताऽनेकवादिगणसमन्वितं गत्वा वन्दे, यावदेवं हस्तिना चिन्तितं तावता तस्य बन्धनानि त्रुटितानि, आर्द्रमुनिसम्मुखं त्वरया चलित: करी, ततो लोकैः पूत्कृतं, हा! हतोऽयं मुनिः इति, हस्ती च ससम्भ्रमं मुनिपार्श्व आगत्य त्रि: प्रदक्षिणीकृत्य दन्ताग्रस्पृष्टभूमिः साधुं नत्वा वनं ययौ, ततः श्रेणिकनृपः सपौरलोक: तं मुनि सप्रभावं नत्वा प्रोवाच, भगवन्! आश्चर्यमिदं यदयं करी बन्धनात् मुक्तः, ततो मुनिः आह- हे नृप! नैतद् आश्चर्यं यत्करी बंधनात् मुक्तः, यत्तु स्नेहपाशमोचनं तद्दुष्करं, तच्च प्रागुक्तं नियुक्तिकृता यथा
न दुक्करं वा णरपासमोयणं, गयस्स मत्तस्स वणम्मि रायं । जहा उ चत्तावलिएण तंतुणा, तं दुक्करं मे पडिहाइ मोयणं ॥ अस्य अर्थ: प्राग् अध्ययनप्रारम्भे प्रोक्तः, एवम् आर्द्रकुमारो नृपं प्रतिबोध्य श्रीवीरान्तिकं गत्वा नत्वा भगवन्तं भक्तिभृत आसीनः, भगवानपि तानि पञ्चाऽपि शतानि प्रव्राज्य तच्छिष्यत्वेन ददौ।। अथ अध्ययनोपसंहारम् आह१JAM से २D बंधनमुक्तः

Page #246

बुद्धस्स आणाए इमा समाही, अस्सिं सुठिच्चा तिविहेण ताई। तरिउं समुदं व महाभवोघं, आयाणवं धम्ममुदा हरिज त्तिबेमि ॥५५॥
अइज्जं सम्मत्तं 'बुद्धस्सत्ति' बुद्धस्य तत्वज्ञस्य श्रीवीरस्य आज्ञया इमां समाधि धर्माऽवाप्तिं प्राप्य अस्मिन् समाधौ सुष्ठ स्थित्वा मनोवाक्कायैः वायी रक्षक: तीा अतिक्रम्य समुद्रमिव महाभवौघम् आदानं सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्ररूपं विद्यते यस्य स आदानवान् धर्म परहितैषी उदाहरेत् कथयेत्, इति ब्रवीमि इति पूर्ववत्।।५५।।
आर्द्रकीयाऽऽध्ययनम् इदं षष्टं समाप्तम् ।।
॥१२०॥
१BD वृत २Jहरेजासि AM हरेजा

Page #247

अथ सप्तमनालन्दीयाध्ययनप्रारम्भः ।
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
अथ सप्तमाध्ययनम् आरभ्यते, अस्य च नालन्दीयम् इति नाम, तस्य अयमर्थ: नालंदा राजगृहनगरे बाहिरिका, तस्यां भवं नालन्दीयमिति, पूर्वं सकलेन सूत्रकृताङ्गेन साध्वाचार: प्ररूपितः, अत्र तु श्रावकविधिः उच्यते, तस्येदम् आदिसूत्रम्
तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे हत्था, रिद्धिप्फीतसमिद्धे वण्णओ जाव पडिरूवे । तस्स णं रायगिहस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए, इत्थ णं नालंदा नाम बाहिरिया हुत्था अणेगभवणसयसन्निविठ्ठा जाव पडिरूवा।।१॥
तस्मिन् काले तस्मिन् समये अवसरे राजगृहं नाम नगरम् अभवत् रिद्धिस्फीतसमृद्ध, वर्णको वाच्यः यावत् प्रतिरूपं अनन्यसदृशा तस्य नगरस्य बहिः उत्तरपूर्वस्यां दिशि नालन्दा नाम बाहिरिका आसीत्, सा च अनेकभवनशतसन्निविष्टा अनेकगृहसङ्कीर्णा इत्यर्थः॥१॥
तत्थ णं नालंदाए बाहिरियाए लेए नामंगाहावई हत्था, अड्डे दित्ते वित्ते वित्थिण्ण-विपुल भवण १ JAM स्थिमितसमिद्धे जाव

Page #248

स
KA -सयणासण-जाण-वाहणाइण्णे बहुधण-बहुजायरुव-रयए आओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डिअ-
पउरभत्तपाणे बहुदासी-दास-गो-महिस-गवेलग-प्पभूए बहुजणस्स अपरिभूए यावि होत्था।॥२॥
____ तस्यां नालन्दायां लेपो नाम गृहपतिः कुटुम्बिक आसीत्, स च आढ्यो, दीप्त: तेजस्वी, वित्तो विख्यातो, विस्तीर्णविपुलभवन-शयनाऽऽसन-यान-वाहनाकीर्णो, बहुधन-बहुजातरूप-रजतः, आयोगा अर्थोपायाः प्रयोगा: प्रयोजनानि तैः सम्प्रयुक्त: संयुतः, इतश्च इतश्च विक्षिप्तप्रचुरभक्तपानो बहुदास्यादिपरिवृतो बहुजनस्य अपरिभूत आसीत्।।२॥
से णं लेए गाहावई समणोवासए यावि होत्था अहिगयजीवा-ऽजीवे जाव विहरइ, निग्गंथे पावयणे निस्संकिए निक्कंखिए निव्वितिगिच्छे लद्धढे गहियढे पुंच्छियढे विणिच्छियढे अहिगयढे अट्ठिमिंजपेमाणुरागरत्ते, अयमाउसो निग्गंथे पावयणे अटे परमढे सेसे अणढे ऊसियफलिहे अवंगुयदुवारे चियत्तंतेउरप्पवेसे चाउद्दसट्टमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसु पडिपुन्नं पोसहं सम्म अणुपालेमाणे समणे निग्गंथे तहाविहेणं एसणिजेणं असण-पाण-खाइम- साइमेणं पडिलाभेमाणे बहूहिं
॥१२॥
१P 'पुच्छियडे' नास्ति

Page #249

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे 2 सप्तमाध्ययनम्
सीलव्वय-गुण-वेरमणपच्चक्खाण-पोसहोववासेहिं अप्पाणं भावेमाणे एवं च णं विहरइ॥३॥
स लेपो नाम गृहपतिः श्रमणोपासको अभिगतजीवाजीव इत्यादि, निग्गंथे त्ति- आर्हते प्रवचने नि:शङ्कितः, निष्कासितो 'अन्यमतनिराकाङ्गः, विचिकित्सा -चित्तविपतिः विद्वज्जुगुप्सा वा तद्रहितो निर्विचिकित्सः, लब्धार्थो ज्ञाततत्त्वः गृहीतार्थ: स्वीकृतमोक्षमार्गः, पृष्टार्थत्वाद् विनिश्चितार्थः, अभिगतः प्रतीतो अर्थो येन स तथा, अस्थिमिञ्जा अस्थिमध्यं यावद् धर्मे प्रेमाऽनुरागेण रक्तो अत्यन्तं सम्यक्त्ववासितचित्त इत्यर्थः, केनचिद् धर्म पृष्टः प्राह-अयम् आयुष्मन् ! जैनधर्मो अर्थः सत्यः, परमार्थरूपः, शेष: सर्वोऽपि अनर्थः, ऊसियफलिह त्ति- उच्छ्रितं प्रख्यातं स्फटिकवन्निर्मलं यशो यस्य, अप्रावृतम् अस्थगितं द्वारं गृहस्य येन सो अप्रावृतद्वारः, परतीर्थिकोऽपि गृहं प्रविश्य धर्मं यदि वदेत् वदतु, न तस्य परिजनोऽपि सम्यक्त्वात् चालयितुं शक्यते, तभीत्या न द्वारप्रदानम् इत्यर्थः, प्रीतिकारी अंत:पुरेऽपि प्रवेशो यस्य स तथा, कोऽर्थ:?- राजाऽन्त:पुरे हि कोऽपि न प्रवेश्यः, तत्राऽपि असौ प्रतीतगुणत्वेन प्रवेशयोग्य इत्यर्थः, तथा चतुर्दश्यां अष्टम्यादिषु तिथिषु उपदिष्टासु महाकल्याणकसम्बन्धितया पुण्यतिथित्वेन प्रसिद्धासु, तथा पौर्णमासीषु च तिसृषु अपि चतुर्मासतिथिषु, एवम्भूतेषु धर्मदिवसेषु सुष्ठ अतिशयेन प्रतिपूर्णं संपूर्ण आहार-शरीर-सत्कार१BD अर्हते २ BD राज्ञामन्त:पुरे

Page #250

.
Ka ब्रह्मचर्या- ऽव्यापाररूपं पौषधम् अनुपालयन्, तथाविधान् सद्गुणान् श्रमणान् एषणीयेन शुद्धेन अशनादिना प्रतिलाभयन् बहूहिं A बहुभिः शीलव्रत-गुण-विरमण-प्रत्याख्यान-पौषधोपवासै: आत्मानं भावयन्, एवं पूर्वोक्तप्रकारेण, 'च: समुच्चये' 'णं वाक्यालंकारे' विहरति आस्ते॥३॥
तस्स णं लेयस्स गाहावइस्स नालंदाए बाहिरियाए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए ईत्थ णं सेसदविया नाम उदगस्स साला होत्था, अंणेअखंभसयसन्निविट्ठा पासादिया जाव पडिरूवा, तीसे ण सेसदवियाए उदगसालाए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए इत्थ णं हत्थीजामे नामं वणसंडे होत्था, किण्हे वण्णओ वणसंडस्स॥४॥
तस्य लेपस्य गृहपतेः सम्बन्धिनी नालन्दाया: पूर्वोत्तरस्यां दिशि शेषद्रव्या नाम गृहोपयुक्तशेषद्रव्येण कृता उदकशाला आसीद, अनेकस्तम्भशतप्रतिष्ठा प्रासादीया यावत् प्रतिरूपा, तस्याश्च उत्तरपूर्वदिग्भागे हस्तियामाऽऽख्यो वनखण्ड आसीत्, कृष्ण इत्यादिवर्णको वनखण्डस्य वाच्यः॥४॥
तस्सिं च णं गिहपएसम्मि भयवं गोयमे विहरइ, भगवं च णं अहे आरामंसि, अहे णं उदए
१ BJAM एत्थ णं २ BJAM अणेग०

Page #251

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
पेढालंपुत्ते पासावच्चिज्जे नियंठे मेतज्जो गोत्तेणं जेणामेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भयवं गोयमं एवं वयासी - आंउस भो गोयमा! अत्थि खलु मे केइ पएसे पुच्छियव्वे, तं च मे आउसो! अहादरिसियमेव वियागरेहि, सवायं भयवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी- अवियाई असो! सोच्चा निसम्म सम्मा जाणिस्सामो, सवायं उदए पेढालपुत्ते गोयमं एवं वयासी ॥ ५ ॥
तस्मिन् वनखण्डगृहप्रदेशे भगवान् गौतमो विहरति, तस्मिन् आरामे स्थितः, अथ उदकाऽऽख्यो निर्ग्रथः पेढालपुत्रः पार्श्वापत्यस्य पार्श्वशिष्यस्य अपत्यं शिष्यः स च मेदार्यो गोत्रेण जेणेव त्ति- यस्यां दिशि गौतमः तत्र आगत्य इदं प्राह- आयुष्मन् भो गौतम! अस्ति मम कश्चित् प्रदेश: प्रष्टव्यः, तं प्रदेशं मम यथा श्रुतं त्वया यथा दर्शितं श्रीवीरेण तथा व्यागृणीहि कथय, स चाऽयं भगवान्, यदि वा सह वादेन सवादं पृष्टः तमुदकं पेढाललघुपुत्रं एवम् अवादीत्, अपि च आयुष्मन् उदक! श्रुत्वा त्वदीयं प्रश्नं निशम्य च - अवधार्य गुणदोषविस्तारेण सम्यग् ज्ञास्ये अहम्, तद् उच्यतां विश्रब्धं त्वया स्वाऽभिप्रायः, सवादं सद्वाचं वा उदकः पेढालपुत्रो गौतमम् एवम् अवादीत्॥५॥
१ JAM आउसंतो २ BD प्रवेशे ३ P 'श्रुत्वा' इति नास्ति
द्वि. श्रु. स्कन्धे सप्तामध्ययनम्

