Book Title: Jain Kathamala
Author(s): Madhukarmuni, Shreechand Surana
Publisher: Hajarimalmuni Smruti Granth Prakashan Samiti Byavar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010267/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gdhukara munijI dvArA likhita aura zrI 'sarasa' jI dvArA na kathAmAlA ke kucha bhAga AcArya samrATa ne dekhe / prathama mahAna satiyoM kA jIvana aura tIna magrima bhAga meM 24 jIvana caritra bar3I hI rocaka aura pravAhapUrNa bhASA meM likhA kI vizeSatA yaha hai ki inameM itihAsa kI prAmANikatA ke yAoM kI rocakatA bhI kamAla kI hai / -AcArya zrI mAnandaRSi yAmAlA ke cha: bhAga dekhakara prasannatA huI / sarasarI taura para mAMjala aura kathAtmakatA AkarSaka hai / akSaya-jaina kayA-sAgara prakAra maNiyAM cunI jAya to eka bahumUlya hAra taiyAra ho hI ___-upAdhyAya amaramuni ni kriyA kA saMgama jisameM, bharA huA tapa, tyAga / jainakathAmAlA" ke adbhuta, dekhe haiM kucha bhAga / navya bhAva haiM jaise U~ce, U~cI vaisI bhASA / isako kaheM suyoga na kyoMkara, kaustubha-kAMcana kA sA / lekhaka haiM zrI "madhukara" munivara, zramaNa saMgha hitakArI / saMpAdaka "zrIcanda" surAnA, kalama-kalAdhara bhArI / kathA-kahAnI kI na pustaka, emI anya lakhAI / "candana-muni" paMjAbI detA, dvaya ko madhura badhAI / -candana muni (paMjAbI) jaina kathA sAhitya ke prati bacapana se hI mujhe ruci hai| Apa dvArA prepita 6 pustakeM par3hakara to mana pariprINita ho gyaa| kathAoM meM sajIvatA aura preraNA hai / kucha caritra to aise haiM jina para acche khaNDa kAvya likha jA sakate haiM / merI hArdika badhAI ! -rAmadhArIsiMha 'dinakara' (sva0 rASTrakavi) jaina kathAmAlA ke pRSTha palaTate-palaTane sAtvika rasodreka huA, mahAna caritra hamezA hI mahAna preraNAyeM dete hai / bAlaka, yuvaka, vRddha mahilAyeM una pustakoM ko par3hakara manoraMjana ke sAtha-mAtha manomanyana bhI kreNge| -DA0 rAmakumAra varmA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TA jathAmAlA lekhaka-madhukara muni samyAdRka-zrIcanda surAnA sarasa prakAjAka : prakAzaka :munizrI hajArImala smRti prakAzana vyAvara ( rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kathAmAlA [bhAga 26 se 30 saMyukta ] jaina rAma-kathA lekhaka upAdhyAya zrI madhukara muni sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' prakAzaka munizrI hajArImala smRti prakAzana byAvaraM ( rAjasthAna ) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI hajArImala smRti prakAzana : puTapa 45 - - - - - O pustaka-jaina rAma-kathA 0 lekhaka-upAdhyAya zrI madhukara muni 0 sampAdaka-zrIcanda surAnA 'sarasa' // sahayogI sampAdaka-zrI vRjamohana jaina preraka--zrI vinaya muni 'bhIma' zrI mahendra muni 'dinakara' prathamAvRtti vi0 saM0 2034 mRgasara I0 saM0 1677 disambara D mudraka : zrIcanda surAnA ke liye zala prinTarsa, AgarA-3 __.0 mUlya : ATha rupayA mAtra ..... [prApta prakAzana sahayoga ke AdhAra para riyAyatI mUlya] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaga jinake sAnidhya meM guru, pitA evaM mila ke samAna mArga-darzana, vAtsalya evaM sneha satata milatA rahatA hai, una zAsana saralAlA zrI bRjalAlajI mahArAja kI sevA meM samarpita / madhukara muni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina sAhitya ke akSaya kathA bhaNDAra kA dohana karake sarala-suvodha tathA __ sarasa bhASA-zailI meM kathAoM kA prakAzana karane kI yojanA Aja se lagabhaga 5 varSa pUrva hamane prArambha kI thii| isa bIca ava taka 25 bhAga prakAzita ho cuke haiM aura prathama 6 bhAgoM kA to dvitIya saMskaraNa bhI ho gayA hai| vibhinna kSetroM ke pAThakoM va vidvAnoM kI pratikriyA se hamArA utsAha aura bar3hA hai ataH hamane kathAmAlA kI zRMkhalA ko Age bar3hAte rahane kA saMkalpa kiyA hai| - ___ upAdhyAya zrI madhukara munijI ma0 kA prArambha se hI lakSya thA-dhIredhIre samagra jaina kathA sAhitya kA dohana kara lenaa| aba taka ke.bhAgoM meM paurANika tathA aitihAsika jaina kathA sAhitya kI lagabhaga 250 se adhika kahAniyA~ A cukI haiM / triSaSTizalAkApuruSa caritra ko AdhAra mAnakara vAsudeva-baladevoM kA jIvana vRtta likhA jA rahA hai, jisake antargata yaha apTama baladeva maryAdA puruSottama zrIrAma evaM vAsudeva lakSmaNa kA jIvana vRtta prakAzita ho rahA hai| maryAdA purupottama rAma kA jIvana bhAratIya sAhitya kI hI nahIM apitu vizva sAhitya kI eka amUlya dharohara hai, eka Adarza preraNAsrota hai / rAma, sItA aura lakSmaNa kA Adarza caritra bhAratIya saMskRti kA jIvaMta kAvya hai| mAnava ko mahAmAnavIya yA atimAnavIya zakti kI ora gatizIla karatA hai / hindU granthoM evaM jaina granthoM meM zrIrAma kI jIvana ghaTanAoM ke sambandha meM kucha matabheda bhI haiM, para samAnatAeM adhika haiM, aura eka sArvabhauma tatva samAna hai ki unake mahAna guNoM va AdarzoM kA jIvana meM anusaraNa kara hama sacce mAnava bana sakate hai-yaha preraNA / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta manIpI upAdhyAya zrI madhukara munijI mahArAja ne apane vyApaka adhyayana evaM taTasya cintana ke AdhAra para jaina rAmAyaNa kI bahuta hI saMtulita zailI meM prastuta kiyA hai / sAtha hI vAlmIki rAmAyaNa evaM tulamI rAmAyaNa Adi ke kathAbheda ko bhI pAThakoM kI jAnakArI evaM tulanAtmaka dRSTi ke lie prastuta kiyA hai / aisI santulita Tisya tathA vyApaka rAmAyaNa pAThakoM ke lie bahuta hI rucikara tathA jJAnavarddhaka siddha hogii| suprasiddha sAhityakAra zrIcanda jI surAnA kA sundara zramapUrNa sampAdana, mudraNa Adi to hamArI kathAmAlA evaM anya sAhitya kA mukhya AdhAra hai ataH hama unake isa sahayoga ke prati hArdika AbhAra vyakta karate haiN| suvistRta rAma-kayA ko alaga-alaga bhAgoM meM prakAzita karane se kayAmAlA ke pAMca bhAga banate / isase rAmAyaNa kA rUpa kucha asta-vyasta sA rahatA, ataH pAMcoM bhAgoM kI eka hI jilda banAI gaI hai| isase adhyayana meM pAThakoM ko vizeSa suvidhA rahegI; aisI AzA hai| isa prakAzana meM artha sahayoga pradAna karane vAle sajjanoM kA hama hArdika AbhAra mAnate haiN| --mantrI amaracanda modI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svata jaina kathAmAlA ke krama meM jaba aSTama baladeva maryAdA puruSottama rAma evaM aSTama vAsudeva zrI lakSmaNa tathA mahAsatI sItA ko varNana prArambha huA to mana meM eka saMkalpa uThA ki-maryAdA puruSottama zrIrAma, jo bhAratIya saMskRti ke mahAna vyaktitva mAne jAte haiM, jo mAnava se bhagavAna 'vane, aura nIti, maryAdA, sadAcAra Adi ke apUrva Adarza guNoM se maNDita the unakA samagra jIvana vatta hI likha liyA jAya to adhika upayogI hogaa| eka prakAra se samagra jaina rAmAyaNa pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca jaayegii| - hemacandrAcAryakRta triSapTizalAkApuruSa caritra ke AdhAra para rAma-kathA kA Alekhana prArambha huaa| sthAna-sthAna para aise prasaMga Aye, jina para pracalita rAma-kathA (hindU rAmAyaNa) ke anusAra kucha kathAntara va matabheda bhI thaa| usake lie vAlmIki rAmAyaNa' evaM 'tulasIkRta rAmacaritamAnasa 'kA' pArAyaNa kiyA gayA, anya prAcIna rAmAyaNeM bhI dekhIM aura jahA~-jahA~ : vizeSa antara pratIta huA vaha cAlU prasaMga meM hI nIce 'phuTanoTa ke rUpa meM de diyA gayA, tAki pAThaka jaina evaM hindU rAmAyaNa ko tulanA karatA huA par3hatA jAya, jahA~ bhI zikSAprada Adarza mile use letA jAya-haMsavuddhi ke saath| / ' yaha spaSTa bAta hai ki maryAdA puruSottama rAma'ko 'mahAna vyaktitva samagra bhAratIya loka jIvana meM Adarza mAnA gayA hai / apAra loke zraddhA ne unheM bhagavAna ke rUpa meM bhI svIkAra kara liyA hai| yaha bhrAnti bhI nirAdhAra hai: ki janoM ne rAma ko bhagavAna nahIM maanaa| jaina dRSTi se..pratyeka manuSya prArambha meM manuSya hI hotA hai, cAhe ve tIrthaMkara Rpabhadeva rahe hoM, tIrthaMkara pArzvanAtha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) rahe hoM, tIrthakara varddhamAna (mahAvIra) rahe hoM, yA baladeva rAma rahe hoM uccatama AdhyAtmika vikAsa karake, mAnavatA kI mahAna sevA karake, ve mAnava se mahAmAnava, manusya se bhagavAna bane haiN| vartamAna mahAvIra bhI dehatyAga kara siddha bhagavAna bane aura maryAdA puruSottama rAma bhI deha tyAga kara siddha bhagavAna vane haiN| donoM hI parama zraddheya haiM, unakI vartamAna bhUmikA meM Aja koI antara nya se bhagavAna kA mahAna sevA karake uccatama haiN| donoM hI paramAdA puruSottama rAma bhI mahAvIra mI dehatyAga kara vAlA pratyekAlAna kabhI bhI apakA mukhya kAraNa are binA ke bAhara manuSya rUpa dhAraNa nahIM krte| . prazna hai, phira rAma-krayA meM jaina va hindu granyoM meM itanA antara kyoM ? jahAM taka merA nadhyayana-manana hai, isakA mukhya kAraNa dRSTikoNa kA hai / jaina dRSTi meM-bhagavAna kamI bhI avatAra (da) dhAraNa nahIM karate / bhagavAna banane. vAlA pratyeka vyakti prayama manupya rUpa meM hI janma dhAraNa karatA hai, phira apanI sAdhanA ke mAdhAra para vyaktitva kA, mAtmA kA vikAsa karatA huA vaha mAdhyAtmika vikAsa kI usa carama bhUmikA para pahuMca jAtA hai, jahA~ pahuMcakara mAnava bhagavAna ke lpa meM pratiSThita ho jAtA hai| jaina dRSTi-mahAvIra ko evaM gama ko isI dRSTi se dekhatI hai, isalie unakA jIvana vRtta bhI mAnavIya hotA hai. bhagavaDhIya nahIM / jaina dRSTikoNa rAma ke vyaktitva ko mAnavIya dharAtala se vikasita karatA huA, rAmacarita ko U~cA se UMcA uThAtA huA anta meM bhagavad sImA para pahuMcAtA hai| jabaki hindu dRpTikoNa isake viparIta - rAma ko bhagavAna kA avatAra mAnakara calatA hai / rAma-kathA meM jahA~-jahA~ bhA antara mAyA hai, usakA mUtya kAraNa yahI dRSTikoNa rahA hai| sacAI to yaha hai ki hindU anyoM kI apekSA jaina granthoM meM rAma, sItA Adi rAmAyaNa ke sabhI pAtro kA caritra adhika zreSTha, adhika udAra aura sahaja-svAbhAvika citrita huA hai| rAmacarita (anyoM evaM ghaTanAoM) kI tulanA ke lie pAThaka isI pustaka kI bhUmikA---'rAma-kathA eka manuzIlana' par3heMge to isa sambandha meM vyApta prAntiyoM kA nirAkaraNa sahana hI ho jaayegaa| sampAdakIya-.-"samakrayA : eka anuzIlana" dekheM . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmacarita bahuta vizAla hai, ghaTanAbahula haiM, isalie prastuta kathAmAlA ke pAMca bhAgoM meM ise sampUrNa kiyA gayA hai aura sampUrNa rAmakathA eka hI jilda meM rakhI gaI hai| sAtha hI viSayavastu kI dRSTi se bhI rAma-kathA ko cAra vibhAgoM meM bA~Ta diyA gayA hai| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki pAThaka taTastha evaM svastha dRSTi se isakA anuzIlana kareMge / rAma ke ujjvala caritra se preraNA leNge| agara kahIM kisI ko kucha vicAraNIya, tarkaNIya jaisA lage to vaha sahRdayatApUrvaka sampAdaka bandhu se vicAra carcA bhI kara sakatA hai| hA~, rAmakathA ko samajhane kA paramparAgata sAmpradAyika cazmA utArakara-viveka buddhi ke sAtha use par3he, dekheN| . merA svAsthya anukUla na rahate hue bhI maiMne yathAzakya prayatna kiyA hai ki pustaka sArvajanika sarvajanopayogI bane / ise adhika se adhika sundara anuzIlanAtmaka banAne meM zrIyuta zrIcanda jI surAnA 'sarasa' ne tathA zrI bRjamohana jaina ne jo sahayoga diyA hai, usake lie maiM unheM bhUri-bhUri sAdhuvAda detA hai| pUjya svAmI zrI vRjalAlajI mahArAja kI satata preraNA evaM zrIvinaya muni, zrI mahendra muni kI sevA-suzrUSA ne merI sAhitya-sarjanA ko gatizIla rakhA hai, usake lie maiM kina zabdoM meM Atma-santoSa vyakta kruuN| AzA hai yaha 'rAma-kathA' mAnava ko 'rAma' banane kI preraNA detI rahegI... 2034 kArtika pUrNimA -madhukara muni pAlI. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakathA : eka anuzIlana dazarathasuta zrIrAma aura janakasutA mahAsatI sItA kA udAtta aura ujjvala caritra bhAratIya janamAnasa ko prAcInakAla se hI saccaritra' kI ora prerita karatA rahA hai to zraddhAzIla bhAvuka lekhakoM kI lekhanI ko gatizIla bhI banAtA rahatA hai / aneka kaviyoM ne isa pAvana gaMgA meM DubakI lagA kara svayaM ko pavitra bhIM kiyA hai aura kAvya camatkAra bhI dikhAye haiM / " L bhArata kI tInoM pramukha paramparAoM (jaina, bauddha aura vaidika) ne rAma-sItA kI yazogAthA gAI hai| purANoM, kAvyoM, nATakoM, kathA-kahAniyoM meM inakA pAvana-caritra bA~dhA hai / prAcIna yuga se aba taka rAmakathA nirantara likhI jAtI rahI hai / yuga-yugoM meM lekhaka badalate rahe," bhASAe~ parivartita hotI rahIM, kintu mUla eka hI rahA - rAma-sItA kA preraNApradaH AkhyAna | . vaividhya A jAnA sahaja-' meM apanI kalpanA se apane jor3anA - apanA janmasiddha jisa kathAnaka ke lekhaka aneka hoM, usameM varNana svAbhAvika hotA hai / pratyeka racanAkAra mUla kathA dezakAla kI paristhiti ke anukUla kucha-na-kucha adhikAra-sA mAnatA hai, athavA yoM samajhiye ki vinA kalpanA kA raMga car3hAye kathA-sAhitya kA nirmANa ho hI nahIM pAtA / isake atirikta socane-samajhane kA DhaMga, lekhana zailI, viSaya kA prastutIkaraNa Adi to lekhaka kA apanA hotA ho hai / rAma-kathA meM bhI isI prakAra ke aneka vaividhyapUrNa varNana haiM / yaha vividhatA kathA lekhakoM ko vibhinna ruci kA pramANa bhI hai / jisa prakAra mahAnadI meM aneka choTI-moTI nadiyA~ Akara milatI haiM usI prakAra mahAkAvya meM aneka antarkathAe~, upAkhyAna bhI jur3ate rahate haiM / rAma Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (:. 11. ) kathA maiM bhI aneka antarkathAe~ haiM, upAkhyAna haiM / inase mUlakathA ko Age bar3hane meM gati milatI hai kintu aneka antavirodhoM ke kAraNa usameM gatirodha. bhI hotA hai / mUla,kathA eka hote hue bhI antarkathAoM meM antara A jAtA hai| . ina antaroM ke aneka kAraNa hote haiM-kucha lekhakoM ke kalpanA-prasUta to kucha paristhitijanya / lekhakoM ke kalpanA-prasUta antaroM meM unakI vyaktigata mAnyatAoM aura paramparAoM kA bhI prabhAva par3atA hai| ___ yaha bAta nahIM ki vibhinna paramparAoM ke rAma-kathAnakoM meM hI antara. Aye hoN| eka hI paramparA kI vibhinna rAmAyaNoM meM bhI paryApta matabheda aura varNana vaividhya haiN| utsa eka mUla eka hone para samAnatA to honI hI cAhie kintu vividhatA ho gaI-yahI vicAraNIya hai / zrIrAma kI mUla kathA itanI sI hI hai ki- " zrIrAma ayodhyAnareza rAjA dazaratha ke putra the aura unakI patnI sItA videharAja janaka kI putrii| rAjA dazaratha kI tIna rAniyAM thIM-kauzalyA sumitrA aura kaikeyI tathA cAra putra rAma, lakSmaNa, bharata, zatrughna / kaikeyI. ke apane putra bharata ke prati moha ke kAraNa rAma ko vana meM jAnA par3atA hai| unake sAtha choTA bhAI lakSmaNa aura patnI sItA bhI vana ko jAte hai| vahAM laMkA kA rAjA rAvaNa dhokhe se sItA kA apaharaNa karake le jAtA hai| vanya jAtiyoM, RkSa aura vAnara vaMziyoM kI sahAyatA se ve laMkA para AkramaNa karate haiM, rAvaNa kA vadha karate haiM aura sItA ko vApisa le Ate haiM / ayodhyA meM sItA ke caritra ke prati apavAda phailatA hai / pariNAmasvarUpa zrIrAma garbhiNI sItA kA parityAga kara dete haiM / sItA do putroM ko janma detI hai| putroM ke kAraNa pati-patnI punaH Amane sAmane A jAte haiN| sItA saMsAra se virakta hokara svarga ko calI jAtI haiM aura bAda meM rAma Ayu pUrI karake parama dhAma (mokSa) ko cale jAte haiN| __ isa mUla kathA ko akSuNNa rakhate hue sabhI lekhakoM ne rAmacarita gAyA hai| tInoM paramparAoM meM inakA varNana huA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. .. . . . ( 12: ) : : .. vaidika paramparA meM rAma-kathA rAma-kathA kA vaidika paramparAnumodita prAcInatama grantha maharSi vAlmIki racita rAmAyaNa hai| isakA sammAna bhI adhika hai aura prAmANikatA bhI sabase jyAdA / isa prAmANikatA kA kAraNa yaha batAyA jAtA hai ki vAlmIki zrIrAma ke samakAlIna the ataH rAmAyaNa kI sabhI ghaTanAoM kA . unhoMne yathAtathya citraNa kiyA hai / parityAga kA samaya bhI sItAjI ne vahIM : vyatIta kiyA aura vahIM donoM putra ko janma diyaa| vAlmIki RSi ne jo-- mA niSAda pratiSThAM tvamagamaH zAzvatIH samAH / ....... .. yat- krauMcamithunAdekamavadhIH kAmamohitAm / / kahakara rAmAyaNa kI. karuNarasaH pUrNa sura-saritA vahAI to vAda ke aneka, kaviyoM ne isameM snAna kiyaa| .......................... ...... 'saMskRta bhASA meM mahAkavi kAlidAsa kA raghuvaMza, adhyAtma-rAmAyaNa, . bhavabhUti kA 'uttara rAmacarita', 'hanumannATaka', dakSiNa ke prasiddha kavi kambana . kA 'rAma carita', Adi aneka pramukha grantha haiN| ... saMskRta se dhArA vahI to apabhraMza tathA anya sabhI dezaja bhASAoM meM / bahatI huI Aja kI rASTrabhASA hindI meM avatarita huI / avadhI aura brajabhASAoM meM kezavadAsa kI 'rAmacandrikA', rAmazalAkA, tulasIkRta 'rAmacaritamAnasa Adi pramukha haiM / rASTra bhASA hindI meM rAma kathA gadya aura padya donoM meM likhI gaI hai| svargIya rASTrakavi maithilIzaraNagupta. kA 'sAketa', ayodhyAsiMha upAdhyAya hariaudha kA 'vaidehI vanavAsa' yadi padya meM haiM to seTha govindadAsa kA 'kartavya ... nATaka zailI meM tathA bhUmijA, 'dazakaMdhara' Adi gadya kI upanyAsa zailI meM aura sUryakAnta tripAThI nirAlA ne 'rAma kI zakti pUjA ke nAma se eka nirAle hI. khaNDa mahAkAvya kI racanA kii| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( * 13 ) aMgrejI bhASA meM svatantra bhArata ke prathama gavarnara janarala sI0 rAjagopAlAcArI ne kahAnI vidhA meM 'Stories from Ramayana & Mahabharata' kI racanA kI to kavi kambana kI rAmAyaNa ke AdhAra para 'A Faithful Brother-Bharata aura Long Poem meM citrakUTa para bharata-rAma milApa kA hRdaya-sparzI citraNa kiyaa| yaha vAta avazya mananIya hai ki ina sava paravartI racanAoM meM vAlmIki rAmAyaNa ne AdhAra kA kAma kiyA hai / vaidika paramparAnumodita rAmAyaNoM meM vaividhya __ vaidika paramparA kI sabhI rAmAyaNoM meM AdhAra rUpa meM vAlmIki rAmAyaNa ko svIkAra kiyA gayA gayA hai / tulasI ne to apane rAmacaritamAnasa meM isakA atyadhika sahArA liyA hai / isalie sabhI rAmAyaNoM meM samAnatA to honI hI cAhie kintu antaravAle sthala avazya hI darzanIya hai / ___aneka rAmAyaNoM ke antaroM kA tulanAtmaka adhyayana to bahuta lambA viSaya ho jAyagA, yahA~ vAlmIki 'rAmAyaNa' aura tulasIkRta 'rAmacarita" mAnasa' ke kucha antara avazya hI ullekhanIya haiM / pramukha antara nimna hai (1) tulasIdAsa racita 'mAnasa' meM rAma ke janma lene ke cAra kAraNa batAye hai-(ka) vizva mohinI aura nArada-moha kI kathA tathA nArada muni kA viSNu ko zApa', (kha) manu zatarUpA ko viSNu dvArA diyA gayA varadAna', (ga) kapaTa muni kA AkhyAna, (gha) rAvaNa ke atyAcAroM se dukhI hokara pRthvI go kA rUpa banAkara gaI to viSNu dvArA rAvaNa ke vadha kI prtijnyaa| jabaki vAlmIki rAmAyaNa meM kevala eka hI kAraNa diyA gayA-devatAoM, RpiyoM 1 tulasIdAsa racita-rAmacaritamAnasa, vAlakANDa, dohA, 126-136 2 vahI dohA, 141-152 3 vahI dohA, 153-175 4 vahI dohA, 183-187 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - aura brAhmaNoM ne rAvaNa ke atyAcAroM se dukhI hokara viSNu se prArthanA kI taba * unhoMne rAvaNa-vadha kI pratijJA kii| (2) vAlmIki rAmAyaNa meM parazurAma kA garvaharaNa taba hotA hai jaba rAma sItA se vivAha karake apane pitA dazaratha Adi ke sAtha ayodhyA lauTa rahe hote haiM arthAta vana-mArga meM aura mAnasa meM yaha prasaMga dhanubhaMga hote hI * svayaMvara maNDapa meM dikhAyA gayA hai| (3) ziva-pArvatI vivAha, kevaTa kI bhakti-bhAvanA-vanavAsa jAte samaya nAva se gaMgA nadI pAra utarane ke avasara para huI caraNa dhone kI ghaTanA', citrakUTa meM rAma-bharata milApa ke samaya rAjA janaka kI upasthiti', indraputra jayanta kI kuTilatA-kaue kA rUpa rakhakara sItAjI ke caraNoM meM coMca mAra denA tathA rAma dvArA usakI eka A~kha phor3anA Adi ghaTanAeM 'mAnasa' meM to haiM kintu vAlmIki rAmAyaNa meM inakA ullekha nahIM hai| (4), tulasI ke 'mAnasa' meM tArA prArambha se hI sugrIva kI patnI hai jise vAlI balAt rakha letA hai aura isI ke kAraNa sugrIva-vAlI-saMgharSa hotA hai| jabaki vAlmIkIya meM tArA bAli kI hI patnI hai aura saMgharSa kA kAraNa hai aMkomA jo ki sugrIva kI patnI hai aura use vAlI balapUrvaka rakha letA hai| 1 saMkSipta vAlmIkIya rAmAyaNa, vAlakANDa, pRSTha 54-55 .(hindI saMskaraNa, gItA presa, gorakhapura) 2 vahI, pRSTha 85-87 3 tulasIdAsa : rAmacaritamAnasa, vAlakANDa, dohA 270-285 4 vahI, dohA-64-103 5 tulasIdAsa racita : rAmacaritamAnasa, ayodhyAkANDa, dohA 100 6 vahI, dohA 275-276. 7 vahI, araNyakANDa, dohA, 2 8 vahI, kiSkidhAkANDa, dohA 6 3 vAlmIki rAmAyaNa kiSkriyAkANDa, pRSTha 237-36 " Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) vAlmIkIya meM hI rAvaNa dvArA sItA para balAtkAra na karane ke " tIna kAraNa diye gaye haiM--(ka) yuvAvasthA meM hI jaba rAvaNa brahmA ke Azrama meM rahatA thA taba pujikAsthalA nAma kI apsarA para balAtkAra karane ke kAraNa brahmA dvArA diyA gayA zApa, (kha) vaizravaNa ke putra nalakUbara kI vadhU rambhA - apsarA ke sAtha valAt bhoga karane ke kAraNa nalakUbara dvArA diyA gayA zrApa, (ga) varuNa-yuddha meM vijaya prApta karane ke pazcAt jaba rAvaNa aneka striyoM ko valAt lA rahA thA taba una pativratAoM dvArA diyA gayA zrApa / :: : (6) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra rAvaNa sItA ko aMka meM uThAkara le jAtA hai jabaki 'mAnasa' meM puSpaka vimAna meM biThAkara / .. . (7) lakSmaNa zakti lagane ke prasaMga meM bhI antara hai| vAlmIkIya meM lakSmaNa rAvaNa kI zakti (yaha zakti use maya dAnava dvArA mandodarI ke vivAha avasara para daheja ke rUpa meM prApta huI thI) dvArA vibhISaNa ko bacAne ke prayAsa - meM mUrchita hote haiM aura tulasI ke 'mAnasa' meM meghanAda kI vIraghAtinI zakti dvArA / mAnasa ke anusAra rAvaNa ne apanI. yaha zakti rAma para calAI kintu .. unakA kucha na vigar3A / ve kevala thor3I dera ko mUcchita ho ge| (8) isI prakAra lakSmaNa ko saceta karane vAlA to donoM granthoM meM suSeNa hI hai kintu vAlmIkIya meM yaha vAnaraH (varuNa kA putra) thA aura tulasI ne ise - laMkA kA vaidya vatAyA hai| . 1. vAlmIkIya rAmAyaNa yuddhakANDa, pRSTha 343 2. vahI, uttarakANDa, pRSTha 472 3 vahI, uttarakANDa, pRSTha 466. 4 vahI, araNyakANDa, pRSTha 213: ....: tulasIdAsa racita : rAmacaritamAnasa araNyakANDa, dohA 28 6 vAlmIkIya rAmAyaNa, yuddhakANDa, pRSTha 417. . ... ... 7 tulasIdAsa : rAmacaritamAnasa, laMkAkANDa, dohA 54 8 vahIM, dohA 63-64 vAlmIkIya rAmAyaNa yuddhakANDa, pRSTha 4.17. . . 10. tulasIdAsa : rAmacaritamAnasa, laMkAkANDa, dohA. 55. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ imI prakAra aura bhI bahuna ne antara haiN| vAlmIki rAmAyaNa aura tulasIdAsa kRta rAmacaritamAnasa donoM hI anya hindU saMskRti meM sarvAdhika mahatvapUrNa haiM / vAlmIkIya to samasyA kA prathama aura rAma kA samakAlIna granya hone ke kAraNa aura tulasI bA mAnana janajana kA kaNThahAra hone ke kAraNa ! vartamAna yuga meM rAma-kavA kA namAnya udghopaka aura pracAraka ekamAna tulasI kA mAnasa hai| ina donoM viziSTa granyA meM aise antara avazya hI vicAraNIya hai| devI bhAgavata rAma kA carita devI bhAgavata meM bhI prApta hotA hai| usameM eka viziSTa ghaTanA hai-rAma dvArA kI jAne vAlI zakti pUjA / yaha sthala usa samaya kA hai java rAma-rAvaNa yuddha meM rAvaNa kI rakSA 'caNDI' (devI kA eka rUpa) kara rahI thii| usake kAraNa rAma ke hAtha-paira ba~dha se jAte haiM / rAma zastra-saMcAlana nahIM kara pAte / ve nirAza ho jAte haiM tava akSarAja jAmbavAn unheM devI kI ArAdhanA kI sammati dete haiM / Azvina zuklA ekam (par3avA) se rAma zakti kI ArAdhanA karate haiN| ATha dina kI ArAdhanA se zakti (durgA) prasanna hokara unheM vijayI hone kA varadAna detI hai| sAtha hI vaha inake mukha meM hokara zarIra meM praveza kara jAtI hai / isake pazcAta hI rAma laMkApati rAvaNa ko mArane meM saphala ho pAte haiM / ' ___ isa ghaTanA kI sAkSI svarUpa setubandha rAmezvaram kA ziva mandira prasiddha hai| adbhuta rAmAyaNa amRta rAmAyaNa kA nAma hI adbhuta hai to ghaTanA krama adbhuta kyoM nahIM hogA ? jarA sItA-janma ke prasaMga para dRSTipAta kIjie 1 dekhie devI bhAgavata, zivamahimna stotra aura nirAlAjI kA khaNDa mahA kAvya 'rAma kI zakti pUjA / . . . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) gRtsamada nAmaka eka RSi daNDakAraNya meM rahate the| unakI strI kI icchA thI ki "mere lakSmIsvarUpA kanyA: ho / ' RSi isI anuSThAna meM lage the| ve pratidina abhimantrita dUdha eka ghar3e meM DAlate jAte / eka dina acAnaka hI rAvaNa. vahA~ A gayA aura usane RSi ke zarIra meM tIra cubho-cubho kara vaha dUdha vAlA ghar3A unake rakta se pUrA bhara liyA | rAvaNa ne vaha ghar3A lAkara mandodarI ko diyA aura bolA-'dhyAna rakhanA: yaha viSakumbha hai / ' mandodarI una dinoM rAvaNa se aprasanna thii| usane socA 'merA pati anya striyoM ke sAtha ramaNa karatA hai ataH merA mara jAnA hI zreyaskara hai|' usane vaha rakta mizrita dUdha pI liyaa| vaha marI to nahIM, garbhavatI avazya ho gyii| pati ke sahayoga vinA sagarbhA ho jAne se vaha cintita huii| prasavakAla meM vaha vimAna dvArA kurukSetra meM calI gaI aura vahA~ usane sItA ko janma diyA aura janmate hI use jamIna meM gAr3hakara laMkA lauTa aaii| yahI vAlikA hala jotate samaya janaka rAjA ko prApta huI aura unhoMne apanI putrI mAnakara paalaa-posaa| adbhuta rAmAyaNa meM sItA ko zakti kA avatAra mAnA gayA hai| rAma . usI kI zakti ke AdhAra se rAvaNa ko mAra sake / isake pazcAta eka sahala - mukha aura do sahasra bhujA vAle rAkSasaH kI ghaTanA bhI dI gaI hai.| ise rAma kI... bajAya sItA ne mArA / . . . isake atirikta anya rAmAyaNoM tathA loka-paramparA meM 'ahirAvaNa kA upAkhyAna, meghanAda kI patnI satI sulocanA kA : upAkhyAna Adi aneka ghaTanAe~. zrIrAma ke kathAnaka meM jur3a gaI haiN| . ..... ra vaidika paramparA kI vibhinna rAmAyaNoM kI ghaTanA-vividhatA kI to vAta ' hI alaga hai kintu eka rAmAyaNa ke ghaTanA krama para bhI aneka prazna uThAye jA sakate haiM / sarvamAnya grantha vAlmIki rAmAyaNa, bhI isakA apavAda nahIM hai| 1. utsa eka : dhArA aneka-- munizrI mahendrakumArajI prathama, pRSTha 55-56 2. kAdambinI (mAnasa catuHzatI aMka) 1672......... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) sItA para balAtkAra na karane ke prasaMga meM rAvaNa ko tIna-tIna bAra zrApa milane kA varNana hai / dUsarI vAra nalakUbara kI patnI rambhA apsarA se bhoga karate samaya hI vaha kyoM na mara gayA jabaki use puMjikAsthalA apsarA ke sAtha valAtkAra karane para brahmAjI "sira ke sau Tukar3e ho jAne kA zrApa de cuke the| dUsarI bAta kaikeyI dvArA rAma ko caudaha varpa kAhI vanavAsa mAMgane kI ghaTanA bhI vicAraNIya hai / yadi kaikeyI kA putra-moha bharata ko rAjA dekhanA cAhatA thA to caudaha varSa bAda use rAjya-bhraSTa kaise dekha pAtA? kAza ! bharata rAjA bana jAte aura jaba rAma 14 varSa bAda vana se lauTate to kyA sthiti hotI ? isakI kalpanA bhI zarIra meM siharana paidA kara detI hai / isI prakAra java sItAjI kI agni-parIkSA laMkA ke bAhara yuddha kSetra meM hI le lI gaI thI aura unake satItva kI sAkSI devatAoM ne de dI thI to unake parityAga kA aucitya hI nahIM raha jAtA / phira tulasIdAsa jI ne to apane mAnasa meM eka kadama aura Age bar3hakara nakalI sItA kA haraNa karAyA hai / dekhie sunahu priyA vrata rucira susIlA ! maiM kachu karapi lalita nara lIlA / tuma pAvaka mahu~ karahu nivAsA / jauM lagi karahu~ nisAcara nAsA / / javahiM rAma sava kahA bakhAnI / prabhupada dhari hiya anala samAnI / / nija pratibiMba rAkhi taha~ sItA ! taisai sIla rUpa suvinItA / / lachimanahU yaha maramu na jAnA / jo kachu carita racA bhagavAnA / ' aura yahI nakalI sItA (sItA kA pratibiMva) agni-parIkSA ke samaya agni meM jala jAtI hai aura asalI sItA agnideva vApisa de dete haiM zrIkhaNDa sama pAvaka pravesa kiyo sumiri prabhu maithilI / jaya kosalesa mahesa vaMdita carana rati ati nirmalI / / 1 mAnasa, araNyakANDa, dohA 24 ke antargata caupAI saMkhyA 2-3 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pratibiMva aru. laukika kalaMka pracaNDa pAvaka mahu~ jare / .... prabhu carita kAhu na lakhe nabha sura siddha muni dekhahiM kharai / / 1 / / .. dhari rUpa.pAvaka pAni gahi zrIsatya zruti..jaga vidita jo / jimi chIrasAgara indirA rAmahiM samapi. Ani so..... so rAma bAma vibhAga rAjati rucira ati sobhA bhalI / .. nava nIla nIraja nikaTa mAnahu~ kanaka paMkaja kI kalI // 2 // .. - laMkA kANDa, dohA 106 isa prakAra jaba nakalI sItA kA haraNa huA, vahI rAvaNa kI laMkA meM rahI, aura vaha agni meM jala gaI tathA usake sAtha samasta laukika kalaMka bhIto phira asalI sItA para laukika kalaMka kyoM lagA aura kyoM unakA parityAga huA? ''. ........... tapasyA karate hue niraparAdha zambUka vadha para to aneka vidvAna a~guliyA~ uThA hI cuke haiN| ... ... . .. :::. :: :::: 4. kintu ina bhinnatAjanya vivAdoM meM par3anA, na ucita hai aura na abhISTa / yahA~ inheM dikhAne kA Azaya to kevala itanA hI hai ki rAma-kathA ke sambandha meM aneka lekhakoM meM hI nahIM varan eka hI lekhaka aura eka hI grantha meM aneka vivAdAspada sthala haiN| , . .. - bauddha paramparA meM rAma-kathA.... vauddha paramparA kA kathA-sAhitya jAtakoM meM varNita hai| inameM eka dazaratha jAtaka bhI hai| isameM rAma-kathA dI gaI hai| isake anusAra-::... rAjA dazaratha kAzI ke rAjA the| unakI solaha hajAra rAniyA~ thiiN| . mukhya rAnI se rAma aura lakSmaNa do putra tathA sItA eka putrI utpanna huii| . . kAlAntara meM usa mukhyaM rAnI kI mRtyu huI to dUsarI rAnI paTarAnI bnii| usase bharata nAma kA putra utpanna huaa| .. .. naI paTarAnI apane putraM bharata ko rAjya dilavAnA cAhatI thii| ataH rAjA ne yaha socakara ki vaha rAma-lakSmaNa-sItA ko maravA na DAle unheM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) bAraha varSa kA vanavAsa de diyaa| donoM bhAI apanI bahana sItA ko lekara himAlaya kI ora cale gaye / mantriyoM ke samajhAne se bharata unako vApisa lauTAne ke lie gye| jaba ve tInoM vApisa lauTane ko taiyAra nahIM hue to bharata rAma kI caraNa pAdukA le Aye aura unheM siMhAsana para rakhakara rAja kArya calAne lage / himAlaya para se laMkA kA rAjA rAvaNa sItAjI ko curA le gayA / donoM bhAI use mAra kara sItA ko chur3A lAye | vAraha varSa pUre hone para rAma apane choTe bhAI lakSmaNa aura sItA sahita kANI vApisa lauTa Aye / unakA rAjyAbhiSeka huA / 3 apanI bahana sItA ke sAtha rAma ne vivAha kara liyA aura solaha hajAra varSa taka rAjya karate rahe / usa janma meM rAjA zuddhodhana (siddhArtha gautamabuddha ke pitA) rAjA dazaratha the / buddha kI mAtA mahAmAyA rAjA dazaratha ko pahalI paTarAnI, rAma svayaM vuddha, sItA unakI patnI yazodharA, bharata unake pradhAna ziSya Ananda aura sAriputra lakSmaNa the / ' isa kathA meM sabase vicitra vAta hai rAma kA apanI sagI bahana sItA se vivAha | aitihAsika dhAraNA ke anusAra zAkyavaMzIya rAjya parivAroM meM rAjavaMza kI zuddhatA surakSita rakhane ke lie bhAI-bahanoM kA bhI vivAha kara diyA jAtA thaa| sambhavataH lekhaka para bhI isI paramparA kA prabhAva rahA ho / . - jaina paramparA meM rAma-kathA rAma kathA sambandhI jitanA vAG maya vaidika paramparA meM racA gayA, laga 1 dekhie - dazaratha jAtaka, utsa eka : dhArA aneka -- munizrI mahendrakumArajI 'prathama', pRSTha, 56-57, tathA kAdambinI mAnasa catuHzatI aMka, 1672 2 munizrI mahendrakumAra 'prathama' : utsa eka : dhArA aneka, pRSTha -57 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) bhaga utanA hI jainaparamparA meM bhii| prAcInatA aura vipulatA donoM hI dRSTiyoM se jana rAma-kathA sAhitya samRddha hai / jaina manISiyoM ne aneka bhASAoM meM rAma-kathA kA praNayana kiyA hai / bhArata kI lagabhaga sabhI samRddha aura dezaja bhApAoM meM ina manIpiyoM ne rAma-kathA kA varNana kiyA hai| prAcIna aura arvAcIna jaina manIpiyoM dvArA racita rAma-kathA sambandhI kucha pramukha granyoM kA kAlakramAnusAra saMkSipta vivaraNa nimna haianya kA nAma racayitA - samaya pauma cariyaM (prAkRta) vimalamUri I0 dUsarI-tIsarI zatAbdI padma purANa (saMskRta) raviSeNa . sAtavIM vasudeva hinDI (prAkRta) saMghadAsagaNI uttara purANa (saMskRta) guNabhadra pauma cariu (apabhraMza) svayambhU AThavIM cauppanna mahApurisa cariyaM (prAkRta) zIlAMkAcArya mahApurANa (saMskRta) puppadanta dasavIM vRhatkathA kopa (saMskRta) hariSeNaM dasavIM paMpa rAmAyaNa (kannar3a) nAgadeva (candra) gyArahavIM , kahAvalI (prAkRta) bhadrezvara triSaSTi zalAkA puruSa (kannar3a) cAmuNDarAya dharma parIkSA (saMskRta) amitagati vipaSTizalAkApuruSa caritra hemacandrAcArya kumudendu rAmAyaNa (kannar3a) kumudendu terahavIM aMjanA pavanaMjaya (saMskRta) jIvana saMbodhana (saMskRta) caudahavIM , zatruJjaya mahAtmya (saMskRta) dhanezvara rAmacaritra (saMskRta) solahavIM , navI bArahavIM devavijaya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyacandrodaya (saMskRta) rAmacarita (saMskRta) valabhadra purANa sItA rAma caupaI rAmajasa rAsa padama carita (hindI) Adarza rAmAyaNa ( 22 ) kRSNadAsa padmavijaya raidh samayasundara kavi kezarAjajI daulatarAma jaina divAkara cauthamalajI ma0 solahavIM zatAbdI 11 31 satrahavIM . unnIsavIM 13 37 21 17 unnIsavIM zukla rAmAyaNa pravartaka zuklacandrajI ma0 unnIsavIM 77 jaina rAmAyaNa (rAjasthAnI padya) pravartaka zrI mizrImalajI ma 0 ( aprakAzita ) 11 inake atirikta aura bhI aneka racanAe~ rAma kathA ke sambandha meM milatI haiM | aba inameM se pramukha kA bhASA vAra saMkSipta paricaya nimna prakAra se hai / prAkRta bhASA meM vikrama saMvat 60 ke lagabhaga nAgila vaMzIya sthavira AcArya rAhuprabha ke ziSya vimalasUri dvArA prAkRta bhASA meM racita 'pauma cariyaM' (saMskRta padmacaritra arthAta rAmacaritra) jaina paramparA kA rAmacarita viSayaka prAcInatama grantha hai / isakA sampAdana jarmana vidvAna DA0 haramana yAkobI ne kiyA hai / kisI anya vidvAna ne sIyA cariya (sItA caritra) likhA hai / bhASAbhAva, racanA zailI Adi kI dRSTi se isakI bhI prAcInatA asadigdha hai / vasudeva hiMDI, cauppana mahApurisa cariyaM, kahAvalI Adi aneka granthoM meM zrIrAma ke caritra kA varNana huA hai / saMskRta bhASA meM saMskRta bhASA meM kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ke tripapTi zalAkA puruSa caritra meM rAma kathA kA vistRta varNana hai / digambara AmnAya ke guNabhadra kRta 'uttara purANa', raviSeNakRta 'padmapurANa' tathA jinasena racita 'padmapurANa' nAdi granya pramukha haiM / inake atirikta aura bhI aneka grantha haiM / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) 1 apabhraMza bhASA meM 7. mahAkavi aura vaiyAkaraNa svayaMbhUsUri ne apabhraMza bhASA meM 12000 zloka pramANa 'pauma cariu ( rAma carita) rcaa| unake vidvAna putra tribhuvana svayaMbhU ne isa grantha kA saMvarddhana kiyA / isakI maulika vizeSatAoM kI prazaMsA rAhula sAMkRtyAyana ne bhI kii| dUsarA grantha 'tisaTThi mahApurisa guNAlaMkAru hai / kannar3a bhASA meM kannar3a dakSiNa bhArata kI pramukha bhASA hai / pampa, pIna aura ratna isa bhASA ke apane yuga ke zreSTha kavi the aura tInoM hI jinadharmAnuyAyI / paunna ne rAmAbhyudaya nAmaka kAvyaM racA / kavizrI nAgacandra ne raviSeNa aura vimalasUri ke rAma-kAvyoM ke AdhAra para 'rAmacaMdra caritra' nAmaka kAvya likhA / terahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM munizrI kumudendu ne 'kumudendu rAmAyaNa' kI racanA kI / rAjasthAnI bhASA meM 4 rAjasthAnI bhASA meM bhI jaina manISiyoM aura vidvAnoM ne rAma kathA sambandhI aneka grantha likhe / zrI agaracanda nAhaTA ne apane eka lekha meM 22 granthoM kA paricaya diyA hai / ' prAcIna rAmAyaNoM meM yatirAja zrIkesarAja jI kRta rAmarA~sa' eka sarasa tathA utkRSTa rAjasthAnI geyakAvya hai / vartamAna meM marudhara - kesarI zrI mizrImalajI mahArAja kRta 'rAmAyaNa bhI kAvya kI dRSTi se bar3I uttama racanA hai / hindI meM rASTra bhASA hindI meM bhI rAma carita sambandhI aneka granthoM kI racanA huI hai / jaina divAkara cauthamala jI mahArAja kI Adarza rAmAyaNa, paM0 zrI zukla candra jI mahArAja kI jaina rAmAyaNa bhI prasiddha haiM / jaina rAmAyaNoM meM varNanaH vaividhya jaina rAmAyaNoM meM rAma kathA ke do rUpa milate haiM - eka vimala sUrikRta 'pauma cariyaM' va raviSeNa ke 'padmacaritra' kA aura dUsarA guNabhadrAcArya ke rASTrakavi maithilIzaraNa gupta abhinandana grantha, pRSTha 840 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) 'uttarapurANa' kA / pauma cariyaM kA kathAnaka adhika mAnya aura prAcIna hai jabaki uttarapurANa kA kathAnaka adbhuta rAmAyaNa kI yAda dilAtA hai / uttarapurANa ke anusAra saMkSipta rAma kathA isa prakAra hai- rAjA dazaratha vArANasI ke rAjA the / rAma kI mAtA kA nAma suvAlA aura lakSmaNa kI mAtA kA nAma kaikeI thA / bharata aura zatrughna kI mAtAoM ke nAma nahIM batAye gaye haiM; kevala itanA hI ullekha hai kiM ve kisI anya rAnI se utpanna hue the / sItA mandodarI ke garbha se utpanna huI thI / usake garbha meM Ate hI laMkA meM aneka upadrava hone lage the / naimittikoM ne batAyA ki yaha putrI kula kA nAza karane vAlI hogI / ataH rAvaNa ne utpanna hote hI mArIci ke hAthoM use janaka ke rAjya meM gar3avA diyA / ghara banAne ke lie bhUmi khodate samaya vaha kanyA nagara-janoM ko milii| unhoMne rAjA janaka ko bulAkara sauMpa dI / janaka ne usakA putrIvat pAlana-poSaNa kiyA / yahI kanyA sItA ke nAma se prasiddha huI / jaba sItA vivAha yogya ho gaI to janaka ne eka yajJa kiyA / usakI rakSA ke lie rAma ko bulavAyA aura sItA kA vivAha unake sAtha kara diyA / vArANasI ke nikaTa hI citrakUTa vana meM rAma-sItA lakSmaNa Adi udyAna krIr3A ko jAte haiM / nArada ke mukha se sItA ke rUpa kI prazaMsA sunakara rAvaNa use curA le jAtA hai / rAvaNa ko mAra kara donoM bhAI sItA ko vApisa le Ate haiM / lakSmaNajI asAdhya roga se pIr3ita hokara mara jAte haiM aura rAma zrAmaNI dIkSA lekara tapa karate aura mukta ho jAte haiM / isa prakAra isa rAmAyaNa meM kaikeI ke kAraNa huA vanavAsa, sItA parityAga, sItAjI kI agni parIkSA Adi aneka ghaTanAoM kA ullekha mAtra bhI nahIM hai / mahAkavi puSpadanta ne bhI apane uttara-purANa meM bhI yahI kathA likhI hai aura cAmuMDarAya purANa (kannar3a bhASA kI jaina rAmAyaNa) meM bhI ise hI apanAyA gayA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu yaha kathA lokapriya na ho skii| janamAnasa ne sItA ko rAvaNa kI putrI nahIM mAnA tathA jina ghaTanAoM kA isameM ullekha nahIM hai unheM janasAdhAraNa kabhI vismRta nahIM kara pAyA / ataH jaina paramparA meM do prakAra kI rAma kathA hote hue bhI vimalasUri ke pauma cariyaM tathA raviSeNa ke padma purANa kI kathA hI mAnya rahI hai| jaina aura vaidika paramparA kI rAmAyaNoM meM kayAntara / rAma-kathA ke sambandha meM jaina aura vaidika paramparA kI rAmAyaNoM meM bhI kucha antara hai / pramukha antara rAma, sItA aura hanumAna tathA rAvaNa vibhISaNa aura kumbhakarNa ke sambandha me haiM / yahI rAma-kathA ke pramukha pAtra hai / (1) vaidika paramparA meM rAma kI eka patnI sItA mAnI gaI hai jabaki jaina paramparA meM caar| (2) sItAjI kA jaina rAmAyaNa meM eka sahodara (yugala rUpa se utpanna huA) bhAI bhAmaNDala mAnA gayA hai jabaki vaidika paramparA meM sItA mAtA ke udara se utpanna hI nahIM huI vann bhUmi meM se nikalI arthAt ye bhUmijA-ayonijA haiN| (3) vaidika paramparA ke hanumAna bAla brahmacArI haiM javaki jaina paramparA ke vivAhita / sAtha hI prathama paramparA inheM pUMchadhArI vAnara mAnatI hai aura dvitIya vidyAdhara mAnava-aneka camatkArI vidyA sampanna / ' (4) vaidika paramparA sItAjI kI agni-parIkSA rAvaNa vadha ke tatkAla bAda laMkA ke bAhara yuddha-kSetra meM hI mAnatI hai jaba ki jaina paramparA sItA parityAga aura lavaNa-aMkuza (lava-kuza) janma ke pazcAt ayodhyA meN| (5) vaidika paramparA kA rAvaNa prArambha se anta taka pApI hI hai / vaha sthAna-sthAna para balAtkAra karatA hai, RSi muniyoM ko utpIr3ita karatA hai, yajJoM ko naSTa-bhraSTa karatA rahatA hai, brAhmaNoM kA kAla hai aura devatAoM kA prANaghAtaka zatru / sirpha usameM eka guNa hai ki vaha vedoM kA prakANDa vidvAna hai| 1 isake lie aura bhI dekhie kAdambinI kA mAnasa catuHzatI aMka, 1972 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) (yaha bhI isalie mAnanA par3A ki vaha aneka camatkArI vidyAoM aura divyAstroM kA svAmI thA aura sampUrNa jJAna-vijJAna Rddhi-siddhi vedoM meM hI haiM) jaba ki jaina paramparA use hiMsaka yajJoM kA virodhI mAnatI hai / vaha eka parAkramI aura kuzala zAsaka thaa| usake caritra meM agara koI doSa thA to sItA-haraNa kA kintu parastrI ke sAtha vaha valAtkAra na karane kI pratijJA para dRr3ha rahatA hai| (6) vaidika paramparA kA vibhIpaNa sarvaguNasampanna hai / bhrAtRdroha, jAtidroha, dezadroha to kara sakatA hai kintu rAma kI bhakti se vimukha nahIM hotaa| kintu jaina paramparA meM vibhISaNa ko utkRSTa bhrAtRpremI dikhAyA gayA haiM / vaha bhAI kI rakSA ke lie hara sambhava prayAsa karatA hai| vaha nyAyapriya avazya hai aura kevala sItA ko lauTAne ke prazna para hI usakA rAvaNa se matabheda hotA hai / antima samaya taka bhI rAvaNa kI bhalAI ke lie prayatna karatA hai / (7) vaidika paramparA kA kumbhakarNa mahA AlasI, chaha mAsa taka sone vAlA aura eka dina jAgane vAlA hai jaba ki jaina paramparA use aisA nahIM maantii| (8) eka anya pramukha antara haiM ayodhyA ke rAjya pada kA / jaina paramparA ke anusAra ayodhyA ke rAjA lakSmaNa hote haiM java ki vaidika paramparA rAma kA rAjyAbhiSeka mAnatI hai| ye antara to pAtroM aura ghaTanAoM ke sambandha meM haiM, kucha antara aise haiM jo saiddhAntika mAnyatA aura dharma evaM sAMskRtika paramparAoM ke kAraNa A gaye haiM / avatAravAda banAma uttAravAda-vaidika paramparA ke bhagavAna apane bhaktoM kI rakSA aura. duSToM kA dalana karane hetu avatAra lekara pRthvI para Ate haiN| rAma bhI isI hetu bhUmi para Aye the| ve viSNu ke avatAra the / jaina paramparA ke Izvara dubArA janma nahIM grahaNa karate-ve to eka bAra karma-bandhana - se mukta hokara sadA ke lie mukta ho jAte haiM, kRtakRtya ho jAte haiM, kucha bhI karane ko zepa nahIM rhtaa| jaina paramparA ke anusAra zrIrAma bhI apane jIvana ke antima dinoM meM zrAmaNI dIkSA lete haiM, tapazcaryA karate haiM tathA siddha, buddha aura mukta ho jAte hai-Izvara bana jAte haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) avatAravAda kA abhiprAya hai dUsaroM kI hita kAmanA ke lie Upara se nIce bhAnA, niSkalaMka hokara bhI kalaMka-paMka ko grahaNa karanA javaki uttAravAda kA abhiprAya hai zuddhatA kI ora bar3hanA, U~ce car3hanA aura paramazuddha AtmasvarUpa meM lIna ho jaanaa| vaidika paramparA ke anusAra rAma janma se pahale bhI bhagavAna the, jIvana bhara bhagavAna rahe aura anta meM sadeha hI apane dhAma pahuMce tava bhI bhagavAna the / jana paramparA bhI unheM bhagavAna mAnatI hai, kintu tapazcaraNa karake karma-nirjarA ke bAda / avatAravAda ke anusAra ve bhagavAna the aura uttAravAda ke anusAra ve bhagavAna bane / basa isa 'the' aura 'bane' kA antara hI vaidika aura jaina paramparA kA saiddhAntika antara hai| jaina rAmAyaNa meM bhI rAma utane hI pUjya haiM utane hI Adara yogya haiM jitane vaidika rAmAyaNa meM varan usase bhI kucha adhika hii| . , , . .. , kRpAvAda banAma puruSArthavAda-vaidika paramparA kI dUsarI bhitti hai kRpAvAda / yaha kRpAvAda vaidika hI nahIM saMsAra ke sabhI dharmoM kI jar3a hai-cAhe vaha muslima ho athavA IsAI, aphrIkA ke jaMgalI logoM kA dharma ho athavA sAiveriyA ke varphIle ilAkoM kaa| kevala jaina zramaNa saMskRti hI isakA apavAda hai| kRpAvAda kA artha hai bhagavAna athavA iSTadeva kI kRpA / bhakta athavA saMsAra ke sabhI prANI bhagavAna kI kRpA para Azrita hote haiM / yadi usakI kRpA ho jAye to sasAra se mukti ho jAya anyathA saMsAra ke kaSTa to haiM hii| vaha arthAt bhagavAna cAhe to kSaNamAtra meM ghora pApI ko bhI apanI kRpA se kSamA kara dete haiN| lAkha pApa karane para bhI prANI yadi kisI prakAra bhagavat kRpA prApta karane meM saphala ho jAya to vaha kSaNamAtra meM mukta ho sakatA hai| kumbhakarNa Adi mukta hue donoM hI paramparAoM meM / vaidika paramparA ke anusAra zrI rAma ne mAra kara unakA kalyANa kara diyA aura jaina paramparA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( .28 ) meM ve apanI tapazcaryA ke bala para-svayaM ke zuddha bhAvoM ke kaarnn| kyoMki jainadharma kRpA para nahIM, purupArtha para vizvAsa karatA hai| pratyeka prANI apane puruSArtha-kiye hue karmoM ke anusAra hI nIce giratA hai athavA Upara car3hatA hai / saccA jainadharmAnuyAyI kisI kI kRpA kA AkAMkSI nahIM hotaa| isIprakAra sItAjI vaidika paramparA ke anusAra sadeha bhUmi meM praveza kara jAtI haiM aura jaina paramparA meM tapasyA ke pazcAt AyuSya pUrNa hone para deha tyAga kara svarga calI jAtI haiN,| hanumAna bhI amara hote haiM / vaidika paramparA meM rAma ke AzIrvAda-varadAna se sadeha aura jaina paramparA meM tapazcaraNa karake mukta-amara (jo punaH na kabhI janma legA aura na maregA) / isalie hanumAna bhI yahA~ parama vandanIyapUjanIya haiN| rAma-kathA ke pramukha pAtra ina uparokta bhedoM ke anusAra hI donoM paramparAoM ke pramukha caritroM ke citraNa meM bhI bheda ho gayA hai / kucha ghaTanAoM meM bhI bheda haiM aura unake varNana aura Azaya meM bhI antara A gayA hai / __rAma-kathA ke pramukha pAtra haiM-rAma, sItA, lakSmaNa, bharata, kaikeyI, bhAmaNDala, vAli, sugrIva, hanumAna, tArA, rAvaNa, vibhISaNa, kumbhakarNa, candranakhA (zUrpanakhA) Adi / inake atirikta zambUka bhI eka aisA pAtra hai jisakA rAmakathA meM bar3A vicitra sthAna hai / ina pramukha pAtroM kI tulanA donoM hI paramparA kI dRSTiyoM ko samajhane meM upayogI hogii| zrIrAma vaidika paramparA meM rAma ko viSNu kA avatAra mAnA hai kintu jaina paramparA meM unheM mahApurupa hI svIkAra kiyA gayA hai / hA~, Ayu ke anta meM ve avazya hI mukti prApta karake bhagavAna banate haiN| unake jIvana kI mukhya ghaTanAoM meM pramukha bhinnatAe~ nimna haiM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' (1) jaina rAmAyaNa pauma cariya' (vimalasUri kRta) meM unakA vidyAguru kAMpilya nagara ke bhArgava kA putra thA jabaki vaidika paramparA RSi vasiSTha koM unakA guru svIkAra karatI hai / (2) rAma vanagamana kA kAraNa vaidika paramparAnusAra 14 varSa kA vanavAsa mA~ganA hai, jabaki jaina paramparA meM rAma svayaM hI bana jAne kA nirNaya karate hai / unakA vicAra hai ki 'merI upasthiti meM bharata rAjya nahIM legA / isalie mujhe vana calA jAnA caahie| merI anupasthiti meM bharata svayaM hI rAjya saMbhAla legaa| . (3) sItA ke agni divya meM bhI jaina aura vaidika rAma-kathA meM bahuta antara hai-sthAna kA bhI aura rAma kI bhAvanA kA bhI / vaidika paramparA meM sItA laMkA vijaya ke pazcAta jaba rAma ke pAsa lAI jAtI hai to rAma usako kaThora vacana kahakara asvIkAra kara dete haiM taba sItA agni divya dvArA apane akhaNDita zIla ko pramANita karatI hai| kintu jaina paramparA meM yaha divya ayodhyA meM huA aura vaha bhI lokApavAda ko naSTa karane ke lie / zrIrAma ne sItA ke prati na kabhI avizvAsa kiyA aura na kabhI durvacana kahe / unheM sItAjI aura unake nirmala zIla para dRr3ha vizvAsa thaa| '- isI kAraNa to DA0 candra ne likhA hai-vimalasUri ke pauma cariyaM meM rAma kA caritra kucha bAtoM meM vAlmIki rAmAyaNa se U~cA uThatA hai / isa ghaTanA (laMkA vijaya ke bAda sItA ke rAma ke samakSa Ane kI ghaTanA) kI kaTu AlocanA karate hue zrI aravindakumAra ne likhA hai-"rAma kI saccI kasauTI to taba huI java yuddha meM vijaya prApta karane para apaharaNa ke bAda pahalI bAra sItA unake sAmane AI / rAma ke mukha para krodha, sukha evaM duHkha ke bhAva 1 pauma cariyaM (vimalasUri viracita) vi0 25517-26 2 vAlmIki rAmAyaNa 76636-55 3 DA0 candra : liTarerI inavelyuezana Apha pauma cariyaM, pRSTha 8 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chA gae / sItA ke pratyAgamana se rAma ko tanika bhI prasannatA na huI / vAstavikatA kA unheM khayAla AyA ki aba sItA kA kyA kiyA jAya ? ve apane manobhAvoM kA vizleSaNa karane lage / sItA ko svIkAra karanA unako abhIpTa nahIM thA / apane gaurava para kI gaI coTa se ve tilamilA utthe| rAvaNa ne sItA kA bhIla bhaMga kiyA hogA isI sandehAtmaka tarka ke kAraNa ve sItA ko svIkAra karane se inkAra karate haiM / sItA ke zIla ke prati unake mana meM sandeha thA / ' (4) vAlivadha ke prasaMga meM bhI vaidika paramparA dvArA varNita use chipakara mAranA zrIrAma ke caritra ko U~cA nahIM uThAtA / jaina paramparA meM yaha doSa nahIM hai / yahA~ zrIrAma ke dvArA vAli kA vadha nahIM karAyA gayA, varan sAhasagati vidyAdhara kA, jo sugrIva kA rUpa banAkara usake rAjya aura antaHpura para chalapUrvaka adhikAra kara letA hai, vadha zrIrAma dvArA huA hai aura vaha bhI sAmane se, chipakara nhiiN| (5) lakSmaNa ke anta kA prasaMga bhI vaidika paramparA meM dUsare DhaMga se citrita hai| vahA~ zrIrAma apane anuja lakSmaNa ko pahare para biThAkara kAlapuruSa se gupta vArtA karane lagate haiM / tabhI durvAsA RSi A jAte haiM aura rAma se tatkAla hI bheMTa karane kA Agraha karate haiM / lakSmaNa dvArA thor3I dera pratIkSA karane kI anunaya para ve kuTumba nAza kA zApa dene ko udyata ho jAte haiM / vivaza lakSmaNa unheM andara calA jAne dete haiN| yahI unake lie abhizApa ho jAtA hai / rAjAjJA (rAma kI AjJA) bhaMga ke pariNAmasvarUpa ve sarayU meM jAkara deha-visarjana kara dete haiM / kintu jaina paramparA meM isa ghaTanA kA ullekha nahIM hai / vahA~ lakSmaNa kI mRtyu rAma kI mRtyu kI jhUThI khabara sunakara dikhAI gaI hai aura rAma bhrAtRmoha se vihvala ho jAte haiN| jIvana bhara ke pragAr3ha prema ko dekhate hue rAma kI vihvalatA mora kAtaratA svAbhAvika hI lagatI hai; 1 aravindakumAra : e sTaDI ina da ethiksa Apha di venizameMTa Apha sItA, pRSTha 16 --DA. zAntilAla khemacanda zAha kI pustaka 'rAma-kathA sAhitya : eka anuzIlana' meM uddhRta / . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) jabaki sadAzayatA aura kuTumba nAza ko bacAne hetu rAjAjJA bhaMga ke pariNAmasvarUpa aisA kaThora daNDa svAbhAvika nahIM lagatA / lakSmaNa lakSmaNa ke caritrAMkana meM vaidika aura jaina paramparA meM adhikAMza sthaloM para sAmya hai, kintu kucha sthaloM para antara bhI hai / pramukha antara nimna haiM (1) rAma ke vana-gamana ke prasaMga para lakSmaNa kupita nahIM hote varan apane kartavya pAlana aura bhrAtRprema ke vazIbhUta hokara mAtA se vana-gamana kI AjJA mA~gate hai; jabaki vaidika paramparA meM pahale unheM krodhAbhibhUta dikhAyA gayA hai / (2) jaina paramparA ke anusAra lakSmaNa ke hAthoM anAyAsa anajAne hI tapasvI zambUka kA vadha ho jAtA hai / zambUka candranakhA (zUrpanakhA ) kA putra hai aura usakI mRtyu se rAma-rAvaNa yuddha kA samucita kAraNa utpanna ho jAtA hai / zambUka vadh vaidika paramparA meM bhI dikhAyA gayA hai kintu vahA~ rAma ke dvArA huA hai, vaha bhI taba jabaki rAma rAjA bana cuke the / kAraNa thA- -eka brAhmaNa ke putra kA mara jAnA / rAma ne tapasvI zambUka kA jAna-bUjhakara vadha kiyA | jo kAraNa (brAhmaNa-putra kI mRtyu ) vaidika paramparA meM dikhAyA gayA hai vaha itanA lacara hai ki gale nahIM utaratA aura anekaM vidvAnoM ne isakI AlocanA kI hai / yaha bAta bhI sahaja vizvAsa yogya nahIM hai ki rAma jaisA vivekI aura kRpAlu mahApurupa akAraNa hI tapasyArata kisI niraparAdha vyakti kA prANAnta kara de / t (3) khara-dUSaNa kA vadha vaidika paramparA meM rAma dvArA dikhAyA gayA hai jabaki jaina paramparA meM lakSmaNa dvArA / zambUka vadha ke pazcAta khara-dUSaNa Ate haiM aura lakSmaNa unase yuddha karane jAte hai / rAma jaba calane ko udyata hote hai to ve kahate hai - 'tAta ! mujhe AjJA dIjie, mere rahate hue ApakA yuddha hetu jAnA ucita nahIM / ' unakA yaha kathana unake svabhAva ke anukUla thA / (4) jaina paramparA meM rAvaNa kA vadha lakSmaNa dvArA huA batAyA hai jo unake bala parAkrama ko dekhate hue asvAbhAvika nahIM lagatA / (5) vaidika paramparA meM lakSmaNa ke krodhI svabhAva ko hI ujAgara kiyA gayA hai, jabaki jaina paramparA meM ve atizaya balI aura gurujanoM ke prati vinayAvanata hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata ( 32 ) bharata ke caritra meM jaina paramparA meM eka vizeSatA hai ki ve sarvatra dhIragambhIra aura zAnta bane rahate haiM / unakA zIla uttama koTi kA hai / rAma-vanagamana ke prasaMga para bhI ve mAtA kaikeyI se durvacana nahIM kahate / bhrAtR-prema unake hRdaya meM kUTa-kUTakara bharA huA hai / jabaki vaidika paramparA meM rAma-vana-gamana ke samaya unakA dhairya vicalita ho jAtA hai aura ve apanI mAtA kaikeyI se kaTuvacana kahane lagate haiM / kaikeyI kaikeyI kA caritra vaidika paramparA meM svArthI nArI ke rUpa meM citrita huA hai | vaha apane putra moha ( bharata ke moha) meM vivekAnya ho jAtI hai / vaha do vara mA~gatI hai / eka se - bharata ko rAjyasiMhAsana aura dUsare se rAma ko caudaha varSa kA vanavAsa / vaha itanA bhI nahIM soca pAtI ki caudaha varSa vAda jaba rAma vana se vApisa AyeMge to kyA sthiti hogI / bharata ko siMhAsana chor3anA par3egA / kintu usakI buddhi para to svArtha kA paradA par3a gayA thAitanA soca hI kaise sakatI thI ! lekina jaina paramparA meM kaikeyI kA caritra itanA girA huA nahIM hai / vaha kevala eka hI varadAna mA~gatI hai- bharata ko 'rAjya tilaka' / isakA bhI eka kAraNa thA ki bharata ne apane pitA rAjA dazaratha ke sAtha hI pravrajita hone kA nirNaya kara liyA thA / kaikeI apane pati aura putra donoM kA viyoga eka sAtha sahane meM svayaM ko asamartha pA rahI thI / isa prakAra jaina paramparA ko kaikeyI rAma-virodhI nahIM thI, vaha unheM vana nahIM bhejanA cAhatI thI, usakA bharata ke lie siMhAsana mA~ganA to putra ko pravrajita hone se rokane kA bahAnA thaa| jabaki vaidika paramparA kI kaikeyI rAmavirodhI hai / sItA sItA ke caritra ke sambandha meM vaidika paramparA meM vaividhyapUrNa varNana hai / vaidika paramparA unheM ayonijA mAnatI hai / isI kAraNa ve rAjA janaka ko hala Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calAte hue bhUmi se prApta hotI hai| kintu jaina paramparA unheM rAjA janaka kI putrI mAnatI hai| eka ora to sItA ke prati rAma kA ananya prema dikhAyA gayA hai aura dUsarI aura ve kaTuvacana kahakara tyAga karane ko udyata ho jAte haiM (laMkA vijaya ke pazcAta) tava sItA agnidivya karake svayaM ko nirdopa pramANita karatI hai / isake bAda bhI ayodhyA meM sampUrNa sabhA ke virodha karane para bhI rAma apanI kula-kIrti ke lie sItA kA tyAga kara hI dete hai, use nirjana vana meM chur3avA dete hai / agnidivya ke bAda bhI rAma dvArA sItA-parityAga ke aucitya vo svIkAranA bar3A kaThina hai / jaina paramparA meM sthiti bhinna hai / sItA sapatnI DAha kA zikAra banatI hai aura usakA agnidivya bhI ayodhyA meM sampanna hotA hai / isake bAda vaha saMsAra ke sukha-bhoga tyAgakara jaina sAdhvI bana jAtI hai| saMtA ke mahAsatI aura vivekI strI hote hue bhI svarNamaya mRga ke lobha meM phaMsanA kucha ucita nahIM pratIta hotA / sAtha hI jaba vaha lakSmaNa ko durvacana kahatI haiM (mRga ko mArane hetu zrIrAma ke jAne vAda jaba mRga zrIrAma ke svara meM ArtanAda karatA hai) to ve eka sAmAnya nArI se bhI nIcI bhUmikA para utara AtI hai / lakSmaNa ke zIlasvabhAva ko jAnate hue bhI sItA kI yaha AzaMkA aura unake caritra ke prati AkSepa viDambanA hI kahe jA sakate haiM / javaki jaina paramparA meM sItA ke mukha se kahIM bhI na aise vacana kahalavAe gae hai aura na unake hRdaya meM aisI koI zaMkA hai| satI sItA kA jaina paramparA meM sarvatra ujjvala aura gambhIra caritra hI prakaTa huA hai, ve kahIM bhI apanI garimA se nIce nahIM utarI hai| vAli vAli kA caritra vaidika paramparA meM asaMgati kA zikAra hai| eka ora to vali ko itanA bhagavadbhakta vatAyA gayA hai ki vaha niyama se saMdhyopAsanA Adi dhArmika kriyAe~ karatA hai, vivekI hai aura atizaya valavAna hai, rAvaNa kA parAbhava karatA hai kintu dUsarI ora apane choTe bhAI kI strI se anucita Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) sambandha rakhatA hai aura bhAI ko rAjya se bAhara bhI nikAla detA hai; isa prakAra vaha adharma, anIti aura anyAya kA popaNa karatA hai / kintu vAli ke marane ke bAda tArA jisa prakAra zokAkula hotI hai, vihvala hokara rotI aura zrIrAma se pukAra karatI hai to sahasA yaha prazna mastiSka meM udbhUta ho jAtA hai ki 'kyA koI nArI usa puruSa ke lie aisA karuNa vilApa kara sakatI hai jisane balapUrvaka usake sAtha balAtkAra kiyA ho ? isa prazna kA uttara vaidika paramparA meM kahIM bhI nahIM hai / sirpha itanA hI kaha diyA gayA hai ki'rAma vAli nija dhAma paThAvA / ' vAli ke caritra meM aisI asaMgati jaina paramparA meM nahIM hai / yahA~ bhI vaha rAvaNa kA parAbhava karatA hai, bhagavadbhakta hai, atizaya valI hai kintu pApa meM lipta nahIM hai / vaha pahale hI saMyama svIkAra kara letA hai| isa prakAra vAli kA caritra Adi se anta taka nirmala hai aura hai zauyaM eva vairAgya kI anupama gAthA / hanumAna hanumAna rAma kathA ke pramukha pAtra haiM / yadi yaha kahA jAya ki inake vinA rAma kathA pUrI nahIM hotI to atizayokti na hogI / vaidikaM paraMmparA ke anusAra to ve rAma ke ananya bhakta, atulita balazAlI, vivekI, Ajanma brahmacArI aura rAma ke varadAna svarUpa amara haiM / inheM brahmA, sUrya, indra Adi sabhI devatAoM se varadAna prApta hue haiM kintu RSiyoM kI kRpA ina para bhI huI / inakI vAla sulabha capalatAoM se ruSTa hokara RSiyoM ne inheM 'apanA bala bhUla jAne kA zApa' diyA; kintu turanta hI phira khayAla AyA ki sAgara-saMtaraNa karake sItAjI kI khabara kauna lAegA to upAya bhI batA diyA ki 'jaba koI tumheM tumhAre vala kI smRti karAyegA to tumheM apane vismRta bala kI smRti ho jAyegI / ' dUsarI vizeSatA yaha hai ki 'aputrasya gatirnAsti' ko mApane vAlI vaidika paramparA meM hanumAna kA putra honA bhI Avazyaka thA / vaha huA bhI, cAhe pasIne se hI huA - makarambaja nAma thA usakA / ( sAgara-saMtaraNa ke samaya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAna ko pasInA A gayA thA / vaha unhoMne poMchA to makarAkRti rAkSasI 'use pI gaI / usI se vaha garbhavatI huI aura makaradhvaja nAma kA putra huaa| yaha hanumAna kA putra thA ) . aisI vicitra vizeSatAe~ jaina paramparA meM nahIM haiN| yahA~ hanumAna ko Ajanma brahmacArI nahIM mAnA gayA hai| unakA bala-pauruSa, viveka evaM saMyama . to-jagavikhyAta hai hii| . ..... . rAvaNa ... - vaidika paramparA kA rAvaNa to pApa kI sAkSAt mUrti hI hai / usane tapasyA Adi dvArA jo kucha bhI zakti prApta kI usakA usane anyAya aura utpIr3ana meM hI prayoga kiyA / vaha sthAna-sthAna para striyoM kA zIlabhaMga karatA hai, unheM / valAt hara le jAtA hai / RSiyoM kA to vaha -ghora zatru hI hai. unheM bhAMtibhAMti se taMga karatA hai, kara (Taiksa) ke rUpa meM unakA rakta. letA hai, yajJoM kA .. vidhvaMsa karatA hai| samasta. dhArmika kriyAoM kA virodhI hai|. devatAoM ke ... utpIr3ana meM use Ananda AtA hai / devarAja indra... ko vandI banA letA hai, yama ko usake sAmane yuddhakSetra se bhAganA par3atA hai, kuvera ko vaha laMkA se nikAla . vAhara karatA hai--sabhI devatA usake sAmane nirIha se ho jAte haiM. / apanI straiNyatA ke kAraNa use kaI vAra zApa bhI milate haiM-kabhI brahmA dvArA to.... kabhI vaizramaNa dvArA aura kabhI zIlavatI nAriyoM dvArA / phira bhI vaha apanI .... vAsanA ko vaza meM nahIM rakha pAtA aura sItA kI sundaratA para mohita hokara .. chalapUrvaka usakA apaharaNa kara letA hai| sItA. kA. aMkazAyinI na banAne kA kAraNa usake caritra kI dRr3hatA na hokara una zApoM kA bhaya hai.jo lame aneka bAra mila cuke the| . . kintu jaina paramparA kA rAvaNa aisA nahIM hai| vaha yajJa-virodhI to hai lekina sirpha hiMsaka yajJoM kA hii.| vaha RSiyoM ko kabhI bhI utpIDita nahIM - karatA ! striyoM ko saddharma pAlana kI preraNA detA hai, jaisA ki usane nalakUbara kI patnI uparambhA ke sAtha kiyA / usane jahA~ bhI kadama rakhA logoM ko Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhaya kiyA, zAsakoM ko prajA kI sevA ke lie prerita kiyaa| yaha usakA pratApa hI thA ki usake rAjya meM janatA sukhI aura samRddha thii| dhanya-dhAnya aura sukha-samRddhi se AplAvita sone kI laMkA to vaidika paramparA ko bhI mAnya hai| __rAvaNa ke caritra meM kevala eka hI dopa hai aura vaha hai chalapUrvaka satI sItA kA apaharaNa / vaha sItA kI virahAgni meM tila-tila jalatA hai, chaTapaTAtA hai kintu 'nahIM icchatI nArI ko nahIM bhogUMgA' apane isa niyama kA bhaMga nahIM karatA, apane vaza meM par3I sItA para balAtkAra nahIM karatA / vaha apanI garimA ko kAyama rakhatA hai aura zUrpaNakhA kI taraha sItA ko na apamAnita karatA hai aura na hI kurUpa banAtA hai (jaisA ki zrIrAma lakSmaNa ne kiyA thaa)| usakI pratizodhAgni isa sImA taka nIce nahIM giratI ki apane bhAnaje aura vahanoI ke prANAnta karane vAle tathA vahana kA apamAna karane vAloM kA badalA sItAjI se cukAtA / jaina paramparA meM rAvaNa kA caritra pApa kI pratimUrti ke rUpa meM citrita 'na hokara eka aise vyakti ke rUpa me citrita kiyA gayA hai jisameM guNa bhI haiM aura doSa bhI hai / sItAharaNa hI usakA aisA akSamya aparAdha hai jisake kAraNa usakA nAza huA, laMkA kA vidhvaMsa huA aura rAkSasa jAti bhI patana ke garta meM sadA ke lie samA gii| kumbhakarNa kumbhakarNa rAkSasarAja rAvaNa kA anuja thA / vaidika paramparA ke anusAra vaha mahA AlasI aura chaha mahIne taka sone vAlA hai / usakA rUpa bhI bhayabhIta karane vAlA hai / vaha ati vizAla zarIra bhora tAmasI vRtti vAlA hai / usakA kevala eka hI guNa hai aura vaha hai rAvaNa kI AjJA pAlana krnaa| usakI AjA se vaha rAma ke viruddha yuddha bhUmi meM jAtA hai, apanA vala pragaTa karatA hai aura rAma ke vANa se vIra gati prApta karake mukta hotA hai| jana paramparA isakA nAma bhAnukarNa mAnatI hai / isake anusAra vaha na AlasI hai aura na hI usakA rUpa bhayotpAdaka hai| vaha chaha mahIne taka sotA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) bhI nahIM / vaha vivekI, bhrAtRpremI, ativalI aura nirbhIka hai| sItAharaNa ke prasaMga para vaha rAvaNa kI nirbhIka AlocanA karatA hai / vaha sItA ko lauTAne, kA Agraha bhI karatA hai / yuddhabhUmi meM Akara rAma kI senA ke sabhI subhaToM ko hataprabha kara detA hai / vahI eka mAtra aisA yoddhA hai jo hanumAna ko apanI bagala meM davAkara laMkA kI ora cala detA hai / / ' jaima paramparA meM vaha mukta bhI hotA hai kintu apanI tapasyA dvArA; rAma ke bANa dvArA vIra gati prApta karake nhiiN| vibhISaNa vibhISaNa rAma-kathA kA aisA pAtra hai jisakA rUpa vaidika parampasa meM. dvividha hai / eka ora to use gaddAra mAnA gayA aura usake nAma para hI 'ghara kA bhedI laMkA DhAve' jaisI lokokti banI; Aja bhI vaha Adi-gaddAra mAnA jAtA hai aura kisI bhI gaddAra vyakti ko vibhISaNa ke nAma kI upAdhi. se alaMkRta kiyA jAtA hai / dUsarI ora use rAma kA paramabhakta mAnA jAtA. hai / isa dvividha varNana kA kAraNa yaha hai ki rAkSasa jAti aura deza ke prati to usakA vyavahAra gaddArI kA rahA kintu zrIrAma ke prati bhaktipUrNa / vaidika paramparA meM rAma ko viSNu kA avatAra mAnA gayA hai aura rAvaNa unakA virodhI thA ataH vibhISaNa kI gaddArI unake kArya sampanna hone meM sahAyaka haI aura bhagavAna kI sahAyatA karane vAle ko paramabhaktaM kI upAdhi se suzobhita kiyA gyaa| vibhISaNa rAma-rAvaNa yuddha meM paga-paga para rAma kI sahAyatA karatA hai, unheM rAvaNa aura rAkSasa jAti ke gupta bheda batAtA hai, meghanAda ke yajJa vidhvasa kI preraNA detA hai, eka zabda meM kaheM to vaha rAma kI rAvaNa para vijaya prApti kA pramukha kAraNa hai / isa saba sevA ke badale use laMkA kA rAjya prApta haA aura milA amara rahane kA varadAna tayA bhakta ziromaNi kI upAdhi / __ jaina paramparA kA vibhISaNaM yadyapi zrIrAma se A milatA hai kintu vaha unheM rAvaNa ke gupta bheda nahIM batAtA / vaha aisA koI kArya nahIM karatA jisase use gaddAra kahA jA sake / usakA bhrAtRprema bhI uccakoTi kA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) donoM hI paramparAnoM meM use sadAcArI, vivekI bhaura dharmaparAyaNa ke rUpa. meM citrita kiyA gayA hai / . candranakhA ( zUrpaNakhA ) . " vaidika paramparA kI zUrpaNakhA eka svacchanda kAmAndha nArI hai / usakA varNana do hI sthAnoM para milatA hai / prathama, jaba rAvaNa kAlakeyaM dAnavoM para vijaya karane ke bAda AtA hai to vaha vidhavA ke rUpa meM dikhAI gaI hai / vaha kahatI hai - 'tumane mere pati vidyujjihna ko mAra kara mujhe vidhavA banA diyA / " tava rAvaNa use daNDakavana kI rakSArtha niyukta kiye khara ke sAtha rakha detA hai / dUsarI bAra vaha tava dikhAI detI hai jaba vaha anAyAsa hI rAma lakSmaNa ke pAsa pahu~cakara kAma-yAcanA karane lagatI hai / apanI yAcanA ThukarAye jAne aura apamAnita evaM kurUpita hone para vaha pahale to khara ko bhar3akAtI hai aura phira rAvaNa ko / isa prakAra rAma-rAvaNa yuddha kA kAraNa usakI atRpta vAsanA aura badale kI bAga hai / * : jaina paramparA kI candranakhA vikRta mukha vAlI nahIM hai / vaha anAyAsa hI. DhaNDakavana nahIM pahu~ca jAtI hai / usake rAma-lakSmaNa ke pAsa pahu~cane kA spaSTa kAraNa hai / lakSmaNa ke hAthoM usake putra zaMbUka kA vadha ho gayA hai aura vaha unake pada-cihna dekhatI huI unake pAsa taka jA pahuMcatI hai| hA~, itanA donoM paramparAoM ko mAnya hai ki candranakhA ( zUrpaNakhA ) hI sItA haraNa kA pramukha kAraNa rhii| usI ne eka ora to putra kI hatyA kA badalA lene ke lie khara ko bhaDakAyA mora rAma-lakSmaNa kA prANAnta karane bhejA aura dUsarI ora rAvaNa ko sItA ke anupama rUpa kA varNana karake sItAharaNa ke lie prerita kiyA / itanA hone para bhI jaina dRSTi se candranakhA na to svacchanda nArI hai ora na kAmuka / f - ina pAtroM ke atirikta anya sabhI pAtroM kA varNana jaina paramparA meM sahAnubhUtipUrvaka huA hai / jaina dRSTi se rAkSasa jAti mUlataH dharma-virodhI nahIM 1 vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa 63 | 4 | Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai jaisA ki vaidika paramparA meM hai / jaina paramparA rAkSasa jAti kA udbhava bhI. . - eka hI mUla se mAnatI hai / vaha vidyAdhara jAti se utpanna huI, jo bhArata kI hI eka jAti thI / isa dRSTi se rAma-rAvaNa yuddha do saMskRtiyoM kA yuddha naH hokara kevala dharma kA adharma ke viruddha yuddha thA aura adharma thA para-strIharaNa / isa adharma kA hI isa yuddha ke dvArA nAza huA / rAvaNa isI doSa ke kAraNa mArA gayA bhora rAma vijayI hue| tulanA kA Azaya. .. . . ::: vaidika aura jaina paramparA kI tulanA aura kathA bheda dikhAne kA Azaya matabheda bar3hAnA nahIM apitu samagratA lAnA hai ! :: "vAstava meM mahApuruSoM ke jIvana para vivAha hone yA na hone athavA eka vivAha aura aneka vivAha kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| eka patnIvrata dhArI rAma bhI vaidika paramparA ke anusAra bhagavAna haiM to solaha hajAra patniyoM ke. svAmI zrI kRSNa bhI / balki eka patnIdhArI rAma.. viSNu ke caturthAMza, bAraha kalA ke avatAra the aura zrI kRSNa sampUrNa-solaha kalAoM ke / ...... - mahApuruSoM ke jIvana-caritra ke mUlyAMkana kI .eka hI.. kasauTI hotI hai aura vaha hai unake lokahitakArI kArya, ujjvala, caritra, lokanAyakatva / vivAha Adi anya bAteM to gauNa hotI haiN| yahI mArga samIcIna hai. aura yahI honA bhI cAhie / vivAdAspada sthaloM ko chor3akara preraNAprada bAtoM ko grahaNa karanA yahI abhIpsita aura sukha zAnti kA mArga hai| ................. . . .. . .. rAma-kathA kI rocakatA aura rAma ke sadguNoM ke kAraNa prAcIna kAla se hI. isakA prasAra vizvavyApI rahAH / .. eziyA kI sabhI. prAcIna bhASAoM meM rAma kA guNa-gAna milatA hai / bhArata meM to ve Izvara ke rUpa meM pUje jAte. hI / rahe haiM kintu bAhara bhI unakA rUpa kama lokakalyANakArI nahIM rhaa| bhArata kI to sabhI bhASAoM meM rAma kA lokaraMjanakArI rUpa pragaTa huA hai| unake . ujjvala caritra aura sadguNoM ko pragaTa karane vAle uddharaNa bhare par3e haiN| kintu Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) __yahAM kucha aisI bhASAoM meM varNita rAma ke sadguNoM kA ullekha kiyA jA rahA hai jo sahaja prApya nahIM haiN| nepAlI bhASA meM nepAlI bhASA meM 'bhAnubhakta ko rAmAyaNa' eka uttama kAvya grantha hai / vana gamana ke avasara para rAma apane krodhita anuja lakSmaNa ko zAnta karane ke lie samajhAte haiM yastai ho suna karma kA vaza hu~dA yastain eka ThAma rhii|| phastai kohi havas avazya karale jAnU cha jahA~ gaI // kama ko phalabhoga garcha duniyAM ye citramA leu bhaaii| . -zrI ayodhyA kANDa 3036 arthAt-zAnta hokara suno ! karma ke vaza hokara aba taka hama eka sthAna para rahate the| kitanI bhI kisI kI AkAMkSA ho, jo karanA ho use bhale hI kara DAlo; kintu maiM jAnatA hU~ ki jo prayatna kI (gati) avazya hotI hai| he bhAI lakSmaNa ! lekina yaha bAta hRdaya meM vizvAsa karake rakha lo ki isa saMsAra meM sabako karma kA phala avazya hI bhoganA par3atA hai / eziyA ke hRdayAMcala meM bhI rAma ke ujjvala caritra kA Aloka phailaa| san 472 I0 meM cInI lekhaka 'ci-ciA-ya' ne apane grantha 'tsA-pAotsAMDa' kA prArambha hI rAmAyaNa se kiyaa| rAma Adi cAroM bhAiyoM ke pArasparika prema aura usakA janatA para prabhAva batAte hue vaha likhatA hai___'piuG ti tun mu / phaG-SiGa tA SiG / tAGaci so pei 10 yuAna ma lAi / jana ssa tsa chuAn phraGa zi SiAu ciG / arthAt-bhAiyoM (zrI rAma aura unake bhAI) meM atizaya prema thaa| eka dUsare ke prati prema aura Adara thaa| lokacaryA para inakA pUrNa prabhAva huaa| sadAcAra sabhI aura vyApta ho gyaa| sampUrNa jana sadAcAra meM ina cAroM bhAiyoM ke anugAmI ho gaye / eziyA ke sabase uttara meM zivira deza (sAiberiyA) hai / vahA~ ke buryAt Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) ( 41 pradeza meM hima (barpha) kA hI sAmrAjya hai / usake bAhyAntara bhAgoM aura rUsa kI nadI bolgA taTa ke nivAsI kAlpukoM meM bhI prAcIna kAla se hI rAma carita carcita rahA / vahA~ ke sulatAna kulaikhA~ (san 1982 - 1251 ) ke guru sAcA paNDita Anandadhvaja ne 'erdeniyina sAGa, suvAzidi' nAmaka grantha kI racanA kI / aini kA artha hai ratna ora suvAzidi kA subhASita | isa grantha para rinchenUpAlsAGa po ( ratna zrI bhadra) kI TIkA prApta hotI hai / usameM rAma kathA kA varNana hai / vahIM rAvaNa kI mRtyu kA kAraNa batAte hue kahA hai olAn- dura Akha volugsAna yekhe khumun debhi AliyA nAgAdumbA / okhyu Amura sAgurabuvA idgen omdAgAn dura neGa ulu zinugyugAi / olja guseladura ne yese zinugsen u gem iyera / oridu mAngosa un nigen khAgAn laMgA-dura AlAgdAsAn / arthAt - jana-netAoM, rAjAoM tathA mahAna puruSoM ko vyartha ke Amodapramoda evaM indriyoM kI laMpaTatA meM lIna nahIM honA caahie| kAma, lobha, moha Adi meM atilIna hone ke doSa se rAkSasarAja laMkA meM mArA gayA / iNDonesiyA meM bhI rAma kathA kA pracAra-prasAra huA / vahA~ kI 11vIM sadI ko 'kavi' bhASA meM yogIzvara dvArA racita rAmAyaNa ko vahA~ kA Adi kAvya hone kA gaurava prApta huA hai / , bharata milApa ke pazcAt bharata ko ayodhyA jAkara zAsana sUtra saMcAlana kI preraNA dete hue zrIrAma unase prema pUrNa zabdoM meM kahate haiM " - zIla rahayu rakSan, rAgadveSa hilaGakaeNn / kimburu ya ta holan, zUnyAmvakta lavan avak // nyAGa vinaya gaeNgaoNna Asi solaH ki nalulutan / cava bhimana sampattantakaM prabhu arthAt - suzIla kI rakSA karo, rAga-dveSa chor3a do, aura zarIra ko inase zUnya kro| isa prakAra saba lubhAne vAle viSayoM kA parivarjana karo / mere anuja ! bahuta abhimAnI prabhu kA patana ho jAtA hai / #sfa: 11 (3122) IrSyA naSTa karo, mana 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42. ) isI prakAra Age zrIrAma-bharata ko samajhAte hue kahate haiM gA~Ga haMkora ya ta hilan / nindA tan gavayAkaeNn / taM janmAmuhara R / yena prazraya sumukha / / (3161) arthAt-atyadhika ahaMkAra se dUra rahanA cAhie / nindA nahIM karanI cAhie / kulIna (ucca-kula) janma kA mada nahIM karanA caahie| he sumukha ! yahI prazraya hai| isI prakAra ke anya anekoM udAharaNa diye jA sakate haiM jinase zrIrAma' ke caritra kA ujjvala pakSa spaSTa hotA hai aura unake sadguNoM kI jhalaka milatI hai / satya yaha hai ki zrIrAma aneka guNoM ke AgAra haiM / unake sadguNa. unake jIvana-caritra meM pragaTa ho rahe haiN| unakI jyoti sudIrghakAla bIta jAne para bhI dhUmila nahIM par3I hai| rAma ke caritra kI preraNA _zrIrAma kA caritra aneka sadguNoM kA bhaNDAra hai, jo laukika dRSTi se bar3e hI upayogI aura preraNAprada haiM / yadyapi unake ujjvala aura udAtta caritra meM itane motI haiM ki unakI gaNanA bhI kaThina hai kintu kucha pramukha preraka tattvoM para dRpTipAta karanA ucita hogaa| rAma kI pitRbhakti anupama hai| ve kahate haiM ki 'pitA kI AjJA se maiM agni meM kUda sakatA hU~, samudra meM chalAMga lagA sakatA huuN|' isI prakAra mAtabhakti, gurubhakti, bhrAtRsneha, patnIprema Adi guNa unameM bharapUra mAtrA meM the| cAroM bhAiyoM kA sneha Aja bhI bhAratIya janatA kA Adarza hai / ____sAhasa ! adamya sAhasa thA unameM / usa yuga ke sarvazreSTha sAdhana sampanna lakApati rAvaNa se sAdhana-hIna ' hone para bhI bhir3a gaye.aura saphalatA prApta kI / sItAharaNa ke samaya kyA thA unake pAsa ? kevala do bhAI hI to the / - vaMzagaurava kI rakSA kI bhAvanA bhI unake kaNa-kaNa meM smaaii-thii| raghukula kI kIrti kalaMkita na ho jAya - isake lie vaha prANapyArI sItA kA bhI parityAga kara dete haiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaraNAgata vatsala itane ki vibhISaNa ke lie unake hRdaya meM apAra cintA hai / lakSmaNaH ke, zakti laga jAne para ve duHkhI svara meM kahate haiM 'mujhe kevala vibhISaNa kI cintA hai / isakA kyA hogA ?. ..... . unhoMne rAvaNa-vadhaH anyAya ke pratikAra ke lie kiyA / strIharaNa kI paramparA ko naSTa karane ke lie itane duHkha jhele / ...... ...... udAratA meM to unakI samAnatA milanA hI kaThina hai| apazabda kahane vAle kapila brAhmaNa ko bhI icchita dAna dete haiM / laMkA kA rAjya vibhISaNa ko dete hue bhI sakucAte haiM ki kucha nahIM diyaa| ___ nispRhatA aura tyAgapravRtti itanI hai ki bar3e hote hue bhI rAjya svayaM nahIM grahaNa karate, choTe bhAI lakSmaNa ko de dete haiN| rAma kA vacana-pAlana, dRr3ha pratijJA to prasiddha hI hai-'prANa jAya para vacana na jaaii|' . . . .:::::::::::: / ye sabhI guNa sadA se hI grahaNIya rahe haiM aura sadA hI rheNge| isIlie to rAma maryAdA puruSottama khlaaye| .............. sItAjI kA pAtivrata-dharma aura kaSTa-sahiSNutA to bhAratIya nArI kA sadA hI Adarza rahA hai| Aja bhI bhAratIya nArI sItA kahalAne meM gaurava kA anubhava karatI hai / . . ..... ................. ...zrIrAma kA pAvana-caritra eka-pAvana gaMgA kI dhArA hai| jisameM antaH kathAoM rUpI aneka nAle Akara mile aura saba gaMgA bana gye| inase gaMgA apavitra nahIM huI varana ye nAle hI pavitra ho gye| .................. .. :: sampradAya moha meM par3akara rAma ke caritra ko sImAoM meM bAMdha lenA na to ucita hai aura na sambhavaH ! yaha to unmukta gaMgA hai aura unmukta hI rhegii| ... .. .. . jaina rAmAyaNa kI vizeSatAeM : ... .... jaina rAmAyaNa kI vizeSatA hai tathyoM kA yathAtathya nirUpaNa / sAMpradAyika vaimanasya, pratipakSa bhAva athavA IrSyA ke kAraNa kisI kA bhI atiraMjita durA - yA acchA citraNa jaina sAdhuoM ko abhISTa nahIM thaa| vaidika paramparA meM rAma Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) ke virodhiyoM meM aneka avaguNa Aropita kara diye gaye haiM-jaise rAkSasa manupyoM ko jIvita hI khA jAte the| rAvaNa apanI putravadhU se hI valAt moga kara letA hai Adi / kaikeyI kA caritra bhI kutsita aura vikRta dikhAyA gayA hai| vIra hanumAna ko pUrI taraha vAnara siddha karane ke lie unakI pUMcha bhI dikhAI gaI hai| rAma ko pUrI taraha bhagavAna siddha karane ke lie ahalyA, gavarI, kevaTa Adi ke prasaMga bhI jor3e gaye haiN| aisI koI bAta jaina rAmAyaNa meM nahIM hai| isameM na to kaikeI kA kutsita rUpa hai, na rAvaNa kaa| vIra hanumAna bhI pUMchadhArI vAnara nahIM haiM kintu ati vIra, parama parAkramI aura medhAvAna, aneka vidyAsampanna, saccaritra manupya the / sItAjI bhI na bhUmi se nikalI, na bhUmi meM samAI / / isa prakAra sabhI pAtroM kA taTasthatApUrvaka varNana hI jaina zramaNoM ko abhIpTa rahA / ataH sabhI kA mAnavIya dharAtala para udAtta citraNa huA hai| __ataH DaoN0 candra ke zabdoM meM yaha kahanA sarvathA ucita hogA ki 'jaina rAmAyaNa (pauma cariyaM) meM rAma kA caritra vAlmIki rAmAyaNa se U~cA uThatA hai|' prastuta kathAmAlA meM rAma-caritra kI racanA kA bhI yahI uddezya hai ki tathyoM kA sahI citraNa kiyA jAya / rAma-kathA meM prakSepita kI gaI alaukika aura camatkArI ghaTanAoM kI sahI jAnakArI mile| rAma kA ujjvala aura preraNAprada caritra par3hakara pAThaka unake guNoM se preraNA grahaNa kareM aura svayaM apane jIvana meM utaareN| sAtha hI jaina dRSTi se rAma-narita kyA hai, isakI bhI jAnakArI ho jAya / kathAmAlA kI zRMkhalA ke anusAra rAma-kathA ke pA~ca bhAgoM ko eka hI jilda meM bAMdhakara prastuta kiyA gayA hai, jo pAThakoM ke lie suvidhA janaka hI rahegA / -zrIcanda surAnA 'sarasa' -vRjamohana jaina Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha saujanya : sAdara AbhAra [jaina kathAmAlA ke 26 se 30 bhAga taka] sampAdana evaM prakAzana meM arthasahayogI 7 zrI maMgalacandajI coraDiyA mUla nivAsI-cAMdAvatoM kA nokhA (rAja.) vartamAna meM huvalI zrIyuta corar3iyAjI eka utsAhI navayuvaka haiN| Apa nau bhAI haiN| jogIlAla jI, sAyaramalajI, jeThamalajI, Adi Apake agraja bhrAtA haiN| abhI vartamAna meM Apa AThaveM nambara ke bhAI haiM / Apa auSadha-vikretA haiM / havalI meM mahAvIra Draga hAusa kA saMcAlana Apa hI kara rahe haiM / isa sampAdana meM Apane acchA artha-sahayoga diyA hai, etadartha dhanyavAda ! saMsthA ke anya prakAzanoM meM bhI Apa kA sadA sahayoga milatA rahegA-aisA hamArA vizvAsa hai| - dIkSA ke avasara para upalabdha artha rAzi kA sahayoga vi0 saM0 2034 vaizAkha zuklA pratipadA di0 16-4-77 maMgalavAra ko upa-pravartaka pUjya svAmIjI zrI brajalAlajI mahArAja ke zrImukha se satIjI zrI kAnakuMvarajI, vidupI satIjI zrI campAkuMvarajI va satIjI zrI vasaMtakuMvarajI ke sAnnidhya meM cAMdAvatoM ke nokhA meM vairAgina zrI kaMcanavAI ne dIkSA grahaNa kI thii| dIkSA grahaNa karate samaya upalabdha artha-rAzi ke artha ke kucha bhAga kA upayoga kaMcanavAI ne isa prakAzana ke sampAdana meM kiyA hai| sAdhvIjI zrI kaMcanakuMvarajI saMsAra pakSa meM kucerA-nivAsI sva0 zrIrUpa candajI nAhara kI putra-vadhU hai tathA sva0 zrIvudhamalajI nAhara kI dharmapatnI hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 mahAvIra Daga hAusa, beMgalora saMsthA ke aneka prakAzanoM meM mahAvIra iga hAga..--galora kA artha sahyoga rahA hai aura isa ora se saMsthA ke prakAzanoM meM artha-gahayoga nirantara milatA hI jA rahA hai| pratiSThAna ke saMcAlaka zrIyuta kamalanI corar3iyA sAhityika evaM sAMskRtika kAryoM meM sadA sahayogI rahe haiN| isa prakAzana ke sampAdana meM bhI ApakI ora se udAra ayaM mahayoga milA hai| ganadayaM anekagaH dhanyavAda 0 zrI esa0 kisanalAla jI coraDiyA mUla nivAsI-cAMdAvatoM kA nokhA (rAja.) vartamAna meM-ulaMdarapeTha va madrAsa / zrIyuta coraDiyAjI eka utsAhI samajhadAra va vinamra sajjana punya haiN| - mApane isa prakAzana meM eka acchI artha-rAzi kA yoga-dAna diyA hai| etadartha dhanyavAda / jaina kathAmAlA ke 20 bhAga ke prakAzana meM bhI ApakI ora se artha sahayoga milA hai| ukta bhAga meM Apa kA jIvana paricaya bhI diyA gayA hai / Apa se isa saMsthA ko aneka AzAe~ haiM / 0 zrI mAMgIlAlajI corar3iyA mUla nivAsI-cAMdAvatoM kA nokhA (rAja.) vartamAna meM-madrAsa Apa madrAsa ke suprasiddha samAja-sevI zrIgumAnamalajI corar3iyA ke dvitIya nambara ke anuja bhrAtA haiM / Apa bahuta hI sIdhe-sAde svabhAva vAle sajjana pulpa haiN| Apane isa prakAzana meM apane artha kA acchA yoga-dAna diyA hai / etadartha vanyavAda / saMsthA Apa se apane Age ke prakAzanoM meM bhI sahayoga kI AzA rakhatI hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( sa ) O zrI candanamalajI coraDiyA mUla nivAsI-cAMdAvatoM kA nokhA (rAja.) vartamAna meM-madrAsa ___ Apa bhI zrIyuta gumAnamalajI coraDiyA ke cauthe nambara ke anuja bhrAtA haiM / Apa udAra haiM, utsAhI haiM, tapasvI hai aura bhadra prakRti vAle mahAnubhAva haiN| vi0 saM0 2030 meM jaba pUjya gurudevazrI brajalAlajI ma0 sA0 kA varpAvAsa nokhA meM thA tava mApane mAsa khamaNa kI tapasyA kI thii| , ApakI ora se isa prakANana meM acchI artha-rAzi kA yoga-dAna milA hai / vahuta-bahuta dhanyavAda / saMsthA ko Apase sahayoga milatA rahegA-aisA pUrNa vizvAsa / // zrI mANikacandajI betAlA mUla nivAsI-nAgaura jile ke antargata Deha gAMva ke pAsa somaNA gA~va (rAjasthAna) vartamAna meM-~-bAgalakoTa (krnaattk)| zrImAna vetAlAjI acche sampanna va samajhadAra haiM, gambhIra, udAra manA hai aura samAja sevA va dhArmika kAryoM meM ruci rakha rhe| apane gA~va somaNA meM tathA bAgalakoTa meM Apako sammAna va samAdara kA sthAna milA hai| yadyapi Apa bAgalakoTa hI rahate hai aura somaNA meM to Apa kabhI-kabhI hI A pAte haiM, phira bhI somaNA ke jana-jana ke hRdaya meM Apake lie pUrA sthAna banA huA hai / apanI janmabhUmi ke prati Apake antaHkaraNa meM pUrNa mamatA hai, ataH Apane vahA~ para eka vidyAlaya bhavana kA nirmANa karavAkara gA~va kI eka mahatvapUrNa samasyA ko hala kara dii| Apa sva0 svAmIjI zrIrAvatamalajI mahArAja kI bhakta-maNDalI ke eka pradhAna sadasya haiN| svAmIjI zrIbrajalAlajI ma0 sA0 zrI madhukara munijI ' ma0 sA0 Adi munirAjoM ke prati bhI Apake hRdaya meM apAra zraddhA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ) isa prakAzana meM Apane jo acchA artha sahayoga diyA hai, etadartha saMsthA kI ora se zatazaH sAdhuvAda | Age ke prakAzanoM meM mI saMsthA ko Apake sahayoga kI apekSA sadA banI rahegI / ! zrI mANakacandajI surAnA mUla nivAsI - kutre ( rAjasthAna ) vartamAna meM madrAsa zrIyuta surAnAjI eka utsAhI navayuvaka hai | ApakA mukha-maNDala madA mRdu-hAsya ne udbhAsita hotA rahatA hai / Apa vastroM kA vyavasAya karane vAle haiM | Apake pUjya pitAjI zrImaMdaralAlajI bhI acche madhura svabhAva vAle haiM / tathA upAdhyAya pUjya gurudeva svAmIjI zrI brajalAlajI ma0tA0 zrImadhukara munijI ke zraddhAlu bhaktoM meM ApakA bhI mahatvapUrNa sthAna hai| isa prakAzana meM Apane eka acchI artha-rAzi kA yoga dAna diyA hai, etadartha saMsthA kI ora se dhanyavAda / saMsthA ke Age ke prakAzanoM meM bhI ApakA sahayoga apekSita hai / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. rAkSasa rAjya 1-130 .. . . .. 1. rAkSasa vaMza kI utpatti 2. vAnara vaMza kI utpatti 3. nakalI indra 4. rAvaNa kA janma 5. vidyA siddhi 6. rAvaNa kA parAkrama 7. mahAbalI vAlI 8. sahasrAMzu kI dIkSA 6. maruta rAjA ko prativodha 10. hiMsaka yajJoM kI utpatti 11. hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI 12. mitra kA anupama tyAga ..... 13. sadAcAra kI preraNA 14. indra kA parAbhava : .. 15. satI aMjanA 16. hanumAna kA janma 17. varuNa vijaya ... . Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131-256 133 138 144 150 155 172 180 161 168 206 217 2. ayodhyA kA vaibhava 1. sAle-bahanoI kI dIkSA 2. kSamAvIra sukozala 3. rAnI siMhikA kA parAkrama 4. saudAsa aura siMharatha 5. rAma-lakSmaNa kA janma 6. sItA janma : bhAmaNDala-haraNa 7. sItA svayaMvara 8. dazaraya ko vairAgya 6. rAma-vanagamana 10. siMhodara kA garvaharaNa 11. rAmapurI meM cAra mAsa 12. vanamAlA kA uddhAra 13. rAtri bhojana-tyAga kI zapatha 14. kevalI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa 15. pA~ca sau zramaNoM kI vali 3. laMkA vijaya 1. sUryahAsa khaDga 2. sItA haraNa 3. pAtAla laMkA kI vijaya 4. nakalI sugrIva -5. sItA para upasarga 6. sItA kI khoja 7. upasarga-zAnti 8. laMkA meM praveza 4. rAvaNa kA mukuTa aMna 227 235 241 246 261-362 263 ra7rU 3 282 276 301 311 .316 326 332 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 347 351 356 368 372 377 384 363-468 ( 47 ) 10. vibhIpaNa kA niSkAsana 11. hasta-prahasta kI mRtyu 12. yuddha kA dUsarA dina 13. lakSmaNa para zakti-prahAra 14. saMjIvanI bUTI 15. vizalyA dvArA sparza-upacAra 16. bahurUpiNI vidyA kI siddhi 1.8. rAvaNa-vadha 4. tyAMga ke patha para 1. vibhISaNa kA rAjyatilaka 2. bharata aura kaikeyI kI mokSa-prApti 3. zatrughna ke pUrvabhava 4. saptapiyoM kA tapateja 5. sapatniyoM kA SaDyantra 6. rAjA vajrajagha se milana 7. putra-janma 8. pitA-putra kA milana 6. sItAjI kI agni-parIkSA 10. sItA, sugrIva Adi ke pUrvabhava 11. vAsudeva kI mRtyu 12. rAma kA mokSagamana 365 404 412 420 428 438 442 446 456 go Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE 'rA' uccaratA mukha thakI, pApa palAI jAya / / mati phari Avai tehathI, 'ma' mo kivAr3I thAya / / JEEERACPPEPERFPPRFECEBER EEEEEPEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE -kavivara kezarAjajI [rAma jasa rasAyana] Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kathAmAlA [bhAga 26 se bhAga 26 taka saMyukta] rAma-kathA 1 : rAkSasa-rAjya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :1: rAkSasavaMza kI utpatti suhAvanA mausama thA, ThaNDI manabhAvanI havAeM cala rahI thiiN| rAkSasadvIpa ke adhipati taDitkeza apanI paTarAnI candrA ke sAtha upavana meM eka sarovara ke kinAre vana-krIr3A kara rahe the| ___ acAnaka vRkSa se eka vAnara utarA aura paTarAnI candrA ke stana para tIvra nakha-kSata kara diyaa| bhaya aura pIr3A ke kAraNa rAnI cIkha pdd'ii| vAnara uchalA aura chalAMga mArakara vRkSa ke taru-pallavoM meM jA chipaa| rAkSasapati' taDitkeza ne kruddha hokara dhanuSa para bANa car3hAyA aura tIvra vega se chor3a diyaa| taru-pallavoM ko chedatA huA tIra 1 (ka) rAkSasavaMza kI utpatti dvitIya tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha ke zAsana kAla meM huI thI aura usakA prathama rAjA meghavAhana thaa| saMkSepa meM kathA isa prakAra hai eka bAra tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha sAketapura ke vAhara udyAna meM padhAre / devoM ne samavasaraNa kI racanA kI / sagara cakravartI, anya rAjA tathA asaMkhya nara-nArI, pazu-pakSI, devI-devatA bhagavAna kI dharma-dezanA sunakara kRtArtha ho rahe the| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ! jaina kathAmAlA ( rAma kathA ) vAnara ke marma-sthala ko vIMdha gayA / marmAntaka pIr3A se vaha cIkhA aura giratA par3atA nikaTa hI kAyotsarga karate hue eka muni ke zrI caraNoM ke samIpa jAkara girA / acAnaka hI eka bhayabhIta vyakti AyA aura bhagavAna kI vandanA karake eka ora baiTha gayA / usake pIche-pIche astra-zastra dhAraNa kiye hue eka anya vyakti ne praveza kiyA / kintu bhagavAna kI dharmasabhA meM praveza karate hI usakA zatru-bhAva samApta ho gayA aura vaha bhI zastrAstroM ko chor3akara tribhuvana tilaka bhagavAna kI vandanA karake eka ora jA baiThA / donoM puruSoM ke prati cakravartI sagara ke hRdaya meM jijJAsA jAgrata huI | usane aMjalivaddha hokara bhagavAna se pUchA -nAtha ! ye donoM puruSa kauna haiM ? prabhu ne batAyA - sagara ! bhayabhIta hokara AyA huA puruSa meghavAhana hai / yaha vaitADhyagiri para nivAsa karane vAle vidyAdhara pUrNamegha kA putra hai aura isake pIche-pIche ise mArane kI bhAvanA se Ane vAle puruSa kA nAma hai sahasralocana / yaha bhI vahIM ke nivAsI vidyAdhara sulocana kA putra hai | - inakI zatrutA kA kAraNa kyA hai, vibho ? - sagara 1 kA prazna thA / uttara milA - pUrvajanma kA vaira bhAva ! -- cakrI ! pUrvajanma meM pUrNamegha sUryapuranagara meM bhAvana nAma kA koTyAdhipati vyApArI thA aura sulocana thA usakA putra haridAsa / eka vAra bhAvana apane putra haridAsa ko ghara para hI chor3akara dhanopArjana hetu paradeza- calA gayA / vaha vAraha varSa taka deza-dezAntara bhramaNa karatA rahA aura bahuta-sA dravya kamAkara ghara vApisa lauTA / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza kI utpatti | 5 vAnara antima sA~seM le rahA thA / munizrI ne karuNA hRdaya se use paraloka ke saMvala rUpa mahAmantra navakAra sunaayaa| vAnara ke pariNAma zAnta hue / zarIra chor3akara usane labdhikumAra (bhuvanapati jisa samaya vaha apane nagara pahuMcA to sandhyA ho cukI thI aura cAroM ora aMdherA chAne lagA thA / pariNAmasvarUpa vaha nagara ke bAhara hI Thahara , gayA / kintu AdhI rAta ke samaya pitA kA hRdaya nahIM mAnA aura usI aMdhere meM vaha apane ghara cala diyaa| rAtri ke andhakAra meM vaha apane putra ko ghara ke andara khoja rahA thA ki usake pada-cApoM se putra haridAsa kI nIMda khula gaI / haridAsa ne samajhA koI cora ghusa AyA hai| usane vinA soce-samajhe aura vinA pUche-tAche talavAra kA teja prahAra kara diyaa| pitA sAMghAtika rUpa se ghAyala ho gayA / usane dekhA ki usakA putra hI use mAra rahA hai to usake krodha kA pAra nahIM rahA / usane tIvra zatrutA ke bhAva lie hI prANa chodd'e| idhara jaba haridAsa ne dekhA ki usake hAtha se anajAne meM hI pitA kI hatyA ho gaI to use ghora duHkha huaa| tIvra pazcAttApapUrvaka usane pitA kA antima saMskAra kiyaa| kAlAntara meM haridAsa bhI mara gyaa| aneka bhavoM meM bhaTakate hue bhAvana to pUrNamegha huA aura haridAsa sulocana / usI bhava kI zatrutA kA badalA pUrNarmegha ne sulocana se cukAyA hai| --trailokyapati ! ina donoM ke putroM kI zatrutA kyoM huI ? aura mere hRdaya meM sahasralocana ke prati sneha kisa kAraNa umar3a rahA hai sagara ne prabhu ke samakSa jijJAsA prakaTa kI / samAdhAna milA -sagara ! tuma pUrvabhava meM rambhaka nAma ke saMnyAsI the / tumhArI pravRtti dAna dene meM adhika thI / tumhAre do zipya bhI the-~-zazi aura Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) devoM meM labdhikumAra athavA udadhikumAra nAma kA eka nikAya hai) devoM meM deva paryAya paaii| deva paryAya prApta hote hI vAnara ne avadhijJAna se upayoga lagAyA aura dekhA ki munirAja ke upakAra ke kAraNa hI maiM pazu se aavlii| AvalI apanI vinamratA ke kAraNa tumheM adhika priya thaa| eka dina AvalI ne eka gAya kA saudo kiyA / vaha usa gAya ko apane lie kharIdanA cAhatA thA kintu zazi ne gAya vecane vAle ko phusalAkara svayaM kharIda lii| isI bAta para donoM meM jhagar3A ho gayA aura jhagar3e meM zazi ne AvalI ko mAra DAlA / bhava bhramaNa karate hue zazi kA jIva to meghavAhana huA aura AvalI kA sahasralocana tathA rambhaka saMnyAsI ke jIva tuma ho hI ! pUrvabhava ke vaira ke kAraNa hI sahasralocana apane zatru meghavAhana kA prANAnta kara denA cAhatA thA aura usI janma ke prema ke kAraNa tumhAre hRdaya meM sahasralocana ke prati sneha-bhAva umar3a rahA hai / cakravartI sagara kI jijJAsA to zAnta ho gaI kintu sabhA meM upasthita rAkSasAdhipati bhIma ne savinaya bhagavAna ne pUchA -sarvana prabhu ! meghavAhana ke prati mere hRdaya meM bhI asIma prema umar3a rahA hai, isakA kAraNa ? prabhu ne manda smita sahita kahA -rAkSasapati ! pUrvajanma meM tuma vidyudaMSTra nAma ke vidyAdhara the| puSkaravara TIpArdha ke bharatakSetra meM sthita vaitADhayagiri para kAMcanapura nagara tumhArI rAjadhAnI thaa| tumhArA eka putra thA--rativallabha ! usase tumheM pragAr3ha prema thaa| usI rativallama kA jIva yaha meghavAhana hai / bhagavAna se pUrvajanma kA sambandha jAnakara bhIma ne meghavAhana ko gale se lagA liyA / gadgada svara meM bolA-- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza kI utpatti |7 isa deva yoni meM AyA huuN| una niSkAraNa parama upakArI munizrI kI vandanA hetu deva cala diyaa| bhaktipUrvaka vandanA karake lauTA to usane dekhA, rAkSasapati taDit keza ke sainika niraparAdha vAnaroM ko vIna-bInakara mAra rahe haiN| pahale to use bar3A duHkha huA-'yadi maiM galatI na karatA to itane niraparAdha jIvoM kA vadha na hotaa|' kintu phira use rAjA aura rAja karmacAriyoM para krodha AyA-'eka jIva --putra ! bar3A hI acchA huA jo tU mujhe Aja mila gayA / maiM isa janma meM bhI tujhe hI apanA putra mAnatA huuN| mere sarvasva kA ekamAtra tU hI adhikArI hai / mere sAtha cala / lavaNa samudra meM sAta sau yojana vistAra vAlA aura sabhI dizAoM meM phailA huA eka rAkSasa dvIpa hai| usake madhya meM trikUTa nAma kA valayAkAra parvata hai| vaha nI yojana U~cA aura pacAsa yojana vistAra vAlA hai / usa parvata para laMkA nAma kI nagarI hai| vaha svarNamaya gar3ha se surakSita aura merI hI basAI huI hai / isake chaH yojana pRthvI meM nIce prAcInakAla kI pAtAla laMkA nagarI hai / ina savakA svAmI maiM hI huuN| he putra ! ina donoM nagariyoM kA svAmitva maiM tujhe detA huuN| tIrthaMkara bhagavAna ke vandana ke suphala rUpa meM ise svIkAra kara ! yaha kahakara rAkSasadvIpAdhipati bhIma ne rAkSasI vidyA aura nau maNiyoM vAlA apanA divyahAra meghavAhana ko de diyA / meghavAhana rAkSasAdhipati bhIma ke sAtha prabhu kI vandanA karake 'laMkA nagarI ko calA aayaa| -triSaSTi zalAkA puruSa caritra 215 vizeSa-rAkSasIvidyA aura rAkSasadvIpa ke svAmitva ke kAraNa hI meghavAhana kA vaMza rAkSasavaMza ke nAma se loka meM prasiddha huaa| -sampAdaka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ne aparAdha kiyA, use daNDa milA, ucita aura nyAyapUrNa hI huA yaha; kintu anya niraparAdha jIvoM kI hiMsA karanA, unheM pIr3ita karanA, yaha to ghora anyAya hai|' sainikoM aura rAjA ko anyAya kA pratiphala cakhAne ke lie . usane eka vizAlakAya vAnara kA rUpa banAyA aura eka bar3I zilA ukhAr3akara unakI tarapha pheNkii| bhayabhIta hokara rAkSasoM ne madhura vacanoM se usa vAnara kA satkAra kiyA aura pUchA-he svAmI ! Apa kauna haiM aura hama logoM ko kyoM kaSTa de rahe ho? -tuma loga bhI to niraparAdha vAnaroM ko pIr3ita kara rahe ho? -ava nahIM kreNge| -to maiM bhI tumhArA apakAra nahIM kruuNgaa| (kha) vAlmIki rAmAyaNa meM rAkSasavaMza kI utpatti isa prakAra vatAI gaI hai satyayuga meM brahmAjI. ke pulastya nAma ke putra hue| ye brahmarSi pulastya ke nAma se vikhyAta haiM / brahmarSi pulastya mahAgiri meru ke nikaTavartI rAjarSi tRNavindu ke Azrama meM rahane lge| vahA~ unake vedAbhyAsa Adi meM vighna par3ane lagA kyoMki aneka kanyAeM A jAtI aura gAyana-vAdana Adi karake apanA manoraMjana karatI rhtiiN| eka dina Rpi pulastya ne kahA ki 'kala se jo kanyA yahA~ AyegI vaha gabhiNI ho jaaygii|' dUsarI kanyAe~ to AI nahIM kintu rAjapi tRNavindu kI putrI ne pulastya Rpi ke yaha vacana nahIM sune the, ataH vaha calI aaii| muni ke sAmane Ate hI vaha gabhiNI ho gaI / rAjapi tRNavindu ne putrI kI yaha dazA dekhI to use pulastya kI sevA meM hI rakha diyA / usakA putra huA vizravA ! Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza kI utpatti | 8 vAnaroM kA utpIr3ana sabhI ne chor3a diyA aura rAkSasAdhipati - taDitkeza ne vinayapUrvaka pUchA -Apake viSaya meM mujhe utsukatA ho rahI hai, kRpayA apanA paricaya diijie| vAnara ne apanA asalI svarUpa pragaTa kiyA aura pUrva-paricaya vatA diyaa| samIpa hI kAyotsargapUrvaka koI muni virAjamAna haiM, yaha sunakara taDitkeza ko bahuta prasannatA huii| vaha turanta hI muni caraNoM meM pahuMcA aura vandana karake eka ora zraddhAvanata baiTha gyaa| muni ne vAtsalya bharA hAtha uThAkara AzIrvAda diyA to rAjA ne pUchA--- _..--gurudeva ! isa vAnara ke sAtha mere vaira kA kyA kAraNa hai ? munizrI ne batAyA-rAjan ! isakA aura tumhArA pichale janmoM kA sambandha hai / suno zrAvastI nagarI meM tuma rAjamantrI ke putra the aura nAma tumhArA thA datta / yaha vAnara kAzI nagara meM lubdhaka (vaheliyA) thaa| tumane zrAmaNI dIkSA le lI aura Atma-kalyANArtha tatpara hue / eka bAra lubdhaka jIvikArtha nagara se bAhara vana kI ora jA rahA vizravA muni' bhI pitA pulastya kI bhAMti vedAbhyAsI the| bhAradvAja muni ne apanI putrI kA vivAha unase kara diyA / unakA putra huA vaizravaNa (kubera) / brahmAjI se vaizravaNa ne apanI tapasyA dvArA kuvera kA pada, laMkA kA rAjya aura puSpaka vimAna prApta kara kiyA / viSNu ke bhaya se mAlI bahuta samaya taka rasAtala meM nivAsa karatA rahA / isa samaya laMkA kA siMhAsana rikta thA ataH brahmAjI ne usa para vaizravaNa ko viThA diyaa| isase pahale laMkA rAkSasoM ke adhikAra meM thii| [uttarakANDa] Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) thA aura tuma nagara meM praveza kara rahe the| tumheM dekhakara isane apazakuna samajhA aura zastra prahAra karake bhUmi para paTaka diyaa| tumane zAnta bhAvoM se maraNa kiyA aura mahendra kalpa nAma ke cauthe svarga meM deva hue| vahA~ se cyavakara tuma laMkA meM rAkSasapati vane ho / vaha lubdhaka sAdhu-ghAta ke pApa se naraka meM gayA aura vahA~ se nikalakara yahA~ vAnara ke rUpa meM .. utpanna huaa| rAkSasavaMza kI utpatti batAte hue kahA gayA hai brahmAjI ne pahale jala kI sRSTi kI aura usakI rakSA ke lie aneka prANiyoM kI utpatti / inameM heti aura praheti do rAkSasa bhI the| donoM paraspara bhAI the| praheti to tapasyA karane lagA kintu heti ne 'kAla' kI bhayaMkara rUpa vAlI vahana 'bhayA' se vivAha kara liyA / isase jo putra utpanna huA usakA nAma par3A vidyutkeza / vidyutkeza kA vivAha huA 'sandhyA' kI putrI 'sAlakaTaMkaTA' se / usane garbhadhAraNa kiyA aura mandarAcala parvata para jAkara eka putra prasava kiyaa| apane navajAta zizu ko vahIM chor3akara vaha vidyutkeza ke pAsa lauTa aaii| bAlaka vahIM par3Apar3A rone lgaa| udhara AkAza-mArga se zaMkara-pArvatI jA rahe the| vAlaka para dayA karake unhoMne usa rAkSasakumAra ko yuvA banA diyaa| sAtha hI pArvatI ne varadAna diyA-'rAkSasiyAM jaldI hI garbha dhAraNa karake prasava kareMgI aura unakI santAneM zIghra hI yuvA ho jaayeNgii|' zaMkara jI ne use eka divya vimAna bhI diyA / isa rAkSasa putra kA nAma par3A sukeza ! nukeza zaMkarajI ke varadAna se samRddhizAlI ho gyaa| isakA vivAha grAmaNI nAmaka gandharva kI putrI devavatI se huaa| devavatI ke tIna putra hue mAlyavAna, mAlI aura sumAlI / tInoM ne ghora tapasyA phArake brahmAjI ne kisI se bhI parAsta na hone kA varadAna' prApta kara liyaa| . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rAkSasavaMza kI utpatti | 11 - rAkSasapati ! tuma donoM ke vaira-bhAva kA yahI kAraNa hai| labdhikumAra deva ne parama upakArI gurudeva ko sira jhukAyA aura vahA~ se calA gyaa| taDitkeza rAjA apanA pUrvabhava jAnakara saMsAra ke bhogoM se virakta huA / usane laMkA vApisa Akara apane putra sukeza ko rAjyabhAra diyA aura svayaM vApisa Akara munizrI ke pAsa dIkSita ho gyaa| muni taDitkeza ne ghora tapasyA kii| saMyama aura jJAna kI ArAdhanA ke phalasvarUpa unheM nirmala kevalajJAna kI prApti ho gii| anukrama se unhoMne paramapada prApta kara liyaa| isake bAda inhoMne vizvakarmA se -apane lie mahala banAne kA Agraha kiyaa| vizvakarmA ne unheM dakSiNa dizA meM suvela aura trikUTa parvata para basI tIsa yojana caur3I aura sau yojana lambI nagarI laMkApurI kA patA batA diyA / ye tInoM apane parivAra sahita vahA~ rahane lge| ina tInoM bhAiyoM kA vivAha narmadA nAma kI gandharvI kI tIna kanyAoM se huaa| mAlyavAna kI strI kA nAma sundarI thA aura usake sAta putra the-vajramuSTi, virupAkSa, durmukha, suptaghna, yajJakopa, matta aura unmatta; tathA eka putrI anlaa| ___ sumAlI kI patnI ketumatI ke putra hue-prahasta, akaMpana, vikaTa, kAlikAmukha, dhUmrAkSa, daNDa, supArzva, saMhAdi, praghasa aura mAsakarNa tathA putriyA~ rAkA, puSpotkaTA, kaikasI aura kumbhiinsii| ___ mAlI kI patnI sunandA ne janma diyA-anila, anala, hara aura sampAti ko| ye sabhI madonmatta hokara RpiyoM aura unake yajJoM kA vidhvaMsa karane lge| [uttarakANDa] Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) kiSkivA nagarI ke rAjA ghanodadhi ne sunA ki usake mitra rAjA taDitkeza muni ho gaye haiM to use bhI saMsAra se virakti huii| putra kiSkidhi ko siMhAsana para ArUr3ha kiyA aura cala diye dIkSA lene ! rAjA dhanodadhi ne bhI zrAmaNI dIkSA lI, niraticAra saMyama kA pAlana kiyA aura kevalI hue| kevalI ghanodadhi ne zailezI avasthA prApta kara siddha gati paaii| aba laMkA para sukeza aura kiSkiMdhA nagarI para rAjA kiSkidhi rAjya karane lge| -triSaSTi zalAkA0 711 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2 : vAnaravaMza kI utpatti tIrthakara bhagavAna zreyAMsanAtha ke zAsanakAla meM laMkAnagarI para rAkSasavaMzI rAjA kIrtidhavala zAsana kara rahA thA / usI samaya vaitADhyagiri ke meghapura nagara meM atIndra nAma kA valazAlI aura prasiddha vidyAdhara rAjA rAjya karatA thA / usakI rAnI zrImatI se zrIkaNTha nAma kA tejasvI putra aura devI nAma kI rUpavatI kanyA huI / anukrama se donoM bhAI-bahanoM ne yuvAvasthA meM praveza kiyA / yuvatI kanyA vaise hI AkarSaka hotI hai aura yadi vaha rUpavatI bhI ho to aneka kAmI puruSoM ke AkarSaNa kA kendra vana jAtI hai / bahuta se puruSa usakI yAcanA karane lagate haiM / ratnapura ke vidyAdhara rAjA puSpottara ne bhI apane putra padmottara ke lie rAjA atIndra se usakI putrI devI kI yAcanA kI / parantu atIndra ne usakI yAcanA kI avahelanA karake devI kA vivAha rAkSasapati kIrtidhavala ke sAtha kara diyA | isa bAta para padmottara ne apane hRdaya meM zrIkaNTha ke prati zatrutA kI gA~Tha bA~dha lii| jisakI icchA pUrI nahIM hotI use burA lagatA hI hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) eka vAra kumAra zrIkaNTha meruparvata se vApisa A rahA thaa| usa samaya use eka ati rUpavatI kanyA dikhAI dii| kanyA bhI usakI ora premapUrvaka dekha rahI thii| donoM kI dRSTi paraspara milI aura aMga meM anaMga samA gyaa| zrIkaNTha ne kanyA ko anukUla jAnakara uThAyA aura AkAza-mArga se le claa| dAsiyoM ne nIce se zora macA diyA-'are ! padmA ko koI lie jA rahA hai|' panA koI sAdhAraNa kanyA nahIM thI, vaha rAjaputrI thii| zrIkaNTha ke zatru padmottara kI vahana aura rAjA puSpottara kI lAr3alI putrI ! dAsiyoM kI pukAra sunakara rAjA puSpottara ne sainya sahita kumAra zrIkaNTha kA pIchA kiyaa| bhayabhIta kumAra rAkSasapati rAjA kIrtidhavala ke pAsa pahuMcA aura apane bahanoI ko sabhI hakIkata batA dii| kotivavala ne use abhaya diyA aura apane pAsa rakha liyaa| rAjA puppottara kI senA rAkSasadvIpa kI ora bAr3ha ke jala kI bhA~ti bar3hI calI A rahI thii| nItivAn kIrtidhavala ne puSpottara rAjA ke pAsa apanA dUta bhejA / dUta rAjA puppottara ke sammukha pahuMcA aura abhivAdana karake -rAjan ! maiM mahArAja kIrtidhavala kA dUta hU~ ! puppottara ne abhivAdana svIkAra karake pUchA-~-kyA samAcAra lAye ho ? dUta ne vinamra svara meM uttara diyA-mahArAja ApakA yuddha karanA vyartha hai / zrIkaNTha aparAdhI nahIM hai / -~~~kyA kahate ho? kisI kI kanyA ko balAt uThA le jAnA bhI aparAdha nahIM hai to phira aparAdha kyA hotA hai ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAnaravaMza kI utpatti | 15 --zrIkaNTha ne ApakI putrI kA balAt apaharaNa nahIM kiyA hai| -to........? -ApakI putrI svecchA se usake sAtha gaI hai| --yaha tumhAre svAmI kA yuddha na karane kA bahAnA hai| --yaha vahAnA nahIM satya hai, rAjan ! -tumhAre kathana para mujhe vizvAsa nahIM hotaa| to phira Apako kaise vizvAsa hogA? rAjA puSpottara kucha dera taka vicAra-magna rhaa| vaha svayaM bhI yuddha ke pakSa meM nahIM thA kintu apamAna kA jIvana to mRtyu se bhI burA hai| putrI kA valAn apaharaNa ho jAya aura pitA dekhatA rahe, kucha na kara sake-isase bar3A apamAna isa pRthvI para aura kyA hogA? rAjA maunapUrvaka vicAra kara hI rahA thA ki eka strI ne praveza karake kahA--mahArAja kI jaya ho ! -kauna ho aura kahA~ se AI ho? --rAjA ne usa strI se puuchaa| -mahArAja ! maiM rAjakumArI padmA kI ora se AI haiN| -kyA samAcAra hai ? -kumArIjI ne Apake lie sandeza diyA hai| -kyA ? / dUtI ne vinayapUrvaka kahA-kumArIjI kA sandeza hai 'pitAjI ! zrIkaNTha ne merA haraNa nahIM kiyA hai, varan maiMne hI svecchA se unakA varaNa kiyA hai / aba ve hI mere pati haiN|' rAjA ne dUtI ko ghUrakara dekhA aura pUchA-tuma satya kaha rahI ho ? isameM koI cAla to nahIM hai ? -nahIM mahArAja ! merA kathana akSarazaH satya hai| isameM koI cAla nhiiN| -dRr3hatApUrvaka dUtI ne khaa| VG Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dUtI kI dRr3hatA se rAjA puSpottara Azvasta ho gyaa| putrI kI icchA jAnakara usane yuddha kA nirNaya tyAga diyA aura dhUmadhAma se vivAhotsava mnaayaa| samajhadAra mAtA-pitA vivAha sambandha meM putraputrI kI icchA ko hI prAthamikatA dete haiN| vivAhotsava manAkara puSpottara to vApasa ratnapura lauTa gayA, kintu java zrIkaNTha apanI nava-vivAhitA rAnI padmA ko lekara calane ko tatpara huA to rAjA kIrtidhavala ne use rokakara samajhAyAmitra ! tuma yahIM raho ! -kyoM ? -zrIkaNTha ne puuchaa| -vaitAdayagiri para tumhAre bahuta se zatru haiM / kumAra zrIkaNTha vicAra-magna ho gyaa| bAta yathArtha thii| kucha dera vAda volA-kintu maiM yahA~ bhI nahIM raha sktaa| vahana ke ghara bhAI kA sadaiva ke lie rahanA ucita nahIM hai / maiM kahIM aura calA jaauuNgaa| -kahIM dUsare sthAna para hI jAnA cAhate ho to tuma vAnaradvIpa cale jaao| -kIrtidhavala ne khaa| -vAnaradvIpa kahA~ hai ? rAkSasapati kahane lagA -vAnaradvIpa isa nagarI kI vAyavya dizA meM avasthita hai| isake atirikta varvara kula aura siMhala Adi mere dvIpa haiN| inameM se kisI eka meM rAjadhAnI banAkara tuma sukhapUrvaka nivAsa kro| kIrtidhavala ke snehasikta vacanoM se prabhAvita hokara zrIkaNTha ne vAnaradvIpa meM nivAsa karanA svIkAra kara liyaa| rAkSasapati ne use vAnaradvIpa kI kiSkivA nagarI ke siMhAsana para lAkara viThA diyA aura svayaM vApisa laMkA calA gyaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAnaravaMza kI utpatti | 17 kiSkidhA nagarI kI eka vizeSatA thI-vahA~ cAroM ora vAnaroM ke jhuNDa ke jhuNDa dhUmate dikhAI dete the| zrIkaNTha ne vicAra kiyAitane vAnaroM ko mAranA yA bhagAnA to asambhava hai / sAtha hI utpIr3ana karane se ye upadravI bhI ho jAyeMge aura hama logoM ko Tikane bhI nahIM . deMge / isalie inheM anna-pAnAdika dekara santuSTa rakhA jAya / santuSTa hone para ye mitra ho jAyeMge tathA bAhya zatruoM se nagara-rakSA karane meM sahAyaka siddha hoNge| aisA vicAra karake usane nagara meM ghoSaNA karAI-'rAjA zrIkaNTha vAnaroM ko anna-pAnAdika degaa| sabhI prajAjana bhI unako anna-pAna Adi dekara santuSTa kreN|" kahAvata hai--yathA rAjA tathA prjaa| java rAjA ne vAnaroM ko santuSTa karanA prArambha kara diyA to prajA bhI unakA satkAra karane lagI / vidyAdharoM ne una vAnaroM ke. citra dIvAloM para, chatra Adi : sabhI sthAnoM para aMkita kara diye / sampUrNa vAnaradvIpa meM vAnaroM ke citra dikhAI dene lge| ___vAnara cihnoM ke kAraNa yaha vidyAdhara jAti vAnaravaMzI ke nAma se loka-prasiddha huii| vAnara bhI samucita Adara-satkAra aura yatheSTa anna-pAnAdika pAkara santuSTa hue aura unake parama sahayogI mitra bana gaye / satya hai, jisako satkAra se santuSTa rakhA jAyegA vahI mitra vana jAyegA-cAhe vaha deva ho, manuSya ho athavA pazu / rAjA zrIkaNTha ke rAnI padmA se eka putra huA vajrakaNTha / vajra zrIkaNTha vaitAdayagiri ke meghapura nagara ke vidyAdhara rAjA atIndra kA putra thaa| ataH vaha svayaM vidyAdhara thA aura usake anucara Adi sabhI vidyAdhara the / unhIM vidyAdharoM ne vAnaroM ke citra yatra-tatra banAye the / , -sampAdaka Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) kaNTha yuddhapriya aura ati tejasvI kaa| usake parAkrama se zAsana sucArU rUpa se cala rahA thaa| __eka dina rAjA zrIkaNTha rAjasabhA meM baiThA thaa| usI samaya AkAza-mArga se kucha deva-dimAna jA rahe the| rAjA ne vAhara Akara vimAna dekhe to use jJAta huA ki ve sava nandIzvara dvIpa meM arhantoM kI vandanA ke lie jA rahe the| usake hRdaya meM bhI bhakti bhAva kA udreka huA aura vaha bhI apane vidyAvala ke sahAre unake pIche-pIche cala diyaa| zrIkaNTha vimAnoM ke pIche-pIche calA jA rahA thaa| usakI lagana arhanta parameSThI meM lagI huI thI / nagara, vana, saritA, parvata, sAgara pIche chUTate jA rahe the / ekAeka vaha aTaka gyaa| nIce dekhA parvata vizeSa-vAlmIki rAmAyaNa meM vAnaravaMza kI utpatti na batAkara vAnaroM ko devaputra hI batAyA hai| zrIrAma ke janma lene ke pazcAt brahmAjI ne devatAoM se kahA ki ve - apane hI samAna valazAlI putroM ko utpanna kreN| __ vahA~ RkSarAja jAmbavAna kI utpatti brahmAjI kI jaMbhAI se huI batAI gaI hai / indra ne vAlI ko utpanna kiyA aura sUrya ne sugrIva ko| hanumAna pavanadeva ke putra hue / vRhaspati kA putra tAra vAnara thA, kuvera kA putra gaMdhamAdana tathA vizvakarmA kA putra nala / agnideva kA putra nIla thA tathA azvinIkumAroM ke mainda aura dvivida / varuNa kA putra supeNa thA aura parjanya kA zarabha / inake atirikta anya devatAoM ne aura bhI karor3oM vAnaroM kI utpatti kii| ye sabhI icchAnusAra rUpa banAne vAle, ati parAkramI aura cAhe jahA~ A-jA sakate the / indra putra vAlI aura sUrya putra sugrIva donoM paraspara bhAI the| isa prakAra bhAlU, vAnara tathA golAMgUla (laMgUra) jAti ke karor3oM vIra bhItra hI utpanna ho gye| [vAlmIki rAmAyaNa, bAlakANDa] Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAnaravaMza kI utpatti | 16 zikhara-koI muni bhI nahIM, phira kyA kAraNa hai ? tava taka mAno usakI zakti cuka gaI, vaha skhalita hokara nIce A pdd'aa| socane lagA-'yaha maiM kahA~ gira gayA ? kahA~ calA gayA merA vidyAvala ?' tabhI usake mAnasa meM Agama kA aTala vAkya ubharA-'mAnuSottara parvata kA ullaMghana manuSya nahIM kara sakate / ' puna: vicAradhArA umar3I'to yaha puSkaravara dvIpa hai aura yaha mAnuSottara parvata / ' zrIkaNTha deva vimAnoM ko jAte dekha rahA thA aura citta meM kheda kara rahA thA-hAya ! maiM Aja deva-darzanoM se vaMcita raha gayA / maiM alpa tapasyA vAlA huuN| tapasyA zabda mAnasa meM Ate hI zrAmaNI dIkSA lene ko dRDha saMkalpa hRdaya meM jAga utthaa| usane pravrajyA lI aura kaThora tapazcaraNa ke phalasvarUpa siddha gati paaii| usake bAda vajrajaMgha Adi aneka rAjA kiSkiMdhA nagarI ke siMhAsana para suzobhita hote rahe / ___ tadanantara tIrthakara munisuvrata prabhu ke zAsana kAla meM ghanodadhi nAma kA rAjA kiSkidhA nareza huaa| kItidhavala ke rAkSasavaMza meM bhI kula paramparA se aneka rAjA hue aura ghanodadhi kA samakAlIna laMkAnareza taDitkeza thaa| unake putroM kiSkidhi (ghanodadhi kA putra)-aura sukeza (taDitkeza kA putra) meM bhI kula paramparA se calI AI gaharI mitratA thii| -triSaSTi zalAkA 7/1 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI indra vaitADhayagiri ke rathanUpura nagara meM parAkramI vidyAdhara rAjA azanivega apane donoM aMti baliSTha putroM-vijayasiMha aura vidyudvagake sAtha zAsana karatA thaa| usI parvata para Adityapura meM mandaramAlI nAma ke vidyAdhara nareza kA zAsana thaa| usane apanI putrI zrImAlA kA svayaMvara kiyaa| _svayaMvara meM aneka vidyAdhara rAjA Aye / 'kiSkidhA kA adhipati kiSkidhi, laMkAdhipati sukeza aura rathanUpura ke rAjakumAra vijayasiMha Adi bhI sammilita hue| __ varamAlA hAtha meM lekara zrImAlA ne svayaMvara maNDapa meM padArpaNa kiyaa| eka-eka vidyAdhara para dRSTi nikSepa karatI huI vaha Age var3hatI jA rahI thii| jisake sAmane se vaha Age bar3ha jAtI usI kA citta kheda-khinna ho jaataa| ___ zrImAlA kiSkidhi kumAra ke sammukha pahu~cI to khar3I raha gii| usane varamAlA DAla dI-kiSkidhi ke kaNTha meM / kiSkidhi ke kaNTha meM varamAlA dekhakara rathanUpura kA rAjakumAra vijayasiMha garvapUrvaka garajA -isake pUrvajoM ne to cirakAla se vaitADhayagiri chor3a diyA hai| ise yahA~ kisane bulAyA ? Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI indra | 21 kiSkidhi ke pakSadharoM ne pratiprazna kiyA-to kyA ye vidyAdhara nahIM rahe / inakA kula vidyAdhara kula nahIM hai ? -hA~, ava ye vidyAdhara nahIM rhe| inheM vidyAdhara samAja se alaga samajhA jAtA hai| . -tumhAre samajhane kA kyA mUlya ? -abhI patA laga jAtA hai / dekhU kaise tuma isa sundarI ko apane sAtha le jAte ho? -isameM kyA kaThinAI hai, kanyA ne jisakA varaNa kiyA vahI usakA pati-aura pati ko adhikAra hai ki patnI ko apane ghara le jaay| -strI-ratna ko prApta karane ke lie vAhuvala caahie| -vaha hamameM yatheSTha mAtrA meM hai| svayaMvara maNDapa meM upasthita rAjA do daloM meM vibhakta ho gayeeka vijayasiMha ke pakSa meM to dUsare usake virodhii| vijayasiMha ne zastra uThAkara AhvAna kiyA--dikhAo apanA bl| ____astra-zastra bAhara nikala aaye| vIra eka-dUsare ko cunautI dene lge| yuddha kA prArambha kiyA vijayasiMha ne| usane Age bar3hakara kiSkidhi kumAra para prahAra kara diyA / eka talavAra kA camakanA thA ki asaMkhya talavAreM camaka utthiiN| svayaMvara-sthala raNasthala bana gayA / / dAsiyA~ aura nArI samudAya kumArI zrImAlA ko lekara antaHpura meM jA chipI / raha gaye vahA~ yuddhapriya subhaTa / subhaTa paraspara yuddha karane lge| rakta kI dhArAe~ pRthvI para vaha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calI / bhayaMkara sammAna meM bhUmi para girA ke vidyAdhara 22 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) calIM / bhayaMkara saMgrAma meM kiSkidhi ke anuja andhaka ne vijayasiMha kA mastaka khaDga prahAra se bhUmi para girA diyaa| vijayasiMha ke dharAzAyI hote hI isake pakSa ke vidyAdhara maidAna chor3akara bhAga gaye aura zrImAlA ko lekara kikidhi apanI nagarI ko calA aayaa| ____putra kI mRtyu ne rAjA azanivega ke hRdaya meM krodha kI agni prajvalita kara dii| kupita hokara vaha sainya sahita nikalA aura kiSkiMdhA nagara para mahAkAla kI bhA~ti TUTa pdd'aa| vijayasiMha kA kaNThaccheda karane vAle andhaka kA sira usane dhar3a se ur3A diyaa| zatru pracaNDa aura durdamanIya thA, ataH kiSkighApati apane parivAra ko lekara pAtAla laMkA bhAga gyaa| bhayabhIta hokara sukeza bhI laMkA chor3akara pAtAla laMkA jA phuNcaa| siMhAsanoM ko rikta dekhakara azanivega kA krodha zAnta ho gyaa| usane niryAta nAma ke vidyAdhara ko laMkA ke siMhAsana para viThAyA aura vApisa rathanUpura lauTa aayaa| kucha samaya pazcAta azanivega apane eka anya putra sahasrAra ko rAjya sauMpa kara pravajita ho gyaa| usa siMhAsanoM kAlakA jA phuNcaa| bhayabhIta dhApati apane pAtAla laMkA meM nivAsa karate hue sukeza ke indrANI nAma kI rAnI se mAlI, sumAlI aura mAlyavAna tIna putra hue tathA kikidhi ke zrImAlA se AdityarAjA aura RkSarAjA do putra hue / anukrama bAlaka yuvA ho gayA aura RkSarAjA putra hue tathA kiAma kI ___eka bAra kiSkridhi arhata bhagavAna kI vandanA karake lauTa rahA thA ki mArga meM use madhu nAma kA parvata dikhAI diyaa| vahA~ udyAna meM krIr3A karate hue use bahuta zAnti milii| usane parivAra sahita Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . nakalI indra | 23 vahIM sthAyI nivAsa sthAna banA liyA aura eka nagarI kI racanA kI jo usI ke nAma para kiSkidhinA (kiSkridhA) khlaaii| sukeza ke tInoM balavAna putroM ne nirghAta vidyAdhara ko laMkA se nikAla bAhara kara diyaa| tadanandara laMkApurI kA rAjA mAlI bana gayA aura kiSkidhinA (kiSkidhA) kA AdityarAjA / kI rAnI vittamakukSi meM abadri ke rathanUpura ke adhipati sahasrAra kI rAnI vittasundarI ne eka rAta ko svapna dekhA ki koI uttama deva cyava kara usakI kukSi meM avatarita huA hai / garbhAvasthA meM rAnI ko vicitra dohada' huA-'maiM indra ke sAtha ramaNa kruuN|' apanI icchA na to vaha kisI se kaha sakatI thI aura na hI isake pUrNa hone kI AzA thii| garbhavatI apane dohada ko hRdaya meM hI davAye rahI / pariNAmasvarUpa usakA zarIra durbala hotA calA gayA, mukha kI kAnti kSINa ho gii| __ sahasrAra rAjA ne rAnI se isa durbalatA kA kAraNa pUchA to pahale to vaha TAlamaTola hI karatI rahI parantu vizeSa Agraha para usane nIcA mukha karake dhIre se dohada ko vAta pati ko batA dii| pati ne vidyAvala se indra kA rUpa banAkara patnI kA dohada pUrNa kiyaa| garbhakAla vyatIta ho jAne para rAnI cittasundarI ne eka parAkramI putra ko janma diyaa| dohada ke anusAra putra kA nAma rakhA gayA 'indra' / indra yuvA ho gayA to rAjA sahasrAra use siMhAsana sauMpakara svayaM dharma-pAlana meM dattacitta ho gyaa| 1 dohada-garbhavatI kI tIna abhilApA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) indra ne apane parAkrama se vaitAdayagiri ke sabhI vidyAdhara rAjAoM ko adhIna kara liyaa| aba vaha svayaM ko sacamuca kA indra samajhane lagA / usane indra ke samAna hI sAta prakAra kI senA tathA usake sAta senApati, tIna prakAra kI pArpada, apane mukhya astra kA nAma vajra, hAthI kA nAma airAvaNa, vArAMganA (rAja-nartakI) kA nAma rambhA, mantrI kA nAma vRhaspati aura pattisainya ke nAyaka kA nAma naigamepI rakha diyA / isa prakAra vaha svayaM ko indra mAnakara zAsana saMcAlana karane lagA / usake cAra dikpAla the-- soma, yama, varuNa aura kubera / soma thA jyotiHpura ke rAjA mayUradhvaja aura rAnI Aditya kIrti kA putra | vaha pUrva dizA kA dikpAla vanA / dakSiNa dizA kA dikpAla thA foforaApuro ke rAjA kAlAgni aura unakI rAnI zrIprabhA kA putra yama / meghapura ke rAjA megharatha kI rAnI varuNA ke putra varuNa ne pazcima dizA kA dikapAlatva grahaNa kiyA aura kAMcanapura ke rAjA sura kI rAnI kanakAvatI ke putra kubera ko uttara dizA kA dikpAlatva milA / dikpAla Adi sabhI samRddhiyoM se vibhUSita hokara vaha rAjya karane lagA / apane indrapane ke abhimAna meM vaha kisI ko apane sammukha azva, hAthI Adi para na baiThane detA, sabhI kA tiraskAra karatA, kisI ko kucha na samajhatA / usakA yaha abhimAna laMkApati mAlI ko sahana na ho sakA / mAlI ne usakI avahelanA prArambha kara dI / pariNAmasvarUpa yuddha kA samucita kAraNa utpanna ho gayA / mAlI ne rAkSasoM aura vAnaroM kI senA sajAI aura yuddha hetu vaitAdayagiri kI ora cala diyA / usa 1 vAnara se abhiprAya pazu se nahIM, varan vAnaravaMzI vidyAdharoM ne hai 1 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI indra | 25 samaya aneka apazakuna hue kintu sabakI avahelanA karake mAlI apane bhAI sumAlI ke sAtha usI prakAra calA jaise pataMgA dIpaka kI ora jAtA hai / rathanUpura ke bAhara mAlI kI senA ko dekha kara indra bhI apane samasta lokapAloM, senApatiyoM aura sainya sahita raNakSetra meM A DaTA | raNabherI bajI aura yuddha prArambha ho gayA / kabhI mAlI kI senA bhaMga hotI to kabhI indra kI / donoM ora ke subhaTa jI-jAna se lar3a rahe the / 1 1 indra aura mAlI meM ghora saMgrAma hone lagA / donoM hI dUsare kA bacAte aura apanA prahAra karate / indra ne apane vajra nAma ke astra kA prayoga kiyA aura mAlI raNabhUmi meM dharAzAyI ho gayA / rAjA ke bhUmi para girate hI senA kA manovala TUTa gayA / rAkSasa aura vAnara vIra prANa bacAkara idhara-udhara bhAgane lage / sumAlI bhI bhAgA aura pAtAla laMkA meM jA chipA / ' indra ne vijayI hokara kauzikA kI rAjA vizravA ke putra vaizramaNa ko svarNapurI diyA / kukSi se utpanna yakSapura ke laMkA kA adhipati banA laMkA vijaya hote hI indra ko akSaya bhagavAna ajitanAtha ke zAsanakAla se kSatriyoM kI akSaya nidhi kA svAmI bana gayA indra ! 1 devoM kI prArthanA para devaloka kI ora ne yuddha kiyA / yuddha meM mAlI mArA laMkA bhAga Aye / dhanarAzi kI prApti huI / saMcita kI huI rAkSasavaMzI jAtI huI rAkSasa senA se viSNu gayA aura mAlyavAna tathA sumAlI [ vAlmIki rAmAyaNa : uttarakANDa ] Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) indra kI eka anya vibhUti aura hotI hai akSaya kopa ! vaha bhI isa (nakalI) indra ke pAsa ho gii| ava kyA kamI thI usake indra hone meN| vaha pUrNarUpa se svayaM ko indra mAnatA aura usake sevaka svayaM ko sAkSAta indra ke hI sevaka / indra ava sukhapUrvaka niSkaMTaka rAjya karane lgaa| triSaSTi zalAkA 7/1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 4 : rAvaNa kA janma pAtAla laMkA meM sumAlI kI patnI prItimatI ne eka putra ko janma diyA / usakA nAma rakhA gayA ratnazravA / yuvAvasthA prApta karake kumAra ratnazravA eka vAra vidyA siddha karane ke lie kusumodyAna maiM gayA / vahA~ ekAnta meM vaha Asana jamAkara baiThA / hAtha meM akSamAlA, nAsAgra dRSTi, hRdaya meM mantra kA dhyAna karatA huA vaha citra-sA pratIta hotA thA / usI samaya nirdoSa aMgavAlI eka divya kumArI usake sammukha AI aura bolI - mAnava sundarI nAma kI mahAvidyA maiM tumheM siddha ho gaI hU~ | ratnazravA ne japa chor3akara sundarI kI ora dekhA aura pUchA--- mahAbhAge ! Apa kauna haiM ? yuvatI ne apanA paricaya diyA maiM kautukamaMgala nagara ke svAmI vidyAdhara rAjA vyomavindu kI putrI kekasI huuN| merI bar3I bahana kauzikA kA vivAha yakSapura ke rAjA vizravA ke sAtha huA thA / usakA putra vaizramaNa isa samaya laMkA kA rAjA hai / kisI nimittajJAnI ke kathanAnusAra mere pitA ne mujhe tumako arpita kara diyA, isIlie maiM tumhAre pAsa AI hU~ / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sumAlI putra ratnazravA ne apane vandhu-bAndhavoM ko bulAyA aura sabake samakSa usake sAtha vivAha kara liyaa| kekasI aura ratnazravA sukha-bhoga meM lIna ho gye| eka rAtri ko kekasI ne svapna dekhA ki 'usake mukha meM koI eka mahAvalazAlI kezarIsiMha praveza kara gyaa|' rAtri kA antima prahara thA kekasI kI nidrA bhaMga ho gii| gayA para paDI-par3I isa vicitra svapna para vicAra karane lgii| prAtaHkAla apanI utsukatA pati ke samakSa prakaTa kI to ratnazravA ne svapna kA phala batAyA-'tumhAre udara se advitIya parAkramI putra hogaa|' kekasI ne mahAsatvazAlI garbha dhAraNa kiyA / garbha ke kAraNa usakI ceSTAe~ hI badala gii| mahala meM aneka darpaNa hote hue bhI talavAra kI camaka meM vaha apanA mukha dekhatI, vANI meM krUratA A gaI, gurujanoM kA Adara aura unako mastaka jhukAnA usane vanda kara diyaa| vaha itanI niDara ho gaI ki indra ko bhI AjA dene kI usakI abhilApA hone lgii| usake hRdaya meM bAra-bAra zatruoM ke sira pairoM se kucalane kI icchA hotI / usake pariNAmoM meM krUratA, raudratA aura hiMsakapane kA samAveza ho gyaa| yaha sava garbhastha zizu kA prabhAva thA jo mAtA kI pravRttiyoM meM - parilakSita ho rahA thaa| hiMsakapalane kI icchA ho sake hRdaya meM bAra bhI AjA ne kara diyaa| 1 Aja bhI pratyeka garbhiNI mAtA para usake garbhastha zizu kA prabhAva par3atA hai| usakI cittavRttiyoM meM parivartana ho jAtA hai / yaha vAta dUsarI hai ki parivArIjana una badalI huI pravRttiyoM para dhyAna na deN| Agata ziza kaisA hogA-pApI yA puNyAtmA, sadAcArI yA durAcArI-isakA patA . gabhiNI kI cittavRtti se lagAyA jA sakatA hai kintu kucha ajJAnavaza aura kucha bhautikatA kI cakAcauMdha meM parivArI jana. garbhiNI kI cittavRtti aura kriyA-kalApoM kA sUkSma adhyayana nahIM kara pAte / -sampAdaka Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA janma | 26 garbhakAla vyatIta hone para zatruoM ke Asana kampAyamAna karatA huA, caudaha hajAra varSa kI Ayu vAlA putra kekasI kI udaraguhA se bAhara AyA / ati parAkramI zizu zaiyA para par3ate hI hAtha-pairoM ko vega se calAne lagA / acAnaka hI uchalakara vaha khar3A ho gayA tathA cAroM ora dRSTi daur3Akara dekhane lagA - mAno vaha kucha khoja rahA ho / zizu kI ina vicitra aura adbhuta kriyAoM ko mAtA kekasI tathA anya upasthita dAsiyA~ vismita hokara dekha rahI thIM / unake netra khule ke khule raha gaye aura dRSTi zizu para jama gaI / zizu ina sabase nirlipta sacamuca hI kucha khoja rahA thA / ekAeka usakI A~khoM meM camaka A gaI / vaha uchalA aura sirahAne gavAkSa meM rakhA bhImendra dvArA pradatta navamaNi hAra uThAkara apane gale meM DAla liyA / kekasI ne ati vismita hokara pati ratnazravA ko bulAkara kahA- nAtha ! dekhie apane putra kI adbhuta krIr3AyeM / prasuti zayyA para hI uThakara khar3A ho gayA aura kula paramparA se AyA huA navamaNi hAra bhI sahaja hI kaNTha meM dhAraNa kara liyA / ratnazravA bhI putra ko vismita hokara dekhane lagA / zizu ke mukha 1 bhImendra rAkSasadvIpa ke ati prAcIna adhipati the / inhoMne hI rAkSasa vaMza ke pravartaka meghavAhana ko bhagavAna, ajitanAtha kI dharmasabhA meM laMkA aura pAtAla laMkA kA rAjya tathA rAkSasI vidyA dI thI, jisake kAraNa hI meghavAhana kA vaMza rAkSasavaMza kahalAyA / usI samaya unhoMne yaha navamaNi hAra bhI diyA thaa| isa hAra kI vizeSatA yaha thI ki eka hajAra nAgakumAra deva isakI rakSA karate the aura rAvaNa se pahale koI bhI rAkSasavaMzI ise dhAraNa nahIM kara sakA thA / (dekhie isI pustaka meM 'rAkSasavaMza kI utpatti' aura triSaSTi zalAkA parva 2. sarga 5) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 | jaina kathAmAlA (rAma kayA) para dRr3hatA aura darpa spaSTa dikhAI par3a rahe the| navamaNiyoM meM usake nau mukha jhilamilA rahe the / kekasI se bolA____-priye ! yaha putra to mere hRdaya meM bhI kautUhala utpanna kara rahA hai| isa navamaNihAra ko Aja taka hamAre kula meM koI dhAraNa na hai| priye ! yaha pAkekasI se bolii| navamaNiyoM skaa| -kyoM? --yahI jijJAsA mere pitA sumAlI ne bhI eka zramaNamuni ke samakSa prakaTa kI thii| -to unhoMne kyA batAyA ? -muni cAra jJAna ke dhArI the| unhoMne batAyA-'isa navamaNi hAra ko dhAraNa karane vAlA arddhacakrI hogaa| isase kama puNya vAlA jIva ise dhAraNa nahIM kara sktaa|' putra ko arddhacakkI jAnakara kekI ke mukha para prasannatAyukta darpa A gayA / vaha zizu ko bar3e sneha se dekhane lgii| pitA ratnazravA ne hAra meM putra ke mukha prativimvoM ke kAraNa vAlaka kA nAma dazamukha rakha diyaa| 1 eka mukha to vAlaka kA thA hI aura nau maNiyoM meM usake muMkha ke nau hI prativimba jhalaka rahe the / ataH bAlaka ke dasa mukha dikhAI par3ate the| -sampAdaka uttara purANa ke anusAra rAvaNa ke pUrvajoM kA varNana isa prakAra hai isI (jambUdvIpa ke) bharatakSetra ke vijayArddha parvata kI dakSiNa zreNI meM meghakUTa nAma kA nagara hai / isa para rAjA vinami ke vaMza meM utpanna huA sahannagrIva nAma kA vidyAdhara rAjA rAjya karatA thaa| usake bhAI kA putra bahuta balavAna thA isalie usane kodhita hokara sahasragrIva Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA janma | 31 zizu dazamukha zanaiH-zanaiH bar3hane lgaa| mAtA-pitA apane bhAvI arddhacakrI putra ko dekhakara Ananda vibhora ho jAte / kekasI sUrya ko svapna meM dekhakara puna: garbhavatI huI aura bhAnukarNa nAma ke putra ko janma diyaa| isakA loka prasiddha dUsarA nAma kumbhakarNa pdd'aa| candramA ke samAna nakhavAlI eka putrI candranakhA kI mAtA bhI kekasI vanI aura yaha kanyA sUrpanakhA ke nAma se jaga-prasiddha huI / tadanantara kekasI ne svapna meM candramA dekhA aura usake eka putra janmA jo vibhISaNa nAma se jAnA gyaa| ko nikAla diyaa| sahasragrIva vahA~ se calakara laMkApurI meM AyA aura usane vahA~ tIsa hajAra varSa taka rAjya kiyaa| usake putra kA nAma zatagrIva thA aura usane paccIsa hajAra varSa taka rAjya kiyA / usake vAda usake putra pacAsagrIva ne vIsa hajAra varSa taka aura usake putra pulastya ne pandraha hajAra varSa taka rAjya kiyA / pulastya ke meghazrI nAma kI eka rAnI thii| usake udara se dazAnana nAma kA putra huA / isakI utkRSTa Ayu caudaha hajAra varSa kI thii| vizeSa-rAnI meghazrI ke udara se janma lene vAlA dazAnana pUrvabhava meM saudharma devaloka meM deva thA aura usase pahale janma meM dhAtakIkhaNDa dvIpa ke sAra samuccaya deza ke nAkapura nagara kA rAjA naradeva thaa| naradeva ne anaMta gaNadhara se pravrajyA lI kintu capalavega vidyAdhara rAjA kI samRddhi dekhakara nidAna kara liyaa| isI kAraNa yaha prati vAsudeva dazAnana bnaa| (parva 68 zloka 3-7) vAlmIki rAmAyaNa meM rAvaNa ke janma kI dUsarI ghaTanA dI gaI hai| mAtA kA nAma to kekasI hI hai kintu pitA muni vizravA batAye gaye hai / saMkSepa meM ghaTanA isa prakAra hai eka bAra sumAlI apanI putrI kekasI ko sAtha lekara vAhara nikalA / usakI dRSTi puSpaka vimAna meM baiThakara pitA se milane ke lie Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) meM baiThe vyakti kA unake jIvana se aisA sambandha hai / vaha apanI utsukatA na roka sakA / AgrahapUrvaka bolA--mAM, tuma mujhe pUrI bAta vtaao| -kyA lAbha hogA, putra ? -- kekasI ne ThaNDI mA~sa lekara khaa| -lAbha ? hamAre zatruoM kA vinAza hogA! -bahuta valazAlI haiM, ve loga ! -~-mujhame adhika nahIM / tuma batAo to sahI / yadi apane kula ke apakArI aura zatruoM ko mRtyu zaiyyA para nahIM sulA diyA to apanA putra mata smjhnaa| -kahate-kahate rAvaNa kI sukhamudrA raudra ho gii| kekasI ne samajha liyA ki aba samaya A gayA hai| putroM ko sava kucha batA denA caahie| dIrtha nizvAsa lekara bolI-tuma nahIM mAnate, tosuno yaha sampUrNa rAkSasadvIpa aura laMkA nagarI kula-paramparA se tumhAre pUrvajoM ke adhikAra meM thii| kintu rathanUpura ke rAjA indra ne tumhAre pitAmaha ke jyeSTha vandhu mAlI ko mArakara laMkA kA rAjya vizravA ke putra vaizravaNa ko de diyaa| tumhAre pitAmaha aura pitA yahA~ pAtAla laMkA meM dInatApUrvaka apane dina vyatIta kara rahe haiN| apane hI kulakramAgata rAjya . para kisI dUsare ko AsIna dekhakara mere hRdaya meM kA~TA sA khaTakatA rahatA hai lekina valavAna zatru kA koI kare bhI kyA? kyA bigAr3a sakatA hai.usakA? hama loga nirbala haiM isIlie to __ yahA~ muMha chipAye jaise vila meM par3e haiN| nirvalatA kA Aropa sunakara vibhIpaNa kI mukha-mudrA bhIpaNa ho __gaI, kaThora svara meM kahane lagA -kyA kaha rahI ho, mA~ ? hama loga aura nirbala ? bar3e bhAI hama loga kA koI kAra meM bila meM para Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA - siddhi | 35 dazamukha ke samakSa indra, vaizravaNa aura vidyAdhara kyA haiM ? tinake haiM, tinake ! phU~ka mArate hI ur3a jAyeMge; aura mAtezvarI ! dazamukha kI bAta hI kyA yadi bar3e bhAI kumbhakarNa hI kupita hokara pRthvI para padAghAta kara deM to samasta rAjA aura vidyAdhara siMhAsanoM se lur3haka - kara bhUmi para lauTane lgeNge| jananI ! maiM to sabase choTA hU~ / mujhe hI AjJA de to yaha vibhISaNa aisA bhISaNa tUphAna vana jAyegA ki ina sabhI ke mastaka tere caraNoM meM pake AmoM kI bhA~ti A gireMge / kopAveza meM hAtha malatA huA kumbhakarNa bolA- - eka vAra AjA to de do 'mAtezvarI ! sabhI zatruoM ko niHzeSa karake tumhAre hRdaya kI zalya ko sadA-sadA ke lie nikAla dUMgA / hoTha cavAte hue rAvaNa ne garjanA kI mA~ ! tuma vajra samAna kaThora zalya se apane hRdaya ko bIMdhatI rahIM aura hamase kahA taka nahIM / ina indrAdika vidyAdharoM ko to maiM bhujAoM se hI niSprANa kara dUMgA / astroM kI AvazyakatA hI kyA hai ? tuma mujhe AzIrvAda de do, basa ! tInoM putroM ko zAnta karate hue kekasI ne kahA * putro ! maiM jAnatI hU~ ki tuma tInoM asAdhAraNa valI ho kintu krodhAveza meM viveka ko bhUla rahe ho / jaisA zatru ho, usake mArane kA upAya bhI vaisA hI honA cAhie / indra Adi sabhI aneka vidyAoM ke svAmI haiM / unheM vidyAvala se hI parAsta kiyA jA sakatA hai / tuma bhI apanI kula paramparA se prApta vidyAoM ko siddha karo / tabhI zatruoM se ulajhanA / saphalatA ke lie vidyAvala anivArya hai / AjJAkArI putroM ne mAtA kI icchA zirodhArya kI aura vidyAsiddhi ke lie bhIma nAmaka bhayaMkara vana meM pahu~ce / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) tInoM bhAI dazamukha, bhAnukarNa (kumbhakarNa) aura vibhIpaNa tathA vahana candranakhA (sUrpanakhA) kAla kramAnusAra yuvAvasthA meM praveza kara gye| tInoM sahodara bhAI solaha dhanuSa se kucha adhika UMcI kAyA vAle the| unhoMne astra-zastra saMcAlana, yuddha-vidyA, kUTanIti Adi sabhI kalA aura vidyAoM meM nipuNatA prApta kara lii| tripapTi zalAkA 71 -~-uttarapurANa, parva 68, zloka 3-12 jAte hae vaizravaNa para par3a gii| vaisA hI tejasvI putra prApta karane ke lie usane apanI kanyA ko vizravA muni ke pAsa bhejA / jisa samaya kekasI Rpi ke pAsa pahuMcI to dAruNa belA thii| usa kAla meM garbha dhAraNa karane ke kAraNa usakA putra dasa grIvA vAlA aura krUrakarmI dazagrIva (prasiddha nAma rAvaNa) humA / dUsarI bAra garbha dhAraNa karane para vizAla zarIra vAlA kumbhakarNa; tIsarI bAra janma liyA vikarAla mukha vAlI putrI zUrpaNakhA ne aura cauthI bAra dharmAtmA vibhIpaNa ne| sumAlI kI putrI kekasI Rpi vizravA ke Azrama meM hI rahane lgii| [vAlmIki rAmAyaNa : uttarakANDa] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-siddhi - -mAtA, AkAza meM bar3I tejI se ur3atA huA yaha vimAna / kisakA hai ? -vaizravaNaM' kaa| -vaizravaNa kauna hai, mA~ ? / -merI bar3I vahana kauzikA kA putra / -phira yaha hamase milane kyoM nahIM AtA ? -hamase zatrutA rakhatA hai, isIlie / - kyoM ? -yaha eka lambI kahAnI hai, sunakara kyA karoge, beTA ! jAne do, hRdaya ke purAne ghAva phira TIsane lgeNge| -kahate-kahate kekasI kI A~kheM Davar3avA aaiiN| mAtA kI dazA dekhakara tInoM bhAI-dazamukha, kumbhakarNa aura vibhISaNa-isa ghaTanA ko sunane ke lie Atura ho gye| dazamukha (rAvaNa) ne to jijJAsApUrvaka usa nabhogAmI vimAna ke bAre meM yoM hI pUcha liyA thA / use kyA mAlUma thA ki isa vimAna aura vimAna 1 kekasI ko vaizravaNa vizravA RSi ke Azrama meM hI dikhAI diyA thA / [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bhayaMkara bhImavana' ke ativikaTa bhAga meM rAvaNa, kumbhakarNa aura vibhISaNa tInoM bhAI mantra - jApa hetu Asana lagAkara jama gaye / hAtha meM akSamAlA, nAsAgra dRSTi aura zveta vastra dhAraNa kiye bhAiyoM ne do pahara meM manavAMchita phala dene vAlI aSTAkSarI vidyA hue tInoM siddha kara lI aura tatpazcAt daza hajAra japa ke vAda phala dene vAle SoDazAkSarI mantra kA japa karanA prArambha kiyA / usI samaya jambUdvIpa kA adhapati anAdhRta nAma kA yakSa (deva) apane parivAra sahita vahA~ krIr3A karane aayaa| tInoM tapasviyoM ko vidyA siddha karate dekha vaha cauMkA / unheM calita karane ke lie usane upadrava prArambha kiye / anukUla aura pratikUla sabhI upadravoM ko tInoM bhAI sahate rahe, tanika bhI vicalita hue kintu jaba deva ne mAyAracita, rAvaNa kA sira vibhISaNa tathA kumbhakarNa ke Age aura kumbhakarNa tathA vibhISaNa kA sira rAvaNa ke Age rakhA to rAvaNa to avicalita rahA kintu vibhISaNa aura kumbhakarNa vicalita ho gaye / japa pUrNa hote hI AkAza se sAdhu-sAdhu kI dhvani huI aura rAvaNa ko prajJapti, rohiNI Adi eka hajAra vidyAe~ siddha ho gaI / saMvRddhi, jAMbhRNI, sarvahAriNI, vyomagAminI aura indrANI - ye pA~ca kumbhakarNa 1 tInoM bhAiyoM ( dazagrIvaM kumbhakarNa aura vibhISaNa) ne gokarNa nAmaka sthAna para tapasyA kI aura brahmAjI se varadAna prApta kiye / 2 2 rAvaNa ne garur3a, nAga, yakSa, daitya, dAnava, rAkSasa tathA devatAoM se avadhya [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] hone kA varadAna prApta kiyA / sAtha hI icchAnusAra rUpa dhAraNa karane kI yogyatA bhI / hI brahmAjI kI AjJA se sarasvatI [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] usakI jihvA para A baiThI / ataH usane vara mA~gA - 'maiM anekAneka varSa taka sotA hI rahU~ / ' brahmA ne evamastu 3 kumbhakarNa ke vara mA~gane se pahale kahA aura cale gaye / [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-siddhi | 37 ko aura siddhArthA, zatrudamanI, nirvyAghAtA tathA AkAzagAminI-ye cAra vidyAe~ vibhISaNa ko prApta huiiN| . vidyAsiddha hone para anAdhRta yakSa ne apane aparAdha ke lie kSamA mA~gI aura mahAmanasvI rAvaNa ne use kSamA kara diyA / aparAdha ke prAyazcitta svarUpa usa yakSa ne vahA~ svayaMprabhA nagarI kI racanA kii| mAtA-pitA aura sabhI parivArI janoM ne vahA~ Akara tInoM bhAiyoM ko vidyAsiddhi ke upalakSa meM vadhAiyA~ dI aura bar3A utsava mnaayaa| tadanantara rAvaNa ne chaha upavAsapUrvaka candrahAsa khaDga siddha kiyaa| mandodarI surasaMgItapura ke vidyAdhara rAjA maya aura rAnI hemavatI kI aniMdya sundarI putrI thii| surasaMgItapura vaitADhayagiri kI dakSiNa zreNI kA samRddha nagara thA aura maya samartha vidyAdhara / use putrI ke , yogya vara kI khoja thii| usane donoM zreNiyoM ke sabhI rAjAoM aura rAja-putroM para dRSTi daur3AI kintu koI bhI use nahIM jNcaa| eka dina vaha mantrI se bolA--mantrivara ! putrI ke lie yogya vara dikhAI nahIM detaa| / mantrI ne uttara diyA-mahArAja ! Apa kheda na kreN| eka hajAra alabhya vidyAoM kA svAmI ratnazravA kA putra dazamukha sabhI prakAra 1 vibhISaNa ko usakI icchAnusAra bar3I se bar3I vipatti meM dharma se vicalita na hone vAlI buddhi prApta huI, sAtha hI amaratva / [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] 2 mandodarI kA pitA 'maya' (dAnava) kazyapa RSi kI patnI diti kA putra thA aura usakI patnI hemA apsarA thii| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) se kanyA ke upayukta vara hai| vaha devoM dvArA bhI akampita aura vidyAdharoM meM sarvazreSTha hai| -ApakI sammati sarvathA ucita hai|-raajaa ne sahamati dI aura apanI putrI sahita svayaMprabha nagara Akara rAvaNa ke sAtha kanyA kA vivAha kara diyaa| vivAhotsava karane ke vAda maya vidyAdhara to apane nagara ko calA gayA aura rAvaNa sundarI mandodarI ke sAtha sukhapUrvaka rahane lgaa| chaha hajAra vidyAdhara kanyAe~ megharava parvata ke eka sarovara meM jala-krIr3A kara rahI thiiN| ___rAvaNa bhI vahA~ krIr3A nimitta AyA / khecara kanyAoM ne surUpa aura zaktivAna yuvaka dekhA to kAmAbhibhUta ho giiN| kAmadeva ke pravala vega se lajjA tyAgakara kanyAe~ bolIM-he mahAbhAga ! hameM patnI rUpa meM svIkAra kro| acAnaka hI itanI striyoM kI praNaya yAcanA ne rAvaNa ko vismaya meM DAla diyaa| usake mukha se koI zabda hI na nikala' sakA / Atura kanyAoM ne hI puna: kahA-hamArI vinaya svIkAra kro| dazAnana ne una para eka dRSTi DAlI aura unheM svIkAra kara liyaa| vahIM una sabake sAtha gAMdharva vivAha kiyA aura vimAna meM viThAkara le claa| 1 mandodarI ke pANigrahaNa-saMskAra ke samaya hI maya ne amogha zakti rAvaNa ko dI jisake dvArA usane rAma ke anuja lakSmaNa ko mUcchita kiyA thaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-siddhi | 36 tava taka rakSaka rAjapurupoM ne una kanyAoM ke pitAoM ko jAkara batA diyA ki koI puruSa tumhArI kanyAoM ko lie jA rahA hai| yaha sunakara vidyAdharoM meM indra ke samAna tejasvI amarasundara anya sabhI vidyAdharoM ke sAtha rAvaNa ko mArane kI icchA se usakA pIchA karane lgaa| use dekhakara navoDhA kanyAoM ne kahA-svAmI ! yaha akelA amarasundara hI ajeya hai aura isa samaya to isake sAtha anya aneka vidyAdhara bhI haiM / ghora saMkaTa hai, vimAna kI gati bddh'aaie| rAvaNa khila-khilAkara ha~sa pdd'aa| volA-sundariyo ! hajAroM hariNoM ke lie siMha kI eka dahAr3a hI kAphI hotI hai / tuma sava dhairyapUrvaka merA vala dekho| aura rAvaNa ne vimAna dhImA kara diyaa| tava taka vidyAdhara rAjA samIpa A cuke the| rAvaNa ne unase zastra-yuddha ucita na samajhA aura prasvApana astra dvArA unheM mohita karake nAgapAza meM vA~dha liyaa| sabhI vidyAdhara vivaza ho gaye / unake mukhoM para kheda aura lajjA - ko rekhAe~ spaSTa dRSTigocara hone lgiiN| putriyoM se pitAoM kA duHkha na dekhA gayA aura unhoMne prArthanA karake unheM vandhanamuktaM karavA diyaa| vidyAdhara apane-apane nagara vApasa cale gaye aura rAvaNa svayaMprabha nagara meM A gyaa| chaha hajAra rAniyA~ mahaloM meM Ananda ke sAtha rahane lgiiN| paTarAnI mandodarI se rAvaNa ke do putra hue-indrajIta aura meghvaahn| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) kumbhakarNa kA vivAha kumbhapura ke rAjA manohara aura rAnI surUpanayanA kI putrI taDinmAlA ke sAtha huA tathA vibhISaNa kA vivAha vaitADhayagiri kI dakSiNa zreNI meM jyotiSapura nagara ke vidyAdhara rAjA vIra aura rAnI nandavatI kI putrI paMkajazrI ke sAtha / ' -triSaSTi zalAkA 72 1 kumbhakarNa kI patnI kA nAma vairocana kI dhevatI vajramAlA aura vibhISaNa kI strI kA nAma gandharvarAja zailUpa kI putrI saramA thaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] vizeSa-vAlmIki rAmAyaNa jaisA hI varNana tulasIkRta rAmacarita mAnasa meM bhI hai| kevala lakSmaNa ko mUcchita karane ke prasaMga meM antara hai / unheM indrajIta ne mUcchita kiyA thaa| [dekhie bAlakAMDa, dohA 176-182] Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA parAkrama kumbhakarNa aura vibhISaNa apane pitAmaha kI zatrutA bhUle nahIM the| unhoMne laMkApurI meM upadrava karanA prArambha kara diyaa| unake utpAtoM se taMga Akara eka dina vaizravaNa ne apanA dUta pAtAla laMkA meM samAlI ke pAsa bhejA aura kahalavAyA -.:... - -rAjan ! tuma to hamArI zakti ko jAnate ho| apane potoM vibhISaNa aura kumbhakarNa ko samajhA do, anyathA pAtAla laMkA se bhI nikAla diye jaaoge| rAjyasabhA meM rAvaNa bhI upasthita thaa| usane kupita hokara uttara diyA--dUta ! tumhArA svAmI vaizravaNa svayaM kisI kA nAma bhI hamako dhamakI dene kA sAhasa karatA hai / usase jAkara ko isa dhRSTatA kA daNDa dene rAvaNa svayaM A rahA hai| .... rAvaNa kI kupitaH mudrA dekhakara dUta calA AyA aura apane svAmI ko sampUrNa vRttAnta batA diyA / ... vaizravaNa krodhita hokara sainya sahita laMkA kA se bAhara nikalA to . rAvaNa sasainya usakA svAgata karane kA tayAra khaDA milaa| - yuddha prArambha ho gayA kintu rAvaNa ke hI rAkSasa subhaTo .. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ke samakSa vaizravaNa ke yoddhA na Tika sake / ve raNa-bhUmi chor3akara bhAga khar3e hue| vaizravaNa ne yaha dekhA to use vairAgya ho AyA aura vaha yuddhabhUmi chor3akara pravrajita ho gyaa|' pravrajyA kI khabara pAkara rAvaNa usake pAsa gayA aura aneka prakAra se bhaktipUrvaka vandana karake kahane lagA --bhAI ! maiM to tumhArA choTA bhAI huuN| tuma rAjya le lo| mujhe kSamA kara do| mujhe nahIM mAlUma thA ki tuma aise virAgI ho anyathA kabhI virodha na krtaa| rAvaNa muni vaizravaNa ke vAra-vAra caraNa pakar3akara vinatI karane lgaa| use apane kArya para bahuta lajjA thI kintu tadbhavamokSagAmI vaizravaNa muni kAyotsargapUrvaka dhyAnastha khar3e rhe| unhoMne eka zabda bhI nahIM khaa| nirAza rAvaNa hRdaya meM kheda karatA huA vahA~ se vApisa calA AyA aura laMkApuro ke siMhAsana para baiThakara rAjya. kArya kA saMcAlana karane lgaa| eka vAra puSpaka vimAna meM baiThakara rAvaNa sammetazikhara para arhantoM ke vandana hetu gyaa| vandanA karake java vApasa calane ko udyata huA to usake karNapuToM meM hAthI kI garjanA kA bhayaMkara svara par3A / svara ucca thA aura hAthI kI zakti evaM vizAla kAyA . 1 vaizravaNa ke sira para rAvaNa ne gadA kA prahAra kiyA / isase ve mUcchita ho gaye / devoM ne Akara vaizravaNa ko uThAyA aura nandanavana meM le jAkara saceta kiyaa| isake pazcAta pitA vizravA ke Agraha aura prArthanA para brahmAjI ne use kailAsa parvata ke samIpa yakSapurI kA zAsaka banA diyaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA parAkrama | 43 kA paricAyaka ! dazAnana kucha samaya taka ThagA-sA raha gayA / tabhI prahasta nAma ke anucara ne Akara kahA -deva ! jisa hAthI kI garjanA sunakara Apa vismita ho rahe haiM vaha ati vizAlakAya aura durdharSa hai / sAta hAtha U~cA aura nau hAtha lambA yaha gaja nahIM gajarAja airAvaNa ke samAna dikhAI par3atA hai|. ati svacchanda hokara vana meM vicaratA aura manamAnI krIr3Ae~ karatA ra hai / Aja taka koI ise vaza meM nahIM kara sakA hai| dazamukha ke bhujadaNDa phar3akane lge| vaha vahA~ se calA aura vana gajendra ko lIlAmAtra meM vazIbhUta karake usa para savAra ho gyaa| vizAlakAya gajarAja para baiThA huA dazAnana indra ke samAna suzobhita hone lgaa| sammeta zikhara se laMkA taka kA mArga usane gajarAja para savAra hokara taya kiyA aura pyAra se usakA nAma bhuvanAlaMkAra rakha diyA / prAtaHkAla rAvaNa rAjasabhA meM baiThA thaa| usI samaya dvArapAla se AjJA lekara vidyAdhara pavanavega ne sabhA meM praveza kiyA aura rAvaNa ko praNAma karake kahane lagA ---laMkeza ! kiSkidhirAjA ke putra-AdityarAjA aura RkSarAjA pAtAla laMkA se nikalakara kiSkidhA nagarI gaye the / vahA~ unakA yuddha yama ke samAna karAla yamarAjA se huaa| yamarAjA ne unheM parAsta karake bandI banA liyA aura unheM bhA~ti-bhA~ti ke narakatulya kaSTa de rahA hai| unako chur3Aie / ve Apake mitra haiM ataH unakA parAbhava ApakA bhI parAbhava samajhanA caahie| rAvaNa ne vidyAdhara ko Azvasta karate hue uttara diyA-- Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -bhadra ! tumhArA kathana yathArtha hai| maiM yama ko indrapurI kA rAstA dikhAne hetu abhI prasthAna karatA huuN| __ mahAvalI rAvaNa apanI senA sahita kirNikadhA kI ora cala diyaa| vahA~ yama dvArA nirmita naraka ke samAna hI bhA~ti-bhA~ti ke ghora kaSTa dene vAle sAta naraka dikhAI dikhAI diye / dazAnana ne ve sava naSTa kara diye aura AdityarAjA tathA RkSarAjA donoM kiSkidhi putroM ko mukta kraayaa| bhayabhIta hokara naraka-rakSaka vahAM se bhAga gaye aura yamarAjA ke pAsa jAkara pukAra karane lge| krodhita hokara yama senA sahita rAvaNa ke sammukha AyA aura apane vala ke anurUpa ghora yuddha karane lgaa| rAvaNa ne yuddha meM use parAjita kara diyA aura yama prANa bacAkara bhAga niklaa| 1 rAvaNa ko yama se lar3ane ke lie nAradajI ne prerita thaa| eka ora to unhoMne rAvaNa ko 'kyA martya-loka ke manuSyoM ko mArate ho? inheM mArane vAle yama para hI vijaya prApta kara lo' kahakara bhar3akAyA aura java rAvaNa yamaloka para car3hAI karane lagA to yama ko jAkara yaha batAyA ki 'rAkSasarAja rAvaNa Apa para vijaya prApta karane kI icchA se A rahA hai| yuddha ke daurAna yama ne jaba apanA kAladaNDa rAvaNa para mAranA cAhA to brahmAjI prakaTa hokara bole-'yamarAja! maiMne rAvaNa ko devatAoM se avadhya rahane kA varadAna diyA hai| yadi tumhAre kAla-daNDa se yaha mara gayA to aura na marA to donoM hI dazAboM meM merA vacana asatya ho jAyagA / isalie tuma isa para yamadaNDa kA prahAra mana karo !' brahmAjI kI bAta sunakara yamarAja ne apanA kAladaNDa rAvaNa para nahIM chor3A aura ve svayaM adRzya ho gye| pariNAmasvarUpa rAvaNa ne svayaM ko vijayI mAna liyaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA parAkrama | 45 sevaka kI daur3a svAmI taka / indra (rathanapura kA rAjA) kI sabhA meM jAkara usane hAtha jor3akara apanI durdazA batAte hue kahA ---svAmI ! rAkSasapati rAvaNa ne merA yamapanA bhulA diyaa| merA parAbhava karake rAjya chIna liyA aura prANa bacAne ke lie mujhe bhAgakara ApakI zaraNa meM AnA pdd'aa| ___ yamarAjA kI bAta sunakara indra kupita hokara rAvaNa se yuddha karane ko tatpara huA kintu usake mantriyoM ne aneka prakAra se samajhAkara use roka diyA / indra ne yama ko surasaMgItapura kA rAjya de diyaa| yama surasaMgItapura meM aura indra rathanUpura meM sukha-bhoga karane lgaa| svAmI bhI khuza aura sevaka bhI prasanna ! rAvaNa bhI kiSkridhApurI AdityarAjA ko aura RkSapura kSarAjA ko sauMpakara vApisa laMkApurI calA AyA / AdityarAjA kI rAnI indumAlinI se mahAbalavAna putra bAlI huA / vaha dRr3ha samyaktvI, saccA jinendra bhakta aura dharmAnurAgI thaa| paMca parameSThI ke atirikta kisI anya ko ArAdhya mAnakara mastaka na jhukAnA usakA niyama thaa| usake bAda indumAlinI ne sugrIva tathA zrIprabhA nAma kI kanyA ko aura janma diyaa| . RkSarAjA ke harikAntA nAma kI strI se nala aura nIla nAma ke jaga vikhyAta putra hue| apane ati valavAna aura yogya evaM samartha putra vAlI ko rAjya dekara AdityarAjA ne pravrajyA le lI aura tapa karake siddha gatiM prApta kii| ___ava kiSkidhA nagarI kA adhipati vAlI thA aura yuvarAja sugrIva ! -triSaSTi zalAkA 72 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vAharI zakti ke abhaya kI AvazyakatA nhiiN| --vAlI kA pratyuttara thaa| -dazAnana kI zaraNa le lIjie ApakA kalyANa hogaa| -jisane paMcaparameSThI kI zaraNa le lI hai, use kisI anya kI zaraNa kI kyA AvazyakatA ? dUta ! adhika vAtoM se kyA lAbha ? jAkara rAkSasendra se kaha do-bAlI use kabhI svAmI nahIM maanegaa| - vAlI kI spaSTokti ne dUta kI javAna vanda kara dI / vaha abhivAdana karake lauTa AyA aura rAvaNa ko sampUrNa sthiti se avagata karA diyaa| abhimAnI rAvaNa kA darpa jAga utthaa| vaha rAkSasa subhaToM ko lekara kiSkidhA para jA car3hA / vAnara-vIroM ne bhI cUr3iyAM nahIM pahanI huI thiiN| ve bhI astra-zastra se susajjita hokara raNabhUmi meM utara par3e aura lage rAkSasoM se jUjhane / donoM ora se bhayaMkara saMgrAma hone lgaa| vIroM ke rakta se pRthvI lAla ho gii| vAnara vIroM kI vikaTa mAra se rAkSasa senA vicalita hokara bhAga gaI / svayaM rAvaNa raNakSetra meM utarA aura bhayaMkara saMhAra karane lgaa| bhISaNa hiMsA ko dekhakara vAlI ke hRdaya meM asIma karuNA jAgrata huii| abhI taka usane zastra nahIM uThAyA thaa| vaha hiMsA se virakta thA / kisI bhI prANI ko du:khI dekhakara usakA roma-roma sihara utthtaa| yahA~ to hiMsA kA bhISaNa nRtya hI ho rahA thaa| karuNA vAlI ne rAvaNa ko lalakArA-- -laMkeza ! vivekI puruSa ekendriya jIva kI bhI vyartha hiMsA nahIM karate aura tuma yahA~ bhISaNa saMhAra kara rahe ho / yadi tumheM apane bala kA atyadhika darpa hai to Ao mujhase akele hI yuddha karake nirNaya kara lo| aneka prANiyoM ke hanana se kyA lAbha ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbalI bAlI | 46 rAvaNa garva meM cUra to thA hI / eka hajAra vidyA aura candrahAsa __ khaDga ko siddha karake vaha svayaM ko aparAjeya samajhane lagA thA / darpapUrNa garjanA karate hue kahane lagA -~~-hA~ ! tumhI ne merI AjJA kA ullaMghana kiyA hai| tumako hI apane caraNoM meM natamastaka karake mujhe zAnti milegii| yaha kahakara rAvaNa ne yuddha banda karane kA Adeza de diyaa| donoM ora ke subhaTa khar3e hokara apane svAmiyoM kA yuddha dekhane lge| aba yuddha prArambha huA-upazAnta kaSAyI vAlI aura prabala kapAyI rAvaNa ke madhya / zArIrika vala meM rAvaNa parAjita ho gayA to usane vidyA vala kA Azraya liyaa| eka-eka karake usane apanI sabhI vidyAoM kA prayoga kara liyA kintu paramAhata vAlI ke samakSa sabhI niSphala huii| kaSAyoM ke Aveza meM rAvaNa yaha bhUla gayA thA ki svayaM indra bhI zrAvakoM kA vandana karate haiM to ina kSudra vidyAoM kI ginatI hI kyA? lagAtAra parAjaya se khIjhakara rAvaNa hAtha meM candrahAsa khaDga lekara vAlI ko mArane ke lie daur3a par3A / vAlI ne sAdhAraNa lakar3I ke khambhe ke samAna use vA~e hAtha se uThAyA aura candrahAsa khaDga sahita bagala meM davA liyaa| vAnarendra bAlI use vagala meM davAe hue hI cAra samudra paryanta pRthvI kA cakkara lagAkara vahIM vApisa aayaa| taba taka rAkSasarAja usakI bagala meM davA huA chaTapaTAtA hI rahA / dayA karake vAlI ne rAvaNa ko chor3A to lajjAvaza nIcA mukha karake khar3A hI raha gyaa| bAlI ne hI use saMbodhita kiyA -he rAvaNa ! saMsAra meM paMca parameSThI ke sivAya koI bhI namaskAra yogya nahIM hai / tumhAre garva ko dhikkAra ho jo tumane sAdharmI bandhu Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ko dAsa banAne ke upakrama meM asaMkhya jIvoM kI hiMsA kara dI aura isa prakAra lajjita hue / maiM cAhU~ to tumheM cyUTI kI bhA~ti masala sakatA hU~ kintu tuma aura tumhAre pUrvajoM ke upakAroM ko smaraNa karake maiM tumheM chor3a detA huuN| rAvaNa lajjAvaza mukha nIcA kiye khar3A thaa| usake mukha se eka zabda bhI nahIM nikalA / vAlI ne hI punaH kahA___ dazAnana ! vijaya kauna nahIM cAhatA / tuma bhI vijayAbhilASI ho aura maiM bhI, kintu mujhameM aura tumameM antara hai| tuma isa jar3abhUmi ko jItanA cAhate ho aura maiM karmoM ko| maiM dIkSA le rahA hU~ aura tuma yaha rAjya saMbhAlo / merA anuja sugrIva tumhArI AjJA kA pAlana karatA huA yahA~ kA zAsana saMcAlana karatA rhegaa| yaha kahakara vAlo ne turanta gaganacandra munirAja ke caraNoM meM jAkara sayama grahaNa kara liyA / sugrIva ne rAvaNa ko apanI bahina zrIprabhA dekara santuSTa kiyA aura vAlI ke parAkramA putra candrarazmi ko kiSkidhA kA yuvarAja banA liyaa| 1 bAlI dvArA rAvaNa ke parAbhava ke sambandha meM yaha ghaTanA prasiddha hai eka vAra madonmatta huA rAvaNa vAlI ko jItane kI icchA se kiSkidhA nagarI jA phuNcaa| vahA~ use sugrIva Adi se jJAta huA ki vAlI dakSiNa samudra para sandhyopAsanA meM vyasta hai| rAvaNaM vahIM pahuMcA aura deva-mantroM kA pATha karate hue vAlI ko bA~dhane kA prayAsa karane lagA / vAlI ne use kA~kha meM davA liyA aura use davAye hue uttara, pUrva, pazcima samudra taToM para sandhyopAsana kiyA / anta meM kiSkidhA ke bAhara lAkara chor3a diyA / vAlI ke vala ko dekhakara rAvaNa ne usase mitratA kara [vA0 rA0 uttarakANDa] lii| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbalI bAlI | 51 . rAvaNa santuSTa hokara laMkA vApisa calA aayaa| x eka dina rAvaNa nityAloka nagara ke rAjA nityAloka kI kanyA ratnAvalI ke sAtha pariNaya karane ke lie parivAra sahita vimAna meM baiThakara calA / mArga meM aSTApada parvata ke Upara Ate hI vimAna ruka gyaa| kupita rAvaNa ke mukha se nikalA-'mere vimAna ko rokakara kauna kAla kA grAsa vananA cAhatA hai ?' nIce dekhA to vAlI muni kAyotsarga meM dhyAnalIna khar3e the| __ muni vAlI ko kaThora tapa ke phalasvarUpa aneka labdhiyA~ tathA avadhijJAna prApta ho cukA thaa| durabhimAnI rAvaNa apane ahaMkAra meM bhUla gayA thA ki labdhidhArI vItarAga zramaNoM kA ullaMghana karake indra kA vimAna bhI nahIM jA sakatA hai to sAdhAraNa vidyA nirmita vimAna kI hastI hI kyA ? ___ rAvaNa ne vimAna ko Age bar3hAne ke lie bahuta jora lgaayaa| sabhI vidyAoM, mantroM Adi kA AhvAna kara liyA, parantu pariNAma nikalA zUnya-vimAna Tasa se masa na huaa| krodhAbhibhUta rAvaNa ke hRdaya meM vicAra AyA-yaha vAlI merA zatru hai| kiSkiMdhA meM to isane merA sArvajanika apamAna kiyA hI aura aba muni hokara bhI pIchA nahIM chodd'aa| Aja ise lavaNa samudra meM le jAkara Dubo hI dUMgA-na rahegA vA~sa na bajegI vaaNsurii| - ___yaha socakara dazAnana vimAna se utarA aura apanI samasta vidyAoM ko eka sAtha smaraNa karake aSTApada parvata ko ukhAr3ane hetu prayatnazola huaa| sabhI ke samaveta bala prayoga se kaThora kar3akar3AhaTa zabda ke sAtha parvata ukhar3a gyaa| sukha se vicarate vanya pazu-pakSI bhayabhIta hokara idhara-udhara bhAgane lage / vyantara Adi deva thara-thara kA~pane lge| prathama cakravartI bharateza dvArA nirmita mahAniSadyA caitya hilane Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ! jaina kathAmAlA (rAma-kathA) lagA / mahAmuni vAlI kI kAyA bhI kampAyamAna huI aura unakA dhyAna bhaMga ho gayA / avadhijJAna se upayoga lagAkara jAnA ki yaha saba vipatti IrSyAlu aura abhimAnI rAvaNa kA hI kukRtya hai / yadyapi muni apane prati to nispRha the kintu bhayabhIta prANiyoM para unheM karuNA AI, sAtha hI aSTApada tIrtha ke rakSaNa kI bhAvanA bhI / ve jAnate the ki rAvaNa bAtoM kA nahIM lAtoM kA bhUta hai / vAtoM se yaha samajhaMgA nahIM, zikSA denI hI pdd'egii| karuNA hRdaya mahAmuni ne apane paira ke agUThe kA thor3A sA davAva parvata para DAla diyaa| ___ muniyoM kA parAkrama kauna saha sakatA hai ? tatkAla apanI samasta zaktiyoM sahita rAvaNa parvata ke nIce daba gyaa| mukha se rakta nikalane lagA aura karuNa svara meM vilApa karane lgaa| usake rudana se mahAmuni kA karuNArdra hRdaya bhara AyA aura unhoMne aMgUThe kA davAva haTA liyaa| usa samaya rAne ke kAraNa hI dazAnana kA nAma rAvaNa par3a gayA aura isI nAma se vaha Aja tarka prasiddha hai| 1 vAlmIki rAmAyaNa meM rAvaNa ke parvata ko uThAne, usake nIce dabakara rone Adi kI ghaTanA zaMkarajI se sambaddha kI gaI hai| eka vAra dazAnana 'zaravaNa' nAma se prasiddha sarakaNDoM ke vana meM gyaa| vahA~ se vaha vimAna meM baiThakara calane lagA / ekAeka usake vimAna . kI gati ruka gii| dekhA to nIce eka parvata thaa| kAraNa jAnane ke lie parvata para utarA to zaMkarajI ke pArSada nandI Akara bole-'dazAnana ! lauTa jAo ! isa para suparNa, yakSa, gandharva, nAga, devatA, rAkSasa Adi kisI ko nahIM Ane diyA jaataa| yaha zaMkarajI kI krIr3A-sthalI hai|' rAvaNa unakA vAnara rUpa dekhakara aTTahAsa karane lgaa| nandI ne zApa diyA-'rAkSasa ! jisa vAnara rUpa meM dekha tumane merI avahelanA kI hai, vahI vAnara tumhAre kula-vinAza ke kAraNa hoNge|' Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbalI bAlI | 53 rAvaNa pahAr3a ke nIce se nikalakara bAhara AyA / use muni vAlI kI zakti aura apanI kSudratA kA vizvAsa ho cukA thA / Akara mahAmuni ke caraNoM meM gira gayA aura unakI stuti karane lagA kintu munirAja to dhyAna meM lIna ho cuke the / muniyoM kA caritra aisA hI hotA hai, jagata ke prANiyoM ke upakAra hetu koI kriyA kI aura phira Atma-dhyAna meM lIna ho gaye / muni vAlI kI vandanA karake rAvaNa aSTApada tIrtha meM pahu~cA aura parivAra sahita bhagavAna kA guNagAna karake madhura svara meM stuti gAne lagA / usI samaya dharaNendra bhI bhagavAna kI vandanA karane AyA aura rAvaNa kI stuti se bahuta prasanna huA / bhagavAna kI vandanA ke vAda vimAna kA mArga avaruddha hone ke kAraNa dazAnana kupita to thA hI / parvata ko samUla ukhAr3akara naSTa karane hetu vaha usake nIce ghusa gayA. | apanI vizAla bIsa bhujAoM se usane use uThA liyA / parvata ke hilate hI zaMkarajI ke gaNa kA~pa gaye / tatra zaMkarajI ne use apane paira ke a~gUThe se khilavAr3a meM hI davA diyA / a~gUThe kA bhAra na saha pAne ke kAraNa rAvaNa rone lagA / vaha eka hajAra varSa taka parvata ke nIce davA zaMkarajI kI stuti karatA rahA / prasanna hokara zaMkara ne apane aMgUThe kA dabAva haTA liyA / zaMkarajI usase bole-- dazAnana ! maiM tumhAre parAkrama (eka hajAra varSa taka aMgUThe kA davAba sahane kA parAkrama) se prasanna hU~ / tumhAre bhayaMkara rAva ( rudana) se tInoM lokoM ke prANI ro par3e the / ataH tuma 'rAvaNa' nAma se prasiddha hoMge / sAtha hI rAvaNa kI yAcanA para unhoMne candrahAsa nAma kA khaDga bhI diyA / [ uttarakANDa : vAlmIki rAmAyaNa ] Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) / usane rAvaNa se kahA-dazAnana ! bhagavAna kI stuti kA phala to mokSa prApti hai kintu sAMsArika phala bhI kama nhiiN| maiM prabhu guNa zravaNa se bahuta prasanna huA / mAMgoM, kyA mAMgate ho? tumheM kyA dU~ ? bhakti vihvala rAvaNa ne uttara diyA-nAgendra ! prabhu kI bhakti ke badale kucha lenA apanI bhakti ko hIna karanA hai| ___-dhanya hai laMkeza tumheM ! -dharaNendra ne gadgada kaNTha se kahAkintu prabhu kI bhakti kabhI niSphala nahIM hotii| maiM apanI ora se yaha amoghavijayA zakti aura rUpa vikAriNo vidyA detA huuN| inheM grahaNa kro| dharaNendra rAvaNa ko vidyA dekara vahA~ se calA gyaa| rAvaNa bhI apane anucaroM sahita nityAloka nagara gayA aura ratnAvalI se vivAha karake vApisa laMkA A gyaa| mahAmuni vAlo ko kevalajJAna prApta huA aura Ayu ke anta meM zailezI dazA prApta kara ve siddhazilA meM jA virAje / -triSaSTi zalAkA 2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasrAMzu kI dIkSA dharaNendra se prApta amoghavijayA zakti tathA anya aneka vidyAoM kA svAmI to rAvaNa ho hI cukA thaa| ava usane digvijaya kA nirNaya kiyaa| nirNayAnusAra rAvaNa laMkA se nikala kara pAtAla laMkA gyaa| pAtAla laMkA ke adhipati khara ne usakA bheMTa Adi se satkAra kiyA 1 AdityarAjA aura RkSasajA ko yama ke bandIgRha se, chur3Ane ke bAda eka bAra rAvaNa parivAra sahita meru parvata para arhanta bhagavantoM kI vandanA hetu gayA thaa| usakI anupasthiti meM meghaprama kA putra khara vidyAdhara laMkA meM AyA / candanakhA ne usako dekhA aura usane candranakhA ko-donoM meM prema ho gayA aura khara use lekara pAtAla laMkA calA gyaa| pAtAla laMkA meM usa samaya AdityarAjA kA putra candrodara rAjya kara rahA thA / ' kiSkidhA jAte samaya AdityarAjA ise pAtAla laMkA kA bhAra sauMpa gaye the| vidyAdhara khara ne use vahA~ se mAra magAyA aura svayaM pAtAla laMkA kA rAjA bana baiThA / rAvaNa jyoM hI meru giri se vApasa AyA to vahana ke apaharaNa kI ghAta sunakara AgababUlA ho gayA aura khara ko mArane claa| usI samaya paTarAnI mandodarI ne samajhAyAnAtha ! khara dopI nahIM hai| candranakhA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) aura usake pIche-pIche anucara ke rUpa meM caudaha hajAra vidyAdharoM ke sAtha cala diyaa| __ laMkeza digvijaya ke lie cala diyA hai yaha samAcAra sunakara vAnareza sugrIva bhI apanI senA sahita usase A milA / dazAnana apane vizAla kaTaka ke sAtha vindhyagiri ke samIpa A pahu~cA / vahA~ usane parvata se nikalatI huI zuddha jala se paripUrNa revA nadI dekhii| rAkSasarAja ko vaha sthAna par3Ava ke lie acchA lgaa| usakI . AjJAnusAra nadI kinAre senA ne zivira DAla diye| rAvaNa nadI kinAre eka nirmala sthAna para snAna Adi se nivRtta ho, zuddha vastra pahanakara prabhu kA dhyAna karane vaiThA gyaa| ___ acAnaka hI jaise nadI meM bAr3ha A gii| jaladhArA kinAroM kA vandhana tor3akara bhUmi para vahane lgii| senA ke zivira jala meM tairane / lge| rAvaNa AkaNTha jala meM DUba gyaa| dhyAna bhaMga ho gayA / kupita / svecchA se usake sAtha gaI hai / ataH ApakA kopa vyartha hai| aba samajha- - dArI isI meM hai ki Apa apanI bahana kA vidhivata vivAha usake sAtha rAvaNa ko mandodarI kI yuktiyukta vAta pasanda AI aura usane maya aura mArIca rAmasa anucaroM ko bhejakara vahana candranakhA aura khara ko bulavAyA tathA unakA vidhivata vivAha kara diyaa| khara ne jisa candrodara ko pAtAla laMkA se niSkAsita kara diyA thA, kucha samaya pazcAta vaha mara gyaa| mRtyu ke samaya usakI patnI anurAdhA garbhavatI thii| usane virAdha nAma kA putra prasava kiyaa| virAdha baneka kalAoM meM niSNAta yuvaka ho gyaa| vaha vana meM vicaratA rahA aura candranakhA kA pati khara pAtAla laMkA kA rAjya sukha bhogane lgaa| usI khara ne rAvaNa kA isa samaya satkAra kiyA / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasrAMzu kI dIkSA | 57 - rAvaNa uTha khar3A huA aura kahane lagA-kauna mithyAtvI hai jo mere dharmadhyAna meM vighna kara rahA hai / / AkAza mArga se jAte hue eka vidyAdhara ne laMkeza ke krodhayukta zabda sune to nIce utara kara kahane lagA -rAkSasapati ! yahA~ se thor3I hI dUra Age calakara mAhiSmatI nagarI hai / vahA~ kA rAjA sahasrAMzu bar3A valavAna hai / eka hajAra rAjA usakI sevA karate haiN| usakA antaHpura bhI bahuta bar3A hai / apanI hajAra rAniyoM ke sAtha vaha jalakrIr3A kara rahA hai / jalakrIr3A nirvighna ho isalie usane eka vA~dha sA vanA kara jala roka liyA thaa| una savakI nirdvandva jala-krIr3A se jaladevI bhI kSubdha hokara calI gii| ava usane svecchA se jala chor3a diyA hai / rukA huA jala tIvra vega se AyA aura tumhArA zivira DUba gyaa| -laMkeza ! yaha dekho una rAniyoM ke nirmAlya dravya-jUr3e ke puSpa Adi jala meM bahakara A rahe haiM / rAvaNa ko rAjA sahasrAMzu para bar3A krodha AyA / usane turanta rAkSasa vIroM ko use pakar3a lAne kI AjJA dii| kintu sahasrAMzu bhI nirbala nahIM thA, usane rAkSasoM ko parAjita karake bhagA diyaa| dazAnana svayaM gayA aura vidyAvala se mohita karake use vandI banA laayaa| X x . harSotphulla rAvaNa zivira meM apane sabhAsadoM sahita vaiThA thA usI samaya cAraNaRddhidhArI muni zatabAha AkAza se utre| dazAnana ne bhaktipUrvaka unheM vandana kiyA aura munithI ko uccAsana para biThAkara svayaM bhUmi para baiTha gyaa| munizrI ne dharmalAbha rUpa AzIrvAda diyaa| vinamratApUrvaka rAvaNa ne pUchA. -bhagavan ! Apake Ane kA kAraNa ? Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) muni nirdoSa vANI meM bole -dazAnana ! muni to svecchA-vihArI hote haiN| maiM mAhiSmatI . nagarI kA svAmI rAjA zatabAhu huuN| apane putra sahasrAMzu ko rAjya dekara dIkSita ho gayA thaa| idhara se nikalA to nIce uttara - aayaa| aMjali jor3akara rAvaNa kahane lagA -prabho ! maiM digvijaya ke lie nikalA / yahA~ nadI taTa para maiM bhagavAna kA dhyAna kara rahA thA ki Apake putra ne usameM vighna DAla diyaa| maiMne kupita hokara use vandI banA liyA / maiM to use mithyAtvI samajha rahA thaa| kintu aba samajhA ki usase yaha bhUla anajAna meM rAvaNa ne sahasrAMzu ke bandhana khulavAkara use bulvaayaa| sahasrAMzu ne apane pitA ko dekhA to lajjita hokara SASTAMga praNAma kiyaa| sahasrAMzu' ko sambovita karake rAvaNa ne kahA 1 nagarI kA nAma to mAhiSmatI hI hai kintu yaha kailAsa parvata ke samIpa batAI gaI hai aura rAjA kA nAma sahannAMzu ke bajAya haihayarAja, arjuna hai| hA~, ise hajAra bhujA vAlA batAyA gayA hai / sAtha hI nadI kA nAma hai revA ke vajAya narmadA / . rAvaNa zivaliMga kI pUjA karatA hai aura arjuna thor3I dUra hI apanI patniyoM ke sAtha jala-krIr3A / pAnI ke bahAva se rAvaNa ke puSpa baha jAte haiN| donoM meM yuddha hotA hai / arjuna rAvaNa ko pakar3a le. jAtA hai / use bandhanamukta karAte haiM RSi pulastya / / Rpi pulastya rAvaNa ke pitAmaha (bAvA) the| apane pautra kA parAbhava unheM sahana nahIM huA / pautra moha ke kAraNa ve vahA~ Aye aura unhoMne rAvaNa ko bandhanamukta kraayaa| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasrAMzu kI dIkSA | 56 -mitra ! Aja se tuma mere bhAI ho, kyoMki sAdharmI bhAI hI hotA hai / ava taka hama tIna bhAI the aura aba tumhAre milane se cAra ho gye| tuma nirvighna rAjya kro| . sahasrAMzu citta meM bahuta du:khI thaa| usase arhantabhakta kI azAtanA ho gaI thI-cAhe anajAne meM hI sahI, bolA -bhAI ! ava merA hRdaya to saMsAra se Uba gayA hai| mujhe na rAjya cAhie aura na sukha ! maiM to pitAzrI ke caraNoM meM dIkSita hotA huuN| ___ aura sahasrAMsu tatkAla dIkSita ho gyaa| dazamukha ne donoM muniyoM kI vandanA kI aura sahasrAMzu ke putra ko mAhiSmatI kA bhAra sauMpakara Age cala diyaa| mAhiSmatI nareza sahasrAMzu kI pravrajyA kA samAcAra ayodhyApati rAjA anaraNya' ko milaa| donoM hI mitra the aura unakI pratinA thI ki donoM sAtha hI pravajita hoNge| unhoMne bhI apane alpavayaska putra dazaratha ko ayodhyA kA rAjyabhAra diyA aura svayaM pravajita ho gye| -triSaSTi zalAkA 72 haihayarAja ne bhI Rpi pulastya ke prati Adara bhAva pradarzita karate hue rAvaNa ko svatantra kara diyaa| isa prakAra haihayarAja arjuna ke dvArA rAvaNa kA parAbhava huA thaa| [uttarakANDa vA0 rA0] 1 rAvaNa apanI digvijaya karatA huA ayodhyA phuNcaa| usa samaya ayodhyA para rAjA anaraNya rAjya kara rahe the / unhoMne yuddha karanA cAhA to dazagrIva ne unake mAthe para eka tamAcA mArA / rAjA ke prANa-pakherU ur3a gaye aura yuddha-bhUmi meM marane ke kAraNa ve svargaloka phuNce| [uttarakANDa : vA0rA0] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marutarAjA ko pratibodha mAhiSmatI nagarI kA rAjya-bhAra sahasrAMzu ke putra ko dekara rAkSasendra rAvaNa AkAza mArga se cala diyaa| mArga meM sAmane se Ate hue muni nArada dikhAI pdd'e| muni kA zarIra yaSTi aura muSTi prahAroM se jarjarita (lakar3I aura mukkoM athavA ghaMsoM kI coTa se ghAyala) thaa| unake mukha se kSubhita zabda 'anyAya, anyAya' nikala rahA thaa| rAvaNa ne muni nArada kI isa durdazA ko dekhA to pUcha baiThA -kahAM se A rahe haiM, munivara ? kisane ApakI yaha dazA kara dI ? kaisA anyAya huA hai Apake sAtha ? laMkApati ke madhura sambodhana aura sahAnubhUtipUrNa vacanoM se nArada Azvasta hue| kahane lage -rAkSasendra ! anyAya mere sAtha nahIM, mUka pazuoM ke sAtha ho rahA hai| -kahA~ ! kauna kara rahA hai, yaha anyAya ? Apa pUrI bAta batAie, devipi| devarSi batAne lage-- isa rAjapura nagara meM maruta rAjA rAjya karatA hai / kucha mAMsalolupiyoM kI preraNA se vaha hiMsaka yajJa kara rahA hai / usa yajJa kI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marutarAjA ko prativodha | 61 anni meM havana karane ke lie niraparAdha pazuoM ko le jAyA jA rahA . thA to maiMne rAjA se aisA yajJa na karane ko khaa| mere virodha ko ve loga saha na sake aura mujhe mAra-pITakara bhagA diyA / rAjan ! maiM nirvala. thA apane prANa vacAkara bhAga nikalA aura Apa valavAna haiM una mUka pazuoM kI rakSA kiijie| thor3e se vilaMba se hI asaMkhya . pazu yajJAgni meM bhUna diye jaayeNge| zIghratA krie| .. niraparAdha pazuoM kI dharma ke nAma para sAmUhika hatyA-rAvaNa tilamilA gayA / kupita hokara tIvra vega se calA aura zIghra hI maruta kI yajJazAlA meM jA pahu~cA / pIche-pIche nArada bhI the| -kyA ho rahA hai, yaha ? -mahabalI rAvaNa ke karkaza svara se 'dizAeM gUMja giiN| ..yajJakartA purohita aura yajamAna maruta ne vismita hokara dekhA-sAmane maru ke samAna mahAbalI laMkeza khar3A thA / usake kupita bhra bhaMga ko dekhakara sabhI sahama gyeN| kisI ke mukha se eka zabda bhI nahIM niklaa| -kisalie ina pazuoM ko bA~dhA gayA hai? --rAvaNa ne punaH puuchaa| ... purohita ne Darate hue batAyA.-inheM yajJa meM havana kiyA jAyagA? -aisA ghora pApa ? itane nirIha prANiyoM kI hatyA ? " -pApa nahIM, hatyA bhI nahIM ! ye saba isa pavitra agni meM deha tyAgakara svarga ko cale jAyeMge / . -aura Apa loga sIdhe mokSa ko|-raavnn vid pa ha~sI ha~sate hue bolaa| ... .... . . . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___-hA~ laMkApati, vilakula yahI / isa yajJa ke pratApa se svarga-mokSa kI hI prApti hotI hai| . laMkeza ne vyaMgyapUrvaka kahA -bar3A sarala sAdhana hai mukti kA ! lAie maiM Apa logoM ko uThA-uThAkara isa yajJAgni meM pheMke detA huuN| Apa loga svarga ke sukha bhogiye aura maiM mukta ho jAU~gA ! upasthita sabhI vyaktiyoM ke mukha para havAiyA~ ur3ane lgiiN| sAhasa karake purohita ne hI kahA -'nahIM mahAvalI, aisA nhiiN| pazu hI yajJa meM havana kiye jAne cAhie-aisA zAstra kA Adeza hai| -zAstra yA zastra ? kisa zAstra kA Adeza hai ki nirIha prANiyoM ko Aga meM bhUna ddaalo| saccA zAstra to arhata praNIta hai, jisameM jIva dayA hI pramukha dharma hai| mUryo ! yajJa kA sahI artha samajho--yaha zarIra vedI, AtmA yajamAna, tapa agni, jJAna vrata aura havana sAmagrI karma hai / isI se mokSa kI prApti ho sakatI hai| niraparAdha prANiyoM ke prANanAza se to ghora pApa kA vandha hogA aura naraka meM vAsa karanA pdd'egaa| sabhI mauna hokara rAvaNa kI bAta suna rahe the kintu usa hiMsaka yajJa se nivRta nahIM hue / pazuoM ko bandhanamukta nahIM kiyaa| kupita rAvaNa ne kahA -~-rAjA maruta ! yA to isa yajJa ko abhI bhaMga kara do anyathA laMkApurI kA kArAgAra tuma saba logoM kI pratIkSA meM khulA huA hai aura mRtyu ke uparAnta naraka ke dvAra ! . rAvaNa ke bhaya se marutarAjA ne yajJa bhaMga kara diyA / purohita Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marutarAjA ko pratibodha | 63 parAjita se cale gaye aura vandhanamukta hokara pazu kulA~ce bharate hue prasannamana cAroM dizAoM meM bhAga gye| rAkSasendra kI preraNA se yajJa bhaMga ho gyaa| tabhI se isa varga ne rAvaNa ko yaja virodhI, yajJoM ko naSTa-bhraSTa karane vAlA, dharmadrohI, pApI Adi kahakara vadanAma karanA prArambha kara diyA aura usakA yaha apavAda itanA bar3hA ki rAvaNa nAma hI loka meM pApa kA pratIka ho gyaa| usakA yaha apayaza cirakAla se aba taka calA A rahA hai aura na jAne kaba taka calegA ! pazuoM ko prasannahRdaya uchalate-kUdate jAte dekhakara rAvaNa kA kopa zAnta ho gyaa| marutarAjA ne bar3e Adara aura sammAnapUrvaka use vitthaayaa| nArada ko bhI yogya Asana milaa| marutarAjA ne vizvAsa dilAyA -laMkApati ! maiM Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki aba kabhI yajJa ke prapaMca meM nahIM pdd'egaa| jova-dayA dharma kA pAlana hI mere jIvana kA dhyeya hogaa| hiMsaka yanoM se vimukha karake Apane mujhe narakavAsa se bacA liyA / ApakA yaha upakAra kabhI nahIM bhuuluuNgaa| rAvaNa ne uttara diyA -upakAra kI bAta nahIM, marutarAja ! prANa sabhI ko pyAre hote haiN| maranA koI nahIM caahtaa| dharma kA mUla hai 'jo tumhArI AtmA ko burA lage vaisA vyavahAra kisI anya ke sAtha mata kro|' sadaiva ise mUlamantra mAnakara manuSya ko AcaraNa karanA cAhie / nArada ko sambodhita karake usane pUchA -munivara ! zAzvata arhanta dharma ke viparIta yaha hiMsA-dharma kA pracalana kaise ho gayA ? devarSi ne batAyA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 | jaina kathAmAlA ( rAma- kayA) - laMkeza yaha mithyA abhiniveza kA pariNAma hai / parvata ne apanI mithyA bAta ko satya pramANita karane ke lie ina hiMsaka yajJoM kA pravartana kiyA aura usakA sahayogI banA rAjA vasu / - rAkSasapati ko itanI sI bAta se santopa na huaa| vaha bolA- nAradajI ! pUrI vAta spaSTa rUpa se vatAie / - dazamukha ! isa kahAnI kA mere jIvana se bhI abhinna sambandha hai / maiM bhI inakA eka kAraNa rahA hU~, cAhe virodhI rUpa meM hI sahI / ** - triSaSTi zalAkA 72 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10: hiMsaka yajJoM kI utpatti . 'rAkSasendra ! vAta mere bacapana kI hai, jabaki maiM vidyAdhyayana karatA thaa|'-naard jI kahane lage cedi deza meM zuktimatI' nAma kI nagarI hai / usake samIpa hI nadI zuktimatI bahatI hai| bhagavAna munisuvrata nAtha ke tIrtha meM isa nagarI kA rAjA huA-bhadra pariNAmI abhicandra / usa rAjA ke vasu nAma kA eka putra thaa| nadI kinAre kSIrakadamba guru kA Azrama thaa| usameM tIna vidyArthI par3hate the-guruputra parvata, rAjaputra vasu aura maiM / guru AjJA pAlana meM tInoM hI tatpara rahate the| eka dina madhyAnha belA meM hama guru dvArA diyA huA pATha yAda kara rahe the ki AkAza se do cAraNaRddhidhArI muni' nikale / hama 1' nagarI kA nAma svastikAvatI hai tathA ise dhavala deza meM sthita batAyA . gayA hai| __ -uttarapurANa, parva 67, zloka 256 2 vasu ke pitA kA nAma abhicandra kI vajAya vizvAvasu diyA gayA hai tathA mAtA kA nAma shriimtii| - uttarapurANa parva 67, zloka 257 3 (ka) yahA~ cAraNa RddhidhArI muniyoM kA ullekha na karake eka anya ghaTanA hai Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) tInoM kI samAna vaya aura vidyA prApti kI ekasI lagana dekhakara eka muni ne dUsare se jijJAsA prakaTa kI -prabho! ye tInoM vidyArthI samAnavaya ke aura sadAcArI haiN| inakA bhaviSya kyA hogA? ye kAladharma prApta kara kisa gati meM ' jAyeMge ? dUsare muni ne uttara diyA -AyuSmAn ! ina tInoM vidyArthiyoM meM se eka ko to svarga aura zeSa donoM ko naraka gati milegii| donoM muniyoM kI yaha vAtacIta guru kSIrakadamba ne suna lii| ve .. kisI eka dina ve tInoM (nArada, parvata aura vasu) hI upAdhyAya (kSIrakadaMba) ke sAtha vana meM DAbha Adi lene gaye / vahA~ AcArya zrutadhara acala nAma kI zilA para virAjamAna the / samIpa hI guru-caraNoM meM unake tIna ziSya vaiThe the| una ziSyoM ne guru zrutadhara se aSTAMga nimitta sunA thaa| unakI parIkSA lene ke lie AcArya ne ziSyoM se pUchA-'ina vidyArthiyoM ke kyA nAma haiM, inake pariNAma kaise haiM, marakara kisa gati meM jAyeMge--yaha sava bAteM anukrama se tuma tInoM hI kaho / una tInoM meM se eka muni ne batAyA-yaha jo samIpa baiThA hai, vaha rAjA kA putra vasu hai, tIvra rAga Adi dopoM se dUSita hiMsA rUpa dharma ke pakSa meM nirNaya karake naraka ko jAyagA / dUsare muni ne batAyA-madhya meM baiThA huA vidyArthI brAhmaNa hai / isakA nAma parvata hai| yaha durvRddhi aura krUra pariNAma vAlA hai / mahAkAla vyantara kI preraNA se pApa karma kA upadeza degaa| yaha atharvaNa nAma ke pApa zAstra kI par3hegA aura hiMsaka yajJoM kA pracAra-prasAra karake raudradhyAna meM hI lIna rhegaa| pariNAmasvarUpa ghora pApa kA upArjana karake narakagAmI hogaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM kI utpatti | 67 vahuta cintita hue| hRdaya meM vicAra karane lage-mujha jaisA guru hote hue bhI mere zipya naraka ko jAya~, yaha to bar3I vicitra vAta hai; kintu zramaNa kabhI mithyA nahIM bolate / unake vacana satya hI hote haiN| inameM se eka avazya hI bhadra pariNAmI aura zeSa do.raudra pariNAmI haiN| . kauna bhadra pariNAmI hai aura kauna raudra pariNAmI-yaha jAnane ke lie guru kisI yogya upAya kI khoja karane lge| eka dina gurujI ne hama tInoM ko tIna murge dekara Adeza diyA. -vatsa ! jahA~ koI na dekhatA ho aise ekAnta sthAna para le jAkara inheM mAra ddaalo| * tIsare muni ne kahA-savase pIche baiThA vidyArthI nArada hai| yaha bhI brAhmaNa hai / yaha sadA dharmadhyAna meM lIna rahatA hai aura ahiMsA rUpa dharma kA hI pAlana kregaa| giri taTa para parigraha tyAga kara tapa meM lIna ho jAyegA aura kAladharma prApta karake anuttara vimAna meM ahamiMdra hogaa| tInoM ziSyoM ke vacana sunakara AcArya zrutadhara santuSTa hue aura kahane lage--tumane aSTAMga nimitta ko bhalI-bhAMti samajha liyA hai| tumhArA kathana satya hai| yaha sunakara upAdhyAya kSIrakadaMva ko bar3A duHkha huA aura vaha udAsInatApUrvaka lauTa aaye| -uttara purANa parva 67, zloka 261-274 3 (kha) nArada kI buddhimattA aura parvata kI jar3avuddhi kA pradarzana karane vAlI eka anya ghaTanA aura hai| yaha ghaTanA vasu ke rAjA banane ke bAda kI hai / ghaTanA isa prakAra hai-- eka dina nArada aura parvata samidhA (yajJa kI lakar3I) aura phalaphUla lene gye| unhoMne mArga meM dekhA ki ATha mayUra nadI-pravAha kA jala pIkara vApasa lauTa rahe haiM / unheM dekhakara nArada ne kahA- bhAI parvata ! Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___68 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) hama tInoM gurujI ke Adeza se kucha cakita hue| phira cupacApa murge lekara alaga-alaga cala diye / parvata murge ko mArakara pahale lauTA aura vAda meM vasu / mujhe koI aisA sthAna hI nahIM milA jahA~ maiM use mAra sktaa| kyoMki aura koI nahIM to maiM to murge ko dekha hI rahA thA aura murgA mujhe ! guru kA Adeza thA 'jahA~ koI na dekhatA ho, aise sthAna para le jAkara maarnaa|' maiM mana meM socane lagA- 'gurujI ne aisA viparIta Adeza kyoM diyA ? murgA to dekhane vAlA sadA hI hogA / avazya hI unakA koI gUr3ha abhiprAya hai / sambhavataH ve hama logoM kI parIkSA lenA cAhate haiN| Aja taka to gurujI ne ahiMsA inameM eka mayUra hai aura sAtoM mayUriNI / parvata ko yaha bAta sahana nahIM huI / usane svayaM jAkara dekhA kintu nArada kI vAta satya niklii| kucha samaya ke lie ve donoM eka sthAna para vizrAma karane lge| nArada acAnaka hI bola uThA-isa mArga se eka kAnI hathinI gaI hai aura usa para eka garbhiNI strI sapheda sAr3I pahane hue baiThI thii| vaha strI Aja hI prasava kregii| parvata ko yaha bAta bhI burI lgii| usane parvata kA vizvAsa nahIM kiyA kintu isa bAta kI satyatA parakhane kA koI sAdhana nahIM thA / ataH ghara Akara parvata ne apanI mAtA se zikAyata kI ki 'pitAjI ! mujhe utanI acchI taraha nahIM par3hAte jaise nArada ko / ' mAtA ne pitA se zikAyata kI to upAdhyAya kSIrakadava ne nArada se pUchA-'tumane vana meM parvata ke sAtha kyA upadrava kiyA ?' vinIta svara meM nArada ne sampUrNa ghaTanA sunA kara apane hetu vatAe-'gurujI ! una ATha mayUroM meM se eka mayUra apanI pUcha ke pAnI meM bhIgakara bhArI ho jAne ke Dara se ulaTA lauTa rahA thA / isalie maiMne jAnA ki vaha mayUra (nara) hai aura zeSa mayUra sIdhe lauTa rahe the, inheM pUcha bhIgane kA koI bhaya hI nahIM thA kyoMki unakI pUcha choTI thI isalie maiMne samajha liyA ki ye mayUriNI (mAdAe~) haiM / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM kI utpatti | 66 ko hI parama dharma batAyA hai aura aba acAnaka hI akAraNa jIva hiMsA kA Adeza / isa prakAra vicAra karatA huA maiM murge ko jIvita hI vApisa lauTA lAyA aura vinamra svara meM nivedana kara diyA -gurujI ! mujhe koI aisA sthAna nahIM milA jahA~ koI na dekha rahA ho| ___ gurujI ne merI prazaMsA kI aura una donoM kI bhartsanA ! ve vole -merI zikSA kA sahI artha kevala nArada ho samajhA hai, tuma donoM to calanI ke samAna hI rahe / jisa prakAra calanI ke chedoM meM . nArada ne Age kahA- 'isI prakAra maiMne vana meM dekhA ki hathinI ke pichale pairoM ke cihna usake mUtra se bhIge hue haiM ataH nizcaya ho gayA ki vaha hathinI hI hai / dAI ora ke vRkSa TUTe hue the ataH usake kAnI hone kA anumAna laga gyaa| usa para savAra strI mArga kI thakAvaTa ke kAraNa utarakara nadI ke vilkula hI samIpa leTI thii| vahA~ para jo usake udara kA cihna vanA usase usakA garbhiNI honA spaSTa najara AtA thaa| samIpa ke jhAr3a para usakI sAr3I kA eka konA kA~ToM meM ulajha kara phaTa gayA thA ataH spaSTa thA ki vaha sapheda sAr3I pahane hai / inhIM saba bAtoM se maiMne anumAna lgaae| upAdhyAya kSIrakadaMva nArada kI ina bAtoM se santuSTa hue / -uttara purANa parva 67, zloka 282-304 3 (ga) yahA~ murge mArane kI ghaTanA ke sthAna para ATe ke bakaroM ke kAna chedane kA ullekha hai| parvata to vakare ke kAna cheda kara le AyA kintu nArada nhiiN| -zloka 305-317 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___70 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) se nirmala jala to nikala jAtA hai aura kacarA hI zeSa raha jAtA hai usI prakAra tuma donoM ke hRdaya meM paramArtha to ThaharA nahIM, pApapaMka hI ekatra ho gayA hai| gurujI ne nirveda (vairAgya) pAkara dIkSA grahaNa kara lii| maiM vahA~ se calA AyA aura vasu rAjamahala meM calA gyaa| parvata ne pitA kI gaddI sa~bhAla lI / abhyAsiyoM ko vidyA dAna karane lgaa| kucha samaya pazcAt rAjA abhicandra bhI pravajita ho gaye aura vasu zuktimatI nagarI kA rAjA bnaa| satyavAdI ke rUpa meM vasu kI prasiddhi sabhI ora vyApta ho gaI-vaha thA bhI satyavAdI ! eka vAra vidhyagiri kI talahaTI meM kisI zikArI ko eka hariNa dikhAI diyaa| usane nizAnA bA~dhakara tIra chor3A to vANa mArga meM hI kisI vastu se TakarAkara gira pdd'aa| zikArI Azcaryacakita raha gayAM / vaha kAraNa jAnane ko vahA~ pahuMcA to vaha bhI TakarA gyaa| hAthoM se sparza kiyA to mAlUma huA ki eka vizAla zilA par3I hai jise dekhA nahIM jA sakatA / usane vicAra kiyA-yadi yaha adbhuta zilA rAjA vasu ko bheMTa kara dI jAya to mujhe acchA puraskAra milegA ! usane vaha zilA rAjA ko dikhaaii| vasu bahuta prasanna huA aura use vahuta-sA dhana puraskArasvarUpa de diyA / vaha zilA ko uThavA lAyA aura kArIgaroM dvArA eka Asana vedikA nirmita kraaii| vedikA vana jAne ke vAda usane una sava kArIgaroM ko maravA DAlA aura niHzaMka hokara yaha pracArita karA diyA ki satyavAdI rAjA vasu kA siMhAsana AkAza meM sthira hai / bhole logoM ne usakI bAta para vizvAsa bhI kara liyA / usakA yaza aura bhI jyAdA phaila gyaa|' 1 sphaTika zilA prApta karane kI ghaTanA isa prakAra vaNita hai eka dina rAjA vasu vana-krIr3A ke lie gayA / vahA~ usane dekhA ki, pakSI ur3ate hue mArga meM hI Takkara khAkara gira par3ate haiN| isakA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM kI utpatti | 71 maiM to janma se ghumakkar3a hU~ hii| eka bAra ghUmatA-phiratA parvata ke Azrama meM jA phuNcaa| usa samaya vaha vidyArthiyoM ko 'ajairyaSTavyaM" zabda kA artha samajhA rahA thaa| usane artha kiyA-mer3hA (bakarA) se yajJa krnaa|' maiMne use bIca meM hI Toka diyA aura kahA-bhAI, gurujI ne to isakA artha 'tIna varSa purAne cAvala athavA yava (jau) se yajJa karanA' aisA batAyA thA, tuma yaha viparIta artha kyoM kara rahe ho? abhyAsiyoM ko sahI artha vtaao| parvata ne samajhA ki maiM usakA apamAna kara rahA huuN| usane apanI bhUla svIkAra nahIM kI varan mujhase hI kahane lagA -mere pitA ne to aja kA artha mer3hA hI batAyA thaa| maiMne samajhAne kA prayAsa kiyA --bhAI 'aja' zabda kI vyutpatti hai 'na jAyante iti ajAH' arthAt jo utpanna na ho sake, uge nahIM vaha 'aja' kahalAtA hai| merI isa yuktiyukta vAta se vaha cir3hakara kahane lagA -nighaMTu (koSa) meM bhI aja kA artha mer3hA (vakarA) hai| -~-kopa meM isakA artha tIna varSa purAnA cAvala bhI hai / eka zabda ke aneka artha koSa meM diye hote haiM, prasaMgAnusAra sahI artha kA - kAraNa jAnane ke lie usane vANa chor3A to vaha bhI gira gyaa| tava rAjA svayaM usa sthAna para gyaa| TaTolane para use anubhava huA ki yaha adRzya sphaTika stambha hai / vaha use uThavA lAyA aura apane siMhAsana ke cAra pAye vanavA lie / usakA yaza cAroM ora phaila gayA ki vasu kA siMhAsana satya ke pratApa se AkAza meM sthita hai| -uttara purANa parva 67, zloka 276-281 1 'ajaiotavyam' kA artha nArada ke anusAra tIna varSa purAnA jau kA bIja aura parvata ke anusAra bakarA / -uttara purANa 67 / 326-332 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) prayoga karanA caahie| yajJa ke prasaMga meM 'tIna varSa purAnA cAvala' yaha 'artha hI ucita aura lokamAnya hai| ---maiMne tarka diyaa| - hama donoM meM tarka-vitarka aura vAda-vivAda hone lgaa| na maiM usakI bAta svIkAra kara rahA thA, na vaha merii| java koI nirNaya na ho sakA to usane kahA -nagarI kA rAjA vasu vikhyAta satyavAdI hai / vaha jo bhI nirNaya degA vahI mAnya hogaa| jisakA mata mithyA hogA rAjAjJA se usakI jihvA kATa lI jAyegI / tumheM svIkAra hai ? ___maiM bhI jAnatA thA ki vasu satyavAdI hai| maiMne usakI zarta svIkAra kara lii| hama donoM ke isa vivAda ko parvata kI mAtA suna rahI thI kyoMki Azrama ke pIche hI nivAsa bhI thA / ekAnta meM mAtA ne usase kahA___-putra! tumhAre pitA ko 'aja' zabda kA artha batAte hue maiMne bhI sUnA hai| unhoMne sadA hI isakA artha 'tIna varSa purAnA cAvala' kiyA; mer3hA kabhI nhiiN| rAjA vasu ke sAmane jAoge to vaha bhI yahI vatAyegA / tumane jihvA kaTavAne kI kaThina pratijJA kyoM kara lI? parvata ne uttara diyA nArada ne mere ziSyoM ke samakSa hI mujhe mithyAvAdI siddha karane kA prayAsa kiyaa| mA~ ! tuma to jAnatI hI ho yadi maiM nArada ke pakSa ko svIkAra kara letA to vidyArthiyoM ke hRdaya meM mere lie kyA ijjata raha jaatii| isI Aveza meM maiM pratijJA kara baitthaa| . -kintu ava kyA hogA? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM kI utpatti | 73 - koI aisI yukti karo mA~ ki merI ijjata raha jAya / mAtA kA sabase bar3A bala usakA putra hotA hai to vahI usakI nirbalatA bhI / putra moha usakI sabase bar3I kamajorI hai / vaha apane putra ko duHkhI nahIM dekha sakatI cAhe vaha kumArgagAmI hI kyoM na ho / parvata kI mAtA bhI putra moha se grasita ho gaI / vaha rAtri ko hI vasu ke bhavana meM pahu~cI / vasu ne gurumAtA kA yathocita Adara kiyA aura pUchA - mere yogya koI kArya ? - mujhe putra kI bhikSA cAhie, vasu ! 'putra - bhikSA' zabda sunakara vasu kSubdha ho uThA, kahane lagAmAtA ! kauna duSTa hai, jisane mere gurubhAI parvata ko vipatti meM DAla diyA / maiM usakA prANAnta kara dU~gA / tuma mujhe usakA nAma to batAo / mAtA bolI- rAjA vasu ! nAma to kyA, maiM pUrI bAta hI vatA dUMgI / tuma mujhe parvata kI rakSA kA vacana to do / ----vacana diyA ! parvata kA bAla bhI bA~kA nahIM hogA / aba to pUrI bAta batA do / rAjA vasu ko vacanavaddha karake gurumAtA ne ne pUrI bAta batA dI / sira pakar3akara baiTha gayA / usake mukha se nikalA vasu - mAtezvarI ! kisa dharma-saMkaTa meM DAla diyA / pakSa to nArada kA hI satya hai / maiM jhUTha kaise volUM ? - jhUTha aura satya maiM nahIM jaantii| mujhe to itanI sI bAta se matalava hai ki tumane parvata kI rakSA kA vacana diyA hai aura kSatriya apane vacana kA pAlana prANa dekara bhI karate haiM / - prANa to dene ko tatpara hU~ mA~ ! abhI le lo / kintu mere viparIta Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) nirNaya se hiMsaka yajJoM kA mArga khula jaaygaa| mujhe aneka janmoM taka naraka ke duHkha bhogane par3eMge aura asaMkhya prANiyoM kI hatyA hogii| na jAne yaha pApa kI praNAlI kava taka calegI? mAtezvarI ! mujhe vacana se mukta kara do| maiM abhI calakara una donoM meM samajhautA karAye detA huuN| parvata ko samajhA-bujhAkara satya mArga para le aauuNgaa| -nahIM nirNaya to rAjya-sabhA meM sabhI ke samakSa hogA aura vaha bhI mere putra ke pakSa meM aura karane vAle hoge tuma ! -mAtA ke svara meM dRr3hatA thii| __-aisI kaThina parIkSA mata lo mAtezvarI ! eka putra ke moha meM par3akara asaMkhya prANiyoM kI hatyA kA mArga mata kholo| isa ghora pApa se Daro !-vasu ne nirIhatApUrvaka khaa| __-mujhe nahIM mAlUma thA ki zuktimatI nagarI kA svAmI aisA Darapoka aura kAyara hai ki apane vacana kA pAlana bhI na kara skegaa| -gurumAtA ke vyaMgya bhare zabda nikle| ___ 'Darapoka' aura 'kAyara' ye do zabda aise haiM jinheM koI sAdhAraNa manuSya bhI nahIM suna sakatA to kSatriya rAjA vasu isa Aropa ko kaise saha jAtA vaha uttejita hokara bolA-- ___-tumhArI icchA pUrI hogii| nirNaya tumhAre putra ke hI pakSa meM kruuNgaa| saMsAra ko dikhA dUMgA ki kSatriya apane vacana kA pAlana prANa dekara bhI karate haiM / tuma nizcinta hokara jaao| vasu na . kAyara hai na Darapoka ! mAtA Azvasta hokara calI aaii| rAjya sabhA meM parvata aura nArada ke vivAda kA nirNaya huaa| nirNaya to vasu rAta ko hI kara cukA thaa| kevala sArvajanika rUpa se bharI sabhA meM usako zabdoM meM pariNata kara diyA gyaa| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM kI utpatti | 75 nirNaya hote hI nArada ke pairoM ke nIce se dharatI khisaka gaI aura rAjA vasu ke siMhAsana ke nIce se sphaTika zilA siMhAsana sahita vasu dhar3Ama se jamIna para A giraa| tatkAla vahIM usake prANa-pakherU nikale tathA aura bhI nIce jAkara usakI AtmA ghora naraka meM jA par3I-mithyA volane, dharma kA apalApa karane ke daNDa svarUpa cirakAla taka ghora kaSTa bhogane ke lie| usake siMhAsana ke nIce se spATika zilA nikAla dI thI-. devatAoM ne / unheM usakA akSamya aparAdha sahya nahIM ho sakA thaa| vasu ke pazcAt eka-eka karake usake ATha putra-pRthuvasu, citravasu, vAsava, zukra, vibhAvasu, vizvAvasu, sura aura mahAsura-siMhAsana para baiThe kintu devatAoM ne unakA bhI prANAnta kara diyA / bhayabhIta hokara navA~ putra suvasu nAgapura bhAga gayA aura dazavA~ putra bRhaddhvaja mathurA A gyaa| 1 yahA~ rAjA vasu kA siMhAsana pRthvI meM samA jAne kI ghaTanA kA ullekha rAjA sagara, sulasA Adi kI mRtyu ke bAda huA hai| ayodhyA meM apane hiMsaka yajJoM kA pracAra karake parvata punaH apane nagara meM lauTA / usa samaya nArada aura parvata kA vivAda huA aura rAjA vasu apane mithyA vacanoM ke kAraNa pRthvI meM siMhAsana sahita dhaMsa gyaa| -uttara purANa 67 / 315-436 isake pazcAta itanA aura hai ki mahAkAla vyantara ne rAjA vasu ko apanI mAyA se yaha kahatA huA dikhA diyA-'kevala hiMsaka yajJoM para zraddhA karane se hI hamako svarga prApta huA hai|' 2 yahA~ vasu ke putroM kA koI ullekha nahIM haiM / - uttara purANa 76440 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) logoM meM vasu kA bahuta apayaza phailA / usake jIvana bhara kI satyavAditA isa eka jhUTha ke kAraNa miTTI meM mila gii| parvata ko to prajA ne nagarI se bAhara nikAlakara hI dama liyaa| __ apamAna aura tiraskAra kI jvAlo se dagdha parvata ne mahAkAla asura ko grahaNa kara liyaa| - uttara purANa parva 67 / 256-440 triSapTi zalAkA 72 *** Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 11: hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI rAvaNa aura marutarAjA donoM hI nArada kA vRttAnta suna rahe the| dazamukha ne pUchA -munivara ! yaha mahAkAla asura kauna thA ? nAradajI ne kahanA prArambha kiyA cAraNayugala nagara ke rAjA ayodhana' kI rAnI diti se sulasA nAma kI eka putrI utpanna huii| sulasA ne jaise hI yuvAvasthA meM praveza kiyA, pitA ko usake vivAha kI cintA lgii| ___ rAjA ayodhana ne putrI kA svayaMvara Ayojita kiyaa| deza-deza ke rAjA bulAye gaye / rAjAgaNa pahale hI A gaye the aura svayaMvara tithi Ane meM abhI dera thI / ataH cAraNayugala nagara unakI saragarmiyoM kA kendra bana gayA / rAjamArgoM, upavanoM vIthikAauM sabhI meM Agantuka rAjAoM aura rAjaputroM kI cahala-pahala rhtii| 1 cAraNayugala nagara ke rAjA kA nAma suyodhana hai| --uttara purANa parva 67, zloka 213 2 sulasA kI mAtA kA nAma atithi hai| - uttara purANa parva 67, zloka 214 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] jaina kathAmAlA (rAma-kathA) una rAjAoM meM sagara sabase adhika pratApI thaa| yadyapi sabhI rAjAoM kI icchA sulasA ko prApta karane kI thI kintu sagara kI abhilApA kucha adhika hI tIna thI / usakA davadavA bhI jyAdA thA / usakI dAsI mandodarI' veroka-Toka mahala ke kisI bhI bhAga meM cAhe java pahuMca jAtI / valavAna svAmI ke sevaka ko roka kara kauna prANa . saMkaTa meM DAle / sagara kI dAsI mandodarI bhI svAmI ke samAna hI nirdvandva thii| ____eka samaya rAnI diti apanI putrI sulasAkumArI ke sAtha gRhodyAna ke kadalIkuMja meM vaiThI bAta-cIta kara rahI thii| mandodarI vahA~ jA pahuMcI aura jaba usane kadalIkuMja ke andara se rAnI diti kI AvAja sunI to cupacApa kAna lagA kara khar3I ho gii| mAtA apanI putrI se kaha rahI thI -tumhAre isa svayaMvara ke bAre meM mere mana meM eka kAMTA hai aura use nikAlanA tumhAre hI vaza meM hai / 1 rAjA sagara ko ayodhyA kA rAjA batAyA gayA hai / (zloka 215) sAtha hI isakI utpatti haripeNa cakavartI kI mRtyu ke eka hajAra varSa vAda batAI gaI hai| - uttara purANa parva 67, zloka 254 2 (ka) mandodarI rAjA sagara kI dhAya thI / (zloka 216) (kha) rAjA ko apane sira me eka sapheda vAla dikhAI diyA to vaha sulasA ke svayaMvara meM jAne se virata ho gayA kintu dhAtrI mandodarI ne mAkara kahA-'yaha nayA sapheda bAla Apako kisI uttama vastu ke prApta hone kI sUcanA karatA hai|' yaha kahakara rAjA sagara ko acchI taraha samajhA diyaa| -uttara purANa parva 67, zloka 216-17 3 kele ke vRkSoM se banA huA saghana jhuramuTa, jisake andara baiThA vyakti vAhara ke vyakti ko na dekha sake aura bAhara vAlA vyakti andara vAle vyakti ko bhI nahIM dekha paataa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI | 76 -batAoM mA~ ! kyA kA~TA hai tumhAre hRdaya meM aura maiM kisa prakAra use nikAla sakatI huuN| -putrI kA svara thaa| mAtA kahane lagI-tuma merI vAta dhyAna se suna lo -Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ke pramukha putra do the-bharata aura bAhuvalI / bharata ke putra sUrya hue aura bAhubalI ke soma / sUrya ke vaMza meM tumhAre pitA ayodhana utpanna hue aura soma ke vaMza meM merA bhAI tRNavindu / tRNavindu kI patnI satyayazA tumhAre pitA kI bahana hai aura usakA putra hai madhupiMga / isa prakAra madhupiMga merA bhatIjA hai|' -veTI ! svayaMvara meM kisa bhAgyazAlI ke kaNTha meM tuma varamAlA DAlogI, yaha to mujhe nahIM mAlUma; kintu merI icchA hai ki tumhArA vivAha madhupiMga se ho| putrI ne mAtA kI icchA svIkAra karate hue kahA-- --mA~ ! tumhArI beTI ke lie yaha icchA nahIM AjJA hai / maiM ise svIkAra karatI huuN| svayaMvara meM sammilita rAjAoM meM yadi madhupiMga bhI upasthita hue to varamAlA unhIM ke gale meM pdd'egii| ____ mandodarI mAtA-putrI kI bAtacIta sunakara vahA~ se cupacApa khisaka AI aura apane svAmI sagara ko sava kucha batA diyaa| rAjA sagara yena-kena-prakAreNa sulasA ko prApta karanA hI cAhatA thA / ataH usane soca-vicAra kara eka aisA upAya khoja nikAlA ki sAMpa bhI bhara jAye aura lAThI bhI na TUTe / usane apane purohita' se kahA 1 sulasA kI mAtA ne apane bhAI kA nAma tRNapiMgala aura tRNapiMgala kI strI kA rAma sarvayazA tathA unake putra kA nAma madhupiMgala btaayaa| --uttara purANa 67 / 223-224 2 yahA~ purohita na mAnakara mantrI mAnA hai aura usakA nAma hai vizvabhU / usane AzvAsana diyA ki maiM apanI kuzalatA se saba kAma ThIka kara duuNgaa| --uttara purANa 67218-19 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___-purohitajI ! Aja ApakI kavitvazakti kI parIkSA kA samaya hai| --AjJA, rAjan ! --eka aisI 'rAjalakSaNasaMhitA' kI racanA karo jisake anusAra samasta zubha lakSaNa mere zarIra meM hoM aura madhupiMga una lakSaNoM se hIna / sAtha hI zarta yaha bhI hai ki vaha purAnI bhI dikhAI par3eracanA, zabda-kauzala, zailI, dRSTAnta Adi sabhI dRSTiyoM se / -jaisI ApakI icchA, zrImAn ! aura purohitajI ne kuzalatApUrvaka rAjA kI icchAnusAra 'rAja-lakSaNa-saMhitA" likhI tathA purAne se baksa (peTI) meM bandI kara dii| vAtoM hI bAtoM meM sagara rAjA ne caturAIpUrvaka rAjA ayodhana kI sabhA meM rAjalakSaNoM kI carcA calA dii| viSaya rocaka thaa| sabhI apanI-apanI sammatiyA~ pragaTa karane lge| eka rAjA ne kaha diyA -sabhI ke apane-apane alaga-alaga vicAra haiN| isa viSaya para koI prAmANika purAnA grantha ho tabhI to nirNaya ho sakatA hai| dUsare ne uttara diyA -zAstroM kI rakSA aura paThana-pAThana to purohita varga hI karatA hai| aisA grantha unhIM ke pAsa mila sakatA hai| 1 grantha kA nAma rAja-lakSaNa-saMhitA ke sthAna para 'svayaMvara vidhAna' vatAyA hai| usa grantha ko likhakara mantrI ne peTI meM rakhakara vana meM kisI vRkSa ke nIce gAr3a diyA tathA yaha bAta kisI ko nahIM mAlUma hone dii| --uttara purANa 671228-231 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI | 81 sagara ke purohita vaiThe hI the| sabhI kI dRSTi unakI ora uTha gii| samaveta svara gUMjA-kahie purohita jI ! hai koI grantha Apake pAsa ? purohitajI isI avasara kI tAka meM to the / vole hai to shii| kintu usake anusAra kArya na kiyA gayA to vatAne se kyA lAbha ? -~-kyoM ? kArya kyoM nahIM hogA ? ----merA Azaya hai upasthita rAjAoM meM se jisameM bhI ve' rAjalakSaNa nahIM hoMge to kyA use svayaMvara meM bhAga lene se roka diyA jaaygaa| ___-avazya ! aisA puruSa rAja-putra ho hI nahIM sakatA phira hama logoM ke bIca baiThane kA usako kyA adhikAra? -Apa sabhI loga gambhIratApUrvaka vicAra karake batAe~ / ho sakatA hai Apa logoM meM se hI koI aisA nikala aaye| ---hama saba isake lie taiyAra haiM jo bhI usa kasauTI para kharA nahIM utaregA / vaha svecchA se svayaMvara chor3akara calA jAyagA aura svayaMvara hI kyA rAjya kA bhI tyAga kara degaa| -sabhI rAjAoM ne samaveta svara meM svIkRti de dii| . sevakoM dvArA purohitajI ne pustaka ma~gavAI / sabhI ko dikhAkara usake purAne hone kI prAmANikatA karA lii| purohitajI use par3hane lge| jyoM-jyoM ve pustaka par3hate jAte madhupiMga kA mukha pIlA par3atA jAtA aura pustaka samApti para madhupiMga Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) lajjA se pIlA hI par3a gyaa| vaha cupacApa uThA aura rAjasabhA chor3akara cala diyA / sagara kA SaDyantra saphala huA / sulasA use prApta ho gii| madhupiMga apamAna se duHkhI hokara vAla tapa karane lagA aura kAladharma prApta karake sATha hajAra asuroM kA svAmI mahAkAla nAma kA 1 svayaMvara se nirAza lauTakara kumAra madhupiMgala ne haripeNa guru deva ke pAsa jAkara dIkSA lii| -uttara purANa 67 / 236 __ isake bAda kI eka anya choTI sI ghaTanA kA ullekha bhI AyA hai sAdhuvRtti grahaNa kara lene ke bAda eka bAra madhupiMgala kisI nagara meM bhojana ke nimitta gayA / use dekhakara kisI naimittika (sAmudrika vidyA ke jJAtA) ne dUsare naimittika se kahA-'isa yuvaka sAdhu ke zArIrika lakSaNa to yaha batAte haiM ki ise pRthvI kA rAjya bhoganA cAhie, kintu yaha to bhikSA mAMga rahA hai| ataH sAmudrika zAstra aura usameM kahe hue zArIrika lakSaNa vilkula mithyA haiM, kisI kAma ke nhiiN|' dUsare naimittika ne uttara diyA-'pahale yaha rAjya lakSmI kA hI bhoga karatA thaa| kintu ayodhyA ke rAjA sagara aura usake mantrI ne jhUThA aura viparIta sAmudrika zAstra raca kara ise dUSita ThaharAyA / isa vAta se lajjita hokara isane sAdhuvRtti svIkAra kara lI hai / isake cale Ane para sulasA rAjA sagara ko prApta ho gii|' donoM naimittikoM ke vacana sunakara madhupiMgala ne nidAna kiyA ki 'isa tapazcaraNa ke phalasvarUpa meM agale janma meM sagara kA vaMza nAza . kruuNgaa|' mara kara vaha asurendra kI prathama- mahiSa jAti kI senA ke kakSA bheda meM cauMsaTha hajAra asuroM kA nAyaka mahAkAla nAma kA deva huA / - uttara purANa 671245-252 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI | 63 asura huaa| avadhiMjJAna se usane sagara ke SaDyantra ko jAna liyaa| rAjA ayodhana kI rAjasabhA meM hue apamAna ne use krodhita kara diyaa| usane nizcaya kara liyA ki 'sagara tathA anya rAjAoM ko kisI-na-kisI prakAra naSTa kara hI duuNgaa|' apane lakSya ko prApta karane kI icchA se vaha rAjAoM ke doSoM ko khojatA huA idhara-udhara ghUmane lgaa| use ava kisI aise vyakti kI talAza thI jo svayaM bhI logoM dvArA apamAnita aura tiraskRta hokara vadale kI Aga meM jala rahA ho| IrSyA ke vaza meM hokara vaha logoM ko pApa-mArga kI ora adhika se adhika dhakelane meM tanika bhI saMkoca na kare varan aisI paripATI calAye ki dharma samajhakara loga isakA pAlana kareM aura naraka kuNDa meM jA gireN| . aisA vyakti milA use parvata / parvata usa samaya apamAnita hokara zuktimatI nadI ke kinAre parvata kI talahaTI meM apamAnita jIvana vitA rahA thaa| badale kI Aga ne use vivekAndha kara diyA thaa| asura mahAkAla brAhmaNa kA rUpa banAkara usake samakSa Akara bolA -vatsa parvata ! maiM tumhAre pitA kA mitra huuN| hama donoM vAlyAvasthA meM gautama nAma ke upAdhyAya ke pAsa vidyA prApta karate the| nArada tathA nagaravAsiyoM dvArA tumhAre apamAna ko sunakara mujhase rahA nahIM gayA aura yahA~ calA aayaa| kucha dera taka to parvata usa brAhmaNa ko dekhatA rahA / phira nirAza svara meM kahane lagA -tAta ! maiMne Apako pahicAnA nhiiN| -pahacAnoge bhI kaise ? pahale kabhI maiM AyA hI nahIM / yadi tumhAre apamAna kI bAta na sunI hotI to ava bhI na aataa| mujhe bahuta duHkha hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -korI sahAnubhUti se kyA lAbha ?