Book Title: Ashtsahastri Part 2
Author(s): Vidyanandacharya, Gyanmati Mataji
Publisher: Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001549/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAsvAta AsamaMtabhadrasvAmI thAakalakadeva bhAvidyAnaMdasari pyAdastinAsti syAnnAsti syAistyavaktavyaM anekAMta tyAnnAsva syAnnAstyavaktavya mAdastinAstyavaktavya sthAdasti AryikA jJAnamatA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra jJAnodaya granthamAlA kA puSpa naM068 zrImadbhagavavidyAnaMdAcArya viracita aSTasahastrI [ dvitIya bhAga ] [ prathama pariccheda pUrNa-kArikA 7 se 23 taka ] syAdvAdacitAmaNi-bhASA TIkA sahita ____TokAkI cAritracakravartI 108 AcArya zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke prathama paTTAdhIza AcArya zrI vIrasAgara jI mahArAja kI ziSyA, siddhAntavAridhi, vidhAna vAcaspati, nyAyaprabhAkara, jambUdvIpa racanA kI pAvana prerikA gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI atyanamo upAti jinAlayegya COSMOGRADU TITUTEOFORG OGAINING OF SEARCH barajaina trila basasthAna lokazA prakAzaka : digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u0 pra0 prathama saMskaraNa 1100 prati pauSa zuklA 12 vIra0ni0 saM0 2515 mUlya 64.00 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina triloka zodha saMsthAna dvArA saMcAlita vIra jJAnodaya granthamAlA isa granthamAlA meM digambara jaina ArSamArga kA poSaNa karane vAle hindI, saMskRta, prAkRta, kannar3a, marAThI Adi bhASAoM ke nyAya, siddhAnta, adhyAtma, bhUgola-khagola, vyAkaraNa Adi viSayoM para laghu evaM vRhad granthoM kA mUla evaM anuvAda sahita prakAzana hotA hai / samaya-samaya para dhArmika lokopayogI laghu pustikAeM bhI prakAzita hotI rahatI haiN| OM granthamAlA sampAdaka bAla ba. ravIndra kumAra jaina bA0 ba0 ku. mAdhurI zAstrI, bI0 e0 zAstrI sarvAdhikAra prakAzakAdhIna Cou nce - - - mudraka-sumana ghrinTarsa, kanoharalAla mArkeTa zAradA roDa, meraTha 250002 / phona : 24316 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya darpaNa krama saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA 1 jaina dharma amRta svarUpa hai aisA jaina kahate haiM / citrAdvaitavAdI citrajJAna ko ekarUpa siddha karane kA prayatna karatA hai / mAdhyamika bauddha jJAna ko niraMza siddha karatA hai / niraMzajJAnavAdI bauddha citrajJAnavAdiyoM kA khaNDana karatA hai| sAMkhya sukhAdi ko acetana svIkAra karatA hai usa para vicAra / bauddha sukhAdi paryAyoM ko jJAnAtmaka siddha karanA cAhatA hai usakA nirAkaraNa / yoga AtmA ko acetana kaha rahA hai usakA nirAkaraNa / bauddha aNu-aNu ko pRthak-pRthak mAnatA hai, skaMdha nahIM mAnatA hai usakA vicAra / sAMkhya skandha ko hI svIkAra karatA hai paramANu ko nahIM mAnatA hai usakA vicAra / sabhI vastueM anekAntasvarUpa haiM isa bAta ko AcArya spaSTa karate haiM / pratyakSa pramANa hI ekAnta kalpanA ko samApta kara detA hai| apane siddhAnta ke samarthana se hI paramata kA nirAkaraNa ho jAtA hai punaH pRthaka kArikA ke dvArA paramata kA nirAkaraNa kyoM kiyA ? aisA prazna hone para vicAra kiyA jAtA hai| bauddha kahatA hai ki anvaya-vyatireka meM se kisI eka ke prayoga se hI artha kA jJAna ho jAtA hai puna: eka sAtha donoM kA prayoga karanA nigrahasthAna hai-bhAcArya isa para vicAra karate haiN| bauddha kahatA hai ki vAdakAla meM pratijJA kA prayoga karanA nigrahasthAna hai| jainAcArya isa kathana kA nirAkaraNa karate haiN| jainAcArya kahate haiM ki samarthana bhI vacanAdhikya nAma kA dUSaNa ho jAegA, taba bauddha samarthana kA samarthana karake usako doSa nahIM mAnatA hai| zUnyavAdI aura advaitavAdI janoM ke yahA~ paralokAdi vyavasthA nahIM hai / zUnyavAdI kahatA hai ki asatvastu meM hI puNyapApAdi vyavasthA banatI hai usa para vicaar| bauddha kArya ko sakAraNaka siddha kara rahe haiM usa para vicAra / bauddha nityapakSa meM kArya kI utpatti nahIM mAnatA hai usa para vicAra / kAraNa kArya ke kAla meM rahatA hai yA nahIM? 26 27 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA W00 01 >> . atyantAbhAva ke abhAva meM prakRti aura puruSa ekarUpa ho jAveMge / prAgabhAva ke abhAva meM mahAn ahaMkAra Adi kArya nahIM hoNge| pradhvaMsAbhAva ke abhAva meM sabhI kAryoM kA anta nahIM hogaa| sAMkhya bhAva ko abhAvarUpa siddha kara rahA hai usa para vicAra / brahmAdvaitavAdI saMpUrNa jagat ko satrUpa mAnate haiM usa para vicAra / brahmAdvaitavAdI pratyakSapramANa ko bhAvapadArtha kA grahaNa karane vAlA hI siddha karate haiM usa para vicaar| anumAna pramANa se bhI abhAva kA jJAna nahIM hotA hai aisA brahmAdvaitavAdI kahate haiN| jainAcArya jagat ko nAnArUpa siddha kara rahe haiN| sattAdvaitavAdI sabhI vastu ko ekasvarUpa siddha karanA cAhatA hai usa para vicAra / sattAdvaitavAdI Agama se eka brahmA kI siddhi karanA cAhatA hai usa para vicAra / cArvAka ke dvArA prAgabhAva kA nirAkaraNa evaM jainAcArya dvArA prAgabhAva kA vyavasthApana kiyA jAtA hai| nayAyika ke dvArA janAbhimata prAgabhAva kA khaNDana evaM tucchAbhAvarUpa prAgabhAva kA samarthana / 110 cArvAka ke dvArA naiyAyikAbhimata prAgabhAva kA khaNDana / aba jainAcArya prAgabhAva ke lopa se hAni batAte huye naya aura pramANa ke dvArA prAgabhAva ko siddha karate haiN| cArvAka pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnatA hai usakA khaNDana karake AcArya pradhvaMsAbhAva kA samarthana karate haiN| 126 mImAMsakAbhimata zabda nityatva kA khaMDana / abhivyakti ke cAra bheda karake kramazaH cAroM kA khaNDana karate haiN| 136 sAMkhya ke dvArA mAnya abhivyakti pakSa kA nirAkaraNa / sAMkhya kAryadravya ko nahIM mAnatA hai usa para vicAra / 148 mImAMsakAbhimata zabda kI AvAraka vAyu kA khaNDana / 151 zabda kI AvArakavAyu se svabhAva kA khaNDana nahIM hotA hai isa para vicAra kiyA jAtA hai| 153 sabhI vargoM ko nitya evaM sarvagata mAnane para yA to ve sadA hI sunAI deMge yA kabhI bhI nahIM sunAI deMge, kyoMki krama se sUnane kA virodha AtA hai| 156 mImAMsakoM ke dvArA nAbhimata zabdoM kI utpatti pakSa meM bhI doSAropaNa / 158 116 141 . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA 44 45 171 55 mImAMsaka vargoM ko nitya siddha karane meM pratyabhijJAna hetu dete haiM, jainAcArya usa hetu ko vyabhicArI siddha karate haiM / 161 zabdAdvaita kA nirAkaraNa / aba naiyAyika ke dvArA zabda ko AkAza kA guNa mAnane para vicAra kiyA jAtA hai| 168 zabda nizchidra mahala se bAhara nikalate haiM evaM praveza kara jAte haiM phira bhI paudgalika haiN| zabda vartamAnakAla meM hI sune jAte haiM bhUta bhaviSyat kAla meM nahIM isakA nirNaya karate haiN| 175 itaretarAbhAva kA lakSaNa evaM usake na mAnane se hAni / citrAdvaitavAdI ke mata meM bhI itaretarAbhAva siddha hai / 185 citrAdvaitajJAna ekAnekasvabhAva vAlA hai aura ekAnekasvabhAva se itaretarAbhAva siddha hI hai| jJAna ke bheda se vastu ke svabhAva meM bhI bheda mAnanA cAhiye / 188 bauddha padArthoM meM sarvathA sambandha nahIM mAnate haiN| 160 jainAcArya dravya, kSetra, kAla, bhAva kI nikaTatAlakSaNa saMbaMdha ko siddha karate haiN| vijJAnAdvaita vAda meM bhI cAra prakAra kA saMbaMdha siddha ho jAtA hai AcArya isI bAta kA spaSTIkaraNa karate haiN| kArya kAraNa meM parataMtratA ko na mAnane se AcArya doSa dikhAte haiM / 164 arthaparyAya kI apekSA se utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM hI avasthAoM meM kAraNoM kA vyApAra nahIM hotA hai| sabhI padArtha utpAda vyaya dhrauvyAtmaka haiN| 201 yahA~ para saugata kA prazna hai ki jIvAdi dravya se utpAda dhyaya dhrauvya abhinna haiM yA bhinna ? evaM donoM pakSoM meM doSAropaNa karatA hai| 202 jainAcArya jIvAdi se utpAdAdi ko kathaMcita bhinnAbhinna siddha karate haiN| 203 trikAla kI apekSA se utpAda, vyaya, dhrauvya kI siddhi / 206 utpAda-vyaya-dhrauvya kI apekSA se vastu meM ikyAsI bheda siddha ho jAte haiM / 206 pratyeka dharma meM bhI 81 bheda ghaTita karanA caahiye| sattA hI dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa hotI hai / 206 sattA meM bhI 81 bheda ghaTita karanA cAhiye / 206 vizva vyApI mahAsattA kA spaSTIkaraNa / 210 paryAyAthikanaya kI apekSA se hI itaretarAbhAva saMbhava hai dravyAthikanaya se nhiiN| 56 200 207 66 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA 68 66 70 71 72 73 74 75 76 77 78 76 50 81 82 83 84 85 86 87 88 86 ( 6 ) viSaya yahA~ taka itaretarAbhAva ko siddha karake aba AcArya atyaMtAbhAva ko siddha kara rahe haiN| bauddha kA kahanA hai ki pratyakSa aura anumAna ye donoM pramANa abhAva ko nahIM grahaNa kara sakate haiM / isa para jainAcArya usa bauddha ko asvastha batalAte huye usakI cikitsA karate haiM / yadi bauddha abhAva ko pramANa kA viSaya mAna lete haiM to unakI do rUpa pramANa saMkhyA nahIM rahatI hai, tIna pramANa mAnane par3eMge / jo bauddha sarvathA abhAvarUpa hI tatva svIkAra karate haiM unakA khaMDana / nairAtmyavAda kA lakSaNa / nairAtmyavAda meM doSAropaNa hetu meM tIna rUpa ke binA bhI sAdhya kI siddhi ke prakAra ko dikhalAte haiM / avinAbhAva ke abhAva meM hetu ahetu hai / nairAtmya ko siddha karane ke liye hetu kA prayoga Avazyaka / saMvRti zabda kA artha kyA hai ? vicAroM kA na honA saMvRti hai, isa mAnyatA se hAni sArA jagat mAyAsvarUpa hai aura svapnasvarUpa hai aisA mAnane se kyA hAni hai ? yaha samasta jagat bhrAMtisvarUpa hai| nirapekSa asat sat aura ko mAnane vAle bhATTa kA nirAkaraNa / paraspara nirapekSa sat-asat donoM ko mAnane vAle sAMkhya kA khaNDana / bauddha apane tattva ko avAcya siddha karane ke liye aneka yuktiyoM kA prayoga karatA hai aura jainAcArya una yuktiyoM kA khaNDana karate haiN| bauddha kA nirvikalpajJAna padArthoM se utpanna hokara hI una padArthoM ko jAnatA hai, taba vaha jJAna indriyoM se bhI utpanna hotA hai, punaH indriyoM ko kyoM nahIM jAnatA ? bauddha nirvikalpa darzana ko savikalpajJAna kA hetu mAnate haiM kintu jainAcArya usakA nirAkaraNa karate haiN| bauddha mata meM smRti para vicaar| bauddha mata meM nirvikalpadarzana ko vyavasAyAtmaka na mAnane se sakala pramANa, prameya kA lopa ho jAtA hai / bauddha svalakSaNa aura sAmAnya meM bheda siddha karatA hai / svalakSaNa kyA hai ? pRSTha saMkhyA 217 221 228 235 235 235 237 238 240 241 243 244 245 246 251 254 256 258 265 267 268 270 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA 286 WWWWWW / W bauddha kahatA hai ki vizeSa kA anubhava hone para sAmAnya kI smRti ho jAtI hai, usa para vicaar| 274 jJAna savikalpa hI hai aisA jainAcArya siddha karate haiN| 276 pratyakSa Adi se viruddha bhI saptabhaMgI ho sakatI hai kyA ? 286 saptabhaMgI hI kyoM anantabhaMgo bhI banAiye, kyA bAdhA hai ? antima tIna bhaMga vastu ke dharma nahIM haiM ? isa para vicAra / kisa kisa apekSA se sAtoM bhaMga hote haiM usakA spaSTIkaraNa / vaktavya ko bhI AThavAM bhaMga mAnoM, kyA hAni hai ? bauddha AtmA ko anvayarUpa nahIM mAnatA hai usa para vicAra / 263 sAMkhya sabhI vastuoM ko satrUpa hI mAnatA hai usa para vicAra / 268 mImAMsaka sabhI vastuoM ko bhAvAbhAvAtmaka mAnatA hai, kintu paraspara nirapekSa mAnatA hai, ataH usakA abhimata bhI doSAspada hai| bauddha sabhI vastu ko sarvathA avaktavya hI mAnatA hai usakA vicAra / zabdAdvaitavAdI kA khaNDana / 303 307 pratyeka vastu kathaMcit hI avAcya hai sarvathA nhiiN| vastu kA vastutva kyA hai ? 306 svarUpa meM bhinna svarUpa kA abhAva hone se vastavyavasthA kaise bana sakegI? nayAyika kI isa zaMkA para vicaar| 296 302 100 102 104 312 105 jIvAdi vastu kA svarUpa kyA hai ? 106 jIvAdi dravyoM kA svadravya kyA hai evaM paradravya kyA hai ? 313 107 317 108 106 vastu kA apanA satva hI para kA asatva hai ata: sva para catuSTaya kI apekSA se satvAsatva vyavasthA kaise hogI? isa zaMkA kA samAdhAna / 315 eka hI vastu meM sattva-asattva donoM dharma paraspara viruddha haiM isa para vicAra / eka hI vastu meM sAmAnya-vizeSa, satasat Adi dharma paraspara-viruddha hote huye bhI niragalarUpa se sambhava haiM isa prakAra se jainAcArya kahate haiM / 321 vastu svapara se hI sat-asat rUpa hai anya kisI prakAra se nahIM aisA kyoM ? 326 "vakSau" ityAdi zabda do vakSa Adi ko kaise kahate haiM ? isa para vicAra / 110 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA 2 113 114 . 115 116 348 118 116 pramANavAkya azeSadharmAtmaka vastu kA prakAzana karate haiM, jainamata meM yaha kathana kase sambhava hogA? 337 pA~caveM, chaThe evaM sAtaveM bhaMga kA spaSTIkaraNa / 341 advaitavAdI satsAmAnyamAtra ko mAnate haiM unakA khaNDana / 343 aba AcArya sAmAnya kA sAkSAt arthakriyA meM upayoga nahIM hai isakA kathana karake paramparA se bhI upayoga kA khaNDana karate haiN| 345 vizeSarUpa hI eka "asat avaktavya" ko mAnane vAle bauddhoM kA khaNDana / svalakSaNa vAcya nahIM, kintu sAmAnya to vAcya hai aisA bauddha ke kahane para hI AcArya uttara dete haiN| 348 bauddha anyApoha artha kA samarthana karate haiM usa para vicAra / 350 anvaya hetu vyatireka ke sAtha avinAbhAvI hai yA nahIM isa para vicAra / 360 gagana puSpAdi prameya haiM yA nahIM ? isa para vicAra / sabhI zabda sampUrNa arthoM ko pratipAdana kara sakate haiM aisA jainAcArya kahate haiM / 365 sabhI padArtha vidhi niSedha ina do dharmoM se sambandhita haiM, isa prakAra se jainAcArya kahate haiN| 368 prameyatva Adi hetuoM meM vaidharmya hai hI hai, isa bAta kA jainAcArya samarthana karate haiM / 371 bhedavivakSA aura abhedavivakSA avastu nimittaka haiM, aisA mAnane para jainAcArya doSa dikhAte haiN| 374 vastu meM astitva dharma bhI vAstavika hai kintu nAstitva dharma vAstavika nahIM haiM, aisA mAnane para AcArya doSa dikhAte haiM / 375 hetu kI anyathAnupapatti ke siddha ho jAne para bhI dharma-dharmI kI vyavasthA kalpita hI hai, kyoMki anumAna bhI kalpita hai taba samaMjasapanA kaise ho sakegA? isa prakAra se bauddha ke kahane para jainAcArya kahate haiN| 120 121 122 123 124 125 127 128 126 bauddha kA kahanA hai ki pratyakSa jJAna meM svalakSaNa hI jhalakatA hai astitvAdi nahIM usa para vicaar| 380 vidhi aura niSedha kA dharmI kauna hai, ityAdi praznoM para jainAcArya vicAra karate haiN| 382 dhUmAdi kRtakatvAdi hetu apekSAkRta hetu, ahetu donoM hI hote haiM / 384 kauna bhaMga kisa bhaMga ke sAtha avinAbhAva rakhatA hai ? 388 kisI eka bhaMga kA Azraya lekara hI vastu arthakriyA ko kare, kyA bAdhA hai? aisA prazna hone para AcArya samAdhAna karate haiN| 392 131 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA 132 133 134 135 136 137 13 136 140 141 142 143 144 *y (e) viSaya prAgasat kA janma mAnane meM kyA bAdhA hai ? aisA bauddha kA prazna hone para AcArya uttara dete haiM / pRSTha saMkhyA jo vastu arthakriyAkArI hai vaha vidhi pratiSedha kalpanA se saptabhaMgI vidhi sahita hai isa prakAra se jainAcArya samarthana karate haiN| bauddha kahatA hai ki prathamabhaMga se jIvAdi vastuoM kA jJAna ho jAne para zeSa bhaMgoM kA kahanA vyartha hai, isa para AcArya uttara dete haiM / prameyatva hetu vyabhicArI hai aisA bauddha ke kahane para jainAcArya samAdhAna karate haiM / dharmI ke pratyeka dharma meM yadi svabhAvabheda na hove taba to vastu vyavasthA hI nahIM banegI / yadyapi padArtha meM svataH svabhAvabheda nahIM hai, phira bhI vijAtIyabheda ho jAvegA aisA bauddhoM dvArA kahane para jainAcArya uttara dete haiM / vyAvRtti kI kalpanA se asat, akRtaka Adi hote haiM isa bauddha kI mAnyatA para vicAra / ekAneka meM saptabhaMgI ko ghaTita karate hue jainAcArya prathama bhaMga kA sayuktika spaSTIkaraNa karate haiM / jIvAdi vizeSa paraspara meM bhinna svabhAva vAle haiM, punaH ve eka dravya kaise ho sakate haiM isa zaMkA kA samAdhAna / AcArya dvitIya bhaMga kA vizeSa rIti se varNana karate haiM / jainAcArya tRtIya Adi zeSa bhaMgoM kA spaSTIkaraNa karate haiN| syAdvAda ke arthakriyAkAritva kA sArAMza / prazasti / pariziSTa / 363 367 2318 402 404 407 408 412 413 415 417 420 422 423 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * purovAka * -AryikA jJAnamatI __ zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH vijJAyeta yayaiva svasamayaparasamayasadbhAvaH // zrI vidyAnaMda svAmI kA yaha kahanA hai ki eka aSTasahasrI ko hI sunanA cAhiye anya hajAroM granthoM ko sunane se kyA prayojana hai ? kyoMki isa eka aSTasahasrI grantha ke dvArA hI svasamaya aura parasamaya kA svarUpa jAna liyA jAtA hai| ___ mahAn AcArya zrI umAsvAmI jI ne mahAn grantharAja tattvArthasUtra grantha kI racanA ke prArambha meM "mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhUtAM / jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tadaguNalabdhaye" isa maMmala zloka ko racA hai| zrI samaMtabhadrasvAmI ne isa maMgalAcaraNa zloka kA AdhAra lekara 'AptamImAMsA' nAma se eka srotra racA hai jisakA aparanAma 'devAgamastotra' bhI hai| zrIbhaTakAkalaMka deva ne AptamImAMsA stuti para 'aSTazatI' nAma se bhASya banAyA hai| jo ki jainadarzana kA eka atIva gUDhagrantha bana gayA hai| isI bhASya para AcAryavarya zrI vidyAnaMdamahodaya ne 'aSTasahasrI' nAma se alaMkAra TIkA banAI hai jo ki janadarzana kA sarvotkRSTa grantha kahalAtA hai| isameM daza pariccheda meM astinAsti, bheda-abheda, dvaita-advaita Adi eka-eka prakaraNoM ke ekAMtoM kA pUrvapakSa pUrvaka nirasana karake sarvatra syAdvAdaprakriyA se vastutattva ko samajhAyA gayA hai / vAstava meM tattva-atattva ko samajhane ke liye yaha nyAya grantha eka kasauTI kA patthara hai aura adhika to kyA kahA jAye zrIsvAmI samaMtabhadrAcAryavarya ne Apta aura anApta kI mImAMsA karate huye AptaahaMtadeva ko hI nyAya kI kasauTI para kasakara satya Apta siddha kiyA hai, dekhiye ! devaagmnbhoyaan-caamraadi-vibhuutyH| mAyAviSvapi dRSyaMte nAtastvamasi no mahAn // 1 // atizaya guNoM se yukta bhagavAn kI stuti karane ke icchuka zrI samaMtabhadrasvAmI svayaM apanI zraddhA aura guNajJatA lakSaNa prayojana se hI isa devAgama stava meM Apta kI mImAMsA karate haye bhagavAna se prazno samAna hI kahate haiN| arthAta mAno bhagavAna yahA~ prazna kara rahe haiM ki he samaMtabhadra ! mujhameM devoM kA Ara chatrAdi anekoM vibhUtiyAM haiM phira bhI tuma mujhe namaskAra kyoM nahIM karate ho? taba uttara meM svAmI jI kahate haiM ki "he bhagavan ! Apake janma kalyANaka AdikoM meM deva, cakravartI Adi kA Agamana, AkAza meM gamana, chatra, cAmara, puSpavRSTi Adi vibhUtiyAM dekhI jAtI haiM kiMtu ye vibhUtiyA~ to mAyAvI janoM meM bhI ho sakatI haiM ataeva Apa hamAre liye mahAn-pUjya nahIM haiN| __ isa para bhagavAn mAnoM punaH prazna karate haiM ki he samaMtabhadra ! bAhya vibhUtiyoM se tumane hameM namaskAra nahIM kiyA to na sahI kintu maskarI Adi meM asaMbhavI aise aMtaraMga meM pasInA Adi kA na honA evaM bahiraMga meM jo gaMdhodaka vRSTi Adi mahodaya haiM jo ki divya aura satya haiM ve mujha meM haiM ata: Apa merI stuti kariye / isa para zrIsamaMtabhadrasvAmI kahate haiM ki aMtaraMga aura bahiraMga zarIrAdi ke mahodaya bhI rAgAdimAna devoM meM pAye jAte haiM ataH | Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inase bhI Apa mahAn nahIM haiM arthAt devoM ke zarIra meM bhI pasInA malamUtrAdi nahIM haiM unake yahA~ bhI gaMdhodaka vRSTi Adi vaibhava hote haiM ata: ina mahodaya se bhI Apa hamAre pUjya nahIM haiN| mAnoM punaH bhagavAn kahate haiM ki he samaMtabhadra ! rAgAdimAn devoM meM bhI asaMbhavI aise tIrthakRt saMpradAya ko calAne vAlA 'maiM tIrthaMkara hU~' ata: maiM avazya hI tumhAre dvArA stuti karane ke yogya hU~ / isa para zrIsamaMtabhadrasvAmI pratyuttara dete huye ke samAna kahate haiM ki he bhagavan ! AgamarUpa tIrtha ko karane vAle sabhI tIrthaMkaroM ke AgamoM meM paraspara meM virodha pAyA jAtA hai ataH sabhI to Apta ho nahIM sakate arthAt buddha, kapila, Izvara Adi sabhI ne apane-apane AgamoM ko racakara apanA-apanA tIrtha calAkara apane ko tIrthakara mAnA hai kiMtu sabhI ke Agama meM paraspara meM virodha hone se sabhI sacce Apta nahIM ho sakate haiM isaliye ina sabhI meM koI eka hI paramAtmA-saccA Apta ho sakatA hai aisA artha dhvanita kara dete haiM isa kArikA kI aSTasahasrI TIkA meM zrI vidyAnaMda mahodaya ne bahuta hI vistAra se sabhI saMpradAyoM kA paraspara meM virodha darzAyA hai / anya saMpradAyoM meM vedoM ko pramANa mAnane vAle vaidika saMpradAyI haiN| unameM mImAMsaka, vaizeSika, naiyAyika evaM sAMkhya vaidika kahalAte haiM aura cArvAka, bauddha Adi veda ko nahIM mAnane vAle avaidika kahalAte haiN| Ajakala kucha loga veda ke mAnane vAloM ko Astika evaM nahIM mAnane vAloM ko nAstika kahate haiM aura usameM jaina ko bhI nAstika meM liyA hai kyoMki jaina bhI vedoM ko pramANIka nahIM mAnate haiN| kintu vAstava meM aisI bAta nahIM hai jo AtmA, mokSa, paraloka Adi ke astitva ko mAnate haiM ve Astika evaM AtmA Adi ke astitva ko na mAnane vAle nAstika kahalAte ataH cArvAka aura zUnyavAdI nAstika haiM bAkI sabhI Astika kI koTi meM A jAte haiM / astu ! sabhI ke saMpradAyoM ke paraspara virodha kA yahA~ kicit digdarzana karAte haiN| cArvAka-pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra jar3a tattvoM ko hI mAnatA hai / usakA kahanA hai ki inhIM bhUtacatuSTayoM ke milane se saMsAra banA hai aura inhIM bhUtacatuSTayoM se AtmA kI utpatti hotI hai / ye cArvAka paraloka gamana, puNyapApa kA phala Adi nahIM mAnate haiM / vedAMtI eka brahmarUpa hI tattva svIkAra karate haiM, unakA kahanA hai ki eka parama brahma hI tattva hai saMpUrNa vizva meM jo cetana acetana padArtha dikha rahe haiM hama aura Apa sabhI usa eka parabrahmana kI hI paryAyeM haiM yaha cara-acara jagat mAtra avidyA kA hI vilAsa hai ityAdi / bar3e Azcarya kI bAta hai ki eka koI jar3a se caitanya kI utpatti mAna rahA hai to dUsarA caitanya brahma se acetanoM kI utpatti mAna rahA hai / donoM meM sarvathA paraspara virodha hai| aise hI bauddha sabhI vastuoM ko kSaNika mAnate haiM unakA kahanA hai ki eka kSaNa ke bAda sabhI vastuyeM jar3a mUla se naSTa ho jAtI haiM jo unakA ThaharanA dvitIya Adi kSaNoM meM dikha rahA hai vaha saba kalpanA mAtra hai vAsanA se hI aisA anubhava AtA hai| idhara sAMkhya kahatA hai ki sabhI vastuyeM sarvathA nitya hI haiM koI vastu naSTa nahIM hotI hai kiMtu tirobhUta ho jAtI hai evaM utpatti bhI nahIM hai vastu kA AvirbhAva hI hotA hai / miTTI se ghaTa banatA nahIM hai balki miTTI meM ghaTa sadA vidyamAna hai kumhAra ke prayoga se pragaTa ho gayA hai ityAdi / ina donoM meM bhI sarvathA 36 kA AMkar3A hai| vaizeSika eka sadAziva mahezvara ko mAnakara use saSTi kA kartA mAnate haiM to mImAMsaka sarvajJa ke astitva ko na mAnakara veda vAkyoM se hI sampUrNa sUkSmAdi atIndriya padArthoM kA jAnanA mAnate haiM / veda ko pramANa mAnane vAloM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) meM bhI una veda vAkyoM ko pRthaka-pRthaka artha karake kaI loga Apasa meM visaMvAda karate haiN| bhATTa, veda vAkyoM kA artha bhAvanA karate haiN| prabhAkara unhIM vAkyoM kA artha niyoga karate haiM aura vedAntI unhIM vAkyoM se brahmavAda ko puSTa karate haiN| ataeva zrIsamaMtabhadrasvAmI kahate haiM ki sabhI ke sampradAyoM meM paraspara meM virodha hone se sabhI Apta nahIM ho sakate haiM kintu koI eka hI Apta-saccA deva ho sakatA hai| punaH mAnoM bhagavAn yaha prazna karate haiM ki sacce Apta meM Apa kyA guNa cAhate haiM ? to samaMtabhadrasvAmI kahate haiM ki vaha sarvajJa honA cAhiye / sUkSma-paramANu Adi, aMtarita-rAmarAvaNa Adi aura dUravartI-himavana sumeru Adi padArtha anumAna jJAna se jAne jAte haiM jaise kahIM para dhuyeM ko dekhakara agni kA anumAna lagAyA jAtA hai to vaha agni kisI na kisI ke pratyakSa avazya hai aura jinake ye sUkSmAdi padArtha pratyakSa hote haiM ve hI sarvajJa haiN| punaH prazna hotA hai ki hama sabhI saMsArI prANI alpajJa haiM to sarvajJa kaise bana sakate haiM ? isa para AcArya kahate haiM ki doSa aura AvaraNoM kA abhAva kisI na kisI jIva meM sampUrNa rUpa se ho sakatA hai kyoMki hama logoM meM doSa-rAgAdi bhAva aura AvaraNa-karmoM kI taratamatA dekhI jAtI hai kinhIM meM rAgAdi doSa kama haiM kinhIM meM usase bhI kama haiN| isase yaha anumAna lagatA hai ki kisI jIva meM ye doSAdi sarvathA bhI naSTa ho sakate haiM jaise ki apane nimittoM se svarNa pASANa se kiTTa aura kAlimA kA sarvathA abhAva ho jAtA hai aura svarNa zuddha ho jAtA hai| prazna-doSa aura AvaraNa meM kyA antara hai ? uttara-karma ke udaya se hone vAle jIva ke rAga-dveSa, ajJAna Adi pariNAma doSa kahalAte haiM inheM bhAva karma bhI kahate haiM / jJAnAvaraNa Adi paudagalika karma AvaraNa kahalAte haiM inheM dravya karma kahate haiN| ina donoM meM paraspara meM kArya kAraNa bhAva nizcita hai jaise bIja se aMkura evaM aMkura se bIja kI paramparA anAdikAla se calI A rahI hai usI prakAra se doSa se AvaraNa aura AvaraNa se doSa hote rahate haiN| bauddha-ajJAnAdi doSa svapariNAma ke nimitta se hI hote haiM / isameM AvaraNa (karma kA udaya) kucha bhI nahIM kara sakatA hai| jainAcArya-aisA nahIM hai| yadi doSoM ko svanimittaka hI mAnoge to inakA kabhI abhAba nahIM ho sakegA punaH isake nAza ke binA mokSa honA bhI asaMbhava ho jaavegaa| jaise jIva ke jIvatva Adi bhAva svanimittaka hone se kabhI bhI naSTa nahIM hote haiN| isaliye doSoM ko AvaraNa nimittaka mAnanA hI cAhiye / sAMkhya-ajJAna Adi doSa paranimittaka hI haiM kyoMki ye svayaM pradhAna-prakRti-jar3a ke pariNAma haiM, AtmA ke nhiiN| jainAcArya-ye doSa sarvathA para pudgala ke nimitta se hI hoM aisI bAta nahIM hai anyathA mukta jIvoM meM bhI inakA prasaMga A jAvegA, kyoMki pudgala vargaNAyeM to vahA~ bhI maujUda haiM kintu aisA nahIM dekhA jAtA hai| una siddhoM meM ajJAna Adi doSa ke na hone se kevala pudgala ke nimitta se vahA~ para karmabaMdha nahIM hotA hai / niSkarSa yaha nikalatA hai ki rAga-dveSa Adi se karmabaMdha hotA hai| aura karma ke udaya se doSa hote haiN| jaise-jJAnAvaraNa karma ke udaya se jIva meM ajJAna, darzanAvaraNa ke udaya se adarzana, darzanamohanIya ke udaya se mithyAtva, cAritramohanIya ke udaya se acAritra Adi doSa hote haiN| vaise hI pradoSa, ninhava, mAtsarya, aMtarAya Adi bhAvoM ke . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma kA Azrava hotA hai| kevalI, zruta, saMgha, dharma Adi ko jhUThA doSa lagAne se darzana mohanIya kA, evaM kaSAyoM kI tIvratA se cAritra mohanIya kA Asrava hokara baMdha hotA hai| isa prakAra se bhAva karma ke liye nimitta kAraNa dravya karma haiM evaM dravya karma ke liye nimitta kAraNa bhAvakarma haiM aisA nizcaya ho jAtA hai / jo loga aisA samajhate haiM ki 'merI bhUla se hI saMsAra hai karma kA udaya merA kucha bigAr3a nahIM sakatA', unheM apanI ekAMta mAnyatA ko haTA denA caahie| prazna-jaise kisI jIva meM doSa aura AvaraNa kA pUrNatayA nAza ho sakatA hai aise hI kisI jIva meM buddhijJAna kA bhI pUrNatayA nAza mAna lenA cAhiye ? uttara-ThIka hai, hama syAdvAdI haiN| kisI jIva ne pRthvIkAya Adi ko zarIrarUpa se grahaNa karake chor3a diyA, ataH una pASANa, miTTI Adi meM caitanya-jJAna kA sarvathA abhAva ho gyaa| isase yaha samajhanA cAhie ki bhasma loSTha Adi pRthvIkAya sarvathA ajIva haiM / pRthvIkAyika meM hI jIva vidyamAna rahatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mati, zruta Adi rUpa kSayopazama jJAna kA abhAva ho jAtA hai kintu pUrNa-kevalajJAna kA kisI jIva meM abhAva honA sambhava nahIM hai kyoMki jJAna yaha jIva kA svAbhAvika pariNAma hai| AtmA ke pariNAma do prakAra ke haiM- svAbhAvika aura AgaMtuka / anaMta jJAna Adi guNa svAbhAvika haiM aura ajJAna Adi mala AgaMtuka haiM / bhAgaMtuka mithyAtva, rAga-dveSa ajJAna Adi doSa ke pratipakSI samyagdarzana Adi guNoM kI vRddhi ho jAne se doSoM kA abhAva ho jAtA hai / mImAMsaka-saMpUrNa karmoM se rahita bhI AtmA, paramANa, dharma, adharma Adi atIndriya padArthoM ko kaise jAnegA? inakA jJAna to veda vAkyoM se hI hotA hai ataH vizva meM koI sarvajJa nahIM ho sakatA jainAcArya-sUkSma paramANu Adi aura rAma-rAvaNa, sumeru Adi padArtha kisI ke pratyakSa avazya haiM, kyoMki ve anumAna jJAna ke viSaya haiN| sarvajJa bhagavAn atIMdriya jJAna se hI sUkSmAdi padArthoM ko jAnate haiM, iMdriya jJAna se nhiiN| kyoMki iMdriyA~ to vartamAna aura niyata padArtha ko hI viSaya karatI haiM bhUta, bhaviSyat ke anaMta padArthoM ko nahIM / veda-vAkyoM se sUkSmAdi padArthoM ko jJAna mAnane meM to sabase pahale veda ko sarvajJa kA vAkya kahanA hogA anyathA hama Apa jaise alpajJa kA kathana nirdoSa nahIM ho skegaa| 'veda kA kartA koI nahIM hai| isakA khaMDana samayAnusAra kiyA jaavegaa| ataH koI na koI karma mala kalaMka rahita akalaMka AtmA sarvajJa, sarvadarzI hai, vahI nirdoSa hai yaha bAta siddha ho jAtI hai / aba vaha nirdoSa, sarvajJa AtmA kauna ho sakatA hai ? isa bAta ko siddha kara rahe haiM / ve nirdoSa sarvajJa Apa hI haiM cArvAka-koI tIrthaMkara pramANa nahIM hai na koI Agama hai na veda haiM athavA na koI tarka anumAna hI hai basa eka pratyakSa hI pramANa hai / pRthvI, jala, bhagni aura vAyu ina bhUta catuSTaya se hI caitanya kI utpatti hotI hai| jainAcArya-yaha bAta ThIka nahIM hai, dekhiye ! yadi Apa pratyakSa ko hI pramANa mAnate haiM taba to koI bhI pratyakSa se sarvajJa ke abhAva ko siddha nahIM kara sakate haiN| acchA ! Apa pahale indriya pratyakSa se sAre vizva meM ghUmakara dekha lo ki kahIM bhI sarvajJa tIrthaMkara nahIM hai tabhI ApakA kahanA satya hogA aura yadi Apane sAre vizva ko dekha liyA, jAna liyA taba to Apa svayaM hI sarvajJa bana gaye kyoMki 'sarvaM jAnAtIti sarvajJaH' jo sabhI ko jAnatA hai vahI sarvajJa hai| | Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvopaplavavAdI-sabhI pramANa prameya upapluta hI haiM arthAt abhAvarUpa hI haiM / isaliye sarvajJa koI hai hI nhiiN| jainAcArya-Apa sabhI pramANa-jJAna, prameya-jIvAdi vastuoM kA abhAva mAnate haiM taba Apa apanA aura apanI mAnyatA-zUnyavAda kA astitva svIkAra karate haiM yA nahIM ? yadi karate haiM taba to sarvathA zUnyavAda nahIM rahA / yadi apanA tathA apanI mAnyatA kA bhI astitva svIkAra nahIM karate haiM taba to ApakA kathana bhI astitva rahita hone se kaise mAnA jAyegA ? jaise ki AkAza kA kamala nahIM mAnA jA sakatA hai| ___ bAta yaha hai-mImAMsaka, cArvAka aura tattvopaplavavAdI ye tInoM sarvajJa ko mAnate hI nahIM haiM / bauddha, sAMkhya. vaizeSika aura brahmavAdI ye loga sarvajJa ko to mAnate haiM kintu unakI mAnyatAyeM galata haiM isa bAta kA spaSTIkaraNa Age samayAnusAra hogaa| he bhagavan ! jo AtmA karmamala rahita nirdoSa aura sarvajJa hai vaha Apa hI haiM kyoMki Apake vacana yukti aura zAstra se avirodhI haiN| vaha ApakA avirodha iSTa-zAsana, prasiddha-pratyakSa Adi pramANoM se bAdhita nahIM hotA hai| arthAt ghAtiyA karmoM ke naSTa ho jAne se vItarAgatA, sarvajJatA aura hitopadezitA ye tIna guNa Apa ahaMta meM hI ghaTita hote haiM anyatra kisI meM ghaTita nahIM hote haiM, isaliye Apa arhata hI nirdoSa sarvajJa haiM kyoMki Apake vacanoM meM kisI prakAra kA virodha na hone se ApakA mata bAdhA rahita sarva prANI ko hitakara hai / aura Apake zAsana meM saMsAra aura mokSa tathA saMsAra ke kAraNa aura mokSa ke kAraNa ye cAra tattva bAdhA rahita haiN| ye cAroM bAdhA rahita kaise haiM ? mokSa kI samIkSA sAMkhya-prakRti aura puruSa kA bheda jJAna ho jAne para caitanyamAtra svarUpa meM AtmA kA avasthAna ho jAnA mokSa hai| sarvajJatA pradhAnajar3a kA svarUpa hai AtmA kA nahIM, kyoMki jJAnAdi acetama haiN| ve prakRti ke hI svarUpa haiN| jainAcArya--yaha ApakA kathana asaMbhava hai| hamAre yahA~ to anaMta jJAna, darzana, sukha Adi svarUpa caitanya meM avasthAna ho jAne ko hI mokSa kahA hai, kyoMki jJAnAdi AtmA ke svabhAva haiM-jaise caitanya / ve jJAnAdi AtmA ko chor3akara anyatra acetana meM nahIM pAye jAte haiN| jJAna se hI AtmA sukha duHkha kA anubhava karatA hai| jJAna ko AtmA kA svabhAva nahIM mAnane para to AtmA kA astitva hI samApta ho jaayegaa| vaizeSika-buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nava vizeSa guNoM kA nAza ho jAnA hI mokSa hai kyoMki buddhi Adi AtmA ke svabhAva nahIM haiM AtmA se bhinna haiN| jainAcArya-yadi mukti meM buddhi-jJAna aura sukha kA hI vinAza mAnA jAyegA taba mukti ke liye bhalA kauna buddhimAna prayatna karegA? jJAna AtmA se sarvathA bhinna nahIM haiM kartA aura karaNa kI apekSA se kathaMcita hI bhinna hai| hA~, itanI bAta avazya hai ki kSAyopazamika jJAna aura sAtA bedanIyajanya sukha kA to hama loga bhI mukti meM vinAza mAna lete haiM kintu kSAyika pUrNajJAna aura atIMdriya avyAbAdha sukha kA to mokSa meM abhAva nahIM hai pratyuta jJAna aura sukha kI pUrNatA ke liye hI mokSa ke liye prayatna kiyA jAtA hai| vedAMtavAdI-mukta jIva ke ananta sUkha saMvedanarUpa jJAna to hai kintu unheM bAhya padArtha kA jJAna nahIM hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) jainAcArya --- pahale yaha batAo ki mukta jIva ke indriyoM kA abhAva hai isaliye bAhya padArtha kA jJAna nahIM hai yA bAhya padArtha kA abhAva hai isaliye unakA jJAna nahIM hai ? yadi bAhya padArtha kA abhAva kaho to sukha kA bhI abhAva ho jAyegA kyoMki Apa advaita vAdiyoM ne sukha ko bhI bAhya padArtha hI mAnA hai / yadi indriya kA abhAva kaho taba to unheM sukha kA bhI anubhava kaise hogA ? bauddha-Asavarahita cittasaMtati kI utpatti hI mokSa hai| jainAcArya - yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki jJAna kSaNoM meM anvaya pAyA jAtA hai| tathA niranvaya kSaNakSaya (anvayarahita kSaNa-kSaNa meM kSaya hone kI vyavasthA ) ko ekAnta se svIkAra karane para Apake dvArA mAnya mokSa kI siddhi bAdhita hI hai / isa prakAra se anyamatAvalaMbiyoM dvArA mAnya mokSa tattva meM bAdhA AtI hai ata: jainoM dvArA mAnya 'kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' saMpUrNa karmoM kA AtmA se pRthak ho jAnA mokSa hai vahA~ para anaMta guNoM kI siddhi ho jAtI hai / mokSa ke kAraNa kI samIkSA sAMkhya jJAnamAtra ko hI mokSa kA kAraNa mAnate haiM / so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki sarvajJa bhagavAn ke kSAyika anaMtajJAna kI pUrNatA ho jAne para bhI aghAtiyA karmoM ke zeSa rahane se unakA paramodArika zarIra pAyA jAtA hai yadi jJAna utpanna hote hI mokSa ho jAve to yahAM para sarvajJa kA rahanA, upadeza Adi denA nahIM ghaTegA tathA yadi ekAMta se jJAna ko hI mokSa kA kAraNa mAna liyA jAve to sabhI ke Agama meM dIkSA Adi bAhya cAritra kA anuSThAna evaM sakala doSoM ke abhAvarUpa abhyantara cAritra kA jo varNana hai vaha saba vyartha ho jAyegA / kintu sabhI ne to dIkSA grahaNa, geruA vastra dhAraNa aura dhyAna Adi ko mAnA hI hai / aise hI koI mAtra samyagdarzana se yA koI-koI mAtra cAritra se kriyAkAMDa se hI mukti mAnate haiN| una sabakI mAnyatA galata hai / / hama jainoM ne to 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga :' isa Agama sUtra se samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA ko hI mokSa mAnA hai aura yahI mAnyatA susaMgata hai isaliye jainAcArya dvArA mAnya mokSa ke kAraNa tattva ThIka hI haiN| koI mokSa ko akAraNaka hI kahate haiM kiMtu yaha mAnyatA bilkula galata hai kyoMki animittaka mokSa hone se to hamezA hI sabhI jIvoM ko mola ho jAvegI, punaH koI saMsArI aura duHkhI rahegA hI nahIM kintu aisA to pratyakSa se hI bAdhita hai / saMsAra kI samIkSA sAMkhya kahatA hai ki prakRti-jar3a ko hI saMsAra hai AtmA ko nahIM haiM, kintu aisI ekAMta mAnyatA galata hai / hama dekhate haiM ki jar3a ke saMsarga se yaha saMsArI AtmA saMsAra meM janma, maraNa Adi anekoM duHkhoM ko uThA rahI hai| 'saMsaraNaM saMsAra:' saMsaraNa karanA - eka gati se dUsarI gati meM gamana karanA isI kA nAma saMsAra hai / isake paMca parivartana kI apekSA pAMca bheda haiM- dravyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra, bhavasaMsAra aura bhAvasaMsAra / ina kA vivecana sarvArthasiddhi grantha meM dekhanA cAhiye, isaliye saMsAra tatva bhI siddha hI hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ke kAraNa kI samIkSA ___ sAMkhyoM ne mithyAjJAna mAtra ko hI saMsAra kA kAraNa mAnA hai / so ThIka nahIM hai / kyoMki mithyAjJAna kA abhAva ho jAne para bhI rAga Adi doSoM kA abhAva na hone se saMsAra kA abhAva nahIM hotA hai| yaha bAta svayaM sAMkhyoM ne bhI mAna lI hai| hama jainoM ko mAnya saMsAra ke kAraNa Agama meM prasiddha hai "mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA baMdha hetavaH" mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca baMdha ke kAraNa haiN| baMdha se hI saMsAra hotA hai ata: baMdha ke kAraNa hI saMsAra ke kAraNa mAne gaye haiN| kinhIM kA kahanA hai ki saMsAra ke kAraNa mithyAtva Adi anAdikAlIna haiM ata: ye nirhetuka haiN| kintu aisI bAta nahIM hai yadyapi ye saMsAra ke kAraNa anAdi haiM phira bhI ahetuka (akAraNaka) nahIM haiN| inake kAraNa dravya karma maujUda haiM, tathA dravya karma ke kAraNa ye bhAva karma haiM ina donoM meM paraspara meM kArya-kAraNabhAva pAyA jAtA hai| isIliye ina mithyAtva Adi kAraNoM kA samyagdarzana Adi kAraNoM se vinAza bhI ho sakatA hai anyathA nirhetuka kA vinAza honA asambhava hI ho jaataa| isa prakAra se Apa arhanta bhagavAna ke zAsana meM mokSa aura mokSa ke kAraNa tathA saMsAra aura saMsAra ke kAraNa ye cAra tattva abAdhita rUpa se siddha haiM ata: Apake vacana yukti aura zAstra se avirodhI siddha haiM aura isIliye Apa nirdoSa paramAtmA haiM yaha bAta siddha ho jAtI hai| ye chaha kArikAyeM aSTasahasrI ke prathama bhAga meM AI haiM / yahA~ taka una chaha kArikAoM kA abhiprAya hai| Age sAtavIM kArikA se lekara teIsa kArikA taka isa dvitIya bhAga meM haiN| unhIM kA yahA~ yaha sArabhUta prakaraNa hai jinazAsana hI amRta hai-he bhagavan ! apane zAsanarUpI amRta se jo bahirbhUta haiM aura "maiM Apta hU~" isa prakAra abhimAna se dagdha haiN| una ekAMtavAdiyoM kA zAsana pratyakSAdi pramANoM se bAdhita hai| jaise ki-sAMkhya kahatA hai ki sukhAdi acetana haiM kyoMki ve utpanna hote haiN| kintu jainAcArya sukha jJAna Adi ko caitanya AtmA meM hI mAnate haiM anyatra nahIM aura pratyeka dravya ko utpAda vyaya dhrauvyAtmaka manAte haiM / bauddha kahatA hai ki varNa Adi paramANu hI nirvikalpajJAna meM jhalakate haiM ve hI haiM skaMdha nAma kI koI cIja nahIM hai| kintu jainAcArya kahate haiM ki paramANu atyanta sUkSma haiM ve sarvajJa ke athavA manaH paryayajJAnI, avadhijJAnI ke hI jJAna kA viSaya ho sakate haiM anya mati, zrutajJAna ke viSaya nahIM ho sakate haiM / do tIna cAra se lekara anaMtAnaMta paramANuoM kA milakara skaMdha banatA hai usameM bhI kucha skaMdha acAkSuSa haiM / zabdAdi skaMdha bhI dRSTi ke viSaya nahIM haiM mAtra cakSu iMdriyagamya sthUla skaMdha hI apane jJAna meM jhalakate haiM aura ye kalpanAmAtra bhI nahIM haiN| cArvAka bhUtacatuSTaya se caitanya kI utpatti mAnatA hai kintu caitanya tattva anAdi nidhana hai| brahmAdvaitavAdI eka brahma se hI cetana acetana kI utpatti mAnatA hai kintu sarvathA cetana acetana dravya apanI sattA ko liye huye pRthak-pRthak hI haiM / he nAtha ! nitya athavA anitya Adi ekAMta mAnyatAoM ke durAgrahI sva aura para ke vairI mithyAdRSTi janoM meM kisI ke yahA~ bhI puNyapApAdi kriyAyeM evaM paraloka Adi bhI siddha nahIM ho sakate haiN| yadi koI kahe ki zanya vAdiyoM ne aura advaita vAdiyoM ne to svayaM hI puNya-pApa paraloka Adi ko mAnA hI nahIM hai anyathA unakA zUnyavAda nahIM TikegA aura dvaitavAda A jaayegaa| AcArya kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki una logoM ne bhI puNya pApa Adi ko aura paraloka ko bhI saMvRti (kalpanA) se mAnA hai aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) advaitavAdiyoM ne avidyA se prAya: sukha-duHkha, puNya-pApa aura ihaloka - paraloka ko svIkAra kiyA hI hai / kintu ye saba ekAMtavAdI durAgrahI hai ataH inake yahA~ kisI bhI tatva kI siddhi asambhava hai / sAMkhya sabhI tatvoM ko bhAvarUpa hI mAnatA hai usake yahA~ abhAva yA vinAza nAma kI koI cIja nahIM hai usakA kahanA hai ki miTTI meM ghaTa vidyamAna hai, kumhAra, daNDa, cAka Adi nimittoM se vaha paTa AvirbhUta huA hai na ki utpanna kumhAra cAka Adi dIpaka kI taraha jJApaka nimitta haiM kAraka nimitta nahIM haiM ityAdi AcArya kahate haiM ki yadi 'abhAva' ko nahIM mAnA jAyegA to prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva itaretarAbhAva aura atyaMtAbhAva ina cAroM abhAvoM kA lopa ho jAyegA jo ki sarvayA viruddha hai| ina abhAvoM kA lakSaNa dekhiye I prAgabhAva Adi kA varNana bhAvekAMta padArthAnAmabhAvAnAmapanhavAt / sarvAtmakanAdyantamasvarUpamatAvakam // 1 // sAMkhya ekAMta se padArthoM ko bhAvarUpa hI mAnatA hai| isa para jainAcAryoM kA kahanA hai ki sabhI padArthoM ko bhAvarUpa hI mAnane para to abhAvoM kA lopa ho jAyegA / abhAva ke cAra bheda haiM- prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva aura atyaMtAbhAva prAgabhAva ko nahIM mAnane para to sabhI kArya anAdi ho jaayeNge| pradhvaMsa dharma kA lopa karane para sabhI anaMta ho jAyeMge / itaretarAbhAva ke abhAva meM sabhI padArtha sarvAtmaka ho jAyeMge tathA atya tAbhAva ke na mAnane ke sabhI padArtha asvarUpa - apane svabhAva se zUnya ho jAyeMge / kArya kA utpanna hone ke pahale na honA prAgabhAva hai| jaise--ghaTa banane ke pahale miTTIrUpa kAraNa meM ghaTa rUpa kArya kA abhAva hai vaha prAk -- pahale abhAva na honA prAgabhAva hai / dravya kI apekSA prAgabhAva anAdi hai aura payArya kI apekSA Adi hai ghaTa banAne ke liye miTTI ke piMDa ko thAka para rakhakara ghumAyA, usakI sthAsa, koza, kuzUla Adi paryAyeM banIM unameM jisa kSaNa ke bAda hI ghaTa banane vAlA hai usa kSaNa ko RjusUtra naya kI apekSA se prAgabhAva kahate haiM isake pUrva pUrva paryAyoM ko bhI prAgabhAva kahate haiM kiMtu antima kSaNa kI paryAya kA vinAza hone para ghaTa banatA hai isaliye prAgabhAva kA abhAva hokara ghaTa banatA hai| yadi miTTI meM ghaTa kA prAgabhAva na mAne to ghaTadravya anAdikAla se miTTI meM banA rahegA / prAgabhAva ke na mAnane para kArya - dravya anAdi ho jAyeMge ataH prAgabhAva mAnanA jarUrI hai / yadi pradhvaMsa ko na mAneM to ghaTa Adi kAryoM kA kabhI bhI nAza nahIM hogA punaH ve aisA nahIM hai| vidyamAna ghaTa meM pradhvaMsAbhAva kA abhAva karake arthAt ghaTa kA pradhvaMsa karake isaliye pradhvaMsAbhAva bhI vAstavika hai / eka paryAya kA dUsarI paryAya meM na honA itaretarAbhAva hai jaise-- pudgala ko pustaka paryAya meM caukI paryAya kA abhAva hai, jIva kI manuSya paryAya meM deva paryAya kA abhAva hai| yadi isa itaretarAbhAva ko na mAnA jAye to eka manuSya paryAya meM deva, nAraka Adi paryAyeM A jAyeMgI / punaH sabhI padArtha sabhI svarUpa ho jAveMge ataH itaretarAbhAva bhI mAnya hai / eka dravya meM dUsare dravya kA abhAva atyaMtAbhAva hai / jaise- jIva dravya pudgalarUpa nahIM hotA hai, pudgala jIvarUpa nahIM hotA hai, sAMkhyamata bauddha Adi matarUpa nahIM hotA hai ityAdi rUpa se yadi atyaMtAbhAva ko nahIM mAneMge to bhI vastuyeM para svabhAva ke mizraNa ho jAne se apane svabhAva se zUnya ho jAyeMgI to ve avastu ho jAyeMgI ataH yaha Avazyaka hai bhAvArtha - jisake abhAva meM niyama se kArya kI utpatti hone vaha prAgabhAva hai| jisake hone anaMta ho jAyeMge kiMtu kapAla utpanna hote haiM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) para niyama se kArya kA vinAza hove vaha pradhvaMsa hai| jisake sadbhAva meM dUsarI anaMtoM paryAyoM kA abhAva rahe vaha itaretarA bhAva hai / ghaTa-paTa kA paraspara meM itaretarAbhAva hai / bhinna-bhinna dravya meM atyaMtAbhAva hai / jIva svarUpa se astitvarUpa hokara bhI pudgalAdi se abhAvarUpa haiN| kyoMki sabhI padArtha svarUpa se bhAvarUpa aura pararUpa se abhAvarUpa lakSaNavAle hI haiN| mImAMsaka zabda ko nitya mAnatA hai ataH usameM prAgabhAva nahIM mAnatA hai| kintu jainAcAryoM ne zabda ko paudgalika zabda vargaNArUpa hone se nitya mAnA hai aura paryAya kI dRSTi se anitya mAnA hai| isaliye zabda meM prAgabhAva ghaTita hai vaktA ke tAla Adi prayatna se zabda utpanna hote haiM aura vinaSTa bhI hote haiN| naiyAyika abhAva ko sarvathA tucchAbhAvarUpa hI mAnatA hai kintu jainAcArya abhAva ko bhAvAMtararUpa mAnate haiN| jaise-'ajainaH' kahane se jaina ke bajAya aura kisI dharma vAle vyakti kA bodha hotA hai na ki sarvathA abhAva kA / dIpaka ke bujhane para prakAza kA abhAva huA matalaba chAyA kA sadbhAva huaa| prakAza aura chAyA donoM pudgala kI hI paryAyeM haiM / ata: jainAcAryoM dvArA mAnya abhAva bhAvAntara-bhinna bhAvarUpa hI hai| zabda mUrtika haiM naiyAyika zabda ko amUrtika AkAza kA guNa amUrtika hI mAnatA hai usakA kahanA hai ki-"zabda pudgala kA svabhAva nahIM hai kyoMki usakA sparza nahIM pAyA jAtA hai sukhAdi ke samAna" / yadi zabda ko pudgala kI paryAya mAnoge taba to unakA cakSa se dekhanA, maryAdA ko ulaghaMna kara Age bhI phailanA, bikharanA, karNa meM bhara jAnA, eka hI zrotrendriya meM praveza ho jAnA Adi aneka doSa Ate haiN| zabda to nizchidra mahala ke bhItara se nikala jAte haiM evaM AbhyaMtara meM bAhara se Akara praveza kara jAte haiM, vyavadhAna kA bhedana bhI nahIM karate haiM ataeva ve paudgalika nahIM haiN| isa para jainAcArya kahate haiM ki zabda pudgala kI hI paryAya haiM ataH mUrtika hI haiM, sparza rasa gaMdha varNa se sahita haiM kyoMki "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH" yaha sUtra hai / bahuta se pudgala skaMdha bhI aise acAkSuSa haiM jinakA sparza Adi vyakta nahIM hai etAvatA unako amUrtika nahIM kaha sakate, na unakA abhAva hI kara sakate haiM tathA zabda se pratighAta bhI dekhA jAtA hai / koI moTI evaM kar3I pUr3I Adi khA rahA hai usake kar3a-kar3a zabdoM se prAyaH pratighAta dekhA jAtA hai jaise-koI puruSa uccadhvani se pATha kara rahA hai aura dUsarA dhIre-dhIre bola rahA hai to usakI dhvani daba jAtI hai ataH zabda kA sparza nahIM mAnanA galata hai| Apane 'cakSa Adi se dikhanA cAhie' ityAdi doSa diye haiM ve sabhI doSa gaMdha paramANaoM meMbhI mAnane pdd'eNge| kyoMki gaMdha paramANu bhI pudgala kI paryAya haiM ve bhI nahIM dIkhate haiM yadi Apa kaheM ki gaMdha paramANu adRzya haiM ataH cakSu indriya se nahIM dekhe jAte haiM punaH zabdoM ko bhI tathaiva mAnoM kyA bAdhA hai? pavana se prerita hone para una zabdoM kA vistRta honA Adi mAnoM to gaMdha paramANu meM bhI mAnanA pdd'egaa| bhitti Adi se paramANuoM kA pratighAta prasiddha hai tathaiva zabdoM kA bhI pratighAta prasiddha hai / jo Apane kahA ki skaMdharUpa se pariNata mUrtimAna zabda paramANuoM ke dvArA zrotA kA kAna pUrNatayA bhara jAyegA evaM paudgalika zabda eka hI zrotA ke kAna meM praviSTa ho jAveMge punaH usI yogya deza meM sthita anya zrotAoM ko kucha bhI zabda sunAI nahIM par3eMge ityAdi doSa to Apake gaMdha paramANuoM meM bhI A jaaveNge| ve bhI gandha paramANu nAka meM bhara jAveMge to svAsa lenA hI kaThina ho jAvegA evaM ve nAka meM bhI ghusa jAveMge to anya kisI sUMghane vAle ko kucha bhI gandha nahIM A sakegI isa para naiyAyika ne kahA ki hamAre yahA~ aisA mAnA hai ki sadaza pariNAma vAle gandha paramANu saba tarapha phaila jAte haiM ataH ukta doSa nahIM Ate haiM / yadi samAna pariNAma vAle gaMdha paramANu saba tarapha phaila jAte haiM ataH ukta doSa nahIM Ate haiM taba to samAna pariNAma vAle zabda paramANu bhI nAnA dizAoM meM phaila jAte haiM ataH eka zrotA ko hI sunAI deveM ityAdi doSa nahIM Ate haiM / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) yadi Apa kaheM ki gaMdha paramANuoM ke jJAna vizeSa kI anyathAnupapatti hone se nizcaya ho jAtA hai usameM bhAgya kI kalpanA nahIM hai kintu zabda ke Agamana meM bhAgya kI kalpanA kiijie| isa para AcAryoM kA kahanA hai ki-zrotAoM ke jina-jina zrutajJAnAvaraNa rUpa zabdAvaraNa kA kSayopazama hotA hai usI prakAra se upalabdhi yogya pariNAma vizeSa ke hone se una-una hI akSaroM kA sunanA hotA hai / jo Apane kahA ki nizchidra mahala se nikalanA Adi hone se zabda pudgala nahIM haiM so bhI ThIka nahIM hai kyoMki chidrarahita bhavana se nikalanA evaM praviSTa honA pudgala meM viruddha nahIM hai kyoMki ve zabda pudgala sUkSma svabhAva vAle haiM jaise tela, ghI Adi cikane padArtha nizchidra ghaDe se bAhara nikalakara ghar3e ko cikanA kara dete haiM evaM uSNa, zIta, sparza Adi nizchidra ghaDe meM praviSTa hokara usakI AbhyaMtara kI vastu garma yA ThaMDI kara dete haiM yaha sarvajana suprasiddha hai| tattvArthasUtra meM "zabdabaMdhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavaMtazca" isa satra meM zabda ko pudgala kI paryAya siddha kiyA hai| ataH zabda AkAza kA guNa nahIM hai aura na amUrtika hI hai aisA samajhanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki Ajakala zabdoM ko Tepa rikArDara meM bhara lete haiM, reDiyo, TelIphona Adi dvArA hajAroM mIla dUra pahu~cA dete haiM / yaha saba paudgalika zakti kA hI vikAsa ho rahA hai| ina sabhI AviSkAroM se bhI zabda podgalika aura mUrtika siddha ho rahe haiM / aSTasahasrIkAra AcAryavarya zrIvidyAnanda mahodaya ne grantha ke prathama adhyAya meM bhAvaikAMta kA khaMDana kiyA hai arthAt jo sAMkhya Adi sabhI padArthoM ko sarvathA sadbhAvarUpa hI svIkAra karate haiM unakA khaMDana karake prAgabhAva Adi cAra prakAra ke bhabhAvoM ko siddha kiyA hai| Age jo loga sabhI padArthoM ko abhAvarUpa hI mAnate haiM unakA nirasana kara rahe haiM . bauddhoM ke yahA~ mAdhyamika nAma kA eka bheda hai / ye loga sabhI jagat ko sarvathA zUnyarUpa hI mAnate haiM / unakA kahanA hai ki 'yaha jagat sarvathA zanyarUpa hI hai jo kucha bhI pratibhAsa ho rahA hai vaha asatya hai / jo cetana acetana tattva dikha rahe haiM ve saMvRti-kalpanArUpa haiN| evaM zUnyavAda ko siddha karane meM jo Agama, anumAna Adi pramANa haiM ve bhI kAlpanika haiN|' isa para jainAcArya prazna karate haiM ki Apa bauddhoM ke yahAM vaha 'saMvati kyA cIja hai ? yadi kaho ki saMvRti kA artha hai apane svarUpa se honA' taba to hamane bhI sabhI vastuoM kA svarUpa se astitva mAnA hai| yadi kaho ki 'saMvRti-pararUpa se na honA' yaha artha hai to yaha bhI hamAre anukUla hI hai kyoMki hama loga bhI vastu meM pararUpa se nAsti dharma mAnate haiM / yadi kaho ki 'vicAroM kA na honA saMvRti hai' taba to zUnya ke sAdhaka vAkya bhI kaise baneMge? ataH bar3e Azcarya kI bAta hai ki dignAgAcArya Adi Aja bhI isa zanyavAda ko siddha karane meM lage huye haiM isameM unake mohanIya karma ke tIvra udaya ke sivA aura koI bhI kAraNa nahIM ho sakatA hai / kyoMki jaba sarvathA zUnyavAda hI hai taba Apake buddha bhagavAn, Agama Adi bhI kaise siddha ho sakeMge ? bauddha-vAstava meM hamAre yahA~ buddha bhagavAn aura Agama Adi sabhI vibhrama rUpa hI haiM / ye sabhI saMvRti se hI mAnya haiM arthAt kAlpanika haiM / jaina-taba to prazna yaha hotA hai ki isa vibhrama meM vibhrama hai yA avibhrama? yadi vibhrama meM avibhrama hai to sabhI vibhrama rUpa nahIM rhe| aura yadi vibhrama meM bhI vibhrama hai, to vibhrama kaise rahegA? apita vibhrama meM vibhrama ke ho jAne se avibhrama-satya hI siddha ho jaayegaa| isaliye sarvathA nairAtmyavAda zreyaskara nahIM hai kyoMki usake mAnane vAle to sabase pahale apanA, apane bhagavAn kA aura sabhI kA hI ghAta kara lete haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) koI-koI bhATTa loga bhAva aura abhAva ina donoM ko bhI mAna rahe haiM kintu donoM ko paraspara nirapekSa mAnate haiN| isaliye unakI mAnyatA bhI galata haiN| kyoMki sabhI vastueM svarUpa ke samAna pararUpa se astirUpa evaM pararUpa ke samAna svarUpa se nAstirUpa nahIM haiM / tathA asti dharma nAstitva kI evaM nAsti dharma astitva kI apekSA rakhatA hai| isaliye 'ubhayakAtmya' bhI galata hai| koI bauddha loga vastu ko sarvathA sat asat dharma se rahita hone se avaktavya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki pratyeka vastu sarvathA 'avAcya' hai kyoMki zabdoM se usakA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai| kintu yaha ekAnta bhI zreyaskara nahIM hai / jainAcArya vastu ko satrUpa-bhAvarUpa bhI mAnate haiM, asat-abhAvarUpa bhI mAnate haiM, bhAvAbhAva -ubhayAtmaka bhI mAnate haiM tathA avaktavya-avAcya bhI mAnate haiM / so kaise ? bhAvAbhAvadyanekAMta siddhi he bhagavan ! Apake zAsana meM sabhI vastue~ kathaMcit bhAva-asti-satrUpa hai aura ve hI sabhI vastuyeM kathaMcit abhAva-nAsti-asatrUpa haiM, kathaMcit ubhaya Adi sapta bhaMgarUpa se prasiddha haiM / yathA "praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI" prazna ke nimitta se eka hI vastu meM avirodharUpa se vidhi aura niSedha kI kalpanA saptabhaMgI kahalAtI hai| yahA~ isa saptabhaMgI ko jIva dravya meM ghaTita karate haiM 1. syAt jIvadravya astirUpa hai 2. syAt jIvadravya nAstirUpa hai 3. syAt jIvadravya asti nAsti rUpa hai 4. syAt jIvadravya avaktavya hai 5. syAt jIvadravya asti avaktavya hai 6. syAt jIvadravya nAsti avaktavya hai 7. syAt jIvadravya astinAsti avaktavya hai| __ yahA~ para astitvAdi ekAnta kA niSedhaka aura anekAMta kA dyotaka 'kathaMcit' isa aparanAma vAlA 'syAt' zabda bahuta hI mahatvazAlI hai, usI kA spaSTIkaraNa prathama bhaMga meM jIvadravya svadravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se astirUpa hai| dvitIya bhaMga meM vahI jIvadravya para ajIvAdi ke dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se nAstirUpa hai arthAt jIvadravya meM para-ajIva kA astitva nahIM hai| vahI jIvadravya krama se sva aura para donoM kI apekSA karane se asti-nAstirUpa hai / vahI jIva dravya yugapat donoM dharmoM ko na kaha sakane se avaktavya-avAcyarUpa hai / vahI jIvadravya sva catuSTaya se tathA yugapat svapara catuSTaya se vivakSita karane se 'asti avaktavya' isa pA~caveM bhaMgarUpa hai / vahI jIvadravya para catuSTaya tathA yugapat svapara catuSTaya kI apekSA se nAsti avaktavyarUpa hai / vahI jIvadravya svapara catuSTaya kI krama aura yugapat apekSA rakhane se 'astinAsti-avaktavya' isa sAtaveM bhaMga rUpa haiN| yaha kathana bilkula hI ThIka hai kyoMki pratyeka vastue~ svarUpa se satrUpa evaM pararUpa se asat-abhAvarUpa haiN| tathA asti dharma nAstitva kA avinAbhAvI hai vaise hI nAsti dharma astitva ke binA nahIM raha sakatA hai / jaba prathama bhaMga meM bhAva pradhAna rahatA hai taba zeSa chahoM bhaMga gauNa ho jAte haiM evaM jaba dvitIya bhaMga kA abhAva dharma pradhAna rahatA hai taba bhI zeSa chaha bhaMga gauNa ho jAte haiM / isa prakAra se "arpitAnarpitasiddheH" sUtra ke anusAra arpita-vivakSita dharma pradhAna rahatA hai| tathA anarpita-avivakSita dharma gauNa rahatA hai tabhI vastu tattva kI siddhi hotI hai| jaise jIva kA jaba nitya dharma pradhAna kiyA jAtA hai taba anitya dharma naSTa na hokara gauNa ho jAtA hai evaM jaba anitya dharma | Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) vivakSita-kahA jAtA hai taba nitya dharma avivakSita-gauNa ho jAtA hai| ye asti-nAsti, nitya-anitya Adi dharma yadyapi paraspara virodhI dikhate haiM lekina pratyeka vastu meM pAye hI jAte haiN| prazna-eka vastu meM pratyakSAdi se viruddha bhI vidhi pratiSedha kalpanA kara lenA cAhiye ? uttara-nahIM, kyoMki sUtra meM 'avirodhena' pada hai jisakA artha hai pratyakSa, anumAna aura Agama Adi se aviruddha dharmoM meM hI saptabhaMgI ghaTita karanA / prazna-pratyeka vastu meM anaMta dharma haiM ataH 'anaMtabhaMgI' ho jAveM sAta hI bhaMga kyoM ? uttara- pratyeka vastu ke anaMta dharmoM meM se pratyeka dharma meM saptabhaMgI ghaTita hotI hai, isaliye anaMtabhaMgI nahIM hoNgii| 'hA hogaa| 'bhaMga sAta hI kyoM ?' ziSyoM ke dvArA utane hI prazna hote haiM / 'sAta hI prazna kyoM ?' to sAta prakAra kI hI jijJAsA hotI hai| jijJAsA sAta prakAra kI hI kyoM?' to sAta prakAra kA hI saMzaya hotA hai| 'saMzaya sAta prakAra kA hI kyoM ?' to usa saMzaya ke viSayabhUta vastu ke dharma sAta prakAra ke hI haiN| isa prakAra se saptabhaMgI se siddha vastu hI artha kriyAkArI hai| anyathA vaha vastu-avastu-AkAza puSpavat sarvathA hI abhAvarUpa ho jAyegI ataH he bhagavan ! sabhI prakAra ke virodha Adi doSoM se rahita ApakA 'syAdvAda zAsana' jayavaMta hove / aSTasahastrI grantharAja kA mahattva isa aSTasahasrI grantha meM zrIsamaMtabhadrAcArya ne daza adhyAyoM meM mukhyarUpa se daza prakAra ke ekAMta kA nirasana karake syAdvAda kI saptabhaMgI prakriyA ko ghaTita kiyA hai| una eka-eka pariccheda meM mukhya-mukhya ekAMtoM ke khaNDana meM ubhayakAtmya tathA avAcya kA khaNDana karate haye "virodhAnnobhayakAtmyaM" syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyatakAMte'pyukti vAcyamiti yujyate // isa kArika ko pratyeka adhyAya meM liyA hai ataH yaha kArikA dasa bAra A gaI hai / prathama adhyAya meM mukhyatA se bhAvaikAMta abhAvakAMta kA khaMDana hai punaH ubhayaikAtmya kA khaMDana evaM avAcya kA khaNDana karate huye "virodhAnnobhayakAtmyaM" ityAdi kArikA dI gaI hai / punaH kathaMcit bhAva aura kathaMcit abhAva ko siddha karake saptabhaMgI prakriyA ghaTita kI hai tathA isa bhAva abhAva ke khaNDana meM aneka anya viSaya bhI spaSTa kiye haiM / dvitIya adhyAya meM ekatva pRthaktva ko ekAMta se na mAnakara pratyeka vastu kathaMcit ekatva-pRthaktvarUpa hI hai yaha pragaTa kiyA hai / tRtIya pariccheda meM nityAnitya ko dikhAyA hai / caturtha meM bhedAbhedAtmaka vastu ko batAyA hai, pAMcaveM meM kathaMcita ApekSika anApekSikarUpa vastu ko siddha kiyA hai| pUnaH chaThe meM hetavAda aura siddha karake sAtaveM meM antastattva-bahistattva kA anekAMta batAyA hai| AThaveM meM deva-puruSArtha ko syAdvAda se pragaTa karake navameM meM puNya-pApa kA anekAMta udyotita kiyA hai| dasaveM meM jJAna-ajJAna se mokSa aura bandha kI vyavasthA ko prakAzita kiyA hai tathA syAdvAda aura nayoM kA uttama rIti se varNana kiyA hai| tAtparya yahI hai ki isa aSTasahasrI grantha meM jisa rIti se syAdvAda kA varNana pratyeka sthAna para kiyA gayA hai vaisA varNana anyatra nyAya granthoM meM kahIM para bhI nahIM hai| pratyeka adhyAya meM saptabhaMgI prakriyA bahuta hI acchI mAlUma par3atI hai| anta meM AcArya ne yaha batAyA hai ki mokSAbhilASI bhavya jIvoM ke liye yaha Apta mImAMsA-sarvajJa vizeSa kI parIkSA kI gaI hai| kyoMki Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) mUkhya rUpa se mokSa hI hitarUpa hai| aura usakI prApti ke kAraNabhUta ratnatraya bhI hitarUpa mAnA gayA hai ataH samyaktva aura mithyAtva vizeSa kA jJAna karAne ke liye yaha Apta mImAMsA pradhAna grantha hai kyoMki satya-asatya tattva kA evaM Apta kA pUrNatayA nirNaya ho jAne ke bAda hI yaha jIva asatya ko chor3akara satya mArga kA yA satya-Apta kA Azraya letA hai / ataH yaha aSTasahasrI grantha Ahatya lakSmI kI prApti paryaMta svArtha saMpatti ko siddha karane vAlI hai isaliye zAstra kI Adi meM stuti kiye gaye Apta hI mokSa mArga ke praNetA karmabhUbhRd bhettA aura vizva tattvoM ke jJAtA siddha huye ahaMta bhagavAn hI nirdoSa Apta haiM unhIM ke guNoM ko prApta karane ke liye unheM hI namaskAra karanA ucita hai anya ko nahIM / yahI kAraNa hai kizrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnai / vijJAyeta yayaiva svasamayaparasamayasadbhAvaH // svayaM zrI vidyAnandi AcAryavarya aisA kahate haiM ki eka aSTasahasrI grantha ko hI sunanA cAhiye anya hajAroM granthoM ke sunane se kyA prayojana hai ? kyoMki isa eka grantha ke dvArA hI svasamaya apane syAdvAda jaina siddhAMta aura parasamaya-para parikalpita aneka ekAMta tattvoM ko samajha nahIM leMge taba taka hama apanA siddhAnta bhI atyaMta sUkSmatayA syAdvAda kI kasauTI para kasa nahIM sakeMge aura jaba taka saptabhaMgI syAdvAda prakriyA se hama apane tattvoM ko nahIM samajha legeM taba taka ekAMtavAda ke kisI pravAha meM bahane kA Dara banA hI rhegaa| ___ Agama aura tarka donoM kI kasauTI para kasA gayA tattva hI zuddha satya siddha hotA hai anyathA nahIM / kevala siddhAMta athavA kevala adhyAtma rUpa Agama se jAnA gayA tattva kadAcit bemAlUma hI ekAMta ke gaDDhe meM DAla sakatA hai kintu Agama aura tarka donoM ke dvArA samajhA gayA tattva samyak zraddhAna se kathamapi cyuta nahIM kara sktaa| zrIsamaMtabhadrAcAryavarya ne apanI racanAoM ko bhagavAn kI stuti kA rUpa dete hue praur3hatayA nyAya ke grantha rUpa banA diyA hai yaha vizeSatA kevala eka samaMtabhadrasvAmI meM hI thI ki nyAyapUrNa zabdoM ke dvArA nirbhIkatayA bhagavAna ke sAtha bhI vArtAlApa karate huye unhIM sarvajJa bhagavAn kI bhI parIkSA karane kA sAhasa kara DAlA hai so ThIka hI hai kyoMki jaba unhoMne svayaMbhUstotra kI racanA ke dvArA zivapiMDI se bhagavAna candraprabhu ko hI pragaTa kara liyA thA taba unakA isa paddhati se bhagavAn ko hI nyAya kI kasauTI para kasa denA koI bar3I bAta nahIM hai / sacamuca meM yaha koI sAdhAraNa vyakti kA kAma nahIM ki bhagavAn kI parIkSA zuru kara deve / zrIsamaMtabhadra jaise mahAn muni puMgavoM kA hI kAma hai| isa grantha meM bhagavAn ko hI nirdoSa Apta siddha karake anta meM yaha batalAyA hai ki itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmiyopadezArthavizeSapratipattaye // 114 // __ arthAt yaha Apta kI mImAMsA-parIkSA hita-mokSa sukha kI icchA karane vAle bhavyapuruSoM ke liye hI kI gaI hai kyoMki samyak aura mithyA upadeza vizeSa kI jAnakArI hone se mithyAtva kA tyAga aura samyaktva kA grahaNa zakya hai anyathA nhiiN| apane jainasiddhAMta ke hI eka-eka kaNarUpa eka-eka aMza ko lekara mithyAvAdI janahaThAgrahI bana jAte haiM ve apekSAvAda-kathaMcitvAdarUpa siddhAMta ko nahIM samajha pAte haiM / eka-eka ke Agraha se hI nityakAMtavAdI, kSaNikaikAMtavAdi bana jAte haiM / jaise sUkSmaRjusUtra naya se hamAre yahA~ pratyeka vastu arthaparyAyarUpa se pratikSaNa hone vAlI arthaparyAya eka samayavartI-kSaNika haiM kintu yaha naya anya nayoM se sApekSa hone se hI samyak naya hai / yadi vaha anya nayoM kI apekSA na kare to mithyA naya hai isI eka naya ke haThAgrahI bauddhajana haiM jinhoMne apanA kSaNikasiddhAnta hI banA liyA hai ityAdi / ina saba ekAMtoM kA khaNDana karake yaha aSTasahasrI grantha apane syAdvAda ko pada-pada para puSTa karatA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) ataeva AcArya vidyAnanda mahodaya ne yaha zloka sArthaka hI diyA hai - ki isI eka grantha se hI sabhI svasamaya aura aura parasamaya kA jJAna ho jAtA hai| isakA aSTasahatrI yaha mahAna sArthaka hI nAma hai| isameM 114 kArikAoM se zrI samantabhadrAcAryavayaM ne devAgamastotra racanA kI hai usa stotra ke Upara zrI bhaTTAkalaMkadeva ne aSTazatI nAma se 800 zloka pramANa meM TIkA kI hai punaH usa aSTAzatI sahita devAgama stotra kI zrIvidyAnaMdi svAmI ne 8000 ATha hajAra zloka pramANa se aSTasahalI nAma kI TIkA kI hai isakA nAma Apane kaSTasahasrI bhI diyA hai| kyoMki nyAya ke pratyeka prakaraNa isameM bahuta hI kliSTa aura jaTila haiM bar3e hI kaSTa sAdhya haiM / tathA Apane ise "abhISTasahasrI puSyAt " kahA hai ki yaha grantha nitya hI hajAroM manorathoM ko puSTa kare / ataH isa aSTasahasrI grantharAja kA nitya hI manana karanA cAhiye tathA devAgama srotra ko bhI nitya hI par3hanA caahiye| isa stuti ke prasAda se hI isakA artha samajha sakeMge / aSTasahastrI kA anuvAda cakravartI 108 zrI zAntisAgara jI mahArAja ke tRtIya paTTAdhIza AcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja kA cAturmAsa san 1969 vIra saM0 2027 meM jayapura meM meMhadI vAloM ke coka meM ho rahA thaa| usa samaya saMgha meM meM aneka muni ArthikAoM va brahmacArI brahmacAriNiyoM ko aSTasahasrI, rAjavArtika Adi graMthoM kA adhyayana karAtI thI / aSTasahasrI grantha ke adhyayana meM motIcanda bhI the| inhoMne merI preraNA se zAstrI kA phArma solApura parIkSAlaya kA bhara diyA thA aura kalakatte kA nyAyatIrtha kA phArma bhI bhara diyA thA / itane kliSTa aSTasahasrI grantha ko par3hate samaya ve pratidina kahate - mAtAjI ! maiM ise mUla se par3hakara parIkSA nahIM de pAU~gA / " maiMne tabhI isa aSTasahasI granthakA anuvAda karanA prArambha kiyaa| mujhe usa samaya par3hAne se bhI jyAdA likhane meM Ananda Ane lagA / kucha pejoM kA anuvAda dekhakara paM0 iMdralAla jI zAstrI paM0 bhaMvaralAla jI nyAyatIrtha, paM0 gulAbacandra jaina darzanAcArya, paM0 satyaMdhara kumAra jI seThI Adi vidvAnoM ne prazaMsA ke sAtha-sAtha yaha prArthanA zurU kara dI ki mAtAjI ! isa grantha kA anuvAda pUrA kara dIjiye yaha Apake hI vaza kA kAma hai ityaadi| yadyapi maiM to svayaM apanI ruci se anuvAda ke kArya meM dattacitta thI phira bhI vidvAnoM kI preraNA bhI sahAyaka thii| maiMne san 1670 meM ToDArAya siMha meM pauSa zuklA dvAdazI ke dina yaha anuvAda kArya pUrA kiyaa| anantara maiMne isa grantha ke anuvAda kI daza kApiyoM se sAra lekara cauvana sArAMza banAye / mere ina sArAMzoM ke AdhAra se vidyArthI motIcanda, ravIndrakumAra, kumArI mAlatI mAdhurI, trizalA kalA ne zAstrI kI parIkSA meM uttIrNatA prApta kI thii| dillI meM kaI bAra DaoN0 paM0 lAla bahAdura jI zAstrI Adi ne mere se nivedana kiyA ki mAtAjI ! Apa ina sArAMzoM ko avazya hI prakAzita karA dIjiye / inake AdhAra se Aja aneka vidyArthI aSTasahasrI graMtha kI parIkSA de skeNge| ve sabhI sArAMza isa aSTasahasrI grantha kI hindI TIkA meM yathAsthAna jor3e gaye haiM jisase yaha anuvAdita hindI TIkA bahuta hI sarala bana gaI hai / isakA pahalA bhAga mAtra jisameM chaha kArikAyeM hI thIM vaha san 1974 meM chapa cukA thaa| usa samaya usakI TIkA kA nAmakaraNa nahIM kiyA gayA thA / punaH maiMne "syAdvAdacitAmaNi" aisA isakA sArthaka nAma diyA hai / mujhe harSa hai ki vIra jJAnodaya granthamAlA kA isa aSTasahasrI grantha kA prathama bhAga prathama puSpa thA aura Aja san 1988 meM yaha dvitIya bhAga aTThAnaveMvAM puSpa bana rahA hai| isa bIca meM granthamAlA ke dvitIya puSpa se Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) lekara sattAnaveM puSpa taka chapa cuke haiN| Age isake tRtIya aura caturtha bhAga bhI zIghra hI prakAzita hoveM aisI bhAvanA hai| nyAyasAra kuMcikA hai ina bar3e-bar3e nyAyagranthoM ko-jaina darzana ke granthoM ko saralatA se samajhane ke liye maiMne parIkSAmukha, nyAyadIpikA, SaTdarzana samuccaya Adi granthoM kA acchI taraha manana karake unameM se kucha sArabhUta sUtroM ko lekara eka "nyAyasAra" nAma se choTI-sI pustaka likhI hai use aSTasahasrI ke prathama bhAga ke pariziSTa meM de diyA thaa| yaha eka svatantra pustaka hai / aSTasahasrI ke pAThakoM ko usa "nyAyasAra" kA adhyayana avazya karanA cAhiye / yaha choTIsI pustaka nyAyazAstroM meM praveza pAne ke liye kuMcikA (cAbI) ke samAna hai| Age isa "aSTasahasrI" graMtharAja ke mUlakartA-AdhArabhUta AcArya zrI umA svAmI Adi cAroM AcAryoM kucha paricaya yahAM diyA jA rahA hai / zrI umAsvAmI AcArya tattvArthasUtra grantha ke racayitA AcArya zrI umAsvAmI haiN| inako umAsvAti bhI kahate haiM / inakA aparanAma gRddhapicchAcArya hai / dhavalAkAra ne inakA nAmollekha karate huye kahA hai ki "taha giddhpichaairiyppyaasidtcctthsuttevi"| usI prakAra se gRddhapicchAcArya ke dvArA prakAzita tattvArthasUtra meM bhI kahA hai| inake isa nAma kA samarthana zrI vidyAnanda AcArya ne bhI kiyA hai / yathA "etena gRddha picchAcAryaparyaMtamunisUtreNa vyabhicAratA nirstaa"|" isa kathana se gRddhapicchAcArya paryaMta muniyoM ke sUtroM se vyabhicAra doSa kA nirAkaraNa ho jAtA hai| tattvArtha sUtra ke kisI TIkAkAra ne bhI nimna padya meM tattvArthasUtra ke racayitA kA nAma gRddhapicchAcArya diyA hai tattvArthasUtrakartAraM gRddha picchopalakSitam / vaMde gaNIndrasaMjAtamumAsvAmimunIzvaram // "gRddhapiccha" isa nAma se upalakSita, tattvArthasUtra ke kartA, gaNa ke nAtha umAsvAmI munIzvara kI maiM vandanA karatA huuN| zrI vAdirAja ne bhI inake gRddhapiccha nAma kA ullekha kiyA haiatucchaguNasaMpAtaM gRddhapicche nato'smi tam / pakSIkurvanti yaM bhavyA nirvANAyotpatiSNavaH // AkAza meM ur3ane kI icchA karane vAle pakSI jisa prakAra apane paMkhoM kA sahArA lete haiM usI prakAra mokSa nagara ko jAne ke liye bhavya loga jisa munIzvara kA sahArA lete haiM, una mahAmanA, agaNita guNoM ke bhaMDAra svarUpa gRddha piccha nAmaka munimahArAja ke liye merA savinaya namaskAra ho / 1. SaTkhaMDAgama, dhavalATIkA, jIvasthAna, kAla anuyoga dvAra pR0 316 / 2. tattvArthazloka vArtika pR0 6 / 3. pArzvanAthacarita 1, 16 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) zravaNabelagolA ke eka abhilekha meM gRddhapiccha nAma kI sArthakatA aura kundakunda ke vaMza meM unakI utpatti batalAte haye unakA "umAsvAti" nAma bhI diyA hai| yathA abhUmAsvAtimuniH pavitre, vaMze tadIye sakalArthavedI / sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM, zAstrArthajAtaM munipuMgavena // sa prANisaMrakSaNasAvadhAno, babhAra yogI kila gRddhapakSAn / tadA prabhRtyeva budhA yamAhurAcAryazabdottaragRddhapiccham // AcArya kundakunda ke pavitra vaMza meM sakalArtha ke jJAtA umAsvAti munIzvara huye, jinhoMne jinapraNIta dvAdazAMgavANI ko sUtroM meM nibaddha kiyaa| ina AcArya ne prANi rakSA ke hetu gRddhapicchoM ko dhAraNa kiyaa| isI kAraNa ve gRddhapicchAcArya ke nAma se prasiddha hye| isa pramANa meM gRddhapicchAcArya ko "sakalArthavedI" kahakara "zrutakevalI sadaza" bhI kahA hai| isase unakA Agama sambandhI sAtizaya jJAna prakaTa hotA hai| ___isa prakAra digambara sAhitya aura abhilekhoM kA adhyayana karane se yaha jJAta hotA hai ki tattvArthasUtra ke racayitA gRddhapicchAcArya, aparanAma umAsvAmi yA umAsvAti haiN| samaya nirdhAraNa aura guru-ziSya paramparA:-naMdisaMgha kI paTTAvalI aura zravaNabelagolA ke abhilekhoM se yaha pramANita hotA hai ki ye gRddhapicchAcArya kundakunda ke anvaya meM hue haiN| naMdisaMgha kI paTTAvalI vikrama ke rAjyAbhiSeka se prArambha hotI hai / vaha nimna prakAra hai 1. bhadrabAhu dvitIya (4), 2. guptigupta (26), 3. mAghanaMdi (36), 4. jinacandra (40), 5. kundakundAcArya (46), 6. umAsvAmi (121), 7. lohAcArya (142)......" arthAt "naMdisaMgha kI paTTAvalI meM batAyA hai ki umAsvAmI vi0 saM0 101 meM AcArya pada para AsIna huye, ve 40 varSa ATha mahIne AcArya pada para pratiSThita rahe / unakI Ayu 84 varSa kI thI aura vikrama saM0 142 meM unake paTTa para lohAcArya dvitIya pratiSThita huye| pro0 hAnale, DA0 piTarsana aura DA0 satIza candra ne isa paTTAvalI ke AdhAra para umAsvAti ko IsA kI prathama zatAbdI kA vidvAna mAnA hai|" "kintu svayaM nemicandra jyotiSAcArya ne inheM IsvI san kI dvitIya zatAbdI kA anumAnita kiyA hai / " kucha bhI ho ye AcArya zrIkundakunda ke ziSya the / yaha bAta aneka prazastiyoM se spaSTa hai / yathAtasmAdabhUdyogikulapradIpo, balAkapicchaH sa tapomahaddhiH / yadaMgasaMsparzanamAtratApi, vAyuviSAdInabhRtIcakAra // 13 // ina yogI mahArAja kI paraMparA meM pradIpasvarUpa mahaddhizAlI tapasvI balAkapiccha haye / inake zarIra ke sparzamAtra se pavitra huI vAyu bhI usa samaya logoM ke viSa Adi ko amRta kara detI thii| 1. jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekha saM0 108, pR0 210-11 / 2. bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2, pR0 152 / 3. vahI pustaka, pR0 411 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) virudAvali meM bhI kundakunda ke paTTa para umAsvAti ko mAnA hai| "dazAdhyAyasamAkSiptajainAgamatattvArthasUtra samUhazrImadumAsvAtidevAnAm // 3 // " ina sabhI udAharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zrIkundakundadeva ke paTTa para hI ye umAsvAmI AcArya huye haiM aura inhoMne apanA AcArya pada balAkapiccha yA lohAcArya ko sauMpA hai| tattvArthasUtra racanA-ina AcArya mahodaya kI "tattvArthasUtra" racanA yaha apUrva racanA hai / yaha grantha jaina dharma kA sAra grantha hone se isake mAtra pATha karane kA yA sunane kA phala eka upavAsa batalAyA gayA hai / yathA dazAdhyAye paricchinne tattvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuMgavaiH // daza adhyAya se parimita isa tattvArthasUtra ke par3hane se eka upavAsa kA phala hotA hai aisA munipuMgavoM ne kahA hai / vartamAna meM isa grantha ko jaina paramparA meM vahI sthAna prApta hai, jo ki hindU dharma meM "bhagavadgItA" ko, islAma meM "kurAna" ko aura IsAI dharma meM "bAibila" ko prApta hai| isase pUrva prAkRta meM hI jainagranthoM kI racanA kI jAtI thii| isa grantha ko digambara aura zvetAmbara paramparA meM samAnarUpa se hI mahAnatA prApta hai / aneka AcAryoM ne isa para TIkA grantha race haiM / zrI devavandi aparanAma pUjyapAda AcArya ne isa para "sarvArthasiddhi" nAma se TIkA racI hai jisakA apara nAma "tattvArthavRtti" bhI hai| zrI bhaTTAkalaMkadeva ne tattvArtharAjavAtika nAma se tathA vidyAnanda mahodaya ne "tattvArtha zlokavAtika" nAma se dArzanika zailI meM TIkA granthoM kA nirmANa karake isa grantha ke atizaya mahattva ko sUcita kiyA hai| zrI zrutasAgarasUri ne "tattvArthavRtti" nAma se TIkA racI hai aura anya-anya kaI TIkAyeM upalabdha haiN| zrI samantabhadra svAmI ne isI grantha para 'gandhahastimahAbhASya" nAma se "mahAbhASya" racA hai jo ki Aja upalabdha nahIM ho rahA hai| dazAdhyAyapUrNa isa grantha kA eka maMgalAcaraNa hI itanA mahattvazAlI hai ki AcArya zrI samaMtabhadra ne usa para "AptamImAMsA" nAma se Apta kI mImAMsA-vicAraNA karate huye eka stotra grantha racA hai, usa para zrI bhaTTAkalaMkadeva ne "aSTa zatI grantha racA hai / isI para zrI vidyAnaMda AcArya ne "aSTasahasrI" nAma se mahAn uccakoTi kA kA dArzanika grantha racA hai| zrI vidyAnaMda AcArya ne tattvArtha sUtra para hI "zlokavAtika" nAma se jo mahAn TIkA grantha kI racanA kI hai usameM sabase prathama maMgalAcaraNa kI TIkA meM hI unhoMne 124 kArikAoM meM Apta parIkSA grantha kI racanA kI evaM usI para svayaM ne hI svopajJa TIkA racI hai| kucha vidvAna "mokSamArgasya netAraM" ityAdi maMgalAcaraNa ko zrI umAsvAmI AcArya dvArA racita na mAna kara kinhIM TIkAkAroM kA kaha rahe the| parantu "zlokavAtika" aura "aSTasahasrI" grantha meM upalabdha haye aneka pramANoM se aba yaha acchI taraha nirNIta kiyA jA cukA hai ki yaha maMgalazloka zrI sUtrakAra AcArya dvArA hI viracita hai| ina mahAn AcArya ke dvArA racA huA eka zrAvakAcAra bhI hai jo ki "umAsvAmI-zrAvakAcAra" nAma se prakAzita ho cukA hai / kucha vidvAn isa zrAvakAcAra ko inhIM sUtrakartA umAsvAmI kA nahIM mAnate haiM, kintu 1. vahI pustaka, pR0 431 / . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) aisI bAta nahIM hai / vAstava meM vaha inhIM AcAryadeva kI racanA hai yaha bAta usI zrAvakAcAra ke nimna padyoM se spaSTa hai| yathAsUtre tu saptame'pyuktAH pRthagnoktAstadarthataH / avaziSTa: samAcAraH so'traiva kathito dhruvam / // 464 // arthAta-isa zrAvakAcAra meM zrAvakoM kI SaTAvazyaka kriyAoM kA varNana karate haye unake aNuvrata AdikoM kA bhI varNana kiyA hai| punaH yaha saMketa diyA hai ki maiMne "tattvArthasUtra" ke saptama adhyAya meM zrAvaka ke 12 vratoM kA aura unake atIcAroM kA vistAra se kathana kiyA hai ataH yahA~ unakA kathana nahIM kiyA hai / bAkI jo Avazyaka kriyAyeM "devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna kA varNana vahA~ nahIM kiyA hai unhIM ko yahAM para kahA gayA hai|" punarapi aMtima zloka meM kahate haiM kiiti vRttaM mayeSTaM saMzraye SaSThamake'khilam / cAnyanmayA kRte graMthe'nyasmin dRSTavyameva ca / // 476 // isa prakAra se maiMne isa zrAvakAcAra kI chaThI adhyAya meM zrAvaka ke liye iSTa cAritra kA varNana kiyA hai / anya aura jo kucha bhI zrAvakoM kA AcAra hai vaha saba mere dvArA racita anya grantha (tattvArthasUtra) se dekha lenA caahiye| ___isa prakAra ke uddharaNoM se yaha nizcita ho jAtA hai ki zrAvakAcAra bhI pUjya umAsvAmI AcArya kI hI racanA hai| yadyapi isa zrAvakAcAra meM bhASA zailI kI atIva saralatA hai phira bhI usase yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki yaha racanA unakI nahIM hai, kyoMki sUtragrantha meM sUtroM kI racanA sUtrarUpa hI rahegI aura zloka granthoM meM shlokruup| jisa prakAra se zrI kuMdakaMdadeva dvArA racita samayasAra, pravacanasAra Adi granthoM kI racanA atIva praur3ha hai "tathA aSTapAhur3a ke gAthAsUtroM kI racanA utanI praur3ha na hokara sarala hai phira bhI eka hI AcArya kuMdakuMda ina granthoM ke racayitA mAnya haiM vaise hI yahA~ bhI samajhanA cAhiye aura umAsvAmI AcArya kI pramANatA ke anurUpa hI unake isa zrAvakAcAra ko bhI pramANa mAnakara usakA bhI svAdhyAya karanA cAhie / zrI samaMtabhadra svAmI jisa prakAra gRddhapicchAcArya saMskRta ke prathama sUtrakAra haiM, usI prakAra jainavAGamaya meM svAmI samaMtabhadra prathama saMskRta kavi aura prathama stutikAra haiM / ye kavi hone ke sAtha-sAtha prakANDa dArzanika aura gaMbhIra citaka bhI haiM / stotrakAvya kA sUtrapAta AcArya samaMtabhadra se hI hotA hai / inakI stutirUpa dArzanika racanAoM para akalaMka aura vidyAnaMda jaise udabhaTa AcAryoM ne TIkA aura vivatiyA~ likhakara maulika grantha racayitA kAya kiyA hai| vItarAgI tIrthaMkara kI stutiyoM meM dArzanika mAnyatAoM kA samAveza karanA asAdhAraNa pratibhA kA dyotaka hai| purANa meM AcArya jinasena inheM kaviyoM ke vidhAtA kahate haiM aura unheM gamaka Adi cAra vizeSaNoM se viziSTa batalAte haiM / yathA TIf Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) namaH samaMtabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajrapAtena nibhinnA kumtaadyH|| kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vAgminAmApi / yazaH sAmantabhadrIya mUni cUr3AmaNIyate // maiM kavi samaMtabhadra ko namaskAra karatA hai, jo ki kaviyoM ke liye brahmA haiM aura jinake bacanarUpI vajrapAta se mithyAmatarUpI parvata cUra-cUra ho jAte haiM / kavigaNa, gamakagaNa, vAdIgaNa aura vAgmIgaNa ina sabhI ke mastaka para zrI samaMtabhadra svAmI kA yaza cUr3AmaNi ke samAna zobhita hotA hai / svatantra kavitA karane vAle "kavi" kahalAte haiM, ziSyoM ko marma taka pahu~cA dene vAle "gamaka", zAstrArtha karane vAle "vAdI" aura manohara vyAkhyAna dene vAle "vAgmI" kahalAte haiM / zrIzubhacaMdra AcArya, zrIvarddhamAnasUri, zrIjinasenAcArya aura zrIvAdIbhasiMhasUrI Adi ne apane-apane grantha jJAnArNava, varAMgacarita, alaMkAra citAmaNi aura gadyacitAmaNi Adi meM zrI samaMtabhadra svAmI kI sundara-sundara zlokoM meM stuti kI hai| ye jainadharma aura jainasiddhAMta ke marmajJa vidvAna hone ke sAtha-sAtha tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra evaM kAvya, koSa Adi viSayoM meM pUrNatayA adhikAra rakhate the| so hI inake granthoM se spaSTa jhalaka jAtA hai / inhoMne janavidyA ke kSetra meM eka nayA Aloka vikIrNa kiyA hai| zravaNabelagolA ke abhilekhoM meM to inheM jina zAsana ke praNetA aura bhadramUrti kahA gayA hai| - inakA jIvana paricaya, munipada, guru-ziSya paraMparA, samaya aura inake racita grantha ina pAMca bAtoM para yahA~ saMkSepa meM prakAza DAlA jaayegaa| jIvana paricaya inakA janma dakSiNa bhArata meM huA thaa| inheM cola rAjavaMza kA rAjakumAra anumita kiyA jAtA hai / inake pitA uragapura (uraipura) ke kSatriya rAjA the| yaha sthAna kAverI nadI ke taTa para phaNimaNDala ke antargata atyanta samRddhazAlI mAnA gayA hai / zravaNabelagolA ke doravalI jinadAsazAstrI ke bhaMDAra meM pAI jAne vAlI AptamImAMsA kI prati ke anta meM likhA hai-"iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmIsamaMtabhadramuneH kRto AptamImAMsAyAm"-isa prazastivAkya se spaSTa hai ki samaMtabhadra svAmI kA janma kSatriyavaMza meM huA thA aura unakA janmasthAna uragapure hai| ___ inakA janma nAma zAMtivarmA batAyA jAtA hai "stutividyA" aparanAma "jinastutizataka" ke 116veM padya meM kavi aura kAvya kA nAma citrabaddharUpa meM aMkita hai| isa kAvya ke chaha Are aura nava valaya vAlI citraracanA para se "zAMtivarmakRtam" aura "jinastutizatam" ye do pada nikalate haiN| saMbhava hai yaha nAma mAtA pitA ke dvArA rakhA gayA ho aura "samaMtabhadra" muni avasthA kA ho / munidIkSA aura bhasmakavyAdhi munidIkSA grahaNa karane ke pazcAt jaba ve maNuvakahallI sthAna meM vicaraNa kara rahe the ki unheM bhasmaka 1. mahApurANa, bhAga 1, / (44-43) / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 vyAdhi nAmaka bhayAnaka roga ho gayA, jisase digambara muni caryA kA nirvAha unheM azakya pratIta huA / taba unhoMne guru se samAdhimaraNa dhAraNa karane kI icchA vyakta kii| guru ne bhAvI honahAra ziSya ko Adeza dete huye kahA "Apase dharma prabhAvanA ke liye bar3I-bar3I AzAyeM haiM ataH Apa dIkSA chor3akara roga zamana kA upAya kareM, roga dUra hone para punaH munidIkSA grahaNa karake svapara kalyANa kareM / " guru kI AjJAnusAra samaMtabhadra rogopacAra hetu jinamudrA chor3akara sanyAsI bana gaye aura idhara-udhara vicaraNa karane lage / eka samaya vArANasI meM zivakoTi rAjA ke zivAlaya meM jAkara rAjA ko AzIrvAda diyA aura zivajI ko hI maiM khilA sakatA hU~ aisI ghoSaNA kii| rAjA kI anumati prApta kara samaMtabhadra zivAlaya ke kivAr3a baMda kara usa naivedya ko svayaM hI bhakSaNa kara rogako zAMta karane lage / zanaiH zanaiH unakI vyAdhi kA upazama hone lagA ataH bhoga kI sAmagrI bacane lagI taba rAjA ko saMdeha ho gayA / ataH guptarUpa se usane isa rahasya kA patA lagA liyA / taba samaMtabhadra se unhoMne zivajI ko namaskAra ke liye prerita kiyA samaMtabhadra ne ise upasarga samajhakara caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti prAraMbha kii| jaba ve candraprabha kI stuti kara rahe the ki ziva kI piMDI se bhagavAn candraprabha kI pratimA prakaTa ho gaI / samaMtabhadra ke isa mAhAtmya ko dekhakara zivakoTi rAjA apane bhAI zivAyana sahita unake ziSya bana gaye / / yaha kathAnaka "rAjAbalikathe" meM upalabdha hai / zravaNabelagolA ke eka abhilekha meM likhA hai vaMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatA- dattodAttapadasva maMtravacanavyAhRtacandraprabhaH / AcAryassa samaMtabhadragaNabhRdyeneha kAle kalau, jainaM vartma samaMtabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH // bhasmasAt karane meM catura haiM, padmAvatI nAmaka devI kI divya zakti maMtravacanoM dvArA jinhoMne candraprabha ko prakaTa kiyA hai aura jinake meM saba ora se bhadrarUpa huA hai ve gaNanAyaka AcArya zrI samaMtabhadra arthAt jo apane bhasmaka roga ko ke dvArA jinheM udAtta pada kI prApti hone se dvArA yaha kalyANakArI jainamArga isa kalikAla svAmI bAra-bAra hama sabhI ke dvArA vaMdya haiM / ArAdhanA kathAkoSa meM mUrti prakaTa hone ke anaMtara aisA prakaraNa AyA hai ki candraprabha kI mUrti prakaTa hone ke isa camatkAra ko dekhakara unakI stotra racanA pUrI hone ke bAda rAjA zivakoTi ne unase unakA paricaya puuchaa| taba samaMtabhadra ne uttara dete hue kahA - kAMcyAM nagnATakoshaM, malamalinatanurlambize pAMDupiNDa: / puNDra eNDe zAkyabhikSurdazapuranagare, miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazakaradhavalaH pANDurAMgastapasvI / rAjan ! yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jaina nirgranthavAdI // maiM kAMcI meM nagna digambara yati ke rUpa meM rahA, zarIra meM roga hone para puNDra nagarI meM bauddha bhikSu banakara maiMne nivAsa kiyA / pazcAt dazapura nagara meM miSThAnna bhojI parivrAjaka banakara rahA / anaMtara vArANasI meM Akara zaiva tapasvI banA / he rAjan ! maiM jaina nirgranthavAdI hU~ / yahA~ jisakI zakti vAda karane kI ho vaha mere sammukha Akara vAda kre| punazca - 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, abhilekha saMkhyA 54, pR0 102 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pATaliputramadhyanagare, bherI mayA tADitA / pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTa, vAdArtho vicarAmyahaM narapate ! zArdUlavikrIDitam // maiMne pahale paTanA nagara meM vAda kI bherI bajAI, punaH mAlavA sindhu-deza, Dhakka- DhAkA (baMgAla), kAJcIpura aura vaidiza-vidizA-bhelasA ke AsapAsa ke pradezoM meM bherI bajAI / aba bar3e-bar3e vIroM se yukta isa karahATaka nagara ko prApta huA huuN| isa prakAra he rAjan ! maiM vAda karane ke liye siMha ke samAna itastataH krIr3A karatA huA vicaraNa kara rahA huuN| rAjA zivakoTi samaMtabhadra ke isa AkhyAna ko sunakara bhogoM se virakta ho dIkSita ho gye| aisA varNana hai| guru-ziSya paraMparA-yadyapi samaMtabhadra kI guru-ziSya paraMparA ke viSaya meM bahuta kucha anirNIta hI hai| phira bhI inheM kinhIM prazastiyoM meM umAsvAmI ke ziSya balAkapiccha ke paTTAcArya mAnA hai| zravaNabelagolA ke eka abhilekha meM bhI AyA hai-"zrIgRddhapicchamanipasya balAkapicchaH / shissyo'jnisstt'| evaM mahAcAryaparaMparAyAM,.."samaMtabhadro'jani vAdisiMhaH / __ arthAt bhadrabAhuzrutakevalI ke ziSya caMdragupta, caMdragupta ke vaMzaja padmanaMdi aparanAma zrI kundakundAcArya, unake vaMzaja gRddhapicchAcArya, unake ziSya balAkapiccha aura unake paTTAcArya zrIsamaMtabhadra huye haiN| "zrutamuni-paTTAvaliH' meM bhI kahA hai tasmAdabhUd-yogikulapradIpo, balAkapicchaH sa tapomahaddhiH / yadaMgasaMsparzanamAtrato'pi, vAyuviSAdInamRtIcakAra // 13 // samaMtabhadro'jani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajrakaThorapAtazcUrNIcakAra prativAdizailAn // 14 // cannarAyapaTTaNa tAllukA ke abhilekha naM0 146 meM ina zrutakevali ke Rddhi mAnI hai aura vardhamAna jina ke zAsana kI sahasraguNI vRddhi karane vAlA kahA hai / samaya nirdhAraNa-AcArya samaMtabhadra ke samaya ke saMbaMdha meM vidvAnoM ne paryApta UhApoha kiyA hai / mi0 levisa rAIsa kA anumAna hai ki ye AcArya I0 kI prathama yA dvitIya zatAbdI meM huye haiN| DA0 jyotiprasAda jI Adi ne bhI san 120 meM rAjakumAra ke rUpa meM, san 138 meM muni pada meM, san 185 ke lagabhaga svargastha huye aise IsvI san kI dvitIyazatI ko hI svIkAra kiyA hai| ataeva saMkSepa se samaMtabhadra kA samaya IsvI san dvitIya zatAbdI hI pratIta hotA hai| 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, lekha saMkhyA 40, padya 8-6, pR0 25 / 2. tIrthaMkara mahAvIra aura UnakI AcArya paraMparA bhAga 4, pR0 411 / . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaMtabhadra kI racanAyeM 1. vRhatsvayaMbhU stotra, 2. stutividyA - jinazataka, 3. devAgamastotra AptamI sAMsA, 4. yuktyanuzAsana, 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 6. jIvasiddhi, 7. tattvAnuzAsana, 8. prAkRtavyAkaraNa, 6. pramANa padArtha, 10 karmaprAbhRtaTIkA, 11. gaMdhahastimahAbhASya / ( 31 ) 1. "svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale" Adi rUpa se svayaMbhUstotra, dharmadhyAna dIpaka Adi pustakoM meM prakAzita ho cukA hai| yaha saTIka bhI chapa cukA hai / 2. " stutividyA" isameM bhI caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti hai jo ki eka akSara, do akSara Adi ke zlokoM meM athavA murajabaMdha, hArabaMdha Adi citrakAvyarUpa zlokoM meM eka apUrva hI racanA hai / 3. isa devAgamastotra meM sarvajJadeva ko tarka kI kasauTI para kasakara saccA Apta siddha kiyA gayA hai / tatkAlIna nairAtmyavAda, kSaNikavAda, brahmAdvaitavAda, puruSa - prakRtivAda, Adi kI samIkSA karate huye syAdvAda siddhAnta kI pratiSThA jaisI isa grantha meM upalabdha hai vaisI saptabhaMgI kI sundara vyavasthA anyatra jainavAGmaya meM Apako nahIM milegA | yaha stotra grantha kevala tattvArthasUtra ke "mokSamArgasya maMgalAcaraNa ko AdhAra karake banA hai / isI stotra para akalaMka deva ne aSTazatI nAma kA bhASya grantha banAyA hai aura vidyAnaMda AcArya ne aSTasahasrI nAma kA jaina darzana kA sarvocca grantha nirmita kiyA hai / 4. yuktyanuzAna meM bhI paramata kA khaMDana karate huye AcAryadeva ne vIra ke tIrtha ko sarvodaya tIrthaM ghoSita kiyA hai / 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM to 150 zlokoM meM hI AcAryadeva ne zrAvakoM ke sampUrNa vratoM kA varNana kara diyA hai / isameM atithisaMvibhAga vrata ke sthAna para vaiyAvRtya kA sundara svarUpa batalAkara isI vrata meM deva pUjA ko bhI le liyA hai / Age kI 7 racanAyeM Aja upalabdha nahI haiM / isa prakAra se zrI samaMtabhadrAcArya apane samaya meM eka mahAna AcArya hue haiM / inakI gaurava gAthA gAne ke hama aura Apa jaise sAdhAraNa loga samartha nahIM ho sakate haiM / kahIM-kahIM inheM bhAvI tIrthaMkara mAnA gayA hai / liye zrIakalaMkadeva AcArya jaina darzana meM akalaMkadeva eka prakhara tArkika aura mahAna dArzanika huye haiM / bauddha darzana meM jo sthAna dharmakIrti ko prApta hai, jaina darzana meM vahI sthAna akalaMkadeva kA hai| inake dvArA racita prAyaH sabhI grantha jaina darzana aura jaina nyAya viSayaka haiM / zrI akalaMkadeva ke sambandha meM zravaNabelagolA ke abhilekhoM meM aneka sthAna para smaraNa AyA hai / abhilekha saMkhyA 47 meM likhA hai 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 1 abhilekha 47 / SaTtava kalaMka devavibudhaH sAkSAdayaM bhUtale' | Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) arthAt akalaMkadeva SaTdarzana aura tarkazAstra meM isa pRthvI para sAkSAt bRhaspati deva the| abhilekha naM0 108 meM pUjyapAda ke pazcAt akalaMkadeva kA smaraNa kiyA gayA hai-- "tataH paraM zAstravidAM munInAmagresaro'bhUdakalaMkasUriH / mithyAndhakArasthagitAkhilArthAH, prakAzitA yasya vacomayUkhaiH // " inake bAda zAstra jJAnI mahAmuniyoM ke agraNI zrI akalaMkadeva huye jinakI vacanarUpI kiraNoM ke dvArA mithyAMdhakAra se Dhake hue akhila padArtha prakAzita hae haiN| inakA jIvana paricaya, samaya, guruparamparA aura inake dvArA racita grantha ina cAra bAtoM ko saMkSepa se yahAM dikhAyA jaayegaa| jIvana paricaya-tattvArthavAtika ke prathama adhyAya ke anta meM jo prazasti hai usake AdhAra se ye "laghuhamvana pati" ke putra pratIta hote haiN| yathA-- "jIyAcciramakalaMkabrahmA laghuhavvanRpativaratanayaH / anavaratanikhilajananutavidyaH prazastajanahatyaH // " laghuhamvanRpati ke zreSTha putra zrI akalaMka brahmA cirakAla taka jayazIla hoveM, jinako hamezA sabhI jana namaskAra karate the aura jo prazastajanoM ke hRdaya ke atizaya priya haiN| ye rAjA kauna the ? kisa deza ke the ? yaha kucha patA nahIM cala pAyA hai / ho sakatA hai ye dakSiNa deza ke rAjA rahe hoN| zrI nemicandrakRta ArAdhanA kathAkoSa meM inheM maMtrIputra kahA hai / yathA mAnyakheTa ke rAjA zubhatuMga ke mantrI kA nAma puruSottama thA unakI patnI padmAvatI thiiN| inake do putra the-akalaMka aura niklNk| eka dina aSTAnhika parva meM puruSottama maMtrI ne citragupta munirAja ke samIpa ATha dina kA brahmacarya grahaNa kiyA aura usI samaya vinoda meM donoM putroM ko bhI vrata dilA diyaa| jaba donoM putra yuvA hue taba pitA ke dvArA vivAha kI carcA Ane para vivAha karane se kara inkAra diyA / yadyapi pitA ne bahuta samajhAyA ki tuma donoM ko vrata vinoda meM dilAyA thA tathA vaha ATha dina ke liye hI thA kintu ina yuvakoM ne yahI uttara diyA ki-pitAjI ! vratagrahaNa meM vinoda kaisA ? aura hamAre liye ATha dina kI maryAdA nahIM kI thii| punaH ye donoM bAla brahmacarya ke pAlana meM dRr3hapratijJa ho gaye aura dharmArAdhanA meM tathA vidyAdhyayana meM tatpara ho gye| ye bauddha zAstroM ke adhyayana hetu "mahAbodhi" sthAna meM bauddha dharmAcArya ke pAsa par3hane lge| eka dina bauddha guru par3hAte-par3hAte kucha viSaya ko nahIM samajhA sake to ve cintita ho bAhara cale gye| vaha prakaraNa saptabhaMgI kA thA, akalaMka ne samaya pAkara use dekhA, vahA~ kucha azuddha pATha samajhakara use zuddha kara diyaa| vApasa Ane para guru ko zaMkA ho gaI ki yahAM koI vidyArthI jaina dharmI avazya hai / usakI parIkSA kI jAne para ye akalaMka-nikalaMka pakar3e gaye / inheM jela meM DAla diyA gyaa| usa samaya rAtri meM dharma kI zaraNa lekara ye donoM vahAM se bhAga nikle| prAta: inakI khoja zurU huI / naMgI talavAra hAtha meM liye ghur3asavAra daur3Aye gye| 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 1, abhilekha 108 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) jaba bhAgate hue inheM AhaTa milI taba nikalaMka ne bhAI se kahA- bhAI ! Apa ekapAThI haiM--ataH Apake dvArA jaina-zAsana kI vizeSa prabhAvanA ho sakatI hai ataH Apa isa tAlAba ke kamalapatra meM chipakara apanI rakSA kiijiye| itanA kahakara ve atyadhika vega se bhAgane lage / idhara akalaMka ne koI upAya na dekha apanI rakSA kamala patra meM chipakara kii| nikalaMka ke sAtha eka dhobI bhI bhAgA, taba ye donoM mAre gye| kucha dina bAda eka ghaTanA huI vaha aisI hai-- ratnasaMcayapura ke rAjA himazItala kI rAnI madanasundarI ne phAlguna kI ASTAnhikA meM rathayAtrA mahotsava karAnA cAhA / usa samaya bauddhoM ke pradhAna AcArya 'saMghazrI' ne rAjA ke pAsa Akara kahA ki jaba koI jaina mere se zAstrArtha karake vijaya prApta kara legA tabhI yaha jaina ratha nikala sakegA anyathA nahIM / mahArAja ne yaha bAta rAnI se kaha dii| rAnI atyadhika citita ho jinamaMdira meM gaI aura vahA~ maniyoM ko namaskAra kara bolI prabho! Apa meM se koI bhI isa bauddhaguru se zAstrArtha karake use parAjita kara merA ratha nikalavAiye / mUni bole-rAnI! hama logoM meM eka bhI aisA vidvAna nahIM hai| hA~, mAnyakheTapura meM aise vidvAn mila sakate haiN| rAnI bolI / guruvara ! aba mAnyakheTapura se vidvAn Ane kA samaya kahA~ hai ? vaha ciMtita ho jinendradeva ke samakSa pahuMcI aura prArthanA karate hue bolI-bhagavan ! yadi isa samaya jaina zAsana kI rakSA nahIM hogI to merA jInA kisa kAma kA ? ataH aba maiM caturAhAra kA tyAga kara ApakI hI zaraNa letI huuN| aisA kahakara usane kAyotsarga dhAraNa kara liyaa| usake nizcala dhyAna ke prabhAva se padmAvatI devI kA Asana kaMpita huaa| usane jAkara kahA devi ! tuma cintA chor3o, uTho, kala hI akalaMkadeva AyeMge jo ki tumhAre manoratha ko pUrNa karane ke liye kalpavakSa hoNge| rAnI ne ghara Akara yatra-tatra kiMkara daur3Aye / akalaMkadeva bagIce meM azokavRkSa ke nIce Thahare haiM sunakara vahA~ pahu~cI / bhaktibhAva se unakI pUjA kI aura azru girAte hue apanI vipadA kaha sunAI / akalaMkadeva ne use AzvAsana diyA aura vahAM aaye| rAjasabhA meM zAstrArtha zurU huaa| prathama dina hI 'saMghazrI' ghabar3A gayA aura usane apane iSTadeva kI ArAdhanA karake tArAdevI ko zAstrArtha karane ke liye ghaTa meM utaaraa| chaha mahIne taka zAstrArtha calatA rahA kintu tArAdevI bhI akalaMkadeva ko parAjita nahIM kara sakI / anta meM akalaMka ko citAtura dekha cakrezvarI devI ne unheM upAya btlaayaa| prAtaH akalaMkadeva ne devI se samucita pratyuttara na milane se parade ke andara ghusakara ghar3e ko lAta mArI jisase vaha devI parAjita ho bhAga gaI aura akalaMkadeva ke sAtha-sAtha jaina zAsana kI vijaya ho gii| rAnI ke dvArA karAI jAne vAlI rathayAtrA bar3e dhUmadhAma se nikalI aura jaina dharma kI mahatI prabhAvanA hii| zrI malliSeNaprazasti meM inake viSaya meM vizeSa zloka pAye jAte haiM / yathA tArA yena vinijitA ghaTakuTIgUDhAvatArA sm| bauddhoM dhRtapIThapIDitakudRgdevAttasevAMjaliH // prAyazcittamivAMghrivArijarajasnAnaM ca yasyAcarat / doSANAM sugatassa kasya viSayo devAkalaMkaH kRtI // 20 // cUNi "yasyedamAtmano'nanyasAmAnya niravadyayA-vibhavopavarNanamAkarNyate / " rAjansAhasatuMga! saMti bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kiMtu tvatsadRzA raNe vijayinastyAgonnatA durlbhaaH| tvadvatsaMti budhA na saMti kavayo vAdIzvarA vaagnino| nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhA // 21 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) Age 23 veM zloka meM kahate haiM nAhaMkAravazIkRtena manasA na dveSiNA kevalaM nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kArUNyabuddhayA mayA / rAjJaH zrIhimazItalasya sadasi prAyo vidgdhaatmno| bauddhaughAn sakalAn vijitya sugataH pAdena visphoTitaH // arthAt mahArAja himazItala kI sabhA meM maiMne sarva bauddha vidvAnoM ko parAjita kara sugata ko paira se ThakarAyA / yaha na to maiMne abhimAna ke vaza hokara kiyA hai na kisI prakAra ke dveSa bhAva se, kintu nAstika banakara naSTa hote huye janoM para mujhe bar3I dayA AI, isaliye mujhe bAdhya hokara aisA karanA par3A hai / isa prakAra se saMkSepa meM inakA jIvana paricaya diyA gayA hai / samaya-DA0 mahendrakumAra nyAyAcArya ne inakA samaya IsvI sana kI 8vIM zatI siddha kiyA hai| paM0 kailAzacandra siddhAMta zAstrI ne IsvI san 620-680 taka nizcita kiyA hai| kintu paM0mahendra kumAra nyAAcArya ke anusAra yaha samaya I0 san 720-780 AtA hai| guruparamparA-devakIrti kI paTTAvalI meM zrIkundakundadeva ke paTTa para umAsvAmI aparanAma gRddhapiccha AcAya huye / unake paTTa para balAka piccha ArUr3ha huye inake paTTAdhIza zrI samaMtabhadra svAmI huye / unake paTTa para zrI pUjyapAda huye punaH unake paTTa para zrI akalaMkadeva huye / ___"ajaniSTAkalaMka yajjinazAsanamAditaH / akalaMko babhau yena so'kalaMko mahAmatiH // 10 // "zrutamuni-paTTAvalI" meM bhI inheM pUjyapAda svAmI ke paTTa para AcArya mAnA hai| isake saMgha bheda kI carcA kI hai| inake dvArA racita granthainake dvArA racita svatantra grantha cAra haiM aura TIkA grantha do haiN| 1. laghIyastraya (svopajJavivRti sahita) 2. nyAyavinizcaya (savRtti) 3. siddhivinizcaya (savRtti) 4. pramANa saMgraha (savRtti) TIkA grantha-- 1. tattvArthavArtika (sabhASya) 2. aSTazatI (devAgama vivRtti) 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga, 4, pR0 384 2. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga 4, pR0 412 / 3. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga 4, pR0 375-376 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastraya isa grantha meM pramANapraveza, nayapraveza aura nikSepapraveza ye tIna prakaraNa haiM / 78 kArikAyeM haiM, mudrita prati meM 77 hI haiM / zrI akalaMkadeva ne isa para saMkSipta vivRtti bhI likhI hai jise svopajJa vivRtti kahate haiM / zrI prabhAcandrAcArya ne isI grantha para "nyAyakumudacandra" nAma se vyAkhyA racI hai jo ki nyAya kA eka anUThA grantha hai | ( 35 ) nyAyavinizcaya - isa grantha meM pratyakSa anumAna aura pravacana ye tIna prastAva hai / kArikAyeM 480 haiM / isakI vistRta TIkA zrI vAdirAjasUrI ne kI hai / yaha grantha jJAnapITha kAzI dvArA prakAzita ho cukA hai / isakI TIkA zrI anaMtavIrya sUri ne kI hai| yaha bhI siddhi vinizcaya - isa grantha meM 12 prastAva haiN| jJAnapITha dvArA prakAzita ho cukA hai / pramANa saMgraha - isameM 6 prastAva haiM aura 87-5 kArikAyeM haiN| yaha grantha "akalaMka granthatraya" meM siMdhI granthamAlA se prakAzita ho cukA hai / isa grantha kI prazaMsA meM dhanaMjaya kavi ne mAnamAlA meM eka padya likhA hai pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaMjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // kalaMkadeva kA pramANa, pUjyapAda kA vyAkaraNa aura dhanaMjaya kavi kA kAvya ye apazcima- sarvotkRSTa ratnatraya - tInaratna haiM / , vAstava meM jaina nyAya ko akalaMka kI sabase bar3I dena hai pramANa saMgraha / inake dvArA kI gaI pramANa vyavasthA digambara aura zvetAMbara donoM saMpradAyoM ke AcAryoM ko mAnya rahI haiM / tatvArthavArtika-- yaha grantha zrI umAsvAmI AcArya ke tattvArthasUtra kI TIkA rUpa hai / tattvArthasUtra ke pratyeka sUtra para vArtikarUpa meM vyAkhyA likhI jAne ke kAraNa isakA "tattvArthavArtika" yaha sArthaka nAma zrI bhaTTAkalaMka - deva ne hI diyA hai / isa grantha kI vizeSatA yahI hai ki isameM tattvArthasUtra ke sUtroM para vArtika racakara una vArtikoM para bhI bhASya likhA gayA hai / ataH yaha grantha atIva prAMjala aura sarala pratIta hotA hai / aSTazatI - zrI svAmI samaMtabhadra dvArA racita AptamImAMsA kI yaha bhASyarUpa TIkA hai / isa vRtti kA pramANa 800 zloka pramANa hai ataH isakA "aSTazatI" yaha nAma sArthaka hai / jaina darzana anekAMtavAdI darzana hai / AcArya samaMtabhadra anekAMtavAda ke sabase bar3e vyavasthApaka haiN| unhoMne zrI umAsvAmI ke tattvArthasUtra ke maMgalAcaraNa "mokSamArgasya netAraM " Adi ko lekara Apta- sacce deva kI mImAMsA parIkSA karate hue 114 kArikAoM dvArA syAdvAda ko prakriyA ko darzAyA hai| usa para zrI bhaTTAkalaMkadeva ne "aSTazatI" nAma se bhASya banAyA hai / isa bhASya ko veSTita karake zrI vidyAnaMda AcArya ne 8000 zloka pramANa rUpa se " aSTasahasrI" nAma kA sArthaka TIkA grantha taiyAra kiyA, ise " kaSTasahasrI" nAma bhI diyA hai / jaina darzana kA yaha sarvopari grantha hai / maiMne pUrvAcAryoM aura apane dIkSA, zikSA Adi guruoM ke prasAda se isa " aSTasahasrI" grantha kA hindI bhASAnuvAda kiyA hai jisakA prathama khaMDa "vIra jJAnodaya graMthamAlA" se prakAzita ho cukA hai / aba yaha dUsarA khaMDa Apake hAtha meM hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) isa prakAra se zrImad bhaTTAkalaMka deva ke bAre meM maiMne saMkSipta varNana kiyA hai| vartamAna meM "nikalaMka kA balidAna" nAma se inakA nATaka khelA jAtA hai| jo ki pratyeka mAnava ke mAnasapaTala para jaina zAsana kI rakSA aura prabhAvanA kI bhAvanA ko aMkita kiye binA nahIM rahatA hai| bAlyakAla meM "akalaMka nikalaMka nATaka" dekhakara hI mere hRdaya meM eka paMkti aMkita ho gaI thI ki"prakSAlanAddhi paMkasya dUrAdasparzanaM varam" kIcar3a meM paira rakhakara dhone kI apekSA kIcar3a meM paira na rakhanA hI acchA hai / usI prakAra se gRhasthAvasthA meM phaMsa kara punaH nikalakara dIkSA lene kI apekSA gRhasthI meM na phaMsanA hI acchA hai| isa paMkti ne hI mere hRdaya meM vairAgya kA aMkura pragaTa kiyA thA jisake phalasvarUpa Aja maiM unake padacinhoM para calane kA prayAsa karate huye unake viSaya meM kucha likhane ke liye sakSama huI huuN| zrI vidyAnanda AcAryaAcArya vidyAnanda aise mahAn tArkika huye haiM ki jinhoMne pramANa aura darzana sambandhI granthoM kI racanA hai| inakI racanAoM ke avalokana se yaha avagata hotA hai ki ye dakSiNa bhArata ke karnATaka prAnta ke nivAsI the| isI pradeza ko inakI sAdhanA aura kArya bhUmi hone kA saubhAgya prApta hai / kiMvadantiyoM ke AdhAra se yaha mAnA jAtA hai ki inakA janma brAhmaNa parivAra meM huA thaa| isa mAnyatA kI siddhi inake prakhara pAMDitya aura mahatI vidvattA se bhI hotI hai| inhoMne vaizeSika, nyAya, mImAMsA, vedAMta Adi darzanoM kA adhyayana kara liyA thaa| ina Astika darzanoM ke atirikta ye diganAga, dharmakIrti aura prajJAkara Adi bauddha granthoM ke bhI talasparzI vidvAna the| ye kaba huye haiM ? inakI guruparaMparA kyA thI ? inakA jIvana vRtta kyA hai ? ityAdi bAteM anirNIta hI haiN| phira bhI vidvAnoM ne inakA samaya nizcita karane ke liye paryApta prayatna kiyA hai| zaka saMvat 1320 ke eka abhilekha meM kahe gaye nandisaMgha ke muniyoM kI nAmAvalI meM vidyAnanda kA nAma AtA hai jisase yaha anumAna hotA hai ki inhoMne nandisaMgha ke kisI AcArya se dIkSA grahaNa kI hai aura mahAna bhAcArya pada ko suzobhita kiyA hai| zrI vAdirAja ne (I0 san 1055) apane "pArzvanAtha carita' nAmaka kAvya meM inakA smaraNa karate huye likhA hai "RjusUtraM sphuradratnaM vidyAnandasya vismayaH / zRNvatamapyalaMkAraM dIptiraMgeSu raMgati // " Azcarya hai ki vidyAnanda ke tattvArtha zlokavAtika bhaura aSTasahasrI jaise dIptimAna alaMkAroM ko sunane vAloM ke bhI aMgoM meM dIpti A jAtI hai, to unheM dhAraNa karane vAloM kI to bAta hI kyA hai ? isa prakaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki inakI kIrti I0 san kI 10vIM zatAbdI meM cAroM tarapha phaila rahI thii| paM0 darabArIlAla jI koThiyA ne vidyAnanda ke jIvana aura samaya para vizeSa vicAra kiyA hai 1. janazilAlekha saMgraha, bhAga 1, lekhAMka 105 / 2. pArzvanAthacaritra, 1/18 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) "vidyAnanda gaMganareza zivamAra dvitIya (I0 san 810) aura rAcamalla satyavAkya prathama (I0 san 816) ke samakAlIna haiM aura inhoMne apanI kRtiyAM prAyaH inhIM ke rAjya samaya meM banAI haiN| vidyAnanda aura tattvArtha zlokavArtika ko zivamAra dvitIya ke aura AptaparIkSA, pramANaparIkSA tathA yuktyanuzAsanAlaMkRti ye tIna kRtiyAM rAcamalla satyavAkya prathama (I0816-830) ke rAjyakAla meM banI jAna par3atI haiN| aSTasahasrI zlokavArtika ke bAda kI aura AptaparIkSA Adi ke pUrva kI racanA hai-karIba I0 810-815 meM racI gayI pratIta hotI hai| tathA patraparIkSA, zrIpura pArzvanAthastotra aura satyazAsana parIkSA ye tIna racanAyeM I0 san 830-840 meM racI jJAta hotI haiM / isase bhI AcArya vidyAnanda kA samaya I0 san 775-840 pramANita hotA hai|" ataeva AcArya vidyAnanda kA samaya I0 san kI navama za tI hai / inake gRhastha jIvana kA tathA dIkSA guru kA koI vizeSa paricaya aura nAma upalabdha nahIM hai| inakI racanAoM ko do vargoM meM vibhakta kiyA gayA hai 1. svatantra grantha aura 2. TIkA grantha / 1. svataMtra grantha 1. Apta parIkSA (svopajJa vRtti sahita), 2. pramANa parIkSA, 3. patra parIkSA, 4. satyazAsana parIkSA, 5. zrIpura pArzvanAtha stotra, 6. vidyAnanda mahodaya / 2. TIkA grantha 1. aSTasahasrI, 2. zlokavArtika, 3. yuktyanuzAsanAlaMkAra / 1. AptaparIkSA grantha meM 124 kArikAyeM haiM aura inhIM granthakartA dvArA racita vRtti hai| isa grantha meM ahaMta ko mokSamArga kA netA siddha karate huye mokSa, AtmA, saMvara, nirjarA Adi ke svarUpa aura bhedoM kA pratipAdana kiyA hai| isameM Izvara parIkSA, kapilaparIkSA, sugataparIkSA, brahmAdvaita parIkSA karake ahaMta ke sarvajJatva kI siddhi kI hai| 2. pramANaparIkSA meM pramANa kA svarUpa, prAmANya kI utpatti evaM jJapti, pramANa kI saMkhyA, viSaya evaM usake phala para vicAra kiyA gayA hai| 3. patraparIkSA nAmaka laghukAya grantha meM vibhinna darzanoM kI apekSA "patra" ke lakSaNoM ko uddhRta kara jaina dRSTikoNa se patra kA lakSaNa diyA gayA hai tathA pratijJA aura hetu ina do avayavoM ko hI anumAna kA aMga batAyA hai| 4. satyazAsanaparIkSA kI mahattA ke sambandha meM paMDita mahendrakumArajI nyAyAcArya ne likhA hai"unakI yaha satyazAsana parIkSA aisA eka tejomaya ratna hai, jisase jaina nyAya kA AkAza damadamA utthegaa| yadyapi isameM pAye huye padArtha phuTakara rUpa se unake aSTasahasrI Adi granthoM meM khoje jA sakate haiM para itanA sundara aura vyavasthita tathA aneka naye prameyoM kA surucipUrNa saMkalana, jise svayaM vidyAnanda ne hI kiyA, anyatra milanA asaMbhava hai|" 1. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2, pR0 352 / 2. anekAMta, varSa 6, kiraNa 11 .: Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) 5. vidyAnanda mahodaya nAma kA yaha grantha AcArya vidyAnanda kI sarvaprathama racanA hai| isake pazcAta hI inhoMne tattvArtha zlokavAtika aura aSTasahasrI Adi mahatvapUrNa granyoM kI racanA kI hai| yaha grantha Aja upalabdha nahIM hai para usakA nAmollekha zlokavAtika Adi granthoM meM milatA hai| 6. zrIpura yA aMtarikSa ke pArzvanAtha kI stuti meM kula 30 padya haiN| isa stotra meM darzana aura kAvya kA gaMgA-yamunI saMgama hai| DaoN0 nemicanda jI jyotiSAcArya kahate haiM ki-"isa stotra meM sarvajJa siddhi, anekAntasiddhi, bhAvAbhAvAtmaka vastu nirUpaNa, saptabhaMgInaya, sunaya, nikSepa, jIvAdipadArtha, mokSamArga, veda kI apauruSeyatA kA nirAkaraNa, Izvara ke jagat kartRtva kA khaMDana, sarvathA kSaNikatva aura nityatva mImAMsA, kapilAbhimata paccIsa sattva samIkSA, brahmAdvaita mImAMsA, cArvAkasamIkSA Adi dArzanika viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai| bhagavAna pArzvanAtha ko rAgadveSa kA vijetA siddha karate huye unakI divyavANI kA jayaghoSa kiyA hai|" vAstava meM 30 padya mAtra kI racanA meM itane viSayoM kA samAveza karake bhI kAvyatva kA nirvAha karanA AcArya mahodaya kA apanA eka vilakSaNa hI pAMDitya hai| 7. aSTasahasrI-jaina nyAya kA yaha sarvottama grantha hai| isa grantha ke adhyayana kI mahattA batalAte hue svayaM zrI vidyAnanda bhAcArya kahate haiM "zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / vijJAyeta yayaiva, svasamaya-parasamayasadbhAvaH // hajAroM granthoM ke sunane se kyA prayojana hai ? mAtra eka aSTasahastrI hI sunanA cAhiye kyoMki isa aSTasahasrI ke dvArA hI svasiddhAnta aura para siddhAnta kA sadbhAva (svarUpa) jAnA jAtA hai| zrI samaMtabhadra svAmI ne tattvArthasUna mahAzAstra para gandhahastimahAbhASya nAmaka bhASya likhate samaya meM "mokSamArgasya netAraM" ityAdi maMgalAcaraNa ke Upara 114 kArikAoM dvArA Apta kI mImAMsA kI hai ataH usakA nAma "AptamImAMsAstotra" hai| "tathA devAgamanabhoyAna" se prArambha kiyA hai ataH prAraMbhika "devAgama" yada ko lekara isa racanA kA "devAmagastotra" yaha nAma bhI prasiddha hai| zrI akalaMkadeva ne isa stotra para 800 zloka pramANa bhASya racanA kI hai jisakA nAma "aSTazatI" prasiddha hai| ___ aSTazatI sameta isa AptamImAMsA para AcArya zrI vidyAnanda mahodaya ne 8000 zloka pramANa meM "aSTasahasrI" nAma se "mahAbhASya" banAyA hai| yaha grantha nyAya kI prAMjala-bhASA meM racA gayA durUha aura jaTila hai| svayaM granthakAra ne ise "kaSTasahasrI" kahA hai kaSTasahasrI siddhA sASTasahasrIyamatra meM puNyAt / ' jo kaSTasahasrI siddha hai aisI yaha aSTasahasrI mere manoratha ko pUrNa kare / isa grantha meM ekAdaza niyoga, vidhivAda, bhAvanAvAda aura inakA nirAkaraNa tathA tattvopaplavavAda, saMvedanAhata, citrAta, brahmAvata, sarvajJAbhAva Adi kA nirAkaraNa karake sarvajJa siddhi, mokSatattva kI aura usake upAya kI siddhi kA sundara vivecana hai / 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paraMparA bhAga 2, pR. 361 / 2. aSTasahasrI mUla, pR0 157, 3. aSTasahasrI pR0 265 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) pratyeka prakaraNa meM saptabhaMgI syAdAda kA jaisA sundara vivecana isa grantha meM hai vaisA vivecana anyatra upalabdha nahIM hai| yaha grantha daza paricchedoM meM vibhakta hai| prathama pariccheda sabase bar3A hai / AdhA grantha isI meM samApta hai aura Adhe meM nava pariccheda haiN| 8. tattvArthazlokavArtika nAma kA grantha TIkA granthoM meM eka mahattvapUrNa grantha hai yaha umAsvAmI AcArya ke tattvArthasUtra para bhASya rUpa se racA gayA hai / padyAtmaka zailI meM hai, sAtha hI padya vArtikoM para unhoMne svayaM bhASya meM vyAkhyAna likhA hai| AcArya mahodaya ne isakI racanA karake kamArila, dharmakIti jaise prasiddha tAkikoM ke dvArA jaina darzana para kiye gae AkSepoM kA uttara diyA hai| isa granya kI samatA karane vAlA jaina darzana meM to kyA anya kisI bhI darzana meM eka grantha bhI nahIM hai| jIva kA antima dhyeya mokSa hai| bandhana baddha AtmA ko mukti ke atirikta aura kyA cAhiye ? isa grantha meM mukti ke sAdhanabhUta ratnatrayamArga kA sundara aura gahana vivecana kiyA gayA hai / tRtIya adhyAya ke prathama sUtra ke bhASya meM "pRthvI ghUmatI hai" / isa siddhAMta kA khaMDana karake pRthvI ko sthira siddha kiyA hai| isa prakaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki Aja se 1000 varSa pUrva bhI kucha AmnAyI vaijJAnika vicAradhArA ke anusAra pRthvI ko ghUmatI huI mAnate the| isI prakAra se caturtha adhyAya meM jyotIrloka kA bahuta hI spaSTa aura vistRta vivecana hai| isa grantha kA hindI anuvAda paM0 mANikacanda jI nyAyAcArya ne kiyA hai / grantha prakAzita ho cukA hai| sabhI ke liye paThanIya aura mananIya hai| 6. yuktyanuzAsanAlaMkAra yaha bhI eka TIkAgraMtha hai| zrI svAmIsamaMtabhadra ne 64 kArikAoM meM "yuktyanuzAsana" nAma se yaha eka stuti racanA kI hai| isameM svAmI ne zrI bhagavAna mahAvIra ke zAsana ko "sarvodaya" zAsana siddha kiyA hai| zrI vidyAnanda AcArya ne alaMkAra svarUpa hI TIkA racakara yuktyanuzAsanAlaMkAra yaha sArthaka nAma diyA hai| svAmI samaMtabhadra ne advaitavAda, dvaitavAda, zAzvatavAda, azAzvatavAda, daivavAda, puruSArthavAda, bandhavAda, mokSavAda aura bandhakAraNa-mokSakAraNavAda Adi prameyoM kI samIkSA karake syAdvAda kI siddhi kI hai| usI kA vistAra TIkAkAra ne kiyA hai| zrI vidyAnanda AcArya ke prati apanI zraddhA vyakta karate haye DaoN0 nemicanda jyotiSAcArya kahate haiM "ataH hameM vidyAnanda kI-zrotAvyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaH / vijJAyeta yayava svasamayaparasamayasadbhAvaH / Adi garvokti svAbhAvokti pratIta hotI hai|" vAstava meM jaise inakI aSTasahasrI grantha ke praznottara kI zailI eka anUThI hai anupama hai aura sabhI ke liye paThanIya hai mananIya hai, vaise hI inake sabhI grantha nyAya aura siddhAMta ke sUkSmajJAna karAne meM sarvathA sakSama haiN| Wan --Wan 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga 2, pR0 265 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa aSTasahastrI graMtha kA anuvAda tathA prakAzana kyoM ? kaba ? evaM kaise? lekhaka-pIThAdhIza kSullaka motIsAgara motI mANaka pannA Adi pirokara athavA raMga biraMge phUloM se gUMthI gaI mAlA jisa prakAra se vakSasthala kI zobhA bar3hAtI hai usI prakAra se samaMtabhadrAcArya ne bhagavAn kI bhakti unakI parIkSArUpa meM karate hue devAgama stotra kI racanA kii| usa stotra ko hI AdhAra banAkara akalaMkadeva ne aSTazatI kA nirmANa kiyA tadanaMtara usI stotra para TIkArUpa meM vidyAnaMda svAmI ne aba se bAraha sau varSa pUrva aSTasahasrI kA sRjana kiyaa| aSTasahasrI meM devAgama stotra ko aisA gUMthA ki jisane nyAya darzana kA seharA banakara jinAgama ke mastaka ko gauravAnvita kiyaa| nyAyadarzana kI zrRMkhalA meM samaya-samaya para aneka diggaja vidvAna jainAcAryoM dvArA kar3iyAM jor3ate rahane se eka vizAla argala bana gaI jisase unmatta vAdiyoM ko bAMdhanA (parAsta karanA) sugama ho gyaa| kAlacakra niraMtara calate hae bhI isa phaulAdI sAMkala ko kATa nahIM sakA / yahI kAraNa hai ki vilAsitA ke isa dUrgama samaya meM bhI jinamata kA pracAra-prasAra niraMtara avirala gati se ho rahA hai| anuvAda kA bIjAropaNa aSTasahasrI kA anuvAda samasta dArzanika jagata ke liye eka anUThI upalabdhi hai / kisI bhI miSTAnna ko khA lenA aura use khAkara usakA Annada prApta karanA bahuta hI sugama hai kintu usake banAne meM kitanA zrama lagA yaha vahI jAna sakatA hai jisane use banAyA hai athavA AdyopAMta banate dekhA hai va banAne meM sahayoga diyA hai| kisI bhI vastu ko banAne vAlA yA kisI kAma ko karane vAlA jaba usameM tanmaya hotA hai taba vaha usakA svAbhAvika AsvAda prApta kara letA hai| pratyuta yahA~ taka dekhane meM AtA hai ki vastu ke upabhoktA se bhI adhika AnaMda nirmAtA ko prApta hotA hai| ThIka yahI sthitI graMtha nirmAtA AcAryoM kI rahI hai| parama nirgrantha gurU bhagavAn kuMda-kuMda, pUjyapAda, samaMtabhadra, akalaMkadeva, jinasena, puSpadaMta, bhUtabalI, amRtacandra, jayasena, vidyAnaMda Adi ne AtmAnaMda meM nimagna ho hokara unhIM bhAvoM ko tAr3apatroM para lipIbaddha kara diyaa| yaha usI kA pratiphala hai ki hama unakA svAdhyAya karake apanI AtmAnubhUti kA mArga khoja rahe haiM / jo AnaMda una mahAmunirAjoM ne prApta kiyA usakA zatAMza bhI hamako anupalabdha hai| anuvAda kA uddezya jisa kArya ke bAre meM socanA bhI kaThina thA aise isa aSTasahasrI grantha kA bhASAnUvAda pUjya mAtAjI ne sahaja meM karake eka Azcaryajanaka kArya kara diyaa| adhikAMza prAcIna granthoM kA sRjana ziSyoM ke adhyApana athavA praznoM ke nimitta se huA hai| isa grantha kA bhASAMtara bhI mAtAjI dvArA sAdhaoM tathA ziSyoM ko adhyayana karAne ke nimitta se hI kiyA gyaa| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikrama saM0 2025 meM zAMtivIranagara (zrImahAvIrajI) rAja0 meM sampanna paMcakalyANaka pratiSThA ke anaMtara nUtana AcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja vizAla saMgha ko lekara sva. AcArya zrI vIrasAgara jI mahArAja kI niSIdhikA ke darzanArtha jayapura khAniyA padhAre / jayapura zahara ke zrAvakoM ke atyadhika Agraha ke kAraNa zrI AdinAtha digambara jaina maMdira (bakzIjI), meMhadI bAloM kA cauka, rAmagaMja bAjAra, bar3I caupar3a meM cAturmAsa sthApanA huii| anuvAda kA zubhAraMbha - varSAyoga meM eka sthAna para lagAtAra cAra mAha taka nizcita Thaharane ke kAraNa sAdhuoM kA dhyAna adhyayana vizeSa hotA hai| variSThatA ke kAraNa mAtAjI ne AyikA saMgha saMbaMdhi aneka dainika vyavasthAoM ko samhAlane ke sAtha-sAtha adhyayana karAte hue jaba hama logoM ko aSTasahasrI kA adhyayana karAnA prArambha kiyA to maiMne mAtAjI se nivedana kiyA ki itane bar3e graMtha ko mala se par3hakara parIkSA denA hamAre liye kaThina hai| ___mAtAjI ne hamArI prArthanA ko sunakara anuvAda karanA hI prArambha kara diyA / samaya bItane ke sAtha hI anuvAda ko bhI tIvra gati prApta ho gaI / anuvAda kArya samApti se pUrva vi0 saM0 2027 kA A kA samaya A gyaa| isa cAturmAsa kA yoga ToMka (rAja.) ko prApta huaa| cAturmAsa samApti taka anuvAda kArya bhI caramasImA ko prApta ho cukA thaa| anuvAda ke samApana kA zreya ToMka jile meM sthita ToDArAyasiMha nagara ko prApta huaa| isa aSTasahasrI graMtha meM atyadhika kaThina samajhe jAne vAle bhAvanA niyoga adhikAra ko pahale to mAtAjI ne bhI anuvAda karane se yaha socakara chor3a diyA thA ki kisI vidvAna kA sahArA lekara isakA anuvAda karanA par3egA kiMtu jaba kisI bhI vidvAna ne isa kaThina kArya meM hAtha DAlane kI himmata nahIM kI to svayaM mAtAjI ne hI AtmavizvAsa ke sAtha bhagavAn ke samakSa maMdira meM baiThakara mAtra dasa dina meM hI use bhI pUrA kara diyaa| anuvAda samApana samAroha vi0 saM0 2027 ke pauSa mAha kI sUdI bArasa kA vaha ujjvala divasa thA jisa dina anuvAda kArya sampanna haa| isake tIna dina bAda hI AcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja kA 57vAM janma divasa manAyA gayA / anuvAda kArya kI nivighna samApti ke harSopalakSya meM pauSa zu015 ko vidhAna karake vizAla rathayAtrA ke sAtha aSTasahastrI kI anuvAdita hastalikhita kApiyoM ko susajjita sundara pAlakI meM virAjamAna karake jUlasa ke bAda AratI pUjanAdi ke dvArA mahatI prabhAvanA kI gii| prakAzana se pUrva kI taiyArI mAtAjI ne to anuvAda pUrNa kara AcAryoM ke manobhAvoM kA rasAsvAdana prApta kara liyA kintu nyAyadarzana ke pAThaka vidyArthI evaM svAdhyAya premI bhI aSTasahasrI ke marma ko hRdayaMgama kara sakeM isa punIta bhAvanA se ise anuvAda sahita zIghra prakAzita karane kI utkaTa abhilASA utpanna huii| kintu prakAzana hetu presa meM dene se pUrva jo sabase pahalI samasyA sAmane AI vaha thI punanirIkSaNa evaM saMzodhana karake presa kApI taiyAra karane kii| isa kArya ke liye bar3I AzAe~ thI parama tapasvI pUjya AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja se / kintu unakA asamaya meM hI svargavAsa ho gayA / taba AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ko anuvAdita kApiyA~ par3hane ke lie dI gii| unheM vRddhAvasthA sathA zArIrika kamajorI ke kAraNa svayaM par3ane kI to zakti nahIM thI ataH kucha pRSTha par3hakara sunAye gye| jisa para Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) unhoMne atIva saMtoSa vyakta karate hue kaI bAra ye zabda kahe ki-"anuvAda bahuta hI sarala, spaSTa evaM prabhAvaka huA hai / sAtha hI yaha bhI kahA ki mAtAjI svayaM hI eka bAra sUkSmatA se dRSTi DAlakara parimArjita kara leM / ataH mAtAjI ne anya kAryoM ko gauNa karake apanA amUlya samaya evaM sampUrNa zakti isI meM lagAkara kRti ko pUrNa rUpa se vizuddha banA diyaa| hastalikhita prati kI prApti anuvAda ke samaya to kevala chapI huI prati hI sAmane thI jo ki nirNayasAgara presa bambaI kI chapI thii| vi0 saM0 2026 ke ajamera cAturmAsa ke pazcAt jaba mAtAjI byAvara padhArI taba paM0 hIrAlAla jI siddhAMta zAstrI ne aSTasahasrI ke anuvAda ko dekhane kI abhilASA vyakta kii| kucha pRSThoM kA avalokana karake parama saMtoSa vyakta karate hue isa mahAna kArya kI bhUri-2 prazaMsA kii| bAda meM paM0 hIrAlAla jI ke saujanya se ailaka pannAlAla digambara jaina sarasvatI bhavana byAvara ke vizAla graMtha bhaMDAra se jisameM ki ve sevArata the 400 varSa prAcIna eka hastalikhita aSTasahasrI kI prati prApta hii| usameM chapI haI prati se kucha adhika TippaNiyA~ evaM pAThAMtara de rakhe the jinase artha kA vizeSa spaSTIkaraNa hotA hai yadi yaha prati anuvAda se pUrva sAmane hotI to anuvAda meM jitanA zrama lagA usameM sahAyatA miltii| usa hastalikhita prati kI vizeSa TippaNiyoM evaM pAThAMtaroM ko mAtAjI ne isa grantha meM jor3a liyA hai| prakAzana kA nizcaya jaba prakAzana kI taiyArI ho cuki to presa kI samasyA sAmane aaii| byAvara meM to aisI koI presa upalabdha nahIM huI jisameM saMskRta kA kArya ho sake / taba paM0 abhayakumAra jI ajamera (tatkAlIna prabaMdhaka-jaina gajaTa sAptAhika) ke sahayoga se kezava ArTa priMTarsa, hAthI bhATA ajamera ke yahA~ chapavAnA prArambha huA / saMskRta prUpha rIDiMga evaM peja kaTiMga ke lie kaI logoM se bAta kI kintu koI ucita vyakti na mila pAne se aMtatogatvA prUpha rIDiMga kA kArya hameM hI karanA pdd'aa| peja kaTiMga va phAyanala prapha rIDiMga kA kArya bhAra mAtAjI para hI chor3A gayA kyoMki aura koI karane meM sakSama bhI nahIM thaa| prakAzana vyavasthA ajamera se dillI bar3I kaThinAI se yaha vyavasthA bana pAI thI ki saMgha kA bihAra dillI ke lie ho gayA / punaH yaha samasyA upasthita ho gaI ki itanI dUra rahakara yaha kAma calAnA azakya hai ataH dillI meM saMskRta kA kAma karane vAlI anubhavI presa kI khoja kI gii| samrATa presa pahAr3I dhIraja isake liye sakSama rhii| ajamera se chape hue pharme va avazeSa kAgaja Ane taka chaha mAha bIta gae evaM presa nirNaya ke bAda bhI TAipa Adi kI vyavasthA meM tIna mAha aura nikala gaye / punaH vi0 saM0 2026 meM bhAdrapada mAha ke zubha dina se chapAI kA kArya maMda gati se calane lgaa| pUjya mAtAjI kA anuvAda sauSThava meM apAra zrama pUjya mAtAjI ne anuvAda karane meM jitanA zrama kiyA hai usake viSaya meM kalama se likhanA kaThina hai| mUla evaM hindI prakaraNoM ke zIrSaka banAnA, pratyeka pRSTha ke Upara viSaya ke anusAra zIrSaka denA, mUla paMktiyoM ke artha ke sAtha TippaNiyoM ke artha ko kholanA, artha ke anaMtara sthAna-sthAna para bhAvArtha evaM vizeSArtha ke dvArA ati spaSTa rUpa meM prakaraNa ke rahasya ko prasphuTa karanA sAmAnya zrama nahIM thaa| ina sabake atirikta samasta prativAdiyoM kI vicAradhArA ko mastiSka meM rakhakara sAra rUpa meM viSaya : Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAjana karate hae 54 sArIza banAe, jinakI sahAyatA se prArambha meM thor3A par3hakara bhI bahuta kucha samajhA jA sakatA hai| maiMne tathA saMghastha anya chAtra-chAtrAoM ne inhIM sArAMzoM ke AdhAra se zAstrI evaM nyAyatIrtha kI parIkSAe~ diiN| bahuta sI bAtoM ko eka sUtra meM gabhita karake kahanA athavA eka sUtra para eka graMtha taiyAra kara denA ye donoM kArya apane-apane sthAna para vizeSa mahatva rakhate haiN| eka aura hastalikhita prati kI upalabdhi jaba prathama bhAga ke 300 pRSTha chapa gaye taba di0 jaina nayA mandira dharmapurA, dillI ke prAcIna zAstra bhaMDAra se aSTasahasrI kI eka aura hastalikhita prati zrI pannAlAla jaina agravAla (kitAba vAloM) ke saujanya se prApta huI / usameM vistAra pUrvaka TippaNiyAM dI gaI haiN| isa prati se bhI adhikAMza TippaNiyA~ evaM pAThAMtara liye gaye haiM unako alaga se dikhAne ke liye dillI prati =di0 pra0 aisA saMketa unake Age kiyA hai| pUjya mAtAjI kI apAra kSamatA evaM kArya kuzalatA nItikAroM ne kArya karane vAle tIna prakAra ke batalAye haiM / eka to ve hote haiM jo kaThinatA Adi kAraNoM se kArya ko karate hI nahIM haiN| dUsare ve hote haiM jo ki vighna bAdhAe~ Ane para prArambha kiye hue kArya ko madhya meM hI adhUrA chor3a dete haiM / tIsare ve hote haiM jo vighna bAdhAoM kI paravAha na karake aneka kaSToM ko sahana karate hue kArya ko pUrNa karake hI chor3ate haiM athavA pUrNa karane meM saMlagna rahate haiM / pU0 mAtAjI tIsare prakAra ke vyaktiyoM meM se eka haiM jinhoMne apane jIvana meM kabhI bhI yaha nahIM socA ki yaha kAma nahIM ho sakatA hai / sadaiva soce hue kArya AtmIka bala se pUrNa kiye / ApakA manobala apAra hai| utsAha hInatA ko Apake jIvana meM prazraya nahIM milaa| karmaThatA hI Apake jIvana kA dhyeya rahA / isI ke phalasvarUpa yaha aSTasahasrI grantha anuvAdita hokara pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca sakA hai| prastuta grantha kI vizeSatA isa aSTasahalI kI mahAnatA ke viSaya meM sva0 paM0 zrI jugalakizora mukhatyAra dvArA likhita devAgama aparanAma bhAptamImAMsA nAmaka pustaka kI prastAvanA meM unhoMne likhA hai--"eka bAra khurjA ke seTha paM0 mevArAma jI ne batalAyA ki jarmanI ke eka vidvAn ne unase kahA ki-"jisane aSTasahasrI nahIM par3hI vaha jainI nahIM aura jo aSTasahasrI par3hakara jainI nahIM banA usane aSTasahasrI ko par3hA nhiiN| samajhA hI nhiiN|" yaha kitanA mahatvapUrNa vAkya hai / eka anubhavI vidvAn ke mukha se nikalA huA yaha vAkya isa aSTasahasrI grantha ke gaurava ko kitanA adhika sthApita karatA hai / sacamuca aSTasahastrI aisI hI eka apUrvakRti hai / kheda hai ki Aja taka aisI mahatvapUrNa kRti kA koI hindI anuvAda gaurava ke anurUpa hokara prakAzita nahIM ho skaa|" kAza ! yadi Aja paM0 jugalakizora jI mukhatyAra hote to unheM isa anuvAdita anya ko dekhakara kitanI prasannatA hotii| isa mahAn grantha kI mahattA ko svayaM AcArya vidyAnanda svAmI ne dvitIya adhyAya ke maMgalAcaraNa meM isa rUpa meM likhA hai zrotavyASTasahasrIzrutaiH kimanyeH sahasra saMkhyAnaiH / vijJAyeta yayeva svasamayaparasamaya sadbhAvaH // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) aSTasahasrI ko hI sunanA cAhiye, hajAroM granthoM ko sunane/par3hane se kyA prayojana/lAbha hai| jabaki eka aSTasahasrI se hI svasamaya arthAt AtmA-jaina siddhAMta aura usake talasparzI rahasyoM kA bodha ho jAtA hai tathA para samaya arthAta anAtmAanya matAvalambiyoM ke siddhAMta aura bhrAMta dhAraNAoM kA evaM kapolakalpanAoM kA sarvathA nirAkaraNa ho jAtA hai| prastuta grantha ke mahatva para svayaM mAtAjI kA abhimata "kucha mahAnubhAvoM kI yaha dhAraNA hai ki nyAyazAstroM meM AtmA kA varNana nahIM hai kintu yaha unakI mAtra bhrAMti hai| pramANa-sacce jJAna kA evaM Apta-karmamala rahita AtmA kA isameM vizada varNana hai / AtmA yA anya dravyoM ko samajhane ke liye syAdvAda hI mahAna AdhAra hai jabaki yaha grantha syAdvAda kathanamaya hai|" mAtAjI kA kahanA hai ki "saptabhaMgImaya syAdvAda prakriyA kA sthala-sthala para jitanA adhika vivecana aSTasahasrI meM hai utanA vartamAna meM upalabdha jaina siddhAMta granthoM meM kinhIM meM bhI nahIM hai| yaha grantha syAdvAda prakriyA ko samajhane meM sarvopari hai|" yuga kI anupama dena grantha racanA kAla ke itihAsa ko dekhane se jJAta hotA hai ki bhagavAna mahAvIra se lekara aba taka jitane bhI grantha likhe gaye ve saba puruSa varga dvArA likhe gaye yA muniyoM-AcAryoM ne likhe athavA vidvAn paMDitoM ne likhe / pUrva se pazcima taka athavA uttara se dakSiNa taka ke kisI bhI zAstra bhaMDAra meM kisI zrAvikA athavA AryikA dvArA likhita eka bhI graMtha upalabdha nahIM hotaa| grantha lekhana kA yaha kArya jo ki mahilAoM ke dvArA nahIM ho pAyA thA usakA zubhAraMbha pUjya jJAnamatI mAtAjI ne kiyaa| pUjya mAtAjI ke pazcAt anya aura bhI AryikA mAtAoM ne grantha lekhana karake sAhityadhArA ko pravAhita kiyA hai / isa yuga kI yaha eka bar3I bhArI aitihAsika dena hai ki nyAya darzana jaise kliSTa evaM zuSka viSayaka grantha kA anuvAda kaThinatama saMyama ko dhAraNa karane vAlI gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI dvArA kiyA jAkara itanI sundaratA evaM vizeSatA ke sAtha prakAzita huA hai| aneka vidvAnoM ko yaha sunakara vizvAsa nahIM hotA thA ki kinhIM AryikA jI ne aSTasahasro kA anuvAda kiyA hai| kintu aSTasahasrI prathama bhAga jaba sabake hAthoM meM pahu~cA to saba Azcaryacakita raha gaye / sva.paM. kailAzacanda jI siddhAMta zAstrI jaise sAdhuoM ke Alocaka vidvAna ne bhI yaha kahA ki-"sau vidvAna milakara jisa kAma ko nahIM kara pAte use akelI jJAnamatI mAtAjI ne kara diyaa| anya vidvAnoM ke abhimata-- aSTasahasrI prathama bhAga ke chape hue kucha pRSThoM kA avalokana karake paM0 parameSThIdAsa jI lalitapura, DaoN0 lAlabahAdura jI zAstrI, paM0 gulAbacaMda jI jainadarzanAcArya-prAcArya saMskRta mahAvidyAlaya jayapura, paM0 bAbUlAla jI jamAdAra bar3ota, paM0 mUlacaMdajI zAstrI zrI mahAvIra jI, DaoN0 e0ena0 upAdhyAya, paM0 phUlacaMda jI siddhAMta zAstrI, paM. motIlAla jI koThArI phalaTana Adi aneka mUrdhanya vidvAnoM ne bar3I prasannatA evaM gaurava vyakta kiyA ki abhI bhI aSTasahasrI jaise nyAya ke mahAn granthoM kA adhyayana karane vAle hI nahIM apitu usake anuvAda jaise duruha kArya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) ko karane vAlI pUjya zrI jJAnamatI mAtAjI jaisI paramaviduSI AryikA vidyamAna haiM jinake ki hameM sAkSAt darzana ho rahe haiM / paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne to mAtAjI ke sAhitya kA avalokana karate hue atyanta gadgada hokara kahA ki "jJAnamatI mAtAjI to sarasvatI kI avatAra haiN|" paM0 darabArIlAla jI koThiyA jo ki nyAyadarzana ke utkRSTa vidvAn haiM hastinApura Aye to mAtAjI ne vAtsalya bhAva se unheM kahA ki Apa to sarasvatI putra haiM to unhoMne kahA - " mAtAjI ! Apa to sAkSAt hI sarasvatI haiM aisA kahate hue unhoMne anekazaH mAtAjI kI prazaMsA kI / paM0 kailAzacaMda jI siddhAnta zAstrI ne aSTasahasrI kA prakAzana bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita karane ke liye atyadhika Agraha kiyA thA kintu digambara jaina triloka zodha saMsthAna ke antargata sthApita vIra jJAnodaya granthamAlA kA yaha prathama bhAga pahalA puSpa thA isaliye jJAnapITha se prakAzana karAne kI bhAvanA nahIM bnii| aSTasahakhI ke prathama bhAga ke prakAzana ke bAda se eka-eka karake 67 puSpoM kA prakAzana ho gayA hai| isa bIca meM parama pUjya sanmArga divAkara, tIrthoddhAraka cUDAmaNI, AcArya ratna zrI vimalasAgara jI mahArAja ke pAsa jaba - jaba unake darzanArtha hama logoM meM se koI bhI gaye sabase pahale unhoMne yahI pUchA ki aSTasahasrI kA Age kA prakAzana huA ki nhiiN| jaba hama loga niruttara ho jAte to mahArAja jora dekara kahate ki sabase pahale aSTasahasrI kA pUrA prakAzana kraao| eka do bAra ravIndra kumAra ne kahA ki bar3I lAgata lagegI / isa para AcArya zrI ne ha~sate karo / mahArAja jI ! zeSa prakAzana tIna bhAgoM meM chapegA usameM bahuta huye kahA saba kAma ho jAvegA, prArambha to karo, ciMtA mata - abhI san 1987 meM merI dIkSA ke nimitta se jaba sarvasaMdha sahita AcArya zrI hastinApura padhAre the taba punaH kahA ki " aba chapane bheja do" charane dene kA nirNaya kara lene ke bAda bhI presa kA nirNaya karane meM pUrA sAla bIta gayA / dUsare bhAga kA prakAzana isa dUsare bhAga ke prakAzana meM Ane vAle antarAya kI kahAnI bhI lambI hai| pahale bhAga ke chapate hI samrATa presa pahAr3I dhIraja dillI meM san 1974 meM dUsare bhAga ke liye thor3A kAgaja kharIda kara bheja bhI diyA gayA thA kintu saMgha kA hastinApura Agamana ho jAne se prakAzana kArya meM vyavadhAna A gyaa| usake bAda kaI presoM meM prayAsa kiyA gayA kintu prakAzana kI kaThinatA ke kAraNa koI taiyAra nahIM ho pAtA thA, bIca-bIca meM arthAbhAva ke kAraNa bhI pravAsa dhIne hote rhe| aMtatogatvA AcArya zrI evaM pUjya mAtAjI ke AzIrvAda se isa dUsare bhAga kA prakAzana ho hI gayA / pUjya mAtAjI ne anuvAda se lekara prakAzana taka jo zrama isameM kiyA hai usako zabdoM meM abhivyakta karanA saMbhava nahIM hai| samayasAra brantha kI TIkA likhate hue tathA zArIrika asvasthatA hote hue bhI aMtima prUpha saMzodhana mAtAjI ne kiyA jo ki kaSTa sAdhya kArya thA kintu lAcArI yaha thI ki mAtAjI ke atirikta isa kArya ko karane meM koI sakSama bhI nahIM thaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa saMkalana aSTasahasrI prathama bhAga meM mudrita prati ke TippaNa to sabhI rakhe hI gaye haiM sAtha hI byAvara se prApta hastalikhita prati se evaM dillI se prApta hastalikhita prati se liye gaye pramukha TippaNa bhI diye gaye haiM / byAvara prati se bra0 ravIndrakumAra, bra0 mAlatI evaM bra0 mAdhurI Adi se mAtAjI ne TippaNa nikalavAe the| bAda meM unameM se pramukha TippaNa svayaM mAtAjI ne chAMTakara nikAlane meM atyadhika parizrama kiyA thaa| bAda meM donoM hastalikhita pratiyoM se TippaNa pro0 DaoN0 zreyAMsakUmAra jaina bar3auta dvArA nikalavAe gaye / ___ isa dvitIya bhAga meM mudrita mUlaprati ke sAre TippaNa va hastalikhita donoM pratiyoM se liye gaye TippaNa mizrita karake chapavAe gaye haiN| 125 pRSTha taka to sabhI TippaNa chape haiN| TippaNa kI bahulatA dekhakara Age ke lie yaha nirNaya kiyA gayA ki mudrita prati jo ki nirNayasAgara presa baMbaI se chapI thI usake TippaNa chor3akara donoM hastalikhita pratiyoM se liye gaye TippaNa hI chapAye jAveM ataH pRSTha 126 se Age mAtra hastalikhita pratiyoM ke hI TippaNa chapAye gaye haiN| zubha saMyoga __ saMyoga kI bAta hai ki aThAraha varSa pUrva pauSa zuklA 12 vi0 saM0 2027 meM mAtAjI ne anuvAda pUrA kiyA thaa| puna: pauSa zuklA 12 ko yaha dUsarA bhAga chapakara hAthoM meM AyA hai| isa grantha kA pahalA bhAga jo ki pa ke rUpa meM puSpita haA thA vaha akelA nahIM rahA usane mAtAjI kI/granthamAlA kI bagIcI meM zatAdhika prakAra ke puSpa khilA diye jo ki dasa lAkha kI saMkhyA ko prApta ho cuke haiN| saMsthAna kI graMthamAlA kI bagiyA ke una vibhinna raMga evaM khuzabU ke phUloM kI mahaka se sampUrNa deza bhaktidhArA meM madamasta/AplAvita ho rahA hai| jaina samAja ke ghara-ghara meM ve puSpa AtmA ke guladaste ko suzobhita kara rahe hai| aba yahI AzA hai ki tIsare tathA cauthe bhAga ke prakAzana meM pUrva kI taraha vilamba nahIM hogA / apitu zIghra hI prakAzita hoNge| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kRta hindI TIkA kA eka pRSTha namUnArtha mApI naM.6. a. pR. 275 271 / jaina - aisA nahIM karanA , anumAnAdi se bhI mAnI gaI vasta meM (padArtha kA aisA hI svabhAva hai ' aisA uttara detA bi068 nahIM hai kyoki pratyakSa le samAta anumAnAdi ko 4 hamale pramANabhUta mAla hai / saptaliye pramANa sira paramAgama se bhavya evaM amavyarUpa prakRta meM bhAye ye jIva re nanAva pratIta kA anusANa mAte haye tarka hai viSaya nahIM hai ki jisase unameM prazna uThAyA jA sake arthAta svabhAva meM prazna nahIM uThAyA jA sakatA hai| anyathA tarka ke viSaya bhUta padArthoM meM 4 Agama se viSayarUpa se prazna uThAne kA prasaMga A. jAyegA aura usI prakAra se pratyakSa ke viSaya - bhUta padArthoM meM bhI prazna uThate hI raheMge ardhAta maha ANi uSNa kyA hai ? to yaha jala ThaMDhA kyoM 5 1.. ityAdi / punaH usta prathA se to pratyakSa aura Agama svataMtra divA nahIM ho sakeMga tarka ke samAna | Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI graMtha bhaMDAra se hastalikhita prAcIna aSTasahastrI ke eka pRSTha kA namUnA (jisase isa graMtha meM TippaNa va pAThAMtara saMgrahIta kiye gaye haiM) pasaravAdaparyAyApekSayA - 16vyarUpatayA- 9mAtmazadIyamunamatrasaMvayatenavizeSAtmanaekAtma navaniyojanakattacyA citrAnavAdI-saugataH: pratiniyatAnakamava: cAnaMdamba nAvAta jaya- aparividhi sampampa - 108 - - - - yAda65 visati zavira dharma veSpanninna | ytevitrjnyaatvkdidsNkiirmvishssikaatmnHsuvaadishcttyspr|| varmasaMsthAnAdyAtmanaHskaMdhaspacaperaNatispAnmatasukhAdivitanyamameM vAhavizeSAtmakamevanaztarekAtmakaMmukha cetatyAMdAlAdanAkA gameyabodhatAkAramAvijJAtasmAtpavAsidhArmAdhyAsasyAnyava sAdhanacAMdapachAvizvaspekavapasaMgAdititadasaMchitrajJAnasyANakArI lakavAtAvapasaMmatapatAkArasAMvadanaspatIlAAkArasAMvadatAdatya bAntazirudhdhAnAdhyAsAtyadipunasvAkyavizvavatatvAtpItAdyAkA rasaMvedanAmakAtmakamurakriyate tadAsuravAdicatanpanakAparAdhaka tastasyAppAkavizvanatvAdekAtmakatvApapapItAdyAkAraNAmira vasukhAdyAkArANAMvitanyAMtaranesazavivevanavaspasajhAvAtahI palAnAmpasuravaH svIkArAgAmajapanna matAnapratiprApapiTaya kramazaktvAt / sogataH, suravacaitanyAdijJAnaspa prapatvamiva ||asinnruuptvaat suravAdidaitanpassa: - - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta vAcaspati, nyAyaprabhAkara gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI janma Tikaitanagara (bArAbaMkI u. pra. ) san 1834 vi. saM 1861 asoja zu. 15 (zarada pU0 ) kSullikA dIkSA A0 zrI dezabhUSaNa jI se zrI mahAvIrajI meM vi.saM. 2006 caitra kR. 1 AryikA dIkSA A0 zrI vIrasAgara jI se mAdhorAjapurA (rAja0 ) meM saM. 2013 vaizAkha kR. 2 ww Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkartI pUjya gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kA saMkSipta paricaya lekhikA-bra0ku0 mAdhurI zAstrI avadha prAnta ke Tikaitanagara grAma meM san 1934 zarada pUrNimA kI rAtri meM dharatI para eka cAMda avatIrNa huaa| zreSThI dhanakumAra jI ke suputra zrI choTelAla jI kI bagiyA khila uThI aura zrImatI mohinI devI kA prathama mAtRtva dhanya ho gyaa| kanyA ke rUpa meM mAnoM koI devI hI varadAna banakara AI thii| kanyA kA nAma rakhA gyaa-"mainaa"| vaise kanyA kA janma sAdhAraNatayA ghara meM kucha samaya ke lie kSobha utpanna kara detA kintu vizva meM anAdikAla se puruSoM ke samAna nAriyoM ne bhI mahAna kArya kara dharA ko gauravAnvita kiyA hai| balki yoM bhI kaha sakate haiM ki satiyoM ke satItva ke bala para hI dharma kI paramparA akSaNNa banI huI hai| saMskAroM kA prabhAva jIvana meM bahuta mahatva rakhatA hai| 11 varSa kI umra meM kumArI mainA ke jIvana para amiTa chApa par3I-akalaMka nikalaMka nATaka ke eka dRzya kii| vivAha kI carcA ke samaya jo bAta akalaMka ne apane mAtA-pitA se kahI thI ki "kIcar3a meM paira rakhakara dhone kI apekSA nahIM rakhanA hI zreyaskara hai|" tadanusAra mainA ne bhI usI kSaNa AjIvana brahmacarya vrata rakhane kA mana meM saMkalpa kara liyA thaa| san 1952 kI zarada pUrNimA ke dina bArAbaMkI meM mainA ne AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja se saptama pratimA rUpa Ajanma brahmacaryavrata dhAraNa kara liyaa| bahutoM ne rokA, samajhAyA, saMgharSa kiyA lekina svAtantrya priya ku0 mainA ko rokane meM saphalatA nahIM milii| vi0 saM0 2006 caitra kR0 1 ke dina AcArya zrI se hI zrI mahAvIra jI atizaya kSetra para kSullikA dIkSA prApta kI / ApakI dRr3hatA dekhakara guru ne nAma rkhaa-"viirmtii"| jisa samaya cAritra cakravartI AcArya zrI mAMtisAgara jI mahArAja kI kuMthalagiri meM sallekhanA ho rahI thI usa samaya Apa bhI kSullikA vizAlamatI mAtAjI ke sAtha kuMthalagiri AI aura AcArya zrI kI vidhivat sallekhanA kA dRzya sAkSAt dRSTi se dekhaa| AcArya zrI ne apane prathama ziSya muni zrI vIrasAgara jI ko AcArya paTTa pradAna kiyA thaa| zrI zAMtisAgara jI mahArAja kI AjJAnusAra "kSa0 vIramatI" ne AcArya zrI vIrasAgara jI ke saMgha meM praveza kara vi0 saM0 2013 baizAkha kRSNA dUja ko mAdhorAjapurA (rAja.) meM AryikA dIkSA grahaNa kara lii| AcArya zrI vIrasAgara mahArAja ne dIkSoparAMta vIramatI kA nAma parivartana kara nAmakaraNa kara diyAAyikA bhI jJAnamatI maataajii| AryikA jJAnamatI jI ne apanI choTI sI avasthA meM hI guru ke AzIrvAda se mahAn jJAnArjana kara liyA / AcArya zrI inheM hamezA yahI saMbodhana diyA karate the-mAtAjI ! maiMne jo ApakA nAma rakhA hai usakA dhyAna rkhnaa| 2 varSa pazcAta gurudeva bhI jayapura khAniyA meM samAdhistha ho gae / AcArya zrI kI samAdhi ke pazcAt lagabhaga 6 varSa taka Apane bA0 zivasAgara mahArAja ke saMgha meM hI rahakara dhyAnAdhyayana kiyA / anaMtara Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) A0 zrI kI AjJAnusAra apane AryikA saMgha sahita sammedazikhara, kalakattA tathA saMpUrNa dakSiNa bhArata kI yAtrA hetu bhalaga vihAra kiyaa| dIpaka jisa prakAra svayaM jalakara bhI dUsaroM ko prakAza pradAna karatA hai, caMdana biSadharoM ke dvArA Dase jAne para bhI sugandhi hI bikharAtA hai| usI prakAra pU0 jJAnamatI mAtAjI ne sadaiva paropakAra meM hI apane jIvana kI sArthakatA mAnI hai| - jahA~ Apane kumArI kanyAoM, saubhAgyavatI mahilAoM evaM vidhavA mahilAoM ko gRhastha kIcar3a se nikAla kara mokSamArga meM lagAyA hai vahIM kaI navayuvaka evaM praur3ha puruSoM ko bhI zikSA dekara tyAga ke carama zikhara para pahu~cAyA hai / cAritracakravartI AcArya zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke caturtha paTTa para virAjamAna AcArya zrI ajitasAgara mahArAja vartamAna meM isake jIte-jAgate udAharaNa haiN| bAla bra0 zrI rAjamala jI ko san 1958-59 meM rAjavAtika, gommaTasAra karmakAMDa, paMcAdhyAyI Adi graMthoM kA adhyayana karAyA aura dIkSA kI preraNA detI rhiiN| usI ke phalasvarUpa apane athaka prayAsoM ke bala para Akhira eka dina muni dIkSA ke liye jJAnamatI mAtAjI ne taiyAra hI kara diyA aura san 1961 meM sIkara (rAja.) meM AcArya zrI zivasAgara mahArAja ne unheM dIkSA dekara muni ajitasAgara banA diyA / dekhie ! tyAga kI vizeSatA aura mAtR hRdaya kI udAratA, AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI ne tatkSaNa hI unheM namostu karanA prArambha kara diyaa| kyoMki jainadharma meM jinaliMga-muniveSa sarvAdhika pUjya mAnA gayA hai| paramapUjya AcAryakalpa zrI zrutasAgara jI mahArAja hamezA kahA karate the "pArasa maNi to lohe ko sonA banAtA hai, pArasa rUpa nahIM banAtA kintu jJAnamatI mAtAjI vaha pArasa haiM jo lohe ko sonA hI nahIM kintu pArasa banA detI haiN| pratyuta "nijasama kI bAta to jAne do nija se mahAna kara detI haiN|" vAstava meM maiMne bhI yaha anubhava kiyA ki pU0 mAtAjI apane ziSyoM kI tathA dUsaroM kI unnati dekha sunakara atyadhika prasanna hotI haiN| jisa samaya udayapura (rAja.) meM jUna 1987 meM muni zrI ajitasAgara mahArAja ko AcAryapaTTa pradAna kiyA gayA usa samaya jJAnamatI mAtAjI hastinApura meM baiThakara bhI kitanI prasanna hokara unake dIrgha jIvana evaM ujjvala paramparA kI akhaMDatA hetu maMgala kAmanA kara rahI thiiN| isI prakAra se ApakI ziSyAoM meM se AryikA zrI jinamatI mAtAjI, AdimatI mAtAjI ne Apake mukhAravinda se hI dharmAdhyayana karake prameyakamalamArtaNDa evaM gommaTasAra karmakANDa jaise granthoM kA hindI anuvAda karake eka Adarza upasthita kiyA hai| kaI AryikAe~ evaM brahmacAriNI ziSyAe~ apanI-apanI yogyatAnusAra yatra tatra dharma pracAra meM saMlagna haiN| sAhityika kSetra dRr3ha saMkalpI AtmA kA pratyeka kArya avazyameva saphala hotA hai| jisa prakAra jJAnamatI mAtAjI ne ziSya nirmANa meM acchI saphalatA prApta kI hai usI prakAra sAhitya nirmANa ke kSetra meM isa yuga meM eka nayA kIrtimAna sthApita kiyA hai| . - vartamAna zatAbdI meM jaina samAja kI kisI mahilA ne bhI sAhityasa jana kA kArya nahIM kiyA thaa| kintu jJAnamatI mAtAjI ne jabase apanI lekhanI prArambha kI, taba se lekara Aja taka unhoMne lagabhaga 150 granthoM kI racanA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) kI evaM saikar3oM saMskRta stutiyA~ Adi banAI / jahA~ aSTasahasrI jaise kliSTatama grantha kA hindI meM anuvAda kiyA, adhyAtmagrantha niyamasAra para syAdvAdacaMdrikA nAmaka saMskRta TIkA likhI hai vahIM bAlopayogI bAlavikAsa ke 4 bhAga tathA upanyAsa zailI meM anekoM kathAnaka bhI likhe haiM / jinameM se lagabhaga 100 granthoM kA lAkhoM kI saMkhyA meM prakAzana bhI ho cukA hai / nivRtti mArga meM rahate hue bhaktimArga bhI Apase achUtA nahIM rahA / usI kA pratiphala Aja hama dekha rahe haiM ki sAre hindustAna meM indradhvaja aura kalpadruma vidhAnoM kI dhUma macI huI hai / isI prakAra se sarvatobhadra mahAvidhAna, tI loka vidhAna, trailokya vidhAna, tIsacaubIsI tathA paMcamerU Adi vidhAna pU0 mAtAjI kI kalama se likhe gae haiM / unakA bhI hastinApura se zubhAraMbha ho cukA hai / bhakti meM Adara nahIM rakhane vAle kitane hI vyakti ina vidhAnoM ko sunakara bhaktika bana jAte haiM tathA bhaktirasa meM DUba kara pratyeka prANI kucha kSaNoM ke lie to nija AtmA meM nimagna ho hI jAte haiM / dharma kA gUr3ha se gUr3ha rahasya ina vidhAnoM kI jayamAlAoM meM bharA huA hai / Atmarasika mumukSu ke lie kisI bhI vidhAna kI eka pustaka hI paryApta hotI hai jisake dvArA ve cAroM anuyogoM kA jJAna prApta kara sakate haiM / isa prakAra se jJAnamatI mAtAjI ne apane jIvana meM sAhityasRjana kA navIna kArya kiyA hai / unake mArga kA anusaraNa karate hue Aja to kaI AyikAoM ne grantha nirmANa kI ora apane kadama bar3hAe haiM jo nArIjAti ke lie gaurava kA viSaya hai / ekakavi ne kahA bhI hai--- jo batalAte nArI jIvana lagatA madhurasa kI lAlI hai / vaha tyAga tapasyA kyA jAne komala phUloM kI DAlI hai // jo kahate yogoM meM nArI nara ke samAna kaba hotI hai / aise logoM ko jJAnamatI kA jIvana eka cunautI hai // jambUdvIpa nirmANa evaM jJAnajyoti pravartana - san 1965 meM AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI ne 5 AryikAoM sahita AryikA saMgha kA cAturmAsa karnATaka prAnta ke zravaNabelagolA meM kiyaa| bhagavAn bAhubalI kI amarakRti se vahA~ kA itihAsa sarvaprasiddha hai / usa vItarAgatA chavi ko hRdayAntarita karane hetu pU0 mAtAjI ne eka bAra 15 dina taka maunapUrvaka vidhyagiri parvata para dhyAna karane kA saMkalpa kiyaa| usI dhyAna kI zrRMkhalA meM ekadina, sampUrNa akRtrima caityAlayoM kI vaMdanA huI, citta yAtrA ne jambUdvIpa ko pradhAnatA dI / dhyAna kI kriyA sampanna hone ke pazcAt jainAgama kA Alokana hone lagA / mana meM prazna ubharatA ki kyA aisA atizaya sampanna sthAna kahIM hai ? hA~, praznavAcaka cinha uttara rUpa meM parivartita huA, khoja karate-karate karaNAnuyoga ke tiloyapaNNatti evaM trilokasAra meM sArA jyoM kA tyoM varNana dekhane ko milA / mAtAjI kI prasannatA kA pAra nahIM kyoMki unakA dhyAna Aja sArthaka sAkAra rUpa le cukA thA / ise to bhagavAn bAhubali kI dena, dhyAna kI ekAgratA aura pUrvabhava ke saMskAra hI mAnanA par3egA kyoMki isase pUrva mAtAjI ko koI aisA vikalpa nahIM thA / pU0 mAtAjI ke mukhAravinda se isa racanA kA vivaraNa sunakara sarvaprathama to zravaNabelagola ke pIThAdhIza bhaTTAraka zrI cArukIrti jI ne bahuta prasannatA vyakta kI / punaH kaI sthAnoM para isa nirmANa kI carcA AI kintu honahAra ko koI TAla nahIM sakatA, mAtAjI ne uttara prAnta meM Akara sthAna cayana kiyA - hastinApura pAvana tIthekSetra kA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1975 meM di0 jaina triloka zodha saMsthAna ne hastinApura meM saMsthA ke nAma se eka bhUmi kharIdakara nirmANa kArya prArambha kiyA jisameM prathamacaraNa ke rUpa meM bIcoMbIca kA 84 phuTa U~cA sumerUparvata san 1976 meM banakara taiyAra ho gayA usake 16 jinamadiroM kI paMcakalyANaka pratiSThA 26 apraila se 3 maI 1976 taka sampanna haI / aba to ajaina bandhu bhI isa parvata para kutubamInAra kI parikalpanA karake car3hane lage, kintu anAyAsa hI bhagavAna ke sAmane una sabakA bhI mastaka nata ho jAtA thaa| sumerU parvata evaM jJAnamatI mAtAjI kA prabhAva thA ki nirmANa kArya Age bar3hatA gayA aura 6 varSa kI alpa avadhi meM pUrA jambUdvIpa bana kara taiyAra ho gyaa| isI bIca 4 jana 1982 ko 10 mAtAjI kI preraNA se pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ne dillI ke lAla kilA maidAna se jambUdvIpa jJAna jyoti kA pravartana kiyA. jisake dvArA 1045 dinoM taka sampUrNa bhArata meM jambUdvIpa evaM bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kA khUba prasAra humA tathA anta meM 28 apraila 1985 ko hastinApura meM samApana samAroha ke sAtha rakSAmantrI zrI pI. vI. narasiMha rAva, evaM sAMsada zrI je. ke. jaina ne yahIM para usa jJAnajyoti kI akhaNDa sthApanA kI jo pratyeka prANI ko ahaniza jJAna kA sandeza pradAna karatI hai| yahI avasara thA jambUdvIpa meM virAjamAna samasta jina bimboM kI prANa pratiSThA kaa| ataH 28 apraila se 2 maI 1985 taka jambUdvIpa kI paMcakalyANaka pratiSThA sampanna huii| aba to hastinApura nagarI sacamuca meM bhagavAn zAMtinAtha kA yuga darzA rahI hai jise kabhI rAjadhAnI ke rUpa meM mAnA jAtA thA / kintu madhyakAla meM isakI garimA mAtra purANoM taka sImita ho gaI thI, vartamAna dazaka meM isakI unnati dekhakara kavivara dyAnatarAya kI ye paMktiyA~ smRta ho AtI haiM gurU kI mahimA varaNI na jAya, gurU nAma japo manavacanakAya // pU0 jJAnamatI mAtAjI ke caraNa par3ate hI yahAM kI raja punaH caMdana bana gaI aura vINA ke mUka tAra punaH jhaMkRta hokara pUrva itihAsa kI gAthA gAne lage are ! yaha to vahI bhUmi hai jahA~ Adi tIrthakara vRSabhadeva ko prathama bAra ikSurasa kA AhAra rAjA zreyAMsa ne diyA thA aura svapna meM sumerUparvata dekhA thA / zAyada isIlie UMce sumerU parvata kA nirmANa yahAM kI pavitra sthalI para huA hai / eka hI nahIM na jAne kitane itihAsa isa bhUmi se jur3e haiM / dekhie na ! rakSAbaMdhana parva, mahAbhArata kI kathA, manovatI kI darzana pratijJA kA itihAsa, draupadI ke zIla kA mahatva, rAjA. azoka aura rohiNI kA saMbaMdha, abhinaMdana Adi pAMca sau muniyoM kA upasarga, gajakumAra muni kA upasarga tathA bhagavAn zAMtinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha ke cAra-cAra kalyANaka kA saubhAgya yahA~ kI mATI ko hI prApta haA thA usI kA punarUdvAra kiyA eka paramatapasvinI gaNinI AryikAratna jJAnamatI mAtAjI ne / apanI nindA prazaMsA se dUra, Atmahita aura janahita kI bhAvanA se ota-prota, ratnatraya kI isa sAdhikA ke pAsa na jAne kitane loga Akara pratidina unase apanA kaSTa kahakara zAMti prApta karate haiN| pUjya mAtAjI ko dainika caryA : ___ karmabhUmi meM dina aura rAta kA vibhAjana sUrya aura cAMda ke izAroM para hotA hai kyoMki yahA~ kI prakRti ne ise hI svIkAra kiyA hai / manuSya subaha se zAma taka apanI samasyAoM se jUjhatA hai punaH thakakara nidrA kI goda Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sthAna prApta kara letA hai / prAtaHkAla uThakara apane dhandhe meM laga jAtA hai| yahI krama sau pacAsa varSa kI prApta alpAyu meM calatA hai punaH kAlakavalita ho jAtA hai / isa kSaNika vinazvara jIvana meM bhI mahApuruSa jIvana ke pratyeka kSaNoM kA upayoga karake use mahAna banA lete haiN| AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI kA jIvana bhI una mahApuruSoM meM eka hai jinhoMne san 1952 se gRhaparityAga karake Aja 36 varSoM meM apane ko eka mahAna sAdhaka kI koTi meM pahuMcA diyA hai| subaha se zAma taka unakA pratyeka kSaNa amUlya hotA hai| prAta: 4 baje uThakara prabhu kA smaraNa, apararAtrika svAdhyAya, pratikramaNa ke pazcAt 6 baje taka sAmAyika karatI haiM / lekhana cUMki unake jIvana kA mukhya aMga hI hai punaH isa zIta Rtu meM pahale 6-30. baje se 7-30 baje taka lekhana kArya karatI haiN| vartamAna meM samayasAra kI donoM TIkAoM kA hindI anuvAda cala rahA hai| usake pazcAt 7-30 baje se trimUrti mandira, kamala mandira aura jambUdvIpa ke darzana karake abhiSeka dekhatI haiN| prAtaH 8 baje se pU0 mAtAjI samasta ziSyoM ko samayasAra grantha kA saMskRta TIkAoM se svAdhyAya karAtI haiM / bAhara se Ae hue tIrthayAtriyoM ko dharmopadeza bhI sunAtI haiM aura 10 baje AhAracaryA ke liye nikalatI haiN| anaMtara madhyAnha meM sAmAyika karatI haiN| punaH 2-30 baje se vibhinna prAntoM se Aye haye yAtrIgaNa unake darzana karate haiM tathA apanI-apanI samasyAoM ke AdhAra para F0 mAtAjI se samAdhAna bhI yaha samaya 2-30 baje se 4-15 baje taka rahatA hai / 4-15 baje se 5 baje taka sAmUmika pratikramaNa hotA hai punaH 5 baje mAtAjI apane ziSya ziSyAoM sahita maMdiroM ke darzana karatI hai evaM jambUdvIpa kI 5-7 pradakSiNA lagAtI haiM kabhI-kabhI sumerU parvata ke Upara taka jAkara vaMdanA bhI karatI haiN| anaMtara madhyAnha meM sAmAyika karatI haiN| punaH 2-30 baje se vibhinna prAntoM se Ae hae yAtrIgaNa unake unake darzana karate haiM tathA apanI-apanI samasyAoM ke AdhAra para pU. mAtAjI se samAdhAna bhI prApta karate haiN| yaha samaya 2-30 baje se 4-15 baje taka rahatA hai| 4-15 baje se 5 baje taka sAmUhika pratikramaNa hotA hai punaH 5 baje mAtAjI apane ziSya ziSyAoM sahita maMdiroM ke darzana karatI haiM evaM jambUdvIpa kI 5-7 pradakSiNA lagAtI haiM kabhI-kabhI sumerU parvata ke Upara taka jAkara vaMdanA bhI karatI haiN| .. 