Page #252

आउसो गोयमा! अत्थि खलु कुमारवुत्तिया नाम समणा निग्गंथा तुब्भागं पवयणं पवयमाणा गाहावई समणोवासगं उवसंपन्नं एवं पच्चक्खावेंती-नन्नत्थ अभिओगेणं गाहावइचोरग्गहणविमोक्खणयाए तसेहिं पाणेहिं निहाय दंडं, एवण्हं पच्चक्खंताणं दुप्पच्चक्खायं भवइ, एवण्हं पच्चक्खावेमाणाणं दुप्पच्चक्खायं भवइ, एवं ते परं पच्चक्खावेमामा अतियरंति सयं पइन्नं, कस्स णं तं हेडं? संसारिया खलु पाणा, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायंति, थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा तसकायंसि उववजंति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा थावरकायंसि उववजंति, तेसिं च णं थावरकायंसि उववण्णाणं ठाणमेयं धत्तं॥६॥
भो गौतम ! अत्थि सन्ति कुमारपुत्रा नाम निर्ग्रन्था युष्मदीयं प्रवचनं प्रवदन्तः, तथा हि- गृहपतिं श्रमणोपासकम् उपसंपन्नं नियमग्रहणोद्यतं प्रत्याख्यापयन्ति प्रत्याख्यानं कारयन्ति, तद्यथा- त्रसेषु दण्डं हिंसां निहाय त्यक्त्वा प्राणातिपातनिवृत्तिं कुर्वन्ति, नन्नत्थ इति- न अन्यत्र स्वमतेः अन्यत्र राजाद्यभियोगेन यः प्राणिघातो न तत्र निवृत्तिः इति तत्र स्थूलप्राणिविशेषणात् तदन्येषां जीवानां हिंसानुमतिदोषः स्याद् इति आशङ्कावान् प्राह- गाहावइचोर त्ति- अस्य अर्थो अग्रे भावयिष्यते, एवण्हं त्ति१J अभिजोएणं १ AM " एवं ण्हं" अत्र सर्वत्र ज्ञेयं
॥१२३॥

Page #253

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
उदक एव आह- ‘ण्हमिति वाक्यालंकारे' एवं प्रत्याख्यानं कुर्वतां श्राद्धानां दुष्प्रत्याख्यानं भवति प्रत्याख्यानभङ्गसद्भावात्, तथा एवं प्रत्याख्यापयतां प्रत्याख्यानं कारयतां साधूनां दुष्टं प्रत्याख्या नदानं भवति, एवं प्रत्याख्यानं कुर्वन्तः कारयन्तश्च स्वां प्रतिज्ञाम् अतिचरन्ति अतिलङ्घयन्ति, कस्स णं तं हेउं कस्माद् हेतोः इत्यर्थः, प्रतिज्ञाभङ्गकारणम् आह संसारिया इत्यादि सांसारिका: खलु प्राणिनः स्थावरा अपि प्राणिनः त्रसतया प्रत्यायान्ति, त्रसाश्च स्थावरत्वेन इति, एवं सति प्रतिज्ञालोपः स्यात्, यथा नागरिको न हन्तव्य इति प्रतिज्ञा येन कृता स यदि उद्यानस्थं नागरिकं हन्यात् तदा तस्य किं प्रतिज्ञालोपो न स्यात् ?, एवमत्राऽपि येन त्रसवधनिवृत्तिः कृता स यदि तमेव त्रसं स्थावरकायस्थितं हन्ति तदा तस्य किं न भवेत् प्रतिज्ञालोपः ?, भवति एव इत्यर्थः, त्रसकायात् मुच्यमानाः स्थावरकाये उत्पद्यन्ते, स्थावरकायात् मुच्यमानाश्च सकाये, न च किञ्चिल्लिङ्गमस्ति येन ज्ञायते अयं त्रसो अभूत् पूर्वं स्थावरो वा इति, तेसिं च णंत्ति- तेषां त्रसानां स्थावरकाये उत्पन्नानां श्राद्धस्य आरम्भवतः स्थानमिदं स्थावराऽऽख्यं घात्यं स्यात्, एवं नागरिकदृष्टान्तेन त्रसमेव घ्नतः प्रतिज्ञालोपः स्यात् ॥ ६ ॥ उदकः पुनः स्वाभिप्रायम् आह
एवाहं पच्चक्खंताणं सुपच्चक्खायं भवइ, एवण्हं पच्चक्खावेमाणाणं सुपच्चक्खायं भवइ,
१ BDoख्यानं २P प्रतिज्ञातभ० ३ BD सकार्य
द्वि. श्रु. स्कन्धे सप्तामध्ययनम्

Page #254

एवं ते परं पच्चक्खावेमाणा णाइयरंति सयं पइण्णं, णण्णत्थ अभिओगेणं गाहावइ चोरग्गहणविमोक्खणयाए तसभूएहिं पाणेहिं निहाय दंड, एवामेव सइ भासापरक्कमे विजमाणे जे ते कोहा वा लोभा वा परं पच्चक्खावेंति, अयं पि भे नो देसे णो णेआउए भवइ, अवियाई आउसो गोयमा ! तुब्भं पि एवं एवं रोयई ? || ७ ||
एवं प्रत्याख्यानं कुर्वतां सुप्रत्याख्यातं भवति, एवं प्रत्याख्यापयतां च तदेव, एवं प्रत्याख्यानं कुर्वतां कारयतां च न स्वप्रतिज्ञालोप:, यथा णण्णत्थ इत्यादि- एवं गृहस्थः प्रत्याख्याति - त्रसभूतेषु वर्तमानकाले त्रसत्वेन उत्पन्नेषु प्राणिषु दण्डं वधं निहाय त्यक्त्वा प्रत्याख्यानं करोति, तद् इह भूतत्वविशेषणात् स्थावरपर्यायप्राप्तस्य वधेऽपि न प्रतिज्ञालोप:, नाऽन्यत्र अभियोगेन राजाद्यभियोगाद् अन्यत्र प्रत्याख्यानं, गृहपतिचोरविमोक्षणतया इति सम्यग् उक्तं, तस्माद् भूतत्वविशेषणाङ्गीकारे यथा क्षीरविकृतिप्रत्याख्यायिनो दधिभक्षणेऽपि न प्रतिज्ञाभङ्गः, तथा त्रसभूता न हन्तव्या इति प्रतिज्ञावत: स्थावरहिंसायामपि न प्रत्याख्यानातिचार:, एवं विद्यमाने सति भाषायाः प्रत्याख्यानवाचः पराक्रमे भूतविशेषणाद् दोषपरिहारसामर्थ्ये एवं दोषपरिहारोपाये सति केचन क्रोधाद् वा लोभाद्
१ P अभिउगेणं
।।१२४ ।।

Page #255

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे 2 सप्तामध्ययनम्
वा श्रावकं निर्विशेषणमेव प्रत्याख्यापयन्ति तेषां मृषावाद: स्यात्, गृह्णतां च व्रतलोपः, तदेवं अयमपि नो अस्मदीयो अङ्गीकार: किं भवतां न नैयायिको न्यायोपपन्नो भवति? अपि च आयुष्मद्रौतम! एष पक्ष: तुभ्यमपि रोचत।।७॥
सवादं भगवं गोयमो उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी, आउसंतो उदगा! नो खलु अम्हं एवं एयं रोयइ, जे ते समणा वा माहणा वा एवमाइक्खंति जाव परूवेंति नो खल ते समणा वा निग्गंथा वा भासं भासंति, अणुतावियं खलु ते भासं भासंति, अब्भाइक्खंति खलु ते समणोवासए, जेहिं पाणेहिं भूएहिं जीवेहिं सत्तेहिं संजमंति ताणि वि ते अब्भाइक्खंति, कस्स णं हेउं? संसारिया खलु पाणा, तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायंति, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा थावरकायंसि उववज्जति, थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा तसकायंसि उववजंति, तेसिं च णं तसकायंसि उववन्नाणं ठाणमेयं अघत्त।।८॥ ___सवादं भगवान् गौतम: तम् उदकं पेढालपुत्रं एवमवादीत् - आयुष्मन् उदक! नो खलु अस्मभ्यं एतद् रोचते, यदिदं त्रसकायविरतौ भूतत्वविशेषणं तद् अस्मभ्यं न रोचते इत्यर्थः, एवं सति ये श्रमणा वा ब्राह्मणा वा एवम् आख्यान्ति ते यथार्थां भाषां न भाषन्ते किन्तु अनुतापिनीं भाषां भाषन्ते अन्यथाभाषणे हि परस्य अनुतापो भवति, ते अभ्याख्यान्ति- श्रमणोपासकान् असद्भूतदोषप्रकटनेन

Page #256

अभ्याख्यानं ददन्ते, जेहिंत्ति- येष्वपि अन्येषु जीवेषु ये संयमयन्ति संयमं कुर्वन्ति, यथा- ब्राह्मणो मया न हन्तव्य इत्युक्ते यदा वर्णान्तरे तिर्यक्षु वा स्थितः तद्वधे ब्राह्मणवध आपद्यते, भूतशब्दविशेषणाऽभावात्, एवं शूकरादिः न हंतव्य इत्यादि विशेषव्रतानि ते अभ्याख्यान्ति दूषयन्ति, कस्माद्धेतोः ? यस्मात्सांसारिकाः प्राणाः त्रसा: स्थावरत्वेन, स्थावराः त्रसत्वेन प्रत्यायान्ति, त्रसकायात् तदायुष्केन मुच्यमानाः स्थावरकाये स्थावरकायाच्च तत्तद्योग्यकर्मणा मुच्यमानाः त्रसकाये उत्पद्यन्ते तेषां त्रसकाये समुत्पन्नानां स्थानम् एतत् त्रसकायाऽख्यं अघात्यं अघातार्हं भवति, स्थूलप्राणिघातान्निवृत्तः श्राद्ध:, तन्निवृत्त्या च त्रसस्थानम् अघात्यं स्यात् तस्य तीव्राध्यवसायोत्पादकत्वात् लोकगर्हितत्वाच्च, स्थावरकायाच्च अनिवृत्त इति, तत् स्थानम् अस्य अघात्यमिति ॥८॥
उदक आह
सवायं उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी- कयरे खलु आउसंतो गोयमा ! तुब्भे वयह तसपाणा तंसपाणा ? सवायं भयवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी- आउसंतो उदगा! जे तुम्हे वयह तसभूया पाणा तसभूया पाणा ते वयं वयामो तसा पाणा तसा पाणा, जे वयं वयामो तसा पाणा तसा पाणा ते तुब्भे वयह तसभूया पाणा तसभूया पाणा, एए संति दुवे ठाणा एगट्ठा,
१ JAM तसा आउमण्णहा!
।। १२५ ।।