-parvata ke svara meM saMtApa spaSTa ubhara AyA thaa| brAhmaNa kahane lagA: -lAbha ? lAbha kyoM nahIM ? vatsa maiM korI sahAnubhUti pradarzita karane nahIM AyA huuN| apane mantravala dvArA maiM logoM ko mohita karake tumhAre mata kA pracAra kara sakatA huuN| parvata ke mukha para camaka A gaI / aMdhA kyA cAhe, do aaNkheN| prasanna hokara volA -kyA? kyA sacamuca Apa aisA kara sakate haiM? kyA Apa mere lie apane mantravala kA prayoga kareMge? itanA kaSTa uThAyeMge mere kAraNa ? -avazya ! tuma nahIM jAnate mujhe apane gurubhAI ke putra ke / tiraskAra se kitanA duHkha huA hai / tumhArI prasiddhi se mujhe hArdika prasannatA hogii| -bar3A upakAra hogA ApakA mujha para ! kyA maiM apane upakArI kA nAma bhI jAna sakatA hU~? -bhadra ! merA nAma zAMDilya hai| mujhe bhI to Atma-santoSa milegA, isa kArya se| __donoM dhUrta sAtha-sAtha rahane lge| asura mahAkAla ne apane adhInastha asuroM ke dvArA nagarI meM bhA~ti-bhA~ti ke roga phailA diye| roga devakRta the ataH vaidyagaNa cikitsA na kara sake, vaidyaka zAstra vyartha ho gayA / rogiyoM kA jIvanadAtA banA parvata / parvata ke kara-sparza se hI roga zAnta ho jaataa| sAdhAraNa manuSya kA svabhAva hai ki vaha bhUta ko bhUlakara vartamAna meM jItA hai| jo parvata kala taka ghRNA aura tiraskAra kA pAtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI | 85 thA Aja vaha janatA kA jIvana prANa ho gyaa| usakI kIrti phailane lgii| rogoM ke upazamana ke sAtha-sAtha parvata apane mata kA pracAra karatA aura sahAyaka vanatA zAMDilya / mata-pracArArtha donoM ne dezabhramaNa kI yojanA bnaaii| deza bhramaNa karate-karate donoM dhUrta sagara rAjA ke nagara meM Aye / vahA~ zAMDilya ne apanA bharapUra camatkAra dikhaayaa| nagara, rAjA kA antaHpura, parivAra, Adi sabhI rogagrasta ho gaye / koI parivAra aisA na bacA jisameM roga-rUpI pizAca ne ghara na kara liyA ho / ' jIvanadAtA, roga-trAtA parvata sAtha thA hii| vaha savakA upacAra karane lgaa| . nagara bhara meM parvata kI prasiddhi phaila gii| rAjA sagara sahita sabhI nagaravAsI parvata kA hI nAma japane lge| ___ zANDilya kI preraNA se parvata ne apane mata kA pracAra prArambha kara diyA / vaha logoM ko upadeza detA "sautrAmaNi yajJa meM vidhipUrvaka surApAna karanA cAhie, gosava yajJa meM agamyA strI ke sAtha bhoga karanA cAhie, mAtRmedha yajJa meM 1 sulasA ke svayaMvara meM apamAnita hone para madhupiMgala tapa karane lagA aura mahAkAla nAma kA vyaMtara huA / sagara se apane apamAna kA badalA lene ke lie vaha brAhmaNa kA veza banAkara usake pAsa pahuMcA aura kahane lagA-he rAjan ! yadi tujhe apanI lakSmI bar3hAnI hai, to veda meM kahe hue hiMsaka yajJa kara / ' sagara ne vaisA hI kiyA aura anta meM vaha pApiyoM kI pRthvI naraka meM jA utpanna huaa| -uttara purANa 67 / 159-63 2 agamyA strI vaha kahalAtI hai jisake sAtha bhoga karanA lokaniMdya ho jaise mAtA, putrI, vahana Adi / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) mAtA kA aura pitRmedha yajJa meM pitA kA vadha karanA caahie| yajJa meM kisI kA bhI vadha ho, kitane hI prANiyoM kA hanana ho, pApa nahIM lagatA kyoMki yaha saba devatAoM kI AjJA se hotA hai| phira sampUrNa jagata meM eka Izvara hI vyApta hai / usI kA rUpa anya sabhI meM prativimvita ho rahA hai / tava kauna kisako mAratA hai ? saba Izvara kI hI mAyA hai| vaha Izvara yajJa se prasanna hotA hai aura havana kiye hue prANiyoM tathA havana karane vAloM ko svarga ke sukha detA hai|" isa prakAra vaha hiMsaka yajJoM kA pracAra karane lgaa| sagara rAjA ko apane mata meM dIkSita karake usane aneka yajJa karAye / parvata yajJa karAtA aura asura mahAkAla apanI mAyA se una homa kiye hue prANiyoM ko sazarIra AkAza meM jAte hue dikhA detaa| janatA ko unake mata meM vizvAsa jamane lagA aura unake mata kA kurukSetra Adi aneka dezoM meM khUba pracAra huaa| yahA~ taka ki dvijAti ke puruSa (brAhmaNa, kSatriya aura vaizya) yajJa karanA apanA parama kartavya samajhane lge| nArada ne Age kahA ki isa ghora anyAya ko dekhakara maiMne divAkara vidyAdhara se sahAyatA kI yAcanA kI to usane kaI bAra yajJa-pazuoM kA haraNa kara liyA taba asura mahAkAla ne yajJavedI meM bhagavAna RSabha deva kI pratimA' rakhanA prArambha kara diyA / pariNAmasvarUpa vidyAdhara kucha na kara sakA aura maiM asahAya anya sthAna ko calA gyaa| . usake pazcAta asurarAja ne sagara rAjA ko sulasA rAnI sahita yajJAgni meM homa kara diyA aura badalA cukAkara apane sthAna ko calA gyaa| 1 yaha varNana triSaSTi ke anusAra hai / lekhaka kI mAnyatA isase sahamata nahIM hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsaka yajJoM ke pracAra kI kahAnI | 87 he rAjAo ! isa prakAra pApa rUpI parvata ke samAna parvata ne hiMsaka yajJoM kA prArambha aura pracAra kiyA / ... - laMkApati rAvaNa isa vRttAnta ko sunakara saba kucha spaSTa samajha gyaa| usane nirNayAtmaka svara meM kahA.-Aja se ina hiMsaka yajJoM kA virodha merA prathama kartavya hogaa| .. isa nirNaya se nArada ko zAnti milii| laMkeza ne unheM sammAna pUrvaka vidA kara diyA aura marutarAja ko kSamA pradAna kii| maruta. rAjA ne vinamra zabdoM meM pUchA -svAmI, yaha kRpAlu sAdhu kauna thA jisane Apake mAdhyama se mujhe isa ghora pApa se virata kiyaa|..... rAvaNa nArada kI utpatti vatAne lagA--.. ...vahmaruci nAma kA eka brAhmaNa tApasa ho gayA thaa| usakI strI kurmI sagarbhA thii| eka bAra usake Azrama meM kucha sAdhu aaye| unameM se eka sAdhu volA . -tApasa ! tumane saMsAra kA tyAga kiyA yaha to. uttama hai kintu ava bhI strI bhoga se virata nahIM hue to tumameM aura gRhastha meM antara hI kyA hai ? ...yaha sunakara tApasa ko bodha huaa| usane nirmala jina zAsana ko grahaNa kara liyaa| kurmI bhI zrAvikA ho gii| brahmaruci to dIkSA lekara una sAdhuoM ke sAtha calA gyaa| kintu kurmI ne vahIM rahakara eka putra prasava kiyaa| vaha putra janma ke samaya royA nahIM isIlie usakA nAma nArada pdd'aa| - eka bAra putra ko akelA chor3akara kurmI kahIM dUsarI jagaha gaI thii| usakI anupasthiti meM jambhRka devoM ne usa putra kA haraNa kara liyaa| putra zoka se duHkhI kurmI ne indumAlA AryA ke pAsa dIkSA le lii| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vahI maiM Apako sunAye detA huuN| -madhu ne rAvaNa ko uttara diyA aura kahane lagA dhAtakIkhaNDa dvIpa ke airAvata kSetra meM zatadvAra nagara meM rAjaputra sumitra aura kulIna putra prabhava meM gaharI mitratA thI / ve sAtha-sAtha par3he aura bar3e hue the| sumitra java yuvA hokara rAjA ho gayA to usane prabhava ko bhI samRddhivAna banA diyaa| donoM kI bAlyAvasthA kI maitrI yuvAvasthA meM aura bhI dRr3ha ho gii| __eka vAra sumitra ko usakA ghor3A vekAbU hokara kisI bhayAnaka jaMgala meM le gyaa| vahA~ eka pallIpati ne apanI sundara kanyA vanamAlA kA usake sAtha vivAha kara diyaa| usako sAtha lekara rAjA sumitra vApisa AyA to usase milane prabhava bhI pahuMcA / vanamAlA ko dekhakara prabhava kAma-pIr3ita ho gayA / prabhava kI rAtoM kI nIMda ur3a gaI aura rAta-dina vanamAlA kI cintA karane ke kAraNa vaha durvala ho gayA / sumitra ko apane mitra kA pIlA durvala zarIra dekhakara vahuta duHkha hotaa| eka dina usane pUchA -mitra prabhava ! tumheM kyA duHkha hai ? ---kucha nhiiN| -to kisa cintA meM ghule jA rahe ho ? -mere dila kA duHkha kahane yogya nahIM hai / -prabhava ke mukha se anAyAsa hI nikala gyaa| sumitra mitra kI vAta sunakara bahuta cintita huaa| vaha usase 'vAra-bAra Agraha karake pUchane lagA to prabhava ne kahA -mitra ! mere dila kA duHkha tuma jAnane ko Atura ho kintu yadi maiMne kaha diyA to kula-kalaMkita ho jAyagA / merI pApAbhilApA mujhe Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitra kA anupama tyAga | 89 hI jalAye yaha ThIka hai / prakaTa ho gaI to auroM ko bhI zalya kI bhA~ti duHkha degI / magara sumitra AsAnI se pIchA chor3ane vAlA nahIM thA / usane apanI mitratA kI zapatha dilAkara prabhava ko vivaza kara diyA / Akhira use batAnA hI par3A ki vanamAlA hI isake duHkha kA kAraNa hai ! prabhava kI icchA sunakara sumitra bolA - mitra ! itanI sI bAta ke lie itanA duHkha sahA / tumhAre lie rAjya kA tyAga bhI kara sakatA hU~ to eka vanamAlA kI kyA ginatI ? rAtri ke prathama pahara meM hI vanamAlA prabhava ke zayanakakSa meM jA pahu~cI / usane prabhava se kahA - Apake mitra ne mujhe ApakI sevA meM bhejA hai / krIta dAsI ke samAna ApakI pratyeka AjJA kA pAlana karanA merA dharma hai / mujhe AjJA dIjie / sumitra ke tyAga ne prabhava kI A~kheM khola diiN| vaha mana-hI-mana svayaM ko dhikkArane lagA / bolA . -vanamAlA ! sumitra manuSya nahIM devatA hai| usane prANa priyA kA tyAga karake mahAduSkara kArya kiyA hai / kahA~ usakI sadAzayatA aura kahA~ merI pAmaratA / cANDAla ke samAna maiM pApI kisI ko apanA mukha bhI dikhAne yogya nahIM hU~ / devI ! tuma merI mAtA samAna ho / yahA~ se calI jAo, sundarI ! prabhava te namaskArapUrvaka vanamAlA ko vidA kara diyA / gupta rIti se Aye hue rAjA sumitra ne apane mitra ke yaha zabda sune to bahuta harSita huA / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ( jaina kathAmAlA (rAma-kathA) jambhRka devoM ne isakA lAlana-pAlana kiyA aura AkAzagAminI vidyA dii| - yaha nArada zrAvaka ke vratoM ko dhAraNa karane vAlA, kalahapriya aura svecchAcArI hai| hAtha meM akSamAlA tathA kamaNDala rakhatA hai, khar3AU~ pahanatA hai aura devoM ke samAna idhara-udhara ghUmatA rahatA hai| vAlabrahmacArI hone ke kAraNa isakI sabhI sthAnoM para abAdha gati hai / isI kAraNa ise devarSi bhI kahA jAtA hai| nArada kI utpatti kA vRttAnta sunakara marutarAjA santuSTa huA / usane rAvaNa se kSamA mA~gI aura hiMsaka yajJoM ko na karane kA AzvAsana diyaa| marutarAjA ne apanI kanyA kanakaprabhA dekara rAkSasarAja ko santuSTa karake vidA kara diyaa| -triSaSTi zalAkA 712 uttara purANa 67 / 155-163, 211-252 1 sambhavataH kSIrakadamba guru ke pAsa vidyAdhyayana karane kI ghaTanA isake bAda kI hogii| athavA ina donoM ghaTanAoM kA tAla-mela biThAne kA prayAsa vidvajjanoM se apekSita hai| --sampAdaka Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12: mitra kA anupama tyAga pavana ke samAna vegavAna mahAparAkramI dazamukha marutarAjA ke pAsa se calakara mathurA nagarI meM aayaa| mathurA nareza harivAhana apane putra ke sAtha usake svAgatArtha Aye / unake putra madhu ke hAtha meM trizUla thA / Adara-satkAra se santuSTa hokara rAvaNa ne utsukatApUrvaka pUchA -rAjan ! tumhAre putra ke hAtha meM yaha trizUla Ayudha kahA~ se AyA ? pitA kA AjJAsUcaka saMketa pAkara putra madhu madhura zabdoM meM bolA--laMkApati ! yaha Ayudha mujhe mere mitra camarendra ne diyA hai| -camarendra aura tumhArA mitra!-laMkeza vismita thaa| -isa janma kA nahIM, pUrvajanma kaa| madhu ne dazAnana kA vismaya zAnta karane kA prayAsa kiyA kintu laMkeza kA vismaya zAnta nahIM huA varan aura bhI bar3ha gayA / dazAnana ne pUchA -bhadra ! ucita samajho to pUrA vRttAnta sunaao| -yaha trizUla dete hue jo kucha camarendra ne mujhase kahA thA,. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vanamAlA ke cale jAne ke pazcAt prabhava kA hRdaya pazcAttApa kI agni meM jalane lagA / apane Apako dhikkArate hue hAtha meM talavAra lekara apane kaNThaccheda ko tatpara huA / usI samaya sumitra ne gupta sthAna se nikalakara mitra kA hAtha pakar3a liyA aura volA - are mitra ! aisA dussAhasa mata karo / mitra ko sammukha dekhakara prabhava lajjA se gar3a gayA / usake mana meM vicAra AyA- 'kAza ! jamIna phaTa jAya aura maiM usameM samA jAU~ / ' kintu na jamIna phaTI aura na vaha usameM samAyA / kahIM mana ke vicAroM se jamIna phaTatI hai ? sumitra ne use bar3I kaThinAI se samajhAkara svastha - citta kiyA / prabhava ne bhI hArdika pazcAttApa prakaTa kiyaa| donoM mitroM ke hRdaya meM kisI prakAra kA kaluSa na pahale thA aura na isa ghaTanA ke uparAnta hI AyA / unakI mitratA pUrvavata hI banI rahI / isa ghaTanA kI jAnakArI bhI ina tInoM ke atirikta aura kisI ko na ho sakI / kucha kAla vAda sumitra ne saMyama dhAraNa kara liyA / tapasyA ke prabhAva se mRtyu ke uparAnta vaha IzAna devaloka meM deva huA / vahA~ se apanA AyuSyapUrNa karake mathurA nagarI ke rAjA harivAhana kI rAnI mAdhavI ke garbha se madhu nAma kA pUtra huA / camarendra ne mujhako sambodhita karate hue kahA - madhu ! tuma hI mere pichale bhava ke mitra sumitra ke jIva ho aura maiM prabhava kA jIva / maiM cirakAla taka bhavabhramaNa karane ke pazcAta vizvAvasu kI strI jyotirmatI se zrIkumAra nAma kA putra huA / usa janma meM nidAnapUrvaka tapa karane ke kAraNa camarendra huA hU~ / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 13 : sadAcAra kI preraNA digvijaya hetu laMkA se nikale hue rAvaNa ko aThAraha varSa ho cuke the / usake hRdaya meM vicAra AyA ki meru parvata ke arhantoM - bhagavantoM kI vaMdanA kI jAya / dRr3ha nizcayI vyaktiyoM ke vicAroM ko kAryarUpa meM pariNata hote dera nahIM lagatI / vaha vaMdanA karane calA gayA / usakI anupasthiti meM kumbhakarNa aura vibhISaNa kyA kareM ? karmazIla puruSa niThalle to vaiTha nahIM sakate / ve pUrva dizA meM indrarAjA ke dikpAla nalakubara ko pakar3ane ke lie cala diye / rAvaNa kI AjJA unhoMne pahale hI le lI thI / nalakuvara' durladhyapura kA rAjA thaa| usane AzANI vidyA ke dvArA nagara ke cAroM aura sau yojana paryanta agnimaya kilA sA banA kA rAjA aura mAnA gayA hai aura 1 nalakuvara ko kailAsa parvata ke samIpa ke kisI nagara vaizravaNa kA putra mAnA gayA hai / rambhA ko apsarA nalakuvara kI patnI / indra ko vijaya karane hetu java rAvaNa jA rahA thA to mArga ne usane kailAsa ke samIpa DerA DAlA / usa samaya use rambhA apsarA jAtI huI dikhAI dI / kAmAbhibhUta rAvaNa ne usake sAtha balAtkAra kara DAlA / rammA kahatI hI raha gaI ki vaha aura nalakubara kI vadhu hai / rambhA se samasta varNana vaizravaNa kI putravadhU sunakara vaizravaNa ne Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra kI preraNA | 65 rakhA thaa| usameM aise yantra lagA rakhe the ki jinase AkAza meM agni kI phulajhar3iyA~ sI chUTatI huI dikhAI detI thiiN| isa prakAra rakSA kA pUrA pravandha karake nalakubara agnikumAra deva ke samAna nagarI meM sukha se rahatA thaa| . vibhISaNa aura kumbhakarNa ne yaha pravandha dekhA to nirAza ho gaye / durladhyapura ko vAstava meM durlaghya samajhakara ve kucha dUra pIche haTakara rAvaNa kI pratIkSA karane lge| jaise hI rAvaNa AyA unhoMne isa vikaTa paristhiti se use avagata karA diyaa| laMkeza vismita raha gyaa| kyA karanA cAhie ? kisa prakAra nalakubara bandI banAyA jAya ? ina saba bAtoM para tInoM bhAI gambhIratApUrvaka vicAra karane lge| unakA gambhIra vicAra-vimarza cala hI rahA thA ki eka dUtI ne sainikoM se AjJA lekara unake zivira meM praveza kiyaa| usake Ane kA kAraNa aura paricaya pUchane para usane batAyA-- -rAkSasapati ! maiM nalakubara kI patnI uparambhA kI nijI dAsI huuN| unake hRdaya meM Apake prati anurAga utpanna ho gayA hai| isa kile kI rakSA karane vAlI AzANI devI hai.| vaha bhI Apa ke adhIna ho jAyagI aura rAnI uparambhA bhii| isake bAda Apa sudarzana cakra bhI siddha kara sakeMge / Apako svIkAra hai| rAvaNa to dAsI ke prastAva para vicAra kara hI rahA thA kintu vibhISaNa ne kaha diyA-aisA hI hogaa| dAsI prasannamana calI gii| rAvaNa ko zApa diyA-'yadi Aja se rAvaNa kisI strI para balAtkAra karegA to usake mastaka ke sAta Tukar3e ho jaayeNge|' [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 | jaina kathAmAlA (rAma - kathA ) dazamukha ekAeka vibhISaNa para barasa par3A- are ! tumane yaha kula viruddha kArya kaise hamAre kula meM kisI ne parastrI kA mana meM tumane Aja rAkSasakula ko kalaMkita kara diyA / vibhISaNa ne vinamratApUrvaka uttara diyA -Arya ! merI bAta zAMtacitta hokara suna to lIjie / zuddhamana vAloM ke dharma viruddha vacana nIti hote haiM, adharma nahIM / rAkSasa kula ko kalaMka to adharma sevana se lgegaa| pahale Apa apane kArya ko siddha kIjie / tatpazcAta uparaMbhA ko saMbodhaM dIjie aura adharma sevana se inkAra ! yaha to Apake hAtha hai, koI balAtkAra thor3e hI kara legI vaha / svIkAra kara liyA / bhI dhyAna nahIM kiyA / rAkSasendra kA kopa zAnta ho gayA / usane vibhISaNa kI nItiyukta vAta mAna lI / taba taka kAmAndha rAnI uparambhA svayaM hI vahA~ A pahu~cI / usane AzANI vidyA rAvaNa ko de dI aura aneka vyantara devoM se rakSita anya amogha astra bhI diye / kAmAbhibhUta nArI kucha bhI kara sakatI hai / dazAnana ne agni zAnta kI aura vibhISaNa ne nalakubara ko yuddha karake sahaja hI pakar3a liyA / vahA~ se rAvaNa ko sura aura asuroM se bhI ajeya sudarzana cakra bhI prApta ho gayA / aba uparambhA ne dazAnana se apanI icchA pUrti kI abhilASA prakaTa kI / rAvaNa ne nItipUrNa gambhIra zabdoM meM samajhAyA --devI ! yaha kaisA anartha ? tuma to merI guru ho, mAtA ho ! Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra kI preraNa 1. 67 -dazAnana zakti pAkara aba cAla cala gaye, apane vacana se mukara gye| --uparambhA ne upAlambha diyaa| - -nahIM devI ! rAkSasavaMzI apane vacana kA pAlana prANa dekara bhI karate haiN| ___-kahA~, mere sAtha to tuma chala kara rahe ho| tumhAre lie maiMne pati se vizvAsaghAta kiyA aura phira bhI merI icchA pUrI na hii| ---uparambhA ke svara meM vivazatAjanya nirAzA thii| / " . dazAnana ne mIThe zabdoM meM kahA -devI ! jisa samaya tumhArI dAsI ko maiMne vacana diyA thA tava tumase merA koI sambandha nahIM thA kintu tumane jaba se mujhe vidyA sikhAI, merA tumhArA guru-ziSya sambandha ho gayA aura guru ke sAtha kAma sambandha yaha dharma aura nIti donoM hI dRSTiyoM se ghora adharma hai| aMdharma kA sevana na mujhe karanA cAhie aura na tumheM / uparambhA ina yuktipUrNa vacanoM kA pratikAra na kara sakI aura hAtha malatI raha gyii| rAkSasapati ne nalakubara ko bhI vandhana mukta kara diyA aura use punaH durladhyapura ke siMhAsana para biThA kara samajhAyA -bhadra ! merA uddezya kisI kA rAjya chInanA nahIM hai| maiM to itanA hI cAhatA hU~ ki tuma namra bane raho / yaha vyartha ke kautuka karake jana-sAdhAraNa ko bhayabhIta mata kro| dharmapUrvaka prajA kA pAlana hI rAjA kA kartavya hai| rAnI uparambhA ke aparAdha ko kSamA karane kI preraNA dete hue laMkeza volA -rAjan ! galatI savase ho jAtI hai| pUrvajanma ke tIna pApoM kA udaya vivekI janoM kI bhI buddhi bhraSTa kara detA hai| tama uparassA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &8 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ko kSamA karo / vaha kAsadhvaja aura sundarI ke uttama aura niSkalaMka kula meM utpanna huI hai / usakI pApa bhAvanA pUrvakRta karmoM ke udaya dvArA prerita thI / hRdaya se vaha saccI aura pativratA hai aura phira rAjan ! 'hai bar3I anta meM kSamA daNDa se nyAyI / ' rAjA nalakubara ne rAvaNa ke prati vinamra hokara kahA - 'maiM Aja se Apako svAmI mAnatA hU~ | jaisI ApakI icchA vaisA hI maiM karUMgA / mujhe ava uparambhA para tanika bhI kSobha nahIM hai / rAnI uparambhA tIvra hArdika pazcAttApa karake zuddha ho hI cukI thI / pati-patnI donoM ne rAkSasa bhAiyoM kA khUba satkAra kiyA aura unheM bhare nayanoM tathA gadgada hRdaya se vidA kiyA / nalakuvara rAvaNa ko svAmI mAnate hue pUrvavat rAjya kArya karane lagA / aba usakI prajA meM bhayajanita nahIM varan premajanita zAnti thI / rAvaNa kI sadpreraNA se prajA ko sukha-zAnti milI aura patipatnI meM apUrva prema jagA / ** - triSaSTi zalAkA 712 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14: indra kA parAbhava durladhyapura se rAvaNa kI senA ne rathanUpura kI ora prayANa kiyaa| usakA lakSya thA indra-vijaya / guptacaroM ne Akara yaha vAta rAjyasabhA meM indra ko btaaii| kintu, usane vizeSa dhyAna nahIM diyaa| karNa paramparA se yaha samAcAra, dharmaparAyaNa rAjA sahasrAra (indra ke pitA jo use rAjya dekara dharmapAlana meM laga gaye the) ko bhI jJAta hue| unhoMne putra ko bulAkara samajhAyA- .. ......... .. -vatsa ! maiM jAnatA hU~ ki tuma mahAparAkramI ho| tumane apane vaMza kI kIrti ko didigantavyApinI vanA diyA hai kintu aba samaya vadala cukA hai / rAvaNa uThatI huI zakti hai| usakI avahelanA nahIM karanI caahie| tuma apanI putrI rUpavatI kA vivAha : usake sAtha kara do| vaha santuSTa ho jAyagA aura tumhArI vipatti bhI Tala jaaygii| .... -pitAjI ! yaha Apa kyA kahate haiM ? kahA~ vaha choTI sI nagarI kA adhipati rAvaNa aura kahA~ maiM ? usakI aura merI samAnatA hI kyA hai ? cyUTI kI taraha masala dUMgA use / -abhimAnI indra ne -pitA ko pratyuttara diyaa| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) pitA sahasrAra samajha gaye-vinAza kAle, viparIta buddhiH / parantu putra-moha ke vazIbhUta hokara bole -putra ! kabhI-kabhI cyUTI bhI hAthI jaise vizAlakAya pazu kA prANAnta kara detI hai| jisakA puNya-pravala hotA hai usake samakSa sabhI ko jhukanA par3atA hai| isa samaya rAvaNa kA pravala puNyayoga hai| dakSiNa bharatArddha ke samasta rAjA usake vazIbhUta ho cuke haiN| -- indra ko pitA ke zabda bahuta bure lge| vaha vahA~ se uThakara calA AyA / sabhA meM baiThakara vaha rAvaNa kA sAmanA karane kA vicAra karane lgaa| - rAvaNa kI senA ne rathanapura ke cAroM ora gherA DAla diyaa| cAroM ora jahA~ taka dRSTi jAtA, rAkSasa kaTaka hI dikhAI pdd'taa| indra rAvaNa se yuddha karane kI yojanA banA hI rahA thA ki dUta ne . Akara kahA-. . . . . " -rAjA indra ! maiM mahAbalI rAvaNa kA dUta huuN| mere svAmI kI AjJA hai ki yadi Apa kuzalatA cAhate haiM to unake prati bhakti pradarzita kIjie anyathA zakti / ava ApakI icchA hai jo cAhe so kreN| Apake sammukha do hI mArga haiM-bhakti kA pradarzana athavA. zakti kA! / garvayukta svara meM indra ne uttara diyA--- : -dUta ! usa rAkSasa se jAkara spaSTa kaha do hameM usakI cunautI svIkAra hai / vaha apanI zakti kA pradarzana kare aura hamArI zakti dekhe| ' spaSTa nirNayAtmaka uttara sunakara dUta calA gyaa| : dUsare dina ke bAlaravi ne donoM ora kI senAoM ko yuddha ke lie sannaddha dekhaa| sUryodayaM hI mAno yuddha kA saMketa thaa| ravi kI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra kA parAbhava [ 101 kiraNoM ke sAtha hI raNabhUmi meM rakta vahane lgo| yoddhA apanI yuddha-kuzalatA dikhAne lge| rAkSasendra rAvaNa apane gaja bhuvanAlaMkAra para ArUr3ha hokara indra ke sammukha AyA / indra bhI apane hAthI airAvaNa para savAra thaa| * * donoM parasparaM aneka prakAra ke AyudhoM se - yuddha karane lge| svAmibhakta pazu bhI danta prahAra, guNDa prahAra karake apane vala-kA pradarzana kara rahe the| raNakuzala aura ati chalI rAvaNa acAnaka indra ke hAthI airAvaNapara uchalakara jA kuudaa| vijalI kI-sI tejI se usane mahAvata ko, mAra diyA aura indra ko pakar3a liyaa| indra isa acAnaka vAra ke lie taiyAra nahIM thA / vaha bhaucakkA sA raha gyaa| usakI vismita dazA kA lAbha uThAkara rAvaNa ne use vandI banA liyaa| , indra ke vandI hote hI rAvaNa kI. vijaya ho gaI aura usakI senA ne astra DAla diye| vijaya-dundubhI vajAtA huA laMkeza vandI indra ko lekara laMkA meM AyA aura use vandIgRha meM DAla diyaa|' 1 (ka) rAvaNa ke sAtha sumAlI rAkSasa (rAvaNa kA nAnA) bhI gayA thA aura usakI mRtyu savitra nAma ke vasu ke hAthoM huii| (kha) indra ke putra jayanta ko daitya rAjA pulomA dUra haTA le gyaa| daitya rAjA pulomA zacI kA pitA aura jayanta kA nAnA thaa| vaha apane dauhitra (dhavate) ko lekara samudra meM chipa gyaa| (ga) zaMkarajI se prApta huI mAyA se indrajIta ne adRzya hokara indra ko bA~dha liyA / isa prakAra unakI vijaya huI aura pitA-putra donoM hI indra ko laMkA le aaye| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) putramoha se vivaza rAjA sahasrAra dikpAloM sahita laMkA meM AyA aura rAkSasendra rAvaNa se vinaya karane lagA -~-mahAvalI laMkeza ! mere putra indra ko mukta kara do| maiM tumase putra kI bhikSA mA~gatA huuN| rAjA sahasrAra ke dIna vacanoM se rAvaNa prabhAvita ho gyaa| usane kahA___-rAjan ! Apa dharmaniSTha haiN| maiM ApakI icchA kI avahelanA nahIM kara sakatA kintu indra ko usake dambha kA daNDa avazya bhugatanA par3egA / usane mAnava hote hue bhI svargapati indra kI nakala kI ! usI ke samAna vaha svayaM ko samajhane lgaa| usane dikpAla Adi niyukta kiye / yaha usakA ghora aparAdha hai / yadi vaha daNDa bhugatane ko taiyAra, ho to maiM mukta kara sakatA huuN| -kyA daNDa deMge Apa? -duHkhI pitA ne puuchaa| -apane nivAsagRha ke samAna laMkApurI kI svacchatA, pratidina sugandhita jala se siMcana aura mAlI ke samAna prAtaHkAla devAlayoM meM vikasita aura surabhita puSpa pahu~cAnA Adi-ina kAryoM ke uttaradAyitva ko ApakA putra bhalI-bhA~ti pUrA kare to maiM use chor3a duuNgaa| merI kRpA se vaha apanA rAjya le aura sukhapUrvaka rahe / 1 indra ko chur3Ane ke lie brahmAjI svayaM laMkA pahuMce / indrajIta ne 'yadi kabhI maiM yuddha ke nimitta kiye jAne vAle yajJa homa ko pUrNa na karake yuddha meM pravRtta ho jAU~ tabhI merI mRtyu ho anyathA nahIM' yaha vara lekara indra ko chodd'aa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra kA parAbhava | 103 1 rAjA sahasrAra ne svIkRti dI aura rAvaNa ne indra ko mukta kara diyA 1 tabhI se yaha prasiddha hai ki indra rAvaNa kI laMkA meM jhADa lagAtA thA / x. x X mukta hokara indra rathanUpura lauTa AyA / apane parAbhava se vaha bahuta duHkhI thA / kyoMki tejasvI puruSa apamAna ko mRtyu se bhI duHsaha samajhate haiM / kahA~ to indra ke anucara laMkA para rAjya karate the aura kahA~ ava vaha svayaM laMkA kA saphAI jamAdAra thA / rathanUpura ke bAhara udyAna meM eka vAra nirvANasaMgama kevalI kA samosaraNa AyA / indra bhI unakI dharma dezanA sunane gayA / bhaktipUrvaka namana vandana karake usane dezanA sunI aura usake bAda aMjali bA~dhakara pUchane lagA -- - sarvajJadeva ! rAvaNa ke hAthoM merA parAbhava kisa karma ke kAraNa huA ? anantajJAnI kevalI ne batAyA- - ariMjaya nagara meM vahata kAla pahale jvalanasiMha nAma kA vidyAdhara rAjA thA / usakI rAnI vegavatI ne ahilyA nAma kI ati rUpavatI kanyA ko janma diyA / kanyA yuvatI huI to jvalanasiMha ne usakA svayaMvara kiyA / usa svayaMvara meM candrAvarta nagara kA rAjA AnandamAlI aura sUryAvarta nagara kA rAjA taDitprabha bhI Aye / ahilyA ne svecchA se AnandamAlI kA varaNa kiyA / taDitprabha ne ise apanA apamAna samajhA aura AnandamAlI se IrSyA rakhane lagA / kucha kAla pazcAt AnandamAlI pravrajita ho gaye aura zrIsaMva Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ke sAtha vihAra karane lge| eka bAra munisaMgha vihAra karatA huA rathAvarta parvata para aayaa| muni AnandamAlI ekAnta sthAna meM dhyAnAvasthita ho gye| taDitprabha kI muni para dRSTi par3I to vaha IrSyA se jala uThA aura unheM bA~dhakara aneka prakAra ke kaSTa dene lgaa| zramaNa parIsahoM se ghabar3Ate nahIM, varan aura bhI AtmalIna ho jAte haiN| muni AnandamAlI bhI parIsahoM meM aDola-akampa ho gye| . kintu saMghAcArya kalyANa gaNadhara se muni kA akalyANa nahIM dekhA gyaa| ve tejolezyA kA prayoga taDitprabha para karane hI vAle the ki usakI patnI satyazrI kahIM se A gii| usane bhaktibhAva se saMghAcArya kI vinaya kI aura use vacA liyaa| aneka janmoM se bhava paribhramaNa karatA huA taDitprabha kA jIva tumhAre rUpa meM utpanna huaa| ... kevalI bhagavAna ne indra ko sambodhita karake kahA -indra ! tumhI taDitprabha ke jIva ho aura mUni ke tiraskAra evaM prahAra rUpI ghora pApakarma ke kAraNa hI tumheM yaha apamAna sahanA par3A hai| 1 yahA~ indra ke parAbhava kA kAraNa ahilyA ke sAtha balAtkAra batAyA hai| ahilyA gautama Rpi kI patnI thI / indra ne maharSi gautama kA rUpa rakhakara use dUSita kara diyA thaa| usI pApa ke phalasvarUpa indra ko parAjita honA par3A thaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] vizeSa--yahA~ indra asalI hai aura vaha alakApurI kA svAmI, devarAja sampAdaka Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra kA parAbhava | 105 - kevalI se apane pUrvabhava kA pApakarma sunakara indra ko vairAgya ho aayaa| usane apane putra dattavIrya ko rAjya bhAra sauMpA aura svayaM pravajita ho gyaa| . muni paryAya dhAraNa karake indra ne ghora tapazcaraNa kiyA aura . mukti paaii| eka vAra rAvaNa kevalI anantavIrya kI vandanA karane gayA / munizrI ko svarNatuMga giri para kevalajJAna huA thA aura unakA samavasaraNa bhI vahIM racA gyaa| kevalI bhagavAna anantavIrya ne parama kalyANakArI dezanA dii| rAvaNa ne bhI vaha karNapriya dezanA sunI aura Ananda vibhora ho gyaa| . mAnava kA svabhAva hai ki vaha bhaviSya ke prati sadaiva sazaMkita rahatA hai / 'kala kyA hogA' yaha jAnane kI icchA-use sadaiva lagI rahatI hai| rAvaNa bhI isa bhAvanA kA apavAda nahIM thaa| dezanA samApta hone ke pazcAt aMjali bA~dhakara usane jijJAsA prakaTa kI -prabho ! merA maraNa kisake hAthoM hogA? -dazamukha ! tuma prativAsudeva ho aura tumhArI mRtyu vAsudeva ke hAthoM hogii| -bhagavan ! mRtyu kA kAraNa ? -parastrI dop| bhagavAna ke isa saMkSipta se uttara ko rAvaNa ne hRdaya kI gaharAiyoM meM utAra liyA / usane tatkAla abhigraha liyA -'jo parastrI mujhe na cAhegI usakA maiM kabhI bhoga nahIM kruuNgaa|' Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) aisI dRr3ha pratijJA' karake rAvaNa kevalI bhagavAna kI vandanA karake calA AyA aura laMkA meM Akara sukhapUrvaka rAjya karane lgaa| . -triSaSTi zalAkA 7/2 * * 1 vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra valAtkAra tyAga kI ghaTanAeM nimna prakAra haiM / inameM rAvaNa tyAga nahIM karatA, varan bhaya ke kAraNa sambhoga meM pravRtta nahIM ho paataa| (ka) laMkAdahana ke pazcAta jaba rAvaNa apanI rAjyasabhA meM mantriyoM, bhAiyoM, putroM aura sabhAsadoM ke bIca baiThA vicAra-vimarza kara rahA thA taba mahApAva nAmaka sabhAsada ne use sItA ke sAtha balAt bhoga karane kI salAha dii| isa para rAvaNa ne kahA -- -mahApArzva! bahuta dina hue eka bAra maiMne puMjikasthalA nAma kI apsarA ko pitAmaha (brahmAjI) ke Azrama meM jAte dekhaa| vaha mere bhaya se lukatI-chipatI jA rahI thii| maiMne usake sAtha valAt bhoga kara liyaa| isake bAda jaba vaha brahmAjI ke Azrama meM pahuMcI to unheM saba bAteM mAlUma ho gii| isa para unhoMne ruSTa hokara mujhe zApa diyA ki 'Aja se yadi tuma kisI dUsarI strI ke sAtha balAtkArapUrvaka samAgama karoge to avazya hI tumhAre sira ke sau Tukar3e ho jaayeNge|' isa zApa ke bhaya se hI maiM sItA ko jabardastI apanI zayyA para nahIM le jaataa| vAlmIki rAmAyaNa, yuddha kANDa] (kha) dUsarA zApa rAvaNa ko tava milA jaba usane inna se yuddha hetu jAte samaya apsarA rambhA ke sAtha balAtkAra kiyA thA / tava rambhA ke mukha se usakI karuNa kathA sunakara vaizravaNa (rambhA ke pati nala-kUbara kA pitA aura RSi vizravA kA putra) ne zApa diyA ki Aja se rAvaNa kimI na cAhatI strI se jabardastI saMbhoga karegA to usake sira ke sAta Tukar3e ho jaayeNge| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 15 : satI aMjanA mahendrapura nagara ke rAjA mahendra kI rAnI [hRdayasundarI se aridama Adi sau putroM ke bAda aMjanAsundarI nAma kI eka putrI kA janma | huA / usake yuvAvasthA meM praveza karane para rAjA mahendra ne putrI ke lie vara kI khoja prArambha kii| anucara aneka kumAroM ke citra lAkara dene lage / eka dina rAjA ke pAsa do eka-se citra Aye donoM hI kumAra eka-se kula-zIla vAle aura samAna parAkramI the / -mantrivara ! ye do kumAroM ke citra haiM / eka hai vidyAdharapati hiraNyAbha tathA usakI rAnI sumanA kA putra - vidyutprabha aura dUsarA Adityapura ke vidyAdhara rAjA prahlAda tathA usakI rAnI ketumati kA putra pavanaMjaya / inameM se kise apanI putrI denI cAhie / - svAmI ! pavanaMjaya hI ucita vara hai, kyoMki vaha dIrghAyu vAlA hai aura vidyutprabha kI Ayu kevala aThAraha varSa hI zeSa hai / ataH merI sammati meM to kanyA pavanaMjaya ko hI denA cAhie / mantrI ne spaSTa aura nirbhIka sammati dI / rAjA mahendra ne mantrI kI sammati svIkAra kara lI / usa samaya aneka vidyAdhara rAjA arihanta bhagavantoM kI vandanA ke nimitta jA rahe the / unameM vidyAdhara prahlAda bhI thA / rAjA mahendra ne Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) use dekhA to apanI putrI ke vivAha kA nivedana kiyaa| prahlAda ne turanta svIkRti de dI aura tIna dina bAda mAnasarovara para lagna karanA nizcita ho gyaa| lagna ke nimitta rAjA mahendra apane parivAra sahita mAnasarovara jA phuNcaa| yuvA hRdaya adhIra hotA hai / bhAvI patnI kaisI hai, jisake sAtha jIvana gujAranA hai, usakI eka jhalaka dekhane kI utkaNThA, tIvra lAlasA hotI hI hai| pavanaMjaya ke hRdaya meM bhI aise hI vicAra uTha . rahe the| usane apane mitra prahasita ko apanI adhIratA se avagata karAyA / prahasita ne ha~sakara kahA- . . . - -abhI se itane adhIra mata bano / jI bharakara dekha lenA, dekhate : hI rahanA- tIna dina kI hI to vAta hai| .. ye tIna dina to tIna yuga haiM / mitra basa eka jhalaka mila jaay| prahasita ne samajha liyA ki kumAra bhAvI patnI ko dekhe binA nahIM mAnegA / usane dhairya ba~dhAyA. -tumhArI yahI icchA hai to ardharAtri ko hama loga adRzya rUpa se caleMge taba tuma apanI priyA ko dekha lenaa| * kumAra Azvasta huaa| ardharAtri huii| donoM mitra vidyAbala se adRzya hokara aMjanAsundarI ke mahala meM aaye| aMjanA ke bhavana meM dIpaka jala rahA thA aura usakI do sakhiyA~ baiThI cuhala kara rahI thiiN| ____ vasaMtatilakA nAma kI sakhI ne kahA --saMkhI ! tere dhanya bhAgya haiM, jo pavanaMjaya jaisA pati mila rahA hai| turanta dUsarI sakhI mizrakA ne prativAda kiyA-are sakhI ! vidyutprabha ke samAna dUsarA kauna hai ? Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI aMjanA | 106 - tU kucha bhI nahIM jAnatI ! vidyutprabhaM to alpa Ayu vAlA hai / - vasantatilakA ne spaSTa kiyA / - vasantatilakA ! tU to mandabuddhi hai / are amRta thor3A bhI ho to acchA aura viSa vahuta-sA bhI ho to kisa kAma kA ? - mizrakA ne vasantatilakA kI vAta kATI / : donoM sakhiyA~ isa prakAra vAda-vivAda kara rahI thIM aura aMjanA lajjAvaza apanA mukha nIcA kiye baiThI rahI / usane na samarthana kiyA aura na prativAda | pavanaMjaya apane lie viSa aura vidyutprabha ke lie amRta kI upamA sunakara kupita ho gayA / usake mukha se anAyAsa hI nikala par3AaMjanA vidyutprabha ke prati Akarpita hai / : prahasita ne pUchA- tumane kaise jAnA ? - vaha prativAda nahIM kara rahI hai, yaha usake prati anurAgavatI hone kA spaSTa pramANa hai | - tuma bhUlate ho mitra ! lajjA ne aMjanA ke mukha para tAlA lagA rakhA hai / kulIna kanyAe~ mu~haphaTa nahIM hotIM / mitra kI bAta pavanaMjaya ke gale nahIM utrii| use aMjanA se ghRNA ho gii| donoM mitra vahA~ se cupacApa adRzya rUpa meM hI lauTa Aye / mAnasarovara pahu~cakara pavanaMjaya vApisa apane nagara ko jAne lagA to prahasita ne pUchA- yaha kyA kara rahe ho, mitra ! A -nagara vApisa jA rahA hU~ / jo kanyA kisI dUsare ke prati anurakta ho usake sAtha vivAha karane se kyA lAbha ? -bhrama ho gayA hai, tumheM ! aMjanA vilkula nirdoSa hai / - maiM nahIM mAnatA / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) prahasita samajha gayA ki pavanaMjaya kI buddhi para bhrama kA kAlA paradA par3a gayA hai / use kisI dUsare DhaMga se samajhAkara vivAha ke lie taiyAra karanA caahie| jaba pati-patnI milana hogA to bhrama kI dIvAra svayaM hI Dhaha jaayegii| soca-vicAra kara bolA___-mitra ! vacana bhaMga kroge| tumhAre pitA kA diyA huA vacana TUTa jAyagA to unakI kyA dazA hogI ? kucha socA hai, tumane / pavanaMjaya isa bAta kA kucha bhI pratyuttara na de sakA aura mitra ke / mukha kI ora dekhane lgaa| ' prahasita hI punaH bolA -kumAra ! kSatriya ko vacana bhaMga hone kA duHkha mRtyu se bhI bar3ha kara hotA hai / tumhAre pitA kI AjJA hai vivAha karane kI aura tumhArA kartavya hai unakI AjJA kA pAlana / pitA kI AjJA samajha kara hI vivAha kro| kumAra mauna ho gayA kintu usake hRdaya kI zalya nahIM niklii| tIsare dina pavanaMjaya aura aMjanA kA vivAha ho gyaa| rAjA mahendra ne svAgata-satkAra karake unheM vidA kara diyA aura prahlAda saparivAra apane nagara ko calA aayaa| navadampatti ko mahala kI sAtavIM maMjila para bhavana diyA gyaa| bar3e pyAra aura sneha se sAsU ketumatI ne aMjanA ko vahA~ pahu~cA diyaa| pati kI pratIkSA karatI huI aMjanA apanI suhAga seja para utkaMThita hRdaya lie baiThI rahI kintu pati-milana na huaa| rAtri AtI, suhAginI pratIkSA karatI aura dina nikala aataa| pati-milana kI to vAta hI kyA aMjanA ko to pati-darzana bhI durlabha ho gye| eka hI mahala meM rahate hue tAnapati pati kI eka jhalaka pAne ko bhI tarasatarasa jaatii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI aMjanA | 111 dina bIte, mAsa gujare aura varSa nikala gye| mahala ke dAsa__ dAsI bhI aMjanA ke duHkha se du:khI the / vaha rAta-dina machalI kI bhA~ti tar3apatI kintu pavanaMjaya kA hRdaya na psiijaa| pratIkSA karate-karate aMjanA ko kaI varSa gujara gaye / dhanya thA usakA dhairya ki pati-smaraNa eka kSaNa ko bhI nahIM bhuulii| . - xxx . Adityapura kI rAjya sabhA meM laMkApati rAvaNa kA dUta AyA aura kahane lagA -rAjan ! durmati varuNa ne laMkApati se zatratA mola le lI hai| usako nirmada karane hetu khara-dUSaNa rAkSasa senA ke sAtha gaye to usane apane vIraputroM rAjIva aura puNDarIka Adi ke sAtha yuddha meM parAjita karake unako bandI banA liyaa| ava vaha aura bhI garvokti karane lagA hai| isalie laMkApati svayaM usakA mAna mardana karane jA rahe haiN| unakI icchA hai Apa bhI unakI sahAyatA kreN| laMkApati kI icchA prahlAda ke lie Adeza thI / ve sainya sajAkara calane ko udyata hue to pavanaMjaya ne kahA___-pitAjI ! mere rahate hue Apako jAne kI AvazyakatA nhiiN| Apa mujhe AjJA diijie| pitA ne putra kI bAta mAna lii| pavanaMjaya ne prayANa Arambha kiyaa| usa samaya aMjanA sAtavIM maMjila se utarakara mahala ke mukhya dvAra ke khambhe se Tika kara khar3I ho gii| parityaktA kA tana sUkhI lakaDI ke samAna ho gayA thA-sauMdarya vihIna ulajhe vAla vAlI aMjanA pati ke samIpa Ate hI unake caraNoM meM girakara volI -nAtha ! Apa sabakI khabara rakhate haiM kintu Aja taka mujhe bhUle mAnA kreN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - nAtha! Aja hI maiMne Rtu snAna kiyA hai / yadi garbhavatI ho gaI to merA kauna vizvAsa karegA ? pitA aura pati donoM hI kula kalaMkita ho jAyeMge / pavanaMjaya ne apanI mudrikA utArakara dete hue kahA - aisA nahIM hogA / merI mudrikA tumhAre satItva kI sAkSI hai / maiM zIghrAtizIghra lauTUMgA / patnI ko AzvAsana dekara kumAra cale gaye aura rAvaNa ke sAtha varuNa ko vijita karane ko prasthita hue / X X X aMjanA kI AzaMkA satya pramANita huI / kucha mAsa pazcAta hI garbha ke lakSaNa spaSTa ho gaye / sAsa ketumatI ne use kalaMkinI mAna liyA / aMjanA ne mudrikA dikhAI, satItva kA vAstA diyA, apane pichale nirdoSa AcaraNa kI smRti dilAI parantu ketumatI nahIM pasIjI / usane sevakoM dvArA aMjanA aura vasantatilakA ko mahendrapura nagara ke bAhara vana meM chur3avA diyA / usa samaya saMdhyA kAla thA / kucha samaya bAda sUrya DUba gayA, mAno satI para lage kalaMka se duHkhI hokara usane bhI apanA mukha astAcala kI oTa meM chipA liyA / -triSaSTi zalAkA 73 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 16: hanumAna kA janma usa bhayAnaka aura nirjana vana meM donoM sakhiyoM-aMjanA aura vasantatilakA ne rAtri vyatIta kI aura prAtaH hote hI pitA kI nagarI mahendrapura ko prasthAna kiyaa| dIna hIna malina bAlA rAjamahala ke dvAra para pahuMcI to pitA mahendra ne sArI hakIkata jAna use kalaMkinI hI smjhaa| mAtA ne bhI dutkAra diyA- 'kalaMkinI ! tU hote hI kyoM na mara gaI ? merI kokha lajA kara jIvita khar3I hai, kisI kue-tAlAva meM DUva mara !' bhAI ariMdama ne vyaMga vANa mAre-kulaTA ! ava yahAM kyA hama sabake muMha para bhI kAlikha potane AI hai| jisake sAtha muMha kAlA kiyA usI ke pAsa jaa| pitA ke tIkSNa zabda the--merI ujjvala kIti ko kalaMkita karane vAlI tU merI putrI nahIM zatru hai / are aisA to nikRSTa zatru bhI nahIM karatA jaisA tUne kiyaa| mAtA-pitA-bhAiyoM ne hI java dutkArA to use saMsAra meM cAroM ora aMdherA hI najara Ane lgaa| a~dhere meM camaka kI eka lakIra dikhAI dI, mantrI ke sahAnubhUtipUrNa vacana / usane mahArAja se kahA -rAjan ! viveka se kAma liijie| yaha kalaMkinI hai yA nahIM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 | jaina kathAmAlA (rAma-kayA) hI rahe / maiM Apako kaise bhUla jAtI ! merI kAmanA hai ApakA mArga sukhakArI ho| aho, aMjanA kA kaisA durbhAgya ! pati ne usakI ora dekhA taka nahIM, ghRNA se mukha phera kara cale gye| pati dvArA sArvajanika avahelanA satI na saha skii| vaha apane bhavana meM Akara kaTe vRkSa ke samAna gira pdd'ii| __pavanaMjaya vahA~ se calakara mAnasarovara phuNce| rAtri vizrAma ke lie senA ne par3Ava DAla diyaa| seMnA vizrAma meM nimagna thI aura rAtri kI nIravatA eka cakavI ke Akrandana se bhaMga ho rahI thii| kumAra pavanaMjaya kI vicAradhArA ekadama palaTI-java yaha cakavI dina bhara pati ke sAtha ramate hue mAtra rAtri-viyoga ke kAraNa aisA ghora vilApa kara rahI hai to itane varSa ke lagAtAra viyoga ne aMjanA kI kyA dazA kara dI hogI? adhIra hokara pavanaMjaya ne mitra prahasitta ko apanA vicAra vtaayaa| prahasita santuSTa huA ! donoM mitra tatkAla vahA~ se cale aura aMjanA ke bhavana ke vAhara jA phuNce| usa samaya sakhI vasantatilakA aMjanA ko dhairya vadhA rahI thIsakhI ! dhIraja rakha / kumAra ko avazya tujha para dayA aayegii| ___-kaise dhIraja rakhU, sakhI ! itane varSa ho gaye / Aja sArI loka lajjA chor3akara unake samakSa gaI to bhI ve merI upekSA kara gye| eka dina lajjAvaza mizrakA ko nahIM rokA to bhI merA bhAgya phUTa gayA aura Aja lajjA chor3I to bhI unakA anurAga na milaa| ava to yaha pApI prANa nikala jAyeM tabhI isa viraha se pIchA chuutte| -aMjanA ne duHkhI svara meM khaa| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . satI aMjanA 113 usI samaya bhavana ke dvAra para prahasita dikhAI diyaa| aMjanA parapurupa ko dekhakara kupita ho gii| usane kar3akakara pUchA-kauna ? -prahasita ! yahA~ Ane kA sAhasa kaise huA ? .. -maiM gaira nahIM, ApakA hitaipI hI huuN| -pati hI jisakA hitaiSI nahIM hai, para-purupa kyoM hogA ? turanta nikala jAo yahA~ se anyathA maiM yahIM se kUda kara prANa tyAga duuNgii| -yaha prANa tyAgane kA samaya nahIM, prANapati se milane kA hai| mere pIche dekhie kauna khar3A hai ? aMjanA ne dekhA to sAmane kumAra pavanaMjaya prema vihvala khar3e the| satI vismita sI raha gii| use apanI A~khoM para vizvAsa hI nahIM ho rahA thA / lar3akhar3A kara girane lagI to kumAra ne Age bar3hakara sambhAla liyaa| pati kA sparza pAkara satI ko A~khoM se azrudhArA bahane lgii| cira viyoga A~suoM ke rUpa meM bahA jA rahA thaa| - kumAra ne aMjanA se kSamA mA~gate hue kahA -devI ! merA aparAdha akSamya hai phira bhI mujhe kSamA kro| aMjanA kA galA ruMdha gayA thaa| var3I kaThinAI se bola sakI -nAtha ! maiM to janama-janama kI. dAsI haiN| mere pApa karmoM kA hI dopa hai / Apa kSamA mAMgakara mujhe aura bhI lajjita na kreN| pavanaMjaya ne priyA ke gAloM para vahate hue A~sU poMcha ddaale| pati-patnI ko anurakta jAnakara prahasita aura vasantatilakA pahale hI vAhara nikala gaye the| ekAnta meM pati-patnI kA milana haa| rAtri ke antima pahara meM kumAra jAne lage to aMjanA ne vinaya kI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - nAtha! Aja hI maiMne Rtu snAna kiyA hai / yadi garbhavatI ho gaI to merA kauna vizvAsa karegA ? pitA aura pati donoM hI kula kalaMkita ho jAyeMge | pavanaMjaya ne apanI mudrikA utArakara dete hue kahA 1 - aisA nahIM hogA / merI mudrikA tumhAre satItva kI sAkSI hai / maiM zIghrAtizIghra lauTUMgA / patnI ko AzvAsana dekara kumAra cale gaye aura rAvaNa ke sAtha varuNa ko vijita karane ko prasthita hue / X X X aMjanA kI AzaMkA satya pramANita huI / kucha mAsa pazcAta hI garbha ke lakSaNa spaSTa ho gaye / sAsa ketumatI ne use kalaMkinI mAna liyA / aMjanA ne mudrikA dikhAI, satItva kA vAstA diyA, apane pichale nirdoSa AcaraNa kI smRti dilAI parantu ketumatI nahIM pasIjI / usane sevakoM dvArA aMjanA aura vasantatilakA ko mahendrapura nagara ke bAhara vana meM chur3avA diyA / usa samaya saMdhyA kAla thA / kucha samaya bAda sUrya DUba gayA, mAno satI para lage kalaMka se duHkhI hokara usane bhI apanA mukha astAcala kI oTa meM chipA liyA / - tripaSTi zalAkA 7 / 3 *** Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 16: hanumAna kA janma usa bhayAnaka aura nirjana vana meM donoM sakhiyoM-aMjanA aura vasantatilakA ne rAtri vyatIta kI aura prAtaH hote hI pitA kI nagarI mahendrapUra ko prasthAna kiyaa| dIna hIna malina bAlA rAjamahala ke dvAra para pahuMcI to pitA mahendra ne sArI hakIkata jAna use kalaMkinI hI smjhaa| mAtA ne bhI dutkAra diyA- 'kalaMkinI ! tU hote hI kyoM na mara gaI ? merI kokha lajA kara jIvita khar3I haiM, kisI kue-tAlAva meM DUba mara !' . bhAI ariMdama ne vyaMga bANa mAre-kulaTA ! ava yahAM kyA hama sabake muMha para.bhI kAlikha potane AI hai| jisake sAtha muMha kAlA kiyA usI ke pAsa jaa| pitA ke tIkSNa zabda the-merI ujjvala kIrti ko kalaMkita karane vAlI tU merI putrI nahIM zatru hai / are aisA to nikRSTa zatru bhI nahIM karatA jaisA tUne kiyaa| mAtA-pitA-bhAiyoM ne hI jaba dutkArA to use saMsAra meM cAroM ora aMdherA hI najara Ane lgaa| a~dhere meM camaka kI eka lakIra dikhAI dI, mantrI ke sahAnubhUtipUrNa vacana / usane mahArAja se kahA -rAjan ! viveka se kAma liijie| yaha kalaMkinI hai yA nahIM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) isakA nirNaya isake pati pavanakumAra para chor3a diyA jAya / pavanakumAra ko bulAkara saccAI kA patA lagavAiye aura tatra taka putrI ko ghara meM Azraya de dIjie | yahI isa samaya ucita hai / - nahIM mantrI ! maiM ise Azraya nahIM de sakatA / - putrI nahIM, dAsI samajhakara hI isa para dayA kIjie / yaha abhAginI isa dazA meM kahA~ jAyegI ? - kahIM bhI jAya ? pahAr3a se gira kara mara jAya / mujhe isakI sUrata se napharata hai / mantrIjI ! Apa cupa ho jAiye | maiM kucha nahIM sunanA cAhatA / - rAjA ne antima nirNaya kara diyA / tIvra pApa kA udaya thA aMjanA kA / jina hAthoM ne use phUla kI taraha pyAra-dulAra meM pAla-posakara bar3A kiyA thA, Aja unhIM hAthoM ne use dhakke mAra kara nikAla diyA / + pati aura pitRgRha se tiraskRta aMjanA nirAza vahA~ se cala dI / nava mAtA-pitA ne hI use dutkArA to prajA hI kyoM pIche rahatI ? jahA~ bhI ve donoM sakhiyA~ gaI apamAnita hI huI / nagara se grAma aura grAmoM se vana kI ora bar3hatI gaI ve donoM / aMjanA calatI jAtI aura vilApa karate hue kahatI jAtI - 'mujha abhAginI ko niraparAdha hI gurujanoM ne daNDa diyA / ' vasantatilakA use bAra-bAra dhairya ba~dhAtI-sakhI ! hamAre pApa kA hI udaya hai| zoka mata kara, sAhasa rkh| saba ThIka ho jAyegA / itane bar3e saMsAra meM kahIM to koI AsarA milegaa| jisakA saMsAra meM koI sahAI nahIM hotA usakA rakhavAlA dharma hI hotA hai / - bhaTakate-bhaTakate donoM sakhiyA~ eka parvata guphA ke sAmane AIM / ' vasantatilakA ne kahA- sakhI ! lagAtAra kaI dinoM se hama bhaTaka rahI haiM / isa guphA meM kucha dera vizrAma kara leM taba Age caleMge / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAna kA janma | 117 aMjanA ne svIkRti dI / donoM sakhiyoM ne eka dUsarI ke sahAre se guphA meM praveza kiyA - sAmane hI muni amitagati dhyAnamagna khar3e the / tana-mana ko vizrAnti sI milI aura donoM sakhiyA~ vahA~ mauna hokara baiTha gaIM / munizrI kA dhyAna pUrNa huA to donoM ne bhaktipUrvaka vandanA kI aura vasantatilakA ne kahA - gurudeva ! merI sakhI ne aisA kyA ghora pApa kiyA hai jisake kAraNa yaha aisA hRdayadrAvI kaSTa bhoga rahI hai ? munizrI ne usake pUrvajanma kI ghaTanA sunAkara batAyA- pUrvajanmaH meM kRta duSkarmoM ke kAraNa hI isa para yaha Apatti AI hai / - prabho ! isake garbha meM kauna hai ? vasantatilakA ne pUchA munirAja batAne lage - isa jambUdvIpa ke bharatakSetra meM mandara nAma ke nagara meM priyanandI nAma kA eka vaNika rahatA thA / usakI jayA nAma kI patnI se damayanta nAma kA putra huA / * damayanta eka dina udyAna krIr3A ke lie gayA to vahA~ use eka: muni ke darzana hue | unase dharma zravaNa karake samyaktva sahita kaI vrata grahaNa kiye / niSThApUrvaka vratoM kA pAlana karatA huA marakara vaha.. dUsare devaloka meM paramarddhika deva huaa| vahA~ se cyavakara mRgAMkapura ke rAjA vIracanda aura rAnI priyaMgulakSmI kA putra siMhacandra bnaa| isa janma meM bhIdharma kA pAlana karake devaloka ko gayA / punaH vaitADhyagiri para avasthita vAruNa nagara ke rAjA sukaNTha kI rAnI kanakodarI ke garbha se siMhavAhana nAma kA putra huA / cirakAla taka rAjya bhogakara tIrthaMkara vimalaprabhu ke tIrtha meM lakSmIdhara muni ke pAsa dIkSA grahaNa kara lI / dustara tapa karake kAladharma prApta kiyA aura lAMtaka svarga meM deva canA / vahA~ se AyuSya pUrNa karake vaha deva tumhArI sakhI kI kukSi meM avatarita huA hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) tumhArI sakhI aMjanA kA vaha putra guNoM kA bhaNDAra, mahAparAkramI, vivekI, vidyAdharoM kA rAjA aura caramadehI hogaa| sAdhujI ke vacana sunakara donoM sakhiyoM ke zoka saMtapta hRdaya ko bar3I zAnti milI / vasantatilakA ne punaH jijJAsA prakaTa kI___ -bhagavan ! aisA puNyazAlI jIva isI kaMdarA meM janma legA? kyA isI nirjana guphA meM vRddhi pAyegA? -bhadre ! putra kA janma to isI kaMdarA meM hogA kintu pAlana poSaNa hogA mAmA ke ghr| -~-munirAja ne batAyA aura AkAza meM pakSI kI bhAMti ur3a gye| kyoMki jaina sAdhu adhika vAteM kisI se nahIM karate aura adhika samaya taka eka sthAna para rukate bhI nhiiN| donoM sakhiyA~ una cAraNa RddhidhArI muni ko jAte hue AkAza meM TakaTakI lagAkara dekha rahI thiiN| upakArI muni ke prati unake hRdaya meM atyadhika zraddhAbhAva thaa| . ___ dRSTi se muni ke ojhala ho jAne para unhoMne A~kheM nIcI kI to sAmane eka vipatti khar3I dikhAI dii| eka kezarI siMha unakI ora TakaTakI lagAkara dekha rahA thaa| acAnaka Apatti se donoM sakhiyA~ stambhitaM raha giiN| usI samaya unake aura aMjanA ke garbhastha zizu ke puNya-yoga se AkarSita hokara guphA kA adhipati maNicUla gandharva unakI rakSA ko udyata huA aura aSTApada kA rUpa banAkara usa siMha kA prANAnta kara diyaa| - vipatti Talane se donoM sakhiyoM kI jAna meM jAna aaii| tabhI gandharva maNicUla apane asalI svarUpa meM pragaTa huA aura arhanta bhagavAna kI stuti gAne lgaa| 1 caramadehI kA abhiprAya hai-usI bhava se mokSa jAne vaalaa| yaha zarIra . kisI zastra Adi se chida-bhida aura naSTa nahIM ho sktaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAna kA janma | 116 usane unakA sAtha nahIM chor3A aura unakI rakSA karatA rhaa| aMjanA aura vasantatilakA donoM tIrthaMkara bhagavAna kI nitya bhakti karane lgiiN| garbhakAla pUrA huaa| aMjanA ne parama tejasvI putra ko janma diyaa| vasantatilakA ne usake prasUti kArya kiye| putra kA mukha dekhakara aMjanA vilApa karane lagI -are vatsa ! isa nirjana vana meM dIna hIna maiM terA janmotsava kaise manAU~ ? usI samaya AkAza mArga se vidyAdhara pratisUrya jA rahA thA / nirjana vana kI girikandarA se strI rudana kA svara sunakara vaha nIce AyA aura unase duHkha kA kAraNa pUchA / vasantatilakA ne pUrI kahAnI A~khoM meM A~sU bharakara sunA dii| vidyAdhara kahane lagA -putrI ! aba tere duHkha ke dina bIta gaye / maiM pitA vidyAdhara citrabhAnu aura mAtA sundarImAlA kA putra pratisUrya vidyAdhara huuN| hRdayasundarI nAma kI terI mAtA kA bhAI huuN| mujhe apanA mAmA samajha / ___ mAmA ke AzvAsana se aMjanA kI rulAI phUTa pdd'ii| usake hRdaya kA bA~dha TUTa gyaa| priyajanoM se milApa hone para A~khoM se gaMgAjamunA bahane lagatI hI hai / bar3I dera taka vidyAdhara use dhairya ba~dhAtA rahA / jaba aMjanA ke A~sU sUkha gaye aura hicakiyA~ vanda ho gaIM to, mAmA pratisUrya ne kahA calo beTI ! apane rAjya hanupura calate haiN| vahIM putra kA lAlana-pAlana kreNge| , vidyAdhara apane vimAna meM viThAkara aMjanA, usake putra aura sakhI vasantatilakA ko le claa| vimAna tIvra gati se ur3A jA rahA thA aura aMjanA apane putra ko aMka meM lekara khilA rahI thii| zizu Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 [ jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bhI kilaka-kilakakara hAtha-pA~va calAtA-uchalatA aura mAtA kA mana moda se bhara jAtA / Aja dIrghakAla ke pazcAta vasantatilakA ne sakhI ko prasanna dekhA to vaha bhI harSa vibhora ho gii| : acAnaka hI zizu jora se uchalA aura bhUmi kI ora jAne lgaa| aMjanA 'hAya lAla ! hAya lAla !!' kahakara chAtI kUTakara vilApa karane lgii| java taka vidyAdhara samajhe ki mAmalA kyA hai zizu vahuta nIce gira cukA thA aura tIvra vega se giratA hI calA jA rahA thaa| mAmA bhI bhAnaje ke pIche-pIche kUda pdd'aa| nIce parvata zaila para AyA to Azcaryacakita raha gyaa| . jisa zilA para zizu girA thA vaha to cUra-cUra ho gaI aura vAlaka akSatavadana usa para par3A kilakAriyA~ bhara rahA thA mAno zilA para vAlaka nahIM vajra girA ho / prasanna hokara mAmA ne zizu ko uThAyA aura AkAza meM ur3akara vimAna meM rotI huI aMjanA ke aMka meM le jAkara DAla diyaa| . - rotI huI mAtA ne zizu ko akSata zarIra dekhA to prasanna ho gaI / tatkAla use munirAja ke ve vacana yAda A gaye- 'bAlaka mahAparAkramI aura caramazarorI hogaa'| munirAja ke smaraNa mAtra se ..aMjanA kA hRdaya gadgada ho gyaa| usane aMka meM khelate bAlaka ko chAtI se cipakA liyaa| ____vimAna se utarakara aMjanA ne rAjamahala meM praveza kiyA to sabhI ne usakA svAgata kuladevI ke samAna kiyaa| mAmA ne bhAnaje kA nAma apanI nagarI ke nAma para hanumAna' rakhA / hanumAna kI mAtA kA nAma to aMjanA hI hai kintu pitA kA nAma kesarI hai aura unheM sumerugiri kA rAjA batAyA gayA hai / sAtha hI yaha bhI ullekha hai ki hanumAna ko aMjanA se vAyudeva ne hI utpanna kiyA thaa| vahIM inakI vara-prApti kA bhI varNana hai| eka bAra hanumAna Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajumAna kA janma | 121 aura zilA cUra-cUra hone kI smRtisvarUpa usakA dUsarA nAma zrIzaila pdd'aa| vAla-ravi ko phala samajhakara khAne ke lie daur3a pdd'e| ve AkAza-mArga: se calate hue sUrya ke pAsa pahuMca bhI gaye / usI samaya indra vIca meM avarodha vanakara Aye / hanumAna ko bhUkha to lagI hI thI ve airAvata hAthI ko bar3A phala samajhakara usako khAne ke lie lapake / tabhI indra ne vajra kA prahAra kara diyA / hanumAnajI kI bAyIM ThuDDI TUTa gaI aura coTa khAkara parvata para gira pdd'e| inake pitA vAyudeva inheM uThAkara eka guphA meM le gaye aura kupita hokara unhoMne apanA saMcaraNa banda kara diyA / vAyu kA saMcaraNa banda ho jAne se samasta sRSTi kATha ke samAna sthira ho gii| . sabhI devatAoM ne brahmA se prArthanA kI to ve sabako sAtha lekara vAyu ke pAsa pahuMce / brahmA ke sparza se hanumAna jIvita ho uThe / prasanna hokara vAyu ne saMcaraNa kiyA to samasta sRSTi ke kArya pUrvavat calane lage / usa samaya brahmAjI kI preraNA se upasthita devatAoM ne hanumAna ko vibhinna prakAra ke varadAna diye| __indra ne unakI ThuDDI jur3ane aura apane vajra se bhI na marane kA varadAna diyaa| . sUrya ne apane teja kA sauvA~ bhAga aura samasta vidyA prApti tathA kuzala vaktA aura buddhimAna hone kA vara diyA / varuNa ne lAkhoM varSoM kI Ayu aura jala tathA apane pAza se avadhyatA; yama ne nIrogatA aura kAladaNDa se avadhyatA; kubera ne yuddha meM avijeyatA; vizvakarmA aura mahAdeva donoM ne bhI apane divya zastroM se na marane kA varadAna diyA aura brahmAjI ne dIrghAyu, dharmabuddhi aura brahmAstra se abhaya pradAna kiyaa| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) kumAra hanupura ke rAjamahala meM krIr3A karatA huA var3hane lagA / mAtA aMjanA putra ko dekhakara to sukhI thI - nizcinta thI parantu apane mAthe para lagA huA kalaMka usake hRdaya meM rAta-dina zalya kI bhA~ti khaTakatA rahatA / nirdoSa vyaktiyoM para jaba jhUThA kalaMka lagAyA jAtA hai to ve use saralatA se nahIM bhUla pAte / yahI dazA aMjanA kI thI / vaha bhI zalya ko hRdaya meM davAye hue samaya vyatIta karane lagI / -triSaSTi zalAkA 713 **** Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 17: varuNa-vijaya pavanaMjaya ne apane vAkcAturya se varuNarAjA ke sAtha sandhi karake khara-dUSaNa ko mukta karA liyaa| rAvaNa kA uddezya pUrA ho cukA thA ataH vaha santuSTa ho gyaa| rAvaNa apane zivira sahita laMkA lauTa AyA aura pavanaMjaya usakI anumati lekara apanI nagarI ko cala diye| rAjamahala meM Akara pavanaMjaya ne mAtA-pitA ko praNAma kiyA aura sAtavIM maMjila para aMjanA ke bhavana meM phuNce| vahA~ aMjanA ko na dekha unhoMne eka dAsI se pUchA -amRtAMjana ke samAna merI prANa-priyA aMjanA kahA~ hai ? kumAra ke badale rUpa ko dekhakara dAsI cakita raha gii| vaha kucha bola hI na skii| pavanaMjaya ne hI punaH pUchA-- -~-bolatI kyoM nahIM ? kahA~ hai aMjanA ? dAsI vinamra svara meM bolI -svAmI ! Apake jAne ke kucha mAsa bAda hI usake garbha doSa ke kAraNa ApakI mAtA ne use nikAla diyaa| sevaka use mahendrapura nagara ke bAhara vana meM chor3a Aye / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 | jaina kathAmAlA ( rAma kathA ) - aura usakI sakhI vasantatilakA ? - vaha bhI unake sAtha thI / yaha sunakara pavanaMjaya pavanavega ke samAna mahendranagara jA pahu~ce / vahA~ unhoMne kisI strI se pUchA - yahA~ rAjakumArI aMjanA AI thI ? - hA~ apanI sakhI vasantatilakA ke sAtha AI to thI kintu vyabhicAra doSa ke kAraNa rAjA ne use rakhA nahIM, nikAla diyA / vajrapAta ho gayA pavanaMjaya para ! use AzA thI ki aMjanA yahA~ to mila hI jAyegI / ava vaha vanoM meM, parvatoM meM priyA ko khojane lagA para kahIM patA na lagA / sadA sAtha rahane vAlA mitra prahasita bhI saMga-saMga lagA huA thA / mitra ke duHkha se vaha bhI ati duHkhI thA / eka dina kumAra ne mitra se kahA - mitra ! tuma jAo aura mAtA-pitA se kaha denA ki maiM to satI aMjanA ko DhU~r3hane jAtA hU~ / yadi vaha mila gaI to vApisa A jAU~gA anyathA citA meM jalakara prANa de dU~gA / ' " prahasita ne kumAra ko samajhAne kA bahuta prayatna kiyA kintu vaha mAnA nahIM / vivaza hokara prahasita ne yaha samAcAra rAjA prahlAda aura rAnI ketumatI ko sunA diyaa| rAnI ketumatI to sunate hI aceta ho gaI / zItala aura sugandhita jala Adi ke upacAra se cetanA lauTI to prahasita se kahane lagI - are vajrahRdaya ! tU kumAra kA kaisA mitra hai ? usakA aisA nirNaya jAnakara bhI akelA chor3a AyA / maiM to mUrkhA hU~ hI ki apanI satI vadhU ko kalaMka lagAkara nikAla diyA / isa pApa kA phala mujhe to bhugatanA hI par3egA kintu koI kumAra ke prANoM kI rakSA to karo / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . A. . varuNa-vijayaH | 125 .. rAjA pralaMda ne apane kartavya kA pAlana kiyaa| inhoMne apane hajAroM anucara vidyAdharoM ko aMjanA ko khojane bheja diyaa| Adeza thA- eka-eka nagara, grAma, vana, parvata-pUrI pRthvI ko chAna DAlo kahIM se bhI pavanaMjaya aura aMjanA kI khavara laao| ve svayaM bhI una donoM ko khoja meM cala diye| sAtha meM prahasita bhI thaa| ... mAtA ne saMtoSa dhAraNa kiyA aura putra tathA putravadhU se milane kI AzA meM samaya vyatIta karane lgii| ... kumAra pavanaMjaya bhaTakatA-bhaTakatA bhUtavana meM phuNcaa| vaha nirAza ho cukA thaa| bujhe hRdaya se usane citA vanAI aura U~ce svara se kahane lagA -he vana ke devI-devatAo! mujha pApI ne apanI satI sAdhvI patnI ko ghora duHkha diyaa| raNayAtrA ke bIca se hI maiM rAtri ko lauTA aura mere hI kAraNa vaha garbhavatI huii| lajjAvaza mAtA-pitA se vinA mile. hI vApisa calA gyaa| sArA doSa usa nirdoSa para par3A aura merI mAtA ne use ghara se nikAla diyaa| usake duHkhoM kA kAraNa maiM hI huuN| usakA viraha aba mujhase sahA nahIM jaataa| : devatAo ! usase sirpha itanA hI kaha denA ki 'pavanaMjaya ne tere viraha meM AtmadAha kara liyaa| - rAjA prahlAda bhI daivayoga se vahA~ pahu~ca gaye aura unhoMne putra ke sampUrNa zabda suna lie| jaise hI pavanaMjaya ne uchalakara citApraveza karanA cAhA prahlAda ne phurtI se daur3akara usakA hAtha pakar3a . liyA / kumAra ne mur3akara dekhA to sAmane pitA khar3e haiN| putra kI A~kheM bhara aaiiN| pitA ne samajhAyA-vatsa! duHkha hameM bhI bahuta hai| jaba se mAlUma huA hai ki .. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) aMjanA nirdopa thI-apanI bhUla para hama bahuta pachatA rahe haiM kintu yaha tarIkA nahIM hai use khojane kA / -aura maiM karatA bhI kyA ? saba jagaha DhUMr3ha liyA kahIM na milI to apane jIvana kA anta kara denA hI ekamAtra upAya mujhe dikhAI diyaa| . -nahIM kumAra ! yahI ekamAtra upAya nahIM hai| use khojane ke upAya maiMne kara diye haiM / hajAroM vidyAdhara usako khoja rahe haiN| vaha avazya milegI / tuma dhairya rkho| pitA ke aneka prakAra se samajhAne para putra ko sAntvanA milii| ve donoM usI vana meM baiThakara aMjanA ko khojane ke anya upAyoM para vicAra karane lge| 1. X khoja meM lage hue vidyAdharoM meM se kucha hanupura A phuNce| unhoMne . rAjA pratisUrya aura usake rAjamahala meM samAcAra diyA ki 'aMjanA ke viraha meM pavanaMjaya ne citA-praveza kI pratijJA kI hai|' * sunate hI aMjanA ke mukha se nikalA-'are maiM mArI gaI aura aceta hokara bhUmi para gira par3I / zItopacAra se saceta hone para vilApa karane lagI -are ! yaha kaisI viparIta vAta ? pati ke sAtha patnI to . isalie satI hotI hai ki use ghora kaSTa uThAne par3ate haiN| saMsArI aura parivArI usakA tiraskAra karate haiM, usake zIla bhaMga kA sadaiva hI bhaya rahatA hai; kintu unheM yaha kyA sUjhI? ve to aneka patniyA~ kara sakate the| lekina isase yaha mAlUma par3atA hai ki unakA mere prati ananya prema hai| rAjA pratisUrya ne aMjanA ko AzvAsana dete hue kahA-putrI vilApa chor3a aura pati ke pAsa calane kI taiyArI kara / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varuNa-vijaya | 127 rAjA ne vidyAdharoM se pUchA-kahA~ mileMge kumAra pavanaMjaya ? apane nagara meM hI na? -nahIM rAjan ! ve to aMjanA kI khoja meM na jAne kahA~-kahA~ bhaTaka rahe hoNge| vanoM meM, parvatoM meM kucha kahA nahIM jA sakatA! -vidyAdharoM ne btaayaa| ____ ava khoja prArambha huI kumAra pavanaMjaya kI aura khojane vAle the aMjanA aura usake putra ko sAtha lekara rAjA pratisUrya ! eka uttama vimAna meM baiThakara tInoM vanoM aura parvatoM meM kumAra ko khojane lge| bhUtavana ke Upara jaise hI vimAna pahu~cA to aMjanA kI dRSTi sarvaprathama prahasita para par3I / usane prasannatA se cillAkara kahA -ve rahe kumAra aura unakA mitra prahasita tathA mere zvasura / vidyAdhara pratisUrya ne dekhA to use nIce kucha vyakti dikhAI diye| vimAna nIce bhUmi para utarA aura aMjanA ne bhUmi para pA~va rakhate hI zvasura ko praNAma kiyaa| Age bar3hakara rAjA prahlAda ne apane pautra ko aMka meM bhara liyaa| ___ pati ne patnI ko dekhA aura patnI ne pati ko| donoM ke mukha khila gye| gurujanoM kI upasthiti lajjA kI dIvAra banI huI thI anyathA tana bhI mila gaye hote| . rAjA prahlAda ne pratisUrya se kahA -rAjan ! Apane merI putravadhU ko Azraya dekara mujha para bar3A upakAra kiyA hai| . -nahIM, rAjan ! maiMne koI upakAra nahIM kiyaa| aMjanA merI bhAnajI hai to ise rakhane meM Azraya kaisA aura upakAra kyA ? putrI to apane mAtula ke ghara rahatI hI hai, usakA to adhikAra hotA hai / ava Apa saba loga yahA~ kyA kara rahe haiM ? mere sAtha nagara ko clie| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) pratisUrya ke vimAna meM baiThakara sabhI hanupura A gaye / aMjanA ke pitA rAjA mahendra aura mAtA hRdayasundarI bhI A gaye / Adityapura se pavanaMjaya kI mAtA ketumatI bhI A phuNcii| sabhI sambandhiyoM ke milana se harSa aneka gunA bar3ha gayA / sabane milakara vAlaka kA janmotsava punaH manAyA aura vaha bhI pahale utsava kI apekSA bahuta adhika utsAha ke saath| utsavoparAnta sabhI jana apane-apane nagaroM ko cale gaye kintu pavanaMjaya apanI patnI aMjanA aura putra hanumAna ke sAtha hanupura meM hI Thahara gye| . hanumAna dhIre-dhIre yuvaka ho gye| yuvAvasthA ke sAtha hI unhoMne aneka kalAoM aura vidyAoM meM nipuNatA bhI prApta kara lii| . xx varuNa ke kisI aparAdha ke kAraNa rAvaNa use vijaya karane kI yojanA banAne lgaa| usane apane sabhI adhInastha rAjAoM ke pAsa sahAyatArtha dUta bheje / eka dUta hanupura bhI AyA aura laMkApati kI icchA batAI / sunakara rAjA pratisUrya aura pavanaMjaya jAne kI taiyArI karane lge| hanumAna ne vinayapUrvaka nivedana kiyA -yuvA putra ke hote hue gurujana kaSTa uThAyeM, yaha ucita nahIM hai / Apa loga mujhe AjJA diijie| hanumAna ke ati Agraha para use AjJA prApta ho gii| vaha hanupura se calA aura laMkA kI rAjya sabhA meM jA phuNcaa| hanumAna kI baliSTha dehayaSTi, tejasvI mukhamaNDala, bhavya lalATa dekhakara laMkApati rAvaNa vahuta prabhAvita huA aura usane unheM apanI vagala meM siMhAsana para hI viThA liyaa| laMkeza apane anya adhInastha rAjAoM sugrIva Adi ke A pahu~cane ke vAda varuNa se sAtha yuddha karane ke lie niklaa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varuNa vijaya | 126 varuNa rAjA ke nagara ke sammukha rAvaNa ne apanI senA lagA dii| varuNa bhI zatru ko samakSa dekhakara bAhara nikalA aura rAjIva tathA puNDarIka Adi sau putroM ko sAtha lekara yuddha karane lgaa| yuddha meM laMkeza hanumAna kA parAkrama dekhakara prasanna ho rahA thAuse lagA ki yaha yuvaka Age calakara vahuta hI parAkramI yoddhA hogaa| vIra hanumAna ne vAta kI bAta meM varuNa ke sau putroM ko bA~dha liyaa| pUtroM ke vandI hote hI varuNa kopAyamAna hokara hanumAna kI ora daudd'aa| usakI A~khoM meM aMgAre dahaka rahe the aura cinagAriyA~ chUTa rahI thiiN| .. - apane ativalI sahayogI kI ora varuNa ko jAtA dekha laMkeza cupa na raha skaa| usane ghanaghora vANavarSA karake varuNarAja ko Dhaka hI diyA aura jisa prakAra parvata nadI ke vega ko roka detA hai vaise hI usane varuNa ko roka diyaa| mahAvalI laMkeza kI tIvra bANavarSA se varuNa vyAkula ho gyaa| avasara kA lAbha uThAne meM catura rAvaNa usake hAthI para jA kaTA tathA indra kI hI bhA~ti use bhI bA~dha liyaa| rAkSasapati rAvaNa vijayI humaa|' varuNarAja aura usake sabhI pUtroM ne usakI adhInatA svIkAra kii| vacanabaddha ho jAne para laMkA 1 vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra varuNa kI hAra nahIM huI kyoMki vaha usa samaya apanI nagarI meM thA hI nahIM / ghaTanA isa prakAra hai - rAvaNa digvijaya kI icchA se rasAtala ko gyaa| vahA~, nivAtakavaca nAma ke daityoM ne usakA mArga rokA / nivAtakavacoM para vijaya prApta karake Age bar3hA to azma nAma ke nagara meM phuNcaa| isa nagara meM kAlakeya nAma ke dAnava nivAsa karate the| vahA~ usane yuddha meM vidyujjihva (yaha rAvaNa kI bahana zUrpaNakhA kA pati thA) ke talavAra se Tukar3e kara ddaale| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) pati ne use punaH siMhAsana para biThAyA aura vApisa laMkA calA AyA / laMkApati kI sampUrNa senA meM hanumAna ke vala aura parAkrama kI carcA thI / sabhI eka svara se use ativalI kaha rahe the / rAvaNa ne bhI usakA vizeSa sammAna kiyA / varuNa ne apanI putrI satyavatI kA vivAha usake sAtha kara diyA / isase acchA vara, use aura milatA bhI kahA~ ? rAvaNa ne bhI candranakhA * (sUrpaNakhA ) kI putrI anaMgakusumA kA lagna usake sAtha karake apanA satkAra prakaTa kiyaa| sugrIva ne apanI putrI padmarAgA, nala ne apanI kanyA harimAlinI tathA anya dUsare rAjAoM ne apanI hajAroM kanyAoM dekara vIra hanumAna kA sammAna bar3hAyA / dazamukha ne harSapUrvaka dRr3ha AliMgana karane vIra hanumAna ko vidA kiyA tathA anya sabhI rAjA apane-apane sthAnoM ko cale gaye / - triSaSTi zalAkA 713 vahA~ se Age calakara use varuNa kA rAjamahala dikhAI diyA / usane varuNa ke yoddhAoM se kahA ki 'tuma loga apane rAjA se kaho ki yA to yuddha kare athavA parAjaya mAne / ' yaha sunakara varuNa ke putra nikala Aye aura unase yuddha hone lagA / varuNa-putra rAvaNa kI vikaTa mAra se ghabar3Akara yuddha se parAMgamukha ho gaye / tavaM rAvaNa ne puna: kahA - yoddhAo ! ava yuddha ke lie svayaM varuNa rAja ko bulAo / yoddhAoM ne uttara diyA- rAkSasarAja ! varuNarAja to brahmaloka meM saMgIta sunane gaye haiM / ve to yahA~ haiM nahIM aura unake putroM ko Apane parAsta kara hI diyA hai / ava vyartha parizrama se kyA lAbha ? rAvaNa ne apane hRdaya meM samajha liyA ki usane varuNa ko parAsta kara diyA hai / vaha harSa se garjanA karane lagA aura laMkA kI ora cala diyA | [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-kathA 2 : ayodhyA kA vaibhava Page #188 -------------------------------------------------------------------------- Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :1: sAle-bahanoI kI dIkSA ayodhyA ke samrAToM ne cakravartI bharata ke putra sUrya ke nAma para apane ko 'sUryavaMzI' ke nAma se prakhyApita kara liyA thaa| __ Adi tIrtha pravartaka bhagavAna RSabhadeva ke pazcAta aneka rAjAoM ne ayodhyA kA rAjya bhAra smbhaalaa| unameM se kucha to mokSa gaye aura kucha svrg| bIsaveM tIrthakara munisuvratanAtha ke tIrtha meM ayodhyA kA zAsaka thA rAjA vijaya / usakI rAnI himacUlA se do putra hue-vajrabAhu aura purndr| usa samaya nAgapura meM rAjA IbhavAhana rAjya karatA thaa| usakI rAnI cUr3AmaNi se eka putrI utpanna huI manoramA / manoramA yuvatI huI to usakA vivAha huA ayodhyA ke rAjakumAra vajravAhu ke sAtha / ___manoramA ko sAtha lekara vajravAhu apane nagara kI ora jAne lagA to usakA sAlA (manoramA kA bhAI) udayasundara bhI sammAna pradarzita karate hue usake sAtha-sAtha claa| sAle (udayasundara) aura bahanoI (vajrabAhu) donoM hAsa-parihAsa karate cale jA rahe the / mArga meM guNasundara nAma ke muni dikhAI pdd'e| muni AkAza kI ora mukha karake AtApana yoga lagA rahe the| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - vajravAhu ne harpita hokara mahA -ahA ! ye dhIra-gambhIra ghora tapasvI sAdhu vandana karane yogya haiN| ciMtAmaNi ratna ke samAna aise sAdhuoM ke darzana bar3e bhAgya se hote haiN| aura vaha apanA vAhana (ratha) rokakara bhaktipUrvaka muni kI ora dekhane lgaa| vajrabAhu kA ratha rukate hI udayasundara ne bhI ratha roka liyaa| kumAra kI bhakti bhAvanA dekhakara use upahAsa sujhA; kyoMki nava-' vivAhitA aMka meM ho to vairAgya bhare vacana upahAsAspada hI lagate haiN| udayasundara ne kahA-.. -kumAra ! kyA pravajita hone kI icchA hai ? : -hA~ hRdaya meM bhAvanA to aisI hI uTha rahI hai| __udayasundara ne vajravAhu ke zabdoM ko parihAsa hI smjhaa| usane punaH parihAsa kiyA: -phira dera kyA hai ? maiM bhI Apake sAtha hI pravajita ho jaauuNgaa| ' -apane vacana se pIche to na haTa jAoge ? / -bilkula nhiiN| --udayasundara ne ha~sate hue kaha diyaa| -bahuta acchA / --vajravAhu ne kahA aura ratha se utara par3A- . mAno vaha moharUpI hAthI se hI nIce utarA ho| - dRr3ha kadamoM se-vajravAhu munizrI kI ora jAne lgaa| usakI dRr3hatA ko dekhakara udayasundara ko sthiti ko gambhIratA kA AbhAsa huaa| vaha daur3akara vajrabAhu ke pAsa pahuMcA aura kahane lagA.-jIjAjI ! Apa to mere parihAsa kA burA mAna gye| vajrabAhu ne gambhIratA se uttara diyA-nahIM bhadra ! tumhAre parihAsa kA burA kyoM mAneM ? tumane to Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAle-bahanoI kI dIkSA | 135 mere hRdaya meM uThatI huI vairAgya bhAvanA ko aura bhI dRr3ha kiyA hai| tuma to mere upakArI ho / -Apa isa taraha merI vahana ko anAtha jor3akara mata jaaiyeN| -udayasundara ne use rokane kI ceSTA kii| -kauna anAtha aura kauna sanAtha ? udayasundara AtmA svayaM apane hI karmoM kA bhala bhogatA hai / tuma bhrama meM ho| apanI Atma-zakti se sabhI sanAtha haiN| -nahIM ! nahIM !! Apake cale jAne ke bAda merI bahana kA kyA hogA.? abhI to isake hAthoM se meMhadI kA raMga bhI nahIM chUTA / zvasura ko dvAra bhI nahIM dekhA ki pati viyoga kA mahA kaSTa / Apa merI vinaya mAniye / haTha chor3akara vApisa clie| -udayasundara ke svara meM kAtaratA A gii| vajravAhu ne dRr3hatApUrvaka uttara diyA' -bhadra ! vairAgya kI ora uThe hue kadama vApisa saMsAra kI ora nahIM mur3ate / mujhe to Azcarya ho rahA hai tumhArI kAtaratA para! kSatriya hokara aise zabda tumhAre mukha se nikala rahe haiN| -kumAra! maiM kSatriya to hU~ kintu sAtha hI eka vahana kA bhAI bhI / eka bhAI apanI bahana ke sukha ko luTate hue dekhakara ati dIna ho hI jAtA hai| -sukha ! are ina sAMsArika bhogoM meM sukha kahA~ ? sukha to AtmA meM hI hai| usI Atmika sukha ko prApta karane ke lie hI to maiM prayatnazIla huA huuN| tuma apane vacana kA nirvAha svayaM bhI nahIM kara rahe ho aura mere mArga meM bhI vAdhaka bana gaye ho| kSatriya-putra ho, apane vacana kA pAlana kro| mere sAtha tuma bhI dIkSA lo| udayasundara ne adhika tarka karanA ucita nahIM smjhaa| vaha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vajravAha ke dRr3ha nizcaya se prabhAvita ho gyaa| vaha bhI unake pIchepIche calane lgaa| pati aura bhAI donoM ko jAte dekha manoramA kA hRdaya dhakadhaka karane lgaa| vaha ratha se utara kara daur3I AI aura pati se pUchane lagI -svAmI ! mere lie kyA AjJA hai ? vajrabAhu ne usako Upara se nIce taka dekhA aura bar3ha svara meM kahA. -devI ! maiM tumheM kyA AjA dUM? jo tumhArI icchA ho vahI kro| ___-merI icchA to vahI hai jo ApakI hai| pati ke anusAra hI patnI kA AcaraNa hotA hai / . -tava to tumhArA kartavya spaSTa hai| yadi tuma cAho to saMyama grahaNa karo anyathA tumhArA mArga kalyANaprada ho / manoramA bhI unake pIche-pIche cala dii| sabhI ne jAkara munizrI se saMyama lene kI prArthanA kii| munizrI ne dekhA ki rAjakumAra navavivAhita hai to unhoMne samajhAne kA prayAsa kiyA -bhadra ! saMyama kA mArga kA~ToM kI seja hai| bhalI-bhA~ti vicAra kara lo| kahIM pA~va lar3akhar3A na jAya ! kumAra ne uttara diyA-nahIM prabhu ! aisA nahIM hogaa| vajravAhu kI dRr3hatA dekhakara munirAja ne use prabajita kara liyaa| usake sAtha hI udayasundara, manoramA aura anya paccIsa rAjakumAroM ne saMyama dhAraNa kiyaa| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAle-bahanoI kI dIkSA | 137 kumAra vajrabAhu ke saMyama kA samAcAra sunakara rAjA vijaya kA viveka jAgrata huaa| unake hRdaya meM vicAra AyA- 'mujha se to ye 'bAlaka hI uttama haiM jo kalyANa mArga para agrasara ho gye|' aura choTe putra purandara ko rAjya kA bhAra dekara muni nirvANamoha ke pAsa jAkara dIkSita ho gye| ayodhyA kA zAsana purandara calAne lge| unakI rAnI pRthvI se kIrtidhara nAma kA putra huaa| putra yuvA ho gayA to use rAjya bhAra 'dekara kSemaMkara muni ke pAsa purandara ne bhI dIkSA grahaNa kara lii| -triSaSTi zalAkA 7 / 4 ** Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :2: kSamAvIra sukozala - pitA purandara ke dIkSita ho jAne ke uparAnta kIrtidhara ne ayodhyA kA zAsana bhAra sNbhaalaa| sahadevI usakI rAnI thii| donoM patipatno nirAbAdha sukha bhogane lge| atizaya sukha-bhoga kA pariNAma hotA hai aruci / kIrtidhara ko bhI sAMsArika bhogoM se aruci ho gaI / usane dIkSA lene kI icchA prakaTa kI to mantriyoM ne samajhAyA'svAmI ! putra utpanna hone taka ruka jaaie| yadi Apa aputrI hI saMyama le leMge to rAjya anAtha ho jAyagA aura svAmivihIna rAjya para zatru AkramaNa kareMge / aisI dazA meM jo prajA kA utpIr3ana hogA usakA uttaradAyitva bhI Apa para hI aayegaa| ataH rAjya ko arakSita chor3a jAnA sarvathA anucita hai|' ____mantriyoM kI sammati mahatvapUrNa thI / ataH rAjA kIrtidhara gRhavAsa meM hI dharmaniSThApUrvaka rahane lgaa| bahuta samaya uparAnta rAnI sahadevI ne eka putra ko janma to diyA kintu use gupta rakhA / rAnI ko vizvAsa thA ki jaise hI rAjA ko putra hone kA samAcAra milA ve use bAlavaya meM hI siMhAsana sauMpakara pravajita ho jaayeNge| __rAnI ke aneka prayAsoM ke bAvajUda bhI rAjA ko kumAra kA patA laga hI gyaa| rAnI kA vizvAsa satya siddha huaa| rAjA ne usa putra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAvIra sukozala | 136 kA nAma sukozala rakhA aura use bAlyAvasthA meM siMhAsana pare viThAkara dIkSA grahaNa kara lii| ___ dIkSita hone se pahale rAnI ne rAjA kI bahuta minnata khuzAmada kI / aneka prayAsa kiye ki rAjA ghara meM hI dharmadhyAna kareM, dIkSA na leM kintu kIrtidhara ne eka na sunI aura ve ghara chor3akara pravrajita ho hI gye| kisI bhI prANI kI minnata-khuzAmada, prArthanA-vinaya ThukarA dI jAya to usake hRdaya meM kopa aura ghRNA kA saMcAra ho jAnA svAbhAvika hai / yahI dazA rAnI sahadevI kI bhI huii| usake hRdaya meM bhI rAjA ke prati aruci ke bhAva utpanna ho gye| rAjA kIrtidhara vijayasena muni ke caraNoM meM pravajita hokara muni kIrtidhara ho gaye / ve ghora abhigraha dhAraNa karate aura kaThina se kaThina parIsaha ko bhI samatA bhAva se saha jAte / unake niraticAra aura nirdoSa saMyama pAlana se santuSTa hokara gurudeva ne unheM ekala vihAra kI AjJA de dii| ava muni kIrtidhara mAsa-mAsa kA upavAsa karate aura zramaNadharma kA nirdoSa AcaraNa karate hue ekalavihArI ho gye| ____ aneka sthaloM para vihAra karate hue eka bAra ve mAsopavAsa ke pAraNe hetu ayodhyAnagarI meM pdhaare| madhyAhna ke samaya ve bhikSA hetu rAjamArga para cale A rahe the ki rAnI sahadevI ne mahala meM se unheM dekhaa| rAnI apane pati ko turanta pahacAna gii| usake hRdaya meM kuvicAroM kA tUphAna khar3A ho gayA--'ye mere pati haiN| pahale inhoMne dIkSA lI to mujhe pati viyoga sahanA par3A / Aja taka maiM inake viraha meM tar3apatI huuN| yadi kahIM inake samparka se merA putra bhI gRha choDakara virakta ho gayA to mujhe putra viyoga bhI sahanA pdd'egaa| . strI ke lie saMsAra meM patra do hI avalambana haiN| pati kA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sahArA to chUTa hI cukA hai yadi putra kA bhI chUTa gayA to........' rAnI - kI vicAradhArA isI prakAra calatI rahI-'kisI na kisI upAya se pitA-putra ke milana ko rokanA hI hogaa| pitA putra kI dRSTi meM hI na pdd'e|' __muni kIrtidhara manda gati se cale A rahe the| unheM rAnI ke manobhAvoM kA kyA patA? rAnI ke mastiSka meM eka upAya camakA'inheM nagara ke bAhara nikalavA diyA jAya ?' vicAradhArA ne punaH palaTA khAyA-'kintu muni to nirdoSa haiN| unhoMne koI aparAdha to kiyA nahIM tava nagara se bAhara nikAlane kA kAraNa ?' svArtha bhAvanA ne vala pakar3A-'putra viyoga kI sambhAvanA yatheSTa kAraNa hai| inheM nikalavA dene meM hI merI bhalAI hai|' rAnI ne nirNaya kara liyA aura turanta usa para amala bhii| apane anucaroM dvArA usane munizrI ko nagara se bAhara karA diyaa| svArthI loga vivekAndha hote haiM, unheM bhalA-burA kucha nahIM dikhAI detaa| __munizrI ko nagara se bAhara nikAlane kI bAta sunakara rAjA sukozala kI dhAtrI mAtA rone lgii| rAjA ne usase pUchA tuma kyoM ro rahI ho? -ApakI mAtA ne abhI-abhI saMyamI 'muni ko nagara ke vAhara nikalavA diyA hai| sukozala vismita ho gyaa| usake mukha se nikalA-kAraNa? - hRdaya kI zaMkA / -kisake hRdaya meM zaMkA thI ? * . -ApakI mAtA ke hRdaya meM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAvIra sukozala | 141 rAjA sukozala ne dhAtrI mAtA se kahA- mujhe pUrI bAta batAo, ve muni kauna the aura mAtA ke hRdaya meM kyA zaMkA thI ? dhAtra ne vatAyA --- - mahArAja ! jaba Apa bAlaka hI the to Apake pitA rAjyabhAra Apake kaMdhoM para DAlakara pravrajita ho gaye the| Aja ve hI vicarate hue isa nagarI meM bhikSArtha A nikale / ApakI mAtA ko zaMkA huI ki kahIM unake samparka se Apa bhI dIkSita na ho jAya~ / isIlie unhoMne munizrI ko nagara se bAhara nikalavA diyA / - dhAtrI mAtA kI bAta sunakara sukozala kA mana bhI saMsAra se udAsIna ho gayA / svArtha kI isa vikaTa lIlA ko dekhakara vairAgya jAga gayA aura vaha pitA munizrI ke caraNoM meM pahu~cA / aMjali jor3akara volA 3 - gurudeva ! mujhe pravrajita kara lIjie / muni kIrtidhara ne sukozala kI dRr3ha bhAvanA ko dekhA aura unheM zramaNadharma kA upadeza dene lage / taba taka rAjya ke mantrI Adi adhikArI bhI vahA~ A gaye aura gurudeva ko namana-vandana karake rAjA sukozala se vinaya karane lage - svAmI ! Apake pravrajita hone se ayodhyA kA siMhAsana rikta ho jaaygaa| rAjya ko eka uttarAdhikArI prApta hone ke pazcAt hI ApakA saMyama grahaNa karanA ucita hai / sukozala ne uttara diyA -- mantrivara ! rAnI citramAlA garbhavatI hai| usakA putra siMhAsana kA adhikArI ho jAyagA / maiM abhI se isakA rAjyAbhiSeka karatA hU~ | mantriyoM ne bahuta Agraha kiyA kintu rAjA sukozala nahIM mAne Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) aura pravajita ho gaye / sAMsArika nAte se pitA-putra aura zramaNa nAte se guru-ziSya muni kIrtidhara aura sukozala kaThora tapasyA karate hue .. mamatA-rahita aura kaSAyavarjita bhAva se pRthvI tala para vicaraNa karane lge| rAnI sahadevI kI zaMkA satya siddha huii| pitA ke darzana karate hI putra pravajita ho gyaa| vaha pati aura putra viyoga se vahuta duHkhI huii| rAta-dina iSTa viyoga rUpa ArtadhyAna karane lgii| ArtadhyAnapUrvaka maraNa karake vaha kisI giri-guphA meM bAdhina vnii| muni kIrtidhara aura sukozala ne eka parvata kI kandarA meM cAturmAsa. kiyA / kArtika mAsa samApta hone para (kArtika mAsa meM barasAta kA samaya samApta ho jAtA hai aura muniyoM kA cAturmAsa bhI) donoM jitendriya aura zarIra se anAsakta muni pAraNe ke nimitta vahA~ se cle| mArga meM yamadUtI ke samAna bhayaMkara vAghina dikhAI pdd'ii| muniyoM ne bAghina ko aura bAghina ne muniyoM ko najara bharakara dekhA / vAdhina ke hRdaya meM pUrva-bhava ke vaira ke tIna saMskAra jAgrata hue| usakI A~kheM lAla ho giiN| krodha kI prabala agni samUce zarIra meM vyApta ho gaI / usane bhayaMkara garjanA kI aura kupita hokara chalAMga lagA dii| __ vAghina kI krUra ceSTAeM dekhakara donoM muniyoM ne samajha liyA ki ghora upasarga A gayA hai| ve zarIra se nispRha to the hI turanta kAyotsarga lagAkara dhyAnalIna ho gaye / aDola akaMpa dazA meM sthira muni deha meM anAsakta hue parama ucca samatA bhAvoM meM lIna the| unheM patA hI na lagA ki kaba bAdhina ne una para AkramaNa kiyaa| chalAMga lagAkara vAghina ne pahale to sukozala muni ko daboca liyaa| krUratApUrvaka apane nakhoM se unake zarIra ko vidIrNa karane Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAvIra sukozala | 143 lgiiN| unakA rudhira pIkara use ajIba-se sukha kI anubhUti huii| sukozala muni kA AtmA kucha kSaNoM meM sampUrNa karma kSayakara siddha zilA meM jA virAjamAna huaa| ___ava vArI AI muni kIrtidhara kI / bAghina ke nakha-prahAroM se unakA zarIra bhI kSata-vikSata ho gyaa| sAtha hI AtmA para lagA huA karmamala bhI bikhara gayA / munizrI kI deha to bAghina ke sAmane par3I thI aura AtmA mokSa' meM pahuMca gaI / vAdhina' unake - rakta-mAMsa kA bhakSaNa karake sukha kA anubhava kara rahI thI aura muni kIrtidhara kA AtmA atIndriya, nirAbAgha aura zAzvata sukha meM ramaNa karane lgaa| -triSTi zalAkA 74 yaha bAghina pUrvabhava meM sukozala kI mAtA sahadevI kA jIva thii| pati kIrtidhara aura putra sukozala ke pravajita ho jAne para duHkhI hokara usane vaira bA~dha liyA thaa| usI vaira kA badalA usane donoM muniyoM kA hanana karake liyaa| -sampAdaka Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI siMhikA kA parAkrama - __ sukozala rAjA kI rAnI ne eka putra ko janma diyaa| usakA nAma, hiraNyagarbha rakhA gayA kyoMki garbha meM hI . vaha rAjA bana gayA thaa| vivAha yogya hone para usakA vivAha mRgalocanI mRgAvatI se huaa| hiraNyagarbha ke putra kA nAma thA-naghuSa / naghuSa yuvA ho gayA aura hiraNyagarbha vRddha / naghuSa kA - vivAha siMhikA nAma kI rAjakumArI se 'kara diyA gyaa| eka dina apane zira para eka sapheda vAla ko dekhakara hiraNyagarbha . ko saMsAra se virakti ho gii| usane rAjya kA bhAra naghuSa ko sauMpA * aura svayaM vimala muni ke pAsa jAkara dIkSita ho gyaa| naghuSa ayodhyA kA rAjA bnaa| vaha siMha ke samAna pratApI aura -mahatvAkAMkSI thaa| use ayodhyA ke rAjya se santoSa nahIM huaa| rAjya kA zAsana sUtra mantriyoM ko dekara vaha uttarApatha ke rAjAoM ko vijaya karane cala diyA / ayodhyA meM raha gaye-mantrI aura rAnI siNhikaa| dakSiNApatha ke anya rAjAoM ne ayodhyA ke rAjya ko har3apane kA yaha ucita avasara dekhaa| unhoMne socA-'naghuSa to hai nahIM, ataH saralatA se ayodhyA para adhikAra ho jaaygaa|' Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI siMhikA kA parAkrama | 145 aisA vicAra kara una rAjAoM ne ayodhyA ko cAroM ora se ghera liyA / mantriyoM ko aura kucha upAya to sUjhA nahIM-Akasmika vipatti se rakSA hetu unhoMne nagara ke dvAra banda kara lie| sampUrNa nagara para udAsIna kI kAlI ghaTAeM chA gii| prajA apane ko arakSita samajhane lgii| mantriyoM ne kUTanIti kA sahArA liyA / dUtoM kA AdAna-pradAna huaa| prayAsa kiyA gayA ki kisI prakAra sAma-dAma-bheda se vipatti Tala jAya / rAjA loga vApisa cale jAya~ aura prajA apane ko surakSita samajhane lge| savala rAjA nirbala se sandhi nahIM karate aura catura vyakti avasara se lAbha uThAye vinA nahIM mAnate-isa nIti ko dhyAna meM rakhakara rAjAoM ne koI sandhi nahIM kii| ve to ayodhyA ko apane adhikAra meM lene kA saMkalpa kara cuke the| unakI dRSTi meM aharniza ayodhyA kA rAjya siMhAsana aura vaibhava ghUmatA rhtaa| apanI saphalatA kA unheM pUrNa vizvAsa thaa| ayodhyA ke mantriyoM ke mukha nirAzA se pIle par3a gaye the| rAnI siMhikA ko bhI dAsa-dAsiyoM dvArA rAjya sabhA meM hone vAlI bAtoM kA patA laga jAtA thaa| use vizvAsa ho gayA ki yaha vipatti sahaja Talane vAlI nahIM hai / usane pradhAna ko bulavAyA aura ucita Adara pradarzita karate hue bolI -pradhAnajI ! zatru kisI bhI zarta para sandhi karane ko taiyAra -nahIM mahArAnIjI ! ye to ayodhyA para adhikAra karane ko kaTivaddha haiN| -Apane kyA upAya socA ? -kyA socU~ ? sabhI upAya viphala ho gaye haiN| ava to do hI mArga zeSa haiM yA yuddha athavA samarpaNa / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -samarpaNa ! samarpaNa kA artha hai apamAna, tiraskAra ! pradhAnajI, ayodhyA kI prajA ko yaha loga pada-dalita kara deNge| ghora utpIr3ana hogA manuSyoM kA / nahIM, yaha upAya vilkula hI galata hai| -rAnI ke svara meM dRr3hatA thii| -kintu dUsarA upAya-yuddha ! vaha to sambhava hI nhiiN| -kyoM? -mahArAnIjI ! mahArAja to haiM nhiiN| senA kA netRtva kauna karegA? aura vinA rAjA ke senA anAtha hotI hai| --Apa senA taiyAra karAiye / maiM netRtva kruuNgii| -Apa ? - vismita raha gayA mntrii| -hA~, mantrIjI / maiM ! kyA hAthiyoM kA mada-mardana karane ke lie siMhanI siMha kI pratIkSA karatI hai| Aja deza para saMkaTa A gayA hai aura siMhikA khAmoza baiThI rhe| yaha nahIM ho skegaa| -siMhikA kA kSAtra teja ubhara AyA thaa| __ mantrI ne samajhAne kA prayAsa kiyA --mahArAnIjI ! saMsAra kyA kahegA? loka maryAdA bhaMga ho jAyagI ? -yadi loka maryAdA kA vicAra kiyA gayA to apanI maryAdA hI bhaMga ho jAyagI / apamAnita aura tiraskRta hokara kAla kA grAsa vanane se acchA hai raNa-kSetra meM jUjha kara deza aura dharma kI rakSA ke lie prANa jhauMka denaa| Apa AgA-pIchA mata socie / yuddha kI taiyAriyA~ kiijie| . mantrI ne rAnI kI bAta svIkAra kii| vaha apane sabhI kUTanItika upAyoM meM viphala ho hI cukA thaa| rAnI kA yaha kathana bhI satya thA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI siMhikA kA parAkrama | 147 ki samarpaNa kA pariNAma hogA ghora tiraskAra | tiraskRta jIvana se sammAnita mRtyu hajAroM gunI zreSTha hai / - ayodhyA meM yuddha kI taiyAriyA~ prArambha ho gii| nagara kA baccAbaccA vIra rasa se ota-prota ho gayA / nagara ke phATaka khule / zatru rAjA to samajha rahe the ki unheM nagara praveza kA AmantraNa milegA kintu milA yuddha kA nimantraNa | ayodhyA kI senA yuddha ke lie utAvalI thI aura netRtva kara rahI thI - rAnI siMhikA / rAjA loga vismita raha gaye kintu yuddha to karanA hI thA / ve bhI sammukha A DaTe | 1 yuddha prArambha huA / donoM ora kI senAoM meM mahAna antara thAbhAvanAoM kA / zatru pakSa ke sainika soca rahe the-- jIvana vacA to sukha bhogoM kI prApti hogI aura ayodhyA ke sainikoM kI bhAvanA thI- raNabhUmi meM mRtyu kA artha hai sammAna aura prANa bacAne kA artha hai tiraskAra / ve jIvana kI cintA chor3akara jI-jAna se lar3e / siMhikA ne bhI apanA nAma sArthaka kara diyA / kuzala sainya saMcAlana, adbhuta parAkrama, durdamanIya sAhasa aura advitIya vIratA ke sAtha-sAtha astrazastra vidyA meM nipuNatA ne zatruoM ko pasta kara diyA / ve raNa chor3akara bhAgane lage / 1 siMhikA ke mukha se nikalA -- maiM to samajhatI thI ki hAthiyoM kI taraha kucha samaya taka to mukAbalA kareMge / ye to godar3oM kI bhA~ti hI kAyara nikale / ayodhyA kI senA vijaya patAkA phaharAtI huI vApisa nagara meM lauTa AI / rAnI ke sAhasa kI prazaMsA sabhI karane lage / sabhI ke mukha para Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) eka hI vAkya thA--siMhikA yathAnAma tathAguNa hai| vaha yathArtha meM siMhanI hI hai| rAjA naghuSa ke lauTane para use siMhikA kI prazaMsA sarvatra sunAI pdd'ii| rAnI kI prazaMsA aura aneka zatruoM para usakI adbhuta saphalatA ne naghupa ke mastiSka meM sandeha utpanna kara diyaa| usakI vicAradhArA viparIta dizA ko mur3a gaI-rAnI satI nahIM hai| satI to kevala pati-sevA meM hI nipuNa hotI hai.| kintu siMhikA ! yaha to zatruoM meM purupoM ke samAna gaI aura aisA vikaTa yuddha kiyA jaisA bar3e-bar3e yoddhA bhI na kara skeN| aneka zatruoM se jUjha kara unheM mAra bhagAnA-kyA sAdhAraNa kArya hai / anya pulpoM ke sammukha nirlajja hokara jAnAasatIpanA hI hai| ___ isa durbhAvanA se grasita hokara naghuSa ne satI siMhikA ko tyAga diyaa| acchA phala milA siMhikA ko prajA rakSaNa kA ! kucha dina pazcAta rAjA naghuSa ko dAha jvara ho gayA / aneka upAya kiye gaye kintu sava viphala / Ayurveda kI sImA samApta ho gaI / vaidya nirAza ho gye| paNDita, purohita, nimittajJa, tAMtrika sabhI hAra gaye / davA aura duA kucha kAma na aaii| pativratA rAnI siMhikA se pati kA duHkha na dekhA gyaa| vaha pati ke sammukha Akara volI. he nAtha ! yadi maiMne mana-vacana-kAya se Apake atirikta kisI anya purupa kI icchA na kI ho to isa jala ke siMcana se ApakA dAha jvara zAnta ho jAya / isa prakAra kahakara usane apane sAtha lAye hue jala se rAjA kA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAnI siMhikA kA parAkrama | 146 siMcana kiyaa| satItva kA camatkAra huA, tatkAla rAjA kA dAha jvara zAnta ho gayA / devatAoM ne AkAza se puSpavRSTi kii| siMhikA ke satItva kI pratiSThA huii| parityaktA siMhikA rAjA kI prANapriyA bana gii| kucha samaya pazcAta siMhikA ke garbha se sodAsa nAma ke putra kA janma huaa| yogyavaya hone para naghuSa ne sodAsa ko rAjya para ArUr3ha kiyA aura siddhi ke upAyasvarUpa svayaM dIkSA grahaNa kara lii| -triSaSTi zalAkA 74 * * Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :4: sodAsa aura siMharatha sodAsa rAjA ayodhyA kA zAsana karane lagA / aThAI utsava Ane para mantriyoM ne kahA -he rAjan ! Apake pUrvajoM ke samaya se yaha paramparA calI A rahI hai ki aThAI ke dinoM meM mAMsa ke vikraya, kisI jIva kI hiMsA aura mAMsa-bhakSaNa kA niSedha kara diyA jAtA thaa| isI paramparA ke anusAra hamane rAjya bhara meM mAMsa-bhakSaNa kI manAhI karA dI hai| hamArI prArthanA hai ki Apa bhI isa utsava ke dinoM meM mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kara deN| mantriyoM kI sammati rAjA ne svIkAra kara lii| kintu vaha mAMsa kA atyanta lolupI thA / mAMsa ke binA usako eka dina bhI caina nahIM par3atA thA / usane ekAnta meM rasoiye ko bulAkara AjJA dI -tuma gupta rUpa se mAMsa lAkara mujhe khilA diyA kro| rasoiye ne svAmI kI AjJA svIkAra kii| vaha nagara bhara meM mArA-mArA ghUmatA rahA kintu kahIM use mAMsa milA nhiiN| vinA mAMsa lie rAjamahala meM pahu~canA khatare se khAlI nahIM thaa| kupita hokara rAjA na jAne kyA daNDa degA? vaha rAjA kI mAMsa-lolupatA se bhalI-bhAMti paricita thA / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sodAsa aura siMharatha | 151 nirAza aura cintAgrasta rasoiyA zmazAna kI ora jA nikalA | vahA~ use eka mRta-zizu dikhAI de gayA / usakI jAna meM jAna AI / usane mRta zizu ko uThAyA aura bhalI-bhAMti pakAkara rAjA ko parosa diyA / . * rAjA ne khAyA to use Aja ke mAMsa kA svAda nirAlA hI lagA / aisA svAdiSTa mAMsa usane pahale kabhI nahIM khAyA thA / rasoiye. se pUchA - Aja kA mAMsa anya dinoM kI apekSA alaga mAlUma par3atA hai / isakA svAda alaga hai / -annadAtA ! kyA Aja kA bhojana rucikara nahIM hai ? - bahuta svAdiSTa ! kiMsa prANI kA mAMsa hai yaha ? rasoiyA kahane lagA - svAmI rAjAjJA ke kAraNa mujhe nagara meM kahIM bhI mAMsa na milaa| maiM parezAna ghUma rahA thA ki eka mAnava zizu dikhAI de gayA / yaha usI kA mAMsa hai | / jihvAlolupa rAjA ne AjJA dI :- Aja se hamako mAnava-mAMsa hI khilAyA karo / yaha mAMsa bahuta svAdiSTa hai| acchI taraha samajha gaye / rasoiye ne svIkRti dI aura mAnava-mAMsa kI khoja meM rahane lagA / mAnava-mAMsa kisI mAMsa vikretA kI dukAna para to vikatA nahIM aura na hI pratidina mAnava zizu marate hI haiN| ataH eka dina usane eka jIvita bAlaka ko hI pakar3a liyA aura use pakAkara rAjA ko khilA diyA / Aja kA mAMsa aura bhI svAdiSTa thA / caTakArA lete hue sodAsa ne pUchA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) --Aja ke bhojana meM bahuta lajjata hai| -hA~ mahArAja ! Aja jIvita zizu kA mAMsa pakAyA hai| ----Age sadA jIvita zizu kA hI mAMsa pakAnA-mAMsa lolupI sodAsa ne rasoiye ko AjJA dii| rAjA kI AjJA se rasoiyA niDara ho gayA thA / ava vaha bhAMtibhAMti ke lAlaca dekara bhole-bhAle baccoM ko pakar3ane lgaa| dinoM-dina vaccoM ke gAyaba hone se mAtA-pitA satarka ho gye| rasoiye kA yaha pApa bhI kava taka chipatA? eka-na-dina to pragaTa honA hI thaa| ____ eka bAlaka ko phusalAte hue nagaravAsiyoM ne use dekha liyaa| jyoMhI vaha vacce ko sAtha lekara calA, logoM ne use pakar3akara pITanA prArambha kara diyaa| rasoiyA cIkha-cIkhakara rAjA kI duhAI dene lagA kintu prajA ke viruddha koI bhI rAja-karmacArI use bacAne nahIM aayaa| jaba vaha piTate-piTate vehAla ho gayA to kisI samajhadAra vyakti ne logoM ko rokA aura rasoiye se pUchA -ina baccoM kA tuma karate kyA ho ? rasoiye ne sava vAta spaSTa batA dI / maratA kyA na karatA-saca nahIM bolatA to janatA usI ke prANa le letii| 'rAjA mAnava-zizu-bhakSI hai' jAnakara prajA ko bahuta duHkha huaa| mAtA-pitA ko putra apane prANoM se bhI adhika pyAre hote haiN| rAjA se phariyAda karane se to lAbha hI kyA thA ? jo svayaM usa pApa kA preraka ho, umase nyAya kI kyA AzA ? logoM ne jAkara mantriyoM meM sava hAla kaha sunaayaa| sAkSI rUpa meM rAjA kA priya rasoiyA yA hii| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sodAsa aura siMharatha | 153 prajA aura mantrI ne milakara rAjA ko siMhAsana se utArakara nagara se vAhara nikAla diyA aura sodAsa ke putra siMharatha ko siMhAsana para vitthaayaa| yaha thI prajA ke naitika bala tathA ekatA kI zakti / rAjA sodAsa rAkSasa kI bhA~ti vana-vana bhaTakane lgaa| vanoM meM use bhayaMkara kaSTa bhogane pdd'e| mAnava mAMsa kA vahA~ prazna hI nahIM thA, pazu mAMsa bhI use kabhI-kabhI nahIM mila pAtA thaa| kaI-kaI dina bhUve hI raha jAnA pdd'taa| kabhI-kabhI to dina-dina bhara pAnI bhI nasIva nahIM hotA thaa| bhUkha-pyAsa se pIr3ita sodAsa apane jIvana ko nissAra samajhane lgtaa| eka bAra bhaTakatA-bhaTakatA sodAsa dakSiNApatha meM aayaa| vahA~ use koI muni dikhAI pdd'e| vaha duHkhI to thA hI muni ko vandana karake usane sukha kA upAya puuchaa| muni ne sukha ke upAyabhUta madya mAMsa tyAgarUpa jinadharma kA upadeza diyaa| rAjA ko mAMsa-bhakSaNa ke duHkha kA spaSTa anubhava thaa| na vaha mAMsa-lolupI hotA aura na use rAjya se nikAlA jAtA / mAMsa-bhakSaNa ke kAraNa hI to use vana-vana bhaTakanA par3A thaa| usane mAMsa-bhakSaNa tyAgakara zrAvaka ke vrata grahaNa kara lie| zrAvakadharma dhAraNa karake rAjA mahApuranagara meM phuNcaa| vahA~ kA rAjA vinA putra ke hI mara gayA thaa| sodAsa kA puNya pragaTa huA aura mantriyoM ne usakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| sodAsa mahApura kA rAjA ho gyaa| ___ mahApura ke siMhAsana para baiThate hI sodAsa ne eka dUta apane putra siMharatha ke pAsa bhejaa| dUta ne ayodhyA kI rAjasabhA meM upasthita hokara kahA -rAjan! maiM mahApura ke rAjA kA vizepa dUta huuN| siMharatha ne dUta kA ucita svAgata karate hue pUchA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -kisa kAraNa AnA huA ? -mere svAmI kA Adeza hai ki Apa unakI AjA maane| -dUta ne apane svAmI kI icchA btaaii| siMharatha kI bhrakuTI Ter3hI ho gii| usane karkaza svara meM kahA -tumhArA svAmI pAgala hai, kyA ? vyartha hI yuddha ko nimantraNa de rahA hai| maiM usakI AnA kyoM mAna ? - yuddha ko nimantraNa to Apa de rahe haiN| unakI AjJA na mAnane kA pariNAma yuddha hI hogA 1 -to hama bhI taiyAra haiN| dUta ne siMharatha ko praNAma kiyA aura 'jaisI ApakI icchA, rAjan' kahakara calA gyaa| usane sodAsa se jAkara yathArtha vAta kaha dii| saudAsa siMharatha para aura siMharatha sodAsa para AkramaNa karane cala diye| mArga meM donoM senAe~ Amane-sAmane A gii| vahIM yuddha huA aura siMharatha hAra gyaa| pitA sodAsa ne putra siMharatha kA hAtha pakar3A aura mahApura tathA ayodhyA donoM kA svAmI banAkara svayaM pravajita ho gyaa| siMharatha kA putra brahmaratha huaa| usake pazcAt caturmukha, hemaratha, zataratha, udayapRthu, vAriratha, induratha, Adityaratha, mAMdhAtA, vIrasena, pratimanyu, panavandhu, ravimanyu, vasantatilaka, kuveradatta, kuMthu, zarabha, dvirada, siMhadazana, hiraNyakazipu, puMjasthala, kAkusthala aura raghu ityAdi aneka rAjA hue| inameM se kucha to svarga gaye aura kucha mokss| vahuta kAla vItane para isI vaMza meM aneka guNoM se yukta rAjA anaraNya ayodhyA kA svAmI huaa| usake do putra hue anantaratha aura dazaratha / triSaSTi zalAkA 74 ayodhyA rAya kA putra badaraNa, industha, mAlaka, kuberAla aura hara Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma - - ayodhyA nareza rAjA anaraNya to apane mitra mAhiSmatI nareza sahasrAMzu ke sAtha dIkSita ho hI cuke the aura unhIM ke sAtha unakA var3A putra anantaratha bhI pravajita ho gyaa| pariNAmataH ayodhyA ke rAjA kA pada choTe putra dazaratha ko eka mAsa kI Ayu meM hI prApta huA aura vAlyAvasthA meM hI una para zAsana kA bhAra A par3A / muni anaraNya to kevalI hokara siddhazilA meM jA virAje aura anantaratha muni ghora tapasyA karate hue pRthvI para vicarane lge| . ___yadyapi rAjA dazaratha kSIrakaNTha' ko bAlyAvasthA meM hI zAsana kA uttaradAyitva sambhAlanA par3A kintu isase unakI kuzalatA aura kartavyaniSThA meM nikhAra hI aayaa| ve niSThApUrvaka saddharma kA pAlana karate aura prajA ke hita meM saMlagna rhte| yuvAvasthA meM praveza karane para rAjA dazaratha ke parAkrama kI kIrti cAroM ora phaila gii| loga unake suzAsana kI prazaMsA karane lge| unake guNoM se AkarSita hokara darbhasthala (kuzasthala) ke rAjA sukozala 1 dekhie pichane pRSThoM meM 'sahasrAMzu kI diikssaa'| 2 yaha rAjA dazaratha kA dUsarA nAma thaa| . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ne apanI rAnI amRtaprabhA se utpanna putrI aparAjitA kA vivAha unake sAtha kara diyA / rAjA sukozala kI putrI hone ke kAraNa aparAjitA kA dUsarA nAma kauzalyA bhI thA / kauzalyA rUpa aura lAvaNya meM agragaNya rAjakumArI mAnI jAtI thI / rAjA dazaratha kA dUsarA vivAha kamalasaMkula nagara ke rAjA subandhutilaka kI putrI se huA / rAjA suvandhutilaka kI putrI kA nAma thA kaikeyI' aura vaha rAnI mitrAdevI kI kukSi se utpanna huii| isakA loka pracalita nAma sumitrA thA / isake pazcAta rAjA dazaratha ne suprabhA nAma kI uttama sundarI rAjakanyA se vivAha kiyaa| apanI tInoM rAniyoM ke sAtha dazaratha uttama sukha bhogate aura nyAyanIti pUrvaka rAjya-saMcAlana karate the / eka dina rAjA dazaratha apanI rAjya sabhA meM baiThe the ki devarSi nArada vahA~ Aye / dazaratha ne siMhAsana se uThakara unheM namaskAra kiyA aura sammAnapUrvaka ucita Asana para biThAyA / dazaratha ne devarSi se madhura zabdoM meM pUchA - devarSi ! kahA~ se A rahe haiM ? --kahA~ se batAU~ rAjan ! maiM to pRthvI para bhramaNa karatA ho rahatA hU~ / - phira bhI nAradajI, kucha to vatAiye / - to suno nareza ! videha kSetra kI puSkariNI nagarI meM sura-asura 1 kaikeyI ke mitrAbhU, suzIlA aura sumitrA Adi kaI nAma the / yaha sumitrA ke nAma se prasiddha huI aura yahI vAsudeva lakSmaNa kI jananI thI / - tripaSTi zalAkA 714 yaha bharata jananI kaikeyI nahIM thI / - sampAdaka - bha Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 157 mAnavoM Adi sabhI ne tIrthakara bhagavAna sImandhara svAmI kA mahAbhiniSkramaNa mahotsava manAyA thA, sarvaprathama to meM usameM sammilita huaa| -dhanya haiM, dhanya haiM, devarSi Apa jo tIrthakara bhagavAna ke mahAbhiniSkramaNa meM sammilita ho sake-rAjA dazaratha ne gadgada svara se kahA aura vahIM se bhagavAna ko bhAva-vandana kiyaa| samasta sabhA tIrthakara deva ke prati zraddhAvanata ho gii| nArada ne bhI romAMcita hokara prabhu smaraNa kiyaa| kucha kSaNa pazcAta dazaratha ne puna: pUchA-usake pazcAta kahA~ gamana huA, devarSi kaa| -ghUmatA-ghAmatA laMkA nagarI jA phuNcaa| -kyA hAla hai laMkApati ke ? -acche hI haiM, rAjya sabhA meM cintAmagna vaiThA hogaa| .-arddhacakrI ko kyA cintA laga gaI ? -rAjan ! isa saMsAra meM cintA kisako nahIM hai, sabhI ko hai| kisI ko dhana kI to kisI ko strI kI, koI putra ke lie cintita hai to koI kuputra ke kAraNa / sabhI to cintita haiM, laMkeza cintita hai to kyA naI vAta hai ? 1 mahAbhiniSkramaNotsava-dIkSA lene ke samaya manAyA jAne vAlA utsava / jisa samaya yahA~ bharatakSetra meM bhagavAna munisuvrata nAtha kA tIrtha pravartamAna thA usa samaya tIrthaMkara bhagavAna sImandhara svAmI ne videha kSetra meM dIkSA grahaNa kI thii| -(triSaSTi zalAkA puruSa caritra, 7 / 4 pRSTha 60-gujarAtI anuvAda) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) .. rAjA dazaratha kI jijJAsA jAgrata ho cukI thii| inhoMne AgrahapUrvaka kahA --bAta ko ur3Aiye mata, RSivara ! -na suno to hI acchA hai, anyathA tuma bhI cintita ho jaaoge| -tava to Apako batAnA hI pdd'egaa| aba maiM sune vinA na rhuuNgaa| -dazastha ke svara meM vizepa Agraha thaa| nArada jI vole -loga svayaM to pIche par3a jAte haiM aura badanAma hotA hU~ maiM / pahale to mujhase vAta kahalavA lete haiM phira badanAma karate haiM ki nArada idhara-kI-udhara lagA dete haiN| aba maiM kyA karUM jhUTha bola nahIM sakatA aura satya kahe vinA pIchA nahIM chuutttaa| __-to kauna vAdhya karatA hai Apako mithyA bhASaNa ke jie, saca hI kahie / maiM bhI satya hI sunanA cAhatA huuN| devapi kahane lage-rAjA dazaratha ! tuma mAnoge to ho nhiiN| suno -laMkeza kI rAjyasabhA meM bhUta-bhaviSya ko jAnane vAlA eka nimittajJAnI aayaa| rAvaNa ne usase pUchA-'merI mRtyu svAbhAvika rUpa se hogI athavA anya kisI ke hAthoM ?' nimittajJa nirbhIka thaa| usane spaSTa zabdoM meM batAyA-'mithilApati rAjA janaka kI putrI ke kAraNa ayodhyApati rAjA dazaratha kA putra tumhArA prANAnta kara degaa|' dazaratha aura usake sabhAsadoM ke mukhoM para cintA kI lakIreM khiMca gaI / rAjA ne punaH prazna kiyA----phira kyA huA? 'huA kyA !' nAradajI batAne lage--vibhISaNa ekadama Asana Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 156 se uTha khar3A huA aura bolA-'yadyapi nimittajJoM kI bAteM satya hotI haiM kintu maiM isakA bhaviSya-kathana mithyA pramANitaM kara duuNgaa|' rAvaNa ne pUchA---'kaise ? kyA karoge, tuma ?' vibhISaNa kA pratyuttara thA--'kyA karU~gA ? abhI rAjA dazaratha ke na to koI putra huA hai aura na hI usakI koI rAnI hI garbhavatI hai / maiM dazaratha ko hI mAra DAlU~gA to usakA putra kaise utpanna hogA aura java 'putra hI na hogA to Apako kona mAregA? na rahegA vA~sa, na vajegI vaaNsurii|' rAvaNa ko vibhISaNa kI vAta pasanda AI / usane apanI svIkRti dete hue kahA-'vibhISaNa ! jaisA tuma ThIka samajho vaisA kro| cAho to dazaratha aura janaka donoM kA hI prANAnta kara do aura cAho to eka kA hI kintu merI icchA hai ki kama se kama hiMsA se merI prANa-rakSA ho jAya / vibhISaNa ne bhI bar3e bhAI kI icchA ko pramANa mAnA aura sira jhukA diyaa| ___ nAradajI ke isa rahasyodghATana se sampUrNa rAjyasabhA zokamagna ho gaI / svAmibhakta mantrI ne pUchA___-devarSi ! mahArAja kI prANarakSA kA koI upAya ? -maiM kyA jAnUM ? aba Apa loga apanI buddhi kA prayoga kariye aura upAya khojie| -kahakara nAradajI uTha kara calane lage kintu svAmibhakta mantrI ne unheM roka liyaa| nAradajI kRtrima roSa dikhAte hue bole -mantrI ! tuma to pIche hI par3a gaye / -kisI prANI kI rakSA meM sahAyaka honA burA to nahIM hai / yadi ApakI buddhi se mahArAja kI prANa-rakSA ho jAya to yaha buddhi kA sadupayoga hI hogaa| nAradajI aura mantrI donoM ne milakara buddhi kA sadupayoga kiyA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) aura eka upAya khoja hI nikAlA / upAya se santuSTa hokara dazaratha devarSi se nivedana kiyA - munivara ! eka kaSTa aura kIjie / mithilApati rAjA janaka ko bhI yaha upAya batA diijie| unakI bhI prANarakSA ho jAyagI / dUta ko bhejane kA samaya nahIM haiM anyathA maiM Apase yaha ghRSTatA na karatA / devapi ne dazaratha kI bhAvanA ko samajhA aura svIkRti dete hue kahA - ApakA kathana satya hai rAjan ! rAkSasa jAti aneka vidyA sampanna hai / ve pakSI kI bhA~ti ur3akara tIvra vega se kahIM bhI jA sakate haiM jabaki sAmAnya mAnava nahIM / tumhArI yaha upakAra vRtti tumhAre lie hI kalyANaprada hogI / muni nArada vahA~ se cale aura rAjA janaka ko sampUrNa samAcAra sunAkara use prANa rakSA kA upAya batA diyA / unhoMne anta meM kahA- mithilApati ! rAjA dazaratha tumhAre sacce zubhacintaka haiM / unhoMne bhI mujhe yahA~ Ane kI preraNA dI 1 nAradajI to apanA kartavya pUrA karake cale gaye kintu mantrI ne bhI apanA kartavya sucAru rUpa se pAlana kiyA rAjA dazaratha kA eka lepyamaya putalA vanavA kara rAjya gRha meM rakha diyA / ayodhyApati dazaratha rAtri andhakAra meM cupacApa nagarI se nikale aura vana kI ora cale gaye / yahI upAya rAjA janaka ne bhI kiyA aura ve bhI vana meM nikala gaye / rAtri ke andhakAra meM vibhISaNa ayodhyA AyA aura dazaratha ke nijI kakSa meM pahu~cA / aMdhere meM putale ko dekhakara usane use dazaratha samajhA / talavAra ke tIvra prahAra se putale kA sira dhar3a se dUra jA par3A / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma ] 161 vibhIpaNa kA kArya pUrA ho cukA thA kintu isakI pratikriyA jAnane kI icchA usake hRdaya meM zepa thii| vaha apane kArya meM kisI prakAra kI kamI nahIM rahane denA cAhatA thA / adRzya rahakara vaha antaH .pura kI nigarAnI karane lgaa| rAtri ke tIsare pahara meM to usane hatyA kI hI thI aura antima prahara meM hI antaHpura se karuNa krandana kA svara phUTa pdd'aa| rAniyoM ke ke rudana se dizAe~ gaMjane lgii| samasta ayodhyA zokasAgara meM DUba gii| rAjA kA antima saMskAra vibhIpaNa ne apanI A~khoM se dekha liyA to santuSTa hokara vicAra karane lagA 'dazaratha to yamaloka pahu~ca hI gyaa| ava janaka ko mArane se kyA lAbha ? rAkSasarAja kI mRtyu to dazaratha-putra ke dvArA hI honI thii| vyartha kA raktapAta nahIM karanA caahie|' yaha nizcaya karake vaha laMkA vApisa lauTa gyaa| use vizvAsa thA ki rAvaNa ke prANoM kI rakSA usane apane isa kukarma se karalI aura nimittana ke kathana ko mithyA siddha kara diyaa| xx - mithilApati janaka aura ayodhyApati dazaratha donoM hI vanoM meM bhaTakate-bhaTakate Apasa meM mila gye| samAnadharmI mitratA hotI hai| ataH donoM meM zIghra hI mitratA ho gii| donoM mitra sAtha-sAtha rahane lge| - ghUmate-ghAmate ve uttarApatha kI ora jA nikale / vahA~ kautuka- . maMgala nagara meM kaikeyI kA svayaMvara ho rahA thaa| kaikeyI nagarAdhipati rAjA zubhamati aura rAnI pRthvIzrI ko putrI tathA kumAra droNamegha kI bahana thI / svayaMvara meM harivAhana Adi bar3e-bar3e parAkramI rAjA sammilita hue the| aniMdya sundarI kaikeyI ke svayaMvara meM dazaraya aura janaka donoM mitra bhI pahuMce aura AsanoM para jA baitthe| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) varamAlA hAtha meM lie hue rAjakumArI kaikeyI ne svayaMvara maNDapa meM praveza kiyA aura eka-eka karake sabhI rAjAoM kA ullaMghana kara gaI / anta meM usane dazaratha ke gale meM varamAlA DAla dii| sabhI kI dRSTiyA~ dazaratha kI ora uTha giiN| sabhI rAjA svayaM . ko kaikeyI kA svAmI mAnate the, usa jaise strI-ratna kI prApti ke lie lAlAyita the| unhoMne ise apanA apamAna smjhaa| harivAhana ne to spaSTa zabdoM meM kaha diyA-kaikeyI ne hamako apamAnita kiyA hai / isa durvala se vyakti se maiM ise chIna luuNgaa| dekheM merA koI kyA kara legA? sabhI rAjA aura rAjaputra kupita hokara svayaMvara maNDapa se cale gaye aura harivAhana ke netRtva meM yuddha kI taiyAriyAM karane lge| yadyapi rAjA zubhamati dazaratha ke pakSa meM thA kintu sabhI rAjAoM . kI sammilita zakti ke samakSa vaha bhI nirutsAhita ho rahA thaa| usake mukha se nikalA -aba kyA hogA? akelA maiM kaise itane rAjAoM para vijaya prApta kara sakU~gA? dazaratha ne AzvAsana diyA -nareza ! Apa cintA na kreN| yadi mujhe kuzala aura sAhasI sArathI mila jAya to ina sabake lie maiM akelA hI . kAphI huuN| zubhamati ne Upara se nIce taka dazaratha ko dekhA aura bolA -bhadra ! yaha darpokti hai| itane rAjAoM ke samakSa Tika pAnA bhI asambhava hai| vijaya kI bAta to AkAza kusuma hI smjho| -rAjan ! hAtha kaMgana ko ArasI kyA? Apa sArathI kA ' pravandha kara dIjie, basa / aura svayaM mahala meM baiThe-baiThe tamAzA dekhie| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 16.3 kaikeyI bhI baiThI pitA aura pati kI vAteM suna rahI thI / vIca meM hI bola par3I - Arya ! yadi Apako apanI raNa cAturI para itanA hI vizvAsa hai to ratha- saMcAlana meM merI samatA karane vAlA koI dUsarA sArathI nahIM milegA / prasanna hokara dazaratha vole - to kahanA hI kyA ? kala kA sUryAsta sabhI zatruoM ke mastaka jhuke hue dekhegA | X X X prAtaHkAla kI upA ne dekhA eka ora hajAroM rAjA rathArUr3ha aura dUsarI ora nagara-dvAra se nikalatA huA eka ratha jisameM eka yoddhA khar3A huA aura sArathI veza meM eka vIra bAlA - mAno uSA aura sUrya samaveta rUpa se cale A rahe hoM / rAjAoM ne akele dazaratha ko dekhA to vyaMgyapUrvaka khilakhilAkara ha~sa par3e / harivAhana ne sabako sAvadhAna karate hue kahA - avasara acchA hai / mAra girAo ise aura rAjakumArI ko chIna lo / vANa binA raNabherI baje hI eka sAtha hajAroM tIra chUTe aura dazaratha kI ora lapake kintu vAhare sArathI ! ekAeka ghor3e uchale, nIce se nikala gaye aura ratha punaH apane sthAna para / ratha itanA sadhA huA Upara ko uThA aura bhUmi para AyA ki rathI aura sArathI ke zarIroM meM kampana bhI na huA / palaka jhapakate hI yaha saba ho gayA / avAk raha gaye sava ! bahattara kalA nipuNa rAnI ne apanI ratha- saMcAlana vidyA kamAla dikhA diyA / dazaratha ko apanI vijaya kA pUrNa vizvAsa ho gayA aura unhoMne dhanuSa TaMkAra kI / punaH hajAroM vANa dazaratha ke kaNThaccheda ke lie dhanuSoM se chUTe kintu isa vAra dazaratha gAphila nahIM the / unake aneka lakSI bANa ne mArga meM hI saba tIroM ko kATa Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164. jaina kathAmAlA (rAma-kathA) giraayaa| isake pazcAt jo dazaratha ne vANa-varSA prArambha kI to sabhI / rAjA hataprabha raha gye| __ kuzala rathI aura sArathI kI yugala jor3I ne zatruoM ko rathahIna kara diyaa| sabhI ke ratha bhI bhaMga ho gaye aura manoratha bhii| siMha ke samAna garjanA karane vAle zatru kAyaroM kI taraha raNa-bhUmi se bhAga bhar3e hue| vijaya patAkA phaharAte hue pati-patnI nagara kI * ora lauTane lge| __ mArga meM hI prasanna vadana dazaratha ne kahA-devI ! yuddhabhUmi meM tumane jo apUrva sAhasa aura kuzalatA dikhAI usase maiM atiprasanna huuN| tuma mujhase koI vara mA~ga lA / rAnI ne uttara diyA-Arya ! Apa meM aura mujha meM bheda hI kyA hai ? jo ApakA hai so merA aura jo kucha merA hai vaha saba ApakA / phira kyA mAMgU? dazaratha rAnI kI vAk cAturI para mugdha ho gaye, bole -priye tuma raNakuzala hI nahIM nItikuzala bho ho / tumhArI buddhimattA ne merI javAna hI banda kara dii| maiM tuma para aura bhI adhika prasanna hU~ / ava to tumheM vara mA~ganA hI pdd'egaa| -phira vahI vAta ! -kaikeyI ne pyAra bharI citavana se pati kI ora dekhate hue khaa| patideva nihAla ho gye| kahane lage -rAnI vara to mA~go ho / mere mukha se nikale zabda vyartha nahIM * ho skte| -yadi aisA hI hai / svAmI mujha para itane hI kRpAlu haiM to merI eka vinaya svIkAra kreN| -vaha bhI kho| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 165 . -isa varadAna ko merI dharohara samajhakara apane pAsa hI rakha leN| jaba bhI AvazyakatA par3egI mA~ga luuNgii|'. rAjA dazaratha ne svIkAra kara liyaa| - donoM pati-patnI rAjA zubhamati ke sammukha pahuMce to unhoMne javAI (dAmAda) ko kaNTha se lagA liyaa| saphalatA kA sarvatra sammAna hotA hai| dhUmadhAma se kaikeyI aura dazaratha kA vivAha ho gyaa| janaka - sahita ve donoM kucha dina bAda kotukamaMgala nagara se cala diye| rAjA janaka to apanI nagarI mithilApurI pahu~ca gaye kintu dazaratha ayodhyA na lauTe / unake hRdaya meM laMkApati rAvaNa kA bhaya ava bhI samAyA huA thaa| apanI kuzalatA se unhoMne rAjagRhI nagarI ko vijaya kiyA aura vahIM rahane lage / kucha samaya pazcAt unhoMne apanA antaHpura bhI vahIM bulA liyaa| ava rAjA dazaratha apanI cAroM rAniyoM ke sAtha sukha-bhoga meM lIna ho gye| sarvaprathama garbhavatI huI paTarAnI aparAjitA (kaushlyaa)| usane valabhadra kI mAtA ko dikhAI dene vAle cAra svapna dekhe-hAthI, siMha, candra aura sUrya / brahma devaloka se cyavakara koI mahaddhika deva usakI kukSi meM avatarita huaa| anukrama se garbhakAla pUrA huA aura 1 kopa bhavana meM baiThI huI kaikayI ne rAjA dazaratha ko yAda dilAte hue kahA-- 'mahArAja ! usa purAnI vAta ko yAda kIjie jaba devAsura saMgrAma meM zatru ne Apako ghAyala karake girA diyA thaa| Apa maraNAsanna the / tava rAta bhara maiMne ApakI sevA kI aura svastha hone para Apane mujhe prasanna hokara do vara diye the / ' isa prakAra rAjA dazaratha ne eka nahIM do vara rAnI kaikayI ko diye / aura vaha bhI devAsura saMgrAma meN| [vAlmIki rAmAyaNa, ayodhyAkANDa] Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) aparAjitA rAnI ne puNDarIka kamala ke samAna tejasvI putra ko janma diyA / rAjA ne pyAra se usakA nAma rakhA - padma kintu vaha bAlaka 'rAma' ke nAma se jaga-vikhyAta huA / rAnI sumitrA ne bhI rAtri ke antima prahara meM vAsudeva ke janma ko sUcita karane vAle sAta svapna dekhe hAthI, siMha, sUrya, candra, agni, lakSmI aura samudra / usa samaya devaloka se eka paramaddhika deva apanA AyuSya pUrNa karake rAnI ke garbha meM avatarita huaa| rAnI garbhavatI huI aura garbhakAla pUrA hone para usane zyAmavarNI, megha ke samAna jagata ko sukhI karane vAlA putra utpanna kiyaa| jaisA utsava dazaratha ne bar3e putra ke janma para kiyA usase kahIM adhika isa putra ke janma para / putra kA nAma rakhA gayA nArAyaNa kintu saMmAra meM lakSmaNa ke nAma se prasiddha huaa| donoM putra dhIre-dhIre bar3hane lge| jyoM-jyoM unakI Ayu bar3hatI gaI ve sabhI kalAoM aura vidyAoM meM pAraMgata hote gye| dagaraya una donoM ke vala-parAkrama ko dekhakara svayaM ko ajeya samajhane lge| valavAna aura nItivAna donoM putroM ke kAraNa unakA bhaya palAyana kara gayA aura ve antaHpura sahita puna: ayodhyA lauTa Aye / rAmalakSmaNa jaise jisake putra hoM use aba rAvaNa kA kyA bhaya ? jisa gaI ve sabhA ke bala-parAkrama donoM putroM kA ayo 1 isa bAta ko (sagara kI mRtyu ko) sunakara rAjA dazaratha ne motrA ki hamArA kula paramparAgata rAjya ayodhyA meM calA jAtA hai| isalie ve putroM sahita ayodhyA mAye vahA~ rAjya karane lge| vahIM para kisI rAnI ne bharata nAma kA putra huA aura kisI dUsarI rAnI se zatrughna nAma kA putra kA huaa| [uttara purANa 67163-64] ___ yahAM bharata tathA zatrughna kI mAtAoM ke nAma kA koI ullekha nahIM hai| -sampAdaka Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 167 laMkeza ke bhaya se ve vana-vana bhaTake the vahI rAkSasarAja unheM ava macchara sA pratIta hotA thaa| satya hai-suputra pitA kI sabase bar3I zakti hotA hai| . eka vAra rAnI kaikeyI ne bhI zubha svapnapUrvaka garbha dhAraNa kiyA __ aura bharata kSetra ke mukuTa ke samAna bharata nAma kA dharma dhurandhara aura - valavAna putra prasava kiyaa| java tInoM rAniyA~ mAtRtva ke gaurava se vibhUSita ho cukI thIM to suprabhA hI kyoM pIche rahatI? usane zatruoM kA mAna mardana karane vAle zatrughna nAma ke putra ko janma diyaa| ava rAjA dazaratha ke rAma-lakSmaNa-bharata-zatrughna cAra vinIta putra the| 1 (ka) vAlmIki rAmAyaNa meM dazaratha ko kevala kosala deza kA rAjA hI mAnA gayA hai| inakA rAjagRha para adhikAra nahIM batAyA gyaa| kosala deza kI rAjadhAnI thI ayodhyA aura usake rAjA the mahArAja dazaratha / ___rAma-lakSmaNa bharata-zatrughna-cAroM bhAiyoM kI utpatti ke sambandha meM nimna ghaTanA hai (1) rAjA dazaratha putra na hone se duHkhI the| unake mantrI sumantra ne RSyazRGga Rpi dvArA putreSTi yajJa karAne kI salAha dii| putreSTi yajJa rAjA ne kiyA / taba yajJAgni ne eka tejasvI puruSa khIra kA pAtra lekara niklaa| vaha khora rAjA ne apanI rAniyoM-kauzalyA ko AdhI, bacI huI meM se AdhI sumitrA ko dii| donoM ko dene ke bAda bacI huI meM se AdhI kaikayI ko aura AdhI punaH sumitrA ko hI de dii| tInoM rAniyoM (kauzalyA, sumitrA aura kaikayI) ne vaha khIra prasannatApUrvaka udarastha kara lii| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bharata aura zatrughna bhI samaya pAkara yuvaka ho gaye / cAroM bhAiyoM meM ghaniSTha sneha thaa| isake bAraha mahIne bAda caitra mAsa kI zuklA navamI, punarvanu nakSatra aura karka lagna meM kauzalyA ne rAma ko janma diyaa| usa samaya sUrya, maMgala, zani, guru aura zukra ye pAMcoM graha apane-apane ucca sthAnoM meM the tathA lagna meM candramA ke sAtha guru bhI virAjamAna the| kaikayI ke garbha se bharata kA janma huaa| tadanantara sumitrA ne lakSmaNa aura zatrughna ko janma diyA / bharata kA janma puSya nakSatra aura mIna lagna meM huaa| lakSmaNa aura zatrughna ke janma ke samaya ApalepA nakSatra aura karka lagna thii| usa samaya sUrya apane ucca sthAna para thaa| usa samaya devatAloM ne puSpavRSTi kI aura nAca-gAkara Ananda mnaayaa| [vAlmIki rAmAyaNa, bAlakANDa] (2) viSNujI ke pAsa jAkara devatA, gaMdharva, yakSa, maharSi gaNoM ne rAvaNa ke atyAcAroM se mukti dilAne kI prArthanA kii| isa para viSNujI ne unheM abhaya diyA aura apane ko cAra svarUpoM meM pragaTa karane tathA rAjA dazaratha ko pitA banAne kA nizcaya kiyA / isa prakAra rAma-lakSmaNa-bharata-zatrughna cAroM bhAI viSNu ke hI avatAra the| [vAlmIki rAmAyaNa, bAlakANDa] (kha) tulasIdAsakRta rAmacaritamAnasa meM rAma ke janma ke tIna kAraNa vatAye gaye haiM : (1) muni nArada kA viSNu meM adhika prema dekhakara devarAja indra ko bhaya huA ki kahIM nArada svarga para adhikAra na kara leN| isalie usane unheM mohita karane ke lie kAmadeva ko bhejA, kintu kAmadeva kA nArada para kucha vaza na cjhaa| vaha nirAza hokara indra ke pAsa vApasa calA gyaa| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 166 apane cAroM suyogya putroM-rAma, lakSmaNa, bharata, zatrughna ke sAtha rAjA dazaratha . sukhapUrvaka rAjya-saMcAlana karane lge| putroM kAmadeva ko jIta lene ke kAraNa nAradajI ko garva ho gyaa| unhoMne viSNujI ke sAmane bhI garvokti kii| taba unakA garva harane ke lie viSNujI ne apanI mAyA phailaaii| - - viSNu kI mAyA ne eka sundara sagarI kI racanA kii| vahAM kA rAjA zIlanidhi thA aura svayaM viSNumAyA ne vizvamohinI nAma se vahA~ zarIra dhAraNa kiyaa| eka bAra nAradajI ghUmate-ghAmate usa nagarI meM jA pahuMce to AdarapUrvaka rAjA ne apanI kanyA dikhAkara unase usake guNa-doSa jAnane cAhe / vizvamohinI kA rUpa dekhakara nArada kAmAbhibhUta ho gaye / ve turanta apane ArAdhya viSNujI ke pAsa pahuMce aura vizvamohinI ko vyAhane kI icchA se sundara rUpa kI yAcanA kI / viSNu ne yaha kahakara ki 'jisameM tumhArA bhalA hogA vahI kareMge' unakA rUpa vAnara kA sA banA diyaa| nAradajI vizvamohinI ke svayaMvara meM akar3ate hue jA pahuMce / svayaM viSNujI bhI eka rAjA kA rUpa banAkara vahA~ pahuMca gaye / vahIM zivajI ke do gaNa bhI brAhmaNoM kA veza banAkara baiThe the| viSNu kI isa mAyA ko ve jAnate the / vizvamohinI ne java viSNu ke gale meM varamAlA DAla dI aura ve use sAtha lekara cala diye to nArada khedakhinna ho gye| taba una brAhmaNoM ne kahA-'munivara ! apanA rUpa to darpaNa meM dekhie / rAjakumArI Apake kaNTha meM mAlA kaise DAla degI ?' nArada ne jala meM apanA muMha dekhA to vaha vandara kA sA thaa| zivajI ke gaNa unakA majAka ur3Ane lage / nArada ko una para bahuta kodha AyA aura unheM rAkSasa hone kA zApa diyaa| unheM viSNu kA vyavahAra bhI bahuta burA lgaa| ataH unhoMne zApa diyA ki jisa taraha maiM Aja Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 | jaina kathAmAlA (rAma-kayA) ke sahayoga se samasta deza meM sukha aura zAnti kA sAmrAjya chA gayA thaa| . -triSaSTi zalAkA 744 -uttara purANa 671163-164 strI ke lie tar3apa rahA hU~ vaise hI tuma bhI tar3apoge aura Aja tumane merA vAnara kA rUpa banAyA to tuma bhI vAnaroM kI sahAyatA se hI apanI patnI ko prApta kara paaoge| * ziva ke gaNoM ne nArada se kSamA yAcanA kI aura haMsI ur3Ane para pazcAttApa pragaTa kiyA to nArada ne unase kahA-'tuma rAkSasa to hoMge kintu mahAvalI aura bar3e samRddhizAlI / viSNujI ke hAthoM marakara tumheM mukti prApta ho jaaygii| isI kAraNa viSNu ko rAma ke rUpa meM janma lenA par3A, sItA viyoga huA aura zivajI ke gaNa rAvaNa aura kumbhakaraNa ke rUpa janme tathA rAma ke hAthoM marakara mukta hue / [vAlakANDa : dohA 124-140] (2) svAyaMbhuva manu aura unakI patnI zatarUpA ne dasa hajAra varSa taka tapasyA karake viSNu ko apane putra meM rUpa meM pAne kA vara mA~gA thaa| isI kAraNa viSNu ne rAma ke rUpa meM avatAra liyaa| [bAlakANDa : dohA 141-152] (3) kaikaya deza ke rAjA kA nAma satyaketu thaa| usake do putra the-bar3A pratApabhAnu aura choTA arimardana / rAjA ne bar3e putra pratApabhAnu ko rAjya diyA aura svayaM bhagavAna kA bhajana karane lagA / usakA mantrI dharmarUci thaa| pratApabhAnu ne apane parAkrama se aneka rAjAoM ko jIta liyA thaa| eka bAra rAjA kisI jaMgalI sUara kA zikAra karane kI dhuna meM eka ghane jaMgala meM bhaTaka gyaa| vahA~ use eka muni kI kuTiyA dikhAI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-lakSmaNa kA janma | 171 dI / (vaha muni eka parAjita rAjA thA jisakA rAjya pratApabhAnu ne chIna liyA thA aura aba vaha eka kuTiyA banAkara jaMgala meM rahane lagA thA / sUara kAlaketu nAma kA rAkSasa thA jo usane rAjA ko bhaTakAne ke lie bhejA thaa|) usa kapaTa muni ne rAjA ko Azraya diyaa| rAjA ne usase yaha / vara mA~gA ki 'merA zarIra roga, vRddhAvasthA aura mRtyu se rahita ho jAya tathA sau kalpa akaMTaka merA rAjya cale / ' muni ne isake lie brahmabhoja kA Ayojana karane kA upAya btaayaa| bhojana parosane kA dAyitva rAjA ko diyA aura banAne kA svayaM grahaNa kiyaa| rAjA nizcinta hokara so gayA to kapaTa muni ne kAlaketu rAkSasa kI sahAyatA se use usake rAjamahala meM pahu~cavA diyaa| cauthe dina rAkSasa kAlaketu ne usake mantrI ko vahA~ gAyava karake eka guphA meM rakha diyA aura svayaM vahA~ jA phuNcaa| mantrI ne bhojana banAyA to usameM pazuoM ke mAMsa ke sAtha brAhmaNoM kA mAMsa bhI milA diyaa| rAjA ne anabhijJatA meM vaha bhojana parosa diyA / brAhmaNa khAne ko tatpara hue tabhI kAlaketu ne adRzya rahakara AkAzavANI kI-'isa bhojana ko mata khAo / isameM brAhmaNoM kA mAMsa milA hai|' yaha sunakara brAhmaNa uTha gaye aura unhone rAjA ko rAkSasa hone kA zApa de diyaa| rAjA pratApabhAnu rAvaNa banA, arimardana kumbhakarNa aura mantrI dharmaruci vibhISaNa / [bAlakANDa : dohA 152-176] vizeSa-zrIrAma kA janma abhijita nakSatra meM huaa| [bAlakANDa, dohA 161 prathama caupAI] Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 6 : sItA janma : bhAmaNDala -haraNa jambUdvIpa ke bharatakSetra meM dAru nAma kA eka grAma thA / usa grAma meM nivAsa karatA thA vasubhUti nAma kA eka zreSTha brAhmaNa | usakI patnI anukozA se eka putra huA atibhUti / atibhUti kA vivAha huA sarasA nAma kI sundarI se / sundaratA hI logoM ko AkarSita kara letI hai aura yadi sundarI sarasa bhI ho to lobhI bha~vare usake cAroM ora maMDarAne lagate haiM / sarasA bhI sarasa thI / eka vAra kayAna nAma kA brAhmaNa use le hara gayA / atibhUti bhUta ke samAna patnI ko khojane lagA / vasubhUti aura anukozA ne bhI putravadhU ko bahuta DhU~r3hA kintu sarasA na milanI thI, na milI / anuzA aura vasubhUti ko daivayoga se eka muni dikhAI de gaye / donoM ne bhaktipUrvaka unakI vandanA kI / munizrI se dharmazravaNa karake donoM ne vrata svIkAra kara lie| guru AjJA dhAraNa karake anukozA kamalazrI AryA ke pAsa rahane lgii| vrata pAlana karate hue donoM ne kAladharma prApta kiyA aura saudharma devaloka meM deva paryAya pAI / sarasA ne bhI kisI sAdhvI ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura saMyama pUrvaka maraNa karake IzAna devaloka meM deva huI / kintu atibhUti sarasA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA janma : bhAmaNDala-haraNa | 173 ke viraha meM vikSipta sA ghUmatA rahA / usane dharmArAdhana nahIM kiyaa| pariNAmasvarUpa bahuta samaya taka bhavATavI meM bhaTakatA rahA aura eka vAra haMsa-zAvaka banA / kisI vAja ne usa para jhapaTTA mArA aura vaha ghAyala hokara AkAza se jamIna para A girA / vahIM eka muni virAjamAna the| maraNAsanna haMsa-zAvaka ko dekhakara unake hRdaya meM dayA umar3a - AI aura unhoMne paMcanamaskAra mantra use sunaayaa| usa mantra ke prabhAva se vaha kinnara jAti kA dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA vyaMtara deva huaa| vasubhUti kA jIva saudharma devaloka se cyavakara vaitADhaya parvata para rathanUpura nagara kA rAjA candragati huA aura anukozA kA jIva pavitra caritra vAlI usakI patnI pusspvNtii| atibhUti kA jIva kAladharma pAkara vidagdha nagara ke rAjA prakAza siMha kI rAnI pravarAvalI ke garbha se kulamaNDita nAma kA putra huaa| kayAna brAhmaNa kA jIva bhI bhogAsakta huA bhava vana meM bhaTakatA rahA aura cakrapura nagara ke rAjA cakradhvaja ke purohita ghUmakeza kI strI svAhA ke garbha se piMgala nAma kA putra utpanna huaa| __ piMgala ne anukrama se paugaMDAvasthA meM praveza kiyA aura guru Azrama meM vidyAbhyAsa ke lie rahane lgaa| vahIM rAjA cakradhvaja kI putrI atisundarI bhI vidyArjana karatI thii| donoM sAtha-sAtha par3hane lge| kitane hI kAla taka paraspara sAtha rahane se donoM meM prema kA aMkura phUTa niklaa| vAlyAvasthA kA sahaja prema yuvAvasthA taka Ate-Ate kAmabhAva meM pariNata ho gyaa| yuvAvasthA ucchRkhala hotI hI hai / piMgala bhI atisundarI ko le bhAgA aura vidagdhanagara jA phuNcaa| donoM premI yugala bhAga to Aye kintu prema se peTa nahIM bharatA aura kSavA kI vedanA kAmecchA se adhika tIvra hotI hai / kalA vijJAna vihIna piMgala Idhana Adi becakara gujaravasara karane lgaa| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) eka bAra rAjakumAra kulamaNDita kI dRSTi atisundarI para pdd'ii| rAjakumArI kA rUpa malina vastroM meM bhI chipa nahIM rahA thA / kumAra usakI ora AkarSita ho gyaa| rAjakanyA bhI kumAra para rIjha gaI aura kulamaNDita atisundarI ko sAtha lekara cala diyaa| premI hRdaya avivekapUrNa kArya to kara DAlatA hai parantu saMsAra se bhayabhIta hI rahatA hai / rAjakumAra ke hRdaya meM bhI vicAra AyA'yadi pitAjI ne isa kanyA ko svIkAra nahIM kiyA to....' __aura vaha rAjamahala na jAkara jaMgala kI ora cala diyA tathA kisI durga deza meM pallI banAkara rahane lgaa| piMgala ne ghara Akara jaba atisundarI ko na dekhA to vaha bahuta dukhI huA aura use DhU~r3hane ke lie idhara-udhara bhaTakane lagA / bhaTakatebhaTakate use eka vAra AcArya Aryagupta ke darzana ho gaye / unake zrImukha se usane dharma zravaNa kiyA aura dIkSA grahaNa kara lii| dIkSA to usane le lI aura tapa saMyama bhI pAlana karatA thA kintu usake hRdaya se atisundarI kI smRti nikalI nhiiN| lekina tapa kA kA phala svarga prApti hI hai ataH vaha marakara saudharma devaloka meM deva huaa| kalamaNDita ne jIvikA nirvAha ke lie lUTa mAra karanA prArambha kara diyA aura vaha rAjA dazaratha ke prAnta bhAga meM yadA-kadA prajA kA dhana chIna le jaataa| dazaratha jaise pratApI nareza ke lie yaha asahya thA ki koI unakI prajA ko pIr3ita kre| unhoMne vAlacandra sAmanta ko kulamaNDita ke parAbhava hetu niyukta kiyaa| sAmanta ne use bandhanoM meM jakar3A aura rAjA ke samakSa upasthita kara diyA / vahuta kAla taka vandIgRha meM rakhakara rAjA dazaratha ne use chor3a diyA aura vaha uddezyahIna idhara-udhara bhaTakane lgaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA janma : bhAmaNDala-haraNa | 175 municandra nAma ke muni se usane dharma zravaNa kiyA aura zrAvaka dharma svIkAra kara liyaa| kulamaNDita rAjakumAra hokara bhI rAjya na pA sakA isalie usake hRdaya meM rAjya prApti kI lAlasA banI rhii| mRtyu pAkara vaha janaka rAjA kI rAnI videhA' ke garbha meM avatarita huaa| usI samaya sarasA kA jIva bhI brahmadeva loka se cyavakara videhA kI kukSi meM avasthita huaa| isase pahale sarasA kA jIva IzAna deva loka meM thA aura vahA~ se kAladharma prApta kara eka purohita kI putrI vegavatI ke rUpa meM utpanna huaa| uso janma meM usane puna: dIkSA lI aura tapa ke prabhAva se brahmadeva loka meM utpanna huI thii| donoM jIva rAnI videhA ke garbha meM bar3hane lge| garbhakAla pUrA hone para rAnI ne eka putra aura eka putrI ko yugala rUpa se janma diyaa| janaka ke rAjamahala meM khuziyA~ chA gii| maMgalavAdya bajane lge| mAtA-pitA putra-putro kA mukha dekha kara vibhora ho gaye / sampUrNa nagara janmotsava manAne ke lie saja gayA / loga Ananda magna the| acAnaka rAnI videhA ke prasUtigRha se eka cIkha sunAI dI aura karuNa-krandana gUMjane lagA / dAsiyoM meM bhagadar3a maca gaI / andara jAkara dekhA to putra gAyaba ! ghabar3AI huI dAsiyoM ne rAjA janaka ko sUcanA dii| mahArAja zoka vihvala ho gye| raMga meM bhaMga par3a gyaa| maMgalavAdya zAnta ho gaye aura maMgalAcAra karane vAlI striyoM ke mukha banda / duHkha aura zoka kI lahara sabhI aura vyApta ho gii| 1 janaka kI rAnI kA nAma videhA ke sthAna para vasudhA hai| -~-uttara purANa parva 68, zloka 28 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) prasUtigRha ke cAroM ora dAsa-dAsiyoM ke jamaghaTa meM se navajAta - zizu kA haraNa kauna kara le gayA - Azcarya kI bAta thI / mahala kA kauna-kaunA chAna DAlA gayA, dizA vidizAoM meM anucara bheje gaye kintu kumAra kA kahIM patA na lagA / nirAza rAjA janaka hRdaya thAma kara raha gaye / rAnI ne bhI yaha socakara santoSa kara liyA - usake eka putrI' hI huI thI, putra huA hI nahIM / 1 1 uttara purANa meM sItA ke janma kI eka anya hI kathA dI gaI haiMeka dina laMkA kA rAjA dazAnana apanI rAnI ke sAtha vana-krIr3A ko gayA / vahA~ vijayArddha parvata ke acalaka nagara ke svAmI rAjA amitavega kI putrI maNimatI vidyA siddha kara rahI thI / use dekhakara dazAnana kAma ke vazIbhUta ho gayA / usa kanyA ko vaza meM karane ke lie usane usakI siddha kI huI vidyA haraNa kara lI / vaha kanyA. vidyA siddhi ke hetu bAraha varSa taka upavAsa karake vahuta kSINa ho gaI thI / use rAvaNa para krodha A gayA aura usane nidAna kiyA ki 'agale janma meM maiM isakI putrI hokara isake sarvanAza kA kAraNa banUMgI / ' . isa nidAna ke kAraNa vaha kanyA marakara mandodarI ke garbha meM AI / usakA janma hote hI laMkA meM bhUkampa Adi vibhinna prakAra ke upadrava hone lage / naimitikoM ne spaSTa kaha diyA ki yaha kanyA laMkApati rAvaNa ke nAza kA kAraNa hogI / bhayabhIta hokara dazAnana ne mArIca ko AjJA dI ki isa kanyA ko kahIM dUsarI jagaha chor3a Ao / rAvaNa kI AjJAnusAra mArIca mandodarI ke pAsa gayA aura use sampUrNa bAta batA dI / mandodarI bhI rAvaNa kI AjJA ke ullaMghana kA sAhasa na kara skii| usane putrI kI eka sandUka meM bahuta sA dravya aura eka patra likhakara rakha diyA | Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA janma : bhAmaNDala-haraNa | 177 janaka kA putra Asa-pAsa hotA to milatA vaha to vaitADhayagiri kI dakSiNa zreNI ke rathanUpura nagara ke vidyAdhara rAjA candragati kI rAnI puSpavatI ke aMka meM kilakAriyA~ bhara rahA thaa| huA yaha thA ki piMgala muni kA jIva jo saudharma devaloka meM utpanna huA thA usane apane pUrvabhava ke zatru kulamaNDita ke sambandha meM avadhijJAna se vicAra kiyA / zatru ko rAjA janaka ke putra rUpa meM utpanna haA jAna vaha krodhAveza meM bhara gayA aura navajAta zizu ko ko mAtA kI bagala se uThAkara use mArane ke abhiprAya se le gyaa| AkAza meM calate-calate usakI vicAradhArA plttii| socA'maiMne pUrvajanmoM meM pApa karma kiye the unakA phala to cirakAla taka bhogaa| aba isa jIva hiMsA ke phalasvarUpa mujhe aura bhI kaSTa uThAne par3eMge / daivayoga se munivrata dhAraNa kiye tava to yaha deva gati pAI aura isameM bhI pApa karma upArjana karUM to mujha jaisA mUrkha kauna hogaa|' usake hRdaya se vaira-bhAva ur3a gyaa| zizu ko divyavastrAlaMkAroM se vibhUSita karake rathanUpura ke nandanodyAna meM halake se chor3a diyaa| bAlaka ke divya vastra aMdherI rAta meM camakane lge| mArIca usa kanyA ko lekara mithilA deza ke nikaTa eka vana meM gAr3a aayaa| daivayoga se usI dina bahuta se loga ghara banAne ke lie bhUmi khoda rahe the / vahA~ hala kI noMka se vaha sandUka kucha bAhara AI aura dikhAI de gaI / logoM ne vaha sanduka rAjA janaka ko sauMpa dii| sanduka meM sundara kanyA aura patra dekhakara janaka saba kucha samajha gaye / / unhoMne bar3I prasannatA se usa kanyA kA nAma sItA rakhA aura apanI rAnI vasudhA ko sauMpakara use pAlane ko khaa| -uttara purANa parva 68, zloka 11-27 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAjA candragati usa samaya gavAkSa meM baiThA thaa| usake mana meM kutUhala utpanna huA-udyAna meM yaha kAMti kaisI ? utsukatA zAnti hetu vaha udyAna meM gayA aura tejasvI bAlaka ko uThA laayaa| apanI rAnI ko dete hue bolA -lo priye ! tuma putra-prApti ke lie tarasa rahI thii| rAnI ne Azcaryacakita hokara dekhA-eka vAlaka pati ke aMka meM hAtha paira calA rahA hai| prasanna hokara usane vAlaka le liyA aura pyAra karane lgii| . . nArI hRdaya zaMkAlu hotA hai / puSpavatI ke hRdaya meM bhI acAnaka sandeha kI lakIra khiMca gii| usane pati se pUchA -kauna hai, yaha ? -vAlaka hai aura kauna hai| -kahA~ se le Ae Apa ise? . -vAhara nandana udyAna meM par3A thaa| maiM uThA lAyA ? -isakA kulazIla kyA hai ? ----mujhe kucha nahIM mAlUma / pati kI A~khoM meM A~kheM DAlate hue antima prazna kiyA-kisakA putra hai, yaha ? ' -~-apanA putra hI smjho| -pati ke mukha se anAyAsa hI nikala gyaa| -to Apa hI isake pitA hai ? isakI mAtA kA kyA kiyA Apane ? -patnI ne pati ko puuraa| candragati-sahama gyaa| kahane lagA -devi ! mujha para Aropa mata lgaao| vizvAsa karo, yaha zizu merA putra nahIM hai / tumhAre atirikta kisI bhI strI se merA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha nahIM, to putra kahA~ se hotA ? maiM to ise par3A dekhakara uThA lAyA / yaha kisakA putra hai ? kyA hai ? mujhe kucha nahIM mAlUma 1 -saca kaha rahe haiM, Apa ? - vilkula saca ! sotA janma : bhAmaNDala - haraNa | 179 udyAna meM arakSita isakA kula - zIla pati ke AzvAsana se patnI Azvasta huI / rAjA ne zizu kA janmotsava karAyA aura nagara meM ghoSaNA karA dI - 'Aja gUr3hagarbhA rAnI puSpavatI ne putra ko janma diyA hai / ' divya vastrAlaMkAroM kI kAnti ke kAraNa rAjA ne usakA nAma rakhA bhAmaNDala | bhAmaNDalakumAra vidyAdhariyoM ke pyAra meM jhUlatA huA bar3A hone lagA / - triSaSTi zalAkA, 714 - uttara purANa parva 68, zloka 13-27 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 7: sItA-svayaMvara janaka putrI sItA yuvatI ho gii| usake lie yogya vara ke hetu pitA ne aneka rAjakumAroM kI ora dRSTi daur3AI kintu unheM koI upayukta vara jaMcA nahIM / rAjA janaka putrI ke vivAha kI cintA meM par3e hI the ki eka aura vipatti A gaI / ardhabarbara deza ke AtaraMgatama Adi mleccha rAjA unakI bhUmi para upadrava karane lge| rAjA janaka ne aneka upAya kiye, sAmanta bheje; kintu koI bhI una mlecchoM se pAra na pA sakA / anta meM unheM apane parama mitra rAjA dazaratha kI yAda AI / vipatti meM mitra hI kAma Ate haiM / janaka ne apane vizvAsI aura buddhimAna dUta ko apanA Azaya samajhAkara rAjA dazaratha ke pAsa bhejaa| ayodhyA kI rAjyasabhA meM Akara dUta ne apanA paricaya diyA -ayodhyApati ko mithilApati rAjA janaka kA vizeSa dUta praNAma karatA hai| mitra ke dUta ko rAjA dazaratha ne Adara se Asana para biThAyA aura pUchA -dUta rAjA janaka to kuzala haiM, na ! -jI hA~, mahArAja ! Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA-svayaMvara | 181 -to prajA bhI una jaise vivekI aura prajAvatsala rAjA ke zAsana meM sukhI ho hogI? -sukhI kahA~ rAjan, duHkhI khie| cauMka par3e ayodhyaapti| bole- kyA duHkha hai prajA ko? dUta sApha-sApha batAo / -prajAduHkhakAtara dazaratha ke zabda kA~pa rahe the| dUta kahane lagA-- -mahArAja ! mere svAmI to prajAvatsala haiM kintu AtaraMgatama Adi ardhavarbara mleccha rAjAoM kA jAla zuka, maMkana, kAmboja Adi dezoM taka phailA huA hai / ve bahuta hI zaktizAlI aura durdamanIya haiN| hamAre rAjya meM Akara upadrava karate haiN| hamane apanI pUrI zakti jhoMka dI kintu unakA kucha nahIM vigAr3a sake / ve loga prajA ko lUTate, pratAr3ita karate aura dharmasthAnoM ko naSTa-bhraSTa kara jAte haiN| Apa hamAre svAmI ke mitra haiN| prajA aura dharma kI rakSA ke lie kucha kIjie / apane mahArAja kI ora se yahI vinaya karane AyA huuN| prajAvatsala mahArAja dazaratha kI bhRkuTI Ter3hI ho gii| unhoMne turanta senA taiyAra karane kA Adeza diyA aura dUta ko Azvasta karate hue vole -dUta ! janaka hamAre parama mitra haiM aura mitra se vinaya nahIM kI jaatii| mitra kA mitra para adhikAra hotA hai| unakA saMkaTa hamArA saMkaTa hai aura dharmadrohiyoM ko daNDa denA to punIta kartavya / tuma jAkara unheM Azvasta kara denA ki aba una mlecchoM kA samUla unmUlana hI ho jaaygaa| ___ rAma sahita cAroM bhAI rAjasabhA meM baiThe pitAzrI ke vacanoM ko suna rahe the / AdarapUrvaka rAma uThe aura kahane lage Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) -tAta ! Apako kaSTa karane kI kyA AvazyakatA? mujhe AjJA diijie| kucha hI samaya meM ApakI icchA pUrI ho jaayegii| dazaratha ne cAroM putroM ko jAne kI AjJA de dii| rAma-lakSmaNa, bharata, zatrughna bar3I senA ke sAtha mithilApurI jA phuNce| 1 (ka) uttara purANa meM rAma-lakSmaNa ko bulAne kA eka anya kAraNa batAyA hai rAjA janaka kisI eka dina vidvajjanoM se suzobhita apanI rAjasabhA meM baiThA thaa| vahIM kuzalamati vidyAdhara bhI baiThA thaa| rAjA ne usase pahale kucha kathAe~ pUchI aura phira prazna kiyA ki 'pahale rAjA sagara, rAnI sulasA aura ghor3e Adi jIva yajJa meM home gaye the aura saba sazarIra svarga ko gaye aisA sunA jAtA hai to yathAyogya rIti se hamako bhI yajJa karanA cAhie / ' . senApati ne uttara diyA-'sadaiva krodhAtura nAgAsura Apasa kI zatrutA ke kAraNa eka-dUsare ke kAma meM vighna DAlA karate haiN| isake sivAya mahAkAla vyantara ne yaha yajJa kI naI vidhi batAI hai| isalie bahuta se logoM (zatruoM) dvArA isameM vighna DAle jAne kI AzaMkA hai| isake atirikta nAgarAja dharaNendra ne nami aura vinami kA bahuta upakAra kiyA thaa| isalie usake pakSapAtI vidyAdhara avazya hI isameM vighna kareMge / yadi una vidyAvaroM ko yajJa kI bAta jJAta na bhI ho sake to rAvaNa bar3A pratApI hai / vahI Akara kadAcita koI vighna upasthita kara de| hA~, dazarathanandana rAma bahuta zaktizAlI haiN| ataH yadi unako vulAkara apanI kanyA de dI jAya to yajJa nirvighna pUrA ho sakatA hai| sabhI sabhAsada senApati kI yukti se prasanna hue aura janaka ne isI Azaya kA eka patra likhakara rAjA dazaratha ke pAsa ayodhyA bheja diyaa| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. sItA-svayaMvara | 183 cAroM bhAiyoM ke sAtha janaka bhI upadravagrasta kSetra meM senA ke sAtha gaye / mleccha loga bhI lar3ane ko tatpara hue| unhoMne aba bhI rAjA janaka kI prArthanA para dazaratha ne apane mantriyoM aura naimittikoM se vicAra kiyaa| mantrI AgamasAra ne kahA-yajJa ke nirvighna samApta hone para ina donoM bhAiyoM kA mahodaya hogaa| -parva 67, zloka 184 purohita ne bhI kahA-'janaka avazya hI rAma ke lie kanyA samarpaNa kara deMge / isalie donoM kumAroM ko vahA~ bheja denA caahie|' isa taraha senA ke sAtha rAma-lakSmaNa ko mithilApurI bheja diyA gayA / isa prakAra rAma aura lakSmaNa do rAjakumAra hI mithilA gaye the| -parva 68, zloka 30 rAjA janaka ne donoM kumAroM kA svAgata kiyaa| rAma-lakSmaNa ke saMrakSaNa me kucha hI dinoM meM janaka kI icchAnusAra yajJa vidhipUrvaka pUrNa huaa| janaka ne bar3I vibhUti ke sAtha sItA kA vivAha rAma ke sAtha kara kiyA 1. kucha dina taka to rAma-lakSmaNa janakapurI (mithilAnagarI) meM hI rhe| bAda meM rAjA dazaratha ke yahA~ se unako bulAne ke lie mantrI aayaa| rAjA janaka kI anujJA prApta karake rAma apane anuja lakSmaNa aura rAnI sItA ke sAtha mithilA se mantrI ke sAtha cala diye / __ ayodhyA nagarI meM donoM bhAiyoM ne bar3I vibhUti ke sAtha praveza kiyaa| putra aura putra-vadhU sItA ko dekhakara ayodhyA nareza rAjA dazaratha aura sabhI rAniyA~ harpa vibhora hI giiN| -parva 68, zloka 31-36 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) janaka ko vaisA hI durvala samajhA jaise ki ve pahale the| mlecchoM ne hathiyAra lekara senA para AkramaNa kara diyA aura rAma ko mArane ke - isake pazcAta vasantaRtu meM rAjA dazaratha ne anya rAjAoM kI sAta kanyAoM ke sAtha rAma kA aura pRthivIdevI Adi solaha rAjakanyAoM se lakSmaNa kA vivAha kara diyaa| -parva 68, zloka 47-48 (kha) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra (1) solaha varpa ke rAma aura lakSmaNa ko muni vizvAmitra apane yajJa kI mArIca aura subAhu se rakSArtha le jAte haiN| mArga meM hI sarayU kinAre vizvAmitra RSi ne rAma ko valA aura ativalA vidyAe~ siddha kraaii| ina vidyAoM ke prabhAva se rAma avijeya ho gye| -bAlakANDa (2) mArga meM tATakA (tAr3akA) vadha kI preraNA dete hue vizvA. mitra rAma se kahate haiM- yahA~ malada aura karupa nAmaka do deza haiN| tATakA nAma kI yakSiNI ne yahA~ utpAta macA rakhA hai| vaha sunda rAkSasa kI patnI hai aura mArIca rAkSasa kI mAtA / isako turanta mAra ddaalo| yaha vicAra - mata karo ki vaha strI hai aura strI para kSatriya zastra nahIM uThAte / kyoMki . pUrva meM virocana kI putrI maMtharA ko bhI indra ne mAra DAlA thaa| . .yaha sunakara rAma ne dhanuSTaMkAra kI aura sAmane Ane para tATakA ko mAra ddaalaa| -vAlakANDa ___muni vizvAmitra ne rAma ko aneka divyAstra diye| unameM se rAma ne mAnavAstra kI sahAyatA se mArIca ko sau yojana dUra jala meM pheMka diyA aura AgneyAstra se subAhu ko mAra DAlA tathA zeSa rAkSasoM kA - vadha kara diyaa| yajJa sampanna hone para vizvAmitra mArga meM ahalyA ko zApa mukta karAte hue rAma-lakSmaNa ko mithilApurI le phuNce| vahA~ dhanupa bhaMga karake rAma ne sItA ke sAtha vivAha kiyaa| (yaha dhanupa zivajI kA thA jo Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayaMvara | 185 lie unake sAmane svayaM AtaraMgatama AyA / mlecchoM kI senA rAma kI senA para bhArI par3a rahI thI / mleccharAja ke putroM ne akele rAma ko ghera liyaa| ve samajha rahe the ki rAma ko mAra leNge| rAma ne zara-saMdhAna kiyA aura unakI prathama vANa-varSA ne hI koTi-koTi mlecchoM ko vIMdha diyA / kApuruSoM kI bhA~ti mleccha prANa bacAne ke lie idhara-udhara bhAga gaye / sampUrNa upadravagrasta kSetra zAnti kSetra bana gyaa| janaka rAma ke zaralAghava ko dekhakara mugdha ho gye| rAjamahala meM Akara unhoMne apanI rAnI videhA ko rAma kA parAkrama sunAyA aura rAnI kI sahamati se sItA kA vAkdAna (sagAI) rAma ke sAtha kara diyaa| XX devarSi nArada kA eka hI kAma hai-jagata kA paribhramaNa karate rahanA / eka vAra ve sItA ke nijI kakSa meM jA pahu~ce / sAmane eka kopInadhArI, pItamukha aura netra, khar3I zikhA vAle evaM hAtha meM daNDa - unhoMne dakSa prajApati ke yajJa-vidhvaMsa ke samaya prayoga kiyA thA tathA isI se tripurAsura kA vadha kiyA thA aura sItA janaka ko yajJa ke lie bhUmi zodhana karate samaya hala kI noka lagane se pRthvI se prApta huI thii| isI * kAraNa sItA ko ayonijA bhI kahA gayA hai|) parazurAma kA puNyaharaNa karate hue rAma apane anuja lakSmaNa aura patnI sItA ke sAtha rAjA dazaratha tathA anya bhAiyoM sahita ayodhyA lauTa aaye| -vAlakANDa yahI saba tulasI ke rAmacaritamAnasa meM hai| kevala itanA hI antara hai ki vAlmIki rAmAyaNa meM parazurAma se bheMTa ayodhyA lauTate hue vana meM hotI hai aura tulasIkRta meM dhanubhaMga hote hI svayaMvara maNDapa meN| -tulasI racita mAnasa, bAlakANDa, dohA 206-360 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dhArI sAdhu ko dekhakara vaha bhayabhIta hokara 'arI maiyA rI' kahakara andara ke kakSa meM bhAga gaI / rAjakumArI kA bhayabhIta svara sunakara dAsiyA~ dor3I AI aura nAradajI ko pakar3a liyaa| bar3I kaThinAI se devarSi ne unase pIchA chur3AyA aura pakSI ke samAna AkAza meM ur3akara vaitADhyagiri jA pahu~ce / nAradajI kA apamAna to ho hI cukA thA, ava ve usakA badalA lene kA upAya socane lage / unhoMne kalpanA se hI sItA kA eka citra banAyA aura rathanUpura ke rAjakumAra bhAmaNDala ko jA dikhAyA / sItA ke citrapaTa ko dekhakara bhAmaNDala mohita ho gayA / anaMgapIr3A ke kAraNa vaha khAnA, pInA, sonA saba bhUla gayA / pitA candragati ne putra kI yaha dazA dekhI to cintita hokara pUchane lagA - vatsa ! tumheM kyA kaSTa hai ? lajjAzIla kumAra bhAmaNDala mukha nIcA kiye baiThA rahA / adhika Agraha para usane kahA -- gurujanoM ke sammukha maiM apane kaSTa kA kAraNa prakaTa nahIM kara sakatA / vivekI pitA ko duHkha kA AbhAsa ho gayA / usane kumAra ke mitroM ke mAdhyama se patA lagavAyA to unhoMne citrapaTa candragati ke samakSa rakhakara batAyA - yahI hai kumAra kA kaSTa / - kisa sundarI kA citra hai yaha ? -jJAta nahIM / - kauna lAyA ? - devapi nArada / - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA-svayaMvara | 187 vidyAdhara candragati ne devarSi kI khoja karAI to ve vahIM rathanUpura meM DaTe hue mile / vidyAdhara rAjA ne pUchA -devarSi ! yaha kisa sundarI kA citra hai ? nAradajI kahane lage -rAjan ! yaha mithilApati rAjA janaka kI sutA sItA hai / maiMne ise kumAra bhAmaNDala ke sarvathA yogya samajhA, isIlie yaha citra kumAra ko dikhaayaa| sammAnapUrvaka nAradajI ko vidA karake candragati ne capalagati nAma ke vidyAdhara ko AjJA dI--Aja rAtri ko hI mithilAnareza kA apaharaNa kara laao| Adeza kA pAlana huA aura nidrAvasthA meM hI janaka rathanUpura pahu~ca gye| candragati ne bar3e sneha se unheM gale se lipaTA liyA aura bolA mithilApati ! apanI putrI sItA kA vivAha mere putra bhAmaNDalakumAra se kara diijie| janaka isa naI paristhiti se vismita to the hI ve acakacAkara vole -pahale to yaha vatAie ki maiM kahA~ hU~ aura Apa kauna haiM ? -janakarAja ! isa samaya Apa vaitADhyagiri para avasthita rathanUpura nagara ke svAmI candragati ke samakSa vaiThe haiM / maiM Apase ApakI putrI kI yAcanA apane putra bhAmaNDala ke lie kara rahA huuN| Apa cAheM to svayaM mere putra ko dekhakara nirNaya kara leN| vaise vaha ApakI putrI ke sarvathA yogya hai| ___kumAra ko dekhane kI AvazyakatA nahIM, mujhe Apa para vizvAsa hai, kintu....... Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -kintu kyA? ___-putrI kA vivAha Apake putra se nahIM kara sktaa| maiM vivaza huuN| -Apa to vivaza haiM yA nahIM rAjan ! maiM avazya vivaza hU~ dharma aura nIti ke hAthoM-anyathA Apake sthAna para yahA~ ApakI putrI sItA hotI / maiM dharma kA mArga nahIM chor3anA caahtaa| --yahI vivazatA to merI hai vidyAdharapati / maiM sItA kA vAkdAna dazarathanandana rAma ke sAtha kara cukA huuN| -Apa satya kaha rahe haiM, nareza? -ArhatadharmAnuyAyI mithyAvAdI nahIM hote, khecarapati / / vidyAdhara candragati aba vicAra meM par3a gyaa| eka ora putra-moha thA to dUsarI ora dhrm-moh| dharma kA dAmana vaha chor3anA nahIM cAhatA thA aura putra ko prasanna dekhane kI bhI icchA thii| usane madhyama mArga khoja niklaa| rAjA janaka se usane kahA -rAjan ! yavi rAma parAkramI hai to vaha hameM parAjita kre| isake lie maiM hiMsAtmaka yuddha nahIM cAhatA / hamAre ghara meM kulaparampaga se pUjya vajrAvarta aura arNavAvarta do dhanuSa haiM / eka sahasra yakSa inakI rakSA karate haiN| inakA teja duHsaha hai| inakA upayoga bhAvI valabhadra aura vAsudeva hI kara skeNge| yadi rAma inameM se eka ko bhI car3hA de to hama svayaM ko parAjita mAna leMge aura rAma sukhapUrvaka sItA se vivAha karale / Apako svIkAra hai ? * mastiSka meM dera taka UhApoha karake janaka bole -bar3I kaThina zarta hai, khecarapati ! ~-isameM ApakA sammAna bhI raha jAyagA aura hamArA bhI / yadi rAma dhanupa ko na car3hA sakA to Apa apane vacana se mukta ho jAyeMge aura sItA bhAmaNDala ko prApta ho jaaygii| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA-svayaMvara | 186 rAjA janaka ne vivazatApUrvaka yaha zarta svIkAra kara lo| rAtri ko hI janaka vidyAdhara dvArA apane mahala meM pahuMcA diye gaye / prAtaH hI janaka ne dhanuSa car3hAne aura sItA svayaMvara kI ghoSaNA kara dii| rAnI videhA isa Akasmika ghoSaNA se hataprabha raha gii| usane pati se pUchA-nAtha ! yaha naI bAta kaise huI ? kyA rahasya hai yaha? sajjana puruSa apanI ardhAMginI se kucha chipAte nahIM / janaka .. ne bhI saba kucha batA diyaa| videhA volI-svAmI ! yaha to adharma ho jAyagA / vAkdAna kisI ko aura kanyA kA pariNaya kisI dUsare ke sAtha ! janaka ne samajhAyA -priye ! pahalI bAta to yaha hai ki jo bhI isa kanyA kA pati hone vAlA hogA vahI to hogA / hama loga kara bhI kyA sakate haiM ? dUsarI bAta yaha hai ki mleccharAja ke sAtha yuddha meM maiM svayaM apanI A~khoM se rAma kA parAkrama dekha cukA huuN| isa akele ne hI koTikoTi durdamanIya mlecchoM ko dharAzAyI kara diyA thaa| mujhe vizvAsa hai rAma isa parIkSA meM bhI saphala hogaa| videhA ne bhI paristhiti se vivaza hokara mauna svIkRti de dii| sItA kA svayaMvara huaa| vidyAdharoM ne donoM dhanuSa lAkara svayaMvara maNDapa meM rakha diye / aneka rAjA svayaMvara meM sammilita hue| ekaeka karake rAjA uThate aura dhanuSa ke pAsa jAte, sarpo aura agnijvAlAoM se dhanupa ArakSita ho jAte, nirAza rAjA apanA-sA muMha lie lauTa Ate / car3hAne kI to vAta hI kyA-koI rAjA una dhanuSoM ko sparza bhI na kara skaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 | jaina kathAmAlA ( rAma-kathA) apane-apane AsanoM para baiThe hue vidyAdharapati candragati aura kumAra bhAmaNDala rAjAoM kI ora dekhakara vyaMgapUrvaka muskarA rahe the | unheM vizvAsa ho calA thA ki aba sItA vidyAdhara nagarI meM hI AyegI / anta meM zrIrAma uThe / unake puNya prabhAva se sarpa * aura agnijvAlAeM adRzya ho gii| unhoMne sahaja rUpa se vajrAvarta dhanuSa ko uThAyA, pratyaMcA car3hAI aura dhanuSTaMkAra kara diyA / choTe bhAI lakSmaNa ne bhI isI prakAra arNavAvarta dhanupa car3hAkara TaMkAra kI / donoM bhAiyoM kI dhanuSaTaMkAra se candragati kA dila baiTha gayA / putra- vivAha ke usake svapna vikhara gaye / vaha samajha gayA ki bhAvI balabhadra aura vAsudeva avatarita ho cuke haiM / santApita hRdaya lekara candragati vidyAdhara aura kumAra bhAmaNDala rathanUpura lauTa gaye / janaka ne prasanna hokara dazaratha rAjA ko se sItA kA vivAha rAma ke sAtha sampanna ho rAjA janaka ke anuja kanaka kI putrI bhadrA kA kanaka kI rAnI suprabhA kI putrI thI / kucha samaya mithilA meM rukakara rAjA dazaratha apane putroM aura vadhuoM ke sAtha ayodhyA lauTa Aye / putra bulavAyA aura dhUmadhAma gayA / bharata ke sAtha lagna ho gayA / bhadrA -triSaSTi zalAkA 74 -uttara purANa, parva, 67 / 166-182 tathA parva 6830-36, 68147-48 *** Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : dazaratha ko vairAgya cAra jJAna (mati, zruta, avadhi aura manaH paryava ) ke dhArI mahAmuni satyabhUti saMgha sahita ayodhyA ke bAhara udyAna meM pdhaare| vanapAlaka se zrIsaMgha ke Agamana kI sUcanA pAkara rAjA dazaratha harSa-vibhora ho gaye / dIkSA grahaNa karane kI lalasA to unake hRdaya meM antaHpura ke vRddha adhikArI' ke kAraNa bahuta samaya pUrva hI jAgrata ho cukI thI kevala 1 antaHpura ke vRddha adhikArI ghaTanA nimna prakAra hai eka bAra rAjA dazaratha kI rAniyoM ne jina vimba ke abhiSeka kA nizcaya kiyA / snAtra jala pahu~cavAne kA uttaradAyitva svayaM mahArAja ne grahaNa kiyA / anya rAniyoM kA abhiSeka jala to rAjA ne dAsiyoM ke hAtha bhijavA diyA kintu paTarAnI kA abhiSeka jala le jAne kI AjJA antaHpura ke adhikArI ko dI / dAsiyA~ yuvatI thIM aura adhikArI vRddha | javAnI aura bur3hApe kI gati meM jamIna-AsamAna kA antara hotA hai / dAsiyA~ to zIghratA se pahu~ca gaI aura vRddha adhikArI manda manda gati se calatA huA mArga meM pichar3a gayA / anya rAniyA~ to bhaktipUrvaka caityamahotsava meM bhAga lekara zAntisnAtra karA rahI thIM aura paTarAnI kur3ha rahI thI / use vicAra utpanna huA-- 'sambhavataH ava maiM mahArAja ko khaTakane lagI hU~ | isIlie unhoMne sArvajanika rUpa se merA apamAna kiyA hai / aba jIvita rahane se kyA lAbha ?" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) suyoga nahIM mila rahA thA / munirAja ke Agamana se vaha sundara suyoga bhI mila gyaa| ava harpita hokara rAjA dazaratha parivAra aura parikara sahita zrIsaMgha kI vandanA ko cala diye| yaha vicAra karake rAnI cupacApa uThI aura sabakI najara vacAkara bhItara ke khaNDa (bhavana-kamarA) meM calI gyii| usane apane hI vastra ko phA~sI kA phandA banA liyA tathA AtmahatyA ko udyata ho gii| usI samaya rAjA dazaratha bhI vahA~ A gaye / anya rAniyoM meM paTarAnI ko na dekhakara ke cintita hue aura usakI khoja karane lge| khojate-khojate bhItara khaNDa meM pahuMce to rAnI ko isa dazA meM paayaa| turanta hI rAjA ne rAnI ke gale se phandA nikAlA aura snehapUrvaka vagala meM viThAkara madhura svara meM pUchA -priye ! aisA tIvra krodha ? mere kisa aparAdha kA daNDa de rahI ho? . ____-nAtha ! ava maiM ApakI A~khoM meM khaTakane lagI huuN| mujhe mara / jAne diijie| dazaratha avAk raha gaye / paTarAnI ne bhayaMkara Aropa lagAyA thaa| tilamilAkara bole -aisA na kaho devI ! merA aparAdha to vtaao| -sabhI ko snAtrajala bhejakara Apane kRpA kI aura maiM mandabhAginI upekSita hI rhii| __ . -nahIM, nahIM, rAnI ! tumhAre lie snAtrajala to antaHpura kA adhikArI svayaM lekara savase pahale calA thA / anya rAniyoM kI dAsiyAM to usake bahuta dera bAda calI thiiN| phira vaha kyoM nahIM AyA ? tava taka vRddhAvasthA se jarjarita zarIra ko lie hue vRddha adhikArI mA gayA / rAjA ne karkaza svara meM pUchA -tumheM dera kyoM huI ? itane vilamba kA kAraNa ? .. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazaratha ko vairAgya | 163 rAjA ne zrIsaMgha ko bhaktipUrvaka namana-vandana kiyA aura gurudeva kI dezanA sunane hetu ucita sthAna para baiTha gayA / usI samaya vidyAdhara candragati bhI putra bhAmaNDala tathA anya aneka vidyAdharoM ke sAtha rathAvarta parvata ke bhagavantoM kI vandanA karake AkAza: mArga se jA rahA thaa| usane jo bhUmi para zrIsaMgha ko virAjamAna dekhA to nIce utarakara unakI vandanA karake dezanA sunane hetu A vaiThA / usake sAtha hI bhAmaNDalakumAra tathA anya vidyAdhara rAjA bhI baiTha gye| caturbAnI muni ne samayopayogI dezanA dI aura brahmAcarya vrata kI mahimA tathA abrahma ke doSa vatAye / sItA ke na milane se vidyAdhara adhikArI vinamra svara meM bolA -merI vRddhAvasthA, mahArAja ! dekhie vAla sapheda ho gaye, dA~ta TUTa gaye, hAtha-paira kA~pate hai, mukha para jhurriyAM par3a gaIM / zarIra-bala kSINa ho gayA / nAtha ! aba maiM tIvra gati se nahI cala sktaa| merI vivazatA ko dekhate hue aparAdha kSamA ho, annadAtA ! rAnI to adhikArI kI vivazatA se santuSTa ho gaI kintu dharmAtmA rAjA dazaratha ke hRdaya meM cintA kI lahara daur3a gaI / unakI vicAradhArA dUsarI ora mur3I-'eka dina yahI dazA merI bhI honI hai / hAya ! maiM sukha-bhogoM me hI lagA rhaa| sarvavirati rUpa dharma kA ArAdhana nahIM kiyA / mujhe zIghrAtizIghra pravajita hokara Atma-kalyANa meM laga jAnA cAhie / kyA rakhA hai rAniyoM me ?' rAjA ne idhara-udhara dekhA to rAnI aura adhikArI donoM hI jA cuke the| rAjA ke hRdaya meM vairAgya bhAva jAgrata ho cukA thA / ve ucita avasara kI pratIkSA karane lge| (triSaSTi zalAkA 74 - gujarAtI anuvAda pRSTha 70-71) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) candragati aura kumAra bhAmaNDala ke hRdaya saMtapta to the hI unhoMne sItA ke prati bhAmaNDala ke sneha kA kAraNa pUchA / uttara meM gurudeva ne bhAmaNDala aura sItA ke pUrvabhavoM kA varNana to kiyA hI sAtha hI yaha bhI batA diyA ki isa janma meM bhI ye donoM yugala rUpa se mithilAnareza kI rAnI videhA ke garbha se utpanna hue the| ye donoM bhAI-bahana haiM / bhAmaNDala kA haraNa bhI pUrvabhava ke zatru deva ne kiyA aura ise rathanUpura ke nandanodyAna meM chor3a AyA thaa| yaha pUrA vRttAnta sunate hI candragati kI A~khoM ke sAmane vaha dRzya nAca gayA javaki vaha nandana udyAna se eka navajAta zizu ko uThAkara lAyA thaa| sItA ko bhAmaNDala ke rUpa meM bhAI milA aura bhAI ko vahana ! bhAmaNDala ke hRdaya kA saMtApa harSa meM vadala gyaa| usane mastaka jhukAkara rAma ko praNAma kiyA aura sItA se apane moha kI kSamA maaNgii| rAjA janaka ko bhI bulavAyA gyaa| ve bhI saparivAra Aya / videhA apane vichar3e putra se milakara bahuta prasanna huii| janaka ne putra ko kaNTha se lagA liyA / sarvatra Ananda kI lahara vyApta ho gii| candragati vidyAdhara ko usI samaya vairAgya ho AyA / vaha vicArane lagA-anajAne meM kaisA adharma ho jAtA? bhAI ke sAtha vahana kA vivAha-kitanA lokaniMdya karma hai ! ___ usane vahIM kumAra bhAmaNDala ko rAjya kA bhAra diyA aura svayaM pravajita ho gyaa| - sItA evaM bhAmaNDala ke pUrvabhavoM ko sunakara rAjA dazaratha ke hRdaya meM bhI jijJAsA utpanna huI / aMjali jor3akara unhoMne pUchA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazaratha ko vairAgya [ 165 -prabho ! maiM pUrvabhava meM kauna thA ? munizrI ne dazaratha ke pUrvajanma vatAye sonApura meM bhAvana nAma ke bhadra pariNAmI vaNika kI dIpikA nAma kI patnI thii| dampati ke upAsti nAma kI eka kanyA thI / usa janma meM sAdhuoM ke prati ghRNA ke kAraNa upAsti ne aneka janmoM taka tiryaca Adi yoniyoM meM paribhramaNa kiyaa| aneka kaSTaprada yoniyoM meM duHkha pAne ke bAda upAsti kA jIva vaMzapura meM dhanya vaNika kI patnI sundarI ke garbha se varuNa nAma kA putra huaa| isa janma meM vaha udAravRtti vAlA thaa| sAdhuoM ko dAna dene meM use harpa hotaa| isa udAravRtti ke kAraNa apanA AyuSya pUrNa karake vaha uttarakuru bhogabhUmi meM yugaliyA huaa| vahA~ se maraNa kiyA to deva banA / deva paryAya se cyavana karake puSkalAvatI vijaya meM puSkalAnagarI ke rAjA nandighopa aura usako rAnI pRthvIdevI kA putra nandivardhana huaa| rAjA nandighoSa apane putra nandivardhana ko rAjyabhAra sauMpakara yazodhara muni ke caraNoM meM pravajita ho gayA aura kAladharma prApta kara aveyaka meM 'deva haa| nandivardhana ne bhI zrAvakadharma svIkAra kara liyA aura mara vahmadevaloka meM. deva huaa| vahA~ se cyavakara vaitADhaya giri kI uttara zreNI ke zizupura nagara ke rAjA ratnamAlI kI rAnI vidyullatA ke garbha se sUryajaya nAma kA mahAparAkramI rAjakumAra huaa| eka bAra rAjA ratnamAlI siMhapura ke rAjA vajranayana ko jItane kI icchA se vahA~ gyaa| vahA~ ratnamAlI ne upavana sahita samasta nagara ko hI jalA DAlane kA vicAra kiyaa| isa bhayaMkara agnidAha se vAla, vRddha, puruSa, strI, pazu Adi sabhI prANI jIvita hI bhasma ho jAte aura ratnamAlI ko tIvra pApa kA vandha hotaa| usa samaya sahasrAra devaloka se eka deva anukampAvaza AyA aura use sambodhane lagA- . -he rAjan ! aisA ghora pApakarma mata kro| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ratnamAlI ne pUchA- tuma kauna ho ? aura mujhe kyoM varjanA de rahe ho ? usa deva ne batAyA ratnamAlI ! maiM tumhAre pUrvajanma ke purohita upamanyu kA jIvahU~ / usa samaya tuma bhUrinandana nAma ke rAjA the| vivekavaza tumane mAMsa bhakSaNa na karane kI pratijJA lI thI kintu apane purohita upamanyu kI preraNA se chor3a dI / upamanyu ko skanda nAma ke eka vyakti ne mAra DAlA aura vaha marakara hAthI huA / usa hAthI ko bhUrinandana rAjA ne pakar3a liyA aura use yuddha meM le jAne lagA / eka yuddha meM hAthI kI mRtyu ho gaI aura vaha bhUrinandana rAjA kI hI rAnI gAndhArI ke garbha se arisUdana nAma kA putra utpanna huA / arisUdana ko jAti-smaraNa jJAna utpanna ho gayA aura usane pravrajyA le lI / kAladharma prApta kara vaha sahasrAra' devaloka meM utpanna huA / rAjA bhUrinandana marakara eka vana meM ajagara huaa| vahA~ dAvAnala se dagdha hokara marA to dUsarI narakabhUmi meM nArakI vanA aura ghora kaSTa pAne lagA | pUrvajanma ke sambandha ke kAraNa arisUdana ke jIva ne use vahA~ jAkara smbodhaa| narakabhUmi se nikalakara bhUrinandana kA jIva tU ratnamAlI huA hai / rAjA ratnamAlI ko sambodhita karate hue deva kahane lagA mAMsa bhakSaNa ke pApa se to tumane itane kaSTa pAye haiM aura ava isa nagaradAha ke ghora pApa se tumhArI kitanI durdazA hAMgI ? isalie he rAjan ! isa duSTa vicAra ko hRdaya se nikAlakara dharma kA ArAdhana karo / deva kI preraNA se rAjA ratnamAlI ko vairAgya ho gayA / usane apane pautra sUryanandana (sUryajaya kA putra) ko rAjya bhAra sauMpA aura 1 AThavA~ devaloka (svarga) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazaratha ko varAgya | 197 putra sahita tilakasundara nAma ke AcArya ke pAsa jAkara dIkSita ho gyaa| donoM pitA putra dIrghakAla taka tapasyA karate rahe aura kAladharma prApta karake mahAguMkra' devaloka meM deva vane / ___mahAmuni satyabhUti rAjA dazaratha ko sambodhita karake kahane lage -he rAjan ! devaloka se cyavakara sUryajaya kA jIva to tuma ayodhyApati dazaratha hue aura ratnamAlI kA jIva mithilApati janaka ! purohita upamanyu kA jIva AThaveM devaloka se cyavakara maiM satyabhUti / huA huuN| apane pUrvabhava sunakara rAjA dazaratha kI vairAgya bhAvanA aura bhI dRr3ha ho gii| usI samaya pravrajyA lene hetu ve rAma ko rAjatilaka karane ke vicAra se rAjamahala meM Aye / unhoMne apanA nirNaya sabako sunA diyaa| rAjakumAra bharata ne namratApUrvaka pitA se nivedana kiyA -tAta ! Apa apane sAtha mujhe bhI pravrajita hone kI AjJA diijie| -tumhArI abhI kumArAvasthA hai, yahIM rho| -nahIM pitAzrI ! Apake cale jAne ke bAda to mujhe do santApa satAyeMge-eka ApakA viyoga aura dUsarA saMsAra tApa / maiM nahIM saha sakU~gA / Apa apane sAtha hI mujhe bhI le clie| rAjA dazaratha ne putra ko vahuta smjhaayaa| saMsAra kI U~ca-nIca dikhAI kintu bharata apane nirNaya para aTala-aDiga rahe / pitA-putra donoM sAtha hI , dIkSita ho jAyeMge-antaHpura meM yaha samAcAra phaila gyaa| -triSaSTi zalAkA 74 1 sAtavAM devaloka (svarga) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : rAma vana-gamana pitA aura putra donoM ke eka sAtha pranajita hone ke samAcAra se kaikeyI (bharata kI mAtA) cintAtura ho gaI / vaha pati aura putra donoM kA viyoga sahane meM svayaM ko asamartha pA rahI thI / nArI-sahaja bhIrutA ne use grasa liyA / hajAroM rAjAoM ke ghaTATopa, anaginata zastroM kI jhaMkAra aura lAzoM se paTe raNasthala meM durdamanIya sAhasa se ratha saMcAlana karane vAlI kaikeyI putra-moha ke kAraNa vihvala ho gyii| pahale to nItivAna kaikeyI ne pati aura putra ko bahuta samajhAyA kintu java usakI bAtoM kA koI prabhAva na huA to usane apanA antima zastra nikaalaa| pati ke nijI kakSa meM jAkara bolI___-nAtha ! Apako yAda hogA merA eka vara Apake pAsa dharohara rUpa meM rakhA hai| -~-mujhe bhalI-bhA~ti yAda hai / -dazaratha ne uttara diyaa| -Aja usake mAMgane kA samaya A gayA hai| --mA~go, jo mAMgogI, vahI milegaa| -yadi Apa pravrajita honA hI cAhate haiM to bharata kA rAjatilaka kara diijie| kaikeyI kI bhAvanA thI ki rAjya-bhAra sira para A par3egA to bharata prabajita nahIM hogaa| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma vana-gamana |, 169 rAjA dazaratha ko kyA Apatti thI ? . unake lie jaise rAma vaise bharata donoM hI samAna rUpa se priya / kevala choTe-bar3e kA prazna thA / loka paramparA hI vAdhaka thii| lekina vacanabaddha rAjA ne bharata kA rAjatilaka svIkAra kara liyaa| jaise hI yaha vAta bharata ko jJAta huI to ve dRr3hatApUrvaka virodha karane lge| unhoMne spaSTa kaha diyAagraja rAma ke rahate hue maiM rAjyasiMhAsana para kadApi nahIM bailuuNgaa| / samasyA Ter3hI ho gii| dazaratha kI pravrajyA meM vighna A pdd'aa| unakI icchA to rAjya kA bhAra rAma ko sauMpane kI thI kintu kaikeyI ko diye hue vacana ke kAraNa bharata ke rAjyatilaka bAta aaii| yahA~ taka bhI ThIka thA / dazaratha ko cAroM putra hI samAna priya the| rAma na sahI bharata sahI-kisI ko bhI rAjya-bhAra dekara unheM pravajita honA thA kintu vighna paDa gayA bharata ke nirNaya se / vaha kisI bhI dazA meM rAjya siMhAsana para baiThanA hI nahIM cAhate the| unakI bAta ThIka bhI thI-agraja ke hote hue anuja kA siMhAsana para baiThanA Arya saMskRti meM acchA nahIM mAnA jaataa| . 1 (ka) vAlmIki rAmAyaNa meM rAjA dazaratha ke dIkSA lene kA prasaMga nahIM hai| usameM prasaMga hai rAma ko yuvarAja pada dene kA / bharata usa samaya mAmA ke yahA~ gaye hue the| dAsI maMtharA (kunjA) ne rAnI kaikeyI ko bhar3akAyA aura kaikeyI ne apane donoM varoM ke phalasvarUpa bharata ko rAjyatilaka aura rAma ko caudaha varSa kA vanavAsa maaNgaa| (ayodhyAkANDa) yahI ghaTanA samasta vaidika paramparA meM pracalita hai| (kha) vasiSTha RSi ne siddhArtha, nandana, jayanta, azoka Adi dUtoM dvArA bharata ko unakI nanasAla kekaya deza se bulvaayaa| (ayodhyAkANDa) ataH dazaratha kI mRtyu, rAma ke yuvarAja pada kA utsava aura rAma kA vana-gamana bharata kI anupasthiti meM huaa| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) agraja rAma ne samasyA kA nidAna kiyA apanI buddhi se / unhoMne nirNaya kiyA vana-gamana kaa| unakI vicAradhArA thI ki jaba maiM rahU~gA hI nahIM to bharata apane-Apa rAjya sa~bhAla legaa| unhoMne apanA nirNaya pitA ko sunAyA to ve vicAra-magna ho gaye kintu hRdaya para vajra rakhakara AjJA de dii| rAma ne vanavAsI kA bheSa dhAraNa kiyA aura kandhe para dhanuSa laTakAkara mAtA aparAjitA ko apanA nirNaya sunAkara AzIrvAda pAne kA prayAsa kiyA to mAtA para vajrapAta hI ho gyaa| vaha kaTe vRkSa kI bhA~ti bhUmi para aceta hokara gira par3I / dAsiyoM ne candanAdi ke lepa aura zItala sugandhita jala se siMcana kiyA / usakI mUrchA TUTI to vaha karuNa-krandana karane lgii| rAma ne samajhAyA -mAtA ! vIraprasavA hokara nirbala hariNI ke samAna vilApa kyoM kara rahI ho ? pitA ke vacana-pAlana kA dhyAna karo aura mujhe vana jAne do / yadi tuma vAdhaka banogI to bharata rAjya nahIM legA aura pitAzrI kA vacana mithyA ho jaaygaa| ____ aneka yuktiyoM se mAtA aparAjitA (kauzalyA) ko samajhAkara unhoMne vana-gamana kI AjJA prApta kara lI / anya mAtAoM se bhI isI tarka ke sahAre unheM AjJA mila gii| ___ zrIrAma vana ko jA rahe haiM yaha khabara sunakara jAnakI ne bhI tapasvinI kA veza dhAraNa kiyA aura mAtA kauzalyA se AjJA lene pahuMcI / kauzalyA usake veza ko dekhakara phUTa-phUTakara ro par3I, bolI____-rAma to pitA ke vacana kI maryAdA rakSA hetu vana jA rahA hai aura tuma kisakA vacana nibhA rahI ho ? sItA ne vinIta svara meM uttara diyA-mAtAjI ! patno kA dharma hI pati kA anugamana karanA hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma vana gamana | 201 kauna patnI pati kA sAtha chor3a sakatI hai ? jahA~ ve, vahA~ maiM / unake vinA merA astitva hI kyA hai ? java kauzalyA ne rukane kA bahuta Agraha kiyA to sItA ne gambhIra svara meM pUcha hI liyA --- mAtezvarI ! Apa isa paristhiti meM pati kA sAtha detIM yA rAjamahala meM sukha bhogatIM ? isa prazna ne kauzalyA kI javAna para tAlA lagA diyA aura vivazatApUrvaka usane use bhI vanagamana kI AjJA de dI / yahI tarka dekara usane anya mAtAoM ( sAsuoM) se AjJA prApta kara lI / pitAzrI ( zvasura ) dazaratha ko usane namaskAra kiyA to vivekI rAjA sava kucha samajha gaye / unhoMne bhI AjJA de dI / 1 rAma ke mahala se nikalane hI unake pIche-pIche janakadulArI bhI cala dii| rAma ne use vanoM ke kaSToM ke bhaya dikhAkara vApisa bhejane kI bahuta ceSTA kI kintu sItAjI kA nirNaya aDiga thA / unhoMne eka hI bAta kahakara rAma kA mu~ha banda kara diyA - nAtha ! na to ApakA yaha kartavya hai ki mujhe chor3a deM aura na maiM ApakA sAtha chor3a sakatI hU~ / jIvana bhara sAtha nibhAne kA vacana diyA hai to use bIca meM kaise tor3A jA sakatA hai ? Age-Age rAma aura pIche-pIche sItA tapasvI veza meM rAjapatha para nikale to nagara nivAsI unake tyAga ko dekhakara jaya-jayakAra karane lge| sabhI ke mukha para eka hI bAta thI - dhanya haiM rAma jinhoMne itanA bar3A tyAga kiyA aura sItA yaha to nArI jAti meM ziromaNi hai jisane vinA kAraNa hI kevala pati kA sAtha nibhAne ke lie rAjamahala ke sukhoM ko chor3akara vana ke bhayAnaka kaSToM ko apanAyA hai / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sampUrNa janatA kI sahAnubhUti aura sadbhAvanA una donoM ke lie umar3I par3a rahI thI / unake isa anupama tyAga kI yazaH patAkA Aja taka gAI jA rahI hai aura bhaviSya meM bhI gAI jAyagI / bhArata kI nAriyA~ apanA Adarza satI sItA ko hI mAnatI calI A rahI haiM aura bhaviSya meM bhI maaneNgii| rAma-sItA ke vana-gamana ke samAcAra ne ekavAragI to lakSmaNa kI krodhAgni bhar3akA dI / kintu dUsare hI kSaNa ve agraja ke zIla svabhAva kA vicAra kara zAnta ho gaye / ve bhalI-bhA~ti jAnate the ki zrIrAma dRr3ha pratijJa aura tyAgI puruSa haiN| rAjya kA, vaibhava kA moha unheM chU bhI nahIM gayA hai / bharata aura kaikeyI para AyA huA unakA kopa bhI zAnta ho gayA / ve apanI mAtA sumitrA ke pAsa pahu~ce aura usase rAma ke sAtha vana jAne kI AjJA mA~gI | sumitrA ne putra ko AjJA dete hue kahA - gAvAza putra ! tumane merI kokha ujjvala kara dI / agraja ke prati aisA hI ananya prema anuja kA honA cAhie / mAtA ke utsAhajanaka vacanoM se lakSmaNa kA mukha khila gayA / ve prasannavadana anya mAtAoM aura pitA dazaratha se bhI AjJA lekara tapasvI veza meM cala par3e / zrIrAma kucha Age nikala gaye the ataH lakSmaNa tIvragati se calakara unake pAsa pahu~ce aura unake pIche-pIche calane lage / rAma-lakSmaNa aura sItA ke tyAga ne rAnI kaikeyI kA apavAda phailA diyA | sabhI kaikeyI ko burA-bhalA kahane lage / bharata ko bhI apanI mAtA para bar3A krodha aayaa| unhoMne rAjya to kyA apane zarIra se bhI moha chor3a diyA aura agraja ke viyoga meM machalI kI taraha tar3apane lage / sabase choTe bhAI zatrughna kI dazA bhI acchI na thIM / ve bhI viyogakAtara vane ekAnta meM rudana karate rahe / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAma vana-gamana | 203 ..... kaikeyI ke eka vAkya ne sampUrNa ayodhyA ko aMgAroM para lA vitthaayaa| dhikkAra hai. aise putramoha ko| rAjamahala aura ayodhyA kI isa zokapUrNa sthiti se vaha bhI achUtI na raha skii| bArambAra svayaM ko dhikkAratI kintu usake prAyazcitta kA ava mUlya hI kyA thA? yuga-yugoM ke lie usake mastaka para kalaMka kA TIkA laga cukA thA / bAta itanI vigar3a cukI thI ki banAI na jA skii| vigar3I vAta ko banAne kA prayAsa kiyA rAjA dazaratha ne| unhoMne sAmanta Adi ko rAma ko lauTAne ke lie bhejaa| rAma apaneM / nirNaya para aTala rahe kintu sAmantoM ne bhI unakA pIchA na chor3A ve unase lauTa calane kI prArthanA karate hI rhe| : rAma, lakSmaNa aura sItA Age bar3he to sAmanta unake pIche cle| pazcima dizA kI ora calate hue zrIrAma vidhyATavI meM jA phuNce| . vahA~ bahane vAlI gambhIrA nadI ke kinAre para khar3e hokara zrIrAma ne sAmantoM ko sambodhita karake kahA -sAmanto ! Apa saba loga yahAM se vApisa lauTa jAo kyoMki Age kA mArga bahuta bhayAnaka aura kaSTaprada hai| nagara vApisa jAkara mAtA-pitA ko hamArA kuzala-samAcAra de denA aura anuja bharata ko . pitAjI ke sthAna para mAnakara unakI AjJA kA pAlana krnaa| .. sabhI ne bhalI-bhAMti samajha liyA thA ki rAma nahIM lautteNge| ve nirAza sira dhunate hueM vahIM khar3e raha gye| rAma apane anuja lakSmaNa - aura sItA ke sAtha nadI pAra karake dUsare kinAre para pahu~ca kara dRSTi : se ojhala ho gaye to sAmanta Adi ayodhyA lauTa aaye| - 1. zrIrAma, lakSmaNa aura jAnakI ayodhyA se calakara tamasA nadI ke kinAre pahuMce aura rAtri ke andhakAra meM java samasta puravAsI (jo unako lauTA lAne kI icchA se unake sAtha Aye the) nidrAmagna the to rAma ne mantrI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bharata ko pAsa bulAkara rAjA dazaratha ne kahA - vatsa ! rAma, lakSmaNa to vApisa Aye nahIM / ava to rAjya sa~bhAlo / bharata ne uttara diyA- pitAjI ! maiM kisI bhI dazA meM siMhAsana para nahIM baiThUMgA / - putra ! tuma mere saMyama grahaNa karane meM vighna vana gaye ho / sumantra ko ratha taiyAra karane kA Adeza diyA / mantrI sumantra ne unakI AjJA pAlana kI / ve tInoM ratha para savAra hokara pahale to uttara dizA kI ora gaye aura phira mur3akara dakSiNa kI ora cale gaye / rAma samasta puravAsiyoM ko chor3akara rAtri ke andhakAra meM hI cale gaye the / zrIrAma ne zrRMgaverapura pahu~cakara sumantra ko loTA diyA / vahA~ ke rAjA niSAdarAja guha se milakara unhoMne nAva dvArA gaMgA nadI pAra kI aura citrakUTa kI ora cale gaye / [vAlmIki rAmAyaNa, ayodhyAkANDa ] noTa -yahA~ nAvika kevaTa kA koI ullekha nahIM hai / - sampAdaka isake pazcAta Age varNana hai ki rAma vana gamana kI chaThI rAtri ko putra zoka se vihvala rAjA dazaratha ke prANa-pakherU ur3a gaye / yahA~ rAjA dazaratha kI yuvAvasthA kI eka ghaTanA dI gaI hai / mRgayA ke premI rAjA dazaratha ne rAtri ke andhakAra meM sarayU nadI ke taTa para ghar3e meM jala bharate hue eka muni kumAra kA zabdavedhI vANa se badha kara diyA thaa| jaba ve marate hue munikumAra se pUchakara usake andhe aura apAhija mAtA-pitA ke pAsa pahu~ce to unhoMne use bhI putra-zoka se marane kA zApa diyA thA / vRddha yugala vaizya the aura vana meM vAnaprasthI mp ve Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma vana-gamana | 205 , -pitAjI ! maiM svayaM jAkara agraja ko vApisa lAne kA prayAsa , kruuNgaa| taba taka Apa dhairya rkhie| / usI samaya kaikeyI bhI vahA~ A gii| usane pati se vinIta zabdoM meM kahA -svAmI ! Apane to apanI pratijJA kA pAlana kara hI diyA kintu bharata ne rAjya nahIM liyA to ApakA kyA doSa / doSa to merA hai| mere hI kAraNa sabhI logoM ko duHkha huaa| rAma-lakSmaNa-sItA vana ke kaSTa uThA rahe haiM, sapaliyoM kI A~khoM se A~suoM kI ajasra dhArA baha rahI hai / sampUrNa ayodhyA zoka-magna ho gaI hai| na maiM vara mA~gato aura na yaha dAvAnala sulgtaa| maiM pazcAttApa kI agni meM jala rahI huuN| nAtha ! maiM apane pApa kA pratikAra svayaM karanA cAhatI huuN| Apa mujhe AjJA dIjie ki maiM svayaM AU~ aura rAma ko manAkara vApisa lauTA laauuN| pati se AjJA prApta karake kaikeyI bharata aura mantriyoM ke sAtha cala pdd'ii| chaha dina kI yAtrA ke pazcAta sava vanavAsI rAma ke pAsa jIvana vyatIta kara rahe the| una vRddha tapasviyoM kA zApa hI isa samaya phalIbhUta huA aura rAjA dazaratha ne rAma ke viyoga meM prANa chor3a diye / (vAlmIki rAmAyaNa, ayodhyAkANDa) yahIM usa munikumAra kA nAma nahIM diyA gayA aura na hI yaha batAyA gayA hai ki vaha apane mAtA-pitA ko kAMvara meM biThAkara tIrthayAtrA kara rahA thA / -sampAdaka tulasIkRta rAmacarita mAnasa meM bhI zravaNakumAra nAma se ghaTanA kA varNana nahIM hai| rAma ke vana jAne ke bAda zoka vihvala rAjA ko andhe tApasa ke zApa kI smRti ho AI aura unhoMne vaha sampUrNa kathA kauzalyA ko kaha sunaaii| (ayodhyAkANDa dohA 155 ke antargata caupAI saMkhyA 2) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) phuNce| bharata rAma ke caraNoM meM gira gaye aura kaikeyI ne unheM gale lagA liyA / kaikeyI kA azrujala rAma kA siMcana karane lgaa| rAnI kaikeyI ne rAma ko vahuta manAyA, tarka-vitarka diye, pitA ke dharmArAdhana meM par3A huA vighna vtaayaa| kintu dRr3havatI rAma akampa the / ve apane nirNaya se tanika bhI na hile / bharata bhI bhAI ke pA~va pakar3akara baiThe the| var3I vicitra sthiti thI-bharata bhAI ke caraNoM ko chor3a nahIM rahe the; kaikeyI unheM vApisa le jAne ke lie kaTivaddha thI aura rAma-ve to maryAdA puruSottama, the| eka vAra jo bAta mukha se nikala gaI prANa dekara bhI pAlana karanA unakA svabhAva thaa| samasyA kA nidAna kiyA satI sItA ne| ve jala kA bharA ghar3A lekara AI aura bolIM -nAtha ! isa prakAra isa vivAda kA nipaTArA to kabhI nahIM hogaa| Apa vApisa jAyeMge nahIM aura anuja bharata pitA kA diyA rAjya leMge nahIM / merI sammati meM to pahale ApakA yahIM rAjyAbhiSeka 1 rAma aura bharata kA milana citrakUTa nAmaka sthAna para huA aura rAma ne apanI pAdukA dekara unheM vidA kiyA / bharata ne ayodhyA lauTakara pAdukA siMhAsana para virAjamAna kI aura svayaM rakSaka ke rUpa meM ayodhyA kA zAsana calAne lge| (vAlmIki rAmAyaNa : ayodhyAkANDa) vAlmIki ke anusAra hI tulasIkRta meM bhI yaha sava varNana jyoM - kI tyoM hai| citrakUTa meM rAma-bharata milApa ke samaya rAjA janaka bhI saparivAra Ate haiM aura 'putri pavitra kiye kula do' kahakara sItAjI ke pati ke sAtha vana-mana kI sarAhanA karate haiM / (tulasIkRta rAmacaritamAnasa : ayodhyAkANDa, dohA 269-301) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma vana-gamana | 207. ho jAya phira Apa bharata kA rAjyatilaka karake unheM zAsana-saMcAlana kA Adeza de deN|........ ............... rAma ko sItA kI yaha yukti pasanda aaii| unhoMne isI prakAra bharataH kA jala se abhiSeka karake zAsana-saMcAlana kA Adeza de diyaa| ... sItA kI isa yukti se sabhI niruttara ho gye| sAmantoM kI sAkSI. meM bharata kA abhiSeka ho cukA thA aura unheM zAsana-saMcAlana kA Adeza mila cukA thaa| .. anuja bharata ne agraja rAma kA Adeza zirodhArya to kiyA kintu sAtha hI sAtha unhoMne nirNayAtmaka svara meM kaha diyA-- - -tAta ! yaha anuja bharata apane bar3e bhAI rAma kI AjJA kA... pAlana mAtra kara rahA hai| yadi Apa apane vacana kA pAlana karane ko kaTibaddha haiM to maiM bhI rAjya-siMhAsana para na baiThane kA apanA vacana pAlana kruuNgaa| maiM ayodhyA ke rAjya kA rakSakamAtra haiM, svAmI nhiiN| isa abhiSeka kA mere hRdaya meM koI mUlya nahIM hai, mUlya hai to ApakI AjJA kaa| '.. ... rAma ne anuja ko Azvasta kiyA-. -vandhu ! tuma apanA kartavya pAlana kro| maiM jAnatA hU~ ki tumhAre hRdaya meM rAjA banane kI lezamAtra bhI abhilASA nahIM hai / ayodhyA ke rakSaka vanakara hI sahI, tuma zAsana kA saMcAlana to karo / yadi tumhAre hRdaya meM isa rAjyAbhiSeka kA koI mUlya nahIM to maiM kaba svayaM ko rAjA mAnatA huuN| bharata ! rAjA hotA hI kauna hai ? saccA rAjA to prajA kA sevaka hotA hai / dUsare bhale hI use rAjA, mahArAjA, samrATa Adi kucha bhI upAdhiyA~ deM, vaha to svayaM ko prajA sevaka hI samajhatA hai| hamArI kula-paramparA se calI AI isI maryAdA kA pAlana tuma bhI kro| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 | jaina kathAmAlA ( rAma-kathA) rAma-lakSmaNa sItA se vidA lekara kaikeyI, bharata aura sAmanta Adi ayodhyA vApi lauTa Aye / bharatajI svayaM ko rakSaka mAnate hue ayodhyA kA zAsana calAne ko tatpara ho gaye / rAjA dazaratha isa vyavasthA se santuSTa hokara anya aneka puruSoM ke sAtha mahAmuni satyabhUti ke pAsa jAkara dIkSita ho gaye aura ugra tapasyA karane lage / sItA aura lakSmaNa ke sAtha zrIrAma citrakUTa parvata ko pAra karake avantI deza ke eka bhAga meM jA pahu~ce / / ' - uttara purANa parva 68 / 50-83 - triSaSTi zalAkA 714 1 uttara purANa meM rAma-lakSmaNa jAnakI ke vana-gamana kA ullekha nahIM hai / vahA~ vanArasa nagara jAne kI bAta kahI gaI hai eka dina avasara dekhakara donoM bhAI rAjA dazaratha se kahane lage ' ki hamAre pUrvajoM ko paramparA se banArasa nagara hamAre adhIna ho calA A rahA hai| yadi Apa AjJA deM to hama donoM vahA~ jAkara use punaH suzobhita kara deM / (68 / 51-52 ) AzIrvAda dekara rAjA dazaratha ne una donoM ko vahA~ bheja diyA / ( zloka 80 ) una donoM bhAiyoM kA banArasa meM samaya prajA ko sukha dene meM vyatIta hone lagA | (zloka 83) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10: siMhodara kA garvaharaNa mArga kI thakAna miTAne ke lie zrIrAma anuja lakSmaNa aura patnI jAnakI ke sAtha eka saghana chAyAdAra vRkSa ke nIce baitthe| zrIrAma ne, cAroM ora dRSTi daur3AI aura anuja se kahane lage -lakSmaNa ! yaha pradeza kisI ke bhaya ke kAraNa ujar3a gayA hai| dekho, anna-jala, phala-phUla Adi se to yaha deza bharapUra hai, parantu manuSya koI nahIM dikhAI detaa| ___ anuja lakSmaNa kucha uttara dete isase pahale hI eka daridra puruSa AtA huA dikhAI diyaa| rAma ne usase pUchA -bhadra ! tuma kidhara jA rahe ho ? yaha deza kyoM ujar3a gayA hai ? vaha puruSa batAne lagA -yaha avantI nAma kA deza hai aura jahA~ Apa loga baiThe haiM vaha hai dazAMgapura nagara kA vAhya bhAga ! dazAMgapura nagara avantI nareza siMhodara ke adhIna hai, jo rAjadhAnI avantI meM rahatA hai| dazAMgapura kA zAsaka avantI nareza ke adhIna sAmanta vajrakarNa hai| ___ eka bAra vajrakarNa mRgayA ke lie vana meM gyaa| vahA~ use protivardhana nAmaka muni dikhAI diye / vajrakarNa ke hRdaya meM jijJAsA jAgrata huuii| usane muni ke pAsa jAkara pUchA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -~-munivara ! Apa isa ghora bana meM kisalie vRkSa kI bhAMti aDola-akampa rahate haiM ? -Atma-kalyANa ke lie| -munirAja kA saMkSipta sA uttara thaa| ___-khAna-pAna varjita isa vikaTa vana meM ApakA Atma-hita kisa prakAra hotA hai ? __yaha prazna sunakara munizrI ne usakI jijJAsA ko samajhA aura dharma kA marma hRdayaMgama kraayaa| rAjA vajrakarNa ko subuddhi jaagii| usane gurudeva se zrAvaka vratoM ke sAtha-sAtha kaThora abhigraha bhI grahaNa kara liyA-'paMca parameSThI ke atirikta kisI anya ko namana nhiiN| karUMgA, sira nahIM jhukAU~gA ??........ ..... vajrakarNa gurudeva ko namana karake rAjamahala vApisa lauTa aayaa| usa samaya bhAvAveza meM usane abhigraha to le liyA kintu nibhAne meM kaThinAI A gii| svAmI siMhodara ko sira jhukAye vinA kAma nahIM cala sakatA thaa| rAjA ne naI yukti nikaalii| mudrikA meM munisuvrata . svAmI kA maNimaya vimba' vanavAyA aura use dekhakara sira jhukA diyaa| siMhodara samajhatA ki sira mujhe jhukAyA jA rahA hai / vajrakarNa ne apanI isa caturAI se niyama kA bhaMga bhI nahIM hone diyA aura ... svAmI siMhodara ko bhI prasanna rakhA / ... ....... 'cugalakhora, cATukAra aura IrSyAlu saMsAra meM sadaiva se. hI rahe haiN| kisI ne yaha rahasya siMhodara ko batA diyaa| abhimAnI siMhodara ne .. ise apanA apamAna samajhA / kupita hokara usane dazAMgapura para . AkramaNa karake vajrakarNa ko mArane kA nizcaya kara liyaa| - jina vimba kA varNana triSaSTi ke anusAra hai kintu lekhaka isa mAnyatA . se sahamata nahIM hai| ..... Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sihodara kA garva-haraNa | 211 rAjA siMhodara kI yaha sampUrNa yojanA kisI vyakti ne Akara vajrakarNa ko batA dii| rAjA vajrakarNa ne usa puruSa kI bAta dhyAna se sunI aura pUchA-bhadra ! tumheM isa yojanA kA jJAna kaise huA ? usa puruSa ne apanA vRttAnta sunAyA maiM kundanapura nagara ke mamudrasaMgama vaNik kI patnI yamunA kA vidyudaMga nAma kA putra huuN| yuvAvasthA prApta kara lene ke pazcAt maiM vyApAra ke nimitta mAla lekara ujjayinI phuNcaa| vahA~ merI dRSTi kAmalatA vezyA para pdd'ii| usake sAtha eka rAtri hI samAgama karUMgA-yaha socakara maiM usake pAsa calA gyaa| kintu kAmalatA mujhase latA kI bhA~ti lipaTa gaI aura maiM ho gayA kAmAbhibhUta / usake vaza meM par3akara merA sampUrNa dhana chaha mAsa meM samApta ho gyaa| eka dina usa gaNikA ne kahA-'siMhodara rAjA kI paTarAnI zrIdharA ke pAsa jaisA kuNDala hai vaisA hI mujhe bhI lA do|' mere pAsa 'dhana to thA hI nahIM, jo banavA detA / mujha kAmAndha ko eka hI mArgaH . dikhAI diyaa-corii| ' 'rAnI zrIdharA kA kuNDala curA lAU~ aura kAmalatA kI kAmanA pUrI karUM' yaha kuvicAra mere mastiSka meM jama gyaa| maiM rAtri ke samaya kisI prakAra lukatA-chipatA rAnI ke zayanakakSa taka jA phuNcaa| usa samaya zaiyA para sihodara vyagracitta vaiThA thaa| rAnI usakI vyagratA kA kAraNa pUcha rahI thii| . rAjA-rAnI jAga rahe the ataH corI kA to vicAra hI mere mastiSka se gAyaba ho gyaa| dIvAra se kAna lagAkara unakI bAteM sunane lgaa| rAnI zrIdharA kaha rahI thI -nAtha ! Aja Apa cintita kyoM haiM ? Apako nIMda kyoM nahIM AtI? Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) siMhodara kA uttara thA -nIMda kahA~ se Aye, priye ! yaha vajrakarNa var3A kapaTI hai| aMgulI meM sthita maNimaya munisuvrata nAtha ke vimba ko to namaskAra karatA hai aura mujhe dhokhA detA hai| vaha vajrakarNa nirA vajramUrkha hI hai| svAmI ke sAtha dagAvAjI kA phala use cakhAnA hai| prAtaH hI sainya sahita dazAMgapura jAkara use mAra ddaaluuNgaa| usa ghokhavAja ko tabhI jJAta hogA. ki siMhodara ke apamAna kA kyA pariNAma hotA hai| usa purupa ne yaha ApabItI sunAkara vajrakarNa se kahA -itanA sunate hI maiM vahA~ se cala diyA aura zIghra gati se bAkara Apako cetAvanI de dii| Age ApakI icchA hai jo ucita samajheM vahI kiijie| ___ rAjA vajrakarNa ne usa puruSa kI cetAvanI para amala kiyA / nagara ko anna Adi se pUrNakara dvAra vanda karA diye| __kucha hI samaya vAda siMhodara senA sahita nagara dvAra taka A pahuMcA / eka dUta ke dvArA usane kahalavAyA___-yA to vajrakarNa mudrikA utArakara mujhe praNAma kare anyathA parivAra sahita yamapurI jAne ko taiyAra rhe| vajrakarNa ne bhI dRr3ha svara meM uttara de diyA ---maiM paMca parameSThI ke atirikta kisI dUsare ko sira nahIM jhukaauuNgaa| yaha merA abhigraha hai, abhimAna nhiiN| svAmI ko cAhie ki merI dharma-bhAvanA ko samajheM aura vyartha kI hiMsA kA vicAra tyAga deN| anyathA jaisI unakI icchaa| daddhi puruSa ne zrIrAma ko sambodhita karake kahA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sihodara kA garva-haraNa | 213 - -nAtha ! abhimAnI siMhodara aura bhI kupita ho gyaa| usakI krodhAgni se bacane ke lie loga idhara-udhara bhAga gaye aura yaha pradeza ujar3a gayA / ava sthiti yaha hai ki vajrakarNa apanI hI nagarI meM vandI hokara raha gayA hai aura sihodara siMha ke samAna javar3A kholakara nagara ke bAhara khar3A hai, ki kaba vajrakarNa Ave aura kaba use maiM cavA jaauuN| -isI kAraNa svAmin ! maiM bhI parivAra sahita yaha sthAna chor3akara jA rahA hU~ / bhAgya se hI Apa jaise deva-puruSoM ke darzana ho gye| zrIrAma ko daridra puruSa para dayA AI / unhoMne maNijaTita svarNasUtra de diyaa| use vidA karake ve dazAMgapura ke samIpa aaye| nagara ke bAhara bhagavAna kA dhyAna karake unhoMne anuja lakSmaNa ko saMketa kara diyaa| lakSmaNa rAma ke dUsare hRdaya hI the| rAma ke bhAva unake citta meM prativimba kI bhA~ti jhalakate the| unhoMne saMketa samajhA aura rAjA vajrakarNa ke pAsa phuNce| unake tejasvI rUpa ko dekhakara vajrakarNa uTha khar3A huA aura volA-'Apa hamArA Atithya svIkAra kiijie|' lakSmaNa ne uttara diyA-'mere agraja zrIrAma apanI patnI sItA sahita nagara ke bAhara baiThe haiN| pahale unakA satkAra kiijie|' dazAMgapura adhipati ne rAma-sItA ke lie bhojana Adi turanta lakSmaNa ke sAtha bheja diyaa| bhojana Adi se nivRtta hokara rAma ne lakSmaNa se kahA-tAta ! siMhodara ko zikSA denA hamArA kartavya hai| rAma ke itane zabda hI lakSmaNa ke lie yatheSTa the / ve uThe aura siMhodara ke samakSa jAkara adhikArapUrNa zabdoM meM vole -rAjA dazaratha kA putra tumheM vajrakarNa kA virodha na karane kI AjJA detA hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___ lakSmaNa ke zabda siMhodara ko bure lge| vaha siMha ke samAna garja kara bolA. -kauna hotA hai dazaratha kA putra mujhe AjJA dene vAlA? vajrakarNa mere adhIna sAmantaM hai aura mujhe hI namaskAra nahIM krtaa| maiM use usake chala kA phala cakhAkara hI rhuuNgaa| -yaha usakA chala nahIM , dharma-pAlana hai aura dharma kA virodha karanA apanA hI nAza karanA hai| --lakSmaNa ne samajhAne kA prayAsa kiyaa| -nAza to mere hAtha se vajrakarNa kA hogA / parantu tuma kyoM bIca meM TA~ga ar3A rahe hoM ? cupacApa cale jAo varanA makkhI kI taraha masala diye jaaoge| siMhodara ke ina zabdoM ne lakSmaNa kA kopa bhar3akA diyaa| bhrakuTI para bala par3a gye| krodhita svara meM unhoMne lalakArA- . ___-vahuta ghamaNDa hai, apane bala kA? siMhodara ! apanI sevA sahita yuddha ke lie taiyAra ho| . kSatriya to siMhodara bhI thaa| lalakAra sunakara cupa kaise raha jAtA / senA ko taiyAra karake yuddha meM pravRtta ho gyaa| ___ lakSmaNa nihatthe the| unhoMne hAthI ko vA~dhane kA kIlA kamalanAla. kI bhA~ti ukhAr3a liyA aura usI se prahAra karane lge| parAkramI puruSoM kI saMgati se vyartha bhI samartha ho jAte haiN| lakSmaNa ke hAtha meM Ate hI kIlA bhI bhayaMkara astra bana gyaa| parAkramI lakSmaNa kI . . vikaTa mAra se senA vihvala ho gii| mahAbhuja lakSmaNa uchalakara hAthI para jA car3he aura siMhodara ko usI ke vastra se bA~dha liyaa| rAjA ke bandhana meM par3ate hI senA zAnta ho gii| dazAMgapura ke nivAsI lakSmaNa ke parAkrama ko dekhakara Azcaryacakita raha gye| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhodara kA garva haraNa | 215 gAya kI bhAMti siMhodara ko khIMcate hue lakSmaNa agraja rAma ke pAsa le gaye aura unake caraNoM meM DAla diyaa| zrIrAma ke caraNoM meM nata hokara siMhodara volA -he rAma ! Apa svayaM yahA~ upasthita haiM, mujhe mAlUma nahIM thaa| ava ApakI kRpA ho to prANa baceM, anyathA jIvana kI koI AzA nhiiN| merA aparAdha kSamA kreN| rAma ne madhura zabdoM meM kahA-siMhodara ! tumako vajrakarNa kA virodha nahIM karanA caahie| .