5-45 baje se sAyaMkAlika sAmAyika prArambha ho jAtI hai jo 6-45 taka calatI hai punaH 7 baje se pUrvarAtri svAdhyAya sunatI haiM / anaMtara svayaM kA cintana karake 6 baje se rAtri vizrAma karatI haiN| yaha to maiMne svayaM dekhA hai ki jaba mAtAjI kA svAsthya anukUla thA to unakA 4-5 ghaNTe kA samaya sAdhU vargoM ko adhyayana karAne meM evaM 3-4 ghaMTe lekhana meM vyatIta hotA thaa| . isa prakAra pU0 gaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI kI saMkSipta jIvana jhAMkI maiMne prastuta kI hai AzA hai ki hamAre pAThakagaNa unake jIvanavRtta se lAbha uThAyeMge tathA hastinApura padhAra kara sAkSAt pU0 mAtAjI ke evaM unakI amarakRtiyoM ke darzana kara dharmalAbha prApta krege| zrI vIra ke samavasRti meM caMdanA thiiN| gaNinI banIM jinacaraNa jagavaMdanA thiiN| gaNinI vahI padavibhUSita ko namUM maiM / zrImAta jJAnamatI ko nita hI namUM maiM // / "ityalam" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA -DaoN. paM0 lAla bahAdura zAstrI-dillI aSTasahasrI nyAyazAstra kA eka mahAna grantha hai jisase tarka ke AdhAra para jinodita tatvoM kA samarthana karate hue AcArya vidyAnaM di ne ekAntavAdI (mithyA) matoM kA pUrNatayA gaharAI ke sAtha khaNDana kiyA hai| tathA apane syAdvAda siddhAnta kA samarthana karate haye apanI syAdvAdI mAnyatAoM kA pUrNa rUpa se samarthana kiyA hai| yaha syAdvAdI mAnyatA koI navIna nahIM hai, vaise to yaha anAdi kAlIna hai kyoMki jaba jainadharma anAdikAla se hai to usake AdhAra para sthita jainadharma bhI anAdikAlIna hai parantu avasarpiNI utsarpiNI kAloM ke parivartana se jainadharma (syAdvAdI dharma) meM bhI abhAva aura sadbhAva rUpa meM parivartana huA hai / vartamAna meM yaha avapiNI kAla cala rahA hai| isa avasarpiNI kAla kA pahalA kAla suSamAsuSamA thA usake bAda suSamA (2) suSamAsamA (3) duSamA suSamA (4) duSamA (5) duSamAduSamA (6) isa taraha ye avasarpiNI kAla ke 6 kAla haiM jinameM kama se Ayu, kAya, zakti aura mAnasika pravRttiyoM kI kramazaH ghaTotarI hotI jAtI hai| Ajakala yaha pAMcavAM kAla "duSamA" cala rahA haijise kali-kAla (pApa kA kAla) bhI kahA jAtA hai| isake pahale caturtha kAla (du:SamA suSamA) thaa| isa kAla ke prArambha samaya meM aura tRtIya suSamAduSamA ke aMta meM tIrthaMkara bhagavAna RSabhanAtha utpanna huye the jinhoMne tapaHpunIta sarvajJa avasthA meM apanI divya kevalajJAna zakti arthAt sarvajJatA dvArA anekAnta dharma kA pratipAdana kiyA thaa| bhagavAn AdinAtha RSabha ke putroM ne bhI apane samaya meM jaina dIkSA hI dhAraNa kI thii| bhagavAna RSabha ke putra bharata kI santAna meM eka mArIca nAma kA putra thA, jisane jaina dIkSA lene ke bAda usa dIkSA se bhraSTa hokara apanA nayA mata calAyA thA aura usameM aneka loga usakA pAlana karane lage, unameM bhI punaH vighaTana hokara naye matamatAMtaroM kA prAdurbhAva huaa| isa taraha jaise-jaise kAla vyatIta hotA gayA vaise-vaise hI matamatAMtaroM kI vRddhi hotI gii| isa taraha 363 pAkhaNDa panapa gye| jinakA pracalana bhagavAna mahAvIra ke samaya taka rahA aura Aja taka bhI calA A rahA hai, unhIM pAkhaNDoM meM sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika, jaimini, cArvAka, prabhAkara, mImAMsaka, brahmAdvaita, cintAdvaita, jJAnAdvaita, saugata (bauddha) Adi aneka matamatAMtaroM kA jainAcAryoM ne khaNDana kiyA hai| prastuta graMtha aSTasahasrI meM inhIM matoM kA khaNDana hai| jisake racayitA AcArya vidyAnaMdi hai| digambara jainadharma meM yoM to tarkazAstra ke aneka grantha haiM para aSTasahasrI apane Apa meM eka mahAna evaM advitIya graMtha hai| isa grantha kA mUlAdhAra yadyapi devAgama advitIya grantha hai| jisakI racanA AcArya samaMtabhadra ne kI hai| yaha devAgama stotra bhI apane Apa meM apUrva hai| stotroM meM bhagavAna kI bhakti hI kI jAtI hai aura bhakti kA rUpa prazaMsAtmaka hI hotA hai| usakA udbodhana aneka prakAra ke alaMkAroM se kiyA jAtA hai| bhaktAmara stotra mantra tantroM se bharapUra hai parantu adhikatara zloka alaMkAro se hI bharapUra haiN| jabaki devAgama stotra meM prArambha se hI bhagavAn kI parIkSA kI gaI hai / usakA pahalA zloka isa prakAra hai: devAgamanabhoyAna-cAmarAdivibhUtayaH mAyAviSvapi dazyaMte, nAtastvamasi no mahAn // 1 // . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) artha - he bhagavan ! Apake paMcakalyANakoM meM devoM kA AnA, AkAza meM gamana karanA, camara, chatra Adi vibhUtiyoM kA honA, yaha saba mAyAcArI ( jAdUgara Adi ) Adi meM bhI dekhA jAtA hai ataH ina kAraNoM se hama Apako bar3A nahIM mAnate - arthAt ApakI stuti nahIM karate / isa zloka se spaSTa hai ki stuti karane vAle pahale bhagavAn kI parIkSA karanA cAhate haiM / yaha stotra AcArya samaMtabhadra kI racanA hai jo tarkazAstra ke agAdha vidvAna the / isI parIkSA ke rUpa meM ApakA dUsarA zloka bhI isa prakAra hai adhyAtmaM bahiravyeSa, vigrahAdimahodayaH for: satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // artha - he bhagavan ! ApakI aMtaraMga zArIrika mahattA - pasInA Adi kA nahIM honA tathA bahiraMga mahattA gaMdhodaka kI vRSTi evaM cAroM tarapha sau sau yojana taka subhikSa honA jo divya hai evaM satya hai aura hara eka meM nahIM hai vahIM bhI rAga dveSAdi sahita devoM meM bhI pAI jAtI hai ataH Apa ina mahattAoM se bhI mahAna nahIM hai / isa taraha yaha parIkSAtmaka stotra apane DhaMga kA alaga hI stotra hai / ata: kahanA hogA ki yaha devAgama stotra samantabhadra AcArya kI eka apUrva stotra hI racanA hai / isa stotra ko lekara pahale AcArya akalaMka ne aSTazatI grantha kI racanA kii| isake bAda parama pUjya AcArya vidyAnaMda jI ne isa aSTazatI ko apane agAdha jJAna bhaNDAra se aSTasahasrI rUpa pariNata kiyA, arthAt aSTazatI kA jo vistAra thA usase dazaguNA vistAra kara aSTasahasrI grantha kI racanA kii| isa taraha hama dekhate haiM ki AcArya samantabhadra kA anugamana karake AcArya vidyAnaMdi ne jo isa devAgama stotra kI TIkA kI hai vaha bhI apane Apa meM mahAna hai / sabhI paravAdiyoM ke khaNDana meM unhoMne jisa prakAra apanI tarka zakti ko apanAyA hai / use dekhakara Azcarya hotA hai / isI grantha ke prArambha meM jo devAgama stotra kA sAtavA~ zloka hai vaha isa prakAra haitvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // artha - bhagavAn ! Apake mata ( anekAntavAda) rUpI amRta se jo bAhya hai aura sarvathA ekAntavAda meM saMlagna rahate hue apane ko Apta (sarvajJa) mAnane ke abhimAna meM dagdha hai unakA mata pratyakSa se bAdhita hai / isa zloka kI TIkA karate hue eka pRSTha se lekara 80 pRSTha taka bauddha mata kA khaNDana kiyA hai aura bIca meM prasaMgavaza kahIM-kahIM sAMkhya evaM naiyAyika Adi kA bhI khaNDana kiyA / isa khaNDana ke prakaraNa meM AcArya vidyAfara kA Azraya liyA hai| unakI isa tarkanAzakti ko dekhakara Azcarya hI hotA hai / isa khaNDana kA AdhAra anekAntavAda hI hai| isI AdhAra para vidyAnaMda jI ne prANabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva atyaMtAbhAva, abhAva ke ina cAroM bhedoM kA samarthana kiyA hai / punaH avaktavya ekAnta kA bhI aneka tarkoM se khaNDana kiyA hai / aura anekAnta rUpa bhAva abhAva kI bhI siddhi kI hai arthAt eka hI vastu meM bhAva abhAva donoM hI dharma rahate haiM isako tarka ke AdhAra para siddha karate huye phira anekAnta dharma kI siddhi kI hai / anekAnta dharma kI siddhi meM pahale "asti" "nAsti" ina do aMgoM kI siddhi kI hai, isake bAda tRtIya aMga "avaktavya" kI siddhi kI hai punaH asti nAsti', astiavaktavya', nAstiavaktavya', astinAsti' avaktavya ina zeSa aMgoM kI siddhi kI hai| inake virodha meM prativAdiyoM dvArA jo tarka diye gaye haiM una sabhI kA AcArya vidyAnaMdi ne apanI prajJA vizeSatA se pUrNatathA gaharAI ke sAtha khaNDana kiyA hai / isa prakAra syAdvAda dharma ko hI AcArya vidyAnaMdi ne artha kriyAkAritva Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) siddha kiyA hai| yaha syAdvAda dharma ApakI vANI se pratipAdita kiyA gayA hai| jo ise nahIM mAnatA hai aura apane ko Apta kahatA hai vaha Apta ke svAbhimAna se dagdha hai vAstavika Apta nahIM hai| isI ko lekara svAmI samantabhadra ne kahA hai| sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhavAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // artha-bhagavAn tumhI vastutaH nirdoSa ho kyoMki Apake vacana tarka aura Agama se bAdhita nahIM hote / isaliye ApakA mata virodha rahita hai aura pratyakSAdi pramANoM se bAdhita nahIM hai| isa prakAra aSTasahasrI ke racayitA AcArya vidyAnaM di mahAn vidvAna hone ke sAtha-sAtha tarkaNA zakti se otaprota the| yadyapi nyAya (tarka) zAstra ke racayitA aneka AcArya haye haiM para AcArya vidyAnaM di jI kI isa viSaya meM paha~ca kucha aura hI hai| saca pUchA jAya to unakA nAma bhI "vidyAnaMdi" unakI isa mahattA ko prakaTa kara rahA hai| arthAta tarka vidyA se jo sadA AnaMdita rahate the ve vidyAnaM di the| unake dvArA racita yaha aSTasahasrI grantha itanA duruha hai ki bidvAn hote huye bhI ise hara koI vidvAn nahIM samajha sakatA / ise samajhane ke liye vidvAna ko bahata hI bauddhika kaSTa uThAnA par3atA hai phira bhI pUrNatayA samajha meM nahIM aataa| isIliye isa aSTasahasrI grantha ko kaSTasahasrI bhI mAnA jAtA hai / svayaM AcArya vidyAnaMdi jI ne aSTasahasrI grantha kI TIkA ke anta meM yaha zloka likhA hai "kaSTasahasrI siddhA sASTasahasrIyamatra me puSpAt zazvadabhISTasahasrI, kumArasenokti vardhamAnArthA / hajAroM kaSTa se racita yaha aSTasahasrI mere hajAroM abhISToM-icAoM ko pUrNa kare jo kumArasena ke dvArA ullikhita kI gaI hai| isa zloka meM svayaM jaba isake racayitA A0 vidyAnaM di ise kaSTasahasrI mAna rahe haiM, taba spaSTa hai ki isa aSTasahasrI ko pUrNataH gaMbhIratA se samajha lenA bar3A kaSTa sAdhya kAma hai / isI kaSTa sAdhya racanA aSTasahasrI kI hindI TIkA pUjyagaNinI AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI ne artha, bhAvArtha ke rUpa meM kI hai / jisakA eka bhAga prakAzita ho cukA hai / aura prastuta grantha usakA dUsarA bhAga hai| di0 jaina samAja meM aneka vidvAn huye haiM aura aba bhI aneka vidyamAna hai parantu Aja taka isakI hindI TIkA kisI vidvAna ke dvArA nahIM kI gaI hai| aba isa grantha kA adhyayana adhyApana prAyaH sabhI vidvAnoM ne kiyA hai| isakA kAraNa yahI hai ki isa grantha ko par3hane ke bAda kisI ko yaha sAhasa nahIM huA ki hama isakA zabdArtha ke sAtha bhAvArtha bhI likha sakeMge / Aja se pacapana sATha varSa pahale maiMne bhI yaha grantha par3hA thA / lekina par3hane ke bAda phira isa grantha kA paThana doharAne ko merI himmata nahIM pdd'ii| lekina jaba Aja grantha ko dekhatA hU~ aura pUjya mAtAjI kRta TIkA ko par3hatA hU~ to mujhe unakI zabda racanA aura artha tathA bhAvArtha kA udAharaNa par3hakara apAra Ananda hotA hai, aura aisA pratIta hotA hai mAno yaha mUlagrantha bhI jaise mAtAjI ke dvArA hI likhA gayA hai kabhI vikalpa uThatA hai ki mAtA zrI jJAnamatI jI apane pUrvabhava meM A0 vidyAnaMdi jI kI AtmA hI na hoN| lekina ve strI paryAya meM bhalA kaise A sakate the ataH mAtAjI ke mahAna jJAna ko dekhakara yaha to mAnanA hI hogA ki pU0 mAtAjI hI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja eka aisI viduSI haiM jinhoMne kaSTasahatrI vAlI aSTasahatrI kI sarvaprathama hindI TIkA likhI hai / pU0 mAtAjo ko saMskRta bhASA kA paripatra jJAna hai tathA gadya-padya donoM hI prakAra se ve usakA prayoga karane meM samartha hai| yaha mAtA jJAnamatI hI haiM jinhoMne vyAkaraNa grantha "kAtantra rUpamAlA" kI sarvaprathama hindI TIkA likhI hai aura apane ziSyoM ko usakA adhyApana karAyA hai| prAcIna AcAryoM meM jisa prakAra AcArya vidyAnaMdi apanI mahattA ko kAyama ravakhe huye haiM vaise hI pU0 mAtA jJAnamatI jI bhI Adhunika vidvAnoM meM apanI mahattA ko saMbhAle huye haiM / vidyA aura jJAna donoM hI ekArthaka haiM ataH vidyAnaMdi aura jJAnamatI ina donoM zabdoM kI ekatA ko dekhakara yahI pratIta hotA hai mAnoM donoM eka hI AtmA haiN| , pU0 jJAnamatI mAtAjI ne aSTa sahasrI kI hI TIkA nahIM kI hai balki anya granthoM kI bhI TIkA kI hai / kundakunda kRta niyasasAra kI bhI pU0 mAtAjI ne na kevala hindI meM balki saMskRta meM bhI TIkA likhI hai jabaki anya kisI Adhunika vidvAn ne prAcIna granthoM kI saMskRta TIkA nahIM kI hai| ina TIkAoM ke atirikta zrI caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti meM se kucha stutiyoM ko maiMne dekhA jisameM zrI mallinAthajana stuti, zrI muni suvratAnAtha stuti, zrI kuMthunAtha jinastuti, zrI aranAtha jinastuti Adi haiN| aise hI aneka stuti racanAe~ bhI Apane saMskRta meM kI haiN| ina racanAoM meM bhinna-bhinna saMskRta chandoM kA upayoga kiyA hai-ve chanda isa prakAra haiM zikhariNI chaMda, pathvIchaMda, maMdAkrAntA, anuSTapa, vaMzapatrapatita chaMda, hariNI chaMda, zazikalA chaMda, mAlinI chaMda, candralekhA chaMda, prabhadraka chaMda, suka chaMda, maNigaNanikarachaMda, RSabhagajavilasita chaMda, vANinI chaMda, kAmakrIr3A chaMda, atirekhA chaMda Adi aneka prakAra kI chaMdeM haiN| Aja ke kavi, vidvAnoM ko inameM se kaI chaMdoM kA patA bhI nahIM hai / kintu mAtAjI kI adhyayanazIlatA itanI vistRta hai ki usakI koI tulanA nahIM kara sktaa| ina srotoM kI taraha pU0 mAtAjI ne aneka pUjA vidhAnoM kI bhI svayaM racanA kI hai jinameM kaI vidhAna to bilkula naye haiM / vidhAna racanAoM ke nAma isa prakAra haiM 1. zrI zAMtinAtha pUjA vidhAna, 2. zrI paMcaparameSThI vidhAna, 3. zrI RSimaNDala pUjA vidhAna, 4. zrI jambUdvIpa maNDala vidhAna, 5. zrI paMcameru vidhAna, 6. zrI jinaguNasaMpatti vidhAna, 7. zrI tInaloka pUjA vidhAna, 8. zrI trailokya pUjA vidhAna, 8. zrI sarvatobhadra vidhAna, 10. zrI indradhvaja vidhAna, 11. zrI kalpadruma vidhAna, 12. tInaloka vidhAna, 13. tIsacaubIsI vidhAna, 14. tInaloka vidhAna, 15. maNDalavidhAna evaM havana vidhi, ye sabhI vidhAna pU0 mAtAjI dvArA triloka zodha saMsthAna se prakAzita kiye gaye haiN| jo anya kisI lAyabrerI yA pustakAlaya meM nahIM mileMge / ina vidhAna kI pustakoM ke atirikta pU0 mAtAjI ne aura bhI aneka granthoM kI racanA kI hai| jinakI saMkhyA lagabhaga 150 hai / ve sabhI pustakeM bahuta upayogI haiM jinameM bahuta kucha zAstrIya jJAna bharA par3A hai / sAtha hI prArambha se lekara yuvA pIr3hI taka unakA adhyayana karane se pAThaka zAstrIya jJAna meM nipuNa ho sakatA hai| dRSTAMta ke liye unhoMne baccoM ko prArambhika adhyayana ke liye bAla vikAsa pustaka ke 4 bhAgoM kI racanA kI hai jo apane Apa meM bahata sundara tathA bAlakoM ke liye bahuta upayogI hai| eka pustaka "AtmA kI khoja" hai jo sAmAnya rUpa se bAla yuvA vRddha sabhI ko upayogI hai| - isa taraha jaina sAhitya kI racanAoM meM pUjya mAtAjI kA darjA sabhI vidvAnoM se Upara hai / granthoM kI jahA~ saMkhyA jyAdA hai vahAM pratyeka grantha kI upayogitA bhI bahuta hai| pU0 mAtAjI ne grantha racanAoM ke sAtha aneka apane ziSya praziSyoM kA bhI kalyANa kiyA hai / pU0 mAtAjI ne apanI gRhastha avasthA kI choTI bahina kumArI manovatI jI ko sana 1664 ke Asa-pAsa kSallikA dIkSA dI, Aja ve AyikA pada para ArUr3ha haiM aura aba Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovatI kI jagaha abhayamatI mAtAjI kahA jAtA hai, jagaha-jagaha vihArakara ve bhI apane upadezoM se jana sAdhAraNa kA kalyANa kara rahI haiM AyikA ratnamatI mAtAjI ApakI gRhasthAvasthA kI mAM zrImatI mohinIdevI ne bhI 60 varSa kI vRddhAvasthA meM sana 1971 meM AyikA dIkSA grahaNa kara AryikA ratnamatI nAma pAkara eka mahAna Adarza upasthita kiyA tathA sana 1671 se lekara AyikA ke vratoM ko nirdoSa pAlana karate hae janavarI 1985 meM hastinApura meM Apake hI sAnidhya meM samAdhimaraNa karake apanA jIvana sArthaka kara liyA hai| dhanya hai aisI mohinI mAM jinhoMne 13 saMtAnoM ko apanI pavitra kukSi se janma diyA, usI meM se jJAnamatI mAtAjI unakI prathama santAna haiN| isa prakAra aneka kanyAoM aura mahilAoM ko zikSA pradAna kA vrata saMyama kI ora agraNI kiyA hai| hai / ApakI gRhastha avasthA kI do bahaneM bhI kumAra avasthA meM brahmacarya vrata dhAraNa kara janasAdhAraNa kA upakAra kara rahI haiN| ina bahinoM ke nAma mAlatI aura mAdharI haiN| isa taraha gahastha avasyA ke Apake choTe ravIndra jI ne bhI kumAra avasthA meM hI brahmacarya pratimA dhAraNa kara rakkhI hai| Apa jambUdvIpa digaMbara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura ke adhyakSa haiN| isa meM pU0 mAtAjI ke caraNa sAnnidhya meM rahakara sanAvada (ma0pra0) nivAsI bra0 zrI motIcanda jI AcArya zrI vimalasAgara jI se kSullaka dIkSA lekara jambUdvIpa kSetra meM nivAsa kara apanA Atma kalyANa kara rahe haiN| Apako bhI dIkSA kI preraNA pU0 jJAnamato mAtAjI se hI milI hai| isa samaya isa jambUdvIpa kSetra para Apa pIThAdhIza ke pada para virAjamAna haiN| yaha jambUdvIpa tIrthakSetra bhI pR0 mAtAjI kI preraNA aura lagna se nirmANa ko prApta huA hai| Aja taka jaina janatA ne jambUdvIpa ko jaina zAstroM meM hI par3hA thA, lekina aba usakA mUrtimAna rUpa dekhane meM AtA hai to Azcarya hotA hai| isI jambUdvIpa ke bIca meM 84 phuTa U~cA sumerU parvata hai jisake cAroM aura nIce bhadrazAla vana kA rUpa hai usake Upara calakara naMdana vana kA rUpa hai, phira kAphI Upara calakara saumanasa vana hai, aura isa vana ke Upara pADuka vana hai, ina sabhI vanoM meM pUrva, pazcima-uttara, dakSiNa cAroM dizAoM meM akRtrima caityAlayoM kA rUpa banA huA hai| isI sumerUparvata ke uttaradakSiNa meM devakurU-uttara-kurU yaha do bhogabhUmiyAM banI huI haiN| aura isI sumerU ke pUrva aura pazcima meM videhakSetra kA nirmANa hai zeSa bharata, haimavata, hari tIna kSetra sumerU ke dakSiNa meM bane haiM tathA ramyaka, hairaNyavata, airAvata sumerU ke uttara kI ora nirmita haiN| ina sabhI kSetroM meM siddhakUTa bane huye haiM jinameM pRthak-pRthak siddha pratimAeM virAjamAna haiN| isI jambUdvIpa ke cAroM ora lavaNa samudra kA nirmANa hai jo dekhane meM var3A sundara pratIta hotA hai / yaha saba nirmANa kArya pUjya mAtAjI ke saMkalpa, zodha aura preraNA kA phala hai| yoM to hastinApura karor3oM varSa purAnA tIrthakSetra haiM, parantu pU0 mAtAjI ne hastinApura meM vizAla jambUdvIpa tIrthakSetra kA nirmANa karavAkara hastinApura tIrthakSetra meM cAra cAMda lagA diye haiN| yahI kAraNa hai ki Ajakala hastinApura tIrtha kI vandanA karane ke liye pRkaka-pRthaka pradezoM se anekoM baseM kAreM saikar3oM yAtriyoM ko lekara AtI jAtI haiN| pU0 mAtAjI jJAnamatI meM bauddhika vikAsa aura dhArmika kArya praNAlI ke sAtha-sAtha saMyamAcaraNa kI bhI vizeSatA hai| pUjya mAtAjI Aja se 36 varSa pahale saMyama ke kSetra meM AI thI aura taba se aba taka unakI tapaH sAdhanA bhI apUrva haiN| ve prAtaHkAla 4 baje uThakara do ghaNTe taka sAmAyika, pratikramaNa, svAdhyAya Adi meM saMlagna rahatI hai / isake bAda granthoM kI TIkAyeM, hindI, saMskRta meM anuvAda karane meM pravRtta hotI haiM / Aja kala Apa samaya sAra kI do TIkAoM kA hindI anuvAda kara rahI hai| eka TIkA AcArya amRtacandra kI hai, dUsarI TIkA AcArya jayasena kI hai ye donoM hI saMskRta TIkAeM haiN| ina donoM kI hindI TIkAoM ko jaba sunate haiM taba zrotAoM ko adhyAtma ko samajhane meM bar3I sahAyatA aura preraNA milatI hai| , Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) pUjya mAtAjI ne apanA kalyANa karane ke sAtha-sAtha isI svAdhyAya, zikSA ke AdhAra para aneka logoM ko AdhyAtmika kalyANa se ota-prota kiyA hai| madhyAnha ko mAtAjI ke pAsa unake sAmAyika karane ke bAda aneka yAtrI tathA sthAnIya loga Ate haiM aura apanI zaMkAeM, samasyAyeM mAtAjI se kahate haiM, pU0 mAtAjI una sabakA samAdhAna karatI haiM / isa prakAra unakA samaya dharmArAdhanA meM hI vyatIta hotA hai| apane-apane jIvana meM kaI logoM ko paDhAyA bhI hai aura unase zikSA unameM se aneka logoM ne dIkSAeM lekara AptakalyANa kI ora apane ko mor3a liyA hai / pU0 AyikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI, AdimatI evaM jinamatI mAtAjI ne pu0 jJAnamatI mAtAjI se hI zikSA prApta kI hai| usI zikSA ke AdhAra para donoM mAtAoM ne prameyakamalamArtaNDa jo nyAyazAstra mahAna grantha hai evaM gommaTasAra karmakANDa jo karma prakRtiyoM meM bharA huA hai inakI bahuta sundara TIkAeM kI haiN| isI prakAra pU0 mAtAjI ne bAla brahmacArI zrI rAjamala jI ko tatvArtha rAjavArtika, gommaTasAra, karmakANDa, paMcAdhyAyI, jIvakANDa Adi granthoM kA adhyayana kraayaa| sAtha hI saMyama meM Age bar3hane ke liye bhI preraNA dI, ApakI preraNA se prasanna hokara rAjala jI ne zrI 108 AcArya zivasAgara jI se nirganya muni dIkSA lii| Aja ve muni ajitasAgara jI hama sabake liye vandanIya ho gaye haiN| Age calakara zrI ajitasAgara jI ne mahArAja ko AcAryapaTTa pradAna kiyaa| yaha bhAcAryapaTTa pU0 sva0 bhAcArya dharmasAgara jI kA paTTa hai aura AyikA jJAnamatI jI jo pahale kabhI unakI guru thI taba unheM pUjya mAnakara namaskAra karatI haiM / isa taraha pU0 mAtAjI apane Aryikocita maMyama kA pAlana karate haye aneka ziSya ziSyAoM kA kalyANa kara cukI haiN| . Aja isa yuga meM pU0 mAtAjI ne apane jJAna aura saMyama se jo apanA aura para kA kalyANa kiyA hai vaha apUrva hai| aura unakA vyaktitva bhI Aja sarvopari hai| vidvattA meM jahAM ve sarvAgraNI haiM vahAM saMyama aura anugraha meM bhI ve bejor3a haiM inhIM pU0 mAtAjI ne isa asTasahasrI grantha kI jo mahAna TIkA kI hai / yaha TIkA Aja taka kisI vidvAna yA viduSI ke dvArA nahIM kI gaI hai| anya TIkA, granthoM meM bhI yahI bAta hai / isa aSTasahasrA grantha kI yaha . hindI TIkA ho jAne ke bAda bhI Aja ise samajhane vAle bahuta kama haiM phira isa aSTasahasrI ko pU0 mAtAjI ne apanI bahuta upayogI aura pahale se bahata sarala kara diyaa| isake bAda isakA tIsarA aura cauthA bhAga bhI chapegA / pU0 mAtAjI 54 varSa kI haiM, Ayu ke anusAra tathA 18 varSa kI vaya se hI tapaH sAdhanA se unakI zArIrika zakti kA hrAsa bhI huA hai phira bhI ve grantha evaM TIkA Adi kI racanA meM saMlagna rahatI haiN| pUjya mAtAjI se sabhI darzanArthiyoM kA itanA anurAga rahatA hai ki ve unake darzana ke lie lAlAyita rahate haiM, aura namaskAra karate samaya unake prati sabako mAtRtva ke rUpa meM anurAga paidA hotA hai aura darzana karane ke bAda apane ko dhanya samajhate haiM / yaha prastAvanA likhakara maiM pUjya mAtAjI ke caraNoM meM namaskAra karatA huuN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 AbhAra 8 MASAR sva0 zrI nemIcanda jI pATanI aSTasahasrI jaina nyAya meM sarvopari grantha mAnA jAtA hai| ise vidvAnoM ne kaSTasahasrI nAma bhI diyA hai| prastuta grantha kI hindI TIkA siddhAntavAcaspati gaNinI AryikAratna pUjya zrI jJAnamatI mAtAjI dvArA kI gaI hai| dAna aura pUjA ye zrAvakoM kI anAdi nidhana prAcIna paramparA hai| dAna ko AcAryoM ne AhAradAna, jJAnadAna (zAstradAna), auSadhidAna aura abhayadAna ina cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / inameM jJAnadAna ko sarvazreSTha kahA gayA hai kyoMki yaha ajJAna kA nAza karake kevalajJAna aura mokSa sukha ko utpanna karAne meM nimitta kAraNa hai| dAna kI paramparA ko akSuNNa banAye rakhane ke liye evaM saMsAra se ajJAna kA nAza karane ke liye zrAvaka ziromaNi dharmaniSTha sva0 zrI nemIcaMda jI pATanI sujAnagar3ha nivAsI kI smRti meM unakI dharmapatnI mahilAratna zrImatI sonI devI tathA suputra zrI hIrAlAla rAjakumAra pATanI dvArA vIra jJAnodaya granthamAlA ke aSTasahasrI bhAga-2 ke 500 pratiyoM ke prakAzana meM jo Arthika sahayoga prApta huA hai / jisase hameM isa grantha ko zIghra prakAzita karane meM madada milI hai, isake liye hama Apake atyanta AbhArI haiM tathA yahI kAmanA hai ki bhaviSya meM bhI Apa isI prakAra apanA udAra sahayoga pradAna karake puNyopArjana karate rheNge| isI prakAra prastuta grantha ke sundara prakAzana hetu zrI harIza jaina pharma-sumana prinTarsa meraTha ko bhI dhanyavAda denA Avazyaka hai jinhoMne grantha ko sundaratama prakAzita karane meM hameM sahayoga pradAna kiyA hai| hastinApura -bra0 ravIndra kumAra jaina 30-2-86 sampAdaka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI kA AdhArabhUta devAgamastotra ( prathama pariccheda ) devaagmnbhoyaancaamraadivibhuutyH| mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // bhagavan ! paMcakalyANaka meM tava devoM kA Agamana mahAna / kevalajJAna pragaTa hone para nabha meM adhara gamana sukhadAna / / chatra, camara Adika vaibhava saba, mAyAvI meM bhI dikhate / ataH Apa hama jaisoM dvArA, pUjya-vaMdya nahiM ho sakate // 1 // adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // vigraha Adi mahodaya bhagavan ! tava adhyAtma kSudhAdi rahita / bAhya mahodaya kusuma vRSTi gaMdhodaka Adika deva racita / / divya, satya ye vaibhava phira bhI rAgAdika yuta suragaNa meM / pAye jAte haiM he jinavara ! ataH Apa nahiM pUjya hameM / / 2 / / tIrthakRtsamayAnAM ca prsprvirodhtH| sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavegduruH // 3 // sabhI matoM meM sabhI tIrthakRta, ke Agama meM dikhe virodha / sabhI Apta sacce paramezvara, nahiM ho sakate, ataH jineza / / ina saba meM se koI eka hI, Apta-satyaguru ho sktaa| cit-sarvajJa deva paramAtmA, sattvahitaMkara jagabhartA // 3 // doSAvaraNayohAniniHzeSAstyatizAyanAt / kacidyathA svahetubhyo bahiraMtarmalakSayaH // 4 // kisI jIva meM sarva doSa aru, AvaraNoM kI hAni niHzeSa / ho sakatI hai kyoMki jagat meM, taratamatA se dikhe vizeSa / / rAgAdika kI hAni kinhIM meM, dikhatI hai kucha aMzoM se / jaise hetU se bAhyAMtara, malakSaya hotA svarNoM se // 4 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) sUkSmAMtaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti srvjnysNsthitiH||5|| sUkSma vastu paramANu Adi, aMtarita rAma rAvaNa Adika / dUravati himavan sumeru ye, haiM pratyakSa kisI ke nita / / kyoMki ye anumeya kahe haiM, jaise agnyAdika anumeya / isa anumAna pramANa kathita, sarvajJa vyavasthA hai svayameva // 5 // sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 // vaha rAgAdika doSa rahita, sarvArthavijJa prabhu tumhIM kahe / kyoMki tumhAre vacana yukti, Agama se avirodhI nita haiM / / pratyakSAdi pramANoM se tava, tattva abAdhita hai jaga meN| ataH prabho ! yaha zAsana terA, nita avirodhI janagaNa meM // 6 // tvanmatAmRtabAhyAnAM, sarvathaikAMtavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM, sveStaM dRSTena bAdhyate // 7 // prabhu tava mata amRta se bAhara, durAgrahI ekAMtamatI / 'maiM haiM Apta' sadA isa mada se, dagdha haye ajJAnamatI / / unakA vaha aikAMtika zAsana, iSTa unheM phira bhI baadhit| pratyakSAdi pramANoM se vaha, tattva sadA niMdita dUSita / / 7 / / kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAMta-graha-rakteSu nAtha sva-para-vairiSu // 8 // nAtha ! svapara vairI ekAMta-graha pIDita jana ke mata meN| zubha aru azubha kriyA paralokA-dika phala bhI nahiM banate haiM / / puNya pApa phala baMdha-mokSa kI nahIM vyavasthA bhI bntii|| kyoMki sarvathA nitya-kSaNika meM, arthakriyA hI nahiM ghaTatI / / 8 / / bhAvakAMte padArthanAmabhAvAnAmapanhavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 6 // saba padArtha ekAMtarUpa se, astirUpa hI yadi jaga meN| to abhAva kA lopa huA phira, cAra doSa haiM pramukha bane / saba padArtha sabarUpa, anAdi, anidhana, niHsvarUpa hoNge| he bhagavan ! tava mata ke dveSI jana ke yahAM na kucha hoMge / / 6 / / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) kAryadravyamanAdi syAtprAgabhAvasya ninhave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // prAgabhAva ko yadi nahiM mAnoM, sabhI kArya ho anAdi siddha / miTTI meM ghaTa sadA banA hai, phira kyA karatA cakra nimitta // yadi pradhvaMsa dharma nahIM mAnoM, kisI vastu kA aMta na ho / pitA, pitAmaha Adi kabhI bhI, aMta-maraNa ko prApta na hoM / / 10 / / sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApoha vyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta yadi anyonyAbhAva nahIM ho, eka vastu saba rUpa bane / eka samaya meM manuja bane sura pazu nAraka paryAya ghane // yadi atyaMtAbhAva na hoveM, eka dravya kA anyoM meM / ho jAve saMmizraNa phira yaha jIva ajIva na bheda bane // / 11 // abhAvaikAMta pakSepi bhAvApanhava- vAdinAm / bodhavAkyaM pramANaM na, kena sAdhanadUSaNam // 12 // yadi saba vastu abhAvarUpa haiM, zUnyavAda jana ke mata meM / taba to bhAva- padAratha kiMcit, nahiM pratibhAsita hoM jaga meM / / sarvathA // 1.1 // jJAna aura Agama bhI kiMcit, nahi pramANa hoMge tabato / kaise apane mata kA sAdhana, paramata dUSaNa kisase ho ||12|| virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda - nyAya vidviSAm / avAcyataikAntepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 13 // asti nAsti se ubhayarUpa ye, dravya kadApi nahIM hoMge / kyoMki virodha paraspara inakA syAdvAda vidveSI ke // yadi ekAMta avAcya tattva hai, kaho kathana kaise hogA / "tattva avAcya" yahI kahanA to, vAcya huA svavacana bAdhA // 13 // kathaMcitte sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca naya - yoganna he bhagavan ! tava mata meM vastu tattva kathaMcita " sat" hI hai / vahI kathaMcit "asat" rUpa hI "ubhaya" kathaMcit vo hI hai / vaha "avAcya" bhI hai nayazailI se hI saptabhaMgayuta hai / vastu sarvathA astirUpa yA nAsti Adi se aghaTita hai || 14 | sarvathA // 14 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) sadeva sarva ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // apane dravya sukSetra kAla aru bhAba catuSTaya se nita hii| sabhI vastuyeM astirUpa hI, nAstirUpa hI haiM ve bhI / / paradravyAdi catuSTaya se yaha kauna nahIM svIkAra kreN| yadi nahiM mAne tava mata he jina ! vastu vyavasthA nahIM bane // 15 // kramApita-dvayAd dvaita shaavaacymshktitH| avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgAH svahetutaH // 16 // krama se svapara catuSTaya se hI, vastu ubhaya dharmAtmaka haiN| yugapat dvavaya ko nahiM kaha sakate, ata: "avAcya" vastu vaha hai / bace zeSa traya bhaMgoM meM yaha, avaktavya uttara pada haiN| sat asat ubhaya padoM ke Age, avaktavya nija hetuka hai // 16 / / astitvaM prtissedhyenaavinaabhaavyk-minni| vizeSaNatvAtsAdharmya yathA bhedavivakSayA // 17 // eka vastu meM asti dharma apane pratiSedhI nAsti ke| binA nahiM raha sakatA-avinAbhAvI kahalAtA isase / / kyoMki vizeSaNa hai jaise anvaya hetU vyatireka binA / nahIM rahe avinAbhAvI hai aisA yaha dRSTAMta banA // 17 // nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekarmiNi / vizeSaNatvAvaidhayaM yathA'nbheda-vivakSayA // 18 // . eka vastu meM nAsti dharma bhI, svavirodhI asti ke sAtha / avinAbhAvo hI rahatA hai, kyoMki vizeSaNa bhI vaha khAsa / / jaise hetU ke prayoga meM, hai vyatireka hetu nita hii| anvaya hetU ke saha rahatA, avinAbhAvI sughaTita hI // 18 // vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH shbdgocrH| sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // 16 // vastu sadA vidhipratiSedhAtmaka, hai vizeSya dharmI vikhyAta / kyoMki zabda ke gocara hai vaha, sat asatrUpa jaga vikhyAta / / yathA sAdhya-agni kA sAdhana dhUma agni kA hetU hai| vahI apekSA se hetU bhI jala ke liye ahetU hai // 1 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) zeSabhaMgAzca netavyA yathokta-naya yogataH / na ca kazcidvirodhosti munIndra ! tava zAsane // 20 // asti nAsti ubhayAtmaka krama se, tIna bhaMga ye kahe gye| yathAyogya naya vidhi se Age, bhaMga cAra haiM zeSa kahe // avAcya, astiavAcya, nAstiavAcya, astinAsti avAcya / he munIndra ! tava zAsana meM kucha bhI virodha nahiM dikhe kadApi // 20 // eva vidhiniSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / neti cenna yathA kAya bahirantaru pAdibhiH // 21 // aise vidhi niSedha dvArA jo, ekarUpa se nahIM khii| vaha anavasthita vastu jagat meM, arthakriyAkArI nita hI // yadi aisA nahi mAnoM to, bAhyAbhyaMtara dvaya kAraNa se / kArya kahA hai, vaha nahiM hogA, arthakriyA nahiM hone se // 21 // dharma dharmenya evArtho minno'nntdhrmnnH| aMgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tadaMgatA // 22 // anaMta dharmA vastU ke pratyeka dharma ke pRthak-pRthak / artha kaheM haiM ataH vastu hai, anaMta dharmAtmaka zAzvata // anaMta dharmoM meM jaba ika hI, dharma pradhAna kahA jaataa| taba ve zeSadharma ho jAte, gauNa yahI jina ne bhASA // 22 // ekAneka-vikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMginImenAM nayanaya-vizAradaH // 23 // naya meM nipuNa janoM ko nita hI, aneka eka vikalpoM meN| nityaM kSaNika Adika meM bhI ye, saptabhaMga kara lene haiM / sunaya vivakSA ke dvArA pratyeka dharma meM sughaTita hai| saptabhaMga prakriyA vidhi yaha, jinamata meM hI vaNita haiM // 23 // iti AptamImAMsAyAM prathamaH paricchedaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrI graMtha kA mUla strota ( zrImadumAsvAmiviracita - tattvArtha sUtramahAzAstra kA maMgalAcaraNa ) mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tadguNalabdhaye ||1|| Wan Wan 47 ( zrImatsamaMtabhadrasvAmi viracita devAgamastotra kA maMgalAcaraNa ) devAgama - nabhoyAna - cAmarAdi- vibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mahAn // 1 // Wan Wan phra ( zrImadbhaTTAkalaMkadeva viracita aSTazatI bhASya kA maMgalAcaraNa ) uddIpIkRtadharma tIrthamacalajyotirjvalatkevalA lokAlokita lokalokamakhilairindrAdibhirvaditam // vaMditvA paramArhatAM samudayaM gAM saptabhaMgIvidhi / syAdvAdAmutargAbhaNoM pratihataikAMtAndhakArodayAm // 1 // Wan Wan Wan ( zrImadvidyAnaMda AcArya viracita aSTasahasrI kA maMgalAcaraNa ) zrIvarddhamAnamabhivaMdya samaMtabhadra - mudbhUtabodhamahimAnamanindyavAcam / zAstrAvatAraracitastutigocarApta - yamImAMsitaM kRtiralaM kriyate mAsya // 1 // Wan Wan Wan ( syAdvAdacitAmaNi nAmA hiMdI TIkAkartrI AyakA jJAnAmatI kRta maMgalAcaraNa ) siddhAnnatvArhatazcAptAn, AdibrahmA sa vaMdyate / yugAdau sRSTikartA yaH, jJAnajyotiH sa me diza // 1 // Wan Wan Wan Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadvidyAnandisvAmiviracitA aSTasahastrI (dvitIya bhAga) anuvAdakatrI-AryikA jJAnamatI tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // [ jinadharmo'mRtamastIti janAH bruvaMti ] tvanmatamanekAntAtmakaM vastu tajjJAnaM c| tadevAmRtam, amRtasya mokSasya kAraNatvAt bhagavAn arhata hI yukti zAstra se avirodhI vacana vAle hone se aura sunizcitAsaMbhavadbAdhaka pramANa vAle hone se sarvajJa aura vItarAga haiM yaha bAta kahI gaI hai ataH Apa hI mokSamArga ke praNetA mahAn haiM anya kapila Adi nahIM haiM kyoMki ___ kArikArtha- he bhagavan ! Apake mata rUpa amRta se jo bahirbhata haiM sarvathA ekAMtarUpa mata ko kahane vAle haiM aura "maiM hI Apta hU~" isa prakAra ke abhimAna se jo dagdha haiM unakA iSTa-mata pratyakSa pramANa se bAdhita hotA hai / / 7 / / / [ jaina dharma amRta svarUpa hai aisA jaina kahate haiM ] jo ApakA mata hai vaha anekAMtAtmaka vastu hai, vaha mata aura usakA jJAna vahI amRta hai kyoMki amRtarUpa mokSa kA kAraNa hai aura sarvathA bAdhArahita rUpa se paritoSa-saMtoSa ko karane vAlA hai Apake 1 tvanmatamanekAntAtmakaM vastu tadjJAnaM vA tadevAmRtamamRtasya mokSasya kAraNatvAt tasmAdbAhyAnAm / (di0 pra0) 2 sadasannityAnityAyekAntadurAgrahayuktAnAm / (di0pra0) 3 vayamevAptA ityabhimAnena prajvalitAnAm / (di0pra0) 4 nityatvAdyekAntatattvam / 5 pratyakSeNa / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] aSTasahasrI . [ kArikA 7 sarvathA nirbAdhatvena paritoSakAritvAcca / tato bAhyAH sarvathaikAntAstadabhinivezinazca vAdinaH / te cAptAbhimAnadagdhA eva visaMvAdakatvena' tattvato nAptatvAdvayamAtA' ityabhimAnena svarUpAtpracyAvitatvAddagdhA iva dagdhA iti "samAdhivacanatvAt, teSAM sveSTasya sadAdyakAntasya dRSTa bAdhanAt / anekAntAtmakavastasAkSAtkaraNaM bahirantazca sakalajagatsAkSIbhUtaM 4 vipakSe pratyakSavirodha lakSaNamanena" dakSayati'* / sadAyekAntavirodha syAnekAntAtmakavastusAkSAtkaraNalakSaNatvAd, bahirivAntarapi tattvasyAnekAntAtmakatayA sakaladezakAlavartiprANibhiranubhavanAt sunishcitaasNbhvdbaadhkprmaanntvsiddheH| na hi kiJcidrU-23 mata se bAhya sarvathA ekAMta mata tathA usake AgrahavAdI jana haiM ve Apta ke abhimAna se dagdha hI haiM ve visaMvAdakapane se vAstava meM anApta haiN| "hama Apta haiM" isa prakAra ke abhimAna se tathA Apta ke svarUpa se cyuta hone se evaM jale huye ke samAna hone se hI ve dagdha haiM isa prakAra se yaha samAdhAna rUpa upacArI vacana hai kyoMki unake svamata-iSTa mata sat Adi ekAMtavAda rUpa haiM, unameM pratyakSa pramANa se bAdhA AtI hai| 'jo anekAMtAtmaka vastu ko sAkSAtkAra karane rUpa sakala jagata ko sAkSIbhUta hai evaM vipakSa meM jisakA lakSaNa pratyakSa se viruddha hai, aisA aMtaraMga evaM bahiraMga tattva hai aise tattva kA "sveSTaM dRSTena bAdhyate" isa kathana ke dvArA samarthana karate haiN|" sat Adi rUpa jo ekAMta hai usa ekAMta se viruddha jo vastu hai vaha anekAMtAtmaka vastu ke sAkSAtkaraNa lakSaNa vAlI hai evaM bAhya padArthoM ke samAna aMtastattva bhI anekAMtAtmaka rUpa se sampUrNa dezakAlavartI prANiyoM ko anubhava meM AtA hai kyoMki anekAMtAtmaka vastu kA sAkSAtkaraNa sanizcitaasaMbhavabAdhaka-pramANa se siddha hai| arthAt sata-asat Adi rUpa jo ekAMta tattva hai usako bAdhita karane vAlA anekAMta vidyamAna hai jo ki aMtastattva aura bAhya padArthoM ko siddha karane vAlA hai| "jJAnarUpa cetana vastu yA anya acetana padArtha Adi koI bhI vastu rUpAntara se vikala sat-asat, nitya-anitya Adi ekAnta rUpa hai aisA hama nahIM dekhate haiM jaise ki ekAnta rUpa se Apa bauddha Adi | aagrhinnH| 2 kapilAdayaH / (byA0 pra0) 3 tattve vipratipattijanakattvena / (byA0 pra0) 4 paramArthataH / (vyA0 pra0) 5 vayamAptA ityabhimAnaH kuta ityukte samarthana midam / (byA0 pra0) 6 AptasvarUpAt / 7 ujjhita: (di0 pra0) 8 pAtitatvAt / (byA0 pra0) 9 yathAdagdhaM vastvasAram / (byA0 pra0) 10 upacArivacanatvAt / 11 pratyakSeNa / (byA0 pra0) 12 tvameva mokSamArgasya praNetA na kapilAdIti prAktanameva sAdhyam / (vyA0 pra0) 13 bahistattvamantastattvaM ca / 14 pratItam / (di0 pra0) 15 ekaantaatmke| (byA0 pra0) 16 pratyakSavirodho lakSaNaM yasyeti basaH (bahirantazceti vishessymtr)| 17 sveSTaM dRSTena bAdhyate ityanena / 18 samarthayati / 19 bAdhanasya / 20 anekAntAtmakamevAstIti kathaM dakSayatIttyAha / (di0 pra0) 21 upalambhAt / (di0 pra0) 22 anekaantaatmkvstusaakssaatkrnnsy| 23 sadrUpaM rUpAntareNAsattvena rahitam / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 3 'pAntaravikalaM sadasannityAnityAdyeka kAntarUpaM 'saMvedanamanyadvA ' saMpazyAmo yathAtra' pratijJAyate', 'citrajJAnavatkathaJcida' saGkIrNavizeSaikAtmanaH "sukhAdicaMtanyasya varNasaMsthA " nAdyAtmanaH skandhasya ca prekSaNAt / [ citrAdvaitavAdI citrajJAnaM ekarUpaM sAdhayituM prayatate ] syAnmataM2 "sukhAdicaitanyamasaMkIrNavizeSAtmakameva na punarekAtmakaM sukha caita "nyAdA hlAdanAkArAnmeya "bodhanAkArasya " vijJAnasyAnyatvAd, viruddhadharmAdhyAsasyAnyatvasAdhanatvAd, anyathA 7 svIkAra karate haiM / arthAt sat rUpAMtara se vikala nahIM hai matalaba sat asat se rahita, nitya anitya se rahita nahIM hai ityAdi, kyoMki citrajJAna ke samAna kathaJcit asaMkIrNa vizeSAtmaka arthAt vizeSa - bhinna-bhinna sukhAdi paryAyeM paraspara meM asaMkIrNa-saMkara se rahita haiM yaha kathana paryAyArthikanaya se hai, evaM asaMkIrNa vizeSa hote hue bhI sabhI vastuyeM dravyArthika naya kI apekSA se ekAtmaka-sAmAnyAtmaka sukhAdi aneka dharmoM se yukta caitanyavastu evaM varNa saMsthAnAdi aneka dharma se sahita pudgala skaMdha dekhe jAte haiM / " arthAt sabhI vastu ekAnekAtmaka siddha haiM / [ citrAdvaitavAdI citrajJAna ko ekarUpa siddha karane kA prayatna karatA hai ] citrAdvaitavAdI - sukhAdi caitanya asaMGkIrNavizeSAtmaka pratiniyata bhinna-bhinna aneka svarUpa vAle hI haiM ekAtmaka nahIM haiM / AhlAdanAkAra sukha caitanya rUpa se meya-jJeya, jJAnAkAra vijJAna bhinna hai kyoMki viruddha dharmAdhyAsa sadA bhinnapane ko hI siddha karatA hai anyathA yadi Apa viruddha dharma ke hone para bhI abhinna mAnoge to akhila vastu ekarUpa ho jAvegI / jaina - yaha kathana asat hai / phira ApakA citrajJAna bhI ekAtmaka nahIM bana sakegA arthAt Apa citrAdvaitavAdI citrajJAna ko eka hI mAnate haiM use aneka mAnanA par3egA kyoMki pItAkAra jJAna nIlAdi AkAra jJAna se bhinna hai / sukhajJAna aura jJeyajJAna ke samAna usameM bhI viruddha dharma pAyA jAtA hai| 1 yathA prativAdibhiH ekAnterUpe pratijJA kriyate / sahitamasat / asadarahitaM sat nityarahitamanityam anityarahitaM nityamiti lakSaNaM rUpAntarazUnyaM sadAdye kAntarUpamantastatvaM bahistatvaM vA kiJcidvastu tathA nahi vayaM syAdvAdinaH pazyAmaH / kasmAt yathA citrajJAnasya kathaJcidasaMkIrNavizeSAtmakaM kathaJcidvizeSAtmakaM tathA sukhAdicaitanyasya varNasaMsthAnasvabhAvaskandhaM ca prekSyate yataH / ( di0 pra0) 2 antastattvam / 5 ekA 3 bAhyatattvam / 4 yathA ca pratijJAyate / iti pA0 ( di0 pra0) yathA pratijJAyate / ( byA0 pra0 ) ntatvena / 6 paravauddhAdibhiH / 7 tathA ca darzyate / 8 sukhAdiparyAyApekSayA / Atmazabdoyamubhayatra sambadhdyate / tena vizeSAtmana ekAtmanazceti yojyam / ityukte kiM tAtparyam ? dravyaparyAyApekSayA antarvastu bahirvastu caikAnekAtmakaM nAmetyarthaH / 9 ekatvaM dravyApekSayA / 10 sukhAdinAnAdharmasahitacaitanyasya / 11 skandhaH - saMsthAnamAkRtiH / pudgalaH / 12 citrAdvaitavAdinaH / 13 pratiniyatAnekasvarUpam / 14 eva / ( byA0 pra0 ) 15 jJeya / ( vyA0 pra0 ) 16 paricchitti / svarUpasya ( byA0 pra0 ) 17 viruddhadharmatvepyabhinnatve sati / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 vizvasyakatvaprasaGgAt' iti tadasat', 'citrajJAnasyApyekAtmakatvAbhAvaprasaGgAt pItAkArasaMvedanasya nIlAdyAkArasaMvedanAdanyatvAt, 'tadvadviruddhadharmAdhyAsAt / yadi punarazakyavivecanatvAtpItAdyAkArasaMvedanamekAtmakamurarIkriyate tadA sukhAdisaMvedanena' koparAdhaH kRtaH ? 'tasyApyazakyavivevanatvAdevaikAtmakatvopapatteH, pItAdyAkArANAmiva 'sukhAdyAkArANAM caitanyAntaraM netumazakyavivecanatvasadbhAvAt / / [ mAdhyamikabauddhaH kathayati jJAnaM niraMzamekarUpamiti ] tokAtmakameva sukhAdicaitanyaM na punarasaMkIrNavizeSAtmaka"mityapi na mantavyaM, citrajJAnasyApyasaMkIrNavizeSAtmakatvAbhAvaprasaGgAt / tathA ca sati na taccitramekajJAnavat / arthAt jaise sukhajJAna bhinna hai aura jJeya padArthoM kA jJAna bhinna hai vaise nIla aura pIta ke jJAna bhinnabhinna hI haiN| citrAdvaitavAdI-citrajJAna meM pItAdi AkAroM kA vivecana karanA azakya hai, ataH pItAdyAkAra jJAna ko hama ekarUpa svIkAra karate haiN| jaina-yadi Apa aisA mAnate haiM taba to yaha batAiye ki sukhAdi jJAna ne kyA aparAdha kiyA hai ? unameM bhI azakya vivecana hone se hI ekarUpatA bana jAtI hai / pItAdyAkAra ke samAna hI sukhAdyAkAroM ko bhI caitanyAntara prApta karAne meM azakya vivecana kA sadbhAva hai arthAt sukhAdi bhinna caitanya hai aura jJAna bhinna caitanya hai aisA vivecana karanA azakya hI hai| [ mAdhyamika bauddha jJAna ko niraMza siddha karatA hai ] bauddha-"sukhAdi caitanya ekarUpa hI haiM kintu bhinna-bhinna vizeSa rUpa nahIM haiM / " aisA hI mAna lenA ucita hogaa| jaina-aisI mAnyatA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane se to citra jJAna bhI asaGkIrNa vizeSAtmaka-bhinna-bhinna nahIM bana sakegA punaH citrajJAna ko eka mAna lene para vaha citrajJAna nahIM kahalAyegA, eka jJAna ke samAna / arthAt jase ghaTa Adi eka padArtha ke jJAna meM yaha citrajJAna' hai aisA vyavahAra nahIM hotA hai vaise hI yadi citrajJAna bhI eka rUpa hai to use citrajJAna kaise kaheMge? 1 jainrucyte| 2 citrAdvaitavAdinazcitrajJAnamekameva vadanti / 3 nmeyjnyaanvt)| 4 pItAdyAkArANAM citrjnyaane| 5 sukhAdi caitanyena iti pA0 (byA0 pra0, di0 pra0) 6 sukhAdi caitanyasya / (di0 pra0) 7 devadattasya sukhaduHkhAkArANAM yajJadattasantAnaM prati prApayituM pRthakkartumazakyatvAt / (di0 pra0) 8 devadattasukhAdyAkArANAM yajJadattasantAnaM prati pRthakkartumazakyatvAt / (dvitiiyaikvcnm)| 9 saugata: (di0 pra0) 10 niraMzaikajJAnavAdI mAdhyamika: praah| 11 anekAntAtmakaM na / (di0 pra0) 12 jainaH / (di0 pra0) 13 ekAtmakatvAt = he saMvedanAdvaitavAdin citrajJAnasya bhinnavizeSAbhAva aikye sati tat citrajJAnaM citraM nAnAtmakaM na bhavati yathA ekjnyaanm| (di0 pra0) 14 citrjnyaansyaiktve| 15 paraH / (di0 pra0) 16 mAdhyamikaH prAha / (di0 pra0) 17 ghaTAcekapadArthajJAne yathA citravyavahAro na / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 5 citrajJAne' pItAdyAkArapratibhA' sasyAvidyopakalpitatvAdekAtmakatvameva 'vAstavamiti cetkathamekAkAkArayoH pratibhAsAvizeSepi vAstavetaratva' pravivekaH ? 'ekAkArasyAnekAkAreNa virodhA'ttasyAvAstavatve kathamekAkArasyaivAvAstavatvaM na syAt ' ? 'svapnajJAne'nekAkArasyA 'vAstavasya Mprasiddhezcitra"jJAnepi tasyAvAstavatvaM yuktaM kalpayitumiti cetkezAdAvekA "kArasyApyavAstavatvasiddhestatrAvAstavatvaM kathamayuktam ? " pItAdyAkArasya saMvedanAdabhede'nekatva - virodhAdabhede" pratibhAsAsambhavAt pratibhAse vA saMvedanAntara "tvApatteravAstavatvameveti 18 citrAdvaitavAdI - citrajJAna meM pItAdi AkAroM kA jo pratibhAsa hai vaha avidyA se upakalpita hai / vAstava meM to vaha citrajJAna ekAtmaka hI hai / jaina - taba to eka aura aneka AkAroM meM pratibhAsa- jJAna samAna hone para bhI yaha vAstavika hai, yaha avAstavika hai yaha viveka ( bheda ) kaise hogA ? arthAt yaha citrajJAna hai aura usameM nIla, pItAdi jJAna anekAkAra rUpa haiM donoM jJAna samAna haiM phira bhI citrajJAna kA ekAkAra saccA hai anekAkAra jhUThA hai yaha bheda kaise hogA ? citrAdvaitavAdI - jo ekAkAra hai vaha anekAkAra se viruddha hai / isIliye vaha anekAkAra avAstavika hai arthAt ekAkAra jJAna meM anekAkAra se virodha AnA spaSTa hI hai / jaina- to isa prakAra se ekAkAra ho avAstavika kyoM na ho jAve kyoMki anekAkAra citrajJAna meM ekAkAra se to virodha pratyakSa hai / citrAdvaitavAdI - svapnajJAna meM anekAkAra ko avAstavikatA siddha hai ataH eka citrajJAna meM bhI usa anekAkAra kI avAstavikatA mAnanA yukta hI hai / jaina - taba to keza Adi meM ekAkAra kI avAstavikatA siddha hai to usa ekAkAra ko bhI avAstavika kahanA ayukta kaise hogA ? mAdhyamika-pItAdi AkAra, jJAna se abhinna haiM isaliye yaha jJAna hai ye pItAdi AkAra haiM isa rUpa anekapane kA virodha hai| yadi Apa jaina pItAdi AkAra ko jJAna se bhinna mAnoge to pratibhAsa 1 satyam / ( di0 pra0 ) 2 pratibhAsanasya / iti pA0 ( vyA0 pra0, di0 pra0) 3 atrAha jaina he saMvedanAdvaitavAdin ubhayatra prakAzAtmakatayA abhede'pyekasya vAstavamanekasyAvastubhUtatvamiti vivekastava katham / ( di0 pra0 ) 4 bhedaH / ( di0 pra0 ) 5 anekAkArasya / ( di0 pra0) 6 paraH / (di0 pra0) 7 ubhayatra virodhAvizeSAt / 8 ubhayorapi pratibhAsatve vizeSo nAsti tathApyeko vAstava : ekovAstava iti pRthagAtmA katham / ( di0 pra0 ) 9 karituragAdi / ( byA0 pra0 ) 10 loke / 11 ekasmin / 12 anekAkArasya / 13 kezoMDuka | ( byA0 pra 0 ) 14 mazakAdi / ( byA0 pra0, di0 pra0) 15 ekAkAre / 16 pItAdyAkAraH saMvedanAdabhinno bhinno veti vikalpya krameNa dUSayati mAdhyamikaH / 17 idaM saMvedanamime pItAdaya iti / 18 yataevaM | ( di0 pra0 ) 19 tarhi taccitrajJAnaM na bhavati kintu tatra jJAnAntarameva syAt / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 7 cet', tata evaikA kArasyAvAstavatvamastu, tasyApi' pItAdyAkArapratibhAsebhyo narthAntaratAyAmekatvavirodhAdarthAntaratAyAM saMvittyabhAvAt', saMvittau vA jJAnAntaratvaprasaktevizeSAbhAvAt / tato' na citrajJAne'nekAkArapratibhAsasyaiva prekSAvadbhiravAstavatvaM zakyaM kalpayituM, 10yenedamevAbhidhIyamAnaM zobheta"foll syAtsA 12citratakasyAM na syAttasyAM 13matAvapi / 14yadIdaM svymrthebhyo|5 rocate tatra ke vym||" iti / na 1 punaridamapi hI asambhava ho jAvegA athavA Apa pratibhAsa mAna bhI leveM to bhI jJAnAntara ho jAvegA arthAt vaha citrajJAna hI nahIM rahegA kintu dUsarA hI jJAna ho jAvegA, ataH vaha anekAkAra avAstavika hai / jaina-usI hetu se Apa citrajJAna meM ekAkAra ko bhI avAstavika hI kyoM na mAna leveM ? yadi citrajJAna pItAdi AkArarUpa pratibhAsa se abhinna hai, taba to citrajJAna meM ekatva kA virodha ho jAtA hai| tathA yadi bheda hai to saMvitti nahIM ho sakegI arthAt pItAdi AkArarUpa pratibhAsa se citrajJAna yadi bhinna hai, to pItAdi azeSAkAra se zUnya citrajJAna to pratIti meM bhI nahIM A sakatA hai athavA yadi Apa kaheM ki pItAdi AkAroM ke pratibhAsa se vaha citrajJAna bhinna hai phira bhI usakA jJAna hotA hai taba to vaha bhinna jJAna hI ho jaavegaa| kyoMki jaba sabhI jJAna bhinna haiM taba isa citrajJAna meM hI kyA vizeSatA rahegI? isaliye citrajJAna meM anekAkAra pratibhAsa-jJAna ko hI avAstavika kahanA zakya nahIM hai jisase ki ApakA yahI kathana zobhita ho sake, ki zlokArtha-kyA usa eka citrajJAna meM citratA-anekatA ho sakatI hai ? arthAt usa eka citrajJAna meM anekatA nahIM hai aura yadi jJAna lakSaNa padArthoM ko citrajJAna kI ekatA hI pratibhAsita ho rahI hai, to hama (mAdhyamika) usakA nivAraNa kaise kara sakate haiM ? arthAt avidyA se upakalpita hone se aisA pratibhAsita hotA hai isameM vicAra karane vAle hama loga nahIM haiN| arthAt ApakA yaha kathana zobhita nahIM ho sakatA hai / hama aisA kaha sakate haiM ki 1 nyAyAt / (di0 pra0) 2 citrajJAne / 3 sNvednaantrtvaaptteH| 4 ekAkArasyApi / (di. pra.) 5 abhede / 6 pItAdyAkArapratibhAsebhyazcitrajJAnasya bhede| 7 arthAntaratve sati pItAdya zeSAkArazUnyasya citrjnyaansyaaprtiiymaantvaaddhetoH| 8 arthAntaratvepi / 9 upasaMharati jainaH / 10 kUtaH / (di0 pra0) 11 mama dUSaNaM kima / (di0 pra0) 12 anektaa| 13 citrjnyaane| 14 citrajJAnasyaikatvam / 15 jnyaanlkssnnebhyH| 16 prtibhaaste| 17 vayaM mAdhyamikA nivArakAH kathaM bhavAma: ? 18 saMvedanAdvaitavAdino vayam / (di0 pra0) 19 atrAha citrAdvaitavAdI he saMvedanAdvaitavAdin idaM punaryaduktaM tvayAtanna / (di0 pra0) 20 zobheteti pUrveNAnvayaH / ki tat ? tadAha |-ek ceccitratA na syAccitraM cedekatA kutaH ? ekaM ca tacca taccitrametaccitrataraM mahaditi / anyacca svymaah| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 7 ""kaM nu syAdekatA na syAttasyAM citramatAvapi / yadIdaM rocate budhdyaM citrAyaM tatra ke vayam / " iti / [ niraMzekajJAnavAdI boddhazcitrAdvaitavAdinaM nirAkaroti ] 13 nanu' caikasyAM matau ' 'citratApAyepi saMvedana mAtrasya bhAvAnna svarUpasya svato gativirudhyate / saMvedanamAtrasya tvapAye sA 10 virudhdyeteti cenna ", " tadabhAvepi 3 nAnApItAdipratibhAsasadbhAvAttadavirodhAt '" / " nanvevaM 7 'nIlavedanasyApi pratiparamANu bhedAnIlANusaMvedana: zlokArtha-kyA citrajJAna 'ekatA hai ? arthAt usa citrajJAna meM bhI ekatA nahIM hai / yadi usa citrabuddhi - jJAna meM citratva hI pratibhAsita ho rahA hai, to hama loga kyA kara sakate haiM ? arthAt hama bhI aisA kaha sakate haiM ki yadi jJAna meM ekapanA hai to vaha jJAna citrajJAna nahIM hai / yadi vaha jJAna citrajJAna hai taba usameM ekapanA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, kintu vaha jJAna eka bhI hai aura citrajJAna bhI hai yaha to bahuta hI Azcarya kI bAta hai / ( pItAdi azeSa AkAra se zUnya vastu meM 'yaha aisI hai' isa prakAra samajhanA azakya hai ataH citrajJAna meM ekatva kA vAstavikapanA kaise siddha hogA ? isa prakAra kahane vAle citrAdvaitavAdiyoM kA khaNDana karate hue niraMzajJAnavAdI kahate haiM / ) [ niraMzajJAnavAdI bauddha citrajJAnavAdiyoM kA khaNDana karatA hai ] niraMkajJAnavAdI - eka citrajJAna meM pItAdi anekAkAra rUpa citratA kA abhAva hone para bhI saMvedanamAtra - ekajJAnamAtra kA hI sadbhAva hai kyoMki svarUpa kA jJAna svataH viruddha nahIM hai, kintu saMvedanamAtra - jJAnamAtra ke abhAva meM to vaha jJAna viruddha ho sakatA hai / jaina- nahIM / eka citrajJAna meM saMvedanamAtra kA abhAva hone para bhI aneka pItAdi ke pratibhAsa kA sadbhAva hai ataH anekAkAra kA virodha nahIM hai arthAt citrajJAna meM to ekatva kA hI virodha hai / niraMzaikajJAnavAdI mAdhyamika- yadi Apa jaina isa prakAra se eka ko aneka rUpa se svIkAra karoge taba to nIlajJAna meM bhI pratiparamANu (paramANu- paramANu) se bheda mAnanA hogA punaH sabhI nIla aNu-aNu ke jJAna paraspara bhinna hI ho jAyeMge, taba usa nIla paramANu ke jJAna meM bhI nAnA pratibhAsa 1 pItAdyAkArANAM syAdvAdyabhimatAnAm / 2 citratvam / 3 citrAdvaitavAdinaH / (di0 pra0) 4 pItAdyazeSAkArazUnyasyedantayAvagantumazakyatvAtkathamekatvasya vAstavatvamiti pratyavasthitAn citrajJAnavAdinaH pratyAcakSANo niraMza kajJAnavAdI prAha / 5 citrajJAne | 6 pItAdyAkArANAm / 7 ekasya / 8 citrajJAne saMvedana mAtrasvarUpasya | 9 citrajJAnAt / 10 svarUpasya svato gatiH / ( di0 pra0) 11 jainaH | 12 ekasya 'citrajJAnasya saMvedanamAtrasyApyabhAve / 13 atrAha citrAdvaitavAdI / tasya saMvedanamAtrasyAbhAvepi nAnApItAditasyAH svarUpasya svatogate ravirodhAt / ( di0 pra0) 14 pItAdyazeSAkArazUnyasya idaMtayAvagantumazakyatvAt kathamekatvasyavAstavatvamiti pratyavasthitAMzcitrajJAnavAdinaH pratyAcakSANo niraMzaikajJAnavAdI prAha / ( di0 pra0) 15 atazcitrajJAnasyaikatvavirodhaH / 16 niraMzaikavAdI mAdhyamikaH prAha / 17 bho jaina ! tvaduktaprakAreNa / ekasyAnekatvAGgIkAraprakAreNa / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 7 parasparaM bhinnairbhavitavyam / 'tatraikanIlaparamANusaMvedanasyApyevaM vedyavedakasaMvidAkArabhedAntritayena bhavitavyam / vedyAkArAdisaMvedanatrayasyApi pratyekama parasvavedyAkArAdisaMvedanatrayeNa' / iti parAparavedanatrayakalpanAdanavasthAnAnna kvacidekavedanasiddhi: saMvidadvaitavidviSAm / 'kvacidapyekAtmakatvAnabhyupagame ca kuto nAnAtmavyavasthA ? vastunyeka trAparaikavastvApekSayAnekatvavyavasthopapatteH / "kvacidaikyopagame vA kathaM citramatau naikyamaviruddhaM ? citrAkArApAyepi tasya12 kA sadbhAva hone se vedya-vedaka evaM saMvidAkAra ke bheda se tIna rUpa ho jAveMge aura vedyAkAra, vedakAkAra, saMvidAkAra ina tInoM meM se pratyeka meM dUsare-dUsare svavedyAkAra Adi tIna saMvedana mAne jaaveNge| isa prakAra se parApara-Age-Age ke pratyeka jJAna meM jJAnatraya kI kalpanA karane se anavasthA doSa A jAvegA / punaH hamAre (saMvedanAdvaitavAdI ke) dveSI Apa syAdvAdiyoM ke yahA~ kahIM para bhI eka jJAna kI siddhi nahIM ho skegii| taba to jJAna athavA bAhya padArtha ina kisI meM bhI ekAtmapane ko svIkAra na karane se Apake yahA~ nAnA AtmAoM kI vyavasthA bhI kaise hogI kyoMki eka citrajJAnarUpa vastu meM apara eka vastu kI apekSA se anekatva kI vyavasthA ho jAvegI athavA yadi Apa jJAna yA bAhya padArthoM meM kahIM para bhI ekatva svIkAra kareMge taba to citrajJAna meM bhI ekapanA aviruddha kyoM nahIM ho jAvegA ? arthAt citrajJAna meM ekapanA virodha rahita hI hai aisA siddha ho jaavegaa| kyoMki citrAkAra ke abhAva meM bhI citrajJAna meM ekatva honA sambhava hai| jaina-aisA kahate huye bhI Apa prekSAvAn nahIM haiN| citrAkAra ke abhAva meM bhI yadi citrajJAna sambhava hai taba to citrajJAna meM jJAnAkAravat eka pItAkAra aura nIlAkAra kA bhI apane-apane svarUpa se sadbhAva siddha ho gyaa| punaH paraspara kI apekSA se usa citrajJAna meM anekatva hI siddha ho jAtA hai / ataH aneka caitanya se vyApta huA anekAkAra rUpa yaha citrajJAna aMtastattva jJAnAdi meM ekAnekatva siddha karane ke liye udAharaNarUpa siddha ho jAtA hai| bhAvArtha-AcAryazrI ne ahaMta bhagavAna ke mata ko amRtasvarUpa kahA hai aura batalAyA hai ki isa amRtamaya jaina zAsana meM sampUrNa vastuyeM anekAnta svarUpa haiM aura anekAMta dharma se ekAMta dharma bAdhita ho jAtA hai / AcAryazrI ne sukha, jJAna, darzana Adi aneka guNoM se sahita caitanyatattva ko aneka dharmAtmaka siddha kiyA hai aura pudgala Adi bAhya padArthoM ko bhI AkAra, guNa, paryAya Adi kI apekSA aneka dharmAtmaka mAnA hai| ina jIva, ajIva tattvoM ko anekAMtarUpa siddha karate huye udAharaNa meM citrajJAnavat' kaha diyA hai kyoMki AcAryazrI citrajJAna ko kathaMcit ekarUpa kathaMcit aneka rUpa mAna rahe haiM kintu isa para ekAMtavAdI bauddha citrajJAna ko sarvathA ekarUpa siddha karane ke liye atisAhasa karatA hai aura jaba saphalIbhUta nahIM ho pAtA hai taba usI kA bhAI jJAna ko niraMza eka rUpa mAnane 1 teSu madhye / 2 nAnApratibhAsasadbhAvatvena / 3 svakIya / (di0 pra0) 4 bhavitavyamityanvayaH / 5 citrAdvaitavAdinAm / (di0 pra0) 6 jainAdInAm / 7 jJAne bahirarthe vaa| 8 tava jainasya / 9 citrjnyaane| 10 nIlAdipratibhAsa / (byA0 pra0) 11 jJAne bahirarthe vaa| 12 citramatAvaikyopagamasya / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda sambhavAt / ' iti kazvit 'sopyaprekSA pUrvavAdI, tathA' sati citrajJAne saMvidA kAravadekasya pItAkArasya nIlAkArasya ca sadbhAvasiddhau parasparApekSayAnekatvasiddheraneka caitanyavyAptasyAnekAkArasya' citra jJAnasyAntarekAnekAtmakatvasAdhane "nidarzanatvopapatteH / [sAMkhyaH sukhAdikamacetanaM svIkaroti tasya vicAraH kriyate ] syAnmataM12, sukhAdInAM caitanyaM vyApakaM bhavat kimekena svabhAvena bhavatyanekena svabhAvena vA ? yadyekena5 tadA teSAmekasvarUpatvApattiH / athAnekena tadA sopya'nekasvabhAvaH pareNAne vAlA mAdhyamika bauddha jJAna ko eka niraMza rUpa hI siddha karanA cAhatA hai aura kahatA hai ki yadi Apa jaina loga jJAna ko ekarUpa nahIM mAnoge taba to eka nIlakamala ke eka dala meM eka-eka aNu ke prati bheda mAnane se pratyeka meM jAnane yogya, jAnane vAlA aura jAnanA aise tIna-tI par3eMge punaH pratyeka jJAna ke eka-eka aMza meM tIna-tIna aMzoM ko mAnate-mAnate nAka meM dama A jAvegA kahIM para bhI virAma nahIM ho sakegA ityAdi rUpa se jainiyoM para kaTAkSa kara rahA hai, kintu jainAcArya ina doSoM se kaba Darane vAle haiN| unhoMne kaha diyA ki bhAI ! hama to sabhI vastuoM ko kathaMcit eka, kathaMcit aneka donoM rUpa siddha karate haiN| na sarvathA ekarUpa mAnate haiM, na sarvathA anekarUpa / dUsarI bAta yaha bhI hai ki hama jJAnamaya caitanya tattva aura pudgalamaya bAhya tattvoM ko bhI mAna rahe haiN| hamAre yahA~ anavasthA pizAcinI kA praveza hI nahIM ho sakatA hai| Apake yahA~ bhI citrajJAna ho, cAhe niraMza eka jJAna / dravya kI apekSA sabhI ekarUpa haiM evaM paryAyoM kI apekSA sabhI jJAna aneka rUpa haiN| isakA spaSTIkaraNa bahuta bAra kiyA jA cukA hai| [sAMkhya sukhAdi ko acetana svIkAra karatA hai usa para vicAra ] sukhAdika pradhAna ke pariNAma hone se acetana haiM isaliye caitanya ke sAtha unakI vyApti kA abhAva hai aisA mAnane vAlA sAMkhya kahatA hai sAMkhya-sukhAdikoM ke sAtha vyApta hotA huA caitanya kyA eka svabhAva se vyApta hotA hai yA aneka svabhAva se ? yadi Apa jaina kaheM ki eka svabhAva se vaha caitanya sukhAdikoM ke sAtha vyApaka hai 1 itaH syAdvAdI prA h| 2 syAdvAdyAha / (di0 pra0) 3 citrAkArasyApAyepi tasya citrajJAnasya sambhavAditi pUrvokte sati / 4 saMvidAkArasyevaikasyeti khpustkpaatthH| ekasya saMvidAkArasya yathA parasparApekSayAnekatvam / 5 svasvarUpApekSayA / 6 anekacaitanyaM nIlapItAdipratibhAsa: / tatra vyAptasya / 7 basa: / (di0 pra0) 8 vishessysy| vyaapksy|' 9 antastattvasya jnyaanaadeH| 10 anta ityavyayapadatvAt SaSTayataM saMvedanalakSaNasyAntastatvasyAnekAntAtmakatvasya sAdhane citrajJAnasyodAharaNatvaM ghttte| (di0pra0) 11 antastatvamekAtmakamasti, citrjnyaanvditi| 12 sukhAdInAM pradhAnapariNAmatvenAcetanatvamabhyupagamya teSAM caitanyavyAptatvAbhAvaM manvAnaH sAGkhyaH prAha / 13 vyApyAnAm / 14 bhavattyekenasvabhAvena / iti pA0 (di0 pra0) 15 bho jain| 16 sukhAdInAm / (di0 pra0) 17 sopyanekasvabhAvo'pi / (di0 pra0) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 7 kena svabhAvena vyApanIya ityanavasthA / athaikA'dRzena svabhAvena sukhAdayazcaitanyena vyApyante' tadAnekena svabhAvena 'sajAtIyenetyuktaM syAt / tatra va saivAnavasthA / na ca gatyantaramasti yena sukhAdivyApyakaM caitanyaM sidhdyediti / tadetaccitrajJAnepi samAnam / tasya pItAdyAkAravyApina: svayaM saMvedanAnna doSa iti cet, sukhAdivyApinazcaitanyasya saha krameNa ca svayaM saMvedanAtkathamupAlambhaH syAt ? na hi dRSTe'nupapannaM nAma / na ca sukhAdInAM caitanyavyAptatvasaMvedanaM bhrAntam, acetanatvagrAhipramANAbhAvAt / acetanAH sukhAdaya, utpattimatvAd ghaTAdivadityanumAnaM sukhAdyacetanatvagrAhIti cenna, tasya pratyakSabAdhita viSayatvAt ditsamanvitAnAmeva to sabhI sukhAdi ekasvarUpa ho jaaveNge| yadi Apa kaheM ki aneka svabhAva se vyApaka hai taba to vaha caitanya bhI aneka svabhAva vAlA hokara anya aneka svabhAva se vyApta ho jaavegaa| isa prakAra se anavasthA doSa A jAvegA / athavA eka sadRza svabhAva se ve sukhAdika caitanya se vyApta hote haiM, taba to aneka svabhAva sajAtoya hI mAnane hoMge aura usameM bhI vahI anavasthA doSa A jAvegA kyoMki inase bhinna anya koI gati hI nahIM hai ki jisase sukhAdikoM meM vyApaka eka caitanya siddha ho ske| arthAt Apake dvArA mAnA huA sukhAdikoM se vyApta eka caitanya siddha nahIM hotaa| jaina-ye sabhI doSa to citrajJAna meM bhI samAna haiM kyoMki pItAdi aneka AkAroM meM citrajJAna vyApaka hotA haA kyA eka svabhAva se vyApta hotA hai yA aneka svabhAva se ? ityAdi uparyakta dUSaNa ghaTita ho jaaveNge| bauddha-una pItAdi AkAroM meM vyApI citrajJAna kA eka-aneka svabhAva ke binA hI svayaM saMvedana hone se anubhava Ane se koI doSa nahIM AtA hai| jaina-taba sukhAdikoM meM vyApI caitanya kA yugapat aura krama se svayaM saMvedana ho rahA hai punaH hameM bhI Apa kaise ulAhanA dete haiM ? kyoMki dRSTa-sukhAdi meM vyApI caitanya kA anubhava hone para bhI use anupapanna-galata kaheM yaha bAta ThIka nahIM hai / sukhAdikoM kA caitanya se vyApta honA yaha jJAna bhrAnta hai aisA bhI nahIM kaha sakate haiM kyoMki sukhAdi caitanya ko acetana rUpa se grahaNa karane vAle pramANa kA abhAva hai| 1 ekena sadRzena / (byA0 pra0) 2 tathA ekarUpatApattyAnavasthAyAH parihAro bhavatItyabhiprAyaH / (di0 pra0, byA0 pra0) 3 ekAdRzeneti pratipadam / (di0 pra0) 4 ito jaino bruute| 5 pItAdyAkArANAM citrajJAnaM vyApakaM bhavakkimekena svabhAvenAnekena vetyAdiprakAreNa / 6 vyApakasya citrajJAnasya / 7 ekAnekasvabhAvamantareNaiva / 8 sUkhAdivyApini caitnye'nubhuute| 9 dRSTe: pratyakSAt yadgRhyate tadvastvanupapannaM viruddhaM nahi / (di0 pra0) 10 na hyanupapannaM kintupapannamevetyatra upapatti darzayati / 11 pratyakSeNa pratIte'rthe yadi paryanayujyate svabhAvaruttaraM vAcyaM dRSTa kaanuppnntaa| (byA0 pra0) 12 bhAvarUpAdInAm / (byA0 pra0) 13 anumAnasya / (di0 pra0) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 11 sukhAdInAM svasaMvedana pratyakSe sarvadA pratibhAsanAt / anumAnaviruddha 'zca pakSaH / tathA hi / cetanAH sukhAdayaH, svasaMvedyatvAt puruSavat' / puruSasaMsagattiSAM' svasaMvedadyatvAtsvataH saMvedyatvamasiddhamiti cenna, jAtucidasvasaMvedyatvApratItestathA' vaktumazakteH - anyathA' puruSasya svasaMvedyasukhAdisaMbandhAtsvasaMvedyatvaM, na svata iti vadato' nivArayitumazakyatvAt, 'caitanyavizeSeNa hetorvyabhi - cArapratipAdanAcca" / na tato'cetanatvasiddhiH sukhAdInAm / na caiSAM 2 cetanatvasAdhane'pasiddhAntaH syAdvAdinAM prasajyeta, caitanyajIva dravyArthAdezAccetanatvaprasiddheH, " sakalaupa "zamikA sAMkhya- "sukhAdika acetana hai kyoMki utpattimAn hai ghaTAdi ke samAna / " isa prakAra sukhAdi ko acetana rUpa se grahaNa karane vAlA anumAna hai / jaina- nahIM, yaha anumAna to pratyakSa se bAdhita viSaya ko grahaNa karane vAlA hai / cit-caitanya se samanvita hI sukhAdika paryAyeM svasaMvedana pratyakSa meM sarvadA pratibhASita ho rahI haiM / ApakA yaha pakSa anumAna se viruddha bhI hai arthAt prakaraNasama hai / tathAhi-- "sukhAdi cetana hai kyoMki ve svasaMvedya haiM arthAt svasaMvedanajJAna se unakA anubhava ho rahA hai jaise puruSa cetana hai usakA svasaMvedanajJAna se anubhava hotA hai / " sAMkhya - una sukhAdikoM meM puruSa ke saMsarga se svasaMvedyapanA hotA hai svataH saMvedyapanA asiddha hai / jaina - nahIM, kyoMki sukhAdi kadAcit bhI asvasaMvedyarUpa meM pratIti meM nahIM Ate haiM matalaba ve sadaiva hI svasaMvedyarUpa pratIta ho rahe haiM isaliye unheM puruSa ke saMyoga se svasaMvedya kahanA zakya nahIM hai| anyathA puruSa meM bhI svasaMvedya sukhAdi kA sambandha hone se vaha puruSa svasaMvedya hai svataH nahIM hai aisA kahate huye hama jainoM kA bhI nivAraNa karanA zakya nahIM hogA / arthAt hama aisA kaha sakate haiM ki sukhAdisvasaMvedya haiM inake saMsarga se hI puruSa svasaMvedya huA hai vaha svayaM svasaMvedya nahIM hai / aisA kahane para Apa hameM roka nahIM sakeMge / caitanya vizeSa se "utpattimattvAt" hetu meM vyabhicAra doSa bhI AtA hai isaliye sukhAdikoM meM acetanatva kI siddhi nahIM hotI hai / ina sukhAdikoM ko cetana siddha karane meM apasiddhAnta doSa bhI hama syAdvAdiyoM ke yahAM nahIM AtA hai / dravyArthika naya kI apekSA caitanya jIvadravya meM cetanatva prasiddha 1 satpratipakSaH prakaraNasama ityarthaH / 2 yathAtmAcetanaH / ( di0 pra0) 3 sukhAdInAm / 4 sukhAdInAmiti sambandhaH kAryaH / ( di0 pra0) 5 tata eveti zeSaH / tathA puruSasaMsargAdityAdiprakAreNa / 6 asvasaMvedyatvApratItAvapi tathA vaktuM zakyaM yadi / ( di0 pra0 ) 7 jainasya / 8 utpattimattvepi caitanyavizeSo'cetanatvAbhAvavAnyataH / 9 utpattimattvAditi hetoH / 10 prAgeva sAMkhyamokSanirAkaraNaprastAve / ( di0 pra0 ) 11 kiJca sAMkhyamokSanirAkaraNAvasare prokta eva tadanumAna doSazeSotradraSTavyaH / ( di0 pra0 ) 12 sukhAdInAm / ( di0 pra0) 13 eva / ( byA0 pra0, di0 pra0 ) 14 dravyArthikanayApekSayA / 15 evaM jJAnasukhAdInAmabhedaH syAdityukte Aha 16 hi sukhAdInAmacetanatvapratijJAkathamityAha / (di0 pra0) / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 dibhAvAnAM sukhajJAnAdipratiniyataparyAyArthAdezAdeva sukhAdInAM jJAnadarzanA'bhyAmanyatvavacanAt / (bauddhaH sukhAdiparyAyAn jJAnAtmakAn evakathayati tasya nirAkaraNam) __ tathApi jJAnAtmakAH sukhAdayo, jJAnAbhinnahetujatvA'dvijJAnAntaravaditi cenna', sarvathA vijJAnAbhinnahetu jatvAsiddhatvAt', sukhAdInAM savadyodayAdinimittatvAdvijJAnasya jJAnAvaraNAntarAyakSayopazamAdinibandhanatvAt / 'kathaJcidvijJAnAbhinnahetujatvaM tu rUpAlokA dinAnakA1ntikA, yathaiva hi tato13 14vijJAnasyotpattistathA'5 rUpAlokA dikSaNAntarotpattira"pIti paraiH18 svayamabhidhAnAt / tadetena yadabhyadhAyi20 / hI hai aura sukha, jJAna Adi pratiniyata paryAyAthikanaya kI apekSA se hI sakala aupamika Adi bhAva evaM sukhAdika, kathaMcit jJAna, darzanarUpa upayoga svabhAva se bhinna bhI mAne gaye haiN| [ bauddha sukhAdi paryAyoM ko jJAnAtmaka siddha karanA cAhatA hai usakA nirAkaraNa ] saugata-"sukhAdi jJAnAtmaka haiM kyoMki jJAna se abhinna eka hetu se utpanna hone vAle haiM, bhinna jJAna ke smaan"| jaina-nahIM, sarvathA vijJAna se abhinna hetu se utpanna honA asiddha hai kyoMki sukhAdi sAtAvedanIya ke udaya Adi ke nimitta se hote haiM aura jJAna to jJAnAvaraNa evaM aMtarAya ke kSayopazama Adi ke nimitta se hotA hai| isalie sukhAdika sarvathA jJAna se abhinna hetuja nahIM hai kintu kathaJcit hI haiM aisA kahane para prazna hotA hai ki kathaJcit vijJAna se abhinna hetu dvArA utpanna hone se to ye sukhAdi, rUpa aura Aloka Adi se anaikAntika ho jaaveNge| arthAt bauddhamata meM pUrvarUpa lakSaNa uttara rUpa lakSaNa ke prati upAdAna rUpa hai aura uttarajJAna lakSaNa to sahakArI hai ataH abhinna hote hue bhI kArya bheda svIkAra karane se vyabhicAra AtA hai kyoMki jisa prakAra usa rUpa aura Aloka se vijJAna kI utpatti hotI hai usI prakAra rUpa kSaNAntara aura Aloka kSaNAntara Adi kI bhI utpatti hotI hai aisA svayaM bauddhoM ne kahA hai| isalie sukhAdika, jJAna rUpa nahIM haiM kintu Apa bauddhoM ne jo kahA ki 1 upayogasvabhAvAbhyAm / 2 jJAnadarzanAbhyAmanyatvepyabhinnatvamityAzaGkaya prAha / 3 anantarAtItajJAnakSaNa / (di0 pra0) 4 ghaTajJAnAt paTajJAnaM vijJAnAntaraMtadvat / (di0 pra0) 5 syAdvAdI / (di0 pra0) 6 AtmA / (byA0 pra0) 7 syAdvAdinAM prati / (byA0 pra0) 8 sAtavedyodaya / (di0 pra0) 9 (na sarvathA vijJAnAbhinna hetujatvaM ki tu kathaMciditi bauddhenokte aah)| 10 bho bauddha ! tavamate rUpakSaNaM rUpasajAtIyaM janayadvijAtIyasya jJAnakSaNasya sahakArikAraNaM bhavati / evaM sati yadjJAnAbhinnAha uktaM tadjJAnAtmakamiti / (byA0 pra0) 11 vijJAna sAdhanena / bauddhamate pUrvarUpalakSaNasyottararUpalakSaNaM pratyupAdAnatvena uttarajJAnalakSaNaM sahakAritvenAbhinnahetutvepi kAryabhedAbhyupagamAdvayabhicArAt / 12 uttarakSaNabhUtena / (byA0 pra0) 13 vyabhicAri bhavati / (di0 pra0) 14 prAktanarUpAlokAdeH / (byA0 pra0) puruSAt / (di0 pra0) 15 nAkAraNaM viSaya ityabhyupagamAt / (di0 pra0) 16 uttarakSaNatatsukhAdInAM vijJAnarUpatvena vijJAnAbhinnahetu jatvaM pUrvArddhauktaM yataH / (di0 pra0) 17 kSaNAntarAta utpattiH / (di0 pra0) 18 saugtH| 19 sukhAdInAM jJAnarUpatvAbhAvaprakAreNa / 20 saugatena / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda "tadAtapiNo bhaavaastdtdruuphetujaaH| tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / " iti tadapAstaM, sukhAdInAM vijJAnarUpatvAsiddheH / "sukha mAhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyA numeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame / ' iti vacanAdata drUpAH sukhAdaya iti / atadrUpANAM' tadrUpopAdAnatve sarvasya sarvopAdAnatvaprasaktiH / na ca sukhAdayo' vijJAnAbhinnopAdAnAH syuH / vijJAnA' bhinnasahakAritvaM' tu yathA sukhAdInAM tathA12 rUpAdInAmapi / iti tatasteSAM vijJAnAtmakatvasAdhane rUpAdInAmapi tathAtvasAdhanaM syAt / taduktaM 4-- zlokArtha-tadrUpa-nIla, cetanAdi, atadrUpa-anIla, acetanAdi, jitane bhI padArtha haiM ve sabhI tatatatrUpa hetu se utpanna hote haiM isalie vijJAna se abhinna hetu se utpanna huye ve sukhAdika kyA ajJAna rUpa haiM ? arthAt nahIM haiN| isa prakAra se Apa bauddhoM kA jo kathana hai usakA khaNDana kara diyA hai kyoMki sukhAdika jJAna rUpa nahIM haiM, pratyuta kathaMcit jJAna se bhinna haiM yaha bAta siddha ho gii| zlokArtha-AtmA meM jo AlhAda hotA hai use sukha kahate haiM, jJeya padArthoM kA jAnanA jJAna hai aura zakti, kriyA se anumeya hai| yuvaka kI zakti kAMtA ke samAgama meM anumAna se jAnI jAtI hai| ___ isa vacana se sukhAdi atadrUpa-ajJAna rUpa haiM yaha bAta siddha ho jAtI hai| yadi sukhAdi vijJAna se abhinna hetuja haiM to upAdAna kI apekSA se haiM yA sahakArI apekSA se ? yadi atadrUpa kA upAdAna tadrUpa ko mAnoge taba to sabhI, sabhI ke upAdAna ho jAveMge ataH sukhAdika vijJAna se abhinna upAdAna vAle nahIM haiN| yadi Apa kaheM ki sukhAdika meM vijJAna abhinna rUpa se sahakArI hai taba to jaise sukhAdi meM jJAna se abhinna sahakArIpanA hai vaise hI rUpAdi meM bhI jJAna se abhinna sahakArIpanA hai ataH una sukhAdi ko jJAnAtmaka siddha karane meM rUpAdikoM ko bhI jJAnAtmaka mAnanA hogA, kyoMki kahA bhI hai 1 tadrUpA nIlacetanAdayaH / atadrUpA anIlAcetanAdayaH / 2 api tu naivetyarthaH / 3 sukhAdInAM vijJAnarUpatvaM kathamasiddhamityukte Aha / 4 kArya / (di0 pra0) 5 ajnyaanruupaaH| 6 sukhAdInAM vijJAnAbhinnahetujatvamupAdAnApekSayA sahakAryapekSayA veti vikalpya krameNa dUSayannAha jainH| 7 indriya / (di0 pra0) 8 sukhAdInAM vijJAnarUpatvaM nirAkRtya tadupajIvivijJAnAbhinnahetujatvaM na siddhayatIti sApekSamAha na ceti / (di0 pra0) 9 na ca sukhAdayo vijJAnarUpA eva yena vijJAnAbhinnopAdAnAH syuH| iti pA0 (di0 pra0) 10 sau0 he syAdvAdin yadvijJAnasya kAraNaM tat sukhAdInAmupAdAnakAraNaM mAbhUt, parantu sahakArikAraNamastu ityukte syAdvAdyAha / yathA sukhAdayo vijJAnAbhinnasahakAriNaH tathArUpAdayopi santIti / (di0 pra0) 11 indriya / (byA0 pra0) 12 yathA vijJAnasya sukhAdInAJcendriyamekaM sahakAri tathA vijJAnasya rUpAdInAJca rasAdireka eva sahakArIti bhAvaH nanu nAkAraNaM viSaya ityuktatvAt vijJAnasya sahakArIti nAzaMkanIyam / prAktana rasAdikSaNamuttarasajAtIyavijAtIyakSaNasyopAdAnasahakAribhAvena yathAkramamutpAdakamiti svayaM saugatairabhyupagatatvAt / (di0 pra0) 33 sukhAdInAm / (di0 pra0) 14 zlokavAtike / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 7 "tada' tadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tadrUpAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / " iti / yadi punarindriyAnindriyahetujatvaM vijJAnAbhinna hetu jatvamityabhidhIyate tadapi na sukhAdInAM jJAnatvaM sAdhayati, 'dravyendriyA 'nindriyairvyabhicArAt / iti naikAntato jJAnAtmakA sukhAdayo dravyAta eva teSAM cetanatvopapatteH, cetanadravyAdAtmano'narthAntarabhUtAnAmacetanatva 14] zlokArtha - 'tadrUpa, atadrUpa jitane bhI padArtha haiM ve sabhI tadrUpa, atadrUpa hetu se utpanna hote haiM / ' yadi Apa saugata aisA kahate haiM taba to vijJAnarUpa eka abhinna hetu se utpanna hone vAle ve rUpAdika kyA ajJAnarUpa ho sakate haiM ? arthAt rUpAdika bhI ajJAnarUpa nahIM haiM, kintu jJAnAtmaka hI haiM / zaMkA- indriya aura mana rUpa hetu se utpanna honA yaha vijJAna se abhinna hetujapanA hai arthAt jJAna bhI indriya aura manarUpa hetu se utpanna hotA hai sukhAdi bhI indriya manarUpa hetu se utpanna hote haiM ataH donoM hI eka hetu se utpanna hone se abhinna hetuja haiM / samAdhAna- isa kathana se bhI Apa sukhAdika ko jJAna rUpa siddha nahIM kara sakate kyoMki dravya indriya aura dravyamana se vyabhicAra AtA hai arthAt pUrva ke indriya aura mana uttara dravyeMdriya aura mana ke prati kAraNa haiM, taba uttara dravyendriya aura mana ye donoM jJAna ke sAtha abhinna hetuja haiM / isaliye ekAMta se sukhAdi jJAnAtmaka nahIM haiM / hAM ! dravyArthikanaya kI apekSA se hI ve sukhAdika, cetana rUpa haiM kyoMki cetanadravyarUpa AtmA se abhinnarUpa una sukhAdikoM meM acetanatva kA virodha hai / isI kathana se "jJAna se bhinnarUpa hone se sukhAdika sarvathA acetana hI haiM" aisA kahane vAle naiyAyikoM kA khaNDana huA samajhanA cAhiye kyoMki cetanarUpa AtmA se abhinna hone se ye sukhAdi kathaJcit cetanarUpa siddha haiM / bhAvArtha-sAMkhya sukhAdi paryAyoM ko evaM jJAna darzana Adi ko pradhAna ke pariNAma mAnatA hai ataH inheM acetana mAnatA hai / usakA kahanA hai ki ye sukha aura jJAnAdi, cetana AtmA ke saMsarga se caitanyarUpa mAlUma par3a rahe haiM, mUla meM acetana haiM / kintu jainAcAryoM ne inakA khaNDana kara diyA hai kyoMki sukhAdi evaM jJAnAdi AtmA ko chor3akara anyatra nahIM pAye jAte haiM tathA ina sukha, jJAna Adi ke binA AtmA kA astitva hI samApta ho jAtA hai| bauddha kA kahanA hai ki sukhAdi paryAyeM jJAnAtmaka hI haiM kyoMki eka kAraNa se utpanna huI haiM / isa para jainAcArya kA spaSTa kathana hai ki bhAI ! sukhAdi ke 1 rUpAdinaH kathaM vijJAnarUpatvamiti cet sukhAdinaH kathaM vijJAnarUpatvamityatrApi samAnarUpatvAt / ( di0 pra0) 2 iti cet (saugatenocyate cet ) / 3 tat tasmAt, rUpAdi naivAjJAnaM kintu jJAnameva syAdityarthaH / 4 idAnIM sahakAritvavivakSAmantareNAbhidhIyamAnaM jJAtavyam / ( di0 pra0 ) 5 tvayA citrAdvaitavAdinA / ( di0 pra0) 6 acetana rUpANi dravyendriyANi dravyamanazca taiH kRtvA vijJAnAbhinnahetujatvasya hetorvyabhicAraH / ( di0 pra0) 7 teSAM dravyendriyANAM prAktanendriyotpannatvena vijJAnAbhinnahetujatve satyapi vijJAnarUpatvAbhAvAt / ( di0 pra0) 8 pUrvendriyAnindriyamuttaradravyendriyAnindriyaM prati kAraNam / tadA uttaradravyendriyAnindriyayorjJAnena sahAbhinnahetujatvAt / 9 dravyAthikanayena / 10 sukhAdInAm / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda virodhAt / etena jJAnAdarthAntarabhUtatvAtsukhAdInAmacetanatvameveti 'vadanto'pAkRtAH pratyetavyAH, cetanAdAtmanonarthAntaratvena kathaJciccetanatvasiddheH / [ yoga: AtmAnaM cetanaM manyate tasya nirAkaraNam / Atmanazcetanatvamasiddhamiti cenna, tasya' pratyakSa prasiddhatvAt / tathAtmA cetanaH, pramAtRtvAd, yastvacetanaH sa na pramAtA, yathA ghaTAdiH, pramAtA cAtmA, tasmAccetana ityanumAnAcca" tatsiddham / 'amitisvabhAvacetanAsamavAyAdAtmani cetanatvasAdhane siddhasAdhyateti cenna, svayaM kAraNa sAtAvedanIya ke udaya Adi haiM evaM jJAnAdi ke kAraNa jJAnAvaraNa ke kSayopazama, kSaya Adi haiM ataH ye eka hetUja nahIM haiN| vAstava meM AtmA meM ananta guNa haiM kintu jJAnagaNa, darzanagaNa ke atirikta zeSa saba gaNa acetana hI haiN| eka jJAna hI sabhI ko jAnane vAlA hai, cetana hai phira bhI hama syAdvAdiyoM ke yahA~ sukhAdi paryAyoM ko AtmA meM hI hone se kathaJcit cetanarUpa mAnA hai tathA utpatti ke kAraNa bheda evaM AlhAda aura jAnane rUpa kArya bheda se kathaJcit bhinna bhI mAnA hai| syAdvAda siddhAnta meM donoM bAteM ghaTita ho jAtI haiN| [ yoga AtmA ko acetana kaha rahA hai usakA nirAkaraNa ] naiyAyika-hamAre yahAM AtmA kA acetanatva siddha hai| jaina nhiiN| vaha AtmA svasaMvedana pratyakSa se cetana rUpa siddha hai / "AtmA cetana hai kyoMki vaha pramAtA hai jo acetana hai vaha pramAtA bhI nahIM hai jaise ghaTAdi, aura AtmA pramAtA hai isIliye vaha cetana hai|" isa anumAna se bhI AtmA ko cetanapanA siddha hai| naiyAyika--pramiti svabhAva cetanA ke samavAya se AtmA ko cetana siddha karane meM siddhasAdhyatA jain-nhiiN| hamane svayaM svabhAva se hI AtmA meM sAmAnyatayA cetanatva siddha kiyA hai AtmA meM svayaM cetanatva guNa kA abhAva hai paTAdi ke samAna / " arthAt Apake dvArA svIkRta AtmA "cetanA vizeSa pramitirUpa samavAya se yukta nahIM hai kyoMki vaha sAmAnya rUpa se svataH acetanarUpa haiM paTa ke samAna / " evaM hama jainoM ne to kathaMcit tAdAtmya ko hI 'samavAya' siddha kiyA hai| 1 naiyaayikaaH| 2 sukhAdayaH pakSo'cetanA bhavantIti sAdhyo dharmaH / jJAnAbhinnabhUtatvAt / ye jJAnAbhinna T: yathA ghaTAdaya iti bravanto yogA vidhvastA jJAtavyA iti / (di0 pra0) 3 cetanatvasya / (di0 pra0) 4 pratyakSeNAtra svasaMvedanaM gRhyte| 5 anumAnasiddhaM darzayati / (byA0 pra0) 6 Atmanazcetanatvam / (di0 pra0) 7 Aha yogAdiH / jJAnaphalasvarUpacetanAsaMbandhAdAtmani syAdvAdinAM cetanatvasAdhane'smAkamiSTaM siddhamiti cenna / kasmAt syAdvAdibhiH sAmAnyena cetanatvaM sAdhyate yataH / tasya sAmAnyatazcetanatvAbhAve sati cetanAvizeSa phljnyaansmvaayaaghttnaat| yathA paTAdau sAmAnyacetanAbhAve cetanAvizeSapramiti samavAyo na ghaTate / (di0 pra0) 8 jJAnam / (di0 pra0) 9 naiyAyika pratisiddhasAdhyatA / (di0 pra0) 10 svarUpeNa / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArikA 7 sAmAnyatazce'tanatvasAdhanAt, tadabhAve cetanAvizeSapramitisamavAyAyogAtpaTAdivat kathaJcitAdAtmyasyaiva samavAyasya sAdhanAt / ' cetanAdapyAtmana: kathamabhinnAH 'sukhAdayo, bhinnapratibhAsavirodhAditi cenna ', ' tatra sarvathA bhinnapratibhAsasyAsiddhatvAt kathaJcidbhinnapratibhAsasya kathaJcidabhedAvirodhAt citrajJAnavadeva 'sukhAdyAtmanaH puruSasyaikasya ghaTanAt, 'sarveSAmekAnekA 16 ] aSTasahastrI zaMkA-acchA ! Apa AtmA ko cetana mAna lIjiye phira bhI usa cetanarUpa AtmA se sukhAdika abhinna kaise ho sakate haiM ? anyathA bhinna-bhinna pratibhAsa kA virodha ho jAvegA / samAdhAna - una sukhAdikoM kA sarvathA bhinna-bhinna pratibhAsa asiddha hai aura kathaJcit bhinna pratibhAsa meM kathaJcit abhimnatva kA virodha nahIM hai| citrajJAna ke samAna hI sukhAdisvarUpa puruSa- AtmA eka ghaTita hotA hai / sabhI ne hI citrajJAna ko ekAnekAtmaka mAnA hai / ataH bAta siddha ho gaI ki citrajJAna ke samAna kathaJcit asaGkIrNavizeSa ekAtmarUpa sukhAdi caitanya dekhane meM Ate haiM aura usI prakAra se varNa saMsthAnAdisvarUpa pudgala skandha bhI dekhane meM Ate haiM arthAt kathaJcit ekAnekAtmakarUpa se sukha, duHkha, harSa, viSAda AdirUpa caitanya kA anubhava hotA hai ataH dravyAthikanaya kI apekSA se sukhAdi kathaJcit AtmA se abhinna haiM evaM paryAyArthikanaya kI apekSA se kathaJcit bhinna haiM yaha bAta siddha huI / bhAvArtha - yoga AtmA ko cetana na mAna karake cetanAguNa ke samavAya ye use cetana mAnatA hai kyoMki usake yahA~ dravya, guNa, karma Adi saba padArtha sarvathA pRthak-pRthak haiM aura to kyA ? usake yahA~ pratyeka vastu satrUpa nahIM hai sattA ke samavAya se sadrUpa hai, kintu jainAcAryoM kA aisA kahanA hai ki "kathaJcit tAdAtmya" ko chor3akara samavAya nAma kI koI cIja siddha nahIM hotI hai| isa samavAya kA khaNDana svayaM zrI vidyAnanda mahodaya ne 'AptaparIkSA' grantha meM vizeSa rUpa se kiyA hai / yadi koI kahe ki cetanarUpa AtmA se sukhAdi paryAyeM bhinna haiM kyoMki unakA bhinna-bhinna anubhava A rahA hai / isa para bhI AcArya kahate haiM ki sarvathA AtmA se bhinna sukha kA anubhava AtA hI nahIM hai ata. ye sukhAdi paryAyeM kathaJcit caitanya se bhinna haiM kyoMki paryAyeM haiM kathaJcit caitanya se abhinna haiM kyoMki AtmA se pRthak anyatra nahIM pAI jAtI haiM / yahA~ yaha bAta siddha ho gaI hai ki citrajJAna ke samAna jIvadravya sukhajJAnAdi paryAyoM se anekAtmaka hai aura dravya dRSTi se ekarUpa hai ataH jIvadravya ekAnekAtmaka siddha hai / vaise hI pudgala skandha bhI rUpa, rasa, gaMdha, varNa, AkAra Adi kI apekSA anekarUpa evaM dravya kI apekSA ekarUpa hone se ekAnekAtmaka siddha haiM / yahA~ pUrva se sambandha jor3a lenA cAhiye ki 1 AtmanaH / 2 pareSTa AtmA cetanAvizeSapramitisamavAyabhAg na bhavati, sAmAnyataH svato'cenatatvAt paTAdivat / 3 paro jainAbhimataM cetanamapyAtmAnaM svIkRtya doSamAha / 4 bhavata iSTAnusAreNa / ( di0 pra0) 5 anyathA / ( byA0 pra0 ) 6 jainA: prAhuH / 7 sukhAdau / 8 sukhAdisvarUpasya | 9 vAdinAm (byA0 pra0) vAdiprati vAdinAM / ( di0 pra0) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda tamanazcitrajJAnasyeSTatvAt / 'tatsiddhaM vitrajJAnavaretkathaJcidasaGkIrNavizeSai 'kAtmanaH sukhAdicaitanyasya prekSaNaM tathA varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasya ca / [ bauddhaH pratyeka paramANUna pRthak pRthak manyate skaMdhAvasthAM na manyate tasya vicAra: ] na hi varNAdInAmeva prekSaNaM pratyakSabuddhau, na puna: 1 skandhasyakasyeti kalpanamupa"pannaM, 12sarvAgrahaNa prasaGgAt, skandhavyatirekeNa varNAdInAmanupalambhAt skandhasyevA "sattvAt / atha'5 anekAntAtmaka cara-acara vastuyeM ekAMtatattva ko bAdhita karane vAlI haiN| yoga sampradAya ke hI naiyAyika aura vaizeSika bheda mAne gaye haiN| [ bauddha aNu-aNu ko pRthak-pRthak mAnatA hai, skaMdha nahIM mAnatA hai usakA vicAra ] ___ bauddha-varNAdika hI pratyakSa buddhi meM pratibhAsita hote haiM na ki eka skandhra / arthAt paramANuoM kI sthUla pariNati pracaya rUpa skandha, nirvikalpa jJAna meM pratibhAsila nahIM hotA hai mAtra paramANu hI jhalakate haiN| jaina-ApakI yaha kalpanA ThIka nahIM hai anyathA sabhI varNa saMsthAnAdi AkAroM kA grahaNa hI nahIM ho sakegA kyoMki skandhoM ke binA varNoM kI upalabdhi nahIM pAyI jAtI hai| punaH skandhoM ke abhAva meM una varNoM kA bhI abhAva ho jaavegaa| bauddha-pratyAsanna evaM paraspara meM asambaddha rUpAdi paramANu pratyakSa hote haiM kyoMki svakAraNa sAmagrIrUpa cakSu, prakAza Adi sAmagrI ke nimitta se unameM pratyakSajJAna ko utpanna karane kI sAmarthya pAI jAtI hai| jaina--isI prakAra svakAraNa sAmagrI ke nimitta se skandha bhI pratyakSajJAna ke viSaya haiM aisA hama loga evaM naiyAyika svIkAra karate haiM anyathA svakAraNa nimitta se hI skandha meM pratyakSajJAna ko utpanna karane kI sAmarthya kA abhAva hone para sabhI skandha (pizAcAdi) ko bhI pratyakSatva kA prasaMga A jAvegA kyoMki donoM meM skandhatva samAna hai| 1 tasmAtkAraNAt / (di0 pra0) 2 yathA citrajJAnasya kathaJcidekAnekAtmakasya prekSaNaM siddham / 3 kathaJcidekAnekAtmakasya sUkhadukhaharSaviSAdAdi cetanasya tat prekSaNaM sAkSAtkaraNaM sarvathakAnekAnirAkaraNanAsiddham / yathA citrajJAnasyaikAnekAtmakatvena sAkSAtkaraNaM siddham / (di0 pra0) 4 kathaJcidekAnekAtmakatvena sukhaduHkhaharSaviSAdAdirUpasya caitanyasya / 5 idaM sukhamayamAtmA iti / (di0 pra0) 6 asaMkIrNavizeSakAtmanastatprekSaNaM siddhamiti saMbandhaH kAryaH / (di0 pra0) 7 asaGkIrNavizeSakAtmanaH prekSaNamityanenAnvayaH / 8 (skandhasya kathaJcidekAnekAtmakatvaM saadhyti)| 9 kevalam / 10 paramANanAM sthUlapariNatiH skandhaH / sugatamate tu paramANupracayarUpaH skndhH| 11 varNAdInAmapyagrahaNaprasaMgAditi bhAvaH / (di0 pra0) 12 sarveSAM varNasaMsthAnAdInAm / 13 iti kalpanamupapannaM yogyaM bhavati cettadA sarveSAM varNAnAM skandhasya cAnaGgIkAro bhavati skandharahitena varNAdInAm darzanAt / tathA sati skandhasyAsatvaM ghttte| (di0 pra0) 14 varNAdivyatirekeNa skandhasyAnupalambho ythaa| 15 asNbddhaaH| (byA0 pra0) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] aSTasahasrI [ kArikA 7 'pratyAsannAsaM' sRSTA rUpAdiparamANavaH pratyakSAH teSAM ' 'sva'kAraNasAmagrI' vazAtpratyakSa saMvijjananasamarthAnAmevotpatteH, skandhasyApi tata eva pareSAM pratyakSatopapatteranyathA sarvaskandhAnAM pratyakSatvaprasaGgAt, skandhatvAvizeSAt / tadavizeSepi keSAJcitpratyakSatve pareSAmapratyakSa''svabhAvatve pizAcazarIrAdInAM tathA ' ' sva ' ' kAraNAdutpatteH paramANUnAmapi keSAJcitpratyakSatvamanyeSA'mapratyakSatvaM tata evAstu kimavayavi parikalpanayA ? " tasyA 20 mUlya 21 dAnakrayitvAt / sa 22 hi 23 pratyakSe svAtmAnaM na samarpayati pratyakSatAM va svIkartumicchatItyamUlyadAna , bauddha - donoM meM skandhapanA samAna hote hue bhI koI to pratyakSatva svabhAva vAle haiM evaM koI apratyakSatva svabhAva vAle haiM / ataH pizAca zarIra Adi pratyakSatva - apratyakSatva svabhAva vAle hone se apane-apane kAraNarUpa paramANu se utpanna hote haiM isalie pratyakSatva apratyakSatva svabhAva se hI kinhIM pu~jIbhUta paramANu ke pratyakSatva evaM kinhIM apuMjIbhUta paramANu ke apratyakSatva ho jAve, punaH avayavI kI kalpanA se kyA prayojana hai ? kyoMki vaha avayavI amUlyadAnakrayI ho jAtA hai arthAt binA mUlya kehI vastu ko kharIdane yogya ho jAtA hai / vaha avayavI nirvikalpa pratyakSa meM apanI AtmA ko samarpaNa nahIM karatA hai aura pratyakSa ko svIkAra karane kI icchA karatA hai isaliye amUlyadAnakrayI hai / arthAt avayavI kA pratyakSajJAna meM svAtmasamarpaNa karanA mUlya dAna hai aura vaha svAtmasamarpaNa na karake hI pratyakSa kA viSaya bananA cAhatA hai ataH amUlyadAnakrayI hai kyoMki vaha avayavI skandha to anyApoha lakSaNa vikalpabuddhi meM hI pratibhAsita hotA hai yadi usakA pUrNatayA vicAra kareM to vaha vastubhUta siddha nahIM hotA hai arthAt yadi hama prazna kareM ki avayavoM meM avayavI sarvathA ekasvabhAva se rahatA hai yA sarva svabhAva se ? ityAdi vikalpa ke karane para usakI vyavasthA hI nahIM banegI / jaina - ApakA yaha kathana asaGgata hI hai / pratyAsanna aura paraspara meM asambaddha paramANu bhinna-bhinna rUpa se kisI bhI vyakti ko kisI kAla meM bhI nahIM dIkhate haiM isaliye ve pratyakSajJAna ke viSaya nahIM haiM pratyuta skandha hI spaSTarUpa se pratyakSajJAna meM avabhAsita hotA hai / vaisA hI nizcaya hone skandha hI pratyakSajJAna kA viSaya hai yaha bAta sughaTita siddha hotI hai aura paramANu ke samAna sabhI skandha samapariNAma vAle bhI nahIM haiM jisase ki kinhIM - kinhIM skandhoM ke pratyakSa hone para sabhI skandha 1 asambaddhAH / 2 teSAM rUpAdiparamANunAM rUpacakSuH prakAzAdisAmagrI vazataiH / ( di0 pra0) 3 avayavinamaparikalpayatAM sogatAnAM pratyAsannA iva apratyAsannA api paramANavaH pratyakSAH syurityAzaMkAyAmAha teSAmiti / ( di0 pra0 ) 4 tarhi paramANutvAvizeSAtsarve (apratyAsannAH) paramANavaH pratyakSAH syurityAzaGkAyAmAha / 5 rUpacakSuH prakAzAdisAmagrIvazataH / 6 svakAraNasAmagrIvazAdeva / 7 naiyAyikAnAM syAdvAdinAM ca / 8 ato varNAdInAM nAnupalambhaH / 9 svakAraNavazAdeva skandhasya pratyakSasaMvijjananasamarthasvabhAvatvAbhAve sati / 10 pizAcAdizarIrAdInAm / 11 ( parAbhimate sati / bauddha Aha ) / 12 pratyakSasaM vijjananasamarthasvabhAvaprakAreNa / ( di0 pra0) 13 pratyakSatvApratyakSatvasvabhAvena / 14 svakAraNaM paramANuH / 15 puJjIbhUtAnAm / 16 apuJjIbhUtAnAm / 17 pratyakSApratyakSasvabhAvatvAt / 18 skandhaH / ( di0 pra0) 19 avayavirUpasya skandhasya / ( di0 pra0) 20 avayavinaH / 21 mUlyArpaNamantareNa grAhyatvAt / 22 skandhaH / ( di0 pra0) 23 nirvikalpa | Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 16 krayI', vikalpa buddhAveva tasya pratibhAsanAdvicAryamANasya sarvathAnupapannatvAt' iti mataM tadapya saMgatameva, pratyAsannAsaMsRSTaparamANUnAM 'tathAtvena kasyacitkadAcinizcayAsattvAt pratyakSatAnupapatteH, skandhasyaiva sphuTamadhyakSevabhAsanAt tathA nizcayanAcca pratyakSatvaghaTanAt / na' ca paramANuvatsarve skandhAH sama parimANA eva, yena keSAMcitpratyakSatve sarveSAM pratyakSasvabhAvatA syAt, aNumahattvA"diparimANabhedena teSAma dRzyetarasva bhAvabhedAbhedasiddheH / nA4 cAyama mUlyadAnakrayI, pratyakSe sva samarpaNena pratyakSatAsvIkaraNAt, sarvathA vicAryamANasyApi ghaTanAt / vicArayiSyate caitatpurastAt / pratyakSasvabhAva vAle ho jAveM arthAt nahIM ho sakate haiN| unameM aNu mahattvAdirUpa parimANa ke bheda se adRzya evaM dRzya rUpa (cakSu indriya ke viSaya) svabhAva ke bheda se bheda siddha hI hai isaliye ye amUlyadAnakrayI bhI nahIM haiN| pratyakSajJAna meM svAtmasamarpaNa karake hI pratyakSapane ko svIkAra karate haiM sarvathA vicAra karane para sughaTita pratIta ho rahe haiN| dvitIya pariccheda meM "saMtAna: samudAyazca".....""isa kArikA meM isakA vizeSa vicAra kreNge| bhAvArtha-bauddhoM kA kahanA hai ki nirvikalpajJAna meM pratyeka vastu ke pratyeka aNu-aNu hI jhalakate haiM aNuoM ke milAne se banA huA saMghAta rUpa skandha nahIM jhalakatA hai ataH skandha nAma kI cIja sarvathA kAlpanika hai vAstava meM aNu-aNu rUpa hI sabhI padArtha haiM usake yahA~ nirvikalpa jJAna meM pustaka ke pratyeka patroM ke pratyeka aNu-aNu, alaga-alaga hI dikha rahe haiM yaha bar3e Azcarya kI bAta hai / vAstava meM dekhA jAve to na to nirvikalpa jJAna hI siddha hotA hai aura na usameM paramANu hI jhalaka sakate haiN| hamAre aura Apake sabhI ke sAkArajJAna meM paramANuoM se nirmita skandharUpa sthUla AkAra hI dIkhate haiM / ataH skandha kA lopa karanA kathamapi zakya nahIM hai| anyathA pustakoM ke peja-peja para likhe huye prakaraNoM ko hama par3ha bhI nahIM skeNge| jaba pannoM meM paramANuoM kA saMghAta hokara ekatA hogI tabhI ve panne-panne banakara pustaka rUpa le skeNge| sabhI skandha samapariNAma vAle bhI nahIM haiM kyoMki "saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAM" isa sUtra ke anusAra koI skandha saMkhyAtapradezI haiM koI asaMkhyAta evaM koI anaMtapradezI haiN| inameM bhI kinhIM skandhoM meM saghana vizeSa hai ataH ve nahIM dikhate haiM kinhIM meM cAkSuSatva hai ataH ve dikhate haiN| karma paramANu nigodiyA jIvoM ke zarIra kArmaNa, taijasa zarIra anantAnanta 1 avayavina: pratyakSatve svAtmasamarpaNaM mUlyadAnaM, tadadattvA prtyksstvgraahii| 2 anyApohalakSaNAyAm / 3 skandhasya / 4 avayavI avayaveSa sarvathaikena svabhAvena ki sarvAtmanA vartate ityAdiprakAreNa / 5 saugatasya / 6 jainAH praahuH| 7 bhinnatvena / 8 puNsH| 9 tathA sati sarveSAM skandhAnAM pratyakSatA syAdiyutkte Aha / 10 tulyasvabhAvAH / (di0 pra0) 11 Adizabdena pizAcetarazarIrAdivatisUkSmasthUlAdikaM grAhyam / 12 skandhAnAm / (di0 pra0) 13 dRzya / (di0 pra0) 14 astu nAma skandhAnAM viSamaparimANatvam / teSAM vikalpevabhAsanAdavastutvaM syAdityata aah| 15 skndhH| 16 viSayabhAva eva samarpaNam / (di0 pra0) 17 bauddhamatasvIkAreNa / (byA pra0) 18 viSayabhAva eva svasamarpaNamiti / 19 dvitIyaparicchede santAna: samUdAyazceti kArikAyAm / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 [ sAMkhyaH skaMdhAna eva svIkaroti na tu paramANUn tasya vicAraH ] apara: prAha--skandha eva, na varNAdayastatonye santi, tasyaiva cakSurAdikaraNa bhedAdvarNAdibhedapratibhAsanAt, kiJcidagulipihitanayanabhedAddIpakalikAbhedapratibhAsanavaditi, tadapya'samyaka, sattAdyadvaita prasaGgAt / zakyaM hi vaktuM satavaikA, nadravyAdayastatorthAntarabhUtAH santi, "kalpanAbhedAttadbhadapratibhAsanAditi / na13 caitadyuktamiti nivedayiSyate / paramANuoM ke piNDa haiM phira bhI nahIM dikhate haiN| ataH skandha dRzya aura adRzya ke bheda se do prakAra ke haiM aisA samajhanA caahiye| [ sAMkhya skandha ko hI svIkAra karatA hai paramANu ko nahIM mAnatA hai usakA vicAra ] sAMsya-"skandha hI hai skandha ko chor3akara varNAdika (aNu Adi) koI cIja nahIM hai" kyoMki skandha meM hI cakSu Adi indriyoM ke bheda se varNAdi-aNu AdirUpa bheda pratibhAsita hote haiM jaise kiJcit aGagulI se Dhake huye netra se dIpakalikA meM bheda pratibhAsita hotA hai| jaina-yaha kathana bhI asamIcIna hai kyoMki eka skandha hI hai varNAdi nahIM haiM aisA mAnane para to sattAdvaita Adi vAdoM kA prasaGga A jaavegaa| hama aisA kaha sakate haiM ki sattA hI eka hai usa sattA se bhinna dravyAdi, guNAdi koI cIja nahIM haiN| kalpanA ke bheda se hI bheda kA pratibhAsa hotA hai| isa prakAra se sattAdvaitavAdiyoM kA hI mata siddha ho jAve, parantu yaha ThIka to nahIM hai| isakA varNana hama Age kareMge ataH citrajJAna ke samAna sukhAdisvarUpa caitanya kI hI kevala siddhi nahIM hai parantu varNa saMsthAna AdisvarUpa skandha kI bhI siddhi ho rahI hai| bhAvArtha-bauddha aura sAMkhya prAyaH eka dUsare se viparIta kahane vAle haiN| bauddha ne kahA thA ki aNu-aNa hI dikha rahe haiM skandha koI cIja nahIM hai, to sAMkhya kahatA hai ki skandha hI dikha rahe haiM aNu Adi koI cIja hI nahIM hai| jo aNuAdirUpa se kisI vastu meM bheda dikhate haiM vaha kevala pratibhAsamAtra haiM kyoMki kiJcit agulI se Dhake huye netra se dIpaka kI lau meM bheda dikha jAtA hai ityAdi / yaha sAMkhya sabhI vastuoM ko nitya mAnatA hai ataH satkAryavAdI hai| jainAcAryoM kA kahanA hai ki bhAI ! yadi aNu, varNa Adi ke bheda ko kalpanAmAtra kahoge taba to sattAdvaita, brahmAdvaita, jJAnAdvaita, zabdAdvaita Adi advaita siddhAMtoM ko bhI svIkAra kara lo kyoMki ye loga bhI to bheda ko kAlpanika kahate haiN| 1 saangkhyH| 2 skandhavAdI kazcit / (di0 pra0) 3 rUpAdayaH / (byA0 pra0) 4 paJcendriya / (di0 pra0) 5 sAdhana / (di0 pra0) 6 manAk / 7 jainaH= guNAdi / (di0 pra0) 8 ekaH skandha eva vartate na tu varNAdaya ityukte| 9 sattAto jIvAdi dravyAdayo bhinnA na santi / (di0 pra0) 10 guNAdayazca / 11 eSA sattA ime dravyAdaya iti / 12 dravyAdibheda / (di0 pra0) 13 tahi sattAdvaitamevAstvityukte Aha / 14 dvitIya pricchede| advaitaikAntapakSepIttyAdinA / (di0 pra0) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] prathama pariccheda [ 21 tatazvitrajJAnavanna kevalaM sukhAdyAtmanazcaitanyasya prekSaNaM siddham / kiM tahi ? varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandha syApi / [ sarva vastu anekAMtAtmakamiti spaSTayaMti AcAryAH ] tataH sUktaM-na hi kiJcidrUpAntaravikalaM sadekAntarUpamasadekAntarUpaM vA, nitya-6 kAntarUpa'manityaikAntarUpaM vA, advaitaikAntarUpaM dvaitAdyakAntarUpaM vA, saMvedanamantastattvamanyabahistattvaM, saMpazyAmo yathA pratijJAyate sarvathaikAntavAdibhiriti / sAmAnya vizeSakAtmanaH10 sAMkhya ina advaitoM ko svIkAra karanA nahIM cAhatA hai ataH AcAryoM kA kahanA hai ki jaise caitanyAtmaka jIva dravya aneka dharmasvarUpa hai vaise hI pudgala, skandha aneka guNa paryAyoM kI apekSA aneka dharmAtmaka hI hai| [ sabhI vastue~ anekAntasvarUpa haiM isa bAta ko AcArya spaSTa karate haiM ] ataH zrI bhaTTAkalaMkadeva ne ThIka hI kahA hai ki koI bhI vastu rUpAntara se rahita sat ekAntarUpa yA asat ekAntarUpa, nitya ekAntarUpa yA anitya ekAntarUpa, advaitarUpa athavA dvaita ekAntarUpa, jJAnarUpa antaraGga tattva athavA kevala bAhya padArtha hI hama logoM ke dRSTigocara nahIM ho rahe haiM jisa prakAra se ki sarvathA ekAntavAdI jana svIkAra karate haiN| "sAmAnya vizeSAtmakarUpa anekAnta vastu kA jJAna prasiddha hai athavA ekAntarUpa vastu kI anupalabdhi sarvathA siddha hai yaha anekAntarUpa pratyakSajJAna spaSTa indriyajJAna jinheM hai aise cakSurAdimAn janoM ko anAhata kalpanA (ahaMta mata se viruddha kalpanA) ko asta kara detI hai| isaliye hama syAdvAdiyoM ko isa viSaya meM anumAnAdika bhinna pramANa kI kyA AvazyakatA hai ? arthAt uparyukta anekAnta siddhi yA ekAnta ko asiddhi anAhata kalpanA ko asta kara detI hai|" sattAdvaitavAdI ke dvArA svIkRta kevala sAmAnya rUpa ekAnta kI hI upalabdhi hove aisA nahIM kintu vizeSa kI bhI upalabdhi ho rahI hai / tathaiva bauddhamata kI apekSAmAtra rakhakara kevala vizeSa ekAnta kI bhI upalabdhi nahIM hai kintu sAmAnya nya bhI dRSTigata ho rahA hai aura yaugamata ke dvArA svIkRta paraspara meM nirapekSa pRthaka-pRthaka rUpa se sAmAnya-vizeSarUpa ekAnta bhI pratIti meM nahIM Ate haiM kyoMki ekAtmaka arthAt eka jagaha hI donoM pAye jAte haiN| tathA donoM ekarUpa haiM aisA bhI nahIM kaha sakate haiN| sAmAnya-vizeSarUpa vastu hai arthAt eka vastu meM sAmAnya-vizeSa donoM hI dharma jAtyantararUpa se pAye jAte haiN| 1 rUpAdyAtmakaH skandhaH siddho yataH / (di0 pra0) 2 citrajJAnavatprekSaNaM siddhamiti saMbandhaH kAryaH / (di0 pra0) 3 bhttttaaklngkdevaiH| 4 brahmAdvaitavAdam / 5 saugatamatam / 6 naiyAyikaH / (byA0 pra0) 7 saugataH / (byA0 pra0) 8 ekaanttven| 9 sAmAnyavizeSAbhyAmpalakSitamekaM svarUpaM yasya sarvathocyate / (byA0 pra0) 10 sAmAnyavizeSI eka: AtmA yasya tatsAmAnyavizeSakAtmakam / tasyAnekAntarUpasya vastunaH sAmAnyavizeSAbhyAmpalakSitamekaM svarUpaM yasya tattathocyate iti vA / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 22 ] [ kArikA 7 saMvitti'rekAntasyAnupalabdhirvA' sarvataH siddhA cakSurAdimatAmanAhatakalpa'nAmastaMgamayatIti kiM naH pramANAntareNa* / na tAvatsAmAnya kAntasyopalabdhi vizeSasyApyupalabdheH / nApi vizeSakAntasya, sAmAnyasyApIkSaNAt / na sAmAnyavizeSakAntayoreva parasparanirape13kSayoH, ekAtma"nopyupalakSaNAt / na caikA mana eva sAmAnyavizeSakAtmanaH, tato jAtya17ntarasya saMvittaH / 18sarvaM hi vastu sAmAnyaM vizeSApekSayA vizeSa: sAmAnyApekSayA vA'poddhAra1'kalpanAyAM, svarUpeNa tu sAmAnyavizeSAtmakamekam / tasya saMvittizcakSurAdimatAmanArhata prazna-ina donoM kA eka vastu meM jAtyantara kA jJAna kisa prakAra se hotA hai ? uttara-sabhI vastu sAmAnya kI apekSA se sAmAnyarUpa haiM athavA vizeSa kI apekSA se vizeSarUpa haiM yaha kathana bhedanaya kI vivakSA se samajhanA cAhiye aura svarUpa se arthAt abhedanaya se sabhI vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hI haiM / jJAnI janoM ko isa prakAra kA pratyakSajJAna hai vaha anAhata kalpanA ko asta kara detA hai / jo cakSu Adi indriyoM se vikala haiM ve hI usa anAhata (anyamatAvalambiyoM) kI kalpanA ko svIkAra karate haiM vivekIjana nhiiN| athavA ekAntatattva kI anupalabdhi ho usa anAhata kalpanA ko asta kara detI hai| usIprakAra se avivekIjana hI usa ekAntatattva ko mAna lete haiM vivekIjana nahIM tathAhi sarvathA ekAnta tattva nahIM hai kyoMki hamezA anekAnta kI upalabdhi ho rahI hai isa prakAra vaha svabhAvaviruddhopalabdhirUpa hetu hai / arthAt ekAnta svabhAva se viruddha anekAnta kI upalabdhi ho rahI hai aisA yaha hetu prakaTa karatA hai| athavA sarvathA ekAnta nahIM hai kyoMki usakI anupalibdha hai| yaha svabhAvAnupalabdhi hetu hai arthAt ekAnta svabhAva kI anupalabdhi hai| isa prakAra se sarvataH cakSu Adi indriyoM ke pratyakSajJAna se siddhi kA nizcaya hotA hai| zaMkA-sarvathA ekAnta tattva kI kahIM para kisI kAla meM upalabdhi pAI jAtI hai| sabhI jagaha aura sabhI kAla meM Apa usa ekAnta kA niSedha nahIM kara sakate haiN| yadi ekAntatattva kI upalabdhi nahIM hai to phira anekAnta se usakA virodha nahIM ho sakatA hai kyoMki jo vastu sat-vidyamAna hai usI kA kisI prakAra se kisI ke dvArA virodha sambhava hai isIliye asat kA pratiSedha nahIM ho sakatA hai usI prakAra se vidhipUrvaka hI pratiSedha hotA hai aura jaba ekAnta vidhirUpa (astitva rUpa) nahIM hai taba usakA niSedha bhI kaise ho sakegA? 1 samyak pricchittiH| 2 adarzanam / (di0 pra0) 3 spssttendriybodhaanaam| 4 (anAhatAnAmArhatamataviruddhAnAM klpnaam)| 5 jainAnAm / 6 anumAnAdinA / 7 sattAdvaitavAdyabhyupagatasya / 8 darzanagrahaNaM vA / (di0 pra0) 9 bauddhmtaapekssyaa| 10 upalabdhiriti saMbandhaH kAryaH / (di0 pra0) 11 upalabdhiH / (di0 pra0) 12 yaugmtaapekssyaa| 13 pRthagbhUtayoH (jttilaabhyupgtyoH)| 14 tAdAtmyarUpasya / (di0 pra0) 15 tadAtmakasya / bhaTamate bhedAsahiSNarabhedastAdAtmyam / (sAmAnyavizeSayorardhArdhabhAgena kRttvetyrthH)| 16 kathaJcittAdAtmyarUpasya / (di0 pra0) 17 narasiMhavat / 18 jAtyantarasya saMvittiH kathamityukte aah| 19 bhedanayavivakSAyAm / 20 jainAnAm / (di0 pra0) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa ] [ 23 ekAntasyAnupalabdhirvA 'kalpanAmasta Ggamayati, cakSurAdivikalAnAmeva tatsaMbhavAt / ' tAmastaM gamayati tata eva / tathA hi / nAsti sarvathaikAntaH, sarvadAnekAntopalabdheriti svabhAva'viruddhopalabdhi : ', nAsti sarvathaikAnto'nupalabdheriti svabhAvAnupalabdhirvA sarvatazcakSurAdeH saMvedanAtsiddhA'dhyavasIyate / nanu ca 'sarvathaikAntasya kvacitkadAcidupalabdhau na sarvatra sarvadA pratiSedhaH sidhdyet / tasyAnupalabdhau nAnekAntena virodhaH, sata" eva kathaJcitkenacidvirodhapratIteH " / pratiSedhazca 14 na syAt, tata eva / ' iti kazcittadasat sarvathaikAntasyAdhyAropya 13 prathama pariccheda samAdhAna - yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki jo mithyArUpa se Aropita kiye gaye sarvathA ekAnta tattva haiM unhIM kA pratiSedha kiyA jAtA hai / isIliye ekAnta svabhAva se viruddha anekAMta kI upalabdhi siddha hai evaM ekAnta svabhAva kI anupalabdhi siddha hai anyathA yadi Apa mithyArUpa aropita kiye gaye kA pratiSedha svIkAra nahIM karoge taba to Apa anyoM ke dvArA svIkAra kiye gaye evaM svayaM ke liye aniSTa aise tattva kA pratiSedha nahIM kara sakoge aura apane iSTa tattva kA niyama bhI nahIM kara sakoge / arthAt anya kalpita tattva ApakI dRSTi meM mithyA haiM asat haiM / isIliye Apa bhI asat vastu kA pratiSedha nahIM kara sakeMge aura anya matoM ke niSedha ( khaNDana ) binA apane iSTa mAnya tattva kA niyama bhI nahIM banA sakeMge / bhAvArtha - zrI mANikyanandiAcArya ne sUtragrantha meM kahA hai ki " sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH" sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha hI pramANa kA viSaya hai / yahA~ isI bAta ko zrI akalaMkadeva evaM vidyAnaMdamahodaya siddha kara rahe haiM ki pratyakSapramANa vastu ke sAmAnya dharmamAtra ko yA vizeSa dharmamAtra ko hI viSaya karatA ho aisA nahIM hai kintu sAmAnya vizeSa rUpa ubhayadharmoM se viziSTa vastu ko hI grahaNa karatA hai ataH yaha pratyakSapramANa hI ekAnta ke abhAva ko siddha kara detA hai / athavA anekAnta ke sadbhAva ko siddha kara detA hai aura jaba pratyakSapramANa hI kAma kara deve, taba anumAna Adi pramANoM kI AvazyakatA bhI kyA rahegI ? kyoMki pratyakSa se agni ko dekha lene ke pazcAt dhUma hetu se 1 sAmAnyAdyekAntam / ( di0 pra0 ) 2 sadAkAnta / ( di0 pra0) 3 ekAntavAdinAm / (byA0 pra0 ) 4 sA anarhatakalpanA / 5 anArhatakalpanAm / ( di0 pra0) 6 svabhAvaH sarvathaikAntastasya viruddhaH sarvadAnekAntastasyopalabdhirddarzanam / ( di0 pra0 ) 7 nAmahetuH / ( di0 pra0 ) 8 pratyakSAde: / ( di0 pra0 ) 9 sarvathaikAntasyopalabdhAvanupalabdhau vA pratiSedhaH sAdhyate ityukte sarvathaikAntaH kadAcidupalabdho'nupalabdho vA pratiSidhyate iti praznaH phalati / tathA ca vikalpya paro vakti / 10 sarvathaikAntasya kvacit kadAcidanupalabdhau satyAM sarvatra sarvadAnekA - tena saha virodho nAsti / ( di0 pra0 ) 11 sato vidyamAnasyaiva vastunaH kenacit prakAreNa kenacidvastunA saha virodha: pratIyate / ( di0 pra0) 12 sahAnavasthAdiprakAreNa / ( byA0 pra0) 13 anena svabhAvaviruddhopalabdhinirastA / ( di0 pra0 ) 14 yathA nAstyatra ghaTaH / ( di0 pra0 ) 15 (sata eva kathaMcitkenacitpratiSedhAt / yato vidhipUrvaka eva niSedho bhavati / etena svabhAvAnupalabdhinirastA ) / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] [ kArikA 7 mANasya pratiSedhasAdhanAt tadviruddhopalabdhisiddhestatsvabhAvAnupalabdhisiddhezca, svayamanyathA ' 'kasyacidaniSTatattvapratiSedhAyogAdiSTatattvaniyamAnupapatteH / aSTasahasrI [ pratyakSapramANamevaikAMtakalpanAmapAkaroti ] athavA 'pratyakSameva sAmAnyavizeSAtmakamekaM vastu vida'dhatsarvathaikAntapratIti pratiSedhayatIti kiM naH pramANAntareNAnumAnenAnupalabdhi'liGga ena samarthanA "pekSeNa ? prayAsamantareNeSTAniSTatattvavidhipratiSedhasiddheH / na hi dRSTAjjyeSTha" gariSThamiSTaM 12 13 tadabhAve " pramANAntara pravRtteH samAropavicchedavizeSAcca / nanu ca dRSTaM pratyakSamiSTaM punaranumAnAdi pramANam / tatra " yathA dRSTaM jyeSTham, anumAnAderagresaratvAt, tathAnumAnAdyapi pratyakSAt, tasyApi " " tadagresaratvAt kvacidanumAnAdyuttara usakA anumAna kauna karate baiThegA ? isI bAta ko Age granthakAra ne spaSTa kara diyA hai aura kaha diyA hai ki sabhI pramANoM kI apekSA pratyakSa pramANa jyeSTha hai gariSTha hai / [ pratyakSa pramANa hI ekAnta kalpanA ko samApta kara detA hai ] athavA pratyakSajJAna hI sAmAnya vizeSAtmaka eka vastu ko viSaya karatA huA sarvathA ekAntarUpa pratIti kA pratiSedha karatA hai, isaliye hama jainoM ko samarthana kI apekSA rakhane vAle anupalabdhihetuka bhinna anumAnapramANa se kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai kyoMki pratyakSapramANa se prayAsa ke binA hI iSTa tattva kI vidhi evaM aniSTa tattva kA pratiSedha siddha hI hai / pratyakSa pramANa se anumAnAdi pramANa jyeSTha evaM gariSTha nahIM haiM kyoMki pratyakSa ke abhAva meM anumAnAdi ko pravRtti nahIM pAI jAtI hai aura pratyakSa hI samAropa kA vyavacchedaka hai yaha bhI vizeSatA isameM vidyamAna hai / zaMkA- jaise dRSTa pratyakSa pramANa hai usI prakAra iSTa anumAnAdi bhI pramANa haiM / jahA~ para jisa prakAra se pratyakSa mahAn hai anumAnAdi meM agresara hai, usI prakAra se anumAnAdi bhI pratyakSa se pradhAna haiM ve bhI pratyakSa ke agresara haiM, kyoMki kahIM para anumAnAdi ke uttarakAla meM pratyakSa kI pravRtti dekhI 1 mithyA adhyAropyamANasya 2 adhyAropyamANasya pratiSedhasiddhirna bhavedyadi / ( di0 pra0 ) 3 AropyamANasyApi - pratiSedho na siddhyati cettadAkasyacidaniSTa tattva pratiSedho na ghaTate / ( di0 pra0 ) 4 adhyAropyamANasya pratiSedhasiddhirna bhavedyadi / 5 anekAntakAntam / ( di0 pra0 ) 6 anekAntAtmano vastunaH saMvittireva / 7 viSayIkurvat / 8 sAmAnyAtmikAmeva vizeSAtmikAmeva vetyevam / 9 etenopalabdhiliGga netyapyukta boddhavyam / (di0 pra0) 10 evaMbhUtena pramANAntareNa / 11 pratyakSAt / 12 anumAnAdi / 13 pratyakSAbhAve'numAnasya pravRttirna ghaTate yataH / 14 pramANAntarAvRtte iti pA0 (di0 pra0) yatastata: pratyakSaM jyeSThaM / pratyakSe vastuni saMzayAdilakSaNa: samAropa nAsti yatastataH pratyakSaM gariSTham / ( di0 pra0) 15 pratyakSaM vinA samAropavicchedavizeSopi na syAdityarthaH / 16 dvayoH / (di0 pra0 ) 17 Adipadena tarkapratyabhijJAnopamAnAdi / 18 anumAnAdeH / 19 tasmAt pratyakSAt / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAnta zAsana meM dUSaNa prathama pariccheda [ 25 kAlaM pratyakSasya pravRttyupalakSaNatvAt / yathA' ca dRSTamavisaMvAdakatvAdgariSThamiSTAt tatheSTamapi dRSTAt, tadavizeSAt / tataH kathaM dRSTamiSTAjjyeSThaM gariSThaM ca vyavatiSThate, na punariSTaM dRSTAditi na 'codyamanavA, dRSTasya 'liGgAdiviSayasyAbhAve'numAnAdeH pramANAntarasyApravRtteH, anumAnAntarAlliGgAdipratipattAvanavasthAprasaGgAtu pratyakSasyaiva 'niyatasakalapramANa purassaratvaprasiddhejyeSThatvopapatteH, pratyakSasyAnumAnAdinA vinava 'pravRtteranumAnAdeSTA purassaratvAbhAvAt, tato jyeSThatvAyogAd, dRSTasyaiva ceSTAdgariSThatvAt-samAropavicchedavizeSAt / na hi yAdRzo dRSTAtsamAropavicchedo "vizeSaviSaye12 13pratinivRttAkAGkSo'SaNatayA lakSyate 1 tAdRzonu jAtI hai| jisa prakAra se pratyakSa avisaMvAdI hone se anumAna se gariSTha-pradhAna hai, usI prakAra se anumAna bhI avisaMvAdaka hone se pratyakSa se mahAn hai donoM meM samAnatA hai isaliye pratyakSapramANa anumAna se jyeSTha aura gariSTha hai| puna: anumAna pratyakSa se jyeSTha--gariSTha nahIM hai yaha vyavasthA kaise bana sakatI hai ? arthAt kathamapi nahIM bana sakatI hai| samAdhAna-ApakA yaha kathana nirdoSa nahIM hai kyoMki liMgAdi hetu Adi ko viSaya karane vAle pratyakSapramANa ke abhAva meM anumAnAdi bhinna pramANoM kI pravRtti nahIM ho sakatI hai| yadi Apa kaheM ki anumAnAntara se hetu Adi ko jAna leMge taba to anavasthA doSa kA prasaGga A jAvegA kyoMki pratyakSa hI nizcita sampUrNa pramANoM meM mukhya hai yaha bAta prasiddha hai ataeva pratyakSa hI pradhAna hai| anumAnAdi pramANa ke binA hI pratyakSa pramANa kI pravRtti pAI jAtI hai ataH pratyakSa kI apekSA anumAnAdi mukhya haiM aisA nahIM kaha sakate isIliye ve anumAnAdi pradhAna bhI nahIM haiM pratyakSa hI anumAna se gariSTha-balavAn-mahAn hai kyoMki samAropa kA vicchedaka hai / jisa prakAra vizeSa ke viSaya meM samAropa kA vinAza akSuNNarUpa se anya pramANoM kI apekSA na rakhatA huA pratyakSa pramANa se dekhA jAtA hai vaisA samAropa kA vinAza anumAnAdi pramANa se nahIM dekhA jAtA hai| hA~ ! una anumAnAdi se sAmAnyatayA samAropa kA vyavaccheda ho sakatA hai na ki paripUrNarUpa se| 1 yathA dRSTAdanumAnAdi pramANAt sakAzAdRSTaM pratyakSapramANaM gariSThaM bhavati / tathAnumAnAdipramANamapi pratyakSasakAzAdgariSThaM bhavati / kasmAt tadavizeSAttena avisaMvAdakattvena kRtvA tayordaSTeSTayorubhayovizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 2 anumAnAdi pramANAt / (di0 pra0) 3 jainaH pratyuttarayati / 4 dRSTAntAdi / (byA0 pra0) 5 niyataJca tatsakalapramANapurassaratvaJca pratyakSasya niyamena sakalapramANapurassaratvamanumAnAdestu kAdAcitkatvena pratyakSapurassaratvamiti bhAvaH / (di0 pra0) 6 taa| (di0 pra0) 7 taa| (byA0 pra0) 8 dRSTapurassaratvAbhAvAditi pAThaH / (di0 pra0) 9 (gariSThatve hetuH)| 10 (samAropavicchedavizeSarUpaM gariSThatvahetuM bhaavyti)| 11 varNasaMsthAnAdinA / 12 arthe / (di0 pra0) 13 nivRttAbhilASaH samAropavicchedaH / (di0 pra0) 14 pratinivRttA AkAGkSA (pramANAntarasya) yasya (pratyakSasya) sH| 15 sampUrNatayA / (di0 pra0) 16 tAdRk samAropa vinAzo vizeSaviSaye'numAnAdi pramANAnnahi / (di0 pra0) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] aSTasahastrI [ kArikA 7 mAnAdeH, tena sAmAnyataH samAropasya vyavacchedanAt, "dRSTasyAnvayavyatirekayoH svabhAvabhedapradarzanArthatvAcca gariSThatvasiddheH * / 'pratyakSameva hi svaviSaye sAmAnyavizeSAtmakattvAnvayasya' vidhilakSaNasya 10sarvathaikAntavyatirekasya ca pratiSedhalakSaNasya svabhAvabhedapradarzana prayojanamupalakSyate sAkSAt, na punaranumAnAdi tasya sAmAnyatastatpradarzanaprayojakatvAt / [svasiddhAMtasamarthanenaiva paramatanirAkaraNaM jAtaM kimarthaM puna: pRthak kArikayA nirAkaraNaM kriyate iti prazne sati vicAra: pravartate / ] kimarthaM punarAhatasyeSTasya15 16prasiddhanAbAdhanaM bhagavatorhataH 1'paramAtmakatvaM cAbhidhAya! "pratyakSapramANa anekAnta kA astitva vidhirUpa anvaya aura ekAnta ke nAstitvarUpa vyatireka kA svabhAva bheda pradarzita karatA hai isIliye vaha gariSTha hai|" pratyakSa hI apane viSaya meM sAmAnya-vizeSAtmaka anvayarUpa vidhilakSaNa aura sarvathA ekAntarUpa vyatireka-pratiSedhalakSaNa meM sAkSAt svabhAvabheda ko batalAne meM tatpara hai parantu anumAnAdika to sAmAnyarUpa se hI anvaya-vyatireka ko batalAte haiM isIliye pratyakSa hI sAmAnya-vizeSAtmaka vastu grahaNa karane vAlA hone se gariSTha hai, vahI ekAntatattva kA niSedha karatA hai| yaha ThIka se samarthana kiyA gayA hai ki "sveSTaM dRSTena baadhyte'| [ apane siddhAnta ke samarthana se hI paramata kA nirAkaraNa ho jAtA hai punaH pRthak kArikA ke dvArA paramata kA nirAkaraNa kyoM kiyA? aisA prazna hone para vicAra kiyA jAtA hai| ] bauddha-Apane arhanta ke mata ko pratyakSa pramANa se abAdhita siddha karake bhagavAn arhanta ko hI paramAtmA kahA hai punaH sAmarthya-arthApatti se prApta bhI svayaM ko asammata-amAnya sarvathA ekAntatattva ko pratyakSa se bAdhita karake kapila AdikoM ko paramAtmApane kA abhAva siddha kiyA hai aisA Apa (granthakAra zrI samantabhadra svAmI) ne kyoM kiyA? arthAt jaba Apane arhanta ko paramAtmA evaM unake 1 anumAnAdeH sakAzAnna taadshH| 2 anumaanaadinaa| 3 vicchedanAt iti pA0 / (di0 pra0, vyA0 pra0) 4 anekAntAtmakasyAstitvavidhiranvayaH / 5 anugm| sAmAnyavizeSAtmakatvavidhivyatirekasarvathakAntapratiSedhaH / (di0 pra0) 6 dRSTaM pratyakSamanvayavyatirekayoH svabhAvabhedaM darzayati tataH pratyakSasya gariSThatvasiddhiH / 7 svabhAvabhedapradarzanArthatvAditi hetuM bhaavyti| 8 taa| (byA0 pra0) 9 sAmAnyavizeSAtmakatvAtsvasyeti pAThAntaram / 10 tA / (byA0 pra0) 11 basaH (bhuvriihiH)| 12 tcchbdenaanvyvytireko| 13 ato dRSTameva gariSThaM sAmAnyavizeSAtmakavastugrAhakamekAntaM niSedhayatIti samarthitametat sveSTaM dRSTena bAdhyata' ityatra / 14 sa tvamevAsi nirdoSa ityAdinA pUrva mevAhacchAsanasyAbAdhanamarhataH paramAtmatvaM ca siddham / punastvanmatAmRtabAhyAnAmityAdinA sarvathaikAntasya matasya dRSTaMna bAdhanaM kapilAdeH paramAtmatvanirAkaraNaM ca kimarthamiti bauddhAzaGkA / 15 anekaantsy| 16 matastha / (di0 pra0) 17 Aptatvamiti pAThAntaram / (di0 pra0) 18 sattvamityAdinA / (di0 pra0) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 27 sarvathaikAntasya dRSTena bAdhanaM 'svayamasammatasya', kapilAdInAM paramAtmatvAbhAvaM ca sAmarthya labhyamapi bravIti 'granthakAra iti cet 'anekAntakAntayorupalambhAnupalambhayore katvapradarzanArtha 'tAvadubhayamAha matAntarapratikSepArthaM vA, yadAha * / [ bauddhaH kathayati anvayavyatirekayormadhye ekataraprayogeNaivArthabodho jAyate ata ubhaya prayogo nigrahasthAnaM tasya vicAraH / ] 'dharmakIrtiH-sAdharmyavadharmyayoranyatareNArthagatAvubhayapratipAdanaM "pakSAdivacanaM vA ninahasthAnamiti / na tadyuktam * / kuta iti cet, sAdhanasAmarthyena vipakSavyAvRttilakSaNena pakSaM anekAnta zAsana ko pratyakSa se abAdhita siddha kiyA hai taba arthApatti se svayaM hI kapila Adi ke bhagavAn evaM unakA ekAntazAsana bAdhita hI ho jAtA hai, use punarapi bAdhita karane kI kyA AvazyakatA thI ? tAtparya yaha hai ki "sattvamevAsi" isa kArikA meM arhanta ke zAsana ko pratyakSa se abAdhita siddha kiyA hai evaM "tvanmRtAmRtabAhyAnAM" ityAdi kArikA se punaH kapilAdi ke ekAnta zAsana ko bAdhita karane kI kyA AvazyakatA thI ? jaina- "anekAnta aura ekAnta jo ki upalabdhi aura anupalabdhirUpa haiM unameM ekatva ko dikhalAne ke liye hI una anvaya-vyatireka ko AcArya kahate haiM athavA anyamatoM ke khaNDana karane ke liye bhI kahate haiN|" [ bauddha kahatA hai ki anvaya-vyatireka meM se kisI eka ke prayoga se hI artha kA jJAna ho jAtA hai punaH eka sAtha donoM kA prayoga karanA nigrahasthAna hai-AcArya isa para vicAra karate haiM / ] bauddha-"hamAre yahA~ dharmakIti AcArya ne kahA hai ki sAdharmya-vaidharmya meM se kisI eka ke hI prayoga karane se sAdhya kA bodha ho jAtA hai, ataH anvaya-vyatireka ina donoM kA pratipAdana karanA yA pakSAdi vacanoM kA arthAt pratijJA, nigamana Adi kA prayoga karanA to nigrahasthAna nAma kA doSa hai|" jaina--ApakA yaha kathana ThIka nahIM hai| bauddha-kyoM ThIka nahIM hai ? 