Page #257

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तामध्ययनम्
किमाउसो! इमे भे सूवणीयतराए भवइ तसभूया पाणा तसभूया पाणा, इमे भे दवणीयतराए तसा पाणा तसा पाणा? भो एगमाउसो! पंलिकोसह, इक्कं अभिणंदह, अयं पि भे देसे नो नेआउए भवइ।।९॥
उदको गौतमम् अवादीत्- हे आयुष्मन् गौतम! कतरान् प्राणिनो यूयं वदथ त्रसप्राणिन इति, अथ सद्वाचं गौतम उदकम् अबादीत्- आयुष्मन् उदक! यान् प्राणिनो यूयं वदथ त्रसभूतान् त्रसत्वेन वर्तमाना: नातीता नाऽपि एष्याः, तान् एव वयं वदामः वसा इति, यान् वयं वदामः त्रसान् तान् यूयं वदथ त्रसभूतान्, एते द्वे स्थाने तुल्ये एकार्थे एव, नाऽत्र कश्चिद् अर्थभेदः, एवं सति अयं युष्मदीय: पक्षः किं सूपनीततरो युक्तियुक्तः? त्रसभूताः प्राणा इत्ययं तु पक्षो दुष्प्रणीततरो अयुक्तः प्रतिभासते? कोऽयं व्यामोहो भवतां येन शब्दभेदाद् एकं पक्षम् आक्रोशथ द्वितीयं तु अभिनंदथ इत्ययं देशे अङ्गीकारो भवतां नो नैयायिको न न्यायोपपन्न उभयो: अपि पक्षयोः तुल्यत्वात्॥९॥ कुमतनिषेधम् आह
भगवं च णं उदाहु- संतेगइया मणुस्सा भवंति, तेसिं च णं एवण्हं वुत्तपुवं भवइ- नो
PJAM पडिकोसह

Page #258

खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए, वयण्णं अणुपुव्वेणं गोयस्स लिसिस्सामो, ते एवं संखं साविति, ते एवं संखं ठवयंति, ते एवं संखं सोवट्ठावयंति, नन्नत्थ अभिओगेणं गाहावइचोरग्गहणविमोक्खणयाए तसेहिं पाणेहिं निहाय दंड, तं पि तेसिं कुसलमेव भवइ।।१०॥
भगवान् गौतमः पुनराह- सन्ति एके केचन मनुष्याः येषां साधोः धर्मकथकस्य पुर इदम् उक्तं भवति यथा- न खलु वयं मुण्डा भवितुं प्रव्रज्यां ग्रहीतुं शक्नुमः, अगाराद् अनगारितां प्रव्रजितुं, वयम् आनुपूर्वेण क्रमेण गोत्रं साधुत्वं अनुश्लेषयिष्याम: कोऽर्थः? - वयं देशविरतिं पालयामः, ततः क्रमेण चारित्रं, तत एवं ते संख्या व्यवस्थां श्रावयन्ति प्रत्याख्यानं कुर्वन्तः प्रकाशयन्ति, ते एवं व्यवस्था स्थापयन्ति, सूपस्थापयन्ति च, नाऽन्यत्र अभियोगेन, अभियोगा राजाऽभियोगादिः, तेन त्रसं घ्नतोऽपि न व्रतभङ्गः, तथा गृहपतिचौरविमोक्षणतया इति, अस्याऽर्थः कथागम्य:, सा चेयं
रत्नपुरे रत्नशेखरराज्ञा स्वान्त:पुरादिस्त्रीणां स्वैरक्रीडारूप: कौमुदीमहोत्सवो अनुज्ञातः, पुरुषेण केनाऽपि नगरमध्ये न स्थेयम् इति आघोषणा कारिता, नृपादयः पुरुषाः सर्वेऽपि उद्याने सायं जग्मुः, एकस्य वणिज: षट्पुत्राः क्रयविक्रयादिव्यग्रा: पुरमध्य एव
R
॥१२६॥

Page #259

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
तस्थुः, स्थगितानि गोपुराणि, ततो निष्क्रान्ते महे राज्ञा रक्षकाणाम् उक्तं- पश्यत नगरे कोऽपि नरो अस्ति नवा इति, तै: विलोकयद्भिः षट्पुत्राः ते दृष्टाः, राज्ञो निवेदिताः, राज्ञा कुपितेन षण्णामपि वधः समादिष्टः, ततः तत्पिता शोकाकुलो राजानं विज्ञपयति स्मदेव! मा कृथाः कुलक्षयम् अस्माकं, सर्वं धनं गृह्यतां मुच्यतां पुत्राः, एवमुक्तेऽपि राजा कथमपि न मुञ्चति पुत्रान्, तत: पिता सर्वपुत्रघातप्रवृत्तराजानं ज्ञात्वा पञ्चानां मोचनं याचितवान्, राजा पञ्चापि न मुञ्चति, ततश्चत्वारो याचिताः, तथाऽपि न मन्यते नृपः, ततस्त्रयो याचिता: तेऽपि न मुक्ता, ततो द्वौ मार्गितौ, तावपि अमुञ्चन् नृपः एकं पुत्रं याचितः, समग्रपौरजनविज्ञप्तो नृपः पुत्रमेकं ज्येष्ठं मुक्तवान् । अत्र इयं दृष्टान्तयोजना- सम्यक्त्ववान् श्राद्धः सर्वप्राणातिपातविरतिं कर्तुम् अशक्तो नृपस्थानीयः षट्कायपितृतुल्येन साधुना प्रेरितोऽपि सर्वविरतिं न अङ्गीकुरुते, षडपि जीवकायान् मोचयति साधुः, श्राद्धस्तु षण्णां मोचने अशक्तो ज्येष्ठमेकं त्रसकायं मुञ्चति-पालयति इत्यर्थः, साधुः एकमोचनेनाऽपि कृतार्थम् आत्मानं मन्यते, यथा च तस्य वणिजो न शेषपञ्चपुत्रवधाऽनुज्ञा, एवं साधो: अपि न शेषप्राणिवधाऽनुमतिः, किन्तु यदेव व्रतं गृहीत्वा यानेव स्थूलसत्त्वान् सङ्कल्पवधनिवृत्तो रक्षति श्राद्ध: तन्निमित्तं कुशलानुबन्ध एव इत्याह तसेहि- त्रसेभ्यो दण्डं हिंसां त्यक्त्वा यावद् विरमति तावत् तस्य कुशलं पुण्यमेव इति॥१०॥
KKKKKKKKKKKKKKK
१P मुच्यन्तां

Page #260

तसा वि वुच्चंति तसा तससंभारकडेणं कम्मुणा, णामं च णं अब्भुवगयं भवइ, तसाउं च णं पलिक्खीणं भवइ, तसकायठिईय ते तओ आउं विप्पजहंति, ते तओ आउं विप्पजहित्ता थावरत्ताए पच्चायंति, थावरा वि वुच्चंति थावरा थावरसंभारकडेणं कम्मुणा, नामं च णं अब्भुवगर्य भवइ, थावरआउं च णं पलिक्खीणं भवइ, थावरकायठिइया ते तओ आउगं विप्पजहंति, ते तओ आउगं विप्पजहित्ता भुजो परलोगत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि वुच्चंति, ते महाकाया, ते चिरठितीया।॥११॥
सा अपि द्वीन्द्रियादयोऽपि त्रसा उच्यन्ते, त्रसा: त्रससंभारकृतेन कर्मणा स्युः, सम्भारो नाम कर्मणो अवश्यं विपाकाऽनुभवेन वेदनं, तच्च त्रसनाम, प्रत्येकनाम इत्यादिकं, त्रसत्वेन सम्बद्धं यदायुष्कम् उदयप्राप्तं स्यात् तदा त्रसनामादिकर्मणा नसा उच्यन्ते, त्रसाऽऽयुः यदा क्षीणं स्यात् त्रसकायस्थितिश्च क्षीणा स्यात्, सा च जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः सातिरेकसहस्रद्वयसागरमाना, ततस्ते वसायुः त्यजन्ति, अन्यानि अपि तत्सहचरकर्माणि त्यक्त्वा स्थावरत्वेन उत्पद्यन्ते, एवं सति स्थावरकायं घ्नतः श्राद्धस्य कथं स्थूलप्राणातिपातनिवृतिव्रतभङ्ग इति, किञ्च-थावर आउंत्ति- यदा स्थावराऽऽयुष्कमपि क्षीणं स्यात् तथा स्थावरकायस्थितिश्च, सा जघन्येन
॥१२७॥
१P'व्रत०' इति नास्ति

Page #261

श्री सूत्रकृतामदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्ये सप्तमाध्ययनम्
अन्तर्मुहूर्त उत्कृष्टतो अनन्तकालम् असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः, ततस्ते स्वायुः परित्यज्य भूयः पुनरपि परलोकतया स्थावर कायस्थिते: अभावात् सामर्थ्यात् त्रसत्वेन प्रत्यायान्ति, ते त्रसा: प्राणा अप्युच्यन्ते, वसा अपि उच्यन्ते, महाकाया: ते योजनलक्षप्रमाणशरीरविकुर्वणात्, चिरस्थितिकाः ते भवस्थित्यपेक्षया त्रयस्त्रिंशत्सागराऽऽयुष्कभावात्, ततः सानामेव निवृत्तिः श्राद्धेन कृता, न तु स्थावराणां, नागरिकदृष्टान्तोऽपि अयुक्तः, नागरिको न हंतव्य इति प्रतिज्ञां कृत्वा बहि:स्थितं तमेव पर्यायापन्नं घ्नतो व्रतभङ्ग इति त्वत्पक्षः, स च अयुक्तः, यो हि नगरधर्में: उपेतः स बहिःस्थोऽपि नागरिक एव, अत: पर्यायाऽऽपन्न इति विशेषणम् अयुक्तं, सर्वथा नगरधर्मत्यागे तु 'तमेव' इति नोपपद्यते, स च अन्य एव इति, तथा त्रसत्वत्यागाद् यदा स्थावरत्वं प्राप्तः तदा अन्य एव अयमिति तं घ्नतो न व्रतभङ्गः॥११॥ पुनरुदक: प्राह
सवायं उदए पेढालपुत्ते भयवं गोयमं एवं वयासी-आउसंतो गोयमा! नत्थि णं से केइ परियाए जण्णं समणोवासगस्स एगपाणाइवायविरए वि दंडे निक्खित्ते, कस्स णं तं हेउं? संसारिया खलु पाणा, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसा वि थावरत्ताए पच्चायंति, थावरकायाओ
१P काय० इति नास्ति २B त्रसनिवृत्तिः

Page #262

र विप्पमुच्चमाणा सव्वे तसकायंसि उववति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा सव्वे थावरकायंसि उववति, तेसिं च णं थावरकायंसि उववण्णाणं ठाणमेयं घत्त१२॥
सवादम् उदको गौतमम् अवादीत्- हे गौतम! नास्ति स कश्चित् पर्याय: यस्मिन्नेकप्राणातिपातविरमणेऽपि श्रमणोपासकस्य दण्डो वधो निक्षिप्त: परित्यक्तः स्यात्, कोऽर्थः? - श्राद्धेन त्रसमुद्दिश्य प्रत्याख्यानं कृतं, संसारिणां च अन्योऽन्यगमनसंभवात् त्रसा: सर्वेऽपि स्थावरत्वं प्राप्ताः तदा त्रसानाम् अभावात् निर्विषयं प्रत्याख्यानम् इत्यर्थः, कस्स णंत्ति-केन हेतुना इदम् उच्यते? सांसारिका: खलु प्राणा: स्थावरा: त्रसतया, तसा अपि स्थावरतया प्रत्यायान्ति, स्थावरकायाद् विप्रमुच्यमाना: स्वाऽऽयुषा सर्वे निरवशेषा: त्रसकाये समुत्पद्यन्ते *त्रसकायादपि तदायुषा मुच्यमानाः सर्वे स्थावरकाये समुत्पद्यन्ते*, तेषां त्रसानां स्थावरकायोत्पन्नानां स्थानमेतद् घात्यं, यथा केनचित् प्रतिज्ञातं मया नगरनिवासी न हंतव्यः, तच्च उद्वसितं नगरं ततो निर्विषयं प्रत्याख्यानम्, एवमत्राऽपि त्रसानाम् अभावानिर्विषयत्वमिति॥१२॥ अथ गौतमः प्राह
सवायं भयवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी- णो खलु आउसो! अस्माकं वत्तव्वएणं, तुब्भं चेव अणुप्पवाएणं अस्थि णं से परियाए जम्मि समणोवासगस्स सव्वपाणेहिं सव्वभूएहिं
॥१२८॥
** एतदन्तवर्ती पाठ: B प्रतौ नोपलभ्यते १PBD जं नं