-maiM usakA virodha na karane kA vacana detA huuN| rAma ne vajrakarNa ko bulvaayaa| usane Akara dekhA ki svAmI siMhodara bandhanagrasta paDA hai to dayAdharma kA anuyAyI dayArdra ho uThA / zrIrAma se vinaya karane lagA. -prabho ! svAmI ko bandhanamukta kara diijie| zrIrAma ne siMhodara ko sambodhita kiyA -dekhA siMhodara ! kitanA antara hai tumameM aura vajrakarNa meM / tuma usake nAza para tule hue ho aura yaha tumhArI mukti kI prArthanA kara rahA hai| apakArI ke sAtha bhI upakAra karanA-yahI to hai " dhArmika vyakti kI vishesstaa| . siMhodara ke mukha para pazcAttApa jhalakane lgaa| __ rAmacandra ke saMketa para lakSmaNa ne siMhodara ko bandhanamukta kara , diyaa| avantI narezasiMhodara ne vajrakarNa ko choTe bhAI ke samAna gale se lagAyA aura dazAMgapura kA svatantra zAsaka ghoSita kara diyaa| usane ghopaNA kI --Aja se maiM kisI bhI arhanta dharma ke anuyAyI ko praNAma karane ke lie vivaza nahIM kruuNgaa| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 | jana kathAmAlA (rAma-kathA) vajrakarNa se sandhi karake usane apanA AdhA rAjya zrIrAma kI sAkSI meM use de diyaa| sabhI ke mukha para prasannatA camaka utthii| vajrakarNa kA abhigraha pUrA huA / ava use kisI ko praNAma karane kI AvazyakatA na rhii| vaha svatantra zAsaka vana cukA thA / usane lakSmaNa se prArthanA kI-Apa merI ATha kanyAoM kA pariNaya kiijie| tava taka siMhodara ne bhI kahA -prabho ! merI aura mere sAmantoM kI tIna sau kanyAoM ko svIkAra karane kI kRpA kreN| lakSmaNa agraja kI AjJA vinA kucha bhI bolane meM asamartha the| unake mukha para kSINa sI muskarAhaTa phaila gii| rAma ne unake hArdika bhAvoM ko samajhA aura volane kA saMketa kara diyaa| agraja kA saMketa pAkara lakSmaNa bole -Apa loga apanI kanyAe~ abhI to apane pAsa hI rkheN| aba to hama loga malayAcala parvata para jA rahe haiN| vApisa lauTate samaya unako sAtha le leNge| siMhodara aura vajrakarNa donoM santuSTa hue aura rAma se vidA mA~ga kara apane-apane sthAnoM ko cale gye| -triSaSTi zalAkA 75 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 11: rAmapurI meM cAra mAsa rAma, lakSmaNa aura sItA dazAMgapura se calakara eka nirjana vana meM pahu~ce / komalAMgI sItA ke adhara sUgva gye| tRSA kI tIvratA se usake kaNTha meM kA~Te se cubhane lge| mArga kI thakAna bhI thii| eka saghana vRkSa ke nIce baiThakara rAma ne kahA -lakSmaNa ! devI sItA tRSAtura haiN| anuja turanta jala kI khoja meM cala diyaa| kucha dUra Age calakara unheM kamaloM se paripUrNa nirmala jala se bharA sarovara dikhAI diyaa| sarovara taTa para kuberapura ke zAsaka kalyANamAlA ke zivira par3e hue the| lakSmaNa ko dekhate hI kalyANamAlA ke aMga meM anaMga samA gyaa| usane namaskAra karake lakSmaNa se vinaya kI -Arya ! hamArA Atithya svIkAra kiijie| lakSmaNa ne dekhA ki sAmane vAlA yuvaka kAmavihvala hai| unhoMne vicAra kiyA--'purupa ke prati pUrupa kA AkarSaNa isa prakAra kA nahIM hotA / avazya hI yaha yuvaka nahIM, yuvatI hai| kisI kAraNavaza isane puruSa-vepa dhAraNa kiyA hai|' prakaTa meM bole -mere agraja zrIrAma devI sItA ke sAtha samIpa hI baiThe haiN| unake vinA maiM ApakA Atithya svIkAra nahIM kara sktaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 218 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) kalyANamAlA ne apane pradhAna puruSoM dvArA rAma aura sItA ko bulavAyA tathA unake lie eka parNakuTI nirmita karA dii| rAma sItA sahita usameM Thahare aura snAna bhojana Adi se nivRtta hue / kucha samaya pazcAta kalyANamAlA spaSTa strI rUpa meM apane eka vizvasta mantrI ke sAtha parNakuTI meM rAma ke sammukha AI | lajjA se namramukha kalyANamAlA ko dekhakara zrIrAma ne pUchA -- -bhadra e ! tumane apanA asalI rUpa chor3akara puruSaveza kyoM dhAraNa kiyA ? kalyANamAlA ne apanI rAmakahAnI sunAI - kuberapura meM rAjA vAlikhilya rAjya karatA thA / eka bAra mleccha loga use pakar3a le gaye / usa samaya usakI rAnI pRthvI garbhavatI thI / rAnI ne putrI prasava kI kintu mantrI subuddhi ne ghoSaNA karA dI 'rAnI ne putra ko janma diyA hai / ' isakA kAraNa yaha thA ki rAjya kA uttarAdhikArI na hone para rAjA siMhodara kuberapura ko apane adhIna kara letA / putra janma kA samAcAra pAkara usane kahalavA diyA- 'jaba taka rAjA bAlikhilya na lauTe putra ko hI rAjA banA diyA jAya / ' isa prakAra rAjya kI rakSA ho gaI / maiM puruSaveza dhAraNa karake rAjya karane lagI / isa rahasya ko merI mAtA aura vizvasta mantrI ke atirikta aura koI nahIM jAnatA / maiM apane pitA ko chor3ane ke lie dhana detI hU~ kintu ve mleccha dhana to le jAte haiM aura pitA ko nahIM chor3ate / he kRpAlu ! aba mujha para dayA karo aura jisa taraha Apane rAjA vajrakarNa kI rakSA kI thI usI prakAra mere pitA ko bhI bandhanamukta karA do / dayArdra karuNAsAgara rAma kalyANamAlA kI karuNa kathA sunakara ho gaye / use AzvAsana diyA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmapurI meM cAra mAsa | 216 - -sundarI ! hama tumhAre pitA ko bandhanamukta karAne kA vacana dete haiM kintu jaba taka tumhAre pitA vApisa na lauTeM tuma puruSaveza meM hI rAjya-saMcAlana kro| -bar3I kRpA ! -kahakara kalyANamAlA ne punaH purupaveza dhAraNa kara liyaa| suvuddhi mantrI ne rAma se nivedana kiyA -dazarathanandana ! kalyANamAlA kA sambandha anuja lakSmaNa ke sAtha svIkAra kara liijie| -abhI to hama loga dezAntara jA rahe haiN| vApisa lauTate samaya lakSmaNa isake sAtha vivAha kara legaa| - rAma ne vacana de diyaa| santuSTa hokara kalyANamAlA aura subuddhi mantrI vApisa cale gye| x . x rAma tIna dina taka to vahA~ rahe aura usake bAda Age cala diye| narmadA nadI ko pAra karake vindhyATavI meM praveza karane lge| usa samaya aneka logoM ne unase manA kiyA kintu unakI bAtoM para unhoMne dhyAna hI nahIM diyaa| vindhyATavI meM praveza karate samaya aneka zubha aura azubha zakuna hue kintu rAma ke hRdaya meM na harSa huA, na kheda / zubhAzubha zakuna kI mAnyatA durbala hRdaya vyakti karate haiM, parAkramI nhiiN| Age calakara unheM mleccha deza kA adhipati kAka milaa| kAka sItA ko dekhakara kAma vihvala ho gayA aura apane sainikoM se bolA -ina donoM pathikoM ko mArakara isa sundarI ko merI sevA meM peza kro| mahAbhuja lakSmaNa ina zabdoM ko kaise suna sakate the? unhoMne agraja se kahA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -~-tAta ! Apa devI ke sAtha yahIM ThahareM taba taka maiM ina kAmI kuttoM kI khavara letA huuN| lakSmaNa kI bhrakuTI tana cukI thii| unhoMne rAma ke Adeza kI bhI pratIkSA nahIM kI / Age bar3hakara dhanuSa para pratyaMcA car3hAI aura dhanuSTaMkAra kara dii| dhanuSTaMkAra kI kaThora dhvani dizAoM meM gaMja gaI / mleccha sainika usa zabda ko saha na sake aura mUcchita hokara gira par3e jo khar3e raha bhI gaye unake dila dhar3akane lge| kAka ne socA-'jisakA dhanuSTaMkAra hI itanA bhayAnaka hai usake vANoM kI tIvratA kA kyA ThikAnA ?' vaha turanta zrIrAma ke caraNoM meM jA girA aura pukAra karane lagArakSA ! rakSA karo, svAmI / rAma ne use kSamA karake apanI zaraNa meM le liyA aura pUchA-- -tuma kauna ho ? aura isa niMdya karma meM kyoM pravRtta hue ? kAka kahane lagA svAmI ! maiM kauzAmbIpura ke brAhmaNa vaizvAnara aura usakI patnI sAvitrI kA putra huuN| merA nAma indradeva hai / vacapana se hI krUra karma meM pravRtta rahA / aisA koI pApa nahIM jo maiMne na kiyA ho| corI, parastrIgamana Adi sabhI pApoM kA mujhe vyasana ho gayA / eka vAra sainikoM ne mujhe pakar3a liyA aura zUlI para le jAkara khar3A kara diyaa| usI samaya koI dayAlu zrAvaka vahA~ se niklaa| use merI dIna dazA para dayA A gii| usane mujhe daNDa kA dhana dekara chur3A diyA aura kahA-ava kabhI corI mata krnaa| ___ maiM vahA~ se bacakara bhaTakatA-bhaTakatA yahA~ A gayA / ava maiMne corI to chor3a dI aura lUTamAra karanA prArambha kara diyA / kabhIkabhI rAjAoM ko pakar3a lAtA hU~ aura dhana lekara unheM chor3a detA huuN| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmapurI meM cAra mAsa | 221 aba meM ApakI zaraNa huuN| Apa AjJA dIjie maiM kyA kruuN| rAma ne kahAtuma rAjA vAlikhilya ko vApisa unake nagara kuverapura pahuMcA do| kAka ne turanta rAjA ko usakI nagarI bheja diyA / kalyANamAlA ko pitA mila gaye aura pitA ko putrI / kurvarapura ko apanA purAnA raajaa| . rAma kA vacana pUrA ho cukA thaa| ve Age cala diye aura pallIpati kAka apanI pallI kI or| vindhyATavI ko pAra kara anuja aura sItA sahita zrIrAma tApI nadI ke taTa para pahu~ce / nadI pAra karake prAnta bhAga meM aruNa nAma ke grAma meM aaye| aruNa grAma meM kapila nAma kA agnihotrI brAhmaNa rahatA thA / vaha jitanA krodhI thA usakI patnI suzarmA utanI hI zAnta svabhAva vaalii| sItA ko tRSAtura jAnakara ve tInoM usake ghara pahu~ce / suzarmA ne tInoM ko alaga-alaga Asana para biThAyA aura zItala evaM svAdiSTa jala se santuSTa kiyaa| usI samaya pizAca ke samAna kapila bAhara se A gayA aura krodhita hokara apanI strI se bolA -are mUrkhA ! ina malina logoM ko mere ghara meM kyoM viThA liyaa| inhoMne merA agnihotra apavitra kara diyaa| lakSmaNa ina zabdoM ko sunakara ekadama uTha khar3e hue aura brAhmaNa kA hAtha pakar3akara use ghumAne lge| . rAma ne dekhA ki brAhmaNa ke prANa hI nikala jAyeMge to unhoMne anuja ko samajhAyA cAra Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -lakSmaNa ! kIr3e ke samAna isa brAhmaNa para kyA krodha karanA ? ise chor3a do| agraja kI AjJA zirodhArya karake lakSmaNa ne dhIme se brAhmaNa ko jamIna para rakha diyaa| tInoM usa brAhmaNa ke ghara se bAhara nikale aura Age cala diye / calate-calate eka ghane vana meM A phuNce| varSA Rtu kA Agamana bhI ho cukA thA / eka vaTa vRkSa ke nIce baiThakara zrIrAma anuja lakSmaNa se vole -bhAI ! isa vRkSa ke nIce hI varSAkAla vitAyA jAya / anuja ko kyA aitarAja thA? jo rAma kI icchA vahI lakSmaNa kii| rahI sItA vaha to pati kI anugAminI thI hii| vRkSa ke nIce varSAvAsa kA nizcaya ho gyaa| ___tInoM ke isa nirNaya se vRkSa para rahane vAlA IbhakarNa yakSa bhayabhIta ho gyaa| sAdhAraNa pathika hote to vaha apanA bala bhI pradarzita karatA kintu unakI tejasvitA aura sadAcaraNa ke samakSa vaha svayaM ko tuccha samajhane lgaa| __ bhayAkrAnta hokara apane svAmI gokarNa yakSa ke pAsa pahuMcA aura kahane lagA__ -he svAmI ! mere nivAsa sthAna vaTavRkSa ke nIce duHsaha teja vAle vyaktiyoM ne varSAvAsa kA nizcaya kiyA hai / prabhu ! merA nivAsa sthAna china jaaygaa| merI rakSA kiijie| vicakSaNa gokarNa ne avavijJAna se upayoga lagAyA to camatkRta hokara bolA --mUrkha ! maiM terI kyA rakSA karU~ ? tere nivAsa para to svayaM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmapurI meM cAra mAsa | 223 karuNAsindhu rAma A gaye haiM / unase bhayabhIta mata ho / ve to pUjyanIya haiN| -svAmI ! ve kyoM pUjyanIya haiM ? -IbhakarNa ! zrIrAma aura lakSmaNa isa bharatakSetra ke AThaveM valabhadra aura vAsudeva haiN| yaha kahakara yakSa gokarNa vaTavRkSa ke pAsa AyA aura zrIrAma ko praNAma karake bolA -he svAmI ! Apa mere atithi haiN| maiMne Apake svAgata meM isa nagarI kI racanA kI hai| isameM padhAriye aura mujhe sevA kA avasara diijie| * rAma ne dRSTi uThAI to bAraha yojana lambI aura nau yojana vistAra vAlo samRddha nagarI dRSTigocara huI / unhoMne pUchA --bhadra Apa kauna haiM ? yakSa ne batAyA -svAmI ! maiM gokarNa nAma kA yakSa huuN| yaha nagarI maiMne hI Apake nimitta vasAI hai / Apa isameM calakara rhie| maiM saparivAra ApakI sevA kruuNgaa| yakSa ke Agraha ko svIkAra kara rAma-lakSmaNa aura sItA tInoM sukhapUrvaka rAja-prAsAda meM rahane lge| eka vAra kapila brAhmaNa apane yajJa ke lie samidhA (yajJa meM jalAne kI lakar3I, Idhana) lene ke lie vana meM AyA to isa samRddha nagarI ko dekhakara Azcaryacakita raha gyaa| vaha socane lagA-'yaha indrajAla hai athavA devmaayaa|' Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vaha inhIM vicAroM meM nimagna khar3A thA ki sAmane eka strI rUpa dhAriNA yakSiNI dikhAI dI / kapila ne usase pUchA -bhadre ! yaha navIna nagarI kisakI hai ? -~-brAhmaNa ! gokarNa yakSa ne yaha navIna nagarI zrIrAma, lakSmaNa aura sItA ke nivAsa hetu nirmita kI hai| yahIM rahakara dayAnidhi rAma yAcakoM ko yatheccha dAna dete haiN| jo bhI dIna-duHkhI yahA~ AtA hai usake manoratha pUrNa ho jAte haiN| yakSiNI ne btaayaa| __ manoratha pUrNa hone kI bAta sunakara kapila ke muMha meM pAnI bhara aayaa| usane samidhA kA vojhA jamIna para pheMkA aura vinamra svara meM pUchane lagA -zrIrAma ke darzana mujhe kisa prakAra prApta ho sakate haiM ? ----isa nagara ke cAroM dizAoM meM cAra dvAra haiM aura pratyeka para eka yakSa paharA detA hai / ataH nagarI meM praveza karanA durlabha hai| -koI upAya vtaao| kapila ke svara meM yAcanA thii| hA~, eka upAya hai / mahAmantra navakAra kA jApa karate hue yadi zrAvaka ke rUpa meM pUrva dvAra se praveza kara sako to tumheM koI bhI nahIM rokegaa| -yakSiNI ne upAya batA diyaa| . kapila jaina sAdhuoM ke pAsa gayA aura dharmopadeza sunane lgaa| yadyapi usakA uddezya dhana-prApti thA kintu satya dharma ne usako bahuta prabhAvita kiyaa| usane jinadharma svIkAra kara liyaa| svayaM bhI zrAvaka vanA aura patnI ko bhI zrAvikA vanane kI preraNA dii| suzarmA (kapila kI patnI) pahale hI zAnta svabhAva kI thI, use parama zAntipradAtA jainadharma vahuta pasanda AyA / vaha zuddha zrAvikA vana gii| dampati (kapila aura suzarmA) dhana-prApti kI icchA se nagarI ke Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAmapurI meM cAra mAsa | 225 pUrvI dvAra para gaye aura navakAra mantra kA ucca svara se jApa karate hue sahajatA se rAmapurI' meM praveza kara gaye / rAjamahala meM praveza karate hI kapila kI dRSTi lakSmaNa para par3I / vaha bhayabhIta hokara lauTane kA vicAra karane lagA / kapila kA bhaya lakSmaNa se chipA na rahA / unhoMne madhura svara meM kahA - brAhmaNa ! bhaya mata karo / yadi tuma dhana kI icchA se Aye ho to nissaMkoca andara jAkara prabhu rAma se mA~ga lo / t lakSmaNa ke madhura vacanoM se Azvasta hokara kapila zrIrAma ke pAsa pahu~cA aura brAhmaNa hone ke nAte unheM AzIrvAda diyA / rAma usakI ora nihArate rahe phira vole - dvijottama ! Apa kahA~ se padhAra rahe haiM ? kapila ne uttara diyA - maiM aruNa grAma kA nivAsI kapila brAhmaNa hU~ / eka vAra Apa tInoM mere atithi vane the / isa samaya maiMne Apa logoM ke prati durvacana bhI kahe the / tava Apa hI ne to mujhe apane anuja se chur3AyA thA / - zrIrAma ko usa ghaTanA kI smRti thI kintu mahAna puruSa apane upakAroM aura dUsare ke apakAroM ko hRdaya meM sthAna nahIM dete haiN| unhoMne bar3e prema se kapila ko AdarapUrvaka ucita sthAna para viThAyA / brAhmaNI suzarmA ne bhI sItAjI ko AzIpa dI / 1 gokarNa yakSa ne kyoMki nagarI kI racanA rAma, lakSmaNa, sItA ke nimitta kI thI / isalie usane nagarI kA nAma rAmapurI rakhA thA / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) donoM pati-patnI zrIrAma se yatheccha dhana lekara vApisa lauTa aaye| kucha samaya pazcAt brAhmaNa kapila ne nandAvataMsa sUri ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| ___ varasAta samApta ho cukI thii| zrIrAma ne vahA~ se jAne kI icchA prakaTa kI to gokarNa yakSa ne zrIrAma ko svayaMprabha nAma kA eka hAra, lakSmaNa ko divya ratnamaya do kuNDala aura sItAjI ko cUr3AmaNi tathA icchA-pramANa vajane vAlI eka vINA bheMTa kii| zrIrAma, sItA aura lakSmaNa Age cala diye aura yakSa ne apanI mAyA sameTa lI / nagarI gAyava ho gii| *~triSaSTi zalAkA 75 * * . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ..: 12 : . vanamAlA kA uddhAra --isa janma meM to dazarathaputra lakSmaNa mujhe pati rUpa meM prApta hae nahIM / yadi merA prema saccA hai to agale janma meM vahI mere pati / hoN| -yaha kahakara eka navayauvanA apane uttarIya kA hI kaNThapAza vanAkara vaTavRkSa kI eka zAkhA se laTaka gii| vaTavRkSa kI dUsarI ora rAma-sItA rAtri ke pragAr3ha andhakAra meM . nidrAmagna the aura lakSmaNa unakI rakhavAlI meM sajaga tathA saceta / - rAtri kI nIravatA meM apanA nAma sunakara lakSmaNa cauMka par3e aura vRkSa kI dUsarI ora Aye / sAmane hI dikhAI par3I eka sundarI vAlA zAkhA se laTakI prANa dene ko tatpara / saumitra ne daur3akara kaNTha se pAza nikAlA aura use pRthvI para khar3A kiyA to yuvatI bilakhakara kahane lagI -kaisI Apatti hai ? isa bhayAnaka vana meM akelI mRtyu kA AliMgana karane AI to Apa vAdhaka vanakara A khar3e hue| ___-kintu tuma maranA kyoM cAhatI ho? --manavAMchita pati na milA to jIvita rahakara tila-tila jalane se kyA lAbha ? .-kauna hai tumhArA manavAMchita pati aura kyoM nahIM milA? Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sundarI tunaka gaI --pathika ! Apa apanI rAha jaaie| eka to vAdhA banakara khar3e ho gaye aura dUsare vyartha ke praznoM kI jhar3I lagA dii| madhura svara meM lakSmaNa ne Azvasta kiyA -devi ! mujhe apanA pUrA vRttAnta vtaao| tumheM vizvAsa dilAtA hU~ ki bharasaka tumhArI sahAyatA kruuNgaa| navayauvanA kahane lagI -~-mahAbhAga ! merA nAma vanamAlA hai| maiM vijayapura nareza mahIdhara aura rAnI indrANI kI putrI huuN| maiMne bAlyAvasthA meM hI dazarathanandana lakSmaNa ke rUpa aura guNa kI prazaMsA sunI to pratijJA kara lI ki unheM hI pati rUpa meM prApta kruuNgii| mAtA-pitA bhI merI icchA se sahamata the| daivayoga se rAma-lakSmaNa sItA vana ko nikala par3e to pitA ne apanA vicAra badala diyA aura candranagara nareza vRSabha ke putra surendrarUpa ke sAtha merA vivAha karane kA nizcaya kara liyaa| lakSmaNa ko sambodhita karake usane kahA-- -~-aba Apa hI kahie aura upAya bhI kyA hai| Arya-lalanA jise eka vAra tana-mana-vacana se pati mAna letI hai usake atirikta kisI anya purupa kA svapna meM bhI vicAra nahIM karatI / isa janma meM lakSmaNa na mile to agale janma meM hI shii| ava to Apane merI pUrI kathA suna lI / mere kArya meM bAdhaka mata baniye / mujhe mara jAne diijie| lakSmaNa ke mukha para prasannatA bharI muskarAhaTa khela gaI / bole--ava to tumhArI mRtyu kA koI kAraNa hI na rhaa| -kyoM ? -~~-kyoMki lakSmaNa tumhAre sAmane hI khar3A hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA kA uddhAra | 226 vanamAlA Azcaryacakita ho unakI ora dekhatI hI raha gii| vaha kucha bola hI na sakI / lakSmaNa ne hI puna: kahA -Azcaryacakita mata ho, vanamAlA ! agraja rAma aura sItA vRkSa kI dUsarI ora nidrAmagna haiM / maiM tumhArI AvAja hI sunakara idhara AyA huuN| calo, unake pAsa cleN| aura lakSmaNa ke pIche-pIche vanamAlA cala dii| donoM rAma-sItA ke pAsa cupacApa jAkara baiTha gye| rAtri ke antima prahara meM zrIrAma aura sItA kI nidrA TUTI to sAmane eka lajjAbhimukha navayauvanA ko dekhakara utsukatA jAgnata huii| lakSmaNa ne agraja kI utsukatA samajhI aura vanamAlA kA sampUrNa vRttAnta sunA diyA / vanamAlA ne salajja rAma aura sItA ko praNAma kiyA aura eka ora sItAjI ke pArzva meM baiTha gii| X prAtaHkAla rAjakumArI vanamAlA apane zayanakakSa meM na milI to mahala meM pukAra maca gaI / rAjA mahIdhara svayaM putrI kI khoja meM senA sahita vana kI ora A nikale / dUra se hI putrI ko dekhakara kupita svara meM sainikoM se vole ina cAroM ko pakar3a lo| sainika zastra U~ce karake daur3a pdd'e| lakSmaNa bhI uThe aura pratyaMcA car3hAkara dhanuSTaMkAra kiyaa| sainika stambhita se khar3e raha gye| akelA rAjA mahIdhara hI unake pAsa taka pahu~ca sakA / vanamAlA ne pitA se kahA -pitAjI ! ye mahArAja dazaratha ke vanavAsI putra haiN| mahIdhara kA kopa zAnta ho gayA / vinamra svara meM bole -saumitra ! dhanupa para se pratyaMcA utAra do| mere aura putrI ke saubhAgya se Apa loga yahIM A gaye / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) lakSmaNa ne pratyaMcA utArakara dhanuSa eka ora rakha diyaa| vijayapura nareza mahIdhara ne zrIrAma ko namaskAra kiyA aura savakA satkAra karate hue vole__ --Apa loga mere sAtha clie| yaha putrI maiMne pahale hI lakSmaNa ko dene kA vicAra kiyA thaa| vaha manoratha aba pUrA ho gyaa| AgrahapUrvaka rAjA mahIdhara rAma, lakSmaNa aura jAnakI ko apane sAtha rAjamahala meM livA le gye| eka dina rAjA mahIdhara kI rAjasabhA meM naMdyAvartapura ke rAjA ativIrya kA dUta AyA aura abhivAdana karake kahane lagA- . -mere svAmI, naMdyAvartapura ke adhipati ativIrya kA ayodhyA ke rAjA bharata ke sAtha vigraha ho gayA hai / zrI rAma-lakSmaNa donoM bhAI vahA~ baiThe the| rAma ne pUchA-dUta ! vigraha kA kAraNa kyA hai ? ~ mere svAmI kI icchA hai ki bharata unako namana kare, adhInatA svIkAra kara le, kintu bharata rAjA ne spaSTa inkAra kara diyA hai| -acchA ! to phira, ava kyA cAhatA hai tumhArA svAmI ? -~~rAma ne muskarAkara puuchaa| --vijayapura nareza sainya sahita usakI sahAyatA kreN| -dUta ne apane svAmI kI icchA vattA dii| __ -kyoM ? kyA vaha akelA hI ayodhyApati ko vijaya nahIM kara sakatA? itanA nirvala hai ? -rAma ke svara meM vyaMgya spaSTa inakaAyA ! dUta usa vyaMgya ko samajha to gayA kintu usane mukha para krodha ke Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA kA uddhAra | 231 cihna nahIM Ane diye / krodha se kAma vigar3a jAne kA bhaya thA isalie sahaja svara meM bolA nahIM ! nirvala to nahIM haiM, mere svAmI ! kintu bharata rAjA kI sahAyatA aneka nareza karane ko tatpara haiM, isIlie ApakI madada kI AvazyakatA anubhava huii| rAma ne dUta ke svara meM talkhI spaSTa anubhava kI / vAta Age na var3he isalie unhoMne kahA -dUta ! hama sainya sahita tumhAre svAmI kI sahAyatA ke lie yathAsamaya pahu~ca jaayeNge| abhivAdana karake dUta calA gayA to rAjA mahIdhara kahane lage -rAjA ativIrya mandabuddhi hai jo mujhe bharata ke viruddha yuddha meM bulA rahA hai / Apake vacana ke anusAra meM senA sahita jAkara usakA prANAnta kara duuNgaa| -Apa kyoM kaSTa karate haiM ? putra tathA senA Adi mere sAtha kara dIjie / maiM hI use yogya zikSA de duuNgaa| -rAma ne pratyuttara diyaa| nahIM ! nahIM !! Apa mere atithi haiN| maiM Apako yuddha kI jvAlA meM kaise jAne dU~ ? . -Apa bhUlate haiM, rAjan ! vigraha mere bhAI ke sAtha ho rahA hai| merA jAnA hI ucita hai| rAma ke zabda sAragarbhita the| bhAI kI vipatti kI vAta sunakara dUsarA bhAI zAnta nahIM raha sakatA / rAjA mahIdhara mauna ho gye| mahIdhara ke putra aura senA sahita zrI rAma-lakSmaNa aura jAnakI naMdyAvartapura ke samIpa phuNce| senA kA zivira nagara ke bAhara udyAna Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha ! 232 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) meM laga gyaa| usI samaya kSetra ke adhiSThAyaka deva zrIrAma ke samakSa pragaTa hokara kahA -mahAbhAga ! ApakI kyA icchA hai ? jo Apa kaheM vahI maiM kruuN| -tuma kyA karanA cAhate ho? - rAma ne pratiprazna kara diyaa| -yadi Apa AjJA deM to maiM Apa savakA rUpa strI kA sA vanA duuN| --deva ne apanI icchA pragaTa kara dii| -isase lAbha ? -'striyoM se hAra gayA' isa prakAra ativIrya kI atyadhika apakIrti hogii| yaha kahakara kSaNamAtra meM deva ne sampUrNa senA ko strI rUpa diyA aura adRzya ho gayA / rAma-lakSmaNa bhI sundara strI bana gye| zrIrAma aura lakSmaNa vivaza se dekhate raha gye| deva adRzya ho cukA thA / aba cArA bhI kyA thA ? senA sahita rAjamahala ke samIpa pahuMce aura dvArapAla se kahA -rAjA mahIdhara ne ApakI sahAyatA ke lie senA bhejI hai| dvArapAla ne sUcanA ativIrya ko dI to vaha kupita hokara volA -mahIdhara svayaM to AyA nahIM, senA hI bheja dii| maiM akelA hI bharata ko vijaya kara luuNgaa| koI AvazyakatA nahIM sahAyatA kii| senA ko bAhara nikAla do| usI samaya kisI dUsare vyakti ne kaha diyA-~deva ! senA bhI kaisI ? striyoM kii| sunate hI ativIrya Aga-babUlA ho gyaa| usane svayaM vAhara Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vanamAlA kA uddhAra | 233 Akara dekhA to striyoM kA samUha khar3A thaa| mAthe para tyaurI car3hAkara garajA ---ina striyoM ke vAla pakar3akara ghasITate hue nagara ke bAhara chor3a - aao| AjJAkArI sAmanta svAmI kI AjJA pAte hI Age bar3he / svAgata kiyA vIra lakSmaNa ne hAthI bA~dhane kA kIlA ukhAr3akara ! usa akele ne hI sabhI sAmantoM ko vihvala karake bhagA diyaa| __sAmantoM ke bhaMga hote hI ativIrya talavAra nikAlakara bhayaMkara garjanA karatA huA lakSmaNa ko mArane aayaa| lakSmaNa ne usakI talavAra to eka hAtha se chIna lI aura dUsare hAtha se usake bAla pakar3akara khIMca liyA / ativIrya vIryavihIna sA cakita raha gyaa| usI ke vastra se ativIrya ko vA~dhA aura ghasITane lge| . ativIrya dayA kI bhIkha mA~gane lgaa| dayAlu sItA ko dayA A gii| usane Agraha karake use bandhanamukta kraayaa| ativIrya ne bhI bharata kI sevA karanA svIkAra kara liyaa| usI samaya kSetra devatA ne sabakA strI rUpa haraNa kara liyaa| sabhI apane asalI rUpa meM A gye| isa camatkAra ko ativIrya palakeM jhapakAkara dekhane lgaa| usakI buddhi bhramita ho gii| rAma ne hI use Azvasta kiyaa| -uTho ativIrya ! vismaya chodd'o| tandrA sI TUTI ativIrya kii| sAmane rAma-lakSmaNa ko dekhakara usane vinaya karake unheM santuSTa kiyaa| ' mAnabhaMga ho cukA thA uskaa| striyoM se hAra jAne kA apayaza prANanAza se bhI burA thaa| ativIrya ke hRdaya meM vairAgya jAgA / apane putra vijayaratha ko rAjya kA bhAra diyA aura svayaM pravajita ho gyaa| vijayaratha ne apanI vahina ratimAlA lakSmaNa ko dI aura bharata rAjA kI adhInatA svIkAra karane ayodhyA calA gyaa| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAjA bharata ne use apane hRdaya se lagA liyaa| usakA aparAdha kSamA kara diyA kyoMki satpuruSa bhaktavatsala hote hI haiN| vijayaratha ne bhI apanI choTI vahina vijayasundarI kA vivAha bharata ke sAtha karake apanI svAmibhakti pradarzita kii| ___ usI samaya muni ativIrya bhI vihAra karate hue ayodhyA aaye| sabhI unake vandana ko gye| bharata ne bhI bhaktipUrvaka vandanA kii| kitanA antara ho gayA thA rAjA ativIrya aura muni ativIrya meM / yaha thA zrAmaNI dIkSA kA pratyakSa prabhAva / jo bharata sira jhukAne ke vajAya yuddha ko tatpara thA vahI Aja muni-caraNoM meM sira rakhakara svayaM ko dhanya mAna rahA thaa| __ namana-vandana ke pazcAta vijayaratha naMdyAvartapura ko lauTa AyA rAma-lakSmaNa-jAnakI naMdyAvartapura se vijayapura A phuNce| . -triSaSTi zalAkA 75 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :13: rAtribhojana-tyAga kI zapatha 1Ure vijayapura nareza mahIdhara se zrIrAma ne jAne kI icchA vyakta kii| rAjA ke vahuta Agraha para bhI rAma vahA~ rukane ko taiyAra na hae to usane svIkRti de dii| lakSmaNajI ne bhI jAkara vanamAlA ko apanI icchA vatAI to usakI A~khoM se A~suoM kI jhar3I laga gii| rote-rote volI ---mujhe Apane marane se bacAyA hI kyoM ? -yaha to merA kartavya thA aura AtmahatyA pApa bhI to hai ? -pApa hai yA puNya, maiM nahIM jaantii| mujhe to itanA mAlUma hai ki Apake vinA maiM nahIM raha sktii| ApakA viyoga mere lie asahya hai| -viyoga hai kahA~ ? vanavAsa se lauTate samaya to maiM tumheM sAtha le hI jaauuNgaa| __--aura isase pahale hI yamarAja mujhe le jAyegA / -vanamAlA ne khaa| ina zabdoM se lakSmaNa vihvala ho gye| eka ora bhAtRsevA kA kA pavitra vrata kA aura dUsarI ora vanamAlA kA haTha / yadi vanamAlA kI bAta mAnate haiM to pavitra vrata bhaMga hotA hai aura bhAI ke sAtha jAte Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) haiM to vanamAlA marane ko taiyAra hai / unhoMne yukti dvArA use samajhAne kI ceSTA kI -banamAlA ! tuma mujhe sukhI dekhanA cAhatI ho ? --yaha bhI koI pUchane kI vAta hai| ---to mere bhAtRsevA ke vrata meM vAdhaka mata vno| --maiM vAdhaka kaba bana rahI hU~ ? vismita se lakSmaNa use dekhane lage aura vole -tumhArA yaha haTha ? * vanamAlA ne apanI icchA spaSTa kI-- --Arya ! Apa mujhe bhI sAtha le calie / merI icchA bhI pUrNa ho jAyagI aura ApakA vrata bhI bhaMga na hogaa| isa apratyAzita sujhAva ke lie lakSmaNa taiyAra nahIM the| kucha dera taka socate rahe / unakI yukti nirarthaka ho cukI thii| unhoMne bhAvapUrNa svara meM kahA -sundarI ! tumheM sAtha le jAne se merI bhAtR-sevA meM vyavadhAna par3a jaayegaa| -to kyA nArI puruSa ke kartavya pAlana meM bAdhaka hI hai ? . -nahIM, nArI se to purupa ko pUrNatA hI prApta hotI hai, kintu isa samaya sthiti bhinna hai / -vaha kyA ? -tuma sAtha calogI to merA tumhAre prati bhI kucha kartavya ho jAyagA aura merI ekaniSTha bhAtR-sevA meM vighna pdd'egaa| -lakSmaNa ne smjhaayaa| . lakSmaNajI kI isa vAta para vanamAlA manana karane lgii| use mauna dekhakara lakSmaNa hI Age vole Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtribhojana-tyAga kI zapatha | 237 -priye ! vizvAsa kro| maiM avazya lauTUMgA aura tumheM sAtha lekara hI ayodhyA jaauuNgaa| vanamAlA mauna hI rahI / usane kucha bhI uttara na diyaa| lakSmaNa . hI punaH bole__-kyA mere vacanoM para vizvAsa nahIM hai ? -Apa para to vizvAsa hai, pUrNa vizvAsa ! kintu apane bhAgya para nahIM / vaDI kaThinAI se to Apake darzana hue aura aba Apa chor3akara jA rahe haiM......! -vanamAlA ke svara meM nirAzA thii| -nahIM ! nahIM !! nirAza mata ho / merA vacana patthara kI lakIra hai| yadi maiM lauTakara tumheM sAtha na lU~ to 'mujhe rAtribhojana kA pApa lge|' -aisI kaThina zapatha mata liijie| Apake viyoga kA du:kha saha lUMgI / Apa jAiye aura bhAtR-sevA vrata kA pAlana kiijie| -vanamAlA kA svara kAtara ho gayA thA / vanamAlA kI svIkRti mila gii| rAma-lakSmaNa aura jAnakI vahAM se calakara aneka vanoM ko pAra karate hae kSemAMjali nagarI ke samIpa A phuNce| vahA~ vana ke phalaphUloM kA sabane AhAra kiyA aura rAma kI AjJA se lakSmaNa nagara meM gaye / vahAM unheM eka ghopaNA sunAI par3I-'jo puruSa rAjA kA zaktiprahAra sahana kara legA, usake sAtha rAjakumArI kA vivAha kara diyA jaayegaa|' lakSmaNa ko isa ghoSaNA meM rAjA ke ghamaNDa kA AbhAsa huaa| parAkramI purupoM kA svabhAva hotA hai ki ve kisI kA garva nahIM saha sakate / lakSmaNa ne bhI rAjA kA garva tor3ane kA vicAra kiyaa| unhoMne , eka vyakti se pUchA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -bhadra ! isa ghoSaNA kA rahasya kyA hai ? usa purupa ne batAyA yahA~ kA rAjA zatrudamana bahuta parAkramI hai| usakI rAnI kanyakAdevI se jitapadmA nAma kI eka kanyA huii| vaha kanyA rUpa aura guNa meM padmA (lakSmI) se bhI bar3hakara hai| usI ke yogya vara kI khoja ke lie yaha ghoSaNA prati dina kI jAtI hai| ___-to kyA abhI taka koI yogya vara hI nahIM milA? -lakSmaNa ne puuchaa| -Aye to vahuta kintu prahAra na saha ske| -usa vyakti ne batAyA aura eka cala diyaa| lakSmaNa bhI vahA~ se cale to sIdhe rAjyasabhA meM phuNce| rAjA ne pUchA -kisalie Aye ho ? -ApakI ghoSaNA nagara meM sunI thI, isiilie| rAjakumArI ke icchuka ho ? pahale to paricaya vtaayo| tuma ho. kauna ? -rAjA ne vyaMga se puuchaa| -puruSa kA paricaya usakA parAkrama hai, nresh| -lakSmaNa ke uttara meM kSAtrateja kA puTa thaa| - rAjA ne lakSmaNa ko Upara se nIce taka gaura se dekhA aura bolA- . -bahuta parAkramI samajhate ho svayaM ko / merA eka prahAra bhI na jhela skoge| ___-eka kI to vAta hI kyA pA~ca prahAra kara lenaa| yaha kAyAvajra se bhI kaThora hai| usI samaya rAjaputrI jitapadmA sabhA meM aaii| lakSmaNa para dRSTi kauna rAjakumArI koSaNA nagara meM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtribhojana tyAga ko zapatha | 236 par3ate hI vaha kAmAtura ho gaI / usane pitA se apanI haTha chor3ane kA Agraha kiyA kintu pitA apanI pratijJA se Tasa se masa na hue / tatkAla varamAlA ma~gAkara rAjakumArI ko de dI gaI / rAjA prahAra karane ko tatpara huA / sampUrNa sabhA apalaka dRSTi se dekhane lagI / 'pariNAma kyA hogA ?" yaha utsukatA sabhI ke hRdaya meM vyApta thI / zatrudamana ko prahAra hetu tatpara dekhakara lakSmaNa ne kahA - rAjan ! sampUrNa zakti kA prayoga kara lenA / kahIM mana kI mana meM na raha jAya / eka ke bAda eka rAjA zatrudamana ne pA~ca prahAra kiye| do prahAra to donoM hAthoM para, do donoM kA~khoM ( bagala kA bhAga) meM aura eka dA~ta paraM / zatrudamana ne apanI sampUrNa zakti lagA dI thI kintu lakSmaNa kI muskarAhaTa bhI phIkI nahIM par3I / jitapadmA ke mukha para pasannatA camaka utthii| vaha varamAlA lekara var3hI aura lakSmaNa ke kaNTha meM DAla dI / rAjA zatrudamana ne bhI praphulla hokara kahA - isa kanyA ko grahaNa karo / lakSmaNa ne uttara diyA .. -agraja rAma satI sItA ke sAtha bAhara udyAna meM Thahare haiN| unakI AjJA vinA maiM kucha nahIM kara sakatA | aba rAjA zatrudamana ko jJAta huA ki sAmane khar3A yuvaka sAdhAraNa nahIM apitu ayodhyAnareza dazaratha kA pratApI putra lakSmaNa hai | turanta hI usane unakA yathocita satkAra kiyA aura rAma ke pAsajAkara unheM praNAma / AMgrahapUrvaka vaha rAma-jAnakI ko mahala meM le AyA / var3I dhUma Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 / jaina kathAmAlA (rAma kathA) dhAma se unakA svAgata samAroha kiyA / sAmAnya atithi hI satkAra yogya hotA hai to rAma jaise puruSottama kI bAta hI kyA thI ? __zrIrAma java rAjA se vidA mAMga kara calane lage to rAjA ne putrI ke vivAha kA Agraha kiyaa| kintu 'vanavAsa se lauTane para lakSmaNa tumhArI putrI ke sAtha vivAha karegA' kahakara rAma ne bAta samApta kara dii| rAma-lakSmaNa-jAnakI tInoM mAMjali nagarI se cala diye| -triSaSTi zalAkA 75 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14 : kevalI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa . -Apa saba loga bhayabhIta kyoM dikhAI dete haiM ? -zrIrAma ne . eka puruSa se puuchaa| -tIna dina se pratyeka rAtri ko parvata ke Upara bhayaMkara AvAjeM hotI haiM / isa kAraNa sabhI loga bhayAkrAnta hai ? --usa puruSa ne btaayaa| -Apa logoM ne isakA kAraNa jAnane kA prayAsa nahIM kiyA ? -sAhasa hI nahIM hotaa| -rAjA bhI jAnane kA prayAsa nahIM karatA? -vaha svayaM hI bhayAkrAnta hai| -to rAta kaise gujaratI hai ? -sabhI loga rAta ko anyatra cale jAte haiM aura prAtaHkAla phira loTa Ate haiN| . -yaha to var3A kaSTaprada kArya hai / -jIvana-rakSA ke lie karanA hI par3atA hai| kyA kareM? parvata para na mAlUma kyA rahasya hai ? zrIrAma ne utsukatApUrvaka parvata kI ora dekhA / parvata kA nAma thA vaMzazailya aura jisa nagara ke vAhara yaha vArtAlApa ho rahA thA usakA nAma thA vaMzasthala / . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vaMzasthala nagara vaMzazailya parvata kI talahaTI meM basA huA thaa| nagara-nivAsI ina rahasyapUrNa bhayaMkara AvAjoM se mahAkaSTaprada sthiti meM par3e the| unake kaSTa ne kRpAlu rAma ko dravita kara diyaa| ve parvata para car3ha gaye / pIche-pIche padAnugAminI sItA aura lakSmaNa bhI the| vaha puruSa una paropakAriyoM ko dekhatA hI raha gyaa| 'dhanya the ve parAkramI vIra jo svecchA se hI apane prANoM ko saMkaTa meM DAlane cala diye ki logoM . kA kaSTa dUra ho jaay|' puruSa to nagara kI ora calA gayA aura ve tInoM parvata zikhara para jA phuNce| - parizrama saphala ho gayA unakA / sAmane hI do zramaNa kAyotsarga mudrA meM lIna khar3e the| bhaktipUrvaka tInoM ne vandanA kii| gokarNa yakSa dvArA pradatta vINA ke tAra rAma ne cher3a diye| lakSmaNa ne madhura svara meM gAna kiyA aura sItA ne manohara nRtya ! bhakti rasa meM AplAvita tana thirakane lagatA hai aura mana-mayUra gAyana meM lIna / yahI to nRtyavAditra aura gAyana kI pUrNatA hai| tInoM magna the bhakti meM, samaya kA bhAna hI na rhaa| analaprabha deva ke bhayaMkara aTTahAsa ne unakI magnatA bhaMga kara dii| * A~kha kholI to dekhA-rAtri ke andhakAra meM bhayaMkara AkRti vAlA eka deva donoM muniyoM para upasarga karane hetu AkAza-mArga se daur3A calA A rahA hai| gurudeva para upasarga karane vAle ko saha na sake rAma-lakSmaNa / sItA ko vahIM chor3A aura use mArane daudd'e| analaprabha donoM bhAiyoM kA teja na saha sakA aura vahAM se bhAga gyaa| donoM muniyoM ko usI samaya kevalajJAna huaa| tatkAla devoM ne Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa | 243 mahotsava kiyaa| 'kevalI kulabhUSaNa-dezabhUSaNa kI jaya' ke udghoSoM se gagana gUMjane lgaa| kevaliyoM ko vandanA karake zrIrAma ne aMjali vA~dha kara pUchA -prabho ! vaha deva Apa para upasarga kyoM kara rahA thA ? . kevalI kulabhUSaNa rAma kI jijJAsA zAnti hetu batAne lage -rAma ! isake sAtha hamAre pUrva-janmoM kA sambandha hai / pUrA vRtAnta suno / tumhArI jijJAsA zAnta ho jaayegii| padminI nAma kI nagarI meM vijayaparvata nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakA eka dUta thA-amRtasvara / amRtasvara kI patnI upayogA thI aura the do putra udita aura mudita / upayogA apane pati ke mitra brAhmaNa vasubhUti kI ora Akarpita thii| vasubhUti bhI use prANapraNa se cAhatA thaa| unake prema sambandha meM kA~TA thA-amRtasvara / upayogA aura vasubhUti donoM hI use mArakara kAmabhoga meM lIna honA cAhate the| eka dina rAjAjJA se amRtasvara ko videza jAnA par3A / sAtha meM mitra vasUbhUti bhI cala diyA / mArga meM chalapUrvaka usane amRtasvara ko ThikAne lagAyA aura vApisa lauTa aayaa| logoM ke pUchane para kaha diyA-'kAryavaza videza meM ruka gayA hai|' ___ amRtasvara ke ghara AyA vasubhUti to upayogA ne A~khoM ke izAre se pUchA-'kyA huA ?' vasubhUti ne batAyA-kA~TA sadA ko nikala gyaa| prasanna ho gaI upyogaa| kintu dUsare hI kSaNa volI-kA~TA to nikala gayA, macchara abhI bAkI haiN| . .-kauna macchara ? . Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___-ina do maccharoM ko aura masala do tabhI to nizzaMka bhoga kara skeNge|-upyogaa kA saMketa udita-mudita kI ora thaa| dhikkAra hai, aisI kAma-lipsA ko jo para-purupa-gamana ke lie pati aura putra ke vadha meM pravRtta karA de| upayogA aura vasubhUti ne udita-mudita ko mArane kI yojanA taiyAra kara lii| pratyeka strI apane pati ke cAla-calana para sUkSma dRSTi rakhatI hai| upayogA ke prati apane pati kI kAma-bhAvanA kA jJAna to vasubhUti kI patnI ko thA hii| usane anumAna lagAyA ki isa kAmAtura ne hI apane mitra amRtasvara ko mAra DAlA hogaa| kisI prakAra use yaha khabara bhI mila gaI ki aba ina donoM kI yojanA udita-mudita ko ThikAne lagAne kI hai| usane yaha samAcAra una donoM bhAiyoM ke kAna meM DAla diyA / pariNAmasvarUpa krodhita hokara udita ne vasubhUti ko hI mAra DAlA / vaha marakara nalapallI meM mleccha bnaa| ___ eka vAra mativarddhana muni kI dharmadezanA sunakara rAjA ne dIkSA le lI / usake sAtha hI udita-mudita bho pravajita ho gye| muni udita-mudita sammetazikhara kI ora gaye to mArga bhUlakara nala-pallI meM jA phuNce| pUrvabhava kA zatra mleccha unheM dekhate hI mArane ko lapakA kintu mleccha rAjA ne use rokA aura muniyoM ko ko surakSApUrvaka vana ke bAhara pahu~cavA diyA / / 1 mleccha rAjA pUrvabhava meM pakSI thA aura udita-mudita halavAhe / eka bAra vaha pakSI kisI zikArI (baheliye) ke jAla meM phaMsa gyaa| una donoM bhAiyoM ne usa pakSI ko chur3avAkara usakI jIvana rakSA kI thii| isI kAraNa isa janma meM mleccha rAjA ne donoM muniyoM kI surakSA kI / (triSaSTi zalAkA 715 gujarAtI anuvAda pRSTha 62) / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa | 245 muni sammetazikhara para bahuta samaya taka tapasyA karate rahe / Ayu ke anta meM anazanapUrvaka maraNa karake donoM muni mahAzuna devaloka meM sundara aura sukeza nAma ke mahaddhika deva hue| mleccha (vasubhUti kA jIva) aneka yoniyoM meM bhramaNa karatA rhaa| puNya yoga se use manuSyabhava milA to vaha tApasa ho gyaa| bAla-tapake phalasvarUpa vaha jyotiSka devoM meM dhUmaketu nAma kA mithyAdRSTi deva huaa| udina aura mudita mahAzukra devaloka se cyavakara riSTapura nagara ke rAjA priyaMvada kI rAnI padmAvatI ke garbha se ratnaratha aura citraratha nAma ke putra hue| dhUmaketu kA AyuSya bhI pUrNa huA to usane bhI usI rAjA kI dUsarI rAnI kanakAbhA ke udara meM janma liyA / usakA nAma par3A-anuddhara / anuddhara apane sautele bhAiyoM se pracchanna zatratA rakhatA thaa| rAjA priyaMvada ne bar3e putra ratnaratha ko rAjA banAyA aura citraratha tathA anuddhara ko yuvarAja / usane dIkSA grahaNa karalI aura chaha dina pazcAta hI maraNa karake deva ho gyaa| ratnaratha prajApAlana karane lgaa| eka rAjA ne apanI putrI zrIprabhA kA vivAha rAjA ratnaratha se kara diyA to anuddhara krodha se pAgala ho gayA / vaha zrIprabhA se svayaM vivAha karane kA icchuka thaa| usane yuvarAja pada chor3A aura riSTapura meM hI utpAta karane lgaa| rAjA ratnaratha ne use yuddha meM pakar3A aura bahuta parezAna karane ke bAda mukta kiyaa| dukhI hokara anuddhara tApasa ho gayA kintu strI ke saMga ke kAraNa usakA tapa niSphala huaa| mRtyu pAkara vaha aneka yoniyoM meM bhaTakatA rahA / anta meM kisI puNya yoga se use manuSya janma milA to tApasa banakara bAla tapa karake analaprabha nAma kA jyotiSI deva haa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ratnaratha aura citraratha ne bhI pravrajyA lI aura mAnavadeha tyAgakara acyuta kalpa meM ativala-mahAvala nAma ke mahaddhika deva hue| vahA~ se apanA AyuSya pUrNa kara siddhArthapura ke rAjA kSemaMkara kI rAMnI vimalAdevI ke garbha meM avatarita hue| garbhakAla pUrA hone para rAnI ne kulabhUpaNa aura dezabhUSaNa do putra prasava kiye| vAlyAvasthA meM hI ve ghopa nAma ke upAdhyAya ke pAsa vidyAdhyayana ke lie bheja diye gage / vAraha varSa taka guru ke pAsa rahakara aneka kalA aura vidyAoM meM nipuNatA prApta kI aura terahaveM varSa meM guru ke sAtha vApisa lautte| mArga meM Ate hue rAjamahala ke gavAkSa meM eka kanyA dikhAI dI to donoM bhAI usa para mohita ho gye| gurujI ko to rAjA ne ucita Adara-satkAra karake vidA kara diyA aura donoM bhAI mAtA ko praNAma karane rAjamahala meM aaye| ___mAtA ke pAsa vahI kanyA baiThI thii| donoM bhAI usakI ora dekhane lage to mAtA ne batAyA -yaha tumhArI vahana kanakaprabhA hai| jaba tuma ghoSa upAdhyAya ke yahA~ rahate the tabhI isakA janma huA thaa| isIlie tuma ise pahale nahIM dekha ske| donoM bhAiyoM ko apane kAma-vikAra para vahuta lajjA aaii| ve vArambAra svayaM ko dhikkArane lge| turanta uThe aura guru ke pAsa jAkara pravajita ho gye| - pitA kSemaMkara putroM ke viyoga ko na saha ske| anazanapUrvaka maraNa karake mahAlocana nAma ke garur3apati deva hue| pUrvajanma ke sneha ke kAraNa hI inakA Asana kaMpAyamAna huA aura hama para upasarga Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa | 247 jAna kara ye yahA~ Aye kintu tava taka tumhAre kAraNa hamArA upasarga dUra hokara hameM kevalajJAna kI prApti hI cukI thii| .. : rAma ko sambodhita karake kevalI bhagavAna ne kahA -he rAma ! maiM kulabhUpaNa hU~ aura ye deshbhuussnn| pUrvabhava kI zatratA ke kAraNa hI deva analaprabha hama para pichalI tIna rAtoM se upasarga karatA rahA thaa| dharma sabhA meM mahAlocana garur3apati deva bhI upasthita thaa| usane zrIrAma kA upakAra mAnate hue kahA___-tumane yahA~ Akara vahuta acchA kiyA / maiM tumhAre isa upakAra kA vadalA kisa prakAra cukAU~ ? zrIrAma ne vinamratApUrvaka kahA-merA koI kArya nahIM hai / Apa mere lie kucha bhI mata krie| -maiM kisI na kisI taraha tumhAre isa upakAra kA badalA avazya cukaauuNgaa| -mahAlocana ne rAma ko apanA nizcaya btaayaa| deva kevalI ke caraNoM meM nata huA aura antardhAna ho gyaa| - 1 isa ghaTanA se pahale eka vAra analaprabha deva kautuka dekhane ke lie kevalI anantavIrya ke kevalajJAna mahotsava meM gayA thaa| vahA~ kisI ziSya ne unase pUchA-'prabhu ! Apake pazcAta munisuvrata svAmI ke tIrtha meM kevalI kauna hogA ?' to kevalI bhagavAna ne batAyA-'mere nirvANa ke bAda kulabhUpaNa-dezabhUSaNa do bhAI kevalI hoNge|' unakI vANI ko mithyA siddha karane ke lie isa ghora mithyAtvI deva analaprabha ne muni kulabhUSaNa-dezabhUSaNa para ghora upasarga kiyaa| -triSaSTi zalAkA 7.5 gujarAtI anuvAda, pRSTha 63 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) kevalI kI dharma-sabhA kA samAcAra vaMzasthalanareza suraprabha ko bhI lagA / vaha bhI vahAM AyA aura dharmadezanA se lAbhAnvita huaa| suraprabha ne rAma kA vahata upakAra maanaa| zrIrAma kI smRti meM vaMzazailya parvata kA nAma hI rAmagiri par3a gyaa| rAjA suraprabha kI anumati lekara rAma-lakSmaNa-sItA Age cala diye| -triSaSTi zalAkA 75 * * * Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 15: pA~ca sau zramaNoM kI bali rAmagiri parvata se calakara rAma-lakSmaNa-sItA ne mahAbhayaMkara daNDaka vana meM praveza kiyaa| vana meM sthita eka U~ce parvata kI guphA meM tInoM sukhapUrvaka kAla-yApana karane lge| eka bAra zubhayoga se trigupta aura sugupta nAma ke do cAraNa RddhidhArI muni vahA~ do mAsa ke anazana ke pazcAta pAraNe hetu aaye| tInoM ne unakI bhaktipUrvaka vandanA kI aura prAsuka annapAna se pratilAbhita kiyaa| isa uttama dAna ko jambU dvIpa kA vidyAdhara rAjA ratnajaTI aura do deva bhI dekha rahe the| unhoMne harSita hokara rAma ko azvasahita divya ratha diyaa| ___muniyoM ke dAna grahaNa karate hI AkAza se devoM ne ratna aura sugandhita jala kI varSA kI / ___ samIpa ke vRkSa para eka gandha nAma kA gIdha pakSI baiThA yaha saba dekha rahA thaa| usakI kAyA aneka vyAdhiyoM kA AgAra thii| vaha bAra-bAra muniyoM ko utsukatApUrvaka. dekhatA / usake hRdaya meM vicAra uThatA--'dekhA hai, pahale bhI kahIM dekhA hai, kaba ? kahA~ ? kucha yAda nhiiN|' Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___ gandha vRkSa se utarA aura muni caraNoM ke samIpa A baitthaa| dhyAnapUrvaka apalaka dRSTi se unheM dekhane lagA / pakSI ke netroM ke samakSa pUrvabhava kI ghaTanAeM citrapaTa kI bhA~ti ghUma giiN| vaha aceta hokara bhUmi para lur3haka gayA / sItA ke jala-siMcana se saceta huA to munizrI ke caraNoM meM vihvala hokara loTane lgaa| tatkAla camatkAra sA huA / gandha ke zarIra se rogoM kI durgandha nikala gaI aura kAyA kaMcana ke samAna jagamagAne lgii| rUpa hI vadala gayA-kahA~ vaha durgandhayukta, vebasa, lAcAra, kSINakAya aura, kahA~ sundara, baliSTha aura sudRr3ha zarIra ! usake mastaka para ratnAMkura ke samAna sundara jaTAe~ laharAne lgiiN|' isa parivartana ko dekhakara rAma-sItA-lakSmaNa tInoM camatkRta ho gye| vismita hokara rAma ne pUchA -prabho ! abhI-abhI to yaha pakSI itanA virUpa thA aura aba kSaNa bhara meM suvarNa jaisI kAnti vAlA kaise ho gayA ? -isako apane zubhayoga se sparzoSadhi Rddhi kA nimitta prApta ho gyaa| rAma samajha gaye ki muni sparzopadhi Rddhi ke dhArI haiM / jaina zramaNa apanI RddhiyoM ko na to svayaM kahate haiM aura na hI unakA prayoga karate haiN| kisI dIna-duHkhI prANI ke lAbhAnvita hone para - 1 (ka) jaTAe~ laharAne ke kAraNa hI usa pakSI kA nAma jaTAyu pdd'aa| -(triSaSTi zalAkA 715 gujarAtI anuvAda, pRSTha 65) (kha) vAlmIki rAmAyaNa meM jaTAyu ke mukha se kahalavAyA gayA hai raghunandana ! maharSi kazyapa kI patnI vinatA ke garbha se do putra hue-garur3a aura aruNa / maiM aruNa kA putra huuN| hama do bhAI haiM / sampAti merA bar3A bhAI hai aura maiM jaTAyu huuN| (araNyakANDa) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca sau zramaNoM kI bali | 251 hI loga unakI Rr3iyoM ko jAna pAte haiN| rAma ne bhaktipUrvaka punaH prazna kiyA -gurudeva ! gIdha pakSI to mAMsa bhakSI aura alpa vuddhi vAlA hotA hai / yaha Apake caraNoM meM Akara zAnta kyoM ho gayA ? -ise jAtismaraNa jJAna ho gayA hai, rAma ! isI kAraNa isakI pravRtti zAnta ho gaI hai| -pUjya mujhe bhI isake pUrva-janmoM ke prati jijJAsA utpanna ho. -to suno|-muniraaj kahane lageyahIM pahale kumbhakArakaTa nAma kA eka nagara thaa| usa nagara kA rAjA thA yahI pakSI aura isakA nAma thA daNDaka / .. usakA samakAlIna nareza thA zrAvastIpati jitazatru / jitazatru rAjA kI dhAraNI nAma kI rAnI se skandaka nAma kA putra aura purandarayazA putrI huii| purandarayazA kA vivAha kumbhakArakaTanareza daNDaka ke sAtha sampanna huA thaa| daNDaka ne eka bAra kisI kArya se apane dUta pAlaka ko rAjA jitazatru ke pAsa bhejaa| pAlaka brAhmaNa thA aura apane mithyAjJAna kA bahuta abhimaanii| jisa samaya pAlaka zrAvastI meM pahuMcA to rAjA jitazatru aura skandaka anya aneka vidvAnoM ke sAtha dharma-carcA meM lIna the / pAlaka bhI vahIM pahuMca gyaa| dharmacarcA meM vAda-vivAda karane ke lie usakI jihvA khujalAne lgii| apanI yogyatA aura vidvattA kI dhAka jamAne ke lie vaha jinadharma meM vyartha ke dUSaNa lagAne lgaa| skandaka ne satya hetuoM dvArA usake tarko kA ucita uttara de diyaa| pAlaka svayaM ko apamAnita samajhane lgaa| bAda meM parAjita hokara usane apane hRdaya meM zatrutA kI gA~Tha vA~dha lii| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dharmacarcA samApta hone ke pazcAta rAjA jitazatru ne dUta pAlaka kA abhiprAya jAnakara use sammAna sahita vidA kara diyaa| pAlaka lauTakara apane nagara A gyaa| skandaka ne saMsAra se virakta hokara bhagavAna munisuvrata nAtha ke pAsa dIkSA lI aura tapasyArata huaa| eka bAra unhoMne purandarayazA ko prativodha dene ke nimitta kumbhakArakaTa nagara jAne kI icchA tIrthaMkara prabhu ke samakSa prakaTa kI to prabhu kA uttara thA -vahA~ jAne para tumako ziSya parivAra sahita maraNAMtaka upasarga hogaa| skandakAcArya ne punaH pUchA--prabhu maiM dharma kA ArAdhaka rahU~gA yA virAdhaka ho jaauuNgaa| -tumhAre atirikta sabhI ArAdhaka rheNge| -prabhu kA sAragabhita saMkSipta uttara thaa| -to maiM samajha lUMgA ki merA manoratha pUrNa ho gayA |-skndkaacaary ne khaa| __ tIrthaMkara prabhu mauna ho gye| skandakAcArya ne prabhu ko namana kiyA aura ziSya parivAra sahita kumbhakArakaTa nagara kI ora cala diye| ____ muni saMgha abhI kumbhakArakaTa nagara ke vAhara hI thA ki pAlaka ko sUcanA mila gii| usane dUra se AcAryazrI ko dekhA to apanA badalA cukAne ke lie kRta saMkalpa ho gyaa| pAlaka jAnatA thA ki zrIsaMgha nagara ke vAhara udyAna meM hI tthhregaa| usane turanta apane vizvasta sevakoM ko bulavAyA aura udyAna meM bhAMti-bhA~ti ke hajAroM astra-zastra gar3havA diye| ina sabase bekhavara zrIsaMgha nagara ke vAhara udyAna meM hI Thahara gayA / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca sau zramaNoM kI bali | 253 'zrIsaMgha udyAna meM virAjamAna hai' yaha samAcAra sampUrNa nagara meM phaila gyaa| nagara-nivAsiyoM ke jhuNDa ke jhuNDa vahA~ Ane lge| rAjA daNDaka bhI saparivAra aayaa| AcAryazrI kI kalyANakArI dezanA sunakara sabhI harpita hue| isa avasara paraM purandarayazA ne ratnakamvala ke tantuoM se nirmitta eka rajoharaNa AcArya deva ko bheMTa kiyaa| sabhI loga harSita mana nagara ko lauTa aaye| X -mahArAja ! eka vizeSa vAta kahanI hai| -pAlaka ne rAjA daNDaka se ekAnta meM jAkara khaa| --kaho mantrI ! kyA bAta hai ? --rAjA daNDaka ne uttara diyaa| -rAjan ! vAta vilkula satya hai kintu Apako vizvAsa nahIM hogaa| -avazya hogA, mantrivara ! satya para kauna vizvAsa nahIM kregaa| tuma nissaMkoca kho| ' -skandaka vAstavika zramaNa nahIM hai| yaha 'bagulA-bhagata hai| isake sAthI sAdhu na hokara yoddhA haiM jo veza badalakara yahA~ Aye haiN| -kyA ? -cIkha sA par3A daNDaka / -aura bhI suniye nareza ! inakA irAdA Apako mArakara rAjya har3apane kA hai| -tumhArA kathana mithyA hai, mantrI ! -daNDaka ke netra krodha se lAla ho gaye the| -merA eka-eka zabda satya hai| -pAlaka ke zabdoM meM dRr3hatApUrNa vizvAsa thaa| -maiM nahIM mAna sktaa| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) isa asambhava ko bhI sambhava kara dikhAyA pAlaka jaise nikRSTatama durbuddhi ne| ___ duSTabuddhi ne sAghuoM ko ghoratama pIr3A dene ke lie eka naI vidhi kA AviSkAra kiyaa| eka yantra banavAyA jisameM manuSya pIle jA skeN| yantra udyAna meM lagA diyA gyaa| pAlaka ke krUra sevaka eka zramaNa ko uThAte aura yantra meM DAla dete / muniyoM ke hAr3a-mAMsa pisa rahe the| lahU udyAna meM baha rahA thaa| kAla bhI kA~pa jAya aisA bhayAnaka aura vIbhatsa dRzya / kintu dRr3ha saMyamI jaina zramaNa zuddha AtmadhyAna meM lIna / eka ke bAda eka 466 muni pisa gaye jaba pA~casauveM antima vAlamuni ko sevaka uThAne lage to AcArya skandaka ne kahA -pAlaka ! isa muni se pahale mujhe pIsa DAla ! . -kyoM? -yaha bAla muni hai, nava-pravajita ! krUra aTTahAsa kara uThA pAlaka / bolA'-oha ! isake prati moha hai tumheM ! tumheM pIr3A ho yahI to maiM cAhatA huuN| aura usane haThapUrvaka vAlamuni ko hI pisavA DAlA / krUratA aura zAnti kA adbhuta dRzya eka hI sthAna pr| muni paramAtma bhAva kA sAdhana kara sukha ke sarvocca zikhara para virAjamAna ho rahe the aura pAlaka ghora pApa kA vadha karake nikRSTatama durgati kI ora agrasara / aise kaThoratama upasargoM ko jainazramaNa hI zAntipUrvaka sahana karake paMcama gati prApta karane meM samartha hote haiN| mahAsatvazAlI 500 muni to kAladharma prApta kara gaye kintu Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca sau zramaNoM kI bali | 257 antima dRzya skandaka na dekha sake / kaSAya ke jvAra meM unhoMne nidAna kiyA-'isa tapasyA ke phalasvarUpa mujhameM itanI zakti utpanna ho ki maiM isa pAlaka aura daNDaka kA saMhAra kara skuuN|' karatama aTTahAsoM ke madhya AcArya skandaka bhI yantra meM pIsa DAle. gaye / kAlAgni ke samAna ve agnikAyika deva bane / pAlaka aTTahAsa karatA huA apane ghara lauTa AyA / Aja vaha svayaM ko saphala manoratha samajha rahA thaa| udyAna meM mAMsa Adi ke kAraNa aneka pakSI ma~DarAne lage / eka pakSI AcArya skandaka kA rakta se lipta rajoharaNa le udd'aa| rakta se bharA huA hone ke kAraNa rajoharaNa bhArI ho gayA thaa| pakSI usakA bojha adhika dUra takAna sa~bhAla sakA / vaha usake paMjoM se chaTA aura rAnI purandarayazA ke Age A giraa|.. ___ rakta se AplAvita rajoharaNa dekhakara purandarayazA pahale to vismita raha gii| dhyAnapUrvaka dekhA-'yaha to vahI rajoharaNa hai jo usane svayaM apane maharSi bhAI skandaka ko diyA thaa|' rAnI ne apanI dAsiyoM dvArA sampUrNa ghaTanA kA patA lagavAyA to mAlUma huA ki yaha saba SaDyantra duSTavuddhi pAlaka kA hai| rAnI ko apane pati para bahuta krodha aayaa| usane rAjA ko bhI dopI maanaa| vaha vicAra karane lagI aise avivekI rAjA se aura kyA AzA kI jA sakatI hai| jo svAmI apane sevakoM ke hAtha meM khela jAya / apane viveka kA prayoga na kre| usake jIvita rahane se kyA lAbha ? use to saMsAra se uTha hI jAnA caahie|' purandarayazA jyoM-jyoM isa dAruNa ghaTanA para vicAra karatI use rAnI kama huA ki dAsiyoM dvArA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 | jaina kathAmAlA ( rAma - kathA ) - mere pAsa pramANa hai ? - kyA pramANa haiM tumhAre pAsa ? - rAjA ne uttejita hokara pUchA / - pratyeka sAdhu sazastra yoddhA hai / - jhUTha ! yaha mithyA doSAropaNa hai / jaina zramaNa koI astra nahIM rakhate / - kintu skandaka ke pAsa zastroM kA bhaNDAra hai / - mantrI ! tuma apanI haTha kiye jA rahe ho / jAnate ho mithyaa| doSAroSaNa kA kyA pariNAma bhugatanA par3egA / --daNDaka ne samajhAne kI ceSTA kI / pAlaka ne dRr3hatApUrvaka kahA - mahArAja ! maiMne ApakA namaka khAyA hai / ApakA ahita kaise dekhUM ? daNDa kI mujhe cintA nahIM hai / adhika se adhika Apa prANadaNDa hI deMge / Apake na rahane para to mujhe prANadaNDa se bhI jyAdA pIr3A hogI / - kyA tumheM vizvAsa hai ki AcAryazrI ke pAsa zastroM kA bhaNDAra hai / - rAjA daNDaMka kucha narama par3A / - - hA~ mahArAja ! pUrNa vizvAsa / - dikhAI to dete nahIM, unake astra-zastra / gAr3ha - udyAna meM gAr3ha diye haiM jaba AvazyakatA hogI, nikAla leMge / rAjA daNDaka ko pAlaMka ke zabdoM para ava bho vizvAsa nahIM ho rahA thA / AcAryazrI ke prati usake hRdaya meM bhakti thI / usakA mana mAna hI nahIM rahA thA ki parama ahiMsaka jaina zramaNa kabhI aisA kara sakate haiM / kintu pAlaka kI dRr3hatA usake citta ko caMcala banA rahI thI / vaha gambhIra vicAra meM DUba gayA / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pAMca sau zramaNoM kI bali | 255 ' rAjA ko mauna aura vicAramagna dekhakara pAlaka ne kahA -udyAna khudavA liyA jAya, mahArAja ! yadi merI bAta mithyA pramANita ho to maiM prANadaNDa pAne ke lie prastuta huuN| asthira citta se rAjA ne udyAna khudavAne kI AjJA dete hue kahA- -mere samakSa hI udyAna kI khudAI hogii| . praphullita pAlaka ne kahA" -mere ahobhAgya ! mahArAja svayaM apanI A~khoM se dekhakara satya kA nirNaya kreNge| rAjA daNDaka kI upasthiti meM udyAna kI bhUmi khudavAI gaI to vahA~ zastroM kA bhaNDAra nikala aayaa| ceharA laTaka gayA nagara-nareza kA / use svapna meM bhI AzA nahIM thI ki yaha anahonI ghaTita ho jaaygii| usakI A~khoM ke sAmane aMdherA chA gayA / astra-zastra use bhayaMkara viSadharoM ke samAna dikhAI dene lge| pIr3ita hokara stambhita raha gayA daNDaka-mAno hajAroM vicchUoM ne eka sAtha DaMka mAra diyA ho| pAlaka ke mukha para vyaMgapUrNa muskAna khela' gii| usane pUchA -aba kyA AjJA hai, mahArAja ? sevaka kA sira prastuta hai| ___ -aura lajjita na karo, mantrI ! -kyA vyavahAra honA cAhie ina DhoMgiyoM ke sAtha ? .. -mujhase kucha mata pUcho / jo tumhArI icchA ho, kro| rAjA ne pAlaka se kahA aura kheda-khinna hokara apane mahala meM jA / chipA / usakA citta bahuta duHkhI thaa| aisI anahonI usake netroM ne. dekhI jo pahale kabhI nahIM huI thii| .. zramaNa aura zastra trikAla meM bhI asambhava hai yaha sAtha ! kintu Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 | jana kathAmAlA (rAma-kathA) rAjA daNDaka hI dopI dikhAI detaa| pati para usakA krodha sImA ko pAra karane lgaa| zAsana devI ne sahAyatA kI usakI aura use vahA~ se uThAkara bhagavAna munisuvrata ke samavasaraNa meM pahuMcA diyaa| purandarayazA kI kaSAyeM zAnta ho gaI aura usane pravrajyA grahaNa kara lii| agnikumAra devoM meM utpanna AcArya skandaka ne apane pUrvabhava kA vRttAnta avavijJAna se jAnA to dAvAnala kI bhA~ti bhar3aka utthe| unakI kopAgni meM pAlaka aura daNDaka sahita sampUrNa nagara-nivAsI jalakara khAka ho gye| tabhI se isa sthAna kA nAma daNDaka vana par3a gayA aura yaha samasta bharatakSetra meM sarvAdhika bhayaMkara aura saMkaTAspada sthAna mAnA jAne lgaa| daNDaka rAjA aneka pApa yoniyoM meM bhaTakatA huA yaha ganva pakSI vnaa| __ munizrI ne rAma ko sambodhita kiyA -he rAma ! isa gIva ko hameM dekhakara jAtismaraNajJAna huA aura isI kAraNa isakI citta vRtti zAnta ho gaI haiN| zrIrAma apane anuja lakSmaNa aura patnI sItA sahita isa dAruNa duHkhada ghaTanA ko sunakara bahuta khedakhinna hue| pakSI bhI apane pApoM kA pazcAttApa karatA huA vAra-bAra muni caraNoM meM loTane lgaa| munizrI ne kalyANakArI dharmadezanA dI jisase sabhI santuSTa hue / gIva AnkheM khole unakI ora Tukura-Tukura dekha rahA thaa| vaha mAnavoM kI sI bhASA bolane meM asamartha thaa| hRdaya ke bhAva A~khoM dvArA hI vyakta karane lgaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca sau zramaNoM kI bali | 256 rAmacandra gIdha kI isa adbhuta ceSTA ko dhyAnapUrvaka dekha rahe the| unhoMne pUchA -gurudeva ! ava isa pakSI kI aura kyA icchA hai ? -rAma ! yaha jaTAyu pakSI samyaktvI ho cukA hai aura vrata grahaNa karane kI icchA kara rahA hai| yaha kahakara munideva ne use jIvaghAta, mAMsAhAra aura rAtri bhojana kA pratyAkhyAna (paccakkhANa) kraayaa| jaTAyu ne munirAja ke vacana svIkAra kiye aura aura vrata le lie| muni ne rAma se kahA -bhadra ! ava jaTAyu tumhArA sAdharmI vandhu ho gayA hai / ise sAtha rakhanA tAki yaha dRr3hatApUrvaka apane vratoM kA pAlana kara ske| zraddhAvanata zrIrAma ne uttara diyA-pUjya ! Aja se jaTAyu merA choTA bhAI hI hai| donoM muni AkAza meM ur3a gye| cAroM (rAma-lakSmaNa-sItA aura jaTAyu) unakI ora tava taka zraddhAbhaktipUrvaka dekhate rahe jaba taka ki donoM muni A~khoM se ojhala na ho gye| rAma apane anuja lakSmaNa aura patnI sItA ke sahita jaTAyu ko sAtha lie hue divya ratha meM baiThakara usa bhayAnaka daNDakAraNya meM bhaTakane lge| -triSaSTi zalAkA 75 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-kathA 3 : laMkA-vijaya Page #318 -------------------------------------------------------------------------- Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - : 1: sUryahAsa khaDga lakSmaNa vana ke zAMta nIrava vAtAvaraNa meM ghUma rahe the| sAmane vAMsoM kA eka vIhar3a vana thA / rAta jaisA a~dherA chAyA thA aura vA~soM kI saghanatA ke bIca kauna kyA kara rahA hai kucha bhI patA nahIM calatA th| lakSmaNa usaM vA~sa vana ke bhItara ghuse to sahasA hI eka ajIva camaka se unakI A~kheM cuMdhiyA gaI / dekhA to sUrya kI bhAMti camacamAtA eka divya khaDga AkAza meM laTaka rahA thaa| unheM utsukatA huii| samIpa jAkara hAtha var3hAyA to khaDga unake hAtha meM A gyaa| mugdha hae lakSmaNa kucha dera taka khaDga ko nihArate rhe| zastra hAtha meM Ate hI kSatriya kI utsukatA hotI hai, use prayoga karane kI / lakSmaNa ne bhI socA-'khaDga to camakadAra hai, para dekhU isakI dhAra kaisI hai ? ve kisI nirjIva vastu kI khoja meM idhara-udhara najareM daur3Ane lge| daNDakavana ghanA jaMgala thaa| sabhI ora ghane aura hare vRkSa khar3e the| kaise ghAta karate ekendriya vanaspatikAya ke jIva kA niSprayojana ? vyartha kI hiMsA cAhe vaha ekendriya jIva kI hI kyoM na ho, jaina zrAvaka kI ruci ke pratikUla hai| ___ lakSmaNa kI najareM khoja rahI thIM kisI nirjIva vastu ko / khaDga kI dhAra ajamAne kI icchA balavatI hotI jA rahI thii| bhujAe~ kI kI hiMsA cAhebAndraya vanaspanara ghane aura naja Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) phar3aka rahIM thIM eka prahAra karane ke lie| Akhira sAmane dikhAI de hI gayA-eka sUkhe vA~soM kA jAla / lakSmaNa ne use nirjIva jAnakara eka prahAra kara hI to diyaa| ___ khac kI dhvani huI / vA~sa eka ora gira gaye aura lakSmaNa ke pairoM ke pAsa A girA eka yuvaka kA kaTA huA zira khUna se lathapatha / abhI to kaTA thA unakI talavAra se / tAjA rakta bahakara jaMgala kI bhUmi ko lAla kara rahA thA / talavAra para dRSTi DAlI to vaha bhI khUna se sanI / sAmane dRSTi gaI to binA zira kA eka dhar3a laTaka rahA thA vaTavRkSa kI DAlI se| ___avAka se khar3e raha gaye ve / socane lage--'kahA~ to maiM ekendriya jIva kI bhI hiMsA nahIM karanA cAhatA thA aura kahA~ yaha paMcendriya saMjJI jIva kI hiMsA ho gaI / are ! vahuta burA kiyA maiMne !' vicAradhArA palaTI-'anajAne meM haA hai, yaha pApa / ' punaH vicAra pravAha uThA'nahIM pramAda thA meraa| mujhe bhalI-bhA~ti dekha-bhAlakara khaDga prayoga karanA cAhie thaa|' isa prakAra mana meM pazcAttApa karate hae udAsa aura cintita se lakSmaNa agraja rAma ke pAsa phuNce| unheM sampUrNa vRttAnta sunAkara khaDga dikhaayaa| zrIrAma khaDga ko dekhakara bole -anuja ! tumane yaha kyA kiyA ? yaha sUryahAsa khaDga hai / isakI sAdhanA karane vAlA koI uttama sAdhaka thA jo tumhAre hAtha se anAyAsa hI mArA gayA / tumane usakA ghAta karake anartha kara DAlA aura koI anacAhI valA mola le lii| uttama sAdhaka to thA hI sUryahAsa khaDga kA sAdhana karane vAlA zaMbUka / bAraha varSa aura sAta dina taka vRkSa kI DAlI se ulaTe muMha laTaka kara tapasyA karanA kyA sAdhAraNa purupa kA kAma thA ? Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryahAsa khaDga | 265 * zambUka pAtAla laMkA ke zAsaka khara aura usakI rAnI candranakhA kA putra thA / mAtA-pitA ne bahuta samajhAyA ki isa divya khaDga kI sAdhanA mata kro| kintu vaha mAnA nahIM aura daNDakAraNya jaise bhayAnaka vana meM tapasyArata ho gyaa| bAraha varpa vyatIta hone ke cAra dina bAda sUryahAsa khaDga prakaTa huA usakI kaThora tapasyA ke phalasvarUpa aura laga gayA hAtha lakSmaNa ke| lakSmaNa ko prApta haA divya khaDga aura zambUka ko usI khaDga se milI mRtyu'--yaha thA bhAgya kA vicitra khela / parizrama kisI kA aura phala milA kisI aura ko| 1 zamvUka vadha zrIrAma ke hAthoM huA thA / yaha zUrpaNakhA kA putra nahIM varan eka zUdra tapasvI thA / zrIrAma ke rAjyAbhiSeka aura zatrughna ke lavaNAsura vadha ke bAda kI ghaTanA hai / ghaTanA isa prakAra huI___eka vRddha brAhmaNa apane mRta putra ko lekara rAjadvAra para AyA aura kahane lagA-'maiMne to koI pApa nahIM kiyA; parantu rAjA rAma ke pApa ke kAraNa hI mere putra kI mRtyu huI hai / ' yaha sunakara rAma ne maharSiyoM ko bulavAyA aura brAhmaNa-putra kI akAla mRtyu kA kAraNa jAnanA cAhA / vasiSTha, mArkaNDeya, maudgalya, vAmadeva, kAzyapa, kAtyAyana, jAbAli, gautama aura nArada sabhI maharSiyoM ne eka svara meM batAyA-'ki Apake rAjya meM koI zUdra tapasyA kara rahA hai| usakI sAdhanA meM phalasvarUpa isa brAhmaNa-putra kI akAla mRtyu huI hai / kyoMki satyayuga meM brAhmaNa, tretA meM kSatriya aura brAhmaNa, dvApara meM brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ko tapa kI anumati hai kintu zUdra ko kabhI nahIM / Apa isa adharma ko naSTa kraaiye| brAhmaga-putra jIvita ho jAyegA / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) zamvUka kI mAtA candranakhA avadhi samApta hone kI pratIkSA adhIratA se kara rahI thii| usane vicAra kiyA ki-'Aja sAdhanA kI avadhi samApta ho gii| vAraha varSa sAta dina dina pUre hue / mere putra ko khaDga kI prApti ho cukI hogii| maiM divya khaDga kI pUjA hetu sAmagrI tathA putra ke lie annapAna Adi lekara jaauuN|' sampUrNa sAmagrI lekara candranakhA sudita-mana putra ke pAsa aaii| putra kI dazA dekhakara mA~ kA hRdaya cItkAra kara uThA / putra milA kintu mRta--zira dhUla meM par3A huA aura dhar3a vRkSa se laTakA huaa| candranakhA ke hAtha se sAmagrI chUTa gii| vaha 'hA putra ! hA putra' kahakara chAtI pITa kara rudana karane lgii| kintu kauna thA usa vena meM jo usakI pukAra sunatA, use dhIraja baMdhAtA? Akhira ro-dho kara svayaM hI cupa ho gii| rAma puSpaka vimAna meM baiThakara uttara, pUrva, pazcima tInoM dizAoM meM dekhate hue dakSiNa kI ora cale to vahA~ zaivAla parvata ke uttara kI ora eka sarovara ke kinAre nIce kI ora muMha kiye eka tapasvI ko dekhA / rAma ne usase pUchA-tuma kauna ho ? kisa jAti ke ho ? aura yaha kaThora tapasyA kyoM kara rahe ho ? - tapasvI ne uttara diyA-maiM svarga prApti ke lie tapasyA kara rahA hU~, nAma merA zambUka hai aura maiM jAti se zUdra"! zUdra zabda sunate hI rAma ne talavAra se usakA sira kATa diyaa| usI samaya vAhmaNa-putra jIvita ho uThA aura agni Adi devatAoM ne rAma para puppa vRSTi kii| vAlmIki rAmAyaNa : uttarakANDa] tulasI kRta meM zUdra tapasvI kA nAma nahIM diyA hai| ghaTanA yahI hai aura rAma ne vANa se usakA ziraccheda kiyA / [tulasIkRta rAmacaritamAnasa, lavakuza kANDa, dohA 8] Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryahAsa khaDga | 267. : zoka kA vega kama huA to viveka jaagaa| socane lagI-'Akhira isa nirjana vana meM mere putra kA hatyArA kauna A gayA ? koI deva, vidyAdhara yA mAnava ? hA~ yadi mAnava hogA to pairoM ke nizAna avazya hoNge|' candranakhAne sUkSma dRSTi se dekhA to eka mAnava se pagacihna use spaSTa dikhAI de gye| putra kI hatyA kA badalA lene hetu unhIM paga-cihnoM kA anusaraNa karatI huI calane lgii| . . dUra se hI dekhA to do atisundara puruSa baiThe the| candranakhA putra zoka bhUlakara kAma vihvala ho gii| usane nAga kanyA kA-sA sundara rUpa banAyA aura kA~patI huI donoM bhAiyoM ke samakSa phuNcii| , rAma ne dekhA eka sundarI bhaya se vyAkula unake samakSa A khar3I huI hai to unhoMne pUchA -bhadre ! Apa kauna haiM aura isa bhayAnaka aTavI meM kaise A phaMsI? . / candranakhA kapaTa kA sahArA lekara bolI -maiM avantI kI rAjakumArI hU~ / rAtri ko mahala kI chata para so 'rahI thI ki koI vidyAdhara mujhe uThA lAyA / isa vana ke Upara AkAza mArga meM koI dUsarA vidyAdhara jA rahA thaa| mujhe rotI cillAtI dekhakara naye vidyAdhara ne kahA-'are duSTa tU isa sundarI ko kahA~-le jA rahA hai ? ise chor3a de|' pahalA vidyAdhara mujhe chor3anA nahIM cAhatA thA aura dUsarA merI rakSA ko snnddh| una donoM meM yuddha kI naubata A gii| mujhe usa vidyAdhara ne isa vana meM chor3A aura donoM lar3ane lge| yuddha karate-karate donoM vidyAvara mara gaye aura maiM akelI raha gii| kyA karUM, kahA~ jAU~, kaise isa vaina se nikalUM yahI socatI huI bhaTaka rahI thI ki acAnaka Apa loga dikhAI de gye| aba Apa mere svAmI vanakara merI rakSA kiijie|, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -hama tumhArI rakSA to kara sakate haiM, kintu svAmI banakara nahIM-rAma ne turanta hI uttara diyaa| -kyoM mujhase vivAha karane meM kyA doSa hai ? maiM bhI kulIna hU~ aura Apa bhI rAja-putra !-candranakhA ke zabdoM se usakI icchA spaSTa ho gii| donoM bhAiyoM ke hRdaya meM vicAra AyA- 'yaha strI koI mAyAvinI hai / kulIna kanyAe~ anAyAsa hI vivAha-yAcanA nahIM karatI phirtiiN|' kintu usakA dila na dukhe isalie muskarAkara rAma bole -merI strI to sAtha hai| tuma strI rahita lakSmaNa ke pAsa jaao| candranakhA ne lakSmaNa se bhI vivAha kI prArthanA kii| dhikkAra hai aisI kAmalipsA ko jisake kAraNa apane putra ke hatyAre ke sammukha bhI dIna yAcanA karanI pdd'e| lakSmaNajI ne use uttara diyA -sundarI ! pahale tumane mere pUjya bandhu se kAmayAcanA kI / ataH tuma mere lie pUjya ho / maiM tumhAre sAtha vivAha karane meM asamartha huuN| candranakhA ne kaI bAra donoM bhAiyoM se Agraha kiyA kintu ve Tasa se masa nahIM hue| usakI kAmayAcanA'ThukarA dI gii| kAmAviSTa nArI kopAviSTa ho gaI / candranakhA krodha se jalane lgii| vahAM se calI to 1 putra zoka se vihvala candranakhA kI rAma-lakSmaNa se kAmayAcanA aTapaTI sI mAlUma par3atI hai| adhikAMza vyaktiyoM ko isameM usa nArI kI kAmalolupatA hI dikhAI detI hai javaki isa tathya (arthAt kAmukatA) kI puSTi usake vigata aura AgAmI jIvana se nahIM hotI / candranakhA kabhI kAmuka nArI nahIM rhii| aisA hI acAnaka parivartana eka vyakti meM phrAMsa meM huA thA / nara-nArI, mArca 72 meM chapI ghaTanA isa prakAra hai- . eka vyakti apane yuvA putra kA antima saMskAra karake lauTa rahA thA / usake sAthI Age nikala gaye the aura vaha zokavihvala pIche raha Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryahAsa khaDga | 266 sIdhI pAtAla laMkA pahuMcI / apane pati khara' ko putra vadha kA sampUrNa zoka samAcAra sunAkara kahA gyaa| Traiphika gAiDa (nAke para khar3A rahane vAlA sipAhI) ne dekhA eka atizaya khedakhinna vyakti kavistAna (IsAiyoM ke zava gAr3ane kA sthAna) ke phATaka se bAhara nikala rahA hai / A~kheM vujhI-vujhI, ceharA nisteja, mAno usakA jIvana-rasa hI sUkha gayA ho| tabhI eka strI sAmane se AtI huI dikhAI dii| isa puruSa kI A~khoM meM anAyAsa hI camaka A gaI / usane daur3akara mahilA ko pakar3A aura phuTapAtha para hI usake sAtha balAtkAra kara ddaalaa| ghaTanA cauMkA dene vAlI thii| putra-zoka tIvra kAmukatA meM kaise badala gyaa| manovaijJAnikoM usa vyakti para parIkSaNa karake batAyA ki yaha vyakti putrazoka se itanA vihvala ho cukA thA ki isakA viveka antarmana kI gaharAiyoM meM DUba gayA / eka strI ke sAmane Ate hI isakI naisargika kAma pravRtti bhar3aka uThI aura usI Avega meM isane yaha kukRtya kara ddaalaa| usa vyakti ne bhI nyAyAdhIza ke samakSa svIkAra kiyA-maiM kucha samajha hI nahIM sakA ki yaha saba kaise huA, para itanA avazya huA ki isa kRtya ke bAda merA mAnasika tanAva samApta ho gayA aura mujhe zAnti milii| usake vigata jIvana kA patA lagAyA gayA to vaha vyakti saccaritra niklaa| aisA hI mAmalA candranakhA kA thaa| -sampAdaka 1 unhoMne paMcavaTI meM Akara Azrama bnaayaa| zUrpaNakhA (candranakhA kA vizva prasiddha aura vaidika dharmokta nAma) akAraNa hI vahA~ AI aura donoM bhAiyoM se kAma-yAcanA karane lgii| rAma kI AjJA se lakSmaNa ne usake nAka-kAna kATa lie / vaha rotI huI apane bhAI khara ke pAsa phuNcii| [vAlmIki rAmAyaNa, araNyakANDa] Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - daNDakAraNya meM kahIM se rAma-lakSmaNa nAma ke do yuvaka eka strI sItA ke sAtha Ae haiM / unhoMne hI mere putra ko mArA hai / tuma unako mArakara putravadha kA vadalA lAM / putra kI hatyA ne pitA kI krodhAgni ko bhar3akA diyA vaha apane sAtha caudaha hajAra vidyAdharoM ko lekara rAma-lakSmaNa ko mArane cala diyA / khara ko zUrpaNakhA kA bhAI likhA hai / usakA vivAha kAliya jAti ke dAnava rAjA vidyujjihna se huA thA / varuNa se yaha buddha karane ke pahale hI rAvaNa ne apanI talavAra se usake sau Tukar3e kara le kyoMki vaha yuddha meM rAvaNa ko mAra DAlanA cAhatA thaa| isa prakAra rAma ke pAsa jAne se bahuta pahale hI zUrpaNakhA vidhavA ho gayI thI / [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] vizeSa - ( ka ) uttara purANa meM vUka vadha kA koI ullekha nahIM hai / isI prakAra candranakhA kA bhI koI ullekha nahIM hai / sAtha hI khara-dUSaNatrizira Adi bhI vahA~ nahIM dikhalAye gaye haiM / sUparnakhA nAma kI dUtI kA avazya lallekha hai / vaha sItAjI ke pAsa bhI jAtI hai / saMkSipta rUpa meM ghaTanA nimna prakAra hai eka bAra nAradajI rAvaNa kI sabhA meM jA pahuMce aura unhoMne sItA ke rUpa kI bahuta prazaMsA kI / unhoMne kahA - mithilA ke rAjA janaka ne yajJa ke bahAne dazaratha-putra rAma ko bulAyA aura usake sAtha jAnakI kA vivAha kara diyA / isa prakAra tumhArA anAdara kiyA / ( parva 68, zloka 67) / vaha rAma Ajakala banArasa meM rAjya kara rahA hai / (zloka 68) yaha sunakara rAvaNa kAmAbhibhUta ho gayA / ( zloka 102 ) / nArada ne hI Age kahA--rAma isa samaya khUba unnata ho rahA hai / choTe bhAI lakSmaNa ke kAraNa usakA pratApa bar3ha gayA hai / anya rAjA mahArAjAoM ne apanI kanyA dekara usase sambandha jor3a liyA hai / ataH yuddha karanA ThIka nahIM 1 -- (zloka 106-106) Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . sUryahAsa khaDga | 271 pati ke jAne ke pazcAta bhI candranakhA ke mana meM lagI Aga zAnta na huI / yadyapi use vizvAsa thA ki donoM kumAra khara ke hAthoM mAre jAyeMge / vaha mana meM yaha samajha rahI thI ki 'sItA ke kAraNa hI una rAvaNa ne apane mantriyoM se salAha kI aura sItAharaNa kA vicAra vyakta kiyA / pahale to saba ne virodha kiyA kintu jaba rAvaNa apanI haTha para ar3a gayA to mArIca ne kahA-pahale koI dUtI bhejakara parIkSA kara lIjie ki sItA bhApa meM anurAga rakhatI bhI hai, yA nhiiN| yadi anurAga rakhatI hogI to kAma sahaja hI bana jAyegA anyathA javaradastI karanI pdd'egii| (zloka 111-123) ___rAvaNa ne dUtI sUrpaNakhA ko apanA abhiprAya samajhAkara bheja diyA / vaha dUtI zIghratA se sItA ke pAsa jA phuNcii| (zloka 124-25) usa samaya rAma-lakSmaNa apane antaHpura sahita citrakUTa vana meM vanakrIr3A kara rahe the| vizrAnti hetu rAma-lakSmaNa kucha dUra jA baiThe / usI samaya dUtI sUrpaNakhA vahA~ AI aura parAvartinI vidyA (rUpa badalane vAlI vidyA) se bur3hiyA kA rUpa dhAraNa karake sItAjI ke pAsa jA phuNcii| antaHpura kI rAniyoM ne usase paricaya pUchA to usane batAyA ki maiM isa udyAna kI rakSA karane vAlI mAtA hU~ aura yahI rahatI huuN| . bAtoM ke daurAna hI sItA ne kaha diyA ki-strI janma meM pativrata aura zIlavata pAlana karane se bar3A koI dharma nahIM hai| pati cAhe kaisA bhI ho, strI ko usameM ananya prema rakhanA cAhie / svapna meM bhI vaha parapuruSa kI ora dRSTipAta na kre| . yaha sunakara sUrpaNakhA vahA~ se calI aaii| use vizvAsa ho gayA thA ki sItA parama satI hai / yahI bAta usane Akara rAvaNa ko batA dii| rAvaNa ne use phaTakAra kara bhagA diyaa| (zloka 126-160) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAravirAdha kA vadha karane ke pazcAta zrIrAma-lakSmaNa-jAnakI daNDakavana meM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) donoM ne merI kAmayAcanA ko ThukarAyA hai / ataH sItA ko avazya daNDa milanA cAhie | jisa prakAra maiM apamAnita huI haiM usI prakAra vaha bhI apamAnita ho, tiraskRta ho, tabhI merI hRdayajvAlA zAnta hogI / ' candranakhA nAgina kI taraha bala khAne lagI / kucha soca-vicAra kara usane eka upAya khoja hI nikAlA - sItA ko dukhI karane aura apane pati khara ke pakSa ko sudRr3ha karane kA / vaha pAtAla laMkA se laMkA kI ora cala dI / -triSaSTi zalAkA, 715 - uttara purANa parva 68, zloka 84-160 sthita zarabhaMga RSi ke Azrama meM Aye / vahA~ aneka RSiyoM kI prArthanA para unhoMne 'rAkSasoM ke vadha kI pratijJA' kI / isa para jAnakI ne sujhAyA ki hama loga tapasvI veza meM haiM to hameM RSiyoM ke dharma arthAta ahiMsA dharma kA pAlana karanA cAhie / akAraNa ho kisI ke prati zatrubhAva rakhanA ucita nahIM / rAmacandra ne sItA ko yaha kahakara cupa kara diyA ki 'maiM apanI pratijJA-pAlana ke lie apane prANa chor3a sakatA hU~, tumhArA aura lakSmaNa kA bhI parityAga kara sakatA hU~; kintu pratijJA bhaMga karanA asambhava hai / [ vAlmIki rAmAyaNa, araNyakANDa ] Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :2: sItAharaNa candranakhA ko duHkhI sthiti meM dekhakara laMkA kI sampUrNa rAjasabhA stabdha raha gaI / nAca-raMga saba phIkA par3a gyaa| kSubdha hokara laMkApati rAvaNa ne pUchA -bahana ! kyA duHkha hai ? tumhArI yaha dayanIya dazA ? -putra-zoka ke kAraNa / -kyA huA tumhAre putra ko ? -laMkeza ! tumhArA bhAnjA zambUka rAma-lakSmaNa ke hAthoM mAra DAlA gyaa| rAvaNa stambhita raha gyaa| usane kahA -vahana ! mujhe pUrI vAta spaSTa batAo / kauna haiM yaha rAma-lakSmaNa aura kisa prakAra mArA gayA zambUka ? kyA aparAdha kiyA usane ? candranakhA ne batAyA -daNDakAraNya meM do yuvaka rAma aura lakSmaNa kahIM se A gaye haiN| unhoMne mere putra zambUka ko niraparAdha hI mAra ddaalaa| usakA koI aparAdha nahIM thA, bhAI ! -zambUka kyA kara rahA thA, daNDakAraNya meM ? -tapasyA kara rahA thaa| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) -tapasvI kA ziraccheda ? ghora pApa hai yaha to| -hA~ aura kyA maiM tumhAre pAsa vyartha hI AI thii| java maiM svayaM unake pAsa gaI to mujhe bhI apamAnita kara diyA una donoM ne| krodha bhar3aka uThA rAvaNa kA / laMkeza kI bahana kA tiraskAra usake khUna meM uvAla A gayA, volA -jisake nAma se hI tInoM khaNDa kA~pate haiM, usI laMkeza kI bahana kA apamAna kara diyA una vanavAsiyoM ne ! vahuta bar3I senA hai kyA unake sAtha ? -nahIM ! una donoM bhAiyoM ke atirikta eka strI aura hai, unake saath| -strI? -vismita hokara pUchA rAvaNa ne / -hA~ laMkeza anupama sundarI hai, vaha ! maiMne to aisI sundara strI aura kahIM nahIM dekhii| . -acchA ? -Azcarya bar3hatA jA rahA thA laMkApati kaa| candranakhA ne bhAI kI kAma bhAvanA ko bhar3akAte hue kahA --mere vicAra se to usako rUpa-rAzi ke samakSa yaha tIna khaNDa kA rAjya dhUla kA eka kaNa bhI nahIM hai / aisI sundarI to tumhAre mahaloM meM hI zobhita ho sakatI hai| rAvaNa vicAramanna ho gayA / candranakhA ne hI Age kahA -mere pati khara caudaha hajAra vidyAdharoM ke sAtha apane putra kA badalA cukAne hetu unheM mArane gaye haiN| una donoM kI mRtyu to nizcita hI samajho aura unake marate hI vaha sundarI akelI hI raha jaayegii| laMkApati kI A~khoM meM camaka A gii| vaha turanta uThA aura Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 275 puSpaka vimAna meM baiThakara daNDakavana jAne ko tatpara huA / saundarya kI pyAsa use mauta ke mu~ha meM dhakela rahI thI / x X x - vidyAdhara khara apane caudaha hajAra sainikoM ko sAtha lekara daNDakavana meM AyA / dUra se hI vidyAdhara samUha ko dekhakara donoM bhAI samajha gaye ki usa sundarI dvArA prerita yaha vidyAdhara dala yuddha ke lie kaTivaddha hokara AyA hai / rAma uThane lage to lakSmaNa ne vinamratApUrvaka kahA -Arya ! mere hote hue Apa kaSTa kyoM kara rahe haiM ? zrIrAma anuja ke parAkrama aura vIratA se Azvasta the / vole- lakSmaNa ! tuma prasannatA se jAo / mujhe tumhArI vijaya kA pUrNa vizvAsa hai, phira bhI yadi koI saMkaTa A par3e to mujhe bulAne ke lie siMhanAda kara denA, turanta A jAU~gA / 'jo AjJA' kahakara lakSmaNa cala diye / rAma aura sItA vahIM vaiThe raha gaye / 1 X 1 X X rAvaNa puSpaka vimAna meM ArUr3ha vahIM pahu~cA jahA~ rAma sItA baiThe the / rAma ke tejasvI svarUpa ko dekhakara rAvaNa bhayabhIta hokara kucha dUra pIche lauTa AyA / usane samajha liyA ki rAma kI upasthiti meM sItA kA haraNa to kyA usakI ora dekhanA bhI mRtyu ko nimantraNa denA hai / rAvaNa dharma-saMkaTa meM par3a gayA / khAlI hAtha vApisa lauTatA hai to laMkA kI rAjasabhA use kAyara samajhegI / apanI vahana kI dRSTi meM usakA parAkrama hI kyA raha jAyagA ? aura baladhArI rAma se sItA ko chInakara le jAnA - yaha kalpanA hI vyartha hai / usane vidyAbala kA sahArA liyA / smaraNa karate hI avalokanI vidyA prakaTa huI | rAvaNa ne kahA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -sItAharaNa meM merI sahAyatA kro| avalokanI vidyA bhaya se kA~pa gaI / bolI -yaha merI sAmarthya se bAhara hai| maiM to kyA devarAja indra kA bhI yaha sAhasa nahIM hai ki rAma kI upasthiti meM sItA ko A~kha uThAkara bhI dekha skeN| ___-koI na koI upAya to karanA hI par3egA? -rAvaNa ke mukha se niklaa| -hA~, eka upAya hai| -vaha kyA ? -jaba lakSmaNa yuddha ke nimitta gaye the tava rAma ne kahA thA 'saMkaTa par3ane para siMhanAda kara denA' / yadi lakSmaNa ke svara meM siMhanAda kara diyA jAya to rAma vahA~ cale jAyeMge aura sItA akelI raha jaayegii| -devI ne upAya btaayaa| __ 'jo kahe, so kareM' devI ne upAya batAyA to siMhanAda bhI use hI karanA pdd'aa| dUra se Aye hue siMhanAda se rAma-sItA donoM vyAkulaho gaye / svara spaSTa hI lakSmaNa kA thA / rAma vicArane lage -anuja ko parAjita kara de aisA koI dUsarA balI hai nahIM aura siMhanAda spaSTa usI kA hai| yaha kyA mAyA hai ? rAma inhIM vicAroM meM DUba-utarA rahe the ki vAtsalyamayI jAnakI bolI -nAtha ! vatsa lakSmaNa saMkaTa meM hai aura Apa vilamba kara rahe haiN| zIghra usakI sahAyatA kiijie| -devI ! lakSmaNa ko parAjita karade aisA koI subhaTa isa bharatArddha meM nhiiN| --lakSmaNa saMkaTa meM haiM aura Apa unakA bala bakhAna rahe haiN| turanta jAie aura anuja kI rakSA karie / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 277 sItA kA prema lakSmaNa para putravat thaa| jAnakI ne AgrahapUrvaka rAma ko vahA~ se bheja hI diyaa| rAma ke jAte hI sItA akelI raha gii| vaha putravat devara lakSmaNa aura pati kI maMgala-kAmanA karane lgii| avasara dekhakara rAvaNa ne vicAramagna jAnakI ko uThAyA aura cala diyaa| sItA usakI majabUta pakar3a se chUTane ke lie chaTapaTAne lgii| 1 uttara purANa meM sItAharaNa ke nimitta mArIca ke maNimaya hariNa banane kI ghaTanA kA varNana hai| dUtI sUrpaNakhA ke vacana sunakara rAvaNa apane mantrI mArIca ko sAtha lekara puSpaka vimAna dvArA citrakUTa udyAna meM jA pahu~cA / rAvaNa kI AjJA se mArIca ne maNimaya hariNa-zAvaka kA rUpa dhAraNa kiyA aura sItA ke sAmane hokara niklaa| sItA ne mRga ko pakar3a lAne kA rAma se haTha kiyA to rAma usake pIche cale gye| mAyAvI hariNa unheM vahuta dUra le gyaa| isI bIca rAvaNa ne puSpaka vimAna ko pAlakI kA rUpa diyA aura svayaM rAma kA rUpa rakhakara sItA ke pAsa Akara volA-'hariNa to maiMne pakar3akara sevakoM ko de diyA hai / ava sandhyA kA samaya ho rahA hai / isa pAlakI meM vaiTho / nagara kI ora cleN|' sItA usa pAlakI meM baiTha gii| rAvaNa use laMkA meM le AyA tava usane usake samakSa apanA asalI rUpa pragaTa kiyaa| jAnakI isa Akasmika vipatti se aceta ho gaI / vidyAdhAriyoM ke zItopacAra se saceta huI to usane abhigraha dhAraNa kiyA 'jaba taka rAmacandra kI kuzala-kSema na suna lUMgI, taba taka na kucha bolUMgI aura na kucha khaauuNgii| usI samaya rAvaNa kI AyudhazAlA meM cakraratna utpanna huaa| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sAdharmI bandhu jaTAyu ne satI para saMkaTa dekhA to rakSA ke lie jI-jAna se tatpara ho gyaa| pakSI thA vecArA, manuSya kI bhASA meM to lalakAra sakatA hI nahIM thA kintu apanI coMca aura paMjoM ke tIkSNa prahAra se usane laMkApati ko vihvala kara diyA / usake vakSasthala kI khAla hI udher3a ddaalii| rAvaNa ne dekhA ki pakSI to parvata ke samAna ar3a gayA hai / usake prahAra sAdhAraNa nahIM, vajra se bhI tokhe aura bhayaMkara haiM to usane kamara se talavAra nikAlI aura jaTAyu para prahAra karane lgaa| / idhara mAyAmayI hariNa ur3akara AkAza meM calA gayA aura rAma nirAza vApisa lauTa Aye / sItA ko vahA~ na dekhakara ve anya logoM se pUchane lage / sabane eka hI uttara diyA-'Apa hI ke sAtha to gaI thI sItA pAlakI meM baiThakara / Apako hI mAlUma hogaa|' rAma samajha gaye ki sItA kisI mAyAvI ke jAla meM phaMsa gii| ve viraha-zoka se vyAkula hokara aceta ho gye| (zloka 161-246) yahIM rAjA dazaratha ke eka dUta dvArA sItA kA patA batalA diyA gayA hai : jaba rAma apane anuja lakSmaNa ke sAtha zoka-vihvala baiThe the usI samaya rAjA dazaratha ke eka dUta ne Akara kahA-'svAmI ! Apake pitAzrI mahArAja dazaratha de svapna meM dekhA thA ki rAhu candramA kI rAnI rohiNI ko lekara AkAza meM calA gayA hai, aura candramA akelA idharaudhara bhaTaka rahA hai / isa svapna kA phala purohina ne batAyA ki mAyAvI rAvaNa sItA kA haraNa kara le gayA hai aura rAmacandra zoka se vyAkula idhara-udhara bhaTaka rahe haiN|' dUta apanI bAta samApta kara hI pAyA ki rAjA janaka, bharata, zatrughna apanI senAe~ lekara A gye| lakSmaNa kI bhI senA A gii| saMbhI sItA ko vApisa lAne kA upAya socane lage / (zloka 247-268) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 276 kahA~ nihatthA pakSI jaTAyu aura kahA~ mahAvalI laMkeza aura vaha bhI sazastra / kucha kSaNoM meM hI lahUluhAna hokara bhUmi para gira pdd'aa| rAvaNa ne khaDga prahAra se paMkha kATa diye the usake / usakI A~khoM ke sAmane hI rAvaNa sItA ko puSpaka vimAna para biThAkara le calA / apanI vivazatA para A~sU bahAne lagA jaTAyu / puSpaka vimAna AkAza meM calA jA rahA thA aura sItA ArtanAda kara rahI thI-'hA nAtha rAma ! are vatsa lakSmaNa ! mujhe bcaao| bhAI bhAmaNDala ! tumhArI vidyAe~ kaba kAma AyeMgI ? Aja tumhArI vahana ko chalapUrvaka yaha duSTa lie jA rahA hai|' sotA kA rudana AkAza meM gUMja rahA thaa| mArga meM arkajaTI ke putra ratnajaTI ne sItA kA rudana sunA to socA-'avazya hI yaha vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra (1) khara kI senA se bhAgakara Aye hue rAkSasa akampana ne rAvaNako bhar3akAyA thaa| (araNyakANDa) (2) mArIca samuMdra taTa para eka Azrama banAkara vahA~ tapasyA kiyA karatA thaa| (araNyakANDa) (3) mArIca ne kapaTa mRga kA rUpa dhAraNa kiyaa| usake pIche rAma jAte haiM / mRga ne marate samaya 'hA lakSmaNa' khaa| yaha pukAra sunakara sItA ne kaThora vacanoM se prahAra karake lakSmaNa ko bheja diyaa| noTa- yahA~ lakSmaNa dvArA rekhA khIMcane kA koI ullekha nahIM hai| sampAdaka (4) haraNa hone se pahale sItA aura rAvaNa kA paraspara vivAda dikhAyA gayA hai| (araNyakANDa) tulasIkRta rAmacarita mAnasa meM bhI isa ghaTanA kA ullekha isI prakAra huA hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAma kI patnI sItA hai jisako laMkA kA rAjA rAvaNa valapUrvaka lie jA rahA hai| isa samaya maiM apane svAmI bhAmaNDala kI vahana kI rakSA kruuN|' ratnajaTI talavAra khIMcakara rAvaNa kI ora bar3hA aura lalakAra kara bolA -chor3a de isa satI ko| -nahIM to tU kyA kara legA? -maiM....."maiM tujhe mAra DAlU~gA / jAnatA nahIM aneka vidyAoM kA svAmI huuN| -ratnajaTI ne apanA vidyAvala bakhAnate hue khaa| ho-ho karake ha~sa par3A laMkeza ! vyaMgapUrvaka volA -nAma nahIM sunA merA ! jisake nAma se samasta dakSiNa bharatArddha kAMpatA hai, sampUrNa mAnava aura vidyAdhara samUha jisake adhIna haiM, aneka deva jisake vaza meM hokara dAsoM kI bhA~ti sevA karate haiM vaha trikhaNDa vijayI laMkApati rAvaNa hU~ maiM / aba tuma cupacApa cale jaao| mere mArga meM mata aao| -mArga to maiM tumhArA tabhI choDUMgA jaba tuma sItA ko chor3a doge| rAvaNa volA -dekho vidyAdhara ! mujhe vyartha kA raktapAta pasanda nahIM hai| kisI ke prANa lenA aura vaha bhI akAraNa merI nIti ke viruddha hai / maiM tumheM eka choTA-sA daNDa diye detA huuN| yaha kahakara mahAvalI laMkeza ne ratnajaTI kI sArI vidyAe~ haraNa kara lii| parakaTe pakSI kI bhA~ti ratnajaTI bhUmi para A girA aura asamartha sA kambugiri para rahane lgaa| rAvaNa kA vidyAvala dekhakara sItA gambhIra vicAra meM nimagna ho gaI / laMkeza ne samajhA ki satI usake vala se prabhAvita ho gaI hai| donnata mukha lekara volA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 281 - tuma kyoM cintA karatI ho? tumheM to paTarAnI banAkara rakhUMgA / -nahIM cAhie mujhe paTarAnI kA pada / mujhe to tU chor3a de / isI meM maiM prasanna hU~ tiraskArapUrNa vacanoM se krodha to AyA use, parantu pI gayA / madhura svara meM bolA -- sundarI ! maiM dAsa kI taraha tumhArI sevA karUMgA / eka bAra tuma mujhe apanA pati svIkAra to kara lo / - pati to mere zrIrAma haiM / mujhe kisI kI sevA kI AvazyakatA nahIM hai / - sItA ne krodhita hokara kahA / -krodha se koI lAbha nahIM hai, sundarI ! merI icchA tumheM svIkAra karanI hI par3egI / - pApI ! terI yaha duSTa icchA kabhI pUrI nahIM ho sakegI / : rAvaNa sItA ko phusalAtA rahA aura sItA usakA tiraskAra karatI rhii| isI bIca vimAna laMkA meM pahu~ca gayA / sAraNa Adi mantrI tathA anya sAmantoM ne rAvaNa kA svAgata kiyA ! sItA ne usI samaya abhigraha liyA ki 'jaba taka rAma-lakSmaNa kA kuzala-samAcAra nahIM milegA maiM bhojana nahIM karU~gI / ' lakAnagarI ko pUrva dizA meM sthita devaramaNa udyAna meM rAvaNa kI AjJA se sItA pahuMcA dI gaI / rakta azoka vRkSa ke nIce trijaTA tathA anya rAkSama nAriyoM kA paharA usa para lagA diyA gayA / rAvaNa ne harSapUrvaka rAjamahala meM praveza kiyA / ** - triSaSTi zalAkA 75 -uttara purANa 68 / 161-268. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 3 : pAtAla laMkA ko vijaya jahA~ lakSmaNa zatruoM se raNakrIr3A kara rahe the vahIM rAma zIghratA pahu~ce / agraja ko dekhate hI lakSmaNa vismita hokara vole--Arya ! Apa yahA~ kaise ? --tumhIM ne to kaSTasUcaka siMhanAda karake bulAyA thA / - nahIM to ! maiMne to koI siMhanAda nahIM kiyA / ava vismita hone kI bArI rAma kI thI / kyA kaheM, kucha sUjha hI nahIM rahA thA / lakSmaNa hI punaH - sItAjI akelI raha gaI haiM / Apa turanta jAkara unakI rakSA kIjie / vole -- - kintu vaha siMhanAda kisane kiyA thA ? - koI rAkSasI mAyA hogI / isIlie to sItAjI ke pAsa ApakA jAnA vahuta Avazyaka hai | jaldI kIjie, tAta ! rAma ulTe hI pairoM lauTa par3e / Akara dekhA to vahA~ bhI saba ulaTa gayA thA / sItAjI kA kahIM patA nahIM thA / jaTAyu' antima sA~seM gina rahA thA / 1 jaTAyu taka pahu~cane meM vana ke mRgoM ne sahAyatA dI / unake saMketa para hI rAma-lakSmaNa dakSiNa dizA kI ora cale / vahA~ unheM yuddha ke cihna dikhAI diye / eka ora rAvaNa kA TUTA huA ratha dikhAI par3A jo jaTAyu Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtAla laMkA kI vijaya | 283 jaTAyu kI mRtyu samIpa hI jAnakara paropakArI rAma apanA duHkha kucha samaya ke lie bhUla gye| unhoMne paraloka ke saMbalasvarUpa navakAra mantra use sunAnA prArambha kara diyA / jaTAyu ke prANa santoSapUrvaka nikale aura mahAmantra ke prabhAva se vaha mAhendra svargaloka meM deva huaa| ava zrIrAma ko apanA zoka yAda aayaa| ve idhara-udhara cAroM ora sItA kI khoja karane lge| sItA vahA~ hotI to milatI, vaha to devaramaNa udyAna meM azoka vRkSa ke nIce baiThI A~sU bahA rahI thii| rAma bhI nirAza hokara eka vRkSa ke nIce A baitthe| unheM vizvAsa ho gayA thA ki kisI mAyAvI ne chalapUrvaka sItA kA haraNa kara liyA hai|' ve pazcAttApa karane lage-'hAya maiMne apanI durbuddhi se sItA ko akelA vana meM chor3A aura anuja lakSmaNa ko bhI raNa meM akelA hI chor3a diyaa| merI buddhi ko na jAne kyA ho gayA hai|' zoka kI adhikatA se rAmacandra mUcchita ho gye| akele lakSmaNa khara ke caudaha hajAra vidyAdharoM se yuddha kara rahe the / usI samaya khara kA choTA bhAI trizirA unake sAmane AyA aura raNa-kauzala dikhAne lgaa| kintu lakSmaNa kA eka prahAra bhI na saha sakA aura dharAzAyI ho gyaa| ne tor3a diyA thA / jaTAyu bhI dUsarI ora maraNAsanna dazA meM par3A thaa| vahIM rAvaNa kA sArathi bhI marA par3A thaa| jaTAyu ne batA diyA ki rAvaNa use hara le gayA hai| [vAlmIki rAmAyaNa, araNyakANDa] yahA~ rAvaNa sItAjI ko aMka meM bharakara uThA le gayA thaa| puppaka vimAna meM viThAkara le jAne kA ullekha nahIM hai| [vAlmIki rAmAyaNa, araNyakANDa] Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) usI samaya rAjA candrodara kA putra virAdha apanI sampUrNa senA . lekara AyA aura lakSmaNa se bolA -mahAbhuja ! maiM Apake zatruoM kA zatru huuN| isIlie ApakI sahAyatA karanA cAhatA huuN| lakSmaNa ne ha~sa kara kahA - Phico 1 (ka) yaha virAdha candrodara rAjA kA vanavAsI putra thaa| jisa samaya candranakhA se gAndharva se vivAha kara vidyAdhara khara pAtAla laMkA gayA to vahA~ AdityarAjA kA putra candrodara rAjA rAjya kara rahA thA / candrodara ko vAnaravaMzI rAjA AdityarAjA kiSkidhA jAte samaya pAtAla laMkA ke siMhAsana para viThA gaye the| khara ne candrodara ko vahA~ se mAra bhagAyA . aura svayaM rAjA bana baitthaa| usakI gabhiNI rAnI anurAdhA ne, vana meM hI putra prasava kiyA jisakA nAma virAdha pdd'aa| isI kAraNa virAdha khara se zatrutA rakhatA thA aura vaha lakSmaNa kI sahAyatA ke lie aayaa| (vistAra ke lie dekhie 'sahasrAMzu kI dIkSA' kA pAda TippaNa / (kha) vAlmIki rAmAyaNa meM virAdha ko rAma-lakSmaNa kA zatru mAnA gayA hai| isakI kathA saMkSepa meM nimna hai daNDakAraNya meM praveza karane para rAma-lakSmaNa-jAnakI ke sAmane eka , vizAlakAya rAkSasa A khar3A huA / usakA nAma virAdha thaa| vaha jaba nAma ke rAkSasa aura zatahradA (mAtA kA nAma) kA putra thA / use brahmAjI se yaha varadAna prApta thA ki usakI mRtyu kisI zastra se na hogii| / rAkSasa virAdha ne sItAjI ko uThA liyaa| isa para rAma-lakSmaNa donoM ne use vANoM se vyathita kara diyaa| usane sItA ko chor3akara donoM hAthoM se donoM bhAiyoM ko uThAyA aura le jAne lgaa| donoM bhAiyoM ne valapUrvaka usakI donoM bhujAe~ ukhAr3a liiN| taba vaha bhUmi para gira par3A / lakSmaNa use jamIna meM gAr3ane ke lie gaDDhA khodane lge| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtAla laMkA kI vijaya | 285 -bhadra ! tuma cupacApa eka ora baiThakara merA raNa-kauzala hI dekho| maiM akelA hI ina sabake lie kAphI huuN| -isa khara ne mere pitA se pAtAla laMkA kA rAjya chIna liyA . thA....... -cintA mata kro| pAtAla laMkA kA rAjya tumheM hI milegaa| yaha merA vacana hai| . . __ yuddhabhUmi meM vAtoM ke lie avakAza nahIM hotaa| isalie lakSmaNa ne vAta samApta kara dii| trizirA kI mRtyu se kupita hokara khara lakSmaNa ke sammukha AyA aura kahane lagA____-are pApI ! mere niraparAdha putra zambUka ke prANahantA ! aisA ghora aparAdha karake bhI tUM isa dIna virAdha kI sahAyatA se svayaM ko rakSita samajhatA hai ? ___-zambUka kI mRtyu kA to mujhe bhI pazcAttApa hai lekina vidyAdhara maiM kisI anya kI nahIM apanI hI zakti para vizvAsa rakhatA huuN| ___-dekhatA hU~ kitanA vizvAsa hai tujhe apanI zakti para / abhI yamapurI pahuMcAye detA huuN| yaha kahakara khara lakSmaNa para tIkSNa prahAra karane lgaa| lakSmaNa aura khara ke bIca ghora yuddha prArambha ho gayA / tabhI AkAzavANI huI-. virAdha ne vinIta svara meM kahA-maiM tumbaru nAma kA gandharva huuN| rambhA apsarA meM Asakta hone ke kAraNa kuvera ne mujhe zApa de diyA thA / usI zApa ke kAraNa maiM rAkSasa ho gyaa| aba Apake pratApa se merI rAkSasa yoni se mukti ho gaI / yaha kahakara virAdha rAkSasa ne deha-tyAga kara diyA / [araNyakANDa] isa prakAra yaha ghaTanA sItAharaNa se pUrva kI hai| sampAraka Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___ 'vAsudeva ke sammukha prativAsudeva kI zakti to kama hotI hI hai kintu khara rAkSasa kI zakti prativAsudeva se adhika hai| ___ AkAzavANI sunakara lakSmaNa ne apanI zakti kA pradarzana kiyA aura kSurapra astra se khara kA mastaka chinna kara ddaalaa| khara kI matyu ke pazcAta usakA bhAI dUpaNa yuddha karane lagA kintu vaha bhI mArA gyaa| ___ samasta zatru-senA kA saMhAra karane ke pazcAta lakSmaNajI virAdha ko sAtha lekara rAma ke pAsa aaye| rAma ko vRkSa ke nIce aceta dazA meM par3A dekhakara ve vihvala ho ge| zItopacAra se java zrIrAma saceta hue to sItAharaNa kI bAta sunakara lakSmaNa bole --Arya kisI mAyAvI ne hI mere svara meM siMhanAda kiyA aura akelI pAkara sItA mAtA kA haraNa kara le gyaa| maiM usa duSTa kA hanana karake avazya unako vApisa laauuNgaa| caleM, unakI khoja kreN| rAma ne virAdha ko dekhakara pUchA-anuja ! tumhAre sAtha yaha bhadra yuvaka kauna hai ? lakSmaNa ne batAyA' -tAta ! isakA pitA pahale pAtAla laMkA kA svAmI thA / khara 'ne use niSkAsita kara diyA aura svayaM rAjA bana baiThA / maiMne ise vacana diyA hai ki pAtAla laMkA ke siMhAsana para ise bitthaauuNgaa| virAdha ne apane adhIna vidyAdharoM ko sItAjI kI khoja meM bhejA kintu sabhI nirAza lauTa Aye / unheM lajjita dekhakara rAma ne unako Azvasta kiyA 1 khara-dUpaNa kA vadha zrIrAma ne kiyA thaa| [vAlmIki rAmAyaNa evaM tulasIkRta rAmAyaNa, araNyakANDa] Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' pAtAla laMkA kI vijaya | 287 -subhaTo ! tumane yathAzakti kArya kiyA kintu saphalatA to bhAgya se milatI hai / asaphalatA kA duHkha mata kro| java taka bhAgya viparIta hai, koI kara bhI kyA sakatA hai ? vinamratApUrvaka virAdha ne zrIrAma se kahA -prabhu ! tejasvI purupa kabhI nirAza nahIM hote| merI senA taiyAra hai| Apa pAtAla laMkA clie| vahIM se sItAjI kI khoja kraayege| ___ zrIrAma ne virAdha kI icchA svIkAra kI aura pAtAla laMkA ke vAhya bhAga meM jA pahu~ce / khara rAkSasa kA dUsarA putra sunda unakA sAmanA karane aayaa| sunda aura virAdha meM yuddha hone lgaa| donoM vIra jI-jAna se lar3a rahe the kintu jaya-parAjaya kA nirNaya nahIM ho pA rahA thaa| kAphI samaya taka nirNaya na ho pAyA to mahAbhuja lakSmaNa raNa meM kUda pdd'e| unake Ate hI sunda kI senA vihvala ho gii| unake tejasvI rUpa aura vikaTa mAra se sunda ghavar3A gyaa| candranakhA ne putra kI yaha dazA dekhI to usase volI--putra ! ava yuddha se koI lAbha nhiiN| tuma inase jIta nahIM skoge| sunda ne aitarAja kiyA-mA~ yaha kAyaratApUrNa vacana kyoM bola rahI ho ? --yaha kAyaratA nahIM, nIti hai putra ! jisa mahAbhuja lakSmaNa ne akele hI caudaha hajAra vidyAdharoM sahita tumhAre pitA khara ko dharAzAyI kara diyA / trizirA aura dUSaNa jaise subhaToM ko vAta kI vAta meM yamapurI pahuMcA diyaa| usa para vijaya pAnA ha~sI khela nahIM hai / -to kyA kAyaratApUrvaka yuddha kSetra chor3a tiyA jAya ? Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -hA~ ! isa samaya yahI ucita hai| mAtA kI AjJAnusAra sunda vahA~ se cala diyaa| sAtha hI candranakhA bhii| donoM ne laMkA meM jAkara zaraNa lii| senApati ke palAyana karate hI senA zAnta ho gii| zrIrAma ne lakSmaNa kA vacana pUrA kiyaa| virAdha ko pAtAla laMkA ke siMhAsana para ArUr3ha kara diyaa| . jisa mahala meM ava taka sunda rahatA thA usameM virAdha nivAsa karane lgaa| rAma aura lakSmaNa mahala ke usa bhAga meM Thahara gaye jahA~ khara kA nivAsa thaa| -triSaSTi zalAkA 76 . ** 1 pAtAla laMkA vijaya ke sambandha meM vAlmIki tathA tulasIkRta donoM rAmAyaNa mIna haiN| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI sugrIva -mahArAja sugrIva to abhI andara gaye haiM, tuma kauna ho mAyAvI ? - . -yaha kahakara dvArapAloM ne use rAjamahala meM jAne se roka diyaa| . -kyA tuma apane rAjA ko bhI bhUla gaye ? . -nahIM, hama to rAjA ko khUba jAnate haiN| . -to phira andara kyoM nahIM jAne dete ? -isIlie ki tuma hamAre rAjA nahIM ho| ..... kiSkivA nagarI ke rAjamahala ke dvAra para dvArapAloM aura rAjA sugrIva meM vivAda cala rahA thA / dvArapAla use praveza nahIM karane de rahe the aura vaha una para jora-jora se garja rahA thaa| ... 'dvAra para yaha zora kaisA hai. ?' -kahatA huA vAli-putraH candrarazmi bAhara AyA / use dekhate hI Agantuka sugrIva bola uThA.. --candrarazmi ! mere vatsa ! yaha kyA majAka hai ? ye dvArapAla mujhe mAyAvI samajha rahe haiN| rAjamahala meM praveza nahIM karane dete| .. bhramita to candrarazmi bhI ho gayA thaa| eka sugrIva ko to vaha abhI rAjamahala meM dekhakara AyA thA aura dUsarA dvAra para khar3A hai| : yaha kyA mAyA hai ! .... ... - apanA bacAva karate hue dvArapAla vole- : Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -Apa hI kahie yuvarAja ! abhI-abhI hamAre rAjA andara gaye haiM / yaha mAyAvI na jAne kahA~ se A gayA aura svayaM ko kiSkidhA . nareza batAtA hai| candrarazmi ne khUba soca-vicArakara kahA 'isakA nirNaya sArvajanika rUpa se hogA ki asalI rAjA sugrIva kauna sA hai ? yuvarAja ke nirNaya se vismita raha gayA, sugrIva / prAtaH hI to vaha udyAna-krIr3A hetu gayA thA aura abhI to sandhyA hI huI hai| lauTakara AyA to koI dUsarA sugrIva hI rAjA banA baiThA hai| usakA mukha udAsa ho gayA-dhamma se vahIM baiTha gayA vaha ! candrarazmi ne madhura svara meM kahA-. -bhadra ! Apa nirAza mata hoie| prAtaH sabhI ke samakSa vAta spaSTa ho jAyagI ki kauna asalI hai aura kauna nakalI? nakalI sugrIva thA vidyAdhara sAhasagati' / sAhasagati vidyAdhara cakrAMka kA putra thA / tArA ko pAne ke lie hI to usane pratAraNI 1 vaitADhyagiri para jyotiHpura nagara meM vidyAdhara jvalanazikha rAjya karatA thaa| usakI zrImatI rAnI se tArA nAma kI ati sundarI kanyA huii| putrI ke yuvA hone para rAjA ko usake vivAha kI cintA lagI / cakrAMka vidyAdhara ke putra sAhasagati kI dRSTi tArA para pdd'ii| usane apane lie tArA kI mAMga kii| usI samaya vAnarendra sugrIva ne bhI usakI yAcanA kii| rAjA kisI ko ruSTa karanA nahIM cAhatA thA aura donoM hI sAhasagati tathA sugrIva apanI-apanI jida para ar3e the| jvalanazikha ne apanI samasyA eka nimittajJAnI ke sammukha rakhI to usane batAyA'sugrIva adhika Ayu vAlA hai aura sAhasagati kI mRtyu usase pahale hI ho jaaygii|' putrI kA sukha dekhate hue rAjA ne tArA kA vivAha sugrIva Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI sugrIva | 261 vidyA siddha kI thI aura ava vidyA siddha hone para vaha sugrIva kA-sA rUpa banAkara rAjamahala meM praveza kara gayA thaa| ... nirAza asalI sugrIvaH vahA~ se calA aayaa| java yuvarAja candra. razmi ne hI use na pahicAnA to aura cArA bhI kyA thA? ..... .... kintu do sugrIvoM ko dekhakara candrarazmi ke hRdaya meM bhI zaMkA ho gaI / nakalI sugrIva rAjamahala meM to praveza kara gayA parantu candrarazmi ne use antaHpura meM jAne se roka diyaa| usane dAsa-dAsiyoM aura rakSakoM ko spaSTa Adeza diyA, 'java taka . asalI-nakalI kA nirNaya na ho jAya, kisI bhI sugrIva ko antaHpura meM mata jAne do|' .. ..... ............ ....... yuvarAja ke Adeza kA pAlana huA aura nakalI sugrIva kI icchA mana kI mana meM hI raha gaI / rAjamahala meM chalapUrvaka praviSTa hokara bhI vaha tArA ko na pA skaa| prAtaH caudaha akSohiNI senA ekatra huii| donoM sugrIva khaDe the| sabhI bhramita ho gye| kauna asalI hai aura kauna nakalI.. nirNaya na ho sakA / sugrIva ke putra aMgada aura jayAnanda' bhI na pahacAna ske| - se kara diyA / kSubhita hokara sAhasagati kSudra himAlaya meM jAkara vidyA .: siddha karane lgaa| usane nizcaya kara liyA thA 'vala se yA chala se maiM ... tArA ko avazya prApta kruuNgaa|' . . (triSaSTi zalAkA 72 - gujarAtI anuvAda pRSTha 21-22) aba vaha pratAraNI (icchAnusAra rUpa banAne vAlI) vidyA siddha * karake kiSkiMdhA AyA aura asalI sugrIva kI anupasthiti meM sugrIva kA rUpa banAkara rAjamahala meM praveza kara gayA / . -sampAdaka 1. rAnI tArA se sugrIva ke aMgada aura jayAnanda nAma ke do parAkramI putra hue| (dekhie triSaSTi zalAkA 72 -gujarAtI anuvAda, pRSTha 22) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sabhI bhramita the| ataH senA do bhAgoM meM ba~Ta gaI / sAta akSohiNI asalI sugrIva kI ora aura sAta akSohiNI nakalI kI trph| bhayaMkara yuddha huaa| senA kucha to kaTa marI aura kucha vihvala hokara yuddha-kSetra hI chor3a gii| anya subhaToM ke abhAva meM donoM vIra mallayuddha karane lge| nakalI ne asalI ko mAra-pITakara bhagA diyaa| vijayI nakalI sugrIva punaH rAjamahala meM jA pahuMcA aura parAjita . asalI sugrIva nagara ke vAhara / ___ asalI sugrIva ne apanI sahAyatA ke lie pavanaputra hanumAna ko bulaayaa| pavanaputra ke samakSa donoM meM punaH malla yuddha huA parantu hanumAna bhI asalI-nakalI kA bheda na kara sakA aura taTastha darzaka kI bhaoNti khar3A rahA / abakI bAra to nakalI ne asalI ko ruI kI taraha dhunaka diyaa| prANa bacAkara bhAgA asalI sugrIva to sIdhA nagara se vAhara Akara hI rukA / usakA sAhasa javAba de gayA thaa| ____ aMjanIsuta hanumAna bhI nirupAya hokara cale gaye / sugrIva nirAzAnada meM DUba gyaa| vaha vicAra karane lagA-'aisI kaThina paristhiti meM kisakI sahAyatA lUM ? rAvaNa kI? nahIM, vaha to parastrI laMpaTa hai donoM ko mArakara tArA ko balAt le jaaygaa| pAtAlalaMkApati khara kI ? - vaha to lakSmaNa ne mAra DAlA / to rAma kI hI sahAyatA lU~ ? ve bhI strI viyoga se duHkhI hai aura maiM bhI ! merI pIr3A ko jitanI acchI taraha ve samajheMge dUsarA koI nhiiN|' nirNaya karake usane apanA dUta pAtAla laMkA meM bhejA / dUta ke mukha se saba kucha sunakara virAdha ne uttara diyA, Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI sugrIva | 293 --dUta ! turanta sugrIva rAjA ko yahA~ bhejo / zrIrAma lakSmaNa jaise pratApI puruSoM ke darzana sulabha nahIM hote / ve dayAlu aura paropakArI haiM / kiSkiMdhAnareza kI vyathA avazya dUra kara deMge / abhivAdana karake dUta vahA~ se calA aura sugrIva ke pAsa Akara sampUrNa samAcAra kaha sunAyA / DUbate ko tinake kA sahArA hI bahuta hotA hai jisameM to rAmalakSmaNa jaise tejasvI puruSoM kA Azraya / daur3a par3A sugrIva aura sIdhA pAtAla laMkA jA pahu~cA / virAdha use rAma ke pAsa le gayA aura bolA -prabho ! ye kiSkiMdhAnareza sugrIva haiN| inakA kaSTa dUra kIjie / rAma ke caraNoM meM nata hokara sugrIva ne apanI sampUrNa kathA kaha sunAI aura anta meM volA --yadyapi Apako mujha jaise asamartha kI sahAyatA kI koI AvazyakatA nahIM hai parantu maiM Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki sItAjI kI khoja meM koI kasara nahIM choDUMgA / varavasa hI rAma ke mukha para muskarAhaTa A gii| unhoMne sugrIva ko AzvAsana diyA - kiSkiMdhAnareza ! hama svayaM tumhAre sAtha calakara isa rahasya se paradA uThA deNge| tumheM tumhArI patnI aura rAjya vApisa mila jaayegaa| sugrIva ke sAtha rAma kiSkiMdhApurI kI ora calane ko tatpara hue| virAdha ne bhI sAtha calane kA Agraha kiyA to use samajhA-bujhAkara gahIM roka diyA / kiSkiMdhA pahu~cakara rAma nagarI ke bAhara ruka gaye / unake Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | jaina kazamaHlA (rAma-kathA) nirdezAnusAra asalI sugrIva ne punaH tAla ThokI aura asalI-nakalI meM mallayuddha hone lgaa| kucha dera taka to rAma bhI saMzaya meM rahe ki asalI kauna hai aura nakalI kauna ? kintu unheM eka upAya sUjha gyaa| unhoMne vajrAvarta dhanuSa para pratyaMcA car3hAkara dhanuSTaMkAra kara diyaa| dhanuSTaMkAra ke tIna aura tIkSNa ghoSa ko pratAraNI vidyA na saha sakI aura vidyAdhara sAhasagati ke zarIra meM se nikalakara bhAga gii| vidyAdhara apane asalI rUpa meM A gyaa| vizeSa-(1) uttara purANa meM bhI sugrIva rAma-lakSmaNa se bheMTa karane jAtA hai kintu pAtAla laMkA meM nahIM, citrakUTa vana meM aura akelA nahI varan hanumAna ke sAtha / yahIM vaha apanA aura hanumAna kA paricaya detA hai / saMkSipta kathAnaka isa prakAra hai :. citrakUTa vana meM rAma-lakSmaNa sItA ko vApisa lAne kA upAya soca hI rahe the ki umI samaya do vidyAdhara unase milane Aye / rAma ne unakA paricaya pUchA to sugrIva kahane lagA vijayArddha parvata kI dakSiNa zreNI meM kilakila nAma kA nagara hai| usameM prasiddha vidyAdhara rAjA balIndra rAjya karatA thaa| usakI priyaMgusundarI rAnI se vAlI aura sugrIva do putra hue| vAlI merA baDA bhAI hai aura merA nAma sugrIva hai| pitA ne rAjya tyAga kiyA to vAlI ko rAjya milA aura mujhe yuvarAja pada / lobha ke vazIbhUta hokara bar3e bhAI ne mujhe rAjya se bAhara nikAla diyaa| " hanumAna kA paricaya dete hue usane batAyA- yaha merI vagala meM baiThA huA vidyAdhara bhI vidyutkAMtA nagara ke rAjA prabhaMjana kA putra amitavega haiN| isakI mAtA aMjanA devI hai| yaha tInoM prakAra kI vidyAoM kA jJAtA aura parama parAkramI hai| eka vAra vidyAdhara kumAroM kA samudAya apanI-apanI vidyAoM kA pradarzana karane ke lie vijayArddha parvata ke zikhara para gayA / vahA~ para isane Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI mugrIva | 295 rAma ne vidyAdhara ne kahA -are duSTa ! vidyAvala se sabhI ko mohita karake tU parAI strI ko bhogane kI icchA karatA hai / ava apanA dhanupa sa~bhAla / vidyAdhara thara-thara kA~pane lgaa| rAma ke rUpa meM use sAkSAt mRtyu dikhAI de rahI thii| apanA dAhinA. paira to parvata para hI rakhA aura bAyeM paira se sUryamaNDala / / ko chUkara apanA zarIra trasareNu ke samAna banA liyaa| tabhI se saba vidyAdharoM ne isakA nAma aNumAn rakha diyaa| yaha aneka zAstroM meM bhI nipuNa hai| eka bAra maiM sammeta zikhara para vandanA karane gayA / daivayoga se vahA~ nArada muni bhI A gaye / unase maiMne pUchA ki 'mujhe apanA yuvarAja pada milegA yA nhiiN|' unhoMne batAyA ki 'zrI rAmacandra kI patnI sItA kA haraNa laMkApati rAvaNa kara le gayA hai| yadi tuma unakA kArya karoge to tumhArI icchA pUrNa ho jaaygii|' isIlie hama donoM Apake pAsa Aye haiN| (2) yahIM rAma hanumAna ko apanA dUta banAkara laMkA bheja dete haiN| hanumAna ne laMkA meM praveza karate hI pragara mA dhAraNa kara liyA aura usI rUpa meM samasta laMkA meM ghUmakara bhIyAno khoja nikaalaa| vAnara rUpa rakhakara, sItA ke sAmane pragaTa yama kI mudikA dikhAkara unakA sandeza diyA aura sItA ko ATALE lauTa aaye| noTa-yahA~ devaramaNa udyAna ko ujAr3ane, akSakugAra badha, se bheMTa, rAvaNa kI rAjasabhA meM jAnA, indrajita dvArA nAgapA M ur jAnA, rAvaNa kA mukuTa bhaMga Adi kisI bhI ghaTanA yA utaraNamA hA~, rAvaNa-patnI mandodarI kI sItA se bheMTa kA varNana yAyamAdAyI Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) dhanuSa para vANa car3hAyA zrIrAma ne aura zara-saMdhAna kara diyA / eka hI vANa se sAhasagati prANahIna hokara gira pdd'aa| kiSkidhA kI janatA, rAnI tArA aura yuvarAja candrarazmi ko isa saMzayAtmaka sthiti se chuTakArA milaa| kA caritra dUsare DhaMga se dikhAyA gayA hai / vaha sItA ko usake satItva - para dRr3ha rahane kI preraNA detI hai; rAvaNa ke : sAtha bhoga karane kI nhiiN| (vistAra ke lie dekhie-'sItA para upasarga'-kA pAda TippaNa ! maMjarikA nAma kI dUtI ne avazya sItA ko rAvaNa meM anurakta karane kA prayAsa kiyA thA / ) hanumAna se sItA kA samAcAra pAkara rAma ne unheM senApati vanAyA aura sugrIva ko yuvarAja / isake bAda aMgada Adi kI sammati se hanumAna ko punaH dUta vanAkara bhejA gyaa| taba ve vibhISaNa se mile / vibhISaNa unheM sAtha lekara rAvaNa kI rAjasabhA meM gayA, vahA~ vArtAlApa kA kucha bhI phala na nikalA to vApisa lauTa aaye| unhoMne rAmacandrajI ko Akara batA diyA ki rAvaNa se yuddha anivArya hai| . rAma cAturmAsa (varSAvAsa) karane vahIM Tika gaye / (3) isI samaya citrakUTa vana meM kiSkiMdhA nareza vAlI ke dUta ne Akara rAma se kahA-'yadi Apa sItA ko vApisa cAhate haiM to sugrIva hanumAna Adi ko sevA meM na rkheN| hamAre mahArAja vAlI akele hI ApakA manoratha pUrA kara deNge|' kintu rAma ne use pratyuttara diyA-yadi vAlI kI yahI icchA hai, , to vaha apane sarvazreSThaM hAthI mahAmedha ko mujhe samarpita kare aura merA anuyAyI banakara laMkA cle| isI para bAta Age bar3ha gaI aura lakSmaNa ne yuddha meM vAlI ko mAra ddaalaa| (zloka 464) sugrIva ko apanA pada mila gyaa| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI sugrIva | 297 saMgrIva ne vinata hokara zrIrAma se apanI teraha kanyAe~ grahaNa karane kI prArthanA kii| kintu rAma ne uttara diyA - . - . noTa-isa prakAra uttara purANa ke anusAra vAlI kA vadha lakSmaNa ke dvArA huaa| bAlI sugrIva kA sahodara hI thaa| nakalI sugrIva arthAt vidyAdhara sAhasagati kA koI ullekha nahIM hai| -sampAdaka vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra sugrIva. kA patA kavandha rAkSasa - batAtA hai / ghaTanA yaha hai ........... - (1) vana meM sItA kI khoja karate hue donoM raghuvaMzI vIra pazcima dizA kI ora cle| vahA~ eka rAkSasa dikhAI par3A / vaha kavandha (dhar3a mAtra) thaa| usakA muMha usake peTa meM hI banA huA thaa| usakI bhujAe~ bahuta lambI thiiN| ... . - kaMvandha donoM bhAiyoM para jhpttaa| donoM ne talavAra se usakI . bhujAe~ kATa dii| taba usane pUchA-'vIro ! tuma kauna ho aura kisa abhiprAya se vana meM bhaTaka rahe ho ?' lakSmaNa ne apanA paricaya dekara use.. sItAharaNa kA samAcAra batA diyaa| . rAkSasa kabandha ne apanA paricaya diyA--pahale maiM bar3A parAkramI aura balI thA / logoM ko bhayabhIta karane ke lie maiM apanA rUpa rAkSasa... kA-sA banA liyA karatA thaa| eka bAra mere utpAta se kupita hokara sthUlazirA RSi ne mujhe rAkSasa rUpa meM hI rahane kA zApa de diyaa| merI kupravRtti aura bhI bar3ha gaI / maiMne tapasyA karake brahmAjI se dIrghajIvI hone kA varadAna prApta kara liyA / - ahaMkAravaza maiMne devarAja indra para : AkramaNa kara diyaa| unake vajra prahAra se merA sira aura jAMghe mere "zarIra meM hI ghusa gaI / tava merI prArthanA para unhoMne merA muha peTa meM hI banA diyaa| ava Apane merI bhujA kATakara mujhe zApa se mukta kara diyA hai| jaldI se merA antima saMskAra kara diijie| isase mujhe merA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -vAnararAja ! tuma punaH rAjA bana gye| sampUrNa prajA ko harSa . huA / yahI bahuta hai| lupta vizeSa jJAna punaH prApta ho jAyagA aura maiM Apako aise mitra kA patA dUMgA jo sItAjI ko prApta karane meM ApakA sahAyaka hogaa| rAma-lakSmaNa ne usakI mRta-deha kA agni-saMskAra kiyaa| usI samaya divya teja dhAraNa kiye hue kavandha pragaTa huA aura usane sugrIva . kA patA btaayaa| (araNyakANDa) (2) yahIM zavarI bhIlanI kI prasiddha kathA hai| zavarI pampAsarovara ke pazcima taTa para Azrama banAkara rahatI thii| usane donoM bhAiyoM kA satkAra kiyA aura divya loka kI prApti kii| (araNyakANDa) (3) pampAsarovara ke samIpa hI RSyamUka parvata para sugrIva rahatA thaa| donoM raghuvaMzI bhAiyoM ko bhaTakate dekhakara hanumAnajI (hanumAna yahA~ sugrIva ke mantrI batAye gaye haiM) ko bhejaa| hanumAna ke prayAsa se hI rAmasugrIva kI mitratA huii| (kiSkidhAkANDa) (4) vAlI aura sugrIva kI zatrutA kI ghaTanA kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai| sugrIva rAma ko apanI kathA sunAtA huA kahatA hai pitA kI mRtyu ke bAda bar3e bhAI bAlI ko rAjyapada aura mujhe (sugrIva ko) yuvarAja pada milaa| usa samaya mAyAvI nAma kA eka valavAna dAnava thA / eka rAta usane Akara lalakArA / maiM aura bar3e bhAI vAlI bAhara nikle| bar3e bhAI ko dekhakara vaha dAnava bhAgA aura eka guphA meM ghusa gyaa| hama donoM bhI unakA pIchA karate hue vahA~ jA phuNce| taba bar3e bhAI mujhe vAhara biThAkara usa dAnava ko mArane ke lie guphA meM ghusa gaye / eka varSa se adhika samaya bIta gyaa| maiM paharedAra vanA guphA ke dvAra para baiThA rahA / tava ekAeka guphA meM se rakta kI dhAra niklii| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakalI sugrIva | 266 --Apake svAgata meM maiM kyA karUM? - sugrIva ne punaH puuchaa| -kucha nahIM vAnarendra ! sItA kI khoja ke atirikta mujhe aura kucha nahIM caahie| . . maiMne samajhA ki usa dAnava ne vAlI ko mAra DAlA hai| isalie guphAdvAra para bhArI patthara rakhakara kiSkidhA lauTa AyA aura rAjya karane lgaa| . parantu sthiti viparIta thI / mRtyu bAlI kI nahIM, usa dAnava kI aura usake samasta parivAra kI huI thii| kucha dinoM bAda agraja Aye / unhoMne samajhA ki rAjyalipsA ke kAraNa maiMne kandarA kA dvAra banda karake unheM mAra DAlane kI ceSTA kI thii| isI bhrAnta dhAraNA ke kAraNa unhoMne kupita hokara mujhe nikAla diyA aura merI patnI rukmAbhA bhI chIna lii| . maiM nirAza hokara isa RSyamUka parvata para calA AyA kyoMki mataMga RSi ke zApa se vAlI yahA~ nahIM A sktaa| [kiSkidhAkANDa] - (5) yahA~ bhI vAlI ke bala kA varNana karate hue batAyA gayA hai. ki vaha pUrva-pazcima-uttara-dakSiNa samudra paryanta pRthvI para pratidina ghUma AtA hai aura thakatA nhiiN| [kiSkidhAkANDa] .. (6) bAlI ke putra kA nAma aMgada hai aura sugrIva ne apane siMhAsanArohaNa ke bAda use hI apanA yuvarAja bnaayaa| [kiSkidhAkANDa] (7) vAlI kA vadha zrIrAma ne chipakara apane tIra se kiyA / : . 1 [kiSkriyAkANDa] yahA~ vAlI aura sugrIva kA yuddha dikhAyA gayA hai| sAhasagati vidyAdhara kA koI ullekha nahIM hai| -sampAdaka (8) vAlI aura sugrIva donoM ke pitA kA nAma RkSarAja batAyA. [kiSkiyAkANDa] Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) zrIrAma to nagarI ke bAhara udyAna meM hI Thahara gaye aura unakI AjJA lekara sugrIva ne nagara meM praveza kiyA / apane rAjA ke svAgata meM prajAjanoM ne bar3A utsava kiyA / - tripaSTi zalAkA 716 - uttara purANa parva 68 zloka 266-336 tathA 363-465 (6) sugrIva aura bAlI kA yuddha eka bAra hanumAna ke samakSa bhI huA thA kintu hanumAna sugrIva ko bacA na sake / isakA eka anya kAraNa diyA gayA hai -- aneka devatAoM se varadAna pAkara bAlyAvasthA meM hanumAna uddaNDa ho gaye / ve nirbhaya hokara muniyoM ke AzramoM meM upadrava karane lage / 1 usa para bhRgu aura aMGgirAvaMzIya muniyoM ne kupita hokara inheM zApa diyA 'are vAnara ! jisa bala ke ghamaNDa se tU hama logoM ko pIr3ita karatA hai use bhUla jAyagA aura taba taka bhUlA rahegA jaba taka ki koI tujhe tere vala kA smaraNa nahIM karAyegA / ' isa kAraNa hanumAnajI apanA bala bhUla gaye aura sugrIva kI buddhi vAlI ke bhaya se bhramita ho gayI thI isalie vaha inheM inake vala kA smaraNa na karA sakA / Age java samudra lAMghakara laMkA jAne aura sItA kI khoja-khabara lAne kA prasaMga AyA taba RkSarAja vRddha jAmbavAna ne inheM inake vala kA smaraNa karAyA taba inheM apane bala kI smRti ho AI aura ye sAgarasaMtaraNa kara sake / [ vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa ] yahI saba varNana tulasI ke rAmacaritamAnasa meM bhI haiM / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA para upasarga pAtAla laMkA se bhAga kara candranakhA apane putra sunda ke sAtha laMkApUrI meM jA paha~cI / anta:pura meM bhAI rAvaNa ke samakSa vahana candranakhA phUTa-phUTakara rone lgii| kAphI dera taka dhairya baMdhAne ke bAda cupa huI aura apane zoka kA kAraNa batAyA -bhAI ! mere pati, putra, donoM devaroM (trizirA aura dUSaNa) ko caudaha kulIna sAmantoM sahita lakSmaNa ne mAra girAyA hai| usane pAtAla laMkA kA rAjya virAdha ko de diyA aura mujhe apane putra sunda ke sAtha vahA~ se prANa vacAkara bhAga AnA pdd'aa| rAvaNa ne AzvAsana diyA ---bahana ! tumhAre pati aura putra ke hatyAre ko zIghra hI mAra girAU~gA / zoka mata kro| candranakhA Azvasta ho gii| XXX sItA kA AkarpaNa rAvaNa ke zarIra ko dAvAnala kI bhA~ti jalA rahA thaa| use na rAta ko nIMda thI, na dina ko caina / paTarAnI usakI aisA dazA dekhakara cintita ho gaI / mandodarI se jaba na rahA gayA to eka rAta ko pati ke zayana kakSa meM jA phuNcii| dekhA-laMkeza Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vecainI se idhara-udhara karavaTeM badala rahA hai aura dIrgha nizvAsa chor3a rahA hai| vihvala hokara mandodarI ne pUchA -svAmI ! isa taraha karavaTeM kaba taka vadalate raheMge ? -aura kara bhI kyA sakatA hU~? -rAvaNa ne pratiprazna kara diyaa| -vahana candranakhA vidhavA ho gaI, pAtAla laMkA kA rAjya calA gayA aura trikhaNDa vijayI laMkeza muMha chipAye par3A hai| kyA yaha Apako zobhA detA hai ? abhimAnI rAvaNa aise zabdoM ko sunakara bhar3aka gayA hotA lekina Aja vaha kAmadeva ke adhIna ho cUkA thaa| usako kopAgni kAmavAsanA ne vujhA-sI dI thI / nizvAsa lekara bolA -rAnI ! java tana-mana asvastha ho to samartha bhI asamartha ho jAtA hai| -asamartha aura Apa? -mandodarI ke svara meM vismaya thaa| -asamartha hI nahIM, vivaza bhii| mandodarI ne Aja se pahale dazamukha ke mukha se aise dIna zabda nahIM sune the| vaha pati kA mukha dekhatI raha gii| bar3I kaThinAI se bAla sakI -nAtha ! kyA hai, ApakI vivazatA ? -guru kI sAkSI meM liyA haA yaha niyama 'anaicchatI parastrI ko maiM kabhI nahIM bhogaMgA' mere hAthoM kI hathakar3I aura pA~voM kI ber3I vana gayA hai / merA tana bandhanoM se jaise jakar3a gayA hai| paTarAnI mandodarI samajha gaI ki pati sItA ke viraha meM vyAkula hai| 'samajhAne kA koI asara hogA nahIM, upadeza se kAmAgni aura bhI bhdd'kegii|' vaha cupacApa khar3I raha kara vicAra karane lgii| kintu Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sItA para upasarga | 303 vicAra karane se to kAma nahIM cltaa| utsAha dilAne kA prayAsa karatI huI kahane lagI___-prANeza ! isa prakAra prANa jalAne se kyA hogA? merI ora bhI to dekhie / Apake vinA merA aura kauna hai ? laMkeza ke mukha se Aha nikalI / volA -priye ! mujhe jIvita dekhanA cAhatI ho to tumheM validAna karanA pdd'egaa| -nArI to hotI hI hai balidAna ke lie| Apa AjJA diijie| -AjJA nahIM, kevala icchA hai merii| -pati kI icchA hI patnI ke lie AjJA hai| -tuma kisI taraha sItA ko mere anukUla kara do| vajrapAta sA huA mandodarI para kintu patibhaktA ne mukha para kheda kI rekha nahIM Ane dI / saMyata svara meM volI.. -pati kI jIvana-rakSA ke lie yaha bhI karUMgI, lekina nAtha ! mujhe tanika bhI AzA nahIM ki vaha tila bhara bhI ddigegii| maiM jAnatA hU~ ki vaha atyanta dRr3ha hai kintu sambhavataH tumhAre samajhAne kA kucha prabhAva par3a jAya / 'jaisI svAmI kI icchA'-kahakara mandodarI vahA~ se cala dii| dUsare dina mandodarI devaramaNa udyAna meM sItA ke pAsa gaI aura usase prArthanA kI -sIte ! maiM laMkApati kI paTarAnI mandodarI huuN| laMkeza kI samRddhi vizAla hai aura usakI zakti asIma / maiM tumhArI dAsI banakara rahU~gI / ........ sItA ne vIca meM hI TokA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 | jana kathAmAlA (rAma-kathA) -Apa kahanA kyA cAhatI haiM ? vyartha ke vAgjAla se koI lAbha nahIM, sIdhI-sAdI vAta kahie / ___-to satI ziromaNi ! sIdhI sI bAta itanI hai ki tuma laMkeza ko svIkAra kara lo| ___-Apa ! Apa satI hokara aisI bAta kaha rahI haiM ? -sItA ne vismita hokara puuchaa| '-nArI kI vyathA nArI hI jAnatI hai| pati kI jIvana rakSA ke lie adhikAra to kyA vaha tana kA tyAga bhI kara detI hai| -mandodarI ke svara meM vivazatA thii| -to karie apane pati kI jIvana rakSA / -kintu laMkeza ke prANa to tumhArI eka 'hA~' para nirbhara haiN| --to Apa laMkeza kI dUtI vanakara mujhe dharma se DigAne AI haiN| eka satI kA dUsarI satI ko baragalAnA, ApakA yaha prayAsa anUThA hai !-sItA ke svara meM vyaMgya ubhara AyA thaa| pati ke hita ke lie ..." - khUba pati kA hita kara rahI haiM, Apa ! acchI hai ApakI pati- - bhakti aura pAtivrata dharma jo usako narka kI Aga meM dhakele de rahI / haiN| dharma-viruddha AcaraNa karake pati-sevA aura usakI maMgala-kAmanA kA DhoMga paTarAnIjI Apa khUba nibhA rahI haiN| ___mandodarI sItA kI isa yuktiyukta bAta kA uttara na de skii| -- sItA hI Age kaTu svara meM bolI -kuTinI kA kArya kara rahI haiM Apa ! ApakA to mukha dekhanA bhI pApa hai / vAta karane kI to vAta hI kyA ? yA to Apa yahA~ se calI jAiye aura yA mujhe kahIM aura bhijavA diijie| , nirAza mandodarI satI kI pratAraNA mukha nIcA kiye sunatI rhii| sItA hI zrApa sA dete hue kahane lagI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA para upasarga | 305 .' -Aja Apane satIdharma ko kalaMkita kara diyA hai / java Apa jaisI satI mohAndhakAra meM grasita hokara apanI maryAdA aura dharma kA marma bhUlA baiThI to aba laMkA aura laMkeza kA vinAza avazyambhAvI hai| ise koI nahIM roka sktaa| satI ke zabdoM ko sunakara mandodarI kAMpa gii| vaha pazcAttApa kI agni meM jalatI huI uThI aura vApisa cala dii| ___mandodarI gaI to laMkeza A gyaa| usakI AjJA se dAsiyoM ne, sItA ko balAta puSpaka vimAna meM biThA diyaa| rAvaNa AkAza mArga se calA aura laMkA kI samRddhi dikhAne lgaa| vaha apanI samRddhi aura zakti kA vakhAna kara rahA thA kintu sItA jaise kucha suna hI nahIM raho thI / buta banI baiThI rahI-hRdaya meM zrIrAma ke caraNoM kA dhyAna karatI java rAvaNa ne dekhA ki usakI bAtoM kA sItA para koI prabhAva nahIM ho rahA hai to use deva-ramaNa udyAna ke azoka vana meM utArakara calA aayaa| ___sItA jaba samajhAne se nahIM mAnI to rAvaNa ne vidyAvala kA sahArA liyaa| rAtri ke andhakAra meM sItA para aneka prakAra ke upasarga hone lge| vidyAe~ aneka vikarAla rUpa dhAraNa karake use DarAtI rahIM-kabhI sarpa kA rUpa dhAraNa karake to kabhI siMha kA / kintu satI mahAmantra navakAra kA jApa karatI rhii| isa mantra ke acintya prabhAva se koI vidyA use chU na skii| dUra se hI bhUta-preta-pizAca-vaitAla apane bhayaMkara rUpa dikhAte rahe kintu usake pAsa Ane kA sAhasa na / kara ske| , . .kAlarAtri ke samAna mahA bhayaMkara a~dherA prAtaHkAlIna sUrya kiraNoM ke prabhAva se chaMTa gyaa| upasarga samApta hue| satI aba bhI paMcaparameSThI ke dhyAna meM lIna thii| ... . Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ina bhayaMkara upasargoM aura AvAjoM kA rahasya mantrI vibhISaNa ko jJAta huA to prAtaH hI sItA ke pAsa Akara pUchA. -devi ! Apa kauna haiM aura yahA~ kaise A gaIM ? maiM para-strI kA sahodara hU~-nirbhaya hokara mujhe saba kucha spaSTa btaao| sahodara zabda sunakara jAnakI Azvasta huI aura kahane lagI -maiM janaka rAjA kI putrI jAnakI hU~ aura laMkApati mujhe uThA__ kara le AyA hai| -pUrA paricaya vatAo bhadra ! -vibhISaNa ne Agraha kiyaa| . sotA ne batAyA -maiM mithilApati rAjA janaka kI putrI hU~ aura vidyAdhara . bhAmaNDala mere bhAI haiM / dazaratha putra rAma mere pati haiN| -kyA kahA ? dazaratha putra rAma ! -vibhISaNa ne cauMka kara bIca - meM hI pUchA / vaha to dazaratha ko apane vicAra se mAra hI AyA thA. phira yaha putra kahA~ se A gayA ? vaha cakita thaa| -hA~ ayodhyApati sUryavaMzI mahArAja dazaratha kI maiM putravadhU huuN| cintita ho gayA vibhISaNa / apanI cintA chipAkara bolA--Age vatAo sundarI, phira kyA huA? sItA batAne lagI -maiM apane pati aura devara ke sAtha daNDakavana meM aaii| vahA~ anajAne meM hI devara ke hAthoM eka tapasvI kI hatyA ho gaI / ve pazcAttApa kara hI rahe the ki eka strI vahA~ Akara unase kAmayAcanA karane lgii| java mere pati aura unake anuja ne usakI kAmayAcanA ThukarA dI to vahuta bar3I senA lekara eka rAjA una para car3ha aayaa| anuja lakSmaNa to usase yuddha karane cale gaye aura pati mere pAsa hI. baiThe the / itane meM mujhe apane devara kA siMhanAda (sahAyatA ke lie Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA para upasarga | 307 pukAra) sunAI diyaa| maiMne pati ko usakI sahAyatA ke lie bheja diyA / basa mujhe akelI dekhakara laMkApati yahA~ uThA laayaa| sItA ne apanI bAta samApta kara dii| cintita hokara vibhIpaNa uThane lagA to sItA ne kahA -parastrI-sahodara vinA eka zabda bhI kahe uTha kara calA jA rahA hai ! vibhISaNa ko jaise sthiti kA bhAna huaa| use apanI upekSA para lajjA AI / volA-- -cintA mata karo jAnakI ! tumhAre vacAva kA koI na koI upAya nikala hI aavegaa| --Aja kI rAtri hI bar3I bhayaMkara thI, Age na jAne kyA hogA? -sItA ne AzaMkA vyakta kii| -hogA kucha nahIM / rAvaNa yaha indrajAla bhale hI dikhA le kintu valAtkAra nahIM kara sktaa| -kyoM ? -usane svarNatuMga parvata para kevalI 'anantavIrya ke samakSa yaha pratijJA lI hai ki 'nahIM icchatI parastrI ke sAtha kabhI ramaNa nahIM kruuNgaa|' ataH tumhAre zIla ko koI khatarA nhiiN| -rAvaNa apanI pratijJA tor3a bhI sakatA hai ? -asambhava ! vaha apanI pratijJA kA pAlana prANa dekara bhI kregaa| vibhISaNa kI bAtoM se sItA Azvasta ho gaI / usako vizvAsa ho gayA ki usake zIla kI rakSA svayaM rAvaNa kI pratijJA kregii| AvazyakatA hai dRr3ha rahane kI aura sumeru ke samAna acala to vaha thI hii| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sItA ke pAsa se uThakara vibhISaNa sIdhA rAvaNa ke pAsa pahu~cA / usako namaskAra karake kahane lagA - tAta ! yaha kyA adharma kara diyA Apane ? Apake isa kArya se hamArA kula kalaMkita ho jAyagA / turanta sItA ko rAma-lakSmaNa ke pAsa chor3a Ao / - sItA ko chor3a AU~ ? isa kArya se kula kalaMkita ho jAyagA ? kyA kAyaratA kI vAta kara rahe ho, vibhISaNa ! - rAvaNa ne darpapUrNa svara meM uttara diyA / - durladhyapura vijaya ke samaya nalakUvara kI patnI uparambhA kA vizeSa - uttara purANa meM sItA para upasarga tathA vibhISaNa se usakI bheMTa kA koI ullekha nahIM hai / mandodarI kA rAvaNa ke sAtha Ane kA ullekha hai | yahA~ mandodarI kA dUsarA hI rUpa citrita kiyA gayA hai / jaba rAvaNa sItA para kupita hotA hai to vaha kahatI hai - he svAmI ! satiyoM kA tiraskAra karane se ApakI samasta vidyAe~ naSTa ho jAyeMgI / Apa pakSarahita (paMkhahIna) pakSI ke samAna ho jAyeMge / isalie Apa sItA ko chor3a dIjie (zloka 342-345) / rAvaNa ke cale jAne ke bAda usake hRdaya meM mAtRtva bhAva jAgrata ho jAtA hai / vaha kahatI hai - he kamalanetre ! tU merI putrI hI jAna par3atI hai ( zloka 351 ) | yaha vidyAdharoM kA svAmI (rAvaNa) tujhe patnI banAnA cAhatA hai / parantu he putrI ! tU mara jAnA kintu usakI icchA pUrI mata karanA (zloka 352) / sItA ko bhI aisA mahasUsa huA mAno usakI mAtA hI mila gaI ho usake netroM meM AMsU bhara Aye (zloka 355) / he putrI ! tU AhAra grahaNa kara kyoMki zarIra kA sAdhana bhojana hI hai (zloka 357) / yadi tujhe apane pati zrIrAma ke darzana na ho sakeM to ghora tapazvaraNa karanA (zloka 356 ) | Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA para upasarga | 306 - vRttAnta yAda kIjie / Apane mujhe kaisA phaTakArA thA ? - vibhISaNa ne rAvaNa ko pichalI ghaTanA yAda dilAne kA prayAsa kiyA / - vaha yuddhasthala thA / taba aura aba kI merI zakti meM jamIna AsamAna kA antara hai / - kyA zakti prApta hone ke vAda adharma dharma ho jAtA hai ? - vibhISaNa ke svara meM kucha vyaMga kA puTa A gayA / bhar3aka uThA laMkeza | uttejita hokara bolA-- - tuma dekhanA sItA mere anukUla ho jAyagI aura rAma-lakSmaNa ko maiM mAra DAlUMgA / vibhISaNa ne bAta bar3hAnA ThIka nahIM smjhaa| vaha namaskAra karake isa prakAra mandodarI kA uttara purANa meM dUsarA hI rUpa dikhAyA gayA hai / vAlmIki rAmAyaNa meM sItA para eka aura bhayaMkara upasarga dikhAyA gayA hai java zrIrAma kI senA ne samudra para pula banA liyA tathA rAvaNa kA manovala kucha kSINa ho gayA / usane eka anya mAyAvI rAkSasa vidyujjihva ( yaha zUrpaNakhA kA pati nahIM thA, koI anya mAyAvI rAkSasa thA; kyoMki zUrpaNakhA kA pati to varuNa yuddha se pahale hI rAvaNa dvArA mArA jA cukA thA) kI sahAyatA se sItAjI ko rAma kA kaTA huA sira ( yaha sira mAyAmayI yA asalI nahIM) dikhAyA / sItAjI use dekhakara rone lagI / rAvaNa apanI vijaya ke gItaM gAne lagA / usI mamaya eka rAkSasa kI prArthanA para vaha vahA~ se calA gayA / tava saramA nAma kI rAkSasI ( vibhISaNa kI patnI) ne use saccAI batAkara AzvAsana diyA / usake AzvAsana se sItA kA zoka kama huA / ( yuddhakANDa) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) apane nivAsa para calA AyA aura anya mantriyoM ko bulAkara kahane lagA -mantriyo ! isa samaya dazamukha to kAmAndha ho gayA hai| sItA ke kAraNa vipatti Ane hI vAlI hai| kyA kiyA jAya ? mantriyoM ne uttara diyA -hama to nAma ke mantrI haiN| vAstavika mantrI to Apa haiN| Apa kI jaisI AjJA ho, hama loga vaisA hI karane ko taiyAra haiN| vibhISaNa ne khUba soca-vicAra kara laMkA ke kile para yantra Adi lagavA die / sabhI bhaviSya kI cintA meM magna ho gye| -triSaSTi zalAkA 76 --uttara purANa parva 68 zloka 340-362 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA kI khoja rAma sItA ke viraha meM vyAkulaM the aura sugrIva sukha meM magna / rAma kI kRpA se use kiSkidhA kA rAjya punaH prApta huA aura vaha rAma ko hI bhUla gayA / rAma ke pAsa lakSmaNa bhI A cuke the| unakA duHkha unheM zUla kI bhA~ti cubhatA, sugrIva kI upekSA para krodha bhI AtA lekina mana masosakara raha jAte / bhAI kI AjJA pAye binA ve kucha nahIM karanA cAhate the| eka dina rAma ne anuja lakSmaNa se kahA -bhAI ! aisA mAlUma hotA hai ki sugrIva apanA vacana bhUla gayA / tuma jarA use yAda dilA aao| lakSmaNa to hRdaya se yahI cAhate the| AjA kI dera thI turanta praNAma karake cala diye / vIra lakSmaNa kI mukha-mudrA bhayaMkara thI, netra lAla the aura hoTha phar3aka rahe the| __ rAjamahala ke dvArapAla unake isa bhayaMkara rUpa ko dekhakara kA~pa utthe| kisI kA sAhasa na huA ki unheM roke / lakSmaNa dhar3adhar3Ate hue mahala meM ghusa gaye / dAsa-dAsiyoM ne unake Agamana kI sUcanA turanta daur3akara sugrIva ko dii| vaha antaHpura se nikalakara vAhara AyA to lakSmaNa ekadama phaTa par3e Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - are vAnara ! kAma nikalate hI kRpAlu rAma ko hI bhUla gayA / abhI mRtyu kA dvAra banda nahIM huA hai / sugrIva thara-thara kA~pane lagA / vaha khar3A na raha sakA, lakSmaNa ke caraNoM meM gira par3A aura bolA ^ -kSamA mahAbhuja ! aparAdhI ko kSamA karo / aneka prakAra se vinaya karake usane lakSmaNa ke kopa ko zAnta kiyA / lakSmaNa ko Age karake lajjA se nIcA mukha kiye apane subhaToM ke sAtha sugrIva turanta rAma ke sammukha AyA aura caraNoM para girakara bolA - prabhu ! mere pramAda ko kSamA kiijie| maiM alpabuddhi sukhoM meM DUbakara Apako hI bhUla gayA / nAtha ! Apa svAmI haiM aura maiM sevaka / mujha para prasanna hoM | vizAlahRdaya rAma ne use abhaya diyaa| svAmI kA varad hasta sira para Ate hI sugrIva kA sAhasa lauttaa| usane apane subhaToM ko AjJA dI - -- jAo, saba jagaha sItAjI kI khoja karo / parAkramI aura askhalita gati vAle vegavAna subhaTa sabhI dizAoM kI ora cala diye / rAma se AjJA lekara sugrIva bhI svayaM sItAjI kI khoja meM nikala par3A / anukrama se ghUmate-ghAmate sugrIva kambudvIpa meM AyA / dUra se hI ratnajaTI ne use dekhA to socane lagA - 'aba rAvaNa ne mujhe mArane ke Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sItA kI khoja | 313 lie isa vAnarapati sugrIva' ko bhejA hai|' ina vicAroM meM nimagna vaha staMbhita sA khar3A raha gayA / sugrIva ne bhI use dekha liyA thaa| usake pAsa Akara bolA -ratnajaTI ! tuma mujhe dekhakara bhI khar3e raha gaye / AkAza meM ur3akara mile bhI nahIM / itanA Alasya ho gayA hai tumheM ? -Alasya nahIM mitra ! maiM vidyAhIna ho gayA huuN| -ratnajaTI ne nirAza svara meM kahA / . -kyoM ? kisane kara diyA tumheM vidyAhIna ? -sugrIva ne vismita hokara puuchaa| ( ratnajaTI ne batAyA- . -kyA batAU~ mitra ! acchA karate, burA ho gyaa| eka bAra laMkApati rAvaNa jAnakI ko javardastI vimAna meM viThAkara lie jA rahA thaa| usakI pukAra sunakara maiMne bacAne kA prayAsa kiyA to . dazamukha ne merI sArI vidyAe~ -chIna liiN| ava maiM parakaTe pakSI kI . bhAMti yahA~ apane dina pUre kara rahA huuN| jAnakI kA samAcAra pAkara sugrIva kI A~khoM meM camaka A gii| phira bhI usane pUrNa rUpa se Azvasta hone ke lie pUchA--- -kauna jAnakI ? kyA tuma usase pUrva paricita the ? -hA~ mitra ! maiM use pahale se bhI jAnatA thaa| isake alAvA ___"1 ratnajaTI kI AzaMkA kA kAraNa yaha thA ki sugrIva abhI taka rAvaNa ke adhIna rAjA thaa| . -sampAdaka 2 trigupta aura sugupta do- cAraNa RddhidhArI devoM ko dAna dete samaya * ratnajaTI vidyAdhara ne rAma-lakSmaNa-sItA ko dekhA thaa| dekhie-'pA~ca sau zramaNoM kI bali'] Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vaha vimAna se pukAra kara rahI thI--'hA nAtha rAmacandra ! are vatsa lakSmaNa ! he bhAI bhAmaNDala mujhe bcaao|' isI se mujhe vizvAsa ho gayA ki vaha jAnakI hI thii| prasanna hokara sugrIva bolA -mitra ! tumane merA bar3A upakAra kiyA hai / abhI mere sAtha clo| __yaha kahakara sugrIva use uThAkara rAma ke pAsa le aayaa| rAma usase bAra-bAra sItA kA samAcAra pUchate aura vaha bAra-bAra btaataa| phira bhI rAma kI tRpti nahIM ho rahI thii| viraha vyAkula hRdaya aisA hI hotA hai| rAma ne sugrIva Adi se pUchA-laMkApurI yahA~ se kitanI dUra hai ? subhaToM ne eka svara se uttara diyA-~-pAsa ho yA dUra, kyA antara par3atA hai ? -kyoM? - isalie ki trikhaNDezvara rAvaNa ke sAmane hama saba tinake haiN| usa para vijaya pAnA hamAre lie asambhava hai| -asambhava hai, yA sambhava, tuma loga isakI cintA mata kro| tuma to hameM laMkApurI dikhA do| -nahIM svAmI ! laMkA kI ora A~kha uThAkara dekhanA bhI. mRtyu ko nimantraNa denA hai| -sabhI subhaToM ke svara bhayabhIta the| lakSmaNa se rahA nahIM gyaa| ve bola par3e -kauna hai, yaha rAvaNa ? jisane kaue kI bhAMti anyAyapUrNa yAvaraNa kiyA hai / maiM isakA sira kATakara jamIna para paTaka duuNgaa| jaMbavAna ne vinIta zabdoM meM kahA ~svAmI ! uttejita hone se kyA lAbha ? zAntipUrvaka socavicArakara kArya kIjie / rAvaNa kA vadha baccoM kA khela nahIM hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA kI khoja | 315 -baccoM kA khela nahIM hai to kyA rAvaNa amara hai ? --lakSmaNa ne bhI zAntipUrvaka jaMvavAna se puuchaa| -amara to nahIM hai, kintu usako vahI valavAna mAra sakegA jo koTizilA ko vAe~ hAtha se uThA legaa| -jaMvavAna ne batAyA / kisane vatAyA tumheM yaha saba ? -lakSmaNa ne puuchaa| -eka bAra analavIrya nAma ke jJAnI sAdhu ne mujhe yahI batAyA thA ki jo mahAbhuja koTizilA ko uThA legA vahI rAvaNa ko 'mAra skegaa| ' -kahA~ hai vaha koTizilA ? jaMvavAna lakSmaNa kI icchA ko samajha gaye / unhoMne kahA-- -yadi Apa usa zilA ko uThA leMge to hameM vizvAsa ho jaaygaa| lakSmaNa taiyAra the hii| jaMvavAna AkAza-mArga se unheM koTizilA ke pAsa le gaye / vaha zilA mahAbhuja lakSmaNa ne latA ke samAna uThA lii| usI samaya devoM ne AkAza se 'sAdhu-sAdhu' kahakara unakA abhinandana kiyA aura puSpa vRSTi kii| jaMbavAna unheM lekara vApisa lauTa aaye| unhoMne Akara ghoSaNA kara dI-lakSmaNajI nissandeha rAvaNa ko mAra deNge| isa ghoSaNA se sabhI ko harSa huaa| jaMbavAna ne zrIrAma se prArthanA kI -svAmI ! Apa samartha haiN| rAvaNa ke kAla rUpa lakSmaNa Apake anuja haiM kintu........ -kintu kyA ! -rAma ne puuchaa| __-nIti yaha hai ki pahale dUta bhejanA caahie| yadi zatru samajhAne se na mAne to yuddha anivArya hai hii| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 | jaina kathAmAlA ( rAma kathA ) rAma ne jaMbavAna kI bAta svIkAra kara lI / bole- Apa loga kisI ko bhI dUta banAkara bheja dIjie / jaMtravAna ne phira aitarAja kiyA - kisI ko bhI nahIM, svAmI ! laMkApurI ke lie zaktizAlI aura buddhimAna dUta hI Avazyaka hai / sAdhAraNa puruSa kA kAma nahIM / - kyoM ? ---> -- isalie ki pahale to laMkA meM praveza karanA hI duSkara ! yadi kisI prakAra praveza bhI ho gayA to nikala AnA aura bhI kaThina / laMkApurI ko yama kI dAr3ha samajhie / 'eka bAta aura' - jaMvavAna Age kahane lagerAvaNa kI sabhA meM na calA jAya / vaha - dUta sIdhA abhimAnI pahale vibhISaNa se mile / - vibhISaNa se hI kyoM ? rAma ne pUchA / - vibhISaNa hI rAkSasa kula meM sarvAdhika nItimAna aura sadAcArI puruSa hai / yadi rAvaNa vibhISaNa kI bhI bAta na mAne to turanta lauTa AnA cAhie / laMkA meM rukanA sAkSAta mRtyu ko nimantraNa denA - hogA / jaMvavAna itanA kahakara cupa ho gaye / aba aise yogya dUta kI khoja hone lagI jo buddhimAna, nIti-nipuNa, zaktizAlI aura nirbhaya ho / sugrIva ne sujhAva diyA - 'pavanaMjaya ke putra hanumAna ko bhejA jAya / ' pavanasuta ke nAma para sabhI ekamata ho gaye / sugrIva ne zrIbhUti ke dvArA hanumAna ko bulavAyA / hanumAna ne Akara rAma ko praNAma kiyA / sugrIva ne uThakara . kahA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA ko khoja | 317 -yaha pavanaMjaya ke putra hanumAna mahAparAkramI aura hamAre mitra haiN| sampUrNa vidyAdhara jAti meM inake samAna dUsarA koI vIra nahIM hai| isalie he svAmI ! Apa inheM dUta banAkara bhejie| ____apanI 'laghutA pradarzita karate hue pavanasuta ne vinamra svara meM kahA-- -yahA~ eka se eka subhaTa baiThe haiM-nala, nIla, aMgada, gava, gavAkSa, gavaya, zarabha, gandhamAdana, dvivida, maiMda, jaMbavAna Adi / phira bhI Apane mujhe isa yogya samajhA, merA ahobhAgya ! zrIrAma hanumAna kI vinayazIlatA se prasanna ho gye| unhoMne hanumAna ko pAsa bulAyA aura apanI a~gUThI dekara kahA -aMjanInandana ! tumhArI vinayazIlatA mere kArya ko sampanna karane kI gAraNTI hai / tuma avazya saphala hoge / yaha mudrikA le jAo aura sItA ke samAcAra lAkara mujhe do| -mAtA sItA se bhI koI nizAnI laauuN| -hanumAna ne jijJAsA prakaTa kii| * -vIra ! tumhAre zabda hI vizvAsa dilAne ke lie kAphI haiN| aura phira usake pAsa AbhUSaNa hI kauna-sA hai| eka cUDAmaNi haiyadi vaha svecchA se de to le AnA / ____ 'jo AjJA' kahakara hanumAna calane ko tatpara hue to rAma ne kahA -pavanasuta ! usako merA sandeza yaha kaha denA ki rAma tumhArI ora se gAphila nahIM hai| vaha zIghra hI tumhAre saMkaToM ko dUra kregaa| ___ aura yaha bhI kaha denA pavanakumAra-ki rAma tumhAre viraha meM pIr3ita hai aura rAta-dina tumhArA hI nAma letA hai| kahate-kahate rAma kA kaNTha avaruddha ho gayA aura netra sajala / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___318 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vIra hanumAna ne rAma ko praNAma karake apanI icchA pragaTa kI -svAmI ! jaba taka maiM laMkA se vApisa lauTa, Apa yahIM merI pratIkSA kiijie| rAmadUta hanumAna parikara sahita eka zIghragAmI vimAna meM baiThakara laMkA kI ora cala diye| -triSaSTi zalAkA 76 - vizeSa-vAlmIki rAmAyaNa meM sItA kI khoja meM sugrIva kA jAnA, ratnajaTI vidyAdhara dvArA patA batAnA, lakSmaNa dvArA koTizilA uThAnA Adi ghaTanAoM kA ullekha nahIM hai / kintu sugrIva kA sukha-bhoga meM lIna ho jAnA aura lakSmaNa kI phaTakAra se kartavya ke prati jAgarUka ho jAne kA ullekha hai / sAtha hI rAma hanumAna ko mudrikA dete haiM / hanumAnajI apane sAthI vAnara-bhAluoM ke sAtha jAte haiM / ve vimAna meM baiThakara nahIM jAte / . [vAlmIki rAmAyaNa : kiSkidhAkANDa] Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 7 : upasarga zAnti hanumAna kA zIghragAmI vimAna AkAza mArga se calA jA rahA thaa| mArga meM mahendragiri kA zikhara dikhAI diyaa| vahIM unake nAnA (mAtAmaha) kA nagara thA mahendrapura / nagara para dRSTi par3ate hI hanumAna ko krodha A gyaa| vaha vicAra karane lage-'yaha mere nAnA kA nagara hai| inhoMne hI merI niraparAdhinI mAtA ko ghara se nikAla diyA thaa|' mAtA ke apamAna kI kahAnI ne hanumAna ke rakta ko garamA diyaa| unakI bhUjAe~ phar3aka uThIM / vadalA lene aura sabaka sikhAne kI dRSTi se hanumAna ne kupita hokara raNabherI vajA dii| tru ko AyA jAnakara rAjA mahendra bhauMcakke raha gaye / ve Anana phAnana meM taiyAra hue aura senA lekara nagara se vAhara raNakSetra meM A ddtte| donoM meM yuddha prArambha ho gyaa| eka ora akele hanumAna aura dUsarI tarapha rAjA mahendra, usakA putra prasannakIti aura mahendrapura kI pUrI senaa| hanumAna ne akele hI senA bhaMga kara dii| usake prabala parAkrama ko dekhakara prasannakIrti sammukha aayaa| donoM vIra yuddha karane lge| yuddha karate-karate hanumAna ko vicAra AyA-'maiM vyartha hI rAma ke kArya . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) meM vilamba kara rahA huuN| nikalA thA sItA kI khoja meM jUjha par3A raNa meM / para aba kyA ho sakatA hai ? yaha yuddha to jotanA hI pdd'egaa|' yaha socakara vIra hanumAna ne krodha me zastra prahAra kiyA aura prasannakIrti ke ratha sArathi Adi kA vigraha kara diyaa| prasannakIti ko bA~dha liyA / rAjA mahendra yuddha karane Aye to parAkramI hanumAna ne unakI bhI yahI dazA kii| pitA-putra donoM ko bA~dhakara hanumAna ne vinayapUrvaka kahA -maiM satI aMjanA kA putra hanumAna haiN| Apane merI mAtA ko niraparAdha hI nikAla diyA thA yaha smRti Ate hI mujhe krodha A gayA aura Apase yuddha kara baiThA / Apa mujhe kSamA kreN| ___ yaha kahakara hanumAna ne unake bandhana khola diye| krodha kA Avega utara jAne para vyakti vinamra ho hI jAtA hai / hanumAna bhI vinamra ho gaye the| rAjA mahendra ne unheM gale lagA kara; kahA -maiMne tumhArI vIratA kI carcA to bahata sUnI thI Aja apanI A~khoM se dekha lI / ava ghara calo aura sukha se rho| ___-ghara to maiM nahIM jA skuuNgaa| hanumAna ne vinamra prativAda kiyaa| ___ .-kyA aba bhI tumhArA krodha zAnta nahIM huA ? __ -krodha to zAnta ho gayA, kintu svAmI ke kArya se jA rahA huuN| -kauna svAmI ? kaisA kArya ? - rAjA mahendra ne puuchaa| hanumAna ne apane mAtAmaha ko pUrI bAta kaha sunaaii| rAjA mahendra ne sava kucha sunakara preraNA dI --to tuma zIghra hI z2Ao / tumhArA mArga sukhamaya ho / mAtAmaha kA AzIrvAda lekara hanumAna laMkA kI ora cala pdd'e| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga zAnti | 321. vimAna se hanumAna ne nIce kI ora dRSTi DAlI to do muni kAyotsarga meM lIna dikhAI par3e aura samIpa hI tIna nirdoSa aMga vAlI kumAriyA~ vidyA sAdhana karatI huIM / abhI hanumAna nIce utarane kA , prayAsa kara hI rahe the ki acAnaka dAvAnala jala utthaa| cakita raha. gaye ve / turanta vidyAvala se meghoM ko sRSTi kI aura jala barasAkara' dAvAnala zAnta kara diyaa| unhoMne utarakara dhyAnamagna muniyoM kI vandanA kii| usI samaya tInoM kanyAe~ uThI aura muniyoM kI tIna pradakSiNA dekara namana kiyA / hanumAna ko vahA~ vaiThA dekhakara unase bolI -he paramAhata ! tumane hamArA upasarga TAlakara vahuta acchA. kiyA / hamArI vidyAe~ alpa samaya meM hI siddha ho giiN| . hanumAna ne kanyAoM se pUchA-~bhadra ! Apa kauna haiM ? kanyAoM ne apanA paricaya diyA isa dadhimukha dvIpa meM dadhimukha nagara hai / usakA adhipati gandharvarAja hai aura usakI rAnI hai kusummaalaa| hama tInoM inhIM kI putriyA~ haiM / hamAre sAtha aneka vidyAdhara vivAha karane ko utsuka haiN|' inameM aMgAraka nAma kA vidyAdhara kucha jyAdA hI lAlasAvAna hai| kintu pitAjI svatantra vicAradhArA ke haiN| unhoMne inameM se kisI kI bhI icchA svIkAra nahIM kii| ' eka bAra pitAjI ne eka muni se pUchA-'iMna putriyoM kA pati kauna hogA ?' to munirAja ne batAyA-'jo sAhasagati vidyAdhara kA vadha karegA, vahI inakA pati hogaa|' manirAja ke vacana pramANa mAnakara usa puruSa kI bahata khoja kI gaI kintu usakA kahIM patA nahIM lgaa| usI kA patA lagAne ke lie hamane vidyA siddha karanA prArambha kiyaa| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vidyAdhara aMgAraka ne upasarga karane ke lie yaha dAvAnala prajvalita kiyA thA jise Apane vujhA diyaa| __ApakI sahAyatA se chaha mAsa meM siddha hone vAlI manogAminI vidyA kSaNabhara meM siddha ho gii| ApakA hama para vahuta upakAra hai| isa prakAra kahakara tInoM kanyAe~ cupa ho gii| hanumAna ne pUchA -ava kyA Apa loga yaha jAnanA cAhatI haiM ki sAhasagati vidyAdhara kA hanana kisane kiyA thA ? -avazya ! Apa batA deM to bar3I kRpA hogii| -to suniye-sAhasagati ko mArA thA zrIrAma ne / -kahA~ haiM ve ? hanumAna ne batAyA -isa samaya zrIrAma apane anuja lakSmaNa sahita vAnara-nareza sugrIva kI nagarI kiSkidhA ke vAhara udyAna meM Thahare haiN| pAtAla laMkA kA svAmI virAdha bhI senA sahita unakI sevA meM pravRtta hai| yaha sunakara una tInoM ko bahuta harpa huaa| kahane lagIM-bhadra ! Apa yaha samAcAra pitAjI ko bhI de diijie| -nahIM kumAriyo ! maiM unhIM zrIrAma ke kArya se laMkA jA rahA huuN| -hanumAna ne khaa| tInoM kanyAoM ne yaha samAcAra apane pitA gandharvarAja ko jA sunaayaa| ___ gandharvarAja tInoM putriyoM ke sAtha eka bar3I senA sajAkara rAma se A milaa| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga zAnti | 323 vIra hanumAna kucha samaya taka to muniyoM kI bhakti karate rahe aura phira unheM zraddhApUrvaka namana vandana karake laMkA kI ora cala diye| jaise hI hanumAna laMkA ke pAsa pahu~ce-kAlarAtri ke samAna bhayaMkara zAlikA vidyA ne lalakAra kara kahA -are vAnara ! tU kahA~ jAtA hai ? anAyAsa hI merA bhojana vana gyaa| ___ yaha kaha vidyA ne apanA mukha phAr3a diyA / jyoM-jyoM hanumAna bacane kA prayAsa karate vidyA kA mukha aura bhI vistRta hotA jAtA / antaH meM jaba nikalane kA koI mArga hI na rahA to hanumAna ne hAtha meM gadA lekara usake mukha meM praveza kiyA aura jisa prakAra vAdaloM ko phADakara sUrya nikala AtA hai usI prakAra usake udara se nikala aaye| vidyA parAjita ho gii| usa vidyA ne laMkA ke Asa-pAsa kilA vanA rakhA thaa| vaha hanumAna jI ne apane vidyAvala se kacce ghaDe ke samAna phor3a diyaa| kile kA rakSaka vajramukha yuddha meM pravRtta huA to use bhI unhoMne mAra giraayaa| 1 vAlmIki rAmAyaNa meM bhI hanumAna ke mahendragiri ke zikhara se sAgarasantaraNa ke lie ur3ane kA ullekha hai| [kiSkidhAkANDa] 2 vAlmIki rAmAyaNa meM zAlikA vidyA kI bajAya surasA devI ullekha kiyA gayA hai| deva, gandharva, siddha aura maharSiyoM ne nAga mAtA surasAdevI se kahA-tuma ina rAmadUta hanumAna ke buddhi vala kI parIkSA ke lie inake. mArga meM vighna ddaalo| surasA ne apanA AkAra vizAla. rAkSasI kA-sA banAyA aura hanumAna kA mArga roka diyaa| hanumAnajI ne apanA AkAra aMgaThe ke samAna choTA-sA banAyA aura usake mukha meM praveza karake turanta bAhara nikala aaye| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) vajramukha kI mRtyu se usakI kanyA laMkAsundarI kupita ho gii| use apane vidyAvala kA bahuta abhimAna thaa| vaha vIra hanumAna para vidyAvala se prahAra karane lgii| hanumAnajI ne kucha samaya taka to usakI caturAI dekhI aura phira use parAsta kara diyaa| ___ isa prakAra apane buddhi vala se surasA ko parAjita karake hanumAna Age bar3ha gye| " [sundarakANDa] 3 yahA~ laMkAsundarI kA nAma laMkApurI diyA hai aura use laMkAnagarI kA hI rAkSasI rUpa mAnA hai / vaha hanumAna ko tamAcA (thappar3a) mAratI hai aura hanumAna use muSTikA prahAra se vyathita kara dete haiN| taba vaha hanumAna ko laMkA praveza karane kI anujJA detI hai aura rAkSasoM ke nAza kI AzaMkA pragaTa karatI hai| [sundarakANDa tulasIkRta rAmacaritamAnasa meM surasA ko vuddhi bala se parAsta karake. Age bar3hane para chAyAgrAhI rAkSasI se muThabher3a kA varNana hai / vaha rAkSasI AkAza meM ur3ate hue pakSiyoM Adi kI samudra jala meM giratI chAyA ko hI pakar3a letI thI jisase ve ur3a nahIM pAte the aura samudra meM gira par3ate the| isa prakAra vaha rAkSasI samudrajala meM rahakara hI apanA AhAra prApta kara letI thii| hanumAnajI ne usakA kapaTa jAna liyA aura use mArakara Age bar3ha gye| [tulasI : sundarakANDa, dohA 3] - laMkApurI kA nAma lakinI diyA hai| [tulasI : sundarakANDa, dohA 4] 4 yahA~ sAgara taTa para vAnara-bhAlU hanumAna ko unake bala kI yAda dilAte haiM tabhI hanumAna ko apane vismRta bala kA dhyAna AtA hai aura ve sAgara saMtaraNa ko prastuta hote haiM / vAnara bhAluoM ne yahA~ hanumAna ke vala kA varNana karate hue unakI stuti kI hai| [tulasI evaM vAlmIki rAmAyaNa, kiSkidhAkANDa] Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . upasarga zAnti | 325 laMkAsundarI AzcaryapUrvaka unakI ora dekhane lgii| hanumAna se dRSTi milate hI vaha kAma-pIr3ita ho gii| use eka sAdhu ke vacana smaraNa ho Aye-'tere pitA ko mArane vAlA terA pati hogaa|' yaha vicAra Ate hI vaha vinamra svara meM bolI -he vIra ! pitA kI mRtyu se maiM krodhita hokara tumase yuddha karane lagI thI / tuma jaisA subhaTa merI dRSTi meM koI nahIM aayaa| aba tuma merA pANigrahaNa kro| - -kyoM ? acAnaka hI isa anurAga kA kAraNa ? -hanumAna ne puuchaa| -eka sAdhu ne mujhe yahI batAyA thA ki 'tumhAre pitA ko mArane vAlA hI tumhArA pati hogaa|' hanumAna ne bhI laMkAsundarI kI prArthanA svIkAra kara lI / tava taka sandhyAkAla samApta hokara rAtri prArambha ho gaI thI aura donoM ne rAtri eka sAtha vyatIta kii| -triSaSTi zalAkA 76 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 5: laMkA meM praveza prAtaHkAla laMkAsundarI se madhura zabdoM meM vidA lekara hanumAna ne laMkA meM praveza kiyA / sarvaprathama ve vibhIpaNa ke nivAsa para pahu~ce aura apanA paricaya dekara bole--' - Apa laMkApati rAvaNa ke bhAI haiM / isIlie Apa usase kahakara sItAjI ko vApisa pahu~cavAne kI vyavasthA kIjie / duHkhI svara meM vibhISaNa ne uttara diyA - vIra hanumAna ! maiMne to pahale bhI eka vAra prayAsa kiyA thA kintu vaha mAnA nahIM / apane vala ke mada meM andhA hai / " -- bhadra ! saMsAra meM eka se eka valI maujUda haiN| use isa adharmAcaraNa se vimukha karo anyathA laMkA kA sarvanAza ho jAyagA / -yaha to maiM bhI jAnatA hU~ para karU~ kyA, vivaza hU~ | - eka bAra phira prayAsa kara lo, zAyada saphalatA mila jAya aura rAvaNa kI mRtyu Tala jAya / - hanumAna ne kahA / vibhISaNa ne svIkRtisUcaka sira hilAyA to hanumAna ne use samajhAne kA prayAsa kiyA - - vibhISaNa ! yoM to rAvaNa svayaM samajhadAra hai aura ApakI zubhavRttiyA~ bhI jaga jAhira haiM lekina itanA samajhA denA ki parastrI Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laMkA meM praveza | 327 ke kAraNa puruSa ko isa janma meM duHkha aura apayaza uThAnA par3atA hai tathA mRtyu ke vAda to narakagati kA dvAra khulA hI hai / -~~-avazya hI prayAsa karUMgA ki bhAI ko durgati na ho| yaha kahakara vibhISaNa ne vAta samApta kara dii| vIra hanumAna nirbhaya laMkApurI meM vicaraNa karate hue devaramaNa udyAna ke samIpa Aye / dUra se hI unhoMne dekhA-sItAjI azokavRkSa ke nIce baiThI thiiN| unake rUgve keza kapoloM para ur3a rahe the, hoTha sUkhe, mukha udAsa, vastra malIna, zarIra sUkhakara kA~TA ho gayA thaa| nirantara vahatI azrudhArA se bhUmi gIlI ho gaI thii| usa viraha vithurA satI kI aisI dIna dazA dekhakara hanumAna kI A~kheM bhI bhara aaiiN| unake hRdaya meM vicAra-taraMga uThI-'aho ! yaha sItA mahAsatI hai| isake darzana mAtra se hI tana-mana pavitra ho jAtA hai / aisI suzIla pativratA patnI ke viraha se rAma vyAkula kyoM na hoM ? bar3e bhAgya se aisI satI prApta hotI hai| isakA viraha-dAvAnala avazya rAvaNa ko jalAkara khAka kara degaa|' __yaha socakara hanumAna vidyAvala se adRzya ho gye| unhoMne zrIrAma kI mudrikA sItA ke aMka meM DAla dI / mudrikA dekhate hI sItA ke sUkhe hoMThoM para muskAna khela gaI mAno dvitIyA kA candra vihaMsa gayA ho| utsuka hokara satI idhara-udhara dekhane lgii| kintu koI bhI dikhAI nahIM par3A-sivAya trijaTA Adi rakSikAoM ke| trijaTA ne sItA kI mukha-mudrA dekhakara anumAna lagA liyA ki vaha Aja prasanna hai / dAsI ne apanA kartavya pAlana kiyaa| turanta rAvaNa ko samAcAra pahu~cAyA ki 'Aja pahalI vAra sItA ke mukha para muskarAhaTa AI hai|' rAvaNa ne samajhA ki sItA mujha para anurakta ho gaI hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 328 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) billI ko svapna meM bhI cUhe najara Ate haiM / turanta mandodarI se bolA - devi ! tuma turanta jAkara sItA ko samajhAo / - kyoM ! aisA kyA parivartana ho gayA usa satI meM ? vismita sI mandodarI ne pUchA / - parivartana ? Aja vaha muskarAI hai| vaha rAma ko bhUla gaI aura mere sAtha krIr3A hai / - rAvaNa ke mukha para prasannatA kI lahara A gaI / mujhe aisA lagatA hai ki karane kI icchA kara rahI - ApakA bhrama hai, nAtha ! sumeru hila sakatA hai magara sItA ........ vaha mahAsatI raMca mAtra bhI nahIM hilegI / -- merI manokAmanA pUrI hone vAlI hai to tuma ar3aMgA vana gaI / - nahIM svAmI ! maiM kyoM ar3aMgA banUMgI ? - to turanta jAo aura use apanI caturAI se mere anukUla vanAo / 'jo AjJA' kahakara mandodarI calI aura sIdhI sItA ke samIpa jA pahu~cI / sItA ko lubhAne ke lie manohara vacana kahane lagI - he jAnakI ! tIna khaNDa ke svAmI ke pAsa calo aura use svIkAra karo ! maiM tathA anya patniyA~ dAsI banakara tumhArI sevA kareMgIM / laMkeza tumhAre caraNoM meM apanI sampUrNa Rddhi aura samRddhi nyauchAvara kara degA / mandodarI ke ina zabdoM ko sunakara sItA ke lalATa para bala par3a gaye / vaha kupita hokara bolI --- - are kAmAndha kI dUtI ! tuma phira yahA~ calI AI | rAvaNa - ko svIkAra karane kI to bAta hI kyA ? usakA mukha bhI kauna Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laMkA meM praveza | 326 dekhe| mujhe usase, tumase aura usakI Rddhi-samRddhiyoM se hArdika ghRNA hai| ___ -to kyA trijaTA ne jhUTha bolA thA / tumhAre mukha para muskarAhaTa nahIM AI thI? --AI thI ? kyoM nahIM AvegI ? -sItA ne vyaMgapUrvaka khaa| -laMkeza to samajhe ki unakI icchA pUrNa hone vAlI hai| -avazya pUrI hogI tumhAre pati kI icchA ! vatsa lakSmaNa Ane hI vAle haiN| yamapurI bhejakara usakI sabhI icchAeM pUrNa kara deMge / suno mandodarI ! mere pAsa mere prabhu rAma kA saMketa AyA thA aura yahI rahasya thA merI muskarAhaTa kA / ___mandodarI vismita hokara suna rahI thI aura sItA kahatI jA rahI thI -jAo, jaldI se apane pati ko usakI mRtyu kA samAcAra sunA do, jaldI karo, calI jAo yahA~ se| -sItA cIkha-sI pdd'ii|| sItA ke isa rUpa kI AgA mandodarI ko bilkula na thii| satI ke ina zabdoM ko sunakara usakA hRdaya dhak se raha gayA, A~khoM ke sAmane a~dherA chA gayA, pRthvI dhUmane sI lgii| vaha jAnatI thI ki satI ke vacana mithyA nahIM ho sakate / bar3I kaThinAI se vaha ratha para savAra huI aura rAjamahala kI ora cala dii| mandodarI ke jAne ke pazcAt hanumAna pragaTa hue aura praNAma karake aMjali bA~dhakara vole -he devI ! maiM rAma kA dUta huuN| ApakI khoja karane unakI AjA se yahA~ AyA huuN| mere jAte hI rAma-lakSmaNa laMkA para car3hAI kara deNge| ___ sItA ke netroM meM A~sU bhara aaye| rAma ke dUta ko dekhakara unheM harSa bhI huA aura apanI dazA para vipAda bhI / pUchane lagIM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) -he vIra tuma kauna ho? yaha durladhya samudra kaise pAra kiyA ? . --maiM pavanaMjaya aura aMjanA kA putra hanumAna huuN| AkAza-gAminI vidyA ke sammukha yaha vizAla samudra nadI kI kSINa rekhA ke samAna hai| svAmI kI kRpA se saralatA se pAra ho gayA ? -kahA~ rahate haiM prANanAtha, anuja lakSmaNa ke sAtha ? kaise haiM ve ? hanumAna ne batAyA -prabhu rAma anuja sahita kiSkivApurI meM rahate haiM / he devi ! Apake viraha meM rAta-dina tar3apate haiM aura lakSmaNa to gAya se vichur3e bachar3e (go vatsa) ke samAna nirantara dizAoM ko dekhate rahate haiN| eka kSaNa zoka meM to dUsare hI pala krodha meM tapane lagate haiM / sampUrNa vAnaroM kA svAmI sagrIva, pAtAla laMkApati virAdha, vidyAdharapati bhAmaNDala, mahendra, gandharvarAja Adi unakI sevA karate haiM; parantu unaka mukha para bhINa muskarAhaTa bhI nahIM aatii.| unake hRdaya meM to eka mAtra tumhArA hI dhyAna rahatA hai| sItA A~kha vanda karake hanumAna ke zavda sUna rahI thii| ye zabda nahIM the, amRta kI bUMdeM thiiN| pati kA avicala prema jAnakara satI kA . hRdaya harSa-vibhora ho gyaa| anAyAsa hI mukha se nikala par3A -vanya bhAgya haiM mere, jo mujhe pati kA aisA anupama prema milaa| hanumAnajI ne unakI hIna durvala kAyA dekhakara samajha liyA ki devi ne bhojana Adi kA tyAga kara rakhA hai| unhoMne cahuta Agraha kiyA to pati-viyoga ke 21veM dina sItA ne bhojana kiyaa| sItAjI ne apanA smRti cihna dekara kahA -vIra ! pramANasvarUpa merA cUDAmaNi le jaao| prabhU rAma se itanA hI kaha denA ki darzana dekara zIghra hI mere saMtApa ko mittaaveN| - hanumAna ne AdarapUrvaka cUDAmaNi liyA aura apalaka use dekhane lge| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laMkA meM praveza | 331 sItA ne cintita svara meM kahA -are vatsa ! tuma zIghra hI yahA~ se cale jAo / yadi rAkSasoM ne dekha liyA to gajava ho jaayegaa| apane lie vatsa kA samvodhana sunakara harSa-vibhora ho gaye hanumAna ! utsAhapUrvaka vole -mAtA ! ApakA mujha para putravat sneha hai isIlie cintita ho rahI haiN| kintu maiM bhI zrIrAma kA dUta haiN| yaha rAvaNa mere sammukha hai hI kyA ? kaho to senA sahita ise mArakara Apako kandhe para viThAkara le jAU~ aura zrIrAma ko sauMpa duuN| muskarAkara sItA ne kahA -jAnatI hU~ vatsa ! tuma parama parAkramI ho| tumhAre lie sava kucha sambhava hai / kintu prabhu kI AjJA kA hI pAlana kro| -jAU~gA to avazya ! parantu apanA parAkrama to inheM dikhA jaauuN| yaha rAvaNa apane darpa meM kisI ko vIra hI nahIM maantaa| rAmadUta kA thor3A-sA bala to dekha le| hanumAna ne haThapUrvaka kahA / - satI samajha gaI ki hanumAna mAnane vAle nahIM hai| rokanA vyartha hogA / 'jaisI tumhArI icchA' kahakara mauna ho gii| -triSaSTi zalAkA 77 vizeSa-vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra rAvaNa ne sItAjI ko pramadA vana kI azokavATikA meM rakhA thaa| sundarakANDa] Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : rAvaNa kA mukuTa-bhaMga sItAjI kA mauna hanumAna ne AzIrvAda bhI samajhA aura svIkRti bhii| unhoMne udyAna ko ujAr3anA prArambha kara diyaa| udyAna-rakSako ne mudgara Adi astroM dvArA unheM rokanA cAhA to vRkSa ukhAr3akara hanumAna unake pIche bhAge / bhayatIta hokara rakSaka rAvaNa ke pAsa gaye aura use sampUrNa samAcAra kaha sunaayaa| __ udyAna kI rakSA ke lie rAvaNa ne apane putra akSakumAra ko AnA dii| pitA kI AjJA se akSakumAra devaramaNa udyAna meM AyA Ara apanA vala pradarzita karane lgaa| kucha samaya taka to hanumAna usase - krIr3A karate rahe aura anta meM use yamaloka ko vidA kara diyaa| akSakumAra kI mRtyu kA samAcAra pAkara indrajita krodha se pAgala ho gyaa| pitA se AjJA lekara turanta udyAna meM AyA aura darpapUrvaka bolA -are mUrkha ! ava tU kAla ke gAla meM A gayA hai| mujhase vaca kara jA nahIM sktaa| -raNakSetra meM jihvA nahIM, zastra calAye jAte haiM / --hanumAna kA pratyuttara thaa| indrajita kI kopArina meM ghI par3a gyaa| vaha aura usake subhaMTa jIna-jAna se yuddha karane lge| hanumAna ne akele hI unako vihvala Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA mukuTa-bhaMga | 333 - kara diyA / subhaToM meM aisA koI nahIM bacA thA jisake zarIra se rakta na baha rahA ho / sabhI bhayabhIta the| antima zastra ke rUpa meM indrajita ne nAgapAza chodd'aa| nAgapAza ne hanumAna ko ApAda-mastaka jakar3a liyaa| rAkSasoM ke mukha prasannatA se khila utthe| yadyapi hanumAna nAgapAza ko kamalanAla ke samAna tor3a sakate the| unake atulita bala ke samakSa usakI gaNanA eka kacce dhAge se se adhika na thii| kintu rAkSasoM ke khile ceharoM ko dekhakara unhoMne socA-'kucha dera taka inheM bhI prasanna ho lene do| apanA kyA jAtA hai aura phira isa bahAne rAvaNa se bhI bheMTa ho jaaygii| sambhavataH use savuddhi A jAya aura vinAza na ho / ' aho ! paropakAra ke lie mahAparAkramI hanumAna ne zakti hote hue bhI apanA parAbhava svIkAra kara liyA aisI hotI hai, sadAzayI puruSoM kI vRtti / indrajita ne vandhanagnasta hanumAna ko laMkA kI rAjyasabhA meM lA khar3A kiyA aura pitA se kahA- ... -laMkApati ! utpAtI vAnara hAjira hai| ..... pitA kI dRSTi putra se milI-donoM kI A~khoM meM darpa jAga utthaa| rAvaNa ne sampUrNa sabhAsadoM para najara DAlo-mAno kaha rahA thA dekhA - mere putra kA kamAla / indrajita kA mukha darpa se damadamA rahA thaa| . hanumAna kI upekSApUrNa dRSTi sampUrNa sabhAsadoM para ghUmatI huI . rAvaNa para jA ttikii| donoM A~khoM meM A~kheM DAle eka-dUsare ko ghUra rahe the| sabhAsada Azcarya meM the ki hanumAna vajAMya abhivAdana karane . ke laMkeza ko pUre jA rahe the| na unake palaka jhapaka rahe the aura na sira nIcA ho rahA thA / sabhA meM pUrNa nistabdhatA chAI huI thii| sabhI .. dama sAdhe Agata kI pratIkSA kara rahe the| : Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) Akhira rAvaNa ne hI mauna tor3A-tuma to pavanaMjaya ke putra ho ? -hA~ laMkeza ! maiM vahI hU~ jisane varuNayuddha meM tumhArI prANa rakSA ___ kI thii| ___-vaha to sevaka kA kartavya thaa| tumane apanA kartavya nibhaayaa| hama bhI tuma se prasanna hue| -rAvaNa ne vAta ko mor3a denA caahaa| hanumAna ne muskarAkara kahA- . ___-laMkApati ! tathya ko chipAkara apane abhimAna ko poSita karane se kyA lAbha ? AtmatuSTi bhale hI ho jAya. satya to satya hI rhegaa| rAvaNa ke lalATa para bala par3e--kyA maiM jhUTha bolatA hU~ ? tuma hamAre sevaka nahIM ho ? -kauna svAmI aura kauna sevaka ? laMkeza ! lajjA karo / apane . prANarakSaka ko sevaka kahanA kitanA anucita hai ? -- hanumAna ke zabdoM meM talkhI thii| sampUrNa sabhA stabdha raha gaI, hanumAna kI nirbhIkatA para / Age vAta na bar3he, isalie chala-nipuNa rAvaNa .mukha para muskAna lAkara volA -vIra! laMkA meM Aye to sIdhe rAjasabhA meM AnA cAhie thaa| . devaramaNa udyAna meM kyA rakhA thA jo vahA~ jA phuNce| . zrIrAma kA sandeza denA thA sItAjI ko ? -hanumAna kA sapATa uttara thaa| rAvaNa cauMka kara bolA- - -kyA? kyA"..."tuma rAma kA sandeza lAye the| -hA~ laMkeza ? maiM rAma kA dUta huuN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA mukuTa-bhaMga | 335 kUTanIti se kAma lete hue rAvaNa ne kahA -var3e kheda kI bAta hai tuma jaise parAkramI ne rAma kA dUta bananA svIkAra kara liyA / vana-vana bhaTakane vAlA, dIna-hIna, nirbala; hai hI kyA usa rAma ke pAsa ? -rAvaNa ! rAma ke pAsa vaha hai, jo zaktizAlI hote hue bhI tumhAre pAsa nahIM hai / unake pAsa saddharmAcaraNa aura saccaritratA kI vaha pUMjI hai jisake sammukha triloka kI sampatti bhI phIkI hai / mujhe garva hai ki maiM rAma kA dUta huuN| . ___-hA~ ! hA~ !! honA hI caahie| rAma kI sevA kA suphala bhI tumheM tatkAla hI mila gyaa| bandhana meM jakar3e kitane zobhAyamAna laga rahe ho ? hRdaya prasanna ho gyaa| -vyaMgapUvaka rAvaNa ne kahA / -hRdaya to tumhArA prasanna taba bhI huA thA java coroM kI bhA~ti sItAjI ko uThA lAye the| yadi kuzala cAhate ho to unheM turanta lauTA do| -na lauTAU~ to? -to sarvanAza ho jAyagA, tumhArA / -merA sarvanAza ! -ho ho karake ha~sa par3A rAvaNa / -ha~sa kyA rahe ho rAkSasarAja ! yaha aTTahAsa karuNa-krandana meM parivartita ho jaaygaa| ha~sI rokakara dazamukha kahane lagA-garvokti khUva kara lete ho ! apane prANoM ko khaira mnaao| . -prANa to tumhAre hI yamaloka ko jaayeNge| mere yahA~ se jAte hI zrIrAma-lakSmaNa laMkA para AkramaNa kara deMge aura tuma to kyA tumhAre parivAra meM bhI koI jIvita nahIM bcegaa| parastrI-prasaMga ke Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) pApa kA phala tumhAre sAtha-sAtha parivAra ko bhI bhoganA pdd'egaa| -hanumAna ne uttejita hokara khaa| darpa maNDita dazamukha ko hanumAna ke zabda tIra se lge| kupita. hokara bolA -jAoge to sahI, usase pahale laMkA kA prasAda to lete jaao| aura apane subhaToM ko Adeza diyA -isa duvinIta ko kAlA muMha karake gadhe para car3hAo aura sArI laMkA meM ghumAo / rAkSasa-loga ise dekha-dekhakara prasanna hoNge| bacce kilakAriyA~ bhara-bharakara uchaleMge-kUdeMge aura hA~ sItA ko avazya dikhAnA jisase use merI zakti aura rAma tathA rAmadUta hanumAna kIazaktatA kA vizvAsa ho jaay| . rAvaNa kA darpa hanumAna ko khala gyaa| unhoMne samajha liyA ki yaha lAtoM kA bhUta vAtoM se nahIM maanegaa| ise apanA vala dikhAnA - hI pdd'egaa| baladhArI ne vala lgaayaa| nAgapAza kacce dhAge ke samAna.TUTa , gayA / acAnaka bijalI sI kauNdhii| vIra hanumAna kA suvarNa zarIra uchalA aura sIdhA laMkApati ke siMhAsana para jA pahuMcA / vidyuta vega se hAtha bddh'e| rAvaNa kA mukuTa utara gyaa| maNijaTita svarNa mukuTa jamIna para gira gayA aura kanduka ke samAna uchalakara eka hI padAghAta meM usakA cUrA kara diyA aMjanInandana ne / saMbhramita hokara rAvaNa cIkha par3A-are koI pakar3o, mAro isa duSTa ko| kintu tava taka hanumAna vahA~ kahA~ the| ve to rAjasabhA se nikala . kara laMkA ke rAjamArga meM A cuke the| palaka jhapakate hI jaise jAdU sA ho gayA thaa| sabhI Azcarya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA mukuTa-bhaMga | 337 cakita the| vahuta garva thA indrajita ko apane nAgapAza para, usakA mukha lajjA se nIcA ho gyaa| vizeSa-vAlmIki rAmAyaNa meM1 pramadA-vana (azoka vATikA) ko ujAr3anA, jambumAlI Adi rAkSasoM tathA akSakumAra ke vadha kA varNana hai| sAtha hI indrajita ke dvArA nAgapAza meM vA~dhane ne vajAya brahmAstra se bA~dhane kA ullekha hai| [sundara kANDa]. 2 jaba brahmAstra se ba~dhakara hanumAnajI pRthvI para gira par3e to anya rAkSasoM ne unheM valkala se vA~dha diyaa| isa para brahmAstra ke bandhana svayaM hI khula -- gaye kyoMki vaha divya astra dUsare bandhanoM ke sAtha nahIM raha sakatA / ataH . ' / rAvaNa kI rAjya sabhA meM hanumAna ne brahmAstra ke bandhana ko nahIM tor3A, . . kyoMki vaha to pahale hI khula cukA thA, sAdhAraNa valkalaH bandhana ko hI - .. tor3A thaa|... .. [sundara kANDa] .. yahA~ laMkA dahana kA varNana hai / rAvaNa ne ruSTa hokara hanumAna ko prANa : daNDa diyA / kintu vibhISaNa ke yaha samajhAne para ki 'dUta avadhya hotA hai' .. usane hanumAna kI pUcha jalAne kI AjJA dI / usakI AjJA se rAkSasoM ne . hanumAna kI pUcha meM purAne kapar3e lapeTakara Aga lagA dI aura unheM laMkA ke rAjamArgoM para ghumAne lage / yaha apriya samAcAra rAkSasiyoM ne sItA se kahA to hanumAna kI rakSArtha sItA ne agnideva se prArthanA kI-'yadi maiM mana-vacana-kAyA se pativratA hU~ to he agni ! tuma hanumAna ke lie hima ke samAna zItala ho jAo / ' satI kI isa prArthanA ke kAraNa hI hanumAna kI pUcha nahIM jlii| isa zItalatA ko hanumAna ne bhI satI kA prabhAva samajhA / laMkA ko jalate dekhakara bhI unhoMne samajha liyA ki 'sItAjI apane dharma prabhAva se hI surakSita rheNgii|' isake bAda hanumAna ne samudra ke / jala se apanI pUcha kI Aga bujhAI aura sItAjI ke punaH darzana karake samudra lAMdhakara apane vizrAma sthala vAnara bhAluoM ke bIca A gaye / [sundara kANDa] Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) mAna bhaMga ke kAraNa rAvaNa kA citta kheda-khinna ho gyaa| - tava taka hanumAna ke padAghAta se sampUrNa laMkA kA~pa utthii| rAkSasa pdd'e| 4 tulasIkRta rAmAyaNa meM rAvaNa kA mukuTa-bhaMga zrIrAma ke bANa se huA hai| suvela parvata para khar3e hokara rAma candrodaya kA dRzya dekha rahe the| tabhI unheM dakSiNa dizA meM bAdala aura bijalI kA bhrama huaa| vibhIpaNa ne batAyA- 'yaha vAdala aura vijalI nahIM hai varan rAvaNa kA mukuTa aura mandodarI ke karNaphUla haiN|' yaha sunakara rAma ne zara saMdhAna kiyA aura usa vANa se rAvaNa kA mukuTa tathA mandodarI ke karNaphUla kaTa kara gira [laMkA kANDa, dohA 13] - isake bAda jaba aMgada rAma ke dUta banakara jAte haiM to rAvaNa ke darpapUrNa vacanoM se unheM krodha A jAtA hai| krodhita hokara jaise hI aMgada ne apane bhujadaNDa sabhA bhavana kI bhUmi para mAre to sampUrNa sabhA-bhavana hila gayA aura sabhAsada apane AsanoM se jamIna para lur3haka gaye / rAvaNa bhI girate-girate vacA kintu usakA mukuTa jamIna para A giraa| aMgada ne laMkeza kA mukuTa uThA kara pheMkA to samudra pAra rAma kI senA meM A giraa| [laMkA kANDa, dohA 32] aMgada kA vala dikhAne ke lie bhAge eka ghaTanA aura dI gaI hai kupita hokara vIra aMgada se apanA paira rAvaNa kI sabhA meM jamA diyA aura kahA-'yadi koI subhaTa mere pA~va ko uThA degA to maiM sItAjI ' ko hAra jaauuNgaa|' . - sabhI rAkSasa yoddhAoM ne apanA bala lagAkara dekha liyA kintu ve . aMgada kA paira raMcamAtra bhI na hilA sake / tava laMkeza svayaM uThA / aMgada ne yaha kahakara pAMva uThA liyA ki 'mere pAMva pakar3ane se kyA hogA ? zrIrAma ke caraNa pakar3a, jisase terA - uddhAra ho jAya / [laMkA kANDa, dohA 34-35] Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA mukuTa-bhaMga | 336 nara-nArI bhayabhIta ho gaye / unhoMne samajhA ki sambhavata: bhUcAla A gayA hai / sItAjI ne uchalakara AkAza meM ur3ate hue rAmadUta ko dekhA to samajha gaI ki yaha sava hanumAna kI hI karatUta hai / unake hRdaya se maMgala kAmanAe~ nikalane lagIM / rAmadUta cale jA rahe the, apane svAmI kI ora / - triSaSTi zalAkA 77 - Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10 : vibhISaNa kA niSkAsana hanumAna ne Akara sarvaprathama jAnakIjI kA sandeza kahA / rAma kabhI cUr3AmaNi ko netroM se lagAte aura kabhI hRdaya se| unake hRdaya kI vihvalatA ko kauna jAna sakatA hai ? hanumAna ne hI Age kahA -prabhU ! abhimAnI rAvaNa apanI haTha se raMcamAtra bhI nahIM hilaa| yuddha ke binA mAtA-sItA ko Apake darzana nahIM ho sakeMge aura yadi unheM Apa nahIM mile to....... Age ke zavda hanumAna vola nahIM ske| unakA kaNTha avaruddha ho gayA / sugrIva, bhAmaNDala Adi rAjA vola uThe-prabhu ! ava dera kisa bAta kI hai| hanumAna bola uThe -ApakA samAcAra pAkara hI mahAsatI ne bar3e Agraha ke pazcAt bhojana kiyA thaa| svAmI ! ve ikkIsa dina se nirAhAra thiiN| ___satI ke tyAga ne rAma ko hilA diyaa| ve uchalakara khar3e ho gye| unakA Adeza gaMjA -zIghra prayANa kiyA jAya / sabhI taiyAra the| turanta uTha khar3e hue aura vidyAvala se rAma ko senA ne AkAza-mArga se laMkA kI ora prayANa kara diyaa| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA niSkAsana | 341 sainya sahita AkAza meM ur3ate hue zrIrAma zIghra hI velaMdhara parvata para sthita velaMdharapura ke samIpa aaye| nagarAdhIza samudra aura setu do rAjA uddhata hokara senA ke agrabhAga se yuddha karane lge| svAmI kI sevA meM catura aura parAkramI nala ne samudra rAjA aura nIla ne setu rAjA ko bA~dhakara zrIrAma ke sammukha peza kara diyaa| kRpAlu rAma unheM vandhanagrasta na dekha sake / unhoMne una donoM ko kSamA karake punaH rAjyAsIna kara diyaa| mahApuruSa svabhAva se hI dayAvAna hote haiM / kRtajJa rAjA samudra ne apanI tIna rUpavatI kanyAe~ lakSmaNajI ko dekara apanI svAmibhakti pragaTa kii| rAtri vahIM vyatIta karake zrIrAma samudra aura setu rAjA ke sAtha sasainya Age cala diye| suvelagiri ke samIpa Aye to vahA~ ke uddhata rAjA ne virodha kiyaa| senA ne usakA virodha kSaNa bhara meM davA diyaa| eka rAtri vahIM vizrAma karake rAma kA kaTaka Age bddh'aa| tIsare dina laMkA ke pAsa Akara haMsadvIpa ke rAjA haMsaratha ko vazIbhUta karake rAma kI senA vahA~ vizrAma karane lgii| ' rAma ke Agamana kA samAcAra laMkA meM bhI pahuMca gayA / sabhI nagara-nivAsI kSubhita hokara pralayakAla ko AzaMkA karane lge| . hasta, prahasta, mArIca aura sAraNa Adi hajAroM subhaTa yuddha ke lie sannaddha ho gye| raNabherI vajane ke sAtha hI rAkSasoM meM yuddhonmAda bar3hane lgaa| / usI samaya vibhISaNa ne rAjasabhA meM Akara rAvaNa se vinaya kI -kSaNa bhara ko zAntacitta merI bAta suna lIjie, laMkApati ! vibhIpaNa ke yaha zabda sunate hI sabhA mauna ho gii| rAvaNa ne. AjJA dI-kaho vibhISaNa ! kyA kahanA cAhate ho? . Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAvaNa ke zAnta svara ko sunakara vibhISaNa utsAhita hokara use samajhAne lagA -tAta ! isa yuddha se na to sukRta milegA, na lAbha ! sItA ko lauTAkara apane duSkRtya para pazcAttApa karanA hI ucita hai / -vibhISaNa, sItA ko nahIM lauTAU~gA, yaha maiM tumase pahale bhI kaha cukA huuN| -cAhe usake kAraNa rAkSasa jAti kA nAza hI ho jAya ? kucha to viveka se kAma lo, rAkSasapati ! -kyoM ho jAyegA rAkSasa jAti kA vinAza ! mere subhaTa rAmalakSmaNa kA hI prANAnta kara deNge| -rAma aura lakSmaNa kI to bAta hI kyA ? unake eka dUta kA parAbhava bhI Apa na kara ske| usane akSakumAra ko mArA, ApakA mukuTa bhaMga kiyA aura kamalanAla ke samAna nAgapAza ko toDa ddaalaa| sampUrNa laMkA ko hilAkara bedAga baca niklaa| kyA bigAr3a liyA Apane rAmadUta kA jo rAma ko mArane kA dambha kara rahe haiN| -vibhISaNa ke zabda kaThora the| ___indrajita kA yuvA rakta ina zabdoM ko na saha skaa| satya kaDavA hotA hI hai aura abhimAnI satya vacanoM ko sunakara bhar3aka jAte hI haiM / rAvaNa kA abhimAnI putra indrajita bola uThA -kAkAjI ! Apa to janma ke kAyara haiM hii| svayaM to kartavyapAlana karate nahIM aura dUsaroM ko bhI rokate haiM / dazaratha vadha na karake bhI apane pitAjI ko vizvAsa dilA diyA aura unheM dhokhe meM rkhaa| vizvAsaghAtI haiM Apa ! rAkSasakula kA nAza karAne ke lie rAma se mile hue haiN| vibhIpaNa ne uttara diyA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA niSkAsana | 343 -indrajita ! joza meM hoza mata gNvaao| rAkSasakula ke nAza kA kAraNa banegA laMkezvara kA parastrI doSa aura tuma logoM kA aviveka tathA dambha / -saMsAra meM do hI to vivekI haiM aura do hI dharmAtmA-eka Apa aura dUsare rAma / niraparAdha zambUka kA vadha karane vAle, vUA (phUphI) candranakhA kA apamAna karane vAle to Apako dharmAtmA . dikhAI de rahe haiM aura hama loga pApI ! -indrajita uttejita ho cukA thaa| -kAmayAcanA karane vAlI nArI kI kAma-pipAsA pUrNa na karanA aparAdha nahIM hai, varan dharma hai indrajita ! -vibhISaNa ne bhI nahale para dahalA lgaayaa| ..... ; abhI taka rAvaNa baiThA suna rahA thaa| vibhISaNa ke zabdoM se usakA krodha uttarottara var3hatA jA rahA thaa| kupita svara meM usane kahA- ... .......... . -vibhISaNa tumhArI javAna bahuta calane lagI hai| aba rAkSasakula ke lie tumhArA jIvita rahanA sarvathA anucita hai| yaha kahakara rAvaNa ne talavAra khIMcI aura vibhISaNa ko mArane ke lie lapakA / vibhISaNa bhI kauna kama thA usane sabhAbhavana kA eka stambha hI ukhAr3a liyA aura bhAI se yuddha karane ko tatpara ho gyaa| donoM bhAI paiMtare badalane lge| isa asahya sthiti ko. kumbhakarNa na dekha skaa| usane Akara vibhISaNa ko pakar3a liyA aura indrajita ne apane pitA rAvaNa ko / AgrahapUrvaka indrajita ne pitA ko siMhAsana para jaa.vitthaayaa| rAvaNa krodha meM Aga-babUlA ho rahA thaa| gaha garajA isa vizvAsaghAtI aura uddAra ko merI A~khoM se dUra kara do| isase kaha do ki laMkA se bAhara calA jaay|...... Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344'jaina kathAmAlA (rAma-kathA) / rAvaNa ke ina zabdoM ko sunakara vibhISaNa rAjasabhA se bAhara AyA aura vidyAdhara tathA rAkSasoM kI tIsa akSauhiNI senA ke sAtha laMkA se bAhara nikala gyaa| rAjanIti kA siddhAnta hai zatru kA zatru apanA mitra hotA hai| isa samaya rAvaNa vibhISaNa kA zatru thA aura rAvaNa ke zatru the rAma / vibhISaNa bhI isI siddhAnta ke anusAra rAma ke samIpa jA phuNcaa| subhaToM ne jo vibhISaNa ko tIsa akSauhiNI senA ke sAtha Ate . dekhA to cintita he| unhoMne tatkAla yaha samAcAra rAma ko btaayaa| rAma apane vizvAsapAtra sugrIva kI ora dekhane lge| zrIrAma kA Azaya samajhakara sugrIva bolA-svAmI ! rAkSasa to svabhAva se hI mAyAvI hote haiM / vibhISaNa vizeSa-uttara purANa meM yahA~ kucha vizeSatA hai(1) lakSmaNa ne jagatpAda nAma ke parvata para prajJapti vidyA siddha kI / (uttara purANa 68, 468-470) sugrIva ne sammetazikhara para aneka vidyAoM kI pUjA kii|| kumbhakarNa Adi bhAiyoM ne bhI rAvaNa ke isa kArya (sItAharaNa) kI bhartsanA kI hai| (parva 68, zloka 473-74) (2) yahA~ rAvaNa aura vibhISaNa meM talavAra khIMcane tathA stambha ukhAr3akara sAmanA karane kA koI ullekha nahIM hai| (3) vibhISaNa zrIrAma kI sevA meM gayA to usake sAtha koI senA nahIM thii| vibhISaNa ne socA isane (rAvaNa ne) merA tiraskAra karake / nikAla diyA hai yaha mere hita meM hI hai / 'ava maiM rAmacandrajI ke caraNoM meM jAtA hU~ yaha nizcaya kara vaha sujanatA ke sAtha calA aura zIghra hI rAmacandrajI ke pAsa jA phuNcaa| (zloka 466-501.) Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vibhISaNa kA niSkAsana | 345 AtA hai to Ane diijie| usake manobhAvoM ko jAnakara jaisA ucita samajheMge, vaisA kareMge / usI samaya vibhISaNa ko acchI taraha jAnane vAlA vidyAdhara vizAla bola uThA - prabhu ! rAkSasoM meM vibhISaNa hI dhArmika vRtti vAlA hai / rAvaNaM ne kupita hokara ise laMkA se nikAla diyA hai / isIlie ApakI zaraNa meM A rahA hai | bar3e aura choTe bhAI meM itanA matabheda ho sakatA hai, rAma svapna meM bhI nahIM soca sakate the / ve to samajhate the ki jaise unake bhAI ekadUsare para prANa nichAvara karate haiM vaise hI sabhI bhAI karate hoMge / vismita hokara pUchane lage - agraja ne anuja ko nikAla diyA ? aisA kyA kAraNa hai ? - kAraNa haiM sItAjI / - kaise ? vAlmIki rAmAyaNa meM (1) rAvaNa ne sugrIva ko laMkA chor3ane kI AjJA nahIM dI, kevala kaThora vacana hI kahe / vaha svayaM hI una vacanoM ko na saha sakA aura cAra yoddhAoM ke sAtha rAjasabhA chor3akara zrIrAma kI zaraNa meM calA [ yuddhakANDa ] (2) prasanna hokara rAma ne lakSmaNajI se kahA -- 'samudra kA jala le Ao aura usase turanta hI isa parama catura vibhISaNa kA rAkSasoM ke rAjA ke rUpa meM abhiSeka kara do| maiM isa para bahuta prasanna hU~ / gayA 1 isa prakAra rAma ne laMkA ke aura rAkSasoM ke svAmI ke rUpa meM vibhISaNa kA rAjyAbhiSeka usake zaraNa meM Ate hI kara diyA / [ yuddhakANDa ] Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -svAmI ! vibhISaNa ne kahA thA sItAjI ko vApisa lauTA do . aura apane duSkarma para pazcAttApa kro| isI para bAta bar3ha gaI aura vibhISaNa ko deza nikAlA mila gyaa| -oha ! maiM use laMkA kA rAjya de duuNgaa| -rAma svayaM hI vacanavaddha ho gye| rAma kI AjJA se vibhISaNa ko andara lAyA gyaa| vibhISaNa ne unake caraNoM meM mastaka navAkara apanI sampUrNa gAthA kaha sunaaii| anta meM volA -prabhu ! sugrIva ke samAna hI merI bhI rakSA kiijie| karuNAvatsala rAma ne use abhaya diyA aura sAtha hI laMkA kA svAmI banAne kA vacana bhI / -triSaSTi zalAkA, 77 -uttara purANa parva 68, zloka 468-70 tathA 473-504 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :11: hasta-prahasta kI mRtyu haMmadvIpa meM ATha dina vizrAma ke pazcAta zrIrAma ne senA sahita laMkA kI ora prayANa kiyA / vahA~ pahu~cakara laMkA ke bAhara khule maidAna meM rAma kI senA ne zivira lagA diyA / unake vizAla kaTaka se bIsa yojana bhUmi AcchAdita ho gaI / 1 rAma kI senA ke kolAhala se laMkApurI kSubhita ho gaI / tatkAla rAkSasa vIra yuddha ke lie sajane lage / koI hAthI para, koI ghor3e para, koI mahiSa para to koI paidala hI cala diyA / sabhI yoddhA laMkApati rAvaNa ke cAroM ora ekatra ho gaye / rAvaNa krodha se lAla netra kiye hue apane ratha para savAra huA / usake eka ora kumbhakarNa aura dUsarI tarapha indrajita tathA meghavAhana A khar3e hue / unake pIche maya, mArIca, sunda, zukra, sAraNa Adi asaMkhya vIra the / isa prakAra asaMkhya akSauhiNI senA lekara rAvaNa laMkA se bAhara nikalA / rAvaNa kI senA meM siMha, aSTApada, sarpa, mArjAra, zvAna Adi kI dhvajA vAle asaMkhya sahasra koTi vIra the / vibhinna prakAra ke AyudhatrizUla, mudgara, kuThAra, pAza Adi hAtha meM lie ve subhaTa yamarAja ke samAna hI dikhAI par3ate the / pacAsa yojana bhUmi para senA ne apanA zivira lagA diyA / + Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___ raNavAdya bajate hI subhaTa paraspara bhir3a gye| vAnara aura rAkSasa vIroM meM ghora yuddha hone lgaa| khaDga, mugadra, gadA Adi astroM kA khulakara prayoga huaa| yuddha meM vAnara vIroM ne rAkSasoM ke vicalita kara diyaa| rAkSasa senA bhaMga ho gii| __ apanI senA ko bhaMga hote dekha rAkSasavIra hasta aura prahasta Age Aye / unakA mukAvilA kiyA vAnaravIra nala aura nIla ne / nala ne hasta aura nIla ne prahasta kI gati ko roka diyaa| ___ cAroM vIra paraspara yuddha karane lge| eka kSaNa eka kI vijaya ' vizeSa-(1) laMkA dahana kI ghaTanA uttara purANa meM vibhISaNa ke rAma se mila jAne ke bAda huI hai| ghaTanA kA ullekha isa prakAra hai hanumAna ne rAma se nivedana kiyA-'Apa AjJA deM to hama laMkA meM jAkara utpAta kareM aura usake udyAna ko naSTa kara rAvaNa kA mAna bhaMga kreN| isase vaha kupita hokara bAhara nikala AyegA aura use mAranA sulabha hogaa| rAma ne AjJA de dii| hanumAna ne jAkara udyAna ko naSTa kara diyA / rAkSasoM ne virodha kiyA to vAnarI vidyA se vAnara-senA banAkara unase yuddha kiyA aura anta meM mahAjvAla vidyA kI sahAyatA se usane nagara-rakSakoM ko sUkhI ghAsa ke samAna jalAkara rAkha kara ddaalaa| isa prakAra ke utpAta se hanumAna ne laMkA meM upadrava khar3A kara diyA aura vApisa calA Aye / (zloka 505-515) (2) yaha ghaTanA yuddha se pahale hI rAvaNa ko uttejita karane ke lie huI thii| vAlmIki rAmAyaNa meM bhI yuddha ke dinoM kA vibhAjana nahIM kiyA , gayA hai; kevala vIroM ke yuddha aura rAkSasoM kI mRtyu Adi . ghaTanAoM kA vivaraNa hai / yahA~ rAtri ko bhI yuddha huA batAyA aura yuddha tabhI rukA hai jaba koI viziSTa ghaTanA ho gaI, jaise- lakSmaNa ko zakti laga jAne para / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta- prahasta kI mRtyu | 346 hotI dikhAI detI to dUsare hI kSaNa dUsare kI / samAna parAkramI vIroM kI jaya-parAjaya kA pUrva anumAna nahIM ho pAtA / ghora yuddha ke madhya nala ne kSurapravANa se hasta kA kaNThaccheda kara diyA / usI samaya nIla 1. yuddha kI vyUha racanA ke samaya hI sugrIva mallayuddha gopura ke cabUtare aura durga ko khAI meM huA / 2. yahA~ aMgada kA dUta karma dikhAyA gayA hai / 3. hasta-prahasta ko mRtyu yahA~ bhI nala aura nIla aura rAvaNa kA [ yuddha kANDa ] [ yuddha kANDa ] ke hAthoM huI hai| [ yuddhaM kANDa ] (3) tulasIkRta rAmacaritamAnasa meM bhI yuddha ke dinoM kI sakhyA to spaSTa nahIM batAI hai kintu rAtri hote hI yuddha vanda hone kA spaSTa ullekha hai / isa prakAra gaNanA karane se yaha pratibhAsita hotA hai ki rAma-rAvaNa yuddha 8 dina taka calA / pahale hI dina hanumAnajI ne meghanAda ke sArathi ko mAra diyA, ratha tor3a diyA aura meghanAda ke vakSasthala para pAda- prahAra karake use vihvala kara diyA / tava dUsarA sArathi use uThAkara usake nivAsa para le gayA / isake pazcAta hanumAna aura aMgada ne milakara rAvaNa kA mahala DhahA diyA / [laMkA kANDa dohA, 43 - 44] apanI senA ko vihvala aura raNakSetra se bhAgatI dekhakara akaMpana aura atikAya nAma ke rAkSasa senApatiyoM ne mAyA phailAI / palabhara meM cAroM ora andhakAra chA gayA / zrIrAma ne yaha rahasya jAna liyA / unhoMne dhanuSa para car3hAkara agni vANa chor3A jisase cAroM ora prakAza phaila gayA aura rAkSasI mAyA naSTa ho gaI / isake pazcAta sUryAsta taka vAnara tathA rAkSasa vIroM meM yuddha hotA rahA aura sUryAsta ke bAda donoM senAe~ apane-apane ziviroM ko lauTa gaI / [ laMkA kANDa, dohA 45-47 ] Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ne bhI prahasta ko mAra girAyAM / devatAoM ne nala-nIla para puSpavRSTi karake harSa pragaTa kiyaa| hasta-prahasta kI mRtyu se rAvaNa-dala ke yoddhA kupita ho gye| mArIca, siMhajaghana, svayaMbhU, sAraNa, zukra, candra, arka, uddAma, vIbhatsa kAmAkSa, makara, jvara, gabhIra, siMhastha aura azvaratha Adi vIra eka sAtha yuddha meM utara pdd'e| / rAma kI ora se madanAMkura, saMtApa, prathita, Akroza, nandana, durita, anagha, puSpAstra, vighna tathA prItikara Adi vAnaravIra maidAna meM Akara zatruoM se jUjhane lge| aneka astroM se yuddha karate hue mArIca rAkSasa ne saMtApa vAnara ko, nandana vAnara ne jvara rAkSasa ko, uddAma rAkSasa ne vighna vAnara ko, durita vAnara ne zukra rAkSasa ko, aura siMhajaghana rAkSasa ne prathita vAnara ko tIna aura tIkSNa AghAtoM se vyathita kara diyaa| __ tava taka sadhnyAkAla A gayA aura aMzumAlI pazcima meM asta ho gye| rAma aura rAvaNa ko senA yuddha banda karake apane-apane ziviroM meM lauTa gii| . donoM ora ke sainika apane-apane ghAyaloM aura mRtakoM ko khojane lge| hasta-prahasta kI mRtyu aura nala-nIla kI vijaya ke sAtha yuddha kA prathama divasa samApta huaa| -triSaSTi zalAkA 77 -uttara purANa 65 / 505-515 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12: yuddha kA dUsarA dina sUryodaya ke sAtha hI rAkSasa senA yuddha ke lie sanna hokara Age vaDhI / madhya meM merugiri ke samAna rAkSasarAja rAvaNa svayaM sainya saMcAlana karane lgaa| rAma aura rAvaNa kI senA meM ghora yuddha huaa| rAvaNa dvArA prerita kiye jAne ke kAraNa rAkSasa vIroM ke hausale bar3he hue the| unhoMne apanA sampUrNa vala lagAkara vAnara senA ko pIche dhakela diyA / vAnaroM meM bhagadar3a maca gii| senA bhaMga se sugrIva ko krodha car3ha aayaa| vaha apane dhanuSa para pratyaMcA car3hAne lagA to hanumAna ne Age bar3hakara kahA -vAnareza ! Apa yahIM Thahare aura merA parAkrama dekheN| yaha kahakara hanumAna ne sugrIva ko to vahIM rokA aura svayaM rAkSasoM ke sainya meM maMdarAcala kI bhA~ti kUda pdd'e| unakI bhayaMkara mAra se rAkSasa vIroM meM halacala maca gii| aisA pratIta hotA thA mAno hanumAna rUpI maMdaragiri rAkSasa senA rUpI samudra ko mathe de rahA ho| unakA sAmanA karane ke lie AyA vRddha rAkSasa maalo| mAlI mahAvalavAna aura durjaya thaa| kintu vRddhAvasthA ke kAraNa usa kI phUcUstI aura ti meM kamI A gaI thii| phira bhI vaha hanumAna se khUba Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ldd'aa| donoM vIra vAra-bAra dhanuSTaMkAra karake eka-dUsare para vANa varSA karate / aneka astra-zastroM kA prayoga karate hue paraspara yuddha karate rahe / anta meM javAnI jItI aura bur3hApA hAra gyaa| hanumAna ne mAlI ke sabhI astroM ko viphala karake use astrahIna kara diyaa| niHzastra mAlI stambhita sA khar3A raha gayA / hanumAna ne kahA___-are vRddha rAkSasa ! yahA~ se cale jaao| tumheM mArakara kyA bala dikhAnA ? mAlI to kucha bola nahIM sakA kintu vajrodara rAkSasa sAmane Akara kahane lagA-are pApI ! vRddha mAloM ko kyA parAkrama dikhAtA hai / mere sAtha yuddha kara / vajrodara ke ina zabdoM kA uttara diyA hanumAna kI krodha bharI huMkAra ne / donoM ke zastra paraspara TakarAne lge| vANa yuddha meM donoM ne eka-dUsare ko mAno Dhaka hI diyaa| AkAza se yuddha dekhane vAle devoM ke mukha se sahasA nikalA'aho ! vIra hanumAna aura vajrodara samAna parAkramI haiM / eka- . dUsare ke lie samartha aura zaktizAlI pratidvandvI hai|' parAkramI puruSa kisI ko bhI apane samAna nahIM samajhate / devavANI ne hanumAna ko uttejita kara diyaa| unhoMne tIkSNa zastra-prahAra karake vajrodara ko yamapura pahuMcA diyaa| 1 yaha vRddha mAlI vikhyAta jagatprasiddha rAkSasa rAjA mAlI nahIM thaa| vaha to indra ke sAtha yuddha meM hI mArA gayA thaa| yaha avazya hI koI anya vRddha vIra hogA jo isa rAma-rAvaNa yuddha meM hanumAna ke pratidvandvI ke rUpa . meM rAvaNa kI ora se AyA aura pavanaputra ne usakA parAbhava kara diyA / -sampAdaka Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha kA dUsarA dina | 353 rAkSasa vajrodara ke dharAzAyI hote hI rAvaNa kA putra jambUmAlI hanumAna se yuddha karane AyA / pavanaputra ne tIvra vANa-vI aura zastrAghAtoM se use sArathI sahita mAra ddaalaa| isake pazcAta rAkSasa.mahodara AyA to usakI bhI yaha dazA huii| pavanakumAra ke pavanavega meM vaha bhI ur3a gyaa| vIra hanumAna apane pracaNDavega se rAkSasa-senA kA vidhvaMsa kara rahe the| rAkSasa-senA vihvala hokara bhAgane lgii| apanI senA ko bhaMga hote dekha kumbhakarNa svayaM raNa-kSetra meM kUda paDA / usa vizAlakAya aura mahAbalI ne aneka vAnaroM ko to pairoM se hI kucala DAlA / usane hAthoM se, pairoM se, trizUla, mudgara Adi se bhayaMkara yuddha kiyaa| isa vicitra raNa kauzala se vAnara senA meM ghavar3AhaTa phaila gayI / vAnara-vIra pIche kI ora bhAgane lge| bhAmaNDala, dadhimukha, mahendra, kumuda, aMgada Adi kumbhakarNa se lohA. | lene daur3a pdd'e| unhoMne zikAriyoM kI bhA~ti use cAroM ora se ghera liyaa| siMha samAna pratApI kumbhakarNa para cAroM ora se zastra prahAra hone lge| isa paristhiti se ubarane kA koI aura upAya na dekhakara usane prasvApana astra una para chor3a diyaa| . prasvApana astra amogha thA / tatkAla usane apanA prabhAva dikhaayaa| sampUrNa senA nidrAmagna ho gii| usakA pratIkAra kiyA prabodhinI mahAvidyA dvArA vAnararAja sugrIva ne / 'kahA~ hai kumbhakarNa ?' 'kahA~ hai kumbhakarNa ?' cillAte hue vAnara subhaTa jAga pdd'e| sugrIva ne tIkSNa vANa-varSA karake usake ratha sArathi Adi ko dharAzAyI kara diyaa| kumbhakarNa bhUmi para A ttikaa| mahArAkSasa apane hAtha meM mudgara uThAye hue sugrIva ko mArane daur3a par3A mAno mattagayanda apanI sUMr3a Upara kiye hue calA jA rahA thaa| aneka kapi to mArga meM hI usake caraNa-prahAroM se mara gye| kumbhakarNa ne mudgara Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) prahAra se sugrIva kA ratha bhaMga kara diyaa| vAnararAja AkAza meM ur3A aura usa para eka bar3I zilA pheMka dI / kumbhakarNa ne mudgara-prahAra se zilA ko cUrNa kara diyA aura zilA ke choTe-choTe khaNDa cAroM ora vikhara gye| zilA ko khaNDa-khaNDa hote aura kumbhakarNa ko akSata dekhakara sugrIva ko krodha car3ha aayaa| usane mahApracaNDa vidyutdaNDa astra kA prahAra kumbhakarNa para kara diyaa| mahAuna vidyutdaNDa tar3a-tar3a kI dhvani karatA huA kumbhakarNa kI ora calA / usakA pratIkAra karane hetu usane aneka astra chor3e kintu sava niSphala hue / kumbhakarNa bhUmi para mUcchita hokara gira gyaa| bhAI kumbhakarNa ke mUcchita hote hI rAvaNa krodhita hokara yuddha kI ora jAne lgaa| usI samaya indrajita ne Akara vinamra svara meM kahA___-pitAjI ! Apake sammukha yama, varuNa, indra, kuvera jaise parAkramI na Thahara sake / ina vAnaroM ke samakSa ApakA jAnA kyA ucita hai ? ' Apa yahIM rahe aura mujhe AjJA deN| yaha kahakara indrajita vAnara senA ke madhya meM praveza kara gyaa| usakA mukAbalA huA vAnararAja sunova se / indrajita kA choTA bhAI meghavAhana Age bar3hA to bhAmaNDala na use roka liyaa| cAroM subhaTa pralayadUta ke samAna yuddha karane lge| sAmAnya aura divyAstroM se vahuta samaya taka yuddha hotA rahA kintu koI bhI vijayI na ho sakA / pratipakSI ke astroM kA pratikAra turanta hI dUsarA pakSa kara detaa| anta meM meghavAhana aura indrajita ne nAgapAza chodd'aa| bhAmaNDala aura sugrIva donoM usa pAza meM jakar3a gaye / bandhana itane kaThora aura dRr3ha the ki unheM sA~sa lenA bhI kaThina ho gyaa| vAnara senA meM hAhAkAra maca gyaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha kA dUsarA dina | 355 isa hAhAkAra se vIra kumbhakarNa kI mUcchI TUTI to use samIpa hI hanumAna dikhAI de gaye / usane avasara kA lAbha uThAyA aura pUrI zakti se gadA prahAra kiyaa| acAnaka prahAra se hanumAna mUcchita ho gaye to kumbhakarNa ne unheM hAthoM meM uThAyA aura vagala meM davAkara laMkA kI ora cala diyaa| / zrIrAma ke pakSa ke tInoM mahAvIroM kA parAbhava dekhakara vibhISaNa cintita ho gyaa| vaha turanta zrIrAma se bolA -svAmI ! apane pakSa ke tInoM vIroM (bhAmaNDala, sugrIva aura hanumAna) kA parAbhava hama para vajrapAta hai| Apa mujhe AjJA dIjie ki maiM unheM vandhanamukta karAke laauuN| vibhISaNa abhI bAta hI kara rahA thA ki raNakSetra meM sugrIva-pUtra aMgada kumbhakarNa se AkSepa yuddha' karane lgaa| aMgada kI isa nocakhasoTa se bacane ke lie kumbhakarNa ne hAtha Upara uThAyA to hanumAna svatantra ho gye| kumbhakarNa hAtha malatA hI raha gyaa| ava kyA ho sakatA thA ? __ zrIrAma se AjJA lekara vibhISaNa yuddha kSetra meM AyA / use dekhakara indrajita aura meghavAhana ne socA-'yaha vibhISaNa hamArA kAkA (pitA kA choTA bhAI) hai / isake sAtha kaise yuddha kareMge ? zatru to nAgapAza meM ba~dhe hue hI mara jaayeNge| calo, yahA~ se khisaka cleN| pUjya aura gurujanoM ke sAmane na par3akara cale jAne meM na apavAda hotA hai aura na ljjaa| donoM bhAI vahA~ se cale gye| vibhISaNa AyA tava taka maidAna khAlI thA-na vahA~ indrajita thA na meghavAhana / 1 AkSepa yuddha kA abhiprAya hai-prahAra karake turanta idhara-udhara bhAga jaanaa| jaisA vAnaroM kA capala svabhAva hotA hai vaisA hI yaha yuddha bhI thA / -sampAdaka Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bhAmaNDala aura sugrIva ke pAsa vaha kiMkartavyavimUr3ha sA khar3A raha gyaa| vizeSa-(1) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra yuddha kI pahalI jhapaTa meM hI rAtri ke samaya adRzya rahakara indrajita ne yuddha kiyA aura rAma-lakSmaNa donoM bhAiyoM ko bANoM se vIMdha kara nAgapAza meM jakar3a diyaa| . yahA~ rAma kA vilApa dikhAkara garur3ajI ke dvArA unheM bandhanamukta karane kA varNana hai / garur3ajI vahA~ rAma ke prati mitra bhAva se Aye the| yuddha kANDa (2) tulasIkRta rAmacarita meM dUsare hI dina indrajita aura lakSmaNa ke yuddha kA varNana hai| yahIM indrajita vIraghAtinI zakti dvArA lakSmaNa ko mUcchita karatA hai| [laMkA kANDa, dohA 45] yuddha vanda ho jAne ke pazcAta rAtri ko rAma karuNa vilApa karate haiM / tava vibhISaNa kI salAha se laMkA se suSeNa vaidya ko hanumAnajI usake ghara sahita uThA lAte haiM / suSeNa se nAma jAnakara hanumAnajI auSadhi lene cala diye / yaha sava samAcAra guptacara ne rAvaNa se kahe to usane hanumAna kA mArga rokane ke lie kAlanemi rAkSasa ko bhejA / kAlanemi ne hanumAnajI ke mArga meM hI eka sundara Azrama banAyA aura rAma kathA kahane lgaa| mArga kI thakAvaTa ke kAraNa hanumAna ko pyAsa laga mAI thI isalie unhoMne usa muni se jala maaNgaa| muni ne apanA kamaNDala dekara samIpa kA sarovara batA diyaa| jyoMhI hanumAnajI ne pAnI pInA cAhA tyoMhI eka makarI meM unakA paira pakar3a liyA / hanumAna ne usakA prANAnta kara diyaa| taba usa makarI ne divya rUpa dhAraNa kiyA aura hanumAna se kahane lagI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha kA dUsarA dina | 350 bhImaNDala aura sugrIva kI cintA zrIrAma ko bhI vahuta thii| java manuSya para durnivAra vipatti par3atI hai to vaha apane upakArI aura mitroM ko yAda karatA hai| rAma ne bhI mahAlocana deva kA smaraNa kiyA / deva turanta-upakArI rAma ke pAsa aayaa| usane unheM siMhaninAdA vidyA, mUzala, hala aura ratha diye tathA lakSmaNa ko ratha, . he kapizreSTha ! tumhAre kAraNa merA zApa miTa gyaa| yaha muni nahIM hai ghora nizAcara hai aura isalie rAma-kathA kaha rahA hai ki tuma sUryodaya se pahale auSadhi lekara na pahu~ca sko| yaha sunakara hanumAnajI ne lauTakara usa rAkSasa ko mAra DAlA / auSadhiyoM se bhare parvata ko lekara lauTate samaya jaba hanumAna ayodhyA ke Upara pahuMce to bharatajI ne inheM koI rAkSasa samajhakara vANa mArakara girA liyaa| tava bharata ko hanumAnajI ke mukha se rAma-rAvaNa yuddha kA samAcAra jJAta humA / vahAM se calakara hanumAnajI rAma ke zivira meM aaye| suSeNa - kI aupadhi se lakSmaNa saceta hue aura hanumAna punaH vaidya suSeNa ko vApisa laMkA pahuMcA aaye| yaha saba ghaTanAe~ eka rAtri meM hI ghaTa giiN| . [laMkA kANDa, dohA 54-61] 1 mahAlocana deva kevalI kulabhUpaNa aura dezabhUpaNa kA pitA thA / vaha apane putroM ke dIkSA le jAne ke pazcAta marakara suparNakumAra (garar3a) jAti kA deva huA thA / zrIrAma-lakSmaNa ne jo munidvaya kA upasarga dUra kiyA thA usase prasanna hokara usane unheM sahAyatA kA vacana diyA thaa| (dekhiye triSaSTi zalAkA 7.5, gujarAtI anuvAda pRSTha 64) noTa-isI deva ne zrIrAma ko valabhadra ke yogya cAra aura lakSmaNa ko vAsudeva ke yogya 6 divyAstra diye hoNge| -sampAdaka Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) gArur3I vidyA aura vidyudvadanA nAma kI gadA dii| isake atirikta donoM vIroM ko gArur3a, Agneya, vAyavya tathA anya dUsare astra-zastroM tathA do chatroM ne susajjita kara diyA / divyAstroM se susajjita hokara rAma-lakSmaNa donoM bhAI sugrIva aura bhAmaNDala ke pAsa Aye / gArur3I vidyA sampanna una donoM ko samIpa Ate jAnakara nAgapAza svayameva hI vilIna ho gayA / sugrIva aura bhAmaNDala svatantra hokara uTha khar3e hue| rAma kI senA meM jaya-jayakAra huA aura rAkSasoM ko senA meM viSAda vyApta ho gyaa| usa samaya taka sandhyAkAlIna sUrya bhI astAcala kI oTa meM jA chipaa| rAma kI senA apane zivira meM lauTa AI aura rAkSasa senA apane zivira meN| yuddha vanda ho gayA / dinabhara ke kolAhala se pazcAta mauna-nIravatA chA gii| -triSaSTi zalAkA 77 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 13: __ lakSmaNa para zakti-prahAra tIsare dina rAkSasa-senA kA senApatitva sa~bhAlA svayaM mahAbalI rAvaNa ne| usake atula bala-zaurya ke kAraNa rAkSasa-vIroM kA sAhasa bahuta bar3hA huA thaa| dina ke prathama prahara meM hI vAnara-senA bhaMga ho gaI / rAkSasa-vIroM ke prahAra Aja kaI gune tIkSNa aura tIvra the| bhaMga hotI huI vAnara senA kI DhAla banakara sugrIva Adi aaye| senA kA sAhasa baiMdhA aura punaH jamakara yuddha karane lagI / vAnaroM ke ukhar3ate hue pA~va jama gye| isa bAra rAkSasa-subhaTa pIche haTane lge| rAvaNa svayaM yuddha meM kUda par3A / usake Ate hI vAnaroM meM trAhitrAhi maca gayI / koI bhI subhaTa Tika nahIM skaa| rAma svayaM yuddha ke lie calane lage to vibhISaNa ne kahA -svAmI ! Apa yahIM rukiye| maiM svayaM rAvaNa kA pratIkAra karane jAtA huuN| itanA kahakara vibhISaNa vahA~ se calA aura rAvaNa ke sammukha jA phuNcaa| use dekhakara rAvaNa kA bhAtR sneha umar3a AyA / vaha bolA -vibhISaNa ! tuma vyartha hI kAla ke gAla meM cale Aye / vApisa lauTa jaao| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -vApisa calA jAU~gA, laMkezvara ! Apa sItAjI ko de d| sItAjI kA nAma sunate hI rAvaNa kI bhRkuTI Ter3hI ho gii| bolA -mUrkha ! vAra-bAra tU mujhe sItA kA nAma lekara cir3hAtA hai| maiM Aja rAma-lakSmaNa donoM ko mArakara isa roga kI jar3a hI miTAye detA huuN| -Apa kyA mAreMge unako ! svayaM apane prANoM kI khaira mnaaiye| -bahuta ghamaNDa ho gayA hai apane AzrayadAtA kA ! kala hI to Azraya liyA hai aura Aja hI unakA guNagAna karane lgaa| .. -guNavAnoM kI prazaMsA to kI hI jAtI hai| -khuzAmadI aura deza tathA kula ke gaddAra ! kala taka laMkApurI, rAkSasakula aura mere guNagAna karatA thA aura Aja giragiTa kI taraha raMga vadala gyaa| ava tujha para sneha dikhAnA vevakUphI hai| saMbhAla astra !-rAvaNa krodha se dhakadhakA utthaa| usane dhanuSTaMkAra kiyA / tIvra aura kaThora dhvani le dizAe~ kA~pa gii| vibhISaNa bhI pIche na rahA, usane bhI dhanuSa para vANa car3hAyA aura agraja para chor3a diyA / anuja aura agraja sAMghAtika yuddha meM lIna ho gaye-mAno janma-janma ke zatru hoN| bhAI-bhAI ko Apasa meM bhir3A dekhakara kumbhakarNa Adi sabhI yuddha meM kUda par3e / kumbhakarNa kA pratIkAra rAma ne, indrajita kA lakSmaNa ne, siMhajaghana kA nIla ne, ghaTodara kA durmarSa, durmati kA svayaMbhU, zambhU kA nIla, maya rAkSasa kA aMgada, candranakha kA skanda, ketu kA bhAmaNDala ne pratIkAra kiyA / jambUmAlI ke samakSa zrIdatta A DaTAM to kumbhakarNa ke putra ke sammukha hanumAna / sumAlI kA mukAbalA sugrIva ne aura dhUmrAkSa kA kunda ne kiyaa| sAraNa rAkSasa aura Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lakSmaNa para zakti-prahAra | 361 bAlIputra candrarazmi Amane-sAmane A ddtte| sabhI meM bhayaMkara yuddha hone lgaa| . ___ indrajita ne lakSmaNa para tAmasa' astra chor3A to unhoMne usakA nivAraNa pavanAstra se kara diyaa| ___ jaba indrajita ne hI divyAstra kA prayoga kara diyA to lakSmaNa hI kyoM cUkate / unhoMne nAgapAza dvArA indrajita ko vA~dha liyA aura virAdha ko AjJA dI' -ise ratha meM DAlakara zivira meM le jaao| virAdha use zivira meM le gyaa| zrIrAma ne bhI kumbhakarNa ko nAgapAza meM jakar3a diyA aura unakI AjJA se bhAmaNDala use zivira meM le gyaa| rAma ke pakSa ke anya yoddhAoM ne bhI apane pratidvandvI rAkSasa: subhaToM ko vA~dha liyA aura apane zivira meM le gye| rAvaNa ne dekhA ki usake pakSa ke sabhI subhaTa bandI ho cuke haiM aura vaha akelA hI raha gayA hai to zoka se vyAkula ho gayA / kintu yuddha-bhUmi meM zoka nahIM krodha kAryakArI hotA hai| usane vibhIpaNa para trizUla chodd'aa| lakSmaNa ne apane tIkSNa vANoM se use bIca meM hI kele ke patte kI bhA~ti vidIrNa kara diyaa| trizUla ke niSphala ho jAne para rAvaNa ne krodhita hokara dharaNendra pradatta amoghavijayA zakti kA smaraNa kiyA / dhak-dhakAyamAna prajvalita agnizikhA jaisI tar3a-tar3a zabda karatI huI zakti AkAza meM cakkara kATane lgii| usake prabala teja ke samakSa AkAza meM yuddha gayA 1 tAmasa astra ke prayoga se dUra-dUra taka a~dherA phaila jAtA hai| cAroM ora andhakAra chA jAtA hai| --sampAdaka Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dekhate hue deva bhI na Thahara ske| ve bhI idhara-udhara khisaka gye| rAkSasa aura vAnara sainikoM kI A~kheM cuMdhiyA gyiiN| tabhI rAma ne lakSmaNa se kahA -~-bhAI ! yaha zakti amogha hai| yadi vibhISaNa mArA gayA to hamArI zaraNAgata vatsalatA ko dhikkAra hai| saMsAra yahI kahegA ki ' rAma apane zaraNAgata kI rakSA na kara skaa| ___ lakSmaNa ne agraja ko koI uttara nahIM diyaa| basa sira jhukAkara cale aura vibhISaNa ke Age jAkara khar3e ho gaye / rAvaNa ekadama vola par3A -are lakSmaNa ! tuma kyoM bIca meM A gaye ? maiM to vibhISaNa ko mAranA cAhatA huuN| lakSmaNa ne uttara diyA- . -rAvaNa ! zaraNAgata kI rakSA karanA merA dharma hai| -vyartha hI prANa cale jaayeNge| -kSAtra dharma kA pAlana to ho jaaygaa| -nahIM httoge| -kadApi nhiiN| ~to vivazatA hai| yaha kahakara rAvaNa ne amoghavijayA zakti chor3a dii| dhakadhakAtI huI zakti lakSmaNa kI ora jAne lgii| mArga meM sabhI vIroM ne apane-apane astroM se use rokane kI bahuta ceSTA kI kintu sampUrNa prayAsa niSphala ho gye| zakti lakSmaNa ke vakSasthala se . TakarAkara unake zarIra meM praveza kara gaI aura ve mUcchita hokara jamIna para gira pdd'e| rAma kI senA meM bhayaMkara hAhAkAra maca gyaa| ___anuja ke girate hI rAma tIvra krodha meM mahAjvAla kI bhAMti jala "utthe| ve paMcAnana ratha meM baiThakara rAvaNa ke sammukha pahuMce aura tIvra Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmaNa para zakti-prahAra | 363 vANa varSA karane lge| rAvaNa ne vahuta pratIkAra kiyA kintu usakA ratha-sArathI Adi palaka jhapakate hI bhaMga ho gye| dUsare ratha para rAkSasarAja vaiThA to usa ratha kI bhI yahI dazA huii| eka ke bAda eka pA~ca vAra rAma ne rAvaNa ko viratha kiyaa| rAvaNa ne samajha liyA ki 'rAma isa jagata meM advitIya parAkrama vAle haiM / inase yuddha karanA lohe ke cane cavAnA hai|' rAma kI kopAgni ke sammukha rAvaNa kA TikanA asambhava-sA ho gyaa| usane hRdaya meM vicAra kiyA-'isa prakAra rAma ko yuddha meM parAjita karanA to asambhava hai / inakA apane anuja para atyadhika sneha hai aura lakSmaNa mara hI jAyagA / usake zoka meM rAma bhI svayameva prANa tyAga degA phira lar3ane se kyA lAbha ?' yaha vicAra karake rAvaNa ratha meM baiThakara laMkA meM praveza kara gyaa| sAmane apakArI zatru na hone se kopa kA sthAna zoka ne le liyaa| ve lakSmaNa ke pAsa Akara karuNa-krandana karane lage -are bhaiyA ! tU bolatA kyoM nahIM ! tere madhura vacanoM ko sune vinA maiM kaise vairya rakhU ? mAtA sumitrA ko kyA uttara dUMgA ? saMsAra yahI kahegA ki rAma ne strI ke lie choTe bhAI kI bheMTa car3hA dI / hAya ! maiM aisA nirvala hU~ ki tumhArI rakSA bhI na kara sakA / aba ' merA hI jIvita rahakara kyA hogA ? maiM bhI tumhAre sAtha hI mRtyu kA AliMgana karatA huuN| , . . isa prakAra unake karuNa vilApa ko sunakara sabhI vihvala ho gye| sabhI zoka-magna the| svAmI ke zoka meM yadi sevaka kA viveka bhI jAgrata na rahe to. kAma hI vigar3a jAya / sugrIva ne nivedana kiyA__-svAmI ! yaha avasara zoka kA nahIM, varan lakSmaNa kI mUrchA dUra karane kA hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vibhISaNa ne sthiti spaSTa ko - isa zakti dvArA Ahata puruSa ke zarIra meM eka rAtri taka hI prANa rahate haiM / sUryodaya ke sAtha hI usake prANa zarIra se bAhara nikala jAte haiM / isalie svAmI ! lakSmaNajI kA jIvana bacAne kI cintA turanta kIjie / rAma ne unakI bAta svIkAra kara lI / sugrIva Adi vAnaroM ne vidyAbala se rAma-lakSmaNa ke cAroM ora cAra-cAra dvAra vAle sAta kiloM kA nirmANa kiyA / pUrva dizA ke dvArarakSakoM kA bhAra sa~bhAlAsugrIva, hanumAna, tAra kunda, dadhimukha, gavAkSa aura gavaya ne, uttara dizA ke dvAroM para aMgada, karma, aMga, mahendra, vihaMgama, suSeNa aura candrarazmi jA baiThe / pazcima dizA ke dvAroM kI rakSA kI-nIla, samarazIla, durdhara, manmatha, jaya, vijaya aura sambhava ne tathA dakSiNa dizA ke dvAra para bhAmaNDala, virAdha, gaja, bhuvanajita, nala, maiMda aura vibhISaNa rhe| rAma aura lakSmaNa ko bIca meM rakhakara sugrIva Adi sabhI caukasI karane lage / , 'Aja lakSmaNa mArA gayA' yaha socakara rAvaNa ko kSaNabhara ke lie to santoSa huA kintu indrajita, kumbhakarNa Adi kI smRti Ate hI usakA harSa zoka meM badala gayA / rAjamahala se rAniyoM ke karuNakrandana kI AvAjeM Ane lagIM / kisI ne Akara sItA se bhI kaha diyA- 'rAvaNa kI zakti se Aja lakSmaNa mArA gayA hai aura bhAI ke sneha ke kAraNa prAtaH taka rAma bhI mara jAyeMge / ' ya vajra ke samAna ina kaThora zabdoM ko sunakara sItA mUcchita ho gii| rakSA karane vAlI rAkSasiyoM ne jala siMcana kiyA to saceta hokara rudana karane lagI Mig Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmaNa para zakti prahAra ] .365 -hAya maiM kaisI mandabhAginI huuN| mere hI kAraNa mere devara aura svAmI donoM saMkaTa meM par3a gaye haiN| vizeSa-(1) vAlmIki rAmAyaNa meM indrajita dvArA lakSmaNa ko zakti lagane kA ullekha nahIM hai kevala itanA hI batAyA hai ki brahmAstra dvArA indrajita ne rAma-lakSmaNa sahita vAnara senA ko mUcchita kara diyA thaa| hanumAnajI ne auSadhi yukta pahAr3a lAkara sabako saceta aura svastha kara diyaa| (yuddhakANDa) hA~ rAvaNa ke zakti prayoga se lakSmaNa ke aceta ho jAne kA avazya + varNana hai| yaha bhI ullekha hai ki supeNa kI aupadhi se unakI mUrjA dUra huI / yahA~ supeNa rAvaNa kI laMkA kA vaidya nahIM, apitu varuNa deva kA putra vAnara suSeNa hai| saMkSipta ghaTanA isa prakAra hai : rAma aura rAvaNa meM yuddha ho rahA thA / zrIrAma rAvaNa ke divyAstroM ko kATate jA rahe the| isI bIca vibhISaNa ne rAvaNa ke ratha meM jute ghor3oM ko gadA prahAra se mAra DAlA / rAvaNa ratha se kUda par3A aura vibhISaNa ko mArane ke lie eka vizAla zakti hAtha meM lii| isa zakti kA vega kAla bhI nahIM roka sakatA thaa| itane meM vibhISaNa ko bacAne ke lie lakSmaNa bIca meM A gye| rAvaNa ne maya-dAnava dvArA dI gaI vaha zakti calA dI / zakti lagate hI lakSmaNa aceta ho gaye / / isa para rAma krodha se Aga-babUlA ho uThe aura apane tIvra zastra prahAroM se rAvaNa ko vihvala kara diyaa| vaha bhayabhIta hokara laMkA ko bhAga gyaa| lakSmaNa ko saceta karane hetu mahAbuddhimAna vAnara suSeNa ne hanumAnajI ko mahodaya parvata se vizalyakaraNI (zarIra meM dhaMse hue vANa Adi ko nikAlakara ghAva bharane aura pIr3A dUra karane vAlI), sAvarNyakaraNI (zarIra meM pahale kI sI raMgata lAne vAlI), saMjIvakaraNI (mULa dUra karake Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 366 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA). sItA ke vilApa se eka vidyAdharI ke hRdaya meM karuNA jAgrata ho ___ aaii| isane vidyAvala se jAnakara batAyA--. -he devi ! vilApa mata karo / merI vAta vyAna se suno| satI sItA cupa hokara usakI ora dekhane lgii| vidyAdharI ne . AzvAsana diyA cetanA lAne vAlI) aura saMvAnI (TUTI huI haDDiyoM ko jor3ane vAlI) : ---ye cAra aupadhiyA~ lAne ko khaa| . .hanumAnajI turanta cala diye kintu una aupadhiyoM ko na pahacAna ... sakane ke kAraNa mahodayagiri ko hI uThA lAye / .. ..... .. tadanantara vAnara zreSTha suSeNa ne davA ukhAr3akara pIsI aura lakSmaNa ko suMghAI / use sUMghate hI lakSmaNa nIroga ho gye| (yuddhakANDa) .... noTa-vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra hI isa ghaTanA se pahale hI indrajita lakSmaNa dvArA mArA jA cukA thA / . -sampAdaka ..... (2) tulasIkRta rAmacaritamAnasa ke anusAra- ... . . ..... yuddha ke tIsare dina kumbhakarNa zrIrAma ke hAthoM mArA gyaa| rAma ke vANa se kumbhakarNa kA dhar3a to yuddha-bhUmi meM hI gira gayA aura sira .. rAvaNa ke samakSa jA giraa| . . (laMkAkANDa, dohA 71). .. cauthe dina meghanAda tathA jaMbavAna kA yuddha huA aura jaMbavAna ne use paira pakar3akara laMkA meM pheMka diyaa| (laMkAkANDa, dohA-74) / . isake bAda meghanAda ajeya hone ke lie yajJa karane lgaa| taba ... * pAMcaveM dina usakA yajJa dhvaMsa aura prANAnta karane ke lie lakSmaNa anya vIroM ke sAtha pahuMce aura usakA yajJa bhaMga karake use yamaloka bheja diyaa| ... ... . ........ . .: (laMnAkANDa, dohA 75-76)..... ......... chaThaveM dina rAvaNa svayaM yuddha karane AyA / yahA~ rAvaNa kA lakSmaNa ..... se yuddha huaa| lakSmaNa ke. vANoM se vihvala hokara vaha eka bAra to ..... .. aceta ho gyaa| punaH saceta hokara usane brahmAjI dvArA pradatta zakti .. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmaNa para zakti-prahAra | 367 -cintA mata karo! tumhArA devara prAtaHkAla taka bilkula ThIka _ho jAyagA aura donoM bhAI zIghra hI tumheM darzana dekara prasannatA pradAna kreNge| - vidyAdharI ke zabda sunakara sItA ko santoSa huaa| vaha rAta bhara paMca-parameSThI kA jApa karatI huI jAgatI rhii| usake hRdaya meM pati aura devara rAma-lakSmaNa kI maMgala-kAmanA vyApta thii| -triSaSTi zalAkA 77 *** lakSmaNa para calAI / isa zakti ke AghAta se lakSmaNa se aceta ho gye| hanumAna lakSmaNa ko uThAkara rAma ke pAsa lAye / rAma ne unakA sparza kiyA aura udbodhaka vacana kahe / rAma ke sparza mAtra se hI vaha zakti nikalakara AkAza ko calI gaI aura lakSmaNa saceta hokara uTha khar3e hue| ___ isake pazcAt punaH lakSmaNa-rAvaNa yuddha huaa| lakSmaNa ke tIroM se vaha aceta ho gayA ora sArathi use laMkA meM lauTA le gyaa| . . (laMkAkANDa, dohA 83-84) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14: saMjIvanI bUTI --merI bheMTa zrIrAma se karA do| -isa samaya ve bhAtRzoka se vihvala haiM, unheM vyartha hI parezAna karane kI AvazyakatA nhiiN| -unake zoka kA upAya maiM jAnatA hU~ / yadi lakSmaNa ko jIvita karanA ho to merI unase bheMTa jarUrI hai| vidyAdhara ke ye zabda sunate hI bhAmaNDala utAvalA ho gyaa| turanta usa Agantuka vidyAdhara ko sAtha lekara rAma ke pAsa phuNcaa| zrIrAma ko namaskAra karake vidyAdhara volA -yadi lakSmaNa ko sajIvana karanA hai to vizalyA ke snAna jala se inakA abhisiMcana kara diijie| rAma ne apane hitaiSI vidyAdhara ko kRtajJatApUrvaka dekhA aura usase pUchA -bhadra ! Apa kauna haiM aura mujha para yaha prIti kaise utpanna huI ? Agantuka vidyAdhara vatAne lagA zrIrAma ! maiM saMgItapura ke rAjA zazimaNDala aura rAnI suprabhA kA putra huuN| merA nAma praticandra hai| eka bAra strI sahita maiM AkAza mArga se jA rahA thA ki sahasravijaya vidyAdhara ne mujhe dekha liyaa| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMjIvanI bUTI | 366 strI ke kAraNa usane mujhase zatrutA vA~dha lI aura yuddha karane lgaa| . vahuta samaya taka hama donoM meM yuddha hotA rahA / anta meM usane canDaravA zakti kA prayoga karake mujhe bhUmi para girA diyaa| maiM jamIna para par3Apar3A tar3apane lagA / asahya pIr3A se merI var3I durdazA thii| jahA~ maiM girA thA vaha ayodhyA nagarI kA mAhendrodaya nAma kA udyAna thA / tumhAre dayAlu bhAI bharata ne mujhe dekhA / unhoMne sugandhita jala se merA siMcana kiyaa| gajava kA prabhAva thA usa jala meM / zakti turanta hI mere zarIra se bAhara nikala gaI aura tatkAla hI ghAva bhI bhara gyaa| Apake vandhu ne merI prANarakSA kI to kyA maiM ApakI itanI bhI sahAyatA na karUM ki lakSmaNa ko sajIvana karane kA upAya hI vatA '. duuN| Apa vilamba mata karie vizalyA kA abhisiMcana jala mNgvaaiye| zrIrAma ne utsuka hokara pUchA vidyAdhara ! yaha jala kahA~ milegA aura kauna hai yaha vizalyA ? vidyAdhara ne batAyA-jaba maiM svastha ho gayA to mujhe bhI usa camatkArI jala ke sambandha meM utsukatA jAgrata huI thii| taba maiMne bhI bharatajI se yahI pUchA thA / unhoMne jo kucha vatAyA vahI maiM Apako unhIM ke zabdoM meM sunAye detA huuN| . __yaha kahakara vidyAdhara ne Age batAyA eka samaya viMdhya nAma kA sArthavAha gajapura se ayodhyA aayaa| usake sAtha eka pAr3A (bhaiMsa kA baccA) bhI thA / atibhAra (atyadhika bojha ladA honA) ke kAraNa vaha mArga meM hI gira pdd'aa| pAr3A eka vAra girA to phira uTha na skaa| sArthavAha to use chor3akara Age cala diyA aura pAr3A yahIM par3A-par3A apane jIvana ke antima dina ginane lgaa| .. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___logoM ne usake sira para pA~va rakhakara calanA prArambha kara diyaa| pAr3A vivazatApUrvaka saba kucha sahatA rahA / vivaza prANI ko aura bhI taMga karanA kucha logoM kI Adata-sI hotI hai| isa mAnavakRta upadrava se marakara pAr3A zvetaMkara' nagara kA rAjA pavanaputraka vAyukumAra deva bnaa| avadhijJAna se use apanI kaSTaprada mRtyu kA jJAna huaa| use. una logoM para var3A krodha AyA jinhoMne use akAraNa hI pIr3A pahu~cAI thii| kupita hokara usane ayodhyA nagara meM vibhinna prakAra kI mahAmAriyAM phailA diiN| sampUrNa nagara rogagrasta ho gayA kintu eka vyakti aisA bhI thA jisa para ina mahAmAriyoM kA koI prabhAva na huaa| usakA nAma thA rAjA droNamegha ! na to vaha svayaM hI vImAra par3A aura na usake parivAra kA hI koI vyakti / droNamegha merA (bharata kA) mAmA thA kintu usa samaya ayodhyA meM hI rahatA thaa| java usase isakA kAraNa pUchA gayA to usane batAyA-merI rAnI priyaMkarA pahale eka bhayaMkara roga se pIr3ita thii| aneka ilAja karAye para koI lAbha na huaa| vaidya, tAMtrika, mAMtrika, sabhI apane-apane prayAsa karake nirAza ho gaye / maiM bhI bahuta du:khI thA aura rAnI bhii| isI dazA meM eka bAra usane garbha dhAraNa kara liyaa| garbha ke prabhAva se usakI vyAdhi zAnta ho gii| anukrama se garbhakAla pUrA hone para usane eka putrI ko janma diyaa| usakA nAma hama logoM ne vizalyA rakhA / eka bAra hamAre deza meM bhI mahAmAriyoM kA prakopa huA to vizalyA ke snAnajala se sava ko saba zAnta ho gii| kucha samaya pazcAta saubhAgya se mujhe satyabhUti nAma ke cAraNa muni ke darzana ho gye| vizalyA ke sambandha meM pUchane para munideva ne batAyA-yaha 1 yaha nagara bhuvanapati devoM kA mAlUma par3atA hai| (dekhiye triSaSTi zalAkA 717 gujarAtI anuvAda pRSTha 133), Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjIvanI bUTI | 371 vizalyA ke pUrvajanma ke tapa kA prabhAva hai / isake snAnajala ke siMcana se roga, vyAdhi, Adi to zAnta hoMge hI; saMsAra kI koI bhI zakti isake puNya prabhAva ke samakSa na Thahara sakegI / zakti ke AghAta se huA ghAva bhI turanta bhara jAyagA / isake vAda pUchane para munizrI ne kahA- rAma kA choTA bhAI lakSmaNa isakA pati hogA / munirAja ke yaha vacana sunakara mujhe santoSa huA / rAjA droNamegha yaha kahakara cupa ho gayA aura mere ( bharata ke ) abhisiMcana karate hI samasta nagara vyAdhimukta ho gayA / vidyAdhara Age kahane lagA - svAmI ! usI jala se siMcana karake bharatajI ne mere prANoM kI rakSA kI / Apa bhI usI jala ko turanta ma~gavAiye jisase lakSmaNajI ke jIvana kI rakSA ho / yaha vArtA vibhISaNa bhI baiThA suna rahA thaa| vaha turanta vola uThA - svAmI jaldI karie / sUryodaya hote hI anartha ho jAyagA aura hama kucha na kara sakeMge / jitanI utAvalI vibhISaNa Adi ko thI usase bhI jyAdA utAvale zrIrAma the / unake bhAtRsneha ko kauna jAna sakatA thA / lakSmaNa to mUcchita, stabdha par3e the aura rAma ke hRdaya meM sulagatA huA dAvAnalausake pracaNDa tApa se tar3apate hue prANoM kI ghora vedanA ko vahI jAnate the / unhoMne tatkAla hI bhAmaMNDala, hanumAna aura aMgada ko vizalyA kA snAnajala zIghra se zIghra lAne kI AjJA dI / lakSmaNa kI prANa-rakSA hetu cintAtura tInoM subhaTa atizIghragAmI vimAna meM baiThakara ayodhyA kI ora cala diye / triSaSTi zalAkA 77 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 15: vizalyA dvArA sparza-upacAra rAtri ke nivir3a andhakAra meM bharata ayodhyA ke rAjamahala kI chata para pragAr3ha nidrA meM lIna the| vimAna se mahala kI chata para utara kara tInoM vIroM (hanumAna, bhAmaNDala aura aMgada) ne bharata ko sotA - huA dekhA to cintA meM par3a gaye / svAmI kA kArya to karanA hI thaa| bharata ko jagAye binA vaha kaise hotA? aura yadi asamaya jagAne para bharata nArAja ho gaye to......? __unhoMne soca-vicArakara eka yukti nikaalii| madhura svara meM unakI zayyA ke samIpa khar3e hokara gAne lage / svara-laharI ke kAnoM meM praveza karate hI bharata kI nidrA TUTa gaI / bhAmaNDala ne turanta namaskAra kiyaa| rAtri ke samaya bhAmaNDala kI cintita mukha-mudrA dekhakara bharata vismita raha gye| idhara-udhara dekhA to do vIra aura khar3e the| acakacAkara pUchA -bhadra bhAmaNDala ! tumhAre sAtha ye donoM vIra kauna haiM ? - iMgita karate hue bhAmaNDala ne batAyA-yaha pavanaMjaya ke putra mahAparAkramI vIra hanumAna haiM aura yaha haiM vAnararAja sugrIva ke suputra aMgada / __ -tuma sabake ceharoM para havAiyA~ kyoM ur3a rahI haiM ? AdhI rAta ke samaya Agamana kA kAraNa ? Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizalyA dvArA sparza-upacAra | 373 bhAmaNDala ne batAyA -bharata ! rAma-rAvaNa yuddha meM lakSmaNajI ko zakti laga gaI hai| unheM sajIvana karane ke lie hameM vizalyA kA snAna-jala caahie| -rAma-rAvaNa yuddha ? lakSmaNa ko zakti ? yaha kyA pahelI hai ? spaSTa btaaie| -bharata ne saMbhramita hokara puuchaa| -abhI samaya nahIM hai, phira kabhI pUchanA / yadi sUryodaya ho gayA to lakSmaNajI ke prANa nahIM vaca skeNge| jaldI krie| -AturatApUrvaka bhAmaNDala ne khaa| priya bhAI ke prANoM para saMkaTa AyA jAnakara bharata ekadama uchala kara khar3e ho gye| --calo mere sAtha? - unake zabdoM meM cintA jhalakane lagI / -kahA~ ? -kautukamaMgala nagara, jahA~ vizalyA rahatI hai| bharatajI ke ina zabdoM ke sAtha sabhI vimAna meM baiThe aura zIghra , gati se calakara kautukamaMgala nagara phuNce| mArga meM bhAmaNDala ne sItAharaNa se lekara yuddha taka kI sabhI bAteM saMkSepa meM batA diiN| rAtri ko hI bharata ne mAmA droNamegha ko jagAyA aura vizalyA kA snAnajala maaNgaa| unakI isa akasmAt mAMga se droNamegha cakita raha gaye / bole-vatsa ! vAta kyA hai ? tuma ghavarAye hue kyoM ho? -lakSmaNa yuddha-sthala meM mUcchita par3e haiN| unheM sajIvana karane hetu vizalyA kA snAnajala turanta caahie| -bharata ne uttara diyA / --snAnajala kyA, vizalyA ko hI le jaao| lakSmaNa hI to Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) isakA pati hai| yaha kahakara rAjA droNamegha ne eka hajAra kanyAoM ke sAtha vizalyA ko bheja diyaa| . . bhAmaNDala Adi ne bharata ko to ayodhyA meM utArA aura ve sava... laMkA kI ora cala diye / dUra se Ate hue vimAna ke tIvra prakAza se logoM ko bhrama ho gayA ki sUrya kI pahalI kiraNa gagana-maNDala meM : camaka rahI hai / subhaToM ke mukha-maNDala mlAna ho gye| - kucha hI dera meM jaba vizalyA sahita bhAmaNDala, hanumAna, aMgada vimAna se utare to logoM ko santoSa huaa| " - eka pala kA bhI vilamba kiye vinA sabhI lakSmaNa ke pAsa phuNce| paMca parameSThI kA dhyAna karake vizalyA ne lakSmaNajI kA sparza . kiyaa| vizalyA kA sparza pAte hI mahAzakti amoghavijayA lakSmaNa : ke zarIra se nikalakara jAne lgii| tabhI vIra hanumAna ne uchalakara.... usa zakti ko pakar3a liyaa| zakti volI -hanumAna ! mujhe kyoM pakar3A hai ? -tumane hamAre svAmI ke anuja ko mUcchita kiyA thaa| maiM tumheM nahIM jAne duuNgaa| ... amoghavijayA kI khilakhilAhaTa cAroM ora gUMja gayI / kahane lagI- . -vizalyA kA sAnnidhya pAkara tuma bhI mujhe rokane kA dama :' . bharane lage / rahA lakSmaNa ko mUcchita karane kA prazna to usa samaya to ..maiM dAsI thI rAvaNa kii| usakI AjJA mAnanA merA kartavya thaa| isameM . merA kyA doSa ? mujhe inake zarIra meM praveza karanA hI pdd'aa| to ava kyoM jA rahI ho? :. -maiM vizalyA ke pUrvabhava ke tapa-teja ko saha sakane meM asamartha Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizalyA dvArA sparza-upacAra | 375 huuN| isalie nikalakara jA rahI huuN| mujhe chor3a do| mere rokane se tumheM koI lAbha nahIM hogaa| jAnate nahIM, maiM mahAzakti prajJapti kI vahana huuN| -to? ---to kyA ? vizalyA kI upasthiti meM to kucha kara hI nahIM sktii| hanumAna ! vyartha kI vAtoM se koI lAbha nhiiN| baccoM kI sI uddaNDatA mata karo / mujhe chor3a do aura apane kartavya pAlana kI ora dhyAna do| hanumAna ne zakti ko chor3a diyaa| turanta hI amoghavijayA antardhAna ho gii| vizalyA ne punaH lakSmaNa kA sparza kiyA aura gozIrSa candana Adi kA lepa kiyaa| lakSmaNa kA ghAva bhara gyaa| ve saceta hokara uTha vaitthe| agraja ne anuja ko kaNTha se lagA liyaa| vizalyA lajjA se mukha nIcA kiye baiThI raha gii| lakSmaNa ne rAma se pUchA-tAta ! yaha strIratna aura yuddha-sthala meM ? rAma ne anuja ko vizalyA kA sampUrNa vRttAnta batA diyA / sabhI ghAyaloM para vizalyA ke snAnajala kA siMcana kiyA gayA / sainika aura subhaTa svastha ho gye| ... cAroM ora vizalyA kA jaya-jayakAra hone lgaa| - rAma kI AjJA se vahIM lakSmaNa kA pANigrahaNa vizalyA aura usake sAtha AI eka hajAra kanyAoM ke sAtha ho gyaa| - lakSmaNa ke punaH jIvita hone aura unake vivAha ke upalakSya utsava vaDI dhUmadhAma se manAyA jAne lgaa| rAma kI senA harSa vibhora hokara uchalane-kUdane lgii| maMgala-vAditra bajane lge| harSa kI lahara Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) cAroM ora chA gii| rAma ke kaTaka kI prasannatA bharI AvAjeM laMkA ke rAjamahala taka jA phuNcii| -triSaSTi zalAkA 77 vizeSa-(1) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra lakSmaNa kA upacAra kiyA thA vAnara supeNa ne mahodaya parvata para utpanna huI cAra auSadhiyoM se jise hanumAnajI lAye the| yuddha kANDa (2) tulasIkRta meM nAma to suSeNa hI rahA kintu vaha vAnara na rhaa| vaha ho gayA laMkA kA vaidya / hanumAna use ghara sahita laMkA se uThA lAye aura usane lakSmaNa ko sajIvita kiyaa| [laMkA kANDa, dohA 61] yahA~ bhI hanumAna ke dvArA parvata lAne kA ullekha hai| isake atirikta hanumAna ke dvArA hI ayodhyA meM bharata ko bhI rAma-rAvaNa yuddha aura lakSmaNa ke aceta hone kI sUcanA milatI hai / [laMkAkANDa, dohA 56-60] Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 16: bahurUpiNI vidyA kI siddhi rAma ke kaTaka kI prasannatA bharI AvAjoM se rAvaNa kA kutUhala jAgrata ho gayA / tabhI guptacaroM ne Akara sUcanA dI - 'lakSmaNa jIvita ho uThe haiM / ' isa samAcAra ko sunakara rAvaNa ke pairoM ke nIce se jamIna hI nikala gii| bar3I kaThinAI aura apanI sarvazreSTha zakti ke prayoga se to vaha lakSmaNa ko mUcchita kara pAyA aura vaha bhI svastha ho gaye / usake mukha para nirAzA spaSTa khelane lagI / turanta mantriyoM ko bulavAyA aura unase salAha karane lagA -ava kyA kiyA jAya ? + - mantriyoM ke hRdaya kA~pa rahe the| unheM donoM ora se bhaya thA / yadi sItAjI ko lauTAne kI sammati dete haiM to rAvaNa ke kopa kA bhAjana bananA par3atA hai aura nahIM to laMkA kA vinAza spaSTa hI hai ! mantriyoM ne aise saMkaTakAla meM svahita ko tyAgakara dezahita ko sAmane rkhaa| unhoMne kahA - mahArAja ! rAma kI anunaya ke sivAya aura koI upAya nahIM / anunaya zabda dambhI rAvaNa ko burA lagA / vaha bolA- anunaya to jIvana meM maiM kabhI kara nahIM sakatA / kisI manuSya kA anunaya kare aura vaha bhI dazamukha, yaha asambhava hai / koI aura yukti socie Apa loga / - Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) mantriyoM ne anubhava kiyA ki unake mukha se aisA zabda nikala gayA jo svAmI kI ruci ke pratikUla hai / saMbhalakara vole -- - to sandhi kA prayAsa kiyA jA sakatA hai / yaha kArya rAjAoM ke lie ucita aura sammAnanIya hai / - hA~, sandhi avazya kI jA sakatI hai kintu isameM bhI kucha na kucha denA par3egA / - dazamukha ne socate hue kahA / - denA par3egA to prApta bhI hogA / - mantriyoM ne bAta sa~bhAlI / - hA~, yaha to satya hai / sandhi meM lena-dena donoM hI hote haiM / yaha bAta alaga hai ki kisI ko kama mile aura kisI ko adhika / mantriyoM ne samajhAyA - laMkezvara ! Apako kumbhakarNa jaisA bhAI aura indrajita tathA meghavAhana jaise suputroM ke sAtha aneka rAkSasavIra mA~ga lene cAhie | sabhI bandiyoM ko mukta karA lenA hamArA sarvaprathama kartavya hai / dazamukha ne nirAza svara meM kahA -maiMne to socA thA ki lakSmaNa merI zakti se prAtaH taka mara ho jAyegA aura bhAtRsneha ke kAraNa rAma bhI prANa tyAga degA / mere sabhI subhaTa svayaM hI mukta ho jAyeMge / kintu lakSmaNa ke sajIvita hone se sthiti badala gaI hai| sandhi karake hI svajanoM ko bandhana - mukta karanA par3egA / --yahI ucita hai / - mantriyoM ne samarthana kara diyA / . rAvaNa ne sAmanta nAma ke catura dUta ko vulAyA aura apanA abhiprAya samajhAkara kahA- rAma ko sAma dAma daNDa bheda kisI bhI prakAra se apane anukUla karanA hai / 'jo AjJA' kahakara dUta calane lagA to mantriyoM ne davI javAna se sItAjI ko vApisa dene kI bAta kahI / lekina rAvaNa ne spaSTa kaha Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahurUpiNI vidyA kI siddhi | 376 diyA ki-eka sItA ke vadale maiM AdhA rAjya aura tIna hajAra sundariyA~ de sakatA huuN| ' catura dUta ne laMkeza kI yaha bAta bhI gA~Tha bA~dha lI / usane praNAma kiyA aura laMkA se nikalakara rAma ke zivira meM jA pahu~cA / AdarapUrvaka praNAma karake rAma se volA -zrIrAma ! maiM laMkezvara kA dUta hU~ aura unakI ora se sandhi karane AyA huuN| ___- kyA cAhatA hai tumhArA svAmI ? --rAma ne kiMcit muskarAhaTa se khaa| dUta bahuta catura thA / eka-eka bAta kahane lagA.-Apa hamAre sabhI vandiyoM ko mukta kara deN| -~aura:..... ? -rAma ne puuchaa| --AdhA rAjya aura tIna hajAra kanyAe~ grahaNa kiijie| rAma ke mukha para ha~sI khela gii| unhoMne pUchA-~~-ina sabake badale kyA cAhatA hai, laMkApati ? -basa ! eka choTI sI bAta ! -dUta ne uttara diyaa| -vaha kyA ? - -sItAjI se laMkeza ke vivAha kI ApakI sammati / -dUta ne kaha hI to diyA himmata bA~dhakara / zivira meM upasthita hanumAna, sugrIva, bhAmaNDala, lakSmaNa Adi sabhI ke mukha raktavarNI ho gaye kintu unhoMne vIca meM bolanA ucina na samajhA / rAma ne zAnta svara meM kahA -dUta ! na to mujhe rAjya kI AkAMkSA hai aura na sundariyoM kI icchA / mujhe to kevala sItA cAhie kyoMki vaha merI dharmapatnI hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -eka strI ke lie, itane vaibhava ko Thokara mAra rahe haiM, Apa ! dUta ne punaH samajhAne kI ceSTA kii| -bhUlate ho bhadra ! sItA merI dharmapatnI hai aura usakI rakSA karanA merA kartavya / rAvaNa ne adharma kiyA hai| parAI strI ko haraNa karake usane apanI zvAna-vRtti hI dikhAI hai| maiM sItA ko avazya hI vApisa luuNgaa| catura dUta sAma aura dAma kA prayoga to kara cukA thaa| aba usane daNDa ke prayoga kA nizcaya kiyaa| -Apa sItA ko vApisa to le hI nahIM sakeMge; apane prANoM se bhI hAtha dho baiTheMge / laMkezvara avijeya hai aura ApakI hAra nizcita / -dUta dRr3hatApUrvaka bolA___-bhadra ! hAra adharma kI hotI hai, pApa kI hotI hai| rAvaNa kA mArga adharma kA hai| merI jIta sunizcita hai-jahA~ dharma vahA~ jy| -nahIM ! jahA~ zakti vahAM jaya / laMkApati zaktisampanna hai| eka bAra to lakSmaNa jIvita ho uThe haiM kintu abakI vAra inakI prANarakSA asambhava hI samajhiye aura inake prANAnta ke sAtha hI apanI hAra bhii| dUta sAmanta ke zabda AvazyakatA se adhika karkaza the| zAntagambhIra rAma kI mukha-mudrA bhI kaThora ho gii| ceharA tamatamA gyaa| lakSmaNajI se rahA na gyaa| unhoMne dUta ko phaTakArate hue kahA___-are adhama dUta ! tU aura terA svAmI hamArI zakti ko to jAnatA nahIM aura vyartha hI vaka-baka karatA jAtA hai| laMkA ke sabhI vIra hamAre bandI haiN| raha gayA akelA rAvaNa so use to maiM hI Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahurUpiNI vidyA kI siddhi | 381 yamarAja ke pAsa bheja dUMgA / vahIM vaha apane kukarmo kA phala bhogatA rahegA / jAkara kaha de apane svAmI se ki usake sira para kAla nAca rahA hai / naraka kA dvAra usake lie khulA par3A hai / kucha kahane ke lie rukA dUta to lakSmaNajI garaje. - turanta nikala jA, yahA~ se / svAmI kI kupita mudrA dekhakara vAnara bhI utsAhita ho gaye / unhoMne garadana' pakar3akara dUta ko bAhara nikAla diyA / --- dUta sAmanta ne apanI niSphalatA aura parAbhava kI karuNa kathA laMkA kI rAjasabhA meM Akara kaha dI / rAvaNa ne mantriyoM se puna: pUchA- aba kyA upAya zeSa hai ? - mantriyoM ne spaSTa kahA - svAmI ! ava to sItAjI ko dene ke alAvA aura koI upAya zeSa nahIM hai / abhimAnI rAvaNa ko yaha bAta nahIM rucI / usane sabhI ko vidA kara diyA aura svayameva hI yukti socane lagA / bhaya kI lahara to usake hRdaya meM bhI vyApta thI / rAma ke sammukha use apanI zakti tuccha lagane lagI thI / zakti cukane ke bAda prANI ko bhakti kI smRti AtI hai / rAvaNa kI bhI yahI dazA huI / tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha kI stutipUrvaka usane vahurUpiNI vidyA siddha karane kA nizcaya kiyA / manavacana - kAya kI zuddhipUrvaka usane zAnti jinezvara kI stuti kI aura bahurUpiNI vidyA siddha karane lgaa| pati kA dhyAna nirvighna pUrA ho - isalie paTarAnI mandodarI ne laMkA meM ghoSaNA karA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dI-'ATha dina taka sabhI nagaravAsI niSThApUrvaka ahiMsAmUlaka jainadharmakA pAlana kreN|' sugrIva ke guptacaroM ne yaha sUcanA lAkara use dI / turanta vaha rAma ke pAsa pahuMcA aura bolA-- -svAmI ! rAvaNa vahurUpiNI vidyA siddha kara rahA hai / vidyA siddha ho usase pahale hI use vaza meM kara liyA jAya to ThIka hai anyathA vaha dunivAra ho jaaygaa| rAma ne ha~sakara uttara diyA -vAnararAja ! dhyAnaparAyaNa rAvaNa para kaise zastra prahAra kiyA jA sakatA hai ? . -kintu vAda meM to usakI zakti bahata bar3ha jAyagI / asambhava hI ho jAyagA usakA maraNa / vaharUpiNI vidyA atyadhika zaktizAlI hotI hai| . -dharma se adhika zakti kisI meM nahIM hai, kiSkridhAnareza ! hamArA mArga dharma kA hai| hama avazya vijayI hoNge| rAma ke isa uttara se sugrIva samajha gayA ki dhyAna-magna . rAvaNa ke viruddha na to rAma svayaM kucha kareMge aura na karane kI. anumati deNge| vaha cupacApa vahA~ se calA gyaa| kintu usako caina nahIM pdd'aa| usake saMketa para aMgada rAvaNa ke dhyAna meM vighna DAlane lakA jA phuNcaa| __ aMgada ne aneka prakAra ke upadrava kiye kintu rAvaNa apane dhyAna se tanika bhI vicalita na huaa| ___anya koI upAya na dekhakara aMgada rAvaNa kI paTarAnI mandodarI ko usake sAmane pakar3a lAyA aura bolA -are ! rAvaNa tU kisa pAkhaNDa meM lIna hai / jaise tUne sItA kA Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahurUpiNI vidyA kI siddhi | 383 haraNa kiyA thA vaise hI maiM terI rAnI mandodarI kA haraNa karake lie jAtA hU~ / yaha kahakara usane mandodarI ke keza khIMce / pIr3A se vihvala mandodarI cIkhane-cillAne lagI / isake karuNa rudana se aMgada kA hRdaya to pasIja gayA lekina dRr3ha nizcayI rAvaNa kA dhyAna bhaMga na huA / usI samaya apanI divya AbhA se AkAza ko prakAzita karatI huI vahurUpiNI vidyA pragaTa hokara bolI - rAvaNa ! maiM siddha ho gaI hU~ | maiM sampUrNa vizva ko tere vaza meM kara sakatI hU~ to rAma-lakSmaNa kisa kheta kI mUlI haiM / dazamukha ne uttara diyA - isa samaya mujhe tumase koI kAma nahIM hai / jaba tumhArA smaraNa karUM taba merI sahAyatA karanA / vidyA turanta antardhAna ho gaI aura aMgada sahita samasta vAnara bhI usI samaya ur3akara apane zivira meM jA pahu~ce / - -triSaSTi zalAkA 77 --- vizeSa - tulasIkRta meM bhI rAvaNa dvArA yajJa kiye jAne kA ullekha hai / sugrIva ne rAma ko isakI sUcanA dii| zrIrAma ne hanumAna aMgada Adi vAnaroM ko bhejA / vAnara usakI striyoM ko pakar3a lAye aura keza pakar3akara ghasITane lage / isa para kupita hokara rAvaNa uThA aura vAnaroM ko mArane lagA / tava taka vAnaroM ne usakA yajJa naSTa kara diyA / isa prakAra rAvaNa apanA yajJa pUrA nahIM kara sakA / yaha yuddha kA sAtavA~ dina thA / . [ laMkA kANDa, dohA 85 ] Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 17: rAvaNa vadha vidyA siddha ho jAne ke uparAnta jaise hI rAvaNa apane Asana se uThA to paTarAnI mandodarI ne aMgada ke durvyavahAra kA sampUrNa vRttAnta kaha sunAyA / abhimAnapUrvaka usane huMkAra bharI / mandodarI samajha gaI ki rAvaNa ko vidyA siddha ho cukI hai| snAna bhojana Adi Avazyaka zArIrika kriyAoM se nipaTakara laMkezvara abhimAna se UMcA mu~ha kiye devaramaNa udyAna pahu~cA aura sItAjI se kahane lagA -sundarI ! Aja taka to maiMne terI khuzAmada kii| merA niyama bhaMga na hA isalie tujhe chor3atA rahA kintu jAnako ! ava spaSTa suna le / rAma-lakSmaNa ko mArakara tujha para valAtkAra kruuNgaa| rAvaNa ke vajra samAna kaThora zabdoM ne jAnako ke marma para tIvra prahAra kiyA / vaha aceta ho gii| rakSaka rAkSasiyoM ke zItopacAra se saceta huI to sAmane yamadUta ke samAna rAvaNa ava bhI khar3A thA zIlavatI ne sasvara kahA -dupTa ! usase pahale hI mere prANa nikala jaayeNge| muskarAkara dazamukha volA -sIte ! na to mujhe AtmahatyA kA koI sAdhana milegA aura na tU mara sakegI / maiM tujha pratyeka dazA meM jIvita rakhUgA / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha | 385 - satI ne turanta abhigraha liyAH -- yadi unakI (rAma-lakSmaNa kI) mRtyu ho jAya to usI samaya se mujhe AmaraNa anazana ho / .. sItA kI avicala, pati bhakti dekhakara rAvaNa kA pApI hRdaya . bhI Dola gyaa| vaha socane lagA-'are ! maiMne vyartha hI isa satI ko bhI saMtApa pahu~cAyA. aura svayaM bhI kAmAgni meM jlaa| yaha .. zarIra chor3a sakatI hai kintu rAma ko nhiiN| isake roma-roma meM .. rAma vasA hai|' ... ........ .... .. . usakI vicAradhArA punaH palaTI-'ava kyA ho sakatA hai ? ise ... vApisa denA to apamAna aura lajjA kI bAta hogii| saMsAra meM yahI apayaza hogA ki mahAbalI. rAvaNa eka nArI ke sammukha jhuka gayA, . parAjita ho gayA / apamAna kA jIvana bhI koI jIvana hai, isase to: mRtyu lAkha gunI acchI / ' ... ... .. ...laMkeza ne nizcaya kiyA- 'yuddha meM maiM rAma-lakSmaNa ko mArUMgA nahIM, mAtra bandI banA lUMgA aura yahA~ lAkara sItA unheM sauMpa duuNgaa| . isameM merA sammAna bhI raha jAyagA, yaza bhI. phailegA aura isa satI kA saMtApa miTa jAyegA / aura yadi maiM hI mara gayA to rAma se isakA milApa svayaM hI ho jaaygaa| merI mRtyu ho yA vijaya sItA kA kalyANa donoM dazAoM meM hI nizcita hai| Aja kA dina sItA ke . kalyANa kA hI hogaa| .. gambhIra. UhApoha, soca-vicAra meM nimagna rAvaNa : vahA~ se calA aayaa| inhIM vicAroM meM use rAta ko nIMda bhI nahIM aaii| prAtaHkAla ho gyaa| ............ ................... - satI ke avicala pAtivratya ne rAvaNa jaise durmada kA bhI hRdaya parivartita kara diyA / dhanya hai satI ziromaNi sItA / ... ... .. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 [ jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sUryodaya ke sAtha hI rAvaNa apanI senA sahita yuddhakSetra meM A DaTA / rAma kI senA ke vIra to sannaddha the hii| donoM ora ke subhaTa yuddha meM rata ho gye| rAkSasasenA kA saMcAlana rAvaNa svayaM kara rahA thA aura rAma kI senA kA lakSmaNa / mahAbhuja lakSmaNa rAkSasasenA ko cIrate hue rAvaNa ke sammukha A ddtte| parAkramI puruSoM ke hRdaya kusuma se bhI komala aura vajra se bhI adhika kaThora hote haiN| yuddha-bhUmi meM hI unake vajra hRdaya kI jhA~kI milatI hai| yadyapi rAvaNa lakSmaNa ko mAranA nahIM cAhatA thA kintu zastra prahAra meM nirbalatA dikhAnA usakI kAyaratA hotii| kintu lakSmaNa ke hRdaya kI dazA isake viparIta thii| ve rAvaNa kA prANAnta karane ke lie dRr3ha-saMkalpa the| donoM vIra vibhinna prakAra ke sAdhAraNa zastroM se yuddha karane lge| eka prahAra karatA to dUsarA pratikAra / sAmAnya zastroM se jayaparAjaya kA nirNaya na ho pAyA to divyAstroM kI bArI aaii| rAvaNa ne aneka divyAstroM kA prayoga kiyA kintu vIra lakSmaNa ne sabhI ko viphala kara diyaa| pasInA A gayA laMkeza ko / samajha gayA ki pratipakSI vIra bhI sAmAnya koTi kA nahIM hai| usake sabhI chala-prapaMca vyartha hI gaye / lakSmaNa ke sammukha usako eka na clii| ___ apanI vijaya ko asambhava jAnakara rAvaNa ne bahurUpiNI vidyA kA smaraNa kiyaa| vidyA tatkAla upasthita huii| rAvaNa ne usakI sahAyatA se aneka prakAra ke bhayaMkara rUpa banAkara lakSmaNa ko bhayabhIta karane kA prayAsa kiyaa| usake ina aneka rUpoM ko dekhakara lakSmaNa ne .. vyaMga kiyA -kyA madArI ke se khela dikhA rahe ho, laMkeza ? tuma samajhate ho isa naTavidyA se maiM Dara jaauuNgaa| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha | 387 uttara diyA rAvaNa ke vikaTa aTTahAsa ne|| jyoM-jyoM lakSmaNa usake vibhinna rUpoM para vANa barasAte tyoM-tyoM rAvaNoM kI saMkhyA bar3hatI jAtI / yuddha-bhUmi meM cAroM ora rAvaNa hI rAvaNa dikhAI dene lge| una sabake sammilita aTTahAsoM se dizAe~ kA~pa utthiiN| vAnara aura rAkSasa donoM ora ke vIra rAvaNa kI isa mAyA ko saMbhramita se dekhate raha gaye / - saMbhramita na hue to eka lakSmaNa / ve akele hI aneka rAvaNoM se yuddha kara rahe the, pUrNa parAkrama se / na unake tana para sveda thA na mana meM khed| unakI vikaTa mAra se rAvaNa ghavar3A gyaa| usane vidyA kA saMkocana kara liyA / bahurUpiNI vidyA bhI lakSmaNa ke parAkrama ke samakSa saphala na huii| . arddha cakrI ke cihna ke rUpa meM rAvaNa ne divya cakraratna kA smaraNa kiyA / zata-zata prakAza razmiyA~ vikharAtA huA cakka usake hAtha meM A gayA / cakka ko ghumAte hue usane kahA - lakSmaNa ! ava bhI samaya hai, prANa vacAkara yuddha-kSetra se. vApisa calA jA anyathA yaha cakra terA kaNThaccheda hI kara degaa| : lakSmaNa ne muskarAte hue kahA --rAvaNa ! terA mArga adharma kA hai / terI sabhI vidyAe~ niSphala / ho cukI haiM / yaha cakra hI terA kAla vnegaa| parastrI-prasaMga ke doSa se terI mRtyu avazyambhAvI hai| . . kupita hokara rAvaNa ne cakra lakSmaNa para pheMka diyaa| divya cakra apanI AbhA phailAtA huA lakSmaNa ke pAsa AyA aura unakI pradakSiNA dekara dAe~ hAtha kI ora Akara Thahara gayA / cakra kI AbhA se lakSmaNa kI zarIra-kAnti aneka gunI bar3ha gii| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dazamukha ne yaha dRzya dekhA to avAka raha gayA usakA amogha astra bhI lakSmaNa ke vaza meM ho gyaa| usake mAnasa meM kevalI anantavIrya ke vacana kauMca gaye-'bhavipya meM hone vAle vAsudeva ke hAthoM parastrI prasaMga ke doSa ke kAraNa tumhArI mRtyu hogii|' use apanI mRtyu sAkSAt dikhAI dene lgii| lakSmaNa ne use vicAra-magna dekhakara cetAvanI dI -rAvaNa ! ava bhI samaya hai / sItAjI ko vApisa dekara agraja zrIrAma se kSamA mAMga aura sukha se laMkA kA rAjya bhog| ina nIti pUrNa zabdoM ko sunakara bhI abhimAnI kA abhimAna kama na huA varan aura bhI bar3ha gayA / darpapUrvaka bolA -prANa rahate meM rAma se kSamA mAMgakara sItA ko vApisa na duuNgaa| to aba tere prANa hI na rheNge| -lakSmaNa ne uttara diyA aura ghumAkara cakra usa para de maaraa| __ sAkSAt kAlacakra ke samAna hI cakka gayA aura rAvaNa kA ziraccheda karatA huA vApisa lakSmaNa ke hAtha meM Akara Thahara gayA / laMkeza kA abhimAnI sira jamIna kI dhUla cATane lgaa| usakA ghar3a ratha se girA aura dhUla meM jA pdd'aa| rakta ke phabbAroM se bhUmi lAla ho gii| ___ rAvaNa kA zarIra to yuddha-bhUmi meM par3A thA aura usakI AtmA jyeSTha kRSNA 11 (ekAdazo) dina ke pichale prahara ke samaya cauthe naraka meM duHkha bhogane ke lie calI gii| yaha thA parastrI prasaMga ke doSa kA phala | aura satI sItA ko santApita karane kA pariNAma / dazamukha kI mRtyu hote hI AkAza se devoM kI jaya-jaya dhvani ke Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha | 389 sAtha puSpa vRSTi huii| vismita se sabhI rAkSasa aura vAnara vIra Upara ' kI ora dekhane lage / devavANI huI . vizeSa-(1) uttarapurANa meM rAma-rAvaNa yuddha meM dinoM kA vibhAjana nahIM kiyA gayA hai / kevala yuddha ke madhya hI itanI sUcanA dI gaI hai| isa taraha usa. yuddha-sthala meM saMgrAma hote-hote bahuta dina vyatIta ho gye| (zloka 604) ghaTanA krama isa prakAra hai hanumAna ke utpAta ke bAda bhI rAvaNa yuddha hetu laMkA se bAhara nahIM nikalA to rAma ne vibhISaNa se isakA kAraNa pUchA / vibhISaNa ne vatAyA ki rAvaNa isa samaya apanI rakSA ke lie indrajita ko niyukta karake AdityapAda nAmaka parvata para vidyA siddha karane meM lagA hai| hameM isI samaya vighna karake laMkA meM praveza kara jAnA caahie| rAma kI AjJA pAkara vidyAdhara kumAra pahAr3a para jAkara vighna karane lage to rAvaNa ne apane adhIna devoM ko unase yuddha karane kI AjJA dii| devoM ne spaSTa uttara diyA ki 'ApakA puNya karma kSINa ho cukA hai| isalie hama ApakI koI sahAyatA nahIM kara sakate / ' aura ve sava cale gye| rAvaNa krodhita hokara nagara meM AyA aura senA sajAkara yuddha karane hetu niklaa| isake pazcAta yuddha kA varNana hai| bhAgya pratikUla hone se rAvaNa kI senA bhaMga hone lagI to usane sItAjI kA mAyAmayI sira rAma ke sAmane pheMka diyaa| rAma bahuta duHkhI hue / tava vibhISaNa ne batAyA yaha to rAvaNa kI mAyA hai| (zloka 611-612) usake pazcAta mAyA yuddha prArambha huaa| rAvaNa apane hI cakra se lakSmaNa ke dvArA mArA gyaa| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vIro ! saMbhramita mata ho / ye zrI lakSmaNa bharatakSetra ke AThaveM vAsudeva haiM aura inake agraja zrIrAma AThaveM valabhadra / inakI zaraNa meM jAo / yahIM sugrIva aura hanumAna ne apanI siddha kI huIM garur3avAhinI, siMhavAhinI, bandhamocanI, hananAvaraNI, cAra vidyAe~ rAma-lakSmaNa ko alaga-alaga dIM / ( zloka 521 ) yahA~ lakSmaNa ko zakti laganA, vizalyA kA upacAra, Adi kisI bhI ghaTanA kA ullekha nahIM hai / (2) mAyAmayI sItA ke ziraccheda kI ghaTanA kA varNana vAlmIki rAmAyaNa meM tanika vistAra se kiyA gayA hai / vahA~ yaha mAyA indrajita kI batAI gaI hai-- rAkSasoM kI bar3I senA lekara indrajita laMkA ke pazcima dvAra se nikalA / usa samaya khoTI buddhi vAle rAkSasa ne mAyAmayI sItA apane ratha para viThA lo / sItA ko dekhakara vAnara usake viruddha zastra prayoga bhI na kara sake kyoMki sItA ke ghAyala ho jAne kA bhaya thA / usane usa mAyAmayI sItA kA sira kATakara vAnaroM ke samakSa pheMka diyA. aura kahA - 'aba tumhArA yuddha karanA vyartha hai / ' hanumAnajI ke mukha se yaha bAta sunakara rAma mUcchita ho gaye / tava vibhISaNa ne batAyA ki yaha rAkSasoM kI cAlAkI hai / Apa isa para vizvAsa mata karie / vibhISaNa ke vacanoM se rAma santuSTa ho gaye aura punaH yuddha karane ko tatpara hue / rAma ke dvArA [yuddhakANDa ] lakSmaNa ke dvArA indrajita ( dvandva yuddha meM ) aura kumbhakarNa aura rAvaNa kA vadha raNa-bhUmi meM hI huA hai / rAma ne rAvaNa kA vadha brahmatrANa se kiyA / jaba tIroM se rAvaNa kA sira kATane lage to kaTe sira ke sthAna para dUsarA [ yuddhakANDa ] rAma apane Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha | 361 sabhI vIroM ne apane zastra nIce karake zrIrAma lakSmaNa ko hRdaya se praNAma kiyaa| sira turanta mA jAtA / rAma sau sira kATakara khedakhinna hone lage taba unake sArathi mAtali (yaha sArathi aura ratha indra dvArA hI zrIrAma ko diyA gayA thA) ne unase kahA ki 'Apa amogha brahmavANa ko chor3iye / devatAoM ne isake vinAza ke lie usI vANa ko nizcita kiyA hai|' tava zrIrAma ne agni ke samAna tejasvI aura vAyu jaise vegavAna bANa se rAvaNa ke vakSasthala ko vidIrNa kara diyaa| [yuddhakANDa] (3) tulasIkRta rAmacarita mAnasa meM yuddha ke sAtaveM rAvaNa kA dina kA jaMvavAna, hanumAna, aMgada Adi ke sAtha yuddha huaa| ina vIroM ne rAvaNa kI bahuta durgati kI / vaha kaI vAra aceta huA aura kaI vAra saceta / taba rAvaNa ne apanI mAyA phailaaii| vaha kSaNa bhara ko adRzya ho gayA aura phira karor3oM rAvaNoM ke rUpa meM pragaTa huaa| yuddha-bhUmi meM cAroM ora rAvaNa hI rAvaNa dikhAI dene lge| rAkSasa aura vAnara sabhI subhaTa isa mAyA se saMbhramita ho gaye / vAnaroM ne bhayabhIta hokara vaha vicitratA rAma ko sunAI to unhoMne kRpA karake eka zara kA sandhAna kiyA aura rAvaNa kI sArI mAyA kATa dii| . ava yuddha-bhUmi meM eka hI rAvaNa raha gyaa| isake pazcAta rAma apane vANoM se mahAvalI rAvaNa ke sira aura / bhujAe~ kATane lage / kintu ve punaH-punaH uga Ate / isI meM rAta ho gii| . yuddha ke AThaveM dina isa vicitratA se khedakhinna hokara rAma ne vibhIpaNa kI ora dekhA to usane batAyA-'rAvaNa kI nAbhi meM amRta kuNDa hai / usI ke kAraNa isake sira aura bhujAe~ bAra-bAra uga Ate haiM aura isakA maraNa nahIM hotaa|' Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) lakSmaNa ne ucca svara se savako AzvAsana diyA -subhaTo ! merI kisI se zatrutA nahIM hai| sabhI nirbhaya hokara apane-apane kartavyoM kA pAlana kro| vAsudeva lakSmaNa ke ina vacanoM se sabhI Azvasta hue / vAnaravIroM meM harSa kI lahara daur3a gaI aura ve uchala-kUdakara apanI prasannatA pragaTa karane lge| -triSaSTi zalAkA 77 -uttara purANa 68516-631 - tava kRpAlu rAma ne eka vikarAla vANa usakI nAbhi meM mArA jI usakA sArA amRta sokha gayA / isake pazcAta tIsa bANoM se usake daza sira aura bIsa bhujAeM kATa dii| rAvaNa kA dhar3a pracaNDa vega se rAma kI ora daur3A to eka vANa se usake bhI do Tukar3e kara diye / rAvaNa kA dhar3a bhI pRthvI para gira pdd'aa| [laMkAkANDa dohA, 85-103] Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma-kathA 4 : tyAga ke patha para Page #450 -------------------------------------------------------------------------- Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :1: vibhISaNa kA rAjyatilaka samasta vAnara-senA to rAvaNa kI mRtyu para harSa se nAca rahI thI kintu vibhISaNa, kA bhrAtRprema jAga uThA / vaha rAvaNa ke zava ko dekhakara vilApa karane lagA-'are bhaiyA ! tuma kahA~ jAte ho ? sadA to sAtha rakhA aura ava akele hI cala diye| maiM bhI tumhAre pAsa AtA huuN|' isa prakAra zoka saMtapta hokara usane apanI churI nikAlI aura AtmaghAta karane lgaa| uso samaya zrIrAma ne usakA hAtha pakar3a liyA aura samajhAte hue kahane lage -bhadra ! tumhArA bar3A bhAI mahA parAkramI thaa| usane yuddha kSetra meM vIra-gati pAI hai| usake lie zoka na karake antima kriyA kA prabandha kro| ___ zrIrAma ke bAra-bAra samajhAne se vibhISaNa ko kucha dhairya bNdhaa| sava niyati khela mAnakara usane santoSa dhAraNa kiyaa| vibhISaNa cupa huA to rAvaNa kA antaHpura kalpAMta karatA huA A gayA / mandodarI Adi ke karuNa krandana ke kAraNa vAnaroM kA vijayollAsa phIkA par3a gyaa| sabhI ke rudana se usa mahAvalI ke prati saMvedanA umar3a aaii| rAma kI AjJA se kumbhakarNa, indrajita Adi bandhana mukta hue to ve bhI rAvaNa ke zava ke pAsa Akara zokapUrNa rudana karane lage / A~suoM kI jhar3I laga gii| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / jaina kayAmAlA (rAma-kathA) __mAnava sadaiva hI zoka-saMtapta nahIM raha sktaa| niyati ke samakSa sira jhukAkara use santoSa karanA hI par3atA hai / zoka kA Avega kucha kama huA to citA sajAI gaI aura mahAvalI dazamukha kA zava usa . para rakha diyA gyaa| zrIrAma ne apane A~suoM kI jalAMjali usa para cddh'aaii| sabhI ne saMvedanA aura sahAnubhUti prakaTa kii| citA ko Aga lagA dI gaI aura rAvaNa kA pArthiva zarIra lapaToM ke madhya camakane lgaa| rAvaNa kI antima kriyA pUrI huI to rAma-lakSmaNa ne amRtasama madhura zabdoM se kumbhakarNa Adi rAkSasavIroM ko sambodhita karake kahA -vIro! pahale ke samAna hI tuma loga apanA rAjya kro| hameM isakI AvazyakatA nahIM hai| __ rAma-lakSmaNa kI udAratA se sabhI cakita raha gye| unhoMne to samajhA thA ki aba laMkA kA rAjya rAma ke adhIna ho gyaa| unake hRdaya meM bhI rAjya ke prati virAgatA ke bhAva jaage| gadgada svara se vole -isa rAjya ke prati hameM bhI moha nahIM rahA / hama to akSaya rAjya (mokSa pada) ke abhilASI haiM / Apa hameM AjJA diijie| unake ucca vicAroM se rAma-lakSmaNa ke hRdaya kamala khila gaye / saubhAgya se dUsare dina prAtaH hI deva dundubhi bajane lagI aura AkAza meM deva-vimAna jAte hue dikhAI dene lge| ve saba kusumAyudha udyAna meM kevalI aprameyavala kA kaivalyotsava manAne jA rahe the| rAtri ko hI caturjJAnI muni ko kevalajJAna huA thaa| __ rAma-lakSmaNa tathA kumbhakarNa, indrajita, meghavAhana Adi sabhI kevalI ke samavasaraNa meM phuNce| kevalI bhagavAna kI kalyANakArI dezanA sunane ke pazcAta indrajita aura meghavAhana ne vairAgya pAkara apane pUrva-bhava puuche| kevalI mAna jAte hue hI deva dundubhi kamala khila gye| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA rAjyatilaka | 397 kevalI bhagavAna ne batAyA isa bharatakSetra kI kauzAmbI nagarI meM tuma donoM prathama aura pazcima nAma ke do nirdhana bhAI the| eka bAra bhavadatta muni se dharmazravaNa kara donoM bhAiyoM ne vrata grahaNa kara lie aura zrIsaMgha ke sAtha vicaraNa karane lge| bihAra karate-karate donoM muni punaH kauzAmbI nagarI meM Aye / usa samaya sampUrNa nagara vasantotsava manA rahA thaa| rAjA nandighopa bhI apanI rAnI indumukhI ke sAtha vasanta krIr3A meM tallIna thaa| use dekhakara pazcima muni ne nidAna kiyA ki 'isa tapasyA ke phalasvarUpa maiM inhIM rAjA-rAnI kA putra hokara aise hI sukha bhoguuN|' sAthI sAdhuoM ne isa nidAna kA prAyazcitta karane kA vahuta Agraha kiyA kintu pazcima muni nahIM mAne aura marakara rAnI indumukhI ke garbha se rativarddhana nAma ke putra hue / yauvana vaya prApta karake rativarddhana bhogopabhogoM meM lIna ho gyaa| prathama muni ne bhI kAladharma prApta kiyA aura pAMcaveM devaloka meM mahaddhika deva vne| avadhijJAna se apanA pUrvabhava jAnakara unakA bhrAtRprema umar3a AyA / rativarddhana ko pratibodha dene hetu vaha muni kA veza banAkara kauzAmbI jA phuNcaa| usane rativarddhana ko usakA pUrvabhava sunAyA to usako bhI jAtismaraNa jJAna ho gyaa| saMsAra ko tyAga kara usane jina dIkSA lI aura kAladharma prApta karake brahmaloka meM deva huaa| vahA~ se cyavakara , donoM deva mahAvideha kSetra meM vivuddha nagara ke rAjA hue aura pravajita hokara kAladharma prApta kiyaa| donoM bhAI punaH acyuta devaloka meM deva hue| vahA~ se apanA AyuSya pUrNa kara tuma donoM prativAsudeva rAvaNa ke putra indrajita aura meghavAhana hue ho| rativarddhana ke janma kI mAtA indumukhI hI tuma donoM kI mAtA mandodarI banI hai| ___isa vRtAnta ko sunakara mandodarI, indrajita, meghavAhana, kumbhakarNa Adi ne tatkAla vrata grahaNa kara lie| para mukhI hI tuma donoM na hue ho| rativavAsudeva rAvaNa Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) zrIrAma, lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa Adi ne kevalI bhagavAna kI vandanA kI aura vahA~ se cala kara laMkA meM praveza kiyaa| usa samaya vibhISaNa namratApUrvaka Age-Age calatA huA laMkA kA paricaya detA jA rahA thA / vidyAdhara aura rAkSasa striyA~ maMgalagAna kara rahI thiiN| . Age calate-calate devaramaNa udyAna aayaa| vahA~ rAma ko virahavidhurA candramA kI lIka ke samAna sItA dikhAI do| mAno rAma ke prANa hI lauTa Aye hoM, unakA sampUrNa zarIra romAMcita ho gayA / satI bhI pati ko dekhakara uTha khar3I huii| rAma ne Age bar3hakara sItA ko . prema-vihvala hokara apane pArzva (bagala) meM viThA liyaa| sItA kI karuNadazA dekhakara lakSmaNa kAtara ho gye| unakI A~khoM se nIra vahane lagA / kaNTha se zabda nahIM nikala sake / jhuka gayA sItA ke caraNoM meM / devara kI yaha dazA dekhakara sItA bhI karuNArdra ho gaI / gadgada svara se volo-'cirakAla joo, sukhI raho aura vijaya paao|' aura unakA lalATa cUma liyA / dhanya ho gaye lakSmaNa sItA kA AzIrvAda prApta karake / isake pazcAta bhAmaNDala ne vahina ko praNAma kiyA aura AzIrvAda paayaa| sugrIva Adi ne bhI paricaya dete hue sItAjI ko praNAma kiyaa| sabhI ko satI kI Azipa milo / aMjaninandana hanumAna ko to paricaya dene kI AvazyakatA hI nahIM thii| unhoMne vAra-bAra mAthA TekA aura AzIrvacana prApta kiye| bhAmaNDala Adi kI preraNA se rAma-sItA bhuvanAlaMkAra hAthI para / vaiThe / usa samaya sotA-rAma ko yugala jor3I ati zobhAyamAna ho rahI thii| sItA sahita rAma-lakSmaNa rAvaNa ke mahala meM phuNce| usakI adbhuta zobhA dekhakara harSa vibhora ho gye| . vibhISaNa rAma-lakSmaNa-sItA sugrIva Adi ko apane ghara le gayA aura bhojanAdi se unakA satkAra kiyaa| usake pazcAt zrIrAma ko siMhAsana para viThAkara vibhIpaNa volA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA rAjyatilaka | 366 -svAmI ! yaha saba ApakA hai| Apa hI isa samasta rAjya, samRddhi, dhana-sampatti Adi ke svAmI haiN| maiM to ApakI AjJA kA. pAlana karane vAlA dAsa huuN| -vibhISaNa ! tuma aise viparIta vacana. kyoM volate hoM ? laMkA kA rAjya to maiM pahale hI tumheM de cukA huuN| tuma yaha kyoM bhUla gaye ? __yaha kahakara rAma ne usakA rAjyAbhiSeka kara diyA / siMhodara Adi vibhinna rAjAoM ko diye hue vacanoM kI smRti zrIrAma ko ho AI / vidyAdharoM dvArA una sabake pAsa nimantraNa bheja diyA gyaa| sabhI apanI-apanI kanyAoM ke sAtha Aye aura una saba ke sAtha apanI-apanI pratijJA ke anusAra lakSmaNa kA vivAha dhUmadhAma se sampanna ho gayA / sagrIvAdi kI sevA se rAma-lakSmaNa aura sItA kA samaya sukha se vyatIta ho rahA thaa| vahata dinoM ke viyoga ke bAda sItA kA milana rAma se haA thaa| usake harSa kI sImA na thii| isI prakAra vanamAlA bhI lakSmaNa ko pAkara svayaM ko saubhAgyazAlI samajha rahI thii| ___ laMkA meM nivAsa karate-karate savako chaha varSa kA lambA samaya vyatIta ho gayA kintu aisA mAlUma huA mAno do-cAra dina bIte hoN| sukha ke dina vAstava meM bar3e choTe hote haiN| ___ isI vIca vindhyasthalI para indrajita aura meghavAhana ne siddhi prApta kara lii| unhoM ke nAma para usa tIrtha kA nAma megharatha par3a gyaa| narmadA nadI meM kumbhakarNa ke siddhi pAne ke kAraNa usa tIrtha kA nAma pRSTharakSita pdd'aa| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) eka dina muni nArada laMkA kI rAjya sabhA meM jA pahu~ce / vibhISaNa Adi sabhI ne unakA abhivAdana kiyA aura AdarapUrvaka viThAyA / zrIrAma ne pUchA - devarSi ! kahA~ se Agamana ho rahA hai ? -ayodhyA se / - devarSi kA saMkSipta sA uttara thA / - kyA dazA hai ayodhyA kI, bhAI bharata, zatrughna aura mAtAoM ke samAcAra bhI vatAiye | - rAma kI utsukatA jAga uThI thI / - tumheM kyA matalaba hai ina saba vAtoM se, tuma to yahA~ sukha bhogo / - nArada ke mukha para uttejanA A gaI | rAma kA hRdaya AzaMkA se bhara gayA / Agraha karane lage-batAiye nAradajI ! ayodhyA meM sava kuzala to haiN| mujhase kisI ko koI zikAyata to nahIM / - aura kisase zikAyata hai ? - kahie to merA aparAdha kyA hai ? - nArada kahane lage -maiM dhAtakIkhaNDa se AyA to ayodhyA ke rAjamahala meM udAsI aura cintA chAI huI thI / maiMne mAtAoM se pUchA - 'Apa logoM ko kyA cintA hai ?' to unhoMne batAyA- ' sItA ko rAvaNa curA le gayA haiM / isI kAraNa rAma aura rAvaNa meM yuddha Thana gayA hai / lakSmaNa ko zakti lagI hai / usake bAda kI hamako koI khabara nahIM / na jAne hamAre putroM para kyA gujarI ? hama saba isI bAta se cintita haiM / ' maiM pUchatA hU~ ki tuma unheM apanI kuzalatA ke samAcAra bhI na de sake / tumheM apane sukhoM se itanA bhI avakAza nahIM milA ! zrIrAma ne apanI bhUla anubhava kI / ve lajjita svara meM bole--maiM abhI mAtA ke pAsa kuzalatA ke samAcAra bhejatA hU~ / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA rAjyatilaka | 401 -kyA hogA kuzala-samAcAra bhejakara ? - kyoM? -maiM tumhArI bheMTa kA vacana dekara AyA huuN| rAma ! mAtRprema kI gaharAI para vicAra karo / ve tumhAre viyoga meM vyAkula haiN| tumheM sAkSAta dekhe vinA unheM kaise santoSa hogA ? rAma bhI mAtAoM aura bhAiyoM ke dukha se dukhI ho gaye / unhoMne vibhISaNa se kahA* -laMkApati ! hamArA jAnA Avazyaka hai / ava hameM jAne do| vibhISaNa vinamra svara meM volA- --svAmI ! vaise to maiM Apa logoM ko na jAne detA kintu mAtAoM ko duHkhI bhI nahIM dekha sakatA / para merI eka vinaya svIkAra kiijie| -vaha kyA ? -kevala solaha dina aura ruka jaaie| ' -kyoM ? vibhISaNa ne apanI icchA vatAI -tava taka maiM laMkA ke kuzala kArIgaroM ko bheja kara ayodhyApurI ko aura bhI sundara vanavA duuNgaa| rAma ne vyathita svara meM uttara diyA -vibhISaNa ! tuma ayodhyA ko sundaratA bar3hAte rahoge aura mAtAoM ke duHkha kA kyA hogA ? jaba se nAradajI ne mujhe batAyA hai merA hRdaya vyAkula ho gayA hai| -mere dUta Apake Agamana kI sUcanA ayodhyA meM zIghra hI pahu~cA deMge / kevala solaha dina laMkA-nivAsa kI merI anunaya mAna jAiye / -vibhISaNa ke svara meM vinayapUrNa Agraha thaa|| zrIrAma usakI icchA kI avahelanA na kara ske| kintu unhoMne sAtha hI cetAvanI bhI dI Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -isa avadhi ke pazcAta hama eka dina bhI nahIM tthhreNge| -vilkula nahIM, eka kSaNa bhI nahIM, maiM bhI Apake sAtha calUMgA aura mAtAoM ke darzana tathA bharata zatrughna se bheMTa karake svayaM ko kRtArtha maanuuNgaa| -vibhISaNa ne rAma ko Azvasta kara diyA / vizeSa-vibhIpaNa ke rAjyAbhiSeka ke pazcAt lakSmaNa kI digvijaya kA ullekha hai / donoM bhAI digvijaya karake ayodhyA jA phuNce| [uttara purANa : zloka 632-661] vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra (1) zrIrAma ne rAvaNa vadha ke bAda bhI laMkA meM praveza nahIM kiyA / vibhIpaNa kA rAjyAbhiSeka bhI rAvaNa ke dAha-saMskAra ke pazcAt vahIM samIpa ke eka uttama sthAna para lakSmaNa dvArA karA diyA gyaa| [yuddhakANDa] - (2) jAnakI ko vibhISaNa kI AjJA se hanumAna vahA~ lAye / zrIrAma ne unheM asvIkAra karate hue kahA-'apane tiraskAra kA badalA cukAne ke lie manuSya kA jo kartavya hai, maiMne kiyaa| apane sammAna ke lie rAvaNa para vijaya pAyI, tumheM prApta karane ke lie nahIM; sadAcAra kI rakSA, apane ko apavAda se mukta rakhane aura apane vikhyAta vaMza kA kalaMka miTAne ke lie hI yaha saba kiyA hai / tumhAre caritra meM sandeha kA avasara upasthita hai / kauna aisA kulIna puruSa hogA jo tejasvI hokara bhI dUsare ke ghara meM rahI huI strI ko grahaNa karegA ? ataH aba tuma jahA~ jAnA cAho, jA sakatI ho / ' yaha sunakara rotI huI jAnakI ne svayaM hI lakSmaNa se citA taiyAra karAke agni-praveza kiyaa| agnideva svayaM usa citA ko phor3akara pragaTa hue aura sItA ke satI hone kI sAkSI dii| anya devoM brahmA Adi ne bhI sItA ko niSkalaMka batAyA / zrIrAma ke pitA dazaratha bhI devalokavAsI ho gaye the unhoMne bhI satI sItA ke nirmala caritra kI sAkSI dekara Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhISaNa kA rAjyatilaka | 403 nAradajI itanI dera taka cupacApa baiThe rAma aura vibhISaNa kA vArtAlApa.suna rahe the / ve bole___-vibhISaNarAja ! ayodhyA meM dUta bhejane kI AvazyakatA nhiiN| maiM svayaM yaha samAcAra rAjamahala meM pahu~cA duuNgaa| -bar3I kRpA hogI, munivara ! -rAma aura vibhISaNa kA samaveta svara niklaa| devarSi laMkA se calakara ayodhyA pahuMce aura unhoMne rAma ke .saparivAra Agamana kA samAcAra sunA diyaa| nAradajI to apanI rAha / cale gaye aura ayodhyA meM harSa ko lahara daur3a gii| laMkA ke kuzala kArIgaroM aura zilpiyoM ne ayodhyApurI ko solaha dina meM hI svargapurI se bhI adhika sundara banA diyaa| __-triSaSTi zalAkA 78 uttara purANa 68 / 632-661 rAma ko use grahaNa karane kI preraNA dI tava zrIrAma ne unheM svIkAra :kiyaa| [yuddhakANDa] [noTa-isa prakAra sItA kI agni-parIkSA laMkA ke bAhara hI khule . maidAna meM devatAoM aura vAnara-bhAluoM kI upasthiti meM huii| .. -sampAdaka] (3) yahAM ayodhyA jAne kI preraNA nArada ne nahIM varan anya devatAoM ne dI hai aura vahIM se rAma-lakSmaNa-sItA Adi sabhI vAnaroM sahita puSpaka vimAna meM baiThakara ayodhyA kI ora cala diye / mArga meM sItA kI prArthanA para tArA Adi (yahA~ tArA sugrIva kI patnI batAI hai) sugrIva kI patniyA~ tathA anya vAnara-patniyoM ko bhI sAtha liyA aura ayodhyA ke samIpa jA - phuNce| [yuddhakANDa] Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata aura kaikeyI kI mokSa-prApti - __ solahaveM dina rAma-lakSmaNa apane sampUrNa parivAra ke sAtha puSpaka vimAna meM baiThakara ayodhyA kI ora cala diye| unake pIche-pIche bhAmaNDala, sugrIva, vibhISaNa Adi bhI the / alpakAla meM hI ve saba ayodhyA A pahu~ce / sAtha hI bhuvanAlaMkAra hAthI bhI thaa| , var3e bhAiyoM kA svAgata karane hetu bharata aura zatrughna gajendra para savAra hokara vAhara nikle| dUra se hI rAma-lakSmaNa kA vimAna dekhakara ve hAthI se nIce utre| vimAna jaise hI pRthvI para TikA rAma-lakSmaNa bhI utarakara Age bddh'e| bharata ne rAma ke caraNa pakar3akara unheM praNAma kiyaa| rAma ne use uThAkara kaNTha se lagA liyaa| cAroM bhAI paraspara mile / sukhAzruoM kI saritA vahane lgii| . var3e utsava ke sAtha cAroM bhAiyoM ne puSpaka vimAna meM vaiThakara ayodhyA meM praveza kiyaa| nagaravAsiyoM ne dila kholakara unakA svAgata kiyaa| maMgala-vAdya baja rahe the, sannAriyA~ svAgata gIta gA rahIM thiiN| vimAna se utarakara rAma-lakSmaNa-sItA mAtRgRha meM gye| rAnI aparAjitA putroM ko sakuzala dekhakara prasanna ho gii| sabhI mAtAoM ko unhoMne praNAma kiyaa| sItAjI ne bhI sabake caraNa chue / vizalyA Adi ne bhI paricaya dekara sAsuoM (pati kI mAtA) ke caraNa sparza Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata aura kaikeyI ko mokSa-prApti | 405 kiye| sAsuoM ke 'hamArI hI taraha vIra prasavinI ho, 'pati kA tumheM sadaiva hI prema prApta hotA rahe,' Adi AzIrvacanoM se mahala gUMja gyaa| rAjamahala meM harSa chA gayA / rAnI aparAjitA (kauzalyA) vAra-bAra lakSmaNa ke zarIra para hAtha pherakara kahane lagI___-vatsa ! bar3e bhAgya se tumheM dekhA hai / tumhArA to dUsarA janma hI huaa| rAma aura sItA kI sevA karake tumane vana meM bahuta kaSTa utthaaye| vinata svara meM lakSmaNa ne uttara diyA -nahIM mA~ ! kaSTa to mere kAraNa agraja rAma aura mAtA tulya bhagavatI sItA ko huaa| inhoMne putra ke samAna hI merA pAlana kiyaa| , hara musIbata se bacAyA / maiM to uddhata huuN| inheM ApattiyoM meM phaMsAtA rahA aura ye merI rakSA karate rhe| gadgada ho gaI aparAjitA lakSmaNa kI vinIta vANI sunakara / kaisA spRhaNIya prema thA bhAiyoM kA! bhAiyoM ke Agamana kI khuzI meM bharata ne ayodhyA meM bahuta bar3A utsava kraayaa| preraNA bharata kI thI aura utsAha nagara-vAsiyoM kaa| ayodhyA kA kaNa-kaNa khuzI se jhUma uThA thA / eka dina avasara pAkara bharata ne rAma se nivedana kiyA -Arya ! ApakI AjJA se Aja taka sajya kA saMcAlana kiyA aba yaha bhAra Apa sNbhaalie| -kyoM aba kyA naI bAta ho gaI ? -rAma ne pUchA / * ~vAta naI nahIM, bahuta purAnI hai Arya ! maiM vrata lenA cAhatA huuN| -bharata ne apanI icchA btaaii| . Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 406 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) . . rAma kI A~khoM meM A~sU A gaye / kaThinAI se vola sake -bhAI ! hamArA tyAga karake hameM duHkhI kyoM karate ho ? pahale ke samAna hI zAsana karo aura hameM sukhI kro| . rAma ke Agraha kA uttara na de sakA zIlavAna bharata ! muMha laTakAye uThakara calane lagA / lakSmaNa turanta uThe aura bharata ko hAtha pakar3akara biThA liyaa| bhAI kA Agraha na TAla sake / bharata mauna hokara baiTha gaye kintu unake hRdaya kI vairAgya-bhAvanA meM tanika bhI kamI na aaii| ____ bharata ke isa nizcaya se antaHpura meM vizalyA Adi sabhI rAniyA~ saMbhramita ho gii| kisI prakAra unakA hRdaya bhogoM meM rame isalie rAniyoM ne jala-krIDA kI yojanA bnaaii| bharata ne bhI unakI yaha icchA svIkAra kara lii| savane samajhA ki bharata aba saMsAra-bhogoM kI ora mur3a jaayeNge| sarovara ke nirmala jala meM rAniyAM bharata ke sAtha jala-krIr3A karane lagIM / eka muhUrta taka to bharata krIDA karate rahe aura phira jala se.bAhara nikalakara sarovara ke kinAre A khar3e hae / unakA vairAgyapUrNa hRdaya jala-krIr3A se ucaTa gayA thaa| ve yoM hI nagara kI ora ,dekhane lge| . usI samaya bhuvanAlaMkAra gajendra unmatta hokara apane vandhana tur3Akara bhAga nikalA thaa| daivayoga se vaha sarovara kI hI ora A nikalA / matta gajendra kI najareM bharata se TakarAIM aura vaha nirmada ho 'gyaa| bher3a jaisA bilakula zAnta vana gyaa| use pakaDane ke lie pIche se rAma-lakSmaNa aneka sAmantoM ke sAtha cale A rahe the| una savane yaha camatkAra dekhA to cakita raha gye| . ___ rAma ne dekhA gajendra bharata kI ora dekha rahA hai aura bharata umakI ora / bharata kI A~khoM meM harSa kI camaka thI mAno kisI purAne sAthI tur3Akara bhAgata gajendra kI najara zAnta bana gyaa| A rahe Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata aura kaikeyI kI mokSa prApti | 407 ko pahacAnane kA prayAsa kara rahe hoM aura gajendra kI A~kheM kRtajJatA se -bharI thIM / mahAvatoM ne rAma kI AjJA se hAthI ko hastizAlA meM le jAkara bA~dha diyA / saMyoga se usI samaya kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa kevaliyoM kA ayodhyA meM Agamana huA / 'udyAna meM kevalI bhagavAna virAjamAna haiM' yaha samAcAra prApta hote hI rAma-lakSmaNa Adi parikara aura parivAra sahita unakI vandanA ko gaye / kevalI ke samavasaraNa taka unako le jAne kA saubhAgya bhuvanAlaMkAra hAthI ko prApta huA / rAmabharata Adi to kevalI ko vandana karake manuSyoM ke lie niyata sthAna meM jA virAje aura bhuvanAlaMkAra pazu-samAja meM / - kevalI bhagavAna se rAma ne aMjali bA~dhakara jijJAsA kI - - prabho ! yaha bhuvanAlaMkAra hAthI bharata ko dekhakara hI zAnta kyoM ho gayA ? dezabhUSaNa kevalI ne batAyA isa avasarpiNI kAla meM bharatakSetra ke Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ke sAtha cAra hajAra rAjAoM ne zrAmaNI dIkSA dhAraNa kI thii| prabhu to nirAhAra hI vihAra karane lage kintu anya loga bhUkhapyAsa kI vedanA na saha sake aura dharma se cyuta ho gaye / una cyuta hue zramaNoM meM prahlAdana aura suprabha rAjAoM ke putra candrodaya aura surodaya bhI the / isake pazcAta unhoMne sudIrghakAla taka bhava-bhramaNa kiyA / bhava-bhramaNa karate-karate eka cAra candrodaya to gajapura ke rAjA harimatI aura usakI rAnI candralekhA kA kulaMkara nAma kA putra huA aura surodaya usI nagara meM vizvabhUti brAhmaNa kI patnI agnikuNDA kA putra zrutirati huA / anukrama se kulaMkAra rAjA banA / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - ___ anyadA kulaMkara eka tApasa ke Azrama ko jA rahA thaa| mArga meM saubhAgya se avadhijJAnI muni abhinandana ke darzana ho gye| kulaMkara unako namana karake Age jAne lagA to muni ne eka jIva kI prANa-rakSA ke vicAra se usase kahA- "he rAjan ! tuma jisa tApasa ke pAsa jA rahe ho vaha paMcAgni tapa taMpatA hai| vahA~ jalAne ke lie lAye hue laThe meM eka sarpa hai| vaha sarpa pUrvabhava meM tumhArA pitAmaha kSemaMkara thaa| isalie laTThe ko sAvadhAnI se ciravAkara usakI jIvana-rakSA krnaa|" muni ke ye vacana sunakara rAjA kulaMkara vyAkula ho gyaa| jitanI zoghra ho sakA vaha vahA~ pahu~cA aura laTThA ciravAkara sarpa kI prANa-rakSA kii| use zramaNa sAdhuoM para pratIti huI / usake antarha daya meM bhAvanA uThI-'aho dhanya haiM, ye zramaNa sAdhu jinakA laukika vyavahAra hI paropakAra hai|' ___ rAjA kulaMkara ke hRdaya meM vairAgya bhAvanA jAgrata huii| usane vrata grahaNa karane kA apanA vicAra pragaTa kiyA to purohita zrutirati ne ror3A aTakAyA-'mahArAja !. ApakA yaha vicAra ucita nahIM hai / pravajyA vRddhAvasthA meM lenI caahie| abhI se vairAgI hone se kyA lAbha ? purohita ke ina vacanoM se rAjA kA utsAha bhaMga ho gayA / 'mujhe kyA karanA cAhie'--yaha socatA huA rAjA kulaMkara vrata grahaNa se parAMgamukha hokara rahane lgaa| kulaMkara rAjA kI eka rAnI thI shrodaamaa| vaha purohita ke sAtha sadA Asakta rahatI thii| rAjA ke vrata lene ke nizcaya se vaha prasanna . huI kintu jaba use jJAta huA ki prabajita hone kA nirNaya Tala gayA to usakA hRdaya zaMkA se bhara utthaa| usane socA-'saMbhavata: rAjA ko mere gupta sambandhoM kA patA cala gayA hai| yA to maiM ise mAra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharata aura kaikeyo kI mokSa-prApti | 406 . DAlUM anyathA yaha mujhe mAra ddaalegaa|' pApiyoM ko dharmAtmAoM kI sabhI kriyAoM meM chala hI dikhAI par3atA hai / zrIdAmA ne purohita kI sammati se viSa dekara rAjA ko mAra ddaalaa| purohita zrutirati bhI kucha kAla pazcAta mara gyaa| donoM cirakAla taka vibhinna yoniyoM meM bhramaNa karate rhe| bahuta lambA samaya vyatIta hone ke pazcAta rAjagRha nagara meM kapila brAhmaNa kI patnI sAvitrI ne vinoda aura ramaNa do putroM ko janma diyaa| ramaNa vedoM kA adhyayana karane ke lie calA gyaa| kitane hI varSa bAda vaha vedAbhyAsa karake lauTA to rAtri kA samaya ho cukA thaa| nagara-rakSakoM ne ise nagara meM praveza nahIM karane diyaa| pariNAmasvarUpa use yakSa mandira meM rAtri vyatIta karanI pdd'ii| rAtri ke samaya vinoda kI strI zAkhA kisI brAhmaNa datta ke saMketa para vahA~ AI aura ramaNa ko datta samajhakara jagAyA / ramaNa bhI usake sAtha rati-kriyA meM lIna ho gyaa| vinoda bhI apanI strI ke pIchepIche aayaa| unake isa pApAcAra ko dekhakara vaha krodha meM bhara gyaa| usane ramaNa ko mAranA prArambha kara diyA / ramaNa bhI zAnta na baiThA rahA / isa saMgharSa meM donoM kA hI prANAnta ho gyaa| punaH ve saMsAra meM bhaTakane lge| bhaTakate-bhaTakate vinoda eka dhanADhaya zreSThi kA dhana nAma kA putra huA aura ramaNa lakSmI nAma kI strI kA bhUSaNa nAma kA putra / dhana kI preraNA se bhUSaNa kA vivAha battIsa zreSThi kanyAoM se ho gyaa| eka rAtri ko vaha apane ghara ke sAmane baiThA thA ki use zrIdhara muni kA kaivalyotsava manAne jAte hue deva vimAna dikhAI pdd'e| usake hRdaya meM bhI dharmabhAvanA jgii| vaha uThakara calane lagA, usI samaya eka sarpa ne Dasa liyaa| zubha pariNAmoM se marakara vaha kitane hI kAla taka zubhayoniyoM meM janma-maraNa karatA rhaa| pazcAt isI jambUdvIpa ke apara Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA)videha kSetra ke ratnapura nagara ke acala cakravartI kI patnI hariNI ke garbha se priyadarzana nAma kA putra huA 1 usakI icchA to vAlyAvasthA meM hI pravrajyA grahaNa karane kI thI kintu pitA ke Agraha se tIna hajAra kanyAoM ke sAtha vivAha karake gRhavAsa meM rhaa| gRhasthadharma pAlana karate hue bhI cauMsaTha hajAra varSa taka vaha saMvegapUrvaka rahA aura kAladharma prApta kara brahmaloka meM deva huaa| __ dhana bhI saMsAra bhramaNa karatA huA potanapura meM agnimukha brAhmaNa kI patnI zakunA ke garbha se mRdumati nAma kA putra huA / avinIta hone ke kAraNa pitA ne use ghara se nikAla diyaa| aneka deza-videzoM meM ghUmatA huA vaha sabhI kalAoM meM catura ho gyaa| java vaha punaH ghara lauTakara AyA to pakkA dhUrta thaa| dyUta-krIr3A meM use koI jIta nahIM sakatA thaa| dyUta-krIr3A aura dhUrtatA se usane pracura dhana kA upArjana kiyaa| vipula dhana ke kuprabhAva ke rUpa meM use vezyAgamana kI bhI lata par3a gaI / vasantasenA vezyA ke sAtha bhoga bhogate hue vRddhAvasthA meM use dharmavuddhi jaagii| usane pravrajita hokara tapasyA kI aura marakara brahmaloka meM deva paryAyaH pAI / vahA~ se cyavakara pUrvajanma ke kapaTa-doSa ke kAraNa usane pazu paryAya pAI aura bhuvanAlaMkAra hAthI vnaa| priyadarzana ke jIva ne bhI apanA AyuSya pUrNa karake bharata ke rUpa meM janma liyaa| kevalI ne rAma ko sambodhita karake kahA -he rAma ! tumhAre bhAI bharata ko dekhakara bhUvanAlaMkAra ko jAti-smaraNa jJAna ho gyaa| isI kAraNa usakA mada utara gayA / kyoMki viveka jAgrata hone para raudratA miTa jAtI hai / ' / apane pUrvabhava sunakara bharata kI vairAgya-bhAvanA dRr3ha ho gii| - aura. unhoMne eka hajAra rAjAoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kara . Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata aura kaikeyo kI mokSa-prApti | 411 lii| cirakAla taka tapasyA karake una savane avyaya mokSa-pada prApta kiyaa| bhuvanAlaMkAra hAthI ne bhI aneka prakAra ke abhigraha grahaNa kiye aura jIvana-bhara unakA pAlana karatA rahA / anta samaya meM usane anazana vrata dhAraNa karake prANa chor3e aura brahma devaloka meM deva huaa| bharata kI mAtA kaikeI ne bhI saMyama dhAraNa kiyA aura avinAzI - mokSa-pada prApta kiyaa| rAma ke anuja bharata ke pravajita hone ke pazcAta prajA ne unase rAjya grahaNa karane kI prArthanA kii| kintu rAma to rAjya ke prati nispRha the| unhoMne AjJA dI 'lakSmaNa vAsudeva hai, rAjyatilaka isakA hogaa|' AjJAkArI lakSmaNa ne agraja kA Adeza zirodhArya kiyA aura unakA rAjyAbhiSeka dhUmadhAma se sampanna ho gyaa| . -triSaSTi zalAkA 78 vAlmIki rAmAyaNa meM bharata ayodhyA meM zrIrAma ke sAtha hI sardaha brahmateja meM vilIna hokara viSNUdhAma prApta karate haiM aura viSNuM meM lIna ho jAte haiN| [uttarakANDa] Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. zatrughna ke pUrvabhava vAsudeva lakSmaNa ke rAjyatilaka ke pazcAta rAma ne vibhISaNa ko rAkSasa dvIpa, sugrIva ko vAnara dvIpa, hanumAna ko zrIpura, virAdha ko pAtAla-laMkA, nIla ko Rapura, pratisUrya ko hanupura, ratnajaTI ko surasaMgItapura aura bhAmaNDala ko vaitADhaya giri para sthita rathanUpura kA rAjya bhAra diyaa| inake atirikta aura bhI yoddhAoM ko unakI yogyatAnusAra vibhinna rAjya pradAna karane ke vAda sabase choTe bhAI zatrughna se pUchA -jo deza tumheM pasanda ho, vahI mAMga lo| zatrughna ne uttara diyA -Arya prasanna haiM to mujhe mathurA jAne kI AjJA diijie| . rAma ne samajhAyA ---anuja ! mathurA kA rAjA madhu duHsAdhya hai / usake pAsa camarendra pradatta eka trizUla hai / vaha trizUla dUra se ho zatru-senA kA hanana karake vApisa usake pAsa A jAtA hai / isIlie mathurA ko chor3akara kisI aura deza kI icchA kro| -Arya ! maiM ApakA anuja huuN| java agraja lakSmaNa ne aneka vidyA-sampanna rAvaNa kA vadha kara diyA to kyA maiM madhu ko bhI parA jita nahIM kara skuuNgaa| -zatrughna ne sAgraha kahA / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrughna ke pUrvabhava | 413 rAma samajha gaye ki zatrughna ko samajhAnA nirarthaka hai| vaha mathurA avazya hI jAyagA / bhrAtasneha vaza unhoMne sAvadhAna kiyA -jaisI tumhArI icchA ! kintu java madhu rAjA trizUla rahita aura pramAda meM par3A ho tabhI yuddha krnaa| zatrughna ne rAma kI icchA zira jhukAkara svIkAra kara lii| zrIrAma ne akSaya vANa vAle do tarakasa diye aura kRtAntavadana senApati ko sAtha jAne kA Adeza / lakSmaNa ne agnimukha vANa aura apanA arNavAvarta dhanuSa diyaa| bar3I senA lekara zatrughna mathurA kI ora cala diye / nirantara calate hue ve mathurA ke samIpa pahuMce aura nadI kinAre ruka gye| nagara-praveza se pahale unhoMne apane cAra guptacara nagara ke samAcAra lAne ke lie bheje / guptacaroM ne lauTa kara batAyA -isa samaya rAjA madhu apanI rAnI jayantI ke sAtha nagara kI pUrva dizA meM sthita kuberodyAna meM krIr3A rata hai| usakA divya trizUla zastrAgAra meM rakhA hai| avasara anukUla thaa| zatrughna ne rAtri ke samaya udyAna ke pIche se mathurA meM praveza kiyA aura zastrAgAra para adhikAra kara liyaa| madhu kA putra lavaNa yuddha karane AyA to use kSaNamAtra meM mAra giraayaa| madhu zatrughna ke sAtha yuddha karane lgaa| java sAmAnya zastroM se madhu parAjita na ho sakA to zatrughna ne arNavAvarta dhanupa kI sahAyatA se agnimukha vANa chodd'aa| usa vANa ke AghAta ko madhu na saha sakA aura Ahata hokara gira gyaa| usa samaya madhu kA vicAra pravAha vadalA / vaha socane lagA-'are trinUla ke abhimAna meM maiMne dharma kArya . nahIM kiyA / ava zatrughna ne mujhe mAra DAlA to trizUla kisa kAma aayaa| saca hai-mRtyu se koI nahIM bacA sakatA / kevala dharma hI loka paraloka meM sahAyaka hotA hai|' isa vicAradhArA ke anusAra usane Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___414 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bhAva saMyama grahaNa kara liyA / saMyama ke prabhAva se vaha deha tyAgakara sanatkumAra devaloka meM mahaddhika deva huA / usI samaya vimAnavAsI devoM ne puSpa vRSTi karake udghoSa kiyA--'madhu deva jayavanta ho|' divyAstroM kI vizeSatA hotI hai ki ve vyakti vizeSa ke lie hI hote haiM aura usake marate hI dene vAle devatA ke pAsa vApisa cale jAte haiM / divya trizUla bhI camarendra ke pAsa pahuMca gyaa| trizUla ko dekhate hI camarendra ne avadhijJAna se saba kucha jAna liyaa| use apane mitraghAtI zatrughna para var3A krodha AyA aura vadalA lene udyata ko huaa| usI samaya garur3apati indra ne pUchA -Apa kahA~ jA rahe haiM ? . -apane mitraghAtI zatrughna ko mArane mathurA nagarI jA rahA huuN| -camarendra ne uttara diyaa| -rAvaNa ke pAsa dharaNendra pradatta utkRSTa amoghavijayA zakti "thI use bhI mahApuNyavAna lakSmaNa ne mAra girAyA to yaha madhu kauna cIja hai| - -vaha zakti to vizalyA ke pUrva-janma ke tapa-teja ke kAraNa parAjita ho gaI thii| zatrughna ke pAsa aisA koI sahAyaka nahIM hai| --he camarendra ! mahApuNyazAlI rAma-lakSmaNa aura vizalyA jaisI tapoteja dhAriNI usakI rakSA kara leNgii| -kucha bhI ho maiM use mArane jAUMgA avazya / yaha kahakara camarendra vahA~ se cala diyaa| mathurA pahu~cakara usane dekhA prajA sukhI thii| usane vicAra kiyA-'pahale prajA meM upadrava karake zatrughna ko vyAkula kara dUM, taba mAranA sarala hogaa|' isa * vicAra ke anusAra camarendra ne mathurA kI prajA ko roga mahAmAriyoM Adi se vyAkula kara diyaa| kula devatA ne Akara zatrughna ko cetAvanI dI ki Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , zatrughna ke pUrvabhava | 415 'yaha sava upadrava camarendra kA phailAyA huA hai| vaha apane mitra madhu kA badalA lene ko utsuka hai / prajA ke dukha se jaba tumhArA manovala kSINa ho jAyagA tava vaha tuma para ghAta kregaa|' . kUla devatA kI cetAvanI ko sunakara zatrughna rAma-lakSmaNa ke pAsa ayodhyA A gye| isI samaya kevalI dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa jagata kA upakAra karate hue ayodhyA ke vAhara udyAna meM A virAje / rAma ne unase jijJAsA pragaTa kI-svAmI ! zatrughna ne mathurA lene kA hI Agraha kyoM kiyA ? dezabhUSaNa kevalI ne batAyA -rAma zatrughna kA jIva aneka vAra mathurA nagarI meM utpanna huA hai| isI kAraNa isakA usa nagara para vizeSa moha hai| isake pUrvabhava suno . kisI samaya zrIdhara nAma kA brAhmaNaM thaa| vaha rUpavAna to thA hI sAtha hI sadAcArI bhI thaa| eka bAra vaha mArga para calA jA rahA thaa| rAjA ko mukhya rAnI lalitA kI usa para dRSTi par3a gii| usake manohara rUpa ko dekhakara rAnI ke aMga meM anaMga samA gyaa| sevaka bhejakara turanta usane use bulavAyA aura ratikrIr3A kI icchA pragaTa karane lagI kintu usakI icchA pUrI na ho sakI / vAdhaka vanakara rAjA acAnaka hI A gyaa| rAnI ne apane bacAva ke lie zora macA diyA-cora ! cora !! zrIdhara pakar3A gayA aura use phAMsI kI sajA huii| vadhasthAna para use rAjasevaka le gye| usa samaya usane vrata lene kI pratijJA kii| kalyANa nAma ke muni ne usakI dharma bhAvanA dekhakara chur3A Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.16 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) liyaa| bandhanamukta hokara zrIdhara ne zrAmaNI dIkSA grahaNa kI aura kAladharma prAptakara tapasyA ke prabhAva se devagati paaii| devagati se cyavakara zrIdhara kA jIva mathurA ke rAjA candraprabha / kI rAnI kaMcanaprabhA kI kukSi meM avatarita huaa| janma hone para usakA nAma acala rakhA gayA / acala apane pitA candraprabha ko vizeSa priya thA / acala ke bhAnuprabha Adi ATha sautele bar3e bhAI the| bhAiyoM ne socA-'yadyapi acala hama sabase choTA hai kintu pitAjI ise hI adhika pyAra karate haiN| rAjya isI ko milegA aura hama saba dekhate hI raha jAyeMge / isalie ise mAra hI DAlanA caahie|' bhAiyoM kI yaha durmantraNA mantrI se chipI na raha sakI / usane acala ko sAvadhAna kara diyA / acala vahA~ se bhAga nikalA aura vana meM bhaTakane lagA / bhaTakate-bhaTakate usake pA~va meM eka tIkSNa kA~TA cubha gayA / pIr3A se bilabilA uThA vaha aura jora-jora se Akrandana karane lgaa| . zrAvastI nagarI kA nivAsI aMka nAma kA eka puruSa sira para Idhana (jalAne kI lakar3I) kA gaTThA liye hue vahA~ A niklaa| acala ke vilApa ko sunakara sahAnubhUtipUrvaka usane usake paira kA kA~TA nikAla diyaa| acala kI pIr3A miTa gii| usane pUchA-mitra tuma kauna ho aura isa nirjana vana meM kyoM rahate ho? usa purupa ne uttara diyA-merA nAma aMka hai| mujhe pitA ne ghara se nikAla diyA hai| isa kAraNa isa nirjana vana meM jIvana yApana kara rahA huuN| acala ne usase kahA-mitra tumane mujha para upakAra kiyA hai / jaba bhI suno ki acala mathurA nagarI kA rAjA bana gayA hai to A jaanaa| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ datta rAjA sihara taka to vaha mAyA prasanna hAkatanI hI bhUmi / satya zatrughna ke pUrvabhava | 417 aMka samajha gayA ki usakA nAma acala hai| aMcala vahA~ se uThakara cala diyA aura kauzAmbI nagarI meM jA phuNcaa| vahA~ use indradatta rAjA siMhaguru ke pAsa dhanurvidyA kA abhyAsa karatA dikhAI diyaa| kucha dera taka to vaha unheM dekhatA rahA tatpazcAta usane apanA vANa vidyA kauzala unheM dikhAyA / prasanna hokara indradatta ne use apanI putrI dattA arpaNa kI aura sAtha meM kitanI hI bhUmi / isake pazcAta acala ne aMga Adi aneka rAjya vijaya kara lie| vaha sainya sahita mathurA nagarI para car3ha AyA / bhAnuprabha Adi bhAiyoM ne usakA mukAvilA kiyA to unheM pakar3akara bandI banA liyaa| - vRddha rAjA candraprabha ne putroM ke chur3Ane ke lie mantrI ko bhejaa| mantrI acala ko dekhakara saba kucha samajha gayA / usane Akara batAyA'mahArAja ! vaha to ApakA hI putra hai / ' harSita hokara rAjA ne acala ko Adara sahita nagara-praveza kraayaa| sabase choTA hone para bhI rAjA ne usI kA rAja-tilaka kara diyA aura bhAnuprabha Adi kI durmantraNA ke - kAraNa unheM deza nikAle kA daNDa diyaa| kintu acala ne vinatI karake bhAiyoM kA daNDa kSamA karA liyaa| sabhI bhAI premapUrvaka rahane lge| ....eka vAra acala ne dekhA ki eka puruSa nATyazAlA meM praveza karane -:kA icchuka hai aura dvArapAla use dhakke mArakara bAhara nikAla rahe . haiM / acala ne dhyAna se dekhA to pahacAna gayA ki vaha to usakA upakArI aMka hai| .. - sevakoM ko bhejakara usane aMka ko apane pAsa bulavA liyaa| ucita Adara-satkAra ke bAda usane aMka ko usakI janmabhUmi zrAvastI - kA rAjA banA diyA / donoM mitra sAtha-sAtha rahate hue rAjya-saMcAlana .. - karane lge| kucha samaya pazcAta donoM ne samudrAcArya ke caraNoM meM zrAmaNI - dIkSA le lii| niraticAra saMyama kI sAdhanA karake unhoMne kAladharma prApta kiyA aura brahmadevaloka meM deva paryAya paaii| ::. hai| harSita hokara vatAyA ne usI kahata nagara-praveza bhAiyoM kA dasa nikAle kA daNDa bAra bhAnuprabha Adi para bhI rAjA kA icchukAra acala ne dekhA liyaa| sabhI bhAI acala ne vinatI karake Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) brahmadevaloka se apanA AyuSya pUrNa karake acala kA jIva to zatrughna huA aura aMka kA jIva kRtAMtavadana / vizeSa-(1) una donoM bhAiyoM ne kucha varSa to ayodhyA meM bitAe phira bharata aura zatrughna ko vahA~ kA rAjya dekara svayaM (rAma-lakSmaNa donoM) banArasa cale gaye / (parva 68 zloza 638-89) (2) vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra (1) rAjyAbhiSeka (ayodhyA kA rAjyAdhikAra) rAma kA huA thA; lakSmaNa kA nhiiN| [yuddha kANDa] (2) rAjyAbhiSeka ke pazcAta sabhI vAnara-vIroM ko yathAyogya sammAna aura bheMTa dekara vidA kara diyA gayA / [yuddha kANDa (3) RSiyoM ne Akara rAma se prArthanA kI ki ve madhu ke putra lavaNAsura se unakI rakSA kareM / tava zatrughna lavaNAsura ko mArane madhurA (mathurA) jAte haiN| (4) lavaNAsura madhu kA putra thA aura madhu lolA daitya kA jyeSTha putra thA / madhu kI tapasyA se prasanna hokara zivajI ne apane trizUla se camacamAtA huA zUla diyA thA / madhu kI prArthanA para zivajI ne vaha zUla usake putra ke pAsa rahane kA bhI varadAna diyA thaa| (5) madhu kI patnI kumbhInasI thii| usI ke udara se lavaNa ne janma liyA thaa| (6) madhu usa deza ko chor3akara samudra meM rahane calA gayA thaa| ataH zatrughna kA madhu ke sAtha yuddha hone kA prazna hI nahIM thaa| unake hAtha se lavaNAsura mArA gayA aura usake marate hI divya zUla mahAdevajI ke pAsa vApisa jA phuNcaa| (7) yahAM cyavana RSi ke mukha se zUla kI zakti kA varNana karAte hue bharata ke pUrvaja mAndhAtA ke vinAza kI ghaTanA kahI gaI hai mAndhAtA jaba svargaloka para apanA adhikAra jamAne ko utsuka hue to indra ne batAyA-'abhI martyaloka meM hI madhuvana (mathurA) kA rAjA Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zatrughna ke pUrva bhava | 416 isI kAraNa ina donoM meM itanA prema hai aura zatrughna ne mathurA nagarI kA hI rAjya lene kA Agraha kiyA / yaha vRttAnta sunAkara donoM kevalImuni to vahA~ se vihAra kara gaye aura rAma-lakSmaNa zatrughna Adi apane mahala ko lauTa aaye|. . -triSaSTi zalAkA 718 -uttara purANa, pavaM 68688-89 pahale use bhI canA / ' rAjA lavaNAsura lavaNAsura hI tumhAre adhIna nahIM hai| pahale use vijaya karo taba svarga loka kI ora dekhnaa|' rAjA mAndhAtA lavaNAsura ko jItane gaye to lavaNAsura ne isI zUla se unako sampUrNa senA sahita bhasma kara diyaa| (8) lavaNAsura ko mArane hetu ayodhyA se jAte samaya zatrughna Rpi vAlmIki ke Azrama meM Thahare the| usI rAtri ko sItAjI ke kuza aura lava do putroM kA janma huaa| (E) zatrughna lavaNAsura vadha ke pazcAta sUrasena janapada kI sthApanA karate haiM aura bAraha varpa vAda zrIrAma se milane jAte haiM tathA ayodhyA meM sAta dina rahakara rAma kI AjJA se vApisa madhuvana A jAte haiN| [vAlmIki rAmAyaNa : uttara kANDa (3) tulasIkRta meM lavaNAsura kA vadha azvamegha yaja ke daurAna dikhAyA gayA hai / zatrughna jI use mArane jAte haiN| anya bAtoM ke atirikta. yahA~ vizepatA yaha hai ki lavaNAsura zivajI ke trizUla ko lekara AtA hai aura usake AghAta se zatrughna mUcchita ho jAte haiN| kucha samaya bAda zatrughna saceta ho jAte haiM aura rAma kA smaraNa karake use vANa se mAra DAlate hai / lavaNAsura ke sAtha-sAtha kaiTama aura lavaNAsura ke putra mAtaMga kA vadha bhI dikhAyA gayA hai / [lavakuza kANTa, dohA 26-42] Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :4: saptarSiyoM kA tapateja surananda, zrInanda, zrItilaka, sarvasundara, jayanta, cAmara aura jayamitra-sAtoM bhAI prajApura ke rAjA zrInandana kI rAnI dhAraNI ke putra the| jaba rAjA zrInandana kA AThavA~ putra eka mAsa kA hI thA tabhI unhoMne usakA rAjyatilaka karake sAtoM putroM sahita zrAmaNI dIkSA le lI thii| rAjA zrInandana to avinAzI sukha meM jA virAje aura unake sAtoM putra ghora tapasyA ke phalasvarUpa jaMghAcAraNa Rddhi ke dhArI ho gye| ___ sAtoM maharSi eka bAra vihAra karate-karate mathurApurI meM A pahu~ce / tabhI varSAkAla (barasAta ke cAra mahIne) prArambha ho gyaa| muniyoM ne nagara ke samIpa eka girikandarA meM cAturmAsa vyatIta karane kA nizcaya kiyA / AkAza mArga se ur3akara ve apane chaTThama-aTThama Adi anazanoM kA pAraNA karate aura punaH kandarA meM Akara dhyAnalIna ho jaate| unake tapoteja se camarendra kRta upadrava zAnta ho gaye / mathurA ko prajA ne sukha-santoSa kI sA~sa lii| eka samaya ve maharSi pAraNe ke nimitta ayodhyApurI gaye / vahA~ ve seTha arhaddatta ke ghara bhikSA ke lie pahu~ce / unakI avajJApUrvaka Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptarSiyoM kA tapateja | 421 bandanA karake seTha vicArane lagA - 'ye kase sAdhu haiM ? varSA Rtu meM vihAra kara rahe haiM / jaina sAdhu to aise hote nahIM / inase pUcheM / ' usakI vicAradhArA palaTI - ' kauna inake mu~ha lage ? vyartha kA vitaNDAvAda khar3A ho jAyagA / kyA lAbha hai saMkleza rUpa pariNAma karane se ?" taba taka seTha kI dharmapatnI ne sAdhuoM ko bhikSA se pratilAbhita kara diyA / bhikSA grahaNa karake sAtoM maharSi ayodhyA meM hI sthita AcArya cuti ke upAzraya meM pahu~ce / AcArya ne to gauravatApUrvaka unakA svAgata kiyA kintu upAzraya ke anya sAdhuoM ne 'ye akAla gamana karane vAle haiM' aisA samajhakara vandanA nahIM kI / AcArya dyuti ne muniyoM ko ucita Asana diyA / muniyoM ne vahIM baiThakara pAraNA kiyaa| tatpazcAta AcArya dyuti ne pUchA -- - RSivara! Apa loga kahA~ se A rahe haiM aura aba kahA~ jAyeMge ? Apane apane cAturmAsa se kisa bhUkhaNDa ko pavitra kiyA hai ? saptarSiyoM ne saMkSipta sA uttara diyA- - AcAryazrI ! hama mathurA nagarI se Aye haiM aura vahIM vApisa jA rahe haiM / paraspara namana - vandana ke pazcAt sAtoM RSi ur3akara apane sthAna ko cale gaye / - AcArya dyuti muniyoM ko jAte hue dekhate rahe / java muni A~kha se ojhala ho gaye to ve bhAva-vibhora hokara unakI guNa-stuti karane lage / ziSya parivAra ne dekhA ki gurudeva una muniyoM kI stuti kara rahe haiM to ve Azcaryacakita hokara pUchane lage--- Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -- gurudeva ! Apa una akAla vihArI muniyoM kI stuti itane bhAva-vibhora hokara kyoM kara rahe haiM ? - bhadra ! ve mahAmuni akAla vihArI nahIM hai / - cAturmAsa kAla meM mathurA se ayodhyA Agamana aura kyA hai ? - aneka RddhiyoM ke svAmI, tapoteja meM apratima, apanI caraNa raja se bhUtala ko pavitra karane vAle ve mahAmuni zramaNAcAra kA nirdopa pAlana kara rahe haiM / ziSya parivAra avAk hokara gurudeva kI ora dekha rahA thA / mahArAjazrI ne unakI jijJAsA zAnta karate hue kahA - ve jaMghAcAraNa Rddhi ke dhAraka haiM / unakI avahelanA karanA zrIsaMgha kI hI avajJA karanA hai / sAdhuoM ko muniyoM ke prati kI gaI avahelanA ke kAraNa kheda huA / unhoMne mahArAjazrI se prAyazcitta grahaNa karake apanA paracAttApa pragaTa kiyA / yaha samAcAra seTha arhaddatta ko jJAta huA to use ghora duHkha huA / 'munizrI kI azAtanA maiMne kI' yaha vicAra vAra-bAra usake mAnasa ko udvelita karatA rahatA / seTha arhaddatta kArtika zuklA saptamI ke dina mathurApurI pahu~cA aura unakI vandanA karake apanI avajJA kI kSamA mA~gI / nispRha jagat hitakArI muni nArAja hI kaba the jo kSamA karane kA prazna uThatA / hA~ seTha ne avazya apane avajJA doSa janya pApa kA kSaya kara liyA / 'saptarpiyoM ke prabhAva se mathurA kI prajA kI vyAdhi zAnta ho gaIM hai' yaha jAnakara zatrughna ne bhI mathurA jAkara kArtikI pUrNimA ke dina unakI vandanA kI / vandanA ke pazcAt zatrughna ne muniyoM se vinaya kI Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saptarSiyoM kA tapateja | 423 -gurudeva ! eka dina mujhe bhI Apako pratilAbhita karane kA saubhAgya prApta ho jaay| -rAjan ! zramaNoM ko rAjapiNDa nahIM klptaa| - mana masosa kara raha gaye zatrudhna ! unhoMne phira prArthanA kI-pUjya ! kucha dina aura rukiye|| -varSAkAla samApta ho gayA hai nareza ! zramaNa sAdhu isase adhika nahIM Thahara skte| -Apake nimitta se prajA kA vahuta upakAra huA hai / sArI vyAdhiyA~ zAnta ho gaI haiM / yadi phira uTha khar3I huI to...." __-paMca parameSThI-devAdhi deva arhanta bhagavAna kI stuti, guNa cintavana hotA rahegA to koI saMkaTa nahIM AyegA / sampUrNa vyAdhiyA~ zAnta rheNgii| ,, yaha kahakara sAtoM RSi AkAza meM ur3a gaye / dUra jAte hue ve aise dikhAI dene lage mAno AkAzastha saptarSi maNDala hI ho| ___zatrughna ne unake kahe anusAra paMca parameSThI ke guNa smaraNa karane kI nagara bhara meM AjA karA dI aura mathurApurI ke bAhara cAroM dizAoM meM una muniyoM kI ratnamaya pratimAyeM sthApita karA dii| xx ratnapura nagara vaitADhayagiri kI dakSiNa zreNI meM ratna ke samAna suzobhita hotA thaa| rAjA ratnaratha vahA~ rAjya karatA thaa| usakI rAnI candramukhI se manoramA nAma kI kanyA huI / manoramA kI sundaratA logoM kA mana haraNa kara letI-vaha yuvatI ho cukI thii| ghUmate-ghAmate bhramaNapriya nArada muni ratnapura ke rAjamahala meM jA phuNce| bAla brahmacArI nArada se koI paradA to thA nhiiN| sarvatra unakA ve-roka-Toka AvAgamana thaa| devarSi ko Akara praNAma kiyA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) manoramA ne to ve usakI sundaratA ko sarAhane lge| nArada ne rAjA se pUchA -rAjan ! kanyA yuvatI ho gaI hai, kahIM isake vivAha kI carcA bhI calAI yA nhiiN| yuvatI kanyA ke mAtA-pitA ko eka hI cintA hotI hai yogya vara kI / jo bhI mile, jarA-sI sahAnubhUti dikhA de usI se kisI yogya yuvaka kI vAta pUcha baiThate haiM / ratnaratha ne bhI pratiprazna kara diyA -Apa hI btaaiye| Apa to nirantara bhramaNa karate rahate haiN| Apa se adhika jAnakArI aura kise ho sakatI hai ? -merI sammati meM jaisI rUpavatI tumhArI putrI hai usake yogya vara to ayodhyApati lakSmaNa hI haiN| -nAradajI ne apanI sammati de dii| .' yaha sunate hI gotra-vaira ke kAraNa ratnaratha ke putroM ko kopa car3ha AyA / 'isa DhITha ko mAro' yaha kahakara jyoMhI ve uThakara khar3e hae tyoMhI jAna bacAkara nAradajI vahA~ se bhAga nikle| ____ nArada ko apanA apamAna khala gayA / ve sIdhe lakSmaNajI ke pAsa. ayodhyA pahu~ce / ayodhyA kI rAjasabhA meM praveza karate hI sampUrNa sabhA ne unakA ucita satkAra kiyaa| lakSmaNa ne dekhA ki nAradajI ke hAtha meM eka citraphalaka aura hai| utsukatAvaza unhoMne pUcha liyA -devapi ! Apake hAtha meM nayA upakaraNa kaisA? --upakaraNa nahIM eka citra hai ! dekhie / nAradajI ne citra lakSmaNajI kI ora bar3hA diyA / citra hAtha meM lete hae lakSmaNa ne vinoda kiyA-- -dhanya ho devapi ! ava yuvatiyoM ke citra bhI sAtha rakhane lge| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptarSiyoM kA tapateja ] 425 --kyA kareM, ayodhyApati ! Apa jaise zrImAnoM kI sevA to karanI hI par3atI hai, anyathA Adara ke sthAna para nirAdara milane lgegaa|-naardjii ne bhI muskarAkara uttara diyaa| ' -nirAdara aura ApakA ! kisameM itanA sAhasa hai ? --saMsAra meM sabhI taraha ke loga haiM / Adara bhI karate haiM aura nirAdara bhI / isa kanyA ke pitA ne hI....." ___ nAradajI kI bAta adhUrI hI raha gii| lakSmaNa bIca meM hI bola uThe -~-kauna hai isa kanyA kA pitA? --vaitADhayagiri kI dakSiNa zreNI kA madonmatta rAjA ratnaratha ! -kyoM ? kisa bAta kA ghamaNDa hai use ? . --na jAne kisa bAta kA ? maiMne kahA thA ki tumhArI putrI ke yogya vara ayodhyApati lakSmaNa haiM, basa itanI sI bAta para usake putra mujhe mArane daudd'e| ' -kyA ? itanI sI bAta ? . -hA~ lakSmaNa ! vaha Apako isa yogya hI nahIM samajhatA ki Apausake jAmAtA (dAmAda) vana sakeM ? ___ yaha sunate hI lakSmaNa usa kanyA ko prApta karane ke lie dRr3ha pratijJa ho gaye / kanyA sundara thI, vaise bhI lakSmaNa usake prati anurAgI ho cuke the aura aba......"aba to bAta yogyatA kI A gii| sAmAnya vyakti bhI ayogyatA kA apavAda nahIM saha sakatA jisameM lakSmaNa to vAsudeva the aura the parama parAkramI / unakI mukha mudrA * kaThora ho gii| nAradajI kI icchA pUrI ho cukI thI / vahA~ se cala diye / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 | jaina kathAmAlA (rAma- kayA) lakSmaNa kI AjJA se ayodhyA kI senA ne prayANa kiyA to ratnapura jAkara hI vizrAma liyA / sAtha meM zrIrAma bhI the / anuja ke prati - apazabda ve bhI na saha sake / kahA~ mahAbhuja lakSmaNa aura kahA~ rAjA ratnaratha / cIMTI para paserI jA par3I / lakSmaNa ne cuTakI bajAte use parAjita kara diyA / usane zrIrAma ko zrIdAmA aura lakSmaNa ko manoramA nAma kI apanI putriyA~ arpaNa kIM / vaitADhyagiri kI samasta dakSiNa zreNI ko jItakara rAmalakSmaNa donoM bhAI senA sahita ayodhyA lauTa Aye aura sukha se rahane lage / vAsudeva lakSmaNa ke solaha hajAra rAniyA~ thiiN| inameM se ATha thIM paTarAniyA~ - vizalyA, rUpavatI, vanamAlA, kalyANamAlA, ratnamAlA, jitapadmA, abhayavatI aura manoramA / ina ATha paTarAniyoM se unake ATha pramukha putra hue| vizalyA kA putra zrIdhara, rUpavatI kA putra pRthvItilaka, vanamAlAkA putra arjuna, jitapadmA kA putra zrIkezI, kalyANamAlA kA putra maMgala, manoramA kA putra supArzvakIrti, rItimAlA kA putra vimala 1 lakSmaNa kI pRthvI sundarI Adi solaha hajAra rAniyA~ thIM aura rAma ke ATha hajAra / ( zloka 663 ) isake bAda donoM bhAiyoM kI vibhUti kA varNana hai / 2 rAma ke deva ke samAna vijaya rAma nAma kA putra huA aura lakSmaNa ke candramA ke samAna pRthvIcandra nAma kA putra | ( zloka 690 ) Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptaSiyoM kA tapateja | 427 aura abhayavatI kA putra satyakArtika / sabhI yogya aura parAkramI tathA valavAna the| zrIrAma kI cAra rAniyAM thIM-sItA, prabhAvatI, ratinibhA aura shriidaamaa| satI sItA zrIrAma ko ati priya thiiN| ayodhyA meM sabhI kA samaya sukha se vyatIta ho rahA thaa| -triSaSTi zalAkA 78 -~-uttara purANa parva 68, zloka 661-678 tathA 688-691 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :5: sapatniyoM kA SaDayantra / MSEX eka rAtri ko sItA ne svapna meM dekhA ki do aSTApada prANI vimAna meM se girakara usake mukha meM praveza kara gaye / apanA svapna sItA ne rAma ko sunAyA to unhoMne kahA-devi ! tumhAre do vIraputra hoMge kintu......" -kintu kyA svAmI ? -vimAna se giranA, azubhasUcaka hai / ----Apake pratApa se saba zubha hI hogaa| -sItA ne prasannamukha kahA / mAtRtva ke gaurava ne usake hRdaya meM azubha ko sthAna hI nahIM diyA / __ sItA pahale hI rAma ko priya thI aura garbhavatI hone ke bAda to atipriya ho gii| rAma usake candramukha ko cakora kI bhAMti dekhate rhte| ___'satI sItA garbhavatI ho gaI hai', sapatniyoM kI IrSyA ke lie yaha kAphI thA kintu rAma ke atyadhika prema ne to unakI IrSyAgni meM ghI hI DAla diyaa| ve rAta-dina sItA ko tiraskRta karAne kA upAya socane lgiiN| jina khojA tina pAiyA~' Akhira eka upAya unheM sUjha hI gayA / kapaTI sapatniyoM ne bar3e mIThe svara meM sItA se kahA Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... : ... . sapatniyoM kA Sar3ayantra | 426 -devI! Apa laMkA meM itane dina rhiiN| rAvaNa ke kAraNa Apako var3e kaSTa bhogane pdd'e| kaisI thI usakI zakla-sUrata / citrapaTa para banAkara hameM bhI to dikhaaiye| -maiMne kabhI usakA mukha dekhA hI nhiiN| -sItA ne sahaja bhAva se uttara diyA kintu rAvaNa kA nAma sunate hI unake zarIra meM phuraphurI daur3a gii| -Azcarya hai, Apane usakA mukha hI nahIM dekhA ? dhanya haiM Apa! - Apa jaisI satiyoM se yaha vasundharA yuga-yugoM taka preraNA letI rhegii| kintu devI ! usake kisI na kisI aMga para to dRSTi par3I hI hogii| -sItA kI cATukAritA karake sapatniyA~ apane manoratha para: A giiN| -hA~ usake paira jarUra dikhAI par3a gaye the| -sItA ne anamane svara se uttara diyaa| to pairoM kA hI citra banA diijie| --saMpatniyoM ne Agraha kiyaa| --kyA hogA use banAkara ? mujhe to usakA nAma sunate hI kaiMpa-ka~pI A jAtI hai / -sItA ne apanA pIchA chur3AnA caahaa| ... kintu sapatniyA~ aise hI chor3a dene vAlI nahIM thiiN| jaba taka kisI kA manoratha pUrNa na ho jAya tava taka vaha pIchA kyoM chor3e ? sapatniyoM ne haThapUrvaka kahA -tanika dekhane kI icchA hai / Apa hamArI itanI-sI bhI icchA - pUrI nahIM kregii| -aura unhoMne apane muMha laTakA lie| sarala svabhAva vAlI sItA sapatniyoM ko choTI bahana hI samajhatI thii| unakI udAsI vaha dekha na skii| rAvaNa ke pairoM ko citra- phalaka para utArane kA prayAsa karane lagI / use bahuta prayAsa karanA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 | jaina kathAmAlA (rAma-kayA) par3a rahA thA rAvaNa ke pairoM kI banAvaTa ko yAda karane ke lie| ghRNAspada aura duHkhadAyI prasaMga ko mAnava bhUla hI jAtA hai / jaise-taise citra vanA / sItA use dhyAna se dekhane lagI ki kahIM koI truTi to nahIM raha gaI hai| jAnakI to citra banAne meM vyasta thI aura sapatniyA~ mana-hI-mana prArthanA kara rahI thIM ki 'aise meM patideva A jAyeM / ' kapaTI-kucAliyoM ke manoratha bhI phalate haiN| unakI manokAmanA pUrI huii| zrIrAma A hI to gye| dekhA-sItA citra kI ora dhyAnapUrvaka apalaka dekha rahI hai| sapatniyA~ binA AhaTa kiye turanta uThI aura pati ke kAna meM phusaphusAkara kahA -dekha lIjie nAtha ! sItA aba bhI rAvaNa ke caraNoM kI pUjA karatI hai| rAma kI mukha-mudrA gambhIra ho gii| ve ulaTe pairoM vApisa lauTa gye| rAma kyA lauTe sItA kA bhAgya hI palaTa gyaa| sapatniyoM ne dekhA rAma kA sItA ke prati prema itanA pragAr3ha hai ki unake mukha para krodha kI eka rekhA bhI nahIM aaii| kAma to vanA para bAdhA / sapatniyoM ne apanI dAsiyoM dvArA sItA ke prati nagara meM apavAda prasArita karAnA prArambha kara diyA / vasanta satu kA Agamana ho gayA thA / rAma sItA se bole -~~-priye ! tuma garbha ke bhAra se yukta ho / calo udyAna-krIr3A kareM tumhArA mana bhI bahala jAyagA aura vasantotsava bhI manA leNge| -svAmI ! merA dohada to devAcaMna kA hai| -sItA ne uttara -~~nalI udyAna meM tumhArA yaha dohada bhI pUrNa ho jaaygaa| sAnagInA ko mAya nakara mahendrodaya udyAna meM gye| vahAM unhoMne bohara pUrNa karAyA aura udyAna kInA bhI kii| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sapatniyoM kA Sar3ayantra | 431 prasannatA ke sAgara meM vighna-sA par3a gyaa| sItA kI daaiiN| AMkha phar3aka uThI / rAma vole-dAhinI A~kha kA phar3akanA to zubhasUcaka nahIM hai| du:khI svara meM sItA kahane lagI'-kyA aba bhI merA durbhAgya zeSa raha gayA hai ? ava aura kyA duHkha dekhanA bAkI hai ? rAma ne madhura vacanoM se Azvasta kiyA -hRdayezvarI ! sukha aura duHkha to bhAgyAdhIna hote haiM; aura bhAgya pUrvakRta karmoM kA saMcaya ! Apatti aura kaSTa meM eka mAtra dharma hI sahAyaka hotA hai / isalie dharma meM citta lgaao| sItA arhanta stuti aura sAdhu-vandana Adi meM lIna ho gii| X vijaya, suradeva, madhumAna, piMgala, zUladhara, kAzyapa, kAla, kSema Adi rAjya ke uccAdhikArI eka dina rAma ke samakSa aaye| unake zarIra vRkSa-patroM kI bhA~ti kA~pa rahe the aura A~kheM bhUmi para lagI hii| kucha kahanA cAhate the magara hoTha mAno cipaka gaye the| rAma ne unakI.yaha dazA dekhI to Azvasta karate hue bole-tuma logoM ko jo kucha kahanA ho, nirbhaya hokara kho| unameM se eka adhikArI vijaya bolA-svAmI ! na kaheM to kartavyabhraSTa hote haiM aura kaheM to........ -aisI kyA bAta hai ? -vAta ! kAza ki hama rAjya-adhikArI na hote / hama kucha . kaha nahIM skte| Apa hameM isa adhikAra ke vandhana ne mukta kara diijie| -kartavyabhraSTa honA cAhate ho tuma loga ! spaSTa kho| merI ora se tumheM abhaya hai| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) bar3I kaThinAI se adhikArI vijaya bolA- -loga kahate haiM ki strI lolupI rAvaNa sItAjI kA haraNa karake le gyaa| usane rAjI se athavA balAtkArapUrvaka unheM avazya dUSita kara diyA hogaa| * sItA kA apavAda sunakara rAma stambhita raha gye| unheM svapna / meM bhI AzA na thI ki ayodhyA kI prajA sItA ke prati aise vicAra prastuta kregii| kintu dhairyazAlI puruSa ghora duHkha meM bhI vicalita nahIM hote / adhikAriyoM ko Azvasta kiyA -tuma logoM ne mujhe samaya para sUcanA dii| ThIka hI kiyaa| tumhArA kartavya hI yaha thaa| vizvAsa rakho-eka strI ke kAraNa maiM * apane kula kI ujjvala kIrti para kalaMka nahIM lagane duuNgaa| adhikArI praNAma karake cale gaye / rAma svayaM isa apavAda kI * saccAI jAnane ke lie veSa badalakara ayodhyA ko galiyoM meM rAtri ke samaya ghUmane lage / sthAna-sthAna para unheM yahI sunAI par3atA- . ___'rAma to sItA ke moha meM andhe ho gaye haiN| sItA dUSita nahIM hai-ise kauna mAna legA?' / . rAma vicArane lage-'sItA mahAsatI hai kintu merA kula kalaMkita ho rahA hai| aba kyA karU~ ?' unakI rAtoM kI nIMda aura dina kA caina ur3a gyaa| unhoMne vizeSa chAna-bIna ke lie guptacaroM ko niyukta kara diyaa| __ guptacaroM ne Akara lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa Adi kI upasthiti meM hI spaSTa svara meM rAma ko batAyA ki 'ayodhyA meM sItAjI ke caritra ke prati apavAda phaila gayA hai aura kula kI kIrti kalaMkita ho rahI hai|' ___-mAtA sItA ke caritra kI nindA ? kauna kara rahA hai ? -maiM usake vaMza ko hI miTA duuNgaa| -krodhita hokara lakSmaNa grje| ' Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapatniyoM kA SaDyantra | 433 zrIrAma ne unheM rokate hue kahA - bhAI ! pahale mujhase rAjya ke uccAdhikAriyoM ne kahA thA / y maiMne svayaM apane kAnoM se bhI sunA aura phira ina logoM ko niyukta kiyA thaa| ayodhyA meM sItA kA apavAda phaila hI rahA hai / - kauna hai isakI jar3a meM ? kisane phailAyA yaha apavAda ? -- koI bhI ho ? kisI ne bhI phailAyA ho ? aba to sItA ke parityAga ke atirikta aura koI upAya nahIM hai / rAma ke ina vacanoM ko sunakara sabhI para vajrapAta ho gayA / lakSmaNa ne Agraha kiyA - nahIM bhaiyA ! aisA mata kaho / -- kula-kIrti kI rakSA ke lie sItA parityAga karanA hI par3egA / lakSmaNa rAma ke caraNoM meM gira pdd'e| rote-rote kahane lage - bhaiyA ! kaise sahana ho sakegA unakA viyoga ? mere to prANa hI nikala jAyeMge / rAma ne apanA kusuma komala hRdaya vajra se bhI kaThora banA liyA thA / kar3akakara DA~Ta diyA - kucha mata kaho, lakSmaNa ! agraja kA aisA rUpa unhoMne jIvana meM prathama vAra hI dekhA thA / uttarIya se mukha DhA~kakara A~sU bahAte mahala meM cale gaye / kRtAntavadana sArathI ko bulAkara rAma ne AjJA dI - sItA ko sammeta zikhara kI yAtrA ke bahAne le jAkara kiso nirjana vana meM chor3a Ao / sArathI stambhita raha gayA / kucha volane ko mu~ha kholA to rAma kA dRr3ha svara gUMja gayA - kucha volane kI AvazyakatA nahIM / AjA kA turanta pAlana ho / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) sevaka dharma ke kaThoravandhana se jakar3A huA kRtAntavadana sItAjI ko ratha meM viThAkara cala diyA / atyadhika dUra nikalakara ve gaMgAsAgara ko pAra karake siMhaninAdaka vana meM pahuMce / nirjana vana meM ratha rokakara sArathI bhUmi para utraa| zoka ke kAraNa usake A~sU bahane lge| sItA ne use rotA huA dekhakara pUchA 1 vAlmIki rAmAyaNa meM (1) sItA ke apavAda kI sUcanA bhadra nAma kA vyakti detA hai| (2) sItA ko rAma kI AjJA se lakSmaNa RSi vAlmIki ke Azrama ke samIpa chor3a Ate haiN| (3) rAma ko eka patnIvrata dhArI mAnA gayA hai isalie sapaliyoM kA prazna hI nahIM utthtaa| vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] tulasIkRta rAmAyaNa ke anusAra rajaka (dhovI) apanI patnI ko DA~Tate hue vyaMga vacana kahatA hai / yaha samAcAra zrIrAma ko unakA cara (nagara kI dainika gatividhiyoM kI sUcanA dene vAlA adhikArI) detA hai / isI para rAma apane choTe bhAiyoM ko bulAkara sItA ko vana meM chor3a Ane kA Adeza dete haiN| choTe bhAI kAraNa jAnanA cAhate haiM to rAma kAraNa na batAkara kahate haiMAyasu mama TArai jo tAtA / rahai na prANa tAta mama gAtA / / vana meM sItA ko chor3a Ane ke pazcAta sabhI mAtAoM kA maraNa dikhAyA gayA hai / sabhI mAtAoM ko rAma ne unakA manacAhA vara diyA aura tava yogAgni meM bhasma hokara ve svargadhAma calI gii| vara caTI soi soi diyau mAtahiM kAruNika raghupati savai / mana sodhakara nija yoga pAvaka tajA tanu sAdara savai // yoga agani tanu bhasma kari, sakala gaI patidhAma / bharata satrusUdana lakhana, zoka bhavana bhe rAma // 18 // [tulasIkRta : rAmacaritamAnasa, lavakuza kANDa, dohA 8-18] Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpatniyoM kA SaDyantra | 435 - tumheM kyA duHkha haiM ? tuma ro kyoM rahe ho ? kRtAntavadana mukha nIcA karake bar3e zoka se bolA- mAtA ! kaise batAU~ mujhe kyA dukha hai ?- mujhe akRtya karanA par3a rahA hai / - kyA akRtya kara rahe ho tuma ? - sItA ne utsuka hokara pUchA / - Apa rAkSasa rAvaNa kI laMkA meM rahI thIM / usakI kAlI chAyA aba bhI Apake sira para maMDarA rahI hai| lokApavAda ke kAraNa zrIrAma ne ApakA parityAga' kara diyA hai / - kRtAntavadana eka sA~sa meM hI jaldI-jaldI vola gayA / - 1 vAlmIki rAmAyaNa meM sItA ke parityAga kA eka anya kAraNa diyA huA hai lakSmaNajI jaba sItA ko vana meM chor3akara mantrI sumantra ke sAtha loTa rahe the taba ve bahuta dukhI the / ve rAma ke isa kArya ko adharma samajha rahe the / tava sumantra kahane lagA ki eka bAra Apake pitA rAjA dazaratha ne RSi durvAsA se apane vaMza ke bAre meM pUchA taba unhoMne batAyA thArAjan ! tumhArA bar3A putra rAma hogA aura use bahuta dinoM taka strI vichoha sahanA par3egA / kyoMki - 'bahuta purAne samaya kI ghaTanA hai ki eka bAra devAsura saMgrAma meM devatAoM se pIr3ita asuroM ne bhRgu RSi kI patnI kI zaraNa lI / bhRgupatnI se abhaya pAkara asura sAnanda rahane lage haiM, yaha apane cakra se RSi-patnI kI garadana kATa dI / tava diyA thA ki 'viSNu ! tumane merI strI ko maaraa| isa kAraNa tumheM bhI mAnava loka meM janma lekara patnI kA vichoha sahanA par3egA / ' jAnakara viSNu ne bhRguRSi ne zApa viSNu hI tumhAre putra rAma ke rUpa meM janma leMge aura isa zApa ke kAraNa unheM patnI viyoga sahanA par3egA / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 [ jaina kathAmAlA (rAma-kathA). ... sArathI ke yaha vacana sunate hI sItA aceta hokara gaTharI kI bhA~ti ratha meM se lur3hakI aura jamIna para A girii| kRtAntavadana vilApa karane lgaa| vana kI zItala havA se sItA saceta huI aura phira aceta . ho gii| yaha krama kaI bAra claa| isa prakAra bahuta samaya vIta gayA / svastha hokara sItA ne pUchA-.. -bhadra ! ayodhyA yahA~ se kitanI dUra hai ? -bahuta dUra ! kintu kyA lAbha hogA, yaha jAna kara ? -tuma to vApisa jAoge hii| ... -jAnA hI par3egA, svAmI kI AjJA kA pAlana ho gayA, yaha sUcanA dene| ... - to merA bhI sandeza de denaa| -vaha kyA? .... sItA ne kahA-jAkara svAmI se kahanA ki apavAda thA to merI parIkSA kyoM nahIM lI ? unhoMne yaha bhI nahIM socA ki maiM unake . viyoga meM kaise jI sakU~gI ? . . . . -hA~ mAtA ! isa hiMsaka pazuoM se bhare vana meM to Apa apane .... puNya se hI jI sakeMgI anyathA maraNa to nizcita hai hii| .......... ..... -mara bhI to nahIM sakatI, isa apayaza kI gaTharI ko lAdakara / .. . kRtAntavadana mukha dekhatA hI raha gayA sItA kaa| vaha kyA uttara detA ? sItA hI volI... -maiM hatabhAginI to apane karmoM kA phala bhogUMgI hii| kintu 'tuma merA itanA sA sandeza kaha denA-'jisa prakAra lokApavAda . isI kAraNa sItAjI kA parityAga huA / ..... [vAlmIki rAmAyaNa, uttara kAnDa] tulasI ke mAnasa meM vizvamohinI ke kAraNa viSNu ko nArada kA zApa nI yA / ..[tulasI : mAnasa, bAlakANDa] : Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapatniyoM kA paDyantra | 437 se bhayabhIta hokara unhoMne merA parityAga kara diyA hai kahIM mithyAdRSTiyoM ke bahakAve meM Akara jinadharma ko na chor3a deM anyathA bhava bhramaNa kI sudIrgha paramparA calatI hI rahegI; kabhI bhI mukti na ho skegii|' kahate-kahate sItA punaH mUcchita ho gii| kRtAntavadana socane lagA-'dhanya hai satI, apane duHkhoM kI ora dhyAna bhI nahIM hai, basa pati kI cintA meM hI DUbI huI hai| pati ko du:kha na mile, ve sabhI prakAra sukhI rheN| yahI hai saccI pati-bhakti / ' sItA kI mUrchA TUTI to kRtAntavadana ko dekhakara bolI -jAo bhadra ! tumhArA mArga sukhakara ho / sabhI ayodhyAvAsI sadA sukhI rheN| ___ sItA ko praNAma karake kRtAntavadana A~sU bahAtA huA ratha meM baiThakara vahA~ se cala diyA / sItA vahIM baiThI raha gii| -triSaSTi zalAkA 79 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA vanajaMgha se milana senApati ke cale jAne ke bAda sItA apane sthAna se uThI aura idhara-udhara bhaTakane lgii| vaha ucca svara se vilApa karatI huI eka ora calane lgii| usakI azrudhArA ruka hI nahIM rahI thii| mRtyu aura jIvana ke bIca meM jhUlatI huI sItA ko acAnaka hI vana meM kucha sainika dikhAI diye| pahale to vaha bhayabhIta huI aura phira bhaya chor3akara paMca parameSThI kA dhyAna karane lgii| .. ...... - usako dekhakara sabhI sainika bhayabhIta ho gye| kahane lage- 'yaha divya rUpa vAlI strI bhUmi para kaise A gii|' sainikoM ne jAkara apane ... rAjA se kahA / rAjA turanta vahA~ AyA aura sneha bhare svara meM kahane -lagA -sundarI ! isa garbhAvasthA meM tumheM tyAga dene vAlA vajra hRdaya pati kauna hai, mujhe btaao| ... . sItA mana-hI-mana paMca parameSThI kA smaraNa karatI rhii| usane .. koI uttara na diyA / rAjA ke mantrI sumati ne kahA -devI ! yaha puNDarIkapura ke svAmI rAjA vajrajaMgha parama zrAvaka, mahAsatvavAna aura paranArI sahodara haiN| rAnI bandhudevI aura rAjA gajavAhana inake mAtA-pitA haiM / isa vana meM hAthI pakar3ane Aye the| apanA kArya pUrA karake jA rahe the ki Apa dikhAI de giiN| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA vajrajaMdha se milana | 436 sItA ke mukha se sphuTa rUpa se paMca namaskAra maMtra sunAI par3ate hI rAjA ne punaH kahA -tuma merI dharma vahina ho aura maiM tumhArA bandhu / kyoMki hama aura tuma donoM hI sAdharmI haiM-eka hI dharma ko mAnane vAle / vahina ! pati-gRha ke alAvA strI kA eka aura bhI ghara hotA hai-vaha hai bhAI kA ghara / tuma mere ghara clo| maiM tumhArA bhAI hI huuN| isa prakAra kA AzvAsana pAkara sItA calane ko tatpara huii| zivikA ma~gAkara vajrajaMgha ne Adara sahita use biThAyA aura pUchA -bahina ! apanA paricaya to vatA do / bhAI se kyA chipAva ? sItA ne rote-rote sArI apabItI sunA dii| kisI ke bhI hArdika bhAvoM ko, gUr3ha rahasyoM ko jAnane kI kalA sahAnubhUtipUrNa mIThe zabda hI haiM / sItA kI apavItI sunakara vajrajaMgha ne AzvAsana diyA -zrIrAma ne tumhArA tyAga lokApavAda ke kAraNa hI kiyA hai| ve tumheM bhUla nahIM skeNge| unheM var3A pazcAttApa ho rahA hogaa| jaldI hI tumheM DhUMr3hane nikleNge| sItA vajrajaMgha ke sAtha puNDarIkapura pahuMca gii| vahA~ use vaisA hI svAgata-satkAra milA mAno bhAI bhAmaNDala kA hI ghara ho / sItA vahA~ Azvasta hokara rahane lagI / usakA adhikAMza samaya dharma dhyAna ' meM hI vyatIta ho jaataa| sItA ko vana meM chor3akara senApati kRtAntavadana vApisa ayodhyA pahu~cA / rAma ke sammukha jAkara kahane lagA 1 sItAjI ko Rpi vAlmIki apane Azrama meM le gaye / 1 [tulasIkRta : lavakuza kANDa, dohA 17, vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 | jaina kAmAlA (rAma-kathA) -svAmI ! maiM devI sItA ko siMhaninAdaka vana meM chor3a aayaa| Pica mAno tandrA TUTI rAma kI, pUchane lage-kahA~ ? -siMhaninAdaka bana meN| -kucha kahA, devI ne ? -hA~, Apake lie, eka sandeza diyA hai| - kho| vRtAntavadana batAne lagA- . -devI ne calate samaya kahA thA-eka pakSa kI bAta sunakara hI nirNaya kara denA kauna sI nIti hai ? zrIrAma jaise vivekI vyakti ne bhI aisA nyAya kara diyA yaha mere bhAgya kA hI doSa hai| ve to sadA hI nirdoSa haiN| -aura kucha bhI kahA ? -hA~ svAmI ! unhoMne kahA thA 'jisa prakAra lokApavAda ke bhaya se merA tyAga kara diyA hai usI prakAra mithyA dRSTiyoM ke kahane se arhanta praNIta dharma kA tyAga na kara deN|' antima zabdoM ne rAma para vajra-prahAra sA kara diyaa| ve mUcinta hokara gira gaye / tatkAla lakSmaNa ne sugandhita jala Adi se saceta karake vinatI kI -bhaiyA ! mahAsatI ko Apa svayaM jAkara le Aiye / kintu rAma mauna ho gye| unake hRdaya kA duHkha mukha para gAmbhIrya vanakara chA gyaa| vyakti kI parakha viyoga hone para hI hotI hai| sItA ke cale nAne se rAjamahala sUnA ho gayA / ayodhyA ke nara-nArI jo kala taka Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA vajrabaMdha se milana | 441 unakA apavAda kara rahe the Aja unakI yAda meM A~sU bahA rahe the| . sabhI kI A~kheM usa mahAsatI ke darzanoM ko lAlAyita thiiN| prajA ne rAma se pukAra kii| rAma para davAva pdd'aa| rAma sItA ko lAne ke lie taiyAra ho gye| lakSmaNa kI to hArdika icchA hI yaha thii| turanta vimAna taiyAra huaa| rAma apane anuja lakSmaNa, senApati kRtAntavadana tathA anya khecaroM (vidyAdharoM) ke sAtha siMhaninAdaka vana meM Aye / senApati ne vaha sthAna batA diyA jahA~ ki vaha sItAjI ko chor3a gayA thaa| sabhI ora khoja hone lagI parantu sItAjI kA kahIM patA na lgaa| nirAza hokara sabane samajha liyA ki unheM vyAghra Adi koI hiMsaka pazu khA gayA hogaa| - sabhI ayodhyA lauTa aaye| rAma kI AkheM sadA A~suoM se bharI rhtiiN| unakA hRdaya, vANI, dRSTi sabhI kucha sItAmaya thA / bhAgya kI viDambanA hI thI ki sItA jIvita thI aura marI samajha lI gii| yaha karmadoSa hI to thA ki rAma bhI sItA se milanA cAhate the aura sItA to rAma kI ananya bhakta thI hI, sAMsArika paristhitiyA~ bhI anukUla thIM, sabhI cAhate the ki rAma sItA kA milana ho kintu milana na ho sakA ! rAma ko yaha patA hI na laga pAyA ki sItA vajrajaMgha rAjA ke ghara raha rahI hai| . -triSaSTi zalAkA 76 * * Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :7: putra-janma sItA ne vajrajaMgha ke ghara rahate hue anaMgalavaNa aura madanAMkuza do yugala putroM ko janma diyaa| putra-janma para vajrajaMgha ne harSita hokara khUba utsava mnaayaa| __ anukrama se donoM putra bar3hane lge| unakI vAla-krIr3AoM ko dekhakara rAjA vahuta prasanna hotA / ...' usa samaya siddhArtha nAma kA eka aNuvratadhArI zrAvaka samasta kalAoM meM nipuNa, AgamajJAna meM vicakSaNa aura AkAzagAmI vidyA se sampanna thaa| eka dina bhikSA hetu vaha sItA ke ghara aayaa| zraddhApUrvaka bhAta-pAnI se pratilAbhita karake sItA ne usase kuzala : samAcAra pUchA / siddhArtha ne bhI sItA kA paricaya jAnane kI icchA pragaTa kI to usane apane janma se lekara putra-janma kA sampUrNa vRttAnta sunA diyaa| . . . .. . . sarva vidyAoM meM nipuNa siddhArtha ne kahA.--tuma vyartha hI zoka kara rahI ho / lavaNa aura aMkuza donoM putra tumhArA manoratha avazya pUrA kara deNge| . rAmaca 1. inakA vaidika paramparA ke anusAra aura loka prasiddha nAma lava-kuza hai| -sampAdaka Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra - janma | 443 yaha sunakara sItA ne Agraha kiyA -ina donoM kI zikSA kA bhAra Apa hI grahaNa kareM / siddhArtha ne sItA kA Agraha svIkAra kara liyA aura vahIM rahakara lavaNa aura aMkuza donoM bhAiyoM ko vidyA, kalA, dharma aura zastra astroM kI zikSA dene lagA / ' yogya guru ko pAkara donoM putra yuvaka hote-hote sabhI kalA aura vidyAoM meM pAragAmI ho gaye / ve aise parAkramI aura durddhara the ki devatAgaNa bhI unake samakSa na Tika pAte / bala meM, zastrAstra vidyA meM,. Agama aura dharma ke gUDha rahasyoM meM unakI samatA karane vAlA puruSa dUsarA koI dikhAI nahIM detA thA / vajrajaMgha ne apanI rAnI lakSmIvatI ke garbha se utpanna putrI zazicUlA tathA anya dUsarI battIsa kanyAoM kA vivAha lavaNa ke sAtha kara diyA | aMkuza ke vivAha ke lie pRthvIpura ke rAjA pRthu kI rAnI kanakavatI se utpanna putrI kanakamAlA kI mA~ga kI / rAjA pRthu parAkramI hone ke sAtha-sAtha abhimAnI bhI thA / usane vajrajaMgha kI mA~ga ko ThukarAte hue vyaMgapUrvaka kahA - jisake vaMza kA hI patA na ho use apanI kanyA kauna degA ? yaha vyaMgya vajrajaMgha ko cubha gyaa| usane rAjA pRthu para car3hAI kara dI aura prathama hI yuddha meM pRthu rAjA ke mitra ko bandI banA liyA / 1 (ka) uttarapurANa meM rAma ke putra kA nAma vijaya rAma diyA hai / (kha) rAma ke putroM kA nAma kuza aura lava thA / ina donoM kA janma, ( zloka 660 ) vAlmIki RSi ke Azrama meM huA thA aura RSi vAlmIki ne hI unheM zikSita kiyA tathA 24000 zloka pramANa 'rAmacarita' racakara unheM sikhAyA | [ vAlmIki rAmAyaNa : uttarakANDa ] Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 | jaina kathAmAlA ( rAma-kathA) pRthu ne apane mitra potanapura nareza ko bulAyA aura vajrajaMgha ne apane putroM ko / haTha karake lavaNa aura aMkuza bhI unake sAtha cale gaye / rAjA pRthu ke mitra aura vajrajaMdha ke putra tathA lavaNa aura aMkuza ke Ane para punaH ghora saMgrAma prArambha huA / pRthu kI senA ne vajrajaMgha kI senA ko bhaMga kara diyA / ke apane mAmA (vajrasaMgha) kI hAra hotI dekha lavaNa aura aMkuza khUna meM uvAla A gayA / bahuta rokane para bhI ve vIra bhAI ruka na sake / donoM bhAI vibhinna prakAra ke zastra lekara zatru dala para TUTa par3e | kezarIsiMha ke samAna jidhara bhI unakA mukha ho jAtA zatru dala gIdar3oM ke samAna bhAgane lagatA / atyalpa samaya meM hI unhoMne pRthu kI senA ko pRthvI para sulA diyA / prANa bacAkara rAjA pRthu pITha dikhAne lagA to unhoMne vyaMgya kiyA - - tuma to jagavikhyAta kula vAle ho, hama ajJAta vaMza vAloM ke bhaya se kyoM bhAgate ho ? rAjA pRthu ne bhayabhIta hokara uttara diyA - tumhAre parAkrama ne hI tumhAre vaMza kA paricaya de diyA / yaha kahakara rAjA pRthu ne sabhI rAjAoM ke samakSa vajrasaMgha se sandhi kara lI / sAtha hI yaha vacana bhI diyA ki 'merI putrI kanakamAlA kA pati aMkuza hogA / ' rAjA vajrasaMgha zivira DAlakara kitane hI dina vahA~ rahA / unake sAtha anya rAjA bhI the / pRthu bhI unake sAtha hI Thahara gayA / eka dina vahA~ muni nArada A gaye / satkAra karake rAjA vajrajaMgha ne kahA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra-janma | 445 -munivara ! rAjA pRthu apanI putrI kA vivAha aMkuza se karane vAle haiM kintu....... -kintu... .duvidhA kyA hai ? -inheM aMkuza ke vaMza kA paricaya cAhie / Apa hI batA dIjie ki usakA vaMza kyA hai, jisase inheM santoSa ho jaaye| nAradajI vole -Adi tIrthakara RSabhadeva ke vaMza ke paricaya kI bhI AvazyakatA A par3I rAjA pRthu ko ! vismita hokara pRthu ne pUchA-kaise munivara ? mujhe pUrI vAta vtaaiye| -rAjA pRthu ! lavaNa aura aMkuza sUrya vaMzotpanna balabhadra zrIrAma ke putra haiM jinake bala, parAkrama aura gaurava kI gAthA bharatakSetra ke vacce-bacce kI javAna para hai| isase adhika paricaya cAhie, Apako? - nAradajI ne aMkuza kA vaMza paricaya de diyaa| lajjita hokara rAjA pRthu bolA -nahIM, devarSi nahIM ! aba mujhe pUrA santoSa ho gayA / maiM to yaha soca rahA thA ki aise parAkramI putra kisI sAdhAraNa manuSya ke nahIM ho skte| . ava jijJAsA jAgrata huI aMkuza ko / usane prazna kiyA- . ___-devapi ! parAkramI pitA ke jIvita rahate hue hama yahA~ kaise A gaye? -dukhada ghaTanA hai putra ! tumhArI mAtA ke jIvana kI / zrIrAma ne jaMgala meM chur3avA diyA thA satI ziromaNi sItA ko, javaki vaha garbhavatI thii| mAtA kA parityAga pitA dvArA-tevara vadala gaye aMkuza ke|| kintu manobhAva davAkara pUchane lagA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) -kahA~ rahate haiM hamAre pitA, hama bhI dekheM ki ve kaise haiM ? nArada ne dekhA aMkuza ke zabdoM meM vyaMgya bhI mizrita hai kintu vaha madhura svara meM vole -vatsa ! rAma ayodhyA meM rahate haiN| -kitanI dUra hai, vaha ? ~yahA~ se eka-sau sATha yojana duur| nAradajI itanA kahakara uTha khar3e hue| rAjA vajrajaMgha aura pRthu. tathA sampUrNa sabhA ne uThakara unako AdarapUrvaka vidA kara diyaa| aMkuza ne ayodhyA jAne kI icchA prakaTa kI to vajrajaMgha ne turanta svIkRti de dii| vaha yuvA bhAnajoM kI icchA kA virodha karake usa samaya bAta bar3hAnA nahIM cAhatA thaa| usane caturAIpUrvaka unakI icchA ko dUsarI ora mor3ane kA prayAsa kiyA -vatsa ! pahale kucha dezoM ko vijaya kara lo tava tumhArA ayodhyA jAnA adhika ucita rhegaa| ___ aMkuza ne rAjA kI yaha icchA svIkAra kara lii| rAjA pRthu kI kanyA se vivAha karane ke pazcAta kumAra aMkuza, apane bhAI lavaNa aura rAjA vajrajaMgha sahita senA lekara niklaa| ___ mArga meM aneka rAjAoM ko namra banAte hue ve lokapura nagara ke pAsa aaye| vahA~ kA rAjA kuberakAnta abhimAnI thA to use yuddha meM jIta liyaa| laMpAka deza ke rAjA ekakarNa aura vijayasthalI ke rAjA bhAtRzata para vijaya prApta kI / gaMgA nadI ke kinAre-kinAre uttara dizA meM kailAza parvata kI ora cale to mArga meM nandanacAru rAjA kA deza vijita kiyaa| vahA~ se Age calakara rUSa, kuntala, kAlAMvu, nandinandana, siMhala, zalabha, anala, zUla, bhIma aura bhUtaravAdi . dezoM ke rAjAoM ko vijaya karate hue sindhu nadI ke kinAre A Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra-janma | 447 phuNce| vahA~ aneka Arya aura anArya rAjAoM ko vijaya karake sabhI rAjAoM ke sAtha puMDarIkapura vApisa aaye|| prajA ne 'dhanya hai rAjA vajrajaMgha jise aise parAkramI bhAnaje mile haiM' kahakara unakA svAgata kiyaa| sabhI rAjAoM ko chor3akara lavaNa aura aMkuza apanI mAtA sItA ke pAsa Aye aura usake caraNoM meM namaskAra kiyaa| satI apane vijayI putroM ko dekhakara phUlI na samAI / usane AzIrvAda diyA -apane pitA aura cAcA ke samAna hI yazasvI bno| isa AzIrvAda ne donoM bhAiyoM ko ayodhyA kI smRti punaH tAjA karA dI / samIpa hI upasthita rAjA vajrajaMgha se unhoMne kahA -Apane hameM pahale jo ayodhyA jAne kI svIkRti dI thI, ava pUrI kIjie / ina sava rAjAoM ko AjJA dIjie ki senA sahita hamAre sAtha jaayeN| -kyoM ina sabakA, senA kA ayodhyA meM kyA hogA? -acakacAkara vajrajaMgha ne puuchaa| -hama bhI to dekheM ki niraparAdhinI mAtA kA tyAga karane vAle hamAre pitA meM kitanA bAhubala hai ? sanna raha gaI siitaa| usakI A~khoM se A~sU Tapakane lge| bolI -unakA bAhavala tuma kyA dekhoge ? trikhaNDezvara rAvaNa ne vaira kiyA to gIdar3a kI mauta mArA gayA ! ve devoM se bhI ajeya haiN| parama zaktizAlI divyAstra haiM unake pAsa / -hama bhI unhIM ke putra haiM mA~ ! dharma hamAre sAtha hai / apane dharmAstra se hama bhI ajeya haiM ? -putro ! gurujanoM ke prati vinaya karanI caahie| unake Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) darzana karane hoM to namratApUrvaka jAo / sainya sajAkara zatrutApUrvaka nahIM / zatru ke lie unheM sAkSAt kAla hI smjho| unake bala kI koI sImA nahIM / - to usakI bhI parIkSA ho jAyagI mAtA ! hama bhI dekha leMge ki zrIrAma ke putra lavaNa aura aMkuza parAkramI haiM bhI yA nahIM / vajrajaMgha ne bIca meM hI bAta kATI - nahIM putra ! tumhArA parAkrama to yaha sampUrNa nareza jAnate haiM / kauna kahatA hai ki tuma parAkramI nahIM ho / - - bala aura parAkrama kI parIkSA sarvazreSTha balI ke sammukha hotI hai| choTe-moTe rAjAoM ko vaza meM kara lenA bhI koI parAkrama haiM / siMha kA mukAbalA jaba taka siMha se hI na ho taba taka kyA parAkrama ? sItA rokatI hI raha gaI kintu donoM kumAra na mAne / ve sabhI vijita rAjAoM ko sAtha lekara cala diye / pIche-pIche vizAla senA thI aura Age daza hajAra subhaToM kA agragAmI dala / I pitA-putra ke yuddha se bhaviSya ke saMkaTa kI AzaMkA karake sItA rone lagI / triSaSTi zalAkA 76 - uttara purANa, parva 68, zloka 660 * * Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 5: pitA-putra kA milana rudana karatI huI sItAjI ke pAsa rAjA bhAmaNDala saMbhramita hokara AyA / bhAI ko dekhate hI sItA ne Atura zabdoM meM kahA - bhaiyA ! pitA-putra meM yuddha hone vAlA hai / turanta roko, nahIM to anartha ho jAyagA / - hA~, isIlie to maiM AyA hU~ / nAradajI ne mujhe pUrI bAta batA dI hai | jaldI calo | isase pahale ki yuddha prArambha ho, hamameM vahA~ pahu~ca jAnA cAhie | yaha kahakara bhAmaNDala ne sItA ko vimAna meM biThAyA aura zIghra gati se calakara lavaNa-aMkuza ke zivira meM jA pahu~cA / zivira ayodhyA ke samIpa hI lagA huA thA / donoM bhAiyoM ne mAtA ko turanta praNAma kiyA aura bhAmaNDala kI ora jijJAsA bharI dRSTi se dekhane lage / sItA ne batAyA- 'yahaM tumhAre mAmA haiN|' unhoMne bhAmaNDala ko bhI namaskAra kiyA / harSa se romAMcita hokara bhAmaNDala ne unheM AzIrvAda dete hue kahA 1 - merI bahana vIra - patnI to thI hI, vIramAtA bhI ho gaI / kintu vIra-putroM tuma apane pitA se hI yuddha kyoM karate hoM ? ve to ajeya haiM / - mAtAjI to aise vacana kahatI hI thIM Apa bhI hameM kAyara banA rahe haiM / - Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) zivira meM ye bAteM ho hI rahI thIM ki lavaNa-aMkuza aura rAmalakSmaNa kI senA meM bhayaMkara yuddha prArambha ho gyaa| zatru ko samIpa AyA dekhakara rAma bhI cupa nahIM baiThe the| unhoMne bhI sugrIva Adi ke senApatitva meM apanI senA bheja dI thii| yuddha kI bhayaMkara AvAjeM suna kara bhAnajoM se sAtha bhAmaNDala turanta zivira se bAhara nikala aayaa| ___ sugrIva Adi ne bhAmaNDala ko dekhA to ve turanta usake pAsa Aye aura pUchane lage -ye donoM kumAra kauna haiM ? -zrIrAma ke putra ! -saMkSipta sA uttara milaa| -vizvapAvanI sItAjI kahA~ haiM ? -prazna nikalA sugrIva ke mukha se| -pIche zivira meN| . bhAmaNDala ke isa uttara ko sunate hI sugrIva Adi sabhI subhaTa yuddha bhUmi chor3akara zivira meM Aye aura sItAjI ko praNAma karake vahIM baiTha gye| svAmI ke putra se svAmibhakta sevaka kabhI yuddha nahIM krtaa| yuddhabhUmi meM durddhara kumAra lavaNa-aMkuza ne trAhi-trAhi macA dii| rAma-pUtroM ke samakSa rAma kI senA bhaMga ho gaI / ava rAma-lakSmaNa svayaM yuddha meM utare aura lavaNa-aMkuza ke sammukha jA phuNce| unheM dekhate hI rAma-lakSmaNa Ayudha rakhakara eka-dUsare kI ora dekhane lage / lakSmaNa ne apane hRdayaM ke udgAra vyakta kie -bhaiyA ! kaise sundara kumAra haiM ? -merA to mana hI nahIM karatA ina para prahAra karane ko| ---inheM dekhakara hRdaya meM prema umar3A par3a rahA hai / -maiM to inakA AliMgana karake tRpta honA cAhatA huuN| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA-putra kA milana | 451 * ve donoM isa prakAra kI bAteM kara hI rahe the ki vinIta zabdoM meM , aMkuza ne lakSmaNajI se kahA -Apako dekhakara hRdaya prasanna ho gyaa| rAvaNa ne jo ApakI yuddhecchA pUrI nahIM kI, use hama pUrI karane Aye haiN| rAvaNa kA nAma sunate hI rAma-lakSmaNa kI mukha-mudrA kaThora ho gaI / unake hRdaya meM jo sneha bhAva AyA thA, vaha vilupta ho gayA / unhoMne tIkSNa dhanuSTaMkAra kiyaa| lavaNa-aMkuza yahI to cAhate the| unhoMne bhI dhanuSTaMkAra kA uttara dhanuSTaMkAra se hI diyaa| kRtAntavadana sArathI ne rAma kA ratha lavaNa ke sammukha lAkara khar3A kara diyA aura virAdha ne lakSmaNa kA ratha aMkuza ke sAmane / cAroM vIra paraspara yaddha karane lage / lavaNa-aMkuza to apanA sambandha jAnate the isalie vacAkara zastra prahAra karate aura rAma-lakSmaNa unako lakSya karake hI prahAra karate / putroM kI icchA pitA aura kAkA (cAcA) ko tanika sA parAkrama dikhAne kI hI thI jabaki rAma-lakSmaNa unake prANa lene para hI utArU the| unakA hanana aura yuddha kA anta karane kI icchA se rAma apane sArathi se bole-ratha ko vilakula sAmane rkho| . kRtAnta ne nirAza svara meM kahA -kaise sAmane rakhU ratha ko ? bhISaNa vANa-varSA se ghor3oM ke zarIra chalanI ho gaye haiM aura ratha jrjr| merI bhujAoM meM lagAma khIMcane taka kI zakti nahIM rahI / apratima yoddhA haiM yaha pratipakSI kumAra ! . usI ke svara meM svara meM milAkara rAma kahane lage -hA~ sArathI ! merA vajrAvarta dhanuSa bhI zithila ho gayA hai / mUsalaratna mAno cyUTI ko bhI nahIM mAra sakatA, halaratna ava kheta jotane ke kAvila bhI nahIM rhaa| zatruoM ke lie kAlarUpa ina divyAstroM kI zakti na jAne kahA~ vilIna ho gii| jisa prakAra rAma ke divya astra lavaNa ke sammukha viphala ho gaye Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) usI prakAra aMkuza ke samakSa lakSmaNa ke| ve bhI cintAtura hokara socane lge| usI samaya lakSmaNa ke vakSasthala para eka bANa A lgaa| vajra samAna AghAta se lakSmaNa aceta hokara ratha meM gira gaye / turanta virAdha ne ratha mor3A aura ayodhyA kI ora daur3Ane lgaa| mArga kI vAyu se lakSmaNa saceta hue to virAdha ko phaTakArane lage -are virAdha ! yaha tumane kyA akArya kiyA ? raNabhUmi ko chor3akara bhAganA kSatriya ke lie mRtyu se bhI burA hai| turanta ratha ko modd'o| becArA virAdha kyA karatA ? lakSmaNajI kI raudra mukha-mudrA dekhakara usane punaH ratha lauTAyA aura aMkuza ke sAmane lA khar3A kiyaa| lAla-lAla netra karake unhoMne apanA antima amogha astra divya cakraratna aMkuza para chor3A / aMkuza ne aneka astroM se cakra ko niSphala karane kA prayAsa kiyA kintu jaise sUrya ke pratApa se sabhI graha-nakSatra chipa jAte haiM vaise hI aMkuza ke sabhI astra vyartha ho gye| divya cakra ne aMkuza kI pradakSiNA kI aura lauTakara lakSmaNa ke hAtha meM A gyaa| cakra kI isa kriyA se lakSmaNa kA krodha aura bhI bar3ha gyaa| unhoMne punaH cakra pheMkA / aMkuza kI pradakSiNA dekara vaha phira lauTa aayaa| tIsarI bAra bhI yahI huA / vismita raha gaye rAma-lakSmaNa donoN| sAmane khar3e lavaNa-aMkuza muskarA rahe the| rAma-lakSmaNa vicAramagna ho gaye- kyA bharatakSetra meM yahI balabhadra-vAsudeva haiM, hama nahIM ? usI samaya siddhArtha ke sAtha nArada ne Akara rAma-lakSmaNa se kahA -are rAma ! isa harSa ke samaya duHkhI kyoM ho? zrIrAma ne duHkhI svara meM uttara diyA -Apako bhI hamArI ha~sI ur3Ane kA acchA avasara milA hai : khUba vyaMga kara lIjie Apa bhI ! Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA-putra kA milana | 453 nAradajI ne madhura svara meM samajhAyA -nahIM rAma ! maiM vyaMga nahIM kara rahA huuN| ye donoM sItAjI kI kukSi se utpanna tumhAre hI putra haiM / jisa prakAra bharata ke cakra ne bAhuvali para kAma nahIM kiyA usI prakAra lakSmaNa kA cakra bhI vyartha ho gyaa| kyA yaha isa bAta kA pramANa nahIM hai ki ve tumhAre hI putra haiN| isake vAda nArada ne sItA tyAga se lekara aba taka kA pUrA vRttAnta sunA diyaa| rAma ko vismaya', lajjA', kheda aura harSa' eka sAtha hI hue| ve vyAkula hokara mUcchita ho gye| thor3I dera bAda saceta hue to premavihvala hokara putroM se milane ke lie Age bddh'e| lavaNa-aMkuza ne pitA aura kAkA ko prema-vihvala dekhA to svayaM daur3akara unake caraNoM meM A gire| rAma ne unheM uThAkara kaNTha se lagA liyaa| agraja ke aMka se donoM kumAroM ko lekara lakSmaNa unase lipaTa gaye / harSa ke A~sU bahane lge| yuddhabhUmi milana-bhUmi meM pariNata ho gii| senA ke vIra bhI paraspara eka-dUsare ke kaNTha se laga gye| milana kA abhUtapUrva dRzya thaa| kauna kisake mila rahA hai, sudhi nahIM / zatru koI nahIM sabhI ekadUsare ke mitra the| ___ satI sItA ne yaha milana-dRzya harSAzrupUrita nayanoM se dekhaa| pitA-putra ke paraspara prema ko dekhakara vaha santuSTa huii| harSa ke A~sU vahAtI huI vimAna meM baiThI aura puNDarIkapura calI gii| 1 putroM ke parAkrama ko dekhakara vismaya utpanna huA / 2 apanI hAra se lajjA utpanna huii| 3 sItA-tyAga se utpanna huA viyogajanya kheda / 4 putra darzana aura milana se harSa huaa| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAma-lakSmaNa ke sammukha Akara rAjA vanajaMgha ne namaskAra kiyA to rAma ne usakA Adara karate hue kahA - -rAjan ! tuma hamAre lie bhAmaNDala ke samAna hI priya ho / tumhIM ne ina kumAroM kA lAlana-pAlana karake isa yogya banAyA hai| vizeSa-rAma-eka azvamegha yana karate haiN| vAlmIki Rpi kI preraNA se donoM bAlaka (lava aura kuga) yana-maNDapa meM Akara rAma kA caritra sunAte haiM / tava sItAjI ko bulAyA jAtA hai aura rAma unheM apanI zuddhi pramANita karane kI AjJA dete haiN| mItA kahatI hai 'yadi mana, vacana, kAya se maiMne rAma ko hI pati paramezvara mAnA hai to pRthvI mujhe apanA goda meM sthAna de|' usI samaya nAgoM dvArA uThAyA huA eka divya siMhAsana pRthvI meM se nikalA / usa para svayaM pRthvI devI baiThI huI thii| davA ne sItA ko uThA liyA aura siMhAsana sItAjI sahita jyoM kI tyA pRthvI meM vApisa samA gyaa| vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] tulasIkRta rAmacaritamAnasa meM (1) rAma azvamegha yajJa kI taiyArI karate haiN| usameM sammilita hone ke lie rAma ke nimantraNa para sugrIva, vibhISaNa, janaka Adi sanA rAjA Aye / yaja prArambha karane se pahale guru vasiSTha ne kahA vinu tiya nahiM phala hoya kharArI / ava cahie mithilezakumArI // yaha sunakara sabhI mauna ho gae tava guru vasiSTha ne nArada, sanaka Adi muniyoM kI salAha se kanaka jaTita maNi sundaravAlA / raci siya rUpa suzIla vizAlA / / rAma kI vagala meM biThA dIM aura yaja prArambha kara diyaa| [lavakuza kANDa, dohA 20-26] (2) jaise hI rAja kA ghor3A vAlmIki Rpi ke Azrama ke samIpa pahuMcA, lava-kuza donoM bhAiyoM ne use eka vRkSa se bAMdha diyA aura ghor3e ke rakSaka sATha hajAra subhaToM meM se adhikAMza ko mAra girAyA / [dohA 44] Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA-putra kA milana | 455 isake bAda rAma anuja aura putroM ke sAtha puSpaka vimAna meM baiThakara ayodhyA lauTa aaye| rAjA aura prajA donoM ne milakara putra-milana ke upalakSa meM bahuta bar3A utsava mnaayaa| lavaNa-aMkuza sahita rAma-lakSmaNa ayodhyA meM Ananda se rahane lge| -triSaSTi zalAkA 79 * * (3) zatrughna ko mUchita kara diyA / dohA 45] (4) zrIrAma ne bhAge hue sainikoM ke dvArA zatrughna ke mUchita hone kA samAcAra jAnA to lakSmaNa ko apAra senA ke sAtha bhejaa| lakSmaNa ne pahale to kuza ko gadA mArakara aceta kara diyA phira vANa mAra kara lava ko| taba taka kuza ne saceta hokara lakSmaNa ko mUchita kara diyA / sainikoM ne lakSmaNa ke mUrchita hone kA samAcAra rAma ke pAsa Akara kaha sunaayaa| dohA 46-48] (5) tava bharata ke sAtha hanumAna, vibhIpaNa, aMgada, sugrIva, nala, ' nIla Adi ko bhejA / donoM bhAiyoM (lava-kuza) ne hanumAna, jAmavanta Adi ko bAMdha liyA aura bharata ko mUchita kara diyA / [dohA 46-53] (6) anta meM zrIrAma pahuMce taba vAlmIki RSi ne unheM lava-kuza kA paricaya diyaa| sabhI bhAI saceta ho gaye / rAma ne lakSmaNa ko sItA ke pAsa zapatha lene hetu bhejA / sItA ne rAma kI icchA jAnakara zapatha lI aura zeSanAga ke hajAra phanoM para rakhA siMhAsana bhUmi se nikalA / . zeSanAga ne Adara sahita sItA ko siMhAsana para viThAyA aura bhUmi meM andara jAkara alopa ho gayA / rAma apane sabhI bhAiyoM aura hanumAna, sugrIva Adi vIroM tathA apane donoM putroM sahita ayodhyA lauTa Aye / [dohA 46-58] Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAjI kI agni-parIkSA lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa, hanumAna, aMgada Adi ne sammilita / rUpa se rAma se prArthanA kI -he svAmI ! satI sItA pati aura putroM ke viyoga se du:khI hokara prANa chor3a deM usase pahale hI unheM yahA~ bulA liyA jAya / . rAma ne vahuta soca-vicAra ke bAda uttara diyA -cAhatA to maiM bhI hU~ ki bulA liyA jAya kintu lokApavAda / sabase bar3A ror3A hai / sItA satI hai lekina jaba taka vaha apano parIkSA na de, use svIkAra karanA kaThina hai| rAma kI AjJA se ayodhyA ke bAhara vizAla maNDapa banAyA gyaa| usameM rAjAoM, nagara-janoM, amAtyoM aura vidyAdharoM ko baiThane ke lie maMca banA diye gye| sabhI loga ucita sthAnoM para A baiThe to rAma ke Adeza se sugrIva puNDarIkapura pahu~cA aura sItA ko praNAma karake nivedana kiyA__-he devI ! Apake lie zrIrAma ne puSpaka vimAna bhejA hai| isameM baiThakara ayodhyA pdhaariye| -vAnararAja ! abhI maiM parityAga kA duHkha to bhUla nahIM sakI hU~ phira dUsarA nayA duHkha pAne ke lie ayodhyA kaise jAU~ ? -sItA ne virakti se uttara diyaa| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAjI kI agni-parIkSA 457 sugrIva ne punaH kahA -virakti mata dikhAie / zrIrAma sabhI nagara-janoM aura adhikAriyoM ke sAtha Apake zIla kI parIkSA hetu ayodhyA ke bAhara baiThe haiM / sItA svayaM ko nirdoSa siddha karanA hI cAhatI thii| usake caritra para ayodhyAvAsiyoM ne jo mithyAdoSAropaNa kiyA thA, vaha usake hRdaya meM kAMTe kI taraha cubha rahA thaa| usane abasara ga~vAnA ucita nahIM samajhA aura cupacApa vimAna meM baiTha gaI / - sugrIva ne vimAna nagara ke bAhara mahendrodaya udyAna meM utArA / lakSmaNa Adi ne Akara sItAjI ko namaskAra kiyA aura vinamra svara meM bole -he devI ! ayodhyA nagarI aura rAjamahala meM praveza karake use pavitra kiijie| -vatsa ! pahale hI tumhArA kula mere hI kAraNa kalaMkita ho cukA hai| zuddhi vinA praveza karane se vaha sadA ke lie kalaMkita ho jaaygaa| isalie binA parIkSA die meM nagara-praveza nahIM kruuNgii| -sItA ne dRr3ha svara meM kahA / ___ sItA kI yaha kaThina pratijJA logoM ne rAma ko batA dii| rAma ne vahA~ Akara nyAya niSThura zabdoM meM sItAjI se kahA -tuma itane dina rAvaNa ke ghara rahIM, yadi tumhArA zIla akhaNDita hai to divya camatkAra kro| ha~sakara uttara diyA sItA ne --divya camatkAra karanA yA to devoM kA kArya hai athavA divyazastroM ke dhAraka Apa jaise logoM kA / camatkAra to Apane kiyaa| -kaise ? --nyAya-nIti pUrvaka aparAdha kA nirNaya kiye binA kisI ko dAruNa duHkha rUpI daNDa de denA kyA kama camatkAra hai ? Apa jaise mahAna Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) puruSa hI aisA kara sakate haiN| hA~, maiM parIkSA dene ke lie tava bhI taiyAra thI aura ava bhI huuN| rAma se kucha bhI uttara na bana sakA sItAjI ke isa nItipUrNa tarka kA / vAta badala kara bole -to parIkSA hI sahI, kaisI parIkSA dogI tuma ? sItA ne dRr3ha svara meM kahA-divya parIkSAe~ pA~ca prakAra kI haiM / maiM pA~coM prakAra ke divya karane ko taiyAra huuN| Apa kaheM to abhimantrita tanduloM (cAvala) kA bhakSaNa karUM, tAjavA para caDhUM, pighale hue zIze athavA lohe ko pI jAU~, jihvA se zastra kA phala grahaNa . karUM, athavA dhakadhakAtI huI agni meM kUda pdduuN| usI samaya AkAza se siddhArtha aura nArada tathA pRthvI se ayodhyA vAsiyoM kA kolAhala pUrNa zabda sunAI diyA -sItA mahAsatI hai| kisI divya kI AvazyakatA nhiiN| hameM inake caritra para pUrA vizvAsa hai / jAnakI ke viyoga se kSubhita rAma ke hRdaya kA duHkha Akroza vanakara logoM para barasa par3A -tumhArA bhI koI ThIka hai ! pahale to isa mahAsatI kA apavAda karake viraha ke dAvAnala meM jhoMka diyA aura ava kahate haiM ki yaha nirdoSa hai / nahIM devi ! tuma agni praveza karake apane zIla kA pramANa de do| kaise bhI yaha kalaMka to miTe / merA aura tumhArA milana-sukha to bhAgya se dekhA hI nahIM jaataa| kabhI rAvaNa antarAya vanakara nA jAtA hai to kabhI ayodhyA kI prajA ! hamane to janma hI cira-viyoga ke lie liyA hai / vana-vana bhaTake / hamezA duHkha hI she| kabhI bhI to sukha ke dina nahIM dekhe / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAjI ko agni-parIkSA | 456 kahate-kahate rAma kA svara kAtara ho gyaa| sItA kI A~khoM meM bhI A~sU bhara aaye| - sabhI jAnate the ki rAma kA nizcaya aTala hai aura ava to sItA bhI dRr3ha pratijJa hai / ata: tIna sau hAtha lambA-caur3A aura do puruSa pramANa gaharA eka gaDDA khodakara candana kI lakar3iyoM se bhara diyA gyaa| usI samaya jayabhUSaNa kevalI kA kaivalyotsava manAne hetu Aye hue indra se devatAoM ne kahA- svAmI ! mithyA lokApavAda ke kAraNa satI ziromaNi sItAjI agni meM praveza kara rahI haiN| ____ indra meM turanta apanI paidala senA ke adhipati ko AjJA dIzIghra jAkara satI kI rakSA karo aura zIla kI mahimA saMsAra meM phailaao| yaha AjJA dekara indra jayabhUpaNa kevalI kA kaivalyotsava manAne lgaa| jayabhUpaNa vaitADhayagiri kI uttara zreNI ke harivikrama rAjA ke putra the / unakA vivAha tIna sau striyoM ke sAtha huaa| eka vAra usane kiraNamaNDalA nAma kI apanI strI ko usake mAmA ke putra hemazikha ke sAtha sotA huA dekhA / jayabhUSaNa ne usa strI ko nikAla diyA aura svayaM dIkSA grahaNa kara lo| kiraNamaMDalA marakara vidyudaMSTrA nAma kI rAkSasI huI / pUrvajanma ke vaira ke kAraNa vaha muni jayabhUpaNa para upasarga karane lgii| muni ne avicala kAyotsarga dhAraNa kiyA aura zukladhyAna ke vala se kevalajJAna prApta kiyaa| ___ unhIM kevalI jayabhUSaNa kA kaivalyotsava manAne indra Adi deva jA rahe the| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 | jaina kathAmAlA (sama-kayA) rAma kI AnA se candana kI lakar3iyoM meM Aga lagA dI gii| agni-sphuliMgoM ne lapaToM kA rUpa dhAraNa kara liyaa| vikarAla jvAlAoM ko dekhakara sabhI ke hRdaya duHkha se bhara gaye / zrIrAma hRdaya meM vicArane lage-'yaha to bar3A viSama kArya huaa| agni to sarva-bhakSI hai| kauna vacA hai isase ? dAvAnala vana ko jalAtA hai to var3avAnala sAgara ke zItala jala ko / sItA to ni:zaMka isameM kUda pdd'egii| hAya ! maiM kaisA mandabhAgI huuN| kabhI priyA ko sukha nahIM de sakA / pahale vana meM nikAlA to aba agni meM jhoMka diyA / deva kI aura divya kI ati viSama gati hai| na jAne kyA hogA?' tabhI garta ke pAsa Akara sItAjo ne ucca svara se kahA -he lokapAlo ! sabhI devatAo ! cauMsaTha prakAra ke indro aura sabhI mAnavo ! suno| yadi maiMne mana, vacana, kAya se apane pati zrIrAma ke atirikta kisI anya puruSa ko svapna meM bhI cAhA ho, svecchA se athavA valAtkArapUrvaka kisI dUsare puruSa ne merA bhoga kiyA ho to yaha agni mujhe bhasma kara de anyathA mere mana-vacana-kAya kI pavitratA se zItala jala ho jAya / aura satI ziromaNi ne chalAMga lagA dii| vaidika paramparAnusAra yaha agni parIkSA laMkA ke bAhara hI khule maidAna meM huI thI aura agnideva ne apanI sAkSI dekara sItA ko zuddha pramANita kiyA / [vA0 rA0 yuddha kANDa tathA tulasIkRta dohA, 108-106] vizeSa-tulasIkRta meM eka vizeSa vAta sItAjI ke prati kahI java zrIrAma khara-dUSaNa-trizirA ko mArakara lauTe (vaidika paramparA ke anusAra rAma ne hI khara-dUpaNa-trizirA kA vadha kiyA thA) usa samaya ve sItAjI se kahate haiM--'maiM aba nara-lIlA karanA cAhatA huuN| java taka maiM rAkSasoM kA nAza kala tuma agni meM nivAsa kro|' zrIrAma kI icchA Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAjI kI agni-parIkSA | 461 hutAzana kI lAla-lAla lapalapAtI jihvAe~ mAno use lIlane ke lie tatpara hI thiiN| logoM ne dekhA satI kA zarIra kundana kI taraha se sItA agni meM samA gaI aura apanA pratirUpa (nakalI sItA) vahA~ rakha dI / lakSmaNa ko bhI isa rahasya kA patA nahIM lgaa| sunahu priyA vrata rucira susIlA / maiM kachu karavi lalita nara-lIlA // tumha pAvaka mahu~ karahu~ nivAsA / jauM lagi karauM nisAcara nAsA / / javahiM rAma sava kahA bakhAnI / prabhupada dhari hiya anala samAnI / / nija pratibiMba rAkhi taha~ sItA / taisei sIla rUpa suvinItA / / lachimanahU yaha marama na jAnA / jo kachu carita racA bhagavAnA / / . [araNya kANDa, dohA 24] * vaha nakalI sItA agni meM praveza karake jala gaI (yaha agni-parIkSA laMkA ke vAhara khule maidAna meM huI thI) aura usake sAtha hI laukika kalaMka bhI jala gayA / agni ne svayaM apane hAtha se asalI sItA zrIrAma ko sauMpa dii| zrIkhaNDa sama pAvaka pravesa kiyo sumiri prabhu maithilI / jaya kosalesa mahesa vaMdita carama rati ati nirmalI / prativiva aru laukika kalaMka pracaNDa pAvaka mahu~ jre| prabhu carita kAhu na lakhe nabha sura siddha muni dekhahiM khare / / dhari rUpa pAvaka pAni gahi zrI satya zruti jagavidita jo / jimi chora sAgara indirA rAmapi samI Ani so // so rAma vAma vibhAga rAjati rucira ati sobhA bhalI / navanIla nIraja nikaTa mAnahu kanaka paMkaja kI kalI // [laMkA kANDa, dohA 108] [isa prakAra rAvaNa dvArA nakalI sItA kA haraNa huA thA asalI kA nahIM kyoMki asalI sItA to agnideva ke pAsa thI; paMcavaTI sthita parNakuTI meM nhiiN|] -sampAdaka Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / jaina kayAmAlA (rAma-kayA) camakatA haA jvAlAoM ke bIca meM se nIce kI ora gira rahA hai| garta meM pahuMca gayI sItA ko kAyA / loga hataprabha se raha gye|| ___camatkAra sA huA dUsare hI kSaNa ! anti jvAlAe~ nIrava jala meM pariNata ho gaI / svarNa kamala ke siMhAsana para baiThI satI sItA dhIredhIre jala se Upara AI mAno svayaM prabhAkara ke rUpa meM hI saMsAra kA bhrama rUpI andhakAra naSTa karane ke lie udita huA ho usa samaya satI kA divya tej| garta vApI (vAvar3I) ke rUpa meM badala gayA / jala kI sataha Upara uThane lagI / U~cI, aura U~cI uThatI hI calI gii| vApI meM mAno Avarta A gayA / jala vAvar3I se bAhara nikala kara cAroM ora phailane lagA, phailatA hI gyaa| jala-plAvana kA-sA dRzya dikhAI dene lgaa| jala kI laharoM ke tIna AghAta se maMca kA~pa gye| vidyAdhara to bhayabhIta hokara AkAza meM ur3a gaye kintu bhUmicara manuSya kahA~ jAyeM / ve pukAra karane lage-mahAsatI hamArI rakSA kro| rakSA kro| trAhimAm, trAhimAm kI AvAjeM Ane lgiiN| vizvamaMgalakAriNI satI sItA ne apane hAtha se jala ko davA diyA / jala kA joza satI ke zAnta kara-sparza se ThaNDA par3a gyaa| phailA huA pAnI punaH lauTA aura vApI meM hI samA gyaa| logoM ne zAnti kI sAMsa lii| bhUmi aura AkAza meM sItAjI ke zIla kI mahimA gAI jAne lgii| sugrIva, bhAmaNDala, lakSmaNa Adi ne bhaktipUrvaka satI ko praNAma kiyaa| zrIrAma ne lajjA aura pazcAttApapUrvaka hAtha phailAkara kahA -mujhe to tumhAre caritra para pahale hI vizvAsa thaa| yaha saba to lokApavAda ko zAnta karane ke lie thA / ava tuma sabako kSamA karake puSpaka vimAna meM baiTho aura ghara clo| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAjI kI agni parIkSA | 463 - hAM, aba meM apane vAstavika ghara kI ora hI jA rahI hU~ / -yaha kahakara usane apane keza apanI muTThI se hI ukhAr3e aura zrIrAma ke phaile hue hAthoM para rakha diye / kezoM para dRSTi par3ate hI rAma aceta hokara gira pdd'e| isase pahale ki ve saceta hokara punaH premapAza meM bA~dha leM sItAjI kevalI ke caraNoM meM jAkara pravrajita ho gii| jayabhUpaNa vidhipUrvaka dIkSA dekara kevalI ne use suprabhA gaNanAyikA ke parivAra meM rakha diyA / sItA tapasyAlIna ho gaI / * -triSaSTi zalAkA 76 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10 : sItA, sugrIva Adi ke pUrvabhava saceta hote hI rAma ke mukha se sItA kA hI nAma niklaa| lakSmaNa ne kahA -Arya ! mAtA sItA to mahAvrata dhAraNa karake hamako mukti kA mArga dikhA gii| ___ sItAjI kI pravrajyA ne rAma ko apanA sneha bandhana tor3ane ke lie vivaza kara diyaa| ve unake kalyANa mArga meM bAdhaka banane kI kalpanA bhI nahIM kara sakate the| saMtopa dhAraNa karake bole-usane bahuta acchA kiyaa| , sabhI kevalI kI vandanA karane phuNce| rAma ne namana-vandana ke pazcAta pUchA -prabhu ! maiM bhavya hU~ yA abhavya ? kevalI ne batAyA-rAma ! tuma bhavya ho aura isI bhava se mukta hoge / -lakSmaNa ke prati merA dustyAjya prema hai / kaise maiM dIkSA dhAraNa karU~gA aura kaise mujhe mukti kI prApti hogii| kyoMki vinA sakala saMyama ke mukti nahIM hotii| -prazna ubuddha huaa| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA, sugrIva Adi ke pUrvazva | 465 uttara thA kA' vivekapUrvakamA rAvaNa ne nAle bA~dhakara pUchA kintu vibhISaNa -Ayu ke antima samaya meM tuma niHsaMga hokara dIkSita bhI hoge aura mukta bhii| rAma kA saMzaya kevalI ke vacanoM se miTa gyaa| kintu vibhISaNa ko jijJAsA jAgrata huii| usane aMjali vA~dhakara pUchA -sarvajJa prabho ! rAvaNa ne 'nahIM icchatI parastrI kA bhoga na karane kA' vivekapUrvaka abhigraha liyA thA aura jIvana-paryanta usakA pAlana bhI kiyaa| phira bhI usane pUrvajanma ke kisa karma ke kAraNa sItA kA haraNa kiyA aura prANa de diye kintu satI ko nahIM chor3A / lakSmaNa ne use kisa karma ke kAraNa yuddha meM maaraa| ye sugrIva, lavaNa, aMkuza aura maiM-hama savakA zrIrAma se kyA pUrva sambandha thA ? ina sava vAtoM ko jAnane kI jijJAsA mere hRdaya meM uTha rahI hai| ina sabase adhika jijJAsA isa bAta kI hai ki sItA jaisI mahAsatI kA mithyA lokApavAda kyoM huA? kevalI jayabhUpaNa ne kahA -he vibhISaNa ! ina sava vAtoM kA tuma logoM ke pUrvajanmoM se sambandha hai / tuma pUrvabhavoM kI kathA suno isa dakSiNa bharatArddha ke kSemapura nagara meM nayadatta nAma kA eka vaNika thaa| usakI patnI sunandA se dhanadatta aura vasudatta do putra he| una donoM kA eka mitra thA brAhmaNa yAjJavalkya / usI nagara meM sAgaradatta nAma kA eka dUsarA vaNika rahatA thaa| usakA eka putra thA guNadhara aura putrI thI gunnvtii| vaNika sAgaradatta ne to apanI putrI guNavatI kA vivAha navadatta ke putra dhanadatta ke sAtha nizcita kiyA kintu guNavatI kI mAtA ratnaprabhA ne dhana ke lobha se usakA vivAha gupta rIti se dhanADhaya seTha zrIkAnta ke sAtha kara diyaa| yaha samAcAra yAjJavalkya ko jAta huA to vaha isa vokhavAjI ko na saha skaa| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) usane apane mitroM ko yaha gupta samAcAra batA diyA / vasudatta ne kupita hokara rAtri ke samaya jAkara zrIkAnta ko mAra DAlA / jIvita vasudatta bhI na baca skaa| zrIkAnta kI talavAra se usakA bhI vahIM prANAnta ho gyaa| ve donoM marakara vindhyATavI meM mRga hue / guNavatI bhI kuMvArI hI mara gaI aura usI vana meM mRgI bnii| mRgI ke kAraNa ve donoM mRga lar3a par3e aura mara gaye / isa prakAra aneka janmoM taka vasudatta aura zrIkAnta ke jIva guNavatI ke kAraNa hI lar3ate-marate rhe| unakA vaira bhava-bhava meM bar3hatA hI rahA, kama nahIM huaa| idhara dhanadatta apane bhAI kI mRtyu se du:khI hokara idhara-udhara bhaTakane lgaa| eka rAtri ko kSudhAtura dazA meM eka muni ko dekhA aura unase bhojana mA~gA / muni ne use samajhAyA -bhadra ! hama sAdhu loga dina meM bhI bhojana kA saMgraha nahIM karate to rAtri meM to prazna hI nahIM utthtaa.| aura phira rAtri meM bhojana karanA hI nahIM caahie| andhakAra meM na jAne kaisA vipailA jIva peTa meM calA jAya ? usakI hiMsA to ho hI jAyagI aura apane bhI prANa nikala jaayeNge| yadi prANa na bhI nikale to ghora kAyAkaSTa bhoganA hI pdd'egaa| muni ke ina vacanoM se dhanadatta ko santoSa huaa| vaha zrAvakadharma kA pAlana karake marA aura saudharma devaloka meM deva vnaa| vahA~ se cyavana karake dhAriNI aura meru seTha kA putra padmaruci huA / vaha parama zrAvaka thaa| eka bAra apane ghor3e para baiThakara gokula' ko jA rahA thA ki mArga meM eka vRddha vaila antima sA~seM ginatA huA dikhAI diyaa| vaha turanta ghor3e se utarA aura parabhava ke lie saMvala rUpa mahAmantra navakAra sunAne lgaa| mahAmantra ke prabhAva se vaila ke 1 bahuta-sI gAyoM ko vA~dhane, rahane aura carane kA sthAna / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA, sugrIva Adi ke pUrvabhava |.467 pariNAma zAnta hue| vaha marakara usI nagara ke rAjA channacchAya kI rAnI zrIdattA ke udara se vRpabhadhvaja nAma kA putra huaa| kumAra vRSabhadhvaja ghUmatA-ghAmatA eka bAra vaila kI mRtyu-bhUmi para A niklaa| use jAti-smaraNajJAna ho gyaa| pUvabhava ko antima ghaTanA usakI A~khoM ke sAmane nAcane lgii| vaha apane upakArI ko khojanA cAhatA thaa| usane eka upAya DhUMDha hI nikAlA / usI sthAna para eka caitya kA nirmANa karAke eka dIvAra para pUrva-janma kI antima ghaTanA citrita karA dii| caitya-rakSakoM ko Adeza de diyA-'jo koI bhI isa citra kA rahasya batAve, mujhe turanta sUcanA denaa|' eka dina zrAvaka padmaruci vahA~ AyA aura dIvAra ke citra ko dhyAnapUrvaka dekhakara bolA-'yaha to mere hI jIvana kI ghaTanA hai|' kisane yahA~ citrita karA dI ?' . rakSakoM ne turanta sUcanA dI aura vRSabhadhvaja daur3A huA calA AyA / padmaruci se pUchA -kyA Apa isa citra kA rahasya jAnate haiM ? . -hA~, rAjan ! marate hue baila ko maiMne hI navakAra mantra sunAyA . thaa| na jAne isa baila ne kauna-sI gati pAI ? vRSabhadhvaja gadgada hokara bolA -upakArI seTha ! maiM hI vaha baila huuN| ApakI kRpA se hI mujhe yaha uttama manuSya janma milA hai, anyathA na jAne kina kuyoniyoM meM bhaTakanA par3atA / ava yaha rAjya-pATa Apa grahaNa krie| padmaruci ne aitarAja kiyA-nahIM, rAjan ! Apa hI sa~bhAlie apane rAjya ko| -gaMgA ke amRtasama pAnI ko pIkara khArA jala kauna pIve ? Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) seThajI ! eka bAra mahAmantra ke zravaNa kA aisA suphala ! maiM to isa cintAmaNi ratna kI ArAdhanA meM hI lIna rahegA / mujhe rAjya kA kyA lobha ? caitya kA nirmANa karAke maiM to Apa hI kI khoja meM thaa| Apa mila gaye, merA manoratha pUrA huaa| yaha kahakara vRpabhadhvaja padmaruci ko apane sAtha le gyaa| zrAvaka paaruci cirakAla taka zrAvaka dharma pAlatA rahA / donoM marakara IzAna kalpa meM paramaddhika deva hue / __ padmaruci vahA~ se apanA AyuSya pUrNa karake merugiri kI pazcima dizA meM sthita vaitADhya parvata para nandAvarta nagara ke rAjA nandIzvara aura rAnI kanakAbhA kA nayanAnanda nAma kA putra huaa| vahA~ rAjya sukha bhogakara usane dIkSA grahaNa kI aura marakara cauthe svargaloka mAhendra kalpa meM deva huaa| vahA~ se apanA AyuSya pUrNa karake pUrva videha meM kSemApurI ke rAjA vipulavAhana kI rAnI padmAvatI ke garbha se zrIcandrakumAra nAma kA putra huaa| rAjya kA sukha bhogakara samAdhigupta muni se pravajyA lo aura kAladharma pAkara pAMcaveM svarga brahmaloka meM indra banA / vahA~ se cyavana karake panaruci kA jIva mahAbalavAna balabhadra zrIrAma ke rUpa meM avatarita haA hai aura vRpabhadhvaja kA jIva anukrama se sugrIva ! __zrIkAnta seTha kA jIva bhavabhramaNa karatA huA mRNAlakanda nagara ke rAjA zaMbhu aura usakI rAnI hemavatI kA vajrakuNDa nAmaka putra huaa| vasudatta kA jIva bhI zambhu rAjA ke purohita vijaya aura usakI strI ratnacUlA kA putra zrIbhUti bnaa| guNavatI kA jIva zrIbhUti kI sarasvatI nAma kI patnI ke udara se vegavatI nAma kI putrI huii| 'anukrama se vegavatI yuvA ho gii| eka bAra sudarzana nAma ke pratimAdhArI muni ko loga vandana kara rahe the| usa samaya unheM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA, sugrIvaM Adi ke pUrvabhava | 466 dekhakara vegavatI ne vyaMgyapUrvaka ha~sI ur3AI -'are logo ! isa sAdhu ko to maiMne kucha dina pahale eka strI ke sAtha krIr3A karate dekhA thaa| usa strI ko maiMne dUsare sthAna para pahu~cavA diyA / aise sAdhu kI tuma .. loga kyoM vandanA karate ho ?' yaha sunakara sabhI loga vismita raha gye| muni ne bhI abhigraha liyA--'jaba taka merA yaha mithyA kalaMka , nahIM miTegA taba taka maiM kAyotsarga meM lIna rhuuNgaa|' : ___ muni para loga upadrava karane lge| ve to zAnta bhAva se isa upasarga ko sahate rahe kintu zAsana devatA ko sahya nahIM huaa| usane vegavaMtI kA mukha tatkAla vyAdhigrasta kara diyA / pitA zrIbhUti ne bhI vegavatI ko bahuta dhikkArA / pitA ke roSa aura vyAdhi kI pIr3A se - duHkhI hokara vegavatI ne munizrI ke samakSaM Akara sabhI logoM ke . * sAmane ucca svara se apanA aparAdha svIkAra karate hue kahA-'he. svAmI ! maiMne Apa para jhUThA kalaMka lagAyA thA / Apa sarvathA nirdoSa haiN| he kSamAsAgara ! merA aparAdha kSamA kro|" ...' ina zabdoM ko sunate hI loga upadrava kI vajAya muni kI pUjA karane lge| muni to upakArI aura apakArI ke prati samabhAva hI rakhate haiM / lekina zAsana devatA ne use punaH jyoM kI tyoM rUpavatI banA diyA / sarvatra muni sudarzana kI jaya-jayakAra hone lagI / vegavatI : zraddhAlu zrAvikA ho gii| zambhu rAjA ne vegavatI ke rUpa se AkarSita hokara usakI yAcanA kii| zrIbhUti ne 'vegavatI kA vivAha mithyAtvI ke sAtha nahIM hogA' kahakara rAjA kI icchA ThukarA dii| rAjA ne kupita hokara zrIbhuti - ko mAra DAlA aura vegavatI para valAtkAra kiyaa| usa samaya - vegavatI ne zrApa diyA- 'maiM bhavAntara meM tumhAre nAza kA kAraNa ... bnuuNgii|' isa para zambhu rAjA ne use chor3a diyA ! vegavatI ne hari kAntA AryA ke pAsa vrataH grahaNa kiye aura Ayu pUrI karake brahma Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) devaloka meM gii| vahA~ se cyavana karake janaka rAjA kI putrI sItA huii| pUrva meM vegavatI ke zApa se zApita zambhU rAjA kA jIva Age calakara rAkSasapati rAvaNa huaa| isa zApa ke kAraNa hI jAnakI usake vinAza kA nimitta banI aura pUrvajanma ke rAga ke kAraNa hI vivekI rAvaNa usakA haraNa karake le gayA / rAga kA tIvra bhAva viveka kA nAza kara detA hai| sudarzana muni para mithyA kalaMka lagAne ke hI kAraNa sItA kA bhI loka meM mithyA apavAda huaa| rAkSasarAja rAvaNa banane se pahale zambhU rAjA kA jIva bhavabhramaNa karatA huA kuzadhvaja brAhmaNa kI strI sAvitrI ke garbha se prabhAsa nAma kA putra huaa| prabhAsa ne vijayasena muni ke pAsa dIkSA lI aura tapa karane lgaa| eka bAra indra ke samAna var3I samRddhi vAlA vidyAdharoM kA rAjA kanakaprabha sammeta zikhara kI ora jA rahA thA / muni prabhAsa ne use dekhakara nidAna kiyA-'isa tapa ke phalasvarUpa meM bhI aisA hI samRddhivAna baneM / ' vaha marakara tIsare devaloka meM deva banA aura vahA~ se cyavakara rAkSasapati dazamukha huA / usa nidAna ke kAraNa hI vaha samasta vidyAdharoM kA rAjA vanA / yAjJavalkya brAhmaNa' aneka yoniyoM meM janma-maraNa karatA rahA aura isa janma meM rAvaNa ke bhAI rUpa meM utpanna huaa| he vibhIpaNa ! vaha yAjJavalkya brAhmaNa kA jIva tuma hI ho / rAjA zambhu dvArA mArA gayA purohita zrIbhUti svarga gyaa| vahA~ se apanA AyuSya pUrNa karake supratiSThapura meM punarvasu nAma kA vidyAdhara huaa| eka bAra kAmAtura hokara usane puNDarIka vijaya ke tribhuvanAnanda cakravatI kI putrI anaMgasundarI kA haraNa kara liyA / cakravartI ne usako pakar3ane ke lie vidyAdharoM kI senA bhejii| unase yuddha - karane ke daurAna anaMgasundarI vimAna meM se eka latA-maNDapa meM 1 yaha dhanadatta aura vasudatta vaNika-putroM kA usa janma meM mitra thA / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA, sugrIva Adi ke pUrvabhava | 471 / gira gii| duHkhI hokara punarvasu ne dIkSA le lI aura bhavAntara meM anaMgasundarI ko prApta karane kA nidAna bhI / tapasyApUrvaka maraNa karake vaha devaloka ko gayA aura vahA~ se cyavana karake vAsudeva lakSmaNa cnaa| anaMgasundarI latAmaNDapa se uTha kara vana ko gii| vahAM pravrajyA grahaNa karake usane ghora tapa kiyaa| Ayu ke anta meM jaba vaha anazanapUrvaka kAyotsarga meM lIna thI use eka ajagara nigala gyaa| samAdhipUrvaka deha-tyAgakara vaha devaloka meM devI huI aura vahA~ se apanA AyuSya pUrNa karake lakSmaNa kI patnI vizalyA banI hai| kAkandI nagarI meM vAmadeva nAma kA eka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma thA shyaamlaa| zyAmalA ke garbha se do putra utpanna hue-vasunanda aura sunanda / eka samaya ve donoM bhAI ghara hI the ki eka mAsopavAsI muni pAraNe ke.lie pdhaare| donoM bhAiyoM ne muni ko bhakti bhAva se bhojana Adi dekara pratilAbhita kiyaa| , isa dAna dharma ke prabhAva se ve donoM uttarakuru bhogabhUmi meM jugaliyA . utpanna hue / vahA~ se AyuSya pUrA karake saudharma devaloka meM deva bne| saudharma devaloka se cyava kara ve donoM kAkandopurI ke rAjA vAmadeva kI rAnI sudarzanA ke garbha se priyaMkara aura zubhaMkara do putra hue| vahA~ unhoMne cirakAla taka rAjya bhogA aura tatpazcAta pravrajyA grahaNa kara lI / tapasyA ke phalasvarUpa unheM agale bhava meM aveyaka meM deva paryAya prApta huii| vahA~ se apanA AyuSya pUrNa kara una donoM devoM ne satI sItA ke garbha se lavaNa aura aMkuza ke rUpa meM janma liyA hai| inake pUrvabhava kI mAtA bahuta samaya taka aneka yoniyoM meM janma-maraNa karate hue siddhArtha nAma kA zrAvaka banI hai| isI pUrva janma kI prIti ke kAraNa hI isa zrAvaka siddhArtha ne rAma ke donoM putroM-lavaNa aura aMkuza ko vibhinna prakAra se astra-zastroM aura gama kI zikSA dekara nipuNa bnaayaa| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 | jana kathAmAlA (rAma-kathA) " kevalI jayabhUpaNa se sabhI ke pUrvabhava sunakara baheta se logoM ko savega ho gyaa| - rAma ke senApati kRtAntavadana ne tatkAla pravrajyA grahaNa kara lii| kevalo muni ko namana karake rAma-lakSmaNa sItA ke pAsa aaye| sItA ko dekhakara rAma vicArane lage-'yaha sItA kamala se bhI komala hai| zIta aura Atapa ko kaise saha sakegI?' kintu usI samaya unakI vicAradhArA palaTI-'avazya saha legI / jo rAvaNa jaise pratApI ke upasargoM ke samakSa maru kI bhAMti aDiga rhii| jalatI huI jvAlA meM kUda par3I, usake dhairya aura pratijJA pAlana meM zaMkA vizeSa-(1) uttara purANa meM zrIrAma-lakSmaNa ke pUrvajanma kI eka anya kathA dI gaI hai| vaha kathA saMkSepa meM nimna hai :- . . isI bhantakSetra ke malaya deza meM ratnapura nagara ke svAmI mahArAja prajApati rAjya karate the / unakI guNacUlA nAma kI rAnI ke garbha se candracUla nAma kA putra utpanna huA / vaha kumAra mantrI-putra svarNacUla se bahuta prema karatA thA / mAtA-pitA ke adhika lAr3a-pyAra se ve donoM hI durAcArI ho gye| kisI eka dina usI nagara ke nivAsI kuvera seTha ne apanI putrI kuveradattA kA vivAha nagaravAsI seTha vaizravaNa kI strI gautamA ke udara se utpanna zrIdatta nAma ke putra ke sAtha karanA nizcita kiyaa| eka sevaka dvArA kuvendattA ke rUpa kI prazaMsA sunakara rAjakumAra candracUla use apane vaza meM karane kA upAya karane lgaa| isa bAta ko jAnakara vaizyoM kA samUha rAjA ke pAsa rAjaputra kI zikAyata lekara phuNcaa| nyAyapriya rAjA ne kumAra ko pakar3avA ma~gAyA aura use mRtyu daNDa diyaa| logoM ke samajhAne para bhI rAjA nahIM mAnA / anta meM 'maiM svayaM kumAra ko daNDa dUMgA' yaha kahakara mantrI kumAra ko apane sAtha le gyaa| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- sItA, sugrIva Adi ke pUrva bhava | 473 karanA vyartha hai / avazya hI zramaNa saMyama kI asi dhArA para saphalatApUrvaka calakara yaha apanA uddhAra karegI ?' - apane putra svarNacUla aura rAjakumAra candracUla ko mantrI vanagiri parvata, para le gyaa| parvata zikhara para use mahAvela nAma ke gaNadhara ke darzana hue / mantrI ne unakI vandanA karake vahA~ apane Ane kA kAraNa bhI nivedana kara diyA / gaNadharadeva mana:paryava jJAnI the| unhoMne batAyA-'ye donoM hI tIsare bhava meM valabhadra aura vAsudeva hone vAle haiN|' yaha sunakara mantrI prasanna huA aura usane donoM kumAroM ko dharma zravaNa karAkara vrata grahaNa karA diye| rAjA ke pAsa lauTakara mantrI ne batAyA ki vaha donoM putroM ko giriguphA meM rahane vAle siMha ke samAna nirbhaya vyakti ko sauMpa AyA hai| - rAjA ko yaha sunakara apane ikalaute putra kA duHkha sAlane lagA / mantrI ke zabdoM meM chipe hue kucha gUDhArtha kI bhI zaMkA huii| usane putra-viyoga se vihvala hokara pUchA-mantrI ! jo satya ho, vahI mujhe btaao| mantrI ne rAjA ko matya vAta batA dii| rAjA ne mantrI kI vahuta prazaMsA kI / 'kuputra ke samAna hI yaha sAMsArika sukha-moga bhI nindA ke kAraNa hai|' yaha vicArakara vaha gaNadhara mahAbala ke caraNoM meM jAkara dIkSita ho gyaa| usane putra se apanI kaThoratA kI kSamA maaNgii| tadanantara rAjA prajApati ne kevalanAna prApta kiyA aura Ayu pUrNa kara siddhazilA meM jA virAje / muni candracUla aura svarNacUla eka dina khaMgapura nagara ke bAhara mAtApana yoga dhAraNa kara virAjamAna the| usI samaya valabhadra suprabha aura purupottama vAsudeva ko unhoMne Rddhi aura samRddhi sahita Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) ___yaha vicArakara rAma ne sAdhvI sItA kA vandana kiyaa| lakSmaNa Adi anya aura bhI aneka rAjAoM ne kevalI ko namana-vandana kiyA aura rAma parivAra sahita ayodhyA lauTa aaye| dekhA / isa para muni candracUla (rAjaputra) ne vaisA hI hone kA nidAna kara liyA / kAladharma prApta kara candracUla sanatkumAra svarga ke kanakaprama vimAna meM vijaya nAma kA deva hayA aura svarNacUla muni (mantrI kA putra) usI svarga ke maNiprabha vimAna meM maNicUla nAma kA deva huA / donoM kI hI Ayu sAta sAgara kI thii| devaloka se apanA AyuSya pUrNa karake (svarNacUla muni kA jIva) deva maNicUla banArasa ke rAjA dazaratha kI suvAlA nAma kI rAnI ke garbha meM AyA / phAlguna kRSNA trayodazI ke dina maghA nakSatra meM rAnI ne putra prasava kiyA / usa putra kA nAma rAma rakhA gayA / usakI Ayu 13,000 (teraha hajAra) varSa kI thii| usI rAjA dazaratha kI sumitrA rAnI ke udara se mAgha zuklA ekama (par3avA) ke dina vizAkhA nakSatra meM vijaya deva kA jIva (rAjA kA putra) utpanna huA / usakI Ayu 12,000 (bAraha hajAra) varSa kI thI aura usakA nAma lakSmaNa thaa| ' donoM hI bhAI pandraha dhanuSa U~ce aura 32 zubha lakSaNoM se yukta the| rAma ke kumAra vaya ke pacapana varSa aura lakSmaNa ke pacAsa varSa vyatIta ho jAne para unakA aizvarya pragaTa huA / (2) dhAtakIkhaNDa dvIpa ke, pUrva bharatakSetra meM sAra samuccaya nAma kA deza hai| usI deza ke nAkapura nagara meM prasiddha rAjA naradeva rAjya karatA thA / eka dina usane ananta nAma ke gaNadhara se pravrajyA le lii| usane tapazcaraNa to utkRSTa kiyA kintu capalavega vidyAdhara ko dekhakara Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA, sugrIva Adi ke pUrvabhava | 475 . sItA aura kRtAntavadana ugra tapa karane lge| kRtAntavadana to deha tyAgakara brahmadevaloka meM deva huaa| sItA sATha varSa taka nirmala zramaNAcAra pAlana karatI rhii| usane vividha prakAra ke tapa kiye aura tIsa ahorAtri (eka mAsa) ke anazanapUrvaka maraNa karake bAvIsa sAgara kI Ayu vAlA acyutendra vnii|| , -triSaSTi zalAkA 7 / 10 -~-uttara purANa, parva 67, zloka 60-154 parva 68, zloka 3-27 nidAna kara liyaa| marakara vaha saudharma devaloka meM deva huA aura vahA~ cyavakara dazAnana ! usakI Ayu caudaha hajAra varSa kI thii| (parva 68, zloka 3-7 aura 12) (3) sItAjI ke nidAna kI ghaTanA yaha hai kisI eka dina laMkA kA rAjA dazamukha apanI rAnI ke sAtha vana-krIDA karane gayA / vahA~ vijayA parvata ke acalaka nagara ke svAmI rAjA aminavega kI putrI maNimatI vidyA siddha kara rahI thii| use dekhakara vaha kAmAsakta ho gayA / usa kanyA ko vaza meM karane ke lie usa duSTa ne usakI siddha kI huI vidyA haraNa kara lii| vidyA kA haraNa jAnakara vaha kanyA rAvaNa para vahata krodhita huI / usane nidAna kiyA ki 'maiM isakI putrI hokara isakI mRtyu kA kAraNa vnuuNgii|' Ayu ke anta meM prANa tyAgakara maNimatI mandodarI ke garbha se putrI rUpa meM utpanna huii| laMkA meM bhAMti-bhAMti ke upadrava hone aura naimittikoM ke kahane ke kAraNa rAvaNa kI AjA se mArIca use rAjA janaka ke rAjya meM gAr3ha aayaa| vahI kanyA rAjA janaka ko prApta huI aura sItA ke nAma se jagavikhyAta huii| (parva 68, zloka 13-27) Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :11: vAsudeva ko mRtyu rAjA thaa|r ne putriyoM kAra meM sammilita dI aura candra . vaitADhayagiri para sthita kAMcanapura meM kanakaratha vidyAdharoM kA rAjA thaa| usakI do putriyA~ thIM-mandAkinI aura candramukhI / rAjA kanakaratha ne putriyoM kA svayaMvara kiyaa| rAma aura lakSmaNa bhI apane putroM sahita svayaMvara meM sammilita hue / mandAkinI ne svecchA se lavaNa ke gale meM varamAlA DAla dI aura candramukho ne aMkuza ke kaNTha meN| . . . . . : yaha dekhakara zrIdhara Adi lakSmaNa ke DhAI sau putra kupita ho gaye / unhoMne lavaNa aura aMkuza se yuddha karane kA vicAra kiyaa| bhAiyoM ko yuddha ke lie tatpara sunakara lavaNa aura aMkuza ne sevakoM se kahalavAyA -hama loga tumase yuddha karanA nahIM cAhate kyoMki bhAI avadhya hote haiN| jisa prakAra hamAre pitA zrIrAma aura kAkA' lakSmaNa eka haiM usI taraha hama aura tuma / isIlie tuma loga IrSyA mata kro| - ina zabdoM ko sunakara lakSmaNa ke putra zrIdhara Adi ko apane akRtya para ghora pazcAttApa huA / ve socane lage-'are ! apane bar3e bhAI zrIrAma ke ananya sevaka lakSmaNa ke putra hokara bhI hamane apane agrajoM-lavaNa. aura aMkuza-se hI yuddha karane kA vicAra Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsudeva kI mRtyu ! 477 kiyaa| yaha to ghora niMdya karma hai / hama kisI ko kyA mukha dikhaayeNge| loga hameM bhAtRdrohI kahakara apamAnita krege| aise tiraskRta jIvana se kyA lAbha ?' yaha socakara unhoMne mAtA-pitA se AjJA lI aura mahAvala muni ke caraNoM meM jAkara pravajita ho gaye / lavaNa aura aMkuza ke sAtha rAma-lakSmaNa vApisa ayodhyA lauTa aaye| donoM putra lavaNa-aMkuza apanI-apanI rAniyoM ke sAtha dAmpatya sukha meM nimagna ho gye| rAjA bhAmaNDala apane mahala kI chata para baiThA huA prakRti ke dRzyoM kA avalokana kara rahA thaa| usakI dRSTi vaitADhayagiri kI donoM zreNiyoM para daur3a rahI thii| usake hRdaya meM vicAra taraMga uThI-- 'maiMne vaitADhayagiri kI donoM zreNiyA~ vaza meM kara liiN| saMsAra ke bahata se sukha bhoge| kintu isameM kyA ? pichale puNyoM kA bhoga hI to kiyaa| nayA kyA upArjana kiyA? ava to mujhe dIkSA lekara AtmakalyANa kara lenA caahie|' bhAmaNDala kI yaha vicAra-taraMga cala hI rahI thI ki AkAza se eka vidyuta taraMga calI aura usa para vidyutpAta ho gyaa| mastaka para bijalI girate hI usakI mRtyu huI aura vaha devakuru bhogabhUmi meM yugaliyA utpanna huaa| eka vAra caitrI pUrNimA ke dina vIra hanumAna meru parvata para gaye / vahA~ unheM sUrya asta hotA huA dikhAI diyaa| unakA vicAra-pravAha vahane lagA-'aho ! jo utpanna huA hai usakA vinAza avazyambhAvI hai| pratidina kA DhalatA huA sUrya hameM saMsAra ko kSaNa-bhaMguratA dikhAtA Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA 478 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) hai| aise kSaNabhaMgura saMsAra se jitanI zIghra ho sake nikala jAnA hI ThIka hai|' ___ yaha vicAra karake hanumAna apane nagara Aye aura putra ko rAjya bhAra dekara dharmaratna AcArya ke pAsa, pravajita ho gaye / unake sAtha sAr3he sAta sau rAjA bhI dIkSita hue| unakI patniyoM ne bhI lakSmIvatI AryA ke pAsa vrata grahaNa kara lie| __hanumAna ghora tapa karane lge| anukrama se dhyAnAgni meM apane sabhI karmoM kA kSaya kara diyA aura zailezI dazA prApta kara ananta sukha meM jA virAje / unhoMne amara avinAzI pada prApta kara liyaa| hanumAna kI pravrajyA kA samAcAra sunakara zrIrAma ke mukha se anAyAsa hI nikala gayA-'aho ! bhoga-sukha kA tyAga karake hanumAna ne mahAkaSTakArI dIkSA kaise grahaNa kara lI ?' zrIrAma kI yaha vicAraNA avadhijJAna se jAnakara saudharma indra sabhA meM kahane lagA -dekho ! karma kI gati kaisI vicitra hai ? rAma jaisA caramazarIrI aura vivekI puruSa bhI abhI taka dharma se dUra hai| dUra hI nahIM valki viSaya sukha kI prazaMsA karatA hai / lakSmaNa para unakA aisA pragAr3ha sneha hai ki ve dIkSA lene meM asamartha haiN| __ indra ke ina vacanoM ko sunakara do devatAoM ko kutUhala huaa| unhoMne rAma-lakSmaNa ke sneha kI parIkSA karanI caahii| ayodhyA meM lakSmaNa ke mahala meM Akara unhoMne mAyA racI / lakSmaNa ko apanA sArA antaHpura rotA huA dikhAI diyaa| rAniyA~ rotI-rotI kaha rahI thIM -he rAma ! ApakI akAla mRtyu kaise ho gaI ? Apa hama saba. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsudeva ko mRtyu / 476 logoM ko nirAdhAra chor3a gye| aba Apake anuja kisako agraja kaheMge? lakSmaNa ke kAnoM meM ye zabda pighale hue zIze ke samAna pdd'e| 'bar3e bhAI rAma mara gaye aura maiM jIvita huuN|' ina zabdoM ke sAtha hI unake bhI, prANa to nikala gaye aura nirjIva deha siMhAsana ke svarNa stambha se Tika gyaa| ve lepyamayI pratimA ke samAna niSkriya aura sthira ho gye| sahaja hI huI lakSmaNa kI mRtyu se donoM devatA bahuta du:khI hue| 'hamane yaha kyA duSkRtya kiyA ? eka mahAparAkramI puruSa ko mAra ddaalaa|' yaha socakara unheM ghora pazcAttApa huA aura apanI AtmanindA karate hue apane-apane sthAna ko cale gye| unake sAtha hI unakI mAyA bhI lupta ho gii| aho, karma kA vipAka duratikrama hai| devatAoM kA to kevala nimitta thA / vAsudeva lakSmaNa kI mRtyu isI prakAra honI thii| ArtadhyAna ke kAraNa lakSmaNa kA jIva cauthI bhUmi meM utpanna huA ava unakI nirjIva deha siMhAsana para par3I thii| aba prArambha huA asalI rudana / lakSmaNa ke antaHpura meM hAhAkAra maca gayA / rAniyoM ke keza khula gye| Akrandana ko sunakara rAma daur3e Aye aura bole -are yaha amaMgala kaisA ? maiM jIvita hU~ aura choTA bhAI lakSmaNa jIvita hai phira yaha ronA-dhonA kyoM ? lakSmaNa kI ora dekhakara bole -ise koI roga ho gayA hai / abhI vaidyoM ko bulAkara cikitsA. karAtA huuN| vaidya bulAye gaye aura jyotiSI bhii| tAntrika-mAntrika sabhI ne Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) upacAra kA DhoMga kiyaa| sabhI jAnate the ki lakSmaNajI kA yaha zava mAtra hai| isa para kisI bhI prakAra kA upacAra kara liyA jAya yaha jIvita nahIM ho sktaa| parantu rAma kI AjJA kA ullaMghana kauna kare ? ___lakSmaNa sajIvita na ho pAye to rAma jora-jora se vilApa karane lge| unake Akrandana ko sunakara vibhISaNa Adi bhI A gaye aura ve bhI rudana karane lge| mAtA kauzalyAdi putra zoka se vyAkula hokara vAra-vAra mUcchita hone lgiiN| sampUrNa ayodhyA meM zoka vyApta ho gayA / pratyeka mArga, gRha, dukAna sabhI sthAnoM para Akranda aura zoka chA gyaa| usa samaya lavaNa aura aMkuza ne vinIta svara meM rAma se kahA -pitAjI ! kAkA binA hama rAjamahala meM nahIM raha sakate / Apa hameM pravrajyA kI AjJA diijie| putroM kI vAta sunakara rAma hataprabha raha gaye / unase kucha kahate hI na vnaa| ____ donoM bhAiyoM ne pitA ko praNAma kiyA aura amRtaghoSa muni ke caraNoM meM jAkara pravajita ho gye| anukrama se ghora tapasyA karake donoM bhAI-lavaNa aura aMkuza mokSa gy| . . zrIrAma bhAI ke viyoga meM bAra-bAra mUcchita hote rhe| ve punaHpunaH saceta ho jAte aura punaH-puna: aceta / saceta hone para unmatta kI bhA~ti vilApa karane lagate / zrIrAma kI yaha dazA dekhakara vibhISaNa Adi ne unase kahA- . __ -svAmI ! Apa to mahAparAkramI aura vIra haiM / dhairyavAna hokara. bhI yaha adhairya kaisA ? lakSmaNajI kA agni-saMskAra kriye| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. vAsudeva kI mRtyu | 481 agni-saMskAra kI bAta sunate hI rAma kI kopAgni prajvalita ho gii| unake hoTha phar3akane lge| lAla netra karake bole -durjano ! agni-saMskAra ho tumhArA aura tumhAre parivAra kaa| mere jIvita bhAI kA agni-saMskAra karA rahe ho ? aura phira lakSmaNa se kahane lage -are bhAI ! he vatsa ! he lakSmaNa ! tuma nahIM bolate ho to ye saba loga kaise-kaise vacana kaha rahe haiN| eka bAra tumhArA muMha khula jAya to ina sabake muMha vanda ho jAyeM / yaha kahakara rAma ne lakSmaNa kA zava kandhe para rakhA aura dUsarI ora cale gye| zrIrAma apane anuja lakSmaNa ke zava ko nahalAte, usa para sugandhita candana lagAte, bahumUlya vastra pahanAte, bhojana ma~gAkara use khilAne kA prayAsa karate, aMka meM rakhakara vAra-vAra cumbana karate, usako apane sAtha hI zaiyA para sulAte / aho ! moha kI kamI jhakora ki rAma jaisA carama zarIrI tadbhava mokSagAmI, parama parAkramI aura utkRSTa vivekI bhI aisA AcaraNa karane lge| rAma isa prakAra vikSipta ho gaye haiM-yaha samAcAra indrajita tathA sunda Adi rAkSasoM ke putroM ko bhI prApta ho gyaa| ve sabhI rAkSasapUtra anya vidyAdharoM ke sAtha rAma ko mArane kI icchA se ayodhyA para car3ha aaye| jisa prakAra pragAr3ha nidrA meM aceta siMha kI kandarA ke Asa-pAsa kI bhUmi ko kAyara zikArI bhI rauMda DAlatA hai vaise hI una rAkSasoM aura vidyAdharoM ne ayodhyA kA prAnta bhAga bhI rauMda ddaalaa| yaha sunakara rAma ne lakSmaNa ke zava ko sAtha liyA aura apane Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) vajrAvarta dhanuSa kA AsphAlana kiyA / dhanuSTaMkAra kA ghora zabda dazoM dizAoM meM vyApta ho gayA / mAhendra devaloka meM unake mitra jaTAyu kA dRr3ha sneha ke kAraNa Asana kaMpAyamAna huaa| vaha anya devoM ko sAtha lekara turanta aayaa| rAkSasoM aura vidyAdharoM ne dekhA ki ava bhI inake pakSa meM devagaNa haiM to bhayabhIta hokara bhAga gye| unhoMne samajha liyA ki rAma ke jIvita rahate unakA yaha sAhasa kabhI saphala na hone vAlA dussAhasa mAtra hI hai| apanI asaphalatA se unheM vairAgya jAgrata huA aura ve ati vega muni ke caraNoM meM jAkara dIkSita ho gaye / ___jaTAyu deva ne rAma kI yaha unmatta dazA dekhI to usane unheM bodha dene kA prayAsa kiyaa| 'sodhe upadeza kA to ina para koI prabhAva par3egA nahIM' yaha bhalI-bhAMti samajhakara usane ulTe kAma karane prArambha kiye| eka sUkhe vRkSa ko vAra-bAra pAnI se sIMcane lagA, pASANa ke Upara kamala khilAne ke lie usa para bIja vone lagA, mare hue vaila ko hala meM jotakara khetI karane kA prayAsa kiyA, sUkhe kheta meM vIja DAla diye, retI DAlakara kolhU se tela nikAlane meM prayatnazIla huaa| . rAma usakI ina vicitra kriyAoM ko dekha rahe the| ve ha~sakara vyaMgyapUrvaka bole -are mUrkha puruSa ! kahIM DhUMTha bhI jalasiMcana se phala-phUla sakatA hai, kyA patthara para kabhI kamala khila sakate haiM, marA huA baila kyA khetI karegA? kyA sUkhe kheta meM kahIM aMkura upajate haiM ? kahIM retI se bhI tela nikalatA hai ? . . .. puruSa,lpI deva ne uttara diyA Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . vAsudeva ko mRtyu | 483 -yadi murde jindA ho sakate haiM to mere prayAsa saphala kyoM nahIM ho sakate ? -kauna murdA, kaMsA murdA, kahA~ hai murdA ? -lakSmaNa haiM murdA aura Apake kandhe para par3A huA hai unakA zava ? zrIrAma ekadama kupita hokara vole -dRSTa ! dUra hA jA merI najaroM se / mere jIvita bhAI ko murdA vatAtA hai / jAna se mAra ddaaluuNgaa| jaTAryadeva se rAma aise kaThora vacana kaha hI rahe the ki usI samaya kRtAntavadana sArathi kA jIva bhI unheM vodha dene ke lie svarga se aayaa| usane eka purupa kA rUpa banAyA aura eka strI kA zava apane kandhe para rakhakara rAma ke sAmane hokara niklaa| use dekhakara rAma - bole -are mugdha ! tuma to bAvale ho gaye ho / kyoM ? -purupa vezadhArI deva (kRtAntavadana ke jIva) ne puuchaa| -isa, strI kA zava lie-lie ghUma rahe ho, yaha tumhArI unmattatA nahIM to aura kyA hai ? -rAma ne vyaMgya kiyaa| -aisA azubha kyoM bolate ho? merI patnI jIvita hai| basa mujhase rUTha gaI hai| 'rUTha gaI haiM' kahakara ha~sa par3e zrIrAma; bole -acchA yaha vatAo ki yaha sA~sa letI hai ? . ' nhiiN| . , Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) --calatI-phiratI hai ? -nhiiN| - khAtI-pItI hai ? -nhiiN| -jaise tuma isako liTA dete ho vaise hI par3I rahatI hai ? -haaN| -are mUrkha ! yahI to lakSaNa hote haiM, zava ke ! tumhArI strI avazya hI mara gaI hai| -rAma ne nirNayAtmaka svara meM kahA / kucha samaya taka to deva ne hataprabha hone kA abhinaya kiyA aura phira volA -bhadra ! Apane mujha para bahuta upakAra kiyaa| mere vivekacakSu khula gaye / sacamuca hI merI priyA mara gaI hai / aba mujhe isakA dAha saMskAra kara hI denA caahie| - -hA~ yahI vivekapUrNa kArya hogaa| rAma ne usake svara meM svara milaayaa| aba prazna karane kI bArI AI deva kI aura uttara dene kI zrIrAma kI / deva ne bholepana se pUchA-- -~bhadra ! Apake kandhe para yaha kauna hai ? '. .-merA choTA bhAI lakSmaNa hai / mujhase ruTha gayA hai| deva ne praznoM kI jhar3I lagA dI... kyA yaha sA~sa letA hai ? -nahIM!-rAma kA uttara thaa| -~-kyA yaha khAtA-pItA, calatA-phiratA hai ? . -nhiiN| --to kyA, jaise Apa liTA dete haiM vaise hI par3A rahatA hai ? Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsudeva kI mRtyu . 485 - hA~ | - to merI priyA aura Apake bhAI kI dazA eka-sI hai / Rata - hA~ | - phira merI priyA murdA aura ApakA bhAI ....... Age ke zabda deva ne nahIM kahe aura rAma ke cehare para pratikriyA dekhane lagA / zrIrAma kI A~khoM ke sAmane se moha kA pardA haTa gyaa| unake viveka cakSu khula gaye / unhoMne samajha liyA ki aba taka ve anuja kI deha kA bhAra hI Dho rahe the / jaba taka ve dRSTi Upara karake sAmane dekheM - na vahA~ vaha puruSa thA aura na strI kA zava aura na hI ulaTe kArya karane vAlA manuSya / zrIrAma ne samajha liyA ki yaha sava unheM bodha pradAna karane hetu devamAyA thI / jaTAyu aura kRtAntaMvadana donoM deva apane - apane sthAnoM ko jA cuke the / 'zrIrAma ke hRdaya meM vairAgya bhAvanA valavatI ho cukI thI / unhoMne lakSmaNa kA dAha saMskAra kara diyA / vizeSa - (ka) uttara purANa meM lakSmaNa ko mRtyu kA kAraNa dUsarA diyA hai - eka rAtri ko lakSmaNajI zayyA para soye hue the / unheM tIna svapna dikhAI diye - (1) madonmatta hAthI dvArA vRkSa kA ukhAr3A jAnA, (2) rAhu dvArA nigale hue sUrya kA rasAtala meM calA jAnA, (3) cUne se pute hue vizAla rAjabhavana ke eka aMza kA gira jAnA / ora ( zloka 662-64 ) rAma ne inakA phala svapna ke phalasvarUpa lakSmaNa ne yaha svapna rAma ko sunAye / ekAnta meM purohita se pUchA / usane batAyA --- pahale Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) dAha-saMskAra ke pazcAt zrIrAma vairAgya lene ko tatpara ho gaye kintu samasyA thI ayodhyA ke rAjya bhAra kI / lakSmaNa ke dehAnta ke pazcAt rAjya siMhAsana rikta ho cukA thaa| ataH zrIrAma ne zatrughna ko Adeza diyA lakSmaNa ko asAdhya roga hogA, dUsare svapna kA phala Ayu kA nAza aura tIsare svapna kA pariNAma hogA ki Apa (rAmacandra) dIkSA grahaNa kara lge| . . (zloka 665-66) tadanantara lakSmaNa ko asAdhya roga huA aura mAgha kRSNA amAvasyA ke dina usI roga se unakI mRtyu ho gaI tathA cauthI bhUmi meM gaye / (zloka 700-701) rAmacandrajI ne unakA agni saMskAra kiyA aura lakSmaNa ke bar3e putra pRthvIsundara ko rAjA banAyA tathA apane sabase choTe putra ajitaMjaya (sItA se utpanna ATha putroM meM sabase choTA) ko yuvarAja paTa diyA aura mithilA deza kA bhAra bhI use diyA / (zloka 704-706) ve siddhArtha nAma ke vana meM gaye aura zivagupta kevalI ke pAsa dharma zravaNa kiyaa| (zloka 707-708) . ___ hanumAna, sugrIva Adi 500 rAjAoM tathA 180 putroM ke sAtha unhoMne saMyama grahaNa kara liyaa| (zloka 711) pRthivI sundarI Adi mATha mahArAniyoM ke sAtha sItAjI ne bhI zrutavatI nAma kI sAdhvI ke pAsa dIkSA dhAraNa kara lii| (zloka 712) pRthivIsundara aura ajitaMjaya donoM ne zrAvaka ke vrata grahaNa kiye| (zloka 713) (kha) vAlmIki rAmAyaNa meM lakSmaNa kI mRtyu ke sambandha meM nimna ghaTanA dI gaI hai eka dina eka tapasvI ne Akara lakSmaNa se kahA 'mujhe zrIrAma se Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsudeva kI mRtyu | 487: -tuma ayodhyA kA siMhAsana saMbhAlo / maiM pravajita hotA huuN| -bhaiyA ! merA hRdaya bhI saMsAra meM nahIM lagatA / yaha bhAra. kisI aura ko diijie| ---zatrughna ne vinIta svara meM pratirodha kiyaa| milaao|' lakSmaNajI use rAma ke pAsa le phuNce| vAtacIta karane se pahale usa tapasvI ne zarta taya kI 'yadi merI aura ApakI bAtoM ko koI dUsarA suna legA athavA koI vyakti vIca meM A jAyegA to Apa use maravA ddaaleNge|' rAma ne zarta svIkAra kI / lakSmaNa ko paharedAra banAkara kakSa ke bAhara khar3A kara diyA aura vArtAlApa meM magna ho gye| itane meM durvAsA RSi A dhamake aura rAma se bheMTa karane kI jida karane lage / lakSmaNa ne kucha dera pratIkSA karane ko kahA to ve sampUrNa nagarI aura zrIrAma ko zApa dene ko tatpara ho gaye / nidAna lakSmaNa ne andara jAkara rAma ko durvAsA ke Ane kA samAcAra sunA diyaa| pahale Aye hue tapasvI uThakara cale gaye aura kucha samaya bAda rAma se santuSTa hokara durvAsA bhii| isake pazcAt rAma khedakhinna ho gye| tava lakSmaNa ne kahAbhaiyA ! Apa mujhe prANa daNDa dekara apanI pratijJA pUrI kIjie / duHkhI kyoM hote haiM ? vaziSTha Adi kI salAha se rAma ne lakSmaNa kA tyAga kara diyaa| lakSmaNa rAjamahala se nikalakara sIdhe sarayU taTa tara phuNce| Acamana karake pA~coM indriyA~ apane vaza meM karake prANa vAyu ko sthira kara liyA / / indra Adi devatAoM ne una para puSpa vRSTi kii| unakA zarIra - adRzya ho gayA / devarAja indra lakSmaNa (viSNu ke caturthAza) ko lekara * svarga pdhaare| . [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa (ga) hanumAnajI ko vaidika sanAtana dharma meM saprANa, sazarIra amara Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 | jaina kayAmAlA (rAma-kathA) tava rAma ne lavaNa ke putra anaMgadeva ko ayodhyA kA siMhAsana diyA aura svayaM prabajita hone ko tatpara ho gaye / ve arhaddAsa zrAvaka ke dvArA vatAye gaye mahAmuni suvrata ke caraNoM meM jA pahu~ce / muni mAnA gayA hai| usakA mUla vindu vAlmIki rAmAyaNa meM isa prakAra milatA hai rAjyAbhiSeka ke pazcAta java zrIrAma vAnaroM aura rAkSasoM ko vidA karane lage to hanumAna ne vinatI kI prabhu ! mApake prati merA prema nizcala rahe aura Apa meM hI sadA bhakti banI rhe| jaba taka pRthvI para rAmakayA rahe taba taka mere prANa isI zarIra meM bane raheM jisase maiM ApakA caritAmRta pAna karatA rhuuN| zrIrAma ne unheM hRdaya se lagAkara kahA kapipreSTha aisA hI hogaa| jaba taka merI kathA rahegI taba taka tumhArA suyaza bhI rahegA aura isI zarIra meM tumhAre prANa bhI ! aura merI kathA java taka yaha loka raheMge tava taka rhegii| evametatkapizreSTha ! bhAvitA nAtra saMzayaH / cariSyati kathA yAvadezA lokazca mAmikA / / tAvatte bhavitA kIrtiH zarIrebhyasavastathA / lokA hi yAvatsthAsyanti yAvatsthAsyanti meM kathAH / / [vAlmIki rAmAyaNa : uttarakANDa 4021-22 // (zrIrAma ke isa AzIrvacana ke phalasvarUpa hI sambhavataH vAda ke rAma kathAkAroM ne hanumAna ko amara aura jAnata deva mAna liyA hai| -sampAdaka vAlmIki rAmAyaNa ke anusAra hI tulasIkRta rAmAyaNa meM bhI [lavakuza kANDa, dohA 60-64] varNana hai| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsudeva ko mRtyu | 486 suvrata tIrthakara bhagavAna munisuvrata kI avicchinna ziSya paramparA meM the| rAma ne unase dIkSA grahaNa kI / rAma ke sAtha zatrughna, sugrIva, vibhIpaNa, virAdha Adi aneka rAjA bhI pravajita ho gaye / sAr3he tIsa hajAra (30,500) rAniyoM ne bhI muni vrata grahaNa kiye aura zrImatI sAdhvI ke parivAra meM rahane lgiiN| zrIrAma ava muni rAma bana gye| -tripaSTi zalAkA 710 --uttara purANa parva 68, zloka 662-713 . Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12 : rAma kA mokSa gamana gurudeva suvrata ke samIpa rahakara muni rAma ne dvAdaza aMga aura caudaha pUrvoM kA adhyayana kiyA / vividha prakAra ke abhigraha aura nirdoSa zramaNAcAra kA pAlana karate hue ve guru ke sAtha sATha varSa taka vicarate rahe / tatpazcAta guru kI AjJA se ekala vihArI ho gaye / ve nirbhaya hokara eka jaMgala kI giriguhA meM dhyAnastha hue| usI rAtri ko unheM utkRSTa avadhijJAna kI prApti huI / ve caudaha rAjU paryanta sampUrNa lokaM ko dekhane-jAnane lage / samasta loka ko dekhate hue unheM apane anuja lakSmaNa kI mRtyu ke kAraNabhUta donoM kapaTI deva bhI devaloka meM dikhAI diye / anuja lakSmaNa ko dekhA to vaha cauthI bhUmi meM the| muni zrIrAma socane lage - ' pUrvajanma meM java maiM dhanadatta vaNik thA taba yaha merA bhAI vasudatta thA / usa janma meM isane loka kalyANakArI kArya kiyA nahIM aura vaise hI mara gayA / aneka bhava-bhramaNa karake vaha isa janma meM merA choTA bhAI lakSmaNa vanA to isa bhava meM bhI koI sukRtya nahIM kiyA / sau (100) varSa kumAra vaya meM, tIna sau (300) varSa mANDalikapane meM, cAlIsa (40) varSa digvijaya meM aura gyAraha hajAra pA~ca sau sATha (11,560) varpa rAjya-bhoga meM isa prakAra 12000 (bAraha hajAra) varSa kI lambI Ayu yoM hI vitA dI aura Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma kA mokSa gamana | 461 anta meM mRtyu pAkara cauthI bhUmi meM gyaa| una kapaTI devatAoM kA koI zeSa nahIM, lakSmaNa kI mRtyu isI prakAra honI thI / ' yaha vicArakara muni zrIrAma tapa samAdhi meM samatA bhAva se sthita ho gaye / eka samaya chaTTuma upavAsa ke pAraNe hetu muni rAma syandanasthala nAma ke nagara meM ge| unheM dekhakara logoM ko atyadhika harSa huA / nagara kI striyA~ vibhinna prakAra ke vyaMjana banAkara apane-apane dvAroM para A khar3I huI / unake hAthoM meM bhojana se bhare pAtra the / nagara-nivAsiyoM ne to kolAhala harSita hokara kiyA kintu yahI muni rAma ke pAraNe meM antarAya vana gayA / usa kolAhala ko sunakara hAthiyoM ne apane bAMdhane ke kIle ukhAr3a lie aura ghor3e bhar3aka gae / muni rAma ujjhita' dharma vAlA AhAra hI grahaNa karate the / ataH ve unase AhAra lie binA rAjagRha meM ge| vahA~ rAjA pratinandI ne ujjhita dharma vAle bhojana se unheM pratilAbhita kiyA / tatkAla devoM ne vasudhArA Adi pA~ca divya kie / muni rAma jaMgala meM vApisa lauTa ge| hAthiyoM ke kIle ukhAr3ane aura ghor3oM ke bhar3akane se kRpAlu rAma kA hRdaya dravita ho gayA / ve socane lage yadi pazu utpAta kara dete to manuSya pIr3ita hote haiM / pazuoM ke mana meM uttejanA na ho aura koI prANI unake kAraNa kaSTa na pAyeyaha socakara muni rAma ne abhigraha liyA - 'yadi vana meM hI zuddha AhAra milegA to pAraNA karU~gA, anyathA nahIM / ' : ujjhita AhAra kA abhiprAya hai-- vyakta bhojana, bhikhAriyoM ko dene ke lie alaga nikAlakara rakhA huA bhojana, parivAra ke sabhI logoM ke bhojana kara lene ke pazcAta vacA huA bhojya padArtha | Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) - aisA kaThora abhigraha dhAraNa karake muni rAma zarIra se niSpRha hokara samAdhi meM lIna ho gye| X eka samaya rAjA pratinandI azva para savAra hokara vana kI tarapha claa| azva viparIta zikSA vAlA thaa| jyoM-jyoM rAjA usakI lagAma khIMcakara rokane kA prayAsa karatA tyoM-tyoM vaha aura bhI tIvra gati se cltaa| anta meM vaha nandanapUNya sarovara kI kIcar3a meM phaMsa gyaa| rAjA kI khoja karate hue pIche-pIche sainika bhI Aye / unhoMne ghor3e aura ghur3asavAra donoM ko kIcar3a se nikaalaa| rAjA pratinandI ne vahIM zivira DAla diyA aura snAna Adi se nivRtta hokara - bhojana kiyaa| usI samaya muni rAma pAraNe kI icchA se vahAM aaye| rAjA ne vace hue bhAta Adi se unheM pratilAbhita kiyaa| usI samaya AkAza se devoM dvArA puSpa vRSTi huii| muni rAma ne dharma-dezanA dii| use sunakara pratinandI Adi rAjA tathA anya logoM ne samyaktva sahita zrAvaka ke vAraha vrata grahaNa kara lie| vanavAsI devoM dvArA pUjita muni rAma vahA~ kitane hI kAla taka rahe / ve dhIra-gambhIra muni eka mAsa, do mAsa, cAra-cAra mAsa vAda pAraNA karate aura eka hI sthAna para aDola-akampa avasthA meM dhyAnalIna rahate / mukti ke abhilASI muni rAma kabhI paryaMkAsana lagAte to kabhI khaDgAsana lagAkara Atma-dhyAna krte| isa prakAra muni zrIrAma duddhara tapa karane lge| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . - rAma kA mokSa gamana | 463 - eka vAra rAmaH muni vicaraNa karate-karate koTizilA' para A phuNce| isa zilA para rAtri meM pratimA yoga lagAkara unhoMne kSapaka zreNI kA Azraya karake zukla dhyAnAMtaradazA prApta kii| usI samaya sItA ke jIva acyutendra ne avadhijJAna se apane pUrvabhava ko jAnane kA prayAsa kiyaa| upayoga se rAma kI yaha sthiti jAnakara usane vicAra kiyA-'yadi zrIrAma punaH saMsAra dazA ko prApta ho jAya~ to merA unase agale janma meM sambandha ho sakatA hai| ..... sItA kA jIva mohAsakta ho gyaa| apane isa akRtya ko saphala .. karane hetu anya deviyoM tathA vidyAdhara kumAriyoM ko sAtha lekara vaha rAma ke pAsa AyA / anukUla upadrava karane ke vicAra se usane sItA ' kA rUpa banAyA / kAmadeva ke sahakArI ke rUpa meM vasanta kA Agamana karAyA / zItala, sugandhita vAyu bahane lgii| sabhI prakAra se kAmoddIpaka vAtAvaraNa banAkara sItA rUpadhArI acyutendra vividha kAmaceSTAe~ karatA huA rAma se kahane lagA-........... . ... -he nAtha ! maiM apanI bhUla para pazcAttApa kara rahI huuN| aba maiM saba kucha chor3akara Apake pAsa A gaI huuN| java Apane mujhe rokane kA * Agraha kiyA thA to maiMne mAnapUrvaka ThukarA diyA thA ! aba maiM Apake pAsa hI rhuuNgii| Apa eka vAra to merI ora dekhie / / isa prakAra sItA rAma ko lubhAkara unheM apane dhyAna se vicalita .. 1. koTizilA-yaha vahI zilA thI jise vAsudeva lakSmaNa ne vAnaroM aura .. vidyAdharoM ke samakSa uThAyA thaa| 2 zukladhyAnAntara dazA-zukladhyAna ke prathama do pAyoM ke bAda kI dshaa| ..... prathama do pAyoM ke nAma haiM (1) pRthaktvavitarka vicAra (2) ekatva vitarka vicaar| -triSaSTi zalAkA 7.10 gujarAtI anuvAda pRSTha 176 kA pAda-TippaNa : Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 | jaina kathAmAlA (rAma-kathA) karane lagI / aho ! moha kA kaisA jAla hai ki mandodarI ko dharma kA upadeza dene vAlI mahAsatI sItA Aja svayaM hI apane svAmI ko dharmacyuta karane ke prayAsa meM lIna ho gii| ___java muni rAma para sItA ke ina zabdoM kA koI prabhAva na par3A to anya deviyoM aura vidyAdhara kumAriyoM ke sAtha usane nRtya gAna aura saMgIta cher3a diyaa| dhuMgharuoM kI chana-chana, vAdyoM kI sumadhura dhvani aura karNapriya saMgIta laharI gUMjane lgii| Asa-pAsa ke pazupakSI bhI mohita ho gaye / samUcA vAtAvaraNa zAnta aura stabdha thA / divya saMgIta se sabhI prabhAvita the / kintu muni rAma! ve to zarIra se hI nispRha the, AtmadhyAna meM lIna ! una para kyA prabhAva hotA? .. mAgha mAsa kI zuklA dvAdazI kI rAtri ke tRtIya prahara meM muni rAma ko kevalajJAna ho gayA / ve ava kevalI rAma ho gye| __ acyutendra (sItA ke jIva) tathA anya indroM, devoM Adi ne unakA kaivalyotsava mnaayaa| rAma ne suvarNa kamala para virAjamAna hokara dharmadezanA dii| dezanA ke anta meM acyutendra (sItendra) ne apane aparAdha kI kSamA mAMgI aura jijJAsA pragaTa ko... -prabho ! lakSmaNa aura rAvaNa kisa gati meM gaye ? -cauthI bhUmi meN| -rAmarSi kA saMkSipta uttara thaa| sItendra ko lakSmaNa ke cIthI bhUmi meM jAne kI bAta se dhakkA sA -- lgaa| usane puna: prazna kiyaa| / -isake bAda unakA kyA hogA? ve kabhI mukta ho bhI sakeMge yA nahIM........! rASi kahane lage__.. -- isa samaya zambUka, rAvaNa aura lakSmaNa tInoM cauthI bhUmi meM haiN| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAma kA mokSa gamana | 465 vahA~ se apanI Ayu pUrI karake rAvaNa aura lakSmaNa pUrva videha kI vijayAvatI nagarI meM sunanda tathA rohiNI ke putra jinadAsa aura sudarzana hoNge| jinadAsa hogA rAvaNa kA jIva aura sudarzana lakSmaNa kA / vahA~ nirantara jinadharma kA pAlana karake saudharma devaloka meM deva vaneMge | saudharma devaloka se apanA AyuSya pUrNa karake vijayApurI meM zrAvaka baneMge / vahA~ se mRtyu pAkara harivarpa kSetra meM yugalika puruSa ke rUpa meM janma leMge / harivarSa kSetra se kAladharma prApta kara unheM deva paryAya kI prApti hogI / devaloka se cyavana karake ve donoM vijayApurI meM kumAravarti rAjA aura usakI rAnI lakSmI ke garbha se jayakAnta aura jayaprabha nAma ke putra hoNge| usa bhava meM ve jinokta saMyama pAlakara maraNa kareMge aura donoM lAMtaka nAma ke chaThe devaloka meM deva hoMge / usa samaya tumhArI bhI acyutendra kI Ayu pUrI ho jAyegI / tuma acyuta devaloka se cyavakara bharatakSetra meM sarva ratnamati nAmaka cakravartI hogI / ve donoM bhI lAMtaka devaloka se apanA AyuSya pUrNa karake tumhAre putra hoMge / unakA nAma rakhA jAyegA indrAyudha aura megharatha / tuma usa janma meM zrAmaNI dIkSA lekara vaijayantaM nAma ke dUsare anuttara vimAna meM deva paryAya prApta karogI / . indrAyudha ( rAvaNa kA jIva ) isake pazcAta tIna zubha bhavoM meM utpanna hokara tIrthakara nAmakarma kA upArjana karegA | tuma vaijayanta vimAna se cyavana karake usakI gaNadhara vanogI / usI bhava se tuma donoM kI mukti ho jAyagI / } megharatha ( lakSmaNa kA jIva ) isake pazcAta bhI aneka zubhagatiyoM meM bhramaNa karegA aura phira puSkaravara dvIpArddha ke pUrva videhakSetra meM sthita ratnacitrA nagarI meM cakravartI rAjA banegA / cakravartI kI sampatti aura samRddhi bhoga kara vaha anukrama se tIrthakara gotra kA upArjana karake mukti-sukha prApta karegA / } Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) rAvaNa, lakSmaNa aura sItA ke AgAmI janmoM kA varNana karake rAmarSi mauna ho gye| kevalI rAmapi se apane bhAvI janmoM ko sunakara sItendra ne unheM namana kiyA aura pUrvasneha ke kAraNa cauthI bhUmi meM phuNcaa| vahA~ para zamvUka, rAvaNa aura lakSmaNa aneka rUpa banAkara paraspara yuddha meM lIna the| unakI isa pravRtti ko dekhakara sotendra kA hRdaya dranita hA gyaa| vaha socane lagA-'jIvoM kI kaisI vicitra pravRtti hai| sadA hI vadalA lene para utArU rahatA hai| yaha nahIM socatA ki vaira kI paraMparA anantakAla taka calatI rahI to mukti-sukha kaise milegA? bhaviSya meM tIrthakara hone vAle jova bhI moha rUpI madirA se nahIM vaca paate|' sItendra ke hRdaya meM unake uddhAra kI preraNA jaagii| vaha zambUka aura rAvaNa ko samajhAte hue kahane lagA -pichale janma meM tumane jo hiMsAtmaka kArya aura pApakarma kiye usakA phala to aba bhoga rahe ho aura ava jo nirantara yuddha meM lIna ho to isake pariNAma ko bhI to soco| are ! ava to chor3a do yaha vaira bhAva / __ isa prakAra unheM pArasparika yuddha se virata karake sItendra ne kevala* jJAnI rAma se jo AgAmI bhava sune the ve saba unheM sunA diye| - bhAvI bhavoM ko sunakara lakSmaNa aura rAvaNa ko vodha huaa| ve . pazcAttApa karate hue kahane lage -Apane hama para bar3I kRpA kii| pUrvajanma meM upAjita karmoM ke phalasvarUpa jo hameM yaha kaTu pariNAma milA hai use kauna miTA sakatA hai| yaha Arta vacana sunakara sItendra ne karuNApUrvaka kahA -maiM tuma logoM ko isa dukha se vacAne kA prayAsa kruuNgaa| maiM tumheM devaloka le jaauuNgaa| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma kA mokSa gamana ; 467 yaha kahakara sItendra unheM uThAne lgaa| parantu tatkAla pAre ke samAna unakA zarIra bikhara gayA / sItendra ne kaI bAra prayAsa kiyA kintu saphala na ho sakA / anta meM lakSmaNa aura rAvaNa ne sItendra se kahA____-hamArA uddhAra karane ke prayAsa meM Apa bhI duHkhI ho rahe haiM / hameM hamAre hAla para chor3akara Apa devaloka prasthAna kara diijiye| sItendra ne bhI samajha liyA ki vaha unheM usa bhUmi se bAhara nahIM nikAla sakatA / 'kisI jIva kI gati ko vadalanA kisI ke lie bhI sambhava nahIM hai'--yaha socakara sItendra unheM prativodha dekara vahA~ se cala diyaa| ___ rAma ke pAsa Akara sItendra ne unheM namana kiyA aura cala diyaa| nandIzvarAdika dvIpoM kI yAtrA karate hue mArga meM devakuMru kSetra AyA / vahA~ use pUrvajanma kA bhAI bhAmaNDala yugaliyA ke rUpa meM dikhAI diyaa| pUrva sneha ke kAraNa sItendra ne use bhI prativodha diyA aura apane kalpa meM calA gyaa| kevalajJAna prApta hone ke pazcAta rAmapi paccIsa (25) varSa taka vicarate hue jIvoM ko kalyANa patha dikhAte rahe / pandraha hajAra (15,000) varpa kA' AyuSya pUrNa karake unhoMne zaileMzI dazA aMgIkAra kI aura siddha zilA para jA virAje / 1 (ka) uttarapurANa ke anusAra(1) rAma kI Ayu teraha hajAra varSa thii| __(uttarapurANa parva 67, zloka 150) (2) chadmastha avasthA ke tIna sau picAnave (365) varSa vyatIta ho jAne ke pazcAta rAma Rpi ko kevalajJAna huaa| (zloka 716) (3) kevalI hone ke chaha sau varpa vAda phAlguna zuklA caturdazI ke dina prAtaHkAla sammeta zikhara se mukti prApta kI / unhI ke sAtha hanumAna bhI mukta hue / (zloka 716-720) Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / jaina kathAmAlA (rAma-kathA) maryAdA purupottama rAma bhagavAna rAma ke svarUpa meM pratiSThita hue| tripaSTi zalAkA 7 / 10 - uttara purANa, parva 68, zloka 715-725 (4) vibhISaNa Adi kitane hI muni anudiza vimAna meM ahamindra hue aura rAmacandrajI kI paTarAnI sItA evaM pRthivI sundarI Adi kitanI hI AyikAe~ (zramaNiyA~) acyuta svarga meM deva huii| bAkI saba solaha svargoM meM utpanna hue| (zloka 721-722) (kha) vAlmIki rAmAyaNa meM (1) rAma kI Ayu 11,000 varSa thii| unhoMne martyaloka meM itane hI dinoM taka nivAsa kI pratijJA lI thii| (2) ayodhyA se Der3ha yojana dUra jAkara zrIrAma sarayU ke taTa para , pahu~ce / vahA~ brahmAjI ne unase Agraha kiyaa| taba ve apane donoM bhAiyoM (bharata aura zatrughna) sahita brahmateja meM lIna ho gaye / (3) usa samaya unakI (zrIrAma kI) kRpA se sabhI vAnara bhAlU jisa-jisa deva se utpanna hue the usI meM samA gaye / anya bhakta jana bhI sarayU meM DubakI lagAkara svarga gaye / (4) isa prakAra viSNu jo rAma-lakSmaNa-bharata-zatrughna cAra aMzoM meM vibhAjita hokara pRthvI para avatarita hue the ve punaH eka hokara viSNu rUpa meM pratiSThita hue| [vAlmIki rAmAyaNa, uttarakANDa] (ga) tulasIkRta rAmacaritamAnasa meM bhI yahI saba varNana hai / [lava-kuza kANDa dohA 65-68] Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina kathAmAlA :. [bhAga 1 se 30 taka kI sUcI] bhAga - kathA is i 1. 6 mahAsatiyoM kA jIvana 2. 7 mahAsatiyoM kA jIvana 3. 7 mahAsatiyoM kA jIvana 4. 10 tIrthakaroM kA jIvana 5. 12 tIrthakaroM kA jIvana 6. 2 tIrthakaroM kA jIvana [bhagavAnapArzva evaM mahAvIra 7. magadheza zreNika magadheza zreNika mahAmantrI abhayakumAra 10. bhagavAna mahAvIra ke dasa zramaNopAsaka prasiddha zramaNopAsaka 12. vairAgyamUrti jambUkumAra ___ vIra yuga ke vIra sAdhaka 14. aitihAsika kahAniyA~ aitihAsika kahAniyA~ aitihAsika kahAniyA~ 17. aitihAsika kahAniyAM (vIra nirvANa saM0 50 se vIra nirvANa saM0 1700 taka ke jaina itihAsa kI pramukha 100 kahAniyA~) 11. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 18. 16. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 5, 6, 7, vAsudeva valadeva kI kathAe~ 26 se 30 aSTama vAsudeva - valadeva kI kathA [ rAma-kathA ] kathA cakravartIyoM kI kathAe~ -- (bharata evaM sagaracakrI) 3 maghavAna sanatkumAra kuMthunAtha evaM aranAtha cakrI zAntinAtha cakravartI subhUma, mahApadma, hariSeNa, evaM jayacakrI brahmadatta cakrI tathA ajAtazatra kUNika prathama, dvitIya vAsudeva valadeva kI kathAe~ 3-4, vAsudeva baladeva kI kathAe~ eka atyanta rocaka paurANika upanyAsa piMjare kA paMchI O eka sAdhikA ko jIvana yAtrA kI romAMcaka satyakathA - upanyAsa agnipatha 5) I samparka kareM munizrI hajArImala smRti prakAzana pIpaliyA bAjAra vyAvara (ajamera) 3) 50 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- _