1 janaH / (di0 pra0) 2 matasya iti pA0 / (di0 pra0) 3 tvanmatetyAdinA / (di0 pra0) 4 svAmisamantabhadrAcAryaH (kimrthmitynvyH)| 5 saMbandhinoH / (byA0 pra0) 6 ekAntAnupalaMbha eva anekAntopalaMbhAnekAntopalaMbha eva ekAntAnupalaMbha ityekatvam / (byA0 pra0) 7 anvyvytireko| 8 sveSTasya dRSTenAbAdhanamaniSTasya dRSTena bAdhanamityubhayam / (byA0 pra0) 9 saugtaacaaryH| 10 anvayavyatirekayoH / 11 AdinA pratijJAnigamanAdigrahaH / 12 asAdhanAGgavacanaM nAma / (byA0 pra0) 13 nigrahasthAnaM pakSaM prasAdhayato'prasAdhayato veti vikalpya krameNa dUSayati siddhAntI / tatra prathamapakSamAha tAvat / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 prasAdhayataH kevalaM vacanAdhikyopAlambhacchalena parAjayAdhikaraNaprAptiH2 svayaM nirAkRta'pakSaNa pratipakSiNA 'lakSaNIyeti vacanAt / yathoktena' hi sAdhanasAmarthyena svapakSaM sAdhayataH sadvAdinaH sabhyasamakSaM jaya eveti yuktaM, na kevalaM vacanAdhikyopAlambhavyAjena parAjayAdhikaraNaprAptiH sAdhIyasI', 1 svasAdhyaM prasAdhya nRtyatopi doSAbhAvAllokavat / sA' ca svayaM nirAkRtapakSaNa prativAdinA lakSaNIyetyapi na yuktaM, pareNa nirAkRtapakSasyava18 parAjayaprAptiyogyatvanizcayAllokavadeva / yadi punaH svapakSamasAdhayato vAdino vacanAdhikyena jaina-"vipakSa se vyAvRttilakSaNa vAle aise hetu kI sAmarthya se pakSa ko siddha karate huye vAdI ko kevala vacanAdhikya kI ulAhanA ke bahAne se parAjaya ke adhikaraNa kI prApti karAnA evaM svayaM vAdI ke dvArA jisakA pakSa khaNDita kiyA gayA hai, aise Apa (prativAdI) usa (vAdI) kI parAjaya lakSita kareM-mAneM yaha ucita hai ? arthAt isa prakAra se vAdo kA parAjaya mAnanA Apa prativAdI ko ucita hai kyA ? nahIM hai yahA~ aisI vakrokti hai|" bhAvArtha-yadi vAdI ne prativAdI kA pakSa khaNDita kara diyA hai, taba to apane pakSa kI siddhi se hI vAdI kI jaya hotI hai parantu vAdI ne vacana adhika bole haiM yAnI pratijJA, upanaya, nigamana Adi kA prayoga kara diyA hai ataH usakI parAjaya ho gyii| Apa, prativAdI ko aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki ApakA pakSa vAdI ke dvArA nirAkRta ho cukA hai ataH ApakI hI parAjaya ho jAtI hai| yathokta hetu kI sAmarthya se apane pakSa ko siddha karate huye sadvAdI kI sabhAsadoM ke samakSa jaya hI yukta hai, na ki nigrahasthAnarUpa parAjaya ? isaliye vaha vAdI kevala vacana adhika bolane kI ulAhanA ke chala se parAjaya ke sthAnarUpa nigrahasthAna ko prApta huA hai| aisA Apa siddha nahIM kara sakate haiM, kyoMki apane sAdhya ko siddha karane ke anaMtara yadi vAdI nRtya bhI kare, to bhI doSa nahIM hai, loka ke samAna / arthAt loka meM koI bhI vyakti apane kArya-sAdhya ko siddha karake punaH cAhe nAce, gAye kucha bhI kare usake sAdhya kI siddhi meM koI doSa nahIM hai aura svayaM hI jisakA pakSa nirAkRtakhaNDita ho cukA hai, aise prativAdI ke dvArA vAdI kI parAjaya hotI hai| aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoMki vAdI ke dvArA prativAdI kA pakSa khaNDita kara dene para hI prativAdI kI parAjaya mAnanA ucita hai, loka vyavahAra ke samAna / / 1 vAdinaH / 2 na zreyasI / (byA0 pra0) 3 svena (vaadinaa)| 4 nirAkRtaH pakSosya (prativAdinaH) aso nirAkRtapakSastena lakSayitaM yUjyate svapakSasiddhinibandhanaiva, jayAdhikaraNaprAptirna tu vacanAdhikyanibandhaneti bhaavH| 5 lakSaNIyApi tu na lakSaNIyeti vkroktiH| 6 dharmakItinoktatvAt / 7 vipakSAghyAvRttilakSaNena / (di0 pra0) 8 na tu nigrhsthaanm| 9 na punaH kevalam iti pA0 (byA0 pra0) 10 svapakSasiddhimantareNa / (byA0 pra0) 11 nigrahasthAnaprAptiH / 12 prativAdinaH / (di0 pra0) 13 svasAdhyakArya nirvartya nRtyaM kurvantaH puMso doSAbhAvAt / (di0 pra0) 14 sdvaadinH| 15 parAjayAdhikaraNaprAptiH / vacanAdhikyopAlambhachalena / (di0 pra0) 16 na kevalaM sAdharmyavaidhayeNobhayamasAdhanAMgamityetat / (byA0 pra0) 17 vaadinaa| 18 prtivaadinH| (byA0 pra0) 19 dvitIyavikalpaM duussyti| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 26 prativAdI parAjayaprApti lakSayet tadA svapakSaM sAdhayannasAdhayanvA ? prathamapakSe svapakSasidhdyava parasya parAjitatvAdvacanAdhikyoddhAvanamanarthakaM, tasmin satyapi 'pakSasiddhimantareNa jayAyogAt / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA, svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / syAnmataM' 'na svapakSasidhdyasiddhinibandhanau jayaparAjayau, "tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt / tatra sAdharmyavacane vaidharmyavacanepi 'vArthasya 'pratipattau tadubhayavacanAtsAdhanavacanasAmarthyAjJAnaM vAdinaH syAdeva / prativAdinastu tadudbhAvayatastajjJAnam / atastaddhetuko yadi punaH apane pakSa ko siddha na karate huye vAdI ko prativAdI vacanAdhikya se parAjita kahe, taba to hama yaha prazna karate haiM, ki vaha prativAdI apane pakSa ko siddha karate huye vacanAdhikya se vAdI kI parAjaya siddha karatA hai yA apane pakSa ko siddha na karate huye ? yadi prathama pakSa leveM taba to prativAdI ke apane pakSa kI siddhi se hI para (vAdI) kI parAjaya ho jAtI hai, punaH vacanAdhikya ko doSa kahanA vyartha hI hai, kyoMki vAdA meM vacanAdhikya hone para bhI yadi prativAdI ne apane pakSa kI siddhi nahIM kI hai, taba to usakI jaya nahIM ho sakatI hai| yadi dvitIya pakSa leveM ki prativAdI apane pakSa ko siddha na karate huye vacanAdhikya se vAdI kI parAjaya karanA cAhatA hai taba to yugapat hI vAdI evaM prativAdI donoM ke parAjaya kA prasaMga hogA athavA donoM ke hI jaya kA prasaMga hogA kyoMki svapakSa kI siddhi kA abhAva donoM ko hI samAnarUpa se hai| bauddha -'jaya aura parAjaya, svapakSa kI siddhi aura asiddhi ke nimitta se nahIM haiM kintu jJAna aura ajJAna ke nimitta se hI hote haiM kyoMki sAdharmya (anvaya, vacana ke bolane meM athavA vaidharmya (vyatireka) vacana ke bolane para bhI sAdhya-artha kA jJAna hone para bhI una anvaya-vyatireka rUpa donoM vacanoM kA prayoga kara dete haiM ataH vAdI ko hetu vacana kI sAmarthya kA ajJAna hI hai aura prativAdI ke to vacanAdhikya doSa ko prakaTa karate huye usakA jJAna hai ataeva vAdI, prativAdI kA jaya-parAjaya, jJAna-ajJAna nimittaka hai / yaha kathana ayukta kaise ho sakatA hai ? arthAt yukta hI hai| jaina-isa viSaya kI parIkSA karane para ApakA mata ThIka nahIM hai| anyathA vAdI- prativAdI ko pakSa-pratipakSa kA grahaNa karanA vyartha hI ho jAvegA kyoMki kisI eka pakSa meM bhI jJAna-ajJAna donoM sambhava haiM / zabdAdika meM nityatva athavA anityatva ke jJAna-ajJAna kI parIkSA meM eka ko (vAdI ko) usakA jJAna hai aura apara (prativAdI) ko usakA ajJAna hai, vahI jaya athavA parAjaya ke liye kAraNa sambhava nahIM hai / aisA Apa nahIM kaha sakate, sAdhana kI sAmarthya ke jJAna-ajJAna ke samAna / yugapat sAdhana kI sAmathrya kA jJAna ho jAne para vAdI aura prativAdI ina donoM meM se kisakA jaya athavA 1 svapakSa iti pA0 / (di0 pra0) 2 dvayorapi vaadiprtivaadinoH| 3 saugtsy| 4 jayaparAjayayoAnAjJAne dve kAraNe bhavataH / yataH / (di0 pra0) 5 jJAnAjJAnayoH / (di0 pra0) tathA sati / (byA0 pra0) 6 sAdhyasya / 7 Ip / (di0 pra0) 8 sAdharmyavaidhayetyubhayavacanAt / 9 bacanAdhikyam / tat sAdhanavacanasAmarthyAjJAnaM prakaTayatastajjJAnaM (sAdhanavacanasAmarthyajJAnamiti (ttippnnyntrm)| 10 ataH kAraNAttayorvAdiprativAdinostaddhetUko jJAnAjJAnanimittau jayaparAjayI ayuktau kathaM syAtAmapitu na syAtAmityuktaM saugatena / (di0 pra0) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 tayorjayaparAjayau kathamayuktau syAtAm ?' iti, tadapi na parIkSAkSama vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyaprasaGgAt 'kvacidekatrApi pakSe jJAnAjJAnayoH sambhavAt / na hi zabdAdau nityatvasyAnityatvasya vA jJAnAjJAnaparIkSAyAmekasya tadvijJAnamaparasya tadavijJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na sambhavati sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnavat / 'yugapatsAdhanasAmarthyajJAne ca vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAt ? 'tadavizeSAt / na kasyaciditi cetahi 10sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNo yathA sAdhanasAmarthyAjJAna tathA prativAdinopi vacanAdhikyadoSodbhAvanAt tasya taddoSamAtre" jJAnasiddheH / na hi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, 1'kutazcinmAraNazaktau viditAyAmapi viSadravyasya kuSTApanayanAdizaktau 13vedanAnudayAt / tato kisakA parAjaya mAnA jAvegA kyoMki sAdhana sAmarthya kA jJAna donoM meM samAnarUpa se hai| arthAt yadi sAdhana kI sAmarthya kA jJAna hI jaya meM hetu hai aura ajJAna parAjaya meM hetu hai taba to vAdI aura prativAdI donoM ko yugapat sAdhana sAmarthya kA jJAna hone se kisakA jaya athavA kisakA parAjaya hogA ? kyoMki sAdhana kI sAmarthya kA jJAna to donoM meM samAna hai| bauddha-aisI sthiti meM to kisI kI bhI jaya evaM parAjaya nahIM hogii| jaina-taba to sAdhanavAdI hama jaina loga to adhika vacana bolane vAle haiM, to jisa prakAra se hameM sAdhana kI sAmarthya kA ajJAna hai, usI prakAra se usake bhI vacanAdhikyarUpa doSa kA udbhAvana karane vAle Apa prativAdI ko bhI utane doSamAtra kA hI jJAna siddha hai kintu Apako sAdhana ke guNoM kA jJAna nahIM hai, ataH sAdhana ke guNa kA ajJAna hone se Apako bhI kucha ajJAna to raha hI gayA, kyoMki "jo jisake doSa ko jAnatA hai vaha usake gaNoM ko bhI jAne" yaha niyama naI viSadravya kI mAraNa zakti ko jAna lene para bhI usa viSadravya kI kuSTa Adi roga ko dUra karane kI zakti kA jJAna kisI ko nahIM bhI rahatA hai isIliye jJAna aura ajJAnamAtra se hI jaya athavA parAjaya kI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| bauddha-Apa sAdhanavAdI ko samyak sAdhana kA prayoga karanA cAhiye aura hama dUSaNavAdI prativAdI ko usameM dUSaNa denA cAhiye / isa prakAra kI vyavasthA meM prativAdI ke dvArA sabhA meM vAdI ke prati asAdhanAGga vacanarUpa doSa (sAdharmya vacana kA prayoga karane para vaidharmya vacana kA prayoga karanA) kA udbhAvana karane para use ThIka se sAdhana vacana ke ajJAna kI siddhi hone se usa vAdI kA 1 vAdiprativAdinoH / (byA0 pra0) 2 tyorjnyaanaajnyaannibndhntvmpi| (byA0 pra0) 3 nitye'nitye vA bhede'bhede vA eksminkvcitpksse| 4 vaiyarthyaprasaGga hetuH| 5 vaadinH| 6 prtivaadinH| 7 bho saugata yadi sAdhanasAmarthyajJAnaM jayasya hetustadajJAnaM tu parAjayasya tdaa| 8 jJAnenaiva iti pA0 / (di0 pra0) 9 sAdhanasAmarthyajJAnAvizeSAt / 10 janasya / 11 sAdhanaguNe jJAnAbhAvo dUSaNaM ceti bhAvaH / 12 na hi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi viSayadravyasya kuSTApaneti pAThAntaram / (di0 pra0) 13 jJAna / (di0 pra0) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda na jayaH parAjayo' vA syAt / syAnmataM sAdhanavAdinA sAdhu sAdhanaM vaktavyaM dUSaNavAdinA ca tadSaNam / tatra vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanAGgavacanasyodbhAvane sAdhu sAdhanAbhidhAnAjJAnasiddheH 'parAjayaH prativAdinastu tadrUSaNajJAnanirNayAjjayaH syAt' iti, tadapyapezalaM, 'vikalpAnupapatteH / sa hi prativAdI nirdoSasAdhanavAdino vacanAdhikyamudbhAvayetsAdhanA bhAsavAdino vA? prathamavikalpe vAdinaH kathaM sAdhanasvarUpAjJAnam ? tadvacane 11iyatAjJAnasyavAbhAvAt / dvitIyavikalpe tu na prativAdino dUSaNajJAnamavatiSThate, sAdhanAbhAsasyAnuddhAvanAttadvijJAnAsiddheH / 16tadvacanAdhikyadoSasya jJAnAdSaNajJo'sAviti cetsAdhanAbhAsAjJAnAdadUSaNajJopIti naikAntato" vAdinaM jayet, tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi parAjaya ho jAtA hai aura prativAdI ko to sAdhana vacana ke dUSaNa ke jJAna kA nirNaya hone se usakA jaya ho jaavegaa| jaina-ApakA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai| yadi hama isa viSaya meM vikalpa uThAveM taba to ApakA mata siddha nahIM ho sakatA hai| yathA Apa prativAdI hama nirdoSa sAdhanavAdI-nirdoSa hetu ko kahane vAle ke vacanAdhikya doSa ko prakaTa karate haiM yA sAdhanAbhAsa vAdI ke vacanAdhikya doSa ko pragaTa karate haiN| yadi Apa prathama vikalpa svIkAra kareM taba to hama vAdI ko sAdhana ke svarUpa kA ajJAna kaise rahA? kyoMki usa hetu ke prayoga meM hameM iyattA-saMkhyA ke jJAna kA hI abhAva hai| yadi Apa dUsarA vikalpa lete haiM to prativAdI ko dUSaNajJAna hai aisI vyavasthA nahIM bana sakatI hai kyoMki vAdI to sAdhanAbhAsa kA prayoga karane vAlA hai aura usake sAdhanAbhAsa doSa ko to Apane prakaTa nahIM kiyA isaliye Apa prativAdI ko sAdhanAbhAsa kA jJAna nahIM hai yaha bAta siddha ho jAtI hai| arthAt Apa prativAdI ne vAdI ke vacanAdhikya doSa ko hI pragaTa kiyA hai kintu sAdhanAbhAsa ko nahIM pragaTa kiyA hai ata: Apako sAdhanAbhAsa kA ajJAna hI hai| 1 nanu yadi punarvacanAdhikyadoSaM sAdhanasAmarthyabhAvaM codbhAvayan prativAdI jayatItyAzaMkAyAmatra vakSyamANamevottaraM tadAsya mahatI dviSTakAmitetyAdikaM yojanIyaM vAdinoktasya samyakasAdhanasya sAmarthya vacanAdhikyaM cobhAvayataH prativAdino jaya iti cAyUktaM tathA sati vAdinaH sAdhanasAmarthyAjJAnasiddhestadvacaneyattAjJAnasyaivAbhAvAt / na vacanAdhikyamAtram / (di0 pra0) 2 saugtsy| 3 svasAdhanavAdineti vA paatthH| 4 evaM ca vyavasthAyAM satyAm / 5 sAdharmyavacane prayukte vaidharmyavacanaM prayujyamAnam sAdhanAGga vaiparItyaM vaa| 6 vAdina ityuprissttaadnvyH| 7 vicAraNAsaMbhavAt / (di0 pra0) 8 vakSyamANAbhyAM vikalpAbhyAM mtsyaanupptteH| 9 udAharaNopanayanigamanAdivacanAdhikyam / 10 agni: pakSaH / anupalabdho bhavatIti sAdhyo dharmyaH / dravyatvAt yathA jalamiti sAdhanAbhAsaH / (di0 pra0) 11 etAvanmAtraM sAdhanavacanamAtraM jJAnaM vartate iti niyamena nAsti adhikajJAnasyApi vaidhAde: saMbhavAt / (byA0 pra0) 12 dUSaNaM sthApayediti prathamavikalpaH / (di0 pra0) 13 svasAdhanAbhAsa iti pA0 / (di0 pra0) 14 saadhnaabhaasvijnyaanaasiddheH| 15 tena hi prativAdinA vacanAdhikyarUpo doSa evodbhAvito na tu sAdhanAbhAsarUpa iti sAdhanAbhAsajJAnAsiddhistasya / 16 sAdhana / (byA0 pra0) 17 srvthaa| (byA0 pra0) 18 sAdhanAbhAse adoSodbhAvanameva lakSaNaM yasya tasya / 19 (prtyut)| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 nivArayitumazakteH / atha vacanAdhikyadoSodbhAvanAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsoddhAvanamanarthakamiti manyase, nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpyeta ? yadi punaH sAdhanAbhAsaM vacanAdhikyaM coddhAvayanprativAdI jayatIti mataM tadAsya mahatI 4dviSTakAmitA, sAdharmyavacanAdevArthagatau vaidharmyavacanamanartha'katvAdviSTvA sAdhanAbhAsodbhAvanAdeva parasya nyakkArasiddhau tadvacanAdhikyodbhAvanasyAnarthakasyApi kAmitatvAt / atha na vacanAdhikyamAtraM dviSyate', arthAdApannasya1 12svazabdenAbhidhA __ bauddha-punaH vacanAdhikya (udAharaNa, upanaya, nigamanAdi) doSa kA jJAna hone se hama prativAdI dUSaNajJa to haiM hii| jaina-yadi Apa aisA kahate haiM taba to sAdhanAbhAsa kA ajJAna hone se Apa adUSaNajJa bhI haiM isaliye Apa ekAntataH vAdI ko jIta nahIM sakeMge, pratyuta sAdhanAbhAsarUpa doSa kA udbhAvana na karanerUpa parAjaya ko hI prApta kara leMge yAnI Apake hI parAjaya kA nivAraNa karanA azakya ho jaavegaa| bauddha-vAdI ke vacanAdhikya doSoM ke udbhAvana se hI hama prativAdI kA vijaya siddha hai / punaH sAdhanAbhAsa kA pragaTa karanA vyartha hI hai| jaina-yadi Apa aisA kahate haiM taba to isI prakAra se sAdhanAbhAsa doSa ko na prakaTa karane se hI Apa prativAdI kA parAjaya siddha ho jAvegA / punaH vacanAdhikya kA pragaTa karanA hI jaya ke liye kase mAnA jA sakegA? bauddha-sAdhanAbhAsa aura vacanAdhikya donoM hI doSoM ko prakaTa karate huye hama prativAdI jaya ko prApta karate haiN| jaina-yadi Apa aisA kaheM taba to Apa mahAn dveSI siddha hote haiM kyoMki anvayavacana se hI sAdhya kA jJAna ho jAne para vyatirekavacana kA prayoga vyartha hai isa prakAra se jainoM se dveSa karake sA ko pragaTa karane se hI hama vAdI kA parAjaya siddha ho jAne para punaH hamAre vacanAdhikya doSa kA udbhAvana karanA vyartha hote hue bhI Apa usako cAhate haiN| bauddha-hama vacanAdhikyamAtra se hI dveSa nahIM mAnate haiM kintu jisakA arthApatti se svayaM bodha ho 1 nanvidamiti pA0 / (di0 pra0) jaino brUte / (di0 pra0) 2 prtivaadinH| 3 tadA tasyeti pAThaH / (di0 pra0) 4 dveSaviSayabhUtaM kAmayate ityevNshiilH| tasya bhAvo dvissttkaamitaa| 5 arthasya nizcitau satyAm / (di0 pra0) 6 dviSTam iti paa0| (di0 pra0) 7 dveSaviSayaM kRtvA / 8 vaadinH| 9 nyakkAraH praajyH| 10 dviSyate / sAdhanAbhAsodbhAvanAdeva vacanAdhikyobhAvanasyArthAdApannatvAbhAvAnna tadviSyate sAdharmyavacane vaidharmyavacanasyArthAdApannatvAttadeva dviSyate iti bhAvaH / (di0 pra0) 11 sAdharmyavacanAdevArthagatau arthAdApanna (svayameva labdham) vaidharmyavacanaM, tasya / 12 punastasyAbhidhAnaM dviSTam / tattvAt / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 33 nasya dviSTatvAditi mataM tadapi na saGgataM, nigamanavacanadoSasya' pratijJAvacanadoSo'dbhAvanAdgatasyA'nudbhAvanaprasaGgAt / pratijJAyAH punarvacanaM hi nigamanam / 'tacca pratijJAvacanasya "duSTatvapratipattau duSTaM sAmarthyAtpratIyate eva / athArthAdApannasyApi nigamanavacanaduSTatvasyodbhAvanamadoSo"dbhAvanabhayAdabhimanyate12 tahi sAdharmyavacanAdvadharmyasyArthAyA tasyApyasAdhanAGgavacanabhayAdabhidhAnaM manyatAM, vizeSAbhAvAt / na hi sAdharmyameva vaidharmyameva vA jAve phira bhI usakA prayoga kiyA jAve usameM hI hamArA dvaSa hai / arthAt anvayavacana se hI vyatirekavacana kA jJAna ho jAtA hai phira bhI usakA prayoga karanA doSAspada hai| jaina--ApakA yaha kathana bhI asaMgata hai / pratijJAvacana meM doSa pragaTa karane se nigamanavacana kA doSa bhI arthApatti se hI siddha hotA hai punaH usako bhI pragaTa nahIM karanA cAhiye kyoMki pratijJA ko duharAnA hI nigamana hai| pratijJA kA prayoga karanA doSa hai aisA kahane para to svayaM hI arthApattirUpa sAmarthya se nigamana kA prayoga dUSita ho hI jAtA hai punaH usako dUSita karanA bhI doSa hI hai| bauddha-yadyapi nigamana kA prayoga doSa yukta hai aisA arthApatti se prApta hotA hai to bhI usako pragaTa karanA ucita hai kyoMki "nigamana ke prayoga ko dUSita nahIM ThaharAyA hai, ata: usakA prayoga doSa rahita ho sakatA hai aisA koI na samajha leve" isI Dara se hI hama nigamana kA prayoga svIkAra kara lete haiN| jaina- taba to sAdharmyavacana ke prayoga se vaidharmyavacana svayaM arthApatti se A jAtA hai to bhI "vaidharmya ke prayoga ko dUSita nahIM kiyA ataH vaha hetu kA aGga ho jAvegA" isa bhaya se hI vaidharma vacana kA prayoga karanA ucita hai aisA bhI Apa mAna lIjiye kyoMki nigamana aura vyatirekavacana ina donoM ke prayoga samAna hI haiM tathA anvaya athavA vyatireka hI hetu kA aGga ho aisA to nahIM hai| pakSadharmatva Adi ke samAna donoM hI hetu ke aGga haiM aura Apane bhI to hetu ke tIna rUpa mAne haiMpakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSavyAvRtti / inameM sapakSasattva to anvayarUpa hai aura vipakSavyAvRtti hI to vyatirekarUpa hai| ata: jJAna aura ajJAnamAtra ke nimitta se hI jaya-parAjaya kI zakya nahIM hai kyoMki uparyukta kahe huye doSoM kA prasaMga AtA hI AtA hai| isIliye svapakSa siddhi aura asiddhi ke nimitta se hI jaya-parAjaya kI vyavasthA nirdoSa hai punaH pakSa-pratipakSa ko grahaNa karanA 1 eva / (byA0 pra0) 2 tathaivAstviti na vaktavyaM saugatena pratijJAvayavasyevanigamanAvayavasyApi niyamena nirAkaraNAditIdamatrAkUtam / (di0 pra0) 3 eva / (byA0 pra0) 4 jJAtasyArthAdApannasya vaa| 5 nigamanam / (di0 pra0) 6 dviSTatva iti pA0 / (di0 pra0) 7 dviSTasAmarthyAt iti pA0 / (di0 pra0) 8 nigamanavacanasya punarapi doSobhAvanaM katham ? saugatena pratijJAvayavasyeva nigamanAvayavasyApi niyamena nivAraNAt / 1 dviSTatvasyodbhAvanam iti pA0 / (di0 pra0) 10 punarudbhAvanam / 11 nigamanaM na dUSitaM tarhi adoSaM bhaviSyatIti bhayAtpuna saugtH| 13 arthAntarAyA tasyAnya iti pA0 / (di0 pra0) 14 (arthaadaayaatsy)| 15 vaidharmyavacanaM na dUSitaM tarhi sAdhanAGga bhaviSyatIti bhayAtpunarvadharmyavacanaM proktam / 16 nigamanavaidharmyavacanayoH / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 sAdhanasyAGga, 'pakSadharmatvavatta dubhayasyApi sAdhanAGgatvAt, sAdhanasya 'trirUpatvapratijJAnAt / tato na jJAnAjJAnamAtranibandhanau jayaparAjayau zakyavyavasthau, yathoditadoSopanipAtAt' / svapakSasidhdyasiddhinibandhanau tu tau niravadyau', pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAbhAvAt 1degkasyacitku-11 tazcitsvapakSasiddhau susthitAyAM'2 parasya pakSasiddharasaMbhavAt sakRttajaya parAjayayoraprasakteH / na14 hi vAdinA sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSaNena hetunA svapakSasiddhau vidhAtuM zakyAyAmapi 1 pratijJodAharaNAdivacanamanarthakamapajayAya prakalpyate, 17tadvighAtAhetutvAttataH 1 pratipakSAsiddheH, pratipAdyA zayAnurodhatastatprayogAtta pratipattivizeSasya prayojanasya sadbhAvAt / nApi "hetoviruddhatodbhAvanAdeva prativAdinaH svapakSasiddhau satyAmapi doSAntarAnudbhAvanaM vyartha nahIM hogaa| vAdI aura prativAdI donoM meM se kisI eka ke svapakSa kI siddhi vyavasthita hone para dUsare kI pakSa siddhi asambhava hai ataH eka sAtha donoM ko jaya athavA parAjaya kA prasaMga nahIM A sakatA hai / jaba hama vAdI sAdhya ke sAtha avinAbhAvI niyama lakSaNa vAle hetu se svapakSa kI siddhi kara dete haiM taba pratijJA udAharaNa Adi vacana yadyapi anarthaka haiM phira bhI hama vAdI kA Apa parAjaya utane mAtra se siddha nahIM kara sakate kyoMki pratijJAdi vacana hamAre sAdhya kI siddhi meM kisI prakAra kA vidhAta nahIM karate haiM aura punaH svapakSa kI siddhi ke ho jAne para pratipakSa kI asiddhi sutarAM ghaTita ho jAtI hai kyoMki pratipAdyaziSya ke Azaya ke anurodha se--nimitta se unakA prayoga hotA hai ataH inase jJAna vizeSa rUpa prayojana kA hI sadbhAva pAyA jAtA hai| tathA hama vAdI ke dvArA prayukta hetu meM viruddhatA doSa ko pragaTa karane se hI Apa prativAdI ke svapakSa kI siddhi ho jAne para bhI doSAntara (pratijJA, udAharaNAdi) ko pragaTa na karanA Apa prativAdI ke parAjaya ke liye nahIM hai| arthAt vAdI ne hetu kA prayoga kiyA aura prativAdI ne use viruddhahetvAbhAsa siddha karake hI apane pakSa kI siddhi kara dI parantu vacanAdhikyarUpa doSoM kA udbhAvana to nahIM kiyA phira bhI use prativAdI kA parAjaya nahIM kahA jA sakatA hai jaisA ki Apa bauddha 1 pakSadharmavaditi paatth0| (di0 pra0) 2 pakSadharmatvazabdenAtra sapakSe sattvaM, vipakSAdvayAvRttizcetyapi grAhyam / 3 saadhrmyvaidhy'tyetdubhysy| 4 pakSadharmattvaM sapakSe sattvaM vipakSAdvyAvRttiH / (byA0 pra0) 5 hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena vaNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSata iti saugatairUktatvAt / (byA0 pra0) 6 pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAdiryathoditaH / 7 kathamayuktau / (di0 pra0) 8 jayaparAjayau / (di0 pra0) 9 pakSapratipakSagrahaNaMsaphalameva / (di0 pra0) 10 vaadiprtivaadinormdhye| 11 sAdhanAt / (di0 pra0) 12 susthitau iti pA0 / (di0 pra0) 13 jayaparAjayA'prazakteH iti pA0 / (byA0 pra0) 14 saugatAzaGkAM nirAkaroti jainaH / 15 jainApekSayodAharaNamanarthakam / 16 praajyaay| 17 svapakSasiddhivinAzA'nimittatvAt / (di0 pra0) 18 svapakSasiddhau jAtAyAm / 19 ziSyAbhiprAyavazAdvA prativAdyabhiprAyavazAttasya pratijJodAharaNAdi vacanasya prayogauccAraNaM ghaTate / etadevArtha spaSTayati / tasya pratipAdyasya parijJAnalakSaNasya prayojanasya satvamasti / (di0 pra0) 20 pratipAdyanizcayalakSaNaM prayojanasya satvamasti yataH / (di0 pra0) 21 vAdinoktasya / 22 bauddhamatApekSayA pratijJodAharaNAdi doSAntarama / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 35 tasya parAjayAya prakalpyate', 'tata eva / etena svapakSasiddhau kRtAyAmapi parapakSanirAkaraNaM, tasminvA svapakSasAdhanAbhidhAnaM na vAdiprativAdinorjayaprAptipratibandhakamiti pratipAditaM boddhavyam / tadevaM sAdharmyavaidharmyayoranyatareNArthagatau tadubhayavacanaM vAdino nigrahAdhikaraNamityayuktaM ca 'vyavasthitam / [ bauddho brUte vAdakAle pratijJAprayogo nigrahasthAnaM jainAcAryAstatkathanaM nirAkurvanti ] pratijJAdivacanaM nigrahasthAnamityetatkathamayuktamiti ceducyate / 'pratijJAnupayoge10 11zAstrAdiSvapi nAbhidhIyeta, "vizeSAbhAvAt / * na hi zAstre pratijJA14 nAbhidhIyate eva aniyata vacanAdhikya doSa ke ajJAna se hI parAjaya svIkAra karate haiN| ataH ApakI isa mAnyatA se prativAdI kA parAjaya mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki pratijJA, udAharaNAdi svapakSa kI siddhi meM bAdhaka nahIM hai / isI kathana se svapakSa kI siddhi kara dene para parapakSa kA nirAkaraNa ho jAtA hai athavA parapakSa kA nirAkaraNa ho jAne para svapakSa siddhi kA kathana ho jAtA hai / yaha bAta vAdI aura prativAdI ke jaya kA pratibandhaka-bAdhaka nahIM hai aisA pratipAdana kiyA gayA samajhanA cAhiye / arthAt vAdI jaba svapakSa siddhi karake pakSa kA nirAkaraNa kara detA hai taba usakI jaya ho jAtI hai| athavA jaba prativAdI parapakSa kA nirAkaraNa karake svapakSa kI siddhi kara detA hai taba usakI jaya ho jAtI hai| isameM koI bAdhaka nahIM hai / isa prakAra se "sAdharmya-vaidharmya ina donoM meM se kisI eka ke prayoga karane se hI sAdhya kI siddhi ho jAtI hai ata: donoM kA prayoga karanA vAdI ke liye nigraha sthAnarUpa doSa hai" yaha kathana yukta nahIM hai aisA vyavasthita ho jAtA hai| [bauddha kahatA hai ki vAdakAla meM pratijJA kA prayoga karanA nigrahasthAna hai / jainAcArya isa kathana kA nirAkaraNa karate haiN| bauddha--pratijJA udAharaNa Adi vacana nigrahasthAna haiM hamArA yaha kathana ayukta kyoM hai ? __ jaina-suniye ! "yadi pratijJA kA prayoga anupayogI hai taba to zAstrAdi meM bhI usakA prayoga nahIM karanA cAhiye kyoMki donoM meM koI antara nahIM hai|" arthAt vAdakAla aura zAstra donoM meM koI antara nahIM hai Apake yahA~ zAstra meM yA aniyata-vItarAgakathA meM pratijJA nahIM kahI jAtI hai 1 prtivaadinH| 2 doSAntarAnudbhAvanasya / (di0 pra0) 3 pratijJodAharaNAdivacanasya svapakSasiddhivighAtAhetutvAt / 4 tena svpksssiddhii| iti pA0 / (di0 pra0) 5 prpkssniraakrnne| 6 pratibandhakamityuktaM boddhavyam / iti pA0 / (byA0 pra0) pratibandhakamiti boddhavyam / iti pA0 / (di0pra0) 7 na tadyuktamiti bhASyoktaM suvyavasthitam / 8 paraH / nigamana / (di0 pra0) 9 parvato'yamagnimAn iti / (di0 pra0) 10 prAktanasamanantarabhASyasAmarthya vivaraNarUpeNa pratijJAvacanaM na doSAvahamityuktA punaridAnImUttarabhASyAnusAreNa pratijJAvacanaM doSAvahamityatra dUSaNAntaramubhAvayantIti yAvat / (di0 pra0) 11 yadi vAde pratijJA nirarthakA tadA zAstrAdiSvapi na pratipAdyate / (di0 pra0) 12 aniyatakathA / (byA0 pra0) 13 vaadshaastryoH| 14 syAdvAdI / yadi pratijJAnupayoginI anupakAriNI bhavati tadA zAstrakAraiH zAstrAdiSvapi nAGgIkriyeta / zAstre vAde cobhayatra vizeSo nAsti / (di0 pra0) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 kathAyAM vA', agniratra dhUmAt, vRkSoyaM zizapAtvAdityAdivacanAnAM zAstre darzanAt', viruddhoyaM heturasiddhoyamityAdipratijJAvacanAnAmaniyatakathAyAM prayogAt / parAnugrahapravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAneva, upayogitvA'ttasyeti cedvAdepi sostu, tatrApi teSAM 'tAdRzatvAt, vAdepi vijigISupratipAdanAyAcAryANAM12 pravRtteH / niyatakathAyAM14 pratijJAyA na prayogo yuktaH, tadviSayasyArthAdgamyamAnatvAnnigamanAdivaditi cettataeva zAstrAdiSvapi / na hi tatra jigISavo na prtipaadyaaH| pratijJAdiviSayo vA sAmarthyAnna gamyate / zAstrAdAvajigISUNAmapi pratipAdyatvAt pratijJAdera aisA to hai nhiiN| "agniratra dhUmAt" "vRkSoyaM zizapAtvAt" yahA~ agni hai kyoMki dhuA~ hai, yaha vRkSa hai, kyoMki zizapA hai ityAdi vacana zAstra meM pAye jAte haiM aura "yaha hetu viruddha hai, yaha asiddha hai" ityAdi pratijJA vacanoM kA aniyata kathA meM prayoga pAyA jAtA hai| bauddha-jo parAnugraha meM pravRtta haiM evaM pratipAdya-ziSya ko samajhAne meM jinakI buddhi tatpara hai aise zAstrakAroM kA zAstroM meM pratijJA kA prayoga karanA yuktimAn hI hai kyoMki vaha upayogI hai| arthAt ziSyoM ko jJAna karAnerUpa kArya ko karane vAlA hai| jaina-yadi aisI bAta hai to vAdakAla meM bhI usa pratijJA kA prayoga kiyA jAve / vAdakAla meM bhI AcArya Adi zAstrakAra parAnugraha Adi meM pravRtta hote haiN| kyoMki vAda meM bhI vijigISu-jItane ke icchuka janoM ko pratipAdana karane ke liye hI AcAryoM kI pravRtti hotI hai| bauddha-niyata kathA (jalpa-vitaMDArUpa) meM pratijJA kA prayoga yukta nahIM hai kyoMki usakA viSaya arthApatti se jAna liyA jAtA hai nigamana Adi ke samAna / jaina-pUnaH usI prakAra se zAstrAdi meM bhI pratijJA kA prayoga yakta nahIM hai kyoMki zAstrAdi meM vijigoSu ziSya nahIM haiM aisA to hai nahIM athavA pratijJA Adi kA viSaya arthApatti se nahIM jAnA jAtA hai aisA bhI nahIM hai| 1 vItarAgakathAyAm / (byA0 pra0) 2 avaade| niyamarahitAyAM sarvaiH kriyamANAyAMgoSTam / (di0 pra0) 3 saugataH / (di0 pra0) 4 zAstre pratijJAbhidhIyate evetyatrAyaM hetuH| 5 aniyatakathAyAM ca pratijJAbhidhIyate ityatrAyaM hetuH| 6 parAdhIna / (byA0 pra0) 7 ziSyabodhalakSaNakAryakAritvAt / (di0 pra0) 8 pratijJAprayogasyAha jaina: tahi vAde'pi saH pratijJA prayogo bhavatu / tatrApi vAdepi teSAM vAdinAM tAdRzatvAt / prativAdyavabodhanAdhInatvAt / (di0 pra0) 9 parAnugrahapravRttatvAt / 10 tAdRzatvameva darzayati / 11 vAde jigiissuH| iti pA0 (byA0 pra0, di0 pra0) prativAdI / (di0 pra0) 12 prativAdi pratibodhArtham / (di0 pra0) 13 paraH prAha jalpavitaNDArUpAyAm / 14 vAde / (di0 pra0) 15 pratijJAvacanam / (byA0 pra0) 16 tasyAH pratijJAyA arthobhiprAyavazAdgamyate nizcIyate / yathA nigmnaadiraadgmyte| (di0 pra0) 17 jainaH / 18 atrAha syAdvAdI yata evaM tata eva zAstrAdiSvapi pratijJAprayogo mAbhUttatra niyatakathAyAM vAde prativAdinaH pratipAdyAn nahi korthaH prativAdina eva ziSyAH / (di0 pra0) 19 pratijJAprayogo na yukta iti ! 20 shaastraadau| 21 na kevalaM jigISUNAm / (di0 pra0) 22 saugataH prAha / 23 zrotRsabhyAdInAm / (di0 pra0) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 37 prayoge keSAJcinmandadhiyAM prakRtArthA'pratipattergamyamAnasya' viSayasyApi prayogaH, tatpratipattyarthatvAditi 'cejjigISavaH kimu mandamatayo na santi ? yena tathA teSAmapratipadyamAnAnAM pratipattaye pratijJA diprayogo na syAt / 'iti vizeSAbhAvAdeva zAstrAdau vAde ca pratijJAderabhidhAnamanabhidhAnaM vAbhyupagantavyamavizeSeNaiva / nanu ca pratijJAyAH prayogepi hetvAdivacanamantareNa sAdhyAprasiddheLI pratijJA hetvAdivacanAdeva ca sAdhyaprasiddhenigamanAdikamakiJcitkarameveti kazcitsopi yatsattatsarva kSaNika, yathA ghaTaH, saMzca10 zabda iti trilakSaNaM hetumabhidhAya12 1yadi samarthayate, kathamiva "sandhAmatizete ? * 16svahetusamarthanamantareNa tadabhidhAnepi bauddha-zAstrAdi meM ajigISu-jItane kI icchA nahIM rakhane vAle bhI ziSyoM ko samajhAyA jAtA hai kyoMki pratijJAdi kA prayoga na karane para koI maMdabuddhi vAle ziSyoM ko prakRta artha kA bodha nahIM bhI hogA ataH gamyamAna bhI pratijJAdi kA prayoga una maMdabuddhi ziSyoM ko samajhAne ke liye kiyA jAtA hai| jaina-punaH vAdakAla meM vijIgISu kyA maMdamati nahIM ho sakate ki jisase usI prakAra apratipAdyamAna ziSyoM ko bodha karAne ke liye pratijJA Adi kA prayoga na kiyA jAve ? arthAt vahA~ bhI kiyA jAnA cAhiye / isameM koI bhI vizeSatA na hone se hI zAstrAdi aura vAdakAla ina donoM meM samAna rUpa se hI pratijJAdi kA prayoga karanA cAhiye athavA donoM meM hI nahIM karanA cAhiye kyoMki donoM hI samAna haiN| bauddha-pratijJA kA prayoga karane para bhI hetu aura dRSTAMta ke prayoga ke binA sAdhya kI siddhi nahIM kI jA sakatI hai ataH pratijJA vyartha hI hai kyoMki hetu Adi ke prayoga se hI sAdhya kI siddhi hotI hai ataH nigamana Adi akiJcitkara hI haiN| jaina-Apa bauddha bhI "jo sat hai vaha sabhI kSaNika hai jaise ghaTa aura zabda sat hai isa prakAra se trilakSaNa vAle hetu ko kahakara yadi samarthana karate haiM (yadi hetu ke samarthana ke anantara sAdhya-sAdhana kI vyApti kA samarthana karate haiM) taba vaha hetu kisa prakAra se pratijJA kA ullaMghana 1 prArabdhArthaparijJAnAt / (di0 pra0) sAdhyArtham / (byA0 pra0) 2 arthAdgamyamAnasya pratijJAdiviSayasya / 3 teSAM mnddhiyaam| 4 tarhi / (di0 pra0) 5 (jaina:) vaade| 6 yathA zAstrAdau mandabuddhipratipattyarthaM pratijJAdiprayogaH / 7 evam / (di0 pra0) 8 Adizabdena dRSTAnta grahaH / 1 bauddhH| 10 upanayaH / (di0 pra0) 11 pakSadharmatvAdi / (byA0 pra0) 12 pUrva dharmiNyastitvaM pratipAdya / (byA0 pra0) 13 hetusamarthanAnantaraM yadi sAdhyasAdhanayorvyApti samarthayate tdaa| 14 pratijJAm / 15 na svIkarotItyarthaH / pratijJAvaddheturapi vyartho bhvtiityrthH| 16 sahetusamarthanam iti pA0 / (byA0 pra0) 17 tasya hetoH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArikA 7 38 ] aSTasahasrI tadarthApratipatteH / tAvatArthapratipatto samarthana vA nigamanAdika' * kathamatizayIta ? akiJcitkaratvAvizeSAt', yataH parAjayo na bhavet *, tAthAgatasya hetvAdyabhidhAne 'tatsamarthanAbhidhAne vaa| 10hetvAdyanabhidhAne kasya samarthana miti cittathA sandhAyA12 apyanabhidhAne kva hetvAdi:13 pravartatAm ? 14gamyamAne 1 pratijJAviSaye eveti cedgamyamAnasya" hetvAdeH samarthanamastu / gamyamAnasyApi hetvAdermanda pratipattyarthaM vacanamiti cettathA |sndhaavcne ko'paritoSa: ? kara sakatA hai arthAt vaha hetu kisa prakAra se pratijJA ko svIkAra nahIM karatA hai ? anyathA pratijJA vat hetu bhI vyartha ho jaavegaa|" usa hetu kA kathana karane para bhI yadi usa hetu kA samarthana nahIM karoge to sAdhya-artha kA jJAna nahIM hogA / tathA ca yadi Apa kaheM ki-"hetu mAtra se hI sAdhya ko pratipatti hotI hai taba to samarthana bhI nigamanAdi se atizayamAn kaise ho sakegA?" kyoMki samarthana aura nigamana donoM hI akiJcitkara hone se samAna hI haiM "jisase ki parAjaya na ho sake arthAt hogA hI hogaa|" Apa bauddha ko hetu Adi kA kathana karanA athavA usakA samarthana karanA donoM meM se kisI eka kA prayoga ucita hai / ataH hetu ko na kahakara mAtra samarthana hI kaha denA cAhiye / bauddha-taba to hetu Adi ke na kahane para samarthana kisakA kareMge ? jaina-yadi aisI bAta hai taba to usI prakAra se pratijJA kA prayoga kiye binA bhI hetu Adi kI pravRtti kahA~ hogI? bauddha-arthApatti se prakaraNa Adi ke nimitta se to pratijJA kA viSaya gamyamAna hI hai| jaina-usI prakAra se gamyamAna hetu Adi kA bhI samarthana ho jaave| bauddha-yadyapi hetu Adi gamyamAna jAne hue haiM phira bhI maMdamati ko samajhAne ke liye unakA prayoga upayogI hai| 1 tasya hetorarthaH sAdhyaM tasya nizcayo na saMbhavati yataH / (di0 pra0) 2 bho saugata sAdhanamAtrAt / 3 krtR| 4 vAzabdotra nigamanasya samuccaye na kevalaM heturevetyrthH| 5 nigamanAde: samarthanaM kthmtishyvdityrthH| 6 karma / 7 smrthnnigmnyoH| 8 kutaH / (di0 pra0) 9 tatsamarthanAnabhidhAne vA hettvAdyanabhidhAne tatsamarthanAbhidhAne kasya samarthanamiti cet / iti pA0 / (di0 pra0) 10 bho jaina, tvayA hetuM kathayitvA yadi samarthayate tadA dUSaNaM, parantu hetvaadynbhidhaane| 11 ito jainH| 12 tathA saMdhA iti pATha0 / (di0 pra0) 13 sAdhya / (di0 pra0) 14 arthAdgamyamAne / prkrnnaadivshenaivetyrthH| 15 lakSaNa / (di0 pra0) 16 hetuH pravartate / (di0 pra0) 17 nanu prayuktasya / (byA0 pra0) 18 mandamatipratipattyartham iti paa0| (byA0 pra0) 19 sandhA pratijJA maryAdA ityamaraH / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 36 [ jainAcAryeNa kathitaM samarthanamapi vacanAdhikyaM nAmadUSaNaM bhaviSyati na hi bauddhasya ___ samarthanasya samarthanaM kRtvA taddoSaM na manyate / ] syAnmataM', 'samarthanaM nAma hetoH sAdhyena 'vyApti prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam / yathA yatsat kRtakaM vA tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiH, san kRtako vA zabda iti / san kRtako vA zabdaH, yazcaivaM sa sarvo nazvaro yathA ghaTAdiriti vA, prayogakramaniyamAbhAvAdiSTArtha siddharubhayatrAvizeSAt, prAk sattvaM miNi prasAdhya sAdhanasya pazcAdapi sAdhyena [jainAcArya kahate haiM ki samarthana bhI vacanAdhikya nAmakA dUSaNa ho jAegA, taba bauddha samarthana kA samarthana karake usako doSa nahIM mAnatA hai| jaina-usI prakAra se maMdamati ko samajhAne ke liye hI pratijJA kA prayoga svIkAra karane meM Apako kyA asaMtoSa hai ? bauddha hetu kI sAdhya ke sAtha avinAbhAvarUpa vyApti ko siddha karake dharmI meM hetu ke astitva ko siddha karanA hI samarthana kA lakSaNa hai arthAt samarthana, vacanAdhikya nAma kA dUSaNa nahIM hai kyoMki samarthanapakSa dharmatva Adi meM aMtarbhUta ho jAtA hai| yathA jo sat athavA kRtaka hai vaha sabhI anitya hai jaise ghaTAdi / sat athavA kRtaka zabda hai yaha upanaya prayoga hai yA sat athavA kRtaka zabda hai aura jo isa prakAra hai vaha sabhI nazvara haiM jaise ghaTAdi / bhAvArtha - naiyAyikoM ke yahA~ solaha padArthoM meM 'nigrahasthAna' aMtima padArtha mAnA gayA hai usa nigrahasthAna ke unake yahA~ 22 bheda mAne haiN| una 22 bhedoM ke aMtargata 11veM aura 12veM nigrahasthAnoM ke nAma 'nyUna' aura 'adhika' haiM / yahA~ bauddha bhI 'vacana adhika bolanA' isako nigrahasthAna kaha rahe haiN| inakA kahanA hai ki anvaya aura vyatireka ina do ke prayoga meM kisI eka kA hI prayoga karanA ucita hai donoM ke prayoga karane se nigrahasthAna nAma kA doSa AtA hai| naiyAyika ne anumAna ke 5 avayava mAne haiM pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana / unakA kahanA hai ki ina pAMcoM meM se yadi eka 1 saugatasya samarthanaM nigrahAya na bhavatIti praah| 2 samarthanaM nAma vacanAdhikyaM nAma dUSaNaM na bhavati yataH samarthana pakSadharmatvAdAvantarbhavati / 3 kim / (byA0 pra0) 4 sAdhyasAdhanayoH saMbandharmiNi bhAvasAdhanaM samarthanam / (di0 pra0) 5 shbdaadii| 6 astitvasAdhanam / 7 hetoH samarthanaM kimityukte sAdhyena kRtvA saMbandhaM sAdhayitvA dhamiNi parvatAdI agnyAdyarthasAdhanaM hetusamarthanaM jJeyam / yathA zabda: pakSo'nityo bhavatIti sAdhyo dharmaH / sattvAt kRtakattvAdvA / yatsat kRtakaM vA tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiH / sat kRtako vA zabda iti upanayaH / athavA san kRtako vA zabdoyaMyazcaivaM sa sarvonazvaro yathA ghaTAdi iti vA pratipAdanAnukramaniyamAbhAvAt / abhimatArthaH siddhayatyubhayatra pUrvoktaprakArayoyovizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 8 atha dharmiNi bhAvasAdhanapUrvakaM hetoH sAdhyena vyApti prasAdhayati / (di0 pra0) 9 hetoH samarthanaM kimittyukte syAdvAdyAha / saugatamatamAzritya hetoH samarthanaM prapaJcayati / (di0 pra0) 10 vyAptiprasAdhanapUrvakameva dhammiNyastitvaprasAdhanaM sAdhanasyetyasya niyamasyAbhAvAt / (byA0 pra0) 11 iSTaHkSaNikatvam / 12 udAharaNadvayanirUpaNaprakAradvaye / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 cyAptiprasAdhanasyAvirodhAt / vyAptiprasAdhanaM punarviparyaye 'bAdhakapramANopadarzanam / yadi punaH sarvaM satkRtakaM vA pratikSaNavinAzi na' syAnnitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / arthakriyAsAmarthya 11sattvalakSaNamato 12cyAvRttamityasadeva13 14tatsyAt / sarvasAma opAkhyA virahalakSaNaM hi "nirupAkhyamiti / evaM19 20sAdhanasya21 22sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAnupadarzane23 24virodhAbhAvAdasya25 vipakSe nitye vRtteradarzanepi 26san kRtako vA syAnnitya bhI avayava nahIM hai to 'nyUna' nAma kA nigrahasthAna ho jaavegaa| jaina anumAna ke mukhya do avayava mAnate haiM-pratijJA aura hetu, kyoMki AcAryoM kA kahanA hai ki vAdakAla meM vidvAn loga pUrNa vyutpanna rahate haiM / unake liye udAharaNa Adi kI AvazyakatA nahIM hai kintu zAstra meM ziSyoM ko samajhAne ke liye jainAcArya pAMcoM hI avayavoM ko mAna lete haiN| kintu yahA~ bauddha itanA buddhimAn bana rahA hai usakA kahanA hai ki anumAna ke prayoga meM eka hetu kA hI prayoga karanA cAhiye pratijJA kA prayoga bhI nigrahasthAna hai / jainAcAryoM ne use samajhAyA ki bhAI ! pratijJA ke prayoga binA mAtra hetu ke prayoga se dharmI meM saMdeha banA hI rhegaa| tathA ca yadi aisA hI hai taba tuma pakSadharmatva Adi trilakSaNa vAle hetu kA prayoga karake usakA samarthana kyoM karate ho vaha samarthana bhI vacanAdhikya doSa se sahita hone se nigrahasthAna ho jAvegA / athavA hetu aura samarthana ina do ke prayoga kI apekSA, mAtra samarthana kA hI prayoga karo pratijJA ke samAna hetu kA prayoga bhI na karo taba usane kahA ki hetu ko kahe binA samarthana kisakA kareMge ? punaH AcAryoM ne bhI yahI kahA ki pratijJA ke prayoga binA kisakI siddhi ke lie hetU kA prayoga hogA ? ityAdi praznottara mAlikA se yahI niSkarSa nikalatA hai ki anumAna prayoga meM pratijJA kA prayoga atiAvazyaka hai evaM prasaMgopAtta udAharaNa-anvaya vyatireka upanaya, nigamana inakA prayoga bhI nigrahasthAna nahIM hotA hai / 1 nanu hetoH sAdhyena vyApti prasAdhyammiNi bhAvasAdhanaM samarthanamityUktA yathA yatsadityAdinA vyAptimAtra dharmiNI bhAvasAdhanaM coktaM na punarvyApti prasAdhanamatastatkathamittyA zaMkAyAmAha vyAptIti / (di0 pra0) 2 ubhayathA samarthanepi bhASyakathanaM saMghaTate iti shessH| 3 hetusamarthanaM pratipAdya punarvyApteH saadhnm| 4 vipakSe yathA bauddhasya kSaNikatvasAdhane nityam / 5 sttvsy| 6 vyApakAnupalabdheriti / 7 etadeva smrthyti| 8 astu / (di0 pra0) 9 tahi nityaM syAt nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyA viruddhaya te / (di0 pra0) 10 tadeti shessH| 11 (anitytvenaabhimtaatsrvsmaat)| 12 vyAvRttamato sadeva / iti pA0 / (di0 pra0) 13 ataH satvalakSaNArthakriyAsAmarthya vyAvarttanAnnityamasadeva bhavet / (di0 pra0) 14 (srvm)| 15 svabhAva / (di0 pra0) 16 sajAtIyavijAtIyakAryakAraNasAmarthyamupAkhyA svabhAva iti yAvat / 17 yataH / (di0 pra0) 18 yadi punarityAdhuktaprakAreNa / (di0 pra0) 19 sati / (di0pra0) 20 sttvsy| 21 syAdvAdI Aha / sattvAditi sAdhanasya sAdhyaM ki kSaNikaM tasya viparyaye nitye bAdhakapramANasyAprakAzane virodho nAsti / nitye sattvAdityasya hetoH prakAzane kRte sati nityopi san syAt kRtako vA syAditi saMdehasya pravRttireva / yata evaM tato'nvaye sandeho bhavatu tathApi vyatirekasya saMdehodayaM heturhetvAbhAsaSusyAt / (di0 pra0) 22 nitye| 23 sti| 24 vipakSeNa saha sAdhanasya / 25 sattvAditi hetoH| 26 ghaTAdipadArthaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda zcetyanivRttireva zaGkAyAH / tato' vyatirekasya sandehAdanakAntiko hetvAbhAsaH syAt / na 'hyadarzanamAtrA vyAvRttiH, 'viprakRSTeSvartheSvasarvadazino'darzanasyAbhAvAsAdhanAt, 'agdirzanena satAmapi "keSAJcidarthAnAmadarzanAt / bAdhakaM punaH pramANam / yasya kramayogapadyAbhyAM na yogo14, na tasya 1 kvacitsAmarthyam / asti 16cAkSaNike sa: / iti 18pravartamAnamasAmarthyamasallakSaNamAkarSati / tena20 yatsatkRtakaM vA tadanityameveti sidhyati / tAvatA22 123 prayoga krama ke niyama kA abhAva hone se iSTa kSaNikatva kI siddhi donoM jagaha samAna hai| pahale dharmI meM hetu ke sattva ko siddha karake pazcAt hetu kI sAdhya ke sAtha vyApti siddha karane meM virodha nahIM hai kyoMki donoM prakAra se samarthana meM bhI bhASya kathana saGghaTita hotA hai| hetu kA samarthana karake punaH vyApti ko siddha karanA isaliye hai ki viparyaya (vipakSa-bauddha ke kSaNikatva ko siddha karane meM nitya yaha vipakSa hai) meM bAdhaka pramANa ko dikhalAnA / yadi punaH sabhI sat athavA kRtaka pratikSaNa vinAzI na hoveM-nitya ho jAveM, taba to nitya meM krama aura yugapat ke dvArA arthakriyA kA virodha ho jAvegA kyoMki arthakriyA kI sAmarthya hI sattva kA lakSaNa hai / anitya-rUpa se svIkRta sabhI padArthoM se yadi vaha sattva lakSaNa vyAvRtta ho jAve taba to ve sabhI padArtha asat hI ho jAveMge punaH sarva sAmarthya rUpa svabhAva se rahita vastu nirupAkhya-niHsvabhAva hI ho jaavegii| jaina-isa prakAra se satva hetu nitya rUpa viparIta sAdhya meM nahIM hai aisA bAdhaka pramANa na dikhAne para vipakSa ke sAtha heta ke virodha kA abhAva hai arthAta mApakA sattvahetu vipakSanitya se vyAvRtta nahIM huA evaM ina sattvAdi hetuoM kI vipakSanitya meM vRtti nahIM dIkhane para bhI ye ghaTa paTAdi padArtha sata athavA kRtaka hoM aura nitya bhI hoveM isa prakAra se zaGkA kI nivRtti (abhAva) nahIM hogI / arthAt nitya padArtha meM bhI sattva kA sadbhAva ho jAvegA ataH nitya meM usa sattva ke sadbhAva ko dUra karane ke liye bAdhaka pramANa ko dikhAnA hI cAhiye aisA niyama hai| 1 nityAt / 2 sattvalakSaNasAdhanavyAvRtteH / 3 sandigdhAnai kAntikaH / sattvAdityayaM hetuH| 4 nitye sattvakRtakatvayoradarzanamAtrAt / 5 nityAtsattvAdeH sAdhanasya / 6 Aha saugato nitye sattvaM na dRzyate'to'darzanamAtrAt satvAditi sAdhanasya nitye nivRttireva / syAdvAdyevaM nhi| kuto'smadAdeH chadmasthasyAdarzanamAtra dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSvartheSvabhAvaM na sAdhayati yataH / (di0 pra0) 7 paramANvAdiSu / (byA0 pra0) 8 kiJcijjJasyAdarzanaM nitye sattvAbhAvaM na sAdhayati ytH| 9 pUrvabhAgdazinA nareNa / 10 asarvadarzanena / (di0 pra0) 11 viprakRSTAnAm / 12 bAdhakapramANena zaGkAyA nivRtti: kuta ityaashngkaayaamaah| 13 nityvstunH| 14 yoga: saMbandhaH / (di. pra.) 15 sAdhyadharme kaarye| 16 nitya: pakSaH sattvaM na bhavatIti sAdhyo dharmaH kramayogapadyAbhyAM tasyAyogAt / (di0 pra0) 17 krmyogpdyaayogH| 18 arthakriyAkaraNAsAmarthyam / 19 nitye| 20 kAraNena / (di. pra.) 21 vipakSe baadhkprmaannmaatrennv| 22 viparyaye baadhmprmaannopdrshnen| (di0 pra0) 23 vipakSe bAdhakapramANamAtreNava sAdhanadharma sati niyamena sAdhyadharmasya sadbhAvaH svabhAvahetulakSaNaM bhavati / kAryahetostu vakSyamANaprakAreNa / anyathAsAdhyadharmasya sAdharmyamAtrAnvayasAdhanAdi dharmasyAsAdhAraNaM lakSaNaM bhavatItyarthaH / (di0 pra0) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 sAdhanadharmamAtrAnvayaH sAdhyadharmasya svabhAvahetulakSaNaM siddhaM bhavati / 'atrApya darzanamapramANaM' yataH kramayogapadyAyogasyaivAsAmarthyana10 vyAptyasiddheH pUrvasyApi hetoH sattvAderna 1'vyAptisiddhiH / punarihApi sAdhanopagamenavasthAprasaGgA4 iti na codyam", iSTasyAbhAva16sAdhanasyAdarzanasya 17pramANatvApratiSedhAt / 18yadadarzana19 20viparyayaM sAdhayati heto:21 22sAdhyaviparyaye tadapi 24viruddhapratyupasthAnAbAdhakaM pramANamucyate / 26evaM hi sa hetu: sAdhyAbhAve'san punaH nityarUpa padArtha se sattva lakSaNa hetu kI vyAvRtti meM saMdeha hone se ApakA "sattvAt" yaha hetu anaikAntika hetvAbhAsa ho jAvegA kyoMki nitya padArtha meM sattva athavA kRtakatva ke adarzanamAtra-na dikhane mAtra se hI usa nitya se sattvAdi hetu kI vyAvRtti nahIM ho sakatI hai / arthAt jaina kahate haiM ki Apa bauddhoM ne 'sattvAt' hetu kA sAdhya kSaNika mAnA hai| punaH kSaNika se viparIta nitya sAdhya meM bAdhaka pramANa ko nahIM dikhAyA hai isaliye 'sattvAt' hetu se nitya ko sAdhya karane meM virodha nahIM AtA hai / nitya meM sattva hetu ko prakAzita karane para nitya meM bhI ye nitya padArtha sat ho sakate haiM yA kRtaka ho sakate haiM isa prakAra se saMdeha banA hI rahegA aura taba vyatireka ke saMdeha se yaha hetu hetvAbhAsa hI ho jaavegaa| viprakRSTa padArtha asarvadarzI--alpajJa ko nahIM dikhate haiM ataH na dikhane mAtra se unakA abhAva nahIM ho sakatA hai / yathA pUrva bhAga ko dekhane vAle manuSya ne pazcima bhAga nahIM dekhA hai to bhI vaha pazcimabhAga vidyamAna hai usI prakAra se koI padArtha vidyamAna hote huye bhI dIkhate nahIM haiN| itanemAtra se unakA abhAva siddha nahIM kara sakate haiN| bauddha-nitya vastu meM bAdhaka pramANa vidyamAna hai, yathA jisameM krama yA yugapad se arthakriyA nahIM hai usakI kahIM bhI sAdhya rUpa kArya meM sAmarthya nahIM hai arthAt jisameM krama athavA yugapat se arthakriyA nahIM ho sakatI hai vaha kahIM para bhI sAdhya kI koTi meM nahIM rakhA jA sakatA hai aura akSaNika-nitya meM krama evaM yugapad kA abhAva hai isa prakAra pravartamAna asAmarthya (artha kriyA kA na karanA) nitya meM 1 mAtrazabdaH kAtsnye / yAvantaH sAdhana (sattva) dharmAstAvatsusAdhyadharmasyAnvaya ityrthH| 2 kSaNikatvasya / 3 sttvaaditi| 4 baadhkprmaannepi| 5 tatrApi iti pA0 / (di0 pra0) nanu saugata: / (di0 pra0) 6 nitye vipakSe / krmyogpdyyaugsy| pakSapratyakSAta satvaM kSaNikaM na dazyate tathA'darzanAta satvaM kSaNikaM na dazyate tasmAdadarzanaM pramANaM na / (di0 pra0) 7 saugatasya / (di0 pra0) 8 kramayogapadyAbhyAmasyaivAsAmona / iti pA0 (di0 pra0) 9 sttvkRtktvaadeH| 10 asattvalakSaNena / (di0 pra0) 11 anityena / (di0 pra0) 12 sAdhanasyAnupalabdhisAdhanaM saugatasyApramANam / 13 bAdhanopagame iti vA paatthH| 14 syaadvaadii| (di0 pra0) 15 saugato vakti iti na codymityaadi| 16 dRshyaanuplbdhilkssnnsy| 17 taa| (di0 pra0) 18 pramANatvApratiSedhameva darzayati / 19 nitye kramayogapadyayogasyAdarzanam / 20 dRzyaviSayatvam (kssnnikm)| 21 kramayogapadyAyogalakSaNasya / 22 sAdhyasya asAmarthyasya viparyaye sAmarthya sallakSaNe / 23 evmpi| (di0 pra0) 24 kramayogapadyA'yogena viruddhaH krmyogpdyyogH| 25 kSaNike / (di0 pra0) 26 adarzanasya vipakSe bAdhakapramANatvapratipAdanaprakAreNa / 27 nityamarthakriyAkAri na bhavati, kramayogapadyAyogAdityayaM hetuH sAdhyasya asAmarthyasya abhAve kSaNika svlkssnne| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda sidhyedyadi tatra' pramANavatA svaviruddhena bAdhyeta / anyathA tatrAsya bAdhakAsiddhau saMzayo dunivAraH / na ca 'sarvAnupalabdhirbhAvasya bAdhikA, dRzyAnupalabdhereva tadbAdhakatvAt / tatra 1"sAmarthya kramAkramayogena13 vyAptaM siddhaM, prakArAntarAsaMbhavAt / tena14 15vyApakadharmAnupalabdhirakSaNike sAmarthya bAdhata iti kramayogapadyAyogasya sAmarthyAbhAvena vyAptisiddhe navasthAprasaGga iti 16svabhAvahetoH samarthanam / 1 kAryahetorapi, yatkAryaM liGga kAraNasAdhanAyopAdIyate asat lakSaNa ko AkarSita karatA hai arthAt nitya meM arthakriyA krama se athavA yugapat saMbhava nahIM hai ataH nitya padArtha satrUpa siddha na hokara asatrUpa hI siddha hote haiN| isIliye jo sat athavA kRtaka hai vaha anitya hI hai aisA siddha ho jAtA hai utane mAtra se-vipakSa meM bAdhaka pramANa mAtra se hI sAdhana dharmamAtra kA anvaya sAdhyadharma-kSaNikatva meM svabhAvahetulakSaNa ko siddha karatA hai arthAt kSaNikatva ho vastu kA svabhAva hai yaha bAta siddha ho jAtI hai| yahA~ bAdhaka pramANa meM bhI adarzana apramANa hai kyoMki usameM krama evaM yugapat kA abhAva hai ataH sAmarthya ke abhAva meM vyApti kI siddhi na hone se pUrva ke bhI sattvAdi heta kI vyApti siddha nahIM haiN| punaH yahA~ bhI sAdhana ko svIkAra karane para anavasthA kA prasaMga AtA hai aisA kahanA bhI ucita nahIM hai kyoMki iSTarUpa abhAva hetu jo ki dRzyAnupalabdhi rUpa adarzana hai usake pramANatva kA niSedha nahIM hai / jo nitya meM krama athavA yugapat se arthakriyA kA na honA hai vaha na honA hI viparyaya-kSaNika ko siddha karatA hai / vaha bhI viruddha kA pratyupasthAna na karane se bAdhaka pramANa kahA jAtA hai / isa prakAra adarzana kA vipakSa meM bAdhaka pramANa hai aisA pratipAdana karane se vaha hetu sAdhya ke abhAva meM yadi asatrUpa siddha hotA hai arthAt nitya padArtha arthakriyAkArI nahIM hai kyoMki krama athavA yugapat kA unameM abhAva hai yadi yaha hetu sAdhya ke abhAva meM asat siddha hove taba vaha kSaNika meM pramANa vAle svaviruddha krama-yugapad ke yoga se bAdhita hove, anyathA usa kSaNika meM yadi yaha hetu bAdhaka siddha nahIM hotA hai to saMzaya kA nivAraNa karanA kaThina hI hai kyoMki sabhI anupalabdhiyA~ bhAva-sattva kI bAdhaka nahIM haiM, kintu dRzyAnupalabdhi hI bAdhaka hai aura usa dRzyAnupalabdhi se astitva meM bAdhA siddha hone para arthakriyAkAritvalakSaNa sAmarthya kI krama-yugapad ke sAtha vyApti siddha hai kyoMki prakArAMtara kA 1 kssnnike| 2 krmyogpdyyogen| 3 gabhIkRtAdRzyAnupalabdhyapramANapakSo'yaM tatra dRzyAnupalabdhipakSe pramANAntarAnveSaNaM syAttadA cAnavasthA prasaMgastasmAdRzyAnupalabdhireSA / (di0 pra0) 4 anyathAhetuH sAdhyAbhAve'san svaviruddhena pramANena yadi na viruddhayate tadA tatra viparyaye bAdhakapramANopadarzane hetoH bAdhakAsiddhau sattyAM saMzayo dunniSedhaH syAt / punarAha saugataH nitye satvaM nAstyeveti asallakSaNasattvasya bAdhakaM pramANaM kathaM na kathamapi / (di0 pra0) 5 kSaNike / 6 hetoH / (di0 pra0) 7 adRzya / (di0 pra0) 8 sattvasya / 1 bhAva / (di0 pra0) 10 dRzyAnupalabdhereva tabAdhakatve sti| 11 arthakriyAkAritvalakSaNam / 12 akramo yogapadyam / 13 vyApakena / (di0 pra0) 14 kAraNena / (byA0 pra0) 15 tena kAraNenArthasya kramayogapadyalakSaNavyApakadharmAnupalaMbhaH nitye sattvaM bAdhate / evaM sattvAbhAvena kramayogapadyAbhAvo vyApta iti siddhayati / (di0 pra0) 16 sttvaadityaadeH| 17 syAt / (di0 pra0) 18 idaM vakSyamANaM samarthanam / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 tasya' tena kAryakAraNabhAvapradarzana pramANAbhyAm / yathedamasmin sati bhavati satsvapi tadanyeSu samartheSu taddhatuSu', 'tadabhAve na bhavatIti / evaM hyasyAsandigdhaM tatkAryatvaM samarthitaM bhavati / anyathA kevalaM tadabhAve na bhavatItyupadarzane'nyasyApi tatrAbhAve14 sndigdhmsy| sAmarthya syAt, "anyattatra' samartha, tadabhAve20 tanna bhUtamiti zaGkAyAH pratinivRttyabhAvAt / etannivRttau punanivRttau4 yadRcchAsaMvAdo 26mAtRvivAhocitadezajanmanaH piNDa abhAva hai / isIlie vyApaka dharma kI anupalabdhi ho nitya meM arthakriyAkAritvalakSaNa sAmarthya ko bAdhita karatI hai arthAt jahA~ para krama athavA yugapat kA abhAva hai vahA~ para arthakriyAkAritvalakSaNa sAmarthya bhI nahIM hai| isa prakAra se krama aura yugapat ke abhAva kI arthakriyA ke abhAva ke sAtha vyApti siddha hai ataH anavasthA doSa kA prasaGga nahIM AtA hai / isa prakAra se sattva Adi hetu svabhAva hetu haiM isa bAta kA samarthana kara diyA hai evaM kAryahetu kA bhI samarthana siddha hai| jo kArya hetu kAraNa ko siddha karane ke liye grahaNa kiyA jAtA hai usakA usake sAtha anvaya-vyatirekarUpa pramANa ke dvArA kAryakAraNabhAva dikhalAnA hI kAryahetu hai jaise ki jo dhUmahetu jisa agni ke hone para hotA hai aura usa agni se bhinna anya samartha pavana IMdhana Adi hetuoM ke hone para bhI usa agni ke abhAva meM nahIM hotA hai| isI prakAra se isa dhama ko saMdeharahita agni kA kAryapanA samarthita hotA hai, anyathA mala kAraNa (agni) ke abhAva dhUma nahIM hotA hai isa prakAra kevalavyatireka ko kahane para anya bhI pavana IMdhana Adi sahakArIkAraNa ko bhI usa dhUmakArya kI utpatti meM kAraNa mAnanA par3egA evaM saMdeha banA hI rhegaa| "anya pavanAdi kAraNa usa dhUma Adi kArya kI utpatti meM samartha hai kyoMki pavanAdi ke abhAva meM vaha dhUma lakSaNa kArya nahIM hotA hai|" isa zaGkA kA abhAva nahIM ho sakegA evaM zaGkA kI nivRtti ho jAne para arthAt agni ke abhAva meM dhUma kA abhAva pratIta hI hai agni meM hI dhUma rUpa kArya ko 1 kaarnnsy| (di0 pra0) 2 idamasminnittyAdinoktAnvayavyatirekalakSaNabhAvAbhAvapramANAbhyAM kRtvA kAraNasya kAryeNa saha kAryakAraNatvaprakAzanaM yat / tatkAryahetoH samarthanaM bhavati / (di0 pra0) 3 anvayavyatirekAbhyAm / 4 pratyakSAmupalaMbhAbhyAM tayoH kAryakAraNabhAvatvaM siddhayati / (di0 pra0) 5 agnyanyeSu pavanendhanAdiSu / 6 dhUmahetuSu / 7 vnhybhaave| 8 kAryahetoH / (di0 pra0) 1 vahnikAryatvam / 10 kAraNasya / (di. pra.) 11 anvayAbhAve / 12 mUlakAraNA (vahni) bhaave| 13 sahakArikAraNasya pvnendhnaadeH| 14 kaaryotpttau| 15 vivakSitakAraNasya vhnH| 16 kAraNam / (di0 pra0) 17 pvnaadikaarnnm| 18 dhuumruupkaaryotpttau| 19 pavanAdyabhAve / 20 tadabhAvAt iti pA0 / (di0 pra0) 21 dhUmalakSaNaM kAryam / 22 agnyabhAve dhUmanivRteH pratIyamAnatvAdagnereva tatra dhUmakAryajanane sAmarthya na tvanyasyetyAzaGkAyAmAha / 23 kAryasya / 24 punanivRttiH iti pA0 / (di0 pra0) etasyAbhAve punarabhAve punarabhAvaH / ayaM yadRcchAsaMvAda ucyate / sa ca dRSTAntena dADhyate / (di0 pra0) 25 bhaa| (di0 pra0) 26 mAtRvivAha ucito yatra / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaparAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 45 kharjurasya dezAntareSu 'mAtRvivAhAbhAve'bhAvavat / evaM samarthitaM tasya kArya sidhyati / siddhaM svasaMbhavena tatsaMbhavaM sAdhayati, kAryasya kAraNAvyabhicArAt / 1 avyabhicari ca 12svakAraNaH sarvakAryANAM 13sadRzo nyAya 14iti / 1 anupalabdherapi samarthanaM, 16pratipatturupa1"labdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhisAdhana18, 1 tAdRzasyaivAnupalabdherasadvyavahArasiddhe:20, anupalabdhilakSaNaprAptasya pratipattu:22 23pratyakSopalabdhinivRttAvapyabhAvasiddheH / 24tatropalabdhilakSaNaprAptiH svabhAvavizeSa: 26kAraNAntarasAkalyaM ca svabhAvavizeSaH / 27yanna trividhena28 viprakarSaNa utpanna karane kI sAmarthya hai anya meM nahIM isa prakAra se zaGkA kA abhAva ho jAne para punaH yadRcchA saMvAda kI bhI nivRtti ho jAtI hai jaise 'mAtRvivAhocita deza meM utpanna hone vAle piNDakhajUra kA dezAMtara meM mAtRvivAha ke abhAva meM abhAva hai' yaha yadRcchAsaMvAda hai usakA bhI abhAva ho jAtA hai| __ isa prakAra anvaya vyatireka se samarthita usa agnirUpa kAraNa kA kArya dhUma hai yaha siddha ho jAtA hai| dhama agni se utpanna siddha hokara hI agni ke sadbhAva ko siddha karatA hai kyoMki kArya kabhI bhI apane kAraNa ko vyabhicarita nahIM karatA hai ataH sabhI kAryoM kA apane-apane kAraNoM se avyabhicArIpanA hai isameM anvaya vyatireka hI nyAya hai arthAt sabhI kAryoM kA apane-apane kAraNoM ke sAtha anvaya vyatireka pAyA jAtA hai / isa prakAra se kArya hetu kA samarthana kara diyA gayA hai| punaH anupalabdhi hetu kA samarthana karate haiM pratipattA-jJAtA puruSa ko upalabdhilakSaNadrApta padArtha meM hI anupalabdhi hetu hotA hai kyoMki upalabdhilakSaNaprApta padArtha kI hI anupalabdhi hone se usI meM hI 'asata' yaha vyavahAra siddha hai kyoMki kSaNa prApta paramANa pizAcAdi jo adazya padArtha haiM unako jJAtA puruSa pratyakSa se upalabdha nahIM kara sakate phira bhI una padArthoM kA abhAva nahIM kahA jA sakatA hai arthAt paramANu Adi 1 dezAntarasvamAtRvivAha iti pA0 / (di0 pra0) 2 iti ydRcchaasNvaadH| 3 anvyvytirekruupenn| 4 kAryam / (di0 pra0) 5 agneH kaarnnsy| 6 sat / (di0 pra0) 7 siddhayati svasaMbhave na iti pA0 / (di0 pra0) 8 vidyamAnatvena / (di0 pra0) 9 vivakSitakAraNasya / (di. pra0) 10 avyabhicAropi sarvatra kAryakAraNe kathamityukte Aha / 11 avinAbhAve / (di0 pra0) 12 sarva kAryANAM svakAraNairavyabhicAre sati nyAyaH sadazastantubhyaH paTa utpadyate mado ghaTa utpadyate iti yuktama / (di0 pra0) 13 anvayavyatirekAbhyAmevetyarthaH / 14 iti kaaryhetusmrthnm| 15 hetoH / 16 puruSasya prApti svabhAvavizeSasya ghaTAdervastuno'nupalabdhisAdhanaM ghaTate / (di0 pra0) 17 saMbandhinaH / (di0 pra0) 18 vastunaH / anupalabdheriti sAdhanasyopalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhitvasAdhanam / (di0 pra0) 19 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhirghaTate / upalabdhilakSaNaprAptasyaiva ghaTAderanupalabdhinAmahetoH sakAzAdabhAvo vyavahAraH siddhayati / (di0 pra0) 20 sakAzAt / (di0 pra0) 21 paramANvAderadRzyasya / 22 pratipatR iti pA0 / (byA0 pra0) 23 lakSaNa / (byA0 pra0) 24 evaM sati / (byA0 pra0) 25 upalabdhilakSaNaprAptasya vastunaH svarUpam / 26 kAraNAntaraM ckssuraadi| 27 vastu / (byA0 pra0) 28 dezakAlasvabhAvabhedAt / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 7 viprakRSTaM 'yadanAtmarUpaprati bhAsavivekena pratipattapratyakSapratibhAsirUpaM sa tAdRzaH 'satsvanyeSUpalambhakAraNeSu 'tathAnupalabdho'sadvyavahAraviSayaH / tatonyathA sati "liGga saMzayaH / 12atrApi 13sarvamevaMvidhamasadvyavahAraviSayaH14 15iti vyAptiH-_16kasyacidasato18 bhyupagame'nyasya9 20tallakSaNAvizeSAt / na hyevaMvidhasyAsattvAnabhyupagamenyatra tasya yogaH / na hyevaMvidhasya24 sataH stsvnyessuuplmbhkaarnnessvnuplbdhiH| anupalabhyamAnaM tvIdRzaM26 adRzya padArthoM ko koI bhI jJAtA pratyakSa se upalabdha kara hI nahIM sakatA hai| ataeva unakA abhAva bhI nahIM kiyA jA sakatA hai kyoMki jo padArtha prApta karane yogya haiM unhIM kA sadbhAva yA abhAva karanA zakya hai arthAt anupalabdhi ke do bheda haiM (1) upalabdhilakSaNaprApta kI anupalabdhi (2) anupalabdhilakSaNaprApta kI anuplbdhi| inake dUsare nAma haiM-dRzyAnupalabdhi aura adRzyAnupalabdhi / jo padArtha dikhane yogya haiM jaise ghaTa-paTa Adi padArtha, yadi ye padArtha upalabdha na hoM to unakA abhAva batalAnA dRzyAnupalabdhi hai / jo padArtha dikhane yogya nahIM haiM jaise paramANu athavA bhUta pizAcAdi ye padArtha dikhane yogya nahIM hai ataH inakA abhAva kahanA adRzyAnupalabdhi hai| vahA~ upalabdhilakSaNa. prAptirUpa svabhAva vizeSa aura kAraNAMtara-cakSu Adi kI sakalatA rUpa svabhAva vizeSa haiN| ___jo tIna prakAra ke viprakRSTa (deza, kAla, svabhAva) se parokSa nahIM haiN| jo anAtmarUpa pratibhAsa se rahita hone se jJAtA ke pratyakSa meM pratibhAsita hone yogya hai vaha usa prakAra hai / evaM cakSu Adi anya upalabhbha kAraNa ke hone para bhI jo usa prakAra se anupalabdha hai| tIna prakAra ke parokSa svabhAva se parokSa rUpa nahIM hai evaM anyarUpa pratibhAsa se rahita hone se pratipattA-jJAtA ko pratyakSa rUpa se pratibhAsane yogya haiM / usI anupalabdhi ke viSayabhUta padArtha meM "asat" vyavahAra hotA hai| usa dRzyAnupalabdhi se bhinna adRzyAnupalabdhi se bhinna adRzyAnupalabdhi ko hetu banAne meM saMzaya pAyA jAtA hai aura isIliye isa anupalabdhi hetu meM bhI "sabhI vastu isa dRzyAnupalabdhirUpa haiM aura usameM hI "asat" vyavahAraviSayaka vyApti dekhanA caahiye| yahA~ kisI kA kahanA hai ki anupalabdha-adRzyAnupalabdhi rUpa padArtha meM hI 'asat' vyavahAra ho 1 etadarthaH ka ityukte aah| 2 anAtmA anypdaarthH| 3 aghaTavyAvRttirghaTa iti| 4 rAhityena / 5 upalabdhilakSaNaprAptirUpaH svabhAvavizeSaH kAraNAntarasAkalyaM ca svabhAvavizeSa ityrthH| 6 cakSurAdiSu / 7 trividhena viprakarSeNa viprakRSTatvaprakAreNa, anAtmarUpapratibhAsavivekena pratipattapratyakSapratibhAsitvaprakAreNa caanuplbdhH| 8 anuplbdhivissyH| 9 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH sakAzAt / 10 anupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhaprakAreNa / 11 anupalabdhilakSaNe / 12 na kevalaM sattvAdilakSaNe / 13 vstu| 14 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambharUpam / 15 drssttvyaa| 16 nanu anupalabdhasyaivAsadayavahArahetutvAt kathamupalabdhilakSaNaprAptasya tatsaGgatamityAzaGkaya vyApti smrthyti| 17 shshvissaannaadeH| 18 srvdaa| 19 ghttaadeH| 20 upalabdhilakSaNaprAptiyogyaH zazo viSANaM c| 21 upalabdhilakSaNaprAptasya / 22 asadvyavahArasya / 23 zazaviSANe / 24 upalabdhilakSaNaprAptasya shshvissaannaadeH| 25 kintUpalabdhireva / 26 upalabdhilakSaNaprAptam / (byA0 pra0) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 4 jayaparAjaya vyavasthA ] [ 47 'nAstItyetAvanmAtranimittoyamasadvyavahAraH, 'anyasya tannimittasyAbhAvAditi / tacaiva 'trividhasya hetoH samarthanaM na rUpAntaraM vipakSavyAvRttirUpatvAt 'tRtIyasyaiva rUpasyAsapakSA'sattvalakSaNasyaivaM ' " pratipAdanAt / " tadavacane 12 sAdhanAGgasya 3 trirUpa liGga syAvacanAdasAdhanAGgavacanaM nigrahAdhikaraNaM prasajyeta / nigamanAdestu heturUpAtirikta "tvAdabhidhAnamanarthakaM, ''trirUpahetunA sAdhyArthapratipattervihitatvAt / tato nigamanAdInatizete" evaM "samarthanamiti / 13 sakatA hai / upalabdhilakSaNaprApta dRzyAnupalabdhi meM 'asat ' zabda kA vyahAra nahIM ho sakatA hai aisI AzaMkA hone para vyApti kA samarthana karate haiM / yadi kadAcit adRzyAnupalabdhi rUpa asat ( zazaviSANa Adi meM ) sarvadA asat vyavahAra svIkAra karane para to dRzyAnupalabdhirUpa anya ghaTAdi padArtha meM bhI asat vyavahAra mAnanA par3egA kyoMki donoM kA lakSaNa samAna hI hai / evaMvidha-upalabdhilakSaNaprApta kA asattva svIkAra na karane para anyatra zazaviSANa meM bhI 'asat' vyavahAra kA yoga nahIM hogA / evaMvidha-upalabdhilakSaNaprApta zazaviSANa Adi sat kI anya upalabhbha kAraNa ke hone para anupalabdhi nahIM hai kintu upalabdhi hI hai kyoMki anupalabhyamAna padArtha isa prakAra - upalabdhilakSaNa prApta nahIM haiM, isa prakAra etAvanmAtra nimittaka yaha asat vyavahAra hai kyoMki anya-adRzyAnupalabdhi lakSaNa padArtha meM "asat" vyavahAra kA nimitta nahIM hai / isa prakAra ina tIna hetu svabhAva hetu, kAryahetu anupalabdhi hetu kA samarthana kiyA / yaha tIna prakAra ke hetu kA samarthana rUpAntara ( bhinna rUpa ) bhI nahIM hai pratyuta yaha samarthana vipakSa se vyAvRtti rUpa hI hai kyoMki tIsarA hI rUpa asapakSa-vipakSa se asatva-vyAvRttirUpa hai pUrvokta samarthana prakAra se hI aisA hamane pratipAdana kiyA hai| evaM tRtIya rUpa samarthana 'vipakSAdvyAvRtti' ko na kahane para siddhi ke liye avayavabhUta tIna rUpa vAle hetu kA prayoga na karane se asAdhanAGga vacana nAmaka nigraha sthAna kA prasaGga prApta ho jAvegA ataH uparyukta hetu kA samarthana karanA hI cAhiye, kintu nigamana Adi to hetu rUpa se bhinna haiM ataH unakA prayoga karanA anarthaka hI hai kyoMki trirUpahetu ke dvArA hI sAdhya ke artha kA jJAna hotA hai aisA kahA gayA hai ataeva hamArA mAnya samarthana nigamana Adi se atizayavAn-vizeSa hI hai arthAt hamAre mAnya samarthana kA prayoga to karanA hI par3egA kintu nigamana Adi kA prayoga nigrahasthAna hai / 1 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhimAtranimittaH / 2 adRzyAnupalabdhilakSaNasya / 3 asadvyavahAranimittasya / nAstIti nimitaM yasya tasya / 4 svabhAvakAryAnupalabdhirUpasya / (di0 pra0 ) 5 samarthanasya / ( byA0 pra0 ) 6 vipakSa - vyAvRttirUpasya | 7 asapakSo vipakSaH / 8 vipakSe'vidyamAnasyAnyathAnupapannatvasya samarthanapratipAdanAt / (di0 pra0) 9 vipakSavyAvRttilakSaNasya / ( di0 pra0 ) 10 pUrvoktasamarthanaprakAreNa / 11 tRtIyarUpasamarthanasyAvacane / 12 samarthanam / ( di0 pra0) 13 sidhyaGgasya / 14 adhikatvAt ( di0 pra0) 15 pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAd vyAvRttiriti trirUpa hetu: / (di0 pra0) 16 nigamanAdibhyo'tizayavadbhavati / 17 kartR / ( di0 pra0 ) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 [ jainAcAryA anyathAnupapannasyaiva bauddhasya hetulakSaNatvaM sAdhayaMti ] tadetadapi svadarzanAnurAgamAtraM saugatasya nigamanAderapi sAdhanAvayavatvAt, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavA iti parairabhidhAnAt, nigamanasyopanayasya' vA 'saMgarasyevAvacane' nyUnAkhyasya nigrahasthAnasya prasakteH, hInamanyatamenApi nyUnamiti vacanAt / yadi punaH sAdhanAvayavatvepi nigamanAdervacanamayuktaM, hetvAdinavArtha pratyAyanAditi mataM tadA samarthanasya12 heturUpatvepi 13nirdoSahetuprayogAdeva sAdhyaprasiddhastadabhidhAnamanarthaka kathaM na bhavet ? yataH samarthanaM nigamanAdInatizayIta / tovipakSavyAvRttisAdhanalakSaNasya" samarthanasyAvacane 1'rUpAntarasattvepi gamakatvAsambhavAnigamanAdyavacanepi gamakatvopapatte:19 samarthanaM nigamanAdIna jaina-Apa bauddha kA yaha sabhI kathana kevala apane mata ke anurAgamAtra kA poSaka hai kyoMki nigamana Adi bhI hetu ke avayavarUpa se svIkAra kiye gaye haiN| "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavA iti" anumAna ke pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pAMca avayava haiM isa prakAra naiyAyikoM ke yahA~ bhI kathana kiyA gayA hai| ina naiyAyikoM ke yahA~ nigamana athavA upanaya kA bhI pratijJA ke samAna hI prayoga na karane meM nyUna-hIna nAma kA nigrahasthAna prApta hotA hai kyoMki ina pAMca avayavoM meM se eka kA prayoga bhI kama hone para "nyUna" nAmaka nigraha sthAna kahA gayA hai| bauddha-nigamana Adi sAdhana ke avayava haiM phira bhI unakA prayoga karanA ayukta hai kyoMki hetu Adi se hI artha-sAdhya kA nirNaya ho jAtA hai / jaina-taba to hama aisA kaha sakate haiM ki samarthana bhI bhale hI hetu kA rUpa ho phira bhI nirdoSa hetu ke prayoga se hI sAdhya kI siddhi ho jAtI hai ataH usa samarthana kA bhI prayoga karanA anarthaka kyoM nahIM ho jAvegA jisase ki ApakA samarthana nigamana Adi kI apekSA atizayavAna-vizeSa ho sake ? arthAt nahIM ho sakatA hai| bauddha hetu kA samarthana jo ki vipakSavyAvRtti sAdhanalakSaNarUpa hai usakA prayoga na karane para rUpAMtara pakSadharma, sapakSasattva ke hone para bhI vaha hetu gamaka nahIM hai aura nigamana Adi kA prayoga na karane para bhI hetu gamaka hai ataeva samarthana, nigamana Adi kI apekSA vizeSa hI hai| 1 (yauga aah)| 2 naiyaayikaiH| 3 parairabhihitaM paJcarUpaM yuktirahitamiti saugatAzaMkAyAM bhavaduktaM rUpaJca yuktirahitamittyabhiprAyaM manasikRttya prAhaH nigamanasyeti / (di0 pra0) 4 prtijnyaayaaH| (di0 pra0) 5 pratijJAyA: / 6 yathA saMgarasyAvacane nyUnAkhyaM tthaa| 7 paJcAnAmapyavayavAnAM mdhye| 8 nyUnaM nAma nigrahasthAnam / 9 he saugata / 10 sAdhyArthaparijJAnAt / (byA0 pra0) 11 ito jainaH prAha / 12 vipkssaadvyaavRttilkssnnsy| 13 avyabhicAri / (vyA0 pra0) 14 api tu naatishyiit| 15 saugataH praah| 16 saugatamate sAdhanalakSaNaM hetuH ki vipakSAda vyAvRttireva / IdRzasya svasAdhyasAdhane samarthasya samarthanasyAnuccAraNe pakSadharmatvasapakSe satvanAma satvepi sadbhAvepi svasAdhyasAdhakatvaM na syAt / (di0 pra0) 17 pakSadharmatvasapakSasattvayoH sttvepi| 18 saugataH / (di0 pra0) 19 samarthanasadbhAvAt / (byA0 pra0) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya parAjaya vyavasthA / prathama pariccheda [ 46 zayIteti cet 'hanta hatosi, pakSadharmatvasapakSasattvayorheturUpatvApAyApatteH, anyathAnupapannatvasyaiva' tathA hetulakSaNatvasiddheH, tasyaiva samarthanarUpatvAt, tadbhAve eva hetoH 'prayojakatvadarzanAt pakSadharmatvAdiprayoge vAdino'sAdhanAGgavacanasya 10nigrahasthAnatvaprasakteH / pratipAdyAnurodhataH pakSadharmatvAdivacanAnna nigrahaprAptiriti cet 12tathA nigamanAdivacanAdapi sA13 mA bhUta, 14srvthaatishyaasttvaat|| 16yadi "punarayaM nirbandha:18 19pratipAdyAnurodhatopyatiriktavacanama20sAdhanAGgavacanaM nigrahasthAnamiti tadA sattvamAtreNa nazvaratvasiddhAvutpattimattvakRtakatvAdiSa jaina hanta ! bar3e kheda kI bAta hai ki Apa binA mauta hI mara gaye kyoMki pakSadharma, sapakSasattva to hetu ke rUpa rahe nahIM kintu hamAre dvArA mAnya "anyathAnupapanna" rUpa hI hetu kA lakSaNa siddha ho gayA jo ki Apake kathanAnusAra vipakSavyAvatti lakSaNa samarthana nAma vAlA hai kyoki usa anyathAnupapamnalakSaNa ke sadbhAva meM hI vaha hetu prayojanIbhUta hai ataH pakSadharmatva Adi kA prayoga karane para vAdI Apa bauddha ke yahA~ asAdhanAGa nAma kA nigrahasthAna prApta ho jAvegA arthAta vipakSa se lakSaNa eka hI rUpa vAlA heta sAdhana kA aGa siddha ho jAne se punaH pakSadharma aura sapakSasattva ye donoM hI sAdhana ke aGga nahIM rahe ataH inakA prayoga bhI asAdhanAGga nAma kA doSa ho ga ki Apake yahA~ nigrahasthAnarUpa doSa mAnA hai| ___bauddha pratipAdya-ziSyoM ke anurodha se pakSadharmatva bhAdi kA kathana karanA nigrahasthAna nahIM ho sakatA hai| jaina-usI prakAra ziSyoM ke anurodha se hI nigamana Adi ke bhI prayoga karane para usa nigrahasthAna kI prApti nahIM honA cAhiye kyoMki sarvathA hI donoM meM koI antara nahIM hai| yadi ApakA yaha Agraha ho ki-ziSyoM kA anurodha hone para bhI adhika vacana (nigamana Adi) kA prayoga asAdhanAGgavacana nAmaka nigrahasthAna hai| taba to "sattvamAtra se hI nazvarapane kI siddhi ke ho jAne para 1 jaina: praah| 2 jainoktasya / 3 vipakSAvRttilakSaNasamarthanasya gamakatvaprakAreNa / 4 anyathAnupapannatvasyaiva / (di0 pra0) 5 anyathAnupapannatvalakSaNasya sadbhAve / tadabhAve hetoH prayojakatvAdarzanAditi pAThAntaram / 6 tadabhAve tU hetorpryojktvmevetyrthH| 7 sAdhakatva / (byA0pra0) 8 saugatasya / 9 vipakSAdvayAvRttilakSaNahetorekasyaiva sAdhanAGgatvAt pakSadharmatvasapakSasattvarUpasyAsAdhanAGgatvam / 10 tathA anyathAnupapannatvAbhAve pakSadharmatvasapakSasatvavipakSavyAvattiprayoge satyapi saugatAde: pakSadharmatvAdikamasAdhanAGgAdhikaraNatvAnnigrahasthAnaM prasajati / (di0 pra0) 11 saugata aah| 12 jainaH praah| 13 nigrhpraaptiH| 14 syA0 he saugata ! tavAsmAkaJca pakSadharmatvAdivacananigrahAdivacanAbhyAM sarvathApi bhedAsaMbhavAt / (di0 pra0) 15 atizayo, vizeSaH / 16 he saugata / 17 he saugata ! yadi tavAyamAgrahaH ziSyANAM vyutpattiparyantaM nAdhikavacanaM tataH paramasAdhanAGgavacanatvAt nigrahasthAnaM bhavati sarveSAM tadA tavApi sattvamAtreNa zabdasya kSaNikatvasiddhau sattyAmutpattimattvAdi vacanamadhikavizeSaNagrahaNAnnigrahasthAnamAyAti / (di0 pra0) 18 AgrahaH / 19 adhikam / (di0 pra0) 20 nigamanAdikam / 21 zabdo nazvaraH, sattvAditi riityaa| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] aSTasahastrI [ kArikA 8 canamatiriktavizeSaNopAdAnAt ' kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdiSu ca kapratyayAtirekAda +sAdhanAGgavacanaM parAjayAya prabhavet / ' kvacitpakSa 'dharmatvapradarzanaM', saMzca' zabda ityavigA - nAt " / yasya " nirupAdhi 12 sattvaM prasiddhaM taM prati zuddha : 14 svabhAvahetuH prayujyate, nazvaraH zabdaH sattvAditi / yasya 17 18 tvanarthAntarabhUtavizeSaNaM" sattvaM prasiddhaM taM prati sonarthAntarabhUtavizeSaNa 21 evotpattimattvAditi 22 / yasya 23 24 punararthAntarabhUtavizeSaNaM 25 sattvaM" saMprasiddhaM taM .15 utpattimattva, kRtakatva Adi vacana adhika vizeSaNa rUpa hI grahaNa kiye gaye hone cAhiyeM aura kRtakatva, prayatnAnaMtarIyakatva - prayatna ke anantara honA Adi meM bhI 'ka' pratyaya ke adhika hone se asAdhanAMga vacana rUpa doSa ho jAvegA jo ki ApakA hI parAjaya kara degA / kahIM anumAna meM bhI pakSadharma kA dikhalAnA parAjaya ke liye hI ho jAvegA kyoMki "saMzca zabda:" isa prakAra ke upanaya ke prayoga se hI visaMvAda nahIM rahatA hai / " arthAt "zabda nazvara hai kyoMki saturUpa hai" isa sattvahetu se hI zabda kA nazvarattva siddha ho gayA hai punaH "utpattimattvAt" "kRtakatvAt" "prayatnAnantarIyakatvAt" ityAdi tuoM kA prayoga vyartha hai evaM "kRtaka" zabda meM 'ka' pratyaya bhI svArtha meM huA usakA bhI prayoga vyartha hI hai / yadi inakA prayoga kiyA jAtA hai to asAdhanAGga nAma kA nigrahasthAna ho jAtA hai tathA 'saMzca zabda:' isa upanayalakSaNa pakSadharma ko dikhAnA Apa saugata ke liye asAdhanAGga vacana hone se parAjaya ke liye hI ho jAtA hai / bauddha - jisa advaitavAdI yogAcAra ke yahA~ upAdhirahita sattva prasiddha hai usI ke prati zuddha svabhAvahetu kA prayoga kiyA jAtA hai jaise "zabda nazvara hai kyoMki satrUpa hai" aura jina sAMkhya yA jainoM ke yahA~ anarthAntarabhUta vizeSaNa hai jisakA arthAt abhinnavizeSaNavAlA sattva prasiddha hai / unake prati vaha anarthAntarabhUta vizeSaNa hI "utpattimattvAt " isa prakAra prayukta kiyA jAtA hai / jisa naiyAyika ke yahA~ arthAntarabhUtavizeSaNavAlA sattva vizeSaNarUpa "kRtakatvAt " isa hetu kA prayoga kiyA jAtA hai prasiddha hai unake prati arthAntarabhUtakyoMki para vyApAra kI apekSA rakhane 1 sattvAdatiriktavizeSaNamutpattimat kRtakatvAdikam / ( byA0 pra0 ) 2 utpattimatvaM kRtakatvaJca sattvasya vizeSaNam / ( byA0 pra0 ) 3 zabdo'nitya: tAtvoSTavyApArAnAntarIyakatvAt / ( di0 pra0) 4 atireka Adhikyam / 5 anumAne / 6 kvacitpakSadharma pradarzanam / iti pA0 / ( di0 pra0 ) 7 saMzca zabda ityupanayenaivAvipratipatteH (avigAnataH) pakSadharmasya pradarzanamatodhikam / tata eva parAjayAya / 8 upanayapradarzanam / ( di0 pra0) 9 avipratipattitaH / ( di0 pra0) 10 nisandehAtpakSadharma pradarzanam / ( di0 pra0) 11 prAguktaM sarvaM pariharan saugato akti, yasya advaitavAdino yogAcArasyetyarthaH / 12 utpattimattvakRtakatvAdivizeSaNarahitam / 13 svAbhAvikam | ( di0 pra0 ) 14 zabdaH iti pA0 / ( di0 pra0) 15 katham / ( di0 pra0 ) 16 gamyatvAdityadhikaH pAThaH khapustake / 17 sAMkhyasya jainasya vA / 18 abhinna / basa: / ( di0 pra0 ) 19 anarthAntarabhUtaM vizeSaNaM (utpattimattvam) yasya tat / 20 siddham iti pA0 / (di0 pra0) 21 basa: / prayujyate nazvaraH zabda utpattimatvAt / ( di0 pra0) 22 nAtiriktam / 23 naiyAyikasya | 24 bhinnaH / ( di0 pra0 ) 25 ( kRtakatvam ) / 26 punararthAntarabhUtavizeSaNa eva kRtakatvAdityapekSita / iti pA0 / (di0 pra0 ) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya parAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 51 pratyarthAntarabhUtavizeSaNa eva kRtakatvAditi', apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iti vacanAt / tathA kRtakatvAtprayatnAnantarIyakatvAdityAdiSu ca svArthikasya kapratyayasyAbhidhAnamapi tAdRzazabdaprasiddhyanusAriNaM' prati nAtiriktamucyate', 'anyathAprayoge 'tadaparitoSAt / tathA ca yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA ghaTa itIyatA 'zabdepyavigAnena10 sattvapratipattAvapi saMzca zabda iti pakSadharmapradarzanaM nAtiriktavacanaM, 'tadantareNa 12tatpratipattumazaktaM prati tathA vacanA13 vAlA bhAva hI kRtaka kahalAtA hai aisA hamAre yahA~ kathana hai ataH yaha hetu adhika nahIM hai usI prakAra se "kRtakatvAt" "prayatnAnantarIyakatvAt" ityAdikoM meM svArthika (svArtha meM) "ka" pratyaya kA kathana bhI usa prakAra ke 'ka pratyayAMta' zabda kI prasiddhi kA anusaraNa karane vAle vAdI ke prati adhika prayoga rUpa nahIM hai kyoMki anyathA prayoga meM una-una vAdiyoM ko saMtoSa nahIM hogA, arthAt kisI ko 'sattvAt' itane mAtra se hI sAdhya kI siddhi hotI hai| punaH kisI-kisI ko "utpattimattvAt" isa hetu se sAdhya kI siddhi hotI hai| una-una vAdiyoM kI sAdhya siddhi ke liye hI uparyukta hetuoM kA prayoga vacanAdhikya nAma ke doSa se dUSita nahIM hotA hai ataH hamAre yahA~ asAdhanAGga nAma kA nigrahasthAna nahIM hotA hai / tathA ca--- ___ "yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA ghaTa:' jo sat hai vaha sabhI kSaNika hai jaise ghtt| itane mAtra prayoga se zabdoM meM avisaMvAdarUpa se sattva kA jJAna ho jAne para bhI "saMzca zabdaH" aura satrUpa zabda hai isa prakAra pakSadharma kA kathana bhI adhika vacanarUpa doSa nahIM hai kyoMki usa prayoga ke binA samajhAne meM jo asamartha haiM unake prati usa prakAra kA prayoga kiyA jAtA hai evaM jo / usa pakSadharma prayoga ke binA bhI samajhane meM samartha haiM unake prati usa pakSadharma kA prayoga nahIM kiyA hai kya kyoMki "viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH" vidvAnoM ke liye kevala hetu kA prayoga karanA cAhiye aisA kathana pAyA jAtA hai arthAt dRSTAMta meM sAdhya ko nahIM samajhane vAloM ke liye pakSa aura hetu donoM kA kathana karanA cAhiye kintu vidvAnoM ke liye kevala hetu kA hI prayoga karanA ucita hai| 1 nanu yaugo jainApekSayA utpattimatvAt kRtakatvAditi pRthagghetudvayaM kuto'bhidhIyate / tayorekatarAbhidhAnepi prayojanasiddharavizeSAditi nAzaMkanIyam / tatprasiddhA tathAbhidhAne doSAbhAvAttathAhi jainasya tAvadutpattimatvameva prasiddham / utpAdavyayadhauvyayuktaM saditi vacanAdyogasya kRtakatvam / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iti vacanAt / (di0 pra0) 2 tAdRzaH kapratyayAnta ityarthaH / 3 vAdinam / 4 nAtiriktamiti vAkyaM pUrvamapi yojyam / 5 tattadvAdisAdhyaprasiddhyabhAvaprakAreNa / kasyacitsattvAdityanena sAdhyasiddhirasti kasyacittu utpattimattvAdityanena saadhysiddhiriti| 6 anyathA kapratyayasyAnuccAre tAdRzazabdaprasiddhayanusArivAdino saMtoSAt / (di0 pra0) 7 tattadvAdinaH / 8 prayogeNa / 9 miNi / (byA0 pra0) 10 ghaTa iti yathA zabdepi vinAzena iti pA0 / (di0 pra0) 11 saMzca zabda iti pakSadharmadarzanaM vinaa| (di0 pra0) 12 sAdhyam / (di0 pra0) 13 tadantareNApi / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 cchaktaM prati tadavacanAt, "viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH " iti vacanAnna parAjayAya kasya - citprabhavet iti vadantaH saugatAH pratipAdyAnurodhata: sAdharmyavacanepi vaidharmyavacanaM tadvacanepi ca sAdharmyavacanaM pakSAdivacanaM vA necchantIti kimapi mahAdbhutam / tathA 'tadiSTau vA tadvacanaM nigrahAdhikaraNamitya' yuktameva ' vyavatiSThate / kiJca kvacitpakSadharmatvapradarzanaM " saMzca zabda " ityavigAnAt 12, trilakSaNavacanasamarthanaM ca' 3 1 asAdhanAGgavacanamapajayaprAptiriti " vyAhataM " *, saMzca zabda iti vacanamantareNApi zabde "sattvapratItestasya " nigrahasthAnatva isa prakAra ke vacana se hama bauddhoM ke liye pakSa-dharma prayoga Adi parAjaya ke liye nahIM ho sakate haiM / jaina - isa prakAra kahate huye Apa bauddha loga ziSyoM ke anurodha se sAdharmya ke prayoga meM bhI vaidharmya ke prayoga ko aura vaidharmya ke prayoga meM bhI sAdharmya prayoga ko athavA pakSAdi vacanoM ko svIkAra nahIM karate haiM yaha to eka mahAn Azcarya hI hai athavA yadi kaheM ki hama uparyukta kathana ko bhI ziSyoM ke anurodha se svIkAra kara lete haiM arthAt anvaya kathana ke karane para bhI vyatireka prayoga ko - aura vyatireka ke kahane para bhI anvaya prayoga ko athavA pakSa Adi prayoga ko svIkAra kara lete haiM taba to " vacanAdhikya" nigrahasthAna hai ye Apake ulAhanA ke vacana ayukta siddha ho jAte haiM kyoMki kahIMzabda dharmI meM pakSadharma ko dikhalAnA "saMzca zabda ityavigAnAt" aura " zabda sadrUpa hai isameM kisI prakAra kA visaMvAda nahIM hai / " yaha kathana bhI khaNDita ho jAtA hai / "trilakSaNavacana kA samarthana bhI khaNDita ho jAtA hai kyoMki asAdhanAGga vacana se apajaya kI prApti ho jAtI hai / " bhAvArtha - kahIM para pakSadharma ko dikhalAnA "saMzca zabda ityavigAnAt" aura trilakSaNavacana kA bhI samarthana karanA tathA asAdhanAGgavacana apajaya kI prApti ke liye haiM yaha bhI kahanA, yaha saba ApakA kathana bAdhita ho jAtA hai arthAt "sarvaM kSaNikaM sattvAt " itane mAtra se zabda meM sattva kI pratIti ho jAtI hai phira "saMzca zabda : " isa vAkya se pakSa ko duharAnA vacanAdhikya doSa rUpa se bAdhita hI ho jAtA hai / 1 saMzca zabda iti pakSadharmA'vacanAt / 2 tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyete viduSAmityAdi / 3 ziSya : / ( di0 pra0 ) 4 saugatasya / ( byA0 pra0 ) 5 pratipAdyAnurodhata: sAdharmyavacanepi vaidharmyavacanaM tadvacanepi ca sAdharmyavacanaM pakSAdivacanaM vetyAdISTo satyAm / 6 iti vacaH / 7 viruddham / ( di0 pra0 ) 8 saugataH / ( di0 pra0) 9 zabde dharmiNi / 10 iti vyAhatamityagreNAnvayaH / 11 sarva kSaNikaM, sattvAdityetAvatA zabde sattvapratIteH saMzca zabda iti pakSadharmasyAvigAnamityarthaH / 12 avivAdAt / ( di0 pra0) 13 ityapi vyAhatam / kayA ? asAdhanAGgavacanAdapajaya prAptyetyarthaH / 14 asmAkaM saugatAnAm / ( di0 pra0) 15 syAdvAdI / ( di0 pra0 ) 16 iti hetoH / 17 viruddham / ( byA0 pra0 ) 18 avigAnAditibhASyasya zabdavivaraNameva tat / ( di0 pra0) 19 pakSadharma pradarzanasya / ( di0 pra0 ) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya parAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 53 prasaGgAt / pratijJAvacanavadasAdhanAGgatvAttasyAnigrahasthAnatve vA saMgaravacanAderapyapajayaprAptivirodhAtpakSadharmapradarzanamasAdhanAGgavacanAdapajayaprAptyA vyAhatameva / trilakSaNavacanasamarthana ca', tadantareNApi vilakSaNavacanasya sAdhanAGgatvasiddhau pratijJAdivacanasya 'sAdhanAGgatvasiddharanyathA tasya' pratijJA divacana vdpjypraaptinibndhntvprskteH| ttstdvyaahti| parijihIrSatA12 gamyamAnasyApi vacanaM nAsAdhanAGgavacanaM vAdino nigrahAdhikaraNamiti pratipattavyam / nanvevamaprastutasyApi15 nATakAdighoSaNasya 16dvAdazalakSaNaprarUpaNasya vA nigrahA akha 'sazca zabdaH' satrUpa zabda hai isa prakAra ke vacana prayoga ke binA bhI zabda meM sattva pratIti ho jAtI hai ataH yaha prayoga nigrahasthAna ko prApta ho jAtA hai athavA yadi Apa yoM kaheM ki pratijJAvacana ke samAna sAdhanAGga na hone para bhI vaha pakSadharma prayoga nigrahasthAnarUpa nahIM hai taba to pratijJAvacana Adi se bhI apajaya prApti kA virodha hone se pakSadharma kA pradarzana karanA aura asAdhanAGgavacana se apajaya prApti hotI hai aisA kahanA yaha saba vyAhata-viruddha hI hai| trilakSaNavacana samarthana bhI khaNDita ho jAtA hai kyoMki samarthana ke binA bhI vilakSaNavacana ddha hai ataH pratijJAdivacana bhI heta ke aGa siddha ho jAte haiM anyathA yadi aisA nahIM mAno to vilakSaNavacana samarthana bhI pratijJAdivacana ke samarthana ke samAna parAjaya kI prApti kA kAraNa ho jAvegA / yadi Apa bauddha samarthana aura pakSadharmatva pradarzana ke virodha ko dUra karanA cAhate haiM taba to gamyamAna bhI pratijJAdivacana jo ki asAdhanAGgavacana hone se vAdI ke liye nigrahasthAna haiM aisA hI svIkAra nahIM karanA caahiye| bauddha-isa prakAra se aprastuta bhI nATaka Adi ghoSaNa athavA dvAdazalakSaNa-prarUpaNarUpa (pAMca indriyAM aura pAMca unake viSaya, mana evaM dharmAyatana ina 12 Ayatana) ko bhI nigrahasthAna prApta nahIM ho skegaa| bhAvArtha-dillI prati kI TippaNI meM 'dvAdazAMga lakSaNa' zabda se dvAdaza nidAna liye haiM yathA avidyA ke nimitta se saMskAra hote haiM, saMskAra se vijJAna, vijJAna se nAmarUpa, nAmarUpa se SaDAyatana, 1 saMzca zabda iti pkssdhrmsy| 2 saugtmtaapekssyaa| 3 kaa| nigmnvcn| (byA0 pra0) 4 saugatasya / (di0 pra0) 5 vyAhatameveti puurvoktenaanvyH| 6 samarthanam / (di0 pra0) 7 sAdhyasiddhaya gatva / (byA0 pra0) 8 samarthanasahitatvena / 9trilakSaNavacanasamarthanasya / 10 prtijnyaadivcnsmrthnvdityrthH| 11 samarthanapakSadharmatvapradarzanayoAha tim / 12 bauddhena / 13 prtijnyaadeH| 14 bauddhaH / 15 sAdhyatvenArabdhasyApi nATakAlaMkArAdyuccAraNasya / (di0 pra0) 16 paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJcamAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni vai / 17 (1) avidyA pratyayAH sNskaaraaH| (2) saMskArapratyayaM vijJAnam / (3) vijJAnapratyayaM nAmarUpam / (4) nAmarUpapratyayaM SaDAyatanam / (5) SaDAyatanapratyayaH sprshH| (6) sparzapratyayA vednaa| (7) vedanApratyayA tRSNA / (8) tRSNA prtyymupaadaanm| (9) upAdAnapratyayo bhavaH / (10) bhavapratyayA jaatiH| (11) jAtipratyayaM jarAmaraNam / (12) iti vRddhabauddhAbhyupagatadvAdazAGgalakSaNaprarUpaNasya / etasya dvAdazAGgasya vivaraNaM dazamaparicchede'jJAnAcced dhruvo bandha ityetatkArikAvyAkhyAne vakSyamANaM dRSTavyam / (di0 pra0) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] aSTasahasrI [ kArikA dhikaraNatvaM na syAditi cedevametat' / ' tathAnyasyApi prastutetarasya vAdinoktA vitarasya ' svapakSamasAdhayato vijayAsaMbhavAnnigrahasthAnamayuktam / svapakSaM sAdhayatastu' tatsiddhyaiva' 'vijayasaMbhavAditarasya parAjayaprAptarnAprastutAdivacanaM nigrahasthAnam / 'sAdhanAGgasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnaM, "sveSTasAdhanavacanamabhyupagamyApratibhayA' 3 14 tUSNIMbhAvAdityapyanena 15 pratyuktam" / prativAdino "pyadoSodbhAvanaM doSasyAnudbhAsanaM vAnena pratyuktaM * "nyAyasya samA 10 SaT Ayatana se sparza, sparza se vedanA, vedanA se tRSNA, tRSNA se upAdAna, upAdAna se bhava bhava se jAti, jAti se jarAmaraNa isa prakAra se vRddha bauddhoM ne dvAdazAMga lakSaNa kA prarUpaNa kiyA hai / bauddha aprastutavacana aura ina dvAdaza lakSaNa kathana ko nigrahasthAna nahIM mAnatA hai / isa para jainAcArya kahate haiM / jaina - hA~ ! bAta to yahI hai / " tathA pratijJAvacana se anya bhI aprastuta prakaraNavAdI ke dvArA kahe jAne para itara--prativAdI yadi svapakSa ko siddha na karake dUSaNa detA hai taba to apane pakSa ko siddha na kara sakane se usakI vijaya asaMbhava hai / vAdI ne aprastuta vacana bolA hai ataH nigrahasthAna ko prApta huA hai aisA Apa nahIM kaha sakate haiM / " svapakSa ko siddha karate huye prativAdI kI to svapakSa kI siddhi se hI vijaya ho jAtI hai aura vAdI kI parAjaya ho jAtI hai ataH aprastutavacana nigrahasthAna ke liye to nahIM ho sakate haiM / "aura sAdhanAGga kA kathana na karanA nigrahasthAna hai" evaM pratijJAdirUpa apane iSTa sAdhanavacana ko svIkAra karake pratibhAzakti ke na hone se na bola sakanA - cupa baiThanA nigrahasthAna hai ityAdi uparyukta kathana se ina sabakA bhI khaNDana ho jAtA hai / bhAvArtha- koI kahate haiM ki anumAna ke sabhI aGgoM meM se kisI apane iSTa siddhi ke aGga ko na kahanA yA kAraNa pratijJA Adika haiM unheM svIkAra to kara lenA parantu buddhi alpa hone se unakA prayoga ThIka se na kara sakanA nigrahasthAna hai to AcArya kahate haiM ki aisA bhI nahIM kaha sakate kyoMki jaya-parAjaya kI vyavasthA svaparapakSa siddhi-asiddhi para hI avalambita hai / " tathA prativAdI ke liye bhI adoSodbhAvana athavA doSAnudbhAsana (prativAdI ke doSoM ko prakaTa na karanA athavA usa prativAdI ke doSoM ko na samajhanA ) nAma kA nigrahasthAna hai / isa mAnyatA kA bhI khaNDana kara diyA gayA hai / " 1 jainoktiH / 2 pratijJAvacanaprakAreNa | 3 vAdina uktAvitarasyeti vAtra pAThaH / itarasya prativAdina ityarthaH / 8 vAdina: / ( di0 pra0 ) 4 vAdinaH / 5 prativAdinaH / 6 svapakSasiddhayA / 7 prativAdinaH / ( di0 pra0) 9 sAdhanasya sveSTasiddheraGgAni kAraNAni pratijJAdIni / teSvanyatamasya / 10 tA (di0 pra0) 11 pratijJAdikam / 12 pratijJAya | 13 buddhirAhityena / 14 bauddhAbhimatam / 15 uktanyAyena | 16 nirAkRtam / (byA0 pra0) 17 vAdinA nirdoSasAdhane prayukte sati / 18 prativAdino nigrahAdhikaraNam / anudbhAvanamiti vA pATha: / 19 pUrvoktasyaiva / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya parAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 55 natvAt / 'kimevaM' vAdinA kartavyamiti cet, vijigoSuNobhayaM kartavyaM svaparapakSasAdhanadUSaNam / tataH kimiti cet, atoranyatareNA siddhAnaikAntikavacanepi 'jalpAparisamAptiH *, 'kasyacitsvapakSasiddherabhAvAt / kathaM tarhi vAdaparisamAptirvAdiprativAdinoriti cet, nirAkRtAvasthApitavipakSasvapakSayoreva' jayetaravyavasthA, nAnyathA / taduktaM "svapakSasiddhirekasya' nigrahonyasya vAdinaH / nAsAdhanAGgavacanaM nAdoSodbhAvanaM 10 dvayoH 11 || " iti / tathA tattvArthazlokavAtikepyuktaM -- bauddha - puna: isa prakAra se vAdI ko kyA karanA cAhiye ? jaina - vijigISu ko svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa donoM hI karanA cAhiye / bauddha - punaH usase kyA hogA ? jaina - "vAdI aura prativAdI ko ina donoM meM se kisI eka ke prayoga ke dvArA asiddha anaikAMtika doSa ke A jAne para bhI jalpa-vAda kI parisamApti nahIM hogI" kyoMki kisI ko bhI apane pakSa kI siddhi nahIM ho sakegI / bhAvArtha- jaba vAdI svapakSa kI siddhi na karake parapakSa kA khaNDana kara degA taba vAdI ke liye svapakSa kI siddhi na hone se asiddha doSa AvegA aura jaba svapakSa kI siddhi karake bhI parapakSa kA khaNDana nahIM karegA taba vipakSa meM bhI jaya kA saMdeha hone se anaikAMtika doSa ho jAvegA / isaliye svapakSasiddhi aura parapakSakhaNDana donoM hI karane cAhiye eka nahIM / bauddha - punaH vAdI prativAdI meM vAda kI parisamApti kaisI hogI ? jaina- " parapakSa kA nirAkaraNa evaM svapakSa kA vyavasthApana karane se hI jaya-parAjaya kI vyavasthA hotI hai anyathA nahIM ho sakatI hai / " kahA bhI hai zlokArtha - vAdI prativAdI donoM meM se eka ke apane pakSa kI siddhi hone se jaya kI prApti aura anyavAdI kA nigraha hone se parAjaya kI prApti hotI hai ataH vAdI evaM prativAdI donoM ke liye hI asAdhanAGga vacana bhI nigrahasthAna nahIM hai aura na doSoM ko pragaTa na karanerUpa adoSodbhAvana hI nigrahasthAna haiM / bhAvArtha- - jaba vAdI parapakSa kA khaNDana kara detA hai taba vAdI kA jaya aura prativAdI kA parAjaya ho jAtA hai aura jaba prativAdI apane pakSa ko sthApita kara detA hai taba usakA jaya aura vAdI kA parAjaya siddha ho jAtA hai / tathA ilokavArtika meM bhI kahA hai 1 bauddhaH pRcchati / 2 pratijJAdivacanasyAnigrahasthAnatve sati / 3 vijigISuNobhayaM svaparapakSasAdhanadUSaNaM kartavyaM yatastataH kimityarthaH / ( byA0 pra0) 4 vAdiprativAdinormadhye | 5 jalpo, vAdaH / 6 sAdhanadUSaNAbhAve / ( byA0 pra0 ) 7 vAdiprativAdino / ( byA0 pra0 ) 8 vAdiprativAdinormadhye ekasya / yadA vAdI nirAkRtavipakSastadA vAdino jayaH prativAdinaH parAjayaH / yadA prativAdI avasthApita svapakSastadA tasya jayo vAdinastu parAjaya ityarthaH / 9 nigrahasthAnam / 10 'ca' ityadhyAhAryam / 11 vAdiprativAdinoH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] aSTasahasrI [ kArikA "svapakSasiddhiparyantA shaastriiyaarthvicaarnnaa| vastvAzrayatvato yadallaukikArthavicAraNA' iti / iti darzayannubhayamAha * granthakAraH zrIsvAmisamantabhadrAcAryaH / 'sa tvamevAsi nirdoSaH' iti, tvanmatAmRtabAhyAnAmityAdi' ca, gamyamAnasyApi vacane 'doSAbhAvAt / nanu ca sarvathaikAntavAdinAmapi kuzalAkuzalasya karmaNaH paralokasya ca prasiddha rAptatvopapattemahattvaM' kiM naH stutamityAzaGkAyAmidamAhuH-- zlokArtha-apane pakSa kI siddhiparyanta hI zAstrIya artha kI vicAraNA hotI hai kyoMki jisa prakAra se laukika artha kI vicAraNA vastu ke Azraya paryanta hI hai| arthAt-dhanaprApti paryanta hI laukika arthavicAraNA hotI hai / ataH vijigISu ko svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa donoM hI karanA caahiye| isa prakAra se granthakAra zrI svAmIsamantabhadrAcAryavarya donoM ko dikhalAte huye kahate haiM "sattvamevAsi nirdoSaH" isa kathana se svapakSa kI siddhi kI hai evaM "tvanmatAmRtabAhyAnAM' ityAdi kArikA meM parapakSa ko dUSita kiyA hai kyoMki gamyamAna -jAnA gayA hone para bhI usakA kathana karane meM doSa nahIM hai| bhAvArtha-bauddha ne yaha AzaGkA kI thI ki "sattvamevAsi nirdoSaH" isa kArikA meM Apa jaina apane jainamata ko pratyakSAdi pramANoM se abAdhita evaM bhagavAn arhanta ko hI paramAtmA siddha kara cuke haiM punaH sAmarthya-arthApatti se parapakSa kA khaNDana evaM kapila Adi sarvajJa nahIM hai aisA kathana ho jAtA hai punarapi unakA khaNDana karane kI kyA AvazyakatA hai ? jabaki hama bauddhoM ke yahA~ anvaya-vyatireka prayoga meM se kisI eka ke karane se hI sAdhya kI siddhi mAnI hai aura donoM ke prayoga ko vacanAdhikya nAma kA doSa (nigrahasthAna) mAnA hai| isa para jainAcAryoM ne aneka yukti pratiyuktiyoM ke dvArA isa bAta ko siddha karake batAyA hai ki anvaya-vyatireka yA pratijJA udAharaNa Adi ke prayoga karane para vacanAdhikya doSarUpa nigrahasthAna honA evaM usase jaya-parAjaya kI vyavasthA karanA galata hai, pratyUta jaya-parAjaya kI vyavasthA to svapakSa kI siddhi evaM parapakSa ke khaNDana karane meM hI nizcita hai vaha svapakSasiddhi aura parapakSakhaNDana cAhe vAdI kareM athavA prativAdI kareM donoM ke liye hI usI bAta para hI jaya-parAjaya kI vyavasthA avalambita hai| utthAnikA-sarvathA ekAntavAdiyoM ke yahA~ bhI kuzala-puNya, akuzala-pAparUpa kriyAyeM evaM paraloka kI prasiddhi hone se unake bhagavAn meM bhI AptapanA ghaTita hotA hai ataH ve bhI mahAn haiM puna: Apa samantabhadra AcArya unakI stuti kyoM nahIM karate haiM ? bhagavAn ke dvArA aisI AzaGkA karane para hI mAno zrI svAmIsamantabhadrAcAryavarya kahate haiM 1 dhanaprAptiparyantam / 2 svaparapakSasAdhanadUSaNaM kartavyaM vijigISuNetyetat / 3 iti svapakSasAdhanam / 4 iti parapakSadUSaNam / 5 vAdinaH svapakSasAdhane kRte sati yadyapi parapakSanirAkaraNaM svayameva nizcIyamAnaM tathApi tasya pratipAdane doSo nAstIti yataH / (di0 pra0) 6 ghaTanAt / (di0 pra0) 7 sarvajJatvasiddheH / (di0 pra0) 8 svAmibhiriti zeSaH / (di0 pra0) 9 samantabhadrasvAminaH / | Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva prathama pariccheda 'kuzalAkuzalaM karma paralo' kazca' na kvacit / " ekAntagraha rakteSu nAtha 'svaparavairiSu ||8|| 8 "kAyavAGmanaH kriyA karma " trividho yoga 12 AsravaH / tadvividhaM 14 15 kuzalAkuzalabhedAt, "kAyavAGmanaHkarma yoga:, "sa AsravaH zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya" iti "vacanAt / "pretyabhAvaH paralokaH / taddheturvA dharmo'dharmazca 20, kAraNe kAryopacArAt" / [ 57 kArikArtha - he nAtha ! nitya athavA anitya Adi ekAnta mAnyatA kA durAgraha karane vAle aise sva evaM para ke bairI zatru mithyAdRSTi janoM meM se kisI ke yahA~ bhI kuzala-puNya, akuzala - pApa kriyAyeM tathA paralokAdi kI vyavasthA bhI nahIM bana sakatI hai ||8|| kAya, vacana evaM mana kI kriyA ko karma kahate haiM / trividha yoga -- kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga ko Asrava kahate haiM arthAt jisa yoga se karma "Asravati" Ate haiM usa karmAgamakAraNa ko Asrava kahate haiM / usa Asrava ke do bheda haiMkuzala-puNyarUpa, akuzala - pAparUpa athavA sukha-duHkharUpa bhI do bheda haiM / "kAyavAGmanaH karmayogaH, sa AsravaH, zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya " iti vacanAt / ye sUtra mahAzAstra tattvArtha sUtra meM kahe gaye haiM / pretyabhAva kA nAma paraloka hai arthAt pretya-marakara, bhAvo janma lenA, eka gati se dUsarI gati ko prApta karanA paraloka hai / athavA paraloka ke hetu dharma aura adharma bhI paraloka zabda se kahe jA sakate haiM kyoMki kAraNa meM kArya kA upacAra kara diyA jAtA hai / kArikA meM ca zabda hai usase mokSa aura usake kAraNoM kA bhI grahaNa huA samajhanA cAhiye / ye sabhI tattvAdi vyavasthAyeM ekAnta matahaTharUpI, graha-pizAca se sahita nitya athavA anitya Adi ekAnta abhiprAya ke vazIbhUta huye vAdiyoM 1. puNyapApalakSaNam / (di0 pra0) 2 kAyavAGmanaH kriyAkarmatrividho yogAstravastatkarma dvividhaM kuzalA kuzalabhedAt kAyavAGmanaH karmayogaH sa AsravaH zubhaH puNyasyAzubha: pApasyeti sUtravacanAt / ( di0 pra0) 3 mRtvA gatyantaraprAptiH paralokastaddhetuM dharmodharmazva kAraNe kAryasyopacArAt / ( di0 pra0) 4 cakArAnniHzreyasasvargAdiparigrahaH / ( di0 pra0 ) 5 ekAntagraha rakteSu madhye kasmiMzcit / 6 etatsarvaM nityAnityAdye kAntAbhinivezaparavazIkRteSu vAdiSu madhye kvacinna saMbhavati / kutasteSAM svavairitvAt / tattvopaplavavAdivat / svavairitvamasiddhamiti cet / tatsAdhayati jainaH svavairiNaste parasyAnekAntasya vairitvAttadvat / ( di0 pra0) 7 he svAmin / ( di0 pra0 ) 8 paralokakAraNaM dharmAdharmau ca paralokaH / kutaH kAraNe sati kAryamupacaryate yataH / ( di0 pra0 ) 9 kArikAyAM dharmAdharmo na gRhIto tathApi tatkAraNasyAsravasya grahaNAt tatkAryayordharmAdharmayograhaNamupacaryate / ( di0 pra0) 10 ( kAyavAGmanasA mAlambane nAtmapradeza parispandalakSaNA ) / 11 kAyayogo vAgyogo manoyogazceti trividhaH / 12 Asravati karma yena yogena sa AsravaH karmAgamakAraNamityarthaH / 13 kAraNam / di0 pra0) 14 pratyekam / ( di0 pra0) 15 puNyapApabhedAtsukhaduHkhabhedAdvA / 16 yoga eva / 17 tattvArtha sUtrakAravacanAt / 18 pretya mRttvA bhAvo gatyantaraprAptiH pretyabhAvaH / 19 paralokahetuH / 20 ( paraloka: ) / 21 svoktasya kuzalAkuzalAdeH paralokAdizca parasyAnekAntatattvasya virodhiSu / ( di0 pra0) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 cazabdAnniHzreyasAdi'parigrahaH / etatsarvamekAntagraharakteSvanityaikAntAdyabhinivezaparavazIkRteSu madhye na "kvacitsaMbhavati, teSAM svavairitvAt tattvopaplavavAdivat / svavairiNaste, 'paravaritvAttadvat / kiM punaH svaM ko vA para: ? puNyaM pApaM ca karma 1 tatphalaM "kuzalamakuzalaM va svaM, tatsambandha:12 paralokAdizca, tasya4 svayamekAntavAdibhiriSTatvAt / paraH punaranekAntaH, tasya tairaniSTatvAt / tadvai ritvaM tu teSAM tatpratiSedhAbhidhAnAt / tatsvavairitvaM sAdhayati, yasmAt karmaphalasaMbandha paralokAdikamekAntavAdinAM prAyeNeSTaM tadanekAntapratiSedhena 21bAdhyate / meM kisI eka meM bhI saMbhava nahIM haiM kyoMki ve svabairI haiM tattvopaplavavAdI ke samAna / aura ve svabairI isaliye haiM kyoMki para-anekAnta ke bairI haiM tattvopaplavavAdI ke samAna / prazna-sva aura para kise kahate haiM ? uttara-pUNya aura pApa karma-kriyAyeM aura unakA phala evaM kuzala aura akuzala sukha aura duHkha ye "sva" kahalAte haiN| unase sambandha rakhane vAle paralokAdi bhI 'sva' haiM kyoMki inako svayaM ekAMtavAdiyoM ne svIkAra kiyA hai tathA anekAnta ko "para" kahate haiM kyoMki una ekAntavAdiyoM ko vaha aniSTa hai aura anekAMta kA bairIpanA to unake dvArA anekAnta kA pratiSedha hone se unameM ghaTita hI hai arthAt ve anekAnta kA pratiSedha karate haiM ataH anekAnta ke bairI-tabairI haiM aura anekAnta kA bairIpanA hI unake svabairIpane ko bhI siddha kara detA hai kyoMki karma, karma kA phala aura usase sambandhita paralokAdika prAyaH ekAntavAdiyoM ko iSTa haiM punaH vaha saba vyavasthA unake dvArA anekAnta kA pratiSedha hone se bAdhita ho jAtI hai / arthAt para-ekAntavAdI sabhI loga svayaM karma, usakA phala evaM paralokAdi ko prAyaH svIkAra karate haiM aura anekAnta kA virodha karate haiM ata: anekAnta ke dvaSI hone se hI ve parabairI kahalAye evaM parabairI hone se hI ve svabairI bhI siddha ho jAte haiM kyoMki anekAnta ko svIkAra kiye binA una ekAntavAdiyoM ke yahA~ 1 AdinA mokssaadigrhshc| 2 puNyapApaparalokAdikam / 3 vaadissu| 4 kasmizcit / (di0 pra0) 5 svayamaGgIkRtasya prlokaadeH| 6 teSAM svavairitvamasiddhamiti cedaah| 7 anekAntamatavairitvAt / 8 zrImadvidyAnandasUrayaH kArikAyA eva vyAkhyAnaM kRtvA'nantaraM vakSyamANabhASyAnusAreNa kuzalAkuzalaM karma paralokazceti kArikAM prakArAntareNa vyAcikhyAsavaH prAhuH / puNyamiti puNyaM / sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyamiti sUtrAbhimatam / (di0 pra0) 9 prazastam / atonyatpApamiti sUtrAbhimatasvarUpam / (di0 pra0) 10 puNyapAparUpakarma phalam / 11 sukhaM duHkhaM ca / 12 tena pUNyapAparUpeNa dharmAdharmeNa sambandhaH kAryakAraNalakSaNo yasya saH prlokaadiH| 13 svamiti sambandhaH / kushlaakushlaadipuurvoktsy| 15 anekAntasya / ekAntavAdibhiH / (di0 pra0) 16 paravairitvamanekAntavairitvaM vaa| 17 sa anekaantH| 18 tata paravaritvaM, svasya svakIyasya vairitvam / 19 yasaH (krmdhaaryH)| 20 karmaphalAdikamanantaroktam / 21 yasmAdetatparAbhimataM karmaphalAdikamanekAntaniSedhena bAdhyate tasmAtparavairitvaM, svavairitvaM sAdhayati, (yataste bAdhitamapi svapakSaM sviikuurvnti)| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 56 vAdyadvaitavAdinoH paralokAdivyavasthA nAsti / / nanu ca zUnyavAdibhiradvaitAvalambibhizca tasyAniSTatvAtkathaM sarveSAmekAntavAdinAM *tadiSTa miti cenna, tairapi saMvRttyA prAyeNeSTatvAt / kathaM punaranekAntapratiSedhena 'tadbAdhyate iti cet kramAkramayoH 'pratiSedhAt, "tayoranekAntena vyAptatvAt tatpratiSedhena' 1 tatpratiSedhasiddhe:15 / kramAkramapratiSedhe 16cArthakriyApratiSedhaH, tasyAstAbhyAM vyAptatvAt / arthakriyApratiSedhe ca karmAdikA virudhyate, tasya tayA vyAptatvAt / yadi vAnekAnta puNyapApAdi karma, unake phala evaM paralokAdi bana hI nahIM sakate haiN| isI bAta kA AcArya Age spaSTIkaraNa karate haiM [ zUnyavAdI aura advaitavAdI janoM ke yahA~ paralokAdi vyavasthA nahIM hai / ] zaMkA-zUnyavAdI evaM advaitavAdiyoM ne to kuzalAkuzala karma, paraloka Adi ko svIkAra hI nahIM kiyA hai punaH Apane aisA kaise kahA ki ye saba "kuzalAkuzalaM karma" Adi sabhI ekAntavAdiyoM ko iSTa haiM? arthAta yadi zanyavAdI paralokAdi ko svIkAra kara leveM taba to unake zanyavAda kA hI abhAva ho jAvegA tathaiva advaitavAdI bhI yadi paralokAdi ko svIkAra kareMge taba to unake yahA~ dvaita kI Apatti A jaavegii| ata: ina logoM ke liye ye puNya-pApAdi tattva aura paralokAdi vyavasthA aniSTa hI hai punaH Apa yaha nahIM kaha sakate haiM ki sabhI ekAntavAdiyoM ko ye tattva mAnya haiM / ____samAdhAna-ApakA yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki una logoM ne bhI saMvRti se mAyA athavA mithyArUpa se prAyaH ina kuzalAkuzala evaM paralokAdi ko mAna hI liyA hai| zaMkA-anekAnta ke pratiSedha se vaha bAdhita kaise hotA hai ? arthAt anekAnta ko na mAnane se puNya-pApa evaM paralokAdi bAdhita kaise ho jAte haiM ? samAdhAna-nitya ekAnta athavA anitya ekAnta Adi meM krama aura akrama kA pratiSedha (virodha) pAyA jAtA hai kyoMki ye krama aura yugapat anekAnta se hI vyApta haiM ata: usa anekAnta 1 tttsthH| 2 tttvopplvvaadibhiH| 3 karmaphalaparalokAderaniSTatvenAGgIkArAt / yataH zUnyavAdinAM paralokAdyaGgIkAre zUnyAbhAvaH, advaitavAdinAM ca paralokAGgIkAre dvaitApattiratasteSAmaniSTatvam / 4 paralokAdikam / (di0 pra0) 5 kalpanayA / syA0 evaM n| kasmAttarekAntavAdibhiH kalpanayA karmatatphalAdervAdajalpenAGgIkRtatvAt / (di0 pra0) 6 mAyayA mithyArUpeNa vaa| 7 karma karmaphalam / (di0 pra0) 8 nityakAnte'nityakAnte vaa| 9 syAdvAdibhiryuktyA'saMbhavatvapradarzanAt / 10 kramAkramayoH / 11 vyaapken| 12 tasya anekAntasya / 13 pratiSedhe iti pA0 / (di0 pra0) 14 tayoH krmaakrmyoH| 15 vyApakanivRttI vyApyanivRtteH susiddhatvAt / 16 kaarykrnnmrthkriyaa| 17 kriyA / (di0 pra0) 18 karmAdikasya / (di0 pra0) 19 prakArAntareNAhuH syAdvAdinaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 8 pratiSedhena' kSaNikAyekAntavirodhaH, 'tadekAntasyAnekAntAvinAbhAvitvAt / tasyApi svarUpeNa' sattve'nekAntarUpeNa cAsattvavyavavasthAyAmanekAntasya' durnivAratvAttadavinAbhAvitvaM siddhameva, anyathA 'tadvyavasthAnupapatteH / iti paravairitvAtsvavairitvam / tathA ca kathaM karmAdikamanAzrayaM na virudhyate ? 1 tato'nuSThAnamabhimatavyAghAtakRt', sadasannityAnityAyekAnteSu "kasyacit kutazci'kadAcita kvacitprAdurbhAvAsaMbhavAt * / kA pratiSedha karane se ina krama-yugapat kA bhI virodha siddha ho jAtA hai kyoMki vyApaka kI nivRtti hone para vyApya kI nivRtti kA honA prasiddha hai athavA anekAnta pratiSedha ke dvArA kSaNika Adi ekAnta tattva kA virodha siddha hai kyoMki ekAnta kA anekAnta ke sAtha avinAbhAva siddha hai| una kSaNika Adi ekAntoM kA svarUpa se sattva aura anekAntarUpa se asattva vyavasthApita karane siddha ho jAtA hai kyoMki usakA nivAraNa nahIM ho sakatA hai ataH ekAnta kA anekAnta ke sAtha avinAbhAva siddha hI hai anyathA usakI vyavasthA nahIM bana sakegI isIliye ve ekAntavAdI para ke bairI hone se stra ke bairI siddha hI haiM isa prakAra se unheM parabairI svIkAra karane para unake dvArA mAnya puNya pApAdi karma anAzrita hone se viruddha kyoM nahIM hoMge ? arthAt puNya-pApAdi kriyAoM kA Azraya anekAnta hai usako na mAnane se ve karma paralokAdi bhI anAzrita ho jAne se virodha ko prApta ho jAte haiN| ___ "isIliye una logoM ke tapazcaryA, dIkSA, japa Adi ke anuSThAna bhI abhimata, svakarmakSaya Adi kA vyAghAta karane vAle hI ho jAveMge kyoMki sat-asat, nitya-anitya, eka-aneka Adi ekAntatatva ko mAnyatA meM kisI kriyA Adi kA kisI anuSThAna Adi se kadAcit kisI bhI saMsArI avasthA meM kisI jIva meM prAdurbhAva honA asambhava ho jaavegaa|" arthAt sarvathA sat-asat Adi ekAnta meM kisI bhI anuSThAna ke dvArA koI bhI kriyA sambhava nahIM hai yadi kriyA saMbhava hogI to sarvathA ekAnta ghaTita nahIM hogaa| 1 yadAnekAnta iti pA0 / (di0 pra0) 2 kSaNikakAdyekam iti pA0 / (di0 pra0) 3 abhAvaH (byA0 pra0) 4 (iSTaH iti shessH)| 5 anekAntasya nivAraNe na kSaNikanityAyekAntanivAraNaM yadbhavati tat kimityukte Aha ekAntasyAnekAntenA'vinAbhAvitvAt / (di0 pra0) 6 (kssnnikaayekaantsy)| 7 kSaNikAdirUpeNa / 8 veti pA0 / (di0 pra0) 9 tataH kSaNikAntasyApyanekAntatvamAyAtam / 10 (ekaantsyaanekaantenaavinaabhaavitvm)| 11 (sA arthkriyaa)| 12 prvritve| 13 karmAderAzrayo hyanekAntaH / tadvaritve karmAdikamanAzrayameva / 14 karmAdika virudhyate yataH / 15 tapojapAdyAcaraNam / 16 abhimataM svkrmkssyaadi| 17 krmaadeH| 18 anuSThAnAt / 19 saMsAridazAyAm / 20 aatmni| 21 karmAdeH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 61 [ zUnyavAdI brUte asadvastunyeva puNyapApAdi vyavasthA ghaTate tasya vicAraH ] 'nanu ca 'kasyacitkarmaNaH puNyapApAkhyasya kutazcidanuSThAnAtkAyAdivyApAralakSaNAtkvacidAtmani' kadAcitsaMsAridazAyAM janma' mA bhUt sarvathA 'satastadaghaTanAt, "karmaphalasya vA zubhAzubhaparalokalakSaNasya' karma vizeSAt, tattvajJAnAdervA nizzreyasasya srvthaa| sadbhAvAvizeSAt / 14tasyA satastu16 tato17 18janmAstu, prAgasataH pazcAtprAdurbhAvadarzanAt, iti cenna, 'ubhayatra tadvirodhAvizeSAt / na hi sarvAtmanA sarvasya bhUtAveva janma viruddha [zUnyavAdI kahatA hai ki asatvastu meM hI puNyapApAdi vyavasthA banatI hai usa para vicAra yogAcAra yA mAdhyamika bauddha-kAyAdi vyApAralakSaNa kisI anuSThAna vizeSa se kisI jIvaAtmA meM kadAcit saMsArI avasthA meM kinhIM puNya-pApAdi kriyAoM kI utpatti mata hove kyoMki sarvathA sat-vidyamAna kA janma asambhava hai| athavA zubha-azubharUpa paralokalakSaNa, karmaphala kI bhI utpatti nahIM ho sakatI hai kyoMki karma vizeSa haiM / arthAt karmAdikoM ko jainiyoM ne dravya rUpa se nitya svIkAra kiyA hai isaliye sarvathA nitya meM utpatti ghaTita nahIM ho sakatI hai| athavA tattvajJAna, anuSThAna Adi evaM mokSa Adi kA prAdurbhAva bhI nahIM bana sakatA hai kyoMki nitya padArthoM kA sarvadA hI sadbhAva pAyA jAtA hai / ataeva nitya ekAnta meM uparyukta tattva, paralokAdi kI vyavasthA nahIM bana sakatI hai kintu hama bauddhoM ke yahA~ to una puNya-pApa, paralokAdi kI vyavasthA bana jAtI hai kyoMki ve asat haiM tathA asat padArthoM kA hI kinhIM kAraNoM se prAdurbhAva ho sakatA hai kyoMki jo pahale nahIM haiM unhIM kI punaH utpatti dekhI jAtI hai| jaina-yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki sarvathA sat athavA sarvathA asat donoM hI pakSa meM una paralokAdi kA virodha samAna hI hai| "kyoMki sarvAtmarUpa se sabhI kA satva svIkAra karane se hI utpatti kA virodha ho aisA nahIM hai, apitu sarvathA bauddhAbhimata abhAva (asat) pakSa meM bhI utpatti kA virodha hai anyathA mithyA pratibhAsa ko uparati nahIM ho skegii|" 1 saugatamatapUrvapakSIkaraNamukhena bhASyaM bhAvayanti nanu ceti / (di0 pra0) 2 yaugAcAro mAdhyamiko vaa| 3 kAyAdivyApAro lakSaNaM yasya / 4 puunnypaapaakhysy| 5 karmajanmano'ghaTanAt / (di0 pra0) 6 puNyapApalakSaNa / (di0 pra0) 7 janma mA bhUditi smbndhH| 8 karmAdikaM tu dravyatvena jainainitymnggiikriyte| 9 sarvathA satastadaghaTanAt / 10 AvaraNavizeSAt / 11 aadipdenaanusstthaanaadeH| 12 janma mA bhudityeva sambandhaH / yataH sarvathA sattvenAvizeSAt / 13 ca / adhikaH pAThaH / (di0 pra0) 14 paralokAdeH / bauddhamate sarvathA'bhAva iSTaH / ata evaM (vakSyamANaM) prAha mAdhyamikaH / 15 mokSasyApi janma mA bhUta kuta: sarvathA sattvena vizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 16 karmaNaH puNyapApAkhyasya karmaphalasya zubhAzubhaparalokalakSaNasya niHzreyasasya ca tacchabdena grahaNam / tasya kAryasya / (di0 pra0) 17 kutazcitkAraNAt / 18 anena tu tacchabdenAnuSThAnasya karmavizeSasya tattvajJAnAdezca pUrvoktasya grahaNam / (di0 pra0) 19 sarvathA sadasato: pakSayoH / 20 prlokaadijnmvirodhaavishessaat| 21 vastunaH / (byA0 pra0) 22 sattve / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 mapi tu 'sarvathAbhAvepi', 'vyalIkapratibhAsAnAmanuparamaprasaGgAt * / nanu ca zUnyavAdinaH' svapnadazAyAmivAnyadApi vyalIkapratibhAsAnAM 'karmAdInAM kathamanuparamaprasaGgo yataH saMvRtyA karmAdijanmAviruddhaM na bhavediti cenna, 'sAdhyasamatvAdudAharaNasya / 13yathaiva 14hyasvapnadazAyAM vyalIkapratibhAsAnAmahetukatvAdanuparamaprasaGgaH zUnyavAdinAM tathA15 16svapnAvasthAyAmapi, 'tadavizeSAt / teSAmavidyAvAsanAhetukatvAdahetukatvamasiddhamiti cenna, "anA mAdhyamika-hama zUnyavAdiyoM ke yahA~ svapnadazA ke samAna hI anyadA-jAgrata avasthA meM bhI karmAdi-paralokAdikoM ke abhAva kA prasaMga kaise nahIM hogA jisase ki saMvRti se karmAdikoM kI utpatti aviruddha na hove ? arthAt saMvRti-kalpanAmAtra se karma Adi kA prAdurbhAva honA virodha rahita hI hai / jaina-yaha ThIka nahIM hai, ApakA udAharaNa sAdhyasama doSa se dUSita hai| arthAt 'asatya pratibhAsarUpa karmAdika kadAcit uparati ko prApta ho jAte haiM kyoMki ve saMvRti se utpanna huye haiM svapnAdi ke pratibhAsa ke samAna / " isa prakAra isameM yaha jo udAharaNa hai vaha sAdhya ke samAna hI asiddha hai kyoMki 'svapnAdi ke pratibhAsa kadAcit uparati-virAma ko prApta hote haiM' yaha sAdhya hI siddha nahIM hai / ataeva yaha udAharaNa sAdhyasama hai kyoMki jaise zUnyavAdI ke yahA~ jAgratadazA meM vyalIka pratibhAsa ahetuka haiM ataH unakI anuparati kA prasaMga prApta hotA hai, arthAt ve kabhI bhI naSTa nahIM ho sakate haiM tathaiva svapnadazA meM bhI ve pratibhAsa uparata nahIM hote haiN| kyoMki donoM avasthAoM meM hI ahetukapanA samAna hai| 1 syA0 sarvasya karmAdeH sarvathAsattve kevalaM janmaviruddhaM na / kintu sarvathA sattvepi viruddham / kuta: asadapapratibhAsAnAM karmAdInAmanuparamadoSasaMbhavAt / korthaH nirhetukAH avidyamAnAH santo'rthA utpadyante cettadA sadaivotpadyatAm / (di0 pra0) 2 bauddhAbhimate (janma na ghaTate itynvyH)| 3 anyathA saMvRttyAjanma viruddhamiti cet / saMvRttyA sadasatoH janmAstu iti cenna / (byA0 pra0) 4 vyalIko mithyaa| 5 ghaTAdi na / (byA0 pra0) 6 mAdhyamikasya / 7 saugatAdermama zUnyavAdinaH yathA svapnAvasthAyAM tathA jAnaddazAyAmapyasadrUpaprAdurbhAvAnAM karmAdInAmanuparamadUSaNaM kathaM syAnna kathamapi / kalpanayA kRtvA karmAdijanma viruddhaM kuto na bhavedapitu viruddhameva / (di0 pra0) 8 jAgradRzAyAm / 9 kriyA / (di0 pra0) 10 netyarthaH / (di0 pra0) 11 syA0 evaM na kutaH svapnadazAyAmityudAharaNakarmAdyarthAnAM janmeti sAdhyena tulytvaat| (di0 pra0) 12 karmAdayo vyalIkapratibhAsA: kadAciduparamante, teSAM saMvRtyA janitatvAt, svapnAdipratibhAsavaditIdamudAharaNaM sAdhyasamamasiddhamiti yAvat / katham ? svapnAdipratibhAsAH kadAciduparamante iti sAdhyameva na siddhaM ytH| 13 (sAdhyasamatvameva darzayanti ytheti)| 14 svApadazAyAmiti pA0 / (di0 pra0) 15 yathA jAgraha zAyAM tathA svapnadazAyAmapi vyalIkapratibhAsAnAmanAmanuparamaprasaMgo bhavat kutastena nirhetukatvena vizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 16 tarhi syAdvAdinAM svapnAvasthAyAM pratIyamAnA'hetukapratibhAsAnAM kathamuparama iti nAzaMkanIyaM tatrAhetukatvAnabhyupagamAt / vAtAdidoSavaiSamyAdRSTasaMskArapizAcAdInAM hetUnAM sadbhAvAt / (di0 pra0) 17 (ahetuktvaavishessaat)| 18 atrAha zUnyavAdI teSAM vyalIkapratibhAsAnAmarthAnAm / (di0 pra0) 19 syA0 he zUnyavAdin ! bhavadabhyupagatA'nAdya vidyAvAsanA sadrUpA'sadrUpA veti vikalpaH / (di0 pra0) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 63 dya'vidyAvAsanAyA apyasattve ' vitathapratibhAsahetutvavirodhAt khapuSpavat sattve vA sarvathA zUnyavAdAnavatArAt / saMvRtisattvAttasyA: 2 zUnyavAdAvatAra iti cettarhi paramArthato'satya - vidyA' kathaM vitathapratibhAsahetuH syAt ? 'svarUpeNa sadeva' hi kiJcidvitathapratibhAsAnapi ' janayaddRSTaM yathA cakSuSi 7 timirAdikaM na punarasatkharaviSANam / iti sarvazUnyavAdino vyalIkapratibhAsAnuparamaprasaGga eva, ahetukatvAt / tato' nAbhAvaikAnte " " kasyacitkutazci bauddha - jitane bhI mithyA pratibhAsa haiM ve avidyA-vAsanA hetuka haiM ataH unakA ahetukapanA asiddha hai / jaina - anAdi avidyA kI vAsanA bhI to asat rUpa hai ataH vaha asatya pratibhAsa meM hetu hai yaha kathana viruddha hai AkAzapuSpa ke samAna / athavA anAdi avidyA ko satrUpa mAna leveM taba to Apake yahA~ sarvathA "zUnyavAda" bana hI nahIM sakegA / bauddha - vaha avidyA to saMvRti-mAyA se satrUpa hai ataH zUnyavAda bana hI jAtA hai / jaina - taba to paramArtha se asat rUpa avidyA asatya pratibhAsa kA hetu kaise hogI ? arthAt asatya se hI asatya kA nirNaya kaise hogA ? kyoMki svarUpa se satrUpa hI koI vastu asatya pratibhAsoM ko bhI utpanna karatI huI dekhI jAtI hai jaise cakSu meM timira, motiyAbindu Adi roga vidyamAna satrUpa haiM aura tabhI ve galata pratibhAsa ko karA sakate haiM, gadhe ke sIMga Adi asat padArtha asatya pratibhAsa ko nahIM karA sakate / isI prakAra se sarvazUnyavAdiyoM ke yahA~ vyalIka pratibhAsoM kI uparati (abhAva) kA prasaMga nahIM hai arthAt hamezA asatya pratibhAsa hI hote raheMge kyoMki ve ahetuka siddha haiM- binA kAraNa ke hI hone vAle haiM / punaH abhAva ekAntarUpa zUnyavAda meM bhI kisI bhI kAraNa se kabhI bhI kisI jIva meM bhI koI bhI kriyAe~ evaM paralokAdi ghaTita nahIM ho sakate haiM kyoMki kathaJcit sat-asatrUpa anekAnta kA Apa zUnyavAdiyoM ke yahA~ niSedha hai sarvathA bhAvekAnta nityaikAnta ke samAna / arthAt jaise sarvathA nityapakSa meM puNya-pApa-paralokAdi sambhava nahIM haiM usI prakAra se sarvathA anityapakSa meM bhI sambhava nahIM haiM / 1 vyalIka | ( di0 pra0 ) 2 ( avidyAyA saMvRtyA, mAyayA ayathArthatvenetyarthaH ) ( sattvAt zUnyavAdaH syAditi ) / 3 asatI avidyA iti padabhedaH / avidyamAnA / ( di0 pra0 ) 4 sandigdhAnaM kAntikatve satyAha / 5 zUnyavAdaH pakSaH svarUpaM na bhavatIti sAdhyo dharmaH / vitathapratibhAsajanakatvAt yadvitathapratibhAsajanakaM tatsat cakSuSi timirAdikam | ( di0 pra0 ) 6 api nA satyAnapi / 7 sadeva timirAdikaM vitathapratibhAsAn janayati / 8 mAdhyamikanA - masaugatasya / ( di0 pra0 ) 9 yata evaM = tasmAt / (di0 pra0) 10 zunyaikAntavAde / 11 karmaNaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 'tkadAcit kvacijjanma' saMbhavati, sadasadanekAntapratiSedhAdbhAvaikAntavat / na kevalaM 'svabhAvanairAtmye evAyaM doSaH kiM tvantarubhayatra vA "niranvayasattvepi12 *, kAryasya nirhetukatvAvizeSAjjanmavirodhasiddhe:14, janmani vA tasyAnuparatiprasaGgAt / [ bauddhaH kArya sakAraNakaM sAdhayati tasya vicAra: ] 17nanvantastattvavAdino yogAcArasyA pUrvavijJAnAduttaravijJAnasyotpatteH sautrAntikasya cAntarbahistattvobhayavAdina:1 pUrvArthakSaNAduttarArthakSaNasya prAdurbhAvAtkuto niSkAraNatvaM kArya "kevala svabhAvanairAtmyavAdI-zUnyavAdI ke yahA~ hI yaha doSa nahIM hai, kintu niranvaya satvarUpa antastattvavAdI, vijJAnAdvaitavAdI evaM niranvaya sattvarUpa antarbahistattvavAdiyoM ke yahA~ bhI yahI doSa AtA hai|" kyoMki kArya kA ahetukapanA samAna hone se paralokAdi kI utpatti kA virodha siddha hI hai| athavA niranvaya sattva meM bhI paralokAdi kA janma-prAdurbhAva mAno taba to unake sarvadA sadbhAva kA hI prasaGga banA rhegaa| arthAt ve kArya ahetuka hone se sadA hote hI raheMge, unakA kabhI bhI virAma-abhAva nahIM hogA, kintu kabhI-kabhI abhAva pAyA jAtA hai| bhAvArtha-bauddhoM meM cAra bheda haiM--sautrAMtika, mAdhyamika, yogAcAra evaM vaibhASika / sautrAMtika ne antaraGga evaM bahiraGga padArthoM ko mAnakara unheM kSaNika mAnA hai| mAdhyamika ne sabhI jagat ko zUnyarUpa hI mAnA hai evaM yogAcAra eka jJAnamAtra hI tattva mAnate haiM ataH ve vijJAnAdvaitavAdI haiM / [bauddha kArya ko sakAraNaka siddha kara rahe haiM usa para vicAra] bauddha (yogAcAra)-hamAre yahA~ pUrvavijJAna se uttaravijJAna kI utpatti mAnI hai ataH kArya sahetuka hI haiN| bauddha (sautrAMtika)-punaH hamane to antarbahiH ubhaya tattva ko svIkAra kiyA hai ataH pUrvaarthakSaNa se uttaraarthakSaNa kI utpatti hotI hai punaH kArya niSkAraNa kaise rahA? 1 anuSThAnAt / (di0 pra0) 2 saMsAridazAyAm / (di0 pra0) 3 Atmani / (di0 pra0) 4 abhAvakAntapakSaH karmAdikaM na janayatIti sAdhyo dharmaH / (di0 pra0) 5 yathA bhAvaikAnte kasyacitkutazcitkadAcitkvacijjanma na saMbhavati, sdsdnekaantprtissedhaat| 6 kevalaM tattvopaplavamAdhyamikasaugatAbhyupagate svabhAvazUnye mate ayaM doSo na / kintvantastattvavAdinaH yogAcArasyAntarbahirubhayavAdinaH sautrAntikasya saugatasya niranvayasattvAGgIkAre matepi ayaM pUrvokto doSaH / (di0 pra0) 7 shuunyvaade| 8 jnmvirodhlkssnnH| 9 jJAne nirnvysttve| 10 jJAnabAhyArthayoniranvayasattve vaa| 11 nirnvykssnnkssye| 12 jJAnAdvaitalakSaNottarakSaNakAryasya bahirarthottarakSaNakAryasya ca / 13 krmaadeH| (di0 pra0) 14 kaarysy| 15 niranvayasattvepi uttrkssnnlkssnnkaaryjnmni| 16 kaarysy| (di0 pra0) 17 paraH / (di0 pra0) 18 yogAcArabahirgatiM vastu nAsti / (byA0 pra0) 19 sautrAntike'numeyaM syAt / (byA0 pra0) 20 niHkAraNakSaNatvaM kAryasyeti, pAThaH / (byA0 pra0) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 65 syeti cenna 'kAryakAla' maprApnuvataH kAraNatvAnupapatte zcirata rAtItavat ' * 'kAryakAla ' prApnuvatopi' 'kAraNatvAdarzanAdanyathA sarvasya 10 samAnakSaNavattinastatkAraNatvaprasaGgAt" / yasya bhAvAbhAvayoH kAryasya bhAvAbhAvau tadeva kAraNamiti "kalpanAyAM, 14 satyabhavata: 15 16 2 16 strayameva niyamena pazcAdbhavatastatkAryatvaM viruddhaM *, " tatra tadakAraNatvasAdhanA danya" kAryavat", jaina - aisA kathana ThIka nahIM hai / pUrvakSaNalakSaNa kAraNa "kAryakAla ko prApta na hotA huA kAraNarUpa nahIM ho sakatA hai bahuta kAla ke bIte huye kAraNa ke samAna / " tathA kAryakAla ko prApta karate huye ko bhI kAraNapanA mAnoM to dikhatA nahIM hai / jaise gAya ke dAyeM-bAyeM sIMga meM kArya-kAraNapatA nahIM hai kyoMki eka sAtha rahane vAle meM kAryakAraNabhAva saMbhava nahIM hai, anyathA kAryakAla ko prApta karate huye sabhI ko aniyama se kAraNarUpa mAna leMge taba to sabhI kAraNa kArya ke sAtha samAnakSaNavartI haiM ataH sabhI kArya bhI kAraNarUpa ho jAveMge / bauddha - jisake hone evaM na hone para kArya kA honA evaM na honA nizcita ho use hI kAraNa kahate haiM isa prakAra se hama saugata kI kalpanA hai / jaina - punaH kAraNarUpa se svIkRta jo "pUrvakSaNa hai usake hone para uttarakSaNa lakSaNa kArya to nahIM hotA hai aura svayameva ( pUrvakSaNarUpa kAraNa ke binA hI) niyama se pazcAt hotA hai taba to usa kAraNa kA vaha kArya hai yaha kathana viruddha hai", kyoMki uttarakSaNa lakSaNa kArya ke liye vaha akAraNa hI rahA anya kArya ke samAna / arthAt pUrvakSaNa uttarakSaNa ke liye kAraNa nahIM hai kyoMki usake abhAva meM bhI usa uttarakSaNa kI utpatti dekhI jAtI hai athavA usa kArya ko usa kAraNa kA akAryatva siddha hai| anya kArya ke samAna / arthAt vaha utarakSaNa kArya pUrvakSaNa nimittaka nahIM hai kyoMki pUrvakSaNa ke 1 pUrvakSaNalakSaNaM kAraNaM kAryakAlamaprApya vA kAryaM karotIti dvidhA vikalpya krameNa dUSayannAha / 2 syA0 saugatAbhyupagataM pUrvakSaNasvarUpaM kAraNamuttarakSaNarUpaM kAryaM prApnoti vA na vA / (di0 pra0 ) 3 pUrvakSaNasya / (byA0 pra0) 4 kSaNa / ( di0 pra0) 5 dvitIyavikalpaH / 6 yathA ghaTalakSaNakArya prApnuvataH tantugadaMbhAdi lakSaNasya kAraNatvaM na dRzyate / anyathA dRzyate cettadA sarvasya samAnakSaNavartino'vivakSitasya kAraNasya vivakSitakAryakAraNatvaM prasajati tathA nAsti loke / (da0 pra0) 7 kSaNikavastuna: / ( byA0 pra0 ) 8 savyetara goviSANavat / 9 kAryakAla prApnuvataH sarvasya / niyamena kAraNatve / 10 kAryeNa saha / 11 vivakSitakAryam / (di0 pra0) 12 syA0 he saugata ! yasya satve kAryasya saMbhavaH yasyAsattve kAryasyAsaMbhavo ghaTate tadeva kAraNamiti kalpanAyAM kriyamANAyAM satyAM tathApi kAraNe sati abhavataH kAryasya svayameva nizcayena pazcAtsaMjAyamAnasya pUrvakSaNalakSaNakAraNakAryatvaM niSiddham / kuto yatsaugatAbhyupagataM kAraNaM svayaM vinazya kAryaM janayati tasyAkAraNatvaghaTanAt / yathA'nyakAryajanakasya kAraNasya kAraNatvaM na ghaTate / athavA kAryasya saugatAbhyupagatakAraNAt / akAryatvasaMbhavAt tadvat / yathAnyakAryasya / ( di0 pra0) 13 saugatasya / 14 kAraNatvenAbhimate pUrvakSaNe / 15 uttarakSaNalakSaNasya kAryasya / 16 pUrvakSaNarUpakAraNamantareNa / 17 pUrvakSaNakAryatvam | 18 uttarakSaNalakSaNe kArye / 19 vivakSitakAraNasya / (byA0 pra0 ) 20 pUrvakSaNamuttarakSaNasya kAraNaM na bhavati, tadabhAvepi tasyotpAdAdityanumAnAt / 21 yasaH / ( byA0 pra0) 22 Ip / ( byA0 pra0) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] rocerat [ kArikA 8 tasya' vA tadakAryatvasiddhestadvat' / kAryameva ' ' tadanantaraM saMbhavatIti cet, kAlAntarepi kinna syAt ? ' tadabhAvAvizeSAt 'samanantaravat / kAlAntarepi kiJcidbhavatyeva' "mUSikAlarkSaviSavikAravadbhAvirAjyAdi" nimittakaratalarekhAdivacceti cet, "samarthe satyabhavata: 14 punaH kAlAntare bhAvinastatprabhavAbhyupagame kathamakSaNike'rthakriyAnupapattiH, 16 tatsa hone para to huA nahIM aura svayameva pazcAt ho jAtA hai anya kArya ke samAna / jaise gehU~ kA akura gehU~rUpa bIja ke hone para nahIM hotA hai usI prakAra vaha jaurUpa bIja ke hone para bhI nahIM huA ataH usa gehU~ ke aGkura ke liye donoM hI bauja kAraNa nahIM haiN| vaha aGkura jaise jo bIja kA kArya nahIM hai vaise hI gehU~ ke bhI bIja kA kArya nahIM hai / bauddha-kArya hI tadanaMtara - pUrvakSaNa kSaya ke anantara hI utpanna ho jAtA hai isIliye yaha kArya isa kAraNa se utpanna huA hai aisA kahA jAtA hai / jaina - " puna: vaha kArya kAlAntara meM kyoM nahIM ho jAtA kyoMki tat - pUrvakSaNa kA abhAva donoM meM hI samAna hai samanantara ke samAna arthAt pUrvakSaNa kAraNa naSTa ho jAne para" uttarakSaNa kArya utpanna huA taba to naSTa huA pUrvakSaNa kAraNa kaise rahA ? yadi mAnoM to usase pahale ke bhI do, tIna, cAra Adi kSaNa naSTa ho cuke haiM ve bhI usa kArya ke kAraNa kyoM nahIM kahe jAte haiM ? bauddha - koI kArya kAlAntara meM bhI hotA hI hai, jaise mUSikA evaM alarkSa ( unmatta ) kutte kA viSavikAra | inake kATane para kAlAntara meM hI viSa car3hatA hai evaM jaise bhAvI rAjyAdi ke liye hone vAlI hAtha kI rekhAyeM Adi / (Apa jaina ina donoM hI udAharaNoM meM pratyakSa kAraNa kA avinAbhAva svIkAra karate haiM / ) jaina - "samartha kAraNa ke hone para to na hove punaH kAlAntara meM hove phira bhI usa kAraNa se yaha kArya utpanna huA hai aisA svIkAra karane para akSaNika nitya meM bhI arthakriyA kyoM nahIM ho jAvegI kyoMki kArya ke prati akAraNapanA sattva-nitya aura asattva - anitya donoM hI pakSa meM samAna 1 vivakSitakAryasya / 2 tat, tasya pUrvakSaNanimittakaM kAryarUpatvamuttarakSaNasya kathaM na ? tasmin satyabhAvAt, svayameva ca pazcAdbhAvAt / 3 anya kAryavat / 4 tatkAryameva iti pA0 / ( di0 pra0) 5 ( sogata Aha) pUrvakSaNakSayAnantaram / 6 Aha saugataH / pUrvakSaNalakSaNakAraNasamayAdanantarasamaye yatkAryaM saMbhavati / tat / tasyaiva kAraNasya kAryameva iti cet / syA0 dIrghakAlAntarepi tatkAryaM kiM na bhavet kuta ubhayaprakArasyAbhAvo na viziSyate yataH / ( di0 pra0 ) 7 tasya pUrvakSaNasya / 8 kAle / ( byA0 pra0) 9 kAryam / ( byA0 pra0 ) 10 unmattaH zvA alarkSaH / alarka iti pustakAntare / 11 basa: / (byA0 pra0 ) 12 atrodAharaNe pUrvasmizca jainadR STakAraNasyAvinAbhAvaH svIkriyate / 13 kAraNe ( jainaH prAha ) / 14 syA0 kAraNe samarthe sati kAryaM na bhavati kAlAntare bhavati tathApi saugatastatkAryamabhyupagacchati cettadA sAMkhyAbhyupagate sarvathA nitye'rthakriyA kathaM notpadyate'pitRtpadyata eva / kutaH tayoH sarvathAnityakSaNikayoH sattvAsattvAbhyAM vizeSAbhAvAt / ( di0 pra0) 15 vivakSitakSaNe / ( di0 pra0 ) 16 (akSaNike nityatvAtkAryotpAdakatvaM na ghaTate, nitye kriyAvirodhAt, kSaNike tu asattvAdevetyavizeSaH) / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda ttvAsattvayoravizeSAt' * / svasattAkSaNAtpUrva pazcAccAsati samarthe 'kAraNe 'svakAlaniyatA'rthakriyopapadyate", na punaH 'zazvatsatIti kuto niyamaH ? 