Page #263

श्री सूत्रकृताङ्ग
दीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे P सप्तमाध्ययनम्
(सव्वजीवेहिं सव्वसत्तेहिं) दंडे निक्खित्ते, कस्स णं तं हे? संसारिया खलु पाणा, तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायंति, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा सव्वे थावरकायंसि उववजंति, थावरकायाओ विप्यमुच्चमाणा सव्वे तसकायंसि उववति, तेसिं च णं तसकायंसि उववण्णाणं ठाणमेयं अघतं, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि वुच्चंति, ते महाकाया, ते चिरठिइया, ते बहुयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायंभवइ, ते अप्पतरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अपच्चक्खायं भवइ, इति से महया (तस)कायाओ उवसंतस्स उवट्ठियस्स पडिविरयस्स जण्णं तुब्भे वा अण्णो वा एवं वयह- नत्थि णं से (केइ) परियाए जण्णं समणोवासगस्स एगपाणाइवाए वि दंडे निक्खित्ते, अयं पि भे देसे णो णेयाउए भवइ।।१३॥ सद्वाचं गौतम उदकम् अवादीत्- अस्माकमिति मगधदेशे सर्वजनप्रसिद्ध संस्कृतमेव उच्चार्यते तथैव अत्र पठितम्, तदेवं अस्माकं सम्बन्धिना वक्तव्येन नैतद् अशोभनं, किन्तर्हि? युष्माकमेव अनुप्रवादेन एतद् अशोभनमिति, *अस्मद्वक्तव्येन अस्य चोद्यस्य अनुत्थानमेव, तथाहि- नैतद् भूतं न च भवति नाऽपि भविष्यति यत् सर्वेऽपि स्थावरा: त्रसत्वं प्रतिपद्यन्ते, स्थावराणां आनन्त्यात्, सानां च असङ्ख्येयत्वेन तदाधारत्वं न युक्तं*, वसा (सर्वे) अपि स्थावरत्वं न प्रतिपन्ना न च प्रतिपद्यन्ते नाऽपि प्रतिपत्स्यन्ते, १PBD 'पाणा' नास्ति **एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नोपलभ्यते

Page #264

न च कदाचित् त्रसशून्यः संसारः स्यादिति भवदाक्षेपो वृथैव, अस्ति अयं पर्यायो यद् श्रमणोपासकस्य सर्वप्राणिभिः त्रसत्वेन भूतैः उत्पन्नैः दण्डो निक्षिप्तो वधस्त्यक्तः, केन हेतुना इत्याह- संसारिया इत्यादि पूर्ववत् यावत् त्रसकाये उत्पन्नानां स्थानमेतद् अघात्यं स्यात्, ते च त्रसाः प्राणा उच्यन्ते, त्रसा अपि उच्यन्ते, ते महाकायाश्चिरस्थितिकाः, ते च त्रसा बहवो यै: श्राद्धस्य सुप्रत्याख्यातं भवति, भवदभिप्रायेण सर्वस्थावराणां त्रसत्वेन उत्पत्तेः ते अल्पतरका यै: श्राद्धस्य अप्रत्याख्यातं भवति, अल्पशब्दो अभाववाचकः, न सन्ति एव त्वदभिप्रायेण ते जीवाः येषु अप्रत्याख्यातमिति, एवं से तस्य श्राद्धस्य महतः त्रसकायाद् उपशांतस्य विरतस्य सुप्रत्याख्यातं स्यादिति, एवं सति यद् यूयं वदथ अन्यो वा वदति यन्नास्ति असौ पर्याय इत्यादि सुगमं यावत् नो नेयाउए भवइ त्ति || १३ ||
अथ त्रसानां स्थावरत्वं प्राप्तानां वधेऽपि न व्रतभङ्गः स्यादित्यत्र दृष्टान्तत्रयमाह
भगवं च णं उदाहु- नियंठा खलु पुच्छियव्वा, आउसंतो नियंठा ! इह खलु संतेगइआ मणुस्सा भवंति, तेसिं चणं एवं वुत्तपुव्वं भवइ- जे इमे मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वत्ता एएसि णं आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते, जे इमे अगारमावसंति ऐएसि णं आमरणंताए दंडे नो निक्खित्ते, कतिं च णं समणे जाव वासाणि चउपंचमाणि छद्दसमाणि अप्पयरो वा भुज्जयरो
१ BD एतेसि
॥१२९॥

Page #265

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्थे सप्तमाध्ययनम्
वा देसं दूइजित्ता आरमावसेजा? हंता वएजा, तस्स णं गारत्थं वहमाणस्स से पच्चक्खाणे नो भग्गे भवइ, एवमेव समणोवासगस्स वि तसेहिं पाणेहिं दंडे निक्खित्ते, थावरेहिं पाणेहिं दंडे नो निक्खित्ते,तस्स णं थावरकायं वहेमाणस्स से पच्चक्खाणे नो भग्गे भवइ,सेवमायाणह नियंठा! सेवमायाणितव्वं॥१४॥
भगवान् गौतम उदाह उक्तवान्, निर्ग्रन्थाः प्रष्टव्या: निर्ग्रन्थानां सर्वेषामपि एतत्सम्मतमिति ज्ञापनाय निर्ग्रन्थपश्न:, किमुक्तवान् इत्याह- शान्तिप्रधाना इह केचिन्मनुष्या: स्युः, तेषाम् एवमुक्तपूर्वं भवति- अयं व्रतग्रहणविशेष: स्यात् यथा- ये इमे मुण्डा भूत्वा अगारान्निर्गत्य अनगारितां प्रतिपन्नाः, एतेषामुपरि मया मरणान्तं दण्डो निक्षिप्तो वधस्त्यक्तः, कोऽर्थः? केनाऽपि यतीन् आश्रित्य व्रतं गृहीतं यथा यावज्जीवं मया यतयो न हन्तव्या इति, ये च इमे अगारं गृहम् आवसन्ति तेषां दण्डो न त्यक्त: गृहस्थानां हिंसा न प्रत्याख्याता इत्यर्थः, तत्र केचित् श्रमणा: कियन्तमपि कालं प्रव्रज्यां प्रतिपाल्य, कालमानम् आह- वासाणि त्ति- वर्षाणि चत्वारि पञ्च वा षड् दश वा, अस्य उपलक्षणाद् अन्योऽपि कालविशेषो ज्ञेयः, तमेव आह- अल्पतरं प्रभूततरं वा कालं तथा देशं दूइज्जत्ति विहृत्य कर्मोदयाद् गृहमावसेयुः गृहस्था भवेयुः, एवम्भूतः पर्याय: किं सम्भाव्यते उत न? इति पृष्टा निर्ग्रन्थाः १J अगारं वएज्जा २P 'गृहस्था भवेयुः' नास्ति

Page #266

KA प्रत्यूचुः - हन्त गृहवासं व्रजेयुः, तस्य च यतिवधगृहीतव्रतस्य तं गृहस्थं घ्नत: किं व्रतभनो भवेत् उत न इति? ते आहुः न इति, KS एवं श्राद्धस्य त्रसवधनिवृत्तस्य स्थावरत्वं प्राप्तं त्रसं नतो न स्याद् व्रतभङ्गः ॥१४॥ अथ द्वितीयदृष्टान्तं प्रत्याख्यातृविषयगतं दर्शयन्नाह
भगवं च णं उदाह नियंठा (खलु) पुच्छियव्वा- आउसंतो नियंठा ! इह खलु गाहावइणो वा गाहावइपुत्तो वा तहप्पगारेहिं कुलेहिं आगम्म धम्मस्सवणवत्तियं उवसंकमिज्जा, तेसिं च णं तहप्पगाराणां धम्मे आइक्खियव्वे? हंता आइक्खियव्वे, किं ते तहप्पगारं धम्म सोच्चा निसम्म एवं वएज्जा- इणमेव निग्गंथं पावयणं सच्चं अणुत्तरं केवलियं पडिपुन्नं संसुद्धं णेआउयं सल्लगत्तणं सिद्धिमग्गं (मुत्तिमग्गं) निजाणमग्गं निव्वाणमगं अवितहमविसंधि सव्वदुक्खप्पहीणमगं, इत्थ ठिया जीवा सिझंति बुज्झंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति, तमाणाए तह गच्छामो तह चिट्ठामो तह निसीयामो तह तुयट्टामो तह भुंजामो तह भासामो तह उट्ठाए उढेइत्ता पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं संजमेणं संजमामो त्ति वदेजा? हंता वदेजा, किं ते तहप्पयारा
॥१३०॥
१७ गाहावती २ PBD Oविसुंधि AM संदिद्धं
३AM सर्वत्र 'तहा'

Page #267

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
कप्पंति पव्वावित्तए? हंता कप्पंति, * किं ते तहप्पगारा कप्पंति मुंडावित्तए? हंता कप्पंति, *किं ते तहप्पगारा कप्पंति सिक्खावित्तए? हंता कप्पंति, *किं ते तहप्पगारा कप्पंति उवट्ठावित्तए? हंता कप्पंति , तेसिं च णं तहप्पगाराणं सव्वपाणेहिं जाव सत्तेहिं दंडे निक्खित्ते? (हंता णिक्खित्ते), से णं एयारूवेणं विहरमाणा जाव वासाइं चउपंचमाइं छड्समाणि वा अप्पयरो वा भुज्जयरो वा देसं दइजित्ता अगारं वएज्जा? हंता वएज्जा, तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे नो निक्खित्ते, से जे से जीवे जस्स परेणं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे नो निक्खित्ते, से जे से जीवे जस्स आरेणं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे निक्खित्ते, से जे से जीवे जस्स इयाणिं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे नो निक्खित्ते भवइ, परेणं अस्संजए, आरेणं संजए, इयाणिं असंजए, असंजयस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे नो निक्खित्ते भवइ, सेवमायाणह नियंठा! सेवमायाणियव्व॥१५॥
** एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नोपलभ्यते १JAM दंडे णिक्खित्ते? णेति २ PBD अस्संजए, 'इति अशुद्धः प्रतिभाति

Page #268

भगवान् गौतमः प्राह- निर्ग्रन्थाः प्रष्टव्याः, इह खलु गृहपतयो वा गृहपतिपुत्रो वा तथाप्रकारेषु श्रेष्ठकुलेसु उत्पद्य धर्मश्रवणार्थं आगच्छेयु:, तेषां धर्म आख्यातव्य? इति पृष्टे श्रमणा आहुः, हन्त आख्यातव्यः, किं ते तथाप्रकारं शुद्धं धर्मं श्रुत्वा एवं वदेयु:इदमेव निर्ग्रन्थसम्बन्धि प्रवचनं सत्यं यावत् सर्वदुःखप्रहीणमार्गः, इत्थं त्ति- अत्र स्थिता जीवा: सिध्यन्ति यावत्सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति, तदाज्ञया तथा गच्छाम: तथा चेष्टामहे यावत् तथा उत्थया प्रयत्नेन प्राणिनां संयमेन हिंसानिवृत्त्या संजमामो संयम कुर्मो यथा जिनाज्ञा, एवं ते वदेयुः? इति पृष्टे श्रमणा आहुः, हन्त वदेयुः, पुनः श्रमणान् पृच्छति किं ते तादृशा योग्या: कल्पन्ते प्रव्राजयितुम्? श्रमणा आहुः - हन्त कल्पन्ते इत्यादि, तेसिं च णंत्ति तैः तथाविधैः सर्वजीवेभ्यो दंडस्त्यक्तः, एवंविधाः ते विहरन्तो वर्षाणि चत्वारि पञ्च वा षड् दश वा अल्पतरं बहुतरं वा कालं देशग्रामादौ उद्यतविहारेण विहृत्य पश्चात् पतितपरिणामा: सन्तो अगारं व्रजेयुः? गृहस्था भवेयुरित्यर्थः, निर्ग्रन्था पृष्टा उत्तरमाहुः, हन्त व्रजेयुः, तेषां सर्वप्राणिभ्यो दंडो नो निक्षिप्तः, तेषां अवस्थात्रयम् आह- पूर्वं गृहस्थत्वे सर्वजन्तुवधो न त्यक्तः, अथ य: स साधुत्वे सर्वजन्तुवधः तेन त्यक्तः, पुनः साधुत्वं मुक्त्वा इदानी गृहस्थे जाते सर्वजन्तुवधो न त्यक्तः, पूर्वम् असंयत:१ आरत: संयत:२ इदानीम् असंयतः३, असंयतस्य सर्वजन्तुवधो न त्यक्तः, तदेवं जानीत निर्ग्रन्थाः, तदेवं आज्ञातव्यं, एवं यथा अवस्थात्रयेऽपि अन्यथात्वं स्याद्, एवं त्रसस्थावरयोः अपि ज्ञेयम्॥१५॥ १Poपुत्रा वा २B चेष्टामो
॥१३१॥