'kAraNasAmarthyApekSiNaH phalasya kAlaniyamakalpanAyAmacalapakSepi" samAnaH parihAraH * / yathaiva hi, kSaNikaM kAraNaM yadyadA yatra yathotpitsu kAryaM tattadA tatra tathotpAdayati4, 1 tasyaivaMvidhasAmarthyasadbhAvAt 16tatsAmarthyApekSiNaH kAryasya svakAlaniyamaH sidhyatIti kalpyate tathA nityamapi kAraNaM yadyadA yatra yathA phalamutpitsu tattadA tatra tathopajanayati, "tasya tAdRzasAmarthyayogAt hI hai|" arthAt akSaNika meM nityapanA hone se kArya kA utpAda nahIM ghaTatA hai kyoMki nitya meM kriyA kA virodha hai aura kSaNika meM asat hone se kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai kyoMki pUrvakSaNa kA naSTa huA kAraNa kArya kA janaka kaise hogA? bauddha-svasattAkSaNa apane astitva ke pUrva aura pazcAt meM to samartha kAraNa nahIM haiM kintu apane vartamAna mAtra kAla meM vidyamAna haiN| usake svakIya vartamAna kAla meM niyata nizcita maujUda hone se arthakriyA bana jAtI hai kintu zAzvat-sat-nitya kAraNa meM vaha arthakriyA nahIM ho sakatI hai| jaina-isa prakAra kA niyama kaise hogA ki kSaNika meM to arthakriyA ho jAve aura nitya meM na ho sake ? bauddha-kAraNa sAmarthya kI apekSA rakhane vAle phalarUpa kArya meM kAla kA niyama hai / arthAt jaba samartha kAraNa hotA hai bhale hI vaha vinaSTa ho cukA hai phira bhI usI anantara kSaNa meM kArya utpanna ho jAtA hai ataH kAla hI kSaNika meM arthakriyA kA niyAmaka hai| jaina-yadi Apa kAla ke niyama kI kalpanA karate haiM taba to acala-nitya pakSa meM bhI parihAra samAna hI hai|" arthAt nityapakSa meM bhI samartha rUpa kAraNa ke hone para hI kArya hotA hai sadaiva nahIM ataH nityavAda meM bhI samarthakAraNa kA kAla kArya kA niyAmaka hone se nitya meM bhI arthakriyA saMbhava hai| aisA mAna lenA caahiye| 1 (kArya prtykaarnntven)| 2 kSaNikakAraNasya sttaa| 3 puna: nitye svasattAkSaNAt pUrva pazcAcca vidyamAne svakAlaniyatA'rthakriyA nopapadyate saugatasyeti niyamaH kasmAjjAyate na jJAyate'smAbhiH / (di0 pra0) 4 kintu svakIyavartamAnakAle sti| 5 svakAlo vrtmaanH| 6 arthasya kriyAkAryam / (byA0 pra0)7 nitye kaarnne| 8 evam / (byA0 pra0) 9 kAryasya / (byA0 pra0) 10 saugtmte| 11 nitypksse| 12 bhvnmte| 13 kartR bhUtaM kSaNika kAraNamiti puurvennaanvyH| 14 tathotpAdanAyA'tItasya iti pA0 / (di0 pra0) 15 kSaNikarUpasya kAraNasya / 16 kAraNa / (di0 pra0) 17 iti saugatena kAlaniyamaH kalpyate yathA tathA jainainitymityaadi| 18 iti / (di0 pra0) 19 nityasya kAraNasya / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 tatsAmarthyApekSiNaH phalasya kAlaniyamaH kinna kalpayituM zakyaH ? zAzvatikasya pratikArya sAmarthyabhedAdanityatvaprasaMga iti cenna, 'kSaNikasyApyekasya yugapadanekakAryakAriNaH pratikArya sAmarthyabhedAdanekatvaprasaGgAt / 'kSaNavattina ekasmAtkAraNasvabhAvamabhedayatAM' vicitra1degkarmaNAmutpattau kUTasthepi12 kiM na syAt kramazaH kAryotpattiH ? * "tasyApi tathAvidhakasvabhAvatvAt / bauddha-hamAre mata meM jisa prakAra se jo kArya jaba jahA~ para jisa prakAra se utpanna honA cAhatA hai taba vaha kSaNika kAraNa usI samaya vahA~ para usI prakAra se usa kArya ko utpanna kara detA hai kyoMki usa kSaNikarUpa kAraNa meM isa prakAra kI sAmarthya pAI jAtI hai ataeva usa kSaNika kAraNarUpa sAmarthya kI apekSA rakhane vAle kArya meM svakAla-apane samaya kA niyama siddha hI hai| jaina-yadi ApakI aisI mAnyatA hai taba to isIprakAra se nityapakSa meM bhI jisa samaya jahA~ jisaprakAra se jo kArya utpanna hone kA icchuka hai vaha nitya kAraNa bhI usI samaya vahIM para vaise hI kArya ko utpanna kara detA hai kyoMki usa nitya kAraNa meM vaisI hI sAmarthya kA yoga hai ataH usa nityakAraNarUpa sAmarthya kI apekSA karane vAle kArya meM kAla kA niyama ho sakatA hai aisI kalpanA nitya meM zakya kyoM nahIM hai ? arthAt nitya pakSa meM bhI hama aisI kalpanA kara sakate haiM koI bAdhA nahIM hai| bauddha-jo zAzvatika nitya hai usameM pratyeka kArya kI utpatti ke liye sAmarthya bheda mAna lene se anityatva kA prasaMga A jaavegaa| arthAt nitya pakSa meM sabhI padArtha cAhe kAraNarUpa hoM, cAhe kAryarUpa hoM nitya hI haiM jaise ki AtmA AkAza Adi padArtha nitya haiM punaH nityakAraNa nitya eka hai aneka kAryoM kI utpatti meM usa kAraNa meM sAmarthya bheda mAnanA hI pdd'egaa| jaina-aisA nahIM kaha sakate kyoMki kSaNika bhI eka kAraNa yugapat upAdAna aura sahakArIrUpa se aneka kArya ko karane vAlA hai ataH usameM bhI pratyeka kArya ke prati sAmarthya bheda hone se anekapane kA prasaGga prApta ho jAvegA kyoMki "kSaNavartI eka kAraNa se kAraNasvabhAva meM bheda na mAnate huye bhI vicitra aneka kAryoM kI utpatti to Apa mAna lete haiM punaH kUTastha nitya meM kramazaH kArya ko utpatti kyoM nahIM mAnane haiM ?" kyoMki vaha bhI usI prakAra ke eka svabhAvavAlA hai / arthAt nityakAraNa bhI kramabhAvI aneka kArya ko utpanna karane ke svabhAvavAlA hai| 1 kAraNa / (di0 pra0) 2 kAryasya / (di0 pra0) 3 saugataiH / (di0 pra0) 4 Aha saugataH nityasya kArya kArya pratisAmarthya bhidyate tasmAttasyAnityatvaM prasajatIti cet / (di0 pra0) kUTasthanityasya / (byA0 pra0) 5 kAraNasya / 6 upAdAnatvaM sahakAritvamiti dvyruupenn| 7 (he saugata) kSaNikAt / 8 kAraNAt / 9 kAraNabhedamakurvatAm / 10 anekakAryANAm / 11 yugapat / (byA0 pra0) 12 nitye / (byA0 pra0) 13 kUTasthAdapi kAraNAdekasmAtkAraNasvabhAvamabhedayatAmityAdi yojyam / 14 nityasya / (di0 pra0) 15 nityasyApi kramabhAvyanekakAryotpAdanasvabhAvatvAt, yathA kSaNikasya / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 66 [ bauddho-nityapakSe kAryasyotpattiM na manyate tasya vicAra: ] 'kathamatrotpattirnAma ? tatra samAnaH paryanuyogaH, 3 sadasatoranutpatte niSpannakhapuSpavat * / nityaM kathamutpadyate sattvAnniSpannavaditi 'paryanuyujyate, na punaH kSaNikaM kathaM prAdurbhavet ? asattvAtkhapuSpavaditi paryanuyogArhamiti' pakSapAtamAtram | "sataH 1 punarguNAntarAdhAna-13 manekaM14 1 kramazopyanubhavataH kiM 1 virudhyeta, ? * / nanvekatvaM18 virudhyate / sa hi guNA niSpanna [bauddha nityapakSa meM kArya kI utpatti nahIM mAnatA hai usa para vicAra] bauddha-"isa nityapakSa meM kArya kI utpatti kaise hogI ? jaina-Apake anitya-kSaNika meM utpatti kaise hogI? yaha samAna hI prazna calegA kyoMki sarvathA sata athavA asata kI utpatti ho nahIM sakatI hai jaise AtmA kI utpA sakatI evaM AkAza puSpa kI bhI utpatti nahIM ho sakatI arthAt" sarvathA sat-vidyamAna kI utpatti nahIM ho sakatI, jaise AtmA Adi niSpanna padArtha utpanna nahIM hote tathaiva sarvathA asat-avidyamAna kI bhI utpatti nahIM ho sakatI jaise AkAza ke phUla Adi nahIM utpanna hote haiN| "nitya kase utpanna hogA kyoMki vaha satrUpa hai niSpanna AtmA Adi ke samAna / " ___ isa prakAra Apane prazna kiyA hai tathaiva punaH "kSaNika kaise utpanna hogA asat hone se AkAza phUla ke samAna" aisA bhI Apa bauddha kyoM nahIM prazna karate haiM arthAt aisA bhI prazna Apako karanA cAhiye / aura nahIM karane meM kevala pakSapAtamAtra hI kAraNa hai anya kucha nhiiN| "punaH nitya vastu meM guNAntarAdhAna-sukha-duHkha Adi anekoM kA kramazaH anubhava honA kyA viruddha hai ? arthAt aviruddha hI hai" tAtparya yaha hai ki nitya AtmA meM bhI sukha-duHkha Adi anekoM guNoM kA anubhava krama se hI ho rahA hai isameM kucha bhI virodha nahIM AtA hai| bauddha-usa nitya meM ekatva kA virodha hai hama Apase prazna karate haiM ki ve nitya AtmAdi padArtha guNAntarAdhAna jJAna se jJAnAntara bhAvarUpa anekoM kA kramazaH anubhava karate huye yadi ve eka svabhAva 1 bauddhaH zaGkate, he syAdvAdin atra nitye kathamutpattirnAmeti / 2 syAdvAdI uttarayati-tatra kSaNike kathamutpatti: syAditi sama AvayoH paryanayogaH (prshn:)| 3 sarvathA sato'sata eva vaa| 4 krameNa sarvathA sato'nutpattau niSpanna(AtmAdi) vaditi dRSTAntaH, sarvathA'sato'nutpattau khapuSpaM dRSTAnto jnyeyH| 5 kramabhAvyanekakAryotpAdana / (di0 pra0) dvandvaH / (di0 pra0) 6 puruSavat / (byA0 pra0) 7 saugatena / 8 prAdurbhavati iti pA0 / (di0 pra0) 9 iti paryanuyogArha neti saugatenokte syAdvAdI Aha iti saugatoktaM pksspaatmaatrmityaadi| 10 pakSamAtramiti pA0 / (di0 pra0) || nitysy| 12 zaktivizeSa / (di0 pra0) 13 guNAntaraM sukhaduHkhAdi / 14 AdhAnaM sviikaarH| 15 prApnavata: stH| 16 api tu na kimpi| 17 sAMkhyamatamAlaMbya syAdvAdyAha / he saugata ! sato nityasyAne guNAntarAtizayaM krameNApyanubhavata: ki viruddhayate iti mayA pRcchate bhavAn / (di0 pra0) 18 nityasya / 19 saugataH sallakSaNasya nityasyaikatvaM viruddhayate / punarAha syAdvAdI sa hi san aneka guNAntarAdhAnamanubhavatu parantu ekena svabhAvenAnubhavet / anekena svabhAvena veti sAMkhyapratipraznaH / (di0 pra0) 20 nitya AtmAdipadArthaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 1 [ kArikA 8 , ntarAdhAnamanekaM kramazonubhavan yadyekena svabhAvenAnubhavettadA tasyaikasvabhAvatApattiH ', anyathA 'nirhetukatvaprasaGgAt', 'tadanubhavanasya niyamAyogAt / athAnekena svabhAvena tadanubhavettadA" kathamekasvabhAvatA tasya " / anekasvabhAvasya tato "bhedAttasyaikarUpatve 14 15 kutoyamasyAnekasvabhAvaH ? saMbandhAttasya " sa 17 iti kalpanAyAM sa saMbandhaH " svasvabhAvairguNAntarAdhAnAnubhavanahetuH kimekena svabhAvena syAdanekena veti sa eva paryanuyogo'navasthA ca / iti 20 kazcit sopi" dUSaNAbhAsavAdI 22, 23 svayamiSTasyaikasya jJAnasya grAhyagrAhakAkA ra " vaizvarUpya - 18 aSTasahasrI se una guNoM kA anubhava karate haiM taba una sabhI bhinna guNoM ko eka svabhAva kI Apatti A jAvegI anyathA ve nitya padArtha nirhetuka ho jAveMge kyoMki nitya anubhava meM niyAmaka kA abhAva hai / punaH yadi Apa kaheM ki ve nitya padArtha aneka svabhAva se una guNAntaroM ( bhinna-bhinna guNoM) kA anubhava karate haiM taba to nitya AtmAdi ko eka svabhAvatA kaise rahegI ? aura yadi Apa jaina aneka svabhAva ko usa nitya se bhinna mAneM taba to vaha nitya eka svabhAva rUpa ho jAvegA punaH usake aneka svabhAva kaise ho sakeMge ? yadi Apa kaheM ki sambandha se vaha aneka svabhAva usa nitya ke haiM to punaH vaha sambandha nitya svabhAvoM se guNAntarAdhAna ke anubhava kA hetu hai / taba punaH yaha batalAiye ki vaha sambandha eka svabhAva se una guNAntaroM kA anubhava karatA hai yA aneka svabhAva se ? vahI vahI prazna punaH hotA rahegA / tathA ca anavasthA bhI A jAvegI aura isa prakAra se Apa jaina kabhI bhI nitya vastu kI siddhi nahIM kara sakeMge / jaina - Apa bauddha kevala dUSaNAbhAsavAdI haiM arthAt Apa guNoM meM doSoM kA Aropa karane vAle haiM kyoMki parapakSa- nitya meM diye gaye dUSaNa sabhI svapakSa-anitya meM bhI samAna haiM / svayaM Apake dvArA iSTa -- svIkRta eka jJAna meM ( vijJAnAdvaita ) meM grAhya grAhakAkArarUpa anekapane ko virodha kA prasaMga A jAvegA kyoMki uparyukta prakRta prazna usameM bhI samAnarUpa se kiye jA sakeMge / 1 jJAnAjjJAnAntarabhAvarUpam / 2 sa nityo guNAntarAdhAnamekenAnekena vA svabhAvenAnubhavediti vikalpya krameNa dUSayati / 3 guNAntarasya pUrveNa saha / 4 tasthAnekaguNAntarAdhAnAnubhavanasya nizcayAsaMbhavAt / ( di0 pra0) 5 kramabhAvyanekaguNAntarAnubhavanasya hetUnAM svabhAvAnAmabhAvAdekasvabhAvasyaivAMgIkRtatvAt / ( di0 pra0 ) 6 nityasya / 7 nityAnubhavanasya / 8 kAraNabhUtasvabhAvamantareNApi guNAntarAdhAnAnubhavanaM yadi ghaTeta tahi tasya dravyakSetrakAlabhAvaniyamo mA bhUditi bhAvaH / ( di0 pra0) 9 ekena svabhAvena saMbhavato guNAntarAdhAnasyAnekatvamasti ceti niyAmakasyAbhAvAt / 10 syAdvAdI vadati sopyevaM jalpakaH saugataH dUSaNAbhAsavAdI bhavati / ko'rthaH yathA saugatena nityavAdino dUSaNaM dattaM tathA tasyApyAyAti / ( di0 pra0 ) 11 nityasyAtmAdeH / 12 nityAt / 13 nityasya / 14 tasyaikasvabhAvatve iti pA0 / (byA0 pra0 ) 15 AtmA / ( vyA0 pra0 ) 16 nityasya / 17 anekasvabhAvaH / 18 jainasya / 19 nityasvabhAvaH / 20 saugataH (ito jaino brUte ) | 21 syAdvAdI vadati sopyevaM jalpakaH saugataH dUSaNAbhAsavAdI bhavati / korthaH yathA saugatena nityavAdino dUSaNaM dattaM tathA tasyApyAyAti / ( di0 pra0) 22 parapakSe prayuktasya dUSaNasya svapakSepi samAnatvAt / 23 sogatena / 24 vaizvarUpyaM nAnArUpatvam / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 71 virodhaprasaGgAt, 'prakRtaparyanuyogasyAvizeSAt / kSaNasthAyinaH' 'kasyacideva grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyAnabhyupagamepi' 'saMviditajJAnasya grAhyagrAhakAkAraviveka' parokSaM bibhrANasya 1'sAmarthyaprApteH *, 12saMvedanasyaikasya pratyakSaparokSAkAratayA 13vazvarUpyasiddheH 14saMvidrUpatayA "kSaNasthAyI-kisI saMvedana meM grAhya-grAhakAkAra vaizvarUpya svIkAra na karane para bhI saMviditajJAna-pratyakSajJAna grAhya-grAhakAkAra se bhedarUpa parokSa ko prApta hotA huA sAmarthya se prApta hai| kyoMki eka nirvikalpa pratyakSajJAna meM hI pratyakSa-parokSAkArapanA hone se vaizvarUpa-anekarUpa siddha hai| bauddha - saMvidrUpa se saMvedana meM pratyakSatA hI hai aura grAhya-grAhakAkAra se pRthak hone se bhI pratyakSatA hI hai na punaH parokSatA, ki jisase vaizvarUpya anekAkAra uparyukta prazna ke yogya hove arthAt uparyukta prazna-saMvedanAdvaita eka svabhAva se grAhya-grAhakAkAra ko svIkAra karatA hai yA aneka svabhAva se ? ityAdi prazna hamAre yahA~ Apa nahIM kara sakate haiM kyoMki hamane vijJAnAdvaita ko niraMza ekarUpa mAnA hai| .. jain-nhiiN| usa prakAra eka bAra bhI vaisA pratibhAsa nahIM hotA hai jaise ki niraMza ekarUpa brahma kA pratibhAsa nahIM hotA hai| arthAt nirvizeSa sAmAnyarUpa se brahmAdvaita bhI pratibhAsita nahIM hotA hai 1 sa hi guNAntarAdhAnamityAdiparyanayogasya / yatotrApi sa sarvopi paryanayoga: sNghttte| 2 jJAnaM grAhyagrAhakAkAramekasvabhAvena svIkarottyanekena vA ityaadi| jJAnaM pratyakSaparokSAkArAvekasvabhAvena svIkarotyanekena vetyAdi / (di0 pra0) 3 yadUSaNaM saugatena sAMkhyasya dattaM tatsaugatasyApyAyAti kathamittyukte syAdvAdyAha / saugatAbhyupagatamekaM saMvinmAtraM kartR grAhyagrAhakAkAravaizvarUpaM kramazo'nubhavat / anekena svabhAvenAnubhavet ekena veti praznaH / yokena tadA tasyaika svabhAvatApattiH / athAnekena kthmeksvbhaavstsyaa|-sNvednaadgraahy grAhakAkAraM bhinna miti cettadA tasyaika svarUpatve satyasyedamiti vyapadezaH kutaH / saMbandhAttasya taditi kalpanAyAM kriyamANAyAM paraiH / syA0 sasaMbandha: svasvabhAvaiH grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyAnUbhavana hetuH| ekena svabhAvenAnekena vA syAditi praznaH / atrApyuttaraM tato nityArthAdanekasvabhAvo bhinna iti cettadA nityArthasyaikasvarUpatve satyAsyAyamanekasvabhAva iti vyapadezaH kathaM ta iti prazne saugata Aha he syA0 ! saMbandhAttasya sa iti kalpanAyAM kriyamANAyAm / syA0 sasaMbandhaH svasvabhAvaH kRtvA kimanekena svabhAvenaikena vA guNAntarAdhAnAnabhavana hetaH syAditi praznaH / yadyanekena tadA tasya kuta ekasvabhAvaH / athai kena tdaatsyaapyeksvbhaavtaaptiH| tataH saMbandhAdaneka svabhAvo bhinna iti cettadA saMbandhasya ekasvarUpattve sati asyAyamiti vyapadezaH kRtH| saMbandhAttasya sa iti kalpanAyA: pUnaH punaH sa evaM praznaH / evamanavasthA ca syAt / ubhayatra vizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 4 viruddhayatAmevAsmadiSTasya jJAnasya grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyaM tasya niraMzatvAditi mAdhyamikamatamAzritya / (di0 pra0) 5 sNvednsy| 6 evamanabhyupagamepi yadi virodho jainardIyate tahi kena vAryate paraM tvasmAkaM mate jJAnasya grAhyagrAhakAkArI neSTau stH| 7 anubhUta / (di0 pra0) 8 prtykssjnyaansy| 9 pRthgbhaavm| 10 vizeSaNam / 11 (parokSatAM bibhrANasyaiva jJAnasya (parokSasya) grAhyagrAhakAkArarUpeNa bheda: sAmarthyaprAptosti, na prtyksssy)| 12 nirvikalpakasya / 13 tA / (di0 pra0) 14 saugataH / (di0 pra0) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] [ kArikA 8 saMvedanasya pratyakSataiva grAhyagrAhakAkAraviviktatayApi pratyakSatA, na punaH parokSatA yato vaizvarUpyaM prakRtaparyanuyogayogyaM bhavediti cenna, ' tathA ' sakRdapyapratibhAsanAdbrahmA' dvaitavat', grAhyagrAhakAkArAkrAntasyaiva sarvadA vedanasyAnubhavAt / tataH .8 saMvedanamekamanekaM pratyakSaparokSAkArau bibhrANaM "sAmarthya prAptameva, "anyathA "zUnyasaMvidovipratiSedhAt 14 | "grAhyagrAhakAkArazUnyatayA hi zUnyam / " saMvedanamAtramupaya "tastatsaMvidupapadyate ", na punaH " saMvinmAtra aSTasahI tathaiva ApakA saMvedanAdvaita bhI pratibhAsita nahIM hotA hai kyoMki sadaiva hI grAhya grAhakAkAra se AkrAMtasahita hI vedana- jJAna kA anubhava hotA hai / ataeva eka hI jJAna pratyakSa aura parokSAkAra ko dhAraNa karate huye anekarUpa arthApatti-sAmarthya se prApta hai / anyathA "zUnyavAda aura saMvit kA paraspara meM virodha hone se donoM kA nirAkaraNa ho jAvegA / " arthAt isa prakAra se pratyakSa-parokSa AkAra ko dhAraNa karatA huA satrUpa jJAna aneka sAmarthya se siddha hai phira bhI yadi Apa svIkAra nahIM kareMge taba to zUnyavAda kA prasaMga A jAvegA aura jaba Apa saMvit- [ - jJAnamAtra ko hI svIkAra kareMge taba zUnyavAda kA virodha ho jAvegA kyoMki saMvedanajJAna kA asattva honA zUnya hai aura jJAna kA anubhava honA saMvit hai / ina donoM kA paraspara meM virodha hai / jo grAhya-grAhakAkAra se rahita hai use zUnya kahate haiM aura saMvedanamAtra ko svIkAra karate huye vaha saMvit utpanna hotI hai / punaH usa saMvinmAtra ko bhI " asat" aisA kahate huye bauddha ke yahA~ virodha AtA hai aura unake svamata kI siddhi nahIM hotI hai kevala pralApamAtra kA hI prasaMga AtA hai / 1 pRthaktayA / 2 zUnyatayA / ( di0 pra0 ) 3 saMvidadvaitamekena svabhAvenAnekena vA grAhyagrAhakAkAraM svIkarotIti / 4 ( ito jaina: prAha, prAhmagrAhakAkAratayApi pratyakSatve ) / 5 syA0 evaM na / kutaH / saMvedanasya pratyakSatA pratipAdyate yathA saugataiH / tathA ekavAramapi na pratibhAsate loke / yathA brahmAdvaitasya pratyakSatA na pratibhAsate / ( di0 pra0 ) 6 nirvizeSatvena yathA brahmAdvaitaM na pratibhAsate / 7 grAhyagrAhakAkAraviviktatayA rAhityena saMvedanasya pratyakSatA na saMbhavati yata: / (da0 pra0 ) 8 grAhyagrAhakAkAraviviktatayA saMvedanasya pratyakSatA na saMbhavati yataH / 9 grAhyagrAhakAkAraviviktatayA pratyakSamevAkAraM bibhRyAt / ( di0 pra0) 10 yuktibalAt / ( di0 pra0 ) 11 grAhyagrAhakAkAraviviktatayApi pratyakSamevAkAraM bibhRyAdyadi / 12 evaM pratyakSaparokSAkArau bibhrANaM sadanekaM jJAnaM sAmarthyaprAptamapi yadi neSyate tadA zUnyavAdaprasaGgaH / sa ca saMvinmAtrAbhyupagamena virudhyate / 13 saMvedanasyAsattvaM zUnyaM, saMvedanasyAnubhavaH saMvit / tayoH parasparaM virodhAt / ( saMvidrUpaM manyate saugataiH zUnyavAdazcopapAdyate iti parasparavirodhaH ) / 14 saMvedanameva nAsti kathaM saMvedanAnubhava iti virodhaH / 15 ( paraspara virodhameva darzayati ) / 16 grAhyagrAhakAkArarahitamityarthaH (di0 pra0) 17 abhyupagacchataH / upavarNayataH iti pAThAntaram / 18 (saMvedanamAtram) / 19 svAbhimataM saMvinmAtramupayatastu tatsaMvinmAtraM saMvidupapadyate sidhyati / parantu tatsaMvinmAtramapi yadi na svIkuryAt kintu asadityupavarNayettadA tasya saMvinna sidhyet, yataH parasparaM saMvidasatovipratiSedhaH / tata eva ca sveSTAsiddhibauddhasya / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda mapyasadupavarNayato', - vipratiSedhAtsveSTAsiddheH pralApamAtraprasakteH / [ kAraNaM kAryakAle vidyate na vA ? ] tadayaM * yogAcAraH sautrAntiko vA sarvathA "zUnyaM saMvidadvaitaM vAnicchan, kSaNasthAyi kAraNaM svasattAyAM' kArya kuvaMdabhyupagacchan kramotpattimuparuNaddhi' 1degsakalajagadekakSaNavRttiprasaGgAt" * / 'kAlAntare kAryaM kurvatkAraNaM kSaNikamabhyupagacchatAM3 nAyaM doSa iti cenna, arthAt sarvathA zUnyavAda meM athavA sarvathA saMvedanAdvaita meM pratyakSa-parokSAkAra anekarUpa kA sadbhAva hai ataeva uparyukta praznoM kI nivRtti nahIM ho sakatI hai isakA samarthana kiyA hai| [ kAraNakArya ke kAla meM rahatA hai yA nahIM ? ] "ataeva Apa"-yogAcAra athavA sautrAMtika sarvathA zUnya athavA sarvathA saMvedanAdvaita ko svIkAra na karate huye kaheM ki __"kSaNasthAyI ekakSaNati kAraNa svasattA meM (svakAla-vartamAna kAla meM) kArya ko karatA hai taba to kama se kAryotpatti kA virodha AtA hai / anyathA sakala jagata ko ekakSaNamAtra hI rahane kA prasaMga A jaavegaa|" arthAta-yogAcAra saMvedanAdvaitavAdI hai vaha sarvathA zUnyavAda ko svIkAra nahIM karatA hai aura sautrAMtika antarbAhya ubhayatattvavAdI hai ataH vaha saMvedanAdvaita svIkAra nahIM karatA hai| punaH donoM kahate haiM ki kAraNa ekakSaNamAtra rahatA hai aura apane astitva kAla meM hI kArya ko kara DAlatA hai / AcArya kahate haiM ki taba to kAraNa ke bAda kArya hotA hai aisA krama nahIM banegA aura sampUrNa jagat ke sabhI kAraNa kArya eka samaya meM hI ho jAveMge, kintu aisA dikhatA nahIM hai| bauddha-hama loga kSaNika kAraNa ko kAlAntara meM kArya ko karane vAlA mAnate haiM isaliye yaha doSa nahIM AtA hai| "jaina-nahIM, aisA mAnane para bhI Apake yahA~ yadi kAraNa kArya ke kAla ko prApta karatA hai tathA kSaNabhaGa gura hai isa kathana ke bhaGga-abhAva kA prasaGga prApta hotA hai / evaM kAraNa do kSaNa rahane se 1 asadityUpavarNanaM balAdAyAtaM yato grAhyagrAhakAkAraM naasti| 2 saMvedanameva nAsti kathaM saMvedanAnubhava iti virodhaH / (di0 pra0) 3 grAhyagrAhakAkAraviviktatayApi pratyakSasya saMvedanamAtrasyAnubhavaH sveSTa: (tasyAsiddhiryato vipratiSedhaH prsprm)| 4 sarvathA zUnyavAde saMvidadvaite vA pratyakSaparokSAkAro vaizvarUpyasadbhAvazca prakRtaparyanuyogasyAnivRttihetuH samathito ytH| 5 sarvathA zUnyamanicchan yogaacaarH| saMvidvaitaM vAnicchan sautrAMtikaH / (di0 pra0) 6 madhyakSaNamAtram / (byA0 pra0) 7 vrtmaankaale| (byA0 pra0) 8 AvRNoti / 9 saugataH / yasmAtkiJcikAraNaM svasattAkSaNa eva kAryakArItItyabhyupagame sakalasamAnakSaNAnAmeka kSaNaevopapannaJca saktaM tasmAtkramotpatti nivArayati / (byA0 pra0) niSedhayati / (di0 pra0) 10 anythaa| 11 ekakSaNavati iti pA0 / (di0 pra0) 12 saugtH| (di0 pra0) 13 saugatAnAm / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 teSAmapi kAraNasya kAryakAlaprAptau kSaNabhaGgabhaGgAnuSaGgAt', 'tadaprApnuvatastatkRtau vyalIka kalpanAvizeSeNa kUTasthAnatizAyanAt / yathaiva hi kUTasthamapariNAmitvAtkramayogapadyAbhyAmarthakriyAyAmasamarthamapi vyalIkakalpanayA kramAkramasamAkrAntakAryaparamparAM kurvadabhyupagamyate nityaikAntavAdibhiH sAMkhyAdibhistathA kSaNikamapi svasattAkSaNAtpUrvaM pazcAccAtyantamasatsarvathArthakriyAyAmasAmarthya prathayadapi saMvRttyA kramAkramavRttikAryamAlAM 'nivartayadurarIkriyate kSaNikavAdibhiH / iti kUTasthAdanatizAyanaM kSaNikasya siddhameva / tataH subhASitaM * samantabhadrasvAmibhiH kuzalAdyasaMbhUtirekAntagraharakteSviti *, 'paraspara nirapekSa sadasadubhayakAntanityA14 - nityarUpa siddha ho jAtA hai| yadi Apa kaheM ki kAryakAla ko prApta na karake hI kAraNa kArya ko karatA hai, taba isa kathana meM bhI vyaloka-asattva kalpanA samAna hone se Apa kUTastha-nitya kA ulaMghana nahIM kara skte|" arthAta Apa bauddhoM ke yahA~ kAraNa kAryakAla ko prApta hotA huA kArya ko siddha karatA hai yA kAryakAla ko prApta na karate huye kArya ko karatA hai ? prathama pakSa meM to do kSaNa Thaharane ke kAraNa nitya ho jAtA hai aura Apake kSaNikavAda meM virodha A jAtA hai| yadi dvitIya pakSa leveM to naSTa huA kAraNa kArya ko kaise utpanna karegA ? yahI samajha meM nahIM AtA hai| jisa prakAra se kaTastha-nitya (kAraNa) apariNAmI hone se krama athavA yugapata ke dvArA arthakriyA ko karane meM asamartha hote haye bhI asatya kalpanA ke dvArA krama aura yagapata se yukta kAryoM ko karatA hai aisA nityaikAntavAdI sAMkhyoM ne svIkAra kiyA hai| usI prakAra se kSaNika bhI svasattAkSaNaapane astitva kAla ke pUrva aura pazcAt atyanta "asat" hote huye sarvathA arthakriyA ko karane meM apanI asamarthatA ko pragaTa karatA hai phira bhI vaha asat huA kAraNa krama aura yugapat se hone vAle kAryoM ko saMvRti se karatA hai| yadi Apa aisA svIkAra karate haiM taba to phira kUTastha nitya kI apekSA ApakA kSaNika kucha bhI vizeSatA (antara) nahIM rakhatA hai yaha bAta sucAru rUpa se siddha ho jAtI hai / 1 sarvadA zUnyavAde saMvidadvaite vA pratyakSaparokSAkAraH vaizvarUpyasadbhAvazca prakRtaparyanuyogasyAnivRttiH hetuH samarthito yataH / (di0 pra0) 2 kSaNabhaGgasvabhAvabhaGgAnuSaGgAdityarthaH / 3 tatazca nityatvaM syAt / 4 kAryakAlamaprApnuvataH kAraNasya kaarykRtau| 5 kAryakaraNe / (di0 pra0) 6 mithyaa| (byA0 pra0) 7 nirvRttaye yadurarI kriyate iti paa0| (di0 pra0) niSpAdanAya / (di0 pra0) 8 kUTastha nAtikrAmati / tatsadRzaM bhavatItyarthaH / (di0 pra0) 9 anuSThAnamityAdibhASyoktA''dizabdagRhItasya parasparanirapekSasadasadAyekAntavAdinopi kuzalAdyasaMbhUti prakaTayati / 10 idAnImanuSThAnamittyAdi bhASyoktAdi zabdagRhItaparasya nirapekSasadasadubhayakAntanityAnityobhayakAntAyekAnteSu tadasaMbhUti pradarzanArthamAhuH paraspareti / (di0 pra0) 11 ekAntagraharakteSu sadasadubhayakAntAdivAdiSu pakSaH kuzalAkuzalAdikaM karma na saMbhavatIti sAdhyo dharmaH / parasparanirapekSanayAvalaMbitvAt / yathA'dvaitaikAntavAdiSu / (di0 pra0) 12 pRthivyAdi / (di0 pra0) 13 prAgabhAvAdi / (di0 pra0) 14 ubhayakAntaM yogamate / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntavAda meM puNyapApAdi kA abhAva ] prathama pariccheda [ 75 nityo 'bhayaikAntavAdinopi tadasaMbhavAda' dvaitaikAntA' divAdivat / tadevaM sarvathaikAntavAdinAM dRSTeSTaviruddhabhASitvAdajJAnAdidoSAzrayatvasiddhe rAptatvAnupapattestvameva bhagavannarhan sarvajJo vItarAgazca yuktizAstrAvirodhivAktvena nirdoSatayA nizcito mahAmunibhistattvArthazAsanArabhebhiSTutaH " tatsiddhinibandhanatvAditi tattvArthazlokavArtikAlaGkAre vyAsataH sama pratipattavyam / nanu ca " bhAva eva padArthAnAmiti 12 nizcaye "dRSTeSTavirodhAbhAvAttadvAdino 14 nirdoSatvasiddherAptatvopapatteH stutyatA'stviti bhagavatparyanuyoge" satIvAhuH - "isaliye zrI samantabhadrasvAmI ne ThIka hI kahA hai ki ekAntagraha rakta - mithyAdRSTiyoM meM akuzala paraloka Adi kI udbhUti nahIM ho sakatI hai / " kuzala usI prakAra se paraspara nirapekSa sadasatrUpa ubhaya~kAMta, nityAnitya rUpa ubhayaikAMtavAdiyoM ke yahA~ bhI ve kuzala - akuzala paraloka Adi sabhI bAteM asambhava haiM, jaise ki advaitavAdI janoM ke yahA~ yaha sabhI puNya-pApAdi evaM paraloka Adi asambhava hI haiN| isa prakAra se sabhI sarvathA - ekAMtavAdI jana dRSTeSTa pratyakSa aura parokSa se viruddha vacana bolane vAle haiM, ataH unameM ajJAnAdi doSoM kA Azraya siddha hai, isIliye ve Apta nahIM ho sakate haiM / ataeva he arhan ! he bhagavan ! Apa hI sarvajJa aura vItarAga haiM, kyoMki Apake vacana yukti aura zAstra se avirodhI haiM aura Apa nirdoSa haiM, yaha bAta nizcita hai / ataeva mahAmuni umAsvAmI ke dvArA mahAzAstra tattvArtha sUtra ke Arambha meM ApakI stuti kI gaI hai, kyoMki vaha stuti hI siddhi ke liye kAraNa svarUpa hai aura isa bAta ko "tattvArthazlokavArtikAlaMkAra" meM vistAra se samarthana kiyA gayA hai use dekhanA cAhiye / utthAnikA - sabhI padArtha satrUpa hI haiM aisA nizcaya karane para pratyakSa evaM parokSa se virodha nahIM AtA hai ataH bhAvavAdiyoM ko nirdoSapanA siddha hone se ve bhI Apta haiM isaliye he samantabhadra ! ApakI stuti ke yogya ve bhI hoveM, kyA bAdhA hai ? isa prakAra se bhagavAn ke dvArA prazna karane para hI mAno zrI samantabhadra svAmI kahate haiM 1 AtmAkAzAdi / ( di0 pra0) 2 zabdabuddhikarmAdi / ( di0 pra0 ) 3 kuzalAdi saMbhUti / ( di0 pra0) 4 pUrvokto - bhaya pakSopakSiptadoSAnuSaMgAt / ( di0 pra0 ) 5 sadekAnte proktadoSAnuSaGgAt / ( di0 pra0) 6 yathA'dvaitAdivAdiSu kuzalAdyasaMbhavaH / 7 tvanmRtAmRtabAhyAnAmityAdinAdRSTavirUddhabhASitvasya samarthitatvAtkuzalAkuzalaM karmetyAdinA iSTa virUddha bhASitvasya samarthitatvAttad vayamidAnImupasaMharanti / tadevamiti / ( di0 pra0 ) 8 mahAn iti pA0 ( byA0 pra0 ) 9 zAstram | ( byA0 pra0 ) 10 tattvArthaparisamAptihetutvAt / ( di0 pra0 ) 11 bho samantabhadrAH ! astitvameva / ( di0 pra0 ) 12 paJcaviMzatitattvAnAm / ( di0 pra0 ) 13 pratyakSAnumAna / ( di0 pra0) 14 kapilasya / ( di0 pra0 ) 15 praznonuyogaH pRcchA cetyamaraH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI / kArikA bhAvakAnte' padArthAnAmabhAvA nAmapanhavAt / 'sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 6 // padArthAH, prakRtyAdIni paJcaviMzatitattvAni / / 7"mUlaprakRtiravikRti mahadAdyAH prakRtivikRtayaH10 sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtina vikRtiH / puruSaH" kArikArtha-he bhagavan ! yadi Apa se bhinna-anya matAvalambiyoM ke yahA~ sabhI padArtha sarvathA bhAvaikAnta-nityarUpa hI mAne jAveMge taba to abhAva-prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva aura atyantAbhAvarUpa abhAvoM kA nAza ho jAne se sabhI padArtha sarvAtmaka, anAdi, ananta aura asvarUpa-svarUpa rahita-zUnyarUpa ho jaaveNge| vizeSArtha-abhAva ke cAra bheda haiM-prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva aura atyantAbhAva / prAk-pahale nahIM honA arthAt kAraNa meM kArya kA nahIM honA prAgabhAva hai jaise miTTI meM ghar3e kA abhAva, bIja meM vakSa kA abhAva evaM saMsArI AtmA meM paramAtmA kA abhAva dekhA jAtA hai| isa prAgabhAva kA abhAva-nAza karake hI kArya utpanna hotA hai karmasahita AtmA meM paramAtma avasthA kA prAgabhAva hai aMtaraga bahiraMga sAmagrI bhavyatva kAlalabdhi Adi evaM ratnatraya kI pUrNatA Adi ke hone se usa paramAtma avasthA ke prAgabhAva kA abhAva hokara yaha AtmA hI paramAtmA bana jAtI hai, mRttikA ko aMtaraGga bahiraGga sAmagrI, snigdhatA, kumbhakAra, cAka Adi ke milane se ghaTa ke prAgabhAva kA abhAva hokara vaha miTTI hI ghaTarUpa pariNata ho jAtI hai / yadi isa prAgabhAva kA lopa kara diyA jAve to ghaTa, paTa, vRkSa, paramAtmatva Adi sabhI kArya anAdikAla se svayaM vidyamAna hI raheMge parantu aisA to dekhA nahIM jAtA hai| ataH prAgabhAva kA mAnanA upayukta hI hai| tathaiva pradhvaMsa-nAza kA abhAva-pradhvaMsAbhAva hai| jaise ghar3e meM kapAla- Tukar3oM kA abhAva hai ise pradhvaMsAbhAva kahate haiM / isa pradhvaMsAbhAva kA abhAva-nAza karake hI ghaTa phUTakara usake kapAla-Tukar3e bneNge| yadi ghaTa ke pradhvaMsAbhAva kA abhAva arthAt ghaTa kA pradhvaMsa honA nahIM mAnoge to kabhI bhI ghaTa kArya kA nAza na hone se jo sabhI padArtha kAryarUpa haiM ve ananta kAla taka vaise hI bane raheMge pUnaH kisI manuSya kA pradhvaMsa na hone se vaha zAzvatika ho 1 astitvameveti nizcayaikAnte / (di0 pra0) 2 prakRtyAdi paJcaviMzateH / (di0 pra0) 3 itaretara prAkapradhvaMsAtyantAbhAvasaMjJakAnAJcaturNAmabhAvAnAm nAGgIkArAt kiM dUSaNamityAha / he jinendra ! anyonyAbhAvAnajIkAre tAvakaM sAMkhyAdimataM vyaktAvyaktalakSaNayo: kAryakAraNayoraikye sati sarvAtmakaM syAt / tathA prAgabhAvAnaGgIkAre anAdyatvaM syAt / tathA pradhvaMsAbhAvAnaGgIkAre kAryasyAnantatvaM syAt / tathA'ttyantAbhAvAnaGgIkAre vastuno'svarUpattvaM svAt / korthaH / cetanasyAcetanatvamacetanasya cetanatvaM prasaMga ityAyAti / (di0 pra0) 4 prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAvotyantAbhAvazceti ctvaaro'bhaavaaH| 5 sarveSAM padArthAnAM sarvAtmakatvamanAditvamanantatvamasvarUpatvaM (asvabhAvatvaM) ceti catvAro doSAH krameNa prtyekaabhaavaaphnve| 6 tAvakInabhinnamatAvakam / paramatamityarthaH / 7 mUlaprakRtiH prdhaanm| 8 akAryam / 1 mahAnahaGkArazca paJca tanmAtrANi (gandharasarUpasparzazabdAH) ceti sapta / 10 kaarnnkaaryruupaaH| 11 paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, paJca mahAbhUtAni manazceti SoDazako vikAraH kAryarUpa eva / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 77 iti vacanAt / teSAmastitvameveti nizcayo bhAvaikAntaH / tasminnabhyupagamyamAne 'sarveSAmitaretarAbhAvAdInAmabhAvAnAmapanhavaH syAt / tataH sarvAtmakatvAdiprasaGgaH / jAvegA phira to apane dAdA, par3adAdA, Adi sabhI bujurga ananta pIr3hI vAle vidyamAna hI dIkheMge evaM saMsArI AtmA ke bhI saMsAra avasthA kA pradhvaMsa na hone se kabhI bhI kisI ko mukti nahIM mila sakegI kintu aisA dekhA nahIM jAtA hai / tathaiva itaretarAbhAva - eka paryAya meM dUsarI paryAya kA abhAva / manuSya paryAya meM deva paryAya kA abhAva hai, ghaTa meM paTa kA abhAva, caukI meM ghar3I, pustaka Adi kA abhAva hai yadi ise nahIM mAnA jAvegA to kisI kI manuSya paryAya meM deva paryAya, nAraka paryAya tiryaMcaparyAya sabhI paryAyeM dikhane lageMgI taba to usa manuSya kA narasiMha se bhI adhika bhayaMkararUpa dIkhane lagegA evaM sabhI vastuyeM sarvAtmaka- sabarUpa ho jAveMgI / saMsArAvasthA meM bhI manuSya paryAya meM siddhatva paryAya bhI pragaTa ho jAvegI athavA mukta jIva meM manuSya paryAya deva paryAya pragaTa ho jAvegI kintu aisA hai nahIM / usI prakAra se atyanta - paripUrNarUpa se eka dravya kA dUsare dravya meM abhAva atyantAbhAva kahalAtA hai jaise saMsArAvasthA meM jIva ke sAtha karmarUpa pudgaloM kA saMbaMdha to hai kintu yaha jIva kabhI bhI pudgala jar3arUpa nahIM banatA hai| pudgala bhI jIva ke sAtha eka kSetrAvagAhI - dUdha aura pAnI ke samAna ekameka hokara bhI caitanya avasthA ko kabhI bhI prApta nahIM kara sakatA hai / yadi isa atyantAbhAva ko na mAnA jAve to kisI bhI dravya kA kucha nijIsvarUpa siddha nahIM hogA evaM kisI bhI matAvalambI kA koI nijI tattva-siddhAnta siddha nahIM hogA phira to jIva, pudgala Adi chahoM dravyoM meM khicar3I ho jAvegI evaM sAMkhya ke siddhAnta meM jaina, bauddha, vaizeSika, cArvAka siddhAnta balAt praveza kara jAveMge punaH sabhI ke sabhI tattva ekameka khicar3I bana jAyeMge kisI dravya yA kisI mata ko pRthak karanA hI kaThina ho jAvegA ataeva cAroM hI abhAvoM ko ni saMkocarUpa se mAna lenA cAhiye / bhAvavAdI sAMkhyoM ke yahA~ prakRti Adi 25 tattva haiM / artha -- mUlaprakRti (pradhAna) avikRti ( akArya ) rUpa hai aura prakRti ke sAta vikAra haiM / arthAt prakRti se mahAn, mahAn se ahaMkAra aura ahaMkAra se 5 tanmAtrAe~ - gaMdha, rasa, rUpa, sparza aura zabda ye sAta utpanna hotI haiM / ye sAtoM kAraNarUpa bhI haiM tathA 5 jJAnendriya- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra tathA 5 karmendriya-vAk, pANi, pAda, pAyu evaM upastha, pAMca bhUta - pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza tathA mana ye solaha gaNa kAryarUpa hI haiN| puruSa na prakRtirUpa hai na vikRtirUpa hai / ina 25 tattvoM meM prakRtitattva kAraNarUpa haiM / puruSatattva kArya-kAraNa se rahita hai arthAt prakRti se buddhi utpanna hotI hai usa buddhi se ahaMkAra aura ahaMkAra se 5 tanmAtrAe~, 5 jJAnendriya, 5 karmendriya aura mana ye 16 padArtha utpanna hote haiM / inameM 5 tanmAtrAoM se paMcabhUta utpanna hote haiM / 1 padArthAnAm / (di0 pra0 ) 2 sarveSAmitaretarAdInAmabhAvAnAm iti pA0 / ( di0 pra0 ) 3 lopaH / ( di0 pra0) 4 Adipadena anAditvAnantatvAsvabhAvakatvAni dUSaNAni grAhyANi / 5 dUSaNa: / ( byA0 pra0 ) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____78 ] aSTasahasrI [ kArikA [ itaretarAbhAvAbhAve sAMkhyamate prakRteH vyaktAvyaktabhedau kathaM bhavetAm ? ] tatra' vyaktAvyaktayostAvaditaretarAbhAvasyApahnave vyaktasyAvyaktAtmakatve sarvAtmakatvam / tathA ca "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam"9 iti 10vyaktAvyaktalakSaNabhedakathanavirodhaH / [ atyantAbhAvAbhAve prakRtipuruSau ekAtmako syAtAm / ] prakRtipuruSayoratyantAbhAvanihnave prakRteH puruSAtmakatve sarvAtmakatvameva / tathA ca isa prakAra ina 25 tattvoM ko sAMkhyoM ne astitva rUpa mAnA hai nAstitvarUpa nahIM / unakA sadaiva astitva hI nizcita karanA bhAvakAnta hai| usa bhAvaikAnta ko svIkAra karane para sabhI padArthoM meM itaretarAbhAva Adi abhAvoM kA apanhava ho jAvegA aura taba sabhI padArtha sarvAtmaka, anAdi ananta AdirUpa ho jAveMge / prakRti ke do bheda haiM eka vyakta jo ghaTAdi kAryarUpa hai dUsarA avyakta pradhAna [ itaretarAbhAva na mAnane se sAMkhya ke yahA~ prakRti ke vyakta avyakta bheda kaise baneMge ? ] usameM pahale vyakta aura avyakta meM itaretarAbhAva kA apanhava karane para vyakta ko avyaktapanA ho jAne se sarvAtmaka doSa AvegA arthAt vyakta to avyakta bana jAvegA aura avyakta vyakta bana jaavegaa| punaH sabhI vastu sabarUpa ho jaaveNgii| zlokArtha -jo hetumAn, anitya, avyApi, sakriya aneka pradhAnAzrita, liMga-prakRti ko anumAna se siddha karane vAlA avayava sahita paratantra (pradhAnAzrita) hai vaha vyakta pradhAna hai aura usase viparIta lakSaNavAlA avyakta pradhAna hai| isa prakAra vyakta evaM avyakta meM lakSaNabheda hone se bheda hai yaha kathana viruddha ho jAvegA, kyoMki sabhI sarvAtmaka rUpa ho jAte haiM / [ atyantAbhAva ke abhAva meM prakRti aura puruSa ekarUpa ho jAveMge ] tathA ca prakRti aura puruSa meM atyantAbhAva ko na mAnane se prakRti puruSarUpa ho jAvegI aura puruSa prakRtirUpa ho jAvegA / ataH sabhI vastu ko sarvAtmakarUpa ho jAne kA hI doSa A jaavegaa| tathA ca 1 evaJca sati (byA0 pra0) 2 mahadAdi ghaTAdica kArya vyktm| pradhAnamavyaktam / 3 kAryarUpam / (di0 pra0) 4 pradhAnAzritam / 5 prakRtyanumApakam / 6 pradhAnAdhInam / 7 evaMbhUtaM vyaktam / 8 uktAt / (di0 pra0) 9 prdhaanm| 10 granthavirodhAt / (byA0 pra0) 11 sarvasya sarvAtmakatvAt / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 79 1"triguNamaviveki2 viSayaH sAmAnyamacetanaM prsvrmi| vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn / " iti tallakSaNabhedakathanavyAghAtaH / [ prAgabhAvAbhAve mahadAdyA na bhaviSyati / ] prAgabhAvasyApahnave mahadahaGkArAdevikArasyAnAditvaprasaGgaH / tathA ca zlokArtha-jo sattva, raja, tama ina tIna guNoM se sahita hai, avivekI-bheda rahita hai, viSayabhogyarUpa hai, sAmAnya hai, acetana evaM prasavadharmI-mahadAdi ko utpanna karane vAlA hai vaha vyakta aura avyakta donoM se hI vilakSaNa puruSa hai / isa prakAra ina tInoM kA lakSaNa bhinna-bhinna hone se bheda prasiddha hI hai aura atyantAbhAva kA abhAva karane se sabhI vastu (pradhAna aura puruSa) sarvAtmaka, sabhI rUpa ho jaaveNge| bhAvArtha-itaretarAbhAva yadi nahIM mAne to kisI ne kahA Apa manuSya haiM usa samaya Apa meM dUsarI paryAya kA abhAva na karane se Apa ghor3A, hAthI Adi sabhI rUpa bana jAveMge usakA nivAraNa itaretarAbhAva ke binA kauna kara sakegA? tathaiva atyantAbhAva kA sarvathA abhAva karane se cetana acetana bana jAvegA evaM acetana cetana ho jAvegA punarapi sabhI padArtha sabhIrUpa hI ho jAveMge evaM apane mUla svabhAva ko chor3a dene se svabhAva zUnya asvarUpa ho jaaveNge| [ prAgabhAva ke abhAva meM mahAn ahaMkAra Adi kArya nahIM hoNge| ] usI prakAra prAgabhAva kA ninhava karane para mahAn ahaMkAra Adi vikAra anAdi ho jAveMge / arthAt miTTI meM ghar3e kA prAgabhAva hai yadi prAgabhAva ko nahIM mAnoge taba to sadaiva miTTI meM ghar3A banA rahegA sabhI kAraNoM meM-bIjAdikoM meM aGkurarUpa kArya spaSTarUpa taiyAra hI rhegaa| punaH sabhI vastuyeM sadaiva vidyamAna rUpa hI dIkheMgI kintu aisA hai nahIM / ilokArtha-tathA ca "prakRti se mahAn (sRSTi ke aMta paryaMta rahane vAlI buddhi) mahAn se ahaMkAra usase 16 gaNa hote haiM tathA usa SoDaza meM paMca tanmAtrA se pAMca bhUta utpanna hote haiN|" isa prakAra Apa sAMkhyoM ke dvArA mAnya sRSTi ke krama kA virodha ho jaavegaa| 1 sattvarajastamoguNayuktam / 2 bhedarahitam / 3 Atmano bhogyruupm| 4 sAdhAraNam / (di0 pra0) 5 prasUte iti prasUtirvA prasavaH / pradhAna kAraNaM prasavadharmIti mahadAdikAryotpAdakam / vyaktaM prasavadharmIti kAryarUpam / athavA kAraNarUpaM katham ? mahatohaGkArastataH paJca tanmAtrANi, paJca tanmAtrebhyaH paJca bhUtAnyutpadyante iti kAraNava tsy| 6 vyaktapradhAnAbhyAM vipriitH| 7vyaktAvyaktayorevaMlakSaNatve sti| 8vyaktAvyaktapUrUSANAm / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 1"prakRtemahAMstatohaGkArastasmAdgaNazca2 SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" iti sRSTikramakathanaM vipratiSidhyate / [ pradhvaMsAbhAvasyAbhAve sarveSAmanantatvaM bhaviSyati / ] pradhvaMsAbhAvasyApanhave tasyAnantatvaprasaGgAt', pRthivyAdIni paJca mahAbhUtAni paJcasu tanmAtreSu 'lIyante--pRthivyA gandharUparasasparzazabdatanmAtreSu pravezAt, salilasya rasAdiSu, tejaso rUpAdiSu, vAyoH sparzazabdatanmAtrayoH, AkAzasya zabdatanmAtrenupravezAt, tanmAtrANAM ca [pradhvaMsAbhAva ke abhAva meM sabhI kAryoM kA anta nahIM hogA / ] pradhvaMsAbhAva kA apanhava karane para sabhI padArtha ananta rUpa ho jaaveNge| arthAt ghaTa meM kapAla kA na honA pradhvaMsAbhAva hai| pradhvaMsAbhAva kA abhAva karake ghaTa se kapAla utpanna hote haiM yadi pradhvaMsAbhAva kA lopa kara deMge to ghaTa anantakAla taka banA rahegA usakA kabhI anta nahIM hogaa| punaH pRthvI Adi pA~ca mahAbhUta, pA~ca tanmAtrAoM meM lIna hote haiN| tathAhi-pRthvI kA gaMdha, rUpa, rasa, sparza zabdarUpa tanmAtrAoM meM praveza ho jAtA hai| rasAdika meM jala kA praveza ho jAtA hai / rUpAdika meM agni kA samAveza hotA hai tathA sparza aura zabdarUpa tanmAtrA meM vAyu kA samAveza evaM zabda meM AkAza kA samAveza svIkAra kiyA jAtA hai| pA~ca tanmAtrA, pA~ca jJAnendriya, pA~ca karmendriya aura mana ina solaha gaNa kA ahaMkAra meM aMtarbhAva ho jAtA hai / ahaMkAra kA mahAn meM evaM mahAna kA prakRti meM samAveza ho jAtA hai| isa prakAra se jo Apa sAMkhyoM ke mata meM saMhAra krama kA varNana hai vaha ati vyAkula ho jaavegaa| puna: sabhI vastu asvarUpa ho jAvegI kyoMki koI bhI padArtha 'sva' apane asAdhAraNasvarUpa se vyavasthita nahIM raha skegaa| 1 asya vyAkhyAnaM jagadutpAdikAprakRtiH pradhAnaM bahudhAnakaM trailokyamiti prakRterabhidhAnAni / tataH prakRtermahAnutpadyate / Asarga pralayasthAyinIbuddhirmahAn / tato mahataH sakAzAdahaMkAra utpadyate / ahaM jnyaataa| ahaM sukhii| ahaM duHkhItyAdipratyayaviSayaH tato ahaGkArAdgandharasarUpasparzazabdAH paJca tanmAtrA: sparza narasana ghrANacakSuzrotrANi paJcabuddhIndriyANi vAkapAdapANipAyUpasthAni paJcakarmendriyANi manazceti SoDazagaNA utpadyante / teSu SoDazagaNeSu paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtAni samutpadyante tadyathA gandharasarUpasparzazabdebhyaH pRthvii| rasarUpasparzazabdebhyorjalam / rUpasparza. zabdebhyastejaH / sparzazabdAbhyAM vAyuH / zabdAdAkAzaH samutpadyata iti sRSTikramaH / etAni caturvizati tattvAni paJcaviMzatiko jIvaH / SaviMzatikaH param iti nirIzvarasAMkhyA: SaviMzatiko mahezvaraH saptaviMzatikaH parama iti sezvarasAMkhyAH iti dharmavaddhistavavyAkhyAne kthitmihaavgntvym| (di0 pra0) 2 AsargapralayasthAyinI buddhirmahAn / 3 pnyctnmaatrebhyH| 4 paJcabhyo gandhAdibhyastanmAtrebhyaH paJcabhUtAni / (di0 pra0) 5 virUdhyate / 6 mahadahaMkArAdevikArasyanityattvaM prasajati / (di0 pra0) 7 anantattvaM kathamittyukte Aha / (di0 pra0) 8 ataH sAMkhyA. bhyupagataM saMhAranivedanam / (di0 pra0) 9 layaM prarUpayati / (byA0 pra0) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 81 paJcAnAM buddhIndriyANAM karmendriyANAM ca manasA saha SoDazakasya gaNasyAhaGkAre'ntarbhAvastasya ca mahatimahataH prakRtAviti saMhAranivedanamativyAkulaM syAt / tataH sarvamasvarUpaM, svenAsAdhAraNena rUpeNa kasyacittattvasya vyavasthAnAghaTanAt' / 'tacca 6"sarvasyobhayarUpatve? tadvizeSanirAkRte: / 10codito dadhi khAdeti 11kimuSTra nAbhidhAvati" iti dUSaNAspadamatAvakaM mataM, na tava bhagavatorhataH, 12kathaJcidabhAvApahnavAbhAvAt / [ sAMkhyo'bhAvaM bhAvarUpaM sAdhayati tasya vicAra: ] nanu ca vyaktAvyaktayoritaretarAbhAvasya tatsvabhAvasya14 prakRtipuruSayoratyantAbhAvasya ca tadrUpasya mahadahaGkArAdInAM prAgabhAvasya ca svakAraNasvabhAvasya mahAbhUtAdInAM pradhvaMsAbhAvasya isa prakAra vastusvarUpa ke niyAmaka cAroM hI abhAvoM kA abhAva hone se kucha bhI vastu vyavasthA sughaTita nahIM hogii| ilokArtha-sabhI padArthoM ko ubhayarUpa mAna lene para arthAt "eka kA eka meM abhAva" isakA lopa hone para padArtha anyarUpa ho jaaveNge| punaH kisI ne kahA ki dahI khAo ! taba vaha U~Ta ko bhI khAne ke liye kyoM nahIM daur3egA ? kyoMki dahI aura U~Ta meM itaretarAbhAva nahIM hai ataH dahI meM U~Ta kA abhAva nahIM hai aura U~Ta meM dahI kA abhAva nahIM hai / / / isIliye sarvathA vastu ko "sadbhAva rUpa" hI mAnanA yaha Apase bhinna anya-sAMkhyAdikoM kA mata aneka dUSaNoM kA sthAnasvarUpa hai| he bhagavan ! Apa ahaMtadeva kA mata dUSaNAspada nahIM hai kyoMki Apake yahA~ kathaMcit abhAvApanhava kA abhAva hai arthAt syAdvAda mata meM kathaMcit abhAva ko bhI vastu kA dharma mAnA hai| [ sAMkhya bhAva ko abhAvarUpa siddha kara rahA hai usa para vicAra ] sAMkhya-hamAre yahA~ vyakta aura avyakta meM itaretarAbhAva tatsvabhAva rUpa hai aura prakRti evaM puruSa meM atyantAbhAva-tadrapa hI hai| tathaiva mahAna, ahaMkAra Adi meM prAgabhAva kA svakAraNa svabhAva 1 ahaMkArasya / (di0 pra0) 2 viruddham / (di0 pra0) 3 tattvam / (di0 pra0) 4 vastusvarUpaniyAmakAnAM caturNAmabhAvAnAmabhAvAt / 5 abhAvApahnavavAdinAM matam / 6 mahadAdeH / (byA0 pra0) 7 abhAvasyAnaGgIkAre . sarvasya vastuna ubhayarUpatvaM bhavati / ghaTa: paTo bhavati tathA sati tasya vizeSaguNasya nirAkaraNaM jAtam / tathA sati sarvam svarUpaM bhavitumarhati sarvasyobhayarUpattvo tadvizeSanirAkRte: / (byA0 pra0) 8 (atAvaka mataM dUSaNAspadamityasya heturym)| 9 sarvasya tattvasya vyaktAvyaktobhaya, sadasadubhaya, dravyaparyAyobhaya,-bhAvAvubhayAdirUpatve tayovizeSasyAnyatarasya nirAkaraNAt / kintvekarUpatve yathA dadhi svarUpeNa sattathA pararUpeNApi sat / (tathA ca dadhi khAda iti coditaH preritaH pumAn uSTra prati bhakSituM ki na dhAvati-dadhyuSTrayorekarUpatvAditi bhaavH)| 10 preritaH / (byA0 pra0) 11 sarvAtmakattvAvizeSAt / (byA0 pra0) 12 svarUpAdyapekSayA / (byA0 pra0) 13 abhAvasyApi vastudharmatvena syAdvAdibhiH svIkArAt / 14 vyaktAvyaktasvabhAvasya / 15 mahadahaGkArakAraNasvabhAvasya / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] aSTasahasrI [ kArikA 6 ca 'svAntarbhAvAzrayasvarUpasya sAMkhyairabhyupagamAdabhAvApahnavAsiddheH kathaM sarvAtmakatvAdirdoSa iti cenna, tathA bhAvaikAntavirodhAt sarvasya' bhAvAbhAvAtmakatvaprasakteH / na hi 'vayamapi 'bhAvAdarthAntaramevAbhAvaM saMgirAmahe, tasya nIrUpatvaprasaGgAt, nAstItipratyayajanakatvarUpasaddhAvAdabhAvasya' 10nIrUpatvAbhAvopagame tasya1 12bhAvasvabhAvatvasiddheH 1 pratyayAbhidhAna 4viSayasyArtha kriyAkAriNa:16 17padArthasya bhAvasvabhAvatvapratijJAnAt18, nAstitvasya vastudharmatvAdastitvavat / vastunostItipratyayaviSayo hi 2paryAyostitvaM, nAstItipratyayaviSayastu hai evaM mahAbhUtAdi meM pradhvaMsAbhAva svAntarbhAvAzrayarUpa hai arthAt sva-mahAbhUta usameM antarbhAva aura usa antarbhAva kA AzrayarUpa hai| jahA~-jahA~ mahAbhUta lIna hote haiM vaha mahAbhUta kAraNa dravya hai aura isIliye hamAre yahA~ yaha abhAva svabhAvarUpa hone se abhAva kA lopa asiddha hai| punaH sarvAtmakatva Adi doSa bhI kaise A sakeMge? jaina-nahIM, aisA mAnane para Apake bhAvaikAMta meM virodha AvegA / arthAt jaba hamAre yahA~ abhAva svabhAvarUpa hI hai to abhAva ke lopa kA prasaMga kaise AvegA? punaH sabhI padArtha bhAvAbhAvAtmakarUpa ho jAveMge kyoMki hama jaina bhI bhAva se bhinna hI abhAva ko nahIM mAnate haiM anyathA vaha abhAva niHsvarUpa ho jAvegA, kintu vaha abhAva "nAsti' isa prakAra ke jJAna ko utpanna karanerUpa sadbhAva svabhAva vAlA hai / abhAva meM nIrUpatva-tucchAbhAva kA abhAva svIkAra karane para usa abhAva meM bhAva svabhAvatva siddha hI hai kyoMki "nAsti' isa prakAra ke jJAna aura zabda ke viSayabhUta sabhI abhAva arthakriyAkArI haiN| ataH ve abhAva padArtharUpa hone se bhAvasvabhAva hI haiM aisA hamAre yahA~ svIkAra kiyA hai| __ 'nAstitva' bhI vastu kA dharma hai astitva ke samAna / arthAt vastu meM 'asti" isa jJAna ke viSayarUpa paryAya ko astitva kahate haiM evaM "nAsti' isa jJAna kI viSayabhUta paryAya ko nAstitva kahate haiN| 1 (svasya mahAbhUtasyAntarbhAvaH svAntarbhAvaH / tasyAzrayaH) yatra mahAbhUtAni lIyante sa mahAbhUtakAraNadravyamityarthaH / (sa svarUpaM yasya sa, tasya prdhvNsaabhaavsy)| 2 asmAkaM sAMkhyAnAmabhAvAnaGgIkAro na siddhayati yataH / (di0 pra0) 3 tathA sati / 4 vastunaH / (byA0 pra0) 5 AzaGkaya / (byA0 pra0) 6 jainaaH| 7 tarhi syAdvAdinAmabhAvaH ka ityukta Aha / vayamapi syAdvAdinopi / arthAdbhinnamabhAvaM na pratijAnIma: kutastasyArthAbhinnasyAbhAvasya niHsvabhAvattvAt / evaM syAdvAdinAM nAstIti jJAnotpAdakattvasvarUpasadbhAvAt / abhAvasya ni:svabhAvatvAbhAvAGgIkAre sati so'bhAvo'rthasvabhAva eveti siddhayati / (di0 pra0) 8 anyathA abhAvasya nissvabhAvatvaprasaGgAt / 1 lakSaNam / (byA0 pra0) 10 taa| (byA0 pra0) 11 abhAvasya / (di0 pra0) 12 tA / (byA0 pra0) 13 nAstIti pratItyabhidhAnayojanakasyetyartho vaa| 14 jJAnazabdayoge cirasya / nAstittvaM / tAsaH / (di0 pra0) 15 nirghaTa bhUtalamitizabdaviSayasya / jJAnalakSaNama / (di0 pra0) 16 pratyayAbhidhAnaviSayArthakriyAkAriNaH / naastiitiprtyybhidhaanyojnksy| (di0 pra0) 17 abhaavaadipdaarthsy| 18 jainH| (di0 pra0) 19 bhAvasvabhAvatvaM kathamityukte Aha / (di0 pra0) 20 dharmaH / 21 vastunaH paryAya iti saMbandhaH / (di0 pra0) - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 83 nAstitvam / 'niSparyAyadravyekAntapakSe sarvAtmakatvAdidoSAnuSaGgaH kathaM parihartuM zakyaH ? +-sarvavivartAtmakasyaikasyAnAdyanantasya ' pradhAnasyeSTatvAt tadUvyatirekeNa sakalavizeSANAM tattvato'saMbhavAtsiddhasAdhanamiti' cenna', prakRtipuruSayorapi vizeSAbhAvAnuSaGgAt', sattAvyatirekeNa tayorapratibhAsanAtsattAdvaitaprasaGgAt' / [ brahmAdvaitavAdI sarvaM jagat sadrUpaM manyate, tasya vicAraH ] "tadevAstu", "cetanetaravizeSANAmavidyopakalpitatvAditi cet " kutaH 14 punavizeSAna yadi aisA na mAnA jAve to "niSparyAya rUpa hI dravya ko mAna lene para dravyaikAnta pakSa meM sarvAtmakatva Adi doSoM kA prasaMga A jAvegA / " punaH una doSoM kA parihAra karanA zakya kaise hogA ? arthAt paryAyarahita mAtradravya ko hI svIkAra karane para sabhI dravya sabarUpa ho jAveMge / sAMkhya- hamAre yahA~ pradhAna sarva vivartAtmaka (sabhI paryAyarUpa) eka, anAdi aura ananta svIkAra kiyA gayA hai kyoMki usa pradhAna ko chor3akara vastutaH sakala vizeSa bhedarUpa - mahAn ahaMkAra Adi asaMbhava hI haiM ataeva ApakA doSAropa kathana hamAre liye siddha-sAdhana hI hai / arthAt hameM Apake dvArA sarvAtmaka Adi doSAropa kI cintA nahIM hai yaha dUSaNa hamAre liye bhUSaNa hI hai kyoMki sabhI paryAyeM pradhAnAtmaka vyaktAtmaka hI haiM / arthAt hamAre yahA~ sabhI padArtha pradhAnarUpa hI haiM / jaina- nahIM, yadi Apa aisA kaheMge taba to prakRti aura puruSa meM bhI vizeSAbhAva-bheda ke abhAva kA prasaMga prApta hogA kyoMki sattA ke binA una donoM kA pratibhAsa nahIM hotA hai arthAt prakRti evaM puruSa donoM "satrUpa" hI haiM aura una donoM ko yadi Apane sadrUpa se eka mAnA taba to Apa sattAdvaitavAdI-brahmAdvaitavAdI bana jAyeMge kyoMki brahmAdvaitavAdI sabhI cetana-acetana jagata ko eka 'sat' svarUpa paramabrahmarUpa hI mAnate haiM / [ brahmAdvaitavAdI saMpUrNa jagat ko satrUpa mAnate haiM usa para vicAra ] sattAdvaitavAdI - sattAdvaita kA prasaGga A jAve, ThIka hai isameM Apa kI hAni hI kyA hai ? kyoMki 1 ( paryAya vivarttaH) / 2 sAMkhyaH / 3 atrAha sAMkhyaH / sakala vivarttasvarUpamadvitIyamAdyantarahitaM pradhAnamiSTam / ataH pradhAnarahitena sarvavizeSANAM paramArthato'saMbhavAt / asmAkaM sAdhanaM siddhamiti cet = syA0 evaM na / kutaH / he sAMkhyabhavadabhyupagatayoH prakRtipuruSayorapi iyaM prakRtiH ayaM puruSa iti vizeSasyAbhAvAnuSaGgAt / karthastAva pradhAne patitau punaH kutaH sattArahitena tayoH prakRtipuruSayorapratibhAsanAt / evaM sati sAMkhyasya sattAdvaitaprasaMga AyAti / ( di0 pra0 ) 4 pradhAnavyatirekeNa / 5 mahadAdInAm / 6 siddhasyaiva sarvAtmakatvAdidoSasya sAdhanam / 7 jainaH | 8 bheda: / (byA0 pra0 ) 9 sAMkhyasya brahmAdvaitavAdaprasaGgAt / 10 Aha sAMkhyaH sattAdvaitameva bhavatu / ayaM cetano'yamacetana iti vizeSA'nAdyavidyAvazAdupakalpitA yataH loke iti cet =syA0 vizeSAt punaH kutaH pramANAt bhavAn nirAkurvIt / na tAvat pratyakSAt kutaH / tasya pratyakSasya vastusadbhAvanizcAyakattvAt / asadbhUtasya vizeSasya pratiSedhe pravRtterasaMbhavAt / ( di0 pra0) 11 sattAdvaitamevAstviti brahmAdvaitavAdI pratyavatiSThate / 12 cetanAditare ye'cetanavizeSAsteSAm / 13 ( jainaH prAha ) kutaH pramANAt / 14 bhedAn / (byA0 pra0) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] aSTasahasrI / kArikA 'panhavIta * ? na tAvatpratyakSAta, tasya vidhAyakatvaniyamAt, vizeSapratiSedhe pravRttyayogAt / nApyanumAnAdAgamAdvA, tasyApi pratiSedhakatvAniSTe:, anyathA pratyakSasyApi prtissedhktvprsnggaat| svayaM na kutazcitpramANAdayaM vishessaanpnhute| kiM tarhi ? tatsAdhanavyabhicArAt * / 11vastuvizeSa sAdhanavAdinA13 hi na 14kAraNabhedastatsAdhanaM15 prayoktavyaM, 16tasyAbhedavAdinaM pratyasiddhatvAt nApi 17viruddhadharmAcyAsaH1, tata eva / kiM tahi ? 19saMvijitane bhI cetana-acetana bheda vizeSa haiM ve saba avidyA ke dvArA hI upakalpita haiM, vAstava meM yaha sArA vizva satrUpa mAtra hI hai| jaina-yadi aisI bAta hai taba to yaha batalAiye ki Apa kisa pramANa se vizeSa bhedoM kA lopa kareMge ? pratyakSa pramANa se to Apa kara nahIM sakate haiM kyoMki vaha pratyakSa vidhAyakamAtra hai| arthAt vaha pratyakSa kevala vastu ke astitva ko hI kahatA hai, vaha kisI kA niSedhaka nahIM hai / ataeva vizeSa ke pratiSedha meM usakI pravRtti nahIM ho sakatI hai| tathaiva anumAna athavA Agama se bhI vizeSa kA abhAva siddha nahIM hai kyoMki unako bhI Apane pratiSedhaka nahIM mAnA hai, kintu vidhAyaka hI mAnA hai / anyathA, pratyakSa bhI pratiSedhaka ho jAvegA kyoMki ve anumAna aura Agama pratyakSa mUlaka haiN| sattAdvaitavAdI-kisI bhI pramANa se hama vizeSoM-bhedoM kA apanhava nahIM karate haiN| jaina-taba kaise karate ho ? sattAdvaitavAdI-jitane bhI sAdhana (hetu) bhedoM ko siddha karane vAle haiM ve saba vyabhicArI haiN| yathA vastuvizeSavAdI bauddha ke dvArA bheda ko siddha karane ke liye kAraNabhedarUpa hetu kA prayoga karanA bhI ucita nahIM hai kyoMki hama abhedavAdI ke prati vaha asiddha hai| arthAt bauddha sabhI vastu ko bhinnabhinna rUpa se bhedarUpa hI mAnate haiN| yaha mAnyatA brahmAdvaitavAdI ke prati asiddha hai / yadi "viruddhadharmAdhyAsa" rUpa hetu kA prayoga kareM to bhI hama logoM ke prati asiddha haiN| prazna-phira kyA siddha hai ? 1 brhmaadvaitii| 2 nirAkarvIta / (di0 pra0) 3 astittvapratipAdakaH / (di0 pra0) 4 AhuvidhAta pratyakSaM na niSeddha vipazcitaH / naikatve nAgamastena pratyakSeNa prabAdhyate / 5 kintu vidhAyakatvaniyamAt / 6 anumAnasyAgamasya ca pratiSedhAniSTinabhavati cettadA nirvikalpakapratyakSasyApi pratiSedhakattvaM prasajati / (di0 pra0) 7 prtykssbhuultvaadnumaanaagmyoH| 8 brhmaadvaitii| 9 sattAdvaitAvalambI sAMkhyaH / (di0 pra0) 10 tatsAdhanaM, vizeSasAdhanam / 11 (tatsAdhanavyabhicArameva darzayati brhmaadvaitii| tatra kAraNabhedastatsAdhanaM viruddhadharmAdhyAso veti vikalpya krameNa duussyti)| 12 ghaTapaTAdibhedaH / (di0 pra0) 13 saugatena / 14 viSayivizeSaH / (di0 pra0) 15 kAraNabhedasya / (di0 pra0) 16 mRtpiNDattvAdi / (di0 pra0) 17 ghaTapaTAdInAm / (byA0 pra0) 18 bhedasAdhanam / 19 brahmAdvaite ekamakhaNDaM jJAnaM saugatamate tu jJAnabhedostItyanayorbhedaM manasi nidhAya brahmAdvaitI te jnyaanprtibhaasetyaadi| cetanetarabhedavedijJAnAkAra: saMvinirbhAsaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 85 gnirbhAsabhedAdbhAvasvabhAvabhedaH' prakalpyeta / sa ' ' punarabhedepyAtmanaH ' khaNDazaH pratibhAsanAt 'vyabhicArI | " nanu jJAnAtmana: 7 khaNDaza: pratibhAsanasya vibhrAntatvAttattvatastasyaikatvAnna tena vyabhicAraH / taduktam 8 avibhAgopi budhyAtmA' 10 viparyAsitadarzanai: 1 / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate" iti cet 12, 1 tadanyatrApi vibhramAbhAve " kozapAnaM "vidheyam / zakyaM hi vaktuM, "saMvinnirbhAsabheda:18 " kutazcitpratipattuvibhrama eva, tattvataH saMvinmAtrasyAdvayasya 20 vyava - sthite: / uttara - saMvit jJAna meM bhinna-bhinna padArthoM kA pratibhAsa bheda hone se bhAva-vastu ke svabhAva meM bheda kI kalpanA kI jAtI hai so yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki abheda meM bhI arthAt citrAdvaitarUpa ekatva meM bhI yaha saMvinirbhAsa-vijJAnabheda pAyA jAtA hai / vahA~ para bhI AtmA ke ekatva kA khaNDa-khaNDa rUpa se pratibhAsa dekhA jAtA hai / ataH Apane jo uparyukta hetu bheda ko siddha karane ke liye diye haiM ve vyabhicArI haiM / [ aisA citrAdvaitavAdI bauddha ke prati brahmAdvaitavAdI ne kahA hai ] citrAdvaitavAdI - jJAnasvarUpa kA khaNDa-khaNDa rUpa se jo pratibhAsa hai vaha vibhrAnta hai / vAstava meM vaha jJAna eka hI hai isaliye hamAre citrAdvaita se vyabhicAra nahIM AtA hai / kahA bhI hai - zlokArtha - avibhAga svarUpa bhI eka jJAnAtmA mithyAdarzana se yukta puruSoM ke dvArA grAhya-grAhaka saMvittirUpa bheda sahita ke samAna lakSita kiyA jAtA hai-jAnA jAtA hai / brahmAdvaitI - "taba to citrajJAna svarUpa se anyatra- hamAre brahmAdvaita - sattAdvaita meM bhI vibhrama se ho bheda kalpanA mAnI hai yadi Apa bauddha usakA abhAva karate haiM to Apako zapatha khAnI cAhiye ? " arthAthama aisA kaha sakate haiM ki jaisA Apane kahA hai "jJAna meM jo pratibhAsa bheda haiM ve kisI avidyA- rUpa kAraNa se jJAtA - jAnane vAle ko, vibhrama hI hai tattvataH jJAnamAtra advaita hI vyavasthita hotA hai / jaise bhAvo, vastu / 2 saMvinnirbhAsabhedaH / 3 citrakajJAnasyAbhedepi / ( byA0 pra0 ) 4 jJAnasvarUpasya / (byA0 pra0 ) 15 iti citrAdvaitavAdinaM pratyavAdIdbahmavAdI / 6 citrAdvaitavAdI prAha / 7 jJAnasvarUpasya / 8 ekaH / 9 jJAnasvarUpaH / buddhisvarUpam / ( di0 pra0 ) 10 mithyAdarzanaiH puruSaH / 11 puruSa: / ( byA0 pra0 ) 12 ito brahmavAdI / 13 citrajJAnasvarUpAdanyatra brahmAdvaite / 14 Aha sattAdvaitavAdI tasmAdanyatra brahmAdvaite vibhramo nAsti / atrAsmAbhiH zapatha kArya: / ( di0 pra0) 15 divyapAnam / 16 saugatena / 17 saMvittibhAva iti, iti pATha: / (di0 pra0 ) 18 cetanetarabhedavadeva jJAnAkAraH / ( di0 pra0) 19 avidyArUpakAraNAt / 20 brahmarUpasya jJAnamAtrasya / ( di0 pra0 ) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] aSTasahasrI / kArikA "yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto naraH / saGkIrNamiba 1mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // 1 // tathedamamalaM brahma nirviklpmvidyyaa| kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM0 prapazyati // 2 // " iti vacanAt / tathA cAsiddhaM 'vizeSasAdhanaM na' sAdhyasAdhanAyAlam / 10tadekaM cakSurAdijJAnapratibhAsabhedavazAdrUpAdivyapadezabhAga grAhyagrAhakasaMvittivat1 * / cakSurAdijJAnapratibhAsabhedopyasiddha 14evAbhedavAdina iti cedgrAhyagrAhakasaMvittipratibhAsabhedopi 16bhedavAdinaH kimekatra7 jJAnAtmani siddha:18 ? saMvRttyA siddha iti cetsamaH 19samAdhiH / 20yopItaretarA bhAva zlokArtha-AkAza vizuddha-nirmala hai phira bhI timira-roga se yukta manuSya bhinna-bhinna aneka rekhAoM se yukta ke samAna hI use dekhatA hai // 1 // usI prakAra se hamAre yahA~ bhI yaha utpAdAdi rahita nirmala evaM nirvikalpa paramabrahma kA svarUpa hai parantu avidyA se hI kaluSatA ko prApta hokara bhedarUpa ke samAna hI manuSya use dekhate haiM / / 2 / / isaliye saMvinnirbhAsa-jJAna pratibhAsa ke bheda se bheda ko siddha karanA yaha hetu bhI vizeSarUpa sAdhya ko siddha karane meM samartha nahIM hai isaliye asiddha hai / vaha eka hI brahma cakSu Adi jJAnapratibhAsa ke bheda ke nimitta se rUpAdi vyapadeza ko prApta karane vAlA hai grAhya-grAhaka saMvitti ke samAna / __ arthAt jaise pratibhAsa bheda ke nimitta se eka hI citrajJAna grAhya-grAhaka vyapadeza (nAma) ko prApta hotA hai / usI prakAra brahma bhI pratibhAsa bheda ke nimitta se hI nAnA vyapadeza-nAma ko prApta hotA huA dekhA jAtA hai, vAstava meM eka hI hai / bauddha-cakSu Adi jJAna ke pratibhAsa kA bheda bhI abhedavAdiyoM ke liye asiddha hI hai| brahmAdvaitI-taba to grAhya-grAhaka saMvitti ke pratibhAsa kA bheda bhI Apa bhedavAdI-citrAdvaitavAdI bauddhoM ke yahA~ eka jJAnAtmA meM siddha hai kyA? arthAt phira to Apake yahA~ bhI pratibhAsa bheda asiddha 1 rekhAbhiH / 2 kRSNanIlAbhiH / (di0 pra0) 3 utpAdAdirahitam / 4 ghaTapaTAdibhedasvarUparahitam / 5 utpAdAdimattvam / (vyA0 pra0) 6 ghaTAdi / (byA0 pra0) 7 saMvinnirbhAsabhedAditi / 8 tA / (byA0 pra0) 9 sattAdvaitavAdyAha / he bhedavAdin ! saMvinnirbhAsabheda iti vizeSasAdhanaM svayamasiddhaM sata svasAdhyasya bhedAkhyasya sAdhanAya samartha na bhavati =Aha saMvedanAdvaitavAdI, he advaitavAdin ! tava kathamityukte sa Aha / tad brahmasvarUpamekameva cakSurAdijJAnapratibhAsabhedAyUMpAdisaMjJAbhAgbhavati / yathA tava ekameva jJAnaM saMvinnirbhAsabhedAt grAhyagrAhakasaMvittisaMjJAbhAgbhavati / (di0 pra0) 10 brhm| 11 vizeSasAdhanaM na bhedasAdhanaM sAdhyasAdhanAyAlaM na bhavedyataH / (di0 pra0) 12 pratibhAsabhedavazAdekaM citrajJAnaM grAhyAdivyapadezabhAga yathA tathA brahma nAnAvyapadezabhAk / 13 Aha saugataH / 14 brhmvaadinH| 15 advaitavAdinaH / (di0 pra0) 16 saugtsy| 17 prazne / (di0 pra0) 18 api tu nava siddhH| 19 saugatabrahmavAdinorubhayoreva saMvRttyA bhedasyAGgIkArAvizeSAt / 20 brahmavAdI yaugAzaGkAM nirAkurvannAha yopIti (yogH)| 21 pratyayaH / (di0 pra0) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 87 'pratyayAdbhAvasvabhAvabhedaM sAdhayettasya itaretarAbhAvavikalpopi' kathamayathArtho na syAdvarNAdivikalpavat / varNAdipratyayo' bhAvasvabhAvabhedaM svasAdhyamarthamantareNaiva bhAvAvyabhicAritvAdayathArtho', na punaritaretarAbhAvapratyaya12 13ityazakyavyavasthaM, tasya14 15bhAvAbhAvayorabhedepItaretarA bhAvapratyayena vyabhicArAt / na hi vastuvyatiriktamasannAma, 'pramANasyArthaviSayatvAt * / 22pratyakSamabhAvaviSayaM bhavatyeva, 24tasyendriyaiH 2"saMyuktavizeSaNa bauddha-hamAre yahA~ to saMvRti-kalpajJAna se bheda siddha hai| brahmAdvaita-taba to samAna hI samAdhAna hai hama bhI avidyA-kalpanA se hI pratibhAsa bheda mAnate haiM aura Apa bhI saMvRti-kalpanA se mAnate haiM / tathA ca jo yaugamatAvalambI itaretarAbhAva ke jJAna se bhAva svabhAva-padArthoM meM svabhAvabheda ko siddha karatA hai usake yahA~ bhI itaretarAbhAva rUpa vikalpajJAna bhI ayathArtha-asiddha kyoM nahIM hogA varNAdi ke vikalpajJAna ke samAna ? arthAt yoga varNAdi bheda ke jJAna ko vyabhicArI svIkAra karake bhI kahatA hai ki citrajJAna meM vargoM kA jJAna bheda ko vyavasthApita nahIM karatA hai|| yoga-varNAdi jJAna "bhAvasvabhAva bheda rUpa" apane sAdhya padArtha ke binA hI hotA hai ataeva vaha vyabhicArI hone se ayathArtha hai, kintu itaretarAbhAvarUpa jJAna vaisA nahIM hai arthAt vastu meM svabhAva bheda nahIM hai phira bhI varNAdi kA jJAna bhedarUpa utpanna hotA hai ataH padArtha meM bheda huye binA bhI jJAna meM bheda hone se vaha varNAdi jJAna vyabhicArI hone se asatya hai, kintu itaretarAbhAvarUpa jJAna asatya nahIM hai| brahmavAdI-yaha vyavasthA karanA azakya hI hai vaha itaretarAbhAva bhAvAbhAva ke abheda meM bhI utpanna hotA hai isaliye itaretarAbhAva ke jJAna ke sAtha vaha itaretarAbhAva hI vyabhicarita hotA hai| arthAt zuddha bhUtala bhAvarUpa hai evaM ghaTa kA nAstitva abhAvarUpa hai ina bhAva aura abhAva ke abheda meM bhI itaretarAbhAva jJAna utpanna hotA hai usase vyabhicAra AtA hai| . vastu ko chor3akara asat nAma kI koI vastu nahIM hai kyoMki pramANa (jJAna) padArtha ko hI viSaya karatA hai / arthAt brahmAdvaitavAdI bhAva aura abhAva meM abheda ko siddha karatA hai| 1 jJAnAt / (di0 pra0) 2 tA bahuH / (byA0 pra0) 3 vikalpo jJAnam / 4 asiddhaH / 5 yathA varNAdijJAnam / 6 yauga: prAha / 7 ruuprsaadi| (di0 pra0) 8 svasAdhyamantareNaiva iti pA0 / (di0 pra0) 9 bhavati / (di0 pra0) 10 asatyaH / (di0 pra0) 11 ceti adhikaH paatthH| (di0 pra0) 12 saMvedanAdvaitavAdyAha / ekameva brhmaabhypgcchtH| advaitavAdinaH yathA varNAdivikalpo'satyaH tathA itaretarAbhAvapratyayopi / (di0 pra0) 13 brahmavAdI prAha, iti yogasya kthnmshkyvyvsthmiti| 14 itretraabhaavsy| 15 zuddhabhUtalatvaM bhAvo, ghaTanAstitvamabhAvaH, tyoH| 16 bhAvAbhAvayorabhedepItaretarAbhAvapratyaya utpadyate / tena vybhicaarH| 17 asmin bhUtale ghaTo nAstIti prtyyen| (di0 pra0) 18 bhAvAbhAvayorabhedaM sAdhayati brhmvaadii| 19 bhaavvaadyaah| vasturahitamanyat asannAsti / kutaH pramANamarthameva gRhNAti natvabhAvaM yataH / (di0 pra0) 20 bhinnaM bhAvaH / (di0 pra0) 21 bhAva / (byA0 pra0) 22 Aha yogH| 23 sanmAtraviSayatvAtpratyakSasyeti hetvantaram / 24 abhAvasya / 25 indriyaiH saMyukte bhUtale, bhUtale ghaTAbhAvostIti vizeSaNasaMbandhasadbhAvAt / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] aSTasahasrI [ kArikA saMbandhasadbhAvAd, ghaTAbhAvaviziSTaM bhUtalaM gRhNAmIti pratyayAditi cetna, 'tasya bhUtalAdibhAvaviSayatvAt / abhAvadRSTau hi tadavasAnakAraNAbhAvAdbhAvadarzanamanavasaraM prApnoti *, [ brahmAdvaitavAdI pratyakSapramANaM bhAvapadArthagrAhakameva sAdhayati tasya vicAraH ] kramatonantapararUpAbhAvapratipattAvevopakSINazaktikatvaprasaGgAt / pratyakSasya kvacitpratipattA smaryamANasya ghaTasyAbhAvapratipattau 'tadapararUpasyAnantasyAsmaryamANatvaM bhAvadarzanAvasarakAraNamiti cenna, pratyakSasya smaraNAnapekSatvAt, "tasya smRtyapekSAyAmapUrvArtha yoga-pratyakSapramANa abhAva ko viSaya karane vAlA hai hI kyoMki vaha abhAva iMdriyoM se saMyukta vizeSaNa sambandha ke sadbhAva ko grahaNa karatA hai| "ghaTa ke abhAva se viziSTa bhUtala ko grahaNa karatA hU~" isa prakAra kA jJAna pAyA jAtA hai| arthAt bhUtala iMdriyoM se saMyukta hai usa bhUtala meM ghaTAbhAva hai isa prakAra ke vizeSaNa rUpa sambandha kA sadbhAva hai| [ brahmAdvaitavAdI pratyakSapramANa ko bhAvapadArtha kA grahaNa karane vAlA hI siddha karate haiM usa para vicAra ] brahmAdvaitI-nahIM, pratyakSa ne to bhUtalAdibhAva ko hI viSaya kiyA hai na ki abhAva ko / aura yadi pratyakSa ke dvArA abhAva kA dekhanA svIkAra karoge taba to usake avasAna-samApti ke kAraNoM kA abhAva hone se pratyakSa ko bhAvarUpa padArthoM ke dekhane kA avasara hI nahIM milegaa| kyoMki kama se ananta pararUpa abhAva ko jAnane meM hI isa pratyakSa kI zakti kSINa ho jaavegii| punaH vastu ke sadbhAva ko kaise jAnegA ? bhAvArtha-koI manuSya kamare meM praveza karake vahA~ ghar3e ke abhAva ko pratyakSajJAna se dekhakara ghar3e ke abhAva ko jAnatA hai punaH vahA~ kamare meM meja, kursI Adi aneka padArthoM kA abhAva hai vaha pratyakSajJAna sabhI ananta padArthoM ke abhAva ko hI jAnatA huA baitthegaa| vahA~ kamare meM zuddha bhUtala hai yA pustakeM haiM ityAdi sadbhAvarUpa padArthoM ko kaba jAnegA? kyoMki usakI zakti to abhAva padArtha ko jAnane meM hI samApta ho jaavegii| yoga-pratyakSapramANa kisI deza meM jJAtA ke dvArA smaraNa kiye gaye ghaTa ke abhAva ko jAnegA pumaH anya-anya ananta apararUpa jo ki jJAtA ke dvArA smaryamANa (smaraNa kiye gaye) nahIM haiM unako nahIM jaanegaa| ataeva bhAva sadbhAva rUpa padArthoM ke jAnane kA avasara use mila hI jaavegaa| 1 bhAvavAdyAha / yaduktamabhAvavAdinA tanna kutaH pratyakSaM bhUtalAdi tadbhAvameva gRhNAti yataH / abhAvagrahaNe teSAmabhAvAnAmanantAnAM samAptikAraNA'bhAvAt bhAvadarzanaM grahaNAvasaraM na labhate / punaH kutaH krameNa anantarUpA'bhAvAnAM grahaNe'samarthatvamAyAti pratyakSasya yataH / (di0 pra0) 2 brahmAdvaitI brUte, abhAvadRSTI pratyakSeNAGgIkriyamANAyAm / 3 abhAvaH / parisamAptiH / (di0 pra0) 4 Aha yogH| 5 deshe| 6 satyAm / (di0 pra0) 7 tasmAt, ghttaadibhuutlaadeH| 8 tasmAt smaryamANaghaTAdaparalakSaNasyAnantasya prayojanA'bhAvAt / asmaryamANatvameva bhAvadarzanasyAvasarakAraNamastIti cet / abhAvavAdinA vyavasthApitam / (di0 pra0) 9 prtykssmaatrsyetyrthH| 10 pratyakSasya / (di0 pra0) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 89 sAkSAtkAritvavirodhAt / bhAvapratyakSaM2 kiJcittu smaraNanirapekSaM yogipratyakSavat / kiJcittu smaraNApekSaM 'sukhAdisAdhanArthavyavasAyavat / kvacidabhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM, yogino'bhAvapratyakSaM yathA / 'kvacidabhAvapratyakSaM puna: 'pratiSedhyasmaraNApekSameva, tathA pratIteH / iti cenna, smaraNApekSasya vikalpajJAnasya 1 pratyakSatvavirodhAdanumAnAdivat / bhAvArtha-kisI ne kisI dina kamare meM ghar3A dekhA thA Aja usa kamare meM AyA aura punaH ghaTa ko nahIM dekhakara usakA smaraNa karatA hai ataH usa vyakti kA pratyakSa usa ghaTa ke abhAva ko jAna letA hai kintu ananta padArthoM kA vahA~ abhAva hote huye bhI unakA smaraNa to vaha vyakti karatA nahIM hai ataH una ananta abhAvarUpa padArthoM ko jAnane meM usakI zakti lagatI hI nahIM hai punaH vaha zuddha bhUtala ke sadbhAva AdirUpa se vastu ke sadbhAva ko bhI grahaNa kara letA hai / brahmAdvaitI-Apa aisA nahIM kaha sakate haiM kyoMki pratyakSajJAna smaraNa kI apekSA nahIM rakhatA hai aura yadi pratyakSajJAna bhI smRti kI apekSA rakhatA hai aisA svIkAra karo taba to yaha apUrvArtha kA sAkSAtkArI hai yaha kathana viruddha ho jaavegaa| yoga-koI bhAva pratyakSa to smRti nirapekSa hai yogI pratyakSa ke samAna aura punaH koI bhAva pratyakSa smRti kI apekSA rakhatA hai jaise sukhAdi sAdhana ke liye artha vyavasAya / vaise hI kahIM para abhAva pratyakSa bhI smRti nirapekSa hai jaise ki yogiyoM kA abhAva pratyakSa / tathaiva punaH kahIM para abhAva pratyakSa pratiSedha karane yogya smaraNa kI apekSA bhI rakhatA hai kyoMki usa prakAra kI pratIti hotI hai| bhAvArtha-pratyakSa ke do bheda haiM-(1) sadbhAva rUpa padArtha ko grahaNa karane vAlA pratyakSa / (2) abhAva rUpa padArtha ko grahaNa karane vAlA pratyakSa / puna: bhAvagrAhI pratyakSa ke bhI do bheda haiM(1) smRti nirapekSa, (2) smati sApekSa / tathaiva abhAvagrAhI pratyakSa ke bhI do bheda haiM-(1) smati nirapekSa, (2) smati sApekSa / smati nirapekSa bhAva pratyakSa evaM smati nirapekSa abhAva pratyakSa ye donoM jJAna to yogiyoM ke pAye jAte haiM evaM smRti sApekSa donoM jJAna hama aura Apa jaise sAdhAraNa logoM meM pAye jAte haiN| jaise--sadbhAvagrAhI pratyakSa se sukhAdi ko sAdhanabhUta vastu ko dekhakara aura 1 yoga: prAha, padArthapratyakSaM dvidhA / abhAvapratyakSamapi dvidhaa| 2 arthaH / bhAvasya padArthasya grAhaka pratyakSam / (di0 pra0) 3 bhAvapratyakSam / 4 sukhAdisAdhanaM vastu dRSTvA pUrvAnubhUtasukhasAdhanatvaM smRtvA idaM vanitAdikaM sukhasAdhanamiti pratyayaH pratyakSajJAnaM yathA bhvti| 5 idamAhArAdikaM mama sukhasAdhanArthaM viSAdikaM duHkhasAdhanAthaM bhavatIti nizcayavat / (di0 pra0) 6 kvacidabhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM yogino'bhAvapratyakSaM ythaa| (di0 pra0, byA0 pra0) 7 bhuutlaadii| 8 ghaTAbhAvasya grAhakaM pratyakSam / (di0 pra0) 9 ghaTa: / (byA0 pra0) 10 brahmAdvaitI / 11 sukhasAdhanabhUtaM vanitAdikaM vastu dRSTvA pUrvAnubhUtasukhasAdhanattvaM smRtvA idaM vanitAdikaM sukhasAdhanamiti pratyayaH pratyabhijJAnameva nanu pratyakSabhUtam / bhUtalaM dRSTvA ghaTaM smRtvA'tra ghaTo nAstIti jJAnamapi pratyabhijJAnameva na tu pratyakSamiti bhAvaH / tathA ca prameyakamalamArtaNDe dvitIyaparicchede itaretarAbhAvanirAkaraNapraghaTTake pratipAditam / bhUtalasaMsRSTaghaTadarzanAhitasaMskArasya ca punarghaTAsaMsRSTabhUbhAgadarzanAnantaraM tathAvidha ghaTasmaraNe sati / asyAtrAbhAva iti pratipattiH pratyabhijJAnameveti / (di0 pra0) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA : pratyakSasya sakalakalpanAviSayatvAtsmRtyapekSAyAmanavasthAprasaGgAt', smRteH pUrvAnubhavApekSatvAtpUrvAnubhavasyApyaparasmRtyapekSatvAt', sudUramapi gatvA "kasyacidanubhavasya smRtinirapekSatve 'prakRtAnubhavasyApi smRtisApekSatvakalpanAvaiyarthyAt / na ca smRtiH 'pUrvAnubhUtArthaviSayA kathaJcidapyapUrvArthe11 jJAnamupajanayitumalaM, 12tasyAstatpratyabhijJAna mAtrajananasAmarthyapratIteISTe15 sajAtIyArthepi smRteH 16sAdRzyapratyabhijJAnajanakatvasiddheH / pUrvAnubhUte ghaTe smRtistato vijAtIyerthAntare17 18tadabhAve 1'vijJAnamupajanayatIti zilAplavaM kaH zraddadhItAnyatra pUrva ke anubhava kiye gaye sukha ke sAdhanabhUta padArthoM kA smaraNa karake "yaha strI-putra Adi sukha ke kAraNa haiM' isa prakAra kA jJAna utpanna hotA hai vaha "bhAvagrAhI pratyakSajJAna" smRti sApekSa kahalAtA haiM aura kahIM zuddhabhUtalAdi meM ghaTa ke abhAva kA smaraNa karake hI abhAva pratyakSa hotA hai ataH smRti sApekSa hai| brahmAdvaitavAdI-yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki smaraNa kI apekSA rakhane vAle vikalpajJAna meM pratyakSapane kA virodha hai| jaise anumAnAdi jJAna smRti kI apekSA nahIM rakhate haiM ataH pratyakSa nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSapramANa sakala kalpanA ke viSaya se rahita hai / arthAt nirvikalpajJAna hai| phira bhI usameM yadi smRti kI apekSA svIkAra karoge taba to anavasthA kA prasaMga prApta hogA kyoMki smRti pUrva ke anubhava kI apekSA rakhatI hai aura punaH pUrva kA anubhava apara smRti kI apekSA rakhatA hai| ataeva bahuta dUra jAkara bhI kisI na kisI anubhava ko smRti se nirapekSa antima anubhava mAnane para prakRta anubhava ke liye bhI smRti sApekSa kalpita karanA vyartha hI hai| yauga-pUrva ke anubhUta padArtha ko viSaya karane vAlI smRti kathaJcit bhI apUrvArtha (abhAvarUpa padArtha) ke viSaya meM jJAna ko utpanna karane meM samartha nahIM hai, yadi aisA kaho to ThIka nahIM hai / vaha smati usa aparvArtha-abhAva padArtha meM pratyabhijJAnamAtra ko utpanna karane meM samartha hai, kintu pratyakSa ko utpanna karane meM samartha nahIM hai / kyoMki dekhe gaye sajAtIya padArtha meM bhI smRtisAdRzyapratyabhijJAna ko utpanna karane meM siddha hai| brahmAdvaita-pUrvAnubhUta ghaTa meM smRti ho aura punaH vaha smRti vijAtIya arthAntara-ghaTarahita bhUtala meM jo ki vijAtIya arthAntarabhUta hai usa abhAva meM vijJAna ko (ghaTAbhAva pratyakSa ko) utpanna kre| isa prakAra kI mAnyatA to zilA ko pAnI meM tairAne ke samAna jar3AtmA yoga ke sivAya aura 1 idaM bhavati, idaM na bhvtiiti| 2 vikalattvAt iti pA0 / (di0 pra0) 3 ca / (byA0 pra0) 4 anavasthAmeva darzayati / 5 yogamatApekSayA pUrvAnubhava: pratyakSarUposti ytH| 6 antyasya / 7 ghttaadybhaavgraahksy| 8 yaugaH / 9 ghaTa: / (di0 pra0) 10 dRSTasajAtIyortho pUrvArthastatra jJAnaM janayatyeva ityAzaGkAyAmAha / (di0 pra0) 11 abhAve / 12 iti cennetydhyaahaarymtr| 13 tat, tsminnpuurvaarthe| 14 na tu prtykssjnktvsiddhisttH| 15 srvthaa| (di0 pra0) 16 pUrvavyaktyanubhavasamaye tadgataM sAdRzyamapyanubhUyate eva / tata eva pUrvArthatvamiti bhAvaH / 17 ghaTarahite bhuutle| 18 vijaatiiyentire| 19 (ghttaabhaavprtykssm)| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] [ 61 pratyakSam / 'jaDAtmanaH / tataH smRtinirapekSameva sarvaM tacca yadyabhAvaviSayaM syAttadA bhAvadarzanamanavasarameva, "tatkAraNAbhAvAt / pratipatturbhAvadidRkSA bhAvadarzanakAraNamityapi na samyak, puruSecchAnapekSatvAtpratyakSasya, satyAmapi ghaTadidRkSAyAM ' ' tadvikale pradeze darzanAbhAvAdasatyAmapi sati ghaTe darzanasadbhAvAt / iti na pratyakSamabhAvaM pratyeti, tasya sanmAtraviSayatvAttatraiva " pramANatvopapatteravyabhicArAt" / prathama pariccheda [ anumAnapramANenApyabhAvasya jJAnaM bhavantIti brahmAdvaitavAdI brUte / ] 12 sakalazaktivirahalakSaNasya 13 nirupAkhyasya 14 15 svabhAvakAryAderabhAvAtkutastatpramiti: 16 kauna zraddhAna karegA ? ataeva sabhI pratyakSa smRti nirapekSa hI haiM yaha bAta siddha ho jAtI hai / yadi ve pratyakSajJAna abhAva ko viSaya karane vAle ho jaaveNge| taba to unheM bhAvarUpa padArthoM ko grahaNa karane kA avasara hI nahIM milegA kyoMki usa bhAva ke kAraNoM kA abhAva hai / arthAt pahale usa kamare meM ghaTa ko dekhA thA aba vaha nahIM hai ataH usa ghaTa kA smaraNa huA punaH ghaTa se bhinna zuddhabhUtala ko dekhakara ghaTa ke abhAva jJAna ko utpanna kare yaha kathana pAnI meM patthara kI zilA ko tairAne ke samAna hI ajJAnasvarUpa hai / yoga - jJAtA kI jo padArthoM ko dekhane kI icchA hai vaha bhAva-padArtha ko dekhane meM kAraNa hai / brahmAdvaitI - yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai kyoMki pratyakSajJAna puruSa kI icchA kI apekSA se rahita hai / ghaTa ko dekhane kI icchA ke hone para bhI ghaTa se rahita pradeza meM ghaTa ke darzana kA abhAva hai aura icchA ke hone para bhI yadi ghaTa vidyamAna hai to vaha dIkha jAtA hai / ata: pratyakSa pramANa abhAva ko viSaya nahIM karatA hai / vaha sattAmAtra ko hI viSaya karatA hai aura usI viSaya meM hI vaha pramANIka hai tathA vyabhicAra doSa se rahita hai / prazna (yoga) - pratyakSa se abhAva kI pratipatti na ho to na sahI kiMtu anumAna se to hogI hI hogI / [ anumAna pramANa se bhI abhAva kA jJAna nahIM hotA hai aisA brahmAdvaitavAdI kahate haiM / ] uttara (brahmAdvaitI) - sakala zaktivirahalakSaNanirupAkhya - -abhAva ko svabhAvaliMga aura kAryarUpa liMga se jAnane kA abhAva hai to kisa prakAra se abhAva kA jJAna AnumAnika hogA ? 1 yaugAt / 2 pratyakSasya smRtisApekSatve'pUrvArtha sAkSAtkAritvaM viruddhaM yataH / 3 pratyakSam / (di0 pra0) 4 abhAva - darzanam / ( di0 pra0 ) 5 ghaTAdyarthaM draSTumicchAyAm / ( di0 pra0 ) 6 ghaTaH / ( di0 pra0) 8 didRkSAyAm / (byA0 pra0 ) 9 pratyakSasya / ( di0 pra0) 10 sanmAtre | ( di0 pra0 ) ( di0 pra0 ) 12 mAstu pratyakSAdabhAvapratipattiH / anumAnAttu saMbhavatItyukte Aha / 14 arthakriyAlakSaNasakalazaktirahitasya niHsvabhAvasya vastunaH svabhAvakAryAnupalabdhiliGgAnAmabhAvAt / anumAnenApi abhAvanizcitirnabhavet / ( di0 pra0) 15 svabhAvaliGgasya kAryarUpaliGgasya ca / 16 neti pAThaH / ( di0 pra0) 7 ghaTasya / ( byA0 pra0 ) 11 niHsvabhAvasyAbhAvasya / 13 niHsvabhAvasyAbhAvasya / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] aSTasahasrI [ kArikA syAdAnumAnikI ? na hi nirupAkhyasya svabhAvaH 'kazcitsaMbhavati, bhAvasvabhAvatvaprasaGgAt / nApi 'kArya, 'tata eva / iti kutaH svabhAvAtkAryAdvA hetostatpramitiH ? 'anupalabdhiH 'punastasyAsiddhimeva vyavasthApayediti tatopi na tatpramitiH / 10bhAvAnAmanupalabdhestatpramitirityapi na samyak, 12tato 13bhAvAntarasvabhAvasyavAbhAvasyAvabhAsanAt / etena 14virodhiliGgA nirupAkhyasyAbhAvasya pramitirapAstA / sadupalambhakapramANapaJcaka"nivRttestatpra tucchAbhAvarUpa abhAva kA koI bhI svabhAva saMbhava nahIM hai, anyathA use bhAva svabhAva kA prasaMga A jaavegaa| vaha kAryarUpa bhI nahIM hai, anyathA vahI bhAva svabhAva kA prasaMga AvegA / isaliye svabhAvahetu athavA kAryahetu se kisa prakAra se usa abhAva kI pramiti hogI? yadi Apa kaheM ki anupalabdhi hetu se abhAva kA jJAna hogA yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki vaha anupalabdhi hetu to abhAva kI asiddhi ko hI vyavasthApita kregaa| arthAt anupalabdhi hetu to yahI kahegA ki abhAva-tucchAbhAva nahIM hai / ataeva isa anupalabdhi se bhI usa abhAva kA jJAna nahIM hogaa| zaMkA-padArthoM kI anupalabdhi se usa abhAva kA jJAna ho jaavegaa| samAdhAna---yaha bhI kathana ThIka nahIM hai kyoMki usa anupalabdhi se bhAvAntara svabhAva bhUtalalakSaNa Adi svarUpa kA hI abhAva pratibhAsita hotA hai na ki tucchAbhAvarUpa abhAva / ____ tathA ca isI kathana se unakA bhI khaMDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye ki jo virodhI liMga se-abhAva virodhI bhAvaliMga se tucchAbhAvarUpa abhAva kA jJAna svIkAra karate haiN| zaMkA-sadupalambhakapramANa paMcaka kI pravRtti na hone se usa abhAva kA jJAna hotA hai| arthAt "yahA~ ghaTa kA abhAva hai zuddhabhUtala kI upalabdhi hone se" athavA "yahA~ zItasparza nahIM hai kyoMki agni vidyamAna hai|" sattA ko grahaNa karane vAle pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti ina pAMca pramANoM kI nivRtti ho jAne se ghaTa ke abhAva kA jJAna svayaM ho jAtA hai / samAdhAna-yaha kathana bhI mithyA hai| vaha sadupalambhakapramANa paMcaka nivRtti bhI tucchAbhAvarUpa abhAva meM jJAna ko utpanna nahIM kara sakatI hai kyoMki AtmA-puruSa sadupalambhakapramANa paMcaka rUpa se prasajya pratiSedharUpa abhAva kA pramANapane se virodha hai| 1 anyathA / (di0 pra0) 2 liGgarUpam / 3 bhAvasvabhAvatvaprasaGgAt / 4 abhaavprmitilinggjaa| 5 abhaavjnyaanenuplbdhihetuH| 6 hetuH / (di0 pra0) 7 abhAvasya / 8 tucchAbhAvo naastiiti| 9 anupalabdheH / (di0 pra0) 10 ghaTAdInAm / (di0 pra0) 11 kaa| (di0 pra0) 12 bhAvatve satyanupalabdheriti hetoH| 13 bhUtalalakSaNAdeH / 14 abhAvapramitijanakasyAbhAvapramANasya lakSaNaM sAmAnyato vizeSatazca, 'pratyakSAderanutpatti: pramANAbhAva ucyate / sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni' iti yaduktaM bhaTTena tatsarvaM krameNa dUSayannAha dvtii| 15 abhAvavirodhI bhAvo ytH| 16 yaduktaM bhaktena / abhAvapramitijanakasyAbhAvapramANasya lakSaNaM sAmAnyatovizeSatazca / pratyakSAderanutpatti pramANAbhAva ucyate / sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaJcAnyavastunItyetatsarva krameNa dUSayannAha / (di0 pra0) 17 astyatra ghaTAbhAvaH zuddhabhUtalopalambhAditi / nAstyatra zItasparzaH, agneriti ca / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 63 mitirityapi mithyA, tasyA' api nirupAkhyatve kvacitpramitijananAsaMbhavAt, AtmanaH sadupalambhakapramANapaJcakarUpatvenApariNAmasya prasajyapratiSedharUpasya pramANatvavirodhAt / yadi punaranyavastuvijJAnarUpA' 10tannivRttistadA na "tato nirupAkhyasya pramitiH, vastvantararUpasyavAbhAvasya siddhaH / na ca prakArAntaramasti kiJcit / iti kutastatpramitiH ? bhAvArtha-naJ samAsa ke do artha haiM (1) paryudAsa niSedha (2) prasajya niSedha / sadRza ko grahaNa karane vAlA paryudAsa hai aura sarvathA niSedha ko karane vAlA prasajya hai| yathA-"abrAhmaNamAnaya" kahane para 'brAhmaNa ke sadRza ko' yaha artha "paryudAsa" niSedha kahalAvegA evaM sarvathA niSedha ko hI kahane vAlA "prasajya" khlaavegaa| yahA~ abhAva kA artha prasajya pratiSedha nahIM karanA / yadi punaH anya vastu ke vijJAnarUpa una pramANapaJcaka kA abhAva hai taba to usa anya vastu ke vijJAna se tucchAbhAvarUpa jJAna nahIM huA, pratyuta vaha abhAva to vastvantararUpa hI siddha ho gyaa| arthAt ghaTa se bhinna bhUtalarUpa jo anya vastu kA vijJAna hai vaha ghaTa ke abhAvarUpa hai / usa bhUtalalakSaNa anya vastu ke jJAna se tucchAbhAva kA jJAna nahIM hotA hai kyoMki abhAva to vastvantararUpa hai aura anya koI prakAra hai hI nahIM / isaliye kisa pramANa se usa tucchAbhAvarUpa abhAva kI pramiti hogI ? ___ bhAvArtha-sAMkhya abhAva padArthoM ko svIkAra na karake mAtra sabhI padArthoM ko bhAvasvarUpa hI svIkAra karatA hai| isa para jainAcAryoM ne sAMkhya ke sAmane yaha dUSaNa upasthita kiyA hai ki prAgabhAva Adi abhAvoM ke mAne binA prakRti puruSa Adi saba ekarUpa ho jaaveNge| punazca hameM isameM koI virodha nahIM hai / hama to svayaM sampUrNa vizva ko pradhAnAtmaka mAnate haiN| isa para jainAcArya ne kahA ki taba to prakRti aura puruSa donoM bhI ekarUpa ho jAveMge aura sattAdvaitavAda kA bhI prasaMga A jaavegaa| isa para sattAdvaitavAdI bahuta hI prasanna hokara sAmane AtA hai aura sAMkhya baMdhu kI sahAyatA karate huye kahatA hai ki bhAI ! bAta bilkula ThIka hai, vAstava meM abhAva nAma kI koI cIja hai hI nhiiN| dekho! pratyakSa pramANa bhI abhAva ko grahaNa nahIM kara sakatA hai ataeva abhAva ko mAnanA bilkula hI galata hai| aba Age isa bAta para jainAcArya vicAra kreNge| dhyAna rahe ye sAMkhya aura advaitavAdI kevala bhAvaikAntavAdI hI haiN| 1 sadupalaMbhakapramANapaJcakanivRtterapi / (di0 pra0) 2 niHsvbhaavtve| 3 abhaave| 4 puruSasya / 5 abhAvasya / 6 dvau nau tu samAkhyAtau paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt / 1 / yathA abrAhmaNamAnayetyasya brAhmaNasadRzamAnayetyarthaH paryudAse / prasajye tu sarvathA niSedha eva bhavati / 7 Atmano'pariNAmaH kena pramANena gRhyate ? na kenApi / loke pariNAma eva dRzyate, yathA mRtpiNDasyAbhAvo ghaTotpAdaH, tathA pariNamanasvabhAvatvAt / 8 yathA ghaTAdanyadbhUtalam / 9 pradhAnatvaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / paryudAsaH savijJeyo yatrottarapadena naJ / aprAdhAnyaM vidheryatrapratiSedhe pradhAnatA / prasajya pratiSedhoyaM kriyayA saha yatra naJ / (di0 pra0) 10 ghttnivRttiH| 11 bhUtalalakSaNAnyavastuvijJAnAt / 12 bhUtalalakSaNasya / (byA0 pra0) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] aSTasahasrI [ kArikA [ jainAcAryA jagannAnAtvaM sAdhayati / ] ____ mA bhUnirupAkhyasyAbhAvasya pratyakSato'nyato vA pramANAtpratipattistathApi na sattAdvaitasya siddhiH, vastunAnAtvasyaiva tataH1 paricchitte ritya parastasyApi vastuno nAnAtvaM 'budhdyAdikAryanAnAtvAtpratIyeta' *, nAnyathA, atiprasaGgAt / tadapi vyabhicAryeva, 10vipakSepi bhAvAt / tathA1 hi svabhAvAbhedepi vividhakarmatA dRSTA yugapadekArthopanibaddhadRSTiviSayakSaNavat" * / na hyekatra nartakyAdikSaNe yugapadupanibaddhadRSTInAM prekSakajanAnAM vividhaM 'karma [ jainAcArya jagat ko nAnArUpa siddha kara rahe haiN| ] jaina-tucchAbhAvarUpa abhAva kI pratipatti pratyakSa pramANa athavA anya pramANa se mata hove phira bhI Apake sattAdvaita-brahmAdvaita kI siddhi to nahIM ho sakatI hai kyoMki una pramANoM se vastu meM nAnApane kA hI jJAna hotA hai / "aura vastu meM nAnApanA buddhi Adi kArya meM nAnApanA hone se pratIti meM A vaha pratIti anyathA bhI nahIM hai, nahIM to atiprasaMga doSa A jaavegaa| arthAt buddhi Adi kArya meM nAnApanA ke binA bhI nAnApanA siddha hone para loka meM ekarUpa hI kucha bhI nahIM rhegaa| advaitavAdI-yaha nAnAtva hetu vyabhicArI hI hai kyoMki vipakSa-ekatva meM bhI usakA sadbhAva hai| tathAhi "svabhAva se abheda hone para bhI vividha karmatA-aneka kArya dekhe jAte haiM jaise ki yugapat eka padArtha meM lagI huI dRSTi ke vissybhuutkssnn|" eka hI nartakI Adi kSaNa meM yugapat lagI hai dRSTi jinakI aise prekSaka janoM ke aneka prakAra ke kArya, buddhi-jJAna, vyapadeza, sukha Adi kArya asiddha nahIM haiM ki jisase usake svabhAva meM abheda hone para bhI vividha kAryapanA na hove / arthAt-nRtya karane vAlI eka hai aura yugapat dekhane vAle aneka haiM ataH anekoM ko usa nRtya kA jJAna evaM usameM sukhAdi kA anubhava ho rahA hai| usI prakAra se vastu abhedarUpa eka hai phira bhI buddhi meM bhI aneka pratibhAsa hone se anekapane kA AbhAsa ho rahA hai / vastutaH vastu eka sattAmAtra paramabrahma svarUpa hI hai| 1 nAnAtvasyaiva na tatparicchittarityapara iti vA pAThaH / (di0 pra0) 2 pramANAt / (di0 pra0) 3 sattAdvaitavAdI vadati / iti pUrvoktaprakAreNAparaH vastunAnAtvavAdI kazcitkathayati tasyApi prativAdinaH vastuno nAnAtvaM buddhacAdikAryanAnAtvAnnizcIyate cettadA'tiprasaMga: / punarAha sattAdvaitavAdI tat buddhayAdikAryanAnAtvaM vyabhicAri / kuta: vipakSepi vastunaH ekatve'pi tasya hetoH saMbhavAt / (di0 pra0) 4 jainAdiH / 5 idaM dUSaNam / (di0 pra0) 6 lakSaNa / (di0 pra0) 7 buddhayAdayazca tAH kAryarUpAsteSAm / 8 budhdyAdikAryanAnAtvamantareNApi vastunAnAtvasiddhau loke ekameva kiJcinna syAt / 9 smrthnm| 10 ekatve / 11 hetorvyabhicAritvaM spaSTayanti zrImadakalaMkadevAH / (di0 pra0) 12 naanaakaarytaa| 13 yugapadekArthopanibaddhadRSTInAM puruSANAM saMbandhAviSayalakSaNa eva nAnAkAryakArI ythaa| (di0 pra0) 14 kArya / (di0 pra0) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 65 bhavet / 'buddhivyapadezasukhAdikAryamasiddhaM yena tasya svabhAvAbhedepi vividhakarmatA na 'zaktinAnA' tvaM prasavavizeSAt ' / sa cedvyabhicArI, kutastadgatiH * ? tasyApi zaktinAnAtvopagamAnna" budhdyAdiH prasavavizeSo 12 vyabhicArIti cenna", anavasthAprasaGgAt, 9 " jaina - nartakI Adi kSaNa meM bhI zaktiyA~ aneka haiM kyoMki unakA prasava - kArya vizeSa pAyA jAtA hai / arthAt jisa samaya eka nartakI nRtya kara rahI hai usameM svabhAva se abheda hai / yaha kathana asiddha hai kyoMki usa nartakI meM aneka zaktiyoM kA sadbhAva dekhA jA rahA hai tabhI to prekSaka janoM ke hRdayoM meM aneka bhAvanAyeM utpanna ho rahI hai / ataeva hamArA yaha " kArya nAnAtva hetu" ThIka hI hai / advaitavAdI nahIM / vaha hetu vyabhicArI hai / jaina -- yadi Apa isa hetu ko vyabhicArI mAnoge to zakti nAnAtva kA jJAna bhI kaise hogA ?" usa nartakI ke eka kSaNa meM bhI aneka zaktiyoM ko svIkAra karane para buddhi Adika kAryavizeSa vyabhicArI nahIM haiM / sattAdvaitI - aisA nahIM, anyathA anavasthA kA prasaMga A jAvegA / nartakI Adi kSaNa meM nRtya karate samaya usake eka kSaNa meM nAnAzaktiyA~ haiM unameM se eka zakti meM bhI buddhi sukha Adi kAryanAnAtva kI kalpanA karane se usameM bhI nAnA zaktiyoM kA prasaMga prApta hogA / punaH unameM se bhI eka zakti meM buddhi Adi kAryanAnAtva kI kalpanA karane para usa eka zakti meM bhI aneka zaktiyoM kI kalpanA karanI par3egI / isa anavasthA ke prakAra se bahuta dUra bhI jAkara ke buddhi Adi kAryavizeSa ke sadbhAva 1 yugapadekArthe nartakyAdAvupanibaddhadRSTInAM puruSANAM sambandhI viSayakSaNa (bauddhaM prati ) eka eva nAnAkAryakArI yathA / 2 zlAghanAdivacana | karaNAGgahArAdiH / ( di0 pra0 ) 3 nartakyAdikSaNasya / 4 nanu nartakyA dikSaNasya svabhAvAbhedo'siddhaH, zaktinAnAtvasya sadbhAvAt / ataH kAryanAnAtvasAdhanaM kathaM vyabhicArItyukte Aha sattAdvaitI / 5 nartakyAvekArthe / 6 prasavaH, kAryam / 7 ( prasavavizeSaH ) / 8 vyabhicAritve prasavavizeSasya kutastasya zaktinAnAtvasya gatiH siddhA / 9 prasavavizeSAdvastunAnAtvamA sidhat vyabhicArasaMbhavAt / zaktinAnAtvaM tu tato hetoH siddhayatyeva nirdoSatvAdityAzaMkAyAmAha / (di0 pra0) 10 jaina: ( nartakIkSaNasya ) / 11 sattAdvaitavAdyAha / prasavavizeSovyabhicArI = vastunAnAtvavAdyAha / evaM na / = - sattAdvaitavAdyAha / tasya prasavavizeSasya kuto gatiH / = vastunAnAtvavAdyAha / tasyApi prasavavizeSasyApi zaktirnAnAtvopagamAt gatirastItyataH buddhayAdiH prasavavizeSo'vyabhicArIti cet / =sattAdvaitavAdyAha / evaM na / kutaH / anavasthAprasaMgAt / kathamanavasthA ityukta Aha / ekasmin nartakIkSaNe nAnAzaktaya: ekasyAmekasyAM zakto buddhayAdikAryamAnAtvaM tasmAt zaktinAnAtvaM prasajati / tathA buddhayAdikAryatvepi nAnAzaktayaH / tatrApyekasyAmekasyAM buddhyAdikAryanAnAtvAt zaktinAnAtvaM prasajati ityanavasthApAdanam / evaM sudUramapi gatvA'navasthAdoSaparihAramicchatA vastuno nAnAtvavAdinA ekasminnartakyAdikSaNe buddhayAdiprasavavizeSasadbhAve'pi zaktinAnAtvAbhAvaH prathamata evAbhyupagantavyaH / evaM zaktinAnAtvA'bhAvasyAMgIkAre kRte sati aso buddhayAdikAryanAnAtvAditihetuH kathaM na vyabhicArI apitu vyabhicAryeva iti kuto vastunAnAtvagatiH / na kuto'pi / ( di0 pra0 ) 12 nartakyAdikSaNena / 13 sattAdvaitI / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] aSTasahasrI [ kArikA nartakyAdikSaNakazaktAvapi' 'budhdyAdikAryanAnAtvAcchaktinAnAtvaprasaGgAt tathA tacchaktAvapi / iti sudUramapi gatvA budhdyAdiprasavavizeSasadbhAvepi zaktinAnAtvAbhAve kathaM "nAsau vyabhicArI syAt ? iti kuto vastunAnAtvagatiH ? [ sattAdvaitavAdI sarvavastu ekasvarUpaM sAdhayituM yatate tasya vicAraH ] 'kevalama vidyA' 10svabhAvadezakAlAvasthAbhedAnA''tmani1 paratra vA sataH13 svayamasatI 14mithyAvyavahArapadavImupanayati yataH 16kSaNabhanino bhinnasaMtatayaH skandhA18 19vikalperannanyathA vA iti * sattAdvaitavAdI vizeSAnapanhuvIta tadrUpAdiskandhAnAM21 22dravyAdipadArthAnAM meM bhI zaktinAnAtva kA abhAva svIkAra kara lene para to yaha kAryavizeSa hetu vyabhicArI kyoM nahIM hogA ? arthAt yaha hetu vyabhicArI hI hai| aura isa prakAra se vastu meM anekapane kA jJAna kaise siddha hogA ? arthAt nahIM siddha hogaa| [ sattAdvaitavAdI sabhI vastu ko ekasvarUpa siddha karanA cAhatA hai usa para vicAra ] "svabhAva, deza, kAla evaM avasthA se jo bhedarUpa haiM, jo ki apane meM athavA para meM vidyamAnarUpa pratibhAsita ho rahe haiN| athavA pATha bheda se aisA artha karanA ki jo bheda apane aura para meM avidyamAnarUpa haiM unheM svayaM asatrUpa kevala avidyA hI mithyA vyavahAra padavI ko prApta karAtI hai arthAt yaha saba bheda asatarUpa haiM aisA batAtI hai| isI kAraNa se bauddhoM ke dvArA bhinna-bhinna santAnarUpa, kSaNabhaMgura skandha anumita kiye jAveM aura naiyAyika athavA sAMkhyoM ke dvArA anyathA-nityarUpa eka saMtatiyA~ vikalpita-anumita kI jAveM yaha ThIka nahIM hai|" arthAt bauddha pAMca skaMdha ko svIkAra karatA hai vaha bhI kalpanAmAtra hai evaM sAMkhya yA yauga nitya eka saMtAna svIkAra karate haiM vaha kalpanArUpa asat hI hai| isa prakAra se sattAdvaitavAdI kahatA hai / usI ko spaSTa karatA hai| 1 nartakyAdikSaNasya nAnAzaktayaH santi / tAsAM madhye ekshktii| 2 ekanartakyAdikSaNe iva prasaktA / (di0 pra0) 3 tvopagamAt / buddhayAdiH / prasavavizeSo'vyabhicArIti cediti paatthH| (di0 pra0) 4 ekazaktAvAgatanAnAzaktiSa madhye vivakSitakazaktI tAH zaktayaH / tAsu prtyekmpiityrthH| 5 (anvsthaaprkaarenn)| 6 prsvvishessH| 7 punaH sattAdvaitavAdI svamataM vyavasthApayati / (di0 pra0) 8 vastunAnAtvAbhAve dezakAlAvasthAbhedAH kathaM ghaTante ityaashngkaayaamaah| 9 kI / (di0 pra0) 10 bAlakAdiparyAya / (di0 pra0) 11 eva iti / (di0 pra0) 12 ghaTAdau / (di0 pra0) 13 vidyamAnAn padArthAn / 14 mArgam / (di0 pra0) 15 avidyaa| 16 saugatAbhyupagatAni kSaNavinazvarANi vijJAnAdi paJcaskandhAzca Adizabdena sAMkhyAnAM prakRttyAdi paJcaviMzatitattvAni anyeSAmapi matAnAM tattvAni kUto bhaveyUna kRtopi / (di0 pra0) 17 (bsH)| 18 vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ceti paJcakandhA bauddhA. bhimtaaH| 19 (bauddhaabhimtaaH)| 20 yaugAdyabhimatA akSaNikA nityA ekasaMtatayazca (tepi mithyvetyrthH)| 21 saugatoktAnAm / 22 naiyAyikoktAnAm / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 67 vA nirupAkhyAbhAvAnAmiva', paramArthataH kSaNikatvAkSaNikatvatadubhayAnubhayarUpatvAdivizeSasAdhanepi sAdhanavyabhicArAt, sopi' pratibhAsakAryAdyabhedepi 'kasyacidekatvaM 10sAdhayatIti sAdhyasAdhanayorabhede ki kena "kRtaM syAt ? 13pakSavipakSAderabhAvAt * / kasyaciddhi sanmAtradehasya parabrahmaNastadvAdI 5 ekatvaM16 1"pratibhAsanAttatkAryAttatsvabhAvAdvA 18sAdhayedanyato vA ? tacca sAdhanaM sAdhyAdabhinnameva, anyathA dvaitaprasaGgAt / sAdhyasAdhanayorabhede ca20 bauddhoM ke dvArA abhimata vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra aura rUpa ye pAMca skandha evaM naiyAyika ke dvArA svIkRta dravyAdi navapadArtha athavA tucchAbhAvarUpa abhAvoM meM vizeSabheda kI siddhi nahIM ho sakatI hai / tathaiva paramArthataH kSaNikatva, akSaNikatva, nitya, tadubhaya-svatantrarUpa nityAnitya evaM anubhaya-donoM se zUnyarUpa tattva meM bhI vizeSabhedoM ko siddha karane ke liye jo bhI hetu prayukta kiye jAte haiM ve vyabhicArI hI haiN| jaina-isa prakAra se jo sattAdvaitavAdI vizeSoM-bhedoM kA apanhava-lopa karate haiM yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki pratibhAsa aura usake kAryAdi meM abheda hone para bhI kisI brahmavizeSa meM yadi Apa ekatva ko siddha karate haiM, taba to sAdhya aura sAdhana meM bhI abheda rahA / punaH kisa hetu se kisa sAdhya kI siddhi Apa kara sakeMge ? kyoMki sattAdvaitavAdI ke mata meM to pakSa, vipakSa Adi kA hI abhAva hai| hama Apase prazna karate haiM ki kisI sattAmAtra dehavAle paramabrahma ke ekatva ko Apa pratibhAsamAna hetu se siddha karate ho yA tatkArya hetu se athavA tatsvabhAvahetu se yA anya kisI hetu se ? arthAt Apa sampUrNa jagata ke cetanAcetana padArtha ko paramabrahma svarUpa hI siddha karanA cAhate ho taba usa eka svarUpa ke siddha karane meM Apa kyA hetu dete ho ? (1) saba padArtha satrUpa hI pratibhAsita ho rahe haiN| athavA (2) usa paramabrahma ke kArya haiM / yA (3) usake svabhAva haiM / athavA (4) anya kisI hetu se usake ekatva ko siddha karate ho ? kahiye yadi Apa ina hetuoM se siddha karate ho taba to ye sabhI hetu sAdhya (paramabrahma) se abhinna hI haiN| 1 yathA nirupAkhyAbhAvAnAM (naiyAyikAdyabhimatAnAM) vishesssaadhnvybhicaarH| 2 tadubhayaM naiyAyikAbhimatam / 3 tadanubhayaM, zUnyavAdyabhimatam / 4 te ca te vizeSAzca teSAM saadhnepi| 5 sarva vastukSaNika sattvAdityasya hetoH vipakSe nitye'gatattvaM kathaM sarvamakSaNika sattvAdityo tena vyabhicArittvaM dvaitavAdinA kriyamANakalpanAyA vipakSepi sAdhAraNatvAt / (byA0 pra0) 6 sopi advaitavAdI pratibhAsanAt kAryAttatsvabhAvAdityAdi sAdhanAnAmabhedepi paramabrahmaNaH / ekattvaM sAdhayati / (di0 pra0) 7 sattAdvaitavAdItyataH prabhutyAha jainaH / sopi sttaadvaitvaadii| 8 (sattAdvaitavAdyuktaM paramatanirAkaraNaM svayamapi svIkRtya jainodhunA sattAdvaitamataM duussyti)| pratibhAsazca tatkAryAdi ca tyorbhede| 9 brhmnnH| 10 hetoH / (byA0 pra0) 11 sAdhitam / 12 naiva / (byA0 pra0) 13 sattAdvaitavAdimate / 14 ca / (byA0 pra0) ghaTAdikAryANAM kAraNabhedAbhAvAt / (di0 pra0) 15 brhmvaadii| 16 sAdhyam / (byA0 pra0) 17 ghaTAdayo'bhinnAH, pratibhAsakAryatvAt / 18 kAraNabhedAbhAvAdityAdihetorvA / 19 bhinnaM cet / (di0 pra0) 20 siddhe sati / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] aSTasahasrI [ kArikA kimekatvaM kena pratibhAsakAryAdinA nirNItaM 'syAt, pakSasya vipakSasya sapakSasya cAbhAvAt / sAdhyadharmAdhAratayA hi prasiddho dharmI pakSaH / sa ca sarveSAmarthAnAM dharmiNAmaprasiddhau tatonyatvena sAdhyadharmasya caikatvasyAsaMbhave kathaM prasidhyennAma ? vipakSazca tadviruddhastatonyo' vA nAdvaitavA dinosti / tathA 'sapakSazca sAdhyadharmAvinAbhUtasAdhanapradarzana phalastasya dUrotsArita eva / 12tatsiddhau vA bhedavAdaprasiddhiH / parAbhyupagamAtpakSAdisiddheradoSa iti cenna, svaparavibhAgAsiddhau parAbhyupagamasyApyasiddheH / etena13 yaduktaM, sarverthAH pratibhAsAntaH praviSTAH 14pratibhAsasamAnAdhikaraNatayA'vabhAsamAnatvAt15 pratibhAsasvAtmavaditi brahmAdvaitasya sAdhanaM17 tadapi pratyAkhyAtam / anyathA yadi nahIM mAnoge to dvaita kA prasaMga A jaavegaa| tathA sAdhya-sAdhana meM abheda hone para kinhIM pratibhAsa kArya Adi hetuoM se kyA ekatva kA nirNaya ho sakegA? arthAt nahIM ho sakegA kyoki Apa advatavAdiyoM ke yahA~ to pakSa, sapakSa aura vipakSa kA hI abhAva hai| sAdhyadharma kA AdhAra hone se jo prasiddha hai vahI dharmI pakSa kahalAtA hai / sattAdvaitavAdiyoM ke yahA~ to sabhI padArtha dharmIrUpa se aprasiddha hI haiM aura usa dharmI se yadi sAdhyadharma bhinna hai taba usa dharmI aura sAdhya meM ekatva hI asambhava hai, taba vaha dharmI pakSa prasiddha kaise kahalAvegA ? usI prakAra se vipakSa bhI usa pakSa se viruddha hai athavA usase bhinna hI siddha hotA hai jo ki advaitavAdiyoM ke yahA~ asambhava hai evaM sapakSa bhI pakSa se bhI bhinna hI rahatA hai kyoMki sAdhya ke sAtha avinAbhUta hetu ko dikhalAnA hI usakA phala hai / isaliye vaha sapakSa bhI advaitavAdiyoM ke yahA~ dUra se hI samApta ho jAtA hai aura yadi inakI bhinna-bhinna siddhi mAnoM taba to bhedabhAva hI prasiddha ho jAtA hai| sattAdvaitavAdI-dUsaroM ke dvArA svIkRta hone se hama bhI una pakSAdi ko siddha mAnakara prayoga kara dete haiM / ataH koI doSa nahIM AtA hai| __ jaina-Apa aisA bhI nahIM kaha sakate kyoMki Apake yahA~ svapara kA vibhAga hI asiddha hai| punaH para ke dvArA svIkRta pakSa Adi kI siddhi bhI nahIM ho skegii| Apane jo kahA hai ki "sabhI padArtha pratibhAsa ke antaHpraviSTa haiM kyoMki pratibhAsa-brahma ke samAnAdhikaraNarUpa se avabhAsita hote haiM jaise pratibhAsa kA svarUpa" / Apake isa kathana ko bhI pakSa, vipakSa, sapakSa ke abhAva kathana se hI nirAkaraNa kara diyA gayA samajhanA cAhiye / / 1 api tu na syAt / 2 sattAdvaite / 3 brahmAdvaitavAdinaH sarve grAmArAmAdayo mirUpArna santi / tato'rthebhyaH bhitratvena pratibhAsAntaH praviSThA ittyekattvalakSaNattvasAdhyadharmasya cAsaMbhave kathaM pakSo ghttete| (di0 pra0) 4 mibhyaH / 5 pkssH| 6 pakSaviruddhaH / viruddhdhrmaadhyaasaaddhetoH| 7 uktalakSaNAtpakSAt / 8 ekAnekAtmakaH / (di0 pra0) 9 advaitavAdimate sapakSopi pakSAdanyo na sidhdyedityrthH| 10 bhinntvsaadhkH| 11 advaitavAdinaH / (di0 pra0) 12 bhinntvsiddhau| 13 pkssspkssvipkssbhaavkthnen| 14 pratibhAso brhm| tatsamAnamekamadhikaraNaM yeSAM te teSAM bhaavstyaa| 15 jJAnena / ekaH / (byA0 pra0) 16 jJAnasya svarUpavat / (di0 pra0) 17 sAdhakamanumAnam / (di0 pra0) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 66 [ sattAdvaitavAdI vedAt ekabrahma sAdhayituM prayatate tasya vicAraH ] AmnAyAttatsiddhirityapyasaMbhAvyaM, tasyApi sAdhyAdabhede 'sAdhanatvAyogAt / tataH sAdhyasAdhanayorabhede kiM sattAdvaitaM kenAnumAnenAgamena pratyakSeNa vA pramANena sAdhitaM syAt, 'pakSasapakSavipakSANAmAmnAyasyendriyAdezcAnumAnAgamapratyakSajJAnAtmakapramANakAraNasyAbhAvAnnaivaM tatkRtaM syAt / na kvacidasAdhanA12 sAdhyasiddhiH, atiprasaGgAt * / sAdhanaM hi pramANaM sAdhyate nizcIyate'neneti / tadrahitA na sAdhyasya prameyasya siddhiH, zUnya-14 [ sattAdvaitavAdI Agama se eka brahma kI siddhi karanA cAhatA hai usa para vicAra ] brahmAdvaitavAdI-AmnAya-veda se usa brahmAvata kI siddhi ho jAtI hai| jaina-yaha kathana bhI asaMbhava hai kyoMki ApakA vaha Agama bhI sAdhya-paramabrahma se abhinnarUpa ho hai ataH vaha Agama bhI brahma kI siddhi karane meM asamartha hI hai / ataeva sAdhya-sAdhana meM abheda ke svIkAra karane para ApakA sattAdvaita kisI anumAna se athavA Agama se athavA kisI pratyakSa pramANa se siddha ho sakatA hai kyA ? arthAt nahIM ho sakatA hai kyoMki pakSa, sapakSa aura vipakSa anumAna pramANa meM kAraNa haiM / tathA veda Agama pramANa meM kAraNa haiM usI prakAra se indriyAdika pratyakSa pramANa meM kAraNa haiM / uparyukta anumAna, Agama aura pratyakSa pramANa ke kAraNoM kA abhAva hone se una-una pramANoM se vaha paramabrahma siddha nahIM ho skegaa| kyoMki kahIM para bhI sAdhana rahita sAdhya kI siddhi nahIM ho sakatI hai / anyathA atiprasaMga doSa A jaavegaa| jisake dvArA sAdhya siddha kiyA jAtA hai--nizcita kiyA jAtA hai vahI sAdhana hai ataeva vaha pramANa hai arthAt saccA jJAna hai / kyoMki sAdhana pramANa se rahita sAdhyarUpa prameya kI siddhi nahIM ho sakatI hai| anyathA zanyavAda Adi kI bhI siddhi kA prasaMga A jaayegaa| brahmAdvaita-svarUpa kA svayameva hI jJAna ho jAtA hai / punaH hetu Adi ke prayoga kI AvazyakatA hI kyA hai ? 1 vedAt / 2 sarvaM vai khalvidaM brahmettyAdyAgamAd brahmAdvaitasiddhirastu / (di0 pra0) 3 Agamasya / (di0 pra0) 4 brahmaNaH / 5 tasyApi sAdhyAdabhede tatsAdhanattvavirodhAtsAdhyasvAtmavatpratyakSAttatsiddhiranenaiva prayuktA / iti adhika: pAThaH / (di0 pra0) 6 yata evam / (di0 pra0) 7 atra sapakSAmnAyendriyAdikaM bhASye AdizabdAd gRhItaM pratipattavyaM dvitIyArthe / (di0 pra0) zabdarUparUpasya / (di0 pra0) 8 (pakSasapakSavipakSA anumAnapramANe kAraNam / AmnAyaH AgamakAraNam / indriyAdi tu pratyakSa kaarnnm)| 9 sarvasya sarvathakarUpattvAta / (di0 pra kRtaM, sAdhitam / athavA taiH pramANaH kRtaM sAdhitaM tatkRtam / 11 pakSe / (di0 pra0) 12 pramANarahitA / (di0 pra0) 13 anyathA / (di0 pra0) 14 sattA svayameva prakAzata iti zaMkA nirAkaroti / (byA0 pra0) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArikA 100 ] aSTasahasrI tAdisiddhiprasaGgAt / svarUpasya svato gatiriti tu saMvidadvaitavAdinopi' 'samAnam / kiM bahunA, sarvasya sveSTatattvaM pratyakSAdipramANAbhAvepi vyavatiSTheta, svarUpasya svato gateH / ityatiprasaGga eva, puruSAdvaitavadanekAntavAdasyApi siddheH, saMvidadvaitavadanekasaMvedanasyApi siddheH / 'iti na sattAdvaitaM niSparyAyaM zakyamabhyupagantum / vicArayiSyate caitat prapaJcatogre / tadalamatiprasaGgena / 'tato bhAvA eva nAnAtmAdaya' iti bhAvakAnto'bhyupagamyatAm / tatra ca sarvAtmakatvAdidoSAnuSaGgaH parihartumazakyaH / jaina-yaha uttara to saMvedanAdvaitavAdI ke lie bhI samAna hI hai arthAt ve bhI kahate haiM ki jJAna svayaM prakAzita hotA hai| adhika kahane se kyA ? sarva matAvalaMbiyoM ke yahA~ "svarUpasya svato gatiH" sva-sva abhimata tattvoM kI pratyakSa Adi pramANa ke abhAva meM bhI vyavasthA bana jaayegii| kyoMki svarUpa kA svayameva bodha hotA hai| ata: isa kathana se to atiprasaMga doSa hI upasthita hotA hai| puna: Apake puruSAdvaita ke samAna hama jainiyoM kA anekAMtavAda bhI siddha hI ho jaayegaa| kyoMki saMvedanAdvaita ke samAna aneka saMvedana kI bhI siddhi pAI jAtI hai arthAt pramANa kA abhAva to donoM jagaha samAna hI hai donoM kI mAnyatA bhI svayaM hI siddha kyoM na ho jAve ? isaliye yahA~ atiprasaMga se basa hove / isa prakAra se bhAva-padArtha hI nAnAtmaka hai ataH bhAvakAMta ko hI svIkAra karanA cAhiye aisA jo sAMkhyoM kA kahanA hai usameM bhI sarvAtmakatvAdi doSoM kA parihAra karanA azakya hI hai| bhAvArtha-sattAdvaitavAdI kA kahanA thA ki pratyakSa anumAna yA Agama pramANa se abhAva kA jJAna nahIM hotA hai ataH sArA jagat eka sat-brahmasvarUpa hI hai / kintu jainAcArya jagat ko nAnArUpa siddha kara raheM haiM / sattAdvaitavAdI ne sAre bhedoM ko kevala avidyA se siddha karanA cAhA thA kintu jainAcAryoM kA kahanA hai ki tumhArA sanmAtrazarIradhArI paramabrahma na pratyakSa se siddha hotA hai na anumAna se aura na Agama se| kyoMki tuma jisase eka advaitabrahma ko siddha karanA cAhate ho usI se dvaita ho jAtA hai| yadi kaho ki brahmasvarUpa kI svayaM siddhi hai taba to vijJAnAdvaita kI bhI svayaM siddhi hai aisA yogAcAra bauddha kahate haiM evaM hama jaina loga bhI anekAMtatattva kI svayaM siddhi mAna rahe haiM kyA bAdhA hai ? ataH sattAdvaitavAdI bhI abhAva kA lopa karake mAtra sattAdvaita kI sthApanA nahIM kara sakatA hai| 1 na kevalamadvaitavAdinaH mAdhyamikasyApi / (byA0 pra0) 2 saMvitsvayameva prakAzate iti matam / 3 tatrattattva / (byA0 pra0) 4 (vyavatiSThatetyAdiH pUrvokta evaatiprsnggH)| 5 puruSaH / (byA0 pra0) 6 (pramANAbhAvasyobhayatra smaantvaat)| 7 hetoH| (byA0pra0) 8 paryAyo, bhedH| 9 svamatoktadoSaparijihIrSayA sAMkhyaH sattAdvaiteGgIkRte tasyApyazakyavyavasthatvamApAditaM ytH| 10 pradhAnAdi / (byA0 pra0) 11 saaNkhypriklpitH| (byA0pra0) 12 (sAMkhyaH / na sttaadvaitm)| 13 bhAvaikAnte / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta zAsana meM dUSaNa kA sArAMza * he bhagavan ! Apake zAsana rUpI amRta se bahirbhUta 'maiM Apta hU~' isa prakAra ke abhimAna se jo dagdha haiM una ekAMtavAdiyoM kA zAsana pratyakSAdi pramANoM se bAdhita hI hai / 1. jJAnAdvaitavAdI bauddha - sukhAdi caitanya jJAna eka niraMza rUpa hI hai bhinna-bhinna rUpa nahIM I 2. citrAdvaitavAdI - eka citrajJAna meM pItAdi AkAroM kA vivecana karanA azakya hone se pItAdi AkAra jJAna ko hama eka hI mAnate haiM evaM jo yaha nIla pItAdi bhinna-bhinna pratibhAsa haiM vaha saMvRti (avidyA) se upakalpita hai / avAstavika hI hai / 3. sAMkhya-sukhAdi acetana haiM kyoMki utpattimAna haiM ghaTa ke samAna / evaM sukhAdikoM meM puruSa ke saMsarga se svasaMvedyapanA hotA hai / 4. yoga - AtmA ko cetanatva asiddha hai / pramiti svabhAva cetanA ke samavAya se hI hamane AtmA ko cetana mAnA hai / 5. bauddha - varNAdi rUpa paramANu hI nirvikalpa jJAna meM jhalakate haiM kintu skandha nahIM jhalakatA hai / 6. sAMkhya - skandha hI jJAna gocara haiM kyoMki aNu Adi koI cIja hI nahIM hai / cakSu Adi iMdriyoM ke bheda se skandha ke aNu Adi bheda pratibhAsita hote haiM / jaise kiMcit aMguliyoM se Dhake huye netra se dIpakalikA meM bheda dikhAI detA hai / ityAdi rUpa se jo ekAMtavAdiyoM kA pUrvapakSa hai usakA jainAcArya khaNDana karate haiM / prathama pakSa kA khaNDana karate huye kahate haiM ki jJAna ko niraMza mAnanA sarvathA galata hai usameM vedya-vedakAkAra evaM saMvidAkAra to haiM hI ataH tIna aMza to sahaja hI ho jAte haiM / evaM dUsare pakSa kA khaNDana karate huye kahate haiM ki Apa citrajJAna ko eka rUpa kahate haiM, usameM nIla pIta Adi aneka AkAra bhI kahate haiM kintu syAdvAda ke binA yaha bAta siddha nahIM hai tathA advaita bhI siddha nahIM hotA hai / tRtIya pakSa meM bhI bAdhA hai kyoMki caitanya se pratibhAsita hote haiM / puruSa ke saMsarga se sukhAdi meM nahIM ho sakegA use bhI saMsarga se mAnanA Apako yaha iSTa nahIM hai / samanvita hI sukhAdi svasaMvedana pratyakSa meM sarvadA cetanatA mAnane se to puruSa meM caitanya guNa svataH hamAre yahA~ dravyArthikanaya kI apekSA se caitanya jIva dravya meM cetanatva prasiddha hI hai / sukha, jJAna Adi pratiniyata paryAyArthika naya kI apekSA se sakala aupazamika Adi bhAva evaM sukhAdi, jJAnadarzana rUpa upayoga svabhAva se bhinnapanA bhI mAnA gayA hai ataeva AtmA ke sukhAdi jJAnAtmaka hI haiM / * yaha sArAMza pRSTha 26 para par3hanA cAhiye / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] aSTasahasrI [ kArikA 7 caturtha prazna ke uttara meM AtmA cetana svabhAva vAlA hai yaha bAta svasaMvedana pratyaya se siddha hai kyoMki svayaM cetanatva ke abhAva meM cetanA vizeSa kA samavAya sambandha sambhava nahIM hai kAraNa ki cetanA samavAya ke pahale AtmA cetana hai yA acetana ? yadi acetana hai to usameM hI cetanatva kA samavAya kyoM ? AkAza meM kyoM nahIM hai ? yadi cetana hai to usa cetana meM cetanA kA samavAya kyA huA ? ataH kathaMcita tAdAtmya ko chor3akara samavAya koI cIja nahIM hai| jo pA~cavAM prazna hai usake samAdhAna meM AcArya kahate haiM ki pratyakSa jJAna meM varNa saMsthAna Adi ke AkAra nahIM dIkha sakeMge kyoMki skandhoM ke binA varNoM kI upalabdhi nahIM pAI jAtI hai| isa para yadi Apa kaheM ki avayavI skandha nirvikalpapratyakSa meM apanA samarpaNa nahIM karatA hai aura pratyakSa kA viSaya bananA cAhatA hai ataH yaha amUlya dAnakrayI hai| ___ ApakA uparyukta kathana bhI asaMgata hai, kyoMki pratyAsanna aura paraspara meM asaMbaddha paramANu bhinnabhinnarUpa se kisI bhI manuSya ko kisI kAla meM bhI nahIM dIkhate haiM, pratyuta skandha hI spaSTa rUpa se pratyakSa jJAna meM jhalakate haiN| sabhI skandha pratyakSa bhI nahIM haiM kucha-kucha skandha cakSu indriya Adi ke viSaya haiM evaM koI acAkSuSa haiM ataH ye skandha pratyakSa jJAna meM AtmasamarpaNa karate haiM isaliye amUlyadAnakrayI nahIM haiM pratyuta paramANu hI amUlyadAnakrayI haiN| anantara aba chaThe prazna kA uttara dete huye kahate haiM ki sAMkhya ne skaMdha hI mAnA hai paramANuoM ko sarvathA nahIM mAnA hai| isa mAnyatA meM bhI sattAdvaitavAdI kA prasaMga A jaavegaa| hama kaha sakate haiM ki sattA eka hI hai usa sattA se bhinna dravyAdi | guNAdi koI cIja nahIM hai, kalpanA ke bheda se hI bheda kA pratibhAsa hotA hai kintu yaha mAnyatA ThIka to hai nahIM, ataeva sukhAdi svarUpa caitanya kI evaM varNa, saMsthAna mAdi svarUpa skaMdha kI bhI siddhi ho rahI hai| ataeva zrI bhaTTAkalaMkadeva ne ThIka hI kahA hai ki koI bhI vastu rUpAntara se rahita sat ekAMtarUpa, yA asat ekAMtarUpa, nityakAnta athavA anityakAMtarUpa, advaitakAMta yA dvaitakAMtarUpa, jJAnarUpa, aMtaraMga tattva yA bAhya padArtharUpa hI hama logoM ke dRSTigocara nahIM ho rahI hai| pratyuta sAmAnya-vizeSAtmakarUpa anekAMta vastu hI jJAna gocara hai / ataeva ekAMta tattva kI anupalabdhi hI usa anAhata kalpanA ko asta kara detI hai isaliye sabhI ekAMta zAsana pratyakSAdi se bAdhita hI haiN| .. athavA anekAMta kI upalabdhi hI ekAMta kA abhAva siddha kara detI hai| upasaMhAra--jJAnAdvaitavAdI, citrAdvaitavAdI, bauddha, sAMkhya, yoga Adi apanI-apanI ekaoNta mAnyatA ko kaha cuke haiM / jainAcAryoM ne una sabakA khaMDana karake yaha siddha kiyA hai ki vastu ekAMtarUpa se upalabdha hI nahIM hai athavA vastu sarvatra anekAMtarUpa hI upalabdha ho rahI hai| isI kathana para bauddha ne vacanAdhikya doSa dekara parAjaya karanA cAhA thA usakA Age ke sAra meM vizada varNana hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya parAjaya vyavasthA ] prathama pariccheda [ 103 jaya parAjaya vyavasthA kA sArAMza ekAMta kI anupalabdhi athavA anekAMta kI upalabdhi hI anya matoM kI kalpanA ko samApta kara detI hai aisA sunakara bauddha kahatA hai ki anvaya vyatireka dharma vAle hetu meM se kisI eka kA hI prayoga ucita hai kyoMki donoM kA pratipAdana karanA yA pratijJA nigamana Adi kA prayoga karanA to vacanAdhikya doSa hone se nigraha sthAna nAma kA doSa hai / ata: vacanAdhikya doSa se vAdI parAjita ho jAtA hai evaM vacanAdhikya rUpa doSa kA udbhAvana karane se prativAdI kI jaya ho jAtI hai| isa para jainAcArya prazna karate haiM ki Apa yathokta-sacce hetu kI sAmarthya se apane pakSa ko siddha karake vacanAdhikya doSa se vAdI kA parAjaya karate haiM yA apanA pakSa binA siddha kiye ? yadi prathama pakSa leveM taba to apane pakSa kI siddhi se hI vAdI kA parAjaya huA na ki vacanAdhikya se / yadi Apa dUsarA pakSa leveM ki prativAdI apane pakSa ko siddha na karake vAdI kA parAjaya karanA cAhatA hai taba to yugapat vAdI evaM prativAdI kA parAjaya athavA donoM kA hI jaya ho jAvegA kyoMki svapakSa siddhi donoM meM nahIM hai ityAdi aneka doSa Ate haiM ataeva sAdharmya, vaidharmya hetu, pratijJA, nigamana, udAharaNa Adi svapakSa meM bAdhaka nahIM haiM / vAdI jaba svapakSa kI siddhi karake para pakSa kA nirAkaraNa kara detA hai taba usakI jaya evaM dUsare kI parAjaya ho jAtI hai| athavA jaba prativAdI parapakSa kA nirAkaraNa karake svapakSa kI siddhi kara detA hai taba usakI jaya evaM dUsare kI parAjaya ho jAtI hai| athavA prativAdI jaba parapakSa kA nirAkaraNa karake svapakSa kI siddhi kara detA hai taba usakI jaya, itara kI parAjaya ho jAtI hai| ataH jaya parAjaya kI vyavasthA kI siddhi asiddhi para hI avalaMbita hai| upasaMhAra--bauddha kA kahanA hai ki jaba apane pakSa ke siddha karane se hI anyamata kA nirAkaraNa hai panaH pathaka se anya ke nirAkaraNa kI kyA AvazyakatA thii| Apa anvaya-vyatireka donoM bolate haiM ataH vacana adhika bolane se nigraha sthAna ko prApta ho gaye haiN| isa para jainAcAryoM ne spaSTa kaha diyA hai ki svapakSa kI siddhi aura asiddhi para hI jaya-parAjaya kI vyavasthA avalaMbita hai, vacana adhika bolane se parAjaya nahIM ho sakatA hai| ho ekAMtavAda meM puNya pApAdi ke abhAva kA sArAMza he nAtha ! nitya athavA anitya Adi ekAMta mAnyatAoM ke durAgrahI svaparavarI mithyAdRSTi janoM meM kisI ke yahA~ bhI puNya pApAdi kriyAyeM evaM paralokAdi bhI siddha nahIM ho sakate haiN| * yaha sArAMza pRSTha 56 para AThavIM kArikA ke pahale par3hanA cAhiye / * yaha sArAMza pRSTha 75 para navamIM kArikA se pahale par3hanA caahiye| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] aSTasahasrI [ kArikA 8 yadi koI kahe ki zUnyavAdI evaM advaitavAdiyoM ne kuzala, akuzala karma evaM paraloka Adi ko mAnA hI nahIM hai anyathA zUnyavAda kA hI abhAva ho jAvegA aura advaita meM dvaitavAda bhI ho jaavegaa| puna: Apane aisA kyoM kahA ki "sabhI ekAMtavAdiyoM ke yahA~ ye durghaTa haiN|" so ApakA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki una logoM ne bhI saMvRti se yA avidyA se prAyaH puNya-pApa, sukha-duHkhAdi karma evaM paraloka gamana Adi ko mAnA hI hai| tathA sarvathA sat athavA sarvathA asat yA sarvathA nitya, anitya Adi kisI bhI ekAMta meM paralokAdi saMbhava nahIM haiN| sarvathA sat kI utpatti hI asaMbhava hai, sarvathA asat kI utpatti bhI asaMbhava hai jaise AkAza pussp| evaM kUTastha nitya apariNAmI AtmA Adi bhI krama yA yugapat se artha kriyA ko karane meM asamartha haiN| tathaiva sarvathA kSaNika vastu bhI apane astitvakAla ke pUrva aura pazcAt atyanta asat hote huye sarvathA arthakriyA ko karane meM asamartha hai ataH syAdvAda meM hI sabhI vyavasthAyeM sughaTita haiN| upasaMhAra-AcAryoM ne yahA~ yaha spaSTa kiyA hai ki ekAMta ke haThAgrahI janoM ke yahA~ puNyapApAdi kI vyavasthA asaMbhava hai| pratyeka vastu anaMtadharmAtmaka hai ataH anekAMta dharma hI nirdoSa hai / bhAvaikAMta ke khaMDana kA sArAMza sAMkhya bhAvarUpa hI sabhI tattva mAnatA hai abhAva ko mAnatA hI nahIM hai / sAMkhya-hamAre yahAM vyakta aura avyakta meM itaretarAbhAva tatsvabhAvarUpa hai, prakRti evaM puruSa meM atyaMtAbhAva tadrUpa hI hai tathaiva mahAn ahaMkAra Adi meM prAgabhAva svakAraNa svabhAva hai evaM mahAbhUtAdi meM pradhvaMsAbhAva svAMtarbhAvAzrayarUpa hai| arthAt svamahAbhUta usameM aMtarbhAva, usa aMtarbhAva kA AzrayarUpa hai / jahA~-jahA~ mahAbhUta lIna hote haiM vaha mahAbhUta kAraNa dravya hai| ataeva hamAre yahAM ye abhAva svabhAvarUpa hone se hama abhAva ko mAnate hI nahIM haiN| jaina-aisA mAnane para to ApakA bhAkAMta nahIM rahatA hai| evaM sabhI padArtha bhAvAbhAvAtmaka siddha hone se Apa jaina bana jAyeMge / yadi sarvathA bhAva svabhAva hI mAnoge taba to Apake yahA~ aneka doSa Ate hI haiN| abhAva ke 4 bheda haiM / prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva aura atyaMtAbhAva / yadi prAgabhAva arthAt miTTI meM ghar3e ke prAgabhAva ko na mAneM to sabhI kArya anAdi ho jaaveNge| yadi pradhvaMsAbhAva kA lopa karate haiM to sabhI vastu anaMtarUpa ho jAveMgI tathA itaretarAbhAva ke binA sabhI vastu sarvAtmaka ho jAyeMgI evaM atyaMtAbhAva kA lopa karane para sabhI vastuyeM sarvAtmaka ho jAveMgI ataeva kisI vastu meM nijI svarUpa ' kI vyavasthA na hone se sabhI vastuyeM niHsvarUpa ho jaaveNgii| * yaha sArAMza pRSTha 100 kA hai| kArikA dasavIM ke pahale par3hanA caahiye| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ekAnta kA nirAsa ] prathama pariccheda [ 105 ___Apa sAMkhya ke yahA~ prakRti ke do bheda haiM-vyakta, avyakta / vyakta ke mahAna ahaMkAra Adi kArya hote haiM, avyakta ko pradhAna kahate haiN| prakRti ke 24 evaM puruSa tatva milAkara sAMkhyoM ne 25 tattva mAtra astirUpa mAne haiN| unameM vyakta aura avyakta meM itaretarAbhAva kA lopa karane para vyakta ko avyaktapanA Ane se sarvAtmaka doSa A jAvegA / Apake dvArA mAnya vyakta avyakta ke bhinna-bhinna lakSaNa ghaTita nahIM hoNge| prakRti aura puruSa meM atyaMtAbhAva ke na mAnane se prakRti puruSa rUpa ho jAvegI aura puruSa prakRtirUpa ho jAvegA / punaH sabhI vastu sarvAtmaka ho jaaveNgii| tathA ca-- prakRti se mahAna (sRSTi ke anta taka rahane vAlI buddhi) usase ahaMkAra, usase 16 gaNa tathA una SoDaza meM 5 tanmAtrA se 5 bhUta utpanna hote haiM yaha sRSTi kA krama nahIM bana skegaa| pradhvaMsAbhAva kA apanhava karane para sabhI padArtha ananta ho jAveMge / arthAt Apake yahA~ pRthvI Adi 5 mahAbhUta 5 tanmAtrAoM meM lIna hote haiN| pRthvI kA sparza rasa gaMdha rUpa zabda ina tanmAtrAoM meM praveza hotA hai rasAdi meM jala kA, rUpAdi meM agni kA tathA sparza zabda svarUpa tanmAtrA meM vAyu kA samAveza evaM zabda meM AkAza kA samAveza ho jAtA hai 16 gaNa kA ahaMkAra meM, ahaMkAra kA mahAna meM, mahAn kA prakRti meM praveza ho jAtA hai| pradhvaMsAbhAva ke abhAva meM yaha saMhAra kA krama durghaTa hai / ataeva Apake yahA~ sabhI vastu apane asAdhAraNa svarUpa se vyavasthita na hone se asvarUpa ho jAveMgI kyoMki vastu svarUpa ke niyAmaka cAroM hI abhAvoM kA abhAva hone se kucha bhI vastu kI vyavasthA nahIM banegI / arthAt manuSya meM manuSya paryAya kA sadbhAva evaM naraka gati kA abhAva dharma hai, yadi nahIM mAnoge to vaha manuSya nArakI bhI ho jAvegA / "codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati" kisI ne kahA ki dahI khAvo, yadi dahI meM anya vastu kI apekSA abhAva dharma nahIM hai taba to vaha UMTa ko khAne ke liye kyoM nahIM daur3egA ? ata: ApakA bhAvaikAMta ThIka nahIM hai| sAMkhya-hamAre yahA~ sabhI paryAya pradhAnAtkama hI haiM ataH sarvAtmaka Adi doSoM kI hameM cintA nahIM hai| jana-taba to Apake yahA~ prakRti evaM puruSa donoM satrUpa hI haiN| una donoM ko yadi Apane satrUpa mAnA to Apa sattAdvaitavAdI bana jaaveNge| sattAdvaita meM bhI cetanAcetana bheda avidyA se hI kalpita haiN| una bhedoM kA lopa Apa kisa pramANa se karate haiM ? kyoMki pratyakSa evaM Agama ko Apane vidhAyaka hI mAnA hai niSedhaka nahIM mAnA hai / tathA advaita ko siddha karane meM Agama Adi jo bhI Apa svIkAra kareMge unase dvaita kA hI prasaMga aavegaa| yoga ne abhAva ko tucchA bhAvarUpa mAnA hai / yaha bhI mAnyatA galata hai| "na bhAva: abhAvaH" isa naJ samAsa ke 2 artha haiN| paryudAsa pratiSedha, prasajya pratiSedha / 'abrAhmaNamAnaya" kahane se brAhmaNa se bhinna kSatriyAdi kA jJAna honA paryadAsa niSedha hai, sarvathA niSedha karane vAlA prasajya pratiSedha hai / sarvathA niHsvabhAva abhAva jainoM ko iSTa nahIM hai pratyuta bhAvAntararUpa hI abhAva iSTa hai / ataH bhAvakAMta zreyaskara nahIM hai| upasaMhAra-AcAryoM ne yaha spaSTa kiyA hai ki ekAnta ke haThAgrahI janoM ke yahA~ puNya pApAdi vyavasthA asambhava hai / pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai ataH anekAnta dharma hI nirdoSa hai / 99 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 10 saMprati 'ghaTAdeH zabdAdezca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvanihnavavAdina' prati dUSaNamupadarzayantaH kArikAmAhuH / 'kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya 'nihnave / pradhvaMsasya ca dharmasya 'pracyave'nantatAM vrajet // 10 // [ cArvAkeNa prAgabhAvasya nirAkaraNaM jainAcAryeNa tasya vyavasthApanaJca ] 'kAryasyAtmalAbhAtprAgabhavana11 prAgabhAvaH / sa ca tasya 12prAganantarapariNAma13 evetyeke14 utthAnikA-aba ghaTAdika aura zabdAdika meM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kA ninhava karane vAle vAdiyoM ke prati dUSaNa ko dikhalAte haye AcArya zrI samantabhadra svAmI kArikA ko kahate haiM( yahA~ vidyAnaMdi sUrivarya ke abhiprAya se cArvAka ke prati kathana hai evaM bhaTTAkalaMka deva ke abhiprAya se sAMkhya aura mImAMsaka ke prati kathana hai|) kArikArtha-he bhagavan ! yadi prAgabhAva kA lopa kareMge taba to saMpUrNa kArya anAdi siddha ho jAveMge aura yadi pradhvaMsAbhAva kA abhAva kareMge taba to sabhI vastu kI paryAyeM anantapane ko prApta ho jAveMgI // 10 // [ cArvAka ke dvArA prAgabhAva kA nirAkaraNa evaM jainAcArya dvArA prAgabhAva kA vyavasthApana kiyA jAtA hai| ] jaina-kArya kA AtmalAbha-apanI utpatti ke pahale na honA prAgabhAva hai| aura vaha kAryotpatti ke pahale kA anantara pariNAma (aMtima pariNAma) hI hai| cArvAka-aisA na mAnane para to Apa janoM ke yahA~ usake pahale anAdi pariNAma santati meM kArya ke sadbhAva kA prasaMga A jAvegA kyoMki prAk-antima pariNAma lakSaNa prAgabhAva kA vahA~ para abhAva hai| bhAvArtha-ghaTa kI utpatti ke pUrva mRtpiNDa, zivaka, chatraka, sthAsa, koza, kuzUla Adi aneka paryAyeM haiM yAnI kuMbhakAra ne cAka para mRtpiNDa ko ghar3A banAne ke liye rakhA, cAka ghUma rahA hai / usakI jitanI bhI paryAya haiM ve prAgabhAvarUpa nahIM hai kintu ghaTotpatti kI anantara samayavartI paryAya jo ki 1 paTAdeH / (byA0 pra0) 2 AtmAdeH / (byA0 pra0) 3 vidyAnandisUrivaryAbhiprAyeNa cArvAkaM prati, bhaTTAkalaGkadevAbhiprAyeNa tu sAMkhyaM mImAMsakaM ca prati / 4 ghaTAdiparyAyaH / (di0 pra0) 5 kAryasyAtmalAbhAtprAgabhavanaM prAgabhAvastasya / (di0 pra0) 6 AlApe / (di0 pra0) 7 nihnve| 8 kAryadravyameva / (di0 pra0) 9 itazcArvAka: prtyvtisstthte| 10 ghaTalakSaNasya / (byA0 pra0) 11 vyaktyabhAvo na tu zaktyabhAvaH / (byA0 pra0) 12 kuzUla:, mRtpiNDaH / (byA0 pra0) 13 prAkpariNAma ityuktetyantavyavahitapUrvapariNAmasyApi prAgabhAvatvaM syAdityanantaretyuktam / 14 jainAH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 107 teSAM tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasaddhAvaprasaGgaH / tatretaretarA bhAvarUpasya' tadabhAvasyopagamAnnAyaM doSa iti 1degcet tadanantarapariNAmepi12 13tata eva kAryasyAbhAvasiddheH kimarthaH prAgabhAva: 15parikalpyate ? 16kAryasya17 18prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvasidhdyarthamiti antima kSaNarUpa hai vahI ghar3e kA prAgabhAva hai / isapara cArvAka ne yaha AkSepa pragaTa kiyA hai ki punaH ghaTa ke antima kSaNa ke sivAya bAkI pUrva kI aneka paryAyoM meM prAgabhAva ke na hone se unameM ghaTarUpa kArya kI utpatti kA prasaMga prApta ho jAvegA / aura yadi Apa jaina aisA kaheM ki una anAdi pariNAma santati meM itaretarAbhAva rUpa abhAva ke hone se kAryotpatti ke pUrva kArya ko anAdipane kA doSa nahIM A sakatA hai| arthAta anAdi pUrvapariNAma santati aura kArya kA paraspara meM itaretarAbhAva hai ataeva una-una pUrva kI paryAyoM meM ghaTa kA utpAda saMbhava nahIM haiN| yadi aisI bAta hai taba to tadantara pariNAma ke hone para bhI usI itaretarAbhAva se hI kArya kA abhAva siddha ho jAvegA punaH Apa jainoM ne kisaliye prAgabhAva kI kalpanA kI hai ? jaina-ghaTa lakSaNa kArya meM mRtpiNDa lakSaNa prAgabhAva kA abhAva svabhAva siddha karane ke liye hI prAgabhAva kA kathana hai arthAt prAgabhAva kA abhAva hokara hI kArya kA utpAda hotA hai| cArvAka-kArya se pUrva kI paryAya-anantara mRtpiNDa lakSaNa se rahita usase pUrva-pUrva kI akhila paryAyoM meM kAryasvabhAva kA prasaMga kyoM nahIM ho jAvegA ? yadi Apa aisA kaheM ki prAgabhAva kA abhAvasvabhAva samAna hone para bhI koI hI paryAya kAryarUpa se iSTa hai na ki itara sabhI paryAyeM / yaha kathana bhI kevala ApakA durAgrahamAtra hI hai| yadi Apa jaina aisA kaheM ki 1 jainAnAm / 2 tasmAt prAganantarapariNAmAtpUrvA anAdipariNAmAsteSAM santatistasyAm / 3 prAganantarapariNAmAt ye pUrvapariNAmAsteSAM prAgabhAvAbhAva svabhAvAtteSu kAryotpattirastu iti zaMkAM nirAkaroti tatretaretyAdinA / (nyA0 pra0) 4 prAganantarapariNAmalakSaNasya prAgabhAvasya tatrAbhAvAt / prasaGgAditi pAThAntaram / 5 kAryotpattizaGkAmanantarokta nirAkurvannAha jainastatretyAdi / tatra anaadiprinnaamsnttii| 6 (anAdipUrvapariNAmasantataH kAryasya ca parasparamitaretarAbhAvaH / sa eva tadabhAvo vivkssitkaaryaabhaavstsy)| 7 mRtpiNDaH ghaTo na bhavati ghaTo na bhavati ghaTo mRtpiNDo na bhavati / (byA0 pra0) 8 kAryam / (di0 pra0) 9 (kaarysyaanaaditvlkssnnH)| 10 tahi / (byA0 pra0) 11 sogataH prAk / (di0 pra0) 12 atrAha saugtH| teSAM syAdvAdinAM tattasmAt prAganantarapariNAmalakSaNaprAgabhAvAtpUrvamanAdikAle pariNAmaH / paryAyasteSAM mAlAyAM kArya bhavat =syAdvAdyAha / tatra kAryasadbhAve itaretarAbhAvalakSaNaHprAgabhAvo'smAbhirabhyupagamyate tasmAdayaM doSo neti cet =saugtH| kAryAnantarapariNAmapi tata eva itaretarAbhAvAdeva kAryasyAbhAvaH siddhayatu kimaryo nirarthakaH prAgabhAvaH parikalpyate / (di0pra0) 13 itaretarAbhAvAt / 14 mRtpiNDaH / itaretarAbhAvarUpasya kAryAbhAvasyopagamAdeva / (di0 pra0) 15 jainH| 16 ghttlkssnnsy| 17 syAdvAdyAha / prAgabhAvasyAbhAvasvabhAva eva kAryam / tadarthaM kAryanimittaM prAgabhAvaH parikalpyate iti ceta=saugataH evaM sati kAryAdanantaralakSaNe na ekena pUrvaparyAyeNa rahiteSu kAryAt pUrvottarasaMbhUteSu samastaparyAyeSu kAryasvabhAvattvaM kathaM na prasajyet / kAryAtpUrvottarAkhilapariNAmeSu prAga'bhAvA'bhAvasya svabhAvatvena kRtvA samAnepi kazcana eko'bhimataH paryAyaH kAryam / na punaranye paryAyA ityAgrahamAtraM syAdvAdinaH / (di0 pra0) 18 prAgabhAvo, mRtpiNDalakSaNaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 108 ] [ kArikA 10 cet 'kathamevaM kAryAtpUrvaparyAyeNa rahiteSu tatpUrvottarAkhilapariNAmeSu kAryasvabhAvatvaM na prasajyeta' ? prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvAvizeSepi 'kazcideveSTa: paryAyaH kArya, na punaritare pariNAmA ityabhinivezamAtram' / syAdAkUtaM? 'kAryAtprAganantaraparyAyastasya prAgabhAvaH / "tasyaiva pradhvaMsa: kArye ghaTAdi / na punaritaretarAbhAvo', yena tatpUrvottarasakalaparyAyANAM ghaTatvaM 1prasajyeta / na ca teSAM prAgabhAvapradhvaMsarUpatAsti, 16taditaretarAbhAvarUpatopagamAt17, 18iti kArya ke pUrva kI jo anantara paryAya hai vahI kArya kA prAgabhAva hai| abhAva aura usI prAgabhAva kA pradhvaMsa-abhAva honA hI ghaTAdi kI utpattirUpa kArya hai na ki itaretarAbhAva kArya hai jisase ki una pUrvottara sakala paryAyoM ko ghaTapane kA prasaMga Ave / arthAt nahIM A sakatA hai kintu una pUrvapUrva paryAyoM meM prAgabhAva kI pradhvaMsarUpatA nahIM hai kyoMki una pUrva-pUrva paryAyoM meM itaretarAbhAvarUpatA svIkAra kI gaI hai| bhAvArtha-una-una pUrvottara paryAyoM meM prAgabhAva kA abhAva nahIM ho pAyA hai ataeva kArya bana nahIM sakatA isIliye unameM itaretarAbhAva hai / yaha saba Apa syAdvAdiyoM kA kathana sugata mata kA anusaraNa kara rahA hai arthAt bauddhoM ne aisA mAnA hai ki pUrvakSaNa kA vinAza hI uttarakSaNa kI utpatti hai / usake anusAra hI ApakI mAnyatA siddha ho jAtI hai aura punaH svamata kA virodha ho jAtA hai ke Apake yahA~ prAgabhAva ko anAdi mAnA hai| tathA ca ghaTa ke pUrva kI anantara paryAyamAtra ko prAgabhAva svIkAra karane para vaha anAdi svIkAratA viruddha ho jAtI hai / jaina - dravyAthikanaya kI apekSA se hama prAgabhAva ko anAdi mAnate haiM / cArvAka-to phira kyA isa samaya mRdAdi dravya prAgabhAva rUpa hai ? yadi usa prakAra se Apa svIkAra kareM to ghaTa meM prAgabhAva kA abhAva svabhAva kaise ghaTegA ? kyoMki dravya kA abhAva asambhava hI hai arthAt vaha anAdi ananta hai punaH prAgabhAva ko nityapanA prApta hone se kadAcit zrI ghaTa kI utpatti nahIM ho skegii| aura yadi Apa kaheM ki ghaTa se pUrva kI sabhI paryAyeM anAdi santatirUpa haiM isaliye ghaTa kA prAgabhAva anAdi hai / taba to jaise pUrva kI anantara paryAya ke naSTa hote hI ghaTa utpanna ho jAtA hai usI prakAra se anantara paryAya se pUrva-pUrva kI vyavahita paryAryoM ke naSTa hone para bhI ghar3e kI utpatti kA prasaMga A jAvegA / puna: aisA hone para ghaTa ko anAdipanA siddha ho jAvegA kyoMki pUrva-pUrva paryAya kI nivRtti-abhAvaparamparA bhI anAdi hai| 1 cArvAkaH / 2 anantareNa mRtpiNDalakSaNena / 3 mRnmAtram / kapAlAdi / (byA0 pra0) 4 pUrvottaraparyAyANAM prAgabhAvAbhAvatvAvizeSAt / 5 pRthbudhnodraakaarruupH| 6 ghaTalakSaNam / 7 jainasya / 8 jainasya / 9 syAdvAdyAha / he saugata ! tavAbhiprAya evaM syAt / (di0 pra0) 10 kaarysy| 11 prAgabhAvasya / 12 kAryam / 13 kaa| (di0 pra0) 14 AzaMkya ghaTasya / taa| (di0 pra0) 15 ttpuurvottrpryaayaannaam| 16 teSAM pUrvottaraparyAyANAm / 17 tat teSu paryAyeSu anyonyAbhAvattvAMgIkArAt / (di0 pra0) 18 ityAkUtamiti saMbandhaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda prAgabhAvasiddhi ] [ 106 'tadetadapi sugatamatAnusaraNaM syAdvAdavAdinAmAyAtaM, 'svamatavirodhAt / prAgabhAvo hyanAdiriti 'tanmatam / 'tacca ghaTasya pUrvAnantaraparyAyamAtraprAgabhAvasyopagame virudhyate / dravyArthAdezAdanAdiH prAgabhAvobhimata iti cet kimidAnIM mRdAdidravyaM prAgabhAvaH ? tathopagame kathaM prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya ghaTeta ? dravyasyAbhAvAsaMbhavAt / tata eva na jAtucid ghaTasyotpattiH syAt / yadi punaH 14pUrvaparyAyAH15 sarvepyanAdisantatayo ghaTasya prAgabhAvo'nAdiriti 16mataM tadApi prAganantaraparyAyanivRttAviva 18tatpUrvaparyAyanivRttAvapi ghaTasyotpattiprasaGgaH / jaina-pUrva kI anantara paryAya hI ghaTa kA prAgabhAva nahIM hai aura na miTTI Adi dravyamAtra hI ghaTa kA prAgabhAva hai / tathA na usa ghaTa ke pUrva kI sakala santati hI hai| cArvAka-taba Apake yahA~ ghar3e kA prAgabhAva kyA hai ? jaina-hamAre yahA~ to dravyaparyAyAtmaka hI prAgabhAva hai / vaha kathaJcit dravya kI apekSA se anAdi hai aura vahI kathaJcit paryAya kI apekSA se sAdi hai / isaliye hama syAdvAdiyoM kA siddhAnta (darzana) nirAkula-nirdoSa hI hai| bhAvArtha-jainAcAryoM ne kArya hone kI pUrva kI antima eka kSaNavartI paryAya ko prAgabhAva mAnA hai| usa para cArvAka doSAropaNa karatA hai kyoMki yaha cArvAka prAgabhAva ko mAnatA hI nahIM hai| usakA kahanA hai ki yadi pUrva kI antima kSaNa paryAya ko hI prAgabhAva kahoge to prAgabhAva kA abhAva-nAza karake kArya utpanna hotA hai ataH kumbhakAra ne cAka para miTTI kA piNDa rakhA hai usase zivaka, chatraka, sthAsa Adi paryAyeM ho rahI haiM unameM prAgabhAva to Apane mAnA nahIM hai ataH vahAM una paryAyoM meM bhI prAgabhAva kA abhAva hone se ghaTa bana jAnA caahiye| aura yadi Apa jaina una paryAyoM meM itaretarAbhAva kI kalpanA karake kArya kA niSedha karo taba to antima paryAya meM bhI pUrva paryAyoM se itaretarAbhAva hai ataH anta meM bhI kArya nahIM banegA evaM Apa jainoM ke yahA~ bauddhamata ke anusaraNa kA bhI prasaGga A jAvegA, kyoMki bauddhoM ke yahA~ bhI pUrva kSaNa kA vinAza hokara hI uttarakSaNa kI utpatti hotI hai aura Apane bhI pUrva avyavahita kSaNarUpa prAgabhAva kA nAza 1 saugata Aha yaduktaM syAdvAdinA prAganantarapariNAmalakSaNaprAgabhAvavinAze kArya jAyate / tadetatsugatamatapraveza: samAyAtaH syAdvAdinAm / yathA sugatamatAvalaMbinAM samanantarakSaNaH svayaM vinazyottarakSaNaM janayatIti / tathA sati syAdvAdinAM svamataM viruddhayate / -tahi syAdvAdimataM kimiti svayamAzaMkyAha / prAgabhAvo hi anAdiriti matam / tacca mataM ghaTasya pUrvAnantaraparyAyamAtrarUpaprAgabhAvasyAMgIkAre kRte sati viruddhayate / (di0 pra0) 2 pUrvakSaNavinAza evottarakSaNasyotpattiriti sugatamatam / 3 pUrvottaraparyAyeSu / ghaTasyAbhAvaH / (di0 pra0) 4 janamatam / 5 praagbhaavaasyaanaaditvsviikaarH| 6 jainH| 7 tA / (byA0 pra0) 8 saugataH / prazne / (di0 pra0) 9 cArvAkaH / 10 mRddravyasyAbhAvasyAbhAvasvabhAvatA / (di0 pra0) 11 dravyasyAnAdyanantatvAt / 12 yataH prAgabhAvasya nityatvamAyAtam / 13 syaadaadii| (di0 pra0) 14 ghaTAt / 15 tRtIyavikalpaH / (byA0 pr0)| 16 jnsy| 17 saugataH (di0 pr0)| 18 tattasmAt vivakSitaparyAyeNAvyavahitapUrvapUrvo yo (vyavahitaH) dravyaparyAyastasya nivRttau / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 tathA sati ghaTasyAnAditvaM pUrvaparyAyanivRttisantaterapyanAditvAt / nanu ca na prAganantaraparyAyaH prAgabhAvo ghaTasya nApi mRdAdidravyamAtraM na ca ' tatpUrvasakalaparyAyasantatiH ' / kiM tarhi ? 