Page #269

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
अथ तृतीयं दृष्टान्तं परतीर्थिकान् उद्दिश्य आह___ भगवं च णं उदाहु नियंठा खलु पुच्छियव्वा- आउसंतो नियंठा! इह खलु परिवाया वाली
द्वि.श्रु.स्कन्धे परिवाइयाओ वा अन्नयरेहिंतो तित्थायतणेहितो आगम्म धम्मस्सवणवत्तियं उवसंकमिजा? हंता
सप्तमाध्ययनम् और उवसंकमिजा, किं तेसिं तहप्पगाराणं धम्मे आइक्खियव्वे? तं चेव जाव उवट्ठावित्तए, किं ते हे A तहप्पगारा कप्पंति संभुज्जावित्तए? हंता कप्पंति, ते णं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा तं चेव से जाव अगारं वएज्जा? हंता वएजा, ते णं तहप्पगारा कप्यंति संभुंजित्तए? णो इणढे समढे, (से
जे से जीवे जे परेणं णो कप्पइ संभंजित्तए, से जे से जीवे जे आरेणं कप्पइ संभुजित्तए) से र जे से जीवे जे इयाणिं णो कप्पइ संभुजित्तए, परेणं अस्समणे आरेणं समणे इयाणिं अस्समणे,
अस्समणेणं सद्धिं णो कप्पड़ समणाणं निग्गंथाणं संभुजित्तए, सेवमायाणह नियंठा सेवमायाणियव्वं॥१६॥
सुगमार्थम् इदं सूत्रं, तात्पर्यार्थस्तु अयं-पूर्वं परिव्राजकाः सन्तो असम्भोग्याः साधूनां, गृहीतश्रामण्याश्च साधूनां सम्भोग्या:, पुनः श्रामण्यत्यागे असम्भोग्याः, एवं पर्यायान्यथात्वं त्रसस्थावराणामपि योज्यम् ॥१६॥ RJAM संभुजित्तए २ BD तहप्पगाराणं
ISRORTS

Page #270

RE
. एवं दृष्टान्तत्रयेण निर्दोषां देशविरतिं प्रसाध्य पुनरपि तद्गतमेव विचारम् आह
भगवं च णं उदाह-संतेगडया समणोवासगा भवंति, तेसिंच णं एवं वत्तपव्वं भवइ-नोखल संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए, वयं णं चाउद्दसट्ठमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा विहरिस्सामो, थूलगं पाणाइवायं पच्चक्खाइस्सामो, एवं थूलगं मुसावायं थूलगं अदिन्नादाणं थूलगं मेहूणं थूलगं परिग्गहं (पच्चक्खाइस्सामो) इच्छापरिमाणं करिस्सामो, दुविहं तिविहेणं, मा खलु मम अट्ठाए किंचि वि करेह वा कारावेह वा, तत्थ वि पच्चक्खाइस्सामो, ते अभुच्चा अपेच्चा असिणाइत्ता आसंदीपीढिआओ पच्चोरुहिता, ते तहा कालगया वि किं वत्तव्वयं सिया? सम्मं कालगया इ वत्तव्वयं सिया, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि वुच्चंति, ते महाकाया, ते चिरठिइया, ते अप्पतरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते अप्पतरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अपच्चक्खायं भवइ, इइ से महया० जण्णं तुन्भे वयह तं चेव जाव अयं पि भे देसे नो नेयाउए भवइ॥१७॥
॥१३२॥
१P वयं च णं २BD कारवेह ३ BD तह

Page #271

म
श्री सूत्रकृताङ्मदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
भगवान् गौतम उदकं प्रत्याह- शान्तिप्रधाना एके श्रमणोपासका भवन्ति, तेषां च इदम् उक्तपूर्व भवति, यथा न खलु वयं शक्नुमः प्रव्रज्यां गृहीतुं, किन्तु वयं चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिषु सम्पूर्ण पौषधं सम्यग् अनुपालयन्तो विहरिष्यामः, तथा स्थूलप्राणातिपातमृषावाद-ऽदत्तादान-मैथुन-परिग्रहं प्रत्याख्यास्यामः द्विविधं कृतकारितभेदात्, श्राद्धस्य अनुमते: अनिषिद्धत्वात्, त्रिविधेन मनोवच:कायैः, 'मा निषेधे', पौषधस्थस्य मम कृते किञ्चित् पचनपाचनादिकं मा कार्ट, परेण मा कारयत, सर्वथा असम्भविनो वस्तुनो अनुमते: अपि निषेधः, तत्राऽपि प्रत्याख्यास्यामः, ते श्रावका अभुक्त्वा अपीत्वा अस्नात्वा च पौषधयुतत्वाद् आसंदीपीठिकात: प्रत्यारुह्य अवतीर्य सम्यक् पौषधं कृत्वा कालं कृतवन्तः, ते किं सम्यक् कृतकाला उत असम्यक्? एवं पृष्टैः निर्ग्रन्थैः अवश्यम् एवं वक्तव्यं ते सम्यक् कालगताः, एवं कालगतानाम् अवश्यम्भावी देवलोकोत्पादः, तत्र उत्पन्नाश्च ते सा एव, ततश्च कथं निर्विषयता प्रत्याख्यानस्य इति॥१७॥ पुनः श्राद्धोद्देशेन प्रत्याख्यानविषयं दर्शयति
भगवं च णं उदाहु-संतेगइया समणोवासगा भवंति, तेसिं च णं एवं वुत्तपुव्वं भवइ- नो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ जाव पव्वइत्तए, नो खलु संचाएमो चाउड्सट्ठमुद्दिठ्ठपुण्ण१B यथा च २BD प्रत्याख्यामः ३RD प्रत्याख्यामः

Page #272

मासिणीसु जाव अणुपालेमाणा विहरित्तए, वयं णं अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझोसणाझूसिए जाव कालं अणवकंखमाणा विहरिस्सामो, सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खाइस्सामो जाव सव्वं परिग्गहं पच्चक्खाइस्सामो तिविहं तिविहेणं, मा खलु मम अट्ठाए किंचि वि जाव आसंदीपेंढियाओ पच्चारुहित्ता ते तहा कालगया इ किं वत्तव्वयं सिया? समणा कालगया इ वत्तव्वं सिया, ते पाणा वि वुच्चंति जाव अयं पि भे देसे णो णेयाउए भवइ॥१८॥ . गौतमः प्राह- सन्ति विद्यन्ते एके केचन श्रमणोपासकाः, तेषां एतदुक्तपूर्वं भवति यथा-न शक्नुमो वयं प्रव्रज्यां ग्रहीतुं, नाऽपि चतुर्दश्यादिषु सम्यक् पौषधं पालयितुम्, वयं च अपश्चिमया संलेखनाक्षपणया क्षपितकाया: यदि वा संलेखनाजोषणया सेवनया जोषिता: सेविता उत्तमार्थगुणैः एवम्भूताः सन्तो भक्तपानं प्रत्याख्याय कालं दीर्घकालम् अनवकाङ्क्षमाणा विहरिष्यामः, कोऽर्थः? - न खलु वयं दीर्घकालं व्रतं पालयितुं समर्थाः किन्तु वयं सर्वमपि प्राणातिपातादिकं प्रत्याख्याय संलेखनया संलिखितकाया: चतुर्विधाऽऽहारत्यागेन जीवितं त्यक्तुं समर्थाः इति सूत्रेणैवाऽऽह-सव्वं पाणाइवायमित्यादि यावत् ते तथाकालगताः किं वक्तव्यमेतत् स्यात् सम्यक् ते कालगता? इति पृष्टा निर्ग्रन्था आहुः, यथा ते सन्मनस: शोभनचित्ता: कालगता इति, ते कालं कृत्वा सुरलोकेषु १ BD ०पेढिया २ PD गृहीतुं
३३॥

Page #273

श्री सूत्रकृतामदीपिका
उत्पद्यन्ते, तत्र चोत्पन्ना यद्यपि हन्तुं न शक्यन्ते तथाऽपि त्रसत्वात् ते श्राद्धस्य त्रसवधनिवृत्तिप्रत्याख्यानस्य विषया: स्युः।।१८॥ पुनः प्रत्याख्यानविषयम् आह
द्वि.श्रु.स्कन्धे भगवं च णं उदाहु-संतेगइया मणुस्सा भवंति महिच्छा महारंभा महापरिग्गहा अहम्मिआ जाव सप्तमाध्ययनम् दुप्पडिआणंदा सव्वाओ पाणाइवायाओ जाव सव्वाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए 2 जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंतयाए दंडे निक्खित्ते, ते तओ आउगं विप्पजहति, ते 8
तओ भुजो सगमादाए दुग्गइगामिणो भवंति, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा०, ते महा०, ते चिर०, ते बहुतरगा०, आयाणसो इति से महया० जणं तुब्भे णो णेयाउए भवइ॥१९॥
भगवान् आह- एके मनुष्या भवन्ति, महेच्छा महाऽऽरम्भा महापरिग्रहा इत्यादि सुगमं यावद् यै: आदानं प्रथमव्रतग्रहणं तत आरभ्य मरणान्तं यावद् दण्डो निक्षिप्तः त्यक्तः, ते च तस्माद् भवात् स्वायुषं जहन्ति, त्यक्त्वा त्रसजीवितं स्वकं पापम् आदाय गृहीत्वा दुर्गतिगामिनः स्युः, महाऽऽरम्भपरिग्रहत्वात् ते मृता नरके नारकत्रसत्वेन उत्पन्ना: सामान्येन प्राणिन उच्यन्ते विशेषतस्तु
१B नारका सत्वेन

Page #274

सा महाकाया इत्यादि पूर्ववत्।।१९॥ पुनः प्रत्याख्यानविषयं दर्शयति
भगवं च णं उदाहु- संतेगइया मणुस्सा भवंति अणारंभा अपरिग्गहा *धम्मिया धम्माणुआ जाव सव्वाओ परिग्गहाओ पडिविरया जावजीवाए जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे निक्खित्ते, ते तओ आउं विप्पजहंति, ते तओ भुजो सगमादाए सोग्गइगामिणो भवंति, ते पाणा वि वुच्चंति जाव नो नेयाउए भवइ॥२०॥
पूर्वोक्तेभ्यो महाऽऽरम्भादिभ्यो विपरीता: सुशीला: साधवः, एते च सामान्यश्रावका: तेऽपि त्रसेषु एव देवेषु उत्पद्यन्ते, ततोऽपि न निर्विषयं प्रत्याख्यानम् ॥२०॥ किञ्च
भगवं च णं उदाह-संतेगइआ मणुस्सा भवंति, तं (जहा)- अप्पेच्छा अप्पारंभा अप्पपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुआ (जाव) एगच्चाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे निक्खित्ते. ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता भुज्जो सगमादाए
UP 2XII
** एतदन्तर्गत: पाठ: P प्रतौ नोपलभ्यते

Page #275

जो भवंति, ते पाणाविशेषणा अवश्य प्रकृति - आरणिया ।
श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
सोग्गइगामिणो भवंति, ते पाणा वि वुच्चंति जाव नो नेयाउए भवइ॥२१॥
सुगममिदं सूत्रम्, एते च अल्पेच्छादिविशेषणा अवश्यं प्रकृतिभद्रतया सद्गतिगामित्वेन त्रसेषु उत्पद्यन्ते।।२१।। किञ्चान्यत्
भगवं च णं उदाहु- संतेगइया मणुस्सा भवंति तं- आरणिया आवसहिया गामनियंतिया कण्हुंतिराहस्सिया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे निक्खित्ते भवइ, नो बहुसंजया नो बहुपडिविरया पाण-भूय-जीव-सत्तेहिं ते अप्पणा सच्चामोसाइं एवं विप्पडिवेदेति अहं ण हंतव्वे अन्ने हंतव्वा जाव कालमासे कालं किच्चा अन्नयराइं आसुरियाई जाव उववंतारो हवंति, तओ वि विप्पमुच्चमाणा भुज्जो एलमूयत्ताए तमोरूवत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति जाव नो नेआउए भवइ॥२२॥
एके मनुष्या एवम्भूताः स्युः आरण्यिका अरण्यवासिनः, आवसथिकाः, ग्रामनिमंत्रिका:, कण्हुइराहस्सिया क्वचित्कार्ये रहस्यकाः, एते सर्वेऽपि तीर्थिकविशेषाः, ते च नो बहुसंयता: क्रियासु, नो बहुप्रतिविरता: सर्वजन्तुवधान निवृत्ताः, सत्यामृषाणि वाक्यानि परेषु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण प्रयुञ्जन्ति, एवं विप्पडिवेति क्वचित्पाठः - एवंविधप्रकारेण प्रतिवेदयन्ति ज्ञापयन्ति यथा १BD ग्रामे नि०

Page #276

HANCHAR
K
ES - अहं न हन्तव्यो अन्ये हन्तव्याः, अहं न आज्ञापयितव्यो अन्ये आज्ञापयितव्या इत्यादीनि उपदेशवाक्यानि ददति, एवम्भूतास्ते
कामासक्ताः किञ्चिदज्ञानतप:परा: कालं कृत्वा अन्यतरेषु आसुरीयेषु स्थानेषु किल्बिषिकेषु असुरदेवाधमेषु उत्पद्यन्ते अथवा प्राण्युपघातकोपदेशदातारो भोगमूर्छिता असूर्येषु नित्यान्धकारेषु किल्बिषप्रधानेषु नरकस्थानेषु समुत्पद्यन्ते, ते च देवा नारका वा त्रसत्वं न व्यभिचरन्ति, तेषु च यद्यपि द्रव्यप्राणातिपातो न सम्भवति तथाऽपि भावप्राणातिपातस्य विरते: विषयतां प्रतिपद्यन्ते, ततो देवलोकाच्च्युता नरकादुद्वत्ता वा क्लिष्टपञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु हीनमनुष्येषु वा एलमूकतया तमोरूपतया अन्धबधिरतया प्रत्यायान्ति, ते च अवस्थाद्वयेऽपि त्रसत्वं न व्यभिचरन्ति ततो न निर्विषयं प्रत्याख्यानं, एषु च द्रव्यप्राणातिपातोऽपि सम्भवति॥२२॥
अथ प्रकटमेव विरतिविषयम् आह
भगवं च णं उदाहु-संतेगइया पाणा दीहाउया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो०, ते पच्छामेव कालं करेंति, करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि (वुच्चंति) ते महाकाया ते चिरठिइया ते दीहाउआ ते बहुतरगा (पाणा) जेहिं समणोवासगस्स जाव नो नेयाउए भवइ।।२३॥ १B पारलोइत्ताए २ BD महाकाइया ते दीहाउआ
अब
॥१३५॥
KHEL

Page #277

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
भगवान् आह- यो हि प्रत्याख्यानं गृह्णाति तस्माद् दीर्घायुष्का: प्राणिन: ते च नारक-मनुष्य-देवा द्वि-त्रि-चतु:-पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चश्च सम्भवन्ति ततः कथं निर्विषयं प्रत्याख्यानमिति, शेषं सुगमम् ॥२३।।
भगवं च णं उदाहु- संतेगइया पाणा समाउया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो (जाव णिक्खित्ते), ते सममेव कालं करेंति, करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि (वुच्चंति), ते तसा वि (वुच्चंति) ते महाकाया ते समाउआ, ते बहुतरगा जाव नो नेआउए।॥२४॥
इदं समायुष्कसूत्रं पूर्ववत्।।२४।।
भगवं च णं उदाह-संतेगइया पाणा अप्पाउया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे (जाव निक्खित्ते), ते पुव्वामेव कालं करेंति, करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा०, ते तसा०, ते महा०, ते अप्पाउआ, ते बहुतरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते अप्पा जेहिं समणोवासगस्स अप्पच्चक्खायं भवइ, इइ से महया जाव नो नेआउए।।२५॥
इदम् अल्पाऽऽयुष्कसूत्रमपि स्पष्टं, नवरं यावत् ते न म्रियन्ते तावत्प्रत्याख्यानस्य विषयः, त्रसेषु वा समुत्पन्ना: सन्तो

Page #278

विषयतां प्रतिप्रद्यन्ते ॥ २५ ॥ पुनः श्रावकाणां दिग्वताऽऽश्रयेण प्रत्याख्यानविषयं दर्शयति
भगवं च णं उदाहु- संतेगइया समणोवासगा भवंति, तेसिं च णं एवं वुत्तपुवं भवइ- नो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता जाव पव्वइत्तए, नो खलु वयं संचाएमो चाउद्दसमुद्दिट्ठपुण्णमासिणी पडिपुण्णं पोसहं अणुपालित्तए, नो खलु वयं संचाएमो अपच्छिम० जाव विहरित्तए, वयं णं सामाइयं देसावगासिअं पुरत्था पाईणं पडीणं दां हिणं उदीणं इत्ताव ताव सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे निक्खित् सव्वपाण-भूय-जीव-सत्तेहिं खेमंकरे अहमंसि ।
तत्थ आरेणं (जे तसा पाणा) जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे निक्खित्ते ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं चेव जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आ० तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदेसे० ॥ २६ ॥
१ P 'दाहिणं' नास्ति
॥१३६॥

Page #279

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम
सुगम, नवरं देसावगासियं त्ति- पूर्वगृहीतस्य दिग्वतस्य योजनशतादिकस्य यत्प्रतिदिनं संक्षिप्तं योजन-गव्युतादिमानं करोति, तद्देशावकाशिकम् उच्यते, तथाहि पुरत्था पाईणंत्ति- पुरस्थित्ति- प्रातरेव प्रत्याख्यानावसरे दिगाश्रितम् एवंभूतं प्रत्याख्यानं करोति, यथा प्राचीनं पूर्वाभिमुखं पूर्वदिशि न तावन्मया अद्य गन्तव्यं, प्रतीचीनं पश्चिमायां दिशि दक्षिणस्यां उदीच्या उत्तरस्याम् एतावद् गन्तव्यम्, एवं प्रत्यहं प्रत्याख्यानं करोति, तेन च व्रतेन गृहीतपरिमाणात् परेण दंडो निक्षिप्तो वधस्त्यक्तः, ततश्च स श्रावक: सर्वजीवेषु क्षेमङ्करो अहम् अस्मि इति अध्यवसायी स्यात्, तत्र गृहीतपरिमाणे देशे ये आरेण त्रसा येषु श्रावकस्य आदानत: प्रथमव्रताद् आरभ्य मरणान्तं दण्ड: त्यक्तः, ते त्रसा: स्वायुष्कं परित्यज्य तत्रैव गृहीतमानदेशे एव त्रसत्वेन प्रत्यायान्ति, गृहीतपरिमाणदेशे त्रसायुष्कं परित्यज्य त्रसेषु एव उत्पद्यन्ते, तेषु श्राद्धस्य सुप्रत्याख्यातं स्याद्, उभयथाऽपि त्रसस्य सद्भावादिति, शेषं सुगमम् ॥२६॥
तत्थ आरेणं जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो जाव निक्खित्ते, ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं चेव जे थावरा पाणा जेहि समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे न निक्खित्ते अणट्टाए दंडे निक्खित्ते तेस पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा० ते चिर० जाव अयं पि भे देसे०॥२७॥ १P तसप्पाणा

Page #280

अत्र आराद्देशवर्तिन: त्रसा आराद्देशवर्तिषु स्थावरेषु उत्पद्यन्ते ॥२७॥
तत्थ जे आरेणं तसपाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० ते तओ आउं विप्पजहंति विप्पजहित्ता तत्थ परेणं जे तस-थावरपाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० तेस पच्चायंति, .तेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयंपि भे देसे०॥२८॥
अत्र आराद्देशवर्तिनस्त्रसा गृहीतपरिमाणाद् देशाद् बहिर्ये त्रसाः स्थावराश्च तेषु उत्पद्यन्ते ॥२८॥
तत्थ जे आरेणंथावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्ठाए निक्खित्ते, ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं जे तसपाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमर०, तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स सुप्पच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भे देसे ॥२९॥
आराद्देशवर्तिनो ये स्थावरा: ते आराद्देशवर्तिनो ये व्रसास्तेषु उत्पद्यन्ते॥२९॥
॥१३७॥
१ BDO-थावरा पाणा

Page #281

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
तत्थ जे ते आरेणं थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्ठाए णिक्खित्ते, ते तओ आउं विप्पजहंति विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं चेव जे थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्ठाए निक्खित्ते तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स० ते पाणा वि जाव अयं पि भे देसे।॥३०॥ ___आराद्देशवर्तिनो ये स्थावरा: ते तद्देशवर्तिषु एव स्थावरेषु उत्पद्यन्ते॥३०॥
तत्थ जे ते आरेणं थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्ठाए णिक्खित्ते ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ परेणं चेव जे तसा थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स सुप्पच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भे देसे ॥३॥
परदेशवर्तिनो ये स्थावरा: ते गृहीतपरिमाणस्थेषु त्रसस्थावरेषु उत्पद्यन्ते ॥३१।।
१BD जेहिं

Page #282

तत्थ जे ते परेणं तस-थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भे देसे०॥३२॥
परदेशवर्तिनो ये त्रसा: स्थावरा: ते आराद्देशवर्तिषु त्रसेषु उत्पद्यन्ते।।३२॥
तत्थे जेते परेणं तस-थावरा पाणाजेहिंसमणोवासगस्स आयाणसो० ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं जे थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्ठाए दंडे णिक्खित्ते तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगसं अट्ठाए अणिक्खित्ते अणट्ठाए णिक्खित्ते जाव अयं पि भे देसे०॥३३॥
परदेशवर्तिनो ये त्रसा: स्थावरा: ते आराद्देशवर्तिषु स्थावरेषु उत्पद्यन्ते।।३३॥
तत्थ परेणं जे तस-थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो० ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ परेणं चेव जे तस-थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स (आयाणसो०) तेसु १०स्स [सुपच्चक्खायं भवति] ते पाणा वि जाव०
॥१३८॥