'dravyaparyAyAtmA' prAgabhAvaH / sa ca syAdanAdiH " syAtsAdiriti syAdvAdidarzanaM "nirAkulameveti cenna [ naiyAyiko jainAbhimataprAgabhAvaM nirasya svasya niHsvabhAvarUpaM prAgabhAvaM samarthayati ] 'evamapyubhayapakSo MpakSiptadoSAnuSaGgAt / dravyarUpatayA tAvadanAditve 14 prAgabhAvasyAnantatvaprasakteH" sarvadA kAryAnutpattiH syAt / paryAyarUpatayA ca "sAditve 17 prAgabhAvAtpUrvamapyu 20 mAna karake hI usa ghaTa kI utpatti mAnI hai / isa para jainAcAryoM ne kahA hai ki hama syAdvAdiyoM ke yahA~ ye dUSaNa nahIM Ate haiM kyoMki na to hamane pUrva-pUrva kI sabhI paryAyoM itaretarAbhAva mAnA hai aura na boddha ke samAna pUrvakSaNa kA nirmUla nAza hokara uttarakSaNa kA utpAda hI mAnA hai / hamane to kathaJcit RjusUtranaya kI apekSA se pUrva ke antima kSaNavartI kAraNarUpa paryAya kA vinAza mAnA hai usameM dravyarUpa miTTI kA nAza nahIM huA hai aura vaha miTTI hI apane mUla mRtsvabhAva ko na chor3akara ghaTarUpa uttaraparyAya se utpanna ho jAtI hai ataeva pUrvaparyAya kA nAza evaM uttaraparyAya kA utpAda to ThIka hai kiMtu dravyarUpa miTTI kA nAza aura utpAda nahIM huA hai bauddha to jar3amUla se miTTI kA hI nAza mAnakara uttarakSaNa meM ghaTakArya mAnate haiM jo ki sarvathA asambhava hai / evaM pUrva - pUrva kI sabhI paryAyoM meM bhI kathaJcit prAgabhAva hai itaretarAbhAva nahIM hai phira bhI una paryAyoM--sthAsa, koza, kuzUla Adi ke sAtha antima kSaNa ke vinAza kA honA bhI Avazyaka hai jaba ghaTa banegA / ataH hamAre yahA~ prAgabhAva pramANa kI apekSA se dravya paryAyAtmaka evaM dravyArthika naya kI apekSA se anAdi hai tathA sUkSma RjusUtranaya kI apekSA se antima kSaNavartI paryAyarUpa sAdi hai koI bAdhA nahIM hai / [ naiyAyika ke dvArA jainAbhimata prAgabhAva kA khaNDana evaM tucchAbhAvarUpa prAgabhAva kA samarthana ] naiyAyika - ApakA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki isa prakAra kI mAnyatA se to ubhaya pakSa meM diye gaye dUSaNoM kA prasaGga prApta hotA hai / yadi dravyarUpa se anAdi mAnoge taba to prAgabhAva ko anantapane kA prasaMga prApta hotA hai yAnI prAgabhAva kA kabhI bhI nAza na hone se hamezA hI kArya kI utpatti nahIM ho sakegI aura yadi paryAyarUpa se sAdi mAnoge taba to prAgabhAva ke pazcAt jisa prakAra ghaTa kI utpatti hotI hai usI prakAra prAgabhAva ke pUrva meM bhI ghaTa kI utpatti ho jAvegI use 1 abhAva: / ( di0 pra0 ) 2 syAdvAdI / ( di0 pra0) 3 ghaTasya prAgabhAvaH / 4 tasmAt ghaTAt / ( di0 pra0) 5 ghaTasya prAgabhAvaH / 6 dravyaparyAyau AtmA svarUpaM yasyArthasya saH / kathaJcidravyAtmA kathaJcitparyAyAtmA | 7 artha: / ( di0 pra0 ) 8 prAgabhAvaH / ( di0 pra0 ) 9 dravyApekSayA / 10 paryAyApekSayA / 11 nirbAdham / ( di0 pra0) 12 yaugaH / prAgabhAvasya dravyaparyAyAtmakattvopi / ( di0 pra0) 13 dravyaparyAyApekSayAnAdisAdIti pakSadvayam / 14 dravyasya / ( di0 pra0 ) 15 vinAzarahitatvaprasakteH / 16 prAgabhAvasya / (byA0 pra0 ) 17 mRtpiNDAt ghaTasya / ( di0 pra0 ) 18 prAganantaraparyAyarUpAt / 19 anantakAryasantatI | 20 ghaTasya / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 111 tpattiH pazcAdiva kathaM nivAryeta ? na ca gatyantaramasti / 'tato' 'na bhAvasvabhAvaH prAgabhAvaH, 'tasya bhAvavilakSaNatvAtpadArthavizeSaNatvasiddheH / ' [ cArvAko naiyAyikAbhimataM prAgabhAvaM khaMDayati ] ityanye tepi na samIcInavAcaH, sarvathA10 11bhAvavilakSaNasyAbhAvasya grAhakapramANAbhAvAt / 'svotpatte:12 prAgnAsId ghaTa iti pratyayo'sadviSayaH, satpratyayavilakSaNatvAt / yastu kauna roka sakegA ? kyoMki ina donoM vikalpoM ke sivAya aura koI gati nahIM hai| isaliye prAgabhAva bhAvasvabhAva nahIM hai kyoMki vaha bhAva se vilakSaNa hai aura vaha padArtha kA vizeSaNa siddha hai| arthAt naiyAyika abhAva ko bhAvarUpa na mAnakara use tucchAbhAvarUpa mAnate haiM aura use bhAvarUpa padArthoM kA vizeSaNa mAnate haiN| [ cArvAka ke dvArA naiyAyikAbhimata prAgabhAva kA khaNDana ] cArvAka-aisA kahanevAle Apa naiyAyika bhI samIcIna vicAravAle nahIM haiM kyoMki sarvathA bhAva se vilakSaNa abhAva ko grahaNa karane vAlA koI bhI pramANa nahIM hai| naiyAyika-aisA nahIM hai, kyoMki prAgabhAva ko grahaNa karane vAlA anumAna pramANa vidyamAna hai| yathA-"apanI utpatti se pahale ghaTa nahIM hai isa prakAra kA asat ko viSaya karane vAlA jJAna pAyA jAtA hai kyoMki vaha asat viSayaka jJAna satpratyaya se vilakSaNa hai| jo sat ko viSaya karane vAlA hai vaha sat pratyaya se vilakSaNa nahIM hai / jaise "sadravyaM" ityAdi kA jJAna / aura vaha abhAva sat pratyaya se vilakSaNa hai isIliye asat ko viSaya karane vAlA hai|" cArvAka -yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki prAgabhAvAdi meM pradhvaMsAbhAvAdi nahIM haiM isa pratyaya ke sAtha vyabhicAra doSa AtA hai / arthAt prAgabhAva Adi meM pradhvaMsAbhAva Adi nahIM hai isa prakAra kA jJAna pradhvaMsAbhAva ke abhAvarUpa hone se sat ko viSaya karane vAlA hai, phira bhI "satpratyaya se vilakSaNa hai" yahA~ para yaha hetu hai aura yaha hetu satpratyaya se vilakSaNa hone para bhI prAgabhAvAdi meM asat ko viSaya karane vAlA nahIM hai| yadi Apa kaheM ki vaha bhI asat-abhAva ko viSaya karane vAlA hai isaliye uparyukta doSa nahIM hai / yaha bhI nahIM kaha sakate haiM, kyoMki abhAva meM anavasthA kA prasaGga prApta ho jaavegaa| 1 abhAvasya bhAvasvabhAvatveGgI kriyamANe'nekadUSaNaprasaGgo yataH / 2 yaugaH / (di0 pra0) 3 prAgabhAvo na bhAvasvabhAvo bhAvavilakSaNatvAt / vyatireke budhdyAdivat / 4 prAganantaraparyAyalakSaNam / basaH / (di0 pra0) 5 prAgabhAvasya / (di0 pra0) 6 SaTpadArthebhyo dravyAdibhyaH / (di0 pra0) 7 abhAvasya / 8 naiyaayikaaH| 9 pramANabhAvasyAsiddhattvAyogAt / (di0 pra0) 10 upAdeyarUpeNa copAdAnasyApi / (di0 pra0) 11 ata Aha syAdvAdI tepi yogA: na sundaragiraH / kutaH sarvathApadArthaviruddhA'bhAvagrAhakaM pramANameva nAsti loke yataH / (di0 pra0) 12 bhAvavilakSaNasyAbhAvasya grAhakapramANaM darzayati yogH| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 sadviSayaH, sa na satpratyayavilakSaNo, yathA sadvyamityAdipratyayaH, satpratyayavilakSaNazcAyaM, tasmAdasadviSayaH' ityanumAna prAgabhAvasya grAhakamiti cenna', prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAbhAvAdiriti pratyayena vyabhicArAt / tasyApyasadviSayatvAnna doSa iti cenna, abhAvAnavasthAprasaGgAt / 'syAnmataM, bhAve bhUbhAgAdau nAsti kumbhAdiriti pratyayo mukhyAbhAvaviSayaH prAgabhAvAdau10 nAsti 11pradhvaMsAdirityupacaritAbhAvaviSayaH12 / tato nAbhAvAnava - bhAvArtha-"prAgabhAvAdi meM pradhvaMsAbhAvAdi nahIM hai" isakA bhAva yaha hai ki prAgabhAva judA hai aura pradhvaMsAbhAva judA hai| aba donoM ke pRthakapane ko viSaya karane vAle jJAna kA viSaya itaretarAbhAva hogA kyoMki itaretarAbhAva se hI eka dUsare meM eka dUsare kA abhAva prakhyApita kiyA jAtA hai / punaH aisI sthiti meM isa pratyaya ko viSayabhUta karane vAlA jo itaretarAbhAva hai vaha prAgabhAva se bhinna hai isa prakAra itaretarAbhAva ne prAgabhAva evaM pradhvaMsAbhAva ko bhinna kara diyA usI prakAra yaha itaretarAbhAva bhI apane Apa ko prAgabhAvAdi se bhinna karane ke liye anya dUsare itaretarAbhAva kI apekSA rakhegA evaM dUsarA tIsare kI, tIsarA cauthe kI ityAdi rUpa se anavasthA doSa A jaavegaa| yoga-bhUtala Adi ke sadbhAva meM kumbhAdi nahIM haiM isa prakAra kA jJAna mukhya abhAva ko viSaya karane vAlA hai / punaH prAgabhAvAdi meM pradhvaMsAbhAvAdi nahIM haiM yaha pratyaya upacarita-abhAva ko viSaya karane vAlA hai| ataH abhAva meM anavasthAdi doSa nahIM Ate haiN| cArvAka-yaha kathana bhI ayutta / taba to prAgabhAvAdi meM paramArtharUpa se saMkara doSa kA prasaGga A jAtA hai kyoMki upacarita abhAva ke dvArA cAroM hI abhAvoM meM paraspara meM vyatireka-bhinnapanA siddha nahIM ho sakatA hai anyathA sabhI jagaha mukhya-abhAva kI kalpanA bhI vyartha hI ho jAvegI / arthAt mukhya abhAva-itaretarAbhAva Adi ke na hone se sabhI ghaTa paTAdi meM ekatva siddha ho jAvegA aura bhI jo Apa yaugoM ne kahA hai ki "prAgabhAvAdi bhAvasvabhAva nahIM hai kyoMki sarvadA bhAva-padArtha ke vizeSaNa hote haiN|" arthAt ghaTa kA prAgabhAva, paTa kA prAgabhAva Adi bhAvarUpa padArtha ke vizeSaNa haiN| ApakA yaha anumAna bhI samyak nahIM hai kyoMki ApakA hetu pakSa meM avyApaka doSa se dUSita hai| "pradhvaMsAdi meM prAgabhAva nahIM hai" ityAdirUpa se yaha abhAva abhAva kA bhI vizeSaNa hai| yaha bAta prasiddha hI hai aura guNAdi se bhI vyabhicAra AtA hai kyoMki ve guNAdi sarvadA bhAva ke vizeSaNa hone para pApA 1 caarvaakH| 2 prAgabhAvAdI nAsti pradhvaMsAdiriti pratyayasya pradhvaMsAbhAvAbhAvarUpatayA sadviSayatvepi satpratyayavilakSaNatvAdityayaM heturatra vartate ytH| 3 satpratyayavilakSaNatvepi prAgabhAvAdAvasadviSayatvaM nAsti yataH / 4 yogaH satpratyayavilakSaNattvAditi hetorabhAvaviSayattvAddoSo n| (di0 pra0) 5 abhAvagrAhakatvAt / 6 paJcamasyAbhAvasyAbhAvacatuSTayAdvayAvRttA'bhAvAntaraparikalpanAnuSaGgAt / prAgabhAvAdI nAsti pradhvaMsAdiriti pratyayasyAbhAvaviSayatve sopyabhAvaH prakRte (prAgabhAve) nAstIti pratyayenAsadviSayeNa vyAvartayitavya itynvsthaa| 7 yogasya / 8 ante vartamAnasyAbhAvasyaiva mukhyattvaM / (di0 pra0) 9 pratyayaH / (di0 pra0) 10 abhAve'bhAvasamAropaNaM upacaritattvam / (di0 pra0) 11 iti, pratyayaH / 12 prAgabhAvAdau pradhvaMsAbhAvAdirUpacaritaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 113 stheti, 'tadapyayuktaM, paramArthataH prAgabhAvAdInAM sAGkaryaprasaGgAt / na hyupacaritenAbhAvena parasparamabhAvAnAM vyatireka: sidhyet, sarvatra 'mukhyAbhAvaparikalpanAnarthakyaprasaGgAt / yadapyuktaM, na 10bhAvasvabhAvaH prAgabhAvAdiH, sarvadA 11bhAvavizeSaNatvAditi,tadapi na samyaganumAnaM, hetoH 13pakSAvyApakatvAt, 14na prAgabhAvaH pradhvaMsAdAvityAderabhAvavizeSaNasyApyabhAvasya prasiddhaH, guNAdinA vyabhicArAcca, 15tasya sarvadA 16bhAvavizeSaNatvepi bhAvasvabhAvatvAt / bhI bhAvasvabhAvarUpa haiM / arthAt guNa dravya-padArtha ke hI Azrita rahate haiM ataH ve bhI padArtha ke vizeSaNa haiM phira bhI satpratyaya vAle haiM abhAvarUpa nahIM haiM aura Apane abhAva ko bhI padArtha kA hI vizeSaNa mAnA hai ataH abhAva kA lakSaNa guNoM meM cale jAne se vyabhicAra doSa AtA hai| yoga-"rUpaM pazyAmi" ityAdi vyavahAra se guNa svataMtra bhI pratIti meM A rahe haiM ataH hamezA ve gaNa bhAva-padArtha ke hI vizeSaNa hoM aisA nahIM hai| arthAt yauga ne guNa ko bhI yAga ne guNa ko bhI eka svataMtra padArtha svIkAra kiyA hai| usake nava padArthoM meM guNa padArtha bhI hai| cArvAka-yadi aisA kaho taba to "abhAvastattvaM" isa prakAra se abhAva kI bhI svatantrarUpa se pratIti hone se vaha abhAva bhI hamezA bhAva-padArtha kA vizeSaNa siddha nahIM hogaa| yadi Apa kaheM ki sAmarthya se hI usa abhAva vizeSaNa ke vizeSyarUpa dravyAdikoM kA saMpratyaya-jJAna ho jAtA hai ataH sadA padArtha kA vizeSaNarUpa hI abhAva siddha hai taba to usI prakAra se guNAdi bhI hamezA hI padArtha ke hI vizeSaNa hoveM kyoMki una guNoM kA vizeSya jo dravya hai vaha bhI sAmarthya-arthApatti se hI jAna liyA jAvegA arthAt guNoM kA varNana karane para ve kinake haiM ? aisA prazna hote hI dravya ke haiM yaha arthApatti svayaM A jAtI hai| bhAvArtha-naiyAyika abhAva ko sarvathA tucchAbhAvarUpa mAnate haiM ve kahate haiM ki yaha prAgabhAva mRtpiNDa "pahale ghaTa nahIM thA" yaha jJAna abhAva viSayaka hai aura sadbhAvarUpa jJAna se sarvathA viparIta hai evaM yaha prAgabhAva satrUpa padArthoM kA vizeSaNa hai isa mAnyatA para sarvathA abhAva ko na ma cArvAka ne hI madhya meM naiyAyika se praznottara kara DAle haiM jainAcArya to taTasthatA se suna rahe haiN| cArvAka ne kahA ki pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva meM prAgabhAva nahIM hai isa vAkya meM yaha prAgabhAva sadbhAvarUpa padArtha kA vizeSaNa na hokara abhAva kA hI vizeSaNa bana jAtA hai tathA guNAdi se bhI 1 syaadvaadii| (di0 pra0) 2 yata evaM tato'bhAvAnAmavyavasthitirna / korthaH vyavasthitireva upacaritazcAsAvabhAvazcopacaritAbhAvastena / upacaritenAbhAvena vA pAThaH / (di0 pra0) 3 caturNAm / 4 bhedaH / (byA0 pra0) 5 anyathA / 6 ghaTAdAvabhAveSu vaa| 7 mukhyo'bhaavotretretraabhaavH| 8 tathA sati ghaTapaTAdInAmaikyaM syAt / 9 yogena / 10 basaH / (byA0 pra0) 11 tA / (byA0 pra0) 12 ghaTasya prAgabhAva ityevaMprakAreNa / 13 bhAgAsiddhattvAdityarthapakSakadeze vartamAnohetu gAsiddha iti yogaiH svayamabhidhAnAt / abhAvAbhAvasya bhAvavizeSaNattvayogAt / (byA0 pra0) 14 pakSAvyApakatvaM darzayati / 15 guNAdeH / (di0 pra0) 16 ghaTasya rUpamityevam / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -114 ] [ kArikA 10 rUpaM pazyAmItyAdivyavahAreNa guNasya svatantrasyApi pratIterna sarvadA 2 bhAvavizeSaNatvamasyeti 'cettarhyabhAvastattvamityabhAvasyApi svatantratvapratIteH zazvadbhAvavizeSaNatvaM mA 'sidhat / 'sAmarthyAtta' dvizeSyasya' dravyAdeH saMpratyayAtsadA bhAvavizeSaNamevAbhAva iti cettathaiva " guNAdiH santataM bhAvavizeSaNamastu, " tadvizeSyasya dravyasya sAmarthyAdgamyamAnatvAt / 12 kiJca prAgabhAvaH sAdiH sAntaH parikalpyate sAdirananto vAnAdirananto vAnAdiH sAnto vA ? prathame vikalpe aSTasahasrI vyabhicAra doSa AtA hai kyoMki ve guNa sarvathA bhAva - padArtha ke vizeSaNa hokara bhI abhAva jJAna ko viSaya karane vAle nahIM haiM, sadbhAvarUpa hI haiM jaise jIva kA jJAna guNa aura pudgala ke rUpa, rasAdi guNa / isa para naiyAyika ne jhaTa se kaha diyA ki hamAre yahA~ guNa padArtha ke vizeSaNa nahIM haiM kintu svayaM hI padArtha haiM arthAt naiyAyika ne 6 padArtha mAne haiM - dravya, guNa, karma, sAmAnya, samavAya aura vizeSa / evaM sabhI ko sarvathA pRthak-pRthak hI mAnA hai unake yahA~ jIva dravya se jJAna guNa, agni se uSNaguNa sarvathA pRthak hI hai, samavAya sambandha se usa dravya meM guNa kA sambandha hotA hai ityAdi / tathA ca dUsarI bAta yaha hai ki hama Apase yaha prazna karate haiM ki Apa prAgabhAva ko sAdi sAMta mAnate haiM yA sAdi ananta athavA anAdi ananta yA anAdi sAMta, ina cAroM vikalpoM meM se kauna sA vikalpa svIkAra karate haiM ? yadi pahalA vikalpa svIkAra karo ki prAgabhAva sAdi sAMtarUpa hai, taba to prAgabhAva ke pahale bhI ghaTa kI upalabdhi kA prasaGga A jAvegA kyoMki usa ghaTa ke virodhI prAgabhAva kA vahA~ para abhAva hai arthAt prAgabhAva ke pUrva prAgabhAva kA sadbhAva nahIM hai kyoMki vaha sAdi haiN| yAnI ghaTa kA virodhaka prAgabhAva thA, vaha apane astitva se pahale hai nahIM ataH jaise prAgabhAva kA abhAva hone para ghaTa utpanna hotA hai vaise hI prAgabhAva ke na hone para bhI usakA abhAva hI hai punaH pahale bhI ghaTa utpanna ho jAvegA / prAgabhAva sAdi anantarUpa hai aisA dUsarA vikalpa svIkAra karane para prAgabhAva ke kAla meM ghaTa kI anupalabdhi kA prasaGga prApta hogA kyoMki prAgabhAva kI utpatti ke anantara vaha avinAzI hone se anantarUpa hai / arthAt jaba ghaTa kA prAgabhAva utpanna ho jAtA hai taba usake bAda bhI ghaTa kI utpatti nahIM ho sakatI hai kyoMki prAgabhAva kA vinAza ho taba ghaTarUpa kArya kI utpatti hove parantu prAgabhAva to ananta - avinAzI hai / 1 Aha yoga: he syAdvAdin ! mama hetorguNAdinA vyabhicAro yaducyate bhavatA tanna / kathaM netyAha / yadA guNaguNinorubhayorvivakSA kriyate tadA guNAdirbhAvavizeSaNaM na sarvadA bhAvavizeSaNaM kutaH rUpaM pazyAmItyAdivyavahAre guNaH svAdhInaH pratIyate yataH / ( di0 pra0 ) 2 guNAdeH / 3 syAdvAdI / ( di0 pra0) 4 ghaTAdivizeSyoccAraNarahitatvena / 5 mA bhUt / (byA0 pra0) 6 abhAvastattvam / kasya ? dravyasyeti sAmarthyAt / 7 yoga: / ( di0 pra0 ) 8 abhAvaH / ( di0 pra0 ) 9 cArvAkaH / 10 syAdvAdI / ( di0 pra0) 11 guNAdivizeSyasya / kasya guNAdiriti prazne dravyasyeti sAmarthyAdgamyatvAt / 12 dUSaNAntaram / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 115 'prAgabhAvAtpUrvaM ghaTasyopalabdhiprasaGgaH, tadvirodhinaH prAgabhAvasyAbhAvAt / dvitIye prAgabhAvakAle ghaTasyAnupalabdhiprasaktiH, 'tasyAnantatvAt / tRtIye tu sadAnupalabdhiH / caturthe punarghaTotpattau' prAgabhAvasyAbhAve ghaTopalabdhivadazeSakAryopalabdhiH syAt, sarvakAryANAmutpatsyamAnAnAM prAgabhAvasyaikatvAt / pyAvanti kAryANi tAvantastatprAgabhAvAH / tatraikasya prAgabhAvasya vinAzepi zeSotpatsyamAnakAryaprAgabhAvAnAmavinAzAnna ghaTopalabdhau sarvakAryopalabdhiriti 13cettayanantAH14 prAgabhAvAste 1 svatantrA bhAvatantrA vA ? svatantrAzcetkathaM na bhAva __aura yadi Apa tRtIya pakSa leveM ki prAgabhAva anAdi ananta hai, taba to ghaTa kI sadA anupalabdhi hI rahegI arthAt kabhI bhI ghaTa utpanna hI nahIM ho sakegA, kyoMki ghaTa kA prAgabhAva to anAdi ananta hai / jaba prAgabhAva kA nAza hove taba ghaTa utpanna hove kintu anAdi ananta prAgabhAva kA nAza hI asambhava hai punaH ghaTa Adi koI bhI kArya utpanna hI nahIM ho skeNge| tathA prAgabhAva anAdi sAMta hai aisA cauthA vikalpa leveM taba to ghaTa kI utpatti ke samaya prAgabhAva kA abhAva hone para jaise ghaTa kI upalabdhi hotI hai vaise hI azeSa sabhI kAryoM kI upalabdhi-utpatti kA prasaGga A jAvegA, kyoMki utpanna hone vAle sabhI kAryoM kA prAgabhAva eka hI hai / yoga-aisA nahIM kahanA kyoMki jitane kArya haiM utane hI unake prAgabhAva haiM / ataH eka prAgabhAva ke vinAza hone para bhI zeSa sabhI utpanna hone vAle kAryoM ke prAgabhAva kA vinAza nahIM hotA hai| ataeva ghaTa kArya kI utpatti ke hone para sampUrNa kAryoM kI utpatti kA prasaGga eka sAtha nahIM hotA hai| arthAt ghaTa kA prAgabhAva naSTa hokara ghaTa banA usa samaya paTa, maTha Adi kA prAgabhAva naSTa nahIM huA hai ataH sampUrNa kArya eka sAtha hI utpanna hoveM aisA doSa nahIM AtA hai| cArvAka-taba to prAgabhAva ananta ho gye| punaH ve anantaprAgabhAva svatantra-anAzrita haiM yA bhAvatantra-padArtha ke Azrita haiM ? __ yadi Apa ina ananta prAgabhAvoM ko svatantra kaheM taba to ve bhAvasvabhAva kyoM nahIM hoMge, kAlAdi ke samAna / arthAt jaise kAla, AkAza Adi svatantra padArtha haiM vaise hI prAgabhAva bhI svatantra hone se padArtharUpa hI siddha ho gaye na ki padArtha ke vishessnnruup| aura yadi Apa kaheM ki bhAva ke haiM arthAt ve ananta prAgabhAva bhAvatantra haiM taba puna: ve utpanna ho cuke padArthoM ke Azrita haiM yA utpanna hone vAle padArthoM ke Azrita haiM ? prathama pakSa svIkAra karanA to ucita nahIM hai kyoMki utpanna 1 pshcaadiv| 2 ghaTavirodhinaH / 3 (prAgabhAvAtpUrva prAgabhAvAbhAvosti, prAgabhAvasya saaditvaat)| 4 prAgabhAvasya utstynntrmvinaashitvaat| 5 ghttsy| 6 tsyaanaadynntttvaat| (di0 pra0) 7 satyAm / (di0 pra0) 8 paTAdau / (di0 pra0) 9 yogamate / (di0 pra0) 10 yogH| 11 kAryam / (di0 pra0) 12 evaM ca sati / (di0 pra0) 13 caarvaakH| 14 aparimitAH / (di0 pra0) 15 anaashritaaH| 16 padArthaH / (di0 pra0) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 svabhAvAH kAlAdivat ? bhAvatantrAzcetkimutpannabhAvatantrA utpatsyamAnabhAvatantrA vA ? na tAvadAdivikalpaH, samutpannabhAvakAle 'tatprAgabhAvavinAzAt / dvitIyavikalpopi na zreyAn, prAgabhAvakAle svayamasatAmutpatsyamAnabhAvAnAM tadAzrayatvAyogAt, anyathA' pradhvaMsAbhAvasyApi pradhvastapadArthAzrayatvApatteH / na cAnutpannaH pradhvasto 1degvArtha: / kasyacidAzrayo nAma, 12atiprasaGgAt / yadi punareka eva prAgabhAvo 14vizeSaNabhedAdbhinna upacaryate ghaTasya prAgabhAvaH paTAderveti / tathotpannapadArthavizeSaNatayA16 17tasya vinAzepyutpatsyamAnArtha vizeSaNatvenAvinAzAnnityatvamapIti mataM, tadA prAgabhAvAdicatuSTayakalpanApi mA bhUt, sarvatrakasyaivAbhAvasya vizeSaNabhedAttathA20 bhedavyavahAropapatteH / kAryasyaiva pUrveNa kAlena viziSTorthaH prAga ho cuke padArthoM ke kAla meM hI to prAgabhAva kA vinAza ho cukA hai arthAt prAgabhAva kA vinAza hokara hI to kArya haA hai pUnaH utpanna haye padArtha ke Azrita ve prAgabhAva kaise raheMge jaba ghaTa banA to usakA prAgabhAva naSTa ho jAne para banA hai punaH vaha prAgabhAva utpanna huye ghaTa ke Azrita kaise rahegA? dUsarA vikalpa bhI zreyaskara nahIM hai kyoMki prAgabhAva ke kAla meM svayaM asat-avidyamAnarUpautpanna hone vAle padArthoM kA vaha abhAva Azraya kaise legA ? arthAt svayaM AtmalAbha ko prApta huA astirUpa padArtha hI kisI ko Azraya Adi de sakegA jaise ki bhitti ke hone para hI citra banatA hai| anyathA yadi svayaM avidyamAnarUpa padArtha bhI usa abhAva ko Azraya dene lageM taba to pradhvastanaSTa huye padArtha bhI pradhvaMsAbhAva ko Azraya dene lageMge kintu anutpanna athavA pradhvasta padArtha kisI ko Azraya deveM aisA dekhane meM nahIM AtA hai| yadi mAnoge to atiprasaGga doSa A jaavegaa| arthAt gadhe ke sIMga Adi bhI prAgabhAva-pradhvaMsAbhAva ko Azraya pradAna karane lageMge kyoMki jaise anutpanna evaM pradhvasta padArtha asatrUpa haiM, vaise hI gadhe ke sIMga bhI asatrUpa haiN| asat rUpa se donoM samAna hI haiM koI antara nahIM hai evaM nahIM bane huye athavA naSTa ho cuke khaMbhe bhI mahala Adi ko Azraya dene lageMge asatrUpa khambhoM se bhI mahala bana jaavegaa| 1 basaH / (di0 pra0) 2 yathA kAlAkAzadigAdayaH svatantrAH saMtobhAvasvabhAvAH tathA prAgabhAvAH kathanam / (di0 pra0) 3 tava mate sarvadA bhaavvishessnnaanaamevaabhaavtvsviikaaraat| 4 bhAvaH / (di0 pra0) 5 prAgabhAvaH / (di0 pra0) 6 (svayamAtmalAbhaM prApta eva padArtha: kasyacidAzrayatvAdidharmaviziSTa: syAt, sati kuDye citramiti nyaayaat)| 7 (svayamasatopi tadAzrayatvaM cet)| 8 AzaMkya / (di0 pra0) 9 nanvevamiSTApAdanamevetyukte aah| 10 samuccayetra vA zabdaH / 11 prAgabhAvasya pradhvaMsAbhAvasya vA / (di0 pra0) 12 kharaviSANAderapi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAzrayatvAnuSaGgAt, utpannapradhvastayorasattvena kharaviSANarUpasyAbhAvasya samAnatvAt / kiJcaivamanutpannaH pradhvasto vA stambhaH prAsAdAderAzrayaH syAt / 13 cArvAka Aha -he yoga / 14 ghaTAdi / (di0 pra0) 15 (tathA cetyrthH)| 16 tadotpannam iti pA0 / (di0 pra0) bhinnattvaprakAreNa / basaH / (di0 pra0) 17 prAgabhAvasya / (di0 pra0) 18 basaH / (di0 pra0) 19 arthe / sarvatra prAgabhAvAdiSu / (di0 pra0) 20 (prAgabhAvAderekatvepi vishessnnbhedaabhedopcaarprkaarenn)| 21 abhAvalakSaNa / (byA0 pra0) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi prathama pariccheda [ 117 bhAvaH, pareNa' viziSTa: pradhvaMsAbhAvaH, nAnArthaviziSTaH sa eva cetaretarAbhAvaH, 'kAlatrayepyatyantanAnAsvabhAvabhAva vizeSaNotyantAbhAvaH syAt, 'pratyayabhedasyApi tathopapatteH sattaikatvepi dravyAdivizeSaNabhedAbhedavyavahAravat / yathaiva hi satpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAdekatvaM' sattAyAmiSTaM bhavadbhi"stathaivAsatpratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAda sattAyAmapyekatvamastu / 1 atha "prAgnAsIdityAdipratyayavizeSAdasattA'5 caturbhedeSyate tahi prAgAsItpazcAddhaviSyati sampratyastIti kAlabhedena, pATalIputresti citrakUTe'stIti dezabhedena, ghaTosti paTostIti dravyabhedena, rUpamasti rasostIti guNabhedena, prasAraNamasti gamanamastIti karmabhedena ca tathA ca he naiyAyika ! yadi Apa kaheM ki eka hI prAgabhAva vizeSaNa ke bheda se hI bhinna-bhinna upacarita hotA hai jaise ghaTa kA prAgabhAva athavA paTa kA prAgabhAva ityAdi, taba to utpanna huye padArthoM ke vizeSaNarUpa se usa prAgabhAva kA vinAza ho jAne para bhI utpatsyamAna-utpanna hone vAle padArthoM ke vizeSaNarUpa se naSTa nahIM hogA ataH vaha prAgabhAva nitya bhI ho jAyegA taba to prAgabhAva Adi cAra abhAvoM kI bhI kalpanA kyoM kI jAve ? kyoMki sarvatra eka hI abhAva meM vizeSaNa ke bheda se usa prakAra prAgabhAvAdirUpa se bheda kA vyavahAra bana jAvegA / yathA kArya ke hI pUrvakAla se viziSTa jo padArtha hai vaha prAgabhAva hai aura jo kArya ke hI pazcAt kAla se viziSTa hai vaha pradhvaMsAbhAva hai| evaM vahI abhAva nAnA padArthoM se viziSTa hone se itaretarAbhAvarUpa hai aura vo abhAva tInoM kAloM meM bhI atyanta nAnAsvabhAva-bhAvarUpa vizeSaNa se viziSTa hone se atyantAbhAva ho jAvegA kyoMki pratyaya-jJAna meM bheda bhI usI prakAra vizeSaNa ke bheda se bhedarUpa dekhA jAtA hai jaise ki sattA ke eka hote huye bhI dravyAdi vizeSaNa ke bheda se bheda vyavahAra pAyA jAtA hai kyoMki Apa yauga ne jisa prakAra se satpratyaya samAna hone se evaM vizeSa liGga kA abhAva hone se sattA meM ekatva svIkAra kiyA hai| usI prakAra se asat-abhAva pratyaya samAna hone se evaM vizeSa liGga kA abhAva hone se asattA-abhAva meM bhI ekapanA ho jAve bAdhA kyA hai ? yoga-"prAGnAsIt" ityAdi pahale nahIM thA ityAdika pratyaya-jJAnavizeSa dekhA jAtA hai ataeva asattA (abhAva) ke caturbhada ho jAte haiN| 1 uttareNa kAlena / (byA0 pra0) 2 arthaH / (byA0 pra0) 3 abhAvaH / (byA0 pra0) 4 sarvathA bhinnasvabhAva: atyantanAnAsvabhAvo bhAvo gndhaatmaadiH| 5 rUpAtmAdi AtmadravyapRdgaladravyAdi / (byA0 pra0) 6 abhAvaH / (byA0 pra0) 7 prAganAsIdghaTa: pradhvasto vetyaadeH| 8 vizeSaNabhedaprakAreNa / 9 yaugaH / (byA0 pra0) 10 aparasAmAnyasya / (byA pra0) 11 sAMkhyayogAdibhirbhAvavAdibhiH / (di0 pra0) 12 abhAve / 13 bhAvavAdI / (di0 pra0) 14 abhAvaH / (di0 pra0) 15 abhAvaH / (di0 pra0) 16 abhAvavAdI / (di0 pra0) 17 (yogamate dravyAditrikavRttitvAdeva sattAyAH sAmAnyAdiSu noktam) / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 'pratyayavizeSasadbhAvAt 'prAksattAdayaH' sattAbhedAH kimu neSyante ? atha 'pratyayavizeSAttadvizeSaNAnyeva bhidyante, 'tasya tannimittakatvAt, na tu sattA / tataH sakaiveti mataM tirhi 'tata evAbhAvabhedopi mA bhUt, sarvathA vizeSAbhAvAt / na caikopyabhAvaH kSityAdivivarttaghaTazabdAdivyatirekeNa pratyakSataH 1 prtibhaaste| kevalaM gatAnugatikatayA lokaH pRthivyAdibhUtacatuSTayaviSayameva13 1*prAgabhAvAdivikalpamAtravazAtprAgabhAvAdivyavahAraM pravartayati dravyAdivi cArvAka-taba to pahale thA, pazcAt hogA, vartamAna meM hai, isa prakAra kAla bheda se pratyaya-jJAnavizeSa kA sadabhAva dekhA jAtA hai evaM paTanA meM hai, citrakaTa meM hai ityAdi dezabheda se tathaiva ghaTa hai. paTa hai ityAdi dravyabheda se aura rUpa hai, rasa hai ityAdi guNabheda se tathA ca prasAraNa hai, gamana hai ityAdi kriyA ke bheda se bhI jJAnavizeSa kA sadbhAva pAyA jAtA hai / prAk sattA-prAgabhAva AdirUpa se sattAbhAva ke bhI bheda Apa kyoM nahIM svIkAra karate haiM ? yoga-jJAna vizeSa se usa bhAva-sattA ke vizeSaNa hI bheda ko prApta hote haiM kyoMki vaha jJAnavizeSa una vizeSaNoM meM nimittamAtra hai na ki sattA, aura isIliye vaha sattA eka hI hai| cArvAka-usI hetu se hI abhAva meM bhI bheda kalpanA mata hove, kyoMki sattA aura asattA donoM meM koI antara nahIM hai arthAt abhAva jJAnavizeSa se hI ve abhAva vizeSaNa bheda ko prApta ho jAte haiN| ataH abhAva jJAnavizeSa nimitta haiM na ki asttaa| aura dUsarI bAta yaha hai ki eka bhI abhAva pRthvI Adi kI paryAyarUpa ghaTa evaM zabdAdi se atirikta huA pratyakSa se pratibhAsita nahIM hotA hai| arthAt ghaTAbhAva AdirUpa zabda hI sunane meM Ate haiM kintu abhAva pRthak rUpa se pratIti meM nahIM AtA hai| kevala yaha loka-saMsAra ke prANI gatAnugatikarUpa se pRthvI Adi bhUta-catuSTaya ke viSaya ko hI prAgabhAvAdi vikalpamAtra ke nimitta se prAgabhAvAdirUpa se vyavahRta karAte haiM / jaise ki dravyaguNa karmAdi ke vikalpamAtra se vaizeSikamata meM dravya guNa karmAdi vyavahAra hotA hai athavA jisa prakAra se naiyAyika ke mata meM pramANAdi ke vikalpa-jJAna se pramANAdi vyavahAra hotA hai| sAMkhya ke mata meM 1 sAmAnyavizeSasamavAyeSu paraiH sattAyA anabhyupagamAttatra pratyayavizeSaH sadbhAvo na pradarzitaH / (di0 pra0) 2 pUrva pazcAtsattAdi / (di0 pra0) 3 praagaasiidityaadyH| 4 sttaa| prAgAsIditi kAlAdIni / (di0 pra0) 5 pratyayavizeSasya vizeSaNanimittakatvAt / 6bhidyate / (di0 pra0) 7 abhAvapratyayavizeSasya vizeSaNabhedahetukatvAt / 8 abhaavvaadyaah| he bhAvavAdin ! yadyevaM tahi tata eva pratyayavizeSAdeva tadvizeSaNAnyeva bhidyante tasyatannimittakattvAdabhAvabhedopi mA bhavatu kuta: bhAvAbhAvayoH sarvathApi vizeSo nAsti yataH / (di0 pra0) 9 atha cArvAka Aha / (di0 pra0) 10 bhedena / (di0 pra0) 11 ghaTAbhAvAdizabda eva zrUyate na tvabhAvaH pRthagbhAvena pratIyate / 12 gatAnAmanugatiryasya saH, tasya bhAvastattA, tyaa| 13 basaH / (di0 pra0) 14 vikalpo jnyaanm| 15 Adipadena guNakarmAdayaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 116 kalpamAtrAdra'vyA divyavahAravat, pramANAdiprakRtyAdi rUpa skandhAdivikalpamAtrAttadvyavahAravacca / tato na prAgabhAvaH kazcidiha pratIyate pradhvaMsAbhAvAdivat / / [ adhunA jainAcAryaH prAgabhAvasya nihnave hAni pradarzya nayapramANAbhyAM taM sAdhayati ] iti prAgabhAvAdinihnavaM kRtvA "pRthivyAdikAryadravyamabhyupagacchaMzcArvAkoneno pAlabhyate, na punaH sAMkhyonyo vA, tasya kAryadravyAnabhyupagamAt, 14tirobhAvAvirbhAvavatpariNA prakRtyAdi vikalpamAtra se vaisA vyavahAra hotA hai athavA bauddha ke mata meM rUpa, skandha Adi ke vikalpa se rUpa, skandha Adi vyavahAra hotA hai| usI prakAra se prAgabhAvAdi ke vikalpa se prAgabhAvAdi vyavahAra hotA hai| isIliye pradhvaMsAbhAvAdi ke samAna koI prAgabhAva bhI pratIti meM nahIM AtA hai| [ aba jainAcArya prAgabhAva ke lopa se hAni batAte huye naya aura pramANa ke dvArA prAgabhAva ko siddha karate haiM ] jaina-isa prakAra se prAgabhAvAdi kA lopa karake pRthvI Adi kArya dravya ko svIkAra karate huye Apa cArvAka bhI isa uparyukta kArikA ke dvArA ulAhanA ke hI pAtra haiM na ki kevala sAMkhya yA anya sattAdvaitavAdI hI ulAhanA ke pAtra haiN| arthAt jisa prakAra se Apa cArvAka ne sAMkhya evaM sattAdvaitavAdI ko ulAhanA dI hai tadvat Apa svayaM bhI una doSoM se baca nahIM sake haiM, Apa bhI doSa sahita hI haiM, kyoMki Apane kAryadravya ko svIkAra hI nahIM kiyA hai| evaM tirobhAva AvirbhAva ke samAna pariNAma ko svIkAra karane para bhI bhAvasvabhAva prAgabhAva Adi kI svIkRti kA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| arthAt sAMkhyoM ne jaise AvirbhAva tirobhAva ko svIkAra karane se prAgabhAva Adi abhAvoM ko bhAvasvabhAva hI mAna liyA hai| usI prakAra Apa sattAdvaitavAdiyoM ke yahA~ bhI pariNAma svIkAra kiyA gayA hai ataH Apa bhI prAgabhAva AdikoM ko 1 cArvAko vadati / yathA vaizeSiko lokaH dravyaguNakarmAdi SadravyavikalpamAtrAd dravyAdivyavahAra pravarttayati / evaM pUnaH pramANaprameyasaMzayAdi SoDazapadArthavAdI naiyAyiko lokH| prakRtimahadAdipaJcaviMzatiH padArthavAdI sAMkhyaH / rUpaskandhAdivAdI saugataH / tattadvikalpAttattadvayavahAraM pravartayati / yato vikalpamAtrAtprAgabhAvAdi vyavahArapravRttiH / tata iha kAryAdau kazcitprAgabhAvo na pratIyate / yathA pradhvaMsAbhAvAdi:=Aha syaadvaadii| evaM cArvAkaH prAgabhAvAdi nihnavaM vidhAya pRthivyAdi kAryadravyaM manyamAnaH AcArya: svAmibhirna upalabhyate'pitu dRSyatesAMkhyayogAdiva niduussyte| kutastasya sAMkhyAdeH kAryadravyasya nAGgIkArAt / (di0 pra0) 2 (vaishessikmte)| 3 naiyaayikaapekssyaa| 4 sAMkhyApekSayA / 5 bauddhmtaapekssyaa| 6 (krameNa naiyAyikasAMkhyabauddhAbhimatapramANAdi, prakRtyAdi, rUpaskandhAdi nidarzanaM jnyeym)| 7 loke / (di0 pra0) 8 pradhvaMsasya nirAkariSyamANatvAt / 9 ito jaina Aha itiityaadi| 10 ghaTAdi / (di0 pra0) 11 kAryadravyamanAdi syaadityaadikaarikyaa| 12 dRSyate / (di0 pra0) 13 anyaH sttaadvaitvaadii| 14 yathA tirobhAvAvirbhAvAbhyupagame sAMkhyasya bhAvasvabhAvaprAgabhAvAdyabhyupagamastathApariNAmopagame sattAdvaitavAdina iti vAkyArtha Atmana AkAzaH saMbhUta AkAzAdvAyurittyAdi zrutivalenAnirvAcyA vidyAdvitayasacivasya prabhavato vivartA yasyettyAdi vacanAdvaitavAdinA pariNAmobhyupagamyate / (di0 pra0) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [ kArikA 10 mopagamepi bhAvasvabhAvaprAgabhAvAdyabhyupagamasyApi sadbhAvAt / tatra prAgabhAvasya prasiddhasyApyapalapanaM nihnavaH / tasminkriyamANe kAryadravyaM pRthivyAdikamanAdi syAt / pradhvaMsasya ca dharmasya svabhAvasya pracyavo'palApaH / tasminvidhIyamAne tadanantatAM vrajet / na cAnAdyanantaM pRthivyAdikaM prAgabhAvAdyapahnavavAdinAbhyupagantuM zakyate, svamatavirodhAllaukAyatikatvahAniprasaGgAt / kathaM puna: " prAgabhAvaH prasiddhaH, tasyoktadUSaNaviSayatayA vyavasthityabhAvA aSTasahasrI bhAvasvabhAva mAna lIjiye / isa prakAra se Apa cArvAka ko ulAhanA dene ke anantara usa prasiddha prAgabhAva kA apalApa karanA ninhava hai aura usa prAgabhAva kA ninhava - lopa karane para pRthvI Adi kAryadravya anAdi ho jAyeMge / pradhvaMsarUpa svabhAva kA pracyava -apalApa karane para ve kAryadravya anantapane ko prApta ho jAyeMge, parantu prAgabhAvAdi kA apanhava karane vAle vAdiyoM ke dvArA bhI pRthvI Adi kAryadravya ko anAdi anantarUpa svIkAra karanA zakya nahIM hai kyoMki unake yahA~ svamata virodha A jAyegA aura punaH "lokAyatikapane" kI bhI hAni ho jAvegI / arthAt cArvAka kA dUsarA nAma lokAyatika bhI hai / jo lokavyavahAra ko prApta kare vaha lokAyatika hai isa vyutpattijanya artha kI bhI hAni kA prasaGga ho jAvegA / cArvAka - ApakA prAgabhAva prasiddha kaise hai ? kyoMki Upara kahe gaye doSoM se dUSita hone se usakI vyavasthA hI nahIM bana sakatI hai / jaina - Apa aisA nahIM kaha sakate haiM kyoMki hama syAdvAdiyoM ke dvArA svIkRta prAgabhAva meM - uparyukta doSoM ko avakAza hI nahIM hai / naiyAyikAdikoM ke dvArA abhimata bhAvavizeSaNarUpa abhAva kA to hama jainiyoM ne bhI nirAkaraNa kara diyA hai / arthAt naiyAyikoM kA kahanA hai ki abhAva bhAvarUpa nahIM hai vaha to bhAva kA vizeSaNa hai parantu aisA to hama bhI nahIM mAnate haiM kyoMki RjusUtranaya kI apekSA se hI pUrva kA anantarasvarUpa - avyavahitarUpa kArya kA upAdAnapariNAma hI prAgabhAva hai / arthAt ghaTa kA prAgabhAva anantara- antimakSaNavartI mRtpiNDa hI hai / punaH jo Apane dUSaNa diyA thA ki pUrva pUrva kI anAdi pariNAma santati ( sthAsa, koza, kuzUla Adi) meM kArya (ghaTa) ke sadbhAva kA prasaGga A jAvegA so bhI kathana ThIka nahIM hai, kyoMki hamane mRtpiNDa ke pradhvaMsarUpa prAgabhAva ke vinAza ko hI kAryarUpa se svIkAra kiyA / usakA vizeSa varNana dvitIya pariccheda meM "kAryotpAdaH kSayo hetoH " isa 58vIM kArikA ke dvArA kareMge / 1 sAMkhyasya / ( di0 pra0) 2 cArvAkasyaivopAlabhyatve sati / 3 anena zlokena cArvAka upAlabhyata iti pratipAdyedAnIM zlokArthaM kathayanti tatra prAgabhAvasyeti / (di0 pra0) 4 ghaTAdi / ( di0 pra0 ) 5 kAryadravyam / ( di0 pra0 ) 6 bhavatu ko doSa: / ( di0 pra0) 7 cArvAkANAm / (di0 pra0) 8 lokavyavahAramayate'bhyupagacchatIti lokAyatikaH / 9 zaGkate cArvAka : ( lokAyatikaH ) / 10 AkSepe / (byA0 pra0 ) 11 nApi / (byA0 pra0) 12 prAgabhAvasya / ( di0 pra0) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 121 diti cenna, syAdvAdibhirabhISTe prAgabhAve yathoktadUSaNAnavakAzAt, naiyAyikAdibhirabhimatasya' tu tasya tairapi 'nirAkaraNAt / RjusUtranayArpaNAddhi 'prAgabhAvastAvatkAryasyopAdAnapariNAma' eva pUrvonantarAtmA / na ca tasmin pUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGgaH, "prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt, kAryotpAdaH kSayo hetoriti 12vakSyamANatvAt / prAgabhAvatatprAgabhAvAdestu pUrvapUrvapariNAmasya santatyAnAdevivakSita kAryarUpatvAbhAvAt / na prAgabhAva aura usake pahale bhI prAgabhAva Adi jo ki pUrva-pUrva paryAyarUpa haiM tathA santati ke apekSA se jo anAdi haiM unameM vivakSita kAryarUpatA kA abhAva hai| isaliye pahale jo Apane anAdi pariNAma santatiyoM meM vivakSitakArya ke itaretarAbhAva ko kalpita karake doSa diyA thA vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki prAgabhAva aura usake pahale ke bhI prAgabhAvAdi meM hamane itaretarAbhAva mAnA hI nahIM hai jisase ki Apake dvArA itaretarAbhAva ke pakSa meM diye gaye dUSaNa A sakeM / arthAt ina dUSaNoM ko za hamAre yahA~ nahIM hai aura isa prakAra se prAganantara pariNAma-avyavahita-paryAya ko prAgabhAva svIkAra karane para usa prAgabhAva ke anAdipane kA bhI virodha nahIM hai kyoMki prAgabhAva aura unake pUrva-parva prAgabhAvAdika jo ki prAgabhAva kI santAna mAlA_paramparArUpa se haiM unakI apekSA se prAgabhAva ke anAdipanA bhI siddha hI hai| isa prakAra se santAna se santAnI sarvathA bhinna hai athavA sarvathA abhinna hai ? ityAdi doSoM se santAna meM dUSaNa denA yogya nahIM hai| arthAt hamane santAna se santAnI ko--dravya se paryAyoM ko kathaJcit bhinna evaM kathaJcit abhinnarUpa se hI svIkAra kiyA hai kyoMki pUrva-pUrva ke prAgabhAvasvarUpa jo bhAvakSaNa haiM jo ki aparAmRSTabhedarUpa haiM unheM hI santAnarUpa se mAnA hai, parantu santAnI kSaNa kI apekSA se to (paryAyoM kI apekSA se to) prAgabhAva ke anAdipanA na hone para bhI koI doSa nahIM rthAt paryAya kI apekSA se to prAgabhAva sAdi hI hai| dravyadRSTi se hI anAdi hai, kyoMki RjasUtranaya kI apekSA se to usa prakAra se vaha prAgabhAva sAdi hI iSTa hai arthAt yaha naya to kSaNadhvaMsi -eka samayavartI paryAya ko hI viSaya karatA hai| ataH RjusUtranaya kI apekSA se sAdi mAnane meM koI doSa nahIM hai| 1 pratyakSato na pratibhAsate ityevam / 2 abhAvo na bhAvarUpastasya bhAvavizeSaNatvAditi bhAvavizeSaNarUpasya / 3 syAdvAdibhiH / 4 vastusAmAnyazaktyApekSo vartamAnaparyAyamRju praguNaM sUtrayati gamayatItyayamRjusUtranayo'tItAnAgatayovinaSTAnutpannattve na vyavahArAbhAvAt / (byA0 pra0) 5 prAganantarapariNAmAdirUpeNa caturdhA vikalpe yaduktaM dUSaNaM cArvAkeNa tatsarvaM tadvikalpAbhyupagamapurassaraM pariharannAha jainH| 6 arpaNA vivkssaa| 7 ghaTasya / 8 tadrUpa / (byA0 pra0) 9 mRtpinnddruupH| 10 tathA stiityrthH| 11 mtpinnddprdhvNssy| 12 dvitiiypricchede| 13 atha pUrvAnAdipariNAmasya svasvapUrvasvarUpaprAgabhAvAbhAvarUpatvAt kAryarUpatvamastyeva tataH kathaM na tatra kAryasadbhAva iti cedAha jainaH / 14 ghaTasya prAgabhAvo matpiNDaH / matpiNDalakSaNaprAgabhAvasya mRcchakalam / tsyaanydityevm| 15 vivakSitakArya prAganantarapariNAmanAzasvarUpaghaTalakSaNam / 16 pUrvAnAdipariNAmasaMtatI / puurvpuurvprinnaamsNttii| asya prAgabhAvasya saMtatiSu kAryasya / (di0 pra0) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 ca 'tatrAsyetaretarAbhAvaH- parikalpyate, yena tatpakSopakSiptadUSaNAvatAraH syAt / nApyevaM prAgabhAvasyAnAditvavirodhaH, prAgabhAvatatprAgabhAvAdeH 'prAgabhAvasantAnasyAnAditvopagamAt / na cAtra 'santAnibhyastattvAnyatvapakSayoH10 1 santAno dUSaNArhaH, 13pUrvapUrvaprAgabhAvAtmakabhAvakSaNAnAmevAparAmRSTabhedAnAM14 15santAnatvAbhiprAyAt / santAnikSaNApekSayA tu 1"prAgabhAvasyAnAditvAbhAvepi na doSaH, tathA 19RjusUtranayasyeSTatvAt / tathAsminpakSe 20pUrva tathA santAna kI apekSA se prAgabhAva ko anAdi mAnane para sabhI anAdi santatirUpa pUrva-pUrva paryAyeM ghaTa kA prAgabhAva haiM aisA kahane para bhI prAganantara-avyavahita paryAya kI nivRtti ke samAna una pUrva-pUrva paryAya kI nivRtti (abhAva) hone para bhI ghaTa kI utpatti kA prasaGga nahIM AtA hai ki jisase una pUrva-pUrva paryAyoM kI nivatti (abhAva) kI paramparA anAdi hone se Apa usa ghar3erUpa kArya ko bhI anAdi siddha kara skeN| arthAta nahIM kara sakate kyoMki ghaTa se parva azeSa kSaNaparyAyeM bhI jo ki una-una kI prAgabhAvarUpa haiM, una sabhI paryAyoM kA abhAva hone para hI ghaTa kI utpatti hotI hai aisI hamArI mAnyatA hai kyoMki prAganantara kSaNa kI nivRtti na hone para tadanyakSaNa kI nivRtti kI taraha samasta una-una prAgabhAvoM ke nivRtti kI asiddhi hone se una-una prAgabhAvoM meM ghaTotpatti kA prasaGga asambhava hai| arthAt yadi prAganantara paryAyarUpa prAgabhAva kA abhAva (pradhvaMsa) nahIM hove kintu samasta pUrva-pUrva ke anya prAgabhAvoM kA abhAva ho jAve phira bhI ghaTakArya utpanna nahIM ho sakatA hai ataH ghaTakArya kI utpatti ke liye yaha Avazyaka hai ki una saba prAgabhAvarUpa se iSTa anAdi santatiyoM ke abhAva ke sAtha-sAtha prAganantararUpa antima paryAya kA bhI nivRtti-abhAva honA cAhiye tabhI vivakSita ghaTakArya kI utpatti ho sakatI hai| aura vyavahAranaya (dravyAthika naya) kI vivakSA karane se to mRdAdi dravya ghaTAdi ke prAgabhAva hai" aisA kathana karane para bhI prAgabhAva kA abhAva svabhAvapanA ghaTa meM darghaTa nahIM hai ki jisase "dravya kA abhAva (vinAza) asaMbhava hone se kadAcit bhI ghaTa kI utpatti nahIM ho sktii|" ApakA yaha kathana 1 (praagbhaavttpraagbhaavaadau)| 2 (vivkssitkaarysy)| 3 prAgabhAvavinAzarUpatAyA eva vyAvartakatvAt (prAgabhAvavinAzarUpatavetaretarAbhAvaM vyaavrtyti)| 4 itaretarAbhAvapakSopakSiptaprAgabhAvavaiyarthyalakSaNa duussnnaavtaarH| 5 prAgabhAvAditatprAgabhAvAdirUpaprAgabhAvasantAnasyaiva vivakSitakAryavyAvartakattvAt / (di0 pra0) 6 prAganantarapariNAmasya praagbhaavtvprkaarenn| 7 drvysy| 8 evaM sati / 9 paryAyebhyaH / 10 tattvamabhedaH, anyatvaM tu bhedaH / (kthnycidbhedbhedaakssyorityrthH)| 11 dravyam / 12 abhede santAnina eva, na santAnaH / bhede saMbandhAsiddhiyo: ? / 13 dravyam / (di0 pra0) 14 avivakSitabhedAnAm / 15 na khala jainAH santAnadravyAtsantAnina: paryAyAH sarvathAbhinnA ityAmananti kiM tahi nAnAparyAyAtmakadravyalakSaNasantAna iti / (byA0 pra0) 16 anAditvAbhAva eveSTaH / paryAyApekSayA sAditvaM vartate iti bhaavH| 17 prAganantarapariNAmasya / (di0 pra0) 18 prAganantarapariNAmasyaiva prAgabhAvattva 19 kssnndhvNsipryaayaarthgraahinnH| 20 ghaTAt / (di0 pra0) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda prAgabhAvasiddhi ] [ 123 paryAyAH sarvepyanAdisaMtatayo ghaTasya prAgabhAva iti 'vacanepi na prAganantaraparyAyanivRttAviva tatpUrvaparyAyanivRttAvapi' ghaTasyotpattiprasaGgo, yena 'tasyAnAditvaM pUrvaparyAyanivRttisaMtaterapyanAditvAdApAdyate, ghaTAtpUrvakSaNAnAmazeSANAmapi 'tatprAgabhAvarUpANAmabhAve ghaTotpattyabhyupagamAt, 'prAganantarakSaNAnivRttau 1 tadanyatamakSaNAnivRttAviva sakalatatprAgabhAvanivRttya sughaTita hove arthAt ApakA yaha kathana sughaTita nahIM hai kyoMki jo kArya se rahita evaM pUrvakAla se viziSTa mRdAdidravya haiM unhIM meM hI ghaTAdika kA prAgabhAva svIkAra kiyA gayA hai punaH usa mRdAdi dravya kA kArya kI utpatti ke hone para vinAza siddha hI hai / ___kArya se rahita mRdAdi dravya ke vinAza ke binA kArya sahitarUpa se ghaTa kI utpatti nahIM ho sakatI hai, kyoMki kArya kI utpatti hI upAdAnAtmaka prAgabhAva kA kSaya hai aisA Age kheNge| banane ke pUrva meM antima kSaNavartI matpiNDa hI ghaTa ke liye upAdAnarUpa hai ata: vahI prAgabhAva hai aura usa antima mRtpiNDa paryAya kA kSaya-vinAza hI ghaTarUpa kArya kI utpatti hai| isI prakAra se pramANa kI vivakSA se prAgabhAva dravyaparyAyAtmaka hai aisA kathana karane para bhI ubhaya pakSa meM upakSipta doSoM kA prasaGga hama jainiyoM ke yahA~ zakya nahIM hai / arthAt "sakalAdezaH pramANAdhInaH" isa kathana ke anusAra pramANa dravya aura paryAya donoM kI apekSA rakhatA hai kyoMki / ke samAna hI paryAyarUpa santati kI apekSA se bhI anAdi svIkAra kiyA gayA hai| aura vaha prAgabhAva anAdi hai ataH ananta hai aisA bhI Apa ekAnta se nahIM kaha sakate haiM / arthAt prAgabhAva ko anAdi mAnane para anantapanA bhI prApta hotA hai jaise ki AkAza anAdi hone se ananta hai isIliye kArya kI utpatti nahIM hogii| yaha doSAropaNa bhI siddha nahIM ho sakatA hai kyoMki bhavyajIvoM kA saMsAra anAdi hote huye bhI sAMta-anta sahita hai yaha bAta prasiddha hI hai / anyathA yadi aisA nahIM mAno arthAt jo anAdi hai vaha ananta hI hai aisA ekAMta svIkAra karo taba to kisI bhI jIva ko mukti kI prApti nahIM ho sakegI kyoMki jIvoM kA saMsAra to anAdi hI hai| evaM jo sAMta hai vaha sAdi hI hai aisA bhI ekAnta nahIM le sakate haiM kyoMki kisI kA saMsAra anta sahita hote huye bhI anAdirUpa se prasiddha hai| isaliye prAgabhAva anAdi evaM sAMta hai isa prakAra se siddha ho jAne para sadA hI kArya kI anutpatti athavA ghaTa se pUrva-pUrva meM bhI usa ghaTa kI Apatti durnivAra nahIM hai / arthAt ina ApattiyoM kA nivAraNa karanA kaThina nahIM hai| isaliye naya, pramANa kI apekSA se prAgabhAvabhAva svabhAva hai, tucchAbhAvarUpa nahIM hai yaha bAta siddha ho gii| 1 pUrvacArvAkoktatRtIyavikalpAbhyupagamepItyarthaH / 2 anntrpuurvpryaayaatpuurvpryaayaasttpuurvpryaayaaH| 3 anantaraparyAyanivRtti binA tatazca / (di0 pra0) 4 ghttsy| 5 abhAvaH / (di0 pra0) 6 (prAganantaraparyAyeNApi shitaanaamityrthH)| 7 tA / (di0 pra0) 8 sati / (di0 pra0) 9 sdbhaave| (di0 pra0) 10 pUrvaprAgabhAvAnAM madhye / 11 tat, ghttaadi| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasra [ kArikA 10 siddherghaTotpattiprasaGgAsaMbhavAt ' / vyavahAranayArpaNAttu mRdAdidravyaM ghaTAdeH prAgabhAva iti 'vacanepi prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya na durghaTA yato dravyasyAbhAvAsaMbhavAnna jAtucidutpattirghaTasya syAt, 'kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasya ghaTAdiprAgabhAvarUpatopagamAt tasya ca kAryotpattau vinAzasiddheH, kAryarahitatAvinAzamantareNa kAryasahitatayo - 124 ] bhAvArtha - prAgabhAva ko sAdi evaM anAdi mAnane para jo doSa pragaTa kiye gaye haiM ve doSa jainiyoM kI mAnyatA meM avakAza hI prApta nahIM kara sakate haiM kyoMki padArtha anAdi hone para sAdi hotA hai aura sAdi hone para bhI anAdi hotA hai / ataH ghaTa kI na to pUrva meM bhI utpatti ho sakatI hai aura na sarvadA anutpatti hI / isIliye prAgabhAva bhAvasvarUpa hI hai, tucchAbhAvarUpa nahIM aisA samajhanA cAhiye / vaha prAgabhAva bhAva ke samAna eka, aneka svabhAva vAlA bhI hai, kyoMki dravya kI apekSA se ekasvabhAvavAlA hai evaM zakti kI apekSA se anekasvabhAvavAlA bhI hai / ataH ekatvarUpa ekAMtapakSa meM diye gaye doSa athavA anekatvarUpa ekAMtapakSa meM diye gaye doSoM kA hamAre yahA~ avakAza hI nahIM hai / naiyAyika - prAgabhAva ko bhAva svabhAva svIkAra karane para "prAgnAsIt kAryaM" pahale kArya nahIM thA isa prakAra kA nAstitva pratyaya kaise ho sakegA / jaina - ho sakatA hai isameM koI bhI virodha nahIM hai kyoMki hamAre yahA~ kArya kA abhAva bhAvAMtara - rUpa se svIkAra kiyA gayA hai aura usa bhAvAMtararUpa - prAganantara paryAya meM nAstitva-asatpratyaya ke hone meM koI virodha nahIM hai jaise ki ghaTarahita bhUtala meM ghaTa ke nAstitva kA jJAna dekhA jAtA hai / isa prakAra naya, pramANa se arpita prasiddhi ko prApta jo prAgabhAva hai usakA apalApa karanA ninhava kahalAtA hai / vizeSArtha - cArvAka ne naiyAyika se 4 prazna kiye haiM ki yaha prAgabhAva sAdi sAMta hai, sAdi ananta hai, anAdi ananta hai athavA anAdi sAMta hai ? prAgabhAva ko sAdisAMta kahane para to prAgabhAva ke pUrva mRtpiNDa meM prAgabhAva nahIM hai kyoMki vaha sAdi hone se antima kSaNa meM samApta ho gayA hai to punaH jahA~ prAgabhAva nahIM hai vahA~ ghaTa bana jAvegA, kAraNa ghaTa kI utpatti kA virodhI to prAgabhAva hI hai ataH anAdikAla se miTTI meM prAgabhAva ke na hone se hamezA ghaTa banatA rahane se ghaTa kI paramparA anAdi ho jAvegI / yadi prAgabhAva ko sAdi ananta kaho to prAgabhAva kA kabhI nAza na hone se miTTI hI dharI rahegI bicArA ghaTa kabhI bhI nahIM 1 sarva ghaTaprAgabhAvAnAmabhAvA'ghaTanAt ghaTotpattiprasaMgo na saMbhavati yataH / ( di0 pra0) 2 vyavahAro, dravyArthikanayaH / 3 prAgukta dvitIya vikalpe / 4 ( kiMtu sughttaiv)| 5 ( mRdAdidravyazabdena ) / 6 (ghaTamapekSya ) / 7 ( kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasya ) / 8 kAryarahitasyeti vizeSaNaM samarthayati / nanu kAryaM sahita pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasyetyAdi vaktavyaM kimarthaM kAryarahitasyetyucyate / mRtpiNDasyaiva ghaTarUpeNAvirbhAvAt tata eva sat / (byA0 pra0 ) 9 hetvantaram / tA / (byA0 pra0) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 125 tpattyayogAt, kAryotpatterevopAdAnAtmakaprAgabhAvakSayasya vakSyamANatvAt / tathA pramANArpaNAdravyaparyAyAtmA 'prAgabhAva ityabhidhAnepi nobhayapakSopakSiptadoSAnuSaGgaH, prAgabhAvasya dravyarUpatayeva paryAyarUpatayApyanAditvanirUpaNAt / na 'cAnAderanantataikAntaH 'sidhyati, bhavyajIvasaMsArasyAnAditvepi sAntatvaprasiddhaH, 1 anyathA kasyacinmuktyayogAt / nApi sAntasya sAditvakAntaH, kasyacitsaMsArasya sAntatvepyanAditvaprasiddhaH / tato na sarvadA kAryAnutpattiH pUrvamapyutpattirvA ghaTasya 1 dunivArA syAt / tato 13bhAvasvabhAva eva prAgabhAvaH / sa 14caikAneka bana skegaa| yadi prAgabhAva ko anAdi ananta kaho taba to miTTI meM anAdikAla se ghaTa kA prAgabhAva yAnI ghaTa nahIM hone denerUpa zakti vidyamAna hai aura aba usako ananta kahane se usakA nAza hI nahIM hogA ataH miTTI se ghaTa kabhI bhI nahIM bana sakegA, evaM bIja se vRkSa kabhI bhI nahIM banegA / yadi cauthe vikalparUpa prAgabhAva ko anAdi sAMta kaho taba to jaise miTTI se ghaTa utpanna hotA hai vaise hI vizva ke sAre kArya eka sAtha ho jAveMge kyoMki jaise Apa naiyAyikoM ke yahA~ sattA eka hai vaise hI prAgabhAva bhI eka hI hai / isa para naiyAyika jhaTa bola par3A ki nahIM nahIM ! hamane prAgabhAva ananta mAne haiN| isa para bhI prazna hote haiM ki ve ananta prAgabhAva svatantra haiM yA padArtha ke Azrita ? yadi padArthoM ke Azrita haiM to bhI utpanna ho cuke ghaTa paTa AdikoM ke Azrita haiM yA utpanna hone vAle padArthoM ke ? ityAdi dUSaNa Ate ho jAte haiN| yadi naiyAyika kaheM ki prAgabhAva vizeSaNa ke bheda se hI bhinna-bhinna haiM taba to prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura itaretarAbhAvarUpa se 4 abhAva bhI mata mAnoM eka abhAva hI ina vizeSaNa ke bhedoM se hI bhedarUpa banatA rhegaa| ataH sattA ko bhI Apa naiyAyika eka na mAnakara padArthoM ke vizeSaNa bheda se evaM dravya, kSetra, kAla, bhAva se ananta bhedarUpa mAniye aura yadi sattA ko eka, niraMza, sarvavyApI akhaNDa mAnate haiM to abhAva bhI eka mAniye / aura to kyA Apa aMdhaparamparA se bhale hI abhAva mAneM kintu ApakA eka bhI abhAva siddha nahIM hotA hai| 1 'kAryotpattereva' iti prAgukta evakArotraiva jnyeyH| 2 upAdAnasvabhAvaprAgabhAvakSaya eva kAryotpattirityagre vakSyate yataH / AcAryaH / (di0 pra0) 3 (sakalAdezaH pramANAdhIna ityuktatvAtpramANaM hi paryAyaM dravyaM caapeksste| ubhaya(paryAyadravya) mukhyvivkssyetyrthH)| 4 caturthavikalpoyam / 5 paryAyasantatyapekSayA / 6 prAgabhAvasyAnAditve'nantatvaM syAdAkAzavat / tatazca kAryAnutpattireveti dUSaNe ukte satyAha jainH| 7 Aha paraH he syAdvAdin ! prAgabhAvasyAnAderanto nAsti sarvathA / syA0 evaM na ghaTate-kasyacidantaH kasyacidananta iti darzanatvAt / (di0 pra0) 8 paryAyApekSayApyanAdittvanirUpaNAdityanena paryAyarUpatayA sAdittve prAgabhAvAtpUrvamapyutpattiH / pazcAdiva kathaM vinivAryeta / iti cArvAkeNa paryAyapakSe prAguktaM dUSaNaM parihRtya dravyapakSe prathamamuktaM dUSaNaM pariharannAha na cAnAderiti / (di0 pra0) 9 prativAdino jainasyApekSayA / (di0 pra0) 10 sAntattvAbhAve kasyacidAtmanaH muktinaM syAt / (di0 pra0) 11 syA0 yata evaM tata: ghaTasya sarvadA kAryAnutpattidunnivArA na sarvadotpattirvA dunivArA na kintu te svakAlayogyatovazAt ghaTete / (di0 pra0) 12 parihartumazakya / (byA0 pra0) 13 basaH / (byA0 pra0) 14 sa ca syAdvAdyabhyupagataH prAgabhAvo'nekasvabhAvo'sti / yathA yaugAdyabhyupagato'bhAvasvabhAvo'nekasvabhAva iti / (di0 pra0) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 svabhAvo 'bhAvavadeveti na tadekatvAnekatvaikAntapakSabhAvI doSovakAzaM labhate / na ca bhAvasvabhAve prAgabhAve prAgnAsItkAryamiti nAstitvapratyayo virudhyate, tadabhAvasya bhAvAntararUpatvAt tatra ca nAstitvapratyayAvirodhAt, ghaTaviviktabhUbhAge' ghaTanAstitvapratyayavat / tadevaM prasiddhasyaiva prAgabhAvasyApalapanaM nihnavaH / [ cArvAkaH pradhvaMsAbhAvaM na manyate taM nirasya jainAcAryAH pradhvaMsAbhAvaM samarthayaMti ] parasya pradhvaMsAbhAvaH kathaM prasiddha iti cennayapramANArpaNAditi brUmaH / tatra RjusUtra sarvathA abhAva kA lopa hote dekha aba jainAcArya bola utthe| ve kahate haiM ki hama abhAva ko na tucchAbhAvarUpa mAnate haiM aura na padArtha ke vizeSaNarUpa hI mAnate haiN| hama to abhAva ko bhAvAMtara. bhinnabhAvarUpa hI mAnate haiM jaise "dIpastamaH pudgalabhAvato'sti" prakAza kA abhAva arthAt aMdhakAra kA sadbhAva ho gayA hai donoM hI pudgala kI paryAyeM haiN| evaM cArvAka ne naiyAyika para jo doSAropaNa kiyA hai vaha cArvAka bhI doSoM se baca nahIM sktaa| tathA jo cAra prazna karake doSa diye gaye haiM ve doSa bhI hamAre yahA~ asambhava haiN| hamane prathama evaM caturtha vikalparUpa se prAgabhAva ko mAnA hai arthAt sAdi sAMta aura anAdisAMtarUpa prAgabhAva hama mAnate haiN| sAdi ananta aura anAdi anantarUpa dvitIya aura tRtIya vikalpa hama nahIM mAnate haiM kyoMki sUkSma RjusUtranaya kI apekSA se prAgabhAva sAdi sAMta hai evaM usake pUrva-pUrva kI paryAyeM sabhI prAgabhAva haiM isameM sabhI paryAyoM meM ghaTa utpanna hone kA prasaMga nahIM hai kyoMki una pUrva-pUrva payAyoM kA vinAza hone para bhI yadi antimaparyAya kSaNa kA vinAza nahIM huA hai to ghaTa kArya nahIM hogaa| yadi koI doSAropaNa kare ki anAdi prAgabhAva ananta hI hove sAMta kaise rahegA ? jaise sumeruparvata, jIvadravya Adi padArtha anAdi hokara ananta hI haiN| so yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kinhIM bhavya jIvoM kA saMsAra anAdi hokara bhI anta sahita hai ananta nahIM hai evaM bIja vRkSa kI paramparA anAdi hokara bhI bIja ko jalA dene se aba anta sahita ho jAtI hai| ataH syAdvAda siddhAMta meM prAgabhAva bhAva svabhAva hai aura eka-anekasvabhAva bhI hai usakA lopa karanA ahitakara hai| . [ cArvAka pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnatA hai usakA khaNDana karake AcArya pradhvaMsAbhAva kA samarthana karate haiM ] cArvAka -hamAre yahA~ pradhvaMsAbhAva kI siddhi nahIM mAnI hai ataH Apa usakA astitva kaise siddha kara sakeMge? jaina-aisA nahIM kahanA kyoMki naya aura pramANa kI apekSA se hI pradhvaMsAbhAva bhI siddha hI hai| suniye ! usameM RjusUtranaya kI apekSA se upAdeya kSaNa-kAryarUpa kapAlamAlA hai vahI upAdAna1 sattAvat / (di0 pra0) 2 hetvantaram / (di0 pra0) 3 rahitam / (di0 pra0) 4 nyprmaannaarpnnyormdhye| (di0 pra0) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhvaMsAbhAvasiddhi ] prathama pariccheda [ 127 'nayArpaNAttAvadupAdeyakSaNa evopAdAnasya pradhvaMsaH / na caivaM taduttarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvAtpunarujjIvanaM ghaTAdeH prasajyeta, kAraNasya 'kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt , upAdAnopamardanasyaiva kAryotpattyAtmakattvAt, 'prAgabhAvapradhvaMsa yorupAdAnopAdeyarUpatopagamAtprAgabhAvopamardanena pradhvaMsasyAtmalAbhAt / kathamabhAvayorupAdAnopAdeyabhAva iti cet 'bhAvayoH katham ? 1 yadbhAve eva yasyAtmalAbhastadupAdAnamitaradupAdeyamiti cetahi prAgabhAve 12kAraNAtmani pUrvakSaNavattini sati 13pradhvaMsasya kAryAtmanaH svarUpalAbhopapattestayorupAdAnopAdeyabhAvostu, ghaTa kA pradhvaMsa hai arthAt ghaTa kA pradhvaMsAbhAva usakI kapAlamAlA hai| yadi pradhvaMsa na hotA to kabhI bhI kArya dravya kA anta na hotA, parantu anta dekhA jAtA hai ataeva pradhvaMsa kA astitva siddha hI hai| zaMkA-yadi upAdeyakSaNa hI upAdAna kA pradhvaMsa hai taba to tadattara kSaNarUpa jo kapAlamAlA ke jo aura bhI khaNDa haiM unameM pradhvaMsa kA abhAva hone se arthAt pradhvasa kA lakSaNa ghaTita na hone se ghaTa kI punarutpatti-puna: ghaTa ke utpanna hone kA prasaGga prApta hogA / arthAt ghaTa ke nAza hone se kapAlamAlA kI utpatti huI hai vahI ghaTa kA pradhvaMsa hai| aba usa kapAlamAlA ke jo aura-aura navIna 2 Tukar3e hote haiM ve usa ghaTa ke pradhvaMsa to haiM nahIM ve to kapAla ke pradhvaMsa se hI huye haiM ataH vahA~ upAdAna-ghaTa ke pradhvaMsa kA abhAva hone se unameM upAdAnarUpa ghaTa kI punaH utpatti prApta ho jaayegii| samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNa kArya kA upamardaka nahIM hotA hai, pratyuta upAdAna kA upamardana karake hI kArya utpanna hotA hai| eva prAgabhAva aura pradhvasAbhAva meM upAdAnaupAdeyarUpatA svIkAra kI gaI hai| ataH prAgabhAva ke upamardana se pradhvaMsa kI utpatti hotI hai| arthAta ghaTa ke pradhvaMsa se jo kapAla utpanna huye haiM ve ghaTarUpa upAdAna kAraNa se utpanna huye haiM aura ina kapAloM ke jo uttarakSaNa-anya 2 khaNDa haiM ve kapAlamAlArUpa apane upAdAna se udbhUta huye haiM ataH ye kArya haiM / aba inameM ghaTa kI utpatti isaliye nahIM ho sakatI hai ki ghaTarUpa kAraNa meM kArya kI upamardanAtmakatA nahIM hai kArya meM hI apane kAraNa ke upamardanAtmakarUpa dharma kI AdhAratA hai, ataH uttara kSaNoM meM ghaTa kI punarutpatti kA prasaGga nahIM hotA hai / prazna-donoM hI abhAvoM meM upAdAna, upAdeyabhAvarUpa kAraNa-kAryabhAva kaise ho sakatA hai ? 1 vivakSAtaH / (di0 pra0) 2 ghaTalakSaNopAdeyArtha eva prAgabhAvAtmakakAraNasya pradhvaMsaH mAha paraH / tasmAt ghaTa lakSaNopAdeyakSaNAduttarottarakSaNeSu pradhvaMsAbhAvasyAbhAvAt ghaTAdeH punarujjIvanaM prasajyate / syA0 evaM na / kutaH kAraNaM kAryasyopamaIkaM na bhavati yataH tathA kArya kAraNasyopamaI kaM bhavatyeva yataH / (di0 pra0) 3 prakRta / (byA 0 pra0) 5 kapAlaH / (byA0 pra0) 6vinAzaH (byA0 pr0)| 7 tathApi prakRtaparyanayogasya kaH parihAra ityAzaMkAyAmAhuHprAgabhAveti / (di0 pra0) 8 kapAlApekSayA / (di0 pra0) 9 syaadvaadii| (di0 pra0) 10 yasmin sattyeva / (di0 pra0) 11 kapAla, ghaTa / (di0 pra0) 12 kapAlAnAM svarUpe / (di0 pra0) 13 mRdAdidravya rUpapradhvaMsaH / (di0 pra0) 14 prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoH / (di0 pra0) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 tucchyorevAbhAvayostadbhAvavirodhAt' / tathA vyavahAranayAdezAnmadAdidravyaM ghaTottarakAlavati ghaTAkAravikalaM ghaTapradhvaMsaH / sa 'cAnantaH samavatiSThate / tena ghaTAt pUrvakAlavarti mRdAdidravyaM ghaTasya prAgabhAva eva, na punaH pradhvaMsaH, tathA ghaTAkAramapi tattasya pradhvaMso mA bhUt, ghaTAkAravikalamiti vizeSaNAt / nanvevaM ghaTottarakAlavattighaTAkAravikalasantAnAntaramRdAdikamapi tadghaTapradhvaMsaH syAditi cenna, dravyagrahaNAt / vartamAnaparyAyAzrayarUpameva' uttara-taba to hama Apase bhI prazna karate haiM ki vaha upAdAna upAdeyarUpatA bhAvoM meM kaise hotI hai ? prazna-jisake hone para hI jisakI utpatti hotI hai vaha upAdAna hai evaM dUsarA utpanna hone vAlA upAdeyarUpa hai| uttara-taba to kAraNasvarUpa pUrvakSaNavartI prAgabhAva ke hone para kAryAtmaka pradhvaMsa kI utpatti hotI huI dekhI jAtI hai, ataeva ina donoM abhAvoM meM upAdAna-upAdeya bhAva ho sakatA hai| kyA bAdhA hai ? kintu naiyAyika ke dvArA abhimat niHsvabhAvarUpa tucchAbhAva meM to upAdAna-upAdeyabhAva kA virodha hI hai| usI prakAra vyavahAra naya (dravyAthika naya) kI apekSA se ghaTa se uttarakAlavartI evaM ghaTAkAra se vikala jaM ghaTa kA pradhvaMsa hai aura vaha ananta hai, yahI vyavasthA sUghaTita hai aura 'ca' zabda se sAdi bhI hai| isIliye ghaTa se pUrvakAlavartI mRdAdi dravya ghaTa kA prAgabhAva hI hai kintu pradhvaMsa nahIM hai| isa prakAra se ghaTAkAra bhI mRdAdidravya usa ghaTa kA pradhvaMsa nahIM ho sakatA hai, kyoMki "ghaTAkAra vikala" yaha vizeSaNa diyA gayA hai| zaMkA-yadi Apane isa prakAra se pradhvaMsa kA lakSaNa svIkAra kiyA hai, taba to ghaTa ke uttarakAlavartI evaM ghaTAkAra se rahita jo ananta aneka bhinna 2 santAnarUpa mRdAdi dravya haiM, jo ki ghaTAkArarUpa se pariNata nahIM haiM, vaha bhI usa ghaTa ke pradhvaMsa ho jaaveNge| samAdhAna nahIM ! kyoMki hamane dravya ko grahaNa kiyA hai| vartamAna paryAya kA AzrayarUpa jo anvayI mRdAdi dravya hai, vahI usa paryAya kA dravya mAnA gayA hai, na ki santAnAntararUpa mRdAdidravya hai, kyoMki vaha santAnAntararUpa madAdi dravya apanI bhUta athavA bhAvIparyAya kA hI anvayI hai vaha viva 1 tuccharUpayoreva iti pA0 / (di0 pra0) upAdAnopAdeyabhAvatvaM viruddhayate yataH / (di0 pra0) 2 yathA RjusUtranayArpaNAdupAdeyakSaNa evopAdAnasya pradhvaMsaH / (di0 pra0) 3 yatsattadravyaM paryAyo vA yadravyaM tajjIvapudgalAdibhedena SoDhA / pudgaladravyaM dvividhamaNuskandhabhedAt / tatra skandhadravyaM pRthivyaadibhedenaanekdhaa| tatra pRthivI dravyamapi mRdAdi bhedenAnekadhA / ityullekhena pravRttAdvayavahAranayAt / (di0 pra0) 4 yathA ghaTAtpUrvakAlavartimRdAdidravyaM ghaTasya pradhvaMso na syAt tathettyAdi / (di0 pra0) 5 atrAha cArvAkAdiH / he syAdvAdin ! yadi bhavadabhiprAyeNa ghaTAkAravikalaM ghaTapradhvaMsaH syAttadA evaM ca syAt / vivakSitamRdAdiprakAreNa / (di0 pra0) 6 dravyasya vartamAna iti pA0 / (di0 pra0), pradhvaMsyamAnaparyAya iti pA0 / (byA0 pra0), yasaH / (di0 pra0) 7 ghaTasya / (byA0 pra0) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhvaMsAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 126 hi mRdAdikaM tadravyamanvayISyate, na punaH santAnAntaraM, tasya svaparyAyamevAtItamanAgataM vA pratyanvayinastadravyatvavirahAt / tadevaM prasiddhaH pradhvaMso vastudharmaH / tasya pracyavo'pahnava eva cArvAkasya / tasmizca kAryadravyaM pRthivyAdikamanantatAM vrajediti samantabhadrasvAminAmabhiprAyaH / vRttikArAstvakalaGkadevA evamAcakSate kapilamatAnusAriNAM prAgabhAvAnabhyupagame ghaTAderanAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAt / na ca puruSavyApAramantareNa ghaTAdi 'bhavadupalabhyate jAtuciditi kAryadravyaM tadApAdanIyam / tacca prAgabhAvasya nihnave'nAdi syAditi sUktaM dUSaNam, ApAdyasyApyudbhAvyavadUSaNatvopapatteH / ye kSitaghaTa kA dravya nahIM hai| isaliye pradhvaMsAbhAva vastu kA dharma hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| evaM cArvAka usa pradhvaMsAbhAva kA pracyava--apahnava-lopa hI karatA hai ataeva usake yahA~ pradhvaMsa kA apahnava karane para pRthvIAdi kAryadravya anantapane ko prApta ho jAte haiN| isa prakAra se zrI svAmI samaMtabhadrAcArya ke abhiprAyAnusAra kathana kiyA gayA hai| bhAvArtha-ghaTa meM pradhvaMsAbhAva-naSTa kA abhAva hone se kapAlamAlA nahIM huI hai usa pradhvaMsAbhAva kA abhAva-nAza karake kapAla hoMge isa pradhvaMsAbhAva ko bhI cArvAka mAnane ko taiyAra nahIM hai| taba AcArya pramANa-naya kI vivakSA se ise bhI siddha karate haiM ki RjusUtranaya kI apekSA se upAdAnarUpa ghaTa kA vinAza hokara upAdeyarUpa kapAla utpanna huye haiN| yahA~ prAgabhAva ko upAdAnarUpa ghaTa evaM pradhvaMsa ko upAdeyarUpa TakaDe samajhanA kyoMki prAgabhAvarUpa ghaDe kA upamardana karake prati haiN| yadi koI kahe ki prAgabhAva aura pradhvaMsa donoM hI abhAvarUpa haiM punaH abhAvoM meM hI upAdAna, upAdeyabhAva kaise huA ? taba AcArya kahate haiM ki hamAre yahA~ tucchAbhAvarUpa abhAva nahIM hai ataH koI bAdhA nahIM hai / "vyavahAra-dravyAthikanaya se ghaTa ke uttarakAla meM hone vAlA ghaTa ke AkAra se rahita miTTI dravya hI ghaTa kA pradhvaMsa mAnA gayA hai" vaha sAdi aura anaMta hai| isa para koI kahatA hai ki isa lakSaNa se to kabhAra ke ghara meM yA khetoM meM bahuta sI miTTI par3I huI hai vaha ghaTa ke AkAra se rahita hai usameM bhI ghaTa ke pradhvaMsarUpa kapAla ho jaaveN| AcArya kahate haiM aisA nahIM kahanA hamane "ghaTa ke uttara kAla meM hone vAlA" aisA vizeSaNa diyA hai ataH kArya kA vinAza honA hI pradhvaMsa hai usakA lopa karane para to kabhI bhI koI kArya naSTa hone se sabhI kArya anaMtakAla bane rheNge| ataH cArvAka ko pradhvaMsa bhI vastu kA dharma hI mAnanA cAhiye / 1 vivakSitaghaTaH / (byA0 pra0) 2 tasya santAnAMtarasya kortho vivakSitAt anyaghaTasyAtItaM svaparyAyameva prAgabhAvaH / anAgataM svaparyAyameva pradhvaMsaH / kutaH pratyanvayina: vivakSitaghaTasya santAnAntaraghaTadravyattvazUnyatvAt / (di0 pra0) 3 ghaTAdyAtmakamRdravya / (byA0 pra0) 4 pradhvaMsApadbhAve sti| (di0 pra0) 5 anAdittvaM bhavatu ko doSamudbhAvayati / (byA0 pra0) 6 mUlakAreNa cArvAka prativRttikAreNa sAMkhyaM pratidUSaNamuktamitivirodha Aha / (byA0 pra0) 7 jAyamAnaM sat / (di0 pra0) 8 dUSaNatayA AropaNIyam / (di0 pra0) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 10 [ aba akalaMkadeva ke abhiprAyAnusAra prAgabhAva kA lopa karane vAle sAMkhya kA khaMDana karate haiM ] aba vRttikAra zrI akalaMkadeva isa prakAra se kahate haiM ki kapilamata kA anusaraNa karane vAle sAkhyoM ke yahA~ "prAgabhAva ko svIkAra na karane para ghaTAdi ko anAdipane kA prasaMga hone se ghaTAdi kI utpatti meM puruSa kA vyApAra vyartha ho jAvegA / " 130 ] puruSa vyApAra ke binA kadAcit bhI ghaTAdika hote huye nahIM dekhe jAte haiM / isa prakAra se sAMkhyoM pratikArya dravya kA yukti se pratipAdana karanA cAhiye / prAgabhAva ke nihnava karane para vaha kAryadravya anAdi ho jAvegA / yaha dUSaNa ThIka hI kahA gayA hai, kyoMki ApAdya - jo sAMkhya hai, usake yahA~ bhI udbhAvya ke samAna - cArvAka mata ke samAna hI dUSaNa prApta hote haiM / arthAt jinake liye doSoM kA ApAdana karanA - kahanA hai, aisA sAMkhya yahA~ para ApAdya mAnA gayA hai aura jisake prati doSa udbhAvita - pragaTa kiye jA cuke haiM aisA cArvAka yahA~ para udbhAvya kahA gayA hai / (4) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArAMza ] prathama pariccheda [ 131 prAgabhAva pradhvaMsAbhAva kI siddhi kA sArAMza cArvAka prAgabhAva ko svIkAra hI nahIM karatA hai jainAcArya kA kahanA hai ki "kArya kA apanI utpatti ke pahale na honA" prAgabhAva hai / vaha "kAryotpatti ke pahale kA anantara (antima) pariNAma hI hai" jainoM kI isa mAnyatA ko cArvAka svIkAra nahIM karatA hai| cArvAka-Apa jainoM ke yahA~ prAk ke antima pariNAma ko hI prAgabhAva kahane se usake pahale kI anAdi pariNAma santati meM kArya ke sadbhAva kA prasaMga A jaavegaa| arthAt kumbhakAra ne ghaTa banAne ke liye mRtpiDa ko cAka para rakhA, cAka ghUma rahA hai ghaTotpatti ke pUrva zivaka, chatraka, sthAsa, koza, kuzUla Adi aneka paryAyeM haiM ve prAgabhAva rUpa nahIM haiM kyoMki antima kSaNa meM hI Apane prAgbhAva mAnA hai ataH unameM ghaTa kI utpatti kA prasaMga A jaavegaa| yadi Apa kaheM ki anAdi pUrva pariNAma santati aura kArya kA paraspara meM itaretarAbhAva hai ataeva una-una pUrva paryAyoM meM ghaTa kA utpAda sambhava nahIM hai taba to anantara pariNAma ke hone para bhI isI itaretarAbhAva se hI kArya (ghaTa) kA abhAva siddha ho jaavegaa| ataH prAgabhAva kI kalpanA vyartha hI hai| jainAcArya-hama syAdvAdiyoM ke yahA~ ina doSoM ko avakAza nahIM hai kyoMki RjUsUtra naya kI apekSA se pUrva kA anantara svarUpa-avyavahita rUpa kArya kA upAdAna pariNAma hI prAgabhAva hai / punaH jo Apane dUSaNa diyA hai ki "pUrva-pUrva kI anAdi pariNAma saMtati meM sthAsa, koza, kuzUla Adi meM kArya-ghaTa ke sadbhAva kA prasaMga AvegA" so bhI kathana ThIka nahIM hai kyoMki hamane mRtpiDa ke pradhvaMsa rUpa prAgabhAva ke vinAza ko hI kArya rUpa se svIkAra kiyA hai ataeva prAgabhAva aura usake pahale ke gabhAvAdi jo ki parva-parva paryAya rUpa haiM tathA saMtati kI apekSA se jo anAdi hai unameM vivakSita ghaTa rUpa kAryarUpatA kA abhAva hai ataH jo Apane "anAdi pariNAma santatiyoM meM vivakSita kArya kA AvanAbhAva kalpita kiyA thA" vaha bhI galata hai kyoMki prAgabhAva aura usake pahale ke bhI bhAvAdi meM hamane itaretarAbhAva mAnA hI nahIM hai| ataH Apake dvArA Aropita doSa asambhava hai| prAganantaraavyavahita paryAya ko hI prAgabhAva mAnane para hamAre yahA~ anAdi kA bhI virodha nahIM hai kyoMki prAgabhAva aura unake pUrva-pUrva prAgabhAvAdi jo ki prAgabhAva kI saMtAnamAlA rUpa se haiM unakI apekSA se prAgabhAva anAdi hai / isa prakAra saMtAna se saMtAnI sarvathA bhinna hai yA abhinna ? ityAdi doSa hamAre yahA~ nahIM haiM kyoMki hamane santAna se santAnI ko-dravya se paryAyoM ko kathaMcit bhinna evaM kathaMcit abhinna rUpa mAnA hai kyoMki pUrva-pUrva ke prAgabhAva rUpa jo bhAva kSaNa haiM evaM jo bheda vivakSA se rahita haiM unheM hI santAna rUpa se mAnA hai kinta santAnI kSaNa rUpa paryAyoM kI apekSA se to prAgabhAva ko anAdi nahIM mAnane se koI doSa nahIM hai| arthAt paryAya kI apekSA se prAgabhAva sAdi hI hai, dravya dRSTi se anAdi hai kyoMki RjusUtra to kSaNadhvaMsi eka samayavartI paryAya ko hI viSaya karatA hai| yadi prAganantara paryAya rUpa prAgabhAva kA pradhvaMsa nahIM huA hai aura cAhe samasta anya prAgabhAvoM kI nivRtti ho jAtI hai to bhI vivakSita kArya (ghaTa) nahIM hotA hai kAraNa una saba prAgabhAva se iSTa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 anAdi saMtati kI nivRtti ke sAtha-sAtha prAganantara paryAya kI bhI nivRtti honI cAhiye tabhI ghaTa kArya utpanna hotA hai ataH anAdi santati meM ghaTotpatti prasaMga doSa hamAre yahA~ kathamapi zakya nahIM hai / evaM "mRdAdi dravya ghaTAdi ke prAgabhAva haiM" aisA dravyAthika naya se kahane para bhI prAgabhAva kA abhAvasvabhAva ghaTa meM dUrghaTa nahIM hai ki jisase dravya kA abhAva asambhava hone se kadAcit bhI ghaTa kI utpatti na ho sake arthAt ghaTotpatti sughaTita hI hai kyoMki madAdi dravya se ghaTa paryAya rUpa kArya kI utpatti ke hone para matpiDa rUpa paryAya kA vinAza siddha hI hai arthAt kArya kI utpatti hI upAdAnAtmaka prAgabhAva kA kSaya hai / prAgabhAva ko anAdi hone se anantapane kA doSa Ave yaha bhI zakya nahIM hai kyoMki bhavya jIvoM kA saMsAra anAdi hote huye bhI sAMta dekhA jAtA hai| naiyAyika-prAgabhAva bhAva svabhAva na hokara bhAva se vilakSaNa hai aura vaha padArtha kA vizeSaNa siddha hai / abhAva cAra bheda rUpa haiM kintu satpratyaya eka hone se sattA eka hI hai / jaina--yaha sabhI kathana galata hai prAgabhAva bhAva svarUpa hai tucchAbhAva rUpa nahIM hai / vaha bhAva (sattA) ke samAna eka aneka svabhAva vAlA bhI hai dravya kI apekSA se eka svabhAva evaM zakti kI apekSA se aneka svabhAva vAlA hai| pradhvaMsAbhAva kA lakSaNa Adi cArvAka pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnatA hai usako samajhAte huye jainAcArya kahate haiM ki hamAre yahA~ naya pramANa kI apekSA se pradhvaMsAbhAva bhI siddha hai / suniye ! RjusUtranaya kI apekSA se upAdeya kSaNa kAryarUpa kapAla mAlA hai vahI upAdAna rUpa ghaTa kA pradhvaMsa hai / ghaTa ke pradhvaMsa se jo kapAla utpanna huye haiM ve ghaTarUpa upAdAna kAraNa se hue haiN| ina kapAloM ke jo uttara kSaNa rUpa anya-anya khaNDa haiM ve kapAlamAlA rUpa apane upAdAna se utpanna haye haiM ataH ye kArya haiN| "aba inameM ghaTotpatti prasaMga" isaliye nahIM hai ki ghaTa rUpa kAraNa kArya kA upamardana nahIM karate haiM kintu kArya hI apane kAraNa kA upamardaka mAnA gayA hai| ataeva uttarakSaNoM meM punaH ghaTotpatti ke prasaMga Adi doSa hamAre yahA~ sambhava nahIM haiN| prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva upAdAna upAdeyarUpa haiM abhAva meM upAdAna, upAdeya bhAva kaise hogA? yaha prazna bhI hamAre yahA~ nahIM hotA hai kyoMki hamane abhAva ko bhAvAntara rUpa se mAnA hai na ki tucchAbhAva rUpa / naiyAyikAbhimata niHsvarUpa-tucchAbhAva rUpa abhAva meM to upAdAna upAdeyabhAva duSkara hI hai| mImAMsaka ke yahA~ bhI prAgabhAva ko svIkAra na karane para zabda anAdi ho jAveMge punaH tAlu kaMTha Adi ke prayatna niSphala ho jaaveNge| ityAdi prAgabhAva ke lopa karane para kArya anAdi ho jaaveNge| evaM pradhvaMsAbhAva ke na mAnane para sabhI kArya ananta ho jaaveNge| ataH donoM hI bhAva svabhAva haiM, vastu ke dharma haiN| upasaMhAra-cArvAka ne prAgabhAva ko nahIM mAnA hai evaM naiyAyika prAgabhAva ko bhAva svabhAva nahIM mAnate haiN| jainAcAryoM ne ina donoM ko vAstavika rIti se prAgabhAva kA lakSaNa samajhAyA hai| pradhvaMsAbhAva ko bhI cArvAka svIkAra nahIM karatA hai| jainAcAryoM ne use yaha batAyA hai ki pradhvaMsa ko mAne bagaira ghar3A kabhI phUTegA hI nahIM / parantu aisA hotA nahIM ataH prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva ye donoM hI vastu ke dharma haiM aisA samajhanA cAhiye / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 133 [ mImAMsakAbhimatazabdanityatvasya nirAkaraNaM ] etena mImAMsakAnAM zabdasya prAgabhAvAnabhyupagame'nAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAdityuktaM pratipattavyam / zabdasyAbhivyaktau puruSavyApArasyopayogAnnAnarthakyamiti cenna, tataH prAk tadAvedakapramANAbhAvAdabhivyaktikalpanAnupapatteH / kalazAdehi samandhakArAvRtatanoH pradIpavyApArAtpUrvaM sadbhAvAvedakapramANasya 'sparzanapratyakSAdeH saMbhavAdupapannA pradIpenAbhivyaktikalpanA, na punaH zabdasya, tadabhAvAt / pratyabhijJAnAdestadbhAvAvedakasya pramANasya bhAvA [ mImAMsakAbhimata zabda nityatva kA khaMDana ] mImAMsakoM ke yahA~ bhI prAgabhAva ko svIkAra na karane para zabda ko anAdipane kA prasaMga AvegA tathA puruSa vyApAra-tAlu Adi prayatna niSphala ho jaaveNge| isI uparyuktakathana se yaha bhI doSa samajha lenA caahiye| bhAvArtha-yadi sAMkhya athavA mImAMsaka prAgabhAva evaM pradhvaMsAbhAva kA apalApa karate haiM to inameM anAditva evaM anantatva kA prasaMga A jAtA hai, kyoMki puruSa vyApAra ke binA kabhI bhI ghaTAdikArya hote huye nahIM dekhe jAte haiN| isI prakAra mImAMsakoM ne jo zabda ko nitya mAnA hai aura prAgabhAva nahIM mAnA hai, unheM bhI usakA prAgabhAva svIkAra karanA cAhiye, nahIM to tAlu evaM oSTha Adi kA vyApAra saba vyartha ho jaavegaa| mImAMsaka-zabda kI abhivyakti meM puruSa kA vyApAra upayogI hai, ataH anarthaka nahIM hai| jaina nahIM ! puruSa vyApAra ke pahale una zabdoM kA Avedaka-batAne vAlA pramANa nahIM pAyA jAtA hai / ataeva abhivyakti kI kalpanA nahIM bana sakatI hai kyoMki aMdhakAra se Dhake huye jo kalaza Adi haiM pradIpa vyApAra se pUrva unake sadbhAva ko kahane vAlA sparzana pratyakSa Adi pramANa saMbhava hai ataeva pradIpa ke dvArA una kalaza AdikoM kI abhivyakti hotI hai yaha kalpanA bana jAtI hai kintu zabda meM nahIM ho sakatI hai kyoMki usake sadbhAva ko kahane vAle darzana pratyakSAdi pramANoM kA abhAva hai| arthAt andhakAra se AcchAdita ghaTa Adi padArtha pradIpa ke pahale bhI sparzanaindriya ke pratyakSapramANa Adi se jAne jAte haiM, ataH unakI pragaTatA dIpaka ke dvArA mAnanA ucita hai, kintu isa prakAra se tAlu Adi ke dvArA zabdoM kI pragaTatA mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki tAlu Adi vyApAra ke pahale una zabdoM ko siddha karane vAlA koI bhI pramANa nahIM hai / mImAMsaka-una zabdoM ke sadbhAva ko kahane vAle pratyabhijJAna Adi pramANa vidyamAna haiM ataH koI doSa nahIM AtA hai| / / 1 Agama / (byA0 pra0) 2 tAlvAdivyaJjakAt pUrva zabdasadbhAvagrAhakapramANam / (di0 pra0) 3 paraH / zabdaH / (di0 pra0) 4 arthApattiH / (di0 pra0) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 dadoSa iti cenna, tasya 'viruddhatvAt, zabdasyAbhivyakteH pUrva sarvathA sattvAtsAdhyAdviparItena kathaJcitsattvena vyAptatvAdanyathA pratyabhijJAyamAnatvAdyanupapatteH / tatobhivyaGgayavilakSaNatvAnna zabdasyAbhivyaktikalpanA yuktaa| etena kumbhakArAdivyApArAd ghaTAdyabhivyaktikalpanA pratyuktA / kalpayitvApi tadabhivyaktiM tasyAH prAgabhAvoGgIkartavyaH / tathA hi| sataH zabdasya tAlvAdibhirabhivyaktiH prAgasatI kriyate, na punaH zabda eveti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / nanu ca mImAMsakaiH zabdasyApauruSeyatvapradarzanAnnAsau jaina--aisA bhI Apa nahIM kaha sakate haiM, kyoMki pratyabhijJAnAdi pramANa viruddha haiM kAraNa ki isa pratyabhijJAnAdi pramANa kI vyApti zabda kI abhivyakti ke pahale sarvathA sattvarUpa sAdhya se viparIta, kathaMcitsattva ke sAtha pAI jAtI hai / yadi aisA nahIM mAno to pratyabhijJAyamAna hetu kI upapatti nahIM ho skegii| arthAta zabda ko nitya sAdhya karane meM ApakA sAdhya to "sarvathA nitya" hai| dgaladravya kI apekSA zabda satrUpa hai, tathA paryAya kI apekSA asatarUpa hai, evaM nitya kI kathaMcita sata ke sAtha vyApti ho jAtI hai ataH ApakA hetu viruddhahetvAbhAsa hai aura sarvathA nityarUpa zabda ko pratyabhijJAnapramANa bhI grahaNa nahIM kara skegaa| isIliye abhivyaMgya-prakaTa hone yogya jo ghaTa paTAdi padArtha haiM unase vilakSaNa hone se zabda meM abhivyakti kI kalpanA karanA yukta nahIM hai, kintu usa zabda kA sattva to nitya hI hai, aisI hI kalpanA ThIka ho sakatI hai| aura isI kathana se hI "kuMbhakAra Adi ke vyApAra se ghaTAdirUpa kAryoM kI abhivyakti hotI hai na ki utpatti" aisI kalpanA karane vAle sAMkhyoM kA bhI khaMDana kiyA gayA samajhanA caahiye| ___ athavA "usa zabda kI abhivyakti kI kalpanA karake bhI usa abhivyakti kA prAgabhAva to svIkAra karanA hI cAhiye (anyathA sarvathA ho zabda zravaNa kA prasaMga ho jAvegA kyoMki zrAvaNatvarUpa abhivyakti nitya hI hai| ) aura vaisA mAna lene para vidyamAnarUpa-satrUpa zabda kI tAlu Adi ke dvArA abhivyakti jo prAgasatrUpa thI vahI kI jAtI hai kintu zabda hI nahIM kiye jAte haiN| yaha kathana to svaruciviracitadarzana-apane mana ke anukUla banAye gaye zAstroM kA pradarzana karanA mAtra 1 tAlvAdivyApArAtpUrva zabdasya sadbhAvaH pratyabhijJAyamAnattvAdityasya hetoH / (byA0 pra0) 2 Aha mImAMsakaH, he syAdvAdin ! zabdAbhivyakteH prAk zabdasya sadbhAvagrAhakaM pratyabhijJAnAdikaM pramANamasti tadbalAcchabdAbhivyaktiH kalpanAkaraNe na doSaH / syA0 na / kutaH / tasya pratyabhijJAnasya viruddhattvAt kathamittyAha / he mImAMsaka ! zabdAbhivyakteH prAka zabdasya sarvathA sattvaM kathaJcit sattvaM veti vicAraH / sarvathA sattvaM cettadA'pariNAmittvAt sa evAyaM zabda iti pUrvottarakAlakoTidvayagrAhakalakSaNasya pratyabhijJAnasya gRhItuM na zakyam / kathaJcitsattvaM cettadA syAdvAdapraveze na svamatahAni: |=evN pratyabhijJAnasya zabdAbhivyakte: prAk sarvathA sattvAcchabdAtkathaJcitsattvena viparItena vyAptatvAt = anyathA pratyabhijJAnasya kathaJcitsattvena vyAptattvaM binA pratyabhijJAnatvameva na jAyate / (di0 pra0) 3 mImAMsakAnAM puruSasya tAlvAdivyApArAt zabdAbhivyaktiprakAreNa / (di0 pra0) 4 sAMkhyasya / (di0 pra0) 5 zabdaH / (di0 pra0) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 135 / prAgasan kriyate / 'tadabhivyaktistu pauruSeyI / sA prAgasatI kriyate iti kathaM svaruciviracitasya darzanasya' pradarzanamAtraM, pramANazaktiviracitasya' tathA darzanasya pradarzanAditi cenna, 'zabdAdabhinnAyAstadabhivyakterapyapauruSeyatvAt / tasyAH pauruSeyatvAtprAgasattve tadabhinnasya zabdasyApi tata eva prAgasattvamanumanyatAM vizeSAbhAvAt / zabdAdbhinnaivAbhivyaktiriti cet / arthAt - Apane jaba abhivyakti kA prAgabhAva svIkAra kara liyA hai punaH aisA kaheM ki tAlavAdimAtra abhivyakti ko hI karate haiM zabda ko nahIM / yaha eka svadarzana kA ho vyAmoha hai, kyoMki zabda meM aura usakI abhivyakti meM paraspara meM dharma-dharmibhAva hone se abhinnatA hai / ataH prAgasatIpahale abhAvarUpa abhivyakti kA honA isakA tAtparya yaha hai ki tAtvAdi dvArA zabda kI utpatti hI hotI hai na ki pragaTatA / mImAMsaka - hama logoM ne zabda ko apauruSeya (nitya) svIkAra kiyA hai ataH vaha zabda prAgasatrUpa se pahale asatrUpa the punaH kiye nahIM jAte haiM parantu una zabdoM kI abhivyakti to paurUSeyI- puruSa - vyApArakRta hai ataH vaha zabda kI abhivyakti prAgabhAvarUpa hai aura vahI kI jAtI hai / isa prakAra kA jo kathana hai vaha managar3haMta rUpa zAstroM kA pradarzana mAtra hai, aisA kaise kahA jAyegA arthAt prAmANika kyoM nahIM rahegA / tathA "abhivyakti prAgabhAvarUpa hai ataH vaha kI jAtI hai, punaH zabda prAgabhAvarUpa nahIM hone se nahIM kiye jAte haiM" yaha hamArA siddhAnta pramANazakti se racita sahita hI hai aura usI ke anusAra hamArA kathana hai / jaina - ApakA yaha kathana bhI yuktiyukta nahIM hai kyoMki vaha abhivyakti zabda se to abhinna hI hai, ataH vaha bhI apauruSeya ho jAvegI / arthAt zabda kI abhivyakti zabda se abhinna hone se vaha bhI puruSavyApArakRta siddha nahIM ho skegii| yadi Apa kaheM ki vaha abhivyakti prAgabhAvarUpa hone se pauruye hai taba to usa abhivyakti se abhinna jo zabda haiM, ve bhI pauruSeya ho jAyeMge / punaH una zabdoM kA bhI prAgabhAva svIkAra kIjiye kyoMki donoM hI samAna haiM arthAt donoM hI pauruSeya evaM anitya siddha ho gaye haiM / bhAvArtha - zabda to mImAMsakamata kI apekSA apauruSeya haiM, ataH unakA prAgabhAva to ho nahIM sakatA / jaba inakA prAgabhAva nahIM hai, to ye asat bhI nahIM ho sakate evaM jaba asat nahIM haiM, taba zabdoM ko asat mAnakara tAlu AdikoM ke dvArA unakI utpatti mAnanA sarvathA ayukta hai tathA ca abhivyakti pauruSeyI - ( puruSakRta) hai, vaha anitya hone se prAgabhAvarUpa mAnI gaI hai / ataH tAlu Adi vyApAra se yaha abhivyakti hI kI jAtI hai, zabda se nahIM yaha mImAMsaka kA kathana huA 1 zabdaH / ( di0 pra0 ) 2 matasya / ( byA0 pra0 ) 3 pauruSeyApauruSeyatvAbhyAm / ( di0 pra0 ) 4 Aha syA0 he mImAMsaka ! bhavadabhyupagatAcchandAcchandAbhivyaktirabhinnAbhinnA veti vicAra: / ( di0 pra0 ) 5 abhivyakti: prAgasatI kriyate na punaH zabda eveti prakAreNa / ( di0 pra0 ) 6 mImAMsakena dharmadharmiNostAdAtmyAbhyupagamAt / ( di0 pra0) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 10 [ abhivyaktiM caturdhA vikalpya kramazaH tAsAM nirAkaraNaM ] ___ sA yadi' zravaNajJAnotpattiH, saiva kathaM prAksatI yatnataH kartavyA ? tasyAH prAgasattve zabdasyAzrAvaNatvApattenityatvavirodhaH, prAgazrAvaNatvasvabhAvatyAgenottarazrAvaNatvasvabhAvotpatteH kathaJcidanityatvamanta reNAnupapatteH / atha zravaNajJAnotpatterabhAvepi' pUrvaM zabdasya zrAvaNatvameveSTaM, kimanayA zravaNajJAnotpattyAbhivyaktyA ? syAnmataM, na zabdadharmaH zravaNajJAnotpattiH, tasyAH karmasthakriyAtvAbhAvAt / kiM tahi ? puruSasvabhAvaH, kartRsthakriyAtvAditi, tadapyayuktaM, kartRvattasyAH 'prAksattvApatteravizeSAttadvyApArAnarthakyAt / zravaNa ___ isa para jainAcArya kahate haiM ki jaba zabda kI abhivyakti zabda se abhinna hai taba ise pauruSeya mAnakara prAgabhAvarUpa kahanA to ThIka nahIM hai kyoMki zabda se abhinna hone se abhivyakti bhI apauru yI hI honI cAhiye yadi kaheM ki abhivyakti to pauruSeyI hai taba to isa sthiti meM usase abhinna zabda bhI pauruSeya (puruSakRta) ho jAveMge, punaH unameM bhI prAgabhAva mAnanA hogaa| evaM taba zabda bhI hama jainiyoM kI mAnyatA ke samAna anitya evaM puruSakRta hI siddha hogA na ki nitya apauruSeya / [ abhivyakti ke cAra bheda karake kramazaH cAroM kA khaNDana karate haiM ] "yadi Apa ina uparyukta doSoM ko dUra karane ke liye yaha kaheM ki vaha abhivyakti zabda se bhinna hI hai / vaha zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti zabda meM pahale yadi satrUpa hai punaH vaha prayatna pUrvaka kyoM kI jAtI hai|" aura yadi vaha zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti zabda meM pahale asatarUpa hai taba to zabda-zabda meM azrAvaNotpatti kA prasaMga A jaavegaa| evaM nityatva kA virodha ho jaavegaa| arthAt pahale azrAvaNapanA rahane para evaM pazcAt zrAvaNapanA ke Ane para to zrAvaNatvadharma kA utpAda aura azrAvaNatva kA vinAza hone se anityapanA siddha ho jAtA hai, kyoMki pahalA azrAvaNatvasvabhAva kA tyAga hone se hI uttarazrAvaNatvasvabhAva kI utpatti hotI hai aura vaha kathaMcit anityatva ke binA sambhava nahIM hai| yadi zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti ke abhAva meM bhI pahale zabda meM zrAvaNatva- sunAI denA hI iSTa hai, taba to isa zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti se kyA prayojana hai ? bhAvArtha-yadi yaha abhivyakti zravaNajJAnotpattirUpa hai, to puna: isa viSaya meM prazna ho sakatA hai ki yaha zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti zabda meM pahale thI yA nahIM ? yadi nahIM thI, to isa pakSa meM zabda meM azrAvaNotpatti-zabda kA nahIM sunAI denA hone se anityatva kA prasaMga A jAtA hai 1 abhivyaktiH / (di0 pra0) 2 tA / (di0 pra0) 3 mImAMsakaH / (di0 pra0) 4 tahi / (di0 pra0) 5 syaadvaadii| (di0 pra0) 6 mImAMsakaAha kriyA dvedhA / ekA karbhasthakriyA'nyA kartRsthA / sA zravaNajJAnotpattiH karmasthAkriyA na bhavati / kintu kartRsthA bhavatIti cet / syA0 tadapyayuktaM / kutaH yathA karttApuruSaH prAksan tathA zravaNajJAnotpatterapi prAksattvaghaTanAt / (di0 pra0) 7 tA / (di0 pra0) 8 puruSaH / (di0 pra0) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 137 jJAnotpattiyogyatA zabdasyAbhivyaktiriti cettahi yogyatAyAM samAnazcarcaH / yogyatApi hi yadi zabdadharmatvAcchabdAdabhinnA tadA kathaM tadvatsatI' puruSaprayatnena kriyeta ? atha zabdAdbhinnA, zrotrasvabhAvatvAttasyA' iti matistathApi na sA' prAgasatI zrotrasya nabhodezalakSaNasya sarvadA sattvAt 'tatsvabhAvabhUtAyA yogyatAyAH prAgapi sattvAt / etenAtmadharmo' yogyatA zabdAdbhinneti nirastaM, nityatvAdAtmanaH prAgasattvAsambhavAt / atha bhinnAbhinnA kyoMki zabda jaba taka apane pUrvakAlIna azrAvaNatvasvabhAva kA parityAga nahIM kara degA, taba taka usameM zrAvaNasvabhAvatA nahIM A sakatI hai aura yaha parivartana kathaMcit anityatA ke binA asaMbhava hI hai| yadi isa doSa kA parihAra karane ke liye yaha kaheM ki zravaNajJAnotpatti ke pahale bhI zabda meM zrAvaNasvabhAvatA vidyamAna hai, taba to zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? mImAMsaka-zravaNajJAnotpattirUpa kriyA zabda kA dharma nahIM hai, kyoMki usa zravaNajJAnotpatti meM "zabdaM zrRNomi" ityAdirUpa se karmastha kriyA kA abhAva hai| jaina-taba vaha kyA hai ? mImAMsaka-vaha zravaNajJAnotpattirUpa kriyA puruSa kA svabhAva hai kyoMki vaha kartRstha kriyArUpa hai / arthAt zrotAjanoM ke Azrita hai| jaina-yaha kathana bhI ayukta hI hai kyoMki kartA-AtmA ke samAna isa kartR stha kriyA meM prAkpahale sat kI Apatti samAna hI hai| punaH tAlu Adi vyApAra bhI anarthaka ho jAveMge arthAt jaise AtmA pahale se hI satrUpa hai, vaise hI vaha kartA meM sthita kriyA bhI pahale satrUpa hI mAnanI par3egI, punaH tAlu, oSTha se bolanerUpa puruSa vyApAra vyartha hI rhegaa| mImAMsaka-zravaNajJAnotpatti kI jo yogyatA hai vahI zabda kI abhivyakti hai| jaina-"taba to yogyatA meM bhI samAna hI prazna hoNge|" tathaiva vaha yogyatA bhI yadi zabda kA dharma hone se zabda se abhinna hai, taba to vaha usI prakAra zabda ke samAna hI nitya hone se vaha bhI vidyamAna - satrUpa hI hai punaH puruSa prayatna ke dvArA kaise kI jAtI hai ? yadi "vaha zabda se bhinna hai, kyoMki vaha zrotra kA svabhAva hai" aisA mAnoM phira bhI vaha pahale asatrUpa nahIM hai kyoMki usa AkAza deza lakSaNa karNendriya kA sadA hI sattva pAyA jAtA hai aura usa zabda kI svabhAvabhUta yogyatA kA astitva bhI pahale se hI vidyamAna hai| jo kahate haiM ki yogyatA AtmA kA dharma hai aura vaha zabda se bhinna hai isakA khaNDana bhI isI kathana se kara diyA samajhanA cAhiye kyoMki AtmA nitya hai aura usakA prAgabhAva bhI asaMbhava hai| 1 zabdavat / (di0 pra0) 2 dharmaH / (byA0 pra0) 3 yogyatA / (di0 pra0) 4 kAraNasya / (byA0 pra0) 5 zabdaH / (di0 pra0) 6 zabdAbhedAbhedaprakAreNa / zrotrasvabhAvAtmikAyA yogyatAyA niSedhadvAreNa / puruSasvabhAvam / (di0 pra0) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 zravaNajJAnotpattistadyogyatA cAbhivyaktiH zabdAditi mataM tadapyasatyaM, pakSadvayoktadoSAnuSaGgAt sarvathA tasyAH prAgabhAvAyogAt, tadyoge vA zabdavadeva zrotrapramAtrorapi prAgasatoH prayatnena karaNaprasaGgAdanyathA' svaruciviracitadarzanapradarzanamAtraprasakteH / AvaraNavigamobhivyaktiriti cet tadAvaraNavigamaH prAvikamabhUt ? bhUtau vA kiM yatnena ? vizeSasyAdhAnamabhivyaktiriti cennanu vizeSAdhAnamapi tAgeva, karmakata karaNAnAM praagbhaavaabhaavaat| AvaraNa vigamavizeSAdhAnayohi zabdapuruSazrotrANAM svarUpatve teSAM yAjJikarapi mImAMsaka-vaha zravaNajJAnotpatti evaM usakI yogyatA ina donoM rUpa abhivyakti zabda se bhinnAbhinnarUpa hai| jaina--yaha kathana bhI asatya hI hai, kyoMki zravaNajJAnotpattirUpa pakSa meM evaM usakI yogyatArUpa pakSa ina donoM meM hI pakSa meM diye gaye doSoM kA prasaMga A jAvegA, kyoMki sarvathA-zabda se bhinnAbhinna prakAra se una donoM hI abhivyaktiyoM meM prAgabhAva kA abhAva hai| athavA yadi Apa una donoM meM prAgabhAva kA yoga mAnoge taba to zabda ke samAna hI zrotra-karNendriya aura pramAtA-AtmA ina donoM kA bhI prAgabhAva mAna karake inako bhI prayatnapUrvaka karane kA prasaMga A jaavegaa| anyathA svaruciviracitadarzanamAtra kA hI Apa pradarzana karate haiM na ki vAstavikasiddhAMta kA / bhAvArtha-zabda zrotra aura pramAtA nitya haiM, unake dharma ko abhivyakti kahate haiM / vaha abhivyakti sake nitya hone se usameM prAgabhAva kA abhAva hai| yadi Apa usa abhivyakti meM prAgabhAva kA sadbhAva mAnoM taba to zabda zrotra aura pramAtA meM bhI prAgabhAva ke hone se unako bhI prayatnapUrvaka karane kA prasaMga prApta hogA jo ki Apako aniSTa hai kyoMki Apa zabda, zrotra evaM AtmA ko sarvathA nitya hI mAnate haiN| tathA ca yadi Apa kaheM ki zabda, zrotra aura pramAtA inameM prAgabhAva hote huye bhI abhivyakti hI yatna se kI jAtI hai na ki ye tInoM-zabda, zrotra aura pramAtA - AtmA, taba to Apa apane managaDhaMta siddhAMta kA hI poSaNa karate haiM na ki vAstavika / mImAMsaka-zabda ke AvaraNa kA vigama-dUra ho jAnA hI abhivyakti hai| jaina-"yadi aisI bAta hai taba to usa zabda meM AvaraNa kA vigama tAlaAdika vyaJjaka vyApAra ke pahale thA kyA ? aura yadi thA to punaH yatna se kyA prayojana ?" arthAt tAlu Adi vyApAra zabda ke kArakakAraNa haiM vyaMjakakAraNa nahIM haiM, yahI bAta sughaTita hotI hai| mImAMsaka-zabda meM vizeSatA (zrUyamANatvarUpatA) kA honA hI abhivyakti hai / 1 tayostadbhinnatvapakSe tayoH zrotrapramAtRdharmatvasaMbhavena tadvacchotrapramAtrorapi prAgasattvasaMbhavAtprayatnena karaNaprasaMga iti bhAvaH / (di0 pra0) 2 kAraNam / (di0 pra0) 3 zabdapuruSazravaNAnAm / (di0 pra0) 4 zabdapuruSazrotrANAM mImAMsakairapi / (di0 pra0) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 136 nityatvopagamAtkathaM prAgabhAvaH saMbhavet ? saMbhave vA prayatnakAryatvaprasaGgaH abhivyaktivat / puruSaprayatnena abhivyaktiH prAgasatI kriyate, na punastatsvarUpaH' zabdaH puruSaH zrotraM ceti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / [ sAMkhyAbhimatAbhivyaktipakSasya nirAkaraNaM ] evaM hi kapilamatAnusAriNAM ghaTAderabhivyaktiH prAgasatI cakradaNDAdibhiH kriyate na punarghaTAdirityapi zakyaM pradarzayitum / yatotra na kazcidvizeSahetustAlvAdayo jaina-"taba to vizeSAdhAna-vizeSatA kA honA bhI usI prakAra se prazna kA viSaya hai, kyoMki karma (zabda), kartA (AtmA) aura karaNa (zrotra) meM prAgabhAva kA abhAva hai," kyoMki AvaraNa kA dUra honA aura vizeSatA kA honA ye donoM hI zabda zrotrendriya aura puruSa ke svabhAva haiN| ina zabda, zrotra aura puruSa ko Apa yAjJikajanoM ne bhI nityarUpa se svIkAra kiyA hai, na ki kevala sAMkhyoM ne hI / punaH unameM prAgabhAva kaise saMbhava hogA ? athavA yadi unameM Apa prAgabhAva ko mAneM taba to abhivyakti ke samAna usa zabda ko bhI pratyanapUrvaka karane kA prasaMga A jaavegaa| yadi Apa kaheM ki abhivyakti to prAk asatrUpa hai aura puruSaprayatna ke dvArA kI jAtI hai, kintu usasvarUpa zabda puruSa aura zrotraMdriya prayatnapUrvaka nahIM kiye jAte haiM, so ApakA yaha sabhI kathana svaruciviracitadarzana kA pradarzanamAtra hai| vizeSArtha-mImAMsakaloga zabda ko nitya, sarvagata, niraMza aura eka mAnate haiM unakA kahanA hai ki zabda to sarvathA nityarUpa hI haiM parantu ve sadA isaliye sunAI nahIM dete haiM ki unakI abhivyaktiprakaTatA sarvadA nahIM rahatI hai, puruSa ke tAlvAdi prayatna se zabdoM kI pragaTatA kI jAtI hai zabda nahIM kiye jAte haiN| ___ isa para jainAcAryoM ne usa abhivyakti ke cAra artha kiye haiM evaM cAroM meM doSa dikhAyA hai| arthAt vaha zabdoM kI prakaTatArUpa abhivyakti, zravaNajJAnotpattirUpa-sunAI denerUpa hai, yA zravaNajJAnotpatti kI yogyatA rUpa-sunAI dene kI yogyatA rUpa hai, yA AvaraNavigama rUpa-zabdoM ke Dhakane vAlI vAyu ke dUra hone rUpa hai yA vizeSatA ke honerUpa-zabdoM meM sunanerUpa vizeSatA ke honerUpa hai ? yadi sunAI denerUpa prathama pakSa levo to vaha sunAI denerUpa zabda kI prakaTatA zabda se abhinna hai yA bhinna ? yadi abhinna kaho taba to zabda nitya haiM vaise hI vaha prakaTatA bhI nitya hI ho jaavegii| athavA prakaTatA puruSakRta anitya hai to zabda bhI usase abhinna hone se puruSakRta anitya ho jAveMge parantu 1 AvaraNavigamavizeSAdhAne dve zabdAdInAM svarUpe / (di0 pra0) 2 zabdapuruSazrotrANAM kriyamANAvaraNavigamavizeSAdhAnayorabhivyaktestebhyobhinnattvAt / AzaMkya / (di0 pra0) 3 sA'bhivyaktiH svarUpaM yasya zabdAdessatasvarUpaH / basaH / (di0 pra0) 4 are mImAMsaka ! bhavaduktanyAyenAnena kapilamatamapi nirAkulaM syAdityabhiprAyaM manasi kRtvAhaH / evaM hIti / (di0 pra0) 5 kutaH yasmAt kAraNAt / ( byA0 pra0) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 vyaJjakA, na punazcakrAdayopIti, te vA ghaTAdeH kArakA, na punaH zabdasya tAlvAdayopIti / na hi vyaJjakavyApRtiniyamena vyaGgaya sannidhApayati / sannidhApayati ca tAlvAdivyApRtiniyamena' zabdam / tato nAsau tAlvAdInAM vyaGgayazcakrAdInAM ghaTAdivat / nAyaM doSaH sarvagatatvAvarNAnAmityapi vAtaM, pramANabalAyAtatvAbhAvAt, anyatrApi tathAbhAvAnuSaGgAt / zakyaM hi vaktuM, ghaTAdInAM sarvagatatvAccakrAdivyApArAnniyamenopalabdhiApa mImAMsaka ina donoM bAtoM ko svIkAra karane ko taiyAra nahIM ho ataH yadi dUsarA vikalpa levo ki vaha abhivyakti zabda se bhinna hai| isa para bhI prazna hotA hai ki vaha bhinna abhivyakti pahale to asatarUpa hai, puruSa prayatna se kI jAtI hai to vaha puruSa kA prayatna hone ke pahale zabda meM vidyamAna hai yA nahIM ? yadi pahale zabda meM nahIM hai aura puna: AI to zabda pahale na sunAI dene ke svabhAva vAle the pIche abhivyakti ke hone para sunAI dene lage ataH anitya ho gye| yadi abhivyakti pahale hI thI to abhivyakti ke pahale hI zabda sunAI denA cAhiye thaa| yadi Apa kaheM ki vaha abhivyakti zabda kA dharma na hokara puruSa kA dharma hai taba to vaha abhivyakti bhI puruSa ke samAna nitya ho jaavegii| yadi mUla kA dUsarA prazna levo ki abhivyakti sunAI dene kI yogyatArUpa hai to usameM bhI do prazna uThate haiM ki yogyatA zabda se abhinna hai yA bhinna ? yadi abhinna hai to vaha zabda ke samAna nitya hone se puruSa ke dvArA tAlvAdi se nahIM kI jAvegI yadi zabda se bhinna hai taba to vaha yA to zrotrendriya kA svabhAva rahegI yA AtmA kA svabhAva ho jAvegI ? yadi zrotrendriya kA svabhAva kaho to mImAMsaka ke yahA~ zrotrendriya AkAzarUpa hai aura AkAza nitya hai| ataH zrotrendriya kI dharmarUpa yogyatA bhI zAzvata nitya ho jaavegii| yadi AtmA kA dharma kaho to bhI AtmA bhI to Apake yahA~ nitya hI hai ataH usakA dharma-abhivyakti bhI nitya hI rhegii| yadi Apa kaheM ki vaha zravaNajJAnotpatti aura usakI yogyatA donoM hI zabda se bhinnAbhinna rUpa haiM to bhAI ! Apa to kathaMcita paddhati ko mAna ata: bhinna pakSa evaM abhinna pakSa donoM hI pakSoM ke doSa Apake Upara A jaaveNge| puna: usa abhivyakti kA prAgabhAva bana hI nahIM skegaa| yadi jabaradastI prAgabhAva mAnoge to bhI jaise zabda nitya haiM vaise hI zrotrendriya aura AtmA bhI nitya haiM ina tInoM ke ho prAgabhAva mAnanA par3egA aura tInoM ko hI puruSaprayatna ke dvArA mAnanA pdd'egaa| yadi Apa mUla ke tIsare vikalpa zabda ke AvaraNa kA dUra honA mAnate ho to bhAI !! hogA ki vaha AvaraNa zabda se bhinna hai abhinna ? yadi abhinna hai aura puruSa ke tAlvAdivyApAra se 1 syAdvAdI mImAMsaM prati anumAnaM racayati / zabda: pakSa: tAlvAdInAM vyaGgayo na bhavati, kintu vyutpAdyo bhavatIti sAdhyo dharmaH / tAlvAdibhiniyamena sannidhApyattvAt / yadyeSAM niyamena sannidhApyaM na tatteSAM vyaGgayam / yathA cakrAdInAM ghaTAdiH / sannidhApayati ca tAlvAdi vyApatiniyamena zabdam / tasmAnnAsau tAtvAdInAM vyaGgaya / (di0 pra0) 2 nahi vyaJjakavyApRtiniyamena vyaGgaya sannidhApayati ityatra niyamo nAsti yataH / sannidhApayati ca tAlvAdivyApratiniyamena zabdamityatra cAsti niyamo ytH| (di0 pra0) 3 Aha-- mImA0 tAlvAdInAM varNavyaGgayA eva na tu vyutpAdyA ityayaM doSo na kutaH / varNaH sarvagatAnityAyataH syA0 he mImAMsaka ityapi te vacaH phalguprAyaM / kutaH pramANAbhAvAt / tathA'nyatra sAMkhyamate ghaTAdInAmapi sarvagatattvaprasaMgAt / (di0 pra0) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda riti / iSTatvAdadoSoyaM kApilAnAmiti centa, kAraNavyApAreSvapi codyAnivRttaH, cakrAdInyapi kAraNAni svavyApArANAM niyamena sannidhApakAnyabhivyaJjakAni bhavantu, teSAM sarvagatatvAdeveti codyasya nivartayitumazakyatvAt / etenAvasthA prtyuktaa| svavyApArotpAdane hi kAraNAnAM' vyApArAntarANi kalpanIyAni tathA tadutpAdanepItyanavasthA syAt, na punaH svavyApArAbhivyaktau, tatsannidhimAtrAdeva tatsiddheranyathA vyaJjakakArakayora dUra hotA hai taba to zabda anitya ho gye| yadi bhinna hai to zabdoM kA to kucha hogA nahIM ataH ve zabda kabhI bhI sunAI nahIM deNge| tathA cauthe vikalpa "vizeSatA kA honA abhivyakti hai" isameM bhI ye hI vikalpa uThate rheNge| ina tRtIya, caturtha vikalparUpa abhivyakti ko zabda, puruSa aura zrotrendriya kA svabhAva kahoge to ye donoM abhivyaktiyA~ bhI nitya hI raheMgI punaH puruSa ke tAlvAdi se inakI prakaTatA ho nahIM skegii| jabaradastI mAnoge to zabda, puruSa aura zrotrendriya ko bhI puruSaprayatna se hI mAnanA hogaa| yadi Apa yahI haTha pakar3e raheMge ki puruSa ke tAlvAdiprayatna se zabdoM kI pragaTatA hI kI jAtI hai, nitya zabda, AtmA evaM karNendriya nahIM kiye jAte haiM, taba to jJAta hotA hai ki Apa durAgraharUpI pizAca se grasita hI ho gaye haiN| hama jainoM ke yahA~ to 22 prakAra kI pudgala vargaNAoM meM eka bhASAvargaNA bhI hai vaha saMpUrNa loka meM ThasAThasa bharI huI hai / puruSa ke vItirAya aura matizrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama tathA aMgopAMga nAma karma ke udaya se puruSa ke prayatna ke dvArA ve utpanna ho jAtI haiN| evaM zabda vargaNAyeM paudgalika haiM "zabda baMdha saumya .... ...." ityAdi sUtra se ve pudgala kI paryAyeM haiM ataH zrotraMdriya yA puruSa kA dharma nahIM haiN| isaliye ghaTa, paTa, AtmA, AkAzAdi ke samAna zabda vidyamAnarUpa haiM evaM jaise aMdhakAra se ghaTa paTa Adi Dhaka jAte haiM vaise hI zabda AvAraka vAyu se Dhake huye haiN| abhivyaMjaka vAyuprakaTa karane vAlI vAyu se (puruSa ke mukha ke bAhara bolate samaya jo vAyu nikalatI hai usase) prakaTa ho jAte haiM yaha kalpanA niHsAra hai| __ [sAMkhya ke dvArA mAnya abhivyakti pakSa kA nirAkaraNa] isI prakAra se jaise ki Apane zabda kI abhivyakti mAnI hai, tathaiva kapilamatAnusArI sAMkhyoM ke yahA~ bhI ghaTAdikoM kI prAgabhAvarUpa abhivyakti hI cakradaNDAdi ke dvArA kI jAtI hai, kintu ghaTAdi nahIM kiye jAte haiM kyoMki ve to pahale bhI satrUpa hI the yaha bhI varNana karanA zakya hogA kyoMki yahA~ Age kahe huye artha meM bhI "koI bhI vizeSahetu bheda ko karane vAlA nahIM hai ki tAlvAdi zabda ke vyaJjaka haiM kintu cakradaNDAdi ghaTa ke vyaJjaka nahIM haiM, kAraka hI haiN|" arthAt tAlu Adi zabda ke vyaJjaka hI haiM kAraka nahIM haiN| punaH cakradaNDAdika ghaTa ke kAraka hI haiM vyaMjaka nahIM haiM, aisA bheda pragaTa karane vAlA koI bhI hetu nahIM hai| 1 svavyApArANAm / (di0 pra0) 2 etenAnavasthApyuktA iti pA0 / (di0 pra0) 3 etena codyA'nivRttidUSaNapratipAdanenAnavasthA dUSaNamapyuktam / tadevAha / kAraNAni cakrAdInyanyavyApArAnAzritya svavyApArAnutpAdayanti / te ca vyApArA'nyAn vyApArAn te cAnyAn ityanavasthA / (di0 pra0) 4 kAraNasya / (di0 pra0) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] sahasrI kArikA 10 vizeSaprasaGgAt' / kAraNavyApArANAM ca kAraNebhyo bhedaikAnto vA syAdabhedekAnto vA ? tabhedaikAnte tadvatonupayogaH, tAvatetikartavyatAsthAnAt / vyavahAriNAmabhimatakAryasaMpAdanameva hItikartavyatA | tasyA : 1 sthAnaM yadi vyApArebhya evaikAntato bhinnebhyo bhAvAdbhavettadA kiM vyApAravatAnyatsAdhyaM', yatastasyopayogaH kvacidupapadyate ? tadvato vyApA athavA ve cakrAdika ghaTAdi ke kAraka haiM, punaH tAlu Adika zabda ke kAraka nahIM haiM kintu vyaJjaka hI haiM / "kyoMki vyaJjakavyApAra niyama se vyaGgaya - vyakta hone yogya ko hI prakAzita kareM, aisA koI niyama nahIM hai kintu kAraNa bhI hote haiM / " aura tAlvAdi vyApAra niyama se zabda ko prakAzita karate haiM, isIliye ye zabda tAlvAdi se vyakta hone yogya nahIM haiN| jaise ki cakrAdi ghaTa ko vyakta nahIM karate haiM, kintu kAraNarUpa hokara banAte haiM / mImAMsaka - "hamAre yahA~ varNa sarvagata haiM, ata: yaha doSa nahIM AtA hai / jaina - yaha kathana ThIka nahIM hai / " kyoMki varNa sarvagata haiM yaha bAta pramANa ke bala se siddha nahIM hotI hai / anyathA "anyatra - ghaTAdikoM meM bhI sarvagatapane kA prasaMga A jAvegA / " hama aisA kaha sakate haiM ki niyama se ghaTAdikoM kI cakrAdi vyApAra se upalabdhi hotI hai kyoMki sat rUpa ghaTAdi sarvagata haiM / mImAMsaka - "sAMkhyoM ko yaha bhI iSTa hone se koI doSa nahIM hai / jaina - aisA nahIM kaha sakate haiM kyoMki kAraNavyApAra meM bhI prazna kI nivRtti nahIM ho sakegI arthAt kevala kAraNa-kArya meM prazna hoMge aisI bAta nahIM hai kintu kAraNavyApAra meM bhI prazna uThAye jA sakeMge / " cakrAdi kAraNa bhI niyama se apane vyApArarUpa bhramaNa Adi ke sannidhApaka - prakAzaka, abhivyaJjaka hI hove, kyoMki ve sarvagata hI haiN| isa prakAra ke prazna ko bhI rokA nahIM jA skegaa| "isI kathana se hI avasthA - ApakI vyavasthA kA khaNDana kara diyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / " arthAt Apake tattva kI vyavasthA na banane se anavasthA A jAtI hai, kyoMki bhramaNa AdirUpa apane vyApAra ko utpanna karane meM kAraNoM ke bhinna-bhinna vyApAra kalpita karanA cAhiye, usI prakAra se usake utpAdana meM bhI bhinna-bhinna vyApAroM kI kalpanA karanA cAhiye, ityAdi prakAra se utpAdana pakSa meM anavasthA kA prasaMga AtA hai, kintu apane vyApAra ko abhivyakti ke pakSa meM anavasthA nahIM AtI 1 iti / ( di0 pra0 ) 2 tA / ( di0 pra0 ) 3 kathaJcidbhedAzrayaNe syAdvAdAnusaraNaprasaMgAt / ( di0 pra0) 4 parisamApti: / ( di0 pra0 ) 5 yatsAdhyaM tadvayApAreNaiva sAdhitam / anyatsAdhyaM kiM yadvayApAravatA sAdhyate / tasya vyApAravataH yataH kutaH kasmiMzcitkArye sArthakatvamupapadyate'pitu na kuto'pi / (di0 pra0 ) 6 kArye / ( di0 pra0 ) 7 vyApAravataH sakAzAttadvayApArAbhinnA ityekAntAbhyupagame yathA mImAMsakAnAM zabdAdabhinnA zabdAbhivyaktistAtvAdibhiH kriyate iti pakSe yadUSaNaM tadatrApyAyAti = kAraNAt / ( di0 pra0 ) 8 kAraNAt / ( byA0 pra0 ) 9 yathAbhivyakteH zabdAdabhinnAyAH zabdavatsAasattvaM tathA vyApAravataH sakAzAdabhinnAnAM dUSaNaprasaMga: / ( byA0 pra0 ) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 143 rANAmabhaidaikAntebhivyaktivatprasaGgastadvata' iva vyApArANAM sarvadA sadbhAvaH / teSAM prAgabhAve vA vyApArAH prAgasantaH kriyante, na punastadavyatirekiNopi tadvanta' iti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / etenAvasthA' prtyuktaa| tadvizeSakAnte tadvatonupayogaH, tAvatetikartavyatAsthAnAt / abhedakAnte puurvvtprsnggH| pariNAmapyeSa prynuyogH| pariNAmino bahudhAnakasya pariNAmA ghaTAdayotyantabhinnA vA syurabhinnA vA ? kathaJcibhedA hai / arthAt kArakakAraNa to vyApAra Adi se kArya ko utpanna karate haiM kintu vyaJjakakAraNoM kI upasthitimAtra se hI kArya ho jAtA hai, jaise cakrAdika ke ghUmane Adi vyApAra se ghaTarUpa kArya banate haiM kintu vyaJjakakAraNa dIpaka Adi kI sannidhimAtra se hI ghaTAdi kA prakAzanarUpa kArya ho jAtA hai / vyaJjakakAraNa ko kucha vyApAra nahIM karanA par3atA hai, kyoMki usa kAraka kI sannidhimAtra se hI usa kArya kI siddhi hotI hai / anyathA vyApArAbhivyakti kI siddhi hone se vyaJjaka aura kAraka ina donoM hI pakSa meM samAnatA kA hI prasaMga A jAvegA / evaM aisA bhI prazna ho sakatA hai ki kAraNavyApAra sarvathA apane kAraNoM se bhinna hai yA abhinna ? yadi ekAMta se bhinna hI svIkAra kareM, taba to tadvAn-vyApAravAn kAraNa kA koI bhI upayoga nahIM hogA, kyoMki utane vyApAramAtra se hI itikartavyatA ho jaavegii| "kyoMki, vyavahArI kAraNoM kA abhimatakArya saMpAdana karanA hI itikartavyatA hai|" arthAt kArya pUrNa hone taka hI kAraNa mAne jAte haiM, pazcAt una kAraNoM kI itizrI-- samApti ho jAtI hai| yadi usa itikartavyatA kI sthiti ekAMtataH kAraNa se bhinnarUpa vyApAroM se hI hove, taba to usa vyApAra vAle kAraNa ke dvArA anya sAdhya kyA rahA ki jisase usa vyApAravAn kAraNa kA kahIM para upayoga ho sake ? arthAt usakA kahIM bhI upayoga nahIM ho sakatA hai| ___ aura yadi vyApAravAna vyApAroM se sarvathA abhinna hI hai, aisA pakSa levo taba to abhivyaktivAn kA prasaMga ho jAvegA, kyoMki tadvAn ke samAna vyApAroM kA sarvadA hI sadubhAva hai| athavA yadi sAMkhya atiprasaMga doSa ko dUra karane ke liye kaheM ki hama unakA prAgabhAva mAnate haiM, taba to vyApAra to prAgabhAvarUpa haiM aura ve kiye jAte haiM kintu tadvAn-vyApAravAn se abhinna jo kAraNa haiM ve nahIM kiye jAte haiN| yaha kathana to kevala svaruciviracitadarzana kA pradarzana karanA mAtra hI hai| isI kAraNavyApAra ke nirAkaraNarUpa kathana se hI ApakI avasthA-vyavasthA kA khaNDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye / punaH anavasthA kA hI prasaMga AtA hai| bhAvArtha-mImAMsaka vargoM ko nitya evaM sarvagata mAnatA hai evaM unakI abhivyakti kA hI prAgabhAva mAnatA hai jainAcArya isI mAnyatA ko punarapi dUSita karate haiN| jainAcAryoM ne kahA hai ki sAMkhyoM ne bhI kuMbhakAra ke cakra, daNDa Adi se ghaTa kI utpatti nahIM mAnI hai pratyuta AvirbhAva-abhi 1 kAraNasya yathA / (byA0 pra0) 2 cakradaNDAdipadArthAH / (byA0 pra0) 3 kAraNasya kAryakArittvam / (byA0 pra0) 4 pradhAnAt / (byA pra.) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 zrayaNe syAdvAdAnusaraNaprasaGgAt / tatra pariNAmAnAM tadabhinnAnAM kramazo vRttirmA bhUt, pariNAmino'kramatvAt / tato bhinnAnAM vyapadezopi mA bhUt-pradhAnasyaite pariNAmA iti, saMbandhAsiddharanupakArakatvAt / na hi nityaM pradhAnaM pariNAmAnAmupakAraka, tasya kramayogapadyAbhyAmupakArakatvAyogAt / nApi pariNAmebhyastasyopakAraH, tasya tatkAryatvenAnityatvApatteH / 'taistasyopakArepi sarva samAnamanavasthA' ca / yAvanto hi pariNAmAstA vyakti hI mAnI hai usI prakAra se unake yahA~ bhI ghaTa paTa Adi kArya sarvagata ho jAte haiM taba mImAMsaka ne kaha diyA ki bAdhA hI kyA hai sabhI roTI, pakvAnna, khetI, dhAnya kI phasala Adi rUpa kAryoM ko sAMkhya ke siddhAntAnusAra sarvagata mAna lo kyA bAdhA hai ? kyoMki sAMkhya ne sabhI kAryoM kA AvirbhAva mAnA hai aura pahale ve una kAryoM kA tirobhAva mAnate haiM tirobhAva kA artha hai maujUda vastu kA kisI cIja se Dhaka jAnA evaM AvirbhAva kA artha hai pUnaH usa DhakI haI kA prakaTa ho jAnA jaise kamare meM pustakeM aMdhakAra se DhakI haiM dIpaka jalate hI pragaTa ho gaIM ityAdi / athavA bAdala se haTate sUrya tirohita hai havA ke jhakoroM se bAdala haTate hI sUrya kA AvirbhAva ho jAtA hai / - isa para jainAcAryoM ne kahA ki sAMkhya ke yahA~ jaise cAka aura daNDa se ghaTa prakaTa hotA hai usI prakAra se cAka kA ghUmanArUpa vyApAra bhI cAka se prakaTa huA hI kho| cAka ne apane bhramaNarUpa vyApAra ko kiyA hai aisA mata kaho punaH cAka bhramaNarUpa vyApAra bhI sarvagata, nitya ho jAvegA aura sadA ghaTa utpanna hote hI raheMge aura pUrvavat prazna uThate hI cale jAveMge ki cAka se usake bhramaNarUpa vyApAra kI abhivyakti usa kAraNarUpa cAka se bhinna hai yA abhinna ? kyoMki yadi cAka apane bhramaNarUpa vyApAra ko utpanna karatA hai taba to usa cAka, daNDa kabhAra Adi bhinna-bhinna kAraNoM ke bhinna-bhinna vyApAra kalpita hoMge puna: usake utpAdana meM bhI bhinna-bhinna vyApAroM kI kalpanA kIjiye, anavasthA hI A jAvegI, kintu yadi cAka apane bhramaNarUpa vyApAra ko prakaTa karatA hai aisA hI mAnoge to anavasthA nahIM AveMgI arthAt kAraka pakSa meM anavasthA dunivAra hai| ataH yadi prathama pakSa leveM ki cAka se usakA bhramaNarUpa vyApAra bhinna hai taba to vyApAra vAle cAka kA kucha bhI upayoga nahIM rahegA kyoMki usa cAka se to usakA ghUmanA jaba bilkula bhinna hI hai taba usa ghUmane mAtra se hI ghaTa bana jAveMge punaH cAka aura daNDe kI AvazyakatA se kyA prayojana siddha rahegA? arthAt cAka kI koI AvazyakatA nahIM rahegI kyoMki kArya pUrNa hone kata hI kAraNoM kI AvazyakatA rahatI hai kintu jaba cAkarUpakAraNa se sarvathA pRthak hI usakA ghUmanArUpa vyApAra hai aura usI ghUmane se hI ghaTa kArya pUrNa ho rahe haiM phira sarvathA bhinna vyApAra vAle kAraNarUpa cAka se kyA hogA? jaba ghUmane mAtra se hI ghar3e bana rahe haiM taba cAka kyA karegA? arthAt usa cAka ke liye koI kArya 1 vikalpayormadhye / (byA0 pra0) 2 pravRttiH / (di0 pra0) 3 pradhAnasya / (di0 pra0) 4 kathanam / (byA0 pra0) 5 abhinnaH / (byA0 pra0) 6 pariNAminaH pariNAmakAryatvenAnityattvApatteH / (di0 pra0)7 pariNAmaH / (di0 pra0) 8 bhinne / (di0 pra0) 9 tatazca / (di0 pra0) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 145 vantastasyopakArAstatkRtAstato yadi bhinnAstadA tasyeti vyapadezopi mA bhUt, saMbandhAsiddheranupakArakatvAt / tadvatastairupakArairupakArAntarepi' sa eva paryanuyoga ityanavasthA / avazeSa rahA hI nahIM hai| punaH ghaTa ke liye cAka kA koI upayoga hI nahIM rahegA aura yadi kAraNarUpa cAka se usakA bhramaNarUpa vyApAra sarvathA abhinna hai aisA dUsarA pakSa levoge taba to cAka aura usakA bhramaNa ye donoM ekameka hokara eka hI ho jAveMge punaH cAkarUpa kAraNa to sadA vidyamAna hai usakA bhramaNarUpa vyApAra bhI sadaiva vidyamAna hI rahegA aura ghaTa bhI satat banate hI raheMge vyavadhAna hI nahIM par3a sakegA / punaH cAka se bhramaNa kI abhivyakti hokara ghaTa banA hai yaha kaise kahA jA sakegA ? yadi ina doSoM ko dUra karane ke liye Apa kaheM ki cAka kA bhramaNarUpa vyApAra to prAgabhAva (pahale asat) rUpa hai aura vahI kiyA jAtA hai kintu usa bhramaNarUpa vyApAra se abhinna vyApAravAn jo kAraNarUpa cAka hai vaha nahIM kiyA jAtA hai| yaha saba ApakA managaDhaMta siddhAnta hI hai isameM pramANa se siddhi kI koI guMjAiza nahIM hai| arthAt sAMkhya cAka, daNDa Adi se ghaTa kI abhivyakti to mAna letA hai cAka se usake bhramaNarUpa vyApAra ko utpanna huA mAnatA hai abhivyakta nahIM mAnatA hai ataeva AcAryoM ne dUSaNa diyA hai / ataH Apake yahA~ tattvoM kI sughaTita vyavasthA na hone se sarvatra anavasthA-devI kA sAmrAjya ho jAtA hai| evaM sAMkhya ke matAnusAra koI bhI vyakti yadi kArya ko banAtA hai-utpanna karatA hai taba to usa vyakti se naye-naye kArya banate-banate anekoM lokAkAzoM kA aura abhUtapUrva kAryoM kA nirmANa hote-hote kahIM para bhI samApti na hone se anavasthA hI AtI hai| isI bhaya se hI ve sAMkhya abhivyakti pakSa lete haiM unakA kahanA hai ki sabhI kArya hamezA kAraNoM meM vidyamAna hI haiM mAtra chipe huye rahate haiM, naye utpanna nahIM hote haiM, mAtra kAraNa kalApoM se pragaTa ho jAyA karate haiM ataH sabhI kArya kAraNoM se prakaTa hI hote haiN| hA~! vyApAra to apane kAraNoM se utpanna hotA hai na ki prakaTa / jaise cAka se usakA bhramaNa utpanna huA hai na ki prakaTa / aura punaH "una kAraNa vyApAroM meM vizeSakAMta-bheda ekAMta ke svIkAra karane para tadvAn (cAka) anupayogI ho jAvegA, kyoMki utane vyApAra (bhramaNa) mAtra se "itikartavyatA" ho jAvego aura sarvathA yadi abheda ekAMta svIkAra karoge taba to pUrvavat abhivyaktivAn kA prasaMga ho jAvegA tathA pariNAma meM bhI ye hI prazna hote rheNge|" hama aisA prazna kara sakate haiM ki pariNAmI bahudhAnaka-pradhAna ke jo pariNAma ghaTAdika haiM, ve usase atyanta bhinna haiM yA abhinna ? ityAdi / aura yadi Apa kathaMcitabheda kA Azraya leMge taba to syAdvAda ke anusaraNa kA prasaMga A jAvegA aura "vahA~ pradhAna se abhinna pariNAmoM kI kramazaH vRtti honA, mata hove" kyoMki Apake yahA~ pariNAmI sadA satrUpa hai, ataH usameM krama nahIM ho sakatA hai / arthAt pradhAna se pariNAmoM ko sarvathA abhinna mAnane se sabhI pariNAma ghaTa paTAdi kAryoM kA kramazaH vRtti honA nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha sadaiva satrUpa hai| "aura yadi Apa kaheM ki pariNAmI se 1 pariNAmavihitA: / (di0 pra0) 2 pariNAminaH pradhAnasya tai: taiH pariNAmairanyAnupakArAnAzrityopakAraH kriyata ityaGgI re sAMkhyAnAM sa eva praznasambandhaH / (di0 pra0) 3 upakArAntarariti pA0 / (di0 pra0) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 tataste yadyabhinnAstadA tAvaddhA pradhAnaM bhidyeta, te vA pradhAnakarUpatAM' pratipadyeran / iti pradhAnasyopakArANAM caavsthaanaasNbhvaadnvsthaa| tasyA bhogyAbhAve puMso bhoktRtvAbhAvAdabhAvaH syAt', tasya tallakSaNatvAt / tataH prakRtipuruSatattvayoravasthAnAbhAvAdana pariNAma ghaTAdi sarvathA bhinna haiM taba to ye usa pradhAna ke pariNAma haiM, aisA vyapadeza bhI nahIM ho skegaa| isa prakAra sarvathAbhinna pakSa meM saMbaMdha kI siddhi bhI nahIM hogI, kyoMki unakA koI upakAra sambandha nahIM haiN|" tAtparya yaha hai ki nitya pradhAna pariNAmoM kA upakAraka nahIM mAnA jA sakatA hai kyoMki usa pradhAna meM krama athavA yugapat se upakArakapane kA abhAva hai evaM pariNAmoM se bhI usa pradhAna kA upakAra saMbhava nahIM hai, kyoMki usa pradhAna ke ve pariNAma kAryarUpa haiM, aisA mAnane se to pradhAna ko anityapane kA prasaMga prApta ho jAvegA / "una pariNAmoM ke dvArA usa pradhAna kA upakAra mAnane para bhI uparyukta sabhI vikalpajAla samAnarUpa se ho jAveMge evaM anavasthA bhI A jaavegii|" tAtparya yaha hai ki jitane bhI pariNAma haiM, ve sarva pradhAna ke upakAra haiM, kyoMki ve pradhAna ke dvArA hI kiye gaye haiM, aura yadi ve usase bhinna haiM, taba to ye, usake haiM, aisA vyapadeza bhI nahIM ho sakegA / puna: sambandha kI siddhi na hone se ve anupakArI hI rheNge| yadi upakAravAn pradhAna kA una pariNAmoM se upakAra mAnoge to punaH una pariNAmakRta upakAroM ke dvArA punaH upakArAMtara kI kalpanA karane para yAnI paraspara meM upakAra mAnane para bhI ve hI prazna hote cale jaaveNge| isa prakAra se anavasthA doSa A hI jaavegaa| yadi ve pariNAma usa pradhAna se abhinna haiM, taba to jitane prakAra ke pariNAma haiM, utane hI bhedarUpa pradhAna ho jaavegaa| athavA ve pariNAma pradhAnasvarUpa ekarUpa ko prApta ho jaaveNge| isIliye pradhAna aura usake upakAroM kA avasthAna na hone se anavasthA doSa A hI jaavegaa| tathA ca usa anavasthA se bhogyarUpa prakRti kA abhAva ho jAne se puruSa meM bhoktRtva kA abhAva ho jaavegaa| isa prakAra puruSa kA hI abhAva ho jAvegA kyoMki Apa sAMkhyoM ne to puruSa kA lakSaNa bhoktRtva mAnA hai aura lakSaNa ke abhAva meM lakSya Tika nahIM sakatA hai| ataeva prakRti aura puruSarUpa tattva kI vyavasthA na hone se anavasthA doSa hI aavegaa| isIliye kapilamata kA anusaraNa karake bhI azeSarUpa se pradhAnAtmaka ghaTAdikoM meM bhI zabda ke samAna abhivyaGgayatva-abhivyakta hone yogya kI kalpanA karanA yukta nahIM hai, kyoMki sarvadA prAgabhAva kA apanhava karane para kAryadravya ke samAna usa abhivyakti ko bhI anAdipane kA prasaMga A jAvegA, arthAt sabhI hI kAryoM kI sadA hI abhivyakti (prakaTatA) banI hI rahegI, jaise ki prAgabhAva kA lopa karane para pRthvI Adi kAryadravya ko anAditva kA doSa diyA hai, vahI abhivyakti pakSa meM bhI A jaavegaa| vizeSArtha-sAMkhya ne pradhAna ke do bheda mAne haiM eka vyakta, dUsarA avyakta / vyaktapradhAna kArya 1 saha / (byA0 pra0) pradhAnasyopakArANAJcAnavasthAyAM satyAM prakRtirmahadAderbhAgyasyAbhAve sati puruSasya bhoktattvAbhAvaH syAt / kutaH puMsaH bhoktRttvalakSaNattvAt / (di0 pra0) 2 kutaH / (byA0 pra0) 3 hetubhitaM vizeSaNam / (byA0 pra0) Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 147 vasthA / iti na kapilamatAnusaraNenApi pradhAnAtmanAmazeSato ghaTAdInAmapi zabdavadabhivyaGgyatvaM yuktaM kalpayituM, sarvadA prAgabhAvApahnave 'tadabhivyakterapyanAditvaprasaGgAtkArya dravyavat / rUpa, anitya, avyApI, kriyAvAn, avayava sahita, aneka, triguNa - sattva, rajatama guNoMkara sahita ityAdi hai / inase viparIta nitya, akAryarUpa, vyApI, niSkriya ityAdirUpa avyaktapradhAna hai / jaise ki hama jainoM ke yahA~ pudgala ke do bheda haiM aNu evaM skandha / prAyaH aNu ke sadRza zuddha inakA avyakta pradhAna hai aMtara itanA hai ki hama aNu ko bhI kriyAzIla, eka, pradezI, sAvayava - SaTkoNa mAnate haiM aura ve vyApI, sarvathA nitya, niSkriya mAnate haiM tathA skandha to vikAra - vibhAva paryAyarUpa hai hI hai / hamAre yahA~ skandha meM bhI mahAskandha Adi bheda prabheda pAye jAte haiM / sAMkhya vyaktapradhAna se hI buddhi, ahaMkAra, tanmAtrA AdirUpa se sRSTi kI utpatti mAnate haiM unake yahA~ prakRti kartrI hai puruSa kucha bhI kartA nahIM hai basa puruSa usa prakRti ke dvArA kiye gaye kAryoM kA bhoktA avazya hai / / sAMkhya ghaTAdi kAryoM ko pradhAna ke pariNAma (vikAra) mAnatA hai| isa para AcArya prazna karate haiM ki ve ghaTAdi pradhAna se bhinna haiM yA abhinna ? yadi bhinna kahA jAve to ve ghaTAdi isa pradhAna ke haiM aisA kaise kaheMge kyoMki sAMkhyoM ne koI samavAyasambandha to mAnA nahIM hai / evaM pradhAna to nitya niravayava hai usake kArya ghaTAdi hone vaha anitya avayavasahita ityAdi doSoM se bhI dUSita ho jAvegA / yadi ghaTAdi usa pradhAna kA kucha upakAra kareM yA pradhAna una ghaTAdikoM kA kucha upakAra kare taba to upakAra - upakArya sambandha hone se bhI sarvathA nityapakSa bAdhita hotA hai / kAryakAraNa sambandha to Apake yahA~ zakya nahIM hai Apa sAMkhya satkAryavAdI haiM jaba kAraNa meM kArya vidyamAna hI rahatA hai taba yaha isa kAraNa kA kArya hai yaha aMkura isa bIja se huA hai ityAdi kathana hI vyartha hai / tathA yadi Apa kaheM ki pradhAna se ghaTAdi pariNAmarUpa kArya sarvathA abhinna haiM taba to vizva meM jitane bhI kArya ghaTa, paTa, manuSya, tiryaMca Adi haiM ve saba pradhAnAtmaka hI haiM, ataH jitane bhI kArya haiM utane hI pradhAna ke bhI bheda ho jAyeMge kintu Apane pradhAna ko eka hI mAnA hai yA to ve saba kArya anantarUpa na hokara eka pradhAnarUpa hokara hI raha jAyeMge ityAdi rUpa se dUSaNa hI Ate jAveMge aura sabase bar3A anarthaM to yaha hogA ki isa prakAra se Apake yahA~ pradhAna aura usake kAryoM kI vyavasthA na banane se usakA bhoktA puruSa bhI siddha nahIM ho sakegA kyoMki jaba bhogane yogya prakRti hI nahIM rahegI taba usakA bhoktA puruSa bhI apane astitva se samApta ho jAvegA kyoMki puruSa kA lakSaNa bhoktRtva hai / lakSaNa ke abhAva meM lakSya vastu Tika nahIM sakatI hai / isaliye Apa sAMkhya bhI cAka daNDa Adi se ghaTAdi kAryoM kI utpatti hI mAna lo abhivyaktipakSa meM to dUSaNa hI dUSaNa A rahe haiM aura utpattipakSa meM 'punaH prAgabhAva bhI siddha hI ho jaavegaa| yadi Apa prAgabhAva ko na mAneMge to sabhI kArya anAdikala se vidyamAna hI raheMge sabhI miTTI meM ghaTa kA astitva banA hI rahegA / 1 mImAMsakAnAm / ( vyA0 pra0 ) 2 rUpANAM basa: / ( byA0 pra0 ) 3 mImAMsakamatAnusAreNa yathA zabdasyAbhivyaGgyatvaM yuktaM na kintutpAdyatvam / ( di0 pra0) 4 abhivyakto vA'nyathA / utpattyuttarakAlamiva prAgapi / ( byA0 pra0 ) 5 ghaTAdi / ( di0 pra0 ) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 10 148 ] [ sAMkhyena kAryasyAsvIkAre jainAcAryAH tat sAdhayaMti ] nanu kAryadravyamasiddhaM kApilAnAM, 'kathamanAdigranthakAreNApAdyate' iti cetpramANabalAtakAryatvaM dravyasyApAdya 'tathAbhidhAnAdadoSaH / kathaM kAryatvamApAdyate 'prAgabhAvAnabhyupagamavAdinaM pratIti cet, kArya ghaTAdikam, apekSitaparavyApAratvAt, yattu na kArya tanna "tathA dRSTaM [ sAMkhya kAryadravya ko nahIM mAnatA hai usa para vicAra ] sAMkhya-hama sAMkhyoM ke yahA~ to kAryadravya hI asiddha hai, punaH granthakAra usameM anAdirUpa doSa kA ApAdana-pratipAdana kyoM karate haiM jaina-aisA nahIM hai, kyoMki pramANa ke bala se dravya meM kAryapane kA ApAdana (pratipAdana) karake usa prakAra se kathana kiyA gayA hai, ataH koI doSa nahIM hai| ___sAMkhya-prAgabhAva ko nahIM svIkAra karane vAle vAdiyoM ke prati Apa kAryatva kA ApAdana kyoM karate haiM ? jaina-yadi Apa aisA prazna karate haiM, to use hama anumAnapramANa se siddha karate haiM / "ghaTAdi padArtha kAryarUpa haiM kyoMki ve paravyApAra kI apekSA rakhate haiM / jo kArya nahIM haiM, ve usa prakAra para ke vyApAra kI apekSA rakhate huye nahIM dekhe jAte haiM, jaise AkAza aura ghaTAdika usa prakAra ke haiM isIliye ve kArya haiN|" isa anumAna se kAryadravya kI siddhi ho jAtI hai / yadi Apa kaheM ki isameM sAdhana-paravyApArApekSitva heta asiddha hai, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ve ghaTAdika kAdAcitka--kabhI-kabhI hote haiM aura ve ghaTAdi yadi paravyApAra kI apekSA nahIM rakheMge, to unameM kAdAcitkapane kA virodha A jAvegA / jaise ki AkAza meM paravyApAra kI apekSA na hone se kAdAcitka-anityatva kA virodha hai| arthAta AkAza nitya hone se paravyApAra kI apekSA nahIM rakhatA hai, ataH vaha kabhI-kabhI hove aisA to hai nahIM, vaha hamezA hI vidyamAna rahatA hai| sAMkhya-una ghaTAdikoM kA AvirbhAva kAdAcitka hai aura vaha AvirbhAva hI paravyApAra kI apekSA rakhatA hai na ki ghaTAdika padArtha / jaina- yaha AvirbhAva kyA cIja hai ? sAMkhya-prAk amupalabdha ghaTAdikoM kA cakradaNDAdika vyaJjakavyApAra se upalabdha honA hI AvirbhAva hai| 1 sAMkhyaH / (di0 pra0) 2 kAryadravyam / (di0 pra0) 3 zrIsamantabhadrasvAminA / (di0 pra0) 4 apAdyata iti tathA iti pA0 / (di0 pra0) 5 sAMkhyamImAMsAdikam / (di0 pra0) 6 apekSita paravyApAram / (di0 pra0) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 146 yathA gaganaM, tathA ca ghaTAdikaM, tasmAtkAryamityanumAnAt / na cAtrAsiddha sAdhanaM kAdAcitkatvAt, tasyAnapekSitaparavyApAratve kAdAcitkatvavirodhAdAkAzavat / tadAvirbhAvasya kAdAcitkatvAdapekSitaparavyApAratvaM, na tu ghaTAderiti cet koyamAvirbhAvo nAma ? prAganupalabdhasya vyaJjakavyApArAdupalambha' iti cet sa 'tahi prAgasan kAraNaH kriyate, na punaghaTAdiriti svarucivacanamAtram / atha tasyApi 'prAktirohitasya' sata eva 'kAraNarA jaina taba to vaha AvirbhAva pahale asatrUpa hotA huA daNDa cakrAdi kAraNoM se kiyA jAtA hai, kintu ghaTAdika nahIM kiye jAte haiM, jo ki AvirbhAva se abhinna hI haiM, ataeva ApakA yaha kathana svarucivacanamAtra hai / arthAt kevala icchAnusAra hI kathana hai na ki vaastvik| yadi Apa kaheM ki vaha AvirbhAva bhI jo ki pahale tirohita thA evaM satrUpa thA, vahI kAraNoM ke dvArA AvirbhAvAntara-bhinna AvirbhAvarUpa svIkAra kiyA gayA hai taba to usa AvirbhAvAntara meM anya AvirbhAva kI kalpanA evaM usameM anya kI kalpanArUpa AvirbhAvoM kI kalpanAyeM karane se anavasthA A jaavegii| puna: kadAcit bhI ghaTAdi kA AvirbhAva nahIM ho skegaa| sAMkhya AvirbhAva to upalabdhirUpa hai aura usameM tadrUpa- upalabdhirUpa bhinna AvirbhAva kI apekSA nahIM hai| jaise ki prakAza prakAzAntara kI apekSA nahIM karatA hai isIliye anavasthAdoSa nahIM AtA hai| jaina-taba to Apa sAMkhyoM ko usa AvirbhAva kA AtmalAbha-utpanna honA kAraNa se hI mAnanA cAhiye / punaH kArya hI AvirbhAvarUpa siddha ho gayA, na ki vyakta hone yogya pdaarth| usI prakAra se ghaTAdika bhI kArya hI haiM, na ki vyaGgayarUpa, kyoMki apanI utpatti meM paravyApAra kI apekSA unameM samAna hI hai / evaM jisane AtmalAbha prApta nahIM kiyA hai, usakI upalabdhi karanA bhI zakya nahIM hai anyathA sarvataH atiprasaMga doSa A jaavegaa| arthAt zazaviSANa kI upalabdhi kA prasaMga ho jaavegaa| ataeva pradhAna ke pariNAmarUpa se bhI svIkAra kiye gaye jo ghaTAdika haiM, ve kAryadravya kahe jAte haiN| aura unake prAgabhAva kA apahnava karane para unameM anAdipane kA prasaMga A jAtA hai / punaH kAraNavyApAra bhI anarthaka siddha ho jAtA hai ataeva hamane jo yaha dUSaNa diyA hai vaha ThIka hI hai| athavA pahile tirobhAva ko svIkAra karane para vaha tirobhAva hI prAgabhAva siddha ho jAtA hai aura usa prAgabhAva ko hI tirobhAva aisA bhinna nAma karane para doSa kA abhAva hI hai, jaise ki utpAda kA AvirbhAva yaha bhinna nAmakaraNa kiyA hai| arthAt ghaTa hone se pahale miTTI meM ghaTa kA tirobhAva hai, aisA yadi Apa kahate haiM taba to vaha tirobhAva hI prAgabhAva hai nAmamAtra kA bheda hai| ataeva 1 ghttaadi| (di0 pra0) 2 ghttaadeH| (di0 pra0) 3 AtmalAbhaH / (di0 pra0) 4 upalambhaH / (di0 pra0) 5 AvirbhAvAt / (di0 pra0) 6 syA0 he sAMkhya ghaTAdeH prAdurbhAva: tirohitaH so'tra kSaNa eva kAraNaiH kriyamANa AvirbhAvAntaramapekSate nApekSate veti vicAro nApekSata iti pakSaH sAMkhya bhyupagamyate / apekSate cettadA sopyAvirbhAvo'nyamAvirbhAvamapekSate sopyanyaM sopyanyamityAdyanavasthApAdanaM syAt tasyAM satyAM na kadAcid ghaTAderAvirbhAvaH syAttirobhAva eva / tathA nAsti loke / (di0 pra0) 7 upalambha: / (di0 pra0) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [ kArikA 10 virbhAvAntaramiSyate tarhi tasyApyanyattasyApyanyadAvirbhAvanamityanavasyAnAnna kadAcid ghaTAde - rAvirbhAvaH syAt / athAvirbhAvasyopalambharUpasya tadrUpAvirbhAvAntarAnapekSatvAt prakAzasya prakAzAntarAnapekSatvavannAnavastheti cet tarhi tasya kAraNAdAtmalAbhobhyupagantavyaH, tataH kAryamAvirbhAva iti / tadvadghaTAdikamapi, apekSita paravyApAratvAvizeSAdAtmalAbhe / na hyalabdhAtmalAbhasyopalambhaH zakyaH kartuM sarvathAtiprasaGgAt / tadevaM pradhAna pariNAmatApISTaM ghaTAdikaM kAryadravyamApAdyate / tasya ca prAgabhAvApahnave'nAditvaprasaGgAtkAraNavyApArAnarthakyaM syAditi sUktaM dUSaNam / 'prAktirobhAvasyopagame vA sa eva prAgabhAvaH siddhaH, tasya ' tirobhAva iti nAmAntarakaraNe 'doSAbhAvAdutpAdasyAvirbhAva iti nAmAntarakaraNavat / tato na aSTasahasrI mImAMsaka ko sAMkhyamata kA anusaraNa karanA yukta nahIM hai, kyoMki zabda meM sarvathA prAgabhAva ko svIkAra na karane para usa zabda ko anAdipane kA prasaMga AtA hai, tathA puruSavyApAra bhI anarthaka hI siddha hotA hai isa bAta kA samarthana kara diyA / bhAvArtha - sAMkhya kahatA hai ki jaba hama kAryadravya hI nahIM mAnate haiM taba ve kAryadravya anAdi ho jAveMge yaha Aropa hamAre Upara kaise A sakegA kyoMki "mUlAbhAve kuto zAkhA : " jaba jar3a hI nahIM hai taba usameM zAkhAyeM kahA~ se AveMgI ? "DukRJ karaNe" kR dhAtu se kArya zabda niSpanna huA hai arthAt 'yatkAraNaiH kriyate tatkAryaM' jo kAraNoM ke dvArA kiyA jAve - banAyA jAve vahI to kArya hai aura hama to kAraNasAmagrI se padArtha kA prakaTa honA hI mAnate haiM na ki utpanna honA / isa para jainAcArya kahate haiM ki jo Apa sAMkhya kAraNoM meM kArya kA hamezA vidyamAnarUpa astitva mAnakara usakI prakaTatA mAnate ho vaha sarvathA asambhava hai kyoMki jaba hameM kAraNoM meM kArya, bIja meM vRkSa, miTTI meM ghar3A vidyamAnarUpa kabhI dIkhe aura kabhI tirohita ho jAve phira dikha jAve taba to usakI prakaTatA mAnanA ThIka bhI hai jaise sUrya kA bAdaloM se tirohita honA evaM bAdala haTate hI prakaTa honA ityAdi dRSTigata hote rahate haiM tathaiva Apake yahA~ to dikhatA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki kArya kA lakSaNa anumAna Adi se bhI Apake yahA~ siddha hai arthAt jo paravyApAra kI apekSA rakhatA hai vaha kArya hai jaise ghaTa, paTa Adi padArtha apane svarUpalAbha meM para- kuMbhAra, cAka, daNDa evaM julAhA Adi kI apekSA rakhate hI haiM ataH ye kArya hI haiM / isaliye Apako bhI kArya to svIkAra karanA hI par3egA aura usakA prAgabhAva nahIM mAnoge to ve kArya anAdikAla se vidyamAnarUpa hI mAnane par3eMge / evaM Apane jo kahA hai ki miTTI meM ghaTa tirohita hai vahI to prAgabhAva hai Apa to vastu jo hai vaha mAna bhI 1 sAMkhyaiH / (di0 pra0) 2 upalambharUpAvirbhAvasya / ( di0 pra0 ) 3 upalambhAdilakSaNaprAdurbhAvAdervastunaH / (di0 pra0) 4 kA = abhyupagame / ( di0 pra0 ) 5 kAryasya / ( byA0 pra0 ) 6 prAgabhAvasya / ( di0 pra0 ) 7 ghaTAdeH kAryattvAbhAvalakSaNa | ( di0 pra0) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityattva kA khaMDana ] prathama pariccheda mImAMsakasya sAMkhyamatAnusaraNaM yuktaM sarvathA' zabdasya' prAgabhAvAnabhyupagame'nAditvaprasaGgAt puruSavyApArAnarthakyasya samarthanAt / [ 151 [ mImAMsakAbhimatazabdasyAvArakavAyornirAkaraNaM ] tathA vinAzAnabhyupagame tasya kiMkRtamazravaNam ? ' svAvaraNakRtamiti cennaitatsAraM, tadAtmAnamakhaNDayataH ' kasyacidAvaraNatvAyogAt / tirodhAyakasya kasyacidvAyuvizeSastha lete haiM kintu hama logoM ke pAribhASika nAmoM se Dara jAte haiM / Apa tirobhAva ko prAgabhAva kaha dIjiye evaM AvirbhAva ko utpAda kaha dIjiye bAdhA kyA hai ? mImAMsakAbhimata zabda kI AvAraka vAyu kA khaNDana J "usI prakAra se zabda kA vinAza svIkAra na karane para usa zabda kA azravaNa = svabhAva - sunAI na denA, kisane kiyA ? arthAt kisake dvArA rokA gayA hai ?" yadi Apa kaheM ki apane-apane AvaraNa ne kiyA, to yaha bhI kathana sArabhUta nahIM hai [ kyoMki hama aisA prazna kara sakate haiM, ki vaha azravaNarUpaAvaraNa zabda ke zravaNasvarUpa kA khaNDana karatA huA AvaraNa karatA hai ki khaNDana na karatA huA hI AvaraNa karatA hai ? yadi Apa kaheM ki - 1 "vaha zabda kA AvaraNa apane zabda ke svarUpa kA khaNDana na karate huye AvaraNa karatA hai taba to kisI meM bhI AvaraNa nahIM ho sakatA hai / " tirodhAyaka - AvAraka koI vAyu vizeSa haiM, jo ki zabda ke svarUpa kA khaNDana karate huye hI usameM AvaraNa kara detI hai, aisA mAnane para to usameM zrAvaNatva aura azrAvaNatvarUpa se svabhAva bheda kA prasaMga A jAtA hai, kyoMki "AvRta aura anAvRta ina donoM svabhAvoM meM abheda nahIM ho sakatA hai / athavA AvRta aura anAvRta svabhAva meM yadi abheda hai, to zabda meM zruti yA azrutirUpa ekAnta kA prasaMga A jAvegA / arthAt yA to sabhI zabda sunAI hI deMge yA sabhI nahIM sunAI deNge|" 1 dravyarUpeNeva paryAyarUpeNApi / ( vyA0 pra0 ) 2 yathA zabdasya prAgabhAvAnabhyupagame'nAditvaM puruSavyApArAnarthakyaJca prasajati tathA vinAzAnabhyupagame zabdasyAnAkarNa na kena kRtam / ( di0 pra0 ) 3 pradhvaMsaH / (byA0 pra0) 4 ki kRtamazrAvaNaM svAvaraNaM kRtamiti pAThaH / ( di0 pra0 ) 5 mI0 kenacidvAyuvizeSeNa svAvaraNena kRtamiti cet = syA0 mImAMsakasya etadvayaH sAraM na / kutaH / AvaraNaM zabdasvarUpamabhidat bhidadvA pravarttate iti vikalpaH / yadA zabdAtmAnaM na khaNDayati tadA kasyacidvAyuvizeSasyAvArakatvaM na ghaTate / yadA tu zabdAtmAnaM khaNDayati tadA Acchadakasya kasyacidvAyuvizeSasyAvArakattve sati zabdasya zravaNalakSaNa nityasvabhAvo vinazyatIti dUSaNaM syAt / kutaH AvRtAnAvRtasvabhAvayorbheda evotpadyate yataH / mI0 tayorabheda eveti cet / syA0 tayorabhede sati zabdasya sarvathAzravaNameva prasajyet / azravaNameva vA tadA puruSavyApArAt prAk zabdasyAzravaNamiti bhedonopapadyate / tathA nAsti loke / ( di0 pra0 ) 6 zabdAtmAnam / ( di0 pra0 ) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] [ kArikA 10 zabdAtmAnaM' khaNDayata evAvaraNatve svabhAvabhedaprasaGgaH, AvRtAnAvRtasvabhAvayora bhedAnupapatteH / tayorabhede vA zabdasya zrutirazrutirvetyekAntaH prasajyeta, puruSavyApArAtpUrvamazrutistadanantaraM zrutiriti vibhAgAnupapatteH / aSTasahasrI sarvathA una donoM meM abheda svIkAra karane para puruSavyApAra ke pahale " nahIM sunAI denA" aura usake anantara "sunAI denA" isa prakAra vibhAga nahIM bana sakegA kyoMki ve donoM zabda aura zravaNa abhinna haiM / vizeSArtha-mImAMsaka zabdoM ko sarvathA nitya evaM vyApI to mAna hI rahA hai / usa para jainAcAryoM ne prazna kiyA hai ki punaH ve zabda pratikSaNa sunAI kyoM nahIM dete haiM ? taba usane kahA ki zabdoM para AvaraNa karane vAlI koI vAyu vizeSa hai jisase ki ve sunAI nahIM dete haiM aura jaba una zabdoM kI abhivyaJjaka--prakaTa karane vAlI vAyu AtI hai taba sunAI dene lagate haiM / isa abhivyaJjaka - prakaTakaranevAlI vAyu ke viSaya meM prameyaratnamAlA meM kahA hai ki "vaktRmukhanikaTadezavartibhiH sparzanAdhyakSeNa vyaJjakA vAyavo gRhyaM te / dUradezasthitena mukhasamIpa sthitatUlacalanAdanumIyate / zrotRzrotradeze zabdazravaNAdanyathAnupapatterarthApattyApi nizcIyate / arthAt zabda yA varNa bole jAte haiM taba unakI abhivyaJjaka vAyu ko vaktA ke mukha ke samIpa baiThe huye puruSa sparzana iMdriya ke viSayabhUta pratyakSa se grahaNa karate haiM / vaktA se dUra baiThe huye puruSa vaktA ke mukha ke samIpa sthita vastrAdi ke hilane se usakA anumAna kara lete haiM / tathA zrotA ke karNa pradeza meM zabda kA zravaNa anyathA ho nahIM sakatA, isa arthApatti ke dvArA bhI unakA nizcaya kiyA jAtA hai / " tAtparya yaha hai ki AvAraka vAyu to zabdoM ko Dhake rakhatI hai ataH ve pratikSaNa sunAI nahIM dete haiM aura jaba vaktA ke mukha se tAlu Adi kAraNoM se zabda nikalate haiM taba eka abhivyaJjaka vAyu hI una zabdoM ko prakaTa karatI hai aura usa vAyu kA anubhava to sabhI ko ho jAtA hai mukha ke pAsa kapar3A rakhane se hilane lagatA hai / jaise sUrya para bAdala Ate haiM aura tIvra havA ke jhokoM se phaTa jAte haiM usI prakAra se AvArakavAyu se zabda Dhake rahate haiM, abhivyaJjaka vAyu se prakaTa hote rahate haiM, kintu jainAcArya sUrya ke samAna zabda ko prakaTarUpa mAnane ko taiyAra nahIM haiM unakA kahanA hai ki zabdavargaNAyeM yadyapi vizva meM ThasAThasa bharI haiM phira bhI puruSa ke prayatna se hI akSarAtmaka hokara utpanna hotI haiM / arthAt zabda pudgaladravyarUpa se to nitya haiM kintu paryAyarUpa se utpanna-dhvaMsI haiM yaha bAta siddha ho jAtI hai kyoMki apane puruSaprayatna ke dvArA zabda apane pUrva ke na sunAI dene rUpa svabhAva ko chor3ate haiM usako vyaya kahA jAtA hai evaM uttara ke sunAI denerUpa svabhAva ko grahaNa karate haiM usI kA nAma utpAda hai tathA donoM avasthAoM meM pudgalatvarUpa se ve zabda dhauvyarUpa bhI haiM yaha syAdvAda prakriyA hai, kintu ekAMtavAdI mImAMsakoM ke yahA~ zabda kA tirodhAyakavAyu se AvRta (Dhake) hokara sunAI na denA aura punaH abhivyaJjakavAyu se anAvRta ( prakaTa) hokara sunAI denA isa prakAra zabda meM do svabhAva mAnanA asambhava hai / yadi mAneMge to ekAMta se zabda nitya nahIM rahakara anitya hI siddha ho jAyeMge / 1 zrAvaNyalakSaNam / ( di0 pra0 ) 2 svarUpa | ( di0 pra0) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana 1 prathama paricche [ 153 [ AvArakavAyunA zabdasvabhAvakhaNDanaM na bhavatIti mAnyatAyAM vicAraH kriyate jainAcAryaiH ] syAnmataM, yathA' ghaTAderAtmAnamakhaNDayattamastasyAvaraNa tathA zabdasyApIti', tadasat', tasyApi tenAtmakhaNDanopagamAt, dRzyasvabhAvasya khaNDanAttamasastadAvaraNatvasiddheH sarvasya pariNAmitvasAdhanAt / tamasApi ghaTAderakhaNDane pUrvavadupalabdhiH kinna bhavitumarhati, tasya10 11tenoplbhytyaapykhnnddnaat| / nanu ca puruSavyApArAtprAk pazcAcca zabdasyAkhaNDita [ zabda kI AvArakavAyu se svabhAva kA khaNDana nahIM hotA hai, isa para vicAra kiyA jAtA hai / ] mImAMsaka-jisa prakAra se aMdhakAra ghaTAdika ke svarUpa kA khaNDana na karate huye unakA AvaraNa karatA hai usI prakAra se hI koI tirodhAyaka (Dhakane vAlI) vAyU zabda ke svarUpa kA khaNDana na karate huye hI usa para AvaraNa karatI hai| __ jaina- yaha kathana bhI asatya hI hai| usameM bhI (ghaTa meM bhI) usake dvArA (aMdhakAra ke dvArA) svarUpa kA khaNDana svIkAra kiyA gayA hai| ghaTa meM dazyasvabhAva kA khaNDana karane se hI aMdhakAra ke AvaraNapanA siddha hai, kyoMki sabhI padArtha pariNAmI haiM hama aisA siddha karate haiN| bhAvArtha aMdhakAra yadi ghaTAdika ke dRzyasvabhAva-dikhaneyogya avasthAvizeSa kA khaNDana karatA hai taba to pazcAt bhI dIpa ke dvArA kaise dikha sakatA hai| aisI zaMkA ke hone para AcArya usakA nirAkaraNa karate haiM, ki abhAva bhAvAntara svabhAvavAlA hai| jaise ki dIpaka ke bujhane para aMdhakAra kA honA yaha prakAza kA abhAva hai aura vaha bhAvAntararUpa hI hai, matalaba jaise prakAza pudgala kI paryAya thI vaise hI aMdhakAra bhI pudgala kI hI paryAya hai, ataH hamAre yahA~ abhAva bhAvAntararUpa hI hai na ki sarvathA zUnya-tucchAbhAvarUpa, kyoMki hamAre yahA~ sabhI padArtha pariNamanazIla mAne haiM aura ve ekapariNAma (paryAya) ko chor3akara dUsarI paryAyarUpa pariNamana kara jAte haiN| isI kA nAma vyaya evaM utpAda hai tathA padArtha donoM avasthAoM meM dhrauvyarUpa se banA rahatA hai, isIliye vaha pariNAmI hai aura paryAyeM usake pariNAma haiN| "yadi aMdhakAra se bhI ghaTAdi ke svarUpa kA khaNDana nahIM mAnoge taba to pUrvavat usakI upalabdhi kyoM nahIM hotI ?" kyoMki usa ghaTa kA usa aMdhakAra ne upalabhyatA prApta hone yogya svabhAva se bhI khaNDana nahIM kiyA hai| 1 mI0 yathA tamo ghaTAde: svarUpaM na khaNDayati parantu tasyAvArakaM bhavati / tathA vAyuvizeSopi zabdasvarUpaM na khaNDayati AvArako bhavatIti cet / (di0 pra0) 2 AtmAnamakhaNDayan vAyuvizeSastasyAvaraNam / (di0 pra0) 3 syaadvaadii| (di0 pra0) 4 svarUpam / (di0 pra0) 5 syaadvaadibhiH| (di0 pra0) 6 nAzanAt / (byA0 pra0) 7 kutaH / (byA0 pra0) 8 na kevalaM zabdasya vAyunA / (byA0 pra0) 9 dRshysvbhaavtyaa| (byA0 pra0) 10 ghaTAdeH / (di0 pra0) 11 na kevalaM ghaTarUpeNa / (byA0 pra0) 12 dRzyatvena / (di0 pra0) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] aSTasahasrI . [ kArikA 10 svabhAvatvepi naikAntataH 'zrutiH, sahakArikAraNApekSatvAt, svavijJAnotpAdane tadazruterapi tadvaikalye saMbhavAditi cet tahi kimayaM zabda: svaviSayasaMvittikaraNe samartho'samarthoM vA ? svasaMvittyutpattau kAraNAntarApekSA mA bhUt tatkaraNasamarthasya / anyathA svayamasamarthasya 'sahakArIndriyamanobhivyaJjaka vyApAralakSaNaM' kimasyAsAmarthya khaNDayatyAhosvinneti pakSadvitayam / tadasAmarthyamakhaNDayadakiJcitkaraM12 kiM sahakArikAraNaM mImAMsaka- puruSa vyApAra se pahale aura pazcAt zabda meM zrAvaNatvarUpa akhaNDitasvabhAva ke hone para bhI ekAMtataH unakA sunanA nahIM ho sakatA hai kyoMki una zabdoM ko sahakArI tAlvAdikAraNoM kI apekSA rahatI hai aura apane vijJAna kA utpAdana karane meM una sahakArIkAraNoM kI vikalatA ke hone para una zabdoM kA zravaNa-sunAI denA nahIM bhI hotA hai| jaina- yadi aisI bAta hai taba to hama Apa se prazna karate haiM ki yaha zabda svaviSaya-svayaM apanAzabda kA jJAna karane meM samartha hai yA asamartha ? yadi samartha pakSa lete ho taba to "usa svaviSayasvayaM apanA jJAna karane meM samartha aise zabda ko svasaMvitti kI utpatti meM kAraNAntara-tAlvAdi kI apekSA mata hove| anyathA"-yadi kaho ki zabda svayaM apanI saMvitti ko karane meM asamartha haiM, taba to sahakArI indriya aura mana jo ki abhivyaJjaka vyApAra lakSaNa haiM, ve sahakArI kAraNa isa zabda kI asAmarthya kA khaNDana karate haiM yA khaNDana nahIM karate haiM ? isa prakAra se ye do pakSa Apake sAmane rakhe gaye haiN| ___ "yadi ve sahakArI kAraNa usako asAmarthya kA khaNDana nahIM karate haiM taba to ve akiMcitkara hone se kyA sahakArI kAraNa kahe jA sakate haiM ? arthAt nahIM kahe jA sakate haiM / athavA yadi Apa kaheM ki usa asAmarthya kA khaNDana karate haiM, taba to svabhAva kI hAni (nAza) ho jAvegI, kyoMki vaha usakA svabhAva usase abhinna hai| yadi Apa kaheM ki usa zabda kA svabhAva usase bhinna hai, taba to yaha usakI hai aisA vyapadeza nahIM ho skegaa| arthAt zabda kA usakI asAmarthya ke sAtha bheda hone para 'zabda ko yaha asAmarthya hai', aisA vyapadeza nahIM ho skegaa| aura isa prakAra se pUrvavat-pradhAna aura usake pariNAma ke bheda ke pakSa ke samAna hI sabhI doSa upasthita ho jAveMge" kyoMki zabda aura usakI asAmarthya meM paraspara anupakArakapanA--upakAra na karanA samAna hI hai| arthAt jaise pradhAna aura 1 mI0 Aha / zabdonityamakhaNDitasvabhAvo bhavatu tathApi zabdasya zravaNameva ityekAnto na / kutaH zruteH svakIyajJAnotpAdana AvaraNavigamalakSaNasahakArikAraNApekSatvAt / punastadvikale sahakArikAraNarahite sati zabdasyAzruterapi ghaTanAt / iti cet / (di0 pra0) 2 tathApyekAnte na zrutiH kuto na bhavedityata Aha / (byA0 pra0) 3 tAlvAdi / (di0 pra0) 4 basaH / paricchitti / (di0 pra0) 5 svasaMvittikaraNe samarthaH zabdazcet / tasya svasaMvittyutpAdane sahakArikAraNApekSA mA bhavatu / asamarthaH svayaM cettadA'pekSA bhavatu / (di0 pra0) 6 asamarthazcet / (di0 pra0) 7 zrotram / dvandvaH / (di0 pra0) 8 tAlvAdi / (di0 pra0) 9 teSAm / (di0 pra0) 10 kartR / (di0 pra0) 11 zabdaH / (di0 pra0) 12 asAmarthyAkhaNDanAdeva kiJcitkaraM shkaari| (di0 pra0) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 155 syAt ? tatkhaNDane' vA 'svabhAvahAniravyatirekAt / vyatireke vyapadezAnupapattiH / iti' pUrvavatsarvaM, zabdAsAmarthyayoH parasparamanupakArakatvAvizeSAt / zabdasya hi tadasAmaDuMnopakAraH kriyamANastasmAdabhinnazcet sa eva kRtaH syAditi tannityatvahAniH / bhinna usake pariNAma se sarvathA bheda mAnane para upakArakapanA nahIM ghaTatA hai, vaise hI yahA~ samajhanA caahiye| zabda meM usa asAmarthya se kiyA jAtA huA upakAra usa zabda se abhinna hai yA bhinna ? yadi abhinna mAno taba to vaha zabda hI kiyA gayA aisA siddha hone se usa zabda meM nityatva kI hAni kA prasaMga A jAtA hai aura yadi bhinna mAnoM, taba to sambandha kI siddhi nahIM hotI hai, kyoMki usa bhinna asAmarthya ke dvArA usa zabda kA kucha upakAra nahIM ho sakatA hai| athavA usa upakAra meM bhinna upakAra kI kalpanA karo taba to ve prazna punaH punaH hone se anavasthA AtI hai| jaise ki pradhAna aura usake pariNAmoM meM sarvathA bhedapakSa svIkAra karane para AtI thii| bhAvArtha-mImAMsaka ke prati jainAcAryoM ne jaba yaha doSAropaNa kiyA ki zabda pahale sunAI nahIM denerUpa svabhAva vAle haiM pazcAt puruSa ke tAlvAdiprayatna se sunAI dene lagate haiM ataH anitya bhI haiM aura kRtaka bhI haiM / taba mImAMsaka ne jainoM ko samajhAyA ki bhAI ! zabda meM puruSavyApAra ke pahale aura pazcAt va vartamAna meM bhI sunAI denerUpa svabhAva akhaNDitarUpa se vidyamAna hai| phira bhI sahakArIkAraNa sAmagrI ke binA arthAta paruSaprayatna ke binA ve sanAI nahIM dete bhI hai ki ve zabda apane jJAna ko utpanna karAne meM bhI sahakArI kAraNoM kI apekSA rakhate haiN| ataH jaba sahakArIkAraNa milate haiM, puruSa kA tAlvAdivyApAra hotA hai tabhI ve zabda sunAI dete haiM aura jJAna ko bhI utpanna karA dete haiN| isa para jainAcArya kahate haiM ki yadi Apa aisA hI mAnate haiM to hama Apase prazna karate haiM ki ye zabda svayaM apanA jJAna karane meM samartha haiM yA nahIM ? yadi samartha kaho taba to apanA jJAna karane meM ina zabdoM ko sahakArI kAraNoM kI apekSA nahIM rhii| yadi kaho ki ye zabda svayaM kA jJAna karane meM svayaM asamartha haiM / taba to yaha batAo ki zabda ko prakaTa karane vAle jo sahakArI kAraNa indriya aura mana haiM ve sahakArI kAraNa isa zabda kI apane ko na jAnanerUpa asamarthatA kA khaNDana-nivAraNa karate haiM yA nahIM? yadi asamarthatA ko nahIM haTAte haiM taba ye sahakArIkAraNa vyartha hI huye aura yadi zabda ke apanA jJAna na karanerUpa asamarthatA ko haTAkara samarthatA lAte haiM taba to ve zabda eka svabhAva vAle kahA~ rahe ? unameM sahakArI kAraNa ke nimitta se hI apane ko jAnane kI sAmarthya prakaTa huI hai pahale to thI nahIM / ata: zabda anitya siddha ho gaye kyoMki zabda kA sva ko jAnanerUpa svabhAva zabda se abhinna bAta yaha 1 sahakArikAraNaM zabdA'sAmarthya khaNDayatIti pakSe zabdasya svabhAvahAniH syAt / kutaH zabdAdasAmarthyasya bhinnatvAt / (di0 pra0) 2 zabdasAmarthyalakSaNam / (di0 pra0) 3 zabdAt svabhAvasya / (di0 pra0) 4 etat / (di0 pra0) 5 zabdAt / (di0 pra0) 6 zabda eva kRtaH na tUmakAra iti zabdasya nityattvaM hIyate / (di0 pra0) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] aSTasahastrI [ kArikA 10 zcetsambandhAsiddhiH, anupakArAt / tadupakArAntare vA sa eva paryanuyoga ityanavasthA pradhAnatatpariNAmavyatirekapakSavat' / [ varNAnAM nitya sarvagatAbhyupagame sadaiva zrutirazrutirvA bhaviSyati yataH kramazaH zrutiviruddhaiva ] kiJca varNAH sarve nitya sarvagatAstadviparItA' vA ? na tAvadvitIyaH pakSo'nabhyupagamAt / prathamapakSe tu varNAnAM vyApitvAnnityatvAcca kramazrutiranupapannaiva, dezakAlakRtakramAsaMbhavAt / tadabhivyaktipratiniyamAtteSAM kramazrutiriti cenna, asminnapi pakSe samAnakaraNAnAM tAdRzAmabhivyaktiniyamAyogAt sarvatra sarvadA sarveSAM saMkulA zrutiH syAt / hI to hai| yadi Apa usa svabhAva ko zabda se bhinna kaho taba vaha asamartha svabhAva isa zabda kA hai| yaha sambandha karanA bhI asambhava hai / yadi upakArya - upakArakasambandha mAnoM to bhI zabda meM usa asamarthatA se hone vAlA upakAra usase bhinna hai yA abhinna ? ityAdi praznoM se ApakA siddhAnta Tika nahIM sakegA kyoMki upakAraka ko upakArya se sarvathA bhinna kahane para 'yaha usakA upakAra isa para hai' aisA kahanA sambhava nahIM hai evaM abhinnapakSa meM taba to upakAra se vaha zabda hI kiyA jAvegA punaH nityapakSa samApta ho jAvegA ityAdi / matalaba yahI nikalatA hai ki zabda ke upAdAnakAraNa pudgala to nitya haiM kintu tAlvAdisahakArI - nimittakAraNoM se unakI zabda paryAya se pariNati hokara utpatti hotI hai ataH ve paryAyadRSTi se anitya haiM aisA mAnanA cAhiye / [ sabhI varNoM ko nitya evaM sarvagata mAnane para yA to ve sadA hI sunAI deMge yA kabhI bhI nahIM sunAI deMge, kyoMki krama se sunane kA virodha AtA hai ] dUsarI bAta yaha hai ki sabhI varNa nitya, sarvagata haiM, athavA usase viparIta haiM ? Apa mImAMsaka dUsarA pakSa to le nahIM sakate, kyoMki Apane vaisA anitya evaM asarvagata varNoM ko mAnA hI nahIM hai| aura yadi prathamapakSa svIkAra kareM to "sabhI varNa vyApI evaM nitya haiM ataH unakI krama se zrutisunanA nahIM bana sakegA / " kyoMki sarvathA nitya evaM vyApI zabdoM meM deza aura kAla se hone vAlA krama sambhava nahIM hai / mImAMsaka una zabdoM kA abhivyaktirUpa pratiniyama pAyA jAtA hai / isIliye unakA krama se sunanA bana sakatA hai / arthAt 'gau' zabda ke bolane para pahale 'gakAra' zabda sunA jAtA hai anantara 'aukAra' zabda sunA jAtA hai, eka sAtha nahIM sunA jAtA hai / ataeva kramazaH abhivyakti hone se hI sunane kA krama bhI bana jAtA hai / jaina --- aisA nahIM kaha sakate, kyoMki isa pakSa meM bhI nitya evaM sarvagata zabdoM meM "sabhI ke zrotrendriyarUpa karaNa samAna hI hote haiM, ataH una nitya aura sarvagata zabdoM kI abhivyakti kA niyama 1 sAMkhyamate / ( di0 pra0) 2 zrotra / ( di0 pra0 ) 3 anityA'sarvagatAveti vikalpadvayam / ( di0 pra0) 4 varNAnAm / ( di0 pra0) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana 1 prathama pariccheda [ 157 samAnaM hi karaNaM varNAnAM zrutau zrotraM, nIlapItAdInAM rUpavizeSANAM dRSTau cakSurvat / tatasteSAmekavyaJjakavyApArepi samAnadezakAlAnAM kathamabhivyaktiniyamo' nIlAdivat ? kvacidekatrakadApi ca sarvavarNAbhivyaktI sarvatra sarvadAbhivyaktisteSAM, svarUpeNAbhivyaktatvAt, tatsvarUpasya ca vyApinityatvAt / khaNDazastadabhivyaktau varNAnAM vyaktetarAkArabhedAbhedaprasakteH nahIM bana sakatA hai| punaH sarvatra sarvadA sabhI hI zabdoM kA saMkula-saMkIrNa (mizrita) rUpa se ho sunanA ho jaavegaa|" arthAt zabda zrotrendriya ke dvArA hI grahaNa kiye jAte haiN| isIliye sabhI zabdoM kA zrotrarUpakAraNa samAna hI hai evaM zabda sarvathA nitya aura sarvagata haiM, punaH unakI abhivyakti kA niyama na ho sakane se sabhI kAla meM sabhI deza meM sabhI zabda eka sAtha hI mizrita-kalakalarUpa se sabako sunAI dene lgeNge| puna: zabdarUpa hI sArA jagat bana jAvegA aura kucha bhI vyApAra nahIM dIkha skegaa| basa zabda brahmarUpa hI mAnyatA siddha ho jAvegI kyoMki varNoM ke sunane meM zrotrendriya yaha sabhI ke liye samAnarUpa se hI karaNa hai / arthAt sabhI jana karNa se hI zabdoM ko sunate haiM, aisA nahIM hai ki koI cakSa, ghrANa Adi se zabdoM ko suna leveN| ataeva sabhI ke liye zabda ko sunane meM zrotrendriya samAna hI hai| jaise ki nIla pItAdirUpa vizeSa ko dekhane meM cakSu indriya sabhI ke liye samAnarUpa kAraNa hai| isIliye una zabdoM meM eka vyaJjakavyApAra ke hone para bhI samAna deza aura kAla meM hone vAle zabdoM kI abhivyakti kA niyama di ke samAna ? arthAta jaise citrarUpa ko grahaNa karane meM manuSya nolAdi vargoM ko eka sAtha hI grahaNa karatA hai / tathaiva zabda nitya hone se sarvakAla meM maujUda haiM aura unakA zrotrendriya deza sabhI ko samAna hI hai, ataeva eka varNa kI abhivyakti hone para sabhI vargoM kI abhivyakti bhI eka sAtha hI ho jAvegI aura kahIM eka jagaha eka kAla meM bhI sabhI vargoM kI abhivyakti ho jAne para sarvatra sabhI kAla meM una varNoM kI abhivyakti banI hI rahegI, kyoMki ve zabda svarUpa se abhivyakta hI haiM aura una zabdoM kA svarUpa to vyApI evaM nitya mAnA gayA hai / arthAt zabda to svarUpa se hI abhivyaktarUpa, vyApI aura nitya haiM, punaH sadA hI sunAI dete raheMge aura yadi sarvatra khaNDa-khaNDa rUpa se una vargoM kI abhivyakti mAnoM, taba to varNa meM vyakta aura avyaktarUpa AkAra bheda se una vargoM meM bheda kA prasaMga prApta hone se pratyeka meM anekatva kI Apatti AtI hai, athavA sabhI varNa ekAnekAtmakarUpa ho jaaveNge| arthAt una vargoM meM varNapane se ekarUpatA aura vyakta tathA avyaktarUpa se anekarUpatA A jaavegii| yadi Apa kaheM ki khaNDa-khaNDarUpa se abhivyakti nahIM hotI hai kiMtu sarvAtmakarUpa se hI hotI hai, taba to sabhI dezakAlavartI prANiyoM ke prati una varNoM kI abhivyaktatA ho jAvegI / punaH sarvatra 1 naiva / (byA0 pra0) 2 uktprkaarennkaanekaatmktvprsNgH| varNatvenaikAtmakatvam / vyaktAvyaktarUpeNAnekAtmakAvam / (di0 pra0) 3 Aha mImA0he syAdvAdin ! varNAnAmabhivyaktiH khaNDarUpeNAstIti cet / syA0 evaJca satyAM yenAMzena varNAnAmabhivyaktistenAMzena varNAvyaktA itarAMzenAvyaktA evaM varNAnAM bhedaH prasajati / (di0 pra0) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 10 pratyekamanekatvApattirekAnekAtmakatvaprasaGgo vA / sarvAtmanAbhivyaktau sarvadezakAlavattiprANinaH ' prati teSAmabhivyaktatvAt kathaM sarvatra sarvadA sarveSAM saGkulA zrutirna syAdyataH kalakalamAtraM na bhavet / 158 ] [ adhunA mImAMsakA: jainAbhimatazabdAnAmutpattipakSe'pi doSAnAropayaMtIti tAnnirAkurvanti jainA: ] nanu' 'samAnopAdAnakAraNAnAmabhinnadezakAlAnAM samAna kAraNAnAmutpattAvapi taddezakAlavarttisakalapuruSANAmavikalasahakAriNAM kathaM na saMkulA zrutiH syAt kramazrutirvA na sabhI kAla meM sabhI varNoM kA eka sAtha mizritarUpa se sunanA kyoM nahIM hogA ki jisase kala-kala mAtra hI na ho jAve ? arthAt sArA jagata kala-kala dhvanirUpa hI ho jAvegA / bhAvArtha - AcAryoM ne do vikalpa uThAye haiM ki ve nitya aura vyApI varNa sarvatra khaNDa-khaNDarUpa se upalabdha hote haiM yA sarvAtmakarUpa se ? yadi prathamapakSa leveM to varNa vyakta aura avyaktarUpa bheda svabhAva ho jAne se varNa eka svabhAva vAle nahIM rahate haiM / yadi dvitIyapakSa leveM to sabhI deza kAlavartI prANiyoM ko sarvadA sabhI jagaha sabhI zabda sunane meM Ane lageMge taba to kalakalamAtra hI ho jAvegA / punaH usa kalakala meM yaha samajha hI nahIM par3egA ki kauna kyA kaha rahA hai ? taba to bahuta bar3I Apatti A jAvegI / sabhI ke sabhI kAma ruka jAyeMge / aura sabhI eka dUsare kA mu~ha dekhate raha jAyeMge | [ mImAMsakoM ke dvArA jainAbhimata zabdoM kI utpatti pakSa meM bhI doSAropaNa ] mImAMsaka - taba to Apa jainiyoM ke yahA~ utpattipakSa meM bhI samAnarUpa upAdAnakAraNa vAle abhinnadeza aura abhinnakAlavartI evaM samAna bAhyakAraNasahita zabdoM ke utpanna hone meM usa deza, kAlavartI sabhI puruSoM ko jinako ki sabhI sahakArI kAraNa mila cuke haiM, una puruSoM ko bhI zabdoM kA mizritarUpa sunanA kyoM nahIM hogA athavA krama se sunane kA virodha kyoM nahIM hogA ? bhAvArtha - jainAcArya zabda ko anitya mAnate haiM evaM utpattimAn mAnate haiM tathA mImAMsaka ke nityapakSa meM dUSaNa dete haiM / usa para mImAMsaka bhI unhIM jainoM dvArA diye gaye dUSaNoM ko jainiyoM ke utpattipakSa meM bhI lagAnA cAhate haiM ve kahate haiM ki sabhI zabdoM kA upAdAnakAraNa podgalika zabdavargaNAyeM haiM aura isIliye samAna upAdAnakAraNa hone se ina varNoM kA deza kAla bhI abhinna hai arthAt kakAra kA upAdAna jahA~ hai vahIM para gakAra, cakAra Adi kA upAdAna maujUda hai / aura bAhyakAraNa bhI tAtvAdi sabhI ke samAna haiN| jinheM sabhI avikalarUpa - pUrNatayA sahakArIkAraNa mila cuke haiM aise sakaladeza, kAlavartI sabhI manuSyoM ko uparyuktalakSaNa zabda kI utpatti mAnane para bhI 1 Ip / (di0 pra0) 2 Aha mI0 he syAdvAdin ! bhavanmate'pIdRzAM varNAnAM saMkulA zrutiH kathaM na syAt ityAvayoH samAnaM dUSaNam / (di0 pra0 ) 3 zabdapudgalarUpaM yeSAm / ( di0 pra0 ) 4 zabdAnAm 1 (di0 pra0 ) 5 vivakSita / ( di0 pra0 ) 6 indriyAdi basa: / ( di0 pra0) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 156 virudhyeta ? iti cedatrocyate, 'vaktRzrotRvijJAnayostatkAraNakAryayoH kramavRttimapekSya pariNAminAM kramotpattipratipattyorna kiJcidviruddhaM pazyAmaH / samAnepi hi zabdAnAmArambhakapudgale taddezakAlavattinyupAdAne sahakAriNi ca bahiraGga tAlvAdikaraNe' vaktRvijJAnasya varNotpattau sahakArikAraNasyA''ntarasya kramamapekSya kramotpattau pariNAminAM na kiJcidviruddhaM pazyAmaH, 'kAraNakramAnuvidhAyitvAtsarvatra' kAryakramasya, zazvadapariNAminAmeva' tathAvirodhadarzanAt / nApi zrotRvijJAnasya zabdakAryasya kramamapekSya varNakramapratipattau kiJcidviruddhaM pazyAmaH, pramANakramAnuvidhAyitvAttatphalabhUtapramitikramasya satatamapariNAminAmevAtmanA10 1 tadvirodhani sabhI zabdoM kI utpatti eka sAtha ho jAne se sabhI ke kAna meM kalakala dhvani ho jAvegI athavA krama-krama se bhI sunanA nahIM bana sakegA ityAdi / Age AcArya isakA samAdhAna kara rahe haiM__ jaina-"zabda haiM kAraNa kArya jisameM aise vaktA aura zrotA ke vijJAna meM kramavRtti kI apekSA karake zabdalakSaNa paryAya se pariNata jo pariNAmI-pudgala haiM, unakI krama se utpatti aura pratipatti ke hone meM hameM kucha bhI virodha nahIM dikhatA hai|" zabdoM ke Arambhika pudgala jo ki taddeza= kAlavartIrUpa se upAdAnakAraNa haiM unake samAna hone para evaM tAlvAdi bahiraMga sahakArIkAraNa ke samAna hone para bhI varNa kI utpatti meM vaktA kA vijJAna sahakArIkAraNa hai aura usake aMtara se krama kI apekSA karake pariNAmI zabdoM kI krama se utpatti mAnane para kiMcit bhI virodha nahIM AtA hai kyoMki sabhI jagaha sabhI kAryakrama apane kAraNakrama kA anusaraNa karate hI haiM / tathA zazvata-hamezA nityarUpa apariNAmIvastu meM hI krama se utpatti kA virodha dekhA jAtA hai| aura jo zabda kA kAryabhUta zrotA kA vijJAna hai, usameM bhI krama kI apekSA karake vargoM kA krama-krama se jJAna hone meM kucha bhI virodha nahIM dikhatA, kyoMki pramANa ko phalabhUta pramiti kA krama usa zrotR vijJAnarUpa pramANa kA anusaraNa karane vAlA hai / sadaiva hI jo svarUpa se apariNAmI nitya haiM, unhIM meM uparyukta virodha pAyA jAtA hai| arthAt zrotA ko zAbdika jJAna jaise-jaise hotA jAtA hai vaise-vaise hI zabdoM ke artha kA jAnanA rUpa phala kama se hI ho jAtA hai| zabdoM meM hI yaha vizeSatA hai aura isIliye hama syAdvAdiyoM ke yahA~ mizritarUpa zabdoM ke sunane kA prasaMga nahIM AtA hai | taa| (di. pra0) 2 kAraNe iti pA0 / (di0 pra0), sthAne / (di0 pra0) 3 kramotpattirUpam / 4 vaktavijJAnalakSaNasahakAri / (byA0 pra0) 5 arthe / (byA0 pra0) 6 zabdaparyAyalakSaNa / (byA0 pra0) 7 nityArthA nAm / (byA0 pra0) 8 jJaptipakSa dUSaNaM nirAkaroti jainaH / (byA0 pra0) 9 vayaM syAdvAdinaH / (di0 pra0) 10 padArthA- nAm / (di0 pra0) 11 kramaH / (di0 pra0) . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 160 ] [ kArikA 10 rNayAt / tanna saMkulA zrutiH syAdvAdinAM prasajyeta / sarvagatAnAmeSa kramo duSkaraH syAt / tataH kramotpattipratipattyoranyathAnupapattyA na sarvagatA varNA, nApi nityAH pratyetavyAH / "kyoMki zabdoM ko sarvagata mAnane meM hI yaha krama duSkara hai|" ataeva kramotpatti aura pratipatti kI anyathAnupapatti hone se varNa sarvagata nahIM haiM aura nitya bhI nahIM haiM, aisA samajhanA caahiye| __ bhAvArtha-mImAMsaka kA kahanA hai ki zabdoM ke banAne vAle pudgala upAdAnarUpa se sabhI puruSoM ke liye samAna haiM evaM tAlvAdi sahakArIkAraNa bhI samAna haiM aura sabhI zrotAoM ke zrotrendriya bhI zabda sunane ke liye samAna haiM ataH yA to sabhI zabda eka sAtha utpanna hokara sabhI zrotAjanoM ko eka sAtha sunAI dene lageM yA to krama se bhI na sunAI deveN| isa para jainAcArya kahate haiM ki yadyapi zabda ke AraMbhaka pudgalarUpa upAdAnakAraNa evaM vaktA aura zrotA ke tAlvAdivyApAra aura zrotrendriyarUpa sahakArIkAraNa sarvatra samAna haiM phira bhI yugapat sunane kA doSa kyoM nahIM AtA hai ? so suno ! varNoM kI utpatti meM vaktA puruSa ke matizrutajJAnAvaraNa aura vIryAMtarAya karma kA kSayopazamarUpa vijJAna sahakArIkAraNa eka aura hai usake binA zabda utpanna nahIM ho sakate haiM / ataH 'kSayopazamajJAnarUpa aMtaraMganimitta aura tAlvAdivyApArarUpa bahiraMga nimitta' ina donoM nimittoM se hI zabdarUpa kArya utpanna hotA hai| jaise ki upAdAna rUpa jIvAtmA sarvakAla meM vidyamAna hai aura aMtaraMga nimitta (sahakArIkAraNa) manuSyagati, manuSya Ayu Adi karmoM kA udaya evaM bahiraMgakAraNa mAtA-pitA ke rajovIrya se banA huA paudgalika piMDarUpa zarIra hai| jaba aMtaraMga-bahiraMga donoM hI nimitta-kAraNa milate haiM taba upAdAnarUpa jIvAtmA manuSya paryAya ko dhAraNa kara sakatA hai anyathA nhiiN| usI prakAra se zrotA kA bhI jJAnAvaraNa kA kSayopazama vizeSarUpa vijJAna jaise-jaise pragaTa hotA hai vaise-vaise hI usa zrotA ko bhI krama-krama se hI vargoM kA jJAna hotA hai / yadi zrotA ke zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama nahIM hai to vaktA kitanA hI bakatA rahe zrotA ke palle usakA kucha artha nahIM par3atA hai athavA nIMda lene lagatA hai yA uThakara cala detA hai| ataeva eka-eka varNa, pada, vAkyoM ke bhI kSayopazamavizeSa se hI krama-krama se vaktA ke zabdoM se yA dravyazratarUpa acetana jinavANI ke likhita vargoM se zrotA ko jJAna hotA hai, anyathA nahIM hotA hai| yadi graMtha ke eka zloka yA eka pada kA kSayopazamajJAna nahIM hai to usakA bhI jJAna zrotA ko honA asaMbhava hai| yahA~ isa bAta para dhyAna avazya rakhanA cAhiye ki zrotA-jIvAtmA ke bhAgya kI kalpanA ucita hai kintu zabdoM ke bhAgya kI kalpanA ucita nahIM hai kyoMki zabda acetana haiN| ataH tAtparya yaha nikalA ki vaktA aura zrotA kA zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazamavizeSajJAna sahakArIkAraNa hai aura vaha krama-krama se hotA huA krama-krama se vargoM kI utpatti aura pratipatti-jJAna karAtA hai isameM bAdhA nahIM hai| 1 AzaMkya / (di0 pra0) 2 anyathA pratipattyA vA pATha0 / (di0 pra0) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ mImAMsakAvarNa nityatvasAdhane pratyabhijJAnahetuM darzayati taddhetovyabhicAraM darzayati jainA: ] nanu ca nityA varNAH pratyabhijJAnAdAtmAdivaditi cet kSaNikeSveva karaNAGgahArAdiSu ' ' pratyabhijJAnAdviruddho ' hetuH / etena buddhibhirvyabhicArI ca heturuktaH, buddhikarmabhyAM vyabhicAra ityabhidhAnAt / nanu buddhikarmaNorapi nityatvopagamAnnAyaM doSa:, te api nitye iti vacanAt tathopagame virodhAbhAvAditi cet tatkriyaikatvepi kimidAnImanekaM syAt " ? [ mImAMsaka varNoM ko nitya siddha karane meM pratyabhijJAna hetu dete haiM, jainAcArya usa hetu ko vyabhicArI siddha karate haiM ] [ 161 mImAMsaka - " varNa nitya haiM kyoMki unakA pratyabhijJAna hotA hai AtmAdi ke samAna / " jaina -- karaNa aMgahAra -- aMga vikSepa Adi kSaNika meM bhI pratyabhijJAna hotA hai ataH ApakA hetu viruddha hai / tathA ca isa prakAra hetu meM viruddhapanA ke Ane se yaha hetu buddhi ke sAtha vyabhicArI bhI hai, kyoMki buddhi kA bhI pratyabhijJAna hotA hai / ataH "buddhi aura karma ke dvArA isa pratyabhijJAna hetu vyabhicAra hotA hai" aisA hamAre yahA~ kathana hai / zaMkA- buddhi aura karma - kriyA ko bhI nityarUpa svIkAra karane se yaha doSa nahIM AtA hai "te api nitye" aisA vacana pAyA jAtA hai / ataeva usa prakAra se svIkAra karane meM virodha kA abhAva hI hai / 1 pratyabhijJAyamAnatvAt / ( di0 pra0) 2 Adizabdena kAladigAkAzAdaya: / ( di0 pra0) 3 hastapAdasamAyogaM karaNaM munayo'vadan / karaNadvitayenAtra mAtrikA paribhASyate // 1 // SaDbhiH saptabhiraSTAbhirnavabhirvA yathA ruciH karaNairaMgahArasyAttaduddezo'dhunocyate / nanu ca aMgahArAdayo'kSaNikA eva tatazca vyabhicAraH kathamityAzaMkya yojanIya maMgahAro'gavikSepapatAkAdihastAbhiH naya ityartha: / ( di0 pra0 ) 4 atrAha syAdvAdI / he mImAMsaka ! tava varNAnAM nityatvAbhyupagame ekattvAbhyupagame ca pratyabhijJAnAditi hetuH kSaNikeSu karaNAMgahArAdiSu pravartamAnatvAd vyabhicArI asmAbhirucyate / tvayA buddhikarmaNorapi ekatvasaMgIkriyate yadi tadAsmAbhirucyate buddhivikriyayorekatvepi sarvamekaM pratipattavyaM tvayA mImAMsakena / ( di0 pra0) 5 Adizabdena haMsapakSavikuTTitAdi parigrahaH / tathA ca tadgranthaH / Urddha kanIyasI yasminnaMguSThaH kuJcito manAk / zeSAH prasAritAH zliSTAH sahastohaM sapakSakaH / sthitvA cAGghitalAgreNa bhUmipAya vikudyate / vikuTTitAbhidhaH proktapAdo nRtyavizAradaiH / mImAMsaka Aha / sarvasyaikatvA'bhyupagame'smAkaM ko doSaH / syA0 Aha / yadyevaM tahi sarveSAmakArAdivarNAnAmekatvaprasaMga: / iti dUSaNaM syAt / mImAM0 varNAnAM nAnAtvameveti cenna / syAdvAdI / varNAnAM nAnAsvabhAvatvameva / tAlavAdya'bhivyaJjakabhedAt / yathA candrasyeti vaktuM zakyaM / tathA ca kvafear pratyakSavirodhe sati anyatra buddhivikrayayorekatvAbhyupagame tavAvirodhaH kutastatrApi virodha eva / ( di0 pra0) 6 sa evAyamaMgahAra ittyatra kSaNikattvepi pratyabhijJAnaM varttate tato hetoviruddhatvam / (di0 pra0 ) 7 buddhikarmaNI / ( di0 pra0) 8 yadi vikriyaikatvaM tarhyanekaM kim / (di0 pra0) 9 vastu / tarhi / nitye / ( di0 pra0) 10 naiva ( di0 pra0) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 tathA budhdyekatvepi na kiJcidanekaM syAdityapi pratipattavyaM, 'sarvavarNaMkatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktum, abhivyaJjakabhedAdvaizvarUpyaM jalacandravat / kvacitpratyakSavirodhe tadanyatrApyavirodhaH kutaH ? yathaiva hi nAnAdezajalapratibimbitasya candrasyAnekatvapratItAvapi paramArthatazcandrakatvaM tathaiva nAnAdezavyaJjakabhedAdakArAdivarNanAnAtvapratItAvapi varNaikatvamiti vadataH kaH pratIghAtaH ? pratyakSavirodho varNaikatvavacane' syAnna punaH kriyAyekatvavacane yAjJikasyeti kuto vibhAgaH sidhyet ? tato varNAdvaitamanicchatA na karaNAGgahArAdikriyaikA vaktavyA, yena zabdasya samAdhAna--usa kriyA ke ekapane (nityatva) ke hone para bhI kyA isa samaya usI meM anekapanA (anityatva) ho sakatA hai ? arthAt nartakI ko aMgavikSepa bhUvizeSa Adi kriyAyeM eka aura nitya haiM, punaH anekarUpa aura anitya-kSaNa-kSaNa meM badalane vAlI kaise ho sakeMgI? aura usI prakAra se buddhi meM bhI ekapanA ke hone para kucha bhI aneka-anityarUpa nahIM ho sakegA, aisA bhI samajhanA caahiye| arthAt isa prakAra se buddhi aura kriyA ko ekarUpa mAnane para vargoM meM anekapanA na rahane se zabdAdvaita hI siddha ho jAvegA vahI dikhAte haiM punaH sabhI vargoM meM ekapane kA prasaMga A jAvegA kyoMki hama aisA kaha sakate haiM ki ye sabhI varNa abhivyaJjaka ke bheda se anekarUpa haiM, jaise ki eka hI caMdra nAnA jalapAtroM meM nAnAbhedarUpa se pratibhAsita hotA hai tathaiva yadi Apa kaheM ki varSoM meM ekatva ke mAnane para pratyakSa se virodha AtA hai. taba to usa kriyA ke ekatva meM bhI virodha kaise nahIM AvegA ? arthAta AvegA hI AvegA kyoMki jisa prakAra se nAnAdeza-nAnApAtra ke jala meM pratibiMbita hote huye caMdramA anekarUpa se pratIta hone para bhI vAstava meM caMdramA eka hI hai, tathaiva nAnAdezavartI vyaJjaka (vAyu) ke bheda se akArAdi varNoM kI nAnApane se pratIti hone para bhI vargoM meM ekapanA hI hai, isa prakAra se kahane vAle bhI zabdAdvaitavAdI ke yahA~ kyA virodha hai ? varNoM ko ekarUpa mAnane para to pratyakSa se virodha hove aura punaH kriyA Adi ko ekarUpa mAnane meM virodha na hove, yaha vibhAga bhI Apa yAjJika (mImAMsaka) ke yahA~ kaise siddha hogA? ataeva varNAdvaita ko na svIkAra karate huye Apako karaNa aMgahAra Adi kriyAyeM ekarUpa nahIM mAnanI cAhiye ki jisase zabda ko nitya siddha karane meM "pratyabhijJAna hetu" viruddha na ho jaave| arthAt aMgahAra Adi kriyAoM kA pratyabhijJAna to hotA hai, para ve nitya na hokara anitya haiM / ataH ApakA hetu viruddha hai, punaH usa 'pratyabhijJAna' hetu ko vyabhicArI siddha karate huye kahate haiM ki ye akArAdi varNa tAlvAdi vyApAra se utpanna hone vAle zrAvaNa-sunAI denA svabhAva ko chor3akara viparIta--azrAvaNa 1 zavalaM dRSTvA dhavalaM pazyata: sa evAyaM gauriti pratyabhijJAnavat kakArAdivarNa zrutvA kakArAdivarNAntaraM zRNvataH sa evAyaM varNa iti pratyabhijJAnasadbhAvAt / (di0 pra0) 2 nava / (di0 pra0) 3 anekatAlvAdiprabhAsakabhedAt / (di0 pra0) 4 prativAdinaH =syAdvAdinaH kA hAniH / (di0 pra0) 5 buddhiH / (di0 pra0) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 163 nityatvasAdhane pratyabhijJAna viruddhaM na syAt / tadayaM tAlvAdivyApArajanitazrAvaNasvabhAvaM parityajya viparIta svabhAvamAsAdayannapi nityazcenna kiJcidanityam / [ zabdAdvaitavAdasya nirAkaraNaM ] tadevamakArAdivarNastrijagatyAmeka' evetyapi nirastaM, yugapadbhinnadezasvabhAvopalabdhaghaTAdivat / bhAnunAnekAnta iti cenna, tasya' sakRdbhinnadezatayopalabdhAvapi bhinnasvabhAvatako prApta karate huye bhI yadi nitya haiM, taba to koI bhI vastu anitya kahI hI nahIM jA skegii| kyoMki svabhAva se svabhAvAntarita honA hI anityapanA hai, aura vaha anityapanA zabda meM spaSTa hai| [ zabdAdvaita kA nirAkaraNa ] isI kathana se "akArAdi varNa tInoM jagata meM ekarUpa hI haiN|" isa prakAra kI mAnyatA vAle zabdAdvaitavAdI kA bhI khaNDana kiyA gayA hai. kyoMki una vargoM kI yagapata bhinna anudAtta Adi bhinnasvabhAva se upalabdhi pAI jAtI hai, ghaTAdi ke samAna / jaise ghaTa eka nahIM hai, kyoMki yugapat bhinna-bhina dezoM meM bhinna-bhinna svabhAva se upalabdha ho rahe haiN| bhAvArtha-mImAMsaka ne vargoM ko nitya siddha karate huye "pratyabhijJAnarUpa hetu" diyaa| jainAcArya kahate haiM ki eka nartaka bhagavAn ke sAmane aneka hAva, bhAva aMga vikSepa se nRtya kara rahA hai, usakI una kriyAoM meM bhI pratyabhijJAna pAyA jAtA hai| yaha vahI hAva, bhAva aMgavikSepa Adi kriyAyeM haiM jise isa nartaka ne amuka dina nRtya karate samaya kiyA thA ityAdirUpa se pratyabhijJAna dekhA jAtA hai / tathaiva buddhi-kSayopazamajJAna kA bhI pratyabhijJAna ho rahA hai "yaha hamArA jJAna vahI jJAna hai ki jisa jJAna se hamane amUka dina aisA anubhava kiyA thaa|" yahA~ aMgavikSepa Adi kSaNika kriyAoM kA aura buddhi kA pratyabhijJAna pAyA jAtA hai, jo ki nitya nahIM hai, kSaNika hai| ataH ApakA "pratyabhijJAna" hetu nitya vargoM ko hI siddha kare aisI bAta nahIM hai, pratyuta anityarUpa aMgavikSepa aura buddhi meM bhI calA jAne se vyabhicArI hai / isa para mImAMsaka bola uThatA hai ki hamAre yahA~ ye kriyA aura buddhi bhI nitya haiM, ataH doSa nahIM hai / jainAcArya kahate haiM ki yadi buddhi aura kriyA nitya haiM, eka haiM, taba varNa jaise nitya haiM, vaise hI eka haiM, aisA bhI mAna lo taba to Apa zabdAdvaitavAdI hI ho jAveMge / yahA~ mImAMsaka zabdoM ko nitya aura sarva vyApI mAnatA hai, kiMtu eka aura niraMza nahIM mAnatA hai, tathA zabdAdvaitavAdI vargoM ko nitya, vyApI, eka niraMza brahmarUpa mAnatA hai yaha samajhanA cAhiye / aba yahA~ 1 viparItabhAsAdayannapi iti pA0 / (di0 pra0) 2 prApnuvan / (di0 pra0) 3 vyApakA'kArAdivarNAH pratyabhijJAyamAnatvAtsAmAnyavaditi cet / anekeSveva karaNAMgahArAdiSu pratyabhijJAnAdviruddho heturityAdi prakriyAyojanaprakAreNa / (di0 pra0) 4 zabdasya nityatvanirAkaraNadvAreNAnyasya kasyacitparavAdinobhiprAyeNa akArAdivarNo loke eka eva ityapi niSiddham / syA0 atrAnumAnamAha / varNaH pakSa: nAnAsvabhAvo bhavatIti sAdhyo dharmaH yugapadbhinnadezabhinnasvabhAvatayopalabhyamAnattvAt / yathA ghaTAdiH / (di0 pra0) 5 aneka purussaapekssyaa| (di0 pra0) 6 Aha varNekatvavAdI he syAH tava hetoH jalabimbitabhAnunA vyabhicArostIti cet / (di0 pra0) 7 bhaavo| (di0 pra0) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 yopalabdhyabhAvAt / pratyAsannetaradezapratipattRjanAnAM spaSTetarAdibhinnasvabhAvatayopalabhyamAnenekapAdapena vyabhicAra iti cenna, tasya 'bhinndeshtyaanuplbdheH| nayanAvaraNavizeSavazAtsakRdbhinnadezasvabhAvatayopalabhyamAnena' candradvayena vyabhicAra iti cenna, bhrAntopalambhenAbhrAntopalambhasya vyabhicArAyogAdanyathA' sarvahetUnAmavyabhicArAsaMbhavAt / na ca zabdasyApi sakRddhinnadezasvabhAvatayopalambho bhrAntaH, sarvadA bAdhakAbhAvAt / yugapatpratiniyatadeza para zabdAdvaitavAdI ko avakAza mila jAne se vaha bhI vargoM ko ekarUpa siddha karate huye anekoM udAharaNa dikhAtA hai| zaMkA-ApakI isa mAnyatA meM sUrya ke sAtha anekAMta doSa AtA hai| arthAt sUrya eka hote huye bhI aneka dezavartI puruSoM ko anekarUpa dikha rahA hai| samAdhAna nahIM, yadyapi vaha sUrya eka sAtha aneka puruSoM kI apekSA se bhinna-bhinna dezoM meM upalabdha hotA hai phira bhI bhinna-bhinna svabhAva se usakI upalabdhi nahIM hotI hai| zaMkA-pratyAsanna-nikaTa evaM dUradezavartI puruSa eka vRkSa ko spaSTa aura aspaSTa Adi bhinna-bhinna svabhAvarUpa dekhate haiM, ataH usa anekasvabhAva vAle vRkSa se vyabhicAra AtA hai / arthAt vRkSa eka hai aura dekhane vAle aneka puruSa haiN| nikaTavartI puruSa usa vRkSa ko spaSTa evaM dUravartI usI ko aspaSTa rUpa se dekha rahe haiM, ataH eka vRkSa meM svabhAva se bhI aneka bheda ho gye| samAdhAna nahIM kyoMki vaha vRkSa bhinna-bhinna deza rUpa se nahIM dekhA jAtA hai| zaMkA-netroM meM AvaraNa vizeSa ke nimitta se eka sAtha hI bhinnadeza aura bhinnasvabhAva se upalabhyamAna do caMdroM se vyabhicAra AtA hai / arthAt netra meM rogAdi vikAra ke nimitta se kisI ko eka candra bhI do dikhalAI dete haiM, ataH usa candradvaya se vyabhicAra AtA hai| samAdhAna nhiiN| abhrAMta upalabdhirUpa vAstavika vastu meM bhrAMtopalabdhirUpa bhrAMta kalpanA se vyabhicAra denA ThIka nahIM hai, anyathA sabhI hetu vyabhicArI bana jAveMge, kintu aisA to hai nahIM, ata: zabdoM kI bhI sakRt-eka sAtha bhinna-bhinna deza aura bhinna-bhinna svabhAva rUpa se bho upalabdhi bhrAMta-asatya nahIM hai kyoMki sarvadA bAdhaka kA abhAva pAyA jAtA hai / yadi Apa kaheM ki yugapat pratiniyata-bhinna-bhinna dezoM meM mandra-uccadhvani aura tAra-maMdadhvani 1 basaH / (byA0 pra0) 2 bhinnasvabhAvatayopalabdhAvapi bhinnadezatayopalabdhya'bhAvAt / (di0 pra0) 3 kAcakAmalAdi / (byA0 pra0) 4 dvitva / (byA0 pra0) 5 bhrAntopalaM bhenAbhrAntopalaMbhasya vyabhicAro ghaTate cettadA loke sarveSAM hetanAM vyabhicAra eva / (di0 pra0) 6 vyabhicArAyogAt iti pA0 / (di0 pra0) 7 saMdigdhAnakAntikatve muddhAvitve yUgapadinnadezasvabhAvatayopalabdherityasya hetoH / (di0 pra0) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 165 mandratArazruteH ' kasyacidekatve na kvacidanekatvasiddhi: / sa evAyamakAra iti pratyavamarzAdakArAderekatveGgahArAdikriyAvizeSasyApyekatvamastu sa evAyamaGgahArAdiriti pratyavamarzAt / tathA sarvasyArthavizeSasyApi / na hi kathaJcitkvacitpratyavamarzo na syAdvarNavat / taccheSavizeSa buddherabhivyaJjaka hetutvapraklRptau sarvaM samaJjasaM prekSAmahe, sarvasyAGgahArAderapi dezAdi - vizeSa buddherabhivyaJjaka hetutvapraklRpteH kartuM suzakatvAt / tadeteSAM pudgalAnAM karaNasannipAtopanipAte" zrAvaNasvabhAvaH zabdaH pUrvAparakoTyorasan prayatnAnantarIyako ghaTAdivaditi ke sunane para bhI zabda eka-nitya hI haiM, taba to kisI vastu meM bhI anekatva - anityatva siddha hI nahIM ho sakegA / zaMkA - " sa eva ayamakAraH " yaha vahI akAra hai jise vahA~ dekhA thA ityAdirUpa se akArAdi varNoM kA pratyabhijJAna pAyA jAtA hai ataH akArAdi varNa nitya hI haiM / samAdhAna - taba to aMgahArAdi kriyA vizeSa meM bhI nityapanA ho jAve kyoMki "ye vahI aMgavikSepAdi haiM" aisA pratyabhijJAna pAyA jAtA hai aura usI prakAra se sabhI padArthoM meM bhI eka- nityarUpatA hI ho jAve, kyoMki unakA bhI pratyabhijJAna pAyA jAtA hai / kathaMcit-satrUpa kI apekSA se kisI ghaTa, paTAdi kA pratyabhijJAna varNa kI taraha na ho, aisI bAta bhI nahIM hai / una varNoM se zeSa (anya bhinna deza, svabhAvalakSaNa) vizeSabuddhi ke abhivyaJjakahetu kI kalpanA karane para sabhI samaMjasa hI haiM, aisA hama jaina samajhate haiM / dezAdi vizeSabuddhi evaM aMgahArAdi sabhI meM bhI abhivyaJjakahetu kI kalpanA kA niyama kiyA jA sakatA hai / bhAvArtha- jinhoMne varNoM ko nitya siddha kiyA hai, punaH maMda, amaMda Adi dhvani ke bheda meM abhivyaJjaka hetu diyA hai| tathA nityatva kA samarthana karane ke liye pratyabhijJAna hetu diyA hai, unake yahA~ to varNa ke atirikta anya sabhI aMga kI vikSepaNa Adi kriyAoM meM aura unako grahaNa karane vAlI buddhi meM bhI pratyabhijJAna to pAyA hI jAtA hai, ataH unheM bhI abhivyaJjakahetu ke dvArA nitya mAnA jA sakatA hai, phira to anitya nAma kI koI cIja saMsAra meM nahIM rahegI / saba ghaTa paTa Adi padArtha bhI abhivyaJjakahetu se prakaTa hote haiM, nitya hI haiM, aisA mAnate rahiye / tathA ca yadi aMgahArAdi kriyA meM isa ekatva pratyabhijJAna ko bhrAMta mAneM taba to akArAdi varNoM meM bhI ekatva pratyavamarza ko bhrAMta hI kahanA par3egA aura punaH varNoM meM anekatva siddha kara dene se ina 1 zabdasya / mandrastugaMbhIre tArotyuccaistrayastrivityamaraH / zabdasya bhinnadezasvabhAvazravaNAt / (di0 pra0 ) 2 varNasya / ( di0 pra0) 3 arthe / ( di0 pra0 ) 4 kasyacidekatve iti bhASyAMzavivaraNamidam / bheda / ( di0 pra0 ) 5 yathA varNasya tathA sarvasyAMgahArAdeH kvacitparyAye kathaJcitpratyabhijJAnaM mImAMsakasya nahi / bhavati cettadA syAdvAdaprasaMga: / ( di0 pra0 ) 6 sa evAyamiti / ( di0 pra0 ) 7 zabdavat / zabdaparatantraH / ( byA0 pra0 ) 8 tA / ( byA0 pra0 ) 9 tAtvAdi / ( vyA0 pra0 ) 10 sAnnidhyam / ( byA0 pra0 ) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 pratipattavyaM, na punaH prAk pazcAcca sannevApauruSeya' iti / tasya prAgabhAvavatpradhvaMsasyApi na pracyavaH 2 zreyAn / .2 zabdarUpa se pariNamana yogya pudgaloM kA karNendriya nikaTa upanipAta hone para pahu~cane para zrAvaNasvabhAvavAle jo zabda haiM, jo ki karNendriya ke dvArA grahaNa karane yogya paryAya se pariNata huye haiM, ve pUrva aura aparakoTi meM asatrUpa hote huye ( pUrva aura pazcAt meM astitva se rahita ) ghaTAdi ke samAna prayatna ke anaMtara utpanna hote haiM / arthAt tAtvAdiprayatna ke sAtha avinAbhAvI haiM, aisA samajhanA cAhiye, na ki punaH prAk aura pazcAt bhI satrUpa hote huye apauruSeya haiM / arthAt isa prakAra zabda apauruSeya siddha na hokara anitya- puruSakRta hI siddha hote haiM / isa prakAra se una zabdoM kA prAgabhAva ke samAna hI pradhvaMsAbhAva kA lopa karanA bhI zreyaskara nahIM hai / yahA~ taka jainAcAryoM ne mImAMsakAbhimata zabda ke nityatvavAda kA khaMDana kiyA hai / mImAMsakAbhimata zabdanityatva ke khaMDana kA sArAMza mImAMsaka - zabda nitya haiM, vyApo, eka aura niraMza haiM, ataH ve zabda prAgasa rUpa se kiye nahIM jAte haiM, kintu una zabdoM kI abhivyakti pauruSeyI - puruSavyApArakRt hai, vaha zabda kI abhivyakti prAgabhAvarUpa hai aura vahI kI jAtI hai / ataeva zabda ko asat mAnakara tAlu Adi vyApAra se unakI utpatti mAnanA asatya hI hai / tAlu Adi vyApAra se zabda kI abhivyakti kI jAtI hai kintu zabda nahIM kiye jAte haiM / jainAcArya- - jaba zabda kI abhivyakti zabda se abhinna hai taba to abhivyakti ko bhI apauruSeya athavA abhivyakti ko puruSakRt kahane para to usase abhinna zabda bhI puruSakRt hI mAnane par3eMge / hA~ ! yadi Apa abhivyakti ko zabda se bhinna mAneM taba to vaha zravaNajJAnotpattirUpa abhivyakti zabda meM pahale thI yA nahIM ? yadi thI mAneM to prayatnapUrvaka kyoM kI gaI ? yadi nahIM mAneM taba to zabdoM meM azrAvaNatva kA prasaMga A jAvegA / arthAt zabda jaba taka apane pUrva ke azrAvaNatva 1 yataH / syA0 he mImAMsaka ! zrAvaNasvabhAvAt prAk pazcAcca vidyamAna eva zabdo'pauruSeya iti na / tasya zabdasya yathA prAgabhAvasya'bhAvastathA pradhvaMsasyApi'bhAvaH zreyaskaro na bhavati / (di0 pra0) 2 apalApa: / ( di0 pra0) . Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke nityatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 167 - svabhAva ko nahIM chor3egA taba taka usameM zrAvaNasvabhAvatA nahIM aavegii| yaha parivartana kathaMcit anitya ke binA saMbhava nahIM hai| isa bhaya se yadi Apa zabda meM zravaNajJAnotpatti ke pahile hI zravaNasvabhAvatA mAnoge taba punaH abhivyakti kI kalpanA vyartha hai| tAlu Adi vyApAra ko zabda ke kArakakAraNa mAnoM vyaJjaka nhiiN| jaise ghaTAdi kI utpatti meM kuMbhakAra daMDAdi, kArakakAraNa haiM evaM dIpAdi ghaTAdi ke vyaJjakakAraNa haiN| anyathA Apa sAMkhya ho jAveMge kyoMki sAMkhya ghaTAdi kArya ko pahale se hI satrUpa (maujUdarUpa) mAnatA hai aura vyaJjakakAraNoM se abhivyakta-AvirbhAva mAnatA hai use bhI Apako mAnanA hogA arthAt sAMkhya ne matpiDa meM ghaTa kA tirobhAva mAnA hai punaH kuMbhakAra Adi se usa ghaTa kA AvirbhAva mAnA hai / ataeva usane prAgabhAva ko hI tirobhAva evaM kAryotpAda ko hI AvirbhAva nAma diyA hai| ___Apane sabhI vargoM ko vyApI aura nitya mAnA hai ataH unakA krama se sunanA nahIM banegA kyoMki nitya. vyApI zabdoM meM deza kAla kRta krama asaMbhava hai| nitya meM abhivyakti se krama kalpanA karanA galata hai / yadi aisA mAnoge to sarvatra, sarvadA sabhI hI zabdoM ko sunane kA prasaMga sabhI ke liye ho jAvegA taba saMkula-mizritarUpa se kalakala dhvani hI sunAI dene lagegI punaH zabdamaya hI sArA jagat ho jAvegA kyoMki zabda nitya, vyApI haiM evaM sabhI kI zrotraMdriyA~ kAraNa samAnarUpa se haiN| yadi Apa khaNDa-khaNDa rUpa se sarvatra una varNoM kI abhivyakti mAneM taba to zabdoM meM vyakta aura avyakta do bheda hone se bheda ho jaavegaa| punaH sabhI varNa ekAnekAtmaka siddha ho jaaveNge| arthAt ve varNa varNarUpa se eka vyaktAvyaktarUpa se anekarUpa siddha ho jaaveNge| yadi khaMDa-khaMDarUpa se abhivyakti mAnoge taba to sabhI kAla meM sarvatra eka sAtha sabhI zabdoM ke sunane kA prasaMga A jAne se kala kala zabda mizritarUpa se hotA rahegA kiMtu hama syAdvAdiyoM ke yahA~ ye doSa nahIM haiN| hama to dravyAthikanaya se (zabda pudgala kI paryAya hone se dravya se abhinna haiM ataH) zabda vargaNAoM ko pudgalarUpa se nitya mAnakara bhI use paryAya kI apekSA utpAda-vyayarUpa se anitya mAnate haiM / arthAt zabdoM ke AraMbhaka pudgala jo ki taddezakAlavartIrUpa se upAdAnakAraNa haiM aura tAlvAdibahiraMga sahakArIkAraNa haiM donoM ke samAna hone para bhI varNa kI utpatti meM vaktA kA vijJAna sahakArIkAraNa hai usake aMtara ke krama se zabdoM kI krama se utpatti hotI hai kyoMki sabhI jagaha sabhI kAryoM kA krama kAraNa ke krama kI apekSA rakhatA hai aura jo zabda ke kAryabhUta zrotA kA vijJAna hai usameM bhI krama kI apekSA karake vargoM kA krama se jJAna hone meM kucha bhI virodha nahIM hai| arthAt jaise-jaise zrotA ko zAbdika jJAna hotA jAtA hai, vaise-vaise zabdoM ke artha kA jAnanArUpa phala bhI krama se hI hotA jAtA hai| ataeva eka sAtha sabhI vargoM ke sunAI dene kA doSa hamAre yahA~ saMbhava nahIM hai| isaliye zabdarUpa se pariNata pudgala karNa driya ke nikaTa Ate haiM ve pUrva aura pazcAt meM astitva se rahita ghaTAdi ke samAna prayatna ke anaMtara hone se prayatna se avinAbhAvI puruSakRt hI haiM una zabdoM kA prAgabhAva evaM pradhvaMsAbhAva bhI siddha hI hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArikA 10 168 ] aSTasahasrI [ naiyAyikAbhimatazabdAmUrtatvanirAsaH ] nanu zabdasya pudgalaparyAyatve cakSuSopalambhaprasaGgaH, "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH' iti vacanAt, anyathA siddhAntavirodhAditi cenna, gandhaparamANubhirvyabhicArAt / pudgalaparyAyatvasya gandhaparamANUnAmadRzyatvAnna darzanamiti' cecchabdapudgalAnAmapi tataH eva tanmA bhUt / atha 'matametat, cakSuSopalabhyostu zabdaH, pudgalaskandhasvabhAvatvAdghaTavaditi, tadapyapezalaM, gandhasyApi cakSurupalabhyatvaprasaGgAttata eva / atha tasyAnudbhUtarUpapudgalaskandhasvabhAvatvAccakSurupalambhatA'yogyatvAcca" na cakSuSA darzanam / tata eva zabdasya tanmA bhUt / [ aba naiyAyika ke dvArA zabda ko AkAza kA guNa mAnane para vicAra kiyA jAtA hai ] naiyAyika--yadi Apa zabda ko pudgala kI paryAya mAneMge taba to cakSu ke dvArA una zabdoM kI upalabdhi honI cAhiye kyoMki "sparzarasagaMdhavarNavaMtaH pudgalAH" aisA sUtra pAyA jAtA hai, anyathA yadi Apa una zabdoM meM sparzAdi nahIM mAnoM, to Apake siddhAnta se virodha AtA hai| jaina-yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki gaMdhaparamANuoM se vyabhicAra AtA hai ve bhI pudgala kI paryAya haiM / arthAt Apane gaMdhaparamANuoM ko paudgalika mAnA hai, kintu ve cakSu se dikhate nahIM haiM aura unakA sparza bhI nahIM pAyA jAtA hai| naiyAyika-hamAre yahA~ ve gaMdhaparamANu adRzya haiM isaliye nahIM dikhate haiN| jaina-usI prakAra se zabda pudgala bhI adazya haiM, ataH dRSTigata nahIM ho sakate haiN| naiyAyika-hamArA mata yaha hai ki "zabda cakSu ke dvArA prApta karane yogya hai kyoMki vaha pudgala skandha kA svabhAva hai, jaise ki ghaTa pudgalaskandhoM se banA hai ataH dRSTigata hotA hai|" jaina-ApakA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, gaMdha ko cakSu ke dvArA grahaNa karane kA prasaMga prApta ho jAvegA, kyoMki usI prakAra se vaha bhI pudgalaskandha kA svabhAva hai, arthAt pudgala skandha meM gandha ke sAtha rUpa, rasa, sparza bhI avinAbhAvI haiM, ataH use bhI dikhanA caahiye| naiyAyika-vaha gaMdha to anubhUtarUpa pudgalaskandha kA svabhAva hai, isaliye cakSu ke dvArA grahaNa hone ke ayogya hai aura isIliye vaha cakSuindriya kA viSaya nahIM hai| arthAt gaMdha ke pudgalaskandha apragaTa haiN| jaina-inhIM donoM hetuoM se vaha zabda bhI cakSuindriya kA viSaya mata hove / arthAt zabda bhI anudbhUta pudgala kA svabhAva hai evaM cakSuindriya se dIkhane yogya na hone se adRzya hai aisA bhI mAna lenA ucita hai| 1 cakSuSA / (byA0 pra0) 2 tata evAzabdagandhasparzatvAt zabdapudgalAnAmapi darzanaM mA bhavatu / (di0 pra0) 3 paraH / (di0 pra0) 4 pudgalaskandhasvabhAvatvAdeva / (di0 pra0) 5 gandhasya / aprakaTarUpa / (byA0 pra0) 6 bhaa| (di0 pra0) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke amUrtatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 166 zabdaparamANUnAM tAlvAdijanitavacanapreritAnAM vistAraprasaGga iti cenna, gandhaparamANanAmapi tatprasaGgAt / teSAM gandhadravyaskandhapariNatatvAnna vacana [pavana] preritAnAmapi vistAraH zaravaditi cettarhi zabdaparamANUnAmapi zabdaskandhapariNatatvAtkuto vistAraprasaGgaH ? tata eva na vikSepo gandhaparamANuvat teSAM bandhavizeSAtskandhapariNAmasiddheH / mUladravyeNa 'pratighAtasteSAM syAditi cenna gandhaparamANUnAmapi tadanuSaGgAt / kuDyAdinAstyeva 'tatpratighAta iti cecchabdaparamANupratighAtopi / mUrtimadbhiH zabdaparamANubhi: skandhapariNataH zrotRkarNapUraNaprasaGga iti cenna, gandhaparamANubhirapi ghrANapUraNaprasaGgAt skandhapariNAmAvizeSAt / nanvekazrotrapravezAdyogyadeza naiyAyika -tAlvAdi se utpanna huI vAyu se prerita huye zabda paramANuoM ke vistAra kA prasaMga prApta ho sakatA hai| jaina- aisA bhI nahIM kaha sakate, kyoMki pavana se prerita gaMdhaparamANuoM ke bhI vistAra kA prasaMga prApta ho skegaa| naiyAyika-gaMdhadravya-kastUrI Adi ke skandharUpa se pariNata huye gaMdhaparamANuoM kA pavana se prerita hone para bhI vistAra kA prasaMga nahIM ho sakatA hai| jaise pavana se prerita hone para bhI bANa kA vistAra nahIM hotA hai| __ jaina-yadi aisI bAta hai taba to zabda paramANu bhI zabdarUpa skandha se pariNata haiM, ataH unakA bhI vistAra kaise hogA? aura usI prakAra se gaMdhaparamANu ke samAna una zabda paramANuoM kA vikSepa-bikharanA bhI nahIM ho sakatA hai kyoMki unameM bandhaguNa-saghana saMghAtavizeSa ke hone se skandharUpa pariNamana siddha hai| naiyAyika - mUrtadravya se unakA pratighAta ho sakatA hai| jaina-nahIM, gaMdhaparamANuoM meM bhI vaha prasaMga prApta hogaa| arthAt gaMdhaparamANuoM kA bhI mUrtadravya se vighAta hone lgegaa| naiyAyika-bhitti Adi se to una gaMdhaparamANuoM kA pratighAta dekhA hI jAtA hai| jaina-aisA pratighAta to zabda paramANuoM kA bhI dekhA jAtA hai| naiyAyika-skandharUpa se pariNata mUrtimAn zabda paramANuoM ke dvArA zrotA kA kAna to pUrNatayA bhara jAne kA prasaMga prApta hogaa| jaina-nahIM, kyoMki gaMdhaparamANuoM se bhI ghrANa-nAka ke bhara jAne kA prasaMga A jAvegA kyoMki skandhapariNAma to donoM meM hI samAna haiN| 1 pavana iti pA0 / (di0 pra0) 2 naiva preritAnAmapi iti pA0 / (di0 pra0) 3 pUrvadravyeNa iti pA0 / (di0 pra0), anyH| (di0 pra0) 4 pratiskhalanam / (di0 pra0) 5 zabdaparamANUnAm / (di0 pra0) 6 pratighAtaH / (di0 pra0) 7 gandhaparamANUnAm / (di0 pra0) 8 mImAMsakaH / zrotuH puruSasya / (di0 pra0) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 sthitairapi zrotra'nta raiH zabdasyAzravaNaprasaGga iti cenna, eka ghrANapravezAtpratipattantarANAM yogyadezasthAnAmapi gandhasyApyaghrANaprasaGgAt / gandhaparamANUnAM sadRzapariNAmabhAjAM samantataH prasarpaNAdadoSa iti cettahi zabdaparamANUnAmapi samAnapariNAmabhRtAM nAnAdiktayA visarpaNAtsa' doSo mA bhUt / zabdasyAgamanAdInAmadRSTAnAmapi kalpanAprasaGga iti cedgandhaparamANUnAmapi / athaiSAM pratipattivizeSAnyathAnupapattyA nizcayanAnnAgamanAdInAmadRSTaparikalpaneti' cecchabdapudgalAnAmapi yathA yatra yadA yAvatAM pratipatta NAmupalabdhistathA' tatra tadA taavtaamuplbdhiyogyprinnaamvishessopgmaat"| tadevaM zabdasya pudgalasvabhAvatve darzanavistAravikSepapratighAtakarNa naiyAyika-paudgalika zabda eka hI zrotA ke eka kAna meM praviSTa ho jAveMge taba to usI yogya deza meM sthita anya zrotAoM ko kucha bhI zabda sunAI hI nahIM degaa| jaina--aisA bhI nahIM hai, anyathA gaMdhaparamANu bhI eka hI nAka meM praviSTa ho jAyeMge aura punaH uso yogya deza meM sthita saMghane vAloM ko kucha bhI gaMdha nahIM A skegii| naiyAyika-sadRza pariNAmavAle gaMdhaparamANu saba ora phaile jAte haiM, ata: yaha doSa nahIM AtA hai| __ jaina-taba to zabdaparamANu bhI samAna pariNAma vAle haiM aura nAnA dizAoM meM phaila jAte haiN| ataH eka zrotA ko hI sunAI deveM yaha doSa nahIM AtA hai| naiyAyika--zabda ke Agamana Adi meM adRSTa-bhAgya kI bhI kalpanA karanI pdd'egii| jaina--punaH gaMdhaparamANu ke Agamana meM bhI bhAgya kI kalpanA kiijiye| naiyAyika--pratipatti-jJAna vizeSa kI anyathAnupapatti hone se ina gaMdhaparamANuoM kA nizcaya ho jAtA hai ataH unake Agamana Adi meM adRSTa kI kalpanA ucita nahIM hai| jaina--zabdaparamANaoM kI bhI jisa prakAra se jahA~ jaba jitane zrotAoM ko upalabdhi hotI hai| usI prakAra se vahIM para tabhI utane hI upalabdhiyogya pariNAma vizeSa svIkAra kiye gaye haiN| arthAt zrotAoM ko jina-jina zrutajJAnAvaraNarUpa zabdAvaraNa kA kSayopazama hotA hai, usI prakAra se upalabdhiyogya pariNAma vizeSa ke hone se una-una hI akSaroM kA sunanA hotA hai| 1 puruSaiH / (byA0 pra0) 2 anyapuruSANAm / (di0 pra0) 3 prasAraNAt / (vyA0 pra0) 4 parikalpanA iti pA0 / (byA0 pra0), vakSyamANabhASyasthAdizabdaM vivaNvaMti parikalpaneti / (di0 pra0) 5 adaSTAnAM parikalpanA prasaMga iti saMbandhaH / (di0 pra0) 6 gandhaparamANanAM skandhapariNatAnAm / (di0 pra0) 7 sparzanapratyakSeNa kalpante gandhapudgalA ityarthaH / (di0 pra0) 8 syA0 pUrvasmAddhe toradRSTaparikalpanA na / (di0 pra0) 9 puruSANAM zabdasya prAptiH / (di0 pra0) 10 pudgaleSu / (di0 pra0) 11 kA / (di0 pra0) , Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke amUrtatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 171 pUraNakazrotra'pravezAdhupAlambho gandhaparamANukRtapratividhAnatayopekSAmarhati / nanu ca na pudgalasvabhAvaH zabdaH; asparzatvAt sukhAdivaditi bAdhakasadbhAvAna pudgalasvabhAvatvaM zabdasyeti cenna, hetorasiddhatvAt yataH karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetovanA'dhupaghAtinaH zabdasya prasiddhirasparzatvakalpanAmastaGgamayati / [ zabdAH nizchidrabhAvanAbahinirgacchanti aMtaH pravizaMti paudgalikAH eva iti sAdhyate ] nanu ca na pudgalasvabhAvaH zabdaH, nizchidrabhavanAbhyantarato nirgamanAt, tatra bAhyataH evaM pUrvokta prakAra se zabda ko pudgalasvabhAva-pudgala kI paryAya svIkAra karane para darzana-unakA cakSu se dekhanA, vistAra-sva maryAdA ko ulaMghana kara Age bhI phailanA, vikSepa-bikharanA, pratighAta, karNapUraNa, ekazrotrapraveza Adi jo ulAhanA dI gaI haiM ve ulAhanA gaMdhaparamANu ke viSaya meM diye gaye pratyuttara se upekSA ke hI yogya haiM / arthAt ye sabhI doSa Apake gaMdhaparamANu meM lAgU ho jAte haiM, ataH ApakA kathana ThIka nahIM hai| ___ naiyAyika--zabda pudgala kA svabhAva nahIM hai kyoMki usakA sparza nahIM pAyA jAtA hai, jaise ki sukhAdi kA sparza nahIM pAyA jAtA hai, ataH ve sukhAdi pudgala ke svabhAva nahIM haiM / isa prakAra ke bAdhaka pramANa kA sadbhAva hone se pudgala svabhAvapanA zabda meM nahIM hai| jaina--nahIM, kyoMki ApakA hetu asiddha hai / yataH karNa zaSkulI-moTI aura kar3I pUr3I ke khAte samaya kaTakaTAyamAna-kur3akur3a zabda prAyaH pratighAta kA hetu dekhA jAtA hai aura bhavana-bhitti Adi ko, upaghAta se bhI mUrtika zabda kI prasiddhi hotI hI hai, yathA koI eka puruSa uccadhvani se pATha kara rahA hai aura dUsarA dhIre-dhIre bola rahA hai to dhIre bolane vAle kI dhvani daba jAtI hai| isa prakAra se jo zabda kI prasiddhi hai vaha asparzatva-sparza na hone kI kalpanA ko asta kara detI hai| [ zabda nizchidra mahala se bAhara nikalate haiM evaM praveza kara jAte haiM phira bhI paudgalika haiM ] naiyAyika--zabda pudgala ke svabhAva nahIM haiM kyoMki nizchidra mahala ke abhyaMtara se nikala jAte haiM aura abhyaMtara meM bAhara se Akara praveza kara jAte haiM, vyavadhAna kA bhedana bhI nahIM karate haiN| jo 1 tA / (di0 pra0) 2 dUSaNam / (di0 pra0) 3 paramANuH prakRta yat pratividhAnaM tttyaa| tasmAdevaM zabdasya pudgalasvabhAvatve sati syAdvAdinaH pareNa mImAMsakena AropitaH darzanavistArAdidoSaH gandhaskandhapariNatagandhaparamANuvihitapratIkAratvena upekSAmavagaNanAmarhati yogyo bhavati / dUSaNasyAvakAzo nAstItyarthaH / (di0 pra0) 4 dravyamantareNa gandhaguNasyAgamanAdanaMtaroktAzeSadoSo nAvakAzaM labhata iti nAzaMkitavyam / mImAMsakasya guNaguNinostAdAtmyAbhyupagamAd guNamAtrAgamanAnupapatteH / naiyAyikAdibhirapi guNasya niSkriyatvAbhyupagamAt / tathA ca tadgranthaH / guNAdInAM paJcAnAmapi nirguNatvaM niSkriyatve iti / (di0 pra0) 5 nanu neti pA0 / (di0 pra0) 6 kutH| (byA0 0pra) 7 tA / (di0 pra0) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 'pravezAdvyavadhAyakAvedanAdezca- [bhedanAdezca] darzanAt, yastu pudgalasvabhAvo, na tasyaivaM darzanaM, yathA loSThAdeH, tathA darzanaM ca' zabdasya, tato na pudgalasvabhAvatvamiti cenna', pudgalasvabhAvatvepi tadavirodhAt / tasya hi nizchidranirgamanAdayaH sUkSmasvabhAvatvAt snehAdisparzAdivanna virudhyeran / kathamanyathA pihitatAmrakalazAbhyantarAttailajalAderbahinirgamanaM snigdhatAdivizeSadarzanAdanumIyeta ? kathaM vA pihitanizchidramRghaTAdeH salilAbhyantaranihitasyAntaHzItasparzopalambhAtsalilapravezonumIyeta ? tadabhedanAdikaM vA' tasya' 'nizchidratayekSaNAtkathamutprekSeta ? tato nizchidranirgamanAdi:11 snehAdisparzAdibhirvyabhicArI, na samyaggheturyataH2 zabdasya pudgalasvabhAvatvaM pratikSipet', tasya pudgalasvabhAvatvanirNayAtsarvathApyavirodhAt / pudgala svabhAva vAle haiM ve usa prakAra ke nahIM dekhe jAte haiN| jaise miTTI ke Dhele Adi pudgala ke svabhAva haiM ataH ve nizchidra mahala se bAhara nikala nahIM sakate haiM / evaM zabda usa prakAra se nizchidra mahala se bAhara nikalate dekhe jAte haiM, isaliye ve pudgala ke svabhAva nahIM haiN| jaina-aisA kathana ThIka nahIM hai / pudgala kI paryAya hone para bhI ve zabda chidra rahita bhavana se nikalate evaM praveza karate rahate haiM, isameM koI bAdhA nahIM hai| una zabdoM kA chidrarahita bhavana se nikalanA evaM praviSTa honA Adi viruddha nahIM hai, kyoMki ve sUkSmasvabhAva vAle haiN| jaise ki sneha-taila, ghI Adi cikane padArtha nizchidra ghar3e se bhI bAhara nikalakara ghar3e ko cikanA kara dete haiM evaM sparza-uSNa, zIta Adi nizchidra ghar3e meM praviSTa ho usako AbhyaMtara ko vastu garma yA ThaMDI kara dete haiN| anyathA-yadi pudgala kI paryAyeM bAhara nikalanA aura aMtaH praviSTa honA na kareM taba to pUrNatayA Dhake huye tAMbe ke kalaza ke bhItara se taila, jala Adi kA bAhara nikalanA, snigdhatA Adi vizeSa ke dekhane se kaise anumita kiyA jAvegA ? athavA Dhake hue nizchidra miTTI ke ghar3e Adi jisake bhItara jala bharA huA hai, usa ghar3e ke bhItara zItasparza kI upalabdhi hone se jala praveza kA anumAna kiyA jAtA hai, so bhI kaise hogI? athavA ghaTa ko nizchidrarUpa dekhane se usake abhedana-ghaTa ke na phUTane Adi kI utprekSA bhI kaise kI jA sakegI? isaliye nizchidra se nikalanA Adi hetu sneha-tailAdi aura sparzAdi se vyabhicArI hone se yaha samyaka saccA hetu nahIM hai, jo ki zabda ko paudgalika hone kA khaMDana kara sake / ataH una zabdoM ke paudgalika svabhAva kA nirNaya ho jAtA hai / isa viSaya meM sarvathA bhI virodha kA abhAva hai| 1 kuDyAdi / (byA0 pra0) 2 bhedanAstu iti pA0 / (di0 pra0) 3 tA / (di0 pra0) 4 cainna, tasya pudgalasvabhAvatvepi iti pA0 / (di0 pra0) 5 anyatheti smbndhniiymtr| (byA0 pra0) 6 vyavadhAyakasya / tasya mRdghaTAderabhaJjanAdikaM kathaM dRzyet / (di0 pra0) 7 atrApyanyeti sambandhanIyam / (di0 pra0) 8 klshaadeH| (di0 pra0) 9 praznaH / (di0 pra0) 10 dRzyet / (di0 pra0) |1 vihetukam / (di0 pra0) 12 naiva / (di0 pra0) 13 hetuH / (di0 pra0) 14 nizchidranirgamanAdinA saha / (di0 pra0) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke amUrtatva kA khaMDana ] prathama pariccheda naiyAyikAbhimata zabdanityatva kA sArAMza naiyAyika - zabda ko amUrtika AkAza kA guNa amUrtika hI mAnatA hai / usakA kahanA hai ki " zabda pudgala kA svabhAva nahIM hai kyoMki usakA sparza nahIM pAyA jAtA hai sukhAdi ke samAna / " yadi zabda ko pudgala kI paryAya mAnoge taba to unakA cakSu se dekhanA, maryAdA ko ulaMghana kara Age bhI phailanA, bikharanA, karNa meM bhara jAnA, eka hI zrotrendriya meM praveza ho jAnA Adi aneka doSa Ate haiM / tathA zabda to nizchidra mahala ke bhItara se nikala jAte haiM evaM abhyaMtara meM bAhara se Akara praveza kara jAte haiM, vyavadhAna kA bhedana bhI nahIM karate haiM ataeva ve paudgalika nahIM haiM / [ 173 isa para jainAcArya kahate haiM ki " zabda pudgala kI hI paryAya haiM ataH mUrtika haiM sparza, rasa, gaMdha, varNa se sahita haiM kyoMki "sparza rasagaMdhavarNarvataH pud galAH" yaha sUtra hai / tathA bahu se pudgala skaMdha bhI aise acAkSuSa haiM jinakA sparza Adi vyakta nahIM hai etAvatA unako amUrtika nahIM kaha sakate haiM evaM na unakA abhAva hI kara sakate haiM / tathA zabda se pratighAta bhI dekhA jAtA hai / koI moTI evaM kar3I pUr3I khA rahA hai usake kur3akur3a zabdoM se prAyaH pratighAta dekhA jAtA hai evaM bhavana bhitti Adi se bhI pratighAta dekhA jAtA hai / koI puruSa ucca dhvani se pATha kara rahA hai aura dUsarA dhIre-dhIre bola rahA hai to usakI dhvani daba jAtI hai / ataH zabda kA sparza nahIM mAnanA galata hai / aura jo Apane cakSu Adi se dikhanA cAhiye ityAdi doSa diye haiM ve sabhI doSa gaMdhaparamANuoM meM bhI mAnane par3eMge kyoMki gaMdhaparamANu pudgala kI paryAya haiM ve bhI nahIM dIkhate haiM / yadi Apa kaheM ki ve gaMdhaparamANu adRzya haiM ataH cakSu indriya se nahIM dekhe jAte haiM punaH zabdoM ko bhI tathaiva mAnoM kyA bAdhA hai ? pavana se prerita hone para una zabdoM kA vistRta honA, bikharanA Adi mAnoge to gaMdhaparamANuoM meM bhI mAnanA par3egA / bhitti Adi se gaMdhaparamANuoM kA pratighAta prasiddha hai tathaiva zabdoM kA bhI pratighAta prasiddha hai / evaM jo Apane kahA ki skaMdharUpa se pariNata mUrtimAn zabda paramANuoM ke dvArA zrotA kA kAna pUrNatayA bhara jAvegA / evaM paudgalika zabda eka zrotA ke eka hI kAna meM praviSTa ho jAveMge punaH usI yogya deza meM sthita anya zrotAoM ko kucha bhI zabda sunAI nahIM par3eMge ityAdi / ye doSa to Apake gaMdhaparamANuoM meM bhI A jAyeMge / ve gaMdhaparamANu bhI nAka meM bhara jAveMge to svAMsa lenA hI kaThina ho jAvegA evaM ve eka ke hI nAka meM ghusa jAveMge to anya kisI sUMghane vAloM ko kucha bhI gaMdha nahIM A sakegI / isa para naiyAyika ne kahA ki hamAre yahA~ aisA mAnA hai ki sadRzapariNAmavAle gaMdhaparamANu saba tarapha phaila jAte haiM / ataH ye doSa nahIM Ate haiM taba to samAnapariNAmavAle zabdaparamANu bhI nAnA dizAoM meM phaila jAte haiM / ataH eka zrotA ko hI sunAI deveM ityAdi doSa nahIM Ate haiM / yadi Apa kaheM ki gaMdhaparamANuoM kA pratipattivizeSa kI anyathAnupapatti hone se nizcaya ho jAtA hai usameM bhAgya kI kalpanA nahIM hai, kintu zabda ke Agamana meM bhAgya kI kalpanA kIjiye / isa para AcAryoM kA kahanA hai ki zrotAoM ke jina-jina zrutajJAnAvaraNarUpa zabdAvaraNa kA kSayopazama hotA hai usI prakAra se upalabdhiyogya pariNAmavizeSa ke hone se una una hI akSaroM kA sunanA hotA hai / jo Apane kahA ki nizchidra mahala se nikalanA Adi hone se zabda pudgala nahIM haiM so bhI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 ThIka nahIM hai kyoMki chidrarahita bhavana se nikalanA evaM praviSTa honA pudgala meM viruddha nahIM hai kyoMki ve zabdapudgala sUkSmasvabhAva vAle haiN| jaise tela, ghI Adi cikane padArtha nizchidra ghar3e se bAhara nikalakara ghaDe ko cikanA kara dete haiM evaM uSNa, zIta sparza Adi nizchidra ghar3e meM praviSTa hokara usakI abhyaMtara kI vastu garma yA ThaMDI kara dete haiM yaha bAta sarvajana suprasiddha hai| __ ataH yatna se utpanna huye varNAdi sthUla RjusUtranaya se vartamAnakAla meM hI zrAvaNasvabhAva vAle haiN| usake pahale evaM pIche ke pudgaloM meM vaha zrAvaNasvabhAva nahIM hai isaliye utane hI dhvanipariNAma haiN| isase viparIta yadi una zabdoM ko sakalakAlakalA meM vyApI, nitya mAnoM taba to vartamAnakAla ke samAna bhUta aura bhaviSyata meM bhI unake sunane kA svabhAva rahanA hI cAhiye kyoMki Apane tAlvAdiprayatna se una varNa padoM kI utpatti nahIM mAnI hai| ___ataH zabdoM ke pahale pradhvaMsAbhAva ke lopa karane para zabda kUTastha nitya siddha hote haiN| evaM sarvathA nitya meM krama yA yugapat se arthakriyA kA abhAva hone se ve zabda niHsvarUpa hI ho jAte haiM kyoMki nityazabda meM pariNamana na hone se ve ghaTa ina do zabdoM kA jJAna kaise karAyeMge ? ta AkAra vastu kA yA usakI arthakriyA jaladhAraNa Adi kA jJAna bhI kaise hogA? ataH kathaMcit nityAnitya kI vyavasthA hI ThIka hai| KARime ONE Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ke amUrtatva kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 175 [ zabdavartamAnakAla eva zrUyate na ca bhUtabhAvikAle iti nirNayaH ] ato yatnajanitavarNAdyAtmA zrAvaNamadhyasvabhAvaH prAk pazcAdapi pudgalAnAM nAstIti tAvAneva dhvanipariNAmaH sarvairabhyupagantavyaH, tasya sakalakAlakalAvyApitve madhyavatprAk pazcAcca zrAvaNasvabhAvatvaprasaGgAt prayatnajanitavarNapadavAkyAtmakatvAyogAt / tatprAkpradhvaMsAbhAvapratikSepe kauTasthya kramayogapadyAbhyAM svAkArajJAnAdyarthakriyAM vyAvartayatIti nirupAkhyamityabhiprAyaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryANAM, prAkpradhvaMsAbhAvapratikSepasya kauTasthyena vyApta [ zabda vartamAnakAla meM hI sune jAte haiM bhUta bhaviSyat kAla meM nahIM isakA nirNaya karate haiM ] isIliye yatna-tAlvAdi se utpanna huye akArAdi varNa vartamAnakAla meM hI sunane yogya svabhAvavAle haiM, kyoMki usake pahale aura pIche ke bhI pudgaloM meM vaha zrAvaNasvabhAva nahIM hai| isIliye utane hI dhvani pariNAma haiN| aisA sabhI ko svIkAra karanA caahiye| yadi una zabdoM ko sakalakAla kI kalA meM vyApI-nitya mAneM taba to madhya-vartamAna kAla ke samAna pahale aura pIche bhI unameM sunAI dene kA svabhAva ho jAnA cAhie aura una varNa, pada tathA vAkyoM kA svarUpa tAlvAdiprayatna nahIM honA cAhiye / / evaM una zabdoM ke prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva kA lopa karane para kauTasthya-nityapanA siddha hotA hai jo ki kama aura yugapat se svAkAra-zabdAkAra ko jJAnAdirUpa arthaniyA se vyAvRtta hI karatA hai, ataH vaha nirupAkhya-ni:svarUpa hI siddha hotA hai, zrI svAmI samaMtabhadrAcArya kA aisA abhiprAya samajhanA caahiye| prAgabhAva evaM pradhvaMsAbhAva kA ninhava kUTastha nitya se vyApta hai aura vaha kUTastha nitya krama tathA yugapat ke abhAva se vyApta hai, kyoMki usa kUTastha meM krama-yugapat kA virodha hai aura vaha krama yugapat kA abhAva bhI svIkAra jJAnAdi arthakriyA kI vyAvRtti se vyApta hai evaM svAkAra jJAnAdi arthakriyA kI vyAvRtti nirupAkhya-niHsvarUpapane ke sAtha vyApta hai| aura yaha niHsvabhAvatA sarvathA anarthakriyAkArI hone se arthakriyAkArI na hone se sampUrNa vacanavikalpoM se niSkrAMta-rahita hai| bhAvArtha-zabda kA prAgabhAva evaM pradhvaMsAbhAva nahIM mAnoge, taba to ve zabda kUTastha, nitya siddha hoMge, unameM kisI prakAra kA pariNamana nahIM ho sakegA aura unameM pariNamana yadi nahIM hogA, to unakA krama aura yugapat se honA nahIM ghaTegA, punaH krama-yugapat ke na hone se unameM apane AkAra ko 1 utpannaH / (di0 pra0) 2 zabdaH / (di0 pra0) 3 anyathA tasya dUSaNamAha / (di0 pra0) 4 zabdasya / (di0 pra0) 5 yathA zabdAtprAk pazcAdityetayormadhye / (di0 pra0) 6 tasya zabdasyaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoranaGgIkAre kauTasthyaM syAt / tacca kramAkramAbhyAM svakIyA'vayavajJAnAdyarthakriyAM zabdasya nivArayati / (di0 pra0) 7 kartR / (di0 pra0) 8 nirupAkhyatvaM kutaH / (di0 pra0) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 tvAt, tasya ca' kramayogapadyAbhAvena, tatra tadvirodhAt, tasyApi svAkArajJAnAdyarthakriyAvyAvartanena, tasya ca nirupAkhyatvena, sarvathAnarthakriyAkAriNaH sakalavAgvikalpebhyo niSkrAntatvAt / syAdAkUtaM, 'varNAnAmAnupUrvyapauruSeyISyate', tasyA eva prAkpradhvaMsAbhAvAnabhyupagamAt / tato nopAlambhaH' zreyAniti, tadapyayuktaM, varNavyatirekAnupUrvyasaMbhavAt / kathaJcitkriyamANAmapi' 10tadAnupUrvIkalpanAM vistareNa pratikSepsyAmaH, "vaktarya nApte'' ityatra12 tatpratikSepavistAravacanAt / tadiha paryAptaM, tatprabandhena sarvathA prAkpradhvaMsAbhAvanihnave yathAnigaditadUSaNagaNaprasaGgasya pariharaNAsaMbhavAt / jhalakAnA jJAna karAnA Adi rUpa arthakriyA--ghaTa ke kahane para 'gha, Ta' do vargoM kA evaM usa ghaTa ke AkAra vastu kA tathA usakI arthakriyA-jaladhAraNaAdi jJAnarUpa arthakriyA nahIM bnegii| evaM arthakriyA ke na hone se ve zabda svabhAva se zUnya ho jAveMge, punaH kinhIM vacanoM ke dvArA unakA astitva hI nahIM kahA jA skegaa| mImAMsaka-varNoM kI jo AnupUrvI--krama paramparA hai, vaha apauruSeyI-anAdinidhana nitya hai aura usameM hI hamane prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva nahIM mAnA hai, isaliye ApakA yaha upAlambha zreyaskara nahIM hai| jaina-yaha kathana bhI ayukta hI hai, kyoMki varNoM ko chor3akara koI AnupUrvI sambhava hI nahIM hai| yadi Apa kathaMcita-kisI prakAra se kI gaI, usa AnupUrvI kI kalpanA kareM, to hama usaka Age khaNDana kreNge| "vaktaryanApte" isa 78vIM kArikA ke artha meM vistAra se khapa ataH aba yahA~ itanA hI kathana paryApta hai, isaliye zabda ke nityatva kA khaNDana karate huye yaha sUcita kiyA jAtA hai ki sarvathA prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kA ninhava karane para yathAkathita doSoM ke samUha kA prasaMga dUra karanA asambhava hai, aisA samajhanA caahiye| 1 AzaMkyAzakya hetavo yojanIyAH / (di0 pra0) 2 kauTasthye / (di0 pra0) 3 tatrApi nirupAkhyaM kutaH / (di0 pra0) 4 krameNoccAryamANaracanAvizeSaH / (byA0 pra0) 5 sampradAyaH guruparipATI asmAbhirmImAMsakarapauruSeyI pratipAdyate / (di0 pra0) 6 prAkpradhvaMsAbhAvapratikSepe kRte zabdasya nirupAkhyalakSaNaH / (byA0 pra0) 7 syAdvAdipratipAditaH doSAropa: zreyaskaro na syAt / (di0 pra0) 8 kenacitprakAreNAnupUrvI kalpata ityAha / (di0 pra0) 9 avicAritaramaNIyatayA varNebhyaH pRthakatvena / (di0 pra0) 10 varNAnupUrvI / (di0 pra0) 11 apauruSeyI / (di0 pra0) 12 kArikAyAm / (di0 pra0) 13 sarvapustakeSu vistAravacanAditi likhitamasti tadgranthakartuvidyAnandasyaiva sampradAyAdAgatam tadasat / vistaravacanAdityeva samyaka / vistAro vigraho vyAsa: sa tu zabdasya vistara ityabhidhAnAt / nanu zabda iti zabdasya vistara evAnyasya vistAra iti cainna / tadAnupUrvIkalpanAM vistareNa pratikSepsyAma ityanena vyabhicArAt / paramatAt prakriyAM nAtivistArAmityanena vyabhicArAcca nacAtra zabdaH pUrvapadestyabhinavavAdi raajaa| (di0 pra0) 14 varNAnupUrvInirAkaraNaprapaJcena iha prastAve pUryatAm / (di0 pra0) 15 kaa| (di0 pra0) 16 prastAve / (di0 pra0) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 177 naiyAyikAbhimata zabda amUrtattva ke khaNDana kA sArAMza naiyAyika zabda ko amUrtika AkAza kA guNa amUrtika hI mAnatA hai| usakA kahanA hai ki "zabda padagala kA svabhAva nahIM hai kyoMki usakA sparza nahIM pAyA jAtA hai. sakhAdi ke smaan"| yadi zabda ko pudgala kI paryAya mAnoge taba to unakA cakSu se dekhanA, maryAdA ko ulaMghana kara Age bhI phailanA, bikharanA, karNa meM bhara jAnA, eka hI zrotrendriya meM praveza ho jAnA Adi aneka doSa Ate haiN| __zabda to nizchidra mahala ke bhItara se nikala jAte haiM, AbhyaMtara meM bAhara se Akara praveza kara jAte haiM, vyavadhAna kA bhedana bhI nahIM karate haiM ataeva ve paudgalika nahIM haiM / isa para jainAcArya kahate haiM ki zabda pudgala kI hI paryAya haiM ataH mUrtika haiM, sparza, rasa, gaMdha, varNa se sahita haiN| ___ kyoMki "sparzarasagaMdhavarNavantaH pudgalAH" yaha sUtra hai| bahuta se pudgala skandha bhI aise acAkSuSa haiM jinakA sparza Adi vyakta nahIM hai etAvatA unako amUrtika nahIM kaha sakate evaM na unakA abhAva hI kara sakate haiM / zabda se pratighAta bhI dekhA jAtA hai koI moTI evaM kar3I pUr3I Adi khA rahA hai usake kur3akur3a zabdoM se prAyaH pratighAta dekhA jAtA hai evaM bhavana bhitti Adi se bhI pratighAta dekhA jAtA hai jaise koI puruSa ucca dhvani se pATha kara rahA hai aura dUsarA dhIre-dhIre bola rahA hai to usakI dhvani daba jAtI hai| ataH zabda kA sparza nahIM mAnanA galata hai| jo Apane cakSu Adi se dikhanA cAhiye ityAdi doSa diye haiM ve sabhI doSa gaMdha paramANuoM meM bhI mAnane par3eMge kyoMki gaMdha paramANu pudgala kI paryAya haiM ve bhI nahIM dIkhate haiN| yadi Apa kaheM ki ve gaMdha paramANu adRzya haiM ataH cakSu indriya se nahIM dekhe jAte haiM punaH zabdoM kobhI tathaiva mAnoM kyA bAdhA hai ? pavana se prerita hone para una zabdoM kA vistRta honA, bikharanA Adi mAnoM to gaMdha paramANuoM meM bhI mAnanA hogaa| bhitti Adi se gaMdha paramANuoM kA pratighAta prasiddha hai tathaiva zabdoM kA bhI pratighAta prasiddha hai / jo Apane kahA ki skandharUpa se pariNata mUrtimAna zabda paramANuoM ke dvArA zrotA kA kAna pUrNatayA bhara jaayegaa| paudgalika zabda eka hI zrotA ke eka hI kAna meM praviSTa ho jAyeMge punaH usI yogya deza meM sthita anya zrotAoM ko kucha bhI zabda sunAI nahIM pdd'eNge| ityAdi ye doSa to Apake gaMdha paramANu meM bhI A jaayeNge| ve bhI gaMdha paramANu nAka meM bhara jAyeMge to svAsa lenA hI kaThina ho jaayegaa| ve eka ke hI nAka meM ghusa jAyeMge to anya kisI sUMghane vAle ko kucha bhI gaMdha nahIM A skegii| ___ isa para naiyAyika ne kahA ki hamAre yahA~ aisA mAnA hai ki sadRza pariNAma vAle gaMdha paramANu saba tarapha phaila jAte haiM ataH ye doSa nahIM Ate haiN| taba to samAna pariNAma vAle zabda paramANu bhI nAnA dizAoM meM phaila jAte haiM ataH eka zrotA ko hI sunAI deveM ityAdi doSa nahIM Ate haiN| yadi Apa kaheM ki gaMdha paramANuoM kI pratipatti vizeSa kI anyathAnupapatti hone se nizcaya ho jAtA hai usameM bhAgya kI kalpanA nahIM hai kintu zabda ke Agamana meM bhAgya kI kalpanA kiijiye| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] aSTasahasrI [ kArikA 10 ___ isa para AcAryoM kA kahanA hai ki zrotAoM ke jina-jina zrutajJAnAvaraNa rUpa zabdAvaraNa kA kSayopazama hotA hai usI prakAra se upalabdhi yogya pariNAma vizeSa ke hone se una-una hI akSaroM kA sunanA hotA hai| ___ jo Apane kahA ki nizchidra mahala se nikalanA Adi hone se zabda pudgala nahIM haiN| so bhI ThIka nahIM hai, chidrarahita bhavana se nikalanA evaM praviSTa honA pudgala meM viruddha nahIM hai kyoMki ve zabda pudgala sUkSma svabhAva vAle haiM / jaise taila, ghI Adi cikane padArtha nizchidra ghar3e se bAhara nikala kara ghar3e ko cikanA kara dete haiM evaM uSNa, zIta, sparza Adi nizchidra ghar3e meM praviSTa hokara usakI abhyantara kI vastu garma yA ThaNDI kara dete haiM yaha bAta sarva jana suprasiddha hai| isaliye yatna se utpanna hue varNAdi sthUla RjusUtra naya se vartamAna kAla meM hI zrAvaNa svabhAva vAle haiN| usake pahale evaM pIche ke pudgaloM meM vaha zrAvaNa svabhAva nahIM hai| ataH utane hI dhvani pariNAma haiN| isase viparIta yadi una zabdoM ko sakala kAla kalA meM vyApI, nitya mAnoM taba to vartamAna kAla ke samAna bhUta aura bhaviSyata meM bhI unake sunane kA svabhAva rahanA hI cAhiye kyoMki Apane tAlvAdi prayatna se una varNa padoM kI utpatti nahIM mAnI hai| ataH zabdoM ke pahale pradhvaMsAbhAva ke lopa karane para zabda kUTastha nitya siddha hote haiN| evaM sarvathA nitya meM krama yA yugapat se arthakriyA kA abhAva hone se ve zabda niHsvarUpa hI ho jAte haiM kyoMki nitya zabda meM pariNamana na hone se ve ghaTa ina do zabdoM kA jJAna kaise karAyeMge tathA usa AkAra vastu kA yA usakI arthakriyA jaladhAraNa Adi kA jJAna bhI kaise hogA? ataH kathaMcit nityAnitya kI vyavasthA ThIka hI hai| upasaMhAra-naiyAyika zabda ko AkAza kA guNa mAnatA hai aura amUrtika kahatA hai kintu jainAcArya zabda ko pudgala kI paryAya siddha karake mUrtika siddha kara dete haiM / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 176 'athetaretarAbhAvAtyantAbhAvAnabhyupagamavAdinAM dUSaNamudbhAvayiSavaH [mudvibhAvayiSavaH] prAhurAcAryA: / sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatrasamavAye na vyapadizyeta sarvathA // 11 // tadityanena sarvapravAdinAmiSTaM tattvaM parAmazyate / tadekaM sarvAtmakaM syAt, aniSTAtmanApi bhAvAdanyApohasya vyatikrame / svasamavAyinaH samavAyyantare samavAyonyatrasamavAyaH, atyantAbhAvavyatikramaH / tasmin sarvasyeSTaM tattvaM sarvathA' na vyapadizyeta, sveSTAtmanA10 vyapadeze'niSTAtmanopi vyapadezaprasaGgAt, tenAvyapadeze sveSTAtmanApyavyapadezApatteH svayamiSTAniSTAtmano:11 kAlatrayepi vizeSAnupagamAt / kaH punaranyApoho nAma ? - utthAnikA-aba itaretarAbhAva aura atyantAbhAva ko nahIM svIkAra karane vAle bauddha, sAMkhya Adi ke mata meM dUSaNa ko pragaTa karane kI icchA rakhate huye AcArya kahate haiM kArikArtha he bhagavan ! yadi anyApoha-itaretarAbhAva kA lopa kiyA jAve to sabhI vastu sarvAtmaka ekarUpa ho jaaveNgii| yadi atyantAbhAva kA lopa kiyA jAvegA, taba to anyatra samavAya svasamavAyI AtmA kA bhinna samavAyI pradhAna Adi meM samavAya ho jAne para sabhI kA iSTa tattva sarvathA kahA hI nahIM jA skegaa| tat isa pada se sabhI pravAdiyoM kA iSTa tattva parAmazita hotA hai vaha iSTa tattva sarvAtmaka ho jAvegA, kyoMki anyApoha kA vyatikrama karane para aniSTasvarUpa se bhI ho jAvegA aura atyantAbhAva kA vyatikrama karane para sva-caitanya guNa kA samavAya jisameM hai, vaha svasamavAyI-AtmA, usa AtmA kA bhinnasamavAyI pradhAna Adi meM samavAya ho jAvegA aura anyatra samavAya ho jAne para sabhI kA iSTatattva sarvathA hI nahIM kahA jA sakegA, kyoMki apane iSTasvarUpa se vyapadeza (kathana) karane para aniSTarUpa se bhI vyapadeza kA prasaMga prApta hogaa| athavA aniSTarUpa se vyapadeza-kathana na hone para apane iSTasvarUpa se bhI vyapadeza nahIM ho skegaa| yadi eka meM dUsare kA atyantAbhAva nahIM mAnA jAvegA to svayaM-svarUpa se iSTa aura aniSTa svarUpa meM tInakAla meM bhI vizeSa-antara svIkAra nahIM kiyA jA skegaa| 1 prAgabhAvapradhvaMsAbhAvanihnavavAdimatanirAkaraNAnantaram / (di0 pra0) 2 smntbhdraaH| (di0 pra0) 3 na kathyeta / (byA0 pra0) 4 svarUpeNa / (byA0 pra0) 5 AtmanaH sakAzAt / (byA0 pra0) 6 cetanA / (byA0 pra0) 7 ko bhAvaH / (byA0 pra0) 8 vAdinaH / (vyA0 pra0) 9 aniSTAtmAnavasveSTAtmanApIti / (byA0 pra0) 10 svarUpeNa / (byA0 pra0) 11 svarUpayostattvayoH / (di0 pra0) 12 paTasvarUpAt ghaTasya / (di0 pra0) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 [ itaretarAbhAvasya lakSaNaM tasya nihnave ca hAnipradarzanaM ] svbhaavaantraatsvbhaavvyaavRttirnyaapohH| svabhAvAntarAditi vacanAnna 'svasvabhAvAvyAvRttiranyApohaH, tasyAH svApohatvaprasaGgAt / athApi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoranyApohatvaprasakti riti' cenna, 'kAryadravyAtpUrvottarapariNAmayoH svabhAvAntaratvepi tasya tadvyAvRtteviziSTatvAt' / yadabhAve hi niyamata: kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH', yadbhAve ca kAryasya niyatA' vipattiH sa pradhvaMsa:10 / na cetaretarAbhAvasyAbhAve bhAve ca kAryasyotpatti [ itaretarAbhAva kA lakSaNa evaM usake na mAnane se hAni ] zaMkA-punaH anyApoha kA lakSaNa kyA hai ? samAdhAna-"svabhAvAntara se svabhAvavyAvRtti anyApoha hai|" arthAt vartamAna ke paTasvabhAva meM ghaTasvabhAva se vyAvRtti-pRthakpanA anyApoha hai| ataeva svabhAvAntara isa pada ke kathana se svabhAva se vyAvRtti ho jAnA anyApoha nahIM hai| tathA ca yadi apane svabhAva se hI vyAvRtti mAnoge taba to sva-svabhAva ke hI apoha-nAza kA prasaMga ho jAne se ghaTAdi vastu svabhAvazUnya hI ho jaaveNgii| zaMkA-phira bhI prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva meM anyApoha kA prasaMga prApta hotA hai / samAdhAna nhiiN| kyoMki kAryadravya se pUrva pariNAma prAgabhAvarUpa hai aura uttarapariNAma pradhvaMsarUpa hai una donoM meM bhinna-bhinna hone para bhI vaha kAryadravya pUrva aura uttara pariNAmarUpa kI vyAvRtti se viziSTa hai / arthAt itaretarAbhAva meM vyAvRttivizeSa sambhava nahIM hai, jaise ki pudgala aura caitanya meM vyAvRttivizeSa hai, kyoMki jisake abhAva meM niyama se kArya kI utpatti hove, vaha prAgabhAva hai aura jisake hone para niyama se kArya kA vinAza hove vaha-vaha pradhvaMsa hai| isa prakAra se itaretarAbhAva ke abhAva yA sadabhAva meM kArya kI utpatti yA vinAza nahIM hai, kyoMki jala aura anala (agni) meM itaretarAbhAva to hai, kintu jala ke abhAva meM anala kI utpatti kA koI niyama nahIM hai aura kahIM jala ke sadbhAva meM usa-anala kA vinAza bhI nahIM hai isIliye jala evaM anala meM itaretarAbhAva hai, tathA prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva kA abhAva hai| 1 taa| (di0 pra0) 2 sau0 Aha / he syAdvAdin ! yadyapi svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohastathApi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvI anyApoha eva ityAyAtam / korthaH / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAvanyApohAdinnau na bhavata iti cet = syA0 he saugata ! evaM na / kasmAt ghaTAtmakAt kAryadravyAt kuzUlakapAlalakSaNayoH pUrvottarapariNAmayoH prAmabhAvapradhvaMsAbhAvayobhinnasvabhAvatvepi tasyAnyApohasya viziSTatvAt viziSTatvaM kutaH tadvayAvRtteH / (di0 pra0) 3 itaretarAbhAvaH / sadbhAvaH / (di0 pra0) 4 anyApohalakSaNasya sadbhAvAt / (di0 pra0) 5 ghttH| (di0 pra0) 6 tAbhyAm / (byA0 pra0) 7 tat kutaH / (di0 pra0) 8 yataH / (byA0 pra0) 9 niyamavatI / (di0 pra0) 10 AzaMkya / (di0 pra0) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 181 vipattirvA, jalasyAbhAvepyanalasyAnutpatte:1 kvacittadbhAve ca tasyA'vipatteH / kvacidandhakArasyAbhAve rUpajJAnotpatteH sa prAgabhAvastasya syAditi na mantavyaM, niyamagrahaNAt keSAJcidandhakArepi rUpajJAnotpatteH / tata eva nAndhakAraM rUpajJAnasya pradhvaMsaH, tadbhAve niyamatastadvipatyapratIteH / tataH sUktamanyApohalakSaNaM svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApoha iti, tasya 'kAlatrayApekSe'tyantAbhAvepyabhAvAdativyAptyayogAt / na hi ghaTapaTayoritaretarAbhAvaH kAlatrayApekSaH, kadAcitpaTasyApi 'ghaTatvapariNAmasaMbhavAt, tathA pariNAmakAraNasAkalye bhAvArtha-ghar3e banane ke pahale antimakSaNa kI paryAya-mRtpiDa ko prAgabhAva kahate haiM, usI ghar3e kI kapAla paryAya ke pUrvakSaNa ko pradhvaMsAbhAva kahate haiM evaM ghaTa aura paTa meM itaretarAbhAva hai| jIva evaM pudgala meM atyantAbhAva hai| zaMkA-kahIM para aMdhakAra kA abhAva hone para rUpajJAna kI utpatti hotI hai, isaliye vaha aMdhakAra kA abhAva prAgabhAva hai| samAdhAna-aisA bhI nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki niyama zabda kA grahaNa kiyA hai evaM aMdhakAra ke abhAva meM rUpajJAnotpatti kA niyama nahIM hai, kyoMki kisI ke aMdhakAra meM bhI rUpajJAna kI utpatti dekhI jAtI hai aura usI prakAra se vaha aMdhakAra rUpajJAna kA pradhvaMsa bhI nahIM hai, kyoMki aMdhakAra ke sadbhAva meM bhI niyama se usa rUpajJAna kA vinAza pratIti meM nahIM AtA hai| bhAvArtha-kArya prAgabhAva ko samApta karake hI hotA hai jaba taka prAgabhAva vidyamAna hai taba taka kArya ho nahIM sakatA hai ataH prAgabhAva kArya kA pUrNatayA virodhI hai, usI prakAra jaba taka pradhvaMsAbhAva vidyamAna hai, taba taka kisI vastu kA nAza asambhava hI hai| jaba pradhvaMsAbhAva kA abhAva hotA hai, tabhI kArya kA vinAza hotA hai, anyathA nahIM kintu itaretarAbhAva meM yaha bAta nahIM hai / yaha kevala eka vastu-pustaka meM anya-caukI Adi kA ho abhAva siddha karatA hai| isIliye yaha anyApoha kA lakSaNa bilkula ThIka kahA gayA hai ki "svabhAvAntara se svabhAva meM vyAvRtti honA anyApoha hai" aura isa anyApoha lakSaNa kA tIna kAla kI apekSA rakhane vAle 1 yathA jalasyA'bhAvepyagnerutpattirna / kvacita kSetre vastuni vA jalasya sadbhAvepyagnevinAzo n| tathA itaretarAbhAvasyAbhAve kAryasyotpattirna / itaretarAbhAvasya sadbhAve kAryasya vipattirna / iti korthaH / itaretarAbhAva eva prAgabhAvapradhvaMsAbhAvI bhavataH saugatAbhiprAya evam / iti na tayobhinnalakSaNatvAt / (di0 pra0) 2 tadvipatyapratItata: iti pA0 / (di0 pra0) 3 nanu caitallakSaNasya prAk pradhvaMsAbhAvayorasattvepyatyantAbhAve sadbhAvAdetallakSaNasyAtivyApti: syAdityAha / (di0 pra0) 4 sau0 Aha itaretarAbhAvaH prAgabhAvapradhvaMsAbhAvI maastu| tarhi atyantAbhAve so'stu / syA0 Aha atrApi tasyAbhAvaH / (di0 pra0) 5 svabhAvAntarasaMkramaNamativyAptistasyA asaMbhavAt / ukta lkssnnsyaanytraaropnnmtivyaaptiH| (di0 pra0) 6 itaretarAbhAvo'pi kAlatrayApekSo bhaviSyatItyAha / (di0 pra0)7 ghaTAditvam / (di0 pra0) 8 paTatvaghaTatvaprakAreNa / (di0 pra0) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 tadavirodhAt, pudgalapariNAmAniyamadarzanAt / na caivaM cetanAcetanayoH kadAcittAdAtmyapariNAmaH, tattvavirodhAt / [ vijJAnAdvaitavAdI itaretarAbhAvaM na manyate tasya vicAraH kriyate ] nanvitaretarAbhAvasya vyatikrame cArvAkasya pRthivItattvaM sakalajalAdyAtmakamanuSajyatAM', sAMkhyasya ca mhdaadiprinnaamaatmkmshesststdstu| saugatAnAM tu vijJAnamAtramupayatAM ki kimAtmakaM syAditi kazcitsopi na vipazcit / saugatAnAmapi hi 'saMvido grAhyAkArA atyantAbhAva meM bhI abhAva hai, ataH ativyApti doSa bhI nahIM AtA hai| arthAt yaha itaretarAbhAva atyantAbhAva meM bhI nahIM jAtA hai, kyoMki ghaTa aura paTa meM jo itaretarAbhAva hai, vaha tInoM kAloM kI apekSA rakhane vAlA nahIM hai| kadAcit paTa meM bhI ghaTarUpa pariNAma sambhava hai / bhAvArtha-paTa kabhI naSTa hokara miTTIrUpa pariNata ho gayA, kAlAntara meM vaha miTTI ghaTa bana jAtI hai, tathaiva jalabindu samudra meM sIpa meM motI rUpa pRthvIkAyika bana jAte haiM / pRthvIkAyika candrakAMtamaNi se candramA kA sparza hone para pAnI jharane lagatA hai| sUryakAMtamaNi se agni kI utpatti dekhI jAtI hai athavA agni se aMjana AdirUpa pRthvo kI utpatti dekhI jAtI hai, ityAdi anekoM udAharaNa dekhe jAte haiN| ataH usa prakAra ke pariNamana meM kAraNa sAkalya ke mila jAne para paTa ke ghaTarUpa hone meM koI virodha nahIM hai| pudgaladravya kI aneka paryAyoM kA bhinna-bhinna rUpa pariNamana karane meM koI bhI niyama nahIM dekhA jAtA hai / isa prakAra se cetana aura acetana meM kadAcit tAdAtmyarUpa pariNAma ho, aisA bhI nahIM kaha sakate haiM, kyoMki bhinna-bhinna tattva hone se unameM tAdAtmya kA virodha hai| ataeva ina cetana aura acetanarUpa bhinna-bhinna tattvoM meM atyantAbhAva hI hai| saugata (vijJAnAdvaitavAdI)-itaretarAbhAva kA lopa karane para to cArvAka ke yahA~ eka pRthvI hI sakala jalAdirUpa sarvAtmaka ho jAvegI to ho jAve aura sAMkhya ke yahA~ mahAn ahaMkAra Adi aneka pariNAmarUpa 24 tattva ekarUpa bana jAveMge, to bana jaaveN| yaha saba doSAropa to unhIM ke yahA~ 1 ghaTapaTaprakAreNa / (di0 pra0) 2 he syA0 ! saugata Aha, prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtyantAbhAvAnaMgIkAre cArvAkAdInAmapyetat vakSyamANaM dUSaNamAyAti / (di0 pra0) 3 jalAdyAtmakavastu pradhAnamastu / iSTatattvam / (di0 pra0) 4 cArvAkasAMkhyayo nAtattvavAdinoritaretarAbhAvAnabhyupagamena kRttvA uktaM dUSaNamAyAtu= asmAkaM vijJAnamAtramekameva tattvamabhyupagacchatAmantastattvAdinAM kiM tattvaM kiM svarUpaM syAdapit na kimapi tattvaparatattvaM svabhAvaM na syAditi kazcit = syA0 Aha so'pi na dhImAn = syA. he vijJAnavAdin ! bhavadabhyupagatA saMvit grAhyAkArAd vyAvartate na vyAvarttate veti vikalpaH / byAvarttate cettatrApi kathaJcidvayAvarttate sarvathA vyAvarttate veti praznaH / (di0 pra0) 5 paricchitteH / (di0 pra0) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 183 kathaJcidvyAvRttA' vamekAntasiddhiranyathA saMbandhAsiddhiH sarvathA vyAvRttau saMvigrAhyAkArayorupakAryopakArakabhAvAnabhyupagamAtsambandhAntarAbhAvAt' / 'avyAvRttAvanyatarasvabhAvArna kiJcitsyAt / saMvido' grAhyAkArenupraveze grAhyAkAra eva syAnna saMvidAkAraH / tathA ca tasyApyabhAvaH, saMvidabhAve grAhyAkArAyogAt / grAhyAkArasya vA saMvidya'nupraveze saMvideva, na grAhyAkAraH ' syAt, 'kasyacitsaMvedanamAtrasya viSayAkAra vikalasyAnupalabdheH / nanu ca 10 "nAnyanubhAvyo / budhyasti tasyA nAnubhayo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate " 1 sambhava hai, parantu hamAre yahA~ to kauna sI vastu kisarUpa hogI, jaba ki hamane koI padArtha hI svIkAra nahIM kiye haiM / hama to kevala vijJAnamAtra - eka vijJAnAdvaita ko hI svIkAra karate haiM / jaina - Apa bhI vicArazIla nahIM haiM "kyoMki Apake yahA~ bhI eka jJAnamAtra meM grAhya - nIlAdi AkAra kA kathaMcit - nIlAdi AkArarUpa vizeSapane se vyAvRtti karane para to anekAntarUpa dvaita kI hI siddhi hotI hai / anyathA yadi sarvathA bheda svIkAra karo to sambandha kI siddhi nahIM ho sakatI hai / " arthAt jJAna ko jJeyAkAra se vyAvRtta - pRthak mAnanA hI par3egA yadi saMvit jJAna aura grAhyAkAra tathA jJeyAkAra meM sarvathA vyAvRtti mAnoge taba to upakArya aura upakArakabhAva nahIM ho sakegA, kyoMki upakArya-upakArakabhAva ke sivA Apane samavAya Adi sambandhAntara - bhinna sambandha to mAne hI nahIM haiM / yadi Apa kaheM ki hamane "jJAna aura jJeyAkAra meM vyAvRtti nahIM mAnI hai, taba to kisI eka kI svabhAva hAni ho jAne se donoM meM se koI eka bhI siddha nahIM hogA, kyoMki jJeyAkAra viSaya meM jJAna kA anupraveza ho jAne para jJeyAkAra viSaya hI rahegA kintu saMvidAkAra nahIM raha sakegA / evaM grAhakAkArajJAna ke abhAva meM usa grAhyAkAra kA bho abhAva ho jAvegA, kyoMki jJAna ke abhAva meM grAhyAkAra raha nahIM sakatA hai / athavA grAhyAkAra- jJeyAkAra kA jJAna meM anupraveza ho jAne para jJAnamAtra hI raha jAve - gA, punaH jJeyAkAra koI cIja nahIM bana skegii| usI prakAra jJeyAkAra ke abhAva meM jJAna kA bhI abhAva ho jAvegA / "kyoMki viSayAkAra se rahita kisI bhI saMvedanamAtra kI upalabdhi nahIM ho rahI hai / " arthAt viSayAkAra ko chor3akara akelA jJAnamAtra sambhava nahIM hai / bauddha ( saMvedanAdvaitavAdI ) - zlokArtha - buddhi ke dvArA anya koI bhI vastu anubhava - grahaNa karane yogya hai hI nahIM aura usa ko grahaNa karane vAlA anya koI anubhava bhI nahIM hai / isa prakAra grAhya, grAhaka bhAva se rahita 1 bhede / ( di0 pra0) 2 dvandvaH / ( byA0 pra0 ) 3 samavAyAdi / ( byA0 pra0) 4 saMvido grAhyAkArAt / (byA0 pra0) 5 tayodharma madhya ekasya svabhAvahAne: / (byA0 pra0 ) 6 saMvigrAhyAkArasvarUpaM vA / ( byA0 pra0 ) 7 bhASyaM bhAvayannAha / ( byA0 pra0 ) 8 tathA ca tasyApyabhAva ityetadatrApi sambandhanIyam / buddhayA grAhyamanyaH kazcan nAstItyanena buddhegrahakAkAro nirastaH / ( di0 pra0 ) 9 tasyApyabhAvaH kutaH / ( vyA0 pra0) 10 mAdhyamika: / ( byA0 pra0) 11 grAhakAkAronyo bodho nirastastasyAparo'nubhavo grAhako na bhavatItyanena / ( byA0 pra0 ) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 iti cenna', emapi ' saMvitteH ' svalakSaNapratyakSavRttAvapi ' saMvedyA kAraviveka' svabhAvAntarAnupalabdheH svabhAvavyAvRttiH svabhAvAntarAtsiddheti' kathaM tallakSaNAnyApohavyatikramaH saugatasya zakyaH kartum ? svayaM vaha nirvikalpabuddhi hI prakAzita ho rahI hai / arthAt jJAna ke dvArA grahaNa karane yogya koI bhI viSayabhUta padArtha jagat meM nahIM hai aura usa jJAna ko bhI grahaNa karane vAlA koI nahIM hai, ataH grahaNa karane yogya aura grahaNa karane vAlerUpa bhedabhAva se rahita eka nirvikalpajJAna hI vijJAnatattva hai jaina - isa prakAra se jJAna meM svalakSaNa-pratyakSa kI vRtti ke hone para bhI saMvedyAkAra - jJeyAkAra bhedarUpa svabhAvAMtara kI upalabdhi na hone se svabhAvAMtara - bhinnasvabhAva se svabhAva kI vyAvRtti siddha hI hai / puna: isa prakAra se Apa saugata ke dvArA "svabhAvAMtarAtsvabhAvavyAvRttiH " rUpa lakSaNa vAle anyApoha kA vyatikrama karanA kaise zakya hogA ? bhAvArtha- Apa vijJAnAdvaitavAdI ke yahA~ bhI nirvikalpajJAna kA svalakSaNasvarUpa to siddha hai, kiMtu jJeyAkArarUpa svabhAvAMtara se vyAvRtti bhI to hai hI hai / ataH itaretarAbhAva siddha hI hai / anyathA jJAna meM jJeyAkAra kI vyAvRtti (abhAva) nahIM mAnoge, taba to uparyukta kathanAnusAra donoM hI ekarUpa ho jAne se donoM meM se kisI eka kI bhI siddhi nahIM ho sakegI, kyoMki donoM meM se eka dUsare kI vyAvRtti - pRthakpanA na hone se donoM ekamekarUpa hokara yA jJAnarUpa hI ho jAveMge, yA jJeyAkArarUpa hI / punaH eka ke abhAva meM dUsare kA sadbhAva bhI siddha nahIM ho sakegA, kyoMki donoM ekameka ho cuke haiM | ataH Apake yahA~ bhI jJAna aura jJeyAkAra meM itaretarAbhAva siddha hI hai Apa usakA lopa nahIM kara sakate haiM / arthAt yadi Apa vijJAnAdvaitavAdI jJAna ko niraMza mAnate haiM aura jAnane vAlA mAnate haiM tathA jAnane yogya cetana-acetanarUpa jJeyapadArthoM ko avidyA se kalpita mAnate haiM, ataH jJeya se ApakA jJAna vyAvRtta - pRthak to hai hI hai aura usa jJAna kA jJeya se pRthak honA hI itaretarA bhAva hai / 1 syA0 evamapi na saMvinmAtrasya svasvarUpAnubhavan pravarttanepi vedyAkArarahitA'nyasvabhAvAdarzanAt kothaMH jJAnasya saMvidAkAralakSaNasvarUpAnubhavanam / svabhAvaH / saMvedyAkArAnanubhavanaM svabhAvAntaraM tasmAt svabhAvavyAvRttiH siddhaye diti svabhAvAntarAt svabhAvavyAvRttilakSaNAnyApohAnaGgIkAraH saugatena kathaM kartuM zakyaH na kathamapi / syA0 yathA saMvinmAtravAdinA tathA citrakajJAnavAdinApi vicitrArthanirbhAsepi raktapItAdInAmanyonyavyAvRtti raMgIkartavyA / anyathA vyAvRtterabhAve citrapratibhAsa eva na saMbhavati / yathaikasminneva nIlAdo nirbhAse citrapratibhAso na na kevalaM nirbhAse lohitAdInAmapi parasparavyAvRttirabhyupagamanIyA kintu bahirarthAnAM nIlAdInAmapi parasparavyAvRttirmAnyA / anyathA teSAmabhedasvabhAvApadyate / yathA nIlAdInAM madhya ekasminnIlAdAvabhedasvabhAvApadyate / ( di0 pra0) 2 jJAnasya / ( di0 pra0 ) 3 sacetanasvarUpasya / ( di0 pra0) 4 vyAvRttiH / ( di0 pra0 ) 5 vedyAkAravivekarUpAdvizeSyAd dRzyAt / (di0 pra0 ) 6 siddhayet iti pA0 / ( di0 pra0) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda itaretarAbhAva kI siddhi ] [ 185 [ citrAdvaitavAdimate'pi itaretarAbhAvaH siddhayatyeva ] citrakajJAnavAdinaH punaH zavalaviSayanirbhAsepi' lohitAdInAM parasparavyAvRttirabhyupagamanIyA', anyathA 'citrapratibhAsAsaMbhavAttadanyatamavat', tadAlambanasyApi nIlAderabhedasvabhAvatvApatternIlAdyanyatamavat / pratibhAsabhedAbhAvepi nIlAderbhedavyavasthitau na kiJcidabhinnamekaM' syAt, niraMzasvalakSaNasyApyanekatvaprasakteH / tataH pItAdiviSayasvarUpabhedamanvicchatA10 tatpratibhAsabhedo'nekavijJAnavadekacitrajJAnepyeSTavyaH / tadiSTau 2 ca svabhA [ citrAdvaitavAdI ke mata meM bhI itaretarAbhAva siddha hai ] punaH citrakajJAnavAdI yogAcAra ko bhI zabalaviSaya kA pratibhAsa jisameM hai aise citrajJAna meM bhI lAla, pIle Adi jo aneka jJAnAkAra haiM, unameM paraspara meM vyAvRtti-pRthakpanA svIkAra karanA hI cAhiye / anyathA citra kA pratibhAsa hI asaMbhava ho jaavegaa| jaise ki kisI ekavarNa kA jJAna ekarUpa hai vaise hI citrajJAna bhI eka varNa rUpa hone se citra nahIM kahalAvegA / evaM usa citrajJAna ke AlaMbana rUpa nIlAdi vargoM meM abheda svabhAva ko Apatti kA prasaMga prApta ho jaavegaa| nIlAdi kisI eka varNa ke samAna / arthAt lAla, pIle, nIle Adi aneka vargoM ke dvArA hI koI citra banatA hai / usa citra vicitra varNoM se mizrita kisI eka vastu ko citra kahate haiM aura usake jJAna ko citrajJAna kahate haiM, kintu lAla, pIle Adi aneka varNa jJAna meM se kisI eka jJAna ko citrajJAna nahIM kaha sakate haiN| yadi jJAna meM bheda na mAnakara nIlAdi meM bheda mAnoge to bhI doSa Ate haiM yadi pratibhAsa bheda kA abhAva hone para bhI nIlAdi meM bheda vyavasthA mAno, taba to koI bhI abhinnarUpa ekavastu hI nahIM ho skegii| punaH niraMza svalakSaNarUpa pratyakSa ko bhI anekapane kA prasaMga prApta ho jaavegaa| isalie pIle, nIle Adi viSaya-padArtha meM svabhAvabheda ko svIkAra karate huye anekavijJAna ke samAna usake pratibhAsabheda bhI eka citrajJAna meM svIkAra karanA hI cAhiye aura 1 citram / (di0 pra0) 2 pItAdipratibhAsAnAm / (di0 pra0) 3 Ip / (di0 pra0) 4 citrakajJAnavAdinAm / (di0 pra0) 5 viSayiNo jJAnasya citrapratibhAsAsaMbhavAdeva tadAlaMbanasya nIlAdesbhedasvabhAvApattiriti hetumadbhAvo draSTavyaH / (di0 pra0) 6 avAnyathA citrapratibhAsAsaMbhavAdityetaddhetuttve na dRSTavyam / (di0 pra0) 7 viSayiNo jJAnasya pratibhAsabhedAbhAvepi viSayasya nIlAderbhedavyavasthitiH ityAzaMkAyAmAha / (byA0 pra0) 8 sau. nIlAdInAM pratibhAsabhedo nAsti tathApi bahirnIlAdayo bhinnA vyavatiSThante / syA0 Aha / he vijJAnavAdin saugata ! yadyevaM tadAloke ekamapi cittatvamabhinnamekAtmakaM nAsti korthaH sarvaM citrAttmakameva / kutaH bhavadabhyupagatasya niraMzasvalakSaNasya bahirarthasyApi citrAtmakatvaprasaMgAt / (di0 pra0) 9 pratibhAsabhedAbhAvepi bhedavyavasthAGgIkaraNAt / (byA0 pra0) 10 aMgIkurvatA / (byA0 pra0) 11 pItAdi / (di0 pra0) 12 tasya pItAdipratibhAsabhedasyeSTau aMgIkAre / (di0 pra0) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 vAntarAtsvabhAvavyAvRttiH pAramAthikI sidhyatIti siddhastallakSaNonyApohaH / tathA' citrajJAnasya svani sebhyo lohitAdibhyo viSayasya ca citrapaTAdeH svAkArebhyo nIlAdibhyo vyAvRttiH siddhaa| [ citrAdvaitajJAnasyakAnekasvabhAvAt ekAnekasvabhAvajJAne itaretarAbhAvaH siddhayatyeva ] kutaH pramANAditi cet, tadvatastebhyo vyAvRttiH, ekAnekasvabhAvatvAd 'ghaTarUpAdivadityanumAnAt / na hi lohitAdinirbhAsA eva nIlAdyAkArA eva vAnekasvabhAvA, na puna usako svIkAra karane para "svabhAvAMtara se svabhAva kI vyAvRtti" vAstavika rUpa siddha ho jAtI hai| punaH isa prakAra se usa lakSaNa vAlA anyApoha bhI siddha hI ho jAtA hai aura usI prakAra-jJAna ke viSayabhUta padArthoM meM paraspara meM bheda ko mAna lene para citrajJAna meM svani sarUpa lohita Adi jJAnAkAroM kI tathA viSayarUpa citrapaTa Adi meM apane-apane AkArarUpa nIla, pItAdi vargoM kI vyAvRtti siddha ho jAtI hai| bhAvArtha-citrAdvaitavAdI eka citrajJAnamAtra hI mAnatA hai aura kucha bhI bAhyapadArtha nahIM mAnatA hai evaM usa citrajJAna ko eka kahatA hai / ataH usakA kahanA hai ki isa eka citrajJAna meM itaretarAbhAva kaise ghaTita hogA? kyoMki eka hI vastu meM "yaha isase bhinna hai" aisA vyavahAra kaise hogA ? isa para jainAcArya kahate haiM ki eka citrapaTa meM kAle, pIle, lAla, hare aura sapheda Adi aneka raMga se bane huye mayUra, haMsa Adi citra kahalAte haiM ve raMga eka dUsare se pRthak avazya haiM aura unakA jJAna bhI eka dUsare se pRthak hai nIle kaMTha ko jAnane vAlA jJAna hare sunahare Adi raMga ke jJAna se pRthak hI hai / basa ! isI kA nAma to itaretarAbhAva hai eka varNa dUsare varNa se bhinna hokara vyAvRtta svabhAva vAlA hai / harA varNa pIle varNarUpa na hone se bhinna svabhAva se vyAvRtta hai aura usa citra kA jJAna bhI eka varNa ke jJAna se bhinna-bhinna rUpa se aneka varNoM se yukta citra ko samajhate huye citrajJAna kahalAtA hai| Apa citra bhI kaheM aura use ekarUpa bhI kaheM ye donoM bAteM paraspara bAdhita haiN| ataH citrAdvaita meM bhI pratibhAsa (jJAna) bheda tathA citra meM viSaya svabhAvabheda hone se itaretarAbhAva siddha hI hai| [ citrAdvaitajJAna ekAnekasvabhAva vAlA hai aura ekAnekasvabhAva se itaretarAbhAva siddha hI hai ] zaMkA-Apa isa prakAra kI vyAvRtti punaH kisa pramANa se siddha karate haiM ? samAdhAna-"tadvAn-citrapaTa Adi kI una citrajJAna-lohita Adi jJAnoM se vyAvRtti hotI hai kyoMki ve ekAneka svabhAvavAle haiM jaise ki ghaTa aura usake rUpAdi / isa anumAna se vyAvRtti kI 1 tadeti pA0 / (di0 pra0) sautrAntikasya / (byA0 pra0) 2 bhedaH / (di0 pra0) 3 astIti sAdhyo dharmaH / (di0 pra0) 4 rsgndhaadi| (di0 pra0) 5 siddhA / citrajJAnasya lohitAdibhyaH svani sebhya: pakSa: / vyAvRttirastIti sAdhyo dharma ekAnekasvabhAvatvAt / yathA ghaTasya rUparasAdibhyaH = dvitIyaM tadvata: citrapaTAdeviSayasya nIlAdibhyaH svakArebhyaH pakSavyAvRttirastIti sAdhyo dharmaH ekAnekasvabhAvatvAt ghaTarUpaTAdivat / (di0 pra0) 6 jnyaanaakaaraa| (di0 pra0) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 187 7 rekasvabhAvaM tadvadvedanaM bahirdravyaM ceti zakyaM vaktuM yato'siddho hetuH syAt, tasyApyabAdhitapratItisiddhatvAt / anyathA dravyameva syAnna rUpAdayaH / etena citrajJAnameva syAnna tallo - hitAdinirbhAsA ityupadarzitam / zakyaM hi vaktuM svabhAvaikatvepi nirbhAsavailakSaNyaM' 'karaNasAmagrIbhedamanuvidadhyAd', 'dUrAsannaikArthopanibaddha' nAnAdarzana nirbhAsavat / yathaiva hi citrapaTAdidravyamekasvabhAvamapi cakSurAdikaraNasAmagrIbhedAdrUpAdi vilakSaNAkAraM tadanuvidhAnAt tathA" citrajJAnamapi nAnAntaHkaraNavAsanAsAmagrIbhedAdvilakSaNalohitAdinirbhAsam / siddhi hotI hai / " kyoMki ve lAla, pIle, nIle Adi pratibhAsa ho athavA nIle, pIle Adi AkAra hI aneka svabhAvavAle haiM, aisA nahIM hai / punaH usI prakAra se citra paTAdi kA jJAna aura bAhyapadArtha eka svabhAvavAle hI haiM, aisA kahanA zakya nahIM hai ki jisase "ekAnekasvabhAvatvAt " yaha hetu asiddha ho sake kyoMki kevala bhinna-bhinna pratibhAsa hI nahIM, kintu unake jJAna kI evaM bAhyapadArthoM kI bhI pratIti abAdhitarUpa se siddha ho rahI hai / anyathA abAdhitarUpa usa jJAna athavA bAhya dravya kI pratIti hone para bhI yadi Apa kaheM ki nahIM hai, taba to dravya hI siddha hogA na ki rUpAdika / aneka svabhAva vAle hI ghaTAdi dravya haiM usase vyatirikta rUpAdi nahIM haiM aisA mAnane para citrajJAna hI rahegA kiMtu usake lAla, pIle, nIle Adi pratibhAsa nahIM siddha ho sakeMge aisA uparyukta kathana kA abhiprAya samajhanA cAhiye kyoMki hama aisA kaha sakate haiM ki - svabhAva meM ekapanA hone para bhI bhinna-bhinna pratibhAsa-jJAna karaNasAmagrI ke bheda kA anusaraNa karatA hai / jaise ki dUra aura nikaTavartI manuSyoM ko eka padArtha meM upanibaddha nAnA- darzana kA pratibhAsa bhinna-bhinna ho rahA hai / jisa prakAra se citrapaTa Adi ekasvabhAva vAle haiM, phira bhI cakSuAdi karaNasAmagrI ke bheda se rUpAdi vilakSaNa - bhinna-bhinna AkAra ko dhAraNa karate haiM, kyoMki cakSu Adi ke dvArA unakA anvayavyatireka pAyA jAtA hai / usI prakAra se citrajJAna meM bhI nAnApuruSoM ke nAnA aMtaHkaraNarUpa vAsanAsAmagrI ke bheda se bhinna-bhinna lAla, pIle Adi pratibhAsa hote haiM / 1 syA0 he saugata ! tvayA ekAnekasvabhAvatvAditi hetostadvatastebhyo vyAvRttirabhyupagantavyA / yadi tvamevaM kathayiSyasi he syAdvAdin ! loke rUpAdaya eka pratIyante tatasta eva santi na dravyamiti = syA0 he saugata ! pratyakSeNa pratIyamAnasya dravyasyAMgIkAraM kuru / anyathA yadyaGgIkAraM na kuruSe tadA mamApyabhiprAyeNa loke dravyameva syAnna rUpAdaya iti samaH samAdhiH / (di0 pra0) 2 kartR / ( di0 pra0 ) 3 indriya / ( di0 pra0) 4 karma / ( di0 pra0 ) 5 yazaH / ( di0 pra0 ) 6 cakSuH / basa / ( di0 pra0 ) 7 puruSANAm / ( di0 pra0 ) 8 prANAdi / ( di0 pra0 ) 9 rasAdi / ( di0 pra0 ) 10 basa: / sampadyate / ( di0 pra0 ) 11 sAmagrIbhedAd vailakSaNaprakAreNa / (di0 pra0 ) 12 karaNasAmagrI bhedAnuvidhAnamAtraM nAsti kintu karaNasAmagrIbhedAt svarUpeNApyasti bheda: / ( di0 pra0) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] aSTasahasra [ jJAnabhedAt vastUnAM svabhAvabhedo'pi bhavedeva ] tathAnabhyupagame' pratipuruSaM viSayasvabhAvabhedo' vA sAmagrIsaMbandhabhedAt / kvacidekatrArthe dUrastha puruSasyAnyo hi dUre dezasAmagrI saMbandhonyazcAsannadezasAmagrI saMbandhaH / iti dUrAsannA - nAmekatra vastunyupanibaddhanAnAdarzanAnAM puruSANAM nirbhAsabhedAttadviSayasya' vastunopi svabhAvabhedostu vizeSAbhAvAt karaNasAmagrIbhedavadvarAdidezasAmagrI saMbandha bhedasyApi viSayasvabhAvabhe [ kArikA 11 [ jJAna ke bheda se vastu ke svabhAva meM bhI bheda mAnanA cAhiye ] athavA usa prakAra se svIkAra na karane para puruSa - puruSa ke prati viSaya meM svabhAvabheda ho jAvegA, kyoMki sAmagrI ke saMbaMdha meM bheda pAyA jAtA hai / bhAvArtha - isa kathana se to jainamata hI siddha ho jAvegA, kyoMki jainI hI puruSa - puruSa ke prati viSaya meM svabhAvabheda svIkAra karate haiM / yathA -- eka mRtaka vezyA kA kalevara vana meM par3A hai, udhara se eka munirAja nikale, ve socate haiM aho ! isa mUr3hA ne apanI kaMcana jaisI manuSya paryAya ko vyartha hI vyasanoM meM lagAkara naSTa kara diyA aba kyA patA kaba manuSya paryAya milegI ? aura kucha Atmahita karane kA samaya AvegA ? eka zvAna AtA hai, vaha usa kalevara ko dekhakara socatA hai, yaha saba bhIr3a haTa jAve to merA bhojana ho jAve maiM isa kalevara se bahuta dina taka apanA peTa bhara sakatA hU~ / bAda meM kucha vyasanI loga socate haiM ki yadi yaha suMdara strI maratI nahIM to abhI hama kitane dina taka sukha kA upabhoga aura karate / kucha vivekazIla socate haiM ki yaha mara gaI to acchA huA kucha mohI loga durvyasanoM se baceMge, kucha vyakti mAtra saMsAra kI asthiratA kA hI vicAra kara rahe haiM / kucha Adhunika loga uparyukta udAharaNa ko lekara yaha spaSTa karanA cAhate haiM ki bAhya nimitta akiJcitkara hai / dekho ! eka kalevara meM bhinna-bhinna logoM ke bhinna-bhinna hI bhAva ho rahe haiM kintu jainAcArya isa bAta ko svIkAra karane ke liye taiyAra nahIM haiM / unakA kahanA hai ki pratyeka vastu ananta svabhAva-dharma pAye jAte haiM pratyeka vastu ananta zaktiyoM ko liye hue hai| ataH usa eka mRtaka kalevara ke nimitta se jitane vyaktiyoM ke jitane prakAra ke bhAva hote haiM usa kalevara meM bhI utane hI svabhAvabheda svIkAra karanA cAhiye / vastu meM svabhAvabheda mAne binA kisI ke bhAvoM meM yA jJAna meM bheda ho nahIM sakatA hai aura pratyeka padArtha kA bheda svabhAvAntara - bhinna svabhAvoM se vyAvRtta - pRthakpRthak hI hai jaise ki ghaTa kA jJAna paTa ke jJAna se pRthak hI hai anyathA donoM jJAna ekarUpa ho jAne se ghaTa, paTa Adi padArthoM kI pRthak-pRthak vyavasthA hI nahIM bana sakegI isI svabhAvabheda ko Age AcArya vidyAnanda mahodaya ne svayaM hI spaSTa kara diyA hai / kisI pradeza meM eka vRkSAdi kisI padArtha meM dUra meM sthita puruSa ko dUra meM anya hI deza sAmagrI kA sambandha hai aura Asanna deza meM sthita puruSa ko anya hI Asanna deza sAmagrI kA sambandha hai / aura 1 eva / vRkSAdI | ( di0 pra0 ) 2 hetoH / abhyupagantavya: / ( di0 pra0 ) 3 hetoH / ( byA0 pra0 ) 4 bhedo bhavati tasmAt / ( vyA0 pra0 ) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 186 damantareNAnupapatteH / tatontarbahizca svabhAvabhedakAntasiddherna' kvacidekatvavyavasthA / anyathA' nirbhAsabhedepi kasyacidekarUpatopagame na kevalaM rUpAderabheda : / kiM tarhi ? kasyacitkramazaH saMbandhyantaropanipAtopi svabhAvaM' na bhedayet / tataH kramavantyapi kAryANi tatsvabhAvabhedaM nAnumApayeyuH", kramazaH sukhAdikAryabhedasya 'sAdhanadharmasya kvacidekatra samAnasaMbandhopanItani isa prakAra eka hI vastu meM lagI hai dRSTi jinakI aise dUra aura AsannavartI puruSoM ke pratibhAsa-jJAna meM bheda hone se usa viSayabhUta vastu meM bhI vizada-avizadalakSaNa svabhAvabheda ho jAve kyoMki pratibhAsa aura svabhAva meM koI vizeSatA nahIM hai donoM samAna hI haiM kyoMki karaNasAmagrI ke bheda ke samAna viSaya meM svabhAva bheda ke binA dUra, nikaTa Adi deza rUpa sAmagrI sambandha kA bheda bhI nahIM bana sakatA hai| bhAvArtha-yahA~ jainAcArya kahate haiM ki sAmane eka vRkSa hai kucha vyakti dUra se dekha rahe haiM, kucha atinikaTa haiM, kucha loga thor3I dUra para haiN| sabhI ko eka sAtha vRkSa dekhane meM usa vRkSa kA pratibhAsa jJAna spaSTa, kama spaSTa aura aspaSTarUpa se ho rahA hai| kisI ko vRkSa sApha-sApha pattoM, puSpoM, phaloM sahita dikha rahA hai, koI nikaTa bhI hai kintu dRSTi kI kamajorI hone se use vRkSa ke avayava vizeSa kama sApha dikhate haiM phala, phUla, pattiyA~ pRthak-pRthak nahIM jhalakatI haiN| aneka vyaktiyoM ko aneka prakAra kA spaSTa-aspaSTAdi jJAna ho rahA hai| isa udAharaNa meM una dekhane vAle vyaktiyoM meM hI svabhAvabheda ho aisA nahIM hai yA sabhI jJAnoM meM hI svabhAvabheda ho itanA mAtra bhI nahIM hai, kintu usa vRkSa meM bhI anekoM spaSTa, aspaSTa, kuchakamaspaSTa Adi aneka zaktiyA~ vidyamAna haiN| matalaba yaha hai ki usa vRkSa meM bhI svabhAvabheda mAnanA pddegaa| ataH sabhI meM svabhAvabheda hone se eka svabhAva dUsare svabhAva se pathaka hai isI kA nAma itaretarAbhAva hai aisA samajhanA caahiye| yahA~ para jainAcAryoM ne bhinna-bhinna sahakArI kAraNa sAmagrI ke sambandha se vastu meM svabhAvabheda ko prakaTa kiyA hai jaise ekapuruSa ko sukha ke liye bAhya sahakArI kAraNasAmagrI, uttama bhojana, 1 yata evaM tataH antastattve bahistattve svabhAvena nAnAtmakaghaTanAt kvacidarthe ekasvabhAvaghaTanA nAsti / (di0 pra0) 2 duurpaadpaado| (byA0 pra0) 3 korthH| anyathA'ntastatvabahistattvayoH sarvathAsvabhAvabhedAbhAve nirbhAsabhedosti tasmin satyapi saugatAbhyupagatasya kasyacit kSaNikasya vastunaH ekatvAbhyupagame kevalaM rUpAderabhedo na kintu kasyacit sAMkhyAbhyUpagatasya nityasya vastunaH krameNa sahakArikAraNasAmagrImelApakopi nAsti nAnAkAryANi janayannapi svabhAva na bhinnatti / (di0 pra0) 4 sukhAdikAraNasAmarthyam / (di0 pra0) 5 nityam / AtmAdi / (di0 pra0) 6 kramazaH sukhAdikAryANi kAraNasvarUpabhedanibandhanAni vibhinna kAryattvAt ghaTapaTAdivat / (di0 pra0) 7 syA0 jIvAdi vastupakSo nAnAtmakaM bhavatIti sAdhyo dharmaH sukhaduHkhAdikAryAtmakatvAt =parAha-he syAdvAdin ! tava heturvyabhicArI kuta: kvacidekasmin dravye cakSarAdikaraNasAmagrI saMyogajanitanirbhAsabhedena kRtvA sukhAdikAryabhedasya sAdhanadharmasya vyabhicAradarzanAt syA0 vastUsvabhAvasya nAnAtmakatvAbhAve kevalaM saMbandhopanItanirbhAsabhedenaivamaGgIkartana zakyamasmAbhiH / (di0 pra0) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 rbhAsabhedena' vyabhicArAt / na caivaM zakyamabhyupagantum / tato yAvanti saMbandhyantarANi tAvantaH pratyekaM bhAvasvabhAvabhedAH parasparavyAvRttAH saha krameNa ca pratipattavyAH / [ bauddha: padArtheSu sarvathA saMbaMdhaM na manyate ] nanu ca sarvathA saMbandhAsaMbhavAdbhAvAnAM pAratantryAnupapatteH strI, putra mAlA, candana Adi padArtha haiM ina sahakArIkAraNa ke sambandha se puruSa ke pariNAmoM meM sukha Adi bhAva utpanna hote haiN| isa para bauddha to sambandha ko hI samApta karane kA atisAhasa karane lagA / usI kA Age spaSTIkaraNa hai / isIliye aMtaraMga aura bahiraMga padArtha meM ekAMta niyama- rUpa se svabhAvabheda kI siddhi ho jAne para kahIM para bhI ekatva kI vyavasthA nahIM ho sakatI hai / anyathA nirbhAsa bheda hone para bhI citrajJAna athavA citrapaTa Adi meM ekarUpatA svIkAra karane para kevala rUpAdi meM hI abheda nahIM hogA / zaMkA- punaH kyA hogA ? samAdhAna - kisI AtmA Adi ke kramazaH sambandhyantara - sahakArI kAraNamAlA, strI, bhojana Adi bhinna vastu kA samparka hone para bhI svabhAva meM bheda nahIM ho sakegA / punaH krama se hone vAle sukhAdi kArya jinake kAraNa bhinna-bhinna haiM, ve bhI usake svabhAvabheda kA anumAna nahIM karA sakeMge / kramazaH jo sukhAdi kAryabheda haiM jo ki sAdhana ke dharma haiM, unakA kisI ekavastu meM samAnakaraNasAmagrI ke sambandha se prApta huA jo pratibhAsabheda hai, usase vyabhicAra AvegA, kintu aisA svIkAra karanA zakya hI nahIM hai, kyoMki kArya ke bheda se kAraNa meM bheda mAnA hI jAtA hai aura usI prakAra pratibhAsa ke bheda se vastu ke svabhAva meM bhI bheda mAnanA hI hogA / isIliye jitane sahakArIkAraNarUpa bhinna-bhinna sambandha haiM, utane hI pratyeka padArthoM meM svabhAvabheda hai, jo paraspara meM vyAvRtta - bhinna-bhinnarUpa haiN| jo ki yugapat bhI aura krama-krama se pAye jAte haiM, aisA svIkAra karanA cAhiye / arthAt yugapat jaise dIpa Adi meM taila kA zoSaNa, battI kA jalAnA, kajjala chor3anA, aMdhakAra kA nAza karanA, padArthoM kA prakAzana karanA Adi svabhAvabheda pAyA jAtA hai aura krama se jaise jIva meM sukha-duHkha Adi svabhAvabheda dekhe Ate haiM / isI prakAra kI vyavasthA svIkAra kara lene para to apane Apa hI itaretarAbhAva A jAtA hai / [ bauddha padArthoM meM sarvathA sambandha nahIM mAnate haiM ] prazna- padArthoM meM sarvathA sambandha kA abhAva hone se paratantratA nahIM bana sakatI hai / 1 spaSTa spaSTabhedena nirbhAsasya bhedepi kAraNasyaikarUpatvAt / ( di0 pra0 ) 2 pratibhAsabhedepyekatvaprakAreNa / ( di0 pra0 ) 3 sau0 he syA0 ! vastu kSaNikaM tasya pareNa saha sarvathA saMbandha eva nAsti saMbandhyantaraM kutaH yataH bhAvAnAM pAratantryaM notpadyate / ( di0 pra0 ) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 161 "pAratantryaM hi saMbandha:siddhez kA paratantratA / tasmAtsarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH" ityAdivacanAnna kasyacitsaMbandhyantarANi svabhAvabhedanibandhanAni santIti cenna, [ jainAcAryAH dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattilakSaNaM caturvidhasaMbaMdha sAdhayaMti ] 'dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattilakSaNasya saMbandhasya nirAkartumazakteH / na hi 'kasyacitkenacitsAkSAtparamparayA' vA saMbandho nAstIti, nirupAkhyatvaprasaGgAt / guNaguNinoH paryAyatadvatozca sAkSAdaviSvagbhAvAkhyasamavAyAsattve10 svatantrasya guNasya paryAyasya vA'sattvaprasaGgAt sakalaguNaparyAyarahitasya dravyasyApyasattvApattiriti1 tayonirupAkhyatvam / guNAnAM zlokArtha-sambandha hI paratantratA hai aura jo siddha haiM, unameM paratantratA kyA ho sakatI hai| ataeva sabhI padArthoM meM vAstava meM sambandha nahIM hai, ityAdi kathana se svabhAva ke liye kAraNabhUta aisA bhinna-bhinna sambandha kisI meM bhI nahIM hai| [ jainAcArya dravya, kSetra, kAla, bhAva kI nikaTatAlakSaNa saMbaMdha ko siddha karate haiM ] uttara-aisA nahIM kaha sakate kyoMki dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI pratyAsatti-nikaTatA-lakSaNa saMbaMdha kA nirAkaraNa karanA azakya hai| kisI kA kisI ke sAtha sAkSAt yA paraMparA se saMbaMdha nahIM ho aisA nahIM hai / anyathA-niHsvarUpatva kA prasaMga prApta ho jAvegA / punaH dravya pratyAsattilakSaNa saMbaMdha ko dikhAte haiM / tathAhi-guNa aura guNI meM tathA paryAya aura paryAyavAn meM sAkSAt aviSvagbhAva-lakSaNa arthAt kathaMcit tAdAtmyalakSaNa samavAya kA astitva na mAnane para svataMtrarUpa se guNa athavA paryAya kA astitva hI siddha nahIM ho skegaa| punaH saMpUrNa guNa aura paryAya se rahita dravya ke bhI astitva ke abhAva kA prasaMga prApta ho jaavegaa| isa prakAra se una guNa aura paryAya donoM ko niHsvarUpapane kA prasaMga prApta hogaa| guNa aura paryAyoM ke bhI paraspara meM apane Azraya rUpa ekadravya samavAyasaMbaMdha-kathaMcit tAdAtmyalakSaNa saMbaMdha kA abhAva hone para asatva kI Apatti ke prakAra se hI nirupAkhyapanA siddha ho jAvegA aisA pratipAdana kiyA gyaahai| 1 vastani / (byA0 pra0) 2 kAraNe kAryopacArAta / (byA0 pra0) 3 AtmAdipadArthasya (byA0 pra0) 4 svruupsy| (di0 pra0) 5 sAnnidhya / (byA0 pra0) 6 guNAdeH / (di0 pra0) 7 gunnyaadinaa| (byA0 pra0) 8 mRdravyam / (byA0 pra0) 9 mukhyam / (byA0 pra0) 10 saMbaMdhaH / (byA0 pra0) 11 hetoH / (byA0 pra0) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] aSTasahasrI __ [ kArikA 11 paryAyANAM ca parasparaM 'svAzrayaikadravyasamavAyasaMbandhAbhAvepyanena nirupAkhyatvaM pratipAditam / cakSurUpayoH paramparayA kSetrapratyAsatterasattve yogyadezepyayogyadezavadrUpe cakSuniM na janayet / tatastadgrAhakAnumAnAsattvAdasattvaprasaGgo, rUpasyApi cendriyapratyakSAsattvAdasattvaprasaktiH / ityubhayonirupAkhyatvam / tathA kAraNakAryapariNAmayoH 'kAlapratyAsatterasattve'nabhimatakAlayorivAbhimatakAlayorapi' kAryakAraNabhAvAsattvAdubhayonirupAkhyatApattiH / tathA vyAptivyavahArakAlavattino--mAdiliGgAgnyAdiliGginorbhAvapratyAsatyasattve kvacitpAvakAdiliGgini 'tatonumAnAyogAda"numAnAnumeyayorasattvaprasaGgAnnirupAkhyatvaprasaGgaH1 / kiM bahunA, aba kSetra pratyAsatti ko dikhAte huye kahate haiM ki cakSu aura rUpa ke paraspara meM kSetra pratyAsatti kA astitva svIkAra karane para ayogyadeza ke samAna yogyadeza meM bhI rUpa kA cakSuiMdriya jJAna nahIM karA skegii| punaH usa cakSuiMdriya ko grahaNa karane vAle anumAna kA astitva siddha na hone se cakSu ke asatva kA prasaMga prApta hogA arthAt "mujha meM cakSu hai kyoMki rUpajJAna kA sadbhAva hai, isa prakAra ke anumAna kA abhAva hone se cakSuiMdriya kA sadbhAva bhI siddha nahIM ho skegaa| evaM iMdriyapratyakSa kA asatva hone se rUpa ke bhI asatva kA prasaMga prApta ho jAvegA aura isa prakAra se cakSuiMdriya aura rUpa donoM ke hI niHsvabhAvapane kA prasaMga A jaavegaa| tathaiva kAla pratyAsatti ke viSaya meM spaSTa karate huye kahate haiM ki__kAraNa aura kArya pariNAma meM kAla pratyAsatti kA astitva svIkAra na karane para anabhimata kAla ke samAna hI abhimatakAla meM bhI kArya-kAraNabhAva kA abhAva ho jAne se una kArya-kAraNabhAvarUpa donoM kA hI svabhAvasiddha nahIM ho skegaa| usI prakAra bhAvapratyAsatti ko dikhalAte huye kahate haiM ki___vyAptirUpa vyavahArakAlavartI jo dhUmAdi liMga tathA agniAdi liMgI haiM, unameM bhI bhAva pratyAsatti ke asattva mAnane para kisI bhI agni Adi liMgI meM usa prakAra se anumAna kI udbhUti nahIM hogI evaM taba to anumAna aura anumeya ke asattva kA prasaMga A jAvegA tathA ve donoM hI anumAna aura anumeya niHsvarUpa ho jaaveNge| adhika aura kahane se kyA prayojana ? vijJAnAdvaita meM bhI ye cAra prakAra ke saMbaMdha ghaTita ho jAte haiM, usI kA Age spaSTIkaraNa hai / 1 kathaJcittAdAtmyam / (byA0 pra0) 2 guNAnAM paryAyANAJca paramparayA saMbandho dravyadvAreNeti / (byA0 pra0) 3 cakSarUpasthapradezayormadhyapradezena saMbandhAt / (di0 pra0) 4 pUrvottarakSaNalakSaNa / (di0 pra0) 5 vastunoH / (di0 pra0) 6 vyAtevyavahattarakAla: ? (di0 pra0) 7 uccaladvahulAdirUpo dhUmo vahnirbhAsurAkAraH iti tayoH svarUpapratyAsattiH / (byA0 pra0) 8 bhUdhare / (byA0 pra0) 9 dhUmAt / (vyA0 pra0) 10 bahnijJAnam / (vyA0 pra0) 11 kAlasaMbandhasyAbhAve / (di0 pra0) 12 syA0 he saugata ! na kevalamasmAkaM dravyAdisaMbandhacatuSTayasiddhiH / bhavatopyasti / saMbaMdhasyAnaGgIkAre tava saMvedanavedyAkArayorasattvaM prasajati / (di0 pra0) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 163 saMvedanasya kasyacitkenacidvedyAdyAkAreNa pratyAsatterasattve tadubhayorasattvAnnirupAkhyatvam / tatpratyAsattisadbhAve vA siddhazcaturdhApi saMbandhaH, [ vijJAnAdvaitavAde'pi caturdhA saMbaMdhaH siddhayati iti pratipAdayaMti jainAcAryAH ] saMvittadAkArayordravyAdipratyAsatticatuSTayasyApi bhAvAtparasparaM pAratantryasiddheH / siddhasya saMvidAkArasya saMvitparatantratAniSTau saMvidabhAvepi bhAvaprasaGgAt, saMvido vA svAkAraparatantratAnupagame nirAkArasaMvidanuSaGgAt, tathopagamepi saMvido' 'vedyAkAravivekaparatantratAnabhimanane vedyAkArAtmatAprasaGgAt, sarvathA saMbandhAbhAvasya ca bhAvaparatantratvAnaGgIkaraNe' svatantrasyAbhAvarUpatvavirodhAt kutastadvyavasthA ? tadayaM kasyacitsiddhasyAsiddhasya vA kisI bhI jJAna ke kisI bhI jJeyAdi AkAra se pratyAsatti kA abhAva hone para una jJAna aura jJeya donoM kA astitva siddha na hone para donoM meM hI nirupAkhyapanA siddha ho jAtA hai| athavA yadi usa jJeya aura jJAna meM pratyAsatti kA sadbhAva mAna leMge taba to dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa cAra prakAra kA saMbaMdha siddha ho hI gayA samajhanA cAhiye / [ vijJAnAdvaita vAda meM bhI cAra prakAra kA saMbaMdha siddha ho jAtA hai AcArya isI bAta kA spaSTIkaraNa karate haiM ] tathA saMvit aura saMvidAkAra meM bhI dravya Adi cAra prakAra kI pratyAsatti kA sadbhAva siddha ho jAne para paraspara meM una donoM meM to parataMtratA siddha hI ho gaI / aura isa prakAra se saMvidAkAra ke siddha ho jAne para bhI saMvit meM parataMtratA svIkAra na karo taba to saMvid ke abhAva meM bhI saMvidAkAra ke mAnane kA prasaMga prApta ho jaavegaa| athavA saMvit meM svAkAra kI parataMtratA ke svIkAra na karane para saMvit nirAkAra ho jAvegI, evaM jJAna ko nirAkArarUpa svIkAra karane para bhI yadi usameM vedyAkAra ke abhAva kI parataMtratA ko svIkAra na kareM, taba to usa jJAna meM vedyAkArAtmakapane kA hI prasaMga prApta ho jAvegA aura saMbaMdhAbhAva meM bhAva parataMtratva svIkAra na karane para vastu ke Azraya se rahita svataMtrarUpa saMbaMdhAbhAva meM abhAvarUpatva kA virodha A jAvegA / punaH usa saMbaMdhAbhAva kI bhI vyavasthA kaise bana sakegI? isa prakAra se yaha sautrAMtika yA vaibhASikabauddha siddha athavA asiddha meM parataMtratA ko svIkAra karake sarvatra siddha athavA asiddha guNa, guNI Adi meM parataMtratA kyA hai ? 1 vedakAkAreNa / (di0 pra0) 2 sau0 Aha, saMvidAkAra: svayaMsiddhaH saMvitparAdhIno nAsti iti cet / syA0 Aha saMvidabhAvepi sati tasya saMvidAkArasya sadabhAva eva / saMvitsvayaMsiddhAsaMvidAkAraparAdhInA nAstIti cet / syA0 tadA nirAkArAsaM vijjAtA=syA0 saMvinnirAkAretyaGgIkArepi saugatasya vedyAkArasya parokSaparAdhInatA'naMgIkAre kriyamANe tasyA'vedyAkAratvaM prasajati / (di0 pra0) 3 taa| (di0 pra0) 4 kA / (di0 pra0) 5 abhAvaH / (di0 pra0) 6 kiJca / (di0 pra0) 7 padArthaH / (di0 pra0) 8 ghaTasya / saugataH / (di0 pra0) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 paratantratAmupalabhya sarvatra siddhe'siddhe vA kA paratantrateti bruvANaH kathaM na paratantraH ? [ kAryakAraNayoH paratantratAnabhyupagame doSAnAhurAcAryAH ] kasyacidasiddhasyApi kAryAtmanaH2 kAraNaparatantratopapatteranyathA' kAraNAbhAvepi kAryotpattanivAraNAyogAt, kutazcitkasyacidanutpattau zazvatsattvaprasaGgAt, sadakAraNavannityamiti isa prakAra kahatA huA svayaM parataMtra kyoM nahIM hai ? arthAt vaha svayaM hI ajJAna ke AdhIna-parataMtra hI hai jabaki vastu meM parataMtratA ko svIkAra nahIM karatA hai| [ kArya kAraNa meM parataMtratA ko na mAnane se AcArya doSa dikhAte haiM ] asiddha bhI kAryasvarUpa meM (ghaTa meM) kAraNa-mRtpiDa kI parataMtratA pAI hI jAtI hai| anyathAkAraNa ke abhAva meM bhI kArya ko utpatti hone lagegI usakA nirAkaraNa koI bhI nahIM kara skegaa| evaM kisI kAraNa se kisI kArya kI utpatti ke na mAnane para hamezA hI kArya ke sattva kA prasaMga A jaavegaa| kyoMki "sadakAraNavannityaM" sat akAraNavAn hai aura nitya hotA hai, aisA sUtra pAyA jAtA hai| bhAvArtha-bauddha kA kahanA hai ki saMbaMdha to parataMtratA hai, vaha svataMtra padArthoM meM asaMbhava hai ataH saMbaMdha nAma kI koI cIja nahIM hai| isa para jainAcArya ne dravya, kSetra, kAla, bhAva kI nikaTatArUpa saMbaMdha ko acchI taraha se siddha kara diyA hai| pahale dravya saMbaMdha ko dekhiye| jJAna guNa aura jIva guNI meM tathA manuSya paryAya aura jIva paryAyavAn meM yadi apRthakbhAvarUpa tAdAtmya saMbaMdha nahIM mAnoge to svataMtrarUpa se na to jJAnaguNa aura manuSyaparyAya ho siddha hoMge aura na jJAnaguNa se lakSita jIva hI siddha hogA kyoMki guNa aura paryAya ke binA dravya nAma kI koI vastu hI nahIM hai / ataH yadi guNa aura paryAyoM kA apane AzrayabhUta dravya se tAdAtmya saMbaMdha nahIM rahegA to guNa, paryAya aura dravya ina tInoM kA hI astitva samApta ho jaavegaa| kSetra pratyAsatti kA spaSTIkaraNa yaha hai ki cakSu indriya apane sAmane ke padArtha ko hI dekha rahI hai to yogya kSetra ke hI padArtha ko dekhatI hai yaha kSetra kA saMbaMdha hai| yadi cakSuindriya kA yogyadeza meM vidyamAna padArthoM se saMbaMdha-dekhanerUpa saMbaMdha nahIM mAnA jAvegA to cakSu ke dvArA rUpa kA jJAna na hone se ve rUpI padArtha siddha nahIM hoMge aura cakSuindriya ke viSaya kA abhAva hone se usakA astitva bhI samApta ho jaavegaa| 1 aMgIkRtya / pratyakSeNa jJAtvA / (di0 pra0) 2 ghaTAdeH / (byA0 pra0) 3 syA0 he saugata ! saMvinmAtrakAraNAtmasaMvidAkAro vedyAkArazca dvayamapi kAryAtmA / tava mate svayameva ityAyAta kAryAzAsiddhastasya kAraNAdhInatvaM notpadyate cettadA saMvinmAtralakSaNakAraNAbhAvepi saMvidAkAravedyAkAralakSaNAyAH kAryotpattanivAraNaM na ghaTate. kasyacitsaMvinmAtralakSaNakAraNAtmana: kAryarUpeNAnutpattau satyAM nityaM kSaNikasya vastunaH sattvaM prasajati / kasmAtsadakAraNavannityamiti siddhAntAt / evaM sati kSaNikavAdinaH saugatasya dravyAdibhiH saha saMbandhAbhAvalAbhamicchato vastunaH kSaNikatvalakSaNamUlanAzo jAtaH / (di0 pra0) 4 kAryAtmana: kaarnnprtntrtvaannggiikrnne| (di0pra0) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 165 vacanAt, saMvRttyA pAratantryopagamepi tadoSAnativRtteH saMvRttemaSArUpatvAt / tattvatopi kvacitpAratantryeSTau siddhastAttvikaH saMbandhaH / iti na tatpratikSepaH zreyAn yataH saMbandhyanta kAla sambandha ko to spaSTatayA hI jAnA jA sakatA hai| mRtpiDarUpa kAraNa aura ghaTarUpa kArya kA yadi kAraNa-kArya sambandha na mAnA jAve taba to mRtpiDa ke binA bhI ghar3e banane lageMge aura bIja ke binA dhAnya kI utpatti ho jAvegI, kintu aisA to dekhA nahIM jAtA hai / bhAva pratyAsatti ko bhI dekhiye ! dhUma aura agni ke sambandha kA jo vyAptijJAna hai use na mAnane para dhUma se agni kA jJAna asambhava ho jaavegaa| aura to kyA saMvedanAdvaita meM bhI jJAna kA jJeyAkAra ke sAtha sambandha mAnanA hI par3egA ataH jJAna bhI jJeyAkAra se parAzrita hI hai / tathA yadi jJAna meM jJeyAkAra ko nahIM mAnakara nirAkAra mAnoge to bhI "jJAna meM jJeyAkAra kA abhAva hai" isa prakAra ke abhAva se to jJAna paratantra ho hI jaavegaa| aura to kyA Apa kahA~ taka sambandha ko samApta karaMge / dekhiye ! yadi sambandha ke abhAva ko Apa sadbhAvarUpa padArtha ke Azrita nahIM mAnoMge to vaha sambandha kA abhAva bhI svayaM hI vastu ke Azraya se rahita hokara svatantrarUpa se siddha ho jAvegA aura jaba sambandhAbhAva eka svatantra siddha ho gayA to punaH usakA abhAva nahIM kara skeNge| isa prakAra se anekoM doSoM ko dUra karane ke liye Apako sambandha svIkAra karanA hI pdd'egaa| hama jainoM ke yahA~ sambandha kathaJcit do siddharUpa do meM hI hotA hai jaise jIva aura pudgala ke sambandha se saMsArAvasthA hotI hai / evaM kathaJcit asiddha meM bhI hotA hai jaise matpiDarUpa kAraNa se ghaTakArya kA kAryakAraNa sambandha hai| ye donoM eka dUsare ke Azrita haiM aura to kyA siddhoM meM bhI paratantratA hai kyoMki alokAkAza meM dharmAstikAya kA abhAva hone se siddha bhagavAn bhI parAzrita hokara lokAkAza ke bAhara nahIM jA sakate haiM, unheM vahIM agrabhAga meM ThaharanA par3atA hai| vastu vyavasthA hI aisI hai / koI bhI isa paratantratA ko samApta nahIM kara skte| guru ziSya ke AdhIna haiM evaM ziSya guru ke paratantra haiM, anyathA yadi donoM hI svatantra ho jAveM to guru-ziSya sambandha na hone se yaha guru hai yaha ziSya hai aisA sambandha hI samApta ho jaavegaa| bauddha bhI apanI ajJAna yukta kubuddhi ke Azrita hone se paratantra hI haiM aisA samajhanA caahiye| punaH ve svayaM paratantra hokara paratantratA kA lopa kaise kara sakeMge ? arthAt haThAt unheM paratantratA ko mAnanA hI pdd'egaa| yadi Apa kaheM ki sambandha vAstavika nahIM hai, kintu saMvRti se hI hama sambandha ko svIkAra karate haiM taba to saMvRti se hI paratantratA ko svIkAra karane para una doSoM kA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki saMvRti to mRSArUpa hI hai| yadi kahIM para tattvataH kArya meM kAraNa kI paratantratA svIkAra kareMge taba to sambandha tAttvika hI siddha ho jAtA hai| isIliye ApakA yaha pratikSepa zreyaskara nahIM hai ki jisase sambandhyantara 1 pUrvoktaH / (byA0 pra0) 2 punarAha saugataH / asmanmate kalpanayA saMbandhosti iti cet / syA0 he saugata ! sA saMvRtti: mRSArUpA satyarUpA veti viklpH| mRSArUpA cettadA tayA sAdhitaH saMbandhopi mRssaa| satyarUpA cettadA tayA sAdhitaH saMbandhopi satya iti saMbandhanirAkaraNaM zreyaskaraM na saugatasya / (di0 pra0) 3 sNbndhH| (di0 pra0) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 rApekSayA sakRdasakRcca santAnAntarabhAvasvabhAvabhedAH parasparaM vyAvRttA na bhaveyuH / tadevaM sahakArIkAraNoM kI apekSA se eka sAtha aura kramazaH santAnAntara-saMvit santAna se bhinna padArthoM ke svabhAvabheda paraspara meM vyAvRtta na hoveM / arthAt sabhI padArthoM meM svabhAvabheda paraspara meM vyAvRttarUpa pRthak-pRthak siddha hI haiM / vizeSArtha-bauddhoM ne sambandha ko nahIM mAnA hai isa para prameyakamalamArtaNDa meM bhI sambandha ke sadabhAva ko siddha karate haye zrI prabhAcandrAcArya ne atyattama varNana kiyA hai| yathA bauddhaja vastu kA kisI ke sAtha bhI kisI prakAra se bhI sambandha nahIM mAnate haiM ataH unake yahA~ avayavI, skandha, sthUlatA AdirUpa vastuyeM hI nahIM haiN| unakA kahanA hai ki padArthoM meM paratantrasvarUpa yA rUpa zleSa svarUpa koI bhI sambandha pratIta nahIM hotA hai / ghaTa ke eka-eka paramANu pRthak-pRthaka hI haiN| pustaka ke bhI pratyeka paramANu pRthak-pRthak hI haiM ye ghaTa evaM pustaka Adi padArtha jo apane ko sthira, sthala AkAra ke dikha rahe haiM yaha kevala saMvRtidevI kA hI prasAda hai aura vaha saMvRti to asatya hai, kalpanAmAtra hI hai| ataH paratantrasvarUpa sambandha ko mAnane para to prazna hotA hai ki yaha sambandha niSpanna huye do padArthoM meM hotA hai yA aniSpanna ? niSpanna hue do padArthoM kA sambandha kaho taba to ucita nahIM hai kyoMki jaba donoM bane huye haiM phira unameM sambandha kyA hogA? yadi aniSpanna meM kaho to asatrUpa AkAza kamala kA bandhyA putra se kyA sambandha hogA? yadi zleSa sambandha kaho to bhI vaha zleSa saMbaMdha ekadeza se hotA hai yA sarvadeza se ? yadi eka deza se aNu meM kisI kA sambandha mAnoM taba to sambandhita hone vAle anya paramANu usa eka aNu se sambandha karate huye pRthak-pathak hI raheMge yA apRthak-ekarUpa ho jAveMge ? pRthak-pRthak kaho to sambandha kyA rahA? apRthak kaho to saba paramANu milakara eka aNumAtra hI ho jaaveNge| dUsarI bAta yaha hai ki yaha sambandha para kI apekSA to avazya hI rakhatA hai kyoMki sambandha aura virodha ye donoM hI dviSTa haiM do ke binA nahIM ho sakate haiN| jaise kAraNa mRtpiDa kArya ghaTa kI apekSA rakhatA hai aura kArya ghaTa kAraNarUpa mRtpiDa kii| kAraNa ke samaya kArya utpanna hI nahIM huA hai evaM kArya ke samaya kAraNa samApta ho cukA hai / punaH kAryakAraNa meM paratantra sambandha kaise ho sakegA? eka bAta yaha bhI hai ki yaha sambandha apane donoM sambandhI vastuoM se bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna kaho to sambandha to eka hai usakA una do sambandhiyoM ke sAtha kauna sA sambandha hai ? evaM kAryakAraNabhAva sahabhAvI to haiM nahIM ataH unameM bhI sambandha kahanA zakya nahIM hai| yadi sambandhiyoM se sambandha ko abhinna kaho to donoM hI sambandhI aura sambandha ye pRthak kaise mAlUma par3eMge? ityAdi doSoM ke Ane se sambandha nAma kI kucha bhI cIja siddha nahIM ho sakatI hai| isa prakAra se bauddha ne apanA lambA caur3A pUrvapakSa rakhA hai| 1 yugapat / (byA0 pra0) 2 santAnAntarabhUtasaMvandhyantarApekSayA vivakSitasantAnasya santAnAntaratvavacanam / (di0 pra0) 3 kSaNikApekSayA santAnAntarabhAvo nityaH nityApekSayA saMtAnAntarabhAvaH kSaNikastayoH svabhAvabhedAranyonyaM vyAvattA bhaveyuH / (di0 pra0) 4 uktaprakAreNa / (di0 pra0) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 167 isa para jainAcArya kahate haiM ki ApakA yaha kathana kathamapi zreyaskara nahIM hai kyoMki pratyakSa se hI sambandha kA anubhava A rahA hai "pratIterapalApaH katuM na zakyate" arthAt jisakA anubhava A rahA hai usakA apalApa karanA zakya nahIM hai| dekhiye! tantaoM kA sambandharUpa vastra pratyakSa se dikhAI de rahA hai / Apa bauddha yadi sambandha ko nahIM mAnoge to rassI, bA~sa ityAdi ko khIMca nahIM sakoge kyoMki yadi rassI kA eka chora anya usake bhAgoM se pRthak hai-sambandha rahita hai to usako eka tarapha se khIMcane se Age kI sArI rassI khicI huI calI nahIM AnI caahiye| phira kuyeM se pAnI bharate huye kyA dazA hogI ? gurujI ko pyAsa lagane para ziSya pAnI bharane jAvegA to vaha Apake siddhAnta ke anusAra rassI se baMdhe huye ghaTa ko Upara kaise khIMcegA? kyoMki use to jJAta hai ki rassI ke sabhI paramANu pRthak-pRthak bikhare huye haiM rassI ke banane meM jaba unakA sambandha hI nahIM hai punaH usa rassI ke khIMcane se rassI ke sAtha ghar3A Upara kaise AvegA? to vidyArthI ghar3e ko kuyeM meM DAlakara hI vApasa A jAvegA aura gurujI pyAse hI mukha tAkate raha jaayeNge| ataH ina sambandha ke vyavahAroM ko to dekhakara Apako sambandha mAnanA hI par3egA vaha bhI saMvRti se nahIM, kintu vAstavikatA se hI mAnanA par3egA, kyoMki kalpanA se rassI banane se usase koI kAma hote huye Aja taka kisI ne nahIM dekhA hai| dekhiye ! sambandha to yahI hai ki do vastuoM kI viziSTa-pRthak jo avasthA hai vaha badalakara eka naI saMzliSTa avasthArUpa ho jAve, yaha avasthA se avasthAntararUpa parivartana vastu ke snigdhatva aura rukSatva ke kAraNa hI huA karatA hai / ATha lakar3iyoM ke sambandha se eka khATa banatI hai| tIna cAra lakar3I ke sambandha se pATA banatA hai ityAdi bahuta prakAra ke sambandha pAye jAte haiM yantroM meM kala-purajoM ke sambandha se AviSkAra hokara moTara, relagAr3I, havAI jahAja Adi vAhana bana jAte haiN| kahIM para eka dUsare ke pradezoM kA anupraveza hone rUpa sambandha hotA hai jaise sattu aura jala ke pradeza yA dUdha aura jala ke pradeza paraspara mizrita ho jAte haiN| kahIM para zleSamAtra sambandha hotA hai jaise do aMguliyoM kA zleSa hotA hai| Apa aMza nAma se ghabarAte haiN| hama paramANu meM avayava--bhAgarUpa aMza to nahIM mAnate haiM kintu svabhAvabhedarUpa aMza avazya mAnate haiN| jaba kabhI eka paramANu anya paramANuoM ke sAtha sambandha ko prApta hotA hai vaha dizAdi ke svabhAvabheda se prApta hotA hai isIliye to ve saba paramANu usa eka aNumAtra nahIM ho jAte haiM bhale hI eka pradeza para Thahara jAveM kyoMki saghana skandharUpa ho cuke haiM phira bhI una saba paramANuoM.kI sattA pRthak hai ataH kathaMcit saghana saMghAta se skandha hokara sambandha ho cukA hai kathaMcit svabhAva bheda se sabhI paramANu apanI-apanI sattA ko liye huye haiM / Apane jo prazna kiyA thA ki sambandha niSpanna do vastuoM meM hotA hai yA aniSpanna ? usakA uttara yahI hai ki niSpanna do vastuoM meM sambandha hotA hai aura sambandha ke bAda eka jAtyantara-tRtIya avasthA hI bana jAtI hai / yathA-cUnA aura haldI ke sambandha se lAla varNa ho jAtA hai / jIva aura karma se saMsArAvasthA ho jAtI hai| dahI aura zakkara (cInI) ke sambandha se zrIkhaNDa bana jAtA hai ityAdi / evaM kAryakAraNa bhAva kA sambandha kAraNa ke niSpanna aura kArya ke aniSpanna meM hotA hai / donoM hI aniSpannaasat hoM to sambandha nahIM ho sakegA / jaise baMdhyA ke putra se AkAza phUla kI mAlA kA sambandha asambhava hai| isa prakAra se dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI nikaTatA kI apekSA se sambandha ke cAra bheda Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 pratikSaNamanantaparyAyAH pratyekamarthasArthAH, na punarekasvabhAvA eva bhAvAH kSaNamAtrasthitayaH, anvayasyAnAratamavicchedAt / kramazopi vicchederthakriyAnupapatteH svayamasatastattvataH 'kvacidupakAritAnupapatteH kutaH kasyAtmalAbhaH syAt ? kathaJcidavicchede punaH sa sughaTa zrI vidyAnandasvAmI ne svIkAra karake unakA udAharaNa sahita vivecana kara hI diyA hai| kAryakAraNabhAva bhI kahIM para sahabhAvI bhI dekhe jAte haiM jaise dIpa aura prakAza / dIpaka kA jalanA kAraNa hai aura prakAza honA kArya hai inameM samaya bheda nahIM hai| samyagdarzana aura samyagjJAna meM bhI kAraNa-kAryabheda hokara bhI samayabheda nahIM hai ataH kArya-kAraNa cAhe kramabhAvI hoM cAhe sahabhAvI hoM unake anvayavyatireka ko dekhakara hI kArya-kAraNa sambandha samajha lenA cAhiye "jisake hone para jo niyama se hove aura jisake abhAva meM jo na hove" vahI to kAraNa-kArya kA anvaya-vyatireka sambandha hai / ataH pratyakSa siddha saMbaMdha ke sadbhAva ko mAnanA hI ucita hai / yauga ne to saMbaMdha ke do bheda kiye haiM eka samavAyasaMbaMdha dUsarA saMyogasaMbaMdha ve ayuta siddha--apRthasiddha padArtha meM samavAyasaMbaMdha mAnate haiM jaise ki jIvaguNI meM jJAnaguNa kA samavAya se saMbaMdha hotA hai / evaM pRthakbhUtayutasiddha padArthoM meM saMyogasaMbaMdha mAnate haiM jaise kuMDa meM dahI kA saMyogasaMbaMdha huA hai / jainAcAryoM ne isa viSaya para bahuta hI suMdara samAdhAna kiyA hai inakA kahanA hai ki jo svayaM apRthasiddha haiM unameM pRthak se samavAyasaMbaMdha mAnane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai vaha to anAdinidhana svayaM hI tAdAtmya saMbaMdha se yukta haiM jaise agni meM uSNatA, dUdha meM saphedI, jIva meM jJAna aura pudgala meM mUrtikapanA Adi svabhAva se hI anAdikAla se vidyamAna haiM aura anaMtakAla taka raheMge ye pthaksaMbaMdha se nahIM haiM ataH inameM samavAya ko mAnakara tAdAtmya ko hI tumane samavAya nAma dhara diyA hai / hama ise dravyapratyAsatti, bhAvapratyAsatti saMbaMdha AdirUpa se bhI kahate haiN| tathA saMyogasaMbaMdha to pRthak-pRthak do vastuoM kA spaSTa hI hai usameM to kisI prakAra kA visaMvAda hai hI nhiiN| eka becArA bauddha hI durbuddhi se buddhihIna hokara ke pratyakSapratIta saMbaMdha kA lopa karanA cAhatA hai, kiMtu jainAcAryoM ne accho prakAra se saMbaMdha kA sadbhAva siddha kara diyA hai kyoMki yadi bauddha ke sAtha usake buddhabhagavAn ke dharma kA saMbaMdha na ho to vaha bauddha bhI nahIM khlaavegaa| "buddho devo asyeti bauddhaH" buddha bhagavAn haiM devatA jisake vaha bauddha kahalAtA hai / ataH saMbaMdha ko na mAnane para bhI vaha gale meM A hI jAtA hai| pitA-putra ke saMbaMdha, bhAI-bhAI ke saMbaMdha, pati-patnI ke saMbaMdha bhI to loka vyavahAra meM prasiddha hI haiN| isa prakAra se pratyeka padArthoM kA samUha pratikSaNa meM anaMta paryAyAtmaka hI hai| na ki punaH ve padArtha eka svabhAva vAle aura kSaNamAtrasthiti vAle (kSaNabhaMgura) hI haiM, kyoMki kabhI bhI anvaya kA viccheda nahIM pAyA jAtA hai| 1 dravyasya / (di0 pra0) 2 avinAzAt / (di0 pra0) 3 anvayasyeti smbndhH| (di0 pra0) 4 svabhAvamasaMtattvataH iti pA0 / (byA0 pra0) 5 kAryam / (byA0 pra0) 6 tatazca / (byA0 pra0) 7 kAraNAt / (byA0 pra0) 8 kAryasya / (byA0 pra0) 9 anvayaH / (di0 pra0) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda __ [ 166 eva kAraNasya' svakAryAtmanA bhavataH pratikSepAyogAt svabhAvAntarAnapekSaNavat, yadi krama se bhI anvaya kA viccheda mAnoge, taba to usameM arthakriyA nahIM bana sakegI, kyoMki svayaM asatarUpa (kArya ke kAla ko nahIM prApta huA kAraNa dravya) meM vAstavikarUpa upakAritA kabhI bhI bana nahIM sakatI hai / punaH kisase kisakA AtmalAbha hogA? yadi kathaMcita aviccheda mAno taba to vaha arthakriyA sughaTita hI hai, kyoMki kAraNa svakAryAtmakarUpa se hotA hai, usameM pratikSepakAla-vilaMba nahIM ho sakatA hai| jaise ki kArya svabhAvAMtara kI apekSA nahIM rakhatA hai / arthAt jisa kAraNa se jo kArya utpanna hotA hai usI se hI vaha kArya hotA hai na ki anya kAraNAMtara se vaha kArya hotA hai| bhAvArtha-bauddhoM ne padArthoM ko ekakSaNa sthira rahane vAlA mAnA hai / unakA kahanA hai ki pratyeka padArtha ekakSaNa ke bAda niravanya-jar3amUla se samApta ho jAtA hai aura dUsarA hI padArtha utpanna ho jAtA hai, kintu una kSaNa-kSaNa meM naSTa hone vAle padArthoM meM jo anvayarUpa dikha rahA hai vaha kevala vAsanA hai -saMskAra se hI vaisA mAlUma par3atA hai / ata: kAraNa taMtu kA, mRtpiDa kA niranvaya nAza hokara vastra aura ghaTa banate haiN| kAraNa kArya ke kAla taka nahIM Thahara sakatA hai, kintu jainAcAryoM ne isakA khaMDana kara diyA hai| jainAcArya kahate haiM ki yadyapi sUkSma RjusUtranaya kI apekSA se eka-eka kSaNa meM pUrva paryAya kA nAza aura uttarAkAra kA utpAda ho rahA hai phira bhI una donoM hI avasthAoM meM anvayarUpa se eka dravya kA astitva banA rahatA hai| sabhI cetana acetanadravya anvayarUpa se anAdi-nidhana haiM / anvaya kA viccheda-vinAza kabhI bhI nahIM ho sakatA hai| yaha pratikSaNa hone vAlI arthaparyAya kisI bhI bAhya kAraNoM kI apekSA nahIM rakhatI hai evaM vyaMjanaparyAya meM bAhyakAraNakalApoM ke milane yaya, dhrauvya hotA hai| jaise aMgUThI kA vinAza, kaMkaNa kA utpAda sUnAra Adi kI apekSA ra hai evaM una utpAda-vinAza donoM meM hI svarNadravya anvayarUpa se vidyamAna rahatA hai| ataH kathaMcit-paryAya kI apekSA se utpAda-vyaya ke hone se viccheda hotA hai kathaMcit dravya kI apekSA se viccheda nahIM hotA hai aura tabhI padArthoM meM arthakriyA ho sakatI hai anyathA nhiiN| 1 yathA saugatAbhyupagataM kSaNikaM vastuvinAzakAle svabhAvAntaramanyakAraNaM nApekSate tasya yathA pratikSepo nirAkaraNaM na saMbhavati tathA kAraNasya svakAryarUpeNa bhavataH sato nirAkaraNaM na ghaTate / Aha sau0 asmadabhyupagataM kSaNikaM vastu anyakAraNamapekSya utpadyata iti cet / syA0 Atmanaivotpattumicchorapi vastuno'nyakAraNApekSaNe jAte sati vinazvarasyApi vastuno'nyakAraNApekSaNaM prasajati yataH = korthaH he sau0 ! vastuna utpAdavinAzI dvAvapi kAraNAntarAnapekSaNAvabhyupagantavyau etena vastuna utpAdavinAzayoH kAraNAntarAnapekSaNaM vyavasthApanadvAreNa vastunaH sthitizIlasyApi svabhAvAntarAnapekSaNatvaM pratipAditam / (di0 pra0) 2 jAyamAnasya / (di0 pra0) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 [ arthaparyAyApekSayotpAdavyayadhrauvyAtmikAsu tisRsu avasthAsu hetuvyApAro nAsti ] svayamutpitsorapi' svabhAvAntarApekSaNe vinazvarasyApi tadapekSaNaprasaGgAt / etena sthAsnoH svabhAvAntarAnapekSaNamuktaM, vizrasA pariNAminaH kAraNAntarAnapekSItpAdAditraya [ arthaparyAya kI apekSA se utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM hI avasthAoM meM kAraNoM kA vyApAra nahIM hotA hai ] jo svayaM utpitsu hai, usameM bhI yadi svabhAvAMtara kI apekSA mAnoge, taba to vinazvara meM bhI usa svabhAvAMtara kI apekSA kA prasaMga prApta ho jAvegA, kintu arthaparyAya kI apekSA se svayaM utpitsu aura vinazvara meM svabhAvAMtara kI apekSA nahIM hai| isI kathana se sthAna meM bhI svabhAva apekSA nahIM hai, aisA kathana samajhanA cAhiye, kyoMki svabhAva se hI pariNamanazIla dravya meM kAraNAMtara kI apekSA na karake hI utpAda Adi tInoM kI vyavasthA mAnI gaI hai, kyoMki vizeSa vyaMjanaparyAya meM hI kAraNavyApAra kI apekSA svIkAra kI gaI hai / kyoMki isa prakAra se kAraNAMtara kI apekSA na karake hI paryAyAthikanaya kI apekSA se pratikSaNa meM anaMtaparyAyAtmaka krameNa avicchinna anvayasaMtatirUpa hI artha-padArtha pratIti meM A rahA hai| vizeSArtha-jainasiddhAMta meM pratyeka vastu satrUpa hai aura sat kA lakSaNa "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" ataH eka paryAya kA vinAza dUsarI paryAya kA utpAda evaM mUla apane vastusvabhAva kA dhrauvya ye tInoM avasthAyeM eka sAtha hI hotI haiM / sUkSmaRjusUtranaya kI apekSA se isako arthaparyAya bhI kahate haiN| ye arthaparyAya svabhAvaparyAya bhI kahalAtI haiM ye Agamagamya haiM kyoMki hama loga ekakSaNa ko aura usa ekakSaNa ke pariNamana ko buddhi se grahaNa hI nahIM kara sakate haiM / samaya atyaMtasUkSma hai eka 'aM' zabda ke uccAraNakAla meM asaMkhyAta samaya ho jAte haiN| arthaparyAya meM hone vAlA yaha utpAda, vyaya, dhrauvya bhinna-bhinna bAhyakAraNoM kI apekSA nahIM rakhatA hai kyoMki vyaMjana paryAya meM hI kadAcit bAhyakAraNoM kI apekSA rahatI hai / ataeva arthaparyAyarUpa se utpAda, vyaya, dhrauvya to siddhoM meM bhI pAyA jAtA hai vahA~ bhI zuddhAtmA meM pratikSaNa SaTguNa hAni vRddhi rUpa se utpAda, vyaya, prauvya hotA hI rahatA hai / sumeruparvata anAdi-anidhana hai aura paudgalika hai usameM bhI pratikSaNa utpAda, vyaya, dhrauvya ho rahA hai / akRtrima caityAlayoM meM, unameM sthita akRtrima pratimAoM meM aura anAdinidhana vahA~ kI dhvajA, mAlA, toraNadvAroM meM bhI utpAda, vyaya, dhrauvya ho rahA hai / bAlaka pA~ca varSa kA huA ekadama nahIM bar3hA hai| eka-eka mahIne se to kyA eka-eka dina se bhI vRddhi huI hai, kintu dina pratidina kI vRddhi to dikhatI nahIM hai aura to kyA ghanTe-ghanTe meM bhI bAlaka bar3hatA rahA hai| adhika aura sUkSmatA se vicAreM to eka-eka samaya se bhI vRddhi ho rahI hai, agale kSaNa kI vRddhirUpa utpAda pUrvakSaNa kA vinAza aura donoM avasthAoM meM dhrauvyarUpa AtmA kA nivAsa rahanA, basa isI kA nAma utpAda, vyaya, dhrauvya hai| aMkura avasthA kA utpAda bIja avasthA 1 dravyasya / (di0 pra0) 2 kAraNAntaram / (di0 pra0) 3 padArthasya / parasyAniSTApAdanavyAjena vinAzasyApi svabhAvAntarAnapekSaNamuktaM pratipattavyam / (di0 pra0) 4 vyaJjanaparyAyarUpeNa / (di0 pra0) 5 yasaH / (byA0 pra0) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 201 vyavasthAnAttadvizeSe eva hetuvyApAropagamAt / yatazcaivaM paryAyAthikanayAdezAtpratikSaNamanantaparyAyaH krameNAvicchinnAnvaya'saMtatirarthaH pratIyate / [ sarvapadArthAH utpAdavyayadhrauvyAtmakAH saMtIti pratipAdanaM ] tasmAdayamutpitsureva vinazyati jIvAdiH, pUrvaduHkhAdiparyAyavinAzA'jahavRttitvAttaduttarasukhAdiparyAyo'tpAdasya / nazvara eva tiSThati, kathaJcidasthAsno zAnupapatterazvaviSANavat / sadravyacetanatvAdinA sthAsturevotpadyate sarvathApyasthAsnoH kadAcidutpAdAyogAtadvat / tataH pratikSaNaM trilakSaNaM sarvamutpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi vacanAt / kA vinAza aura pudgalarUpa kA avasthAna donoM hI avasthAoM meM vidyamAna hai isI ko pariNAma bhI kahate haiN| isa paryAyAthikanaya kI apekSA se bhinna kAraNa-sAmagrI kI apekSA na rakhatA huA pratyeka padArtha anantadharmAtmaka hai aura krama se avicchinnarUpa se anvayasaMtatirUpa anubhava meM A rahA hai| cAhe cetana padArtha hoM cAhe acetana padArtha hoM sabhI kI yahI avasthA hai / vyaMjana paryAyeM to sthira-sthUla AkAra vAlI hotI haiM jaise manuSya paryAya sau varSa kI hai usakA vinAza hokara do sAgara kI sthiti vAlI devaparyAya kA utpAda ho jAtA hai aura donoM avasthAoM meM jIvAtmA anvayarUpa se rahatA hai / yaha vyaMjana paryAya hai / kahA bhI hai "sthUlo vyaMjanaparyAyo vAggamyo nazvaraH sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcArthasaMjJakaH // " artha-jo sthira, sthUla, nazvara hai aura vacana se kahI jAtI hai vaha vyaMjanaparyAya hai| isase / viparIta sUkSma aura pratikSaNadhvaMsI-ekakSaNavartImAtra jo paryAya hai vaha arthaparyAya kahalAtI hai| [ sabhI padArtha utpAda vyaya dhrauvyAtmaka haiM ] ataH yaha jIvAdi padArtha utpanna hone vAle hI naSTa hote haiN| evaM pUrva duHkhAdiparyAya kA vinAza hote hae bhI ajahadvatti-(svabhAva ko chor3ane vAle na hone se uttara sakhAdirUpa paryAya se utpanna hote haiN|) evaM paryAya kI apekSA se nazvara hI ThaharatA hai| kyoMki yadi dravya kI apekSA se bhI asthira ho taba to usakA nAza ho hI nahIM sakatA azva ke sIMga ke samAna / ataeva sadadravya cetanatva Adi ke dvArA sthAsnu hI utpanna hotA hai| sarvathA bhI jo asthira hai, usameM utpAda kA abhAva hai, ghor3e ke sIMga ke samAna / isIliye sabhI vastu pratikSaNa tIna lakSaNa vAlI hai, kyoMki "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" aisA sUtrakAra kA vacana hai| 1 kArya / (byA0 pra0) 2 etena bauddhAbhyupagataM vastuna ekasvabhAvatvaM prayuktaM pratitavyam / (di0 pra0) 3 itaH parama krameNa sthityAdirUpatayA vastupariNamata iti vaktukAmAH krameNeti padamupanyastavantaH / (byA0 pra0) 4 basaH / (byA0 pra0) 5 AgamAt / (byA0 pra0) 6 dravyam / (byA0 pra0) 7 basaH / (byA0 pra0) 8 jIvadravyApekSayA jiivsy| (di0 pra0) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 1 [ kArikA 11 [ bauddhaH pRcchati yat jIvAdeH padArthAt utpAdAdayo'bhinnA bhinnA vA ? ubhayatra doSAropaNaM ] nanvevaM sthityAdayo jIvAdervastuno' yadyabhinnAstadA sthitirevotpattivinAzau vinAza eva sthityutpattI, utpattireva vinAzAvasthAne iti prAptam ekasmAdabhinnAnAM sthityAdInAM bhedavirodhAt / tathA ca kathaM trilakSaNatA ' syAt ? atha bhinnAstarhi pratyekaM sthityAdInAM aSTasahasrI bhAvArtha - eka jIva padArtha meM utpAda, vyaya, dhrauvya ko ghaTita kIjiye to utpanna hone vAlA jIva hI naSTa hotA hai / matalaba jo devarUpa se utpanna hone vAlA hai yA manuSyarUpa se utpanna ho cukA hai vahI to apanI manuSya paryAya se naSTa hotA hai aura apane jIvatva svabhAva ko na chor3ate huye agalI deva paryAya se utpanna hotA hai tathA nazvara vinAzazIla vastu hI dhauvya rahatI hai matalaba jo vastu sthira hai usI kA hI nAza ho sakatA hai / kSaNa-kSaNa meM jar3amUla se nAza hone vAlI vastu meM sthiti aura utpAdana bana nahIM sakate ataeva paryAya kI apekSA se jisakI devaparyAya kA nAza huA hai vahI jIva dravya cetanatvaguNa se sthira hai kyoMki sarvathA asat kA nAza asambhava hai kyA AkAza phUla naSTa hote ye dekhe jAte haiM ? ataH sat dravyatva, cetanatva Adi se jo sthira hai usI kA utpAda bhI hotA hai| sarvathA asat AkAza kusuma kaise utpanna hoMge ? isaliye sabhI vastue~ pratikSaNa utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa se tIna lakSaNa vAlI siddha haiM / tAtparya yaha hai ki utpAdazIla vastu kA hI vinAza hotA hai aura vinAzazIla vastu kA hI utpAda hotA hai evaM utpAda vinAzazIla vastu hI dhrauvyarUpa rahatI hai tathA dhauvyarUpa vastu meM hI utpAda vinAza saMbhava haiM sarvathA vinAzazIla yA sarvathA kUTastha nitya meM ye tInoM lakSaNa asambhava haiM punaH trilakSaNa se zUnya vastu asat hI hai kyoMki satlakSaNa rahita ho gaI hai / - [ yahA~ para saugata kA prazna hai ki jIvAdi dravya se utpAda vyaya dhrauvya abhinna haiM yA bhinna ? evaM donoM pakSoM meM doSAropaNa karatA hai ] saugata - prazna hotA hai ki jIvAdi vastu se sthiti, utpatti aura vinAza abhinna hai yA bhinna ? yadi abhinna kaho taba to sthiti hI utpatti-vinAzarUpa siddha hotI hai aura utpatti hI vinAza-sthiti hai aisA siddha ho jAtA hai kyoMki eka jIvAdi avasthA se abhinna sthiti Adi meM bheda kA virodha hai / uparyukta prakAra se punaH tInalakSaNapanA kaise ho sakegA ? 