Page #283

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
से पच्चायंति, तेसु समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि वुच्चंति जाव अयं पि भे देसे नो नेआउए भवइ॥३४॥
परदेशवर्तिनो ये त्रस-स्थावरा: ते परदेशवर्तिषु एव त्रसस्थावरेषु उत्पद्यन्ते, एवं नवाऽपि सूत्राणि भणितानि, तत्र यत्र त्रसा: तत्र आदानश: प्रथमव्रतग्रहणाद् आरभ्य श्रावकेण आमरणान्तो दण्डः परित्यक्त इति योज्यं, यत्र तु स्थावराः तत्र अर्थाय दण्डो न निक्षिप्तो-न त्यक्तः, अनर्थाय च दण्ड: परित्यक्त इति शेषं सुगमम्।।३४।।
तदेवं बहुदृष्टान्तैः श्रावकप्रत्याख्यानस्य सविषयतां प्रसाध्य अधुना परप्रश्नस्य अत्यन्ताऽसंबद्धतां दर्शयन्नाह
भगवं च णं उदाहु-न एयं भूयं न एयं भव्वं न एयं भविस्सइ जण्णं तसा पाणा वोच्छिजिस्संति थावरा पाणा भविस्संति, थावरा पाणा वोच्छिजिस्संति तसा पाणा भविस्संति, अवोच्छिन्नेहिं तस-थावरेहिं पाणेहिं जण्णं तुब्भे वा अन्नो वा एवं वयह- नत्थि णं से परियाए जाव नो नेआउए भवइ॥३५॥ RJAM तेहिं २JAM से केइ परि०

Page #284

गौतमस्वामी उदकं प्राह-नैतद् भूतं, नैतद् भाव्यं, नैतद् भविष्यति यत् त्रसा: सर्वे उच्छेत्स्यन्ति, वसा एव भविष्यन्ति, एतद् र द्वयं न संभवति, नहि कदापि एवं सम्भवोऽस्ति यत्प्रत्याख्यानिनम् एकं विहाय अन्येषां नारकाणां द्वीन्द्रियादितिरश्चां मनुष्याणां देवानां च सर्वथाऽपि अभावः, एवं हि सप्रत्याख्यानं निर्विषयं स्याद् यदि प्रत्याख्यानिनो जीवत एव नारकाद्यास्त्रसा: समुच्छिद्यन्ते, न चायं प्रकार: सम्भवी, स्थावराणां च अनन्तत्वात् न असङ्ख्येयेषु त्रसेषु उत्पादसंभवः, एवं सति यद् वदथ यूयं अन्यो वा वदतिनास्त्यसौ पर्यायो यत् श्रावकस्य एकत्रसविषयो दण्डत्याग इति, तदेवं त्वदीयं प्रेर्यं सर्वमशोभनमिति॥३५॥ अथ उपसंहारमाह
भगवं च णं उदाह- आउसंतो उदगा! जे खलु समणं वा माहणं वा परिभासइ मेत्तिं मन्नइ आगमेत्ता नाणं आगमेत्ता दंसणं आगमेत्ता चरित्तं पावाणं कम्माणं अकरणयाए से खलु परलोगपलिमंथत्ताए चिट्ठइ, जे खलु समणं वा माहणं वा नो परिभासइ मित्तिं मन्नइ आगमित्ता (नाणं आगमित्ता दंसणं आगमित्ता चरित्तं) पावाणं कम्माणं अकरणयाए से खलु परलोगविसुद्धीए चिट्ठइ, तएणं से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं अणाढायमाणे जामेव दिसं पाउन्भूए तामेव दिसं
॥१३९॥

Page #285

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
संपहारेत्थ गमणाए || ३६ ||
गौतमस्वामी आह- आयुष्मन् उदक! यः खलु श्रमणं यथोक्तक्रियाकारिणं माहनं वा सद्ब्रह्मचर्योपेतं परिभाषते - मैत्रीं मन्यमानोऽपि निन्दति सम्यग्ज्ञानं दर्शनं चारित्रं च आगम्य प्राप्य पापकर्मणाम् अकरणाय उत्थितः स खलु तुच्छप्रकृतिः पण्डितंमन्यः परलोकस्य सद्गतेः पलिमन्थाय विघाताय तिष्ठति, यः पुनर्महासत्वः सागरवद् गम्भीरः श्रमणादीन् न परिभाषते न निन्दति तेषु च परमां मैत्र मन्यते, सम्यग्ज्ञानादीनि अनुगम्य पापकर्मणां अकरणाय उत्थितः स खलु परलोकविशुद्ध्या तिष्ठति, अनेन वाक्येन परनिन्दावर्जनाद् यथास्थितार्थकथनेन श्रीगौतमः स्वौद्धत्यं परिहरति स्म, एवं श्री गौतमेन यथास्थितार्थं ज्ञापितोऽपि उदको यदा गौतमं अनाद्रियमाणो यस्या एव दिशः प्रादुर्भूतः तामेव दिशिं गमनाय प्रधारितवान् चिन्तितवान्॥ ३६ ॥ तदा गौतमः प्राह
भगवं च णं उदाहु- आउसंतो उदगा! जे खलु तहाभूअस्स समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आरियं धम्मियं सुवयणं सोच्चा निसम्म अप्पणो चेव सुहुमाए पडिलेहाए अणुत्तरं खेप भए समाणे सो वि ताव तं आढाइ परिजाणइ वंदइ नमसइ जाव कल्लाणं मंगलं
१ BD अप्पणा
द्वि.. स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्

Page #286

देवयं चेइअं पजुवासइ॥३७॥ . भगवान् गौतम आह- हे आयुष्यमन् उदक! यः खलु तथाभूतस्य श्रमणस्य वा ब्राह्मणस्य वा अन्तिके समीपे एकमपि आर्य धार्मिकं सुवचनं श्रुत्वा निशम्य अवधार्य आत्मन एव तदनुत्तरयोग-क्षेमपदम् इत्यवगम्य सूक्ष्मया बुध्दया प्रत्युप्रेक्ष्य विचार्य अहमनेन योगक्षेमपदम् अनुत्तरं लम्भित: प्रापितः सन् सोऽपि तावल्लौकिकोऽपि तमुपदेशदातारम् आद्रियते पूज्यो अयमिति जानाति, कल्याणं मङ्गलं देवतां चैत्यमिव पर्युपास्ते, प्राकृतजनो अपि चेद् हितोपदेशदातारं पूजयति तदा किं पुनर्वाच्यं अनुत्तरधर्मोपदेशकपूजायां विवेकिजनस्येति भावः।।३७।।
तएणं से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी-एएसि णं भंते! पयाणं पुव्विं अन्नाणयाए असवणयाए अबोहिए अणभिगमेणं अदिवाणं अस्सयाणं अविनायाणं अव्वोअडाणं अव्वोच्छिन्नाणं अणिट्ठाणं अंणिज्जूढाणं अणवधारिआणं एवमढे नौ सद्दहि नो पत्तिअं नो रोइयं , इयाणिं । भंते ! एएसिं पयाणं जाणयाए सवणयाए बोहिए अभिगमेणं दिट्ठाणं सुयाणं जाव उवधारियाणं एयमटुं सद्दहामि पत्तियामि रोएमि एवमेव जहा णं तुब्भे वयह।।३८॥ १Pच २ BD अणिजूहाणं ३J अणुव० ४ BD न ५ JAM एवमेयं
SHOCKEHLAKHTAKKARTY HEN
॥१४०॥

Page #287

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
उदको गौतमस्वामिनमाह- यथा एतेषां पदानां पूर्वम् अज्ञाततया, अश्रवणतया अनाकर्णनेन, अबोध्या श्रवणेऽपि अनवबोधात्, अनभिगमेन बोधेऽपि सम्यग् अप्रतिपत्या, अदृष्टानां अनिhढानां स्थिरतया अस्थापितानां, अनुपधारितानां अनवधारितानां वा अनिर्णीतानां न श्रद्धानं कृतवान्, न प्रत्ययं न रुचिं च कृतवान्, इदानीं तु युष्मदन्तिके श्रुत्वा ज्ञात्वा च दृष्टादिविशेषणविशिष्टानां पदानाम् एनमर्थं श्रद्दधे अहम्, प्रत्ययं रुचिं च करोमि, एवमेतद् यथा यूयं वदत (थ?)॥३८॥
तएणं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी -सद्दहि अजो! पत्तियाहि अजो! रोएहि अजो! एवमेयं जहा णं अम्हे वयामो, तएणं से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी- इच्छामि णं भंते! तुम्हं अंतियं चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सपडिक्कमणं धम्मं उवसंपजित्ता णं विहरित्तए।।३९॥
ततः श्रीगौतम उदकम् एवमवादीद्, यथा- अस्मिन् अर्थे श्रद्धानं कुरु, हे आर्य! प्रत्ययं रुचिं च कुरु, एवमेतद्यथा वयं वदामः तथा त्वं प्रत्येहि, ततः स उदकः श्रीगौतमम् एवमवादीत्- इच्छामि अहं भदन्त! युष्मत्समीपे चातुर्यामिकात् चतुव्रतरूपाद् धर्मात् पञ्चयामिकं पञ्चमहाव्रतरूपं सप्रतिक्रमणं धर्मम् उपसंपद्य स्वीकृत्य विहर्तुमिति।।३९।।। १JAM तुम्भं

Page #288

तएणं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं गहाय जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छड, उवागच्छित्ता तए णं से उदए पेढालपुत्ते समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेत्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी- इच्छामि णं भंते! तुब्भं अंतियंचाउज्जामाओधम्माओपंचमहव्वइयंसपडिक्कमणंधम्मं उवसंपजित्ताणं विहरित्तए, तएणं समणे भगवं महावीरे उदयं एवं वयासी, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं करेहि, तएणं से उदए पेढालपुत्ते समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सपडिक्कमणं धम्म उवसंपज्जित्ताणं विहरइ त्तिबेमि । ॥४०॥
नालंदइजं सत्तमं अज्झयणं सम्मत्तं ___ ततो भगवान् गौतमः तं प्राक्प्रतिपन्नश्रीपार्श्वशासनव्रतम् उदकं गृहीत्वा यत्र श्रीवीरो भगवान् तत्रैव उपागच्छति, ततः स उदक: श्रमणं भगवन्तं श्रीवीरं त्रिंकृत्व: आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति तिस्त्र: प्रदक्षिणा: करोतीति कृत्वा च वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च एवमवादीत्, इच्छामि भदन्त! युष्मदन्तिके चातुर्यामाद्धर्मात् पञ्चमहाव्रतिकं धर्मं उपसंपद्य विहर्तुमिति, ततः १ BD त्रिकृत्वा २B नमस्सित्वा D नमंसित्वा
॥१४॥

Page #289

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
द्वि.श्रु.स्कन्धे सप्तमाध्ययनम्
श्रीवीरः तम् उदकम् एवमवादीत्, यथासुखं देवानुप्रिय! मा प्रतिबन्धं धर्मान्तरायं कार्षीरिति, ततः स उदक: श्रीवीरान्तिके पञ्चमहाव्रतिकधर्मग्रहणाय उत्थितः, भगवताऽपि तस्य सप्रतिक्रमण: पञ्चमहाव्रतिको धर्मो अनुज्ञातः, स च तं धर्मं उपसंपद्य स्वीकृत्य विहरतीति, इति: परिसमाप्त्यर्थे, ब्रवीमीति पूर्ववत्, सुधर्मस्वामी स्वशिष्यान् इदमाह, तद्यथा- सोऽहं ब्रवीमि येन मया भगवदन्तिके श्रुतमिति।।४०॥
नालन्दीयाऽऽख्यमिदं सप्तममध्ययनं समाप्तं, तत्समाप्तौ च समाप्तोऽयं द्वितीयः श्रुतस्कन्धः, तत्सम्पूर्ती च संपूर्णेयं श्रीसूत्रकृताङ्गदीपिका।।
अथ प्रशस्ति:
निस्तन्द्रचन्द्रचारुणि चन्द्रकुले चरणचातुरीभाजः । विख्याततपेत्याख्या जगति जगच्चन्द्रसूरयोऽभूवन् ॥११॥ तेषां दोषांशमुषां सन्ताने सुकृतसञ्चयविताने । श्रीसोमसुन्दरगुरूत्तमाः क्षमासनमा अभवन् ॥२॥
तत्पट्टस्फुटकमलाभाले कालेयतिलकसङ्काशाः । श्री मुनिसुन्दरगुरव: कामितसम्पत्तिसुरतरवः ॥३॥ १B ०प्त्यर्थो २ BD क्षेमासं०