1 kA / ( vyA0 pra0 ) 2 vastunaH / ( di0 pra0 ) yadi jIvAdi vastu se sthiti Adi bhinna haiM taba to pratyeka -- sthiti, utpAda aura vyaya meM bhI tIna lakSaNapane kA prasaMga prApta ho jAvegA / kyoMki ve pratyeka satrUpa haiM aura sat kA lakSaNa utpAda vyaya dhrauvya hI hai / anyathA yadi aisA nahIM mAnoM, taba to pratyeka meM asatpane kI Apatti A jAvegI / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 203 vilakSaNatvaprasaGgaH, sattvAt, anyathA tdsttvaaptteH| tathA cAnavasthAnAnna samIhitasiddhiriti kazcitsopyanAlocitapadArthasvabhAvaH, pakSadvayasyApi kathaJcidiSTatvAt / [ jainAcAryAH jIvAdeH padArthAt utpAdayaH kathaMcit abhinnA, bhinnA ceti manyate ] tatra' tadvataH kathaJcidabhedopagame sthityAdInAM sthitirevotpadyate sAmarthyAdvinazyati ca, vinAza eva tiSThati sAmarthyAdutpadyate ca, utpattireva nazyati sAmarthyAttiSThatIti ca asatrUpa kI koI vyavasthA na ho sakane se Apake samIhita-mAnya sabhI meM trailakSaNa kI siddhi nahIM ho skegii| [ jainAcArya jIvAdi se utpAdAdi ko kathaMcit bhinnAbhinna siddha karate haiM ] jaina--aisA kahate hue Apa saugata bhI padArtha ke svabhAva ko nahIM samajha sake haiM, kyoMki kathaMcit hamane donoM hI pakSoM ko svIkAra kiyA hai| una sthiti, utpAda aura vyaya kA sthityAdimAna-anvayarUpa dravya kI apekSA se abheda svIkAra karane para sthiti utpanna hotI hai aura sAmarthya se vahI naSTa hotI hai| vinAza hI ThaharatA hai aura vahI sAmarthya se utpanna hotA hai| evaM utpatti hI naSTa hotI hai aura sAmarthya se vahI ThaharatI hai / isa prakAra se jAnA jAtA hai ki-vilakSaNa vAle jIvAdipadArtha se abhinna sthitiAdi meM trilakSaNapanA siddha hI hai aura isI prakAra se abhedapakSa meM sthiti Adi meM trilakSaNapane kA nizcaya ho jAne para kathaMcit paryAya kI apekSA se unhIM sthiti Adi meM sthityAdimAn se bheda ke svIkAra karane para bhI pratyeka meM vilakSaNatva kI siddhi kahI gaI samajhanA caahiye| isI prakAra se pratyeka meM vilakSaNapanA siddha karane meM hamAre yahA~ anavasthA bhI nahIM AtI hai, kyoMki sarvathA ekAMtarUpa bhedapakSa meM hI vaha sambhava hai, kintu syAdvAdapakSa meM to vaha asambhava hI hai, kyoMki jisadravya svabhAva se sthiti, utpAda, vinAza vilakSaNarUpa tattva se abhinna haiM. usI se pratyeka tIna lakSaNa vAle haiM, aura paryAyAthika naya kI apekSA se (sthiti Adi dharma kI apekSA se) ve paraspara meM aura sthityAdimAn jIvAdi se bhinna bhI svIkAra kiye gaye haiN| kyoMki usa prakAra kI pratIti meM kisI prakAra kI bAdhA saMbhava nahIM hai, isIliye sabhI pratikSaNa vilakSaNa sahita hai" yaha kathana nirdoSa hI hai| aura isI kathana se tIna kAla kI apekSA se bhI sabhI meM trilakSaNapanA hai| yaha bhI samajha lenA caahiye| kyoMki ve jIvAdivastu, anvita dravyarUpa se kAlatraya vyApI haiN| anyathA-truTayattaikAMta (niranvayavinAzarUpa kSaNikaekAMta) meM sarvathA arthakriyA kA virodha hai / jaise kUTastha-ekAMta-nityaekAMta meM arthakriyA kA virodha hai| isIliye "jIvAdi vastu dravyaparyAyAtmaka haiM, kyoMki krama aura yagapata ke dvArA arthakriyA kI anyathAnapapatti hai|" arthAta yadi aisA mAnoM to krama se yA yugapata arthakriyA nahIM ho sakegI / isa prakAra ke pramANa se yaha bAta siddha hai| 1 na bhavedyadi trilakSaNatvam / (di0 pra0) 2 saugataH / (vyA0 pra0) 3 tayoH pakSayormadhye sthityAdimatassakAzAt / (di0 pra0) 4 nAzaH / (di0 pra0) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 jJAyate', trilakSaNAjjIvAdipadArthAdabhinnAnAM sthityAdInAM trilakSaNatvasiddheH / etenaiva tata - steSAM bhedopagamepi pratyekaM trilakSaNatvasiddhiruktA / na caivamanavasthA, sarvathA bhedapakSe tatprasakteH, syAdvAdapakSe tu tadasaMbhavAt / yena hi svabhAvena trilakSaNAttattvAdabhinnAH sthityAdaya bhAvArtha - yahA~ para bauddha ne yaha prazna kiyA hai ki Apake kathana se to jIvAdi vastu sthiti utpatti vinAzamAn siddha ho gaI haiM aura yaha 'matup' pratyaya to bhinna artha meM hI hotA hai jaise "zrIH asyAsti iti zrImAn " zrI - lakSmI jisake pAsa ho vaha zrImAn kahalAtA hai / punaH Apa jaina sthiti utpatti vinAzamAna jIva se una sthiti utpatti aura vinAza tInoM avasthAoM ko abhinna mAnate ho yA bhinna ? kyoMki yahA~ para ye tInoM avasthAyeM aura avasthAvAnjIva ye do cIjeM haiM ataH avasthAvAn jIva se ye tInoM avasthAyeM abhinna haiM yA bhinna ? yaha prazna honA svAbhAvika hai| yadi Apa abhinna mAna leMge taba to sthiti hI utpatti evaM vinAza ho jAvegI, vinAza ho sthiti utpattirUpa bana jAvegA / tathA utpatti hI sthitivinAzarUpa ho jAvegI / tAtparya hai ki tInoM hI ekarUpa hone se ekameka ho jAyeMge kyoMki eka dUsare se bhinna to rahe nahIM punaH trayAtmaka vyavasthA samApta ho jaavegii| yadi Apa sthityAdi mAn jIva se ina tInoM avasthAoM ko bhinna mAneMge taba to ina tInoM meM bho pratyeka meM tIna-tIna lakSaNa mAno punaH una tInoM meM bhI pratyeka meM tIna-tIna kI kalpanA karate calo, taba to eka jIva ke sthiti, utpatti, vyayarUpa zAkhAoM se anekazAkhAeM nikalatI calI jAveMgI aura AkAza ko ulaMghana karane vAlA eka anavasthArUpa vRkSa khar3A ho jAvegA / yadi zAkhA prazAkhArUpa se pratyeka -- sthiti utpAda vyaya meM sthiti, utpAda, vyaya kI paramparA nahIM mAnoge taba sat ke lakSaNa se zUnya hone se ve pratyeka sthiti utpatti aura vyaya kharagoza ke sIMga ke samAna astitva se rahita hI ho jAyeMge ataH bhinna aura abhinna ina donoM pakSoM meM hI aneka doSa A rahe haiM / isa prakAra bauddha ne jainoM para doSAropaNa kara diyA hai / - jainAcArya kahate haiM ki bhAI ! hama to syAdvAdI haiM kathaMcit sthityAdimAn - avasthAvAn jIva se unakI ina utpatti, sthiti aura vyayarUpa tInoM hI avasthAoM ko abhinna mAnate haiM aura anvayarUpa ekajIvatvadravya kI apekSA se ina tInoM kA jIva se abheda svIkAra kara lete haiM kyoMki dravya ko chor3akara ye avasthAe~ anyatra asambhava haiM / ataH hamAre yahA~ dravya se sthiti bhinna to rahI nahIM / vahI sthiti hI utpanna hotI hai, vahI naSTa hotI hai aura vahI sthitirUpa hai aise hI dravya se abhinna utpatti aura vyaya kI bhI yahI vyavasthA hai / trilakSaNavAle jIvAdidravya se abhinna sthiti Adi meM bhI vilakSaNa ko ghaTAne se koI bAdhA nahIM hai / hamAre yahA~ kathaMcitvA meM ekameka hone kA saMkara doSa nahIM AtA hai kyoMki hama zIghra hI paryAyArthikanaya se bheda bhI mAna lete haiM aura jaba bheda mAna lete haiM taba bhI anavasthA doSa nahIM AtA hai / sthityAdimAn jIvAdi se kathaMcit hI sthiti, utpatti, vyaya bhinna haiM punaH una bhinna 1 vijJAyate iti pA0 / (di0 pra0) 2 trilakSaNAjI vAdyarthAdabhinnAnAM sthityAdInAM vilakSaNatvavyavasthApanadvAreNa tato jIvAdyarthAt teSAM sthityAdInAM bhedostItyaMgIkArepi pratyekaM trilakSaNatvaM siddhayati / (di0 pra0) 3 anavasthA / bhedapakSe pratyekaM trilakSaNalakSaNatvaprakAreNa / ( di0 pra0) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 205 stena pratyeka vilakSaNAH, paryAyArpaNAtparasparaM tadvatazca bhinnA apISyante', tathA pratItedhikAsaMbhavAt / tato niravadyamidaM pratikSaNaM trilakSaNaM sarvamiti / etena kAlatrayApekSayApi trilakSaNamupadarzitaM, tasyAnvitena rUpeNa kAlatrayavyApitvAdanyathA truTyattaikAnte sarvathArthakriyAvirodhAt kUTasthaikAntavat / tato dravyaparyAyAtmakaM jIvAdi vastu, 'kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnyathAnupapatteriti pramANopapannam / bhinna sthiti Adi meM bhI vilakSaNa ghaTita hai kyoMki sarvathA bhinna kaho tabhI saba doSa avakAza pAte haiM jaise kUTastha nityavAdI sAMkhya ke yahA~ sarvathA pariNamana kA abhAva hone se yaha vyavasthA asaMbhava hai usI prakAra se Apa Tyat ekAMtavAdI haiM Apake yahA~ eka-ekakSaNa meM dravya kA anvaya TUTakara niranvaya vinAza-dravya kA satyAnAza ho jAtA hai punaH Apake yahA~ bhI ye utpAdAdi asaMbhava haiM ataH donoM ke yahA~ aneka dUSaNa Ate haiM, hamAre yahA~ nhiiN| matalaba ina utpAda vyaya aura dhrauvya ko jainAcAryoM ne pRthak kucha cIja nahIM mAnA hai ki jisakA jIvAdivastu se saMbaMdha hotA hai| jainoM ke yahA~ to utpAda vyaya dhrauvyAtmaka hI saMpUrNa vastue~ haiM, kiMtu isa kathana ko na samajhakara hI sAMkhya evaM bauddha ne ina tInoM avasthAoM kI durdazA kara DAlI hai| sAMkhya to kevala dhrauvya hI mAnatA hai usake yahA~ utpAda, vyaya nAma se hI virodha hai vaha AvirbhAva aura tirobhAva ko mAnakara saMpUrNa vastuoM ko sadaiva sat-vidyamAnarUpa hI mAnatA hai| bIja se aMkura kA utpAda usake yahA~ asaMbhava hai| bIja meM vRkSa, miTTI meM ghar3A, taMtu meM vastra sadA vidyamAna hai kevala tirobhUta hai| kAraNasAmagrI ko vaha vyaMjakasAmagrI kahatA hai aura usa sAmagrI se kArya ko prakaTa huA kahatA hai aura bauddha ne to sAMkhya se bace huye utpAda-vyayamAtra ko hI le liyA hai / usakA kahanA hai ki dhrauvya nAma kI koI vastu nahIM hai pratikSaNa vastu kA utpAda aura vyaya hI hotA hai / vastu kA eka kSaNa bAda nirmala nAza ho jAtA hai aura dUsarI vastu kA utpAda ho jAtA hai| aba vaha bauddha yaha nahIM samajha sakatA hai ki nAza kisakA huA aura utpAda kisakA hogA, jabaki koI vastu hI sthira dhrauvyarUpa nahIM hai| aise asat kA hI utpAda mAnane se to eka sAtha sArA vizva khacAkhaca bhara jAvegA aura navIna-navIna utpAda rukeMge nahIM; phira to eka loka ke samAna anaMtAnaMta loka bhI banAne pdd'eNge| aura asata kA utpAda hote-hote to AkAza se phUla, binA miTTI ke ghar3e, binA bIjoM ke khetI hotI hI calI jAvegI, kiMtu yaha saba socanA vyartha hI hai| ataH utpAda, vyaya ke sAtha-sAtha hI yadi bauddha vastU meM dhrauvyatva ko bhI mAna leve taba to sArI hI vyavasthA bar3hiyA bana jaavegii| isaliye vastu ko trayAtmaka mAnanA hI ucita hai na ki kevala dhrauvyarUpa yA kevala utpAda vyaya rUpa / kyoMki sAMkhya aura bauddha kI mAnyatA meM anekoM doSa A jAte haiN| Age tIna kAka kI apekSA se bhI vastu ko trayAtmaka hI siddha kreNge| 1 sthityAdayaH / (byA0 pra0) 2 lakSaNyaprakAreNa bhedaprakAreNa / (byA0 pra0) 3 tA / (byA0 pra0) 4 anavasthA nAsti yataH / (byA0 pra0) 5 anyathA jIvAdyarthasyAnvitarUpeNa kAlatrayavyApitvAbhAve kSaNikaikAnte sati sarvathArthakriyA viruddhayate yathA nityaikAnte / (di0 pra0) 6 truTayatyekAnte iti paa0| (di0 pra0) 7 kramayogapadyAbhyAmanyathArthakriyAnupapatteriti pA0 / (di0 pra0) 8 dravyaparyAyAtmajIvAdi dravyam / (di0 pra0) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] aSTasahasrI [ kAlatrayApekSayA jIvAdiSu utpAdavyayadhrauvyAnAM siddhi: ] 12 tathA' ca sthitireva sthAsyatyutpatsyate vinaGkSyati ' sAmarthyAtsthitotpannA viSTe | vinAza eva sthAsyatyutpatsyate' vinaGkSyati sthita ' utpanno vinaSTa' iti ca gamyate / utpattirevotpatsyate vinaGkSyati sthAsyatIti' na" "kutazciduparamati 2 | sotpannA vinaSTA sthiteti gamyate / sthityAdyAzrayasya vastuno'nAdyanantatvAdanuparamasiddheH sthityAdiparyAyANAM kAlatrayApekSiNAmanuparamasiddhiH, anyathA " tasyAtallakSaNatvaprasaGgAtsattvavirodhAt " / [ utpAdavyayadhrauvyApekSayA vastuni ekAzItibhedAn sAdhayaMti etena jIvAdi vastu tiSThati sthitaM sthAsyati, vinazyati vinaSTaM vinaGkSyati, utpadyate [ kArikA 11 [ trikAla kI apekSA se utpAda, vyaya, dhauvya kI siddhi ] usI prakAra se sthiti hI bhAvI kAla meM ThaharegI, utpanna hogI, naSTa hogii| aura sAmarthya se vaha sthiti hI bhUtakAla meM ThaharI thI, utpanna huI thI aura naSTa huI thI, yaha jAnA jAtA hai / tathA vinAza hI ThaharegA, utpanna hogA aura vinaSTa hogA aura vahI vinAza hI bhUtakAla meM ThaharA thA, utpanna huA thA aura naSTa huA thA, isa prakAra se jAnA jAtA hai / tathaiva utpatti hI utpanna hogI, naSTa hogI aura ThaharegI isaliye kisI bhI prakAra se vaha uparama ko prApta nahIM hogI / vahI utpatti hI utpanna huI thI, naSTa huI thI aura ThaharI thI, isa prakAra se jAnA jAtA hai / evaM sthityAdi kI AzrayabhUta vastu meM anAdi aura anaMtapanA siddha hone se kAlatraya kI apekSA rakhane vAlI sthiti, utpatti Adi paryAyoM kA bhI uparama-virAma na honA siddha hI hai / anyathA yadi uparama abhAva mAna loge, taba to usa vastu kA tallakSaNa ( utpAda, vyaya, dhauvya yukta sat lakSaNa) na hone se arthAt atallakSaNa ho jAne se usa vastu ke sattva kA virodha ho jAvegA / punaH usa vastu kA trilakSaNa ke binA astitva hI siddha nahIM ho sakegA / [ utpAda-vyaya- dhrauvya kI apekSA se vastu meM ikyAsI bheda siddha ho jAte haiM ] isa kathana se jIvAdi vastu ThaharatI haiM, ThaharI thIM aura ThaharegIM / naSTa hotI haiM, naSTa huI thIM, naSTa hogI / utpanna hotI haiM, utpanna huI thIM, utpanna hoMgI / isa prakAra se zrI AcAryapravara bhaTTA 1 kAlatrayApekSayA trilakSaNopadarzane ca sati / tathA ca jIvAdyarthasyAnvitena rUpeNa kAlatrayavyApitve sati dravyaparyAyAtmakatve vA sati / nanu yadaiva sthityAdayastadaiva nAnyaditi kathamutpAdavyayadhrauvyamuktaM sakalasya sAtatyena setsyatItyAzaMkya pratyekaM kAlatrayavyApitvamAha / (di0 pra0 ) 2 abhedadravyameva / ( di0 pra0 ) 3 uttarakAle sthityutpattivinAzAH / ( di0 pra0) 4 pUrvakAle / ( di0 pra0 ) 5 sthiti: / ( di0 pra0 ) 6 utpatsyati iti pA0 / ( byA0 pra0 ) 7 sthityutpattivinAzasAmarthyAt / ( vyA0 pra0 ) 8 vyanakSat / (byA0 pra0 9 sotpannetyAdyagretanamatra saMbadhyate / (di0 pra0) 10 heto: / ( di0 pra0 ) 11 pUrvabhAgAduttarabhAgAdvA | vizrAnti / (di0 pra0 ) 12 uparatiH iti pA0 / ( di0 pra0) 13 sthite rutpattervipattervA / ( di0 pra0) 14 utpAditraya / ( di0 pra0 ) ) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 207 utpannamutpatsyate ceti pradarzitaM, kathaJcittadabhinnasthityAdInAmanyathA' sthAsyatyAdivyavasthAnupapatteH / tathA caiteSAM navAnAmapi vikalpAnAM pratyeka navavikalpatopapatterekAzItivikalpaM vastUhya', [ dharmiNo'bhinneSu dharmeSvapi ekAzItibhedAH ghaTate ] tadabhinnasthityAdiparyAyANAmapi' tAvaddhAvikalpAdanuparamasiddheH / yathA "jIvapudgaladharmA kalaMka deva ne dikhalAyA hai, kyoMki kathaMcit dravyarUpa se usase abhinna sthiti Adi meM anyathA anya kisI prakAra se yathAsthiti-bhaviSya meM Thaharane ityAdi kI vyavasthA raha nahIM sakatI hai / arthAt jIvAdi vastu meM trikAla meM bhI sthiti, utpatti, vyayarUpa dhrauvyAtmaka kA abhAva karane para 'sthAsyati' Adi kI vyavasthA bana nahIM skegii| usI prakAra se ina nava bhedoM meM bhI pratyeka ke nava-nava vikalpa ke hone se 81 bhedarUpa vastu hai, aisA samajhanA caahiye| bhAvArtha-una nava bhedoM meM pahale "tiSThati" isameM svakIya-vartamAna kAla kI apekSA se 'tiSThati', 'utpadyate', 'vinazyati' apane uttara kAla kI apekSA se 'sthAsyati', 'utpasyate', 'vinaGkSyati' / aura apane pUrvakAla kI apekSA se 'sthitaM utpannaM vinaSTaM / ' isa prakAra se sthiti meM nava bheda kIjiye / tathaiva 'sthAsyati' meM nava bheda kiijiye| vaise hI 'utpannam', 'utpatsyate', 'utpadyate' aura 'nazyati', 'naSTa' aura 'vinakSyati' meM 6-6 bheda karane se 81 bheda ho jAte haiM / [ pratyeka dharma meM bhI 81 bheda ghaTita karanA cAhiye ] jisa prakAra se dharmI meM yaha vyavasthA hai, vaise hI pratyeka dharmoM kI bhI yahI vyavasthA hai, aisA samajhanA cAhiye / usI ko kahate haiM ki usa vastu se abhinna sthiti Adi paryAyoM meM bhI utane hI bheda hone se unake bhI anuparama-samApta na hone kI siddhi ho jAtI hai| arthAt kabhI bhI una dharmoM kA bhI virAma-abhAva nahIM ho sakatA hai, kyoMki pratyeka dravya se unakI paryAyeM kathaMcit abhinna hI haiN| vizeSArtha-"sadvyalakSaNaM" sUtra ke anusAra dravya kA lakSaNa sat hai aura sat kA lakSaNa "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" sUtra ke anusAra utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa hai| aura pratyeka vastu satrUpa hai| pahale yaha prazna ho cukA hai ki utpAdAdimAn vastu se utpAdAdi paryAyeM bhinna haiM yA abhinna ? isa para jainAcArya ne to kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna siddha kara diyA hai / punaH AcArya ne vastu ke ina utpAdAdi tInoM lakSaNoM ko bhUta, bhaviSyat, vartamAnakAla kI apekSA se nava bhedarUpa karake pratyeka ke bhI nava-nava bheda kara diye haiM, aise ikyAsI bheda siddha kiye haiM / punaH vasturUpa dharmI ke pratyeka dharmoM meM bhI 81-81 bheda ghaTita karane kA vidhAna kiyA hai ? kyoMki dharmI se sabhI dharma kathaJcit 1 jIvAdivastunastiSThatyAdyabhAve sati / (di0 pra0) 2 svAdharmANAM kathaM sthitirityaashNkaayaamaah| (di0 pra0) 3 dharmANAm / (di0 pra0) 4 bhedaH / (byA0 pra0) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 11 dharmAkAzakAlavikalpamazuddhadravyamanantaparyAyaM saha' kramAcca cintitaM tathA sanmAtraM zuddhadravyamapi pratipattavyaM', tasyaiva dravyatvavizeSaNasya dravyavyavahAraviSayatvasiddheH / 208 ] I abhinna hI haiM / tattvArtha rAjavArtikakAra zrIakalaMkadeva ne isa bhinnAbhinnapakSa meM acchA varNana kiyA hai, prathama hI prazna hotA hai ki "vyayotpAdAvyatirekAt dravyasya dhauvyAnutpattiriti cet na, abhihitAnavabodhAt" / arthAt vyaya aura utpAda dravya se abhinna haiM ataH dravya dhruva nahIM raha sakatA hai ? aisA prazna hone para AcArya kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai, Apane hamAre abhiprAya ko samajhA nahIM hai, hama jaina kI mAnyatA hai ki dravya kA dravyarUpa se avasthAna hone ke kAraNa use dhauvya kahA hai, na ki utpAdavyaya se bhinna hone ke kAraNa dhauvya kahA hai, kyoMki hama dravya se vyaya aura utpAda ko sarvathA abhinna nahIM kahate haiM / yadi kahate to dhauvya kA lopa karanA ThIka thA, kintu kathaMcit vyaya aura utpAda ke samaya bhI dravya sthira rahatA hai, ataH donoM meM bheda hai aura dravya jAti kA parityAga donoM hI nahIM karate haiM, usI dravya ke hI hote haiM ataH abheda hai / yadi sarvathA bheda mAna leveM to dravya ko chor3akara utpAda vyaya pRthak milane cAhiye aura sarvathA utpAda vyaya se dravya ko abhedarUpa mAna lene para to sabakA ekalakSaNa hI ho jAne se eka lakSaNa ke zeSa rahane se bace huye zeSa kA bhI abhAva ho jAvegA, kintu hamane sarvathA bhedapakSa aura sarvathA abhedapakSa nahIM mAnA hai, ataH uparyukta doSa nahIM Ate haiM, kyoMki lakSyabhUta vastu se usakA lakSaNa sarvathA bhinna nahIM mAnA gayA hai / yahA~ AtmabhUtalakSaNa samajhanA cAhiye, jo ki lakSya ke abhAva meM raha nahIM sakatA hai, jaise agni kI uSNatA AtmabhUtalakSaNa hai, usa uSNatAlakSaNa ke abhAva meM agnibhUtalakSya asaMbhava hai / ataH vastu se utpAda, vyaya, dhauvya, saMjJA, saMkhyA, prayojana Adi kI apekSA se bhinna haiM / pradeza kI apekSA se abhinna haiM / vastu se abhinna dharmoM meM bhI pratyeka ke bhUta, bhAvI, vartamAna kAla kI apekSA se nava bheda haiM, punaH usameM eka-eka meM bhI trikAla kI apekSA nava-nava bheda karane se ikyAsI bheda siddha haiM, kyoMki dravya se ina tInoM paryAyoM ko abhinna kahane se eka 'tiSThati' - ThaharatA hai / yaha avasthA bhI dravyarUpa hai / "sthAsyati " ThaharegA yaha avasthA bhI dravyarUpa hI hai aura 'sthitaM' - ThaharA thA yaha avasthA bhI dravyarUpa hI hai / aise hI 'vinazyati' meM aura utpadyate meM bhI lagA lenA cAhiye / ataeva sabhI ke punaH nava-nava bheda ho jAte haiM aura nAma, saMkhyA Adi se yadi dravya se inameM bheda nahIM mAnoMge, taba to dravya ko trilakSaNAtmaka bhI nahIM kaha sakeMge, taba to vaha dravya zuddha sanmAtra hI siddha hogA, jo ki abheda-grAhI zuddhasaMgrahanaya kI apekSA se iSTa bhI hai, sarvathA nahIM / jisa prakAra se jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ke bheda se azuddha dravya ananta paryAyAtmaka haiM / arthAt vyavahAranaya kI apekSA se jisameM bheda vidyamAna hoM, vaha azuddha dravya hai / vaha pratyeka dravya saha-yugapat aura krama se anaMta paryAyAtmaka haiM, kyoMki sahabhAvI to guNa hote haiM aura kramabhAvI paryAyeM hotI haiM, aisA kahA gayA hai / tathaiva zuddha saMgrahanaya kI apekSA se zuddhadravya sanmAtra hai, aisA bhI samajhanA cAhiye / kyoMki usI avivakSita bhedarUpa zuddha sanmAtra meM hI dravyatva vizeSaNa hone se usameM dravya vyavahArarUpa viSaya honA siddha hai, tathAhi usI satva ko hI dravyatva siddha karate haiM / 1 dravyApekSayA / (byA0 pra0 ) 2 sanmAtradravyatvameva nAsti ityAha / ( di0 pra0) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhAva kI siddhi 1 prathama pariccheda [ 206 [ sattava dravyakSetrakAlabhAvarUpAsti ] tathA hi / bhAva eva dravati droSyatyadudruvaditi dravyaM tathA' kSIyante kSeSyante kSitAzcAsmin padArthA iti kSetraM, kalyante kalayiSyante kalitAzcAsmAditi kAlaH, bhavati bhaviSyatyabhUditi bhAvaH paryAya iti sattaiva vizeSyate dravyakSetrakAlabhAvAtmanA, tasyA eva tathA vyavahAraviSayatvaghaTanAt / [ sattAyAmapi ekAzItibhedA ghaTate ] tataH parasparavyAvRttasvabhAvAnanantaguNaparyAyAnpratikSaNamAsAdayantI sattaiva tiSThatItyAdi yojyaM, tasyA apyekAzItivikalpatvopapatteH / . [ sattA hI dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa hotI hai ] tathAhi-vaha bhAva "dravati, droSyati, adudruvat iti dravyaM" vaha sattA hI paryAyoM ko prApta karatI hai, karegI aura karatI thii| isaliye vaha 'sat' hI dravyarUpa hai| tathA "kSIyaMte kSeSyate kSitAzcAsmin padArthA iti kSetra" padArtha hI jisameM nivAsa karate haiM, kareMge aura karate the, vaha sattA hI kSetra hai| 'kSiti' dhAtu nivAsa artha meM bhI hai| "kalyaMte, kalayiSte, kalitAzcAsmAditi kAlaH" kalyaMte-pUrvottara paryAyarUpa se jisa bhAva-sattA se padArtha 'vartate haiM--pariNamana karate haiM, vartegeM aura vartate the vaha sat hI kAla hai| tathA "bhavati bhaviSyaMti abhUditi bhAvaH" paryAya iti sattA eva vizeSyate dravyakSetrakAlabhAvAtmanA" usI prakAra se sattA hI hotI hai, hogI aura hotI thI, isa prakAra se sattA hI bhAva paryAya hai| uparoktarItyA dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa se sattA hI viziSTa kI jAtI hai, kyoMki usa sattA meM hI usa prakAra kA uparyukta-dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa vyavahAra kA viSaya ghaTita hotA hai| [ sattA meM bhI 81 bheda ghaTita karanA cAhiye ] isIliye sattAmAtra hI anaMtaparyAyAtmaka siddha hai, yaha bAta siddha ho jAne se paraspara meM vyAvRttasvabhAvavAle anaMta guNa paryAyoM ko pratikSaNa prApta karatI huI svIkAra karatI huI sattA hI 'tiSThati' hai, ityAdirUpa se 'sthAsyati' Adi padoM kI bhI yojanA usI sattA meM hI kara lenI cAhiye, kyoMki usa sattA meM bhI 81 bheda bana jAte haiN| ] pariNAmaM yAti / (di0 pra0) 2 tiSThati sthitA sthAsyati vinazyati vinaSTA vinaMkSyatyutpadyata utpannA utpatsyate / (di0 pra0) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. ] aSTasahasrI [ kArikA 11 [ vizvavyApinyA mahAsattAyAH spaSTIkaraNaM ] tathA bhedAneva' saMdravantItyAdi pratipattavyaM kSitAn kurvantI kalayantI bhavantI ca sattva 'tiSThatItyAdiyojanAyAH saMbhavAt / tathA coktaM "sattA sakalapadArthA savizvarUpA tvnntpryaayaa| sthitibhaGgotpAdArthA'sapratipakSA bhavatyekA"8, iti / [ vizva vyApI mahAsattA kA spaSTIkaraNa ] usa prakAra ke bhedarUpa jIvAdi padArthoM ko sattA hI "saMdravaMti" prApta karatI hai, ityAdi samajhanA cAhiye / "kSitAn kurvantI, kalayantI, bhavantI ca sattA eva tiSThati' ityAdi yojanAyAH sNbhvaat|" vaha sattA hI nivAsitoM-padArthoM ko prApta karatI huI, kSetrarUpa hotI huI tathA kalayantI-kAlarUpa hotI huI aura vahI bhavantI-bhAvarUpa hotI huI, sattA hI ThaharatI hai / ityAdirUpa yojanA-vyavasthA usa sattA meM hI saMbhava hai| kahA bhI hai zlokArtha-- 'yaha sattA sakala padArthoM meM saMsthita hai, akhila vizva rUpa hai, anaMta paryAyAtmaka hai, sthiti, bhaMga aura utpAdAtmaka hai tathA apane pratipakSa-asattA se sahita evaM vizeSoM se rahita svarUpa kI apekSA se eka hai|' 1 jIvAdIna = parasparaM vyAvRttasvabhAvAnanantaparyAyAn pratikSaNam / prakArAntareNa sattAyAdravyAdivyavahAraviSayatvamekAzItivikalpAJca pratipAdayiSavaH prAhustathA bhedeneveti / (di0 pra0) 2 tAneva iti pa 3 praapnuvntii| sattaiva tiSThatItyAdi yojyamiti pUrvoktamatra kalayantI bhavantItyatra ca saMbandhanI vagantavyaH / (di0 pra0) 4 yataH sakalapadArthAH tata eva / savizvarUpA / yataH savizvarUpA tata evaanntpryaayaa| yto'nntpryaayaa| tata eva sapratipakSeti bhAvaH / sprtipkssaa| pratipakSena bhedena shitaa| idamAryAvRtaM gAthArUpeNa paJcAstikAyaprAbhate zrI kundakundAcAryanirUpitam / tadyathA / sattA savvapayatthA savissarUvA annntpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 8 // ityasya vyAkhyAnam / havadi bhavati / kA kI sattA / kathaMbhUtA savvapayatthA = sarvapadArthAH / punarapi kathaMbhUtA, savissarUvA = savizvarUpA / punarapi ki viziSTA bhNgupaaddhruvttaa| bhaMgotpAdadhrauvyAtmikA / punarapi kirUpA rUpeNakA evaM paJcavizeSaNaviziSTA sattA ki niraGka zA, niHpratipakSA bhaviSyati / navaM sttpddivkkhaa| sapratipakSaveti vAttikam / tathAhi svadravyAdi catuSTayarUpeNa sattAyAH paradravyAdicatuSTayarUpeNa sattA pratipakSaH / sarvapadArtha sthitAyA: sattAyA ekapadArthasthitApratipakSa: mALghaTa: sauvarNo ghaTastAmroghaTa ityAdirUpeNa savizvarUpAyA ekaghaTarUpA sattA prtipkssH| athavA vivakSitakaghaTe vRttAkArAdirUpe vizvarUpAyA sattAyA vivakSitaikagandhAdirUpA prtipkssH| kAlatrayApekSayA'nantaparyAyA nAnArUpAyA sattAyAH vivakSitakaparyAyasattA pratipakSa: / utpAdavyayadhrauvyarUpeNa vilakSaNarUpAyA: sattAyA vivakSitaikasyotpAdasya vA vyayasya dhrauvyasya vA sattA pratipakSaH / ekasya mahAsattAyA avAntarasattA pratipakSa iti / zaddhasaMgrahanayavivakSAyAmekA mahAsattA / azuddhasaMgrahanayavivakSAyAM vA sarvapadArthasavizvarUpAdyAvAntarasattApratipakSavyAkhyAnaM sarvanagamanayApekSayA jJAtavyam / evaM nagamasaMgrahavyavahAranayatrayeNa sattAvyAkhyAnaM yojanIyam / athavA ekA mahAsattA zuddhasaMgrahanayena sarvapadArthAdyAvAntarasattAvyavahAranayeneti nayadvayavyAkhyAnaM kartavyamiti / (di0 pra0) 5 sattAyAH / (byA0 pra0) 6 nAnA / (byA0 pra0) 7 nAzaH / (byA0 pra0) 8 sklvishessnnrhitaa| (byA0 pra0) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaretarAbhA kI vasiddhi ] arthAt vastu kA astitva dharma sAmAnya hai aura vaha sabhI carAcara padArthoM meM pAyA jAtA hai, use hI sattA kahate haiM / sAmAnya kI apekSA vaha sattA eka hai, kintu bheda kI apekSA usa sattA ke mahAsattA aura avAMtarasattA aise do bheda mAne haiM / pratyeka padArthoM kI pRthak-pRthak sattA avAMtarasattA kahalAtI haiM aura sattA sAmAnya ko dekhane se vaha eka vizvavyApI hI hai / prathama pariccheda vizeSArtha - eka bAra dravya kA lakSaNa sat kaha dene se AcArya usa sat ko hI dravyarUpa siddha kara rahe haiM / jaise- asu bhuvi as dhAtu bhU-- hone artha meM hai / isa as dhAtu se hI sat zabda niSpanna hotA hai "astIti sat" jo hai- vidyamAna hai use sat kahate haiM tathaiva "bhU sattAyAM" isa niyama ke anusAra bhU dhAtu sattA artha meM hai / matalaba bhU dhAtu sat artha meM hai aura as ( sat) dhAtu bhU artha meM hai / usI prakAra se dravya kA lakSaNa sat hai aura sat kA lakSaNa dravya hai / yahA~ para jainAcArya sattA ko anaMta guNa paryAyoM ko prApta karane vAlI mAnate haiM evaM usa sattA meM utpadyate - utpanna hotA hai, vinazyati - naSTa hotA hai aura tiSThati - ThaharatA hai ityAdirUpa se utpAda, vyaya, dhrauvya ko trikAla kI apekSA se bhI nava bhedarUpa karake punaH usa eka-eka meM bhI nava-nava bheda karake 81 bheda kara diye haiM / AcArya zrI vidyAnaMdasvAmI ne to isa sattA ko dravyarUpa siddha karate huye kSetra, kAla aura bhAvarUpa bhI siddha kara diyA hai, kyoMki jagata meM sattA ko chor3akara aura kucha hai hI nahIM / yadi kucha mAno to vaha AkAza puSpavat asat hI hai / [ 211 ye dravya, kSetra, kAla aura bhAva sattA ke binA apane astitva ko kAyama hI nahIM kara sakate haiM, hama aura Apa kyA sAre vizva ke carAcara padArtha sattA ko chor3akara apane astitva ko kAyama karane meM asamartha haiM / usa sattA kA vizva meM hI kyA alokAkAza meM bhI ekacchatra sAmrAjya phailA huA hai / cakravartI, tIrthaMkara bhagavAn, anaMtAnaMta siddhaparameSThI sabhI isa sattA mahAprabhu ke Azrita haiM / ataH parAdhIna haiM aura to kyA bhagavAn kA kevalajJAna bhI anaMtAnaMta loka aura aloka ko jAnane meM samartha hote huye bhI isa sattA ke hI to AdhIna hai / vaha bhI isa sattA mahArAjAdhirAja ke zAsana ke bAhara nahIM hai / usa kevalajJAna se bhI adhika isakA sAmrAjya vistRta hai, kyoMki usa jJAna para bhI isane apanA zAsana jamA rakhA hai / kevalajJAna yadyapi sAre carAcara loka aura aloka ko vyApta karake sthita hai, phira bhI isa sattA mahAprabhu ke Azrita hI use rahanA par3a rahA hai / ataH yaha sattA eka mahAn zaktizAlI prabhu Izvara - samartha hai / eka laukika udAharaNa hai ki eka ziSya ne gurujI se pUchA ki he gurudeva ! maiM kisakI upAsanA karU ? taba gurudeva ne kahA ki lambodara gaNeza bhagavAn sabase bar3e haiM, unakI pUjA kiyA kro| vaha ziSya eka dina pUjA kara rahA thA ki isI bIca meM eka cUhA AyA aura gaNeza jo ke sira para baiTha gayA to ziSya ne samajhA ki zAyada ye undura mahArAja gaNezajI se bar3e haiM anyathA inake sira para kyoM baiThate ? isake bAda eka billI usa cUhe para lapakI to cUhA bhAga gayA aura vaha gaNezajI ke sira para baiThakara use tAkane lagI ki itane meM ziSya ne samajhA ki yaha billI mahArAnI to undura mahArAja se bhI pradhAna mAlUma par3a rahI hai / itane meM hI udhara se kuttA jhapaTA aura billI para lapakA ki billI to khisiyAnI hokara bhAga gaI aura kuttA khar3A khar3A bhoMkane lgaa| basa ! ziSya ko nizcita ho gayA ki yahI zvAnarAja sabase bar3A hai isI kI upAsanA karanA cAhiye / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 kahane kA tAtparya hai ki isI prakAra se isa "sattA mahArAjAdhirAja" ke eka chatra, sarvavyApI, mahAsAmrAjya ko dekhakara hI kucha sattAdvaitavAdI, eka apanA alaga hI siddhAMta gar3ha baiThe haiM, kyoMki yaha bAta to nizcita hI hai ki isa sattAprabhU kI AjJA ko ulaMghana karane kI svapna meM bhI kisI kI tAkata nahIM hai na siddha parameSThI meM hai na kevalajJAna meM hai na hari hara brahmA Adi meM hai| hA~ ! jo isa sattA ke zAsana ko svIkAra karane meM jarA bhI AnA-kAnI karate haiM unheM asat ke kArAvAsa meM DAla diyA jAtA hai| jo svayaM hI usakA jar3amUla se astitva hI samApta ho jAtA hai aura to kyA ? usake vaMzajoM kA, saMbaMdhI vargoM kA iSTamitra kuTambiyoM kA bhI nAma nizAna nahIM milatA hai sabhI kA nAza ho jAtA hai| jaise baMdhyA kA putra AkAza ke phUloM kI mAlA pahanakara kharagoza ke sIMga kA dhanuSa bANa lekara AkAza sarovara ke gagana para nAcatI huI baMdhyA kI putrI ke netra kA vedhana karanA cAhatA hai yaha saba kathana jaise asatrUpa hone se abhAvarUpa hai, nirarthaka hai, bakavAsarUpa hai, kyoMki ina sabhI bAtoM kA jar3amUla se hI abhAva hai tathaiva sattA ke zAsana se bahirbhUta kI bar3I durdazA ho jAtI hai| yugAnuyuga taka usakA astitva sunane meM nahIM AtA hai arthAt trikAla meM hI usakA vinAza-abhAva ho jAtA hai / ataH isa jagata meM eka sattAdvaitavAdI bhI haiM jo apane ko brahmAdvaitavAdI bhI kahate haiM tathA isa jagat ko mAtra satsva rUpa hI svIkAra karate haiN| unakA kahanA hai ki jo yaha satrUpa jagat hai, vaha eka brahmarUpa hI hai sabhI carAcara padArtha isa brahma kI hI paryAyeM haiM jo ki avidyA-mithyAtva ke saMskAra se aneka cetana-acetana rUpa dikha rahI haiM yaha bheda pratibhAsa avidyAdevI kA vilAsa hai / jagat to abhedarUpa paramabrahmarUpa hI hai ityAdi / usakA vistRta varNana svayaM svAmIjI ne dUsarI adhyAya meM kiyA hai aura unakA khaMDana karake bhI unheM bhI usI avidyAdevI kI goda meM sote huye ko acchI taraha se prabuddha karake jagA diyA hai| tAtparya yaha hai ki sabhI vastu bhagavAn siddha parameSThI kevalajJAna aura lokAloka satrUpa haiM, vidyamAnarUpa haiM basa ! itanA hI artha lenA cAhiye, Apa bhI isake zAsana meM rahakara ise bhagavAn mAnakara isakI pUjA nahIM krnaa| dekho bhAI ! jagat meM eka jJAna nAma kA padArtha itanA uttama hai ki jo isa sattA para bhI apanA zAsana jamA detA hai| kyA jJAna ke binA Apa yA hama isa astitva guNa kI kImata kara sakate haiM ? kyA jJAna ke binA hama aura Apa isakA mahattva samajha sakate haiM yA dUsaroM ko samajhA sakate haiM ? ataH jJAna ke dvArA hI isa sattAmahArAja kA astitva sUcita kiyA jAtA hai| sabhI cetana-acetana vastaoM ko satarUpa siddha karane kA, unheM jAnane, samajhane kA saubhAgya jJAna ko hI prApta hai, ata: yaha jJAna mahAprabhu hai aura sattAkumAra isake mahAmaMtrI pada para sthita haiN| aisA mAnanA bahuta hI sundara hai / aba yaha jJAnaguNa AtmA kA svabhAva hai| isa jJAna ko Azraya dene vAlI hamArI aura ApakI AtmA to sabase bhI mahAn siddha ho gaI hai, ataH isa caitanyaguNa se viziSTa-jJAnadarzana guNa se sahita AtmA ke svarUpa ko samajho use sattA se evaM jJAna se bhI mahAn pUjya samajho usake svarUpa ko prApta karake mahAn banane kA prayatna karo yaha sabase uttama hai| yaha AtmA hI jJAnaguNa ke dvArA sabhI ko evaM sattA ko jAnane vAlI hai| kevalajJAnaguNa bhI isI ke Azrita hai, aisA samajho kyoMki AtmA meM anaMtaguNa haiM kintu jJAnaguNa hI aisA hai ki jisake dvArA AtmA apane anaMtaguNoM kA mahattva samajhatI hai| unakA anubhava karake sukhI hotI hai aura vizva ke Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ paryAyArthikanayApekSayaivetaretarAbhAvaH saMbhavati na tu dravyArthikanayApekSayA ] tadevaM' paryAyArthikanayaprAdhAnyAdravyArthikanayaguNabhAvAtsarvasya' 'prasiddhA'nyApohavyatikramamapAkarotIti kiM naH prayAsena / [ 213 prANiyoM ko sukha kA mArga batA detI hai / niSkarSa yaha nikalA ki jagat meM caitanyaguNa se sahita AtmA hI trailokyAdhipati hai, mahAn hai, jJAna aura sattA isake maMtrI haiM / jJAna to mahAmaMtrI hai aura sattA upamaMtrI hai ina donoM maMtriyoM ke sAtha AtmA anAdikAla se lekara anaMtakAla taka saMpUrNa lokAloka meM ekacchatra zAsana karate huye anaMtasukha, anaMtavIrya guNoM kA anubhava karatI hai / yaha kathana zuddhadravyAcikana yA zuddhanizcayanaya kI apekSA se hai, aisA samajhanA cAhiye aura isa AtmA ko zuddha, buddha niraMjanarUpa banA lenA cAhiye / svabhAvAntaravyAvRttiH [ paryAyArthikanaya kI apekSA se hI itaretarAbhAva saMbhava hai dravyArthikanaya se nahIM ] isa prakAra se paryAyArthikanaya kI pradhAnatA se tathA dravyArthikanaya ko gauNa karane se sabhI meM svabhAvAMtara se vyAvRtti prasiddha hI hai aura vaha anyApoha - itaretarAbhAva ke vyatikrama -- lopa ko dUra karatI hai arthAt vaha "svabhAvAMtarAt svabhAvavyAvRttiH" itaretarAbhAva ke abhAva kA abhAva karatI hai arthAt itaretarAbhAva ko siddha karatI hai / itane kathana se hI basa hove / hama jainoM ko adhika prayAsa se kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI prayojana nahIM hai / vizeSArtha - pratyeka vastu meM anaMta dharma pAye jAte haiM kyoMki "guNaparyayavaddravyaM" guNa aura paryAyoM ke samUha kA nAma hI dravya hai, ataH eka dravya meM anaMtaguNa aura anaMtaparyAyeM pAI jAtI haiM / ve sabhI guNa aura paryAyeM paraspara meM eka dUsare ke svabhAva se bhinna-bhinna hI haiM, jaise jIva meM darzana, jJAna, sukha, vIrya Adi guNa haiM, ve kabhI bhI eka dUsarerUpa nahIM hote haiM / naranArakAdi paryAyeM bhI eka dUsarerUpa nahIM hotI haiM, isI kA nAma hI to itaretarAbhAva hai / pratyeka dravya ke sabhI guNa aura sabhI paryAyeM satrUpa hI haiM na ki asatrUpa / ataH yaha itaretarAbhAva pratyeka guNa, paryAyoM ko vastu ke pratyeka dharmoM ko pRthak-pRthak vyAvRttirUpa kara detA hai yaha paryAyArthikanaya ke dvArA hI hotA hai| zuddha dravyArthikanaya se sabhI vastu satrUpamAtra haiM, unameM bheda karane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai kintu guNaparyAyoM se bheda karanA yaha kAma to paryAyArthikanaya kA hai aura una guNa paryAyoM ko pRthak-pRthak siddha karanA, saMkararUpa na hone denA itaretarAbhAva kA kAma hai| sattA ke do bheda meM jo mahAsattA kA kAma thA, vaha pahale vizeSArtha meM batA diyA hai / yahA~ kucha avAMtarasattA kA khulAsA karate haiM jaise manuSyaparyAya kI sattA devaparyAya kI sattA se pRthak hai bacapana kI sattA javAnI kI sattA se pRthak hai aura javAnI kI sattA vRddhAvasthA kI sattA se pRthak hai / guNoM 1 tadvatastebhyo vyAvRttirekAnekasvabhAvatvAditi pUrvoktAnumAne prayuktasya tasya hetoH samarthanaM kRtvedAnIM pUrvoktaM sarvamupasaMharataH prAhustadevamiti / ( di0 pra0 ) 2 arthasya / ( byA0 pra0 ) 3 satI / (byA0 pra0 ) 4 apahnavaM / (byA0 pra0) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 meM bhI darzana se jJAna guNa kA astitva bhinna hai cAritra se vIrya kA astitva evaM sukha se samyaktva kA astitva bhI bhinna hai, bhale hI ina guNoM kA AzrayabhUta dravya eka hai, ataH pradezabheda nahIM hai phira bhI sabhI guNoM kA evaM paryAyoM kA astitva pRthak-pRthak hI hai| yadi nahIM mAnoge to una-una guNoM kA abhAva ho jAvegA athavA sabhI guNa aura paryAyoM kA saMkara bhI ho jaavegaa| pudgala dravya meM bhI hare se pIlA guNa evaM rUpa se rasa, sparza aura gaMdhaguNa paraspara meM bhinna-bhinna hI haiM / apakvAvasthA se pakvAvasthArUpa paryAyeM bhI bhinna-bhinna hI haiM, yaha saba itaretarAbhAva kA hI prabhAva hai, jo ki anaMta guNa aura anaMta paryAyoM ke astitva ko batA detA hai| saMkara-mizraNa nahIM hone detA hai| isaliye paryAyAthikanaya kI apekSA se itaretarAbhAva ko svIkAra karanA hI zreyaskara hai, yadi isakA lopa karoge to sabhI vastue~ sarvAtmakarUpa ho jaaveNgii| itaretarAbhAva kA sArAMza he bhagavan ! yadi anyApoha (itaretarAbhAva) kA lopa kiyA jAve to sabhI vastu sarvAtmaka ekarUpa ho jAtI haiM evaM atyaMtAbhAva kA lopa karane para AtmA, pradhAna AdirUpa ho jAvegA, punaH sabhI kA iSTa tattva sarvathA kahA hI nahIM jA sakegA, kyoMki eka meM dUsare kA atyaMta abhAva na hone se apane iSTa aura aniSTa tattvoM meM tIna kAla meM bhI bheda nahIM ho sakegA, kAraNa svabhAvAMtara se svabhAva dhyAvatti hI anyApoha hai, jaise vartamAna meM paTa svabhAva meM ghaTa kA abhAva / ataeva apane svabhAva se vyAvRtti honA anyApoha nahIM hai, anyathA ghaTAdivastu svabhAva zUnya ho jaaveNgii| yadi koI kahe ki prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva meM anyApoha hai so ThIka nahIM hai, kyoMki jisake abhAva meM niyama se kArya kI utpatti hove vaha prAgabhAva hai jisake hone para niyama se kArya kA vinAza Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi ] hove vaha pradhvaMsa hai aura itaretarAbhAva ke abhAva yA sadbhAva meM kArya kI utpatti yA vinAza nahIM hai / jaise jala aura anala meM itaretarAbhAva to hai kintu jala ke abhAva meM anala kI utpatti kA koI niyama nahIM hai tathA jala ke sadbhAva meM anala kA vinAza bhI nahIM hai, ataH jala, anala meM itaretarAbhAva hai / prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva nahIM hai / prAgabhAva kA abhAva hokara hI ghaTa kArya hotA hai aura pradhvaMsAbhAva kA abhAva karake hI kArya-ghaTa kA vinAza hotA hai donoM kI maujUdagI meM nahIM hotA hai / prathama pariccheda ghaTa aura paTa meM itaretarAbhAva hai paTa kabhI naSTa hokara miTTIrUpa ho gayA kAlAMtara meM vahI miTTI ghaTa bana jAtI hai, tathaiva jalabiMdu samudra ke sIpa meM motIrUpa pRthvIkAyika bana jAte haiM / pRthvIkAyika caMdrakAMtamaNi se caMdramA kI kiraNoM kA sparza hone para pAnI jharane lagatA hai, sUryakAMtamaNi se agni kI utpatti ho jAtI hai / ata: isa prakAra ke kAraNoM ke mila jAne para paTa ke ghaTarUpa hone meM koI virodha nahIM hai / pudgala dravya kI aneka paryAyoM kA bhinna-bhinna pariNamana dekhA jAtA hai, kintu isa prakAra se cetana aura acetana meM kadAcit tAdAtmyarUpa se pariNamana ho jAve aisA zakya nahIM / ataH bhinna-bhinna tattva meM atyaMtAbhAva hai / [ 215 yadi vijJAnAdvaitavAdI yaha kahe ki jJAnamAtra eka tattva ko mAnane para hamAre yahA~ kucha bhI doSa sambhava nahIM hai kyoMki hamane jJAna aura jJeyAkAra meM vyAvRtti nahIM mAnI hai, taba to jJeyAkAra viSaya meM jJAna kA anupraveza ho jAne se eka jJAna hI bacegA evaM donoM meM abheda hone se eka ke abhAva meM dUsarA jJAna bhI abhAvarUpa ho jAvegA punaH zUnyavAda hI zeSa rahegA, ataeva nirvikalpajJAna kA svalakSaNa svarUpa to siddha hI hai, vaha jJeyAkArarUpa svabhAvAntara se bhinna hai, isaliye Apake yahA~ bhI itaretarAbhAva siddha hai / pratyeka padArthoM meM kAryabheda hone se svabhAvabheda pAye jAte haiM, jaise jIva meM sukha-duHkhAdibheda dekhe jAte haiM / bauddha - Apake yahA~ "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" yaha sat kA lakSaNa hai punaH yadi jIvAdi dravya se utpAda-vyaya- dhrauvya abhinna haiM, to saba ekarUpa saMkara ho jAveMge, yadi bhinna mAnoM taba to utpAdAdi eka-eka meM bhI tIna lakSaNa mAnane hoMge, kyoMki ve pratyeka satrUpa haiM / anyathA - ve eka-eka asatrUpa ho jAyeMge kyoMki sat kA lakSaNa trayAtmaka hai / jaina - yaha kathana ThIka nahIM hai hamane to bhinnAbhinnarUpa donoM pakSoM ko hI kathaMcit svIkAra kiyA hai| una utpAda, vyaya dhrauvya, ko kathaMcit utpAdimAn dravya se anvayarUpa kI apekSA se abheda svIkAra karane para sthiti hI utpanna hotI hai sthiti hI naSTa hotI hai ityAdi / kathaJcit paryAya kI apekSA se unhIM sthiti Adi kA sthityAdimAn se bheda svIkAra karane para bhI pratyeka meM trilakSaNa siddha haiM / isI prakAra se tIna kAla kI apekSA se bhI trilakSaNatA siddha hai, kyoMki jIvAdi vastu anvita dravyarUpa se kAlatraya vyApI haiM kintu niranvaya kSaNika evaM nitya -- kUTastha ekAnta meM yaha vyavasthA asaMbhava hai / arthAt jIvAdi vastu meM - tiSThati, sthAsyati, sthitaM / naSTaM, nazyati, naMkSyati / . utpannaM, utpadyate, utpatsyate / ina nava bhedoM meM bhI pratyeka ke nava-nava bheda hone se 81 bheda vastu ke siddha ho jAte haiM / arthAt ' tiSThati' meM svakIya vartamAna kAla kI apekSA se utpAda, vyaya, dhrauvya Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] [ kArikA 11 siddha haiM, yathA tiSThati meM- tiSThati, utpadyate vinazyati / bhaviSyat kAla kI apekSA sthAsyati, utpatsyate, vinaMkSyati / aura apane pUrvakAla kI apekSA se sthitaM, utpannaM vinaSTaM / ye nava bheda ho gaye tathaiva 'sthAsyati' meM nava bheda kIjiye evaM 'sthitaM' meM bhI nava bheda kIjiye / usI prakAra se utpannaM, utpatsyate, utpadyate aura nazyati, naSTaM vinaMkSyati meM bhI nava-nava bheda kIjiye saba milAkara 81 ho jAte haiM / aSTasahasrI jIva, pudgalAdi chaha dravya ke bheda se azuddha dravya anaMta paryAyAtmaka haiM, tathaiva zuddha saMgrahanaya kI apekSA se "zuddha sanmAtradravya" hai / vaha sattva hI "dravati, droSyati, adudruvat iti dravyaM" lakSaNa se dravya hai / "kSIyaMte, kSeSyaMte, kSitAzcAsmin padArthA iti kSetra" se kSetrarUpa haiM ( kSiti dhAtu nivAsa artha meM hai ) "kalyaMte, kalayiSyaMte, kalitAzcAsmAditi kAla:" lakSaNa se vaha sattA kAlarUpa hai / ( kali dhAtu rahane artha meM bhI hai) tathA "bhavati, bhaviSyati, abhUditi bhAvaH - paryAyaH iti sattA eva vizeSyete / " ina dravya, kSetra, kAla, bhAva se viziSTa sattA eka hai ananta paryAyAtmaka hai / yaha sattA paraspara vyAvRtta svabhAva vAle anaMta guNa paryAyoM ko pratikSaNa prApta karatI hai / 33 isa sattA meM bhI 'tiSThati' Adi prakAra se 81 bheda kara lenA / anyatra bhI sattA kA lakSaNa kahA hai " sattA sakalapadArthA, savizvarUpAstvanantaparyAyA / sthiti bhaMgotpAdArthA, sapratipakSAbhavatyekA / / ' isa prakAra paryAyArthikanaya kI pradhAnatA se dravyArthikanaya ko gauNa karane se sabhI meM svabhAvAntara se bhinnatA prasiddha hai, vahI itaretarAbhAva hai, vaha siddha huA / "svabhAvAMtarAt svabhAvavyAvRttiH itaretarAbhAvaH " / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi / prathama pariccheda [ 217 . [ itaH paryantamitaretarAbhAvaM prasAdhyAdhunAtyaMtAbhAvaM sAdhayaMtyAcAryAH ] tathA keSAJcittattvatotyantAbhAvApAkRtau na kvacitkiJcitkathaJcinna varteta / vartatAmiti cet, tathA sarvaM sarvatra sarvathopalabhyeta / na ca jJAnAdikaM ghaTAdAvupalabhyate, nApi rUpAdikamAtmAdau / na ca kiJcitsvAtmaneva parAtmanApyupalabhyeta tataH kiJcitsveSTaM tattvaM kvacidaniSTerthe satyAtmanAnupalabhamAna': kAlatrayepi tattatra tathA nAstIti pratipadyate eveti siddhotyantAbhAvaH / [ yahA~ taka itaretarAbhAva ko siddha karake aba AcArya atyaMtAbhAva ko siddha kara rahe haiM ] tathA atyaMtAbhAva kA lopa karane para kinhIM sAMkhyoM ke yahA~ tattvataH kisI jIva meM kiMcitrUpAdi, kathaMcit-satyarUpa se nahIM raheM aisI bAta nahIM hai, kintu raheMge hI rheNge| zaMkA-raha jAveM kyA bAdhA hai ? "sarvaM sarvatra vidyate" sabhI saba meM rahate haiM yaha sAMkhyoM kA siddhAnta hI hai| samAdhAna-taba to sabhI saba jagaha sarvathA-sabhI prakAra se upalabdha ho jaaveNge| kintu ghaTAdikoM meM jJAnAdi kI upalabdhi nahIM pAyI jAtI hai| tathA AtmA Adi meM rUpa Adi bhI nahIM pAye jAte haiM aura koI bhI aisI vastu nahIM hai, ki jo svasvarUpa ke samAna hI pararUpa se bhI upalabdha hove / isIliye jo ApakA iSTa tattva (pradhAna) hai, vaha kisI aniSTa-artha (anya ke siddhAnta) meM satyasvarUpa se upalabdha na hotA huA tIna kAla meM bhI vaha ApakA mata vahA~-anya mata meM usa prakAra se-sarvathA nahIM hai, isa prakAra se jAnA hI jAtA hai| isa taraha se atyaMtAbhAva kI siddhi ho hI jAtI hai| 1 tathA na keSAJcit iti pA0 / (di0 pra0) itaretarAbhAvaprakAreNa / (di0 pra0) 2 yathA'nyApohAnaGgIkAre ghaTAdau paTAdi vartate / paTAdI ghaTAdirvataita / tathA keSAJcidekAntavAdinAmatyantAbhAvAnaGgIkAre kvacid ghaTAdau jJAnAdikamAtmAdau rUpAdikaJcopalabhyate / athedAnImanyonyAbhAvamabhidhAyAtyantAbhAvamupakramate / (di0 pra0) 3 upalabhyatAM ko doSaH / (byA0 pra0) 4 nupalabhyamAnamiti paa0| (di0 pra0) kathaJcidvAkyavivaraNaM satyAtmaneti / (dhyA0pra0) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] aSTa sahasrI [ kArikA 11 itaretarAbhAva aura atyaMtAbhAva kI siddhi kA sArAMza he bhagavan ! yadi anyApoha (itaretarAbhAva) kA lopa kiyA jAve to sabhI vastu sarvAtmaka ekarUpa ho jAtI haiM evaM atyaMtAbhAva kA lopa karane para AtmA, pradhAna AdirUpa ho jAyegA punaH sabhI kA iSTa tattva sarvathA kahA ho nahIM jA skegaa| kyoMki eka meM dUsare kA atyaMta abhAva na hone se apane iSTa aura aniSTa tattvoM meM tIna kAla meM bhI bheda nahIM ho skegaa| kAraNa svabhAvAMtara se svabhAva vyAvRtti hI anyApoha hai jaise vartamAna meM paTasvabhAva meM ghaTa kA abhAva / ataeva apane svabhAva se vyAvRtti honA anyApoha nahIM hai anyathA ghaTAdi vastu svabhAvazUnya ho jaayeNgii| yadi koI kahe ki prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva meM anyApoha hai so ThIka nahIM hai| kyoMki jisake abhAva meM niyama se kArya kI utpatti hove vaha prAgabhAva hai| jisake hone para niyama se kArya kA vinAza hove vaha pradhvaMsa hai| itaretarAbhAva ke abhAva yA sadbhAva meM kArya kI utpatti yA vinAza nahIM hai| jaise jala aura anala meM itaretarAbhAva to hai kiMtu jala ke abhAva meM anala kI utpatti kA koI niyama nahIM hai tathA jala ke sadbhAva meM anala kA vinAza bhI nahIM hai ata: jala, anala meM itaretarAbhAva hai / prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva nahIM hai / prAgabhAva kA abhAva hokara hI ghaTa kArya hotA hai aura pradhvaMsAbhAva kA abhAva karake hI kArya ghaTa kA vinAza hotA hai donoM kI maujUdagI meM nahIM hotA hai| ghaTa aura paTa meM itaretarAbhAva hai paTa kabhI naSTa hokara miTTIrUpa ho gayA kAlAMtara meM vahI miTTI ghaTa bana jAtI hai tathaiva jalabiMdu samudra ke sIpa meM motI rUpa pRthvIkAyika bana jAte haiM, pRthvIkAyika caMdrakAMta maNi se caMdramA kI kiraNoM kA sparza hone para pAnI jharane lagatA hai, sUryakAMta maNi se agni kI utpatti ho jAtI hai| isa prakAra ke kAraNoM ke mila jAne para paTa ke ghaTarUpa hone meM koI virodha nahIM hai / pudgala dravya kI aneka paryAyoM kA bhinna-bhinna pariNamana dekhA jAtA hai / kiMtu isa prakAra se cetana aura acetana meM kadAcita tAdAtmyarUpa se pariNamana ho jAye aisA zakya nahIM hai / ataH bhinna-bhinna tattva meM atyaMtAbhAva hai| yadi vijJAnAdvaitavAdI yaha kahe ki jJAnamAtra eka tattva ko mAnane para hamAre yahA~ kucha bhI doSa saMbhava nahIM hai kyoMki hamane jJAna aura jJeyAkAra meM vyAvRtti nahIM mAnI hai / taba to jJeyAkAra viSaya meM jJAna kA anupraveza ho jAne se eka jJAna hI bacegA evaM donoM meM abheda hone se eka ke abhAva meM dUsarA jJAna bhI abhAvarUpa ho jAyegA / punaH zUnyavAda hI zeSa rhegaa| ataeva nirvikalpajJAna kA svalakSaNa svarUpa to siddha hI hai / vaha jJeyAkAra rUpa svabhAvAMtara se bhinna hai isaliye Apake yahA~ bhI itaretarAbhAva siddha hai| pratyeka padArthoM meM kArya bheda hone se svabhAva bheda pAye jAte haiM jaise jIva meM sukha duHkhAdi bheda dekhe jAte haiN| bauddha-Apake yahA~ "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" yaha sata kA lakSaNa hai| yadi jIvAdi dravya se sthiti Adi abhinna haiM taba to saba ekarUpa saMkara ho jAyeMge, yadi bhinna mAnoM taba to utpAdAdi Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva ko siddhi ] prathama pariccheda eka-eka meM bhI tIna-tIna lakSaNa mAnane hoNge| kyoMki ve pratyeka satrUpa haiM / anyathA - ve eka-eka asat rUpa ho jAyeMge / kyoMki sat kA lakSaNa trayAtmaka I I 216 jaina - yaha kathana ThIka nahIM hai, hamane to bhinnAbhinna rUpa donoM pakSoM ko hI kathaMcit svIkAra kiyA hai / una utpAda, vyaya, dhrauvya ko kathaMcit utpAdAdimAn dravya se anvayarUpa ko apekSA se abheda svIkAra karane para sthiti hI utpanna hotI hai, vahI naSTa hotI hai ityAdi kathaMcit paryAya kI apekSA se unhIM sthiti Adi kA sthityAdimAn se bheda svIkAra karane para bhI pratyeka meM trilakSaNa siddha haiM / isI prakAra se tIna kAla kI apekSA se bhI trilakSaNatA siddha hai kyoMki jIvAdi vastu anvita dravyarUpa se kAlatrayavyApI haiM kiMtu niranvaya kSaNika evaM nitya kUTastha ekAMta meM yaha vyavasthA asaMbhava hai / arthAt jIvAdi vastu - tiSThati, sthAsyati, sthitaM / naSTaM, nazyati, naMkSyati / utpannaM, utpadyate, utpatsyate / ina nava bhedoM meM bhI pratyeka ke nava-nava (6-6) bheda hone se ikyAsI (81) bheda vastu ke siddha ho jAte haiM / arthAt tiSThati meM svakIya vartamAna kAla kI apekSA se utpAda, vyaya, dhauvya, siddha haiM yathA tiSThati meM- tiSThati, utpadyate nazyati / bhaviSyatkAla kI apekSA sthAsyati, utpatsyate, vinaMkSyati / aura apane pUrvakAla kI apekSA se sthitaM utpannaM vinaSTaM / ye nava bheda ho gaye tathaiva sthAsyati meM nava bheda kIjiye evaM sthitaM meM bhI nava bheda kIjie / usI prakAra se utpannaM, utpatsyate, utpadyate aura nazyati, naSTaM vinaMkSyati meM bhI nava-nava bheda kIjiye / saba milakara ikyAsI bheda ho jAte haiM / jIva pudgalAdi chaha dravya ke bheda se sabhI azuddha dravya anaMta paryAyAtmaka haiM tathaiva zuddha saMgrahanaya kI apekSA se "zuddha sanmAtra dravya" hai / vaha sattvahI " dravati, droSyati, adudruvat iti dravyaM" lakSaNa se dravya hai / "kSIyaMte, kSeSyaMte, kSitAcAsmin padArthA iti kSetra" se kSetrarUpa hai, kSitidhAtu nivAsa artha meM bhI hai / "kalyaMte, kalayiSyaMte, kalitAzcAsmAditikAlaH " lakSaNa se vaha sattA kAlarUpa hai / kalidhAtu rahane artha meM bhI hai / tathA bhavati, bhaviSyati, abhUditibhAvaH "paryAyaH iti sattA eva vizeSyate / " ina dravya, kSetra, kAla bhAva se viziSTa sattA eka hai anaMtaparyAyAtmaka hai / yaha sattA paraspara vyAvRtta svabhAva vAle anaMta guNa paryAyoM ko pratikSaNa prApta karatI hai / isa sattA meM bhI tiSThati Adi prakAra se 81 bheda kara lenA, samayasAra meM bhI sattA kA lakSaNa kahA hai / "sattA sakalapadArthAsa vizvarUpAtvanaMtaparyAyA / sthitibhaMgotpAdArthAM sapratipakSA bhavatyekA" / isa prakAra se paryAyArthikanaya kI pradhAnatA se, dravyArthikanaya ko gauNa karane se sabhI meM svabhAvAMtara se bhinnatA prasiddha hai vahI itaretarAbhAva hai yaha siddha huA / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] aSTasahasrI / kArikA 11 "svabhAvAMtarAt svabhAvavyAvRttiH itaretarAbhAvaH" / aba atyaMtAbhAva ko batalAte haiM jIva ke svarUpa se pudgala kA svarUpa bhinna hone se usameM atyaMtAbhAva hai, tIna kAla meM bhI ye donoM eka svarUpa nahIM ho sakate haiN| jIva svarUpa se astirUpa hokara bhI para pudgalAdirUpa se abhAvarUpa hai, kyoMki sabhI padArtha svasvarUpa se bhAvarUpa evaM parasvarUpa se abhAvarUpa lakSaNa vAle hI haiN| jaise niHzreNI kI paMktiyA~ ubhayataH (AjU-bAjU ke) do dIrgha kASTha se baMdhI huI haiM tathaiva sabhI vastuyeM bhAva, abhAvarUpa do svabhAva se saMbaMdhita haiN| ataH abhAva tucchAbhAvarUpa nahIM hai| eka dravya kI anekoM paryAyoM meM eka dUsare se pRthakapanA honA to itaretarAbhAva kA lakSaNa thA aura eka dravya kA dUsare dravya meM sarvathA abhAva honA atyaMtAbhAva hai jaise jIva kA pudgala meM abhAva / pudgala meM dharma, adharma dravya kA abhAva / dharma dravya meM AkAza dravya kA evaM AkAzAdi meM kAla dravya kA abhAva / arthAt sabhI chahoM dravyoM kA eka dUsare meM atyaMtarUpa se abhAva honA hI to atyaMtAbhAva hai| kahA bhI hai "aNNoNNaM pavisaMtA ditA uggAsamaNNamaNNassa / melaMtAvi ya NiccaM sagasagabhAvaM Na vijahaMti / / __ artha-ye sabhI dravya eka dUsare meM anupraviSTa haiM, eka dUsare ko avakAza bhI de rahe haiM, eka dUsare meM dUdha aura pAnI ke samAna ekameka hokara mila bhI rahe haiM phira bhI apane-apane svabhAva ko nahIM chor3ate haiN| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi / prathama pariccheda [ 221 / bauddho vakti yat pratyakSAnumAnAbhyAM abhAvo na gAte ityucyamAne sati taM bauddha asvasthaM ___kathayantaH tasya cikitsAM kurvantyAcAryAH ] kathaM punarabhAvapratipattiH ? kathaM ca na syAt ? sarvathA bhAvavilakSaNasyAbhAvasya vAstavasya grAhakapramANAbhAvAt, pratyakSasya rUpAdisvalakSaNaviSayatvAdabhAve pravRttyayogAt tasya tatkAraNatvavirodhAt', tatkAraNatve svalakSaNatApatteH, akAraNasyAviSayatvavyavasthiteH', ' bauddha kA kahanA hai ki pratyakSa aura anumAna ye donoM pramANa abhAva ko nahIM grahaNa kara sakate haiN| isa para jainAcArya usa bauddha ko asvastha batalAte haye usakI cikitsA karate haiN| bauddha-abhAva kA jJAna puna: kaise hogA ? jaina-Apa hI yaha batalAiye ki abhAva kA jJAna kaise nahIM hogA ? bauddha-sarvathA bhAva se vilakSaNa jo abhAva hai, vaha vAstavika hai, isa prakAra se grahaNa karane vAle pramANa kA abhAva hai, kyoMki pratyakSa pramANa to rUpAdi svalakSaNa ko hI viSaya karatA hai| ataeva abhAva ko grahaNa karane meM usakI pravRtti nahIM ho sakatI hai, kyoMki nirvikalpa pratyakSa ko usa abhAva ke kAraNatva kA virodha hai / yadi usa abhAva ko bhI pratyakSa ke prati kAraNa mAnoM taba to usa abhAva ko bhI svalakSaNarUpa hone kA prasaMga prApta ho jAvegA, kyoMki pratyakSa ke liye akAraNarUpa abhAva to pratyakSa kA viSaya nahIM hai, aviSaya hI hai yaha vyavasthA banI huI hai| arthAt hama bauddhoM kA kathana hai ki "nAkAraNaM viSayaH" jo jJAna ke utpanna hone meM kAraNa hotA hai vahI padArtha jJAna kA viSaya hotA hai, jo jJAna kI utpatti meM kAraNa nahIM hai, vaha viSaya bhI nahIM hai, tathA pramANAntara-anumAna bhI apane kAraNa ko hI viSaya karatA hai, kyoMki abhAva to anumAna kA bhI kAraNa nahIM hai| arthAt-agnirUpa svalakSaNa se dhamarUpa svalakSaNa utpanna hotA hai / punaH dhUma kA darzana hotA hai phira usase dhUma kA vikalpa hotA hai| pazcAt dhUma se agni kA anumAna hotA hai| isa prakAra ko paramparA se svakAraNa hI viSaya hai / matalaba hama 1 Aha sau0 he syAdvAdin ! tavAbhAvanizcayaH kathaM syA0he sau. asmAkamabhAvapratipattiH kathaM na syAdapitu syAdeva / sau0 Aha he syA0 evaM na / kuta: bhAvavilakSaNasya sarvathA'bhAvasya grAhakapramANaM nAsti yataH / na tAvatpratyakSaM rUpAdijAtasya pratyakSasya rUpAdyarthaH viSayastasyAbhAve pravRtteraghaTanAt = tathA pramANAntaramanumAnAdikaM ca sarvathA'bhAvagrAhaka n| tasyApi svakAraNagocaratvAt / anumAnaM trividhaM kAryAnumAnaM svabhAvAnumAnamanupalabdhyanumAnaJca / tasya pramANAntarasya kAryAnumAnatve sati abhAvasya kAraNatvamAyAti asau kAraNatvaprasaktiH yogyAn = tasya svabhAvAnumAnatve'bhAvasya bhAvAtmakatvamAyAti = tarhi abhAvagrAhikA'nupalabdhirbhaviSyati sApi n| kutastasyA anupalabdheH sadaggrAhitvavRttyA vastUnizcayAt / tasyA tasyA sarvathA'bhAvasyAviSayatvaM siddhacati yataH / (di0 pra0) 2 paramANaH / (di0 pra0) 3 akAraNatvaM kuta ityAzaMkya dvitIyaM hetuM yojayet / (di0 pra0) 4 svalakSaNasyaiva pratyakSajJAnajananasAmarthyasiddheH / (di0 pra0) 5 ca / (byA0 pra0) Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 pramANAntarasyApi svakAraNaviSayatvAt / tasya kAryAnumAnatve tAvadabhAvasya kAraNatvaprasaktiH / na cAsau yuktimatI / svabhAvAnumAnatvepi bhAvAtmakatApattiH, abhAvasya svabhAvAsaMbhavAt / asatonupalabdheH paryudAsavRttyA vastuni niyamAt sarvathApyabhAvAviSayatvasiddhiH / bauddhoM kI yahI mAnyatA hai ki jisa padArtha se nirvikalpajJAna utpanna hotA hai, usI ko viSaya karatA hai aura anumAna jJAna bhI nirvikalpa kA pRSThabhAvI hone se nirvikalpa pratyakSa se jAne huye viSaya ko hI grahaNa karatA hai / ataH vaha anumAna bhI paramparA se jisa artha se utpanna hotA hai, usI ko viSaya karatA hai, anya ko nahIM / evaM abhAva pratyakSa aura anumAna jJAna kI utpatti meM na kAraNa bana sakatA hai, na vaha abhAva unakA viSaya hI ho sakatA hai| vaha anumAna hI kAryAnumAnarUpa hai, aisA kahane para to abhAva bhI kAraNa bana jAvegA, kintu isa prakAra kahanA yuktiyukta nahIM hai| usa anumAna ko svabhAvAnumAna mAnane para bhI abhAva ko bhAvAtmakatva kA prasaMga prApta ho jAvegA, kintu abhAva ko svabhAvarUpa kahanA asaMbhava hI hai, isaliye usa abhAvarUpa liMga se anumAna kA udaya nahIM ho skegaa| arthAt anumAna ke liye tIna hetu mAne haiMkAryahetu, svabhAvahetu aura anuplbdhihetu| isI ko lekara yahA~ kathana hai ki yadi anumAna ko kAryahetu se utpanna huA kAryAnumAna kaheMge aura anumAna se abhAva ko viSaya karanA mAneMge taba to kAryAnumAna hone se isa anumAna ke liye abhAva kAraNa bana jAvegA, kyoMki kArya tabhI banatA hai, jaba kucha kAraNa hotA hai, kAraNa ke abhAva meM kArya kalpanA hI asaMbhava hai ityaadi| evaM asat kI anupalabdhirUpa hetu se paryudAsa vRtti se vastubhUta-bhUtala kA hI niyama ho jAtA hai / ataH sarvathA bhI abhAva aviSaya hI hai aisA siddha ho jAtA hai| arthAt "nAstyatra ghaTo'nupalabdheH" isase bhI abhAva kA grahaNa nahIM hotA hai, pratyut paryudAsarUpa se bhUtala kA hI grahaNa hotA hai| ataeva anupalabdhiviSayaka bhI abhAva bhAvasvabhAva hI hai, aisA samajhanA caahiye| bhAvArtha-bauddha ne pratyakSa aura anumAna do pramANa mAne haiM aura unakA kahanA hai ki ye donoM hI pramANa abhAva ko viSaya nahIM kara sakate haiN| nirvikalpa pratyakSa meM to ekakSaNavartI paryAyarUpa vizeSa hI jhalakatA hai aura nirvikalpajJAna ke anantara savikalpajJAna hotA hai, vaha bhI nirvikalpa ke viSaya. ko hI viSaya karatA hai, paraMparA se utpanna huA anumAnajJAna bhI usI pratyakSa ke viSaya ko grahaNa karatA hai / unakA kahanA hai ki jJAna jisa viSaya (padArtha) se utpanna hotA hai, usI ko grahaNa karatA haijAnatA hai anya ko nahIM aura abhAva se to kucha utpanna honA zakya nahIM hai, anyathA AkAza kamala se bhI mAlA bananA, sugaMdhi AnA saMbhava ho jaavegaa| hetu ke tIna bhedoM meM se kAryahetu se jo anumAna utpanna hotA hai, usameM bhI abhAva kAraNa nahIM bana sakatA hai / svabhAvahetu jo anumAna utpanna hotA hai, jaise "ayaM vRkSo'sti zizapAtvAt" yaha vRkSa hai kyoMki zizapA hai| yaha zizapAtva hetu svabhAvahetu hai yadi svabhAva hetu se utpanna anumAna ko 1 antazonupalabdheriti pA0 / (byA0 pra0) ante'stitvadharme bhuutle| (byA0 pra0) 2 bhaavaanuplbdhH| ghaTAdeH / anupalabdhiliGgasya / (byA0 pra0) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 223 tadviSayopi' bhAvasvabhAva evAbhAvaH / kasyacidekasya kaivalyamitarasya vaikalyamiti bruvannapi devAnAMpriyo durvidagdhabauddho nAvadhArayati', 'bhAvAbhAvapratipatterabhAvAbhyupagamAt / soyaM svayaM anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThita: zabdArthasividho dharmoM bhAvAbhAvobhayAzrita / svabhAvAnumAna mAnoge, taba to usase bhI vaha abhAva svabhAvarUpa bana jaavegaa| tathA anupalabdhihetu se bhI abhAva kA grahaNa nahIM hotA, kyoMki ghaTa se bhinna bhUtala kA jJAna ho jAtA hai| ataH abhAva ko viSaya karane vAlA koI bhI pramANa nahIM hai| __ jaina-kisI bhUtala kA kaivalya (honA) itara ghaTAdi kA vaikalya (nahIM honA) hai isa prakAra se kahatA huA bhI 'devAnAMpriyaH'-durvidagdha bauddha hI samajha nahIM sakA hai, kyoMki isa kathana meM bhAva aura abhAva ina donoM kI pratipatti hone se usane abhAva ko to svIkAra kara liyA hai| arthAt "isa bhUtala para ghaTa nahIM hai kyoMki usakI anupalabdhi hai, isa prakAra se isameM bhAvarUpa bhUtala aura abhAvarUpa ghaTa donoM kA jJAna ho rahA hai| pana: aisA svIkAra karatA haA bhI bauddha kahatA hai ki abhAva kA bodha nahIM hotA hai, ataH vaha mUrkha hI hai kyoMki svayaM usane aisA kahA hai ki zlokArtha-anAdi kAla kI vAsanA se utpanna huye vikalpa se yukta zabda kA artha tIna prakAra ke dharma vAlA hai-bhAva, abhAva aura ubhyruup| ina tIna dharmoM ke nimitta se hone vAlA artha tIna prakAra kA hai| isa prakAra se paramArthataH bhAva aura ubhaya ina donoM kA jJAna ho jAne se abhAva ko bhI prApta karatA huA-samajhatA huA punaH abhAva ke jJAna karane meM kisa prakAra se uparyukta praznoM ko karatA hai ? yadi vaha paramArtha se asvastha nahIM hai taba to uparyukta prazna kara nahIM sakatA thA, ataH vAstava meM vaha svastha nahIM hai, svayaM asvastha hI hai aisA jJAta hotA hai| vizeSArtha-jainAcAryoM ne atyaMtAbhAva kA lakSaNa batAte haye yaha prakaTa kiyA hai ki yadi Apa loga atyaMtAbhAva ko nahIM mAnoge to sabhI dravya apane-apane svarUpa se zUnya hone se niHsvarUpa ho jAveMge kisI kA koI nijI svarUpa hI siddha nahIM ho skegaa| athavA sabhI vastuyeM sarvAtmaka bhI ho jAveMgI kyoMki eka vastu meM dUsarI vastu kA abhAva to hai nahIM / isa para sAMkhya rAjI ho jAtA hai vaha kahatA hai ki hamane sampUrNa jagat ko pradhAnAtmaka siddha kara hI diyA hai ata: "sarva sarvatra vidyate" sabhI kucha saba meM pAyA jAtA hai, isa siddhAMta ke anusAra hameM abhAvoM ko mAnane kI AvazyakatA hI nahIM hai| 1 anumAnam / (di0 pra0) 2 azuddhatvam / (di0 pra0) 3 mUrkhavallabhastathoktaM vidagdhacUDAmaNau parjanye rAjJi gIrvANe vyavahatari / mUrkhe bAle jigISau ca devoktirna rakuSTinIti / (di0 pra0) 4 ytH| (di0 pra0) 5 kaa| (di0 pra0) 6 zabdArthabhUtasyAnAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitasya kramAdvacastasamastApekSayA bhAvasyAbhAvasya bhAvobhAvo bhAvasya ca pratIteH paramArthato hyabhAva eva viSaya iti saugatenAbhyupagamyamAnatvAditi bhAvaH / (di0 pra0) 7 bhASyaM bhAvayantaH prAhaH soyamiti / (di0 pra0) 8 kalpitaH san dharma: zabdasyArtho bhavatIti / (di. 30) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] [ kArikA 11 iti paramArthato' 2 bhAvasyobhayasya ca pratipatterabhAvaM pratipadyamAnaH kathamabhAvapratipattau prakRtaparyanuyogaM kuryAt ? na cedasvasthaH ' paramArthataH ', svapararUpAdibhAvAbhAvalakSaNatvAtsarvasya' aSTasahasrI isa para jainAcArya kahate haiM ki he bhole bhAI ! Apa bhI cetanarUpa puruSatattva ko prakRtirUpa nahIM mAnate haiM aura pradhAna ko caitanyapuruSa kA svabhAva nahIM mAnate haiM aura to kyA ? Apane apane kUTastha nitya meM truTyat kSaNika -- niranvayakSaNika rUpa anitya siddhAMta ko athavA nirapekSa nityAnityarUpa yauga ke siddhAMta ko yA sApekSasiddha nityAnityarUpa syAdvAda siddhAMta ko nahIM mAnA hai / ata: Apane bhI "aMdha sarpa bilapraveza" nyAya se atyaMtAbhAva ko mAna hI liyA hai / jaise aMdhA sarpa bila meM nahIM jAnA cAhatA hai aura bahuta kAla taka ghUma ghumAkara kahIM na kahIM yadi ghusatA hai to vaha bila meM hI ghusatA hai ataH aMdha sarpa bila praveza nyAya se Apa sAMkhya bhI ghUma ghumAkara bemAlUma hI atyaMtAbhAva ko mAna lete ho anyathA ApakA puruSatattva pradhAna banegA aura usI se sRSTi utpanna hone lagegI tathA pradhAnatattva usakA bhoktA bana baiThegA aura bhI anartha hoMge / Apake nityapakSa meM bauddha praveza kara jAvegA / basa ! Apa dekhate-dekhate hI kSaNikavAdI bana jAyeMge, kintu yaha saba Apako iSTa nahIM hai, ataeva aniSTa tattva kA parihAra karane ke liye evaM iSTa tattva kI rakSA karane ke liye Apa bhI atyaMtAbhAva prabhu kI zaraNa meM hI A jAte haiM / idhara bauddha apanI buddhi kI vizeSatA prakaTa karane ke liye daur3a par3ate haiM aura kahate haiM ki abhAva nAma kI cIja ko grahaNa karane vAlA koI pramANa hI nahIM hai, ataH usa abhAva kA hI abhAva hai / matalaba yaha hai ki bauddhoM ne do hI pramANa mAne haiM eka pratyakSa aura dUsarA anumAna / ve kahate haiM ki abhAva ina donoM pramANoM ke dvArA grahaNa hI nahIM kiyA jA sakatA hai kyoMki "prameyadvitva" se hI pramANadvitva ko hamane mAnA hai arthAt vizeSa aura sAmAnyarUpa se pramANa ke dvArA jAnane yogya prameya do prakAra ke hI haiM / vizeSa ko to nirvikalpa pratyakSa grahaNa kara letA hai aura sAmAnya ko anumAna grahaNa kara letA hai / padArtha do prakAra ke hI haiM aura unake grahaNa karane vAle jJAna bhI do hI paryApta haiM / parantu isa mAnyatA kA khaMDana jainAcAryoM ne bar3e hI suMdara DhaMga se kiyA hai / jainAcArya pUchate haiM ki prameya sAmAnya vizeSa rUpa se do hI haiM isa bAta ko grahaNa karane vAlA kauna sA pramANa hai ? kyoMki ApakA pratyakSa to mAtra vizeSa ko hI grahaNa karatA hai evaM sAmAnya mAtra ko anumAna / punaH " jagata meM sAmAnya vizeSa rUpa se do hI prameya haiM anya tIna nahIM haiM" isa prakAra se ye donoM pramANa to jAnane meM asamartha hI raheMge / yadi Apa kaheM ki pratyakSa ina prameya dvitva ko hI hai vaha ekAnta kahA~ rahA ? usane to sAmAnya jAnanA hai taba to pratyakSa kA vizeSa donoM ko jAna liyaa| 1 zabdAt / ( vyA0 pra0 ) 2 sthityAdirUpasya / ( vyA0 pra0) paramArtha tobhAvasyAbhAvasyobhayasya iti pA0 / ( byA0 pra0 ) 3 anyApohasya | ( vyA0 pra0 ) 4 bhAvAbhAvAtmakasya / sakAzAt / (byA0 pra0 ) 5 asvasthaH kathaM na korthaH svasthazcet prakRtaparyanuyogaM kathaM kuryAt / ( di0 pra0) 6 kathamiyaM bhAvAbhAvapratipattiH satyA ityAzaMkAyAmAha / ( di0 pra0) 7 vastuna: / (byA0 pra0 ) viSaya eka vizeSa yadi Apa kaheM ki Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 225 niHzreNIpadabandhAbhyAmiva bhAvAbhAvasvabhAvAbhyAM pratibandhAt', svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapISTasya saMvidadvayasya bhAve bhedarUpatvaprasaGgAt pararUpAdibhiriva svarUpAdibhirapi anumAna prameyadvitva kA jJAna karAtA hai taba to usakA bhI viSaya sAmAnya kahA~ rahA ? ata: 'prameya do haiM' isa bAta ko jAnane ke liye Apako eka tIsarA hI pramANa khojanA par3egA, isaliye prameya do hone se hI pramANa do haiM, yaha vyavasthA karanA azakya hai| hama jainoM ne to pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa ke do bheda kiye haiN| usameM bheda prabheda anekoM mAne haiM, phira bhI hamAre yahA~ pratyeka pramANa sAmAnya-vizeSarUpa ubhayAtmaka vastu ko hI grahaNa karate haiN| hA~! aMtara yahI hai ki sabhI pramANoM ke grahaNa kI prakriyA pathaka-pathaka hai| pratyakSa pramANa vasta ko spaSTa jAnatA hai aspaSTa rUpa se jAnatA hai| una spaSTa-aspaSTa meM bhI taratamatA se anekoM bheda ho jAte haiM / ataH prameya rUpa padArtha to anaMta haiM aura sAmAnya vizeSAtmaka hI haiM, evaM sabhI padArtha bhAvAbhAvAtmaka bhI haiN| bhAva chor3akara abhAva aura abhAva ko chor3akara bhAva nahIM raha sakatA hai, kyoMki pRthak-pRthak sAmAnya vizeSa upalabdha nahIM hote haiM aura pRthaka-pRthak bhAva evaM abhAva bhI upalabdha nahIM hote haiN| una prameyoM ko jAnane vAle pramANa jJAna to pratyakSa parokSarUpa se do bhI haiN| mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala kI apekSA se pAMca bhI haiM aura eka-eka jJAna ke asaMkhyAtalokapramANa bheda hone se asaMkhyAta bhI ho sakate haiM hamAre jainasiddhAMta ke anusAra bAdhA nahIM AtI hai / tAtparya yaha nikalA ki abhAva ko grahaNa rane ke liye kisI pathaka pramANa kI AvazyakatA nahIM hai| ye pratyakSa, parokSa pramANa hI usa abhAva ko bhI grahaNa kara lete haiN| mImAMsaka ne chaha pramANa mAne haiM pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti aura abhAva / usakA kahanA hai ki pAMca pramANa to sattAtmaka vastu ko grahaNa karate haiM aura eka aMtima abhAvapramANa hI abhAva rUpa vastu ko viSaya karatA hai / evaM ve abhAvapramANa kA lakSaNa isa prakAra se karate haiM ki "gRhItvA vastu sadbhAvaM" arthAt pahale kabhI eka kamare meM ghaTa ko dekhA thA, punaH kisI dina vahA~ Akara dekhA kamarA khAlI hai, usa kamare ko dekhakara ghaTa kI yAda AI aura mana meM 'ghaTa' nahIM hai, aisA jJAna prakaTa huA, usameM iMdriyajJAna kI apekSA nahIM hai| yaha mAnasika nAstijJAna ho abhAvapramANa aura ghaTa ke abhAva ko sUcita karatA hai / ___isa para jainAcArya kahate haiM ki Apane jo ghaTa rahita kamare ko yA bhUtala ko dekhA to cakSu iMdriya se hI to dekhA hai ataH ghaTa ke abhAva kA jJAna pratyakSa se siddha huA na ki kalpita abhAva pramANa se / ata: hama jainoM kA to yahI siddhAMta hai ki abhAvAtmaka vastu ko bhI pratyakSa, anumAna, pratyabhijJAna Adi pramANa hI jAnate haiM na ki abhAva pramANa / vAstava meM abhAva nAma kI vastu koI tucchAbhAva to hai nahIM, vaha to eka bhAvAMtararUpa hI hai| zrI samaMtabhadrasvAmI ne svayaMbhUstotra meM bhI kahA hai ki "dIpastamaH pudgalabhAvato'sti" evaM "khe nAsti puSpaM taruSu prasiddha" arthAt dIpaka bujhA 1 sarvasyArthasya / svarUpeNeva pararUpeNApi / (byA0 pra0) 2 dvaitAdibhiH / (byA0 pra0) 3 sadbhAve / (byA0 pra0) 4 svarUpapararUpaprakAreNa / (byA0 pra0) 5 anyathA / (di0 pra0) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 tasyAbhAve svayaM prakAzanavirodhAt / na kiJcitpramANaM sarvAtmanA bhAvamabhAvaM vA' grahItumarhati', aniyamaprasaGgAt / tAthAgatAnAM hi bhAva eva pramANaviSaya iti bhAvaprameyakAntaprakAza kA abhAva huA matalaba aMdherA A gayA, jaise prakAza pudgala kI paryAya thI, vaise hI aMdhakAra bhI to pudgala kI hI paryAya hai aura dekhiye ! kisI ne Apa se kahA AkAza puSpa nahIM hai, to bhAI ! taru-vRkSa aura latAoM meM to puSpa vidyamAna hI haiN| Apane kahA ki "ajainamAnaya" ajaina ko lAo to jaina ke bajAya koI brAhmaNa Adi puruSa ho lAyA jAtA hai ata: abhAva hamezA hI eka bhinna bhAva rUpa hI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jagat meM koI aisI vastu hI nahIM hai, ki jisameM abhAva guNa nahIM hone yaha pustaka hai to matalaba yahI hai ki yaha caukI patthara Adi nahIM hai| yadi yaha astitva guNa nAstitva ke sAtha avinAbhAvI na rahe to vastuvyavasthA hI nahIM bnegii| yadi Apane kahA ki dadhi khAo to koI bholA prANI UMTa ke pAsa bhI daur3a jAvegA "prerito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati" ataeva pratyeka dravya ko-padArtha ko bhAvAbhAvAtmaka hI mAnanA par3egA aura usa bhAvAbhAvAtmaka vastu ko grahaNa karane vAle jo pramANa haiM, so hI haiM pRthaka se abhAva nAmaka koI pramANa nahIM hai| hama pratyakSa pramANa se bhI anubhava karate haiM ki yaha cetanadravya pudgala nahIM hai, paudgalika-zarIra par3A raha gayA caitanyaAtmA calI gaI, anumAna bhI lagAte haiM, evaM pratyabhijJAna Adi se bhI nirNaya kara lete haiM / tathaiva yaha caukI hai to yaha patthara hai, pustaka, pena, kamaMDalu Adi nahIM hai, yaha itaretarA bhAva bhI pratyakSa, anumAna Adi se siddha hai, usI prakAra se prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva bhI pratyakSAdi se siddha hai| miTTI meM ghar3A, bIja meM aMkura, dUdha meM ghI kisI ko bhI nahIM dikhatA hai, vahI to prAgabhAva hai, kAraNa meM kArya kA na honA hI to prAgabhAva nAma se kahA jAtA hai, punaH prAgabhAva kA abhAva hokara kAraNa se hI kArya bana jAtA hai, tabhI to kArya-kAraNabhAva saMbaMdha mAnA jAtA hai| ghaTa meM kapAla-Takar3e nahIM haiM yaha bAta bhI pratyakSa se siddha hai, isI kA nAma pradhvaMsAbhAva hai, jaba isa pradhvaMsAbhAva kA abhAva hogA-ghaTa kA pradhvaMsa hogA taba Tukar3e diikheNge| isIliye jainAcAryoM kA aisA kahanA hai ki prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva aura atyaMtAbhAva ina cAroM hI abhAvoM kA jJAna pratyakSa, anumAna, pratyabhijJAna, tarka Adi pramANoM se hotA hai, kyoMki ye cAroM hI abhAva bhAvAMtararUpa hI haiN| sarvathA niHsvabhAva-tucchAbhAvarUpa nahIM haiM, jaise ki Apa logoM ne bhAvAtmaka vastuoM kA jJAna ina pratyakSAdi pramANoM se abAdhita rUpa se mAnA hai, vaise hI Apa logoM ko ina abhAvoM ke jJAna meM bhI visaMvAda ko samApta kara denA cAhiye, kyoMki sabhI vastuyeM bhAvAbhAvAtmaka siddha ho rahI haiM / nyAya siddhAMta ke anusAra "pratItepalApakartuM na zakyate" pratIti kA lopa karanA zakya nahIM hai, aisA samajhanA caahiye| kyoMki sabhI padArtha svasvarUpa se bhAvasvarUpa aura parasvarUpa se abhAvasvarUpalakSaNa vAle hI haiN| jaise ki niHzreNI kI padapaMkti (paira rakhane kI DaMDiyAM) AjU-bAjU ke do dIrgha kASTha se baMdhI huI haiM, usI prakAra se hI sabhI padArtha bhAva-abhAvarUpa do svabhAva se saMbaMdhita haiM / arthAt jaise nasainI kI paira 1 iva / (byA0 pra0) 2 anyathA / (byA0 pra0) 3 pramANaM kevalaM bhAvamabhAvaM vA gRhNAti cettadA bhAvAbhAvAtmakavastugrahaNe'niyamaH prasajati / (di0 pra0) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAva kI siddhi ] prathama pariccheda [ 227 vAdinAmabhAvapratipattirayuktiH / ato na bhAvaniyamapratipattiH kasyacitkvacitkathaJcidasattvAsiddheH svasvabhAvavyavasthityayogAt / rakhane vAlI DaMDiyoM ko saMbhAlane ke liye AjU-bAjU meM bAMsa ke do bar3e DaMDe rahate haiM, jisake sahAre hI veDaMDiyAM baMdhI rahatI haiM, usI prakAra se sabhI padArtha kA jJAna bhAva - abhAvarUpa do dIrghaM DaMDoM se baMdhA huA hai| tAtparya yaha nikalA ki bhAva aura abhAva ina donoMrUpa avasthAoM ko mAne binA padArthoM kA nirdoSa jJAna asaMbhava hai / jisa prakAra se svasvarUpa Adi catuSTaya se vastu hai, yadi usI prakAra se pararUpAdika se bhI svIkAra kara loge taba to saMvedanAdvaita meM bhI bhAva kI taraha para kA astitva ho jAne se vaha bhedarUpa ho jAvegA evaM advaitavAdiyoM kA advaita siddha nahIM ho sakegA / arthAt advaitavAda jaise svasvarUpa se brahmarUpa yA vijJAna rUpa hai, yadi vaise hI pararUpa- sAMkhyamata, jainamata se bhI astitvarUpa ho jAvegA, taba to vaha advaita nahIM rahegA dvaitarUpa hI ho jAvegA / ataH pararUpa se abhAva mAnanA ucita hI hai / tathaiva pararUpAdi ke samAna hI svarUpa Adi se bhI usakA abhAva mAna lene para to usakA svayaM bhI prakAzana honA arthAt yadi vastu pararUpa se abhAva ke samAna svasvarUpa se bhI abhAvarUpa hai / punaH usakA svabhAva hI kucha na rahane se vastu zUnyarUpa ho jAvegI ataH pararUpa se abhAva ke samAna svabhAva se bhI vastu meM abhAvadharma nahIM mAnanA caahiye| kyoMki koI bhI aisA pramANa nahIM hai ki jo sarvAtmaka rUpa se svarUpa ke samAna ho pararUpa se bhI bhAva athavA abhAva ko grahaNa karane meM samartha ho sake arthAt koI bhI samartha nahIM hai / anyathA aniyama kA prasaMga A jAvegA / arthAt yaha ghaTa hI hai, isa prakAra kA niyama hI nahIM bana skegaa| kyoMki bauddhoM ke yahA~ bhAva hI pramANa kA viSaya hai isa prakAra se 'bhAvaprameya kAMtavAdiyoM' ke yahA~ abhAva kI pratipatti Ayukta hI hai / arthAt naya, pramANa se rahita hone se yuktiyukta nahIM hai / isaliye bhAva ke niyama kI pratipatti nahIM ho sakatI hai / I kisI vastu kA kahIM para kisI prakAra se asattva - abhAva asiddha hone se to svasvabhAva kI bhI vyavasthA nahIM bana sakegI / yathA - 'pRthubudhnodarAkAra' ghaTa ke svabhAva meM ghaTa kI vyavasthA banatI hai, vaha siddha nahIM ho sakegI / bhAvArtha - yahA~ AcArya isa bAta ko acchI taraha se siddha kara denA cAhate haiM ki sabhI vastuyeM apane svadravya kSetrakAla bhAva kI apekSA se hI bhAvarUpa haiM-satrUpa haiM evaM paradravyakSetrakAlabhAva kI apekSA se abhAvarUpa - nAstirUpa hai / jIva jIvatva cetanatva Adi se astirUpa hai, acetanatva Adi se nAstirUpa hai / Amraphala svadravyAdi catuSTaya se astirUpa hai evaM jAmuna, anAra Adi para dravyAdi catuSTaya se nAstirUpa hai / ye bhAva abhAva-dharma nasainI - Upara car3hane kI sIr3hI ke AjU-bAjU ke do DaMDe haiM ina bhAva- abhAvarUpa DaMDoM se hI choTI-choTI paira rakhane kI iMDiyA~ baMdhI huI haiM jina para paira rakhakara vyakti chata para car3ha jAtA hai / usI prakAra se ina bhAva abhAvarUpa DaMDoM se baMdhI huI sabhI vastuoM ke 1 syAdvAdI / ( di0 pra0 ) 2 kasyacid jJAnAdeH kvacid ghaTAdo kenacitprakAreNa nAstitvaM na siddhayati sarvatra sarva sulabham / (di0 pra0) 3 svarUpeNeva pararUpeNApi / ( di0 pra0 ) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 [ yadi bauddho'bhAvaM pramANasya viSayaM na manyate tarhi tasya pramANadvayaM saMkhyA na ghaTate ] teSAM tatprameyato'pasaMkhyAnaM 'pramANadvayaniyamaM vighaTayati / bhAvanairAtmyasya pramANAkAraNatvAtpratibandhaniyamo mA bhUt, pramANanairAtmyayostAdAtmyAniSTestadutpattipratibandhasya virodhAt, nairAtmyAtpramANasyotpattau tasya bhAvasvabhAvatvaprasakteH, tayoH 'pratibandhAntaropagame jJAna se yaha manuSya syAdvAda paddhati se mokSa mArga ko taya kara mokSa mahala kI chata para pahu~ca jAtA hai| jaise vastu svarUpAdi se hai vaise hI yadi pararUpa se bhI mAna loge taba advaitakAMta meM svasvarUpa se astitva ke samAna jainamata, bauddhamata, sAMkhyamata Adi se bhI astitva ho jAne se advaitabhAva samApta hokara dvaitabhAva A jAvegA / athavA pararUpa se jaise vastu nAstirUpa hai vaise hI svarUpAdi se bhI nAsti mAna loge taba to vastu kA svabhAva samApta hokara AkAzakusumavat sarvathA usakA abhAva hI ho jaavegaa| isaliye bar3hiyA to yahI hai ki pratyeka vastu ko svapara catuSTaya se asti-nAstirUpa mAnate caliye virodhAdi doSoM ko avakAza hI nahIM milegaa| da bauddha abhAva ko pramANa kA viSaya mAna lete haiM to unakI do rUpa pramANa saMkhyA nahIM rahatI hai, tIna pramANa mAnane par3eMge ] una bauddhoM ke dvArA abhAva ko bhI prameyapanA svIkAra kiyA jAne para to unake dvArA svIkAra kiye gaye do pramANa (pratyakSa, anumAna) kI saMkhyA vighaTita ho jAtI hai| arthAta pratyakSa evaM anumAna bhAvasvabhAva padArtha ko hI viSaya karate haiM / ataeva abhAva ko grahaNa karane vAlA koI anya hI pramANa khojanA hogA, kyoMki bhAva nairAtmya-arthAta bhAvAMtararUpa abhAva nahIM kintu tucchAbhAva rUpa abhAva pratyakSa evaM anumAna pramANa ko utpanna karane ke prati akAraNa hai| arthAt kAraNa nahIM hai| ataeva abhAva ko grahaNa karanerUpa pratibaMdha-avinAbhAva kA niyama bhI nahIM rhegaa| arthAt jaba pratyakSa aura anumAna abhAva ko bhI grahaNa nahIM karate haiM, taba unake sAtha abhAva ko grahaNa karane kA avinAbhAva bhI nahIM hai, ata: usa abhAva ko grahaNa karane ke liye koI tIsarA pramANa mAnanA hI pdd'egaa| pramANa aura nairAtmya-tucchAbhAvarUpa abhAva meM tAdAtmya iSTa nahIM hai, kyoMki usa nairAtmyarUpa bhAva se usa pramANa kI utpatti ke saMbaMdha-avinAbhAva kA virodha hai| yadi usa nairAtmya se bhI pramANa kI utpatti svIkAra karo, taba to nairAtmya ko bhAvasvabhAvapane kA prasaMga prApta ho jaayegaa| yadi una pramANa evaM nairAtmya kA bhinnarUpa koI saMbaMdha svIkAra karoge, taba to hetu tIna prakAra na hokara eka cauthA aura ho jaavegaa| arthAt Apa bauddha ne hetu tIna prakAra ke mAne haiN| kAraNahetu, svabhAvahetu bhaaura anuplbdhihetu| punaH pratibaMdhAMtara-bhinna saMbaMdharUpa eka aura hetu ho jAne se hetu ke cAra bheda svIkAra karane hoMge aura yadi Apa kaheM ki hama pramANa aura nairAtmya meM tInoM prakAra kA saMbaMdha 1 arthAnAm / (di0 pra0) 2 pratipAditadoSabhayAdabhAvasya prameyatvamabhyupagacchantaM pratyAha / (byA0 pra0) 3 kathanam / (byA0 pra0) 4 tA / (byA0 pra0) 5 jJAnaM prati / (byA0 pra0) 6 abhAvAt / (di0 pra0) 7 avinAbhAvaH / (di0 pra0) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 226 liGgasya' trividhatvavirodhAt / tadapratibandhe pramANAntarasiddheH kathaM pramANadvayaniyamavighaTanaM na ghaTeta', tadutpattyabhAve pratyakSasyAnumAnasya cAnudayAt', 'arthasyAsaMbhave'bhAvAta pratyakSepi pramANatA / 10pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve1 samaM dvayam // iti vacanAt / svIkAra nahIM karate haiM, taba to eka bhinna hI pramANa aura siddha ho jAne se Apake pramANadvaya ke niyama kA vighaTana kyoM nahIM ghaTita hogA ? arthAt pramANadvaya kA niyama vighaTita hI ho jAvegA, punaH usa abhAva se usa abhAvajJAna kI utpatti na hone se pratyakSa aura anumAnarUpa pramANa kA bhI udaya nahIM hogA, kyoMki kahA bhI hai __ zlokArtha-padArtha na hone para pratyakSajJAna bhI utpanna nahIM hotA hai, ataH bhAvarUpa padArtha se utpanna huye pratyakSa meM hI pramANatA hai, kyoMki sAdhya ke sAtha hetu kA avinAbhAvI svabhAva hone para pratyakSa aura amumAna donoM hI samAna haiN| arthAt bauddha kI mAnyatAnusAra padArthoM se hI jJAna utpanna hote haiM, padArtha ke abhAva meM jJAna utpanna nahIM hote haiM / ataH bhAvarUpa artha utpanna hone se hI pratyakSa athavA anumAna pramANarUpa mAne gaye haiM aura padArtha se utpanna honA svabhAvarUpa avinAbhAva hI una jJAnoM kI pramANatA meM hetu hai, isaliye ve donoM jJAna pramANarUpa haiN| yadi padArtha abhAvarUpa hai, taba usa abhAva se abhAvajJAna kI utpatti to hotI nahIM hai, ataH usa abhAva kA jJAna karAne ke liye na pratyakSapramANa utpanna hogA aura na anumAna hI udita hogaa| matalaba donoM hI pramANoM kA udaya na hone se una donoM hI pramANoM kA abhAva hogaa| yadi Apa bauddha aisA kaheM ki mana meM hone vAlA nAstitA jJAnarUpa abhAvajJAna hai usase isa abhAva ko jAna leMge to bhI abhAvapramANa nAma kA pramANa mAnanA par3egA, jaise ki mImAMsaka abhAva nAma kA chaThA pramANa mAnate haiM, usI kA spaSTIkaraNa mAnasarUpa jo nAstitAjJAna hai, vaha svakAraNarUpa sAmagrI ke nimitta se utpanna hokara abhAva kA jJAna karAne vAlA hai, aisA hone para vaha abhAva eka bhinna hI pramANa siddha hotA hai, jo ki Apake 1 pramANasya / (di0 pra0) 2 kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena / (di0 pra0) 3 bhAvasvabhAvapramANakAraNakAraNatvAnnarAtmyasya bhAvarUpatvam / (di0 pra0) 4 pratyakSAnumAnAbhyAM sakAzAdabhAvagrAhakajJAnasya / (di0 pra0) 5 sarvasya sarvadAbhAvA evaikAntasaMbhavA / abhAvAtpratyakSasya / (di0 pra0) 6 tadutpattinimittasArthasyAbhAve sati pratyakSamanumAnaM ca notpadyate saugatAnAM kuta: agretanakArikAyAmasyaivArthasya saugataH svAbhiprAyeNa pratipAditatvAt / (di0 pra0) 7 abhAvagrAhakasya / (di0 pra0) 8 tajjanmatadrUpatadadhyavasAyeSu satsu nIlAdau darzanaM prAmANyamupalabhate / evamarthasyAsaMbhave sati pratyakSAnumAnayorabhAvo ghaTate'nyathA'rthasya saMbhave'numAne pratyakSepi pramANatA syAt / prativandha: svabhAvo'rthaH pramANasya kAraNamevaM sati pramANadvayasyArthakAraNatvAt dvayaM samamiti saugatasiddhAntAt / (di0 pra0) 9 tatazca / (di0 pra0) 10 dhUmAdeH / (di0 pra0) 11 sAdhyasiddhihetuH / (di0 pra0) . Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] aSTasahasrI [ kArikA 11 ___ mAnasasya tu nAstitAjJAnasya svakAraNasAmagrIvazAdutpannasyAbhAvaparicchedakatve' tadevaM pramANAntaraM, pratibandhaniyamAbhAvAt / iti yathoditadoSaM parijihIrSaNA vastudharmasyaivAbhAvasya, pratipattirabhyupagantavyA, tasyAH pratikSepApAyAt / tato na bhAvaikAnte samIhitasiddhiH / pramANadvaya kI saMkhyA ko vighaTita kara detA hai / kyoMki do pramANa ke sAtha isa abhAva kA avinAbhAva niyama nahIM hai / arthAt abhAva kA lakSaNa dekhiye-- zlokArtha-pahale vastu ke sadbhAva ko grahaNa karake aura apane prati yogI ko smaraNa karake jo mana meM "nAsti' isa prakAra kA jJAna hotA hai vahI abhAva pramANa hai| vaha iMdriyoM kI apekSA se rahita hI utpanna hotA hai, vaha nAstirUpa jJAna Apa bauddhoM kI do pramANa kI saMkhyA ko vighaTita karake tIsarA hI hai, aisA samajhanA cAhiye / bhAvArtha-bicAre bauddha ne aneka doSoM ke AkSepoM se Darakara kahA ki bhaiyA ! yadi itane doSa Ate haiM, taba to hama abhAva ko bhI prameyarUpa mAna leMge, basa jhagar3A samApta ho jaavegaa| taba AcArya usako abhAva ke prameyarUpa mAnane meM bhI doSAropaNa dikhAte haiN| AcArya kahate haiM ki bhole bhAI ! tuma abhAva ko prameyarUpa mAnane to cale ho kiMtu tamhAre yahA~ zakya nahIM hai dekho! itane bholepana se ghabar3Akara kahIM apane mUla siddhAMta ko na kho baittho| yadi tuma abhAva ko prameya mAna bhI loge to hogA kyA? tumheM usa abhAva prameya ko viSaya karane vAlA koI na koI tIsarA pramANa mAnanA hI par3egA, kyoMki tumhAre dvArA mAnya pratyakSa aura anumAna to kathamapi isa abhAva ko grahaNa karane meM samartha nahIM haiN| punaH tumhArI mAnya pramANa do kI saMkhyA nahIM bana skegii| ataH tuma apane Apa ko mata bhUlo jahA~ ke tahA~ ho bane raho yahI sabase acchA hai aura yadi ghabar3Akara tIsarA pramANa mAna bhI loge to bhI tuma bauddha nahIM kahalAvoge sAMkhya, jainAdi bana jAvoge kyoMki ina logoM ne hI do se adhika pramANa mAne haiN| / dUsarI bAta yaha hai ki Apa bauddhoM ke yahA~ jJAna ko padArtha se utpanna huA mAnate haiN| arthAt Apa ke yahA~ jJAna padArtha se utpanna hotA hai punaH padArtha ke AkAra kA hokara hI vaha jJAna usa padArtha ko jAnatA hai aura prakAza ko bhI Apane jJAna kA kAraNa mAnA hai| isa para AcAryoM ne kahA hai ki "nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovata' arthAt padArtha aura prakAza jJAna meM kAraNa nahIM hai kyoMki ve donoM hI to jJAna ke viSaya haiM jaise aMdhakAra ApakI mAnyatAnusAra jJAna kA viSaya hai kiMtu jJAna kA kAraNa nahIM hai| ata: Apa ke yahAM koI bhI jJAna nairAtmya-tucchAbhAvarUpa abhAva se utpanna to ho nahIM sakatA hai punaH usa abhAva ko viSaya kaise karegA ? gadhe ke sIMga se koI cIja banatI hai kyA? - 1 aMgIkriyamANe / (di0 pra0) 2 tadevamAnasaMjJAnaM tRtIyaM pramANam saugatAnAM yukti balAdAyAtam / (di0 pra0) 3 abhAvajJAnasyArthena saha tAdAtmyatadutpattilakSaNavyAptiH / (di0 pra0) 4 kAraNAt / (di0 pra0) 5 prAganantaramevoktadUSaNam / (di0 pra0) 6 pratikSepAyogAditi pATha0 / (di0 pra0) nirAkaraNasambhavAt / (di0 pra0) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 231 vaise hI abhAva se koI jJAna utpanna nahIM ho sakatA hai aura na usa abhAva ke AkAra kA hI ho sakatA hai, na usa abhAva ko jAna hI sakatA hai, kyoMki abhAva kA to kucha AkAra bhI nahIM hai, ataH Apa abhAva ko prameya bhI kaise mAnoge ? evaM usako viSaya karane vAlA kauna sA pramANa svIkAra karoge ? isaliye Apa bauddha bhAvaprameyekAMtavAdI hI bane raho yahI Apake liye hitakara hai, nahIM to hama jainoM ke samAna syAdvAdI bana jAvo basa ! jhagar3A samApta ho jAvegA / hama kisI bhI jJAna ko padArtha se utpanna huA nahIM kahate haiM, hamAre yahAM to mati, zruta jJAnAvaraNa ke kSayopazama vizeSa se yaha AtmA hI svayaM jJAna ke dvArA padArthoM ko jAnatA hai / pratyeka jJAna jJAnAvaraNa ke kSayopazama athavA kSaya ke nimitta se hote haiM na ki padArthoM se, dekho bhAI ! yaha AtmA hI anaMtaguNoM kA puMja hai usameM eka jJAnaguNa bhI hai, jo jyoti: svarUpa hai, kevalajJAnasvarUpa hai, lokAloka prakAzI hai kintu anAdikAla se isa jJAnaguNa para AvaraNakarma AyA huA hai, jo ki jJAnaguNa ko pUrNatayA prakaTa nahIM hone detA hai / sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka ekendriyajIva ke bhI "paryAya" nAma kA jJAna vidyamAna hai, jo ki jJAna kA sabase choTA-sA aMza hai dhIre-dhIre kSayopazama bar3hate-bar3hate jJAna prakaTa hotA calA jAtA hai aura vahI zrutajJAnarUpa se bhAvazruta hotA huA kevalajJAna ke liye bIja bana jAtA hai| dhyAna ke dvArA mohanIya karma kA nAza karake punaH jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kA bhI nAza karake yaha jIva apane kevalajJAnaguNa ko pUrNatayA prakaTa kara letA hai, basa lokAlokaprakAzI, pUrNa jJAnI kevalo bhagavAn bana jAtA hai / ataH jJAna padArthoM se utpanna na hokara bhI bhUta, bhAvI, vartamAna trikAlavartI saMpUrNa padArthoM ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai / hama aura ApakA jJAna abhI kSayopazamarUpa hai, ataeva katipaya padArthoM ko iMdriyoM kI sahAyatA se mana kI sahAyatA se jAnatA hai, etAvatA parokSa hai athavA sAMvyavahArika pratyakSa bhI hai kintu padArthoM se utpanna hone vAlA nahIM hai / isIliye hamAre yahA~ eka jJAna anekoM padArthoM ko jAnane vAlA hone se ekAnekAtmaka hai| eka hI jJAna sAmAnya- vizeSa ina donoM guNoM se sahita vastu ko jAnatA hai, isameM koI vivAda nahIM hai / tAtparya yaha nikalA ki abhAva ko prameya kahane para Apake yahA~ to eka tIsare pramANa kI AvazyakatA bhI hotI hai aura tRtIya pramANa mAnane para bhI Apake siddhAMta meM bAdhA AtI hai, kAraNa vaha pramANa abhAva se utpanna to hogA nahIM, puna: kaise jAnegA ? yadi abhAva se utpanna huye binA bhI usako jAna legA, taba to tadutpatti, tadAkAra aura tadadhyavasAyarUpa ApakA siddhAMta samApta ho jAvegA, kiMtu hama to isa abhAva ko bhAvAMtararUpa mAnakara pratyakSAdi pramANoM se hI isakA jJAna mAnate haiM / ataH koI doSa nahIM Ate haiM, aisA samajhanA cAhiye / isa prakAra se uparyukta doSoM ko dUra karane kI icchA rakhane vAle Apa bauddhoM ke dvArA abhAva ko vastu kA dharmarUpa hI svIkAra karanA cAhiye, kyoMki vastu ke dharmabhUta-abhAva kA pratikSepa - nirAkaraNa kiyA hI nahIM jA sakatA hai / isaliye bhAvaikAMta ko arthAt ekAMta se bhAvasvarUpa hI padArtha ko mAnakara abhAva kA sarvathA lopa karane para kisI kI bhI samIhitasiddhi nahIM ho sakatI hai, aisA samajhanA cAhiye / ** Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 / aSTasahasrI [ kArikA 11 atyaMtAbhAva kA sArAMza jIva ke svarUpa se pudgala kA svarUpa bhinna hone se usameM atyaMtAbhAva hai, tIna kAla meM bhI ye donoM ekasvarUpa nahIM ho sakate haiN| ata: jIva svarUpa se astirUpa hokara bhI para-pudgalAdirUpa se abhAvarUpa hai, kyoMki sabhI padArtha svasvarUpa se bhAvarUpa evaM parasvarUpa se abhAvarUpa lakSaNa vAle hI haiM, jaise niHzreNI kI paMktiyAM ubhayataH (AjU-bAjU ke) do dIrgha kASThoM se baMdhI huI haiM tathaiva sabhI vastuyeM bhAva-abhAvarUpa do svabhAva se saMbaMdhita haiN| ataH abhAva tucchAbhAvarUpa nahIM hai| eka dravya kI anekoM paryAyoM meM eka dUsare se pRthakpanA honA, to itaretarAbhAva kA lakSaNa thA aura eka dravya kA dUsare dravya meM sarvathA abhAva honA atyaMtAbhAva hai jaise jIva kA pudgala meM abhAva, pudgala meM dharmaadharma dravya kA abhAva, dharmadravya meM AkAzadravya kA abhAva evaM AkAzAdi meM kAladravya kA abhAva, arthAt sabhI chahoM dravyoM kA eka-dUsare meM atyaMta rUpa se abhAva honA hI to atyaMtAbhAva hai| kahA bhI hai aNNoNNaM pavisaMtA ditA uggAsamaNNamaNNassa / melaMtAvi ya NiccaM sagasagabhAvaM Na vijahaMti / / - artha-ye sabhI dravya eka dUsare meM anupraveza kiye huye haiM aura eka-dUsare ko avakAza bhI de rahe haiM, eka dUsare meM dUdha aura pAnI ke samAna ekameka hokara mila bhI rahe haiM phira bhI apane-apane svabhAva ko chor3ate haiN| dekhiye ! hamAre aura Apake zarIra meM abhI chahoM dravya bhare haiM, mRtaka kalevara meM bhI chahoM dravya haiM, eka ghaTa meM bhI chahoM dravya bhare huye haiN| Apa prazna kareMge ki kaise bhare huye haiM ? so suniye ! hamAre zarIra meM hamArA jIva to svAmI hai, isake atirikta anaMtAnaMta nigodiyA jIvoM se bhI yaha hamArA zarIra sapratiSThita hai, kyoMki gomaTasAra meM kahA hai ki ... "puDhavI AdicauNhaM kevliaahaardevnniriyNgaa| apadiTThadA padehiM padiTThidaMgA have sesA // " arthAt pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra kevaliyoM kA zarIra, AhAraka zarIra, aura deva nArakiyoM ke zarIra ye ATha sthAna nigodiyA jIvoM ke Azraya se rahita haiM zeSa sabhI saMsArI prANiyoM ke zarIra nigodiyA jIvoM se sahita haiN| isameM pratikSaNa anaMtAnaMta nigodiyA janma lete rahate haiM aura marate rahate haiN| ataH hamAre zarIra ke Azrita anaMtAnaMta jIvarAzi hai, puna: dekhiye ! yaha zarIra pudgaladravya se hI nirmita hai kahA bhI hai Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda "zarIravAGmanaHprANApAnApudgalAnA" zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsa ye pudgaladravya ke hI upakAra haiM ataH paudgalika haiN| Age aura caliye to dharma, adharma dravya lokAkAza meM tila meM tela kI taraha vyApta hokara raha rahe haiM, amUrtika haiM phira ina donoM dravyoM kA astitva isa zarIra meM bhI mAnanA hI hogA, AkAzadravya bhI lokAkAzarUpa se asaMkhyAtapradezI amUrtika hai, sabhI dravyoM ko avakAza dene vAlA hai, taba zarIra sthAna meM bhI usakA astitva ho gayA tathaiva kAladravya bhI lokAkAza meM pUrNatayA sthita hai "loyAyAsapadese ikkekke je ThiyA hu ikkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavvANi / / (dravyasaMgraha) artha-isa asaMkhyAta pradeza vAle lokAkAza ke eka-eka pradezoM para eka-eka kAlANu sthita hai aura ve ratnarAzi ke samAna pRthak-pRthak bhI haiM evaM asaMkhyAta haiN| ataH hamAre zarIra meM jitane pradeza haiM sarvatra kAla ke aNu amUrtikarUpa se hI sthita haiN| basa ! jIva ke samAna ajIva ghaTa meM bhI smjhiye| hA~ ! vahA~ itanA avazya hai ki usa ghaTa ke sthAna meM anaMtAnaMta sUkSma jIva bhare haiM kyoMki unakA astitva to siddhazilAparyaMta hai| " AdhAre thUlAo savvattha NiraMtarA suhumA " arthAt sthUla-vAdara jIva to AdhAra se hI rahate haiM kintu sUkSma ekendriya (pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati kAyika) jIva sarvatra lokAkAza meM nirAdhAra bhare huye haiN| ye hama aura ApakI dRSTi ke dvArA nahIM jAne jAte haiM, inake sUkSma nAmakarma kA udaya hone se ye jIva na kisI ko bAdhA dete haiM na kisI se bAdhita hote haiN| apanI Ayu ke anusAra hI janma-maraNa karate rahate haiM ina sUkSma jIvoM se lokAkAza meM eka tilataSa kyA aNamAtra bhI jagaha khAlI nahIM rahatI taka bhI pahu~ca cuke haiM phira bhI saMsArI haiM mukta nahIM haiM, duHkhI hI haiM, janma-maraNa ke duHkhoM se atyaMta trasta haiM, kevala karmaphalacetanA kA anubhava kara rahe haiN| siddhazilA para pahu~cane mAtra se sukhI nahIM ho sake haiM, ataH ina jIvoM se sArA saMsAra sabhI cetana-acetana padArtha vyApta ho rahe haiM itane mAtra se acetana padArthoM ko cetana bhI nahIM kaha sakate haiM kyoMki inase bAdhita hone yA bAdhA karane kA prazna hI nahIM hai |acetn meM ghaTa, paTa, mahala, patthara kI dIvAla AdikoM ko acetana hI kahanA cAhiye kyoMki isameM cetanajIva svAmIrUpa se yA nigodiyA jIvoM ke Azrita sapratiSThitarUpa se nahIM hai / isaliye "jale viSNuH sthale viSNuH" siddhAMta ke anusAra yA kaNa-kaNa meM jIva hai pRthvI Adi jIva kA svAmI jIva hai ityAdi mAnyatA ke anusAra sabako sacetana mAnanA yA kisI ko acetana nahIM mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki pRthvI, jala, Adi ke pRthvIkAyika Adi jIvoM ke mara jAne para ve pRthvI, jala Adi acetana bhI siddha haiN| isI aSTasahasrI meM pahale kArikA meM miTTI ke Dhele Adi ko pUrNatayA acetana 1. tattvArthasUtra, a0 5 / 2. gommaTasArajIvakANDa / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 1 aSTasahasrI [ kArikA 11 siddha kara diyA hai / yahA~ to apekSAkRta kathana hai ki sarvatra chahoM dravya eka dUsare meM dUdha pAnI ke samAna milakara bhI koI bhI dravya apane-apane svabhAva ko nahIM chor3atA hai| sabhI apane Apa meM atyaMtAbhAva ko liye haye haiM nahIM to jIva apane astitva se cyuta hokara pudgala Adi acetana bana jAvegA kintu aisA honA sarvathA asaMbhava hai| basa ! yahA~ itanA hI abhiprAya samajhanA cAhiye kyoMki siddhazilA para siddhoM meM bhI chahoM dravya vidyamAna haiM sUkSma jIvoM kA vahA~ paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa kI siddhazilA meM bhI nivAsa hai kintu isa kAraNa ve siddha jIva sapratiSThita nahIM kahalAyeMge na ve saMsArI jIvoM se sahita hI khlaayeNge| ye saba vastuvyavasthA hI aisI hai| ataH sUkhe vRkSa kASThAdi padArtha, dhAnya, patthara ke Dhele, motI, mUMge, svarNa, cA~dI Adi pRthvIkAya Adi acetana hI mAne gaye haiM aisA samajhanA cAhiye aura chahoM dravyoM ke astitva ko kAyama rakhane ke liye atyaMtAbhAvarUpa mahAkalpavRkSa kI chAyA meM Akara vizrAma karanA cAhiye jisase Apa visaMvAda ke Atapa se baca jAveMge / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana / prathama pariccheda [ 235 'abhAvaikAntapakSepi bhAvApahnavavAdinAm / bodhavAkyaM pramANaM na kena' 'sAdhanadUSaNam // 12 // [ nairAtmyavAdasya lakSaNaM ] bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamane ca rUpaM teSAM na vidyate // iti sarvanarAtmyapratijJAnamabhAvaikAntapakSaH / [ nairAtmyavAde doSAropaNaM ] tasminnapi bodhasya svArthasAdhanadUSaNarUpasya, vAkyasya ca parArthasAdhanadUSaNAtmanosaMbhavAttanna pramANam / tataH kena sAdhanaM nairAtmyasya, svArthaM parArthaM vA ? kena dUSaNaM bahirantazca [ jo bauddha sarvathA abhAvarUpa hI tattva svIkAra karate haiM unakA khaMDana ] kArikArtha-he bhagavan ! padArtha kA sarvathA apalApa karanevAle abhAvaikAMtavAdI mAdhyamikabauddhoM ke yahAM bhI jJAna evaM vAkya bhI nahIM raheMge aura punaH bodhavAkyoM kI pramANatA na hone se ve loga svapakSa kA sAdhana aura parapakSa kA dUSaNa bhI kaise kara sakeMge? // 12 // [ nairAtmyavAda kA lakSaNa ] zlokArtha-jisa ekatva yA anekatvasvabhAva ke dvArA padArthoM kA varNana kiyA jAtA hai, vAstava meM vaha svarUpa hai hI nahIM, kyoMki una padArthoM kA eka aura aneka rUpa hai hI nhiiN| arthAt tattva ekarUpa nahIM hai, kyoMki ghaTa, paTa AdirUpa se vicitra pratibhAsa pAyA jAtA hai evaM tattva anekarUpa bhI nahIM hai, kyoMki usako grahaNa karane vAle pramANa kA abhAva hai / isa prakAra sabhI vastu nairAtmya niHsvarUpa (zUnya) svIkAra karanA abhAvaikAMtapakSa hai| [ nairAtmyavAda meM doSAropaNa ] usa abhAvapakSa meM bhI svArtha sAdhana-dUSaNarUpa-svArthAnumAnarUpa jo jJAna hai aura parArthasAdhanadUSaNarUpa jo parArthAnumAnarUpa vAkya haiN| arthAt sva ko samajhane ke liye jo jJAna hai, vaha svArthA 1 sarvanarAtmyapratijJAne zUnyakAnte / (di0 pra0) 2 bodhasya svArthasAdhana dUSaNarUpasya / vAkyasya parArthasAdhanadUSaNAtmano'saMbhavA tanna pramANam / (di0 pra0) 3 tatazca / byA0 pra0) 4 abhAvavAdinAM jJAnaM vAkyaJca nAsti tayorabhAve tanmate pramANaM na / pramANAbhAve sati kena kRtvA svArtha nairAtmyasya sAdhanaM parArthaJca bahirantarbhAvasvabhAvAnAM dUSaNaM ghaTate'pitu na ghaTate / svapakSasya nairAtmyasya sAdhanam / parapakSasya bahirantarbhAvasvabhAvasvarUpapadArthasya dUSaNamiti yathAsaMkhyaM jJAtavyam / (di0 pra0) 5 etatkArikAvyAkhyAne / zUnyakAnto niraMzaikajJAnavAdazca yathAvasaraM nirAkriyata iti pratipattavyam / ekena ghaTapaTAdirUpatayA vicitrapratibhAsAt na cAnekaM tadgrAhakapramANAbhAvAt / (di0 pra0) For Private & Personal use only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 bhAvasvabhAvAnAm ? iti / savismayaM vacanam / svaparapakSasAdhanadUSaNopagame tu satsiddhiravipratiSiddhA / tathA hi / bahirantazca paramArthasat, tadanyatarApAyepi sAdhanadUSaNaprayogAnupapatteH / iti prakRtArtha parisamAptau kiM trilakSaNaparikalpanayA + ? numAna hai| usa jJAna se hI svamata kI siddhi evaM paramata ke dUSaNa kA jJAna hotA hai / tathaiva vacanoM se para ko samajhAnA parArthAnumAna hai, isase ziSyAdikoM ko svapakSa kA sAdhana aura parapakSa meM dUSaNa dikhAyA jAtA hai / ina jJAna aura vAkya donoM kA hI asaMbhava hone se ve pramANa nahIM rheNge| taba to Apa bauddha nairAtmya - abhAvarUpa iSTatattva kI siddhi svanimitta athavA para ziSyAdikoM ko samajhAne ke liye bhI kisake dvArA kareMgeM ? tathA bahiraMga aura aMtaraMgarUpa bhAva-padArthoM ke svabhAvoM ko bhI Apa kisake dvArA dUSita kara sakeMge ? isa prakAra "kena sAdhanadUSaNaM" yaha vAkya vismayasUcaka hai / yadi Apa svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa ko svIkAra kareMge, taba to aMtastattva aura bahistattva kI astitva siddhi aviruddha hI ho jAvegI / bhAvArtha - yaha zUnyavAdI bauddha to sAre jagat ko iMdrajAlarUpa mAna rahA hai / isa para jainAcArya samajhAte haiM ki bhaiyA ! yadi tuma svayaM kA aura ziSya AdikoM kA bhI astitva nahIM mAnoge taba to Apa svayaM bhI zUnyavAda ko kaise samajhoge ? aura ziSyoM ke binA kise samajhAvoge ? yadi svayaM kA aura ziSyoM kA astitva mAna loge taba to zUnyavAda kaise TikegA ? kisI bhI tattva ko samajhane ke liye hameM pratyakSa, anumAna aura Agama kI AvazyakatA par3atI hai / pratyakSa se jo bhI cetana-acetana padArtha dikha rahe haiM unheM to Apa indrajAlarUpa mAna rahe haiN| anumAna meM bhI svArthAnumAna se svayaM kA astitva siddha hotA hai aura parArthAnumAna se vacanoM ke dvArA ziSyoM ko samajhAyA jAtA hai| yadi Apa ina anumAnoM ko mAneMge taba to svapara kA astitva siddha ho jAvegA / Agama ko bhI svIkAra karane para zUnyavAda kahA~ rahegA ? aura jaba Apa anumAna, Agama Adi mAneMge hI nahIM taba kisa prakAra se apane pakSa kA sthApana kareMge ? aura kisa prakAra se anya matoM kA nirAkaraNa kareMge ? isaliye svamata kI sthApanA aura paramata kA nirAkaraNa karane ke liye to Apako anumAna Adi bhI mAnane par3eMge aura svara ko mAna lene se gurU-ziSya, bhakta bhagavAn saMbaMdha bhI mAnanA par3egA / punaH sabakA astitva siddha ho jAne se sabhI jagat zUnyarUpa kaise siddha hogA ? arthAt sabhI jagat kA astitva hI siddha hogA / bahistava aura aMtastattva paramArtha se satrUpa haiM / una donoM meM se kisI eka kA bhI apAya - lopa karane para sAdhana aura dUSaNa ke prayoga kI anupapatti hai- vyavasthA nahIM bana sakatI hai| isa prakAra se isa anyathAnupapattirUpa hetu ke prayoga se hI prakRta artharUpa sAdhya kA pUrNatayA jJAna ho jAne se trilakSaNarUpa hetu kI parikalpanA se kyA prayojana hai ? 1 kena sAdhanadUSaNametat / ( byA0 pra0 ) 2 sAdhyasiddhi: / ( vyA0 pra0 ) 3 pakSadharmatvAdi / ( vyA0 pra0 ) 4 asmAkaM syAdvAdinAM hetoH saugatAbhyupagatatrirUpakalpanayA ki kutastadagresti / ( di0 pra0 ) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana 1 prathama pariccheda [ 337 [ hetau trilakSaNAbhAve'pi sAdhyasiddhiprakAraM darzayanti ] 'sapakSasattvAbhAvepi sAdhyAbhAvAsaMbhUSNutAniyamanirNayakalakSaNamAtrAdeva sAdhanasya sAdhyasiddhau samarthanatvopapatteH', sapakSasattvasyAbhAvepi' sarvAnityatve sAdhye sattvAdeH sAdhanasyopagamAt, svayamasiddhadharmidharmasyApakSadharmatvepi pramANAstitve ceSTasAdhanasya hetoH samarthanAta, [ hetu meM tInarUpa ke binA bhI sAdhya kI siddhi ke prakAra ko dikhalAte haiM ] isa prayoga meM sapakSasattva kA abhAva hone para bhI sAdhya ke abhAva meM na honA hI niyama nirNayarUpa ekalakSaNamAtra arthAt anyathAnupapattilakSaNa mAtra se hI sAdhya kI siddhi meM hetu ko samarthanapanA bana jAtA hai, kyoMki sapakSa meM sattva kA abhAva hone para bhI "sarvamanityaM" sAdhya meM sattvAdi hetu bauddhoM ke dvArA bhI svIkAra kiye gaye haiN| arthAt "sabhI padArtha anitya haiM kyoMki satrUpa haiM" isa prakAra se sabhI padArthoM ko anitya siddha karane meM sattva Adi hetu pAye jAte haiN| svayaM asiddha dharmI ke dharma kA pakSadharma se rahitapanA hone para bhI pramANa kA astitva svIkAra karane para iSTa sAdhanarUpa hetu kA samarthana ho hI jAtA hai / ___ arthAt-kisI ne zUnyavAdI bauddha se pUchA ki-he saugata ! tumhAre mata meM pramANatA hai yA nahIM ? uttara meM bauddha ne kahA ki "pramANAstitvamasti iSTasAdhanAt" pramANa kA astitva hai kyoMki iSTa kA sAdhana pAyA jAtA hai| usa para syAdvAdI kahate haiM ki yahA~ svarUpa se asiddha dharmI kA dharma jo iSTa sAdhanarUpa hetu hai usameM pakSadharma se rahita pramANa kA astitva siddha karane para Apa samarthana ko svIkAra karate haiM, isaliye usa hetu meM pakSa dharmatva kA abhAva hai, kyoMki pramANa dharmI hai aura yadi dharmI kA dharma asiddha hai, taba usakA dharma iSTasAdhana ho nahIM sakatA hai, kyoMki saMvedanAdvaita kI apekSA to pramANa kA hI abhAva hai| 1 sarvasya pakSIkRtatvAt bhAvaH / (di0 pra0) 2 Aha syA. he saugata ! hetostrilakSaNavAdina saugata sapakSasatvAbhAvepi sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamanirNayalakSaNamAtrAdeva sAdhanasya svasAdhyasiddhau samarthanatvamabhyupagamyate yathAsmAbhiH syAdvAdibhiH tathA bhavatApi sapakSatvAbhAvepi svasAdhyasiddhI sAdhanasya samarthanatvamabhyupagamyate kathamityAha / sarva pakSaH kSaNika bhavatIti sAdhyo dharmaH sattvAt / yathA kimiti sapakSasattvAbhAve dRSTAnto nAsti / punaH kenApi pRSTaH he saugata ! tava mate pramANAstitvamiSTasAdhanAt / sthA0 ityatra svarUpeNAsiddhamidharmasyeSTasAdhanasya hetoH pakSadharmatvarahite pramANAstitve sAdhye samanarthatvamabhyupagamyate bhavatA iti pakSadharmatvAbhAvaH / (di0 pra0) 3 asmAkaM syAdvAdinAm / (di0 pra0) 4 sarvasya pakSIkRtatvAt / ca / (di0 pra0) 5 santi pramANAni sveSTAniSTasAdhanadUSaNAnyathAnupapatteH / (di0 pra0) 6 ca / (di0 pra0) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 [ avinAbhAvAbhAve heturahetureva ] ' kvacittadabhAvepi' cAnyathAnupapattiniyamanizcayavaikalye hetutvAghaTanAt / syAdAkUtaM te'na paramArthataH sAdhanadUSaNaprayogo nairAtmyavAdinaH siddho yato bahirantazca paramArthataH sadvastu sAdhyate / na cAsiddhAddhetoH sAdhyasiddhiH, atiprasaGgAt' iti tadapi pralApamAtra, tattvato [ avinAbhAva ke abhAva meM hetu ahetu hai ] evaM kvacit maitrI putrAdi meM usa vilakSaNarUpa hetu ke abhAva kA abhAva hone para bhI vilakSaNa kA sadbhAva hone para bhI anyathAnupapatti niyamanizcayalakSaNahetu kI vikalatA hone se hetupanA nahIM ghaTatA hai arthAt ve "maitrItanayatvAt" Adi hetu meM pakSadharma, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti kA sadbhAva hone para eka anyathAnupapatti lakSaNarUpa sAdhya ke sAtha hetu kA avinAbhAva nizcaya nahIM hone se vaha hetu hetvAbhAsa hI hai| bhAvArtha-naiyAyika ne hetu ke pAMca avayava mAne haiN| pakSadharma, sapakSa satva, vipakSavyAvRtti, avAdhita viSayatva, asat pratipakSa / bauddhoM ne hetu ke tIna avayava mAne haiN| pakSadharma, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, ina sabakI mAnyatA para jainAcArya samajhAte haiM ki yadi hetu meM pAMcoM avayava haiM yA tInoM avayava haiM kintu hetu meM sAdhya ke sAtha avinAbhAvarUpa anyathAnupapatti nahIM hai, taba to vaha hetu ahetu hI hai-hetvAbhAsarUpa hai / jaise--"garma meM sthita maitrI kA putra kAlA honA cAhiye kyoMki vaha maitrI kA putra hai anya vidyamAna maitrI ke putroM ke smaan| yahA~ para "maitrItanayatvAt" isa hetu meM yadyapi bauddha ke tIna rUpa evaM naiyAyika ke pAMca rUpa ghaTita ho jAte haiM phira bhI yaha hetu hetvAbhAsa hai| isakA spaSTIkaraNa maitrI ke vidyamAna pAMcoM putroM meM kAlepane ko dekhakara maitrI ke garbhastha putra ko bhI jo ki vivAdagrasta hai pakSa karake usameM kAlepana ko siddha karane ke liye jo "maitrI kA putratva" hetu prayukta kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai kyoMki usameM gorepana kI saMbhAvanA bhI kI jA sakatI hai| yaha saMbhAvanA tabhI saMbhava hai jabaki "kAlepana" ke sAtha maitrI putratva kA avinAbhAva na ho aura avinAbhAva kA abhAva bhI isaliye hai ki kAlepana ke sAtha maitrI ke putratva kA na to sahabhAva niyama hai, na kramabhAva niyama hai / yadyapi vidyamAna maitrI ke pUtroM meM 'kAlepana' aura 'maitrI putra' kA sahabhAva niyama hai kintu garbhastha meM yaha niyama lAgU nahIM ho sakatA hai / ata: dekhiye ! "maitrI kA putrapanA" isa hetu meM pakSadharmatva hai, kyoMki pakSabhUta garbhastha maitrIputra meM hai / sapakSarUpa ina vidyamAna maitrI putroM meM rahane se isa hetu meM sapakSa sattva bhI hai| vipakSabhUta gore 'caitra' ke putroM se vyAvRtta hone se vipakSa vyAvRtti bhI hai| kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai ataH abAdhita viSayatva bhI hai, kyoMki kA 1 kvacid tadvayAbhAvepi iti pA0 / (di0 pra0) 2 nairA0 saugatasya / (di0 pra0) 3 narA0 Aha / tadanyatarApAye sAdhanadUSaNaprayogAnupapatteriti heturasmAkaM prativAdinAmasiddhaH tasmAdasiddhAddhetoH sakAzAdvahirantarvastunaH paramArthasattvasAdhya siddhirna bhavati cettadA'tiprasaGgaH syAt / (di0 pra0) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 236 nairAtmyasya sAdhyatvAyogAdanarAtmyasya dRSyatvAyogavat / na hi saMvRttyA sAdhyasAdhanavyavasthA yuktimatI, paramArthatopagame nairAtmyasya tatsiddharapi' sAMvRtatvaprasaGgAt, sAMvRtAtsAdhanAdvAstavasidhdyasaMbhavAt / zUnya siddheraparamArthatve punaranirAkRtasaddhAvasya' sarvasyAzUnyatAnuSaGgAt tatsAdhanaM viruddhamApadyeta / kAlApana kisI pramANa se bAdhita nahIM hai evaM virodhI samabala vAle pramANa ke na hone se asatapratipakSatva bhI hai / isa prakAra se "maitrI ke putrapanA" hetu meM pAMcoM rUpa vidyamAna haiM tIna rUpa to haiM hI haiN| phira bhI garbhastha maitrIputra kA kAlepana se avinAbhAva nahIM hai gorA bhI ho sakatA hai, ataeva tInarUpa ke hone para bhI yadi anyathAnupapatti nahIM hai to vaha hetu ahetu hai| yadi anyathAnupapatti hai, to bhale hI pAMca rUpa tIna rUpa ho yA na hoM, unakA koI mahattva nahIM hai| isaliye jainAcArya ke kathanAnusAra anyathAnupapatti ko hI hetu kA lakSaNa mAna lenA caahiye| bauddha -hamArA yaha abhiprAya hai ki nairAtmyavAdI-mAdhyamika hama bauddhoM ke yahA~ vAstava meM sAdhana, dUSaNa prayoga siddha hI nahIM hai, ki jisase Apa paramArtha se bAhya artha evaM aMtastattva jJAnAdi ko sat vasturUpa siddha kara skeN| evaM asiddhahetu se sAdhya kI siddhi bhI sambhava nahIM hai kyoMki atiprasaMga doSa A jaavegaa| jaina-ApakA yaha bhI saba kathana kevala pralApamAtra hI hai, kyoMki anairAtmya astikyavAda ko dUSita siddha nahIM kiyA jA sakatA hai, tathaiva vAstava meM nairAtmya-zUnyavAda ko siddha bhI nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoki saMvatti-kalpanA se sAdhya-sAdhana kI vyavasthA karanA yuktiyukta nahIM hai| aura paramArtha se use svIkAra karo, taba to nairAtmya meM usakI siddhi ho jAne para bhI sAMvRtattva kA prasaMga prApta ho jaavegaa| tathA ca kAlpanikahetu se vAstavikasiddhi asaMbhava hI hai| zUnyavAda kI siddhi avAstavika ho jAne para punaH nirAkRta nahIM kiyA gayA hai sadbhAva jisakA, aise sabhI antastattva aura bahistattva meM azUnyatA kA prasaMga A jaavegaa| arthAt sabhI cetana-acetanatattva kA sadbhAva hI siddha ho jAvegA aura punaH vaha zUnyasAdhana-hetu viruddha hI ho jaavegaa| bhAvArtha-yadi Apa zUnyavAda ko siddha karate samaya aisA kahate haiM ki ye saba jJAnAdi antastattva evaM bAhya padArtha saMvRtti se hI haiM vAstavika nahIM haiM, tathaiva zUnyavAda ko siddha karane meM jo sAdhya-sAdhana vyavasthA hai, use bhI kAlpanika kahate ho, taba to usa kAlpanikahetu ke dvArA kAlpanikaasatyarUpa hI sAdhyarUpa zanyavAda siddha hogA / evaM zUnyavAda kI siddhi kAlpanika ho jAne se vAstava 1 AzaMkya / (byA0 pra0) 2 kalpanayA / (byA0 pra0) 3 syA0 he nairAtmyavAdin ! bhavatA nairAtmyaM tattvata: sAdhyate kalpanayA veti vicAra: na tAvatparamArthaH nairAtmyamasti sAdhanAbhAve tasya sAdhyatvA'ghaTanAt yathA sAdhanAbhAve'narAtmyasya dUSyatvaM na ghaTate / (di0 pra0) 4 aparamArthatvopagame iti pA0 / (di0 pra0) 5 zUnyasya nairAtmyasya / (di0 pra0) 6 yadi zUnyasiddhiraparamArtharUpA tadA'nirAkRtarUpasyAnyasyAzUnyatvasiddhiH / ataH vedyavedakAkAralakSaNasamAroparahitakSaNazUnyavAdinaH saugatasyAvatAraH / (di0 pra0) 7 sattvasya / (di0 pra0) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 [ nairAtmyaM sAdhayituM hetuprayoga Avazyaka eva ] svarUpasya' vedyavedakabhAvAdizUnyasya svatogate: sAdhanopanyAsena tatra samAropavyavacchedepi samAnaM, kutazcittattvataH samAropavyavacchede saMvRttyA sAdhyasAdhanavyavasthiterayogAt', 'tatsamAropavyavacchedasyApyaparamArthatve punaravyavacchinnasamAropasya bAdhyabAdhakabhAvAdizUnyasya saMvinmAtrasya svatopi gatyanupapattestadazUnyatvaprasaGgAt / tato heyopAdeyopAyarahitamayama meM cetana-acetanarUpa antastattva, bahistattva kI hI siddhi ho jAne se zUnyavAda kA hI khaNDana ho jaavegaa| ataeva zUnyavAda ko siddha karane meM Apake dvArA diyA gayA hetu usase viparIta vAstavika tattva vyavasthA ko hI siddha kara degaa| [ nairAtmya ko siddha karane ke liye hetu kA prayoga Avazyaka ] bauddha-hamArA nairAtmyavAda to vedya-vedaka Adi bhAvoM se bhI zUnya hai, ataH isa nairAtmyavAda kI gati-jJAna svataH kisI pramANa ke hI ho jAtA hai / phira bhI nairAtmyavAda kI siddhi ke liye jo hetu kA prayoga kiyA jAtA hai, vaha nairAtmyavAda viSayaka samAropa ko vyavacchedArtha-dUra karane ke liye samajhanA caahiye| jaina-yaha kathana bhI ucita nahIM hai, kyoMki nairAtmyavAda viSayaka samAropa kA saMzaya, viparIta aura anadhyavasAya kA nirAkaraNa karane ke liye jisa kisI kA bhI prayoga kiyA jAvegA aura vaha yadi tattvataH samAropa ko dUra karane vAlA hai, taba to samAropavyavaccheda sAdhya aura isakA vyacchedaka sAdhana hogaa| arthAt samAropa kA dUra honA sAdhya hai aura samAropa ko dUra karane vAlA sAdhana hai, ataH yahA~ para bhI yadi sAdhya-sAdhana vyavasthA tAtvika mAnI jAvegI, taba to "sAdhya-sAdhana kI vyavasthA saMvRti se kAlpanika hai," yaha kathana ucita nahIM hogaa| tathA yadi nairAtmyaviSayaka jisa samAropa kA vyaccheda huA hai, vaha samAropa vyavaccheda bhI aparamArthabhUta hai / bAdhya-bAdhaka Adi bhAvoM se zUnya hai tathA saMvitmAtra hI hai, taba to usakA svataH svarUpa se gati-jJAna honA bana nahIM sakatA hai / punaH vaha aMtastattva evaM bahistattva azUnya-astitvarUpa siddha ho jAtA hai / 1 bahirantazca paramArthasadityAdi bhASyatArabhya etat paryantaM vijJAnAdvaitavAdyapekSayApi sarvaM yathA yogyaM sambandhanIyam / (di0 vi0) 2 saMvittiH / (byA0 pra0) 3 sAdhanAt / (di0 pra0) 4 svarUpe sAdhanavyavasthApanena vedyavedakAkAralakSaNasamAroparahitatvepi pUrvoktavadatrApi samAnaM sAdhanaM kathamityAha / syA0 he zUnyavAdin ! samAropavyavacchedaH paramArthataH kalpanayA veti vicaarH| tatra svarUpe kutazcitpramANAtparamArthataH vedyabedakAkAravAdhyavAdhakAdilakSaNasamAropanirAkaraNamastItyaGgIkAre tadA kalpanayA sAdhyasAdhanavyavasthitirna ghaTate / (di0 pra0) 5 paramArtharUpasya sAdhanasadbhAvotaH zUnyakAntavAdavirodhAt / (byA0 pra0) 6 In / (byA0 pra0) 7 saadhye| (byA0 pra0) 8 bAdhyaH samAropastasmin bAdhakabhAvAdirahitasya / (byA0 pra0) 9 tasya vedyavedakAkAro bAdhyaM svato gatoriti sAdhanaM bAdhakamiti bAdhyabAdhakabhAvasyAzUnyatvamAyAti / (di0 pra0) 10 syA0 yata evaM tato'yaM zunyavAdI saugato nirlakSa: kevalaM pramANarahitaM pUtkaroti / (di0 pra0) 11 pramANam / yathA bhavati tathA / (di0 pra0) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 241 hrIkaH kevalaM vikrozati tattvopaplavavAdivat / atha saMvRttyA heyasya sadvAdasyopAdeyasya ca zUnyasya tanniSedhavidhAnopAyasya cAbhyupagamAnna zUnyavAdino nirlajjatA nApi vikrozamAtramiti mtiH| [ saMvRtizabdasya ko'rthaH ? ] tahi yadi saMvRttyAstIti svarUpeNetyayamarthastadA kRtamanukUlaM, kevalaM vaktAtmano bhAvArtha-zUnyavAdI bauddha kA yaha kahanA hai ki hamArA zUnyavAda na jAnane yogya hai aura na usako batAne vAlA koI pramANa hI hai| isa nairAtmyavAda kA jJAna to svayaM hI sabako ho rahA hai| phira bhI jo hetu kA prayoga kiyA jAtA hai vaha isaliye hai ki yadi nairAtmyavAda meM samAropa-saMzaya, viparIta yA anadhyavasAya ho jAve to unakA nirAkaraNa karane ke liye hetu kA prayoga hai na ki zUnyavAdarUpa sAdhya kI siddhi ke liye| isa para jainAcArya ne yaha prazna kiyA hai ki vaha hetu vAstava meM samAropa ko dUra karane vAlA hai yA jhUTharUpa se ? yadi prathama pakSa levo taba to "samAropa kA dUra honA" yaha sAdhya ho gayA aura usako dUra karane vAlA hetu sAdhana bana gyaa| "sAdhya-sAdhana" vyavasthA bana hI gaI punaH vAstavika sAdhya-sAdhana kI siddhi ho jAne se zUnyavAda kahA~ rahA ? aura yadi nairAtmya ke viSaya meM jisa samAropa ko dUra kiyA hai, vaha kAlpanikamAtra hai taba to bhAI ! zUnyavAda kI kalpanA, usameM doSoM kA AnA, unheM dUra karanA Adi kAlpanika hai, phira zUnyavAda hI kAlpanika siddha ho gyaa| basa ! cetana acetana tattvoM kI hI siddhi ho gaI, aisA samajhanA caahiye|| ___ ata: yaha zUnyavAdI heya-aMtarbahistattva aura upAdeya-apanA nairAtmyavAdatatva, inakA jo heyopAdeyarUpa viveka hai usa heyopAdeyaka upAya se rahita nirlajja hokara tattvopaplavavAdI ke samAna kevala pUtkAra karatA hai arthAt baka-baka kara rahA hai| __ zUnyavAdI-heyarUpa sat-astitvavAda aura upAdeyabhUta-zUnyavAda inameM heya kA niSedha aura upAdeya ke vidhAnarUpa upAyoM ko mAtra hamane saMvRti se hI svIkAra kiyA hai, ataH hama zUnyavAdI na to nirlajja hI haiM evaM na hamArA kathana vikrozamAtra hI hai| arthAt hama zUnyavAda kA sAdhana aura AstikyavAdiyoM kA khaMDana saMvRti se hI karate haiN| [ saMvRti zabda kA artha kyA hai ? ] jaina-taba to pahale Apa yaha batalAiye ki saMvRti zabda kA artha kyA hai ? yadi "saMvRtyAsti 1 zUnyavAdyAha / he syAdvAdin ! mama kalpanayA kRtvA'stitvavAdo heyaH zunyavAda upAdeyaH tayoniSedhavidhAnameva pramANamasti tasmAnmama na nigRhItAnAmapi pralApamAtram =syA0 he za0 iti matiste / tarhi yadi tvayA kalpanayA's-i tatvaM pratipAdyate'smAbhiH svarUpeNetyabhiprAyaH tadA tvayA mamAtukUlamAcaritaM nanu pratikUlaM yatiH saMvRttisvarUpayoH natvarthabhedaH / (di0 pra0) 2 tA / (byA0 pra0) 3 bAdhyabAdhakabhAvAdizUnyasya saMvimAnaM svayamapi samAropasya bAdhakaM na bhavatIti jJApanArthamidaM vizeSaNaM pramANavalena zunyavAdina: zUnyavyavasthAsaMbhavepi punaH saMvRtyAstIti nirupapattikamuktatvAt sopahAsamanekadhA vikalpayanti grnthkaaraaH| athavA balAdeH parAjayakAraNatvaM nirAcikIrSatvaH prAhuH svruupennetyymrthmityaadi| (di0 pra0) 4 svIkRtaH / (byA0 pra0) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 vaiyAtyaM sUcayati, 'nyAyabalAnnyakkRtasyApi svArthasiddhivikalaM pralapato dhASyamAtraprasiddhaH svarUpeNAstitvasya saMvedanavatsarvabhAvAnAM syAdvAdibhirabhISTatvAt tena tadanukUlakaraNAtsaMpratipatteH / atha' pararUpeNa nAsti ityayamarthastathaiva syAdvAdinA, nAmni vivAdAt / etadapi tAdageva, pararUpeNa grAhyagrAhakAbhAvAdivikalasaMvedanavatsarvapadArthAnAM nAstitve vivAdAbhAvAt / tadetenobhayAnubhayavikalpaH pratyuktaH / yadi hi saMvRttyAstIti svapararUpAbhyAmasti nAsti cetyayamarthastadA na kazcidvivAdaH / 'athAnubhayarUpeNAnubhayamityarthastadApi na kazcidvivAdaH, iti svarUpeNAsti' arthAt vaha saMvRti bhI yadi apane svarUpa se astitva-vidyamAnarUpa hai, taba to yaha artha hamAre anukUla hI hai aura vaha kevala vaktA-zUnyavAdI mAdhyamika bauddha kI dhRSTatA ko hI sUcita karatA hai / isa nyAya ke bala se tiraskAra kara dene para bho svArthasiddhirUpa apane nairAtmyavAda kA pralApa karatA huA vAdI apanI dhRSTatA ko hI sUcita karatA hai, kyoMki jaise Apane saMvedana kA svarUpa se astitva svIkAra kiyA hai, usI prakAra se syAdvAdiyoM ne sabhI padArthoM kA svarUpa se astitva svIkAra kiyA hai, ataH Apa bauddha ne to hamAre hI anukUla kathana kiyA hai, isameM to hameM kisI prakAra kA vivAda nahIM hai| yadi Apa usa "saMvRtyAsti pada kA artha pararUpa se nahIM aisA karate haiM, taba bhI usI prakAra se svarUpa se astitva ke samAna hama syAdvAdiyoM ko iSTa hai| isameM nAma meM hI vivAda hai, vAstava meM arthabheda kucha bhI nahIM hai aura yaha pakSa bhI hamAre anukUla hI hai| pararUpa se grAhya-grAhaka abhAva Adi se vikala saMvedana ke samAna sabhI padArthoM kA nAstitva svIkAra karane para vivAda kA abhAva hai / arthAt grAhya-grAhakabhAva ke abhAva se vikala kA artha hai "grAhya-grAhakabhAva se sahita jJAna kA astitva mAnane meM kucha virodha nahIM hai| isI kathana se hI ubhaya evaM anubhayavikalpa kA bhI khaNDana kiyA samajhanA cAhiye / kyoMki yadi saMvRti se hai, isakA artha "svasvarUpa se vastu hai, pararUpa se nahIM hai" to vastu svapararUpa se 'astinAsti' bhaMgarUpa ho jAne se tIsare bhaMgarUpa ho jAtI hai, isameM koI bhI vivAda nahIM hai| yadi saMvRti pada kA cauthe bhaMgarUpa 'anubhayarUpa se vastu avaktavya hai" aisA artha karate haiM, taba bhI kisI prakAra kA vivAda nahIM hotA hai isa bAta kA hama Age acchI taraha se samarthana kreNge| 1 pUrvoktayuktiH sAmarthyAt / (byA0 pra0) 2 vAdinaH / (jyA0 pra0) 3 kutaH / (di0 pra0) 4 tathaiva svarUpeNAstitvavadeva etadapi pararUpeNAstitvamapi tAdageva / kutaH syAdvAdinA nAmnivivAdAta natvarthe iti tathaiva zabdAde tadapi tAdRgeva zabdaparyantasya vAkyasyArthaH / (di0 pra0) 5 vivAde tadapi iti pA0 / (di. pra.) 6 korthaH / (di0 pra0) 7 Aha paraH saMvRttyAnubhayamastIti / syA0 svapararUpAbhAvAbhyAmanubhayamityarthaH / (di0 pra0), anubhayamastIti, adhikaH pAThaH / (di0 pra0) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 243 tathAgre samarthayiSyamANatvAt / atha tadasti mRSAtmaneti' samAnazcarcaH mRSAtmanAstitvasya svaparobhayAnubhayarUpAstitvavikalpacatuSTayepyuktadoSAnuSaGgAt / / [ vicArAbhAvaH saMvRttiriti mAnyatAyAmapi doSaH ] saMvativicArAnupapattirityayuktaM, tadabhAvAt / na hi vicArasyAbhAve kasyacidvicAreNAnupapatti: zakyA vaktum / nApi zUnyavAdinaH kiJcinnirNItamasti, yadAzritya kvacidanyatrAniIterthe vicAra: pravartate, tasya sarvatra vipratipatteH / tathA coktaM tattvArthazlokavArtike / "kiJcinnirNItamAzritya vicAronyatra vartate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA" iti / yadi Apa kaheM ki vaha heyopAdeyajJAna mRSAtmA-saMvRtirUpa se hai, taba to samAna hI prazna uThate raheMge, kyoMki saMvRtirUpa se astitva ke svIkAra karane para sva, para, ubhaya aura anubhayarUpa astitva ke cAroM hI vikalpoM meM uparyukta doSoM kA prasaMga AtA hI rhegaa| [ vicAroM kA na honA saMvRti hai, isa mAnyatA se hAni ] zUnyavAdI-"vicArAnupapatti-vicAroM kA na honA hI saMvRti hai|" jaina-yaha bhI kathana ThIka nahIM hai, kyoMki ApakI saMvRti meM isa lakSaNa kA abhAva hai| dekhiye ! vicAra ke abhAva meM vicAra kI anupapatti hai-vicAra nahIM ho sakatA hai yaha vAkya bhI kisI ke dvArA kahanA zakya nahIM hai aura zUnyavAdI ke yahA~ to kucha bhI nirNaya nahIM ho sakatA hai ki jisakA Azraya karake kisI anya anirNIta padArtha meM vicAra pravRtta ho sake, kyoMki zUnyavAdI ke yahA~ pratyeka kathana visaMvAda ko hI prApta hotA hai / usI prakAra se zlokavArtika grantha meM bhI kahA hai zlokArtha-kisI nirNIta-pramANAditattva kA Azraya lekara hI anyatra anirNIta padArtha meM vicAra kiyA jA sakatA hai, kintu sarvatra visaMvAda ke svIkAra kara lene para to kahIM para kucha bhI vicAra nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt zUnyavAda kI sthApanA karanA bhI duSkara hI ho jAtI hai| bhAvArtha-jainAcArya ne zUnyavAdI se kahA ki bhAI ! Apa aMtaraMga, bahiraMga ko to heya kahate haiM aura zUnyavAda ko upAdeya kahate haiN| Apake pAsa koI pramANa to hai nahIM punaH heya kA niSedha aura upAdeya kA vidhAna bhI kaise karate ho ? taba usane zIghra hI kaha diyA ki hamAre yahA~ sArI vyavasthA saMvRti se hai puna: AcAryoM ne prazna kara diyA ki "saMvRti" kA artha kyA hai ? isa para AcArya ne svayaM hI cAra vikalpa uThAye haiM ki yaha ApakI saMvRti svarUpa se astirUpa hai, pararUpa se nAstirUpa hai, svapararUpa se astinAstirUpa hai yA avaktavya rUpa hai ? 1 tA / (di0 pra0) 2 saMvRttiH kA ityukte Aha paraH vicAreNAnupapatti syA0 ityuktam / (di0 pra0) 3 zUnyavAdino'bhAvopi nAsti / (byA0 pra0) 4 satveSu / (di0 pra0) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 ___soyaM saugatastadabhAvAttatparapratipAdanArtha zAstramupadeSTAraM vA varNayan 'sarva pratikSipatIti kathamanunmattaH ? svayamupadiSTaM vicArapratipAdanArthaM zAstrAdikaM pratikSipannunmatta eva syAt / [ sarvaM jagat mAyopamaM svapnopamaM ceti manyamAne kA hAni: ? ] atha mAyopamAH svapnopamAzca sarve bhAvA iti sugatadezanAsadbhAvAnna sarvaM pratikSipantu yadi svarUpa se saMvRti ko astirUpa kaho taba to hama jaina bhI sabhI vastuoM ko svacatuSTaya se astirUpa hI mAnate haiM / isI prakAra se pararUpa se nAstirUpa Adi tInoM vikalpa hamAre anukUla hI haiN| taba bauddha ne kahA ki bhAI ! hamArI mAnyatA yaha hai ki "vicAra-UhApoha yA vikalpa kA abhAva hI saMvRti hai|" isa para jainAcArya kahate haiM ki bhAI ! isa mAnyatA se to svavacanabAdhita doSa AtA hai kyoMki 'saMvRti' meM vicAra nahIM hai yaha kathana bhI vicAra sahita hI hai ataH ApakI saMvRti kA lakSaNa to abhI vicArAdhIna hI hai na ki nizcita / zlokavArtika meM svayaM ho zrI vidyAnanda mahodaya se isI kA vizeSa vicAra kiyA hai / . "na hi sarvaM sarvasyAnirNItameva vicArAtpUrvamiti svayaM nizcinvan kiJcit nirNItamiSTaM prati kSeptumarhati virodhAt / " sabhI vAdI prativAdiyoM ko vicAra karane se pahale sabhI tattva anirNIta hI hote haiN| isa bAta ko svayaM nizcaya karatA huA zUnyavAdI yA tattvopaplavavAdI kucha na kucha nirNaya kiye huye iSTa padArtha ko svIkAra hI karatA hai| sabhI prakAra se sabakA khaNDana karane ke liye samartha nahIM ho sakatA hai, kyoMki svayaM kucha mAne binA dUsaroM kA khaNDana karanA bana nahIM sakatA, virodha AtA hai| tAtparya yaha huA ki "vicAra se pahale tattvoM kA na honA" zUnyavAdI isa prakAra se apane iSTatattva kA nizcaya to karatA hI hai basa ! yahI usakA mAnA huA "iSTatattva" ho jAtA hai aura jisane kucha na kucha iSTatattva mAnA hai, use pramANa bhI mAnanA par3egA / punaH pramANa aura prameyarUpa se tattvoM kI siddhi ho jAne se zUnyavAda nahIM Tika sakatA hai| isa prakAra se yaha saugata vicAra kA abhAva hone se dUsaroM ke liye zAstroM kA pratipAdana karanA athavA zAstra ke upadeSTA dignAgAcArya Adi kA varNana karanA Adi sabhI kA apane mukha se ho khaNDana kara detA hai, ataH vaha zUnyavAdo bauddha anunmatta kaise hai ! arthAta unmatta kyoM nahIM hai ? kyoMki svayaM upadiSTa vicAroM kA pratipAdana karane ke liye zAstrAdikoM kA khaNDana karate huye vaha unmatta hI hai| [ sArA jagat mAyAsvarUpa hai aura svapnasvarUpa hai aisA mAnane se kyA hAni hai ? ] bauddha-sabhI bhAva-padArtha mAyAsvarUpa haiM aura svapna ke samAna haiM, isa prakAra se sugata kI dezanA 1 saugatastatpratipAdanArtham zAstramupadizannupadeSTAram vA iti pA0 / (di0 pra0), vicAraH / (di0 pra0) 2 vastu / (di0 pra0) 3 zunyatve sati upadeSTA kathaM tatpratipAditaM zAstraJca kathaM tayorapi zanyatvaprasaGgAt / (di0 pra0) 4 yataH / (byA0 pra0) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 245 nmattaH syAditi mataM tarhi zauddhodanereva tAvatprajJAparAdhoyaM lokAtikrAntaH kathaM babhUvetyativismayamAsmahe / tanmanye punaradyApi kIrtayantIti kiM bata paramanyatra mohanIyaprakRteH ? [ idaM sarvaM jagat zrAtameva ] svapnAdivibhramavatsarvasya vibhramAdadoSaH [ bhrAtI bhrAMtirasti na vetyubhayapakSe doSAropaNaM / ] iti cettahi vibhrame kimavibhramo vibhramo vA ? tatrAvibhrame kathaM sarvavibhramaH ? vibhramepi kA sadbhAva hone se hama sabhI kA khaNDana karate huye bhI unmatta nahIM haiM / arthAt yaha sArA jagat indrajAliyA kA khela hai| jaina-taba to Apake buddha kI buddhi kA yaha aparAdha lokAtikrAMta-bahuta bar3A kaise ho gayA ? isa prakAra se hama logoM ko to atIva vismaya ho rahA hai / bar3e kheda kI bAta hai ki ve dignAga AcArya Adi Aja bhI isa zUnyavAda kA varNana karate haiN| maiM samajhatA hU~ ki isameM mohanIyakarma ko chor3akara aura kucha bhI anyakAraNa nahIM hai ki jisase ve aisA pratipAdana karate haiN| [ yaha samasta jagat bhrAMtisvarUpa hai| ] bauddha-svapnAdi ke samAna sabhI sugata-buddha bhagavAn Adi vibhramarUpa hI haiM, ataH hamAre yahA~ koI doSa nahIM hai| [ bhrAMti meM bhrAMti hai yA nahIM ? isa prakAra se donoM pakSoM meM doSAropaNa karate haiN| ] jaina-yadi aisI bAta hai, taba to yaha batalAiye ki vibhrama meM vibhrama hai athavA avibhrama ? arthAt Apa bauddha ke yahA~ sabhI vastue~, sugata bhagavAn Adi bhI kevala bhrAMti-kalpanAmAtra haiM, taba to ApakI isa bhrAMti meM bhI bhrAMti hI hai yA bhrAMti meM bhrAMti nahIM hai ? yadi vibhrama meM avibhrama hai, taba to sabhI vibhramarUpa kaise rahe ? yadi vibhrama meM bhI vibhrama hai, taba to vibhrama kaise rahA, apitu vibhrama meM vibhrama hone se to vAstavikatA hI ho gaI hai, kyoMki vibhrama meM bhI vibhrama mAnane para sarvatra avibhrama kA prasaMga prApta hotA hai| tathA vibhrama ke vibhrama meM bhI vibhrama ke svIkAra karane para ve hI prazna evaM anavasthA ke Ane se yaha to bahuta hI bar3A duranta andhakAra hI najara AtA hai| 1 svasya svakIyopadezAdikasya sarvasya bhrAntatvavacanAllokAntikrAntatvaM prjnyaapraadhsy| (di0 pra0) 2 dignAgAdayaH / (byA0 pra0) 3 ajJAnasvabhAvAt / (di0 pra0) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 kutosau ? vibhramepi vibhrame sarvatrAvibhramaprasaGgAt / vibhramavibhramepi vibhramopagame sa eva' paryanuyogonavasthA ceti durantaM tamaH / taduktaM nyAyavinizcaye / bhAvArtha-becArA bauddha jaba jainAcAryoM ke uttara se jheMpakara zarmiMdA ho gayA taba usane kahA ki bhAI ! yaha sArA jagat mAyAjAla ke samAna nahIM kintu sAkSAt mAyAjAla hI hai / indrajAliyA ne rupaye banAbanA kara dikhA die kintu bhaiyA ! svayaM una rupayoM se mAlAmAla nahIM huA pratyuta dinabhara khela-tamAze dikhA-dikhAkara muzkila se use zAma ko 2-4 rupaye mile, jisase peTa bharatA hai, to jaise ve indrajAliyA ke khela meM bane hue rupayA Adi kevala mAyArUpa haiM vaise hI jagat ke sAre cetana-acetanapadArtha kevala mAyArUpa haiN| athavA jaise svapna meM milA huA rAjya hai yA svapna meM apanA hI zira kaTA huA dekhA kintu usakA kucha bhI asara nahIM hotA hai vaise hI yaha saba jagat yahA~ taka buddhabhagavAn aura unake sabhI ziSyavarga sabhI svapna ke samAna asatyarUpa kAlpanika haiN| ___ taba jainAcAryoM ne kahA ki bhAI ! hameM aisA lagatA hai ki Apake buddhabhagavAn kI buddhi bhI mAyArUpa hai aura yaha buddhabhagavAn kA kathana to bahuta hI buddhihInatA ko sUcita karatA hai athavA darzanamohanIya ke udaya se durbuddhi ko prakaTa karatA hai| basa ! usane kahA ki hamAre buddhabhagavAn bhI bhrAMtirUpa haiM, unake ziSya, unakA upadeza sabhI kucha bhrAMti rUpa hai hama aura Apa bhI bhrAMtisvarUpa haiN| taba AcArya prazna karate haiM ki bhAI ! yaha saba kucha buddhabhagavAn Adi bhrAMta haiN| isa bAta meM Apako pUrNa-dRr3ha vizvAsa hai yA isa viSaya meM bhI kucha bhrAMti hai ? yadi kaho ki hameM pUrNa vizvAsa hai, yaha sArA jagat bhrAMtirUpa hai taba to bhaiyA ! Apane kahIM para to vizvAsa kara hI liyA sarvatra bhrAMti kahA~ rahI? yadi kaho isa viSaya meM bhI hameM bhrAMti hai taba to bhrAMti meM bhrAMti hone se satyatA kA nirNaya ho jAtA hai| jaise eka vyakti ne rAjadarabAra meM cora ko upasthita kiyA, usa cora ko nirdoSa siddha karane ke liye dUsarA vyakti AyA usane kahA rAjan ! isane corI nahIM kI hai cora aura koI dUsarA hogaa| isa para rAjA ne prazna kiyA ki bhAI ! isane corI nahIM kI hai yaha bAta tuma satya kaha rahe ho yA jhUTha ? taba usane kahA ki maiM jhUTha bola rahA hU~ taba rAjA ne kahA ki isakA matalaba yaha huA ki yaha cora hai| ata: jisakI corI huI hai usI kI bAta satya siddha ho gii| usI prakAra se bhrAMti meM bhrAMti hone se to AstikyavAdI ke vAstavikatattva hI siddha ho jAte haiM aura yadi aisA kaho ki bhrAMti kI bhrAMti meM bhrAMti hai to bhI pUrvavat prazna uThate rahane se kahIM para bhI ApakA zUnyavAda Thahara nahIM skegaa| ataH Apake zUnyavAda kI zUnyajitanI hI kImata ho sakatI hai na ki adhik| ___ isI ko nyAyavinizcaya grantha meM bhI kahA hai 1 aMgIkriyamANe / (byA0 pra0) 2 taa| (byA0 pra0) 3 vibhramavibhrame vibhrame kimavibhramo vibhramovetyAdi / (di0 pra0) 4 tatazca / (di0 pra0) 5 mahadajJAnaM saugatasya / (byA0 pra0) 6 sarvavibhramAtmakamiti tttvnishcye| (di0 pra0) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 247 tatra zauddhodanereva kathaM prjnyaapraadhinii| babhUveti vayaM tAvadbahu vismayamAsmahe // 1 // tatrAdyApi3 4jaDAsaktAstamaso nAparaM param / vibhrame vibhrame teSAM vibhramopi na siddhayati // 2 // iti / tato 'nAbhAvaikAntaH zreyAn, sveSTasya dRSTabAdhanAdbhAvakAntavat / parasparanirapekSabhAvAbhAvaikAntapakSopi na kSemaGkaraH, tata evetyAvedayanti svAminaH / zlokArtha-bauddhoM ke yahA~ to yaha aparAdhinI buddhi kaisI hai ki saba vibhramasvarUpa hai ? hameM to isameM bahuta hI Azcarya ho rahA hai / ye bauddha loga Aja bhI mUr3hAtmA hI hai, isase bar3hakara moha aMdhakAra aura kyA ho sakatA hai, jo ki vibhrama meM bhI vibhrama mAna rahe haiM ? parantu isa prakAra se to unake yahA~ vibhrama bhI siddha nahIM ho sakatA hai| isaliye abhAvaekAntapakSa bhI zreyaskara nahIM hai, kyoMki unake iSTa-nairAtmya (zUnyavAda) meM pratyakSa se hI bAdhA AtI hai, jaise ki bhAvaikAntavAda meM bAdhA AtI hai| 1 bhaTTAkalaMkadevAH / (byA0 pra0) 2 bahuvismayo yathA bhavati tathA / (di0 pra0) 3 prajJAparAdhinI zauddhodanI / (byA0 pra0) 4 janAH saktAstamaso iti pA0 / (vyA0 pra0) 5 andhakAratvena sambaddhAH / ajJAnAt / (di0 pra0) 6 abhyat / (di0 pra0) 7 saugatAnAm / (byA0 pra0) 8 hetoH / (di0 pra0) 1 yataH evaM pUrvoktam / (di.30) 10 pratyakSeNa / (di.pra.) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] aSTasahasrI abhAvaikAMta pakSa ke khaMDana kA sArAMza bauddhoM ke yahA~ mAdhyamika eka bheda hai, jo sarvathA zUnyavAda ko hI svIkAra karatA hai / zUnyavAdI - "bhAvA yena nirupyaMte tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamanekaM ca rUpaM teSAM na vidyate // " [ kArikA 12 zlokArtha - jisa ekatva - anekatva svabhAva ke dvArA padArthoM kA varNana kiyA jAtA hai, vAstava meM vaha svarUpa nahIM hai evaM vastu bhI eka-anekarUpa nahIM hai, jo bheda pratibhAsa hai vaha asat hI hai, ata: jagat zUnyarUpa hI hai / jo aMtarbahistattva haiM ve saMvRti - kalpanArUpa haiM, evaM zUnyavAda ko siddha karane meM jo pramANa hetu Adi haiM ve bhI kAlpanika haiM, kyoMki nairAtmyavAda vedya-vedakabhAva se bhI zUnya hai | evaM svapakSa - sAdhana - upAdeya aura parapakSadUSaNa heyarUpa upAya bhI saMvRti se hI haiM / jaina - Apake yahA~ 'saMvRti' zabda kA artha kyA hai ? yadi vaha apane svarUpa se hai, taba to hamAre anukula hI huA, vaha kevala ApakI dhRSTatA kI hI sUcaka huI / jaise Apane saMvRti kA svarUpa se astitva mAna liyA hai, vaise hI hamAre yahA~ bhI sabhI padArthoM kA svarUpa se astitva siddha hai / yadi Apa saMvRti kA artha pararUpa se nahIM hai, kaho to hama bhI pararUpa se nAstidharma mAnate haiN| yadi Apa kaheM saMvRti- vicAroM kA na honA hai, taba to yaha vAkya bhI kaise banegA ? ata: Apake yahA~ kucha bhI siddha nahIM hotA hai / bar3e hI Azcarya kI bAta hai ki dignAgAcAryAdi Aja bhI isa zUnyavAda kA varNana karate haiM isameM mohanIyakarma ke tIvraudaya ke sivA aura koI kAraNa nahIM ho sakatA hai kyoMki Apake anumAna, Agama Adi bhI siddha nahIM hote haiM / yadi Apa kaheM sugata Adi bhI vibhramarUpa haiM taba to yaha batalAiye ki vibhrama meM vibhrama hai yA avibhrama ? yadi vibhrama meM avibhrama hai to sabhI vibhramarUpa siddha nahIM huye / yadi vibhrama meM bhI vibhrama hai to vibhrama kaise rahegA ? apitu vibhrama meM vibhrama ke ho jAne se avibhrama - satya hI siddha ho jAvegA / zlokavArtika meM bhI kahA hai tatra zauddhodane reva kathaM prajJAparAdhinI / babhUveti vayaM tAdbahuvismayamAsmahe // tatrAdyApi jaDAsaktAstamaso nAparaM paraM / vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati // ataH sarvathA abhAva - nairAtmyavAda bhI zreyaskara nahIM hai, kyoMki sarvathA zUnya mAnane se to zUnya bhI siddha nahIM hogA / punaH azUnya - aMtarbahistattvarUpa hI jagat siddha ho jAvegA / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayakAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 246 'virodhAnnobhayekAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / 4bhAvAbhAvayorekatarapratikSepaikAntapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA sadasadAtmaka sarvamabhyupagacchatopi vANI vipratiSidhyeta, tayoH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / na hi sarvAtmanA kaJcidarthaM santaM tathaivAsantamAcakSANaH svasthaH, svAbhyupetetaranirAsavidhAnakaraNAcchUnyAvabodhavat / [ parasparanirapekSasadasadAtmakaM manyamAnasya bhATTasya nirAkaraNaM ] yathaiva hi sarvathA zUnyamavabudhyamAnaH svasaMvedanAdanyato vA svAbhyupetaM zUnyataikAntaM nirasyati, anabhyupetaM pramANAdisadbhAvaM vidhatte tathaiva bhAvAbhAvayostAdAtmyaikAntaM bruvan svA utthAnikA-usI prakAra se paraspara nirapekSa bhAvAbhAvaikAMtapakSa bhI kalyANakArI nahIM hai| isa prakAra se zrI svAmIsamaMtabhadrAcAryavarya batalAte haiM kArikArtha he bhagavan ! syAdvAda nyAya ke vidveSI anya matAvalambiyoM ke yahA~ nirapekSa bhAvAbhAvAtmaka rUpa ubhayakAMtapakSa bhI zreyaskara nahIM hai, kyoMki usameM bhI virodha AtA hai / / 13 / / bhAva aura abhAva meM se kisI eka kA nirAkaraNa karane para aura ekAMtapakSa meM diye gaye doSoM ko dUra karane kI icchA se sabhI vastu ko sat aura asatrUpa se svIkAra karane vAle bhATTa ke bhI vacanoM meM virodha hI AtA hai, kyoMki ve donoM bhAva aura abhAva paraspara meM parihAra-sthitilakSaNa vAle haiM, arthAt bhAva-abhAva ye donoM eka-dUsare kA parihAra karake hI rahate haiM, kyoMki sabhIrUpa se arthAt svasvarUpa ke samAna hI pararUpa se bhI koI bhI vastu astitvarUpa (vidyamAna rUpa) ho aura usI prakAra se hI nAstitvarUpa (avidyamAna rUpa) hove, aisA kahatA huA bhATTa svastha nahIM hai| isa kathana se to apane dvArA svIkRta ubhayAtmakatattva kA khaMDana aura anya ke dvArA svIkRta kevala bhAva athavA abhAvatattva kA hI vidhAna ho jAtA hai, jaise ki zUnyavAdI apane zUnyavAda kI sthApanA karate huye bhI apane zUnyavAda kA khaMDana evaM para astitvavAda kA hI vidhAna kara detA hai| [ nirapekSa sat aura asat ko mAnane vAle bhATTa kA nirAkaraNa ] jisa prakAra se sarvathAzUnyarUpa jagat ko svIkAra karatA huA zUnyavAdI svasaMvedanarUpa AtmIyajJAna se athavA anya-anumAnarUpa paropadeza se apane dvArA svIkRta zUnyataikAMta kA khaMDana kara detA 1 bhaTTasAMkhyApekSayA pUrvArddham / (byA pra0) 2 bhaTTAnAm / (di0 pra0) 3 avAcyataikAntepyukti vAcyamiti yujyate / iti adhikaH pAThaH / (di0 pra0) sarva vastu sadAsadAtmakamavAcyameveti pakSe saugatAbhimate / = kathanam / yopi bhAvAbhAvobhayakAntAdipakSatrayopakSiptadoSajihAsayA sarvathA'vaktavyam tatvamavalambeta sopi saugataH kathamavaktavyaM tattvaM brayAt / yenAvAcyataikAntepyavAcyamityuktiyujyate tasyAvAcyasya paraM ziSyAdikaM prativAdyAdikaM vA pratitattvaM pratipAdayet / (di0 pra0) 4 eva / (byA0 pra0) 5 sarvathA / (byA0 pra0) 6 sahAnavasthAna / (byA0 pra0) 7 saugataH / (byA0 pra0) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 1 aSTasahasrI [ kArikA 12 bhyupetaM sadasadAtmakaM nirasyati, svayamanabhyupagataM tu bhAvaikAntamabhAvaikAntaM vA vidhatte, abhAvasya bhAvenupravezAdbhAvasya vA sarvathA'bhAve ', anyathA bhAvAbhAvayorbhedaprasaGgAt / tato nobha hai / arthAt yaha zUnyavAdI yA to apane jJAna se sabhI jagat ko zUnya siddha karatA hai, yA para ke upadeza se / ataH svapara ina donoM meM se kisI eka kA astitva siddha ho jAne se sarvathA zUnyavAda kahA~ banatA hai ? isIliye vaha anabhyupeta- apane dvArA asvIkRta pramANAdi ke sadbhAva ko svIkAra kara hI letA hai / usI prakAra se bhAva aura abhAva ke tAdAtmyaikAMta - mizritakAMta ko kahatA huA bhATTa bhI apane dvArA svIkRta sat-asatrUpa ekAMta kA khaMDana kara detA hai aura svayaM apane dvArA asvIkRta bhAvaikAMta athavA abhAvaikAMta ko svIkAra kara letA hai / usI kA spaSTIkaraNa karate haiM ki - abhAva to bhAva meM anupraveza kara jAtA hai athavA bhAva sarvathA meM praviSTa ho jAtA hai / anyathA donoM meM abhinnapanA hone para bhI eka kA dUsare meM anupraveza na mAnane para to bhAva aura abhAva ye donoM pRthak-pRthak siddha ho jAyeMge / bhAvArtha-bhATTa ne kahA ki hama jIvAdi ko astirUpa - sadbhAvarUpa mAnate haiM aura nAstirUpaabhAvarUpa bhI mAnate haiM / taba jainAcAryoM ne kahA ki yadi Apa eka jIva ko astirUpa kahate ho to use hI nAstirUpa kaise kahoge ? yadi kaho to donoM avasthAyeM eka hI sAtha vidyamAna haiM, taba yA to jIva kA astitva nAstirUpa bana jAvegA yA nAstitva astirUpa ho jAvegA / punaH jIva donoMrUpa na hokara yA astirUpa siddha hogA yA nAstirUpa / yadi kaho ki asti nAsti donoMrUpa, jIva meM pRthak-pRthak haiM, to bhI jIva kucha aMza meM ( Adhe rUpa meM ) astirUpa aura Adhe aMza meM nAstirUpa hogA kintu yaha bAta to jagat meM kisI ko bhI iSTa nahIM hai / taba usane kahA ki donoM avasthAyeM jIva meM mizritarUpa haiM, isa para AcArya ne kahA ye donoM hI avasthAyeM paraspara meM viruddha haiM, eka-dUsare ke sadbhAva meM raha nahIM sakatIM / asti, nAsti kA jar3amUla se nAza karake apanA astitva kAyama karatA hai| aura nAsti, asti kA nAza karake hI raha sakatA hai ye paraspara meM virodhI haiN| zIta-uSNa ke samAna ekatra inakA sadbhAva asaMbhava hai / bhATTa taba ghabarAkara bolA ki Apa jaina bhI to jIvAdi dravya ko asti- nAstirUpa se ubhayAtmaka mAnate haiM, puna: hamArI mAnyatA meM ulAhanA kyoM dete ho ? taba jainAcArya ne kahA ki he bhATTa ! hamAre yahA~ yaha parasparaviruddha doSa nahIM A sakatA hai, kyoMki hama syAdvAdI haiM kathaMcit-jIva ko svacatuSTaya se astirUpa mAnate haiM aura kathaMcit para catuSTaya se nAstirUpa bhI mAnate haiM / ataH ye asti nAstirUpa donoM hI svabhAva eka hI jIva meM bhI eka sAtha pAye jAte haiM virodha nahIM AtA hai, kyoMki hama apekSAvAdI haiM kintu Apa to apekSAvAda ko samajhate nahIM / ataH parasparanirapekSa asti nAsti ye donoM svabhAva Apake yahA~ eka vastu meM ghaTita ho nahIM sakate haiM / 1 abhAve bhAvasyAnupravezAt bhAvekAntamabhAvaikAntaM vA vidhatte / ( byA0 pra0 ) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayakAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 251 yoraikAtmyaM zreyaH syAdvAdaM vidviSAM', sadasatoH parasparaparihArasthitilakSaNavirodhAt', jAtyantarasyaiva darzanena' sarvathobhayakAtmyasya bAdhanAttadvat / [ parasparanirapekSasadasadubhayakAtmyaM manyamAnasya sAMkhyasya nirAkaraNaM / ] tathA sAMkhyasyaivamubhayaikAtmyaM bruvatastrailokyaM vyakterapati, nityatvapratiSedhAta,' apetamapyasti, vinAzapratiSedhAditi vA 'tadanyathA petamanyathA'stIti2 syAdvAdAvalambana ataeva syAdvAda ke vidveSI ekAMtamatAvalaMbiyoM kA ubhayakAMtarUpa mata bhI zreyaskara nahIM hai, kyoMki sat aura asat meM paraspara meM parihAra-sthitilakSaNa virodha pAyA jAtA hai, ataH jAtyaMtararUpa kathaMcit-bhAvAbhAvAtmaka darzana ke dvArA sarvathA ubhayakAtmya meM bAdhA AtI hai, jaise ki sarvathA bhAvaikAMta meM athavA sarvathA abhAvaikAMta meM kathaMcitarUpa syAdvAdadarzana se bAdhA AtI hai| arthAt sat asat kA parihAra karake hI rahatA hai aura asat sat kA parihAra karake hI rahatA hai| ye donoM paraspara meM virodhI haiM, kyoMki kathaMcitrUpa syAdvAda kI mAnyatA se parasparanirapekSa ubhaya kA sadbhAva bAdhita hI hai| [ paraspara nirapekSa sat-asat donoM ko mAnane vAle sAMkhya kA khaNDana ] usI prakAra se sAMkhya bhI ubhayakAtmya ko svIkAra karate huye vyakti se tInoM lokoM ko dUra kara detA hai / arthAt yaha trailokya mahAn evaM ahaMkAra Adi vikArarUpa se abhivyakta hotA hai aura usakA usI meM tirobhAva ho jAtA hai / ataH nityatva kA pratiSedha ho jAtA hai athavA prakRtirUpa se rahane para vaha apeta-vinaSTa hone para bhI astitvarUpa se rahatA hai / arthAt naSTa hone para bhI kathaMcita nitya hai, kyoMki vinAza kA pratiSedha pAyA jAtA hai| yadi Apa kaheM ki vaha anyarUpa se vinaSTa hai evaM . anyarUpa se astirUpa hai, taba to yaha kathana to syAdvAda siddhAMta kA hI avalambana karate huye 'aMdha sarpa bila praveza nyAya' kA anusaraNa kara rahA hai| arthAt isa uparyukta kathana se to parasparanirapekSa bhAvAbhAvaikAMta kI siddhi na hokara pratyuta syAdvAdasiddhAMta hI puSTa hotA hai, kyoMki syAdvAdasiddhAMta meM bhI kisI apekSA abhAva eka hI padArtha meM prakaTa kiye jAte haiN| bhAvArtha-sAMkhya ne prakRti aura puruSarUpa se do tattva mAne haiM, usameM puruSa ko akartA, nirguNa, niSkriya aura kUTasthanitya siddha kiyA hai aura prakRti ko pradhAna zabda se bhI kahA hai| usa pradhAna ke bhI do bheda kara diye haiM, eka vyakta dUsarA avykt| vyakta pradhAna se hI mahAn- buddhi, ahaMkAra Adi utpanna hote haiM tathA avyakta pradhAna kAryakAraNabhAva se rahita, nitya, sarvavyApI, eka aura niSkriya hai / sAMkhya kahatA hai ki vyakta pradhAna se hI sArA vizvarUpa kArya AvirbhUta-prakaTa hotA hai / punaH sRSTi ke pralayakAla meM krama-krama se indriya tanmAtrAe~ Adi jisase utpanna huye haiM, usI meM vilIna hote-hote 1 bhaTTAnAm / (byA0 pra0) 2 yasaH / (byA0 pra0) 3 anyathA svarUpeNa sattvasyAsattvasya ca prasaMgAjjAtyantarasyaiva darzanena sarvathobhayakAtmyasya vAdhanAditi bhAvaH / vastunaH / (di0 pra0) 4 pratyakSeNa / (di0 pra0) 5 zUnyAvabodhavat / (di0 pra0) 6 agre vakSyamANaprakAreNa / (di0 pra0) 7 asadrUpatAmupavrajet adRshytaamityrthH| (di0 pra0) 8 tiro. bhAvAt / (di0 pra0) 9 trailokyam / (di0 pra0) 10 idamagre sthitasyAdvAdavivaraNaM pratipattavyaM tato na paunaruktyam / (di0 pra0) 11 svarUpazUnyam / (di0 pra0) 12 avyaktarUpeNAsti / (di0 pra0) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 252 ] [ kArikA 12 mandhasarpa bilapravezanyAyamanusarati', trailokyasya vyaktAtmanA'petatvasiddheH2 avyaktAtmanAstitvavyavasthitaH / "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam" iti vacanAt / paramArthato vyaktAvyaktayorekatvAnna syAdvAdAvalambanaM kApilasyeti cenna, tathA virodhasya' tadavasthAnAt / pradhAnAdvaitopagame tu nobhayakAtmyamabhyupagataM syAt / aMta meM mahAnurUpa kArya vyakta pradhAna meM tirobhUta ho jAtA hai-chipa jAtA hai| isaliye nityatva kA virodha hone se padArtha abhAvarUpa bhI dikhate haiN| matalaba yaha hai ki vyakta pradhAna aura usake kArya buddhi, ahaMkAra Adi meM abhAvanAma kI cIja tirobhAvarUpa se chipI huI hai| athavA vinAzarUpa hokara bhI vaha pradhAna apane astitva ko sthira rakhe huye hai| tAtparya yaha hai ki ghar3A phUTA to vaha apanI miTTIrUpa mUla avasthA meM chipa gayA hai, ataH usa ghaTa kA astitva vidyamAna hai / matalaba sAMkhya utpAda vinAza ko na mAnakara AvirbhAva aura tirobhAva ko svIkAra karatA hai| isa para jainAcArya kahate haiM ki bhAI ! jisa rUpa se miTTI se ghaTa AvirbhUta huA hai, usIrUpa se ghaTa miTTI meM tirobhata nahIM haA hai, pratyuta kapAlarUpa se tirobhUta huA hai| isa bAta ko sAMkhya ne binA AnAkAnI ke ma nAkAnI ke mAna lI. taba jainAcArya ne kahA ki Apa to syAvAdI ho gaye kyoMki syAdAdI bhI eka paryAya se vastu kA utpAda aura dUsarI paryAya se hI vastu kA vinAza mAnate haiN| miTTI se yadi ghaTaparyAya utpanna huI hai, to piMDa paryAya kA hI vinAza huA hai| kyoMki eka samaya meM usI paryAya kA utpAda aura usI kA vinAza sambhava nahIM hai| sAMkhya ne bhI eka kisI paryAya kA AvirbhAva to dUsarI paryAya kA tirobhAva mAnA hai| basa ! binA mAlUma sAMkhya syAdvAdamata kA anusaraNa kara letA hai| eka aMdhe sarpa ne niyama kara liyA ki "maiM bila meM nahIM jAU~gA" parantu ghUmaghumAkara jahA~ bhI ghusA vaha bila hI siddha huaa| isaliye Apa sAMkhyamatAnuyAyI sarvathA padArtha ko nitya mAnate huye bhI pahale ubhayakAMta meM Aye aura parasparanirapekSa mAnyatA se jaba ghabarAye taba syAdvAda meM ghusa gaye, so Apake ekAMtasiddhAnta se viparIta hI hai| yadi sAMkhya kahe ki hama sampUrNa jagat ko ko pradhAnarUpa se advaita-ekarUpa hI mAnate haiM, taba to pradhAnAdvaita ko svIkAra karane se ubhayakAtmya kahA~ rahegA? Apake yahA~ to mUla meM hI jagat prakRti aura puruSarUpa se dvaitarUpa hai| yahI bAta yahA~ para sAMkhya siddhAMtAnusAra trailokya ke AvirbhAva-avasthAna-sadbhAva meM aura tirobhAva-abhAva meM prakaTa kI gaI hai| kyoMki vyaktAtmanA-mahadAdirUpa se trailokya kA apetatva 1 svadarzanApekSaM yathopalambhamAzrayasvIkAraNAt / sAMkhyasya / (di0 pra0) 2 nanu vyaktAvyaktasvarUpeNa tAbhyAmastittvAdi vyavasthasyAdityAzaMkAyAmAhaH / (di0 pra0) 3 trailokyaM vyaktAtmanA kAryarUpeNa vinazyatyavyaktAtmanA kAryarUpeNa santiSThate / (di0 pra0) 4 kAraNam / (byA0 pra0) 5 nanu / (byA0 pra0) 6 vyaktAvyaktayorekattvaprakAreNa / (byA0 pra0) 7 nityAnityayorvyaktAvyaktayoH prsprprihaarsthitilkssnnsy| (byA0 pra0) 8 pUrvam / pradhAnApradhAnayoH / (byA0 pra0) 9 vyaktAvyaktayorekattvAbhyupagamapakSe''pAditadoSaparihArArthamidaM vacanam / (di0 pra0) 10 bhAvaikAntapakSopakSi sadoSAnuSaMga iti bhAvaH / ubhayakAtmyaM svasya / (di0 pra0) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ubhayakAMta kA khaMDana ] [ 253 tathA' svayamanabhyupagacchatopi kathaJcidubhayAtmakatattvavAdapraveze kathamandhasarpabilapravezanyAyAnusaraNaM na syAt ? yadRcchayA' tadavalambanAt / tato naivamapyubhayakAntaH sidhyati, virodhAt / tirobhAva siddha hai evaM avyaktAtmanA-pradhAnAtmakarUpa se usakA astitva-AvirbhAva vyavasthita hai| kahA bhI hai zlokArtha-jo hetumAn-kArya hai anitya, avyApI, kriyA sahita, aneka evaM Azrita hai, liGga-kAraNa hai, avayava sahita evaM paratantra hai vaha vyakta-mahadAdisvarUpa hai tathA usase viparIta avyakta-pradhAna hai| arthAt jo kArya, kAraNarUpa se rahita nitya, sarvavyApI, niSkriya, eka, avayavarahita, svatantra hai evaM kisI ke Azrita nahIM hai vaha avyakta pradhAna kahalAtA hai| sAMkhyaparamArtha se to vyakta aura avyakta eka hI haiM ataH hama sAMkhya syAdvAda kA avalambana nahIM karate haiN| jaina-nahIM, vaha nitya aura anitya kA virodha to tathaiva avasthita hai| pradhAnAdvaita ke svIkAra karane para to ubhayakAmya svIkRta ho nahIM sakatA hai| arthAt pradhAnAtmaka se vaha nitya hai aura mahadAdi kI apekSA se anitya hai yaha svIkRti to syAdvAda ko Azraya de detI hai| isameM pradhAnAdvaita siddha nahIM ho sakatA hai, aura pradhAnarUpa se nitya tathA mahAn AdirUpa se anitya kahane para to syAdvAda A jAtA hai / syAdvAda ko svayaM svIkAra na karate huye bhI kathaJcitrUpa se ubhayAtmaka tattvavAdarUpa syAdvAda meM praveza karane para 'aMdhasarpabilapravezanyAya' kA anusaraNa kyoM pratyUta yadacchA se-icchAnusAra usakA avalambana hogA hI hogaa| isIliye isa prakAra se bhI ubhayakAMta kI siddhi nahIM ho sakatI hai, kyoMki virodha AtA hai| sat asat ubhayekAtmya ke khaNDana kA sArAMza sabhI vastuoM ko sat aura asatrUpa se svIkAra karane vAle bhATTa ke vacana bhI viruddha haiM kyoMki svarUpa ke samAna vastu yadi pararUpa se bhI astirUpa hai tathaiva pararUpa ke samAna hI svarUpa se bhI nAstirUpa hove, aisA zakya nahIM evaM donoM ke mAnane para to bhAva-abhAva meM praviSTa ho jAtA hai aura abhAva sarvathAbhAva meM praviSTa ho jAvegA punaH eka ke abhAva meM dUsare kA abhAva bho nizcita hai| sAMkhya bhI kahate haiM ki mahadAdirUpa se trailokya kA tirobhAva siddha hai evaM pradhAnAtmakarUpa se usakA AvirbhAva siddha hai aisA kahate huye sAMkhya bhI 'aMdhasarpabilapravezanyAya' se syAdvAda kA hI anusaraNa karate haiM, ataH ubhayakAtmya bhI zreyaskara nahIM hai sabhI vastu kathaJcit jAtyaMtararUpa se hI bhAvAbhAvAtmaka haiN| 1 tarhi duussnnmaah| (di0 pra0) 2 sAMkhyamate ubhayAtmakatvapratipAdakaprakriyAsadbhAvAdevaM vacanam / (di0 pra0) 3 kutaH yadAnu sarvathobhayakAtmyAMgIkAre kRte yuktirnAvatarati tadA svecchayA tava tasya syAdvAdasa (di0 pra0) 4 sAMkhyoktaprakAreNApi / (di0 pra0) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] aSTasahasrI [ kArikA 12 avAcyataikAntepyukti vAcyamiti yujyate // 13 // yopi pakSatrayopakSiptadoSajihAsayA sarvathA'vaktavyaM tatvamavalambet sopi kathamavaktavyaM brUyAt, yenAvAcyataikAntepyavAcyamityuktiyujyate / tadayuktau kathaM paramavabodhayet ? svasaMvidA' 'praavbodhnaayogaat| tadanavabodhane' kathaM parIkSitAsya syAt ? tasyAparIkSakatve ca kutonyasmAdvizeSaH sidhyet ? aparIkSitatattvAbhyupagamasya sarveSAM niraMkuzatvAt / __ [ bauddhaH svatattvamavAcyaM sAdhayitumanekA yuktIH prayuGkte jainAcAryAstA: nirAkurvati / ] naiSa doSaH' 1 svalakSaNamanirdezya pratyakSaM kalpanApoDhamityAdivatsarvamavAcyaM tattvamiti kArikArtha-yadi koI ekAMta se tattva ko avAcya-avaktavya hI kaheM, taba to "tattva avAcya hai" yaha kathana bhI nahIM bana sakegA // 13 // jo bauddha bhI tInoM pakSoM-bhAvaikAMta, abhAvaikAMta, ubhayakAMtarUpa pakSoM meM diye gaye doSoM ko dUra karane ko icchA se yadi sarvathA avaktavyattva kA avalaMbana leve punaH 'tattva avaktavya haiM aisA bhI vaha kaise bola sakegA? jisase ki ekAMta se avAcyatA svIkAra karane para bhI "avAcya" yaha kathana yukta ho sake aura "avAcya" isa kathana kI ayukti ho jAne se vaha dUsaroM ko apanA tattva samajhAyeMge bhI kaise ? kyoMki svasaMvedana ke dvArA para ko samajhAnA zakya hI nahIM hai| tathA apane tattva ko dUsaroM ko bhI samajhAye binA isa bauddha kA kathana bhI kaise parIkSita ho sakegA? usa kathana kI parIkSA na ho sakane se anya janoM se bhI vizeSatA-antara kaise siddha ho sakegA? aura aparokSitatattva ko bhI svIkAra kara lene para to sabhI kA mata niraMkuza ho jAvegA arthAt kisI ke mata kA nirAkaraNa karanA hI zakya nahIM ho skegaa| [ bauddha apane tattva ko avAcya siddha karane ke liye aneka yuktiyoM kA prayoga karatA hai ___ aura jainAcArya una yuktiyoM kA khaNDana karate haiN| ] bauddha-yaha koI doSa nahIM hai, "jo svalakSaNa hai, vaha anirdezya hai evaM pratyakSa kalpanA se rahita hai" ityAdi vAkyoM ke samAna sabhI "tattva avAcya hI haiM" aisA kathana karane para bhI virodha nahIM AtA hai. kyoMki "avAcya" isa prakAra ke vacana ke binA para ko pratipA 1 tasyAavAcyamityukterayuktau satyAM paraM svamatavattinaM ziSyAdikaM kathaM prativodhayedapituna / (di0 pra0) 2 prativAdyAdikam / ziSyAdikam / (di0 pra0) 3 pratipAdayet / AzaMkya / (di0 pra0) 4 svArthAnumAnena / (di0 pra0) 5 svasaMvidAvabodhayAmIti cenna / (di0 pra0) 6 pratipAdanam / (di0 pra0) 7 parAbhyupagataM tattvaM yuktyA na vyavatiSThate svAbhyupagatameva vyavatiSThata iti prativAdyAdi prtibodhnaabhaave| (di0 pra0) 8 avAcyavAdyAha / (di0 pra0) 9 vacanAbhAvakRtaH / (byA0 pra0) 10 tasyAnantatvAt saMketAviSayatvAdananvayAcchabdavyavahArAyogyatvAcca / (byA0 pra0) 11 zabdenApratipAdyam / (byA0 pra0) Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayakAMta kA khaMDana / prathama pariccheda [ 255 vacanepi virodhAbhAvAt parapratipAdanasyAnyathAnupapatteH / iti kasyacidvacanaM tadapyasat yadasataH samudAhRtam / siddhasAdhyavyavasthA hi kathAmArgAH / na ca svalakSaNasya sarvathApyanirdezyatvopagame 'svalakSaNamanirdezyam' iti vacanena tasya' nirdezyatvamaviruddham / atha svalakSaNaM naitadvacanenApi nirdezyaM svalakSaNasAmAnyasyaiva tena nirdezyatvAt svalakSaNe nirdezAsaMbhavAt, na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne tepi pratibhAseranniti vacanAt / kalpanAropitaM tu svalakSaNaM taddharmo vA nirdezyatvazabdena nidizyate, virodhAbhAvAditi mataM tahi 'svalakSaNamajJeyamapi syAt / yathaivAkSaviSayebhidhAnaM nAsti tathAlajJAne viSayopi aura para ko pratipAdana karane kI to anyathAnupapatti hai| arthAt 'tattva avAcya hai', para ko samajhAne ke liye aise vacanoM kA prayoga kiyA ho jAtA hai| jaina-'yaha kathana bhI asatrUpa hI hai kyoMki tumane asat-avidyamAna hI donoM ko udAharaNa meM rakhA hai|' kyoMki siddha hai sAdhya kI vyavasthA jisameM aisA hI kathAmArga--dRSTAMtakrama hotA hai / arthAta jo vAdI aura prativAdI donoM ko mAnya hai, vahI daSTAMta hotA hai| prathamAnayoga kI jo kathAyeM vAdI prativAdI donoM hI ko mAnya haiM, ve hI udAharaNa kI koTi meM rakhI jAtI haiM, aisA vyavahAra hai tathaiva jo bAta ubhayamAnya hotI hai, use hI dRSTAMta meM rakhanA caahiye| ___ yadi svalakSaNa ko sarvathA hI anirdezya svIkAra kiyA jAve taba to "svalakSaNamanirdezya" isa kathana ke dvArA bhI nirdeza karanA aviruddha nahIM hogaa| bauddha-"svalakSaNaM" isa vacana ke dvArA bhI svalakSaNa nirdezya nahIM hai, kintu svalakSaNa-sAmAnya anyApohalakSaNa hI usa zabda ke dvArA kahA jAtA hai, kyoMki svalakSaNa kA to nirdeza karanA hI asaMbhava hai, kAraNa ki artha meM AdheyarUpa se to zabda hai nahIM athavA artha zabdAtmaka bhI nahIM hai ki jisase usa artha ke pratibhAsita hone para ve zabda bhI pratibhAsita ho skeN| aisA kathana hamAre yahA~ pAyA jAtA hai ki kalpanAropita jo svalakSaNa-anyApohalakSaNa hai athavA usakA nirdezyatva dharma bhI kalpanAropita hai, jo ki nirdezyatvazabda se nirdiSTa kiyA jAtA hai, ata: isameM kisI prakAra kA bhI virodha nahIM hai| jaina-taba to ApakA svalakSaNa ajJeya-zUnyarUpa bhI ho gayA / jisa prakAra se akSaviSayakasvalakSaNa meM abhidhAna-zabda nahIM hai usI prakAra se akSajJAna - nirvikalpa pratyakSa meM viSayarUpa svalakSaNa bhI nahIM hai / ataeva usa akSajJAna meM pratibhAsita hone para bhI vaha viSaya pratibhAsita nahIM hotA saugatasya dignAgAdeH / (byA0 pra0) 2 dRSTAntIkaraNam / dRSTAntIkRtam / (di0 pra0) 3 svalakSaNasya / (di0 pra0) 4 svalakSaNamanirdezyamiti vacanenAnyApohasya nirdezyatvAt / di0 pra0) 5 kSaNike'rthe / (vyA0 pra0) 6 saugataH / anirdezyamityudAharaNam / (di0 pra0) 7 syAdvAdI / (di0 pra0) 8 cakSurindrayam / (di0 pra0) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 naivAsti / tatastatra pratibhAsamAnepi na pratibhAseta / zakyaM hi vaktuM 'yo yatrAdheyatayA' nAsti tadAtmA vA na bhavati sa tasmin pratibhAsamAnepi na pratibhAsate yathAkSaviSaye svalakSaNe zabdaH / nAsti cAkSajJAne' tathAkSaviSayastadAtmA vA na bhavati, iti / [ bauddhasya nirvikalpajJAnaM padArthebhya utpadya tAneva padArthAn jAnAti tarhi tajjJAnamindriyebhyopi utpadyate tAnIndriyANi kathaM na jAnIte ? ] yadi ' ' punarviSayasAmarthyAdakSajJAnasyotpAdAttatra pratibhAsamAne sa pratibhAsata eveti mataM tadapyasamyak, karaNazakterapi pratibhAsaprasaGgAt / tathA hi / na kevalaM viSayabalAddRSTe - hai / hama aisA kaha sakate haiM ki jo jahA~ para AdheyarUpa se nahIM haiM athavA vaha tadAtmaka bhI nahIM hai, ataeva vaha usameM pratibhAsita hone para bhI pratibhAsita nahIM hotA hai, jaise ki akSa ke viSayabhUta svalakSaNa meM zabda athavA jJAna ke pratibhAsamAna hone para bhI artha dharmI svayaM prakAzita nahIM hotA hai, kyoMki vaha tadAdheyarUpa nahIM hai athavA tadAtmaka dharmarUpa nahIM hai aura akSajJAna meM usa prakAra AdheyarUpa se akSaviSaya nahIM hai athavA vaha jJAna tadAtmaka bhI nahIM hai / [ bauddha kA nirvikalpajJAna padArthoM se utpanna hokara hI una padArthoM ko jAnatA hai, taba vaha jJAna indriyoM se bhI utpanna hotA hai, punaH indriyoM ko kyoM nahIM jAnatA ? ] utpAda hone se usameM pratibhAsamAna hone para vaha - bauddha - viSaya kI sAmarthya se akSajJAna kA svalakSaNabhUta - artha pratibhAsita hotA hI hai / jana- yaha kathana bhI asamIcIna hI hai, kyoMki indriyoM kI zakti ke bhI pratibhAsita hone kA prasaMga prApta ho jAvegA / tathAhi - kevala viSaya ke bala se hI darzana kI utpatti nahIM hotI hai, apitu cakSuAdi zakti ke sAnidhya se ho darzana kI utpatti hotI hai| (aura punaH viSaya ke samAna cakSuAdi zakti kA bhI pratibhAsa ho jAvegA, kyoMki isa prakAra se viSayajJAna kA utpAda hone se, yaha hetu anakAMtika ho jAtA hai, aisA samajhanA cAhiye / ) bauddha - darzana viSayAkAra kA anukaraNa karatA hai, ataeva usameM viSaya pratibhAsita hote haiM, na punaH indriyA~ / kyoMki ve viSayAkAra kA anukaraNa nahIM karatI haiM / 1 syA0 saugataM prati anumAnamAha / arthasvalakSaNaM pakSo'kSajJAne pratibhAsamAnepi tadviSayastadAtmA vA na bhavatIti sAdhyo dharmaH tadAdhAratayA tadAtmakatayA'vidyamAnattvAt / yo yatrAdhyeyatA ityAdi vyAptiH / ( di0 pra0) 2 svalakSaNaM pakSo'kSajJAnena pratibhAsata iti tadAdheyatayA tadAtmakatayA vA bhAvAt / ( di0 pra0 ) 3 nanu viSayiNi viSayasyA'dhArAdheyabhAvatAdAtmyasambhavAnna jJeyatvaM pravadAmaH kiM taryutpAdyotpAdakabhAvAditi paramAzaMkate / ( byA0 pra0 ) 4 sau0 nirvikalpakadarzanaM svalakSaNarUpaviSaya sAmarthyAdutpadyate'tastatra nirvikalpakadarzane pratibhAsamAnepi so'rthaH pratibhAsata ityabhiprAyaH / (di0 pra0 ) 5 cakSurAdIndriyasAmarthyAt / ( di0 pra0 ) Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 257 rutpattiH, api tu cakSurAdizaktezca / viSayAkArAnukaraNAddarzanasya tatra' viSayaH pratibhAsate, na punaH karaNaM', 'tadAkArAnanukaraNAditi cetahi tadarthavatkaraNamanukartumarhati, na' cArtha, vizeSAbhAvAt / darzanasya kAraNAntarasadbhAvepi10 viSayAkArAnukAritvameva sutasyeva pitrAkArAnukaraNamityapi vAta, 'svopaadaanmaatraanukrnnprsnggaat|| 1 viSayasyAlambanapratyayatayA svopAdAnasya ca samanantarapratyayatayA pratyAsattivizeSAddarzanasya ubhayAkArAnukaraNepyanujJAyamAne rUpAdivadupAdAnasyApi viSayatApattiH, atizayAbhAvAt, varNAdervA tadvadaviSaya jaina-taba to usa artha ke samAna una indriyoM ko bhI anukaraNa karanA ucita hI hai na ki artha ko hI anukaraNa karanA ucita hai, kyoMki donoM meM kisI prakAra kI vizeSatA arthAt aMtara nahIM hai| bauddha- darzana meM kAraNAntara kA sadbhAva hone para bhI viSaya ke AkAra kA anukaraNapanA hI hai, jaise ki putra pitA kA hI anukaraNa karatA hai / jaina-yaha bhI kathanamAtra hI hai, kyoMki apane upAdAnamAtra ke anukaraNa kA prasaGga prApta ho jaavegaa| (viSaya AdhAra hai aura jJAna Adheya hai) viSaya meM Alambana pratyaya hone se aura apane upAdAna meM samanantara pratyaya ke hone se pratyAsattivizeSa pAI jAtI hai / ata: darzana meM ubhayAkAra kA anukaraNa bhI svIkAra kara lene para rUpAdi ke samAna upAdAna-nirvikalpa meM bhI viSayapane kI Apatti A jAvegI, kyoMki atizaya - vizeSatA kA abhAva hai| anyathA varNAdika meM bhI upAdAna ke samAna aviSayapane kA prasaGga A jaavegaa| bhAvArtha-bauddhoM kA aisA kahanA hai ki "nAkAraNaM viSayaH" akAraNa viSaya nahIM hotA hai aura . svalakSaNa nirvikalpa pratyakSa kA viSaya hai, ataH yaha usakA kAraNa hai aura akSajJAna yadyapi indriyoM se utpanna hotA hai phira bhI vaha unakA jJAtA nahIM hotA hai, kyoMki tadutpatti ke sAtha tadAkAratA bhI cAhiye, yaha tadAkAratA indriyajanya akSajJAna meM nahIM hai| isaliye akSajJAna indriyAkAra nahIM hotA hai| isa para jainAcAryoM kA kathana hai ki jaba yaha niyama hai ki "nAkAraNaM viSayaH" taba akSajJAna meM viSaya kI taraha indriyoM kA pratibhAsa kyoM nahIM hotA ? kyoMki jaise vaha nirvikalpa pratyakSa-akSajJAna viSayabhUta padArthoM kA anukaraNa kara padArthAkAra hotA hai, vaise hI use indriyAkAra bhI honA 1 svIkaraNAt / (di0 pra0) 2 darzane / (di0 pra0) 3 indriyam / (byA0 pra0) 4 karaNamanukatu nArhati vA / karaNam / (di0 pra0) 5 syA0 he saugata ! tadA taddarzana yathArthamanukaroti / tathendriyamanukatu yogyaM bhavati / yadi karaNaM nAnukaroti tadArthaJca mA tu kurutAmubhayatrakAraNatvena vizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 6 jJAnam / (byA0 pra0) 7 karaNamanukatu nArhati vA / (vyA0 pra0) 8 arthamapi anukartumarhati na vizeSAbhAvAt / (byA0 pra0) 9 pratyakSasya / (byA0 pra0) 10 cakSarAdi dRSTAnte'nnAdi / (byA0 pra0) 11 pUrvajJAnam / (byA0 pra0) 12 upAdAnakAraNAkArasvIkArAstutathAGgIkAre pUrvakSaNaM jJAnamuttarakSaNajJAnasyopAdAnakAraNaM bhavati tadAkAradhArakaM bhavati ityaniSTApAdanam / (byA0 pra0) 13 nanu / (byA0 pra0) 14 saMbandhaH / (byA0 pra0) Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 tvaprasaGgAt / darzanasya tajjanmarUpAvizeSepi tadadhyavasAyaniyamAdabahirarthaviSayatvamityasAraM, varNAdAvivopAdAnepyadhyavasAyaprasaGgAt, anyathobhayatrAdhyavasAyAyogAt / na hi' rUpAdAvadhyavasAyaH saMbhavati, tasya darzanaviSayatvopagamAt, darzanasyAnadhyavasAyAtmakatvAt tasyAdhyavasAyAtmakatve svalakSaNaviSayatvavirodhAt / [ bauddho nirvikalpadarzanasya savikalpajJAnahetuM manyate tasya nirAkaraNaM ] adoSoyaM, pratyakSasyAdhyavasAyahetutvAdityanirUpitAbhidhAnaM saugatasya, tatrAbhilApAbhAvAt / yathaiva hi varNAdAvabhilApAbhAvastathA pratyakSepi tasyAbhilApakalpanAto'poDhatvA cAhiye / bauddhoM kA kahanA ki jaise putra pitA kA hI anukaraNa karatA hai, vaise hI jJAna apane viSaya kA anukaraNa karatA hai, yaha kathana bhI ayukta hai, darzana kA upAdAna kAraNa samanantarapratyaya hai, arthAt pUrvakSaNa jJAna se uttarakSaNarUpa jJAna kA honA, samanantarapratyaya hai| kyoMki pUrvajJAnakSaNa usa darzana kA samanantarakAraNa hai / ata: isake bhI AkAra kA anukaraNa darzana meM honA caahiye| bauddha-darzana meM tajjanyarUpa samAna hote huye bhI arthAt tadutpatti aura tApya samAna hote huye bhI usameM adhyavasAya kA niyama hone se bAhya artha ko viSaya karanA siddha hai| jaina-yaha bhI kathana sArabhUta nahIM hai, varNAdi ke samAna upAdAnarUpa pUrvajJAna meM bhI adhyavasAya kA prasaMga A jAvegA, anyathA donoM ko hI adhyavasAya nahIM ho sakegA, kyoMki rUpAdika meM hI adhyavasAya vikalpa rUpa nizcaya saMbhava ho aisI bAta nahIM hai, kyoMki usameM darzana kA viSayapanA svIkAra kiyA gayA hai| darzana anadhyavasAyAtmaka hai aura yadi usako adhyavasAyAtmaka-vikalpAtmaka mAna loge, taba to vaha darzana svalakSaNa-nirvikalparUpa svalakSaNa ko hI viSaya karatA hai, yaha bAta viruddha ho jaavegii| [ bauddha nirvikalpa darzana ko savikalpajJAna kA hetu mAnate haiM kintu jainAcArya usakA nirAkaraNa karate haiM / bauddha-hamAre yahA~ yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki hamane nivikalparUpa pratyakSa ko savikalparUpa adhyavasAya kA hetu mAnA hai| 1 darzanaM varNAdibhAvendriyAbhyAM jAyate iti tajjanmarUpeNa vizepAbhAvepi rUpAdikamadhyavasyatIti niyamAt / darzanasya bahirarthaviSayatvaM ghaTate= syA0 iti vaco'sAraM kutaH yathA varNAdikopAdAnecyavasAyastathendriyopAdAne'pi adhyavasAyo ghaTatAm / (di0 pra0) 2 rUpAdi / nizcaya / (di0 pra0) 3 kiJca / (vyA0 pra0) 4 rUpAdikaM viSayaH darzanaM viSayi / nAkAraNaM viSaya iti vacanAt viSayodhyavasAyako na bhavati anadhyavasAyarUpadarzanaviSayatvopagamAt / pratyakSa kalpanApoDamiti dhrmkiitivaak| (vyA0 pra.) 5 darzanasya / (di. pra.) 6 uktamapyanuktapratyakSam / (byA0 pra0) 7 abhilApAbhAvAt vikalpo nAma saMzraya ityeva lakSaNasyAbhilAparahitAnirvikalpakapratyakSAdutpattivirodha ityarthaH / (di0 pra0) 8 rUpAdau / (di0 pra0) 9 vyAvRttatvAt / (di0 pra.) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 256 danabhilApAtmakArthasAmarthyenotpatteH / pratyakSasya 'tadabhAvepyadhyavasAyakalpanAyAM pratyakSaM ki nAdhyavasyet ? svalakSaNaM svayamabhilApazUnyamapi pratyakSamadhyavasAyasya heturna punA rUpAdiriti kathaM sunirUpitAbhidhAnam ? yadi punaravikalpakAdapi pratyakSAdvikalpAtmanodhyavasAyasthotpattiH, pradIpAde: kajjalAdivadvijAtIyAdapi' kAraNAtkAryasyotpattidarzanAditi mataM tadA tAdRzorthAdvikalpAtmanaH 'pratyakSasyotpattirastu, tata eva tadvat / jAtidravyaguNakriyAparibhASAkalpanArahitAdarthAtkathaM jAtyAdikalpanAtmakaM pratyakSaM syAditi cet pratyakSAttadrahitAdvikalpa: kathaM jAtyA jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki usa pratyakSa meM abhilApa-zabda ke saMsarga kA abhAva hai| jisa prakAra se varNa-nIle, pIle Adi meM zabda ke saMsarga kA abhAva hai, usI prakAra se pratyakSa meM bhI abhAva hai, kyoMki vaha nirvikalpapratyakSa abhilApa kI kalpanA se rahita hai aura vaha anabhilApAtmaka hai, yaha bAta usa pratyakSa meM sAmarthya se siddha hai / yadi puna: usa nivikalpapratyakSa meM zabda ke saMsarga kA abhAva hone para bhI use Apa adhyavasAya kA hetu kalpita karate haiM taba to usa pratyakSa ko hI vyavasAyAtmaka kyoM nahIM svIkAra kara lete haiM ? yadi Apa yoM kaheM ki jo pratyakSa hai vaha svalakSaNabhUta evaM svayaM abhilApa se zUnya hai, to bhI adhyavasAya kA hetu hai aura punaH rUpAdika adhyavasAya ke prati hetu nahIM haiM, yaha kathana bhI ApakA samIcIna nahIM hai| bauddha-nirvikalpa pratyakSa se vikalpAtmaka adhyavasAya kI utpatti hotI hai, jaise ki pradIpa Adi se kajjala Adi / ata: vijAtIyakAraNa se bhI kArya kI utpatti dekhI jAtI hai| arthAt dIpaka bhAsvara hai, usase vijAtIya kajjala utpanna hotA hai tathaiva svayaM avikalpAtmaka pratyakSa se nAma jAtyAdi saMzrayAtmaka vikalpa kI utpatti ho jAtI hai| jaina-yadi aisI bAta hai, taba to usa prakAra ke vikalpAtmaka svalakSaNa-artha se pratyakSa kI bhI utpatti ho jaave| vijAtIyakAraNa se kArya kI utpatti hone se pradIpa Adi se kajjala Adi kI utpatti ke samAna / bauddha-jAti, dravya, guNa kriyA aura paribhASA ina pA~ca kalpanAoM se rahita svalakSaNabhUtaartha se jAtyAdi kalpanAtmaka pratyakSa kaise ho sakatA hai ? jaina - yadi aisI bAta hai, taba to una kalpanAoM se rahita pratyakSa se jAtyAdi-kalpanAtmaka vikalpa kaise ho sakatA hai ? isa prakAra se prazna to samAna hI hovegaa| bauddha-vikalpa to jAtyAdi viSaya rUpa hai, ataH yaha koI doSa nahIM hai / arthAt jAtyAdi viSaya 1 abhilApAbhAve / (di0 pra0) 2 vikalpa / (byA0 pra0) 3 pratyakSaviSayaH svalakSaNamiti sambandhaH / (byA0 pra0) 4 adhyavasAyaM janayet / (byA0 pra0) 5 rUpAdi / (byA0 pra0) 6 nirvikalpakadarzanAt / (di0 pra0)7 kajjalA tad iti pA0 / (di0 pra0) 8 vikalparahitAt / zabdarahitAt / (di0 pra0) 9 vikalpAtmano jJAnasya / (di0 pra0) 10 yathA pradIpAdeH sakAzAt kajjalAderutpattiH / (di0 pra0) Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 dikalpanAtmaka: syAditi samAnaH paryanuyogaH / vikalpasya jAtyAdiviSayatvAdadoSa iti cenna, pratyakSavattasya' jAtyAdiviSayatvavirodhAt / yathaiva hi pratyakSasyAbhilApasaMsargayogyatA nAsti tathA tatsamanantarabhAvinopi' vikalpasya, tasyApyabhilapanenAbhilapyamAnena ca jAtyAdinA' saMsargAsaMbhavAt, svopAdAnasajAtIyatvAt / kathamidAnIM vikalpo jAtyAdivyavasAyIti cenna kathamapi / tathA hi / kiJcitkenacidviziSTaM gRhyamANaM kvacidvizeSaNavizeSyatatsaMbandhavyavasthAgrahaNamapekSate daNDivat / rUpa hone se hI vikalpa vikalpAtmaka hai, na ki pratyakSa se utpanna hone se| isaliye koI doSa nahIM hai| jaina-aisA nahIM kaha sakate, kyoMki pratyakSa ke samAna usa vikalpa meM jAtyAdi ke viSaya karane kA virodha hai, kyoMki jisa prakAra se nirvikalpa pratyakSa meM zabda ke saMsarga kI yogyatA nahIM hai, usI prakAra se usake samanantara bhAvo vikalpa meM bhI nahIM hai| kyoMki usa vikalpa meM bhI zabda aura abhilapyamAna-jAtyAdi ke saMsarga kA abhAva hai, kAraNa savikalpa apane upAdAna kA sajAtIya hai / arthAt nirvikalparUpa upAdAna se utpanna huA vikalpa bhI zabda ke saMsarga se rahita hI hogA, kyoMki vaha apane upAdAna kA sajAtIya hI hogaa| bauddha-yadi aisI bAta hai, taba to isa samaya jo vikalpa jAtyAdi kA nizcaya karatA hai, so kaise karatA hai ? jaina-nahIM kyoMki hamAre siddhAMtAnusAra to vikalpa jAtyAdi kA vyavasAya karane vAlA ho hI nahIM sktaa| tathAhi jaba koI vastu kisI jAtyAdirUpa se viziSTa grahaNa karane meM AtI hai, to vaha "daNDI" isa pratyaya kI taraha kahIM para vizeSya kI aura vizeSaNa-vizeSya rUpa sambandha kI vyavasthA ke grahaNa kI apekSA rakhatI hai| kahA bhI hai 1 saugatena svayamabhilAparahitatvAdeva svalakSaNAdarthAvikalpotpattyanabhyupagamAt / jAtikriyAdravyaguNasaMjJAH paJcaiva kalpanA talAkhyo yathA kramamityevaM kalpanArahitAta / (di0 pra0) 2 nanU cetanAnnivikalpakAccetanasya vikalpotpattirghaTate / natvacetanAdarthAditi ca na mantavyam / acetanAdarthAccetananivikalpakasyApyanutpattiprAGgAt / (di0 pra0) 3 jAtyAdiviSayatvAdeva vikalpatvaM na tu jAtyAdivikalpanAtmakatvAdato nokta doSa ityarthaH / (di0 pra0) 4 vikalpasya / (di0 pra0) 5 vyaktIkaraNam / (di0 pra0) 6 pratyakSam / (di0 pra0) 7 abhilApyasaMsargAyogyatAsti / (di0 pra0) 8 arthena / (di0 pra0)9 Adizabdena dravyaguNa kriyANAM grahaNam / abhilApasya tu svayameva granthakArairabhilapaneneti prAgeva pRthaguhiSTatvAt / (di0 pra0) 10 nirvikalpakena sajAtIyatvaM vikalpasyAtazca pratyakSavadvikalpopyabhilApAbhAva iti bhAvaH / pratyakSalakSaNasvakIyopAdAnasadRzatvAdvikalpasya / (di0 pra0) 11 sogatIyaM vacaH / (di0 pra0) 12 ataH syAdvAdI saugatAbhiprAyeNa saugatasiddhAntamullekhyaM vikalpajJAnaM jAtyAdivyavasAyakaM kathamapi na bhavatIti darzayati / (di0 pra0) 13 nizcayam / (di0 pra0) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 261 "vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandha' laukikI sthitim / gRhItvA saMkalayyaitattathA pratyeti nAnyathA"2 iti vcnaat| na cAyamiyato vyApArAn kartuM samarthaH; pratyakSabalotpatteravicArakatvAt pratyakSavat / kazcidAha 'naitadevaM dUSaNaM', pratyakSAdevAdhyavasAyotpattyanabhyupagamAt, zabdArthavikalpavAsanAprabhavatvAnmanovikalpasya tadvAsanAvikalpasyApi pUrvatadvAsanAprabhavatvAdityanAditvAdvAsanAvikalpasantAnasya pratyakSasaMtAnAdanyatvAt', vijAtIyAdvijAtIyasyodayAniSTaH, tadiSTau yathoditadUSaNaprasaGgAt" iti, tasyApyevaMvAdinaH zabdArthavikalpavAsanA zlokArtha-vizeSaNa aura vizeSya ina donoM ke sambandharUpa laukikI sthiti ko grahaNa karake punaH vikalpajJAna kI saMyojanA karake vizeSaNa vizeSya Adi prakAra se nirNaya karatA hai, anyathA nahIM karatA hai| yaha vikalpa to itane vyApAra ko karane meM samartha nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSa ke bala se utpanna hotA hai, isaliye avicAraka hai| pratyakSa ke samAna arthAt pratyakSajJAna kSaNika hai, isaliye avicAraka hai| savikalpa bhI kSaNika hai aura isI kAraNa se pratyakSa ke samAna vaha bhI avicAraka hai| ___aba vaibhASika yA sautAMtrika bauddha kahate haiM-- bauddha--hamAre yahA~ yaha dUSaNa nahIM AtA hai, kyoMki hamane pratyakSa se hI adhyavasAya kI utpatti nahIM mAnI hai| manovikalpa, zabda ke artha kI vikalparUpa vAsanA se utpatti hotI hai aura vAsanAvikalpa bhI pUrvavat vAsanAvikalpa se utpanna hotA hai, ataeva usa vAsanAvikalpa kI saMtAnaparamparA anAdi hai aura vaha pratyakSa saMtAna se bhinna hai, kyoMki vijAtIya se vijAtIya kI utpatti mAnanA iSTa nahIM hai aura yadi mAna leveM taba to uparyukta dUSaNoM kA prasaMga prApta ho jaavegaa| jaina-taba to usa vikalpa kI zabdArtha vikalpa vAsanA se utpatti mAnane se nirvikalpa pratyakSa meM rUpAdiviSaya kA niyama kaise siddha hogA? aura yadi aisA mAnoge, to manorAjyAdivikalpa se bhI rUpAdiviSaya kA niyama siddha ho jaavegaa| bhAvArtha -bauddha loga kSaNikanirvikalpa pratyakSa se vikalpa kI utpatti mAnate haiM, taba to jisa prakAra vaha nirvikalpa kSaNika hai, usI prakAra se vikalpa bhI kSaNika siddha hotA hai, use puna: yaha vicAra karane kA avasara hI nahIM hai ki yaha vizeSya hai aura yaha isakA vizeSaNa hai aura ina donoM meM paraspara vizeSaNa vizeSya sambandha hai itanA vicAra kara sake aura tadviziSTa vastu ke grahaNa karane meM 1 iti / (di0 pra0) 2 agrahaNAdiprakAreNa / (di0 pra0) 3 AzaMkya / (di0 pra0) 4 pratyakSAdvikalpotpattina ghaTata ityetat / (di0 pra0) 5 pratyakSAde vA vyavasAya utpadyate iti saugatAnAmanaGgIkArAt / vikalpo jAtyAdivyavasAyI kathamapi na syAdityetadUSaNamasmAkaM na / (di0 pra0) 6 vAsanAhetu vikalpasya / (di0 pra0) 7 nivikalpakAta / (di0 pra0) 8 tasya pratyakSasantAnarUpavijAtIyAdvijAtIyavikalodayasya ikaare| (di0 pra0) 9 ubhayorapi vikalpayorakSabuddheH sakAzAdutpattyabhAvAvizeSAt / (di0 pra0) Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 prabhavAttatastAha' kathamakSabuddhe : rUpAdiviSayatvaniyamaH sidhdyet ? manorAjyAdivikalpAdapi 2 tatsiddhiprasaGgAt / athA buddhisahakAriNo vAsanAvizeSAdutpannAdrUpAdivikalpAdakSabuddhe rUpAdiviSayatvaniyamaH kathyate / tata evAkSabuddhiviSayatvaniyamopyabhidhIyatAm / anyathA rUpAdiviSayatvaniyamopamA' bhUdavizeSAt / bauddho nirvikalpadarzanaM zabdasaMsarga rahitaM manyate tasya vicAraH kriyate ] rUpAdyullekhitvAdvikalpasya tabalAt tadabhyupagame vA pratyakSabuddherabhilApasaMsargopi tadvada vyApAra kara sake ataH kSaNika nirvikalpa pratyakSa se vikalpa ko utpanna huA mAnane para vaha kathamapi nAma jAtyAdi se viziSTa vastu kA vyavasAyAtmaka nizcaya karane vAlA nahIM ho sakatA hai / aura yadi vikalpa kI utpatti kevala nirvikalpa pratyakSa se na mAnakara zabdArtha kI vikalpavAsanA se mAnane meM Ave to yaha pakSa bhI nirdoSa nahIM hai, kyoMki isa mAnyatA meM nirvikalpapratyakSa meM rUpAdi ko viSaya karane kA niyama siddha nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki nirvikalpapratyakSa jisameM vikalpa ko utpanna karatA hai vahI usakA viSaya hotA hai / ApakA yaha niyama dhvasta ho jAtA hai, kyoMki yahA~ to Apane nirvikalpa pratyakSa se vikalparUpa adhyavasAya kI utpatti na mAnakara zabdArtha vikalpavAsanA se mAnI hai / bauddha - nirvikalpajJAna hai sahakArI kAraNa jisameM aisI vAsanA vizeSa se utpanna huA jo rUpAdi vikalpa hai, usase pratyakSajJAna meM rUpAdika ko viSaya karane kA niyama siddha ho jAvegA / jaina- - taba to usI hetu se nirvikalpajJAna ko viSaya karane kA niyama bhI svIkAra kara lenA cAhiye / arthAt uttarakSaNa kA nirvikalpapratyakSa apane upAdAnarUpa pUrvakSaNa ke nirvikalpajJAna ko viSaya karatA hai, aisA mAna lenA cAhiye, parantu Apa to aisA mAna nahIM sakate haiM, kyoMki isa mAnyatA meM kSaNikavAda kA niSedha ho jAvegA / Apa to kahate haiM ki upAdAnarUpa nirvikalpajJAna apane kAryarUpa uttara ke nirvikalpajJAna ko utpanna kara vinaSTa ho jAtA hai aura isI ke Upara yaha AkSepa hai ki jaba nirvikalpajJAna se sahakRta, vAsanA, vizeSa se utpanna huye rUpAdivikalpa se nirvikalpajJAna meM rUpAdi ko viSaya karane kA niyama mAnA jAvegA, taba to isI se yaha bhI mAna lenA cAhiye ki jisa nirvikalpa buddhi se vaha vAsanA vizeSa sahakRta huA hai, vaha upAdAnarUpa pUrva nirvikalpajJAna bhI usa uttarakSaNa kenirvikalpajJAna kA viSaya honA cAhiye aura yadi aisI bAta mAnya nahIM hai, taba to rUpAdi ko viSaya karane kA niyama bhI uttarakSaNa nirvikalpabuddhi meM kaise bana sakatA hai ? kyoMki donoM hI samAna haiM / [ bauddhoM ne nirvikalpadarzana ko zabda ke saMsarga se rahita mAnA hai isa para vicAra ] saugata - vikalpa rUpAdikoM kA hI ullekhI hotA hai nirvikalpajJAna ke upAdAna kA nahIM / arthAt akSabuddhi ( nirvikalpajJAna) rUpAdikoM ko hI viSaya karane ke niyama vAlA hai, apane upAdAna ko 1 avikalpakAdarthAdvikalpAtmanaH pratyakSasyotpattirasthitiH / ( di0 pra0 ) 2 basa / ( di0 pra0 ) 3 na tu manorAjyAdi vikalpAdvAsanotpannatvAt / ( di0 pra0) 4 upAdAnabhUtaH / basaH / (byA0 pra0 ) 5 vikalpAt | ( byA0 pra0 ) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 263 numIyeta, 'tadvikalpasyAbhilApenAbhilapyamAnajAtyAdyullekhitayotpattyanyathAnupapatteH, tadanumitAccAkSabuddhayabhilApasaMsargApAdyabhilApasaMsargonumIyeta / iti zabdAdvaitavAdimatasiddhiH / na ca saugato darzanasyAbhilApasaMsargamupaiti / tasmAdayaM kiJcitpazyan tatsadRzaM pUrva dRSTaM na smartumarhati 'tannAmavizeSAsmaraNAt / tadasmarannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate / tadapratipattau tena tanna" yojayati / tadayojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jagatsyAt / nanu ca nAmasaMzrayasya vikalpasya pratyAtmavedyatvAt13 sarveSAmabhidhAnasya ca zrotrabuddhau pratibhAsanAtkathamavikalpAbhidhAnaM jagadApadyateti cenna, tatrApyadhyavasAyAsaMbhavAt / nahIM, kAraNa ki upAdAna meM vikalpa kA utthAna nahIM hotaa| vikalpa kA utthAna to rUpAdi meM hI hotA hai| jaina - usa vikalpa ke bala se athavA usakI vAsanA ke bala se uttarakSaNavartI nirvikalpajJAna upAdAnarUpa pUrvakSaNavartI nirvikalpajJAna ko viSaya karatA hai, aisA niyama svIkAra karane para pratyakSa buddhi-nirvikalpajJAna meM abhilApa-zabda kA saMsarga bhI tadvat anumita karanA pdd'egaa| bhAvArtha-bauddhoM ne to nirvikalpadarzana meM zabda kA saMsarga nahIM mAnA hai, usakA saMsarga to kevala unhoMne savikalpa pratyakSa meM hI mAnA hai| unake yahA~ pratyakSa ke do bheda haiM / 1) savikalpa, (2) nirvikalpa / savikalpapratyakSa nAmajAtyAdi zabdoM ke saMsarga se yukta hai, nirvikalpa pratyakSa nhiiN| isa para jainoM kA yaha kathana hai ki rUpAdikoM kA ullekha karane vAle vikalpa ke bala se yadi nirvikalpapratyakSa meM rUpAdikoM ko viSaya karane kA niyama kiyA jAve, taba to vikalpa meM nAmajAtyAdirUpa zabda ke saMsarga se rUpAdikoM ko viSaya karane ke niyama kI taraha nirvikalpapratyakSa meM bhI zabda ke saMsarga kA anumAna karanA pdd'egaa| nahIM to vikalpa meM zabda kA saMsarga nahIM mAnanA cAhiye evaM jaba vikalpa meM zabda kA saMsarga hai, taba vikalpa ke utpAdaka nivikalpapratyakSa meM bhI zabda kA saMsarga hai, yaha anumita hotA hai| taba to nirvikalpapratyakSa meM anumita abhilApa ke saMsarga se usake viSayabhUta rUpAdikoM meM bhI abhilApa zabda ke saMsarga kA anumAna karanA par3egA evaM isa prakAra se zabdAdvaitavAda kI siddhi ho 1 akSabuddhenirvikalpakajJAnasya rUpAdiviSayatvaniyamosti pratyakSe'bhilApAbhAvo vikalpepi tanmAstu / (byA0 pra0) 2 nirvikalpakasya / (byA0 pra0) 3 adoSoyaM pratyakSasya vyavasAyahetutvAdityatra prakArAntareNa dUSaNamAhustasmAdayamiti / (di0 pra0) 4 saugataH / (di00) 5 dRzyamAnaH / (di0 pra0) 6 dRSTaM nirvikalpakena / (di0 pra0) 7 pUrvadRSTAbhidhAnam / (di0 pra0) 8 sarvaprakAreNApi vastuno'nubhavasyAbhilApasaMsargAsaMbhavA tannAmavizepAsmaraNaM syAdityAkUtam / tannAmavizeSasmaraNaM punaH kiM vA'sya vAcakaM syAdityullekhaM pratipattavyam / (di0 pra0) 9 pUrvadRSTasmaran / (di0 pra0) 10 dRzyamAnam / (di0 pra0) 11 dRzyamAnam / (byA0 pra0) 12 zabdAyatasya / (di. pra.) 13 pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalo nAma saMzraya ityabhidhAnAt / (di0 pra0) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 na ca svasaMvedanenendriyapratyakSeNa vA nirvikalpakena vikalpobhidhAnaM vA gRhItaM nAma, atiprasaGgAt / tathA hi / 'bahirantarvA gRhItamapyagRhItakalpaM 'kSaNakSayasvalakSaNa' saMvedanAdivat / tathA cAyAtamacetanatvaM' jagataH ' 1 10 jAvegI kintu Apa bauddhoM ne to nirvikalpadarzana meM zabdoM kA saMsarga mAnA hI nahIM hai aura jaba darzana zabda ke saMsarga se rikta hai, to isa prakAra kI mAnyatA meM kyA doSa AtA hai ? vaha batAte haiM taba to yaha bauddha kiMcit nIlAdikavastu ko dekhate huye pUrva meM dekhI gaI usake sadRzavastu kA smaraNa nahIM kara sakatA hai, kyoMki usakA nAmavizeSa smaraNa nahIM hai aura jaba usa padArtha kI use smRti nahIM hogI, taba usakA nAma kyA hai ? yaha bhI vaha nahIM jAna sakegA aura ajJAna avasthA meM abhidhAna - nAma ke sAtha padArtha kI yojanA nahIM ho sakegI aura yojanA ke na hone para kisI kA ise adhyavasAya - nizcaya bhI nahIM hogA / isa prakAra kisI bhI padArtha meM na to kisI bhI taraha kA vikalpa jAgRta hogA aura na kisI bhI taraha ke zabda kA saMsarga ho siddha hogA / ataH jagat ko vikalpa aura zabda se rahita mAnane kA prasaMga prApta ho jAvegA / saugata--nAma saMzraya aura vikalpa to pratyeka AtmA ko anubhava meM A rahA hai aura zabda to sabhI manuSyoM ko zrotrendriyajJAna meM pratibhAsita ho rahA hai, taba punaH vikalpa aura zabda se rahita yaha jagat kaise ho sakatA hai ? jaina - aisA nahIM kahanA kyoMki una vikalpa aura zabda kA bhI adhyavasAya - nizcaya asaMbhava hai kyoMki svasaMvedana pratyakSa athavA nirvikalpaiMdriyapratyakSa ke dvArA vikalpa athavA zabda grahaNa nahIM kiye sakate anyathA atiprasaMga doSa A jAvegA / arthAt nirvikalpa ke dvArA savikalpa kA grahaNa mAnane para to usI nirvikalpa ke dvArA hI sthira, sthUla, sAdhAraNa AkAra kA grahaNa pUrva meM ho ho jAve, kyA bAdhA hai ? yaha atiprasaMga AtA hai / tathAhi - nirvikalpa pratyakSa ke dvArA viSaya kiye gaye bahiraMga athavA aMtaraMga padArtha bhI aviSaya kiye huye ke sadRza hI raheMge, jaise ki eka kSaNavartIvastu ko jAnane vAlA jJAna na jAnane ke sadRza hI hai / punaH vikalpa aura zabda asaMbhava hone se gRhItavastu bhI agRhItasadRza ho jAne se yaha jagat acetanasvarUpa hI ho jAtA hai / 1 vikalpo'bhidhAnaM vA tadgRhItaM mAbhUdapitu nirvikalpakasya kena pratyakSeNa gRhItaM syAdityAzaMkAyAmAhuH na cedityAdi / ( di0 pra0 ) 2 nirvikalpakena / (di0 pra0) 3 sthirasthUlasAdhAraNaM rUpam / (byA0 pra0) 4 bahistattvaM nIlAdikamantastattvaM sukhAdikam / ( di0 pra0 ) 5 zabda: / ( vyA0 pra0 ) 6 adhyavasAyAsaMbhavatvAditi hetuH / ( di0 pra0) 7 kSaNakSayasvalakSaNArtham / ( di0 pra0 ) 8 kSaNakSayasvalakSaNasaMvedanaM yathA'gRhItakalpamuttarakAle kSaNakSayasvalakSaNaviSayatvena vikalpAtIte / ( di0 pra0) 9 nirvikalpakena gRhItasyApyagRhItakalpatvAt / ( di0 pra0 ) rahitatvam / (di0 pra0) parijJAnAbhAvAt / ( byA0 pra0 ) 10 jJAna Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ bauddhamate smRtevicAraH ] nanu ca nAsmanmate kazcitkiJcinnIlAdikaM sukhAdikaM vA saMvidanpUrvasaMviditaM tatsadRzaM tannAmavizeSaM ca kramazaH smarati, pUrvasaMvidita saMvedya mAnanAmavizeSayoH 2 sahaiva smaraNAt, tatsaMskArayorha' zyadarzanAdeva sahaprabodhAt / tatoyaM kiJcitpazyanneva tatsadRzaM pUrvadRSTaM smartumarhati', tadaiva ' tannAmavizeSasmaraNAt, tatastasyedaM' nAmetyabhidhAnapratipatteH, tatastasya dRzyasyAbhidhAnena yojanAdvyavasAyaghaTanAnna kiJcidUSaNamityaparaH, tasyApi " dRzyamAnanAmnaH pUrvadRSTasya ca tatsadRzasya saha smRtirayuktaiva, svamatavirodhAt, sakRtsmRtidvayAnabhyupagamAt kalpanayorbAdhyabAdhakabhAvAt / kathamanyathA'zvaM vikalpayatopi godarzane "kalpanAviraha 265 [ bauddha mata meM smRti para vicAra ] bauddha - hamAre mata meM koI bhI vyakti kisI bhI nIlAdika athavA sukhAdikoM kA saMvedana karate huye pUrva meM saMvidita-jAne huye evaM tatsadRza, tannAma vizeSa ko krama se smaraNa nahIM karatA hai, kintu pUrva saMvidita aura saMvedyamAna nAmavizeSa kA eka sAtha hI smaraNa kara letA hai, kyoMki una pUrva saMvidita aura saMvedyamAna nAmavizeSa ke saMskAra kA dRzya darzana hone se hI ekasAtha bodha ho jAtA hai, ataeva hama loga kiMcit nIlAdivastu ko dekhate huye hI pUrva meM dekhe huye usake sadRza kA smaraNa kara sakate haiM, kyoMki usI kAla meM hI usake nAmavizeSa kA smaraNa A jAtA hai aura punaH usakA "yaha nAma hai " isa prakAra se abhidhAna kA jJAna ho jAtA hai / isIliye usa dRzya kA nAma se saMbaMdha ho jAtA hai aura usakA vyavasAya - nizcaya bhI ho jAtA hai, isaliye hamAre yahA~ koI doSa nahIM AtA hai / arthAt Apane jo kahA ki jagat vikalparahita acetana ho jAtA hai, yaha doSa hamAre yahA~ nahIM hai / jaina - aisI mAnyatA meM bhI Apake yahA~ dRzyamAna nAma aura pUrva meM dekhe gaye tatsadRza nAma kI eka sAtha smRti ayukta hI hai, kyoMki svamata meM virodha A jAtA hai, Apane bhI eka sAtha vartamAna aura atIta vikalparUpa do smRtiyA~ svIkAra nahIM kI haiM aura yadi dRzyamAna nAma aura pUrvadRSTa ina donoM ke smRti kI ekasAtha kalpanA kareM taba to bAdhya bAdhaka doSa upasthita ho jAtA hai / anyathA donoM ke darzana hone para azva kA vikalpa karate huye bhI kalpanA se rahita kI siddhi kaise ho sakegI ? ataeva pUrvadRSTa aura dRzyamAna nAmavizeSa meM hI nahIM kintu " nIlam " isa prakAra ke nAmamAtra meM bhI ekasAtha smRti ayukta hI hai / 1 nA / ( byA0 pra0 ) 2 tA / ( vyA0 pra0 ) 3 yugapat prAdurbhAvAt / udayAt / ( di0 pra0 ) 4 saugataH / ( di0 pra0 ) 5 yatastacca kuta: / ( vyA0 pra0 ) 6 arthaH / ( byA0 pra0 ) 7 nIlAdeH kSaNasya / ( byA0 pra0 ) 8 nizcaya: / ( byA0 pra0 ) 9 sautrAntiko vaibhASiko vA / ( vyA0 pra0) 10 sogatasya / ( di0 pra0) 11 azvaM vikalpayato godarzanakAle gavi vikalpopyastyevottarakAle govismaraNAnyathAnupapatteriti vadantaM prativAdinaM prati gavi vikalpo nAstyeva vikalpadvayasya bAdhyabAdhakabhAvasadbhAvAditi yA godarzane kalpanAvirahasiddhiH samarthyate sA kathamiti bhAvaH / (di0 pra0) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 siddhiH ? nAmamAtrepi sahasmRtirayuktava, 'tannAmAkSaramAtrANAmapi kramazodhyavasAnAt, adhyavasAnAbhAve smaterayogAt kSaNakSayAdivat / na ca yugapattadadhyavasAyaH saMbhavati, virodhaat| anyathA saMkulA pratipattiH syAt, nIlamiti nAmni nakArAdInAM parasparaviviktAnAmapratipatteH / kiJcAbhilApasya padalakSaNasya' tadaMzAnAM ca varNAnAM nAmavizeSasya smRtAvasatyAM vyavasAyaH11 syAt satyAM vA ? nAmno nAmAntareNa vinApi smRtau kevalArthavyavasAyaH kiM na syAt ? svAbhidhAnavizeSApekSA evArthA nizcayairvyavasIyante ityekAntasya tyAgAta. nAmnaH svalakSaNasyApi12 svAbhidhAnavizeSAnapekSasyaiva vyavasAyavacanAt / tadavacane13 vA na kvacidvyavasAyaH syAt, nAmatadaMzAnAmatyavasAye nAmArthavyavasAyAyogAt / usa nAma ke akSara, mAtrAyeM, svara AdikoM kA krama se hI adhyavasAna-nirNaya hotA hai, kyoMki yugapat nirNaya kA abhAva hone se smRti kA yoga nahIM bana sakatA hai, jaise ki kSaNakSaya Adi meM nirNaya kA abhAva hone se smRti nahIM ho sakatI hai, kyoMki usakA usI kAla meM nAza ho jAtA hai| ataH yugapat unakA adhyavasAya saMbhava nahIM hai, kyoMki virodha AtA hai| anyathA saMkula-mizrita ho pratipatti hogii| "nIlaM" isa nAma ke lene para nakAra AdikoM kA paraspara meM bhinna-bhinna rUpa se jJAna nahIM hogA, kyoMki unakA yugapat adhyavasAya ho jaavegaa| aura dUsarI bAta yaha hai ki padalakSaNa abhilApa aura usake aMza vargoM ke nAma vizeSa kI smRti ke nahIM hone para abhilApa-zabda kA vyavasAya hotA hai, yA smRti ke hone para ? yadi nAma-padalakSaNa abhilApa kA nAmAntara ke binA smaraNa ho jAtA hai, taba to zabda ke rahitapane se hI kevala artha kA nirNaya kyoM nahIM ho jAvegA? kyoMki apane nAmavizeSa kI apekSA rakhane vAle hI artha nizcaya-vikalpoM ke dvArA nizcita kiye jAte haiM / isa prakAra ke saugatamata ke ekAMta kathana kA tyAga ho jAtA hai kyoMki Apa saugata ke yahA~ to svalakSaNarUpa nAma kA apane zabdavizeSa kI apekSA ke binA hI nizcaya svIkAra kiyA hai| arthAt svalakSaNarUpa nAma kA abhAva hone para bhI vyavasAya mAnA hai / athavA yadi Apa nAma kA vyavasAya svIkAra nahIM karage, taba to kahIM para bhI nizcaya nahIM hogA, kyoM nAma-- zabda aura usake aMza-svara, vyaJjana kA nizcaya na nAma ke artha kA nirNaya bhI kabhI nahIM ho skegaa| 1 nIlavastuH / (di0 pra0) 2 AzaMkya / (byA0 pra0) 3 dhakAraTakArAdhyavasAyayoH parasparaM virodhAt / (vyA0 pra0) 4 virodhsyaannggiikaar:| (byA0 pra0) 5 saMkIrNAH / (di0 pra0) 6 nakArekAralakArA'kArAnasvarANAM paJcavarNAnAm / (di0 pra0) 7 adoSoyaM pratyakSasyAvyavasAyahetutvAdityatraiva dUSaNAntaramAhuH ki bhilApasyeti / (di0 pra0) 8 zabdasya / (byA0 pra0) 9 svalakSaNasya iti pA0 / (di0 pra0) 10 shbdaabhidheysy| abhilApaH / (di0 pra0)11 smRtirUpo vyavasAya: smRtyantare sati syAdasati vA ityabhiprAyosya vAkyasyAvagantavyaH nAmno nAmAntareNa vinApi smRtAdityuttaratra vakSyamANattvAt / (di0 pra0) 12 arthasya / (di0 pra0) 13 tasya svAbhidhAnavizeSAnapekSasyAnaGgIkAre kvacidarthe / (di0 pra0) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 267 [ bauddha mate nirvikalpadarzanasyAvyavasAyAtmakatve sakalapramANaprameyavilopa: syAt / darzanenAvyavasAyAtmanA 'dRSTasyApyadRSTakalpatvAt sakalapramANAbhAvaH, pratyakSasyAbhAvenumAnotthAnAbhAvAt / tata eva sakalaprameyApAyaH, pramANApAye prameyavyavasthAnupapatteH / ityapramANaprameyatvamazeSasyAvazyamanuSajyeta / taduktaM nyAyavinizcaye--- "abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekata: / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate" iti, abhilApavivekata ityabhilAparahitatvAditi vyAkhyAnAt / prathamapakSopakSiptadoSaparijihorSayA tnnaamaantrpriklpnaayaamnvsthaa| nAmatadaMzAnAmapi nAmAntarasmRtau hi vyavasAye nAmAntaratadaMzAnAmapi vyavasAyaH svanAmAntarasmRtau satyAmityanavasthA syAt / tathA ca [ bauddha mata meM nirvikalpadarzana ko vyavasAyAtmaka na mAnane se sakala pramANa, prameya kA lopa ho jAtA hai ] avyavasAyAtmaka nirvikalpadarzana ke dvArA jAne gaye padArtha bhI nahIM jAne gaye ke sadRza hI haiM, kala pramANoM kA abhAva hI ho jAvegA aura pratyakSapramANa kA abhAva ho jAne se to anumAna kI utpatti bhI nahIM ho sakegI aura usI prakAra se saMpUrNa prameya-pramANa ke dvArA jAnaneyogya padArtha kA bhI abhAva ho jAvegA, kyoMki pramANa ke abhAva meM prameya kI vyavasthA bana nahIM sakatI hai aura ha jagat avazya hI saMpUrNa pramANa aura prameya se rahita ho jaavegaa| tathaiva nyAyavinizcaya grantha meM kahA bhI hai ___ zlokArtha-zabda aura usake aMza- svara, vyaJjana ke nAma se rahita hone se avazya hI yaha jagat pramANa aura prameya se zunya ho jaavegaa| arthAta "abhilApa vivekataH" isakA artha "abhilApa se rahita hone se" aisA karanA caahiye| smRti ke nahIM hone para isa prathamapakSa meM diye gaye dUSaNoM ko dUra karane kI icchA se usameM nAmAntara ko parikalpanA karane se anavasthA doSa A jAtA hai / arthAt nAma aura usake aMza vargoM ke nAmavizeSa kI smRti ke hone para nizcaya hotA hai, aisA dvitIya vikalpa ke karane para nAma aura usake aMzoM kA bhI nAmAntara kI smRti ke hone para hI vyavasAya hotA hai, punaH nAmAntara aura usake aMzoM kA bhI vyavasAya apane nAmAntara kI smRti ke hone para hotA hai---ityAdi anavasthA A jAtI hai / isa prakAra se bhI yaha jagat pramANa-prameya kI vyavasthA se rahita hI ho jAvegA aura isa jagaha bhI vahI uparyukta kArikA lagA lenI cAhiye mAtra "abhilApa vivekataH" kA artha "abhilApa kA nizcaya honA" karanA cAhiye yathA 1 taa| (di0 pra0) 2 ttH| (byA0 pra0) 3 jagataH / (vyA0 pra0) 4 abhilApAbhAvaH kutaH / (byA0 pra0) 5 pramANaprameyAbhAvalakSaNa / (byA0 pra0) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 tadevApramANaprameyatvamavazyamanuSajyeta / atrApIyameva kArikA yojyA, 'abhilApavivekataH' ityabhilApanizcayata iti vyAkhyAnAt / pratipAditadoSabhayAttadayamazabdaM sAmAnya vyavasyana svalakSaNamapi vyavasyet', sAmAnyalakSaNasvalakSaNayohi bhedAbhAvAt / [ bauddhaH svalakSaNasAmAnyayorbhedaM sAdhayati ] nanvarthakriyAkAriNaH paramArthasataH svalakSaNatvAt, tatonyasyAnarthakriyAkAriNaH saMvRtisataH sAmAnyalakSaNatvAttayoH kathamabheda: syAt ? "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / anyatsaMvRtisat prokte te 'svasAmAnyalakSaNe " ___"abhilApa tadaMzAnAmabhilApa vivekataH / apramANa prameyatvamavazyamanuSajyate / / " artha-zabda aura usake aMza svara vyaJjana ke nAma se rahita hone se avazya hI yaha jagat pramANa aura prameya se zUnya ho jaavegaa| uparyakta doSoM ke bhaya se yaha saugata zabda rahita sAmAnya (vikalpa se grAhya) kA nizcaya karate haye svalakSaNa kA bhI nizcaya kara legA, kyoMki sAmAnya aura svalakSaNa meM bheda kA abhAva hai| [ bauddha svalakSaNa aura sAmAnya meM bheda siddha karatA hai ] bauddha-jo artha kriyAkArI hai aura paramArtha se sat hai, vahI svalakSaNa hai aura usase bhinnarUpa jo arthakriyAkArI nahIM hai evaM saMvRtisat (kAlpanika) hai, vaha sAmAnya hai ataH sAmAnya aura svalakSaNa meM abheda kaise ho sakatA hai ? ulokArtha-jo arthakriyAkArI hai vahI paramArtha se sat hai vahI svalakSaNa hai aura jo arthakriyAkArI nahIM hai, saMvRti se sat hai, vaha sAmAnya kA lakSaNa hai| yadi ina donoM meM abheda svIkAra karoge, taba kAlpanika aura vAstavika svabhAva meM virodha ho jaavegaa| jaina-aisA kathana karane vAlA bauddha bhI apane darzana kA anurAgI-svamata pakSapAtI hI hai kintu parIkSaka nahIM hai, kyoMki "sva" arthAt asAdhAraNarUpa se lakSitasAmAnya ko bhI svalakSaNatva ghaTita ho jAtA hai, vizeSa ke samAna / jaise ki vizeSa 'sva' arthAt apane asAdhAraNa rUpa se jo ki sAmAnya meM asambhavI hai evaM visadRza pariNAmAtmaka hai usake dvArA lakSita kiyA jAtA hai, yaha lakSaNa vizeSa 1 prayuktam / jagat / (di0 pra0) 2 vakSyamANabhASyasthatacchabdavivaraNamidam / (di0 pra0) 3 nIlasvarUpam / gavAdyanyApoham / (di0 pra0) 4 zabdarahitatvAdeva svalakSaNaM na vyavasyata iti pratijJAya puna: zabdarahitasya sAmAnyasya vyavasAyAbhyupagamAt tathA sAmAnyamapi svenAsAdhAraNena rUpeNeti pUrvoktamatrApi saMbandhanIyam / (di0 pra0) 5 hIti yasmAt kAraNAt / (byA0 pra0) 6 arthakriyAkAriNaH paramArthasataH svalakSaNatvamanyasya sAmAnya lakSaNatvaM kutaH / (di0 pra0) 7 svalakSaNaM sAmAnyalakSaNam / (di0 pra0) 8 te ca te lakSaNe ca / (byA0 pra0) Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 266 iti vacanAt, tayorabhede sAMvRtetarasvabhAvavirodhAt / iti kazcit, sopi 'svadarzanAnurAgI na parIkSakaH, svenAsAdhAraNena rUpeNa lakSyamANasya sAmAnyasyApi svalakSaNatvaghaTanAdvizeSavat / yathaiva hi vizeSaH svenAsAdhAraNena rUpeNa sAmAnyAsaMbhavinA visadRzapariNAmAtmanA lakSyate tathA sAmAnyamapi svenAsAdhAraNena rUpeNa sadRzapariNAmAtmanA vizeSAsaMbhavinA lakSyate iti kathaM svalakSaNatvena vizeSAdbhidyate ? yathA ca vizeSaH svAmarthakriyAM kurvan vyAvRttijJAnalakSaNAmarthakriyAkArI tathA sAmAnyamapi svAmarthakriyAmanvayajJAnalakSaNAM kurvat kathamarthakriyAkAri na syAt ? tadbAhyAM' punarvAhadohAdyarthakriyAM yathA na sAmAnyaM kartumutsahate tathA vizeSopi kevalaH, sAmAnyavizeSAtmano vastuno gavAdestatropayogAt / ityarthakriyAkAritvenApi tayorabheda: siddhaH / 'ekasmAdravyAtkathaJcidabhinnatvasAdhanAcca' sAmAnyavizeSapariNAmayorabhedobhyupagantavyaH / tathA ca sAmAnya vyavasyannapi 'kathaJcittadabhinnasvalakSaNaM na vyavasyatIti kathamupapattimat' ? kA hai| usI prakAra sAmAnya bhI vizeSa meM asaMbhavI, sadRza pariNAmAtmaka 'sva'- apane asAdhAraNarUpa se lakSita kiyA jAtA hai, isaliye svalakSaNapane se vizeSa kI apekSA sAmAnya meM bheda kaise ho sakatA hai ? arthAt kathamapi nahIM ho sakatA hai / aura jisa prakAra se vizeSa apanI arthakriyA ko karate huye vyAvRttijJAnalakSaNa arthakriyA ko karane vAlA hai, usI prakAra se sAmAnya bhI anvayajJAnalakSaNa apanI arthakriyA ko karate huye arthakriyAkArI kyoM nahIM hai ? punaH jisa prakAra se sAmAnyavAha, dohana Adi bAhya arthakriyA ko karane meM samartha nahIM hai, usI prakAra se sAmAnya se rahita kevala (akelA) vizeSa bhI arthakriyA ko karane meM samartha nahIM hai, kyoMki jo sAmAnya vizeSarUpa ubhayAtmaka 'gau' Adi vastu haiM, unhIM kA una vAha, dohana Adi kriyAoM ke karane meM vyApAra hotA hai / isa prakAra se arthakriyAkArIpane se bhI sAmAnya aura svalakSaNa meM abheda siddha hI hai| arthAt puruSaliMga gau to bhAra Dhone ke kAma meM AtA hai ataH usakI arthakriyA "vAha" hai evaM strIliMgarUpa gau ke dohana (duhanA) arthakriyA pAI jAtI hai / aura ekadravya se kathaMcit abhinnapanA siddha karane se sAmAnya aura vizeSa pariNAma meM bhI abheda svIkAra karanA caahiye| 1 eva / (byA0 pra0) 2 uktaprakAreNa sAmAnyasyApi svalakSaNatvasaMbhavena / (di0 pra0) 3 sAmAnyam / (vyA0 pra0) 4 kaa| lakSaNabhedepi tayorabhedo bhaviSyatItyAha / (byA0 pra0) 5 sAmAnyavizeSayoH pakSo bhedo bhavatIti sAdhyo dharmaH / arthakriyAkArittvAt / (di0 pra0) 6 vstunH| (di0 pra0) 7 tvanmatAmRtabAhyAnAmiti kArikAvyAkhyAne sAmAnyavizeSakAtmanaH saMvittirityAdinA sAdhitvAt / drvypryaayyoraikymitikaarikaavyaakhyaane| upayogavizeSAdrapAdijJAnanirbhAsabhedaH svaviSayaikatvaM na vai nirAkarotItyAdinA dravyasya samarthayiSyamANatvAcca / (di0 pra0) 8 abhede ca / (di0 pra0) 9 sAmAnyAt / (di0 pra0) 10 vizeSam / (byA0 pra0) 11 iti saugatavacaH kathaM pramANopapannam / (di0 pra0) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 [ svalakSaNasya kiM lakSaNaM ? ] atha' na dravyaM nApi tatpariNAmaH sAmAnyaM vizeSo vA svalakSaNam / kiM tahi ? 'tatonyadeva kiJcit sarvathA nirdeSTumazakyaM pratyakSabuddhau pratibhAsamAnaM tadanumanyate / evamapi' jAtyantaraM sAmAnyavizeSAtmakaM vastu svalakSaNamityAyAtaM, tasyaiva parasparanirapekSasAmAnyavizeSatadvadravyebhyonyasya' pratyakSasaMvidi pratibhAsanAt, niranvayakSaNakSayiniraMzaparamANulakSaNasya "suSThupratyakSeNAlakSaNAt" / tatra ca vyavasAyokSajanmA' svAbhidhAnavizeSanirapekSaH kinna syAt ? yatoyaM svalakSaNamazabda14 na vyavasyet / tataH sAmAnyavatsvalakSaNamadhyavasya isa prakAra se Apa bauddha sAmAnya kA vyavasAya karate huye bhI kathaMcit usase abhinna svalakSaNa kA vyavasAya na kareM, isa prakAra Apa kaise upapattimAn vidvAn kahe jA sakate haiM ? arthAt Apa samajhadAra nahIM haiN| [ svalakSaNa kyA hai ? ] bauddha-svalakSaNa na to dravya hai, na usakA pariNAma hai evaM na vaha sAmAnya hai, na vizeSa hai| jaina-taba vaha svalakSaNa kyA hai ? bauddha-una sabhI se bhinna hI koI cIja hai ki jisakA zabda ke dvArA nirdeza karanA azakya hai evaM vaha pratyakSa-nirvikalpabuddhi meM pratibhAsita hotA hai usI ko hama svalakSaNa kahate haiN| jaina-aisA kahane para bhI to jAtyantararUpa sAmAnya-vizeSAtmaka vastu hI svalakSaNa hai, aisA siddha ho jAtA hai aura vahI parasparanirapekSa sAmAnya aura vizeSa evaM usI prakAra se parasparanirapekSa guNa aura dravya se bhinnarUpa hai, tathA vahI pratyakSajJAna meM pratibhAsita hotA hai| kyoMki niranvayakSaNakSayI niraza paramANu lakSaNa to suSThu pratyakSa ke dvArA lakSita nahIM hotA hai, arthAt jAnA nahIM jAtA hai| tathA usI-sAmAnya vizeSAtmaka jAtyantararUpa svalakSaNa meM akSa se utpanna hone vAlA evaM apane nAma vizeSa se nirapekSa vyavasAya kyoM nahIM hogA? jisase ki svalakSaNa azabda kA-zabda rahita kA vyavasAya na kare / arthAt ullekha ke binA bhI "ghaTamahamAtmanA veni" aisA pratyaya dekhA jAtA hai| 1 saugataH / (di0 pra0) 2 vastu / (byA0 pra0) 3 tatpariNAma ityetatsAmAnyaM vizeSo vA ityanayovizeSaNam / paryAyaH / (di0 pra0) 4 dravyAtpariNAmarUpAtsAmAnyAdvizeSarUpAdvA svalakSaNAt / (di0 pra0) 5 tebhyaH / (di0 pra0) 6 svalakSaNam / (byA0 pra0) 7 syA0 evaM bhavaduktaprakAreNApi sAmAnya vizeSAtmakaM pAnakavat jAtyantaraM saMkalanAtmaka vastuyat tatsyAdvAdyabhyupagataM svalakSaNaM syAt ityAyAtam / (di0 pra0) 8 evaM pratyakSabuddhau pratibhAsamAne jAtyantare sarvathA sAmAnyaM sarvathAvizeSebhyaH bhinnarUpaM kathaJcitsAmAnyavizeSAtmakaM lakSaNamAyAtam / (di0 pra0) 9 vedAntAbhyupagataH / saugatAbhyupagataH / tadyukta / yogapadyabhyupagataH / (di0 pra0) 10 suSTurna lakSyata iti svalakSaNam / Idagavidhasya lakSaNasya pratyakSeNa suSThu atizayenApratibhAsanAt / (di0 pra0) 11 na lakSyate / (di0 pra0) 12 vikalpaH / (di0 pra0) 13 saugataH / (di0 pra0) 14 zabdarahitam / (di0 pra0) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 271 nnabhilApena' yojayet / tato na kiJcitprameyamanabhilApyaM nAma zrutajJAnaparicchedyaM, zabdayojitasya zrutaviSayatvopapatteH / pratyakSasyAnabhilApyatve smAttaM zabdAnuyojanaM dRSTasAmAnyavyavasAyo yadyapekSeta sortho vyavahito bhavet tadindriyajJAnAtsAmAnyavyavasAyo na syAt / yathaiva hi zabdasaMsRSTArthagrAhisavikalpakapratyakSavAdinAmarthopayoge' satyapi smArttazabdAnuyojanApekSe'kSajJAne tadartho vyavahitaH syAt smArtena zabdAnuyojanena iti tadarthAdakSajJAnaM savikalpaka na syAt, tadabhAvepi bhAvAtadbhAvepi cAbhAvAditi dUSaNam-- 6"arthopayogepi puna: smArta zabdAnuyojanam / akSadhIyadyapekSeta sothoM vyavahito bhavet // " isaliye sAmAnya aura vizeSa meM abheda hone se sAmAnya ke samAna hI svalakSaNa kA adhyavasAya karatA huA, zabda ke dvArA usakI yojanA karatA hai| isaliye kicit bhI prameya anabhilApya nahIM hai kintu zrutajJAna ke dvArA pariccheda hI hai, kyoMki zabda se yojita vastu zrutajJAna kA viSaya hai aisI upapatti hai| dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSajJAna ko anabhilApya-zabda ke saMsarga se rahita svIkAra karane para smArta-smRti se Agata zabdAnuyojana-pahale artha kA dekhanA pazcAta zabda ko yojanA karanA aura dRSTa sAmAnya vyavasAya apanI utpatti ke hone para dRSTa sAmAnya kA nirNaya karanA (artha se utpanna pratyakSa usI artha ko jAnatA hai aisA bauddha kA kahanA hai|) yadi apekSita kiyA jAve, taba to pratyakSajJAna se grAhya artha zabda ko yojanA se vyavahita ho jAvegA aura usa indriyajJAna se sAmAnya vyavasAya nahIM ho skegaa| jisa prakAra se zabda saMsRSTArthagrAhi savikalpa pratyakSavAdI naiyAyikoM ke yahA~ jJAnotpAdanalakSaNa artha grahaNavyApAra ke hone para bhI smArta aura zabdAnuyojanA kI apekSA rakhane vAle akSajJAna meM vaha artha (artha se utpanna huA pratyakSa usI artha ko grahaNa karatA hai yaha vauddha kA artha) vyavahita ho jaavegaa| taba to smRti se Agata evaM zabda kI yojanA se iti- isa prakAra usa nIlAdi artha se vaha akSajJAna savikalpa nahIM hogA, kyoMki usa artha ke abhAva meM bhI usa savikalpaka akSajJAna kA sadbhAva hai aura usa artha ke sadbhAva meM bhI usa jJAna kA abhAva hai| isa prakAra kA kSaNa prApta ho jAtA hai| kahA bhI hai zlokArtha- yadi savikalpajJAna artha grahaNa vyApAra hone para bhI smArta evaM zabdAnuyojanA kI apekSA rakhatA hai, taba to vaha savikalpa pratyakSa ke dvArA gRhIta padArtha vyavahita ho jaavegaa| 1 saugataH / (di. pra.) 2 jinAlaye devadattostIti tajJAnena jJAtvA jinAlayaM gatvA zabdavatastasya zabdaM zrutvA zabdaviSayatvamupapadyate / (di0 pra0) 3 savikalpakajJAnaM zabdAnuviddhamarthaM gRhNAti evaM vAdinAM zabdAdvaitavAdinAmarthagrahaNe satyapi / (di0 pra0) 4 hetoH / (byA0 pra0) 5 zabdayojanam binA / (vyA0 pra0) 6 grahaNe / (di0 pra0) Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 iti vacanAt 'samudbhAvyate' tathaiva zabdAnuyojanAsahitArthagrAhivikalpavAdinAmapi' saugatAnAmindriyajJAnamupayoge' satyapi vikalpotpattau smAttaM zabdAnuyojana vikalpo yadyapekSeta tadAtadindriyajJAnaM svaviSayanAmavizeSasmaraNena tadyojanena ca vyavahitaM syAt / tathA ca nendriyajJAnAdvyavasAya: syAt tadabhAve bhAvAttadbhAvepi cAbhAvAditi dUSaNamudbhAvanIyaM, "jJAnopayogepi punaH smArta zabdAnuyojanaM / vikalpo yadyapekSatAdhyakSaM vyavahitaM bhavet // " iti vaktuM zakyatvAt, arthazabdena pratyakSasyAbhidhAnAdvA, kvacidviSayeNa viSayiNo vacanAddharmakIrtikArikAyA eva 'tanmatadUSaNaparatvena vyAkhyAtuM zakyatvAt / yathA ca prAgajanako isa kathana se uparyakta dUSaNa udbhAvita kiyA jAtA hai, usI prakAra se zabdAnayojanA sahita arthazAhi vikalpavAdI bauddhoM ke yahA~ bhI nirvikalpa iMdriyajJAna kA upayoga hone para bhI savikalpa kI utpatti meM yadi smArta aura zabdAnayojana vikalpa kI apekSA rakhe taba to vaha iMdriyajJAna sva nAmavizeSa kA smaraNa aura usakI yojanA se vyavahita ho jAvegA aura puna: isa prakAra se iMdriyajJAna se savikalpa vyavasAya nahIM ho sakegA, kyoMki usa iMdriyajJAna ke abhAva meM bhI usa vyavasAya kA sadbhAva hai aura usake sadbhAva meM bhI usa vyavasAya kA abhAva dekhA jAtA hai| isa prakAra kA dUSaNa udbhAvita kara sakate haiN| zlokArtha-nirvikalpajJAna ke hone para bhI yadi nirvikalpa pratyakSa se utpanna huA vikalpa smArta evaM zabdAnayojana kI apekSA rakhatA hai, taba to vaha vikalpa pratyakSa bhI vyavahita arthAt ti nirvikalpa ho jAvegA / isa prakAra se hama jainAcArya bhI Apa boddhoM ko dUSaNa de sakate haiN| yahA~ para "arthopayoge'pi" isa dharmakIti bauddha ke gurU kI kArikA meM artha zabda se pratyakSa zabda kA artha grahaNa kara lene para vaha unhIM kI kArikA hI unake mata ko dUSita siddha karane meM samartha ho jAtI hai, kyoMki viSaya-artha ke dvArA viSayI-jJAna kA bhI kathana ho sakatA hai aura jisa prakAra se 1 anyasaugataiH zabdAdvaitavAdinAmiti kArikAvacanAt / tadabhAvepi bhAvAt / artha'satyapi savikalpakAkSajJAnamRtpadyate / tadbhAvepi caabhaavaat| arthe satyapi savikalpakAkSajJAnaM notpadyate iti dUSaNaM prakAzyate / (di0 pra0) 2 naiyAyikAn pratisaugatena / (di0 pra0) 3 sAmAnyam / (byA0 pra0) 4 nirvikalpakasya vyApAre / (byA0 pra0) 5 svasyendriyasya yo viSayaH stambhAdistasya nAma vizeSaH / (di0 pra0) 6 kvacitprastAve'rtha grahaNena kRtvA viSayiNastadgrAhakajJAnasya grahaNaM syAt / iti saugatAdyabhidhAnAt / adhyakSaM vyavahitaM bhavediti korthaH artho vyavahito bhavet / viSayavAcakena zabdena / pratyakSasya / (di0 pra0) 7 pratipAdanAt / (di0 pra0) 8 na punaH jJAnopayoge ityAdikAyA jainoktakArikAyAH / (di0 pra0) 9 agre vakSyamANAyAH / (byA0 pra0) 10 dharmakIttiH svalakSaNArthavAdI zabdAdvaitavAdinaM prati tanmatAnusAreNaiva dUSaNamudbhAvayati / ya: rUpAdyarthaH smArttazabdAnuyojanAtpUrvamabhilApavikalpasyA'nutpAdaka: sorthaH smArtazabdAnuyojane satyapi pazcAdapi vikalpasyAjanaka: syAt / kutastasyArthasya prAka pazcAt kAlayoH vikalpAnutpAdanalakSaNaupayoge vizeSAbhAvAta / evaM zabdAdvaitavAdino'rthAbhAvepi vikalpajJAnamUtpadyatAm / iti dUSaNodbhAvanam / (di0 pra0) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 273 yorthobhilApasaMsRSTArthendriyabuddheH sa pazcAdapi smArtazabdAnuyojanepi tasyopayogAvizeSAdajanaka eva tenArthApAyepi netradhIH zabdAdvaitavAdinaH syAditi dharmakIrtidUSaNaM, yaH prAgajanako buddhe rupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tena syAdapAyepi netradhI:" iti vacanAt / tathA yadindriyajJAnaM smArtazabdayojanAtprAgajanaka sAmAnyavyavasAyasya tat pazcAdapyupayogAvizeSAt tenendriyajJAnavyapAyepi sAmAnyavyavasAya:' na syAt, tasya prAgivAjanakatvAt, 'tadantareNApi" darzanamayaM gauriti nirNayaH syAt, "yaH prAgajanako' buddharupayogAvizeSata: / sa pazcAdapi tenAkSabodhApAyepi kalpanA" smArta aura zabdAnuyojana se pUrva jo artha-nirvikalpaka (jJAna) abhilApa saMsRSTArtha iMdriyabuddhi savikalpaka kA ajanaka hai vaha pazcAta bhI smArta, zabdAnayojana ke hone para bhI usa nirvikalpajJAna kA upayoga-'indriyajJAna vyApAra samAna hone se ajanaka hI hai, isaliye arthAbhAva meM bhI zabdAdvaitavAdiyoM ke yahAM savikalpajJAna ho jaavegaa| isa prakAra se zabdAdvaitavAdI ko dharmakIrtigurU dUSaNa dete haiM / kyoMki kahA bhI hai ki zlokArtha- jo iMdriyajJAna smArta aura zabdAnuyojanA ke pahale sAmAnya-vyavasAya kA ajanaka hai, vaha pazcAt bhI upayoga sAmAnya-vyavasAya-sAmAnya hone se ajanaka hI hai / isaliye artha ke abhAva meM bhI usake dvArA sAmAnya vyavasAya ho jAve kyoMki vaha pahale ke samAna uttarakAla meM bhI ajanaka hI hai| ___ yahA~ hama jaina kahate haiM ki he saugata ! jisa prakAra se Apane zabdAdvaitavAdI ko dUSaNa diyA hai, vaise hI Apake yahA~ bhI dUSaNa AtA hai / tathA jo iMdriyajJAna smArta aura zabdAnayojanA se pahale sAmAnya vyavasAya kA ajanaka hai, vaha pazcAd bho upayogasAmAnya-vyavasAyasAmAnya hone se ajanaka hI hai| isaliye iMndriyajJAna ke abhAva meM bhI usake dvArA sAmAnya-vyavasAya ho jAve, kyoMki vaha pahale ke samAna hI uttarakAla meM bhI ajanaka hI hai / aura usake binA bhI darzana se "ayaM gauH' isa prakAra kA nirNaya ho jaave| zlokArtha-jo nirvikalpajJAna pahale upayoga kI avizeSatA-samAnatA hone se buddhi kA ajanaka hai, vaha pazcAt bhI ajanaka hI hai aura isaliye nirvikalpajJAna ke abhAva meM bhI vikalpa ho jAve, aisA hama jaina pratipAdana kara sakate haiN| 1 arthaH / (di0 pra0) 2 syAt / (byA0 pra0) 3 pratyakSaM vinApi / (di0 pra0) 4 vikalpaH / (byA0 pra0) 5 tasmAt / (byA0 pra0) 6 tadindriyajJAnaM smArtazabdAnuyojanAtpazcAdapi sAmAnyAvyavasAyasyAjanakameva / kutaH prAka pazcAtkAlayoH upayogena sAmAnyavyavasAyAjanakalakSaNenArthena vizeSAbhAvAt / (di0 pra0) 7 ya indriyajJAnalakSaNo'rthaH buddhe sAmAnyavyavasAyasya / (di0 pra0) 8 savikalpakapratyakSajJAnasya / (di0 pra0) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 iti pratipAdanAt / tadevaM na darzanAdadhyavasAyaH saMbhavati yena' darzanasya svAlambanasamanantarapratyayajanmatatsArUpyAvizeSepi svaviSayapratiniyamaH sidhyet / kiJca saugatAnAmanabhilApyasya vizeSasyAnubhave kathamabhilApyasya' smRtiH ? atyantabhedAt svalakSaNAtsAmAnyasya, sahyavindhyavat / na hi sahyasyAnubhave vindhyasya smRtiryuktA / [ bauddho brUte, vizeSasyAnubhave sAmAnyasya smRtiH syAt tasya vicAraH ] 'vizeSasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAdvizeSasyAnubhave sAmAnye smRtiryuktaiveti cet kutastayorekatvAdhyavasAyaH ? na tAvatpratyakSAt tasya sAmAnyAviSayatvAt nApi tatpRSThabhAvino isIliye nirvikalpa darzana se adhyavasAya saMbhava nahIM haiM ki jisase darzana ke svAvalaMbana (sva-nIla lakSaNa artha ) samanaMtarapratyayajanya ( upAdAnabhUta pUrvakSaNajJAna kA janma) aura tatsArUpya ( nirvikalpajJAna se samAnatA) samAna hone para bhI svaviSaya kA pratiniyama - apane viSaya kA adhyavasAya - nizcaya siddha ho sake arthAt nahIM siddha ho sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki Apa bauddhoM yahA~ anabhilApya vizeSa svalakSaNa kA anubhava hone para abhilApya kI smRti kaise hogI ? kyoMki donoM meM to atyaMta bheda hai / atyaMta bheda mAnA hai / sahya aura viMdhya parva ke samAna / kisI ko bhI viMdhyAcala kI smRti hotI huI nahIM dekhI sAmAnya se svalakSaNa meM to Apane kyoMkisa hyAcala kA anubhava karane para jAtI hai / [ bauddha kahatA hai ki vizeSa kA anubhava hone para sAmAnya kI smRti ho jAtI hai, usa para vicAra ] bauddha - vizeSa aura sAmAnya meM ekatva kA adhyavasAya hone se vizeSa kA anubhava hone para sAmAnya kI smRti yukta hI hai / jaina - yadi aisI bAta hai, taba to yaha batalAiye ki una donoM meM ekatva kA adhyavasAya kaise huA ? Apa nirvikalpapratyakSa se to kaha nahIM sakate haiM, kyoMki vaha to sAmAnya ko viSaya nahIM karatA hai aura na usa nirvikalpapratyakSa ke pRSThabhAvI anantarajanmA vikalpa athavA anumAna se Apa kaha sakate haiM kyoMki vaha vikalpa athavA anumAna vizeSa ko viSaya nahIM karatA hai / aura ubhaya ko viSaya karane vAlA koI pratyabhijJAna nAma kA pramANa Apane to svIkAra hI nahIM kiyA hai / una donoM meM se 1 navamiti pAThaH / uktaprakAreNa / (di0 pra0 ) 2 adhyavasAyena / ( di0 pra0 ) 3 abhilApyasmRtyabhAve cAbhidhAnapratipattipUrvaka yojanAbhAvAdvyavasAyo notpadyate iti bhAva: / ( di0 pra0) 4 vikalpaviSayasya nIlalakSaNArthasya / ( di0 pra0 ) 5 abhilApyasya sAmAnyasya pakSo'nabhilApasya vizeSasyAnubhavepi smRtirna jAyate iti sAdhyo dharmaH / svalakSaNasAmAnyayoratyantabhedAt / yayoratyantabhedastayostayorekatarasyAnubhavepyanyatarasya smRtirna jAyate yathA sahyavindhyayorityanumAnaM jainena kRtam / (di0 pra0 ) 6 svalakSaNAnyApohayo / ( di0 pra0) Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 275 vikalpAdanumAnAdvA, tasya vizeSAviSayatvAt, tadubhayaviSayasya ca kasyacitpramANasyAnabhyupagamAt / tadanyataraviSayeNa tayorekatvAdhyavasAyetiprasaGgAt triviprakRSTetarayorapyekatvAdhyavasAyokSajJAnAtprasajyeta / kiM ca zabdArthayoH saMbandhasyAsvAbhAvikatve kathamarthamAtraM pazyan zabdamanusmaret10 zabdaM zrRNvan tadartha vA? yatoyaM vyavasAyaH saugatasya sidhyet / na hi sahyamAtraM pazyan vindhyasya smaret / syAnmataM 'zabdasya vikalpyena tadutpattilakSaNasaMbandhopagamAt tasya ca 13dRzyenaikatvAdhyavasAyAdvizeSasyAnubhavepi zabdaM tadarthaM vA eka ko viSaya karake bhI yadi una donoM meM ekatva kA adhyavasAya Apa svIkAra kareM, taba to atiprasaMgadoSa durnivAra hai| yathA-triviprakRSTa arthAt deza-kAla aura svabhAva se viprakRSTa tathA itara arthAt aviprakRSTa padArthoM meM bhI indriyajJAna se ekatva ke adhyavasAya kA prasaMga prApta ho jaavegaa| aura dUsarI bAta yaha hai ki zabda aura artha meM jo vAcya-vAcaka saMbaMdha hai, use asvAbhAvika svIkAra karane para punaH arthamAtra ko dekhatA huA bauddha zabda kA smaraNa kaise kara sakegA? athavA zabda ko sunate hue usake arthakA smaraNa bhI kaise kara sakegA, jisase ki saugata ko yaha vyavasAya siddha ho ske| arthAt kathamapi siddha nahIM ho sakegA kyoMki koI bhI sahyaparvatamAtra ko dekhate huye viMdhyaparvata kA smaraNa nahIM karatA hai| bauddha-hamane zabda kA vikalpa-samAnArtha nIlAdi ke sAtha tadutpattilakSaNa saMbaMdha svIkAra kiyA hai, ataH usa zabda aura vikalpya kA dRzya ke sAtha ekatva adhyavasAya hone se vizeSa kA anubhava hone para bhI zabda aura usake artha ko athavA vikalpya ko smaraNa karane meM vaha vyavahArI samartha hotA hai, kyoMki usameM pravRtti dekhI jAtI hai| jaina-yaha kathana bhI asamIcIna hI hai, kyoMki kisI bhI pramANa se dRzya aura vikalpya meM ekatva kA adhyavasAya asaMbhava hI hai. aisA hamane Upara kahA hI hai, kyoMki dRzya -svalakSaNarUpa kSaNika hai aura sAmAnya kucha kAla sthAyI hai / ataeva pratyakSa ko svataH hI vyavasAyAtmaka svIkAra karanA cAhiye kintu abhidhAna- zabdajAtyAdi kI yojanA se nhiiN| 1 vikalpasyAnumAnasya baa| (di0 pra0) 2 svalakSaNa / (di0 pra0) 3 sAmAnyavizeSobhayagrAhaka kiJcitpramANaM saugatai bhyupagamyate ytH| (di0 pra0) 4 sAmAnya vizeSayormadhye / (byA0 pra0) 5 tayoH sAmAnyavizeSayormadhye ekasya grAhakeNa kenacitpramANena kRtvA tayorekatvamastItyaMgIkAre'tiprasaMga: syAt / basaH / pramANena / (di0 pra0) 6 tayordvayormadhye ekasya sAmAnyasya vizeSasya vA'nyatareNa pratyakSeNa vikalpena vA tyorektvaadhyvsaaye| (di0 pra0) 7 vAcakalakSaNasya / (di0 pra0) 8 ghaTAdi / (di0 pra0) 9 zabdArthayo: svAbhAvika: sambandhostauti syAdvAdibhirabhyupagamyate nanu pareNa saugatena / (di0 pra0) 10 ko vA zabdosya vAtrako bhavatIti / (di0pra0) 11 saugatamataprasiddhaH zabdAdarthapratipattilakSaNa / (di0 pra0) 12 tasmAdvikalpAdatpadyate zabda iti tadutpattilakSaNaH sambandhaH / zabdasya utpattilakSaNa: vikalpena ghaTate / (di0 pra0) 13 svalakSaNena / (di. pra.) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 13 276 ] vikalpyaM smartumISTe vyavahArI, pravRttidarzanAt, iti, tadapyasamyak, kutazcidapi dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAsaMbhavasyoktatvAt / tata: svata eva vyavasAyAtmakatvamabhyupagantavyaM pratyakSasya na punarabhidhAnajAtyAdiyojanApekSayA / cakSurAdijJAnasya kathaJcidvayavasAyAtmakatvAbhAve dRSTasajAtIyasmRtirna' syAt, dAnahiMsAviraticetasaH svargAdiphalajananasAmarthyasaMvedanavat kSaNakSayAnubhavanavadvA' / vyavasAyAtmano mAnasapratyakSAdRSTasajAtIyasmRtiriti cenna, avyavasAyAtmano kSajJAnAt 'samanantarapratyayAvyavasAyAtmano manovijJAnasyotpattivirodhAdvikalpavata, nirvikalpAtmakatvAnmAnasapratyakSasyAbhilApasaMsargayogyatApratibhAsAbhAvAt / avyavasAyAtmanopyakSajJAnAdadRSTa vizeSasahakAriNaH syAdutpattiriti cet, kimevamakSajJAnasya svayaM cakSa Adi se hone vAle nirvikalpajJAna meM kathaMcitavyavasAyAtmakapane kA abhAva svIkAra kara lene para daSTasajAtIya kI bhI smati nahIM hogI arthAt kathaMcit-nIlAdi grAhakatva maka kA abhAva hai, kinta svalakSaNa grAhakatva prakAra se abhAva nahIM hai| isa prakAra se kacita abhAva svIkAra karane para vartamAnakAla ko daSTa kA sajAtIya pUrvadaSTa usameM smati nahIM ho skegii| jaise ki dAna aura ahiMsA se yukta citta vAle ko vyavasAyAtmaka kA abhAva svIkAra kara lene para jisa prakAra se svargAdi ke phala ko utpanna karane kI sAmarthya kI athavA kSaNakSaya Adi ko smati nahIM hotI hai / athavA jaise kSaNakSaya kA anubhava nahIM hotA hai| bauddha-vyavasAyAtmaka mAnasa pratyakSa se dRSTasajAtIya kI smati ho jaavegii| jaina aisA nahIM kaha sakate, kyoMki avyavasAyAtmaka samanantarapratyayarUpa akSajAna se vyava yAtmaka manovijJAna kI utpatti kA virodha hai| vikalpajJAna ke samAna arthAt jaise vikalpajJAna avyavasAyAtmaka akSajJAnarUpa samanantarapratyaya se vyavasAyAtmaka vikalpa kI utpatti nahIM hotI hai aura mAnasapratyakSa to nirvikalpAtmaka hai ataeva usameM abhilApasaMsarga kI yogyatA ke pratibhAsa kA abhAva hai| bauddha -adRSTavizaSa hai sahakArI jisameM aise avyavasAyAtmaka akSajJAna se vyavasAyAtmaka mAnasapratyakSa kI utpatti ho sakatI hai| 1 samartho bhavati / (byA0 pra0) 2 arthe / (byA0 pra0) 3 evaM smRtipUrvakavyavasAyAbhAve tadevedaM nIlamiti kasyApi nIle pravRttina ghaTate dRSTasya kSaNikatayA naSTatvAditi bhAvaH / (di0 pra0) 4 abhilApasyAbhilApyasya ca smaraNopAyAsaMbhavAtsmAnArthena zabdena vA vikalpo nodeti ytH| (byA0 pra0) 5 sadRzaH / (di0 pra0) dRSTaM tatra smRtirna syAta / (di0 pra0) 6 jJAna lakSaNasya / (byA0 pra0) 7 prAk samanantaram / nanu svargAdiphalajananasAmarthya kSaNakSaye ca pUrvamapi vyavasAyotpatterabhAvAt smRtirnasyAnnIlAdau tu pUrva vyavasAyotpattisadbhAvAdidAnI na tasya cakSurAdijJAnasya vyavasAyAtmakatvAbhAvepi smRti:-syAditi cenna / uktaprakAreNa pUrvamapi tatra vyavasAyotpatyanupapatteH / (di0 pra0) 8 nIlAdiviSayAt / (di0 pra0) 9 kAraNabhUtAt / (di0 pra0) 10 yogyapratibhAsAt iti pA0 / (di0 pra0) sAmAnyavastu / (di0 pra0) Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda [ 277 vyavasAyAtmana' evAdRSTavizeSAdutpattirveSyate ? tena 2 nIlAdervyavasAye tatkSaNakSayasvargaprApazaktyAderapi vyavasAyaprasaGgAnnAkSajJAnaM vyavasAyAtmakamiSTamiti cet tata eva mAnasapratyakSamapi vyavasAyAtmakaM mA bhUt / tasya kSaNakSayAdyaviSayatvAnna tadvyavasAyitvamiti cet evAkSajJAnasyApi tanmA bhUt / tathA sati nIlAde: 4 kSaNakSayAdiranya: ' syAt, tadvyavasAyepyavyavasAyAt kuTAtpizAcAdivaditi cettarhi mAnasapratyakSeNApi nIlAdivyavasAyepi kSaNakSayAderavyavasAyAttato bhedostu tadvadeva, sarvathA vizeSAbhAvAt / kathaJcidakSajJAnasya vyavasAyAtmakatve tu mAnasapratyakSakalpanApi na syAt, prayojanAbhAvAt ', tatprayojanasyAkSajJAnAdeva siddheH / etenAvyavasAyAtmakamapi mAnasapratyakSaM kalpayan pratikSiptaH / nanu " nirvikalpakAda jaina - taba to isa prakAra se Apa bauddha adRSTavizeSa se svayaM vyavasAyAtmaka akSajJAna ko hI utpatti kyoM nahIM mAna lete haiM ? bauddha - svayaM vyavasAyAtmakalakSaNa akSajJAna ke dvArA nIlAdi kA vyavasAya svIkAra karane para tatkSaNakSaya svargaprApaNa zaktyAdi ke bhI vyavasAya kA prasaMga prApta ho jAvegA / isIliye akSajJAna ko vyavasAyAtmaka mAnanA hameM iSTa nahIM hai / jaina -- usI prakAra se svayaM vyavasAyAtmaka mAnasapratyakSa ke dvArA nIlAdi kA vyavasAya svIkAra karane para tatkSaNakSaya svargaprApaNa zakti Adi kA vyavasAya svIkAra kiyA hai aura punaH vaha mAnasapratyakSa bhI vyavasAyAtmaka nahIM ho sakegA / bauddha - vaha mAnasapratyakSa kSaNakSaya Adi evaM svargaprApaNa zakti Adi ko viSaya nahIM kara sakane se avyavasAyI hai | jaina -- usI prakAra se kSaNakSayAdi ko aviSaya karane vAlA hone se vaha akSajJAna bhI tadvyavasAyI nahIM ho sakegA aura usa prakAra se akSajJAna nIlAdi ko to viSaya karatA hai aura kSaNakSayAdi ko viSaya nahIM karatA hai / kyoMki Apake mata meM to nIlAdi se to kSaNakSaya bhinna nahIM hai, kyoMki vaha usakA svabhAva hI hai aura uparyukta mAnyatA se to nIlAdi se kSaNakSayAdi bhinna mAnanA par3egA / bauddha - usakA vyavasAya hone para bhI vyavasAya nahIM hotA hai, jaise ki kUTa ke pratIyamAna hone para bhI pizAca pratIti meM nahIM AtA hai, ataH pizAca usase bhinna hI hai / jaina -- taba to mAnasa pratyakSa ke dvArA bhI nIlAdi kA vyavasAya to hotA hai parantu kSaNakSayAdi kA to vyavasAya nahIM hotA hai, ataH usI prakAra se usase usameM bhI bheda ho jAve, kyoMki indriya 1 tA ( di0 pra0 ) 2 akSajJAnasya vyavasAyAtmakatvAnaM gI kA rAtsogatAbhyupagataM mAnasapratyakSamapi / ( di0 pra0 ) 3 nIlAdivyavasAyAtmakaM bhavatu na tu kSaNakSayavyavasAyAtmakaM tathApi svamatavirodhaH / paraH / ( byA0 pra0 ) 4 kA / ( byA0 pra0 ) 5 nIlAdeH sakAzAt kSaNakSayo bhinno na bhavati nIlAdestazca bhAvatvAt iti na / ( vyA0 pra0 ) 6 na tathA niraMzatvAt / ( byA0 pra0 ) 7 indriyapratyakSAdeva smRtirastu / ( vyA0 pra0) 8 Aha saugataH, he syAdvAdin ! asmabhyupagatAt nirvikalpakAdapi indriyajJAnAt / ( di0 pra0 ) 9 bahuvAraM smRtvA'bhyAsaH / (di0 pra0 ) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 pyakSajJAnAdabhyAsaprakaraNa'buddhipATavArthitva vazAdRSTasajAtIye' smRtiyuktA, savikalpakapratyakSAdapi tadabhAve tadanupapatteH prativAdyAdyupanyastasakalavarNapadAdivat svocchvAsAdisaMkhyAvadvA / na hi savikalpakapratyakSeNa tadvyavasAyepi kasyacidabhyAsAdyabhAve' punastatsmRtiniyamataH siddhA yataH savikalpakatvaprakalpanaM pratyakSasya phalavat / ' iti kazcitsopyaprajJAkara eva, sarvathaikasvabhAvasya pratyakSasya kvacidabhyAsAdInAmitareSAM ca sakRdayogAt / tadanyavyAvRtyA tatra tadyoga iti cenna, svayamatatsvabhAvasya tadanyavyAvRttisaMbhave pAvakasyAzItatvAdivyAvRtti pratyakSa aura mAnasapratyakSa meM to kisI bhI prakAra kA antara nahIM hai| aura nIlAdi ko to grahaNa karatA hai kintu svalakSaNa ko grahaNa nahIM karatA hai, isa prakAra akSajJAna ko yadi kathaMcit vyavasAyAtmaka svIkAra kara leveM, taba to mAnasapratyakSa kI to kalpanA bhI nahIM ho sakegI, kyoMki punaH mAnasapratyakSa kA to prayojana hI nahIM rahatA hai| kiMca savikalpakajJAnavAdiyoM ke yahA~ usakA prayojana to akSajJAna se hI siddha ho jAtA hai| evaM isI kathana se avyavasAyAtmaka bhI mAnasapratyakSa kI kalpanA karane vAle kA khaMDana kara diyA hai aisA samajhanA caahiye| prajJAkara (bauddha)-nirvikalpa bhI akSajJAna se abhyAsa, prakaraNa evaM buddhi kI paTutA Adi ke vaza se dRSTasajAtIya meM smRti honA yukta hI hai, kyoMki savikalpapratyakSa jJAnavAdI naiyAyikoM ke yahA~ savikalpapratyakSa ke hone para bhI usa nirvikalpa ke abhAva meM bhI vaha smRti nahIM ho sakatI hai, jaise prativAdI ke dvArA upanyasta sakalavarNa padAdikoM kI abhyAsa Adi ke binA smRti nahIM ho sakatI hai| athavA abhyAsa Adi ke abhAva meM apane ucchvAsa Adi kI saMkhyA kA bhI nirNaya nahIM ho sakatA hai| kyoMki savikalpapratyakSa ke dvArA usakA vyavasAya hone para bhI kisI ko abhyAsa Adi ke abhAva meM punaH usakI smRti niyama se siddha nahIM hai, jisase ki pratyakSa kI savikalpa kalpanA phalavatI ho ske| __ jaina-aisA kahane vAle Apa prajJAkara bauddha bhI aprajJAkara hI haiM, kyoMki pratyakSa sarvathA niraMzarUpa ekasvabhAvavAlA hai aura kvacit nIlAdi meM abhyAsAdi kA evaM itara-kSaNakSayAdi meM anabhyAsAdi kA yugapat yoga nahIM ho sakatA hai / arthAt vaha pratyakSa nIlAdi meM to abhyAsa Adi se yukta hai evaM kSaNakSayAdi meM anabhyAsa Adi se sahita haiM, ekasvabhAvavAle pratyakSa meM aisI kalpanA yugapat asaMbhava hI hai| 1 prastAvaH / (di0 pra0) 2 jijJAsitatva / sadRze / (di0 pra0) 3 teSAmabhyAsAdInAmabhAve tasyAH dRSTaH sajAtIye smRterasambhavAt / (di0 pra0) 4 dRSTArthaH / (di0 pra0) 5 parvato'yamagnimAn / dhUmavatvAt / yathA mahAnasa ityukte satyapi anabhyAsAsmRtirna syAt / (vyA0 pra0) 6 dRSTasajAtIye / (di0 pra0) 7 nuH / (byA0 pra0) 8 abhyAsAdivazAdeva kSaNakSayAdAvapi smRtirbhavatviti syAdvAdibhirApAdyamAnadoSabhayAttatrAbhyAsAdyabhAvaM pratipAdayantaM saugataM prati dUSaNamAhuH srvthetyaadi| (di0 pra0) 9 anabhyAsAdInAM yugapadaghaTanAt / (di0 pra0) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaMDana ] prathama pariccheda prasaGgAt, tatsvabhAvasya tadanyavyAvRttikalpane phalAbhAvAt', pratiniyatatatsvabhAvasyaivAnyavyAvRttirUpatvAt / [ 276 [ jJAnaM savikalpakameveti jainAcAryAH kathayaMti savikalpakapratyakSajJAnavAdinAM tveSAmavagrahehAvAyajJAnAdanabhyAsAtmakAdanyadevAbhyAsAtmakaM dhAraNAjJAnaM pratyakSam / teSAM tadabhAve paropanyastasakalavarNapadAdiSvavagrahAditrayasadbhAvepi na smRtiH / tatsadbhAve tu syAdeva, sarvatra yathAsaMskAraM smRtyabhyupagamAt kvacidabhilApasaMskArAdabhilApasmRtivat / 'pratyakSebhilApasaMskAravicchede' 'kutastadvikalpyAbhilApasaMyojanaM yataH sAmAnyamabhilApyaM syAt / pratyakSagRhItameva hi svalakSaNamanyavyAvRttaM sAdhAraNAkAratayA prati saugata (prajJAkara ) - hama anya kI vyAvRtti se usa pratyakSa meM abhyAsAdi kA yoga svIkAra kara legeM arthAt "pratyakSa meM abhyAsAdi haiM anabhyAsAdi kI vyAvRtti hone se " isa prakAra se usa pratyakSa meM abhyAsAdi kA yoga ho sakegA / jaina - aisA nahIM kaha sakate kyoMki svayaM atatsvabhAva pratyakSa meM usa anya kI vyAvRtti ko sambhavita karane para agni meM azItatvAdi kI vyAvRtti kA prasaMga A jAyegA / arthAt zItasvabhAva jisakA nahIM hai vaha atatsvabhAva hai zIta se anya azItatva, usakI usa anya se vyAvRtti hone kA prasaMga A jAvegA / evaM tatsvabhAva pratyakSa meM tadanyavyAvRtti kI kalpanA karane para phala kA abhAva ho jAvegA kyoMki pratiniyata tatsvabhAva hI anya vyAvRttirUpa hai / [ jJAna savikalpa hI hai aisA jainAcArya siddha karate haiM / ] savikalpa pratyakSajJAnavAdI hama jainoM ke yahA~ to avagraha, IhA, avAyajJAna anabhyAsAtmaka haiM evaM unase bhinna hI dhAraNA jJAna abhyAsAtmaka hai jo ki pratyakSa hai / isa prakAra hamAre yahA~ usa pratyakSa dhAraNAjJAna ke abhAva meM para ke dvArA upanyasta sakalavarNa padAdi meM avagraha. IhA, avAyarUpa tIna jJAna ke sadbhAva hone para bhI smRti nahIM ho sakatI hai aura usa dhAraNAjJAna ke sadbhAva meM to smRti hotI hI hotI hai kyoMki sarvatra saMskAra ke anukUla hI smRti ko svIkAra kiyA gayA hai, jaise kisI nIlAdi meM dhAraNArUpa vAsanA ke zabda saMskAra se 'nIlam' isa prakAra ke zabda kI smRti dekhI jAtI hai / nirvikalpa pratyakSa meM abhilApa ke saMskAra kA viccheda hone para usa vikalpya meM abhilApa kA saMyojana kaise hogA, ki jisase Apa sAmAnya ko abhilApya - zabda ke dvArA pratipAdita kara sakeM ? 1 prayojanAbhAvAt / (byA0 pra0) 2 dhAraNA svabhAve / ( di0 pra0 ) 3 tadasadbhAvepi tasyA eveti pA0 / ( di0 pra0) = dhAraNAyA: / ( di0 pra0) 4 dhAraNAjJAnameva saMskArazabdenAbhidhIyate / ( di0 pra0) 5 rahite sati / (di0 pra0 ) 6 pratyakSajanita / (di pra0 ) 7 AzaMkya / ( di0 pra0) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] aSTasahasrI [ kArikA 13 bhAsamAnaM sAmAnya vikalpAbhilApayojanenAbhilApyamiSyate / na ca grAhakapratyakSasmRtipratibhAsabhedAdviSayasvabhAvAbhedAbhAvaH', 'sakRdekArthopanibaddhadarzana pratyAsannetarapuruSajJAnaviSayavat / yathA hi sakRdekasminnarthe pAdapAdAvupanibaddhadarzanayoH pratyAsannaviprakRSTapuruSayoInAbhyAM viSayIkRte spaSTAspaSTapratibhAsabhedAnna svabhAvabhedaH pAdapasya, tasyaikatvAvyatikramAt, tathaiva grAhakayoH pratyakSasmRtipratibhAsayorbhedepi spaSTamandatayA' na tadviSayasya bhedaH, 'svalakSaNasyaikasvabhAvatvAbhyupagamAt / tathA ca mandapratibhAsini svalakSaNe ghaTAdau zabdavikalpaviSaye tatsaMketavyavahAraniyamakalpanAyAmapi kathaJcidabhidheyatvaM vastunaH siddham / ityalaM ___ kyoMki pratyakSa ke dvArA gRhIta hI svalakSaNa-paraspara meM asaMzliSTa paramANulakSaNa hai, vaha anyasAmAnya se vyAvatta hai aura sAdhAraNa AkAra se pratibhAsamAna sAmAnya hai| vaha vikalpa-abhilApa mA se abhilApya - vAcya hai aura isa prakAra se sAmAnya ke dvArA svalakSaNa bhI abhilApyakahA jAtA hai, kyoMki sAmAnya aura svalakSaNa meM bheda kA abhAva hai| (yadi Apa aisA kaheM ki grAhaka ke bheda se sAmAnya aura svalakSaNa meM bheda hai) to hama kaha sakate haiM ki grAhaka pratyakSa, smRti ke pratibhAsa ke bheda se viSaya aura svabhAva meM abheda kA abhAva hai aisA bhI nahIM kaha sakate haiM kyoMki jaise ekasAtha ekapadArtha ke prati upanibaddha darzana-dekhane meM saMlagna nikaTavartI aura dUravartIpuruSa ke jJAna kA viSaya bhinna-bhinna rahatA hai, jaise ki eka ho padArtha vRkSAdi ko dekhane meM saMlagna huye do manuSya eka nikaTavartI hai aura dUsarA dUravartI hai, una donoM puruSoM ke dvArA viSaya karane para spaSTa aura aspaSTa pratibhAsa bheda pAyA jAtA hai, etAvatA usa vRkSa meM svabhAva bheda nahIM hai, kyoMki vaha vRkSa ekatva kA ulaMghana nahIM kara sakatA hai| usI prakAra se pratyakSa nirvikalpa hai evaM smRti savikalpa hai, ina donoM ke grAhaka bhinna-bhinna hone se pratyakSa aura smRti ke pratibhAsa meM spaSTa aura mandarUpa se pratibhAsa bheda hone para bhI svalakSaNa aura sAmAnya meM viSaya kA bheda nahIM hai, kyoMki svalakSaNa ko Apane eka svabhAvavAlA svIkAra kiyA hai| usI prakAra se maMda pratibhAsI svalakSaNa meM evaM zabda ke vikalpa kA viSayabhUta ghaTAdi meM usake saMketa aura vyavahAra ke niyama ko kalpanA ke karane para bhI kathaMcitavastu ko abhidheyatva-vAcyapanA siddha hI hai, isa prakAra aba isa prakaraNa se basa hove| ___arthAt - sAmAnya kI apekSA se vastu abhilApya hai aura arthaparyAya kI apekSA se anabhilApya bhI hai, yaha anekAMta siddha ho jAtA hai| ataH avAcyatArUpaekAMtapakSa meM dUSaNa dene meM adhika vistAra se aba kucha prayojana nahIM hai| jo bauddha aisA kahatA hai ki rUpAdi svalakSaNa meM zabda kA abhAva hone 1 grAhakabhedAt sAmAnyasvalakSaNayorbheda ityukta Aha / (byA0 pra0) 2 smRtizabdena vikalpo'tra grAhyaH / (byA0 pra0) 3 pAdapaH / (byA0 pra0) 4 anAsanna / (byA0 pra0) 5 basaH / (byA0 pra0) 6 aspaSTa / (byA0 pra0) 7 ghaTAdeH / (byA0 pra0) 8 kiJcididamapIti / (byA0 pra0) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaNDana ] prathama pariccheda [ 281 prasaGgana, rUpAdisvalakSaNe zabdAbhAvAdavAcyameva taditi bruvANasya 'pratyakSarthasyAbhAvAttasyAjJeyatvaprasakteH samarthanAt, rUpAdyarthasya kathaJcijjJeyatvebhilApyatvasyApi sAdhanAt prakRtArthaparisamAptau prasaGgasya niSprayojanatvAt paryAptaM prasaGgana / tasmAdavAcyatakAnte yadavAcyamityabhidhAnaM taisamaJjasaM, svalakSaNamanirdezyamityAdivatsvavacanavirodhAt tadapyasad, yadasataH samudAhRtamiti pratipAdanAt / yathaiva hi svalakSaNamanirdezyamityavAcyataikAnte vaktumazakyaM tathA pratyakSaM kalpanApoDhamityapi, pratyakSebhilApasaMsargAbhAve vikalpAnutpattiprasaGgasya niveditatvAt', tatsadbhAve savikalpakatvasiddheH / se svalakSaNa avAcya hai, usa bauddha ke yahA~ bhI nivikalpapratyakSa meM artha kA abhAva hone se vaha ajJeyapane ko prApta ho jAvegA, aisA samarthana kara diyA hai / yadi rUpAdi artha ko kathaMcit jJeyarUpa se svIkAra karoge taba to usa-usa artha ko abhilApya bhI siddha karanA hogA aura punaH hamArA jo prakRtArtha avAcyatekAMta kA khaNDana hai usakI parisamApti ho jAne para prasaMga meM prApta aura bhI dUSaNa niSprayojanIbhUta hI haiM, isaliye aba isa prasaMga se basa hove| isaliye "AvAcyataikAMta meM" jo "avAcya" yaha kathana hai vaha asamaJjasa hI hai| jaise ki "svalakSaNa anirdezya hai" ityAdi vacana asamaJjasa haiM kyoMki usameM svavacana se hI virodha A jAtA hai| ataeva yaha kathana bhI asat hI hai kyoMki Apane udAharaNa bhI asat kA diyA hai, aisA hamane pratipAdana kara diyA hai kAraNa jaise "svalakSaNa anirdezya hai" aisA kathana bhI avAcyataikAMtapakSa meM azakya hai / usI prakAra se "pratyakSa bhI kalpanApor3ha hai" yaha kahanA bhI azakya hI hai, kyoMki pratyakSa meM zabda ke saMsarga kA abhAva mAnane para vikalpa kI utpatti hI nahIM ho sakegI, aisA pratipAdana kara diyA gayA hai, kyoMki zabda ke saMsarga ke sadbhAva meM hI savikalpapane kI siddhi dekhI jAtI hai| 1 arthasya / (di0 pra0) 2 avAcyatvaniSedhAvatAreNa / (byA0 pra0) 3 avAcyataikAntam / (byA0 pra0) 4 pratyakSa kalpanApoDham / (byA0 pra0) 5 avAdhyataikAnte vaktumazakyam / (di0 pra0) 6 avAcyataikAnte svalakSaNamanirdezya pratyakSa kalpanApoDhamitidvayaM vaktumazakyamityatropapattimAhaH pratyakSe'bhilApetyAdi / (di0 pra0) 7 vikalpAnutpattI ca svalakSaNamanirdezyaM pratyakSa kalpanApoDhamitidvayaM vaktUmazakyamevetibhAvaH / (di0 pra0) 8 pratyakSasya / tasmAt / kaa| (di0 pra0) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] aSTasahalI avaktavya ke khaNDana kA sArAMza bauddha-- nirvikalpadarzana svalakSaNa ko viSaya karatA hai "svalakSaNaM anirdezya" svalakSaNa anirdezyaavAcya hai / nirvikalpa meM zabda kA saMsarga nahIM hai / savikalpapratyakSa nAmajAtyAdi zabdoM ke saMsarga se sahita hai| [ kArikA 13 jaina -- jaba vikalpa meM zabdoM kA saMsarga hai taba vikalpa ke utpAdaka nirvikalpa- pratyakSa meM bhI zabda kA saMsarga mAnanA par3egA, anyathA usI nirvikalpa se hI viSaya kiye gaye bAhya athavA aMtaraMga padArtha aviSaya kiye huye ke samAna hI raheMge, kyoMki nAma-zabda aura usake aMza - svara, vyaJjana kA nizcaya na hone se nAma ke artha kA nirNaya bhI kabhI nahIM ho sakegA, avyavasAyAtmaka darzana ke dvArA jAne gaye padArtha bhI nahIM jAne huye ke sadRza hI haiM ataeva sakala pramANoM kA abhAva ho jAvegA, kAraNa pratyakSapramANa ke abhAva meM anumAnapramANa nahIM ho sakatA hai / svalakSaNa kA lakSaNa - sampUrNa pramANoM ke abhAva meM prameyarUpa padArthoM kA bhI abhAva ho jAne se yaha sArA jagat pramANa- prameya se rahita - zUnyarUpa hI ho jAvegA / yadi Apa bauddha yaha kaheM ki jo arthakriyAkArI hai, paramArthasat hai, vahI svalakSaNa hai, usase bhinna jo arthakriyAkArI nahIM hai kAlpanika saMvRtirUpa hai, vaha sAmAnya 1 yaha kathana bhI ThIka nahIM hai / sva-asAdhAraNarUpa se lakSita sAmAnya bhI svalakSaNarUpa hai, jaise vizeSa | vizeSa visadRza pariNAmAtmaka hai, vaha sAmAnya meM asaMbhavI hai evaM sAmAnya bhI vizeSa meM asaMbhavI, sadRza pariNAmAtmakarUpa apane svalakSaNa se jAnA jAtA hai / jaise vizeSa apanI vyAvRttijJAnalakSaNa arthakriyA ko karatA hai, vaise sAmAnya bhI apanI anvaya jJAna lakSaNa arthakriyA ko karatA hai / ataeva svalakSaNarUpa se vizeSa aura sAmAnya meM antara nahIM hai, phira bhI Apa bauddha sAmAnya kA zabda saMsargita vikalpajJAna se nizcaya karate huye bhI usa sAmAnya se abhinna svalakSaNa kA nizcaya na kareM, to Apa buddhimAn kaise kahe jAveMge ? yadi Apa kaheM ki svalakSaNa na to dravya hai, na usakA pariNAma hai, na sAmAnya hai, na vizeSa hai, taba vaha svalakSaNa hai kyA ? yadi kaho ki ina sabhI se bhinna hI eka cIja hai, jisakA zabda ke dvArA nirdeza nahIM hotA hai, ataeva vaha "avAcya" hai, nirvikalpabuddhi meM hI mAtra jhalakatA hai / taba to Apane jAtyaMtararUpa sAmAnya vizeSAtmaka vastu ko hI svalakSaNa kaha diyA hai, kyoMki parasparanirapekSa sAmAnya, vizeSa evaM dravya guNoM se bhinnarUpa hI eka jAtyaMtara vastu ubhayAtmaka se hI pratyakSa jJAna kA viSaya hai / ataeva sAmAnya aura vizeSa meM abheda hone se zabda bhI sAmAnya ke samAna svalakSaNa kA nizcaya karatA huA pratIta hotA hai / isalie kiMcit bhI prameya avAcya nahIM hai, kintu zrutajJAna ke dvArA paricchedya hI hai, kyoMki zabda se yojita vastu zrutajJAna kA viSaya hai / kathaMcit sAmAnya kI apekSA se vastu vAcya hai, aura arthaparyAya kI apekSA se avAcya hai kintu sarvathA avAcya nahIM hai / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya ekAMta kA khaNDana ] prathama pariccheda [ 283 tadevaM svAmisamantabhadrabhAnavaH sphuTataravilasadakalaGkanyAyagabhastibhirapahastita samastabhAvaikAntAdiparamatadhvAntasantatayopi' parAtmapakSanirAkaraNasamarthanAyattaM jayamAdizatA' bhagavatAptena kiM punarme zAsana' prasiddhena na bAdhyate iti spaSTaM pRSTA ivAhuH kathaJcitte sadeveSTaM' kaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 // utthAnikA - isa prakAra se svAmI samaMtabhadrAcAryavarya sUrya jinhoMne apanI sphuTatara-zobhA ko prApta akalaMkadeva ko nyAyarUpokiraNoM se athavA nirdoSa nyAyarUpI-kiraNoM se samasta bhAvaikAMtAdi paramatarUpI aMdhakAra ko paramparA ko vinaSTa kara diyA hai, aise hote huye bhI parapakSa kA nirAkaraNa aura svapakSa ke samarthana ke AdhIna jaya ko kahate huye bhagavAn Apta ne hI mAnoM spaSTatayA samaMtabhadrAcArya se prazna kiyA ki punaH merA zAsana prasiddha pramANoM se bAdhita kyoM nahIM hotA hai ? isa prakAra se pUchane para hI mAnoM zrI samaMtabhadrasvAmI uttara dete haiM kArikArtha-he bhagavan ! Apake mata meM kathaMcit vastu satrUpa hI hai, iSTa hai evaM vahI kathaMcit ubhayarUpa hai aura vahI kathaMcit avAcyarUpa bhI hai parantu yaha saba vyavasthA nayoM kI apekSA se hI hai sarvathA nahIM hai| ca zabda se kathaMcit 'sat avAcya' hI hai evaM 'asat avAcya' hI hai isa prakAra se iSTa zabda se ApakA zAsana hI iSTa hai, aisA samuccaya karanA caahiye| tattvArthavAtikAlaMkAra meM zrI akalaMkadeva ne kahA hai"praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhi-prtissedhklpnaasptbhNgii"| artha-prazna ke nimitta se eka hI vastu meM avirodharUpa se vidhi pratiSedha kI kalpanA saptabhaMgI kahalAtI hai| bhAvArtha-dravya meM saptabhaMgI ko ghaTita karane se-(1) syAdasti dravyaM (2) syAnnAsti dravyaM (3) syAdasti ca nAsti ca dravyaM (4) syAdavaktavyaM dravyam (5) syAdasti cAvaktavyaM ca dravyaM (6) syAnnAsti cAvaktavyaM ca dravyaM (7) syAdasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyaM / yahA~ para sarvathA astitva kA niSedhaka aura anekAMta kA dyotaka kathaMcit isa apara nAma vAlA 'syAt' zabda nipAta hai| usameM svadravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA dravya astirUpa hai| paradravya, 1 uktaprakAreNa / (di0 pra0) 2 kiraNaH / (di0 pra0) 3 nirAkRtaH / (byA0 pra0) 4 AdizabdenAbhAvaikAntobhaye. kAntAvAcyatakAntAgrAhyAH / (byA0 pra0) 5 parAtmapakSanirAkaraNasamarthanAyattajayanAdisamAbhagavetyAdi pAThaH / (di0 pra0) 6 upadizatA / (byA0 pra0) 7 matam / (di0 pra0) 8 pratyakSeNa / (di0 pra0) 1 arhataH / (di0 pra0) zAsanaM jIvAditattvaM vA / (di0 pra0) Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 cazabdAtsadavAcyameva' kathaJcidasadavAcyameva tadubhayAvAcyameveSTaM te zAsanamiti samuccIyate, 'praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI,' iti vacanAt / nayayogAditi vacanAnnayavAkyAni saptaiveti darzayanti', tatonyasya' bhaGgasyAsaMbhavAt / tatsaMyogajabhaGgasyApi kasyacittatraivAntarbhAvAt kasyacittu punaruktatvAdvidhikalpanAyA' eva satyatvAt tayaikameva vAkyamiti na mantavyaM, pratiSedhakalpanAyAH satyatvavyavasthApanAt' / vidhyekAntasya nirAkaraNAt pratiSedhakalpanaiva satyetyapi na samyak, abhAvakAntasya nirAkaraNAt / tadapekSayApi naikameva vAkyaM yuktam / sadarthapratipAdanAya vidhivAkyamasadarthakathanArthaM tu pratiSa kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se dravya nAstirUpa hai| krama se svapara dravyAdi kI apekSA se vivakSitadravya tRtIya bhaMgarUpa hai, yugapad sva-paradravyAdi catuSTaya se vivakSita dravya 'syAdavaktavya' caturtha bhaMgarUpa hai| sva catuSTaya tathA svaparadravyAdi catuSTaya kI yugapad vivakSA karane para 'syAdasti cA vaktavyaM ca dravyaM' hai| paradravyAdi catuSTaya aura sva para catuSTaya kI vivakSA se chaThA bhaMga hai tathA sva dravyAdi evaM para dravyAdi aura svapara catuSTaya kI apekSA jaba yugapat ho jAtI hai, taba dravya sAtavA~ bhaMgarUpa ho jAtA hai| yaha kathana nahIM banatA ho aisI bAta bhI nahIM hai, kyoMki sabhI vastu svarUpa se azUnya haiM, evaM pararUpa se zUnya haiM ubhayarUpa se azUnya zUnya rUpa haiM yugapat na kaha sakane se avAcya haiM / bhaMgasaMyoga kI arpaNA meM 'azUnyA vAcya' haiM, zUnyAvAcya haiM evaM azUnyazUnyAvAcya haiM / __ "nayayogAt" isa vacana se nayavAkya sAta hI haiM isa prakAra dikhAte haiM, kyoMki una sAta se anya-adhika bhaMga asambhava haiN| unake saMyoga se utpanna bhaMga bhI unhIM kisI meM aMtarbhUta ho jAte haiN| arthAt "syAtsadasadavaktavyarUpa" bhaMga prathama, dvitIya, caturtha bhaMgoM ke madhya meM paraspara do-do aura tIna ke saMyoga se utpanna huye haiM / koI to punarukta haiM arthAt tRtIya, paMcama, chaThA aura sAtavA~ bhaMga do-do tIna athavA cAra ke saMyoga se bane haiM ataH punarukta haiN| zaMkA-vidhi kalpanA hI vAstavika hai ata: usa vidhi kalpanA ke dvArA eka hI vAkya bana skegaa| samAdhAna--aisA mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki hamane "bhAvakAMte" isa kArikA meM pratiSedha kalpanA ko bhI satya rUpa se vyavasthiApita kiyA hai| zaMkA-vidhirUpa ekAnta kalpanA kA nirAkaraNa karane se pratiSedhakalpanA hI satya hai| 1 dravyAthikaparyAyArthikapramukhanavanayavivakSayA saptabhaMgAtmakaM ceSTaM jIvAditattvam / ekAntatvena / kathaJcit / (di0 pra0) 2 ca zabdAttattrayameva samuccIyata ityatra granthakarSabhiprAyaJca sUcayanti nayayogAditi / (di0 pra0) 3 svAmIsamantabhadrAcAryAH / (di0 pra0) 4 saptaveti niyamaH kuta ityata Ahustatonyasyeti / (di0 pra0) 5 vacanavikalpasya / (di0 pra0) 6 hetutrayasyApi saptavetyAdi sAdhyam / (byA0 pra0) 7 sadeva / (byA0 pra0) 8 brahma / na saptadhA / (byA0 pra0), nekameva iti pA0 / (di0 pra0) 9 agre / (di0 pra0) 10 asadeva / (byA0 pra0) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAbhAva anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 285 dhavAkyamiti vAkyadvayameva, sadasadvargAstattvamiti vacanAt, prameyAntarasya zabdaviSayasyAsaMbhavAditi ca na cetasi vidheyaM, 'pradhAnabhAvApitasadasadAtmano vastunaH pradhAnabhUtakakadharmAtmakAdarthAdarthAntaratvasiddheH, sattvavacanenavAsattvavacanenaiva vA sadasattvayoH kramArpitayoH pratipAdayitumazakteH / sadasadubhayaviSayaM vAkyatrayameveti cAyuktaM, sahobhayavAkyasyAvaktavyatvaviSayasya vyavasthiteH / tathApi vAkyacatuSTayameveti 'cAyuktaM, 'sadasadubhayAvaktavyatvaviSayasya vAkyAntaratrayasyApi bhAvAt--vidhikalpanA' (1), pratiSedhakalpanA (2), kramato vidhipratiSedhakalpanA' (3), saha vidhipratiSedhakalpanA ca (4), vidhikalpanAsahavidhipratiSedhakalpanA ca samAdhAna-yaha kathana bhI samyak nahIM hai, abhAvaikAMta kA hamane khaNDana kara diyA hai isaliye vidhikalpanA kI apekSA se yA pratiSedhakalpanA kI apekSA se bhI eka hI vAkya hai, aisA kahanA yukta nahIM hai| yoga-satartha kA pratipAdana karane ke liye vidhivAkya hai evaM asatartha kA kathana karane ke liye pratiSedhavAkya hai| isa prakAra se do hI vAkya haiM, jo ki parasparanirapekSa haiM kyoMki hamAre yahA~ "sadasadvargAstattvamiti" kathana pAyA jAtA hai arthAt-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye satrUpa haiM aura nirapekSaabhAva padArtha asatrUpa hai / evaM sat-asat ko chor3akara zabda kA viSayabhUta bhinna prameya hI asaMbhava hai| jaina-aisA bhI kathana mana meM nahIM samajhanA cAhiye kyoMki pradhAnabhAva se vivakSita saMdapsadAtmaka vastu pradhAnabhUta eka-eka dharmAtmaka artha se arthAntararUpa siddha hai, kyoMki sattvavacana se hI athavA asattvavacana se hI krama se apitna sat-asat kA pratipAdana karanA zakya nahIM hai| zaMkA-sat-asat aura ubhaya ko viSaya karane vAle tIna hI vAkya haiM / samAdhAna-yaha kathana bhI ayukta hI hai, kyoMki yugapat sat-asatrUpa ubhaya vAkya ko kahanA azakya hai, ata. avaktavya ko viSaya karane vAlA vAkya bhI vyavasthita hai| zaMkA-phira bhI vAkya cAra hI ho skeNge| samAdhAna - nahIM, sad, asad, ubhayaavaktavya ko viSaya karane vAle tIna vAkya aura bhI haiN| 1 vivakSita / (byA0 pra0) 2 kathaJcit / (byA0 pra0) 3 ziSyeNoktam / (byA0 pra0) 4 taTasthyacodyam / (byA0 pra0) 5 bhAsahita / sadavaktavyamityAdi / tadeva / yasya / (byA0 pra0) 6 pradhAnabhAvApitasadavaktavyatvAkhyapaJcamadharmAtmano vastunaH pradhAnabhUtakaikadharmAtmakAdarthAdarthAntarasvasiddheH satyavacanenaivAvaktavyatvavacanenaiva vA sadavaktavyatvayoH kramApitayoH pratipAdayitumazakteH / evaM zeSadharmadvaye'pi yojanIyam / astitvanAstitvApyatRtIyadharmasya granthakartRbhireva samarthitatvAt / (di0 pra0) 7 sadeva / (byA0 pra0) 8 syAdasadeva / (byA0 pra0) 1 sadasat / (byA0 pra0) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 (5), pratiSedhakalpanAsahavidhipratiSedhakalpanA ca (6), kramAkramAbhyAM vidhipratiSedhakalpanA (7), ca saptabhaGgIti vyAkhyAnAt / AdiviruddhApi saptabhaMgI saMbhavati na vA? ] na caivaM pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanApi saptabhaGgI syAditi zakyaM vaktum, avirodheneti vacanAt / nAnAvastvAzrayavidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgayapi prasajyate' iti ca na cintyamekatra vastunIti vacanAt / / [ saptabhaMgI eva kathaM ? anaMtabhaMgI api bhavet kA hAni ? ] nanvekatrApi jIvAdivastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmasadbhAvAttatkalpanAnantabhaGgI ___ syAditi cenna, anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAt tatraikatvAnekatvAdikalpanayApi' saptA arthAt sadavaktavya, asadvaktavya, ubhayAvaktavya ina tIna ke viSayabhUta tIna vAkya aura bhI haiN| usI kA spaSTIkaraNa (1) vidhikalpanA (2) pratiSedhakalpanA (3) kramato vidhi pratiSedha kalpanA 4) saha vidhipratiSedhakalpanA (5) vidhi kalpanA saha vidhi pratiSedha kalpanA ca (6 pratiSedha kalpanA saha vidhi pratiSedha kalpanA (7) kramAkramAbhyAM vidhi pratiSedha kalpanA / isa prakAra se saptabhaMgI kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / [ pratyakSa Adi se viruddha bhI saptabhaMgI ho sakatI hai kyA ? ] zaMkA-eka hI vastu meM pratyakSa Adi se viruddha vidhi pratiSedha kalpanA bhI saptabhaMgI ho jaavegii| samAdhAna-aisA kahanA zakya nahIM hai kyoMki sUtra meM "avirodhena" isa pada ko pahale hI le liyA hai| zaMkA-nAnAvastu ke Azraya se vidhi pratiSedha kalpanA bhI saptabhaMgI ho jaavegii| samAdhAna-yaha kathana bhI zakya nahIM hai, kyoMki "ekatra vastuni' aisA pada grahaNa kiyA hai / [ saptabhaMgI hI kyoM anantabhaMgI bhI banAiye, kyA bAdhA hai? ] taTastha jaina kI zaMkA-ekatra bhI jIvAdi vastu meM vidhIyamAna aura niSidhyamAna ananta-dharmoM kA sadbhAva hai ata: una ananta-dharmoM kI kalpanA anantabhaMgI ho jAvegI tathA saptabhaMgI nahIM rhegii| 1 ubhayarUpastRtIyaH sadasat / caturtho'nubhayo'vaktavyam / (byA0 pra0) 2 tatraiva vAkye evamuttara trobhytraapi| (di0 pra0) 3 praznaH / (di0 pra0) 4 saptabhaMgAnAM madhye / jIvadravyApekSayA ekatvaM paryAyApekSayA'nekatvaM nityatvamani dharmadvayApekSayA syAdekatvaM syAdanekatvaM syAbhayamityAdiprakAreNApi / (di0 pra0) 5 ekamekaM dharma pratisaptabhaMgI saMbhavAt / teSu madhye / nityAnitvam / (byA0 pra0) Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ nAmeva bhaGgAnAmupapatteH, pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva saMbhavAt praznavazAdeva saptabhaGgIti niyamavacanAt / saptavidha eva tatra ' praznaH kuta iti cet, saptavidhajijJAsAghaTanAt / sApi saptavidhA kuta iti cet, saptadhA saMzayotpatteH / saptadhaiva saMzayaH kathamiti cet, tadviSaya - vastudharmasaptavidhatvAt / tatra sattvaM vastudharmaH, 'tadanupagame vastuno vastutvAyogAt kharaviSANAdivat / tathA kathaJcidasattvaM, svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau pratiniyatasvarUpAbhAvA 287 samAdhAna - aisA nahIM kaha sakate / ananta saptabhaMgI hameM iSTa haiM / arthAt dharma-dharma ke prati saptabhaMgI pAI jAtI hai aura pratyeka vastu meM ananta dharma haiM, ataH saptabhaMgI bhI ananta ho jAtI haiM kintu anantabhaMgI nahIM ho sakatI haiM kyoMki usa vastu meM ekatva, anekatva Adi kI kalpanA se sAta hI bhaMga ho sakate haiM aura ziSyoM ke dvArA prazna bhI utane hI ho sakate haiM / tathA "praznavazAdeva saptabhaMgI" isa prakAra kA vacana bhI pAyA jAtA hai / zaMkA-usameM sAta prakAra ke hI prazna kyoM haiM ? samAdhAna - sAta prakAra kI hI jijJAsA ho sakatI hai / zaMkA- vaha jijJAsA bhI sAta hI prakAra kI kyoM ? samAdhAna - sAta hI prakAra se saMzaya utpanna hotA hai / zaMkA-sAta prakAra kA hI saMzaya kyoM hai ? samAdhAna- usake viSayabhUta vastu dharma sAta prakAra ke hI haiM / una vastu dharmoM meM "sattva " vastu kA dharma hai / yadi use na svIkAra kareM, to vastu meM vastutva kA hI abhAva ho jAvegA, gadhe ke sIMga ke samAna / usI prakAra se kathaJcit asattva bhI vastu kA dharma hai / svadravya, kSetra, kAla, bhAva ke samAna paradravyAdi catuSTaya se bhI yadi vastu asat iSTa na kareM arthAt sat svIkAra kara leveM taba to "yaha ghaTa hI hai, paTa nahIM hai" ityAdi pratiniyata svarUpa kA abhAva ho jAne se vastu ke pratiniyama kA hI virodha ho jAvegA / isI prakAra sattva evaM asattva vastu ke dharma haiM isa kathana se krama se arpita ubhayatva Adi bhI vastu ke dharma haiM, aisA pratipAdana kara diyA gayA hai, usa ubhayatva dharma ko svIkAra na karane para krama se sattva aura asattva vikalpa ke zabda vyavahAra kA virodha ho jAvegA aura avaktavya ke sAtha vartamAna uttara tIna dharmoM ke vikalpa ke zabda vyavahAra kA abhAva ho jAvegA / ataeva vastu meM sAta prakAra ke saMzaya se sAta hI bhaMga pAye jAte haiM / yaha saptavidha vyavahAra nirviSayaka bhI nahIM hai, kyoMki 1 kriyamANa / (di0 pra0 ) 2 jIvAdivastuni / ( di0 pra0) 3 tAbahu: / ( byA0 pra0 ) 4 sattvAnaGgIkAre / ( di0 pra0) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 dvastupratiniyamavirodhAt' / etena kramApitobhayatvAdInAM vastudharmatvaM pratipAditaM, 'tadabhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahArasya virodhAt, sahAvaktavya taduttaradharmatrayavikalpazabdavyavahArasya cAsattvaprasaGgAt / na cAmI vyavahArA niviSayA' eva, vastupratipattipravRttiprAptinizcayAt tathAvidharUpAdivyavahAravat / tasyApi niviSayatve sakalapratyakSAdivyavahArApahnavAnna kasyacidiSTatattvavyavasthA syAt / nanu ca prathamadvitIyadharmavat prathamatRtIyAdidharmANAM krametarArpitAnAM dharmAntaratvasiddherna saptavidhadharmaniyamaH sidhyediti cenna, kramArpitayoH prathamatRtIyadharmayodharmAntaratvenApratIteH sattvadvayasyAsaMbhavAt, vivakSitasvarUpAdinA 10sattvasyakatvAt / tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya saMbhavepi vizeSAdezAttatpratipakSabhUtAsattvasyApi13 parasya bhAvAdaparadharmasaptakasiddheH15 saptabhaGgayantarasiddheH kathamupAlambhaH? etena dvitIyatRtIyadharmayoH 16kramArpitayordharmAntaratvamaprAtItika17 vyAkhyAtam / vastu kI pratipatti, usameM pravRtti aura usakI prApti kA nizcaya dekhA jAtA hai| jaise ki rUpAdi kI pratipatti, pravRtti evaM prApti kA vyavahAra pAyA jAtA hai aura usako bhI niviSaya mAnane para saMpUrNa pratyakSAdi vyavahAra kA lopa ho jAvegA, punaH kisI ke bhI iSTatattva kI vyavasthA nahIM bana skegii| zaMkA-astitvadharma se nAstitva dharma dharmAntara hai ataH usa prathama evaM dvitIya dharma ke samAna prathama, tRtIya Adi dharmoM meM krama aura saha se vivakSita dharmAntaratva siddha hai ataeva sAta prakAra ka dharma kA niyama siddha nahIM ho skegaa| ___ samAdhAna nahIM, prathama aura tRtIya dharma kI dharmAntarapane se pratIti nahIM hotI hai kAraNa do sattva asaMbhava haiM / ataeva vivakSita svarUpAdi catuSTaya se sattva eka hI hai aura vivakSita se bhinna svarUpAdi se dvitIya sattva ke saMbhava hone para bhI vizeSa Adeza se vaha anya sattva hai aura usakA pratipakSabhUta dUsarA asattva bhI vidyamAna hai, ataH dUsarA hI dharma saptaka siddha ho jAne se bhinna hI saptabhaMgI siddha ho jAtI hai| yaha ulAhanA kaise diyA jA sakatA hai ? arthAt nahIM diyA jA sakatA hai| 1 anyathA / (di0 pra0) 2 krameNa / (di0 pra0) 3 kramApitobhayatvAdInAM paJcAnAM bhaGgAnAmabhAve krameNa sattvamasattvamiti bhaMgadvayasyAbhAvo ghaTate / (di0 pra0) 4 astitvanAstitvayoH saha vivakSAyAM yadavaktavyatvaM dharmastat sahAvyaktavyatvam / avaktavyaM sadavaktavyamasadavaktavyamubhayAvaktavyaJceti / (di0 pra0) 5 basaH / (di0 pra0) 6ca hetvantaram / (di0 pra0) 7 nirarthakA eva na / (di0 pra0) 8 pratipattyAdi hetuH| (di0 pra0) 9 rUpAdeH / (di0 pra0) 10 ekajIvasya / (byA0 pra0) 11 devasvarUpasya / (byA0 pra0) 12 paryAyakathanAt / (byA0 pra0) 13 satva / (di0 pra0) 14 manuSyasya / (byA0 pra0) 15 basaH / (byA0 pra0) 16 saptadharmAn vihAyAnyo dharmo na syAt / (di0 pra0) 17 iti / (di0 pra0) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 286 [ caramatrayabhaMgA bastuno dharmA na bhaviSyaMtIti vicAra: ] prathamacaturthayodvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayoH kathaM dharmAntaratvamevaM syAditi ceccaturthe vaktavyatvadharme sattvAsattvayoraparAmarzAt / na hi sahArpitayostayoravaktavyazabdenAbhidhAnam / kiM tarhi ? tathApitayostayoH sarvathA vaktumazakteravaktavyatvasya dharmAntarasya tena pratipAdana miSyate / na ca tena sahitasya sattvasyAsattvasyobhayasya vA'pratItirdharmAntaratvAsiddhirvA, [ kayA kayApekSayA saptabhaMgAH saMbhavaMti, tasya spaSTIkaraNaM ] prathame bhaGga sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye punarasattvasya, tRtIye kramArpitayoH isI uparyukta kathana se krama se arpita dvitIya aura tRtIya dharma meM dharmAMtarapanA pratIti siddha nahIM hai yaha bAta bhI kaha dI gaI hai| [ antima tIna bhaMga vastu ke dharma nahIM haiM ? isa para vicAra ] zaMkA-prathama aura caturtha bhaMga sahita hone para, tathA dvitIya aura caturtha bhaMga sahita karane para, evaM tRtIya aura caturtha ko sAtha milAne para, yaha pAMcave, chaThe aura sAtaveM bhaMga banate haiM aura yaha pUrva ke 3 bhaMgoM meM hI zAmila ho jAte haiM, ataH ye tIna bhaMga vastu ke bhinna dharma kaise kahe jA sakate haiM ? samAdhAna nahIM, cauthe avaktavya dharma meM sattva aura asattva kA aparAmarza hone se ve bhaMga bana jAte haiM yathA avaktavya dharma meM sattva kA aparAmarza hone para pAMcavA~ bhaMga hotA hai evaM avaktavya meM nAstitva kA aparAmarza hone se chaThA bhaMga banatA hai tathA usI avaktavya meM astitva aura nAstitva ina donoM dharmoM kA aparAmarza hone se sAtavAM bhaMga bana jAtA hai kyoMki eka sAtha avaktavya aM donoM dharmoM ko avaktavya zabda se kaha nahIM sakate haiM / zaMkA - taba kaise kahate haiM ? samAdhAna-eka sAtha apita una donoM ko sarvathA kahanA azakya hai, isaliye usa avaktavya se sahita sattva, asattva athavA ubhaya dharma kI pratIti na ho, aisI bAta bhI nahIM hai athavA ina tInoM ko dharmAntaratva kI siddhi na ho, aisI bAta bhI nahIM hai / ataH ye tInoM bhaMga dharmAntararUpa siddha haiN| [ kisa kisa apekSA se sAtoM bhaMga hote haiM usakA spaSTIkaraNa ] prathama bhaMga meM sattva dharma kI pradhAnabhAva se pratIti hotI hai| dvitIya bhaMga meM asattva dharma kI pradhAnabhAva se pratIti hotI hai / tRtIya bhaMga meM krama se arpita sattva, asattva kI pratIti ho rahI hai| 1 caturthabhaMge sahArpitayoH sadasattvayorabhidhAnAttena saha prathamAdibhaMgasaMyoge sati punaruktatvAdvizeSAt / (di0 pra0) 2 anizcayAt / (di0 pra0) 3 saha / (di0 pra0) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 sattvAsattvayoH, caturthe'vaktavyatvasya, paJcame sattvasahitasya, SaSThe punarasattvopetasya, saptame kramavattadubhayayuktasya tatra zeSadharmaguNabhAvAdhyavasAyAt' / [ vaktavyamapyaSTamo bhaMgo bhavet kA hAni ? ] syAnmatam 'avaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyApi dharmAntarasya bhAvAdaSTamasya kathaM saptavidha eva dharmaH saptabhaGgIviSayaH syAt' iti, tadapyayuktaM, sattvAdibhirabhidhIyamAnasya vaktavyatvasya prasiddhaH, sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa 'vaktavyatAyAmanava cauthe bhaMga meM avaktavyatva kI pratIti hai| pAMcaveM bhaMga meM sattvasahita avaktavya kI pratIti hai| chaThe meM punaH asattva sahita avaktavya hai| evaM sAtaveM meM krama se sattva, asattvarUpa ubhaya dharma se sahita avaktavya kI pradhAnabhAva se pratIti ho rahI hai| isa prathama sattva bhaMga meM zeSa asattva Adi chaha dharma gauNarUpa se pAye jAte haiN| [ vaktavya ko bhI AThavAM bhaMga mAnoM, kyA hAni hai ? ] zaMkA-avaktavya ko pRthaka bhinna dharma siddha karane para vastu meM vaktavyarUpa eka AThavA~ dharmAntara bhI vidyamAna hai ataH sAta prakAra kA dharma hI saptabhaMgI kA viSaya hai yaha kathana kaise siddha ho sakatA hai ? samAdhAna-yaha zaMkA ayukta hai, kyoMki sattvAdi ke dvArA vaktavya dharma hI to kahe jAte haiM / sAmAnya se arthAt syAdasti syAnnAsti ityAdi rUpa vaktavya dharma ko kaha dene para bhI yadi Apa kaheM ki vizeSa rUpa se arthAt syAdasti vaktavya syAnnAsti vaktavya ityAdirUpa se kahanA cAhiye / taba to anavasthAdUSaNa A jaavegaa| athavA vaktavya aura avaktavyarUpa do dharmoM kI siddhi ho jaave| tathApi una vaktavya, avaktavya dharma ke dvArA vidhi aura pratiSedha kalpanA ke viSayabhUta sattva, asattva dharma ke samAna hI saptabhaMgadhantara-bhinnarUpa hI saptabhaMgI kI pravRtti ho jaavegii| ata: usa saMzaya ke viSayabhUta sAta prakAra ke dharma ke niyama kA vighAta kathamapi nahIM ho sakegA, ki jisase usa viSayaka saMzaya sAta prakAra kA hI na hove| evaM usa saMzaya hetuka jijJAsA bhI sAta prakAra kI hI na hove / athavA usa jijJAsA nimittaka prazna bhI saptadhA hI na hove athavA jo ki eka hI vastu meM sAta prakAra ke vAkya ke niyama ke hetuka na hoveN| isa prakAra se zrI bhaTTAkalaMkadeva ne sattvAdidharma ko viSaya karane vAlI vANI saptabhaMgIrUpa samyaka hI kahI hai