Page #290

Rs. बाल्येऽपि भारतीति प्रतीतिरुदपादि वादिवर्गे यैः । श्री जयचन्द्रमुनीन्द्राः पारीन्द्रास्ते परगजेषु ॥४॥
तत्पदविशदस्थाने स्थाने शृङ्गारसारतां भेजुः । श्रीरत्नशेखरा इति जगति यतः ख्यातिमापुस्ते ॥५।। तेषामनङ्कपट्टे गुणसट्टे प्रभावकषपट्टे । प्राप्ताधिकप्रतिष्ठाः श्रीलक्ष्मीसागरा: शिष्टाः ॥६॥ भर्साितकलिकालुष्या: शिष्यास्तेषां यथार्थनामानः । श्रीसुमतिसाधुगुरवः क्ष्मासुरभीकारसद्यशोऽगुरवः ॥७॥ तत्पट्टे प्रकटेप्सितपूरणचिन्तामणीयमानानाम् । लब्धाधिकमानानां सुहेमविमलाभिधानानाम् ॥८॥ सूरीन्द्रगच्छनायकपदवीप्राप्तप्रभाप्रतिष्ठानाम् । शिष्याणुर्गुण-शासन-जननी-तिथिसंमिते (१५८३) वर्षा॥९॥ विबुधजनप्रार्थनया स्वस्य स्मृतये परोपकृतये च । सूत्रकृताङ्गस्यैतां हर्षकुलो दीपिकामलिखत् ॥१०॥ का श्चित्प्रमाणयुक्तीप्रथयं नाऽत्र सुगमताहेतोः । तत एव नैव विहितो लक्षणसन्धिस्तथा क्वापि ॥११॥ सूत्राऽसंगतमत्राऽवादि कथञ्चिन्मया यदज्ञतया । तच्छोधयन्तु सुधिय: कृपया मात्सर्यमुत्सार्य ॥१२॥ ग्रन्थमितिरनुमिताऽत्र च, षट् च सहस्राणि षट् शताग्राणि । विबुधजनवाच्यमानो ग्रन्थोऽयं जगति जयतु चिरम् ॥१३॥
॥१४२॥
१B कांश्चित्

Page #291


Page #292

इति श्रीसूत्रकृताख्यद्वितीयाङ्गदीपिकायाः प्रशस्तिः ॥
शुभं भवतु ॥ कल्याणमस्तु॥
१P संवत १५८७ वर्षे कार्तिक मा.सु.१ रवी पं. गोवाललिखितं ।B संवत् १६२९ वर्षे शके १४९४ प्रवर्तमाने फागुणमासे शक्लपक्षे ११ तिथौ गुरुवासरे पुनर्वसुनक्षत्रे श्रीमतीलोहाणावास्तव्यव्यवहारिशिरोरत्नश्रीपथमाभार्याबाईजासूसुतरत्नकुंरालघुभ्रातृयेसिंगकेन समस्तकुटुम्बयुतेन स्वपुण्यवृद्ध्यर्थं आत्मश्रेयोऽर्थं श्रीसूत्रकृताङ्गदीपिका पुस्तिका लिखापिता । श्रेयोऽस्तु माजल्यमस्तु ॥ D संवत १७१६ फागुणसुदि १४ दिने भौमवासरे श्रीबृहत्खरतरगच्छे सागरचन्द्रसूरिसन्तानीयपट्टानुक्रमवाचनाचार्य्यवर्य श्री ज्ञानप्रमोदगणिगजेन्द्राणां तेषां शिष्या वाचकश्रीगुणनन्दनगणिवराणां तेषां शिष्या वाचक श्री समयमूर्तिगणीशिष्यपण्डितनेमहर्षमुनिभ्रातृपण्डितमतिरत्नमुनि- पंडितमुनिमाणिक्यभ्रातृसमयमाणिक्येन सहिता चातुर्मासी कृता, तदा पण्डितमतिरत्नशिष्यसमयमाणिक्येन अलेखि श्रीविक्रमपुरे शुभं भवतु ।।
॥१४॥

Page #293

श्री सूत्रकृताङ्गदीपिका
इति श्रीमविमलसूरीश्वरशिष्यहर्षकुलपण्डितप्रणीत - दीपिकायुतं श्रीसूत्रकृताङ्गं समाप्तं ॥
द्वि. श्रु. स्कन्धे
सप्तमाध्ययनम्

Page #294


Page #295

१ २
२ ३
२
७
१२ २
परिशिष्ट -१ उद्धृत श्लोकोनो अकारादि क्रम
अवाप्य मानुषं जन्म अस्ति मत्स्यस्तिमि म आक्रुष्टेन मतिमता उच्चालियम्मि पाए
उन्भेउ अंगुलिं सो पुरिसो. २ ७
एकस्य जन्ममरणे एकस्य जन्ममरणे एकं हि चक्षुरमलं सहजो एक: प्रकुरुते कर्म एतावानेव लोकोऽयं एता हसन्ति रुदन्ति च कण्हलेसा णं भंते! नेरइए
१
४
अच्छिनिमीलणमेत्तं अजरामरवद्वाल: अट्ठकुक्कुडिअंडप्पमाणे अद्धमसणस्स अधीत्य शास्त्राणि भवन्ति.१ अनेन व्रतभञ्जेन
१ अपकारसमेन कर्मणा अप्पत्तियं जेण सिया अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भावः १ अब्भंगेण व सगडं अमित्तो मित्तवेसेणं अर्थानामजने दुःखं
१
१ १
३ १३
१
६
१ १
४ ५
१ १

Page #296

श्रु.
१
१
१.
१
कृशः काण: खञ्जः श्रवणरहित: १
कोहं माणं च मायं च
१
गतिभ्रंशोमुखे दैन्यं
१
१
१
१
२
१
कषाया यस्य नोच्छिन्ना
कहणणं भंते! जीवा
कार्येऽपीषन्मतिमान्
प्रसुप्तस्य जनार्दनस्य
हम्म अगिजालाउलम्मि
ग्रामक्षेत्रगृहादीनां
ग्रामो वृत्त्यावृतः स्यात् छट्ठीसत्तमासु णं पुढवीसु
अ.
८
५
४
४
४
३
३
३
१४
११
३
५
उ.
१
१
१
२
३
१
२
१
श्लो.
२५
३
५.
२
१
७
६
३
११
२६
१७
२०
छत्र छात्रं पात्रं वस्त्रं
छलिया अवइक्खता जं अज्जियं समीखल्लएहिं
अन्नाणी कम्मं खवे
जम्मं दुक्खं जरा दुक्खं
जस्सधिई तस्स तवो
जहा पुन्नस्स कत्थइ तहा
जिज्जइ मुहलावणं
जीवे णं भंते! हसमाणे
जे जत्तिया य हेउ
तज्ज्ञानं तच्च विज्ञानं ततस्तेनार्जितैर्द्रव्यैः
श्रु.
२
१
१
२
१
अ.
६
९
२
४
७
१
९
१ ६
१
१
२
१
१
उ.
२
३
९
४
४ १
९
१
श्लो.
२
७
२०
१८
११
३३
४
६
२९
x av w x
११
२६
४

Page #297

११
६ १५ ५
१६
तणसंथारनिसवन्नो वि तण्हाइयस्स पाणं
१ ७ तहेव काणं काणित्ति
थोवाहारो थोवभणिओ अ १ KA ददाति प्रार्थित: प्राणान् १ ४ २
ददाति शौचपानीयं दानेन महाभोगाश्च १ १२६ दारा: परिभवकारा दीयते म्रियमाणस्स दुह्यं हृदयं यथैव वदनं १ ४ १ दो भंते! पुरिसा अण्णमण्णेण १ ७ ६ धर्मार्थं पुत्रकामस्य १ ३ ४
rrrrror
न दुक्करं वा णरपासमोयणं २ ननु पुनरिदमतिदुर्लभम् . १ न य तस्स तनिमित्तो २ नवाऽसि ममं महत्तरिआ १ न हि भवति निर्विगोपकम् १ नाणस्स होइ भागी नाणस्स होइ भागी नेत्रैर्निरीक्ष्य बिलकण्टककीट नेरइया दव्वट्ठयाए सासया १ नोदकक्लिन्नगात्रो हि पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं २ परं लोकाधिकं धाम १
२०
१२
७

Page #298

श्लो.
-
श्रु. अ. उ. श्लो. पावं काऊण सयं पुप्फफलाणं च रसं पुट्विं दुच्चिन्नाणं दुप्पडिकंताणं २ ५ १८ प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः २ १ ४६ प्रियादर्शनमेवास्तु १ बायालीसेसणसंकडंमि १ १०२३ बाल्यं वृद्धि वयो मेधा ब्रह्मा लूनशिरा हरिदशि सरुग् २ ६ ब्रुवाणोऽपि न्याय्यं स्ववचन १ ६ मणुण्णं भोयणं भोच्चा १ ३ ४ ६ मया परिजनस्यार्थे मया परिजनस्यार्थे १ ५ २ २२
श्रु. अ. उ. मातृवत्परदाराणि मात्रा स्वस्त्रा दुहित्रा वा मायाशीलः पुरुषः सर्प मार्जारव्याघ्रसिंहादीन् मासैरष्टभिरना च १ ४ २ मां स भक्षयिताऽमुत्र २ ६ मा होहि रे विसण्णो जीव! १ ७ ६ मुण्डं शिरो वदनमेतदनिष्टगंधी १ ४ १ मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया १ ३ ४ मोहस्यायतनं धृतेरपचयः १ ११ यथा प्रकारा यावन्तः १ १२ यावत् परगुणदोषकीर्तने २
३९
१४ ६ २६

Page #299

श्रु.
२
योऽत्ति यस्य च तन्मांसम् रागद्वेषौ विनिर्जित्य
२
राजानं तृणतुल्यमेव मनुते
२
रिद्धी सहावतरला
१
रेवापय: किशलयानि च सल्लकीनां १
१
१
१
१
२
१
१
लक्खमणुणमनियं लोकेऽपि श्रूयते वादो
. वयणविहत्तिकुस
वरमगिम्मि पुवेसो वलिसंततमस्थिशेषितम्
वानरगा! पुरिसोऽसि
विशरारुभिरविनश्वरम्
अ. उ.
६
६
६
२
२
3
६
९
२
१
२
३
३
२
३
२
३
श्लो.
३९
४
४२
१७
१०
५
२३
७
७
४१
२
६
श्रु.
अ.
१
२
१
४
१
३
१ १५
२ १
शास्त्रावगाहपरिघट्टनतत्परोऽपि १
८
श्रुत्वा दुःखपरंपरामतिघृणां
२ ६
सत्यं वप्रेषु शीतं शशिकरधवलं १ ११ सद्धर्मबीजवपनानघकौशलस्य १ १५
सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति
१
३
सम्भाव्यमानपापश्चेद्
१
४
यस विमज्झओ
१
२
विशाला जननी यस्य
विषस्य विषयाणां च विहवावलेवनडिएहिं
रागा हि सर्वज्ञा:
वेणवेावच्चे
उ. श्लो.
३
२२
१ ११
४
१४
४
१
३
४
५४
२२
३९
२१
११
१६
१९
१७

Page #300
34 12 6 सर्वं पश्यतु वा मा वा 1 1 4 सर्वाणि सत्वानि सुखे रतानि 1 3 4 सामण्णमणुचरंतस्स 1 11 सुचिरतरमुषित्वा बान्धवै 1 8 सुङ गाइयं सुटु वाइयं 1 2 3 सो अत्थो वत्तव्वो स्त्रीणां कृते भ्रातृयुगस्य भेदः 1 158 स्नानं मददर्पकरं 1 7 स्मितेन भावेन मदेन च लज्जया 1 15 हतं मुष्टिभिराकाशं 1 3 4 हिंसामूलममेध्यमास्पदमलं 2 6 हृद्यन्यद् वाचि अन्यत् 1 4 1 KAKKHAKKENNECHAKKKHECKNESS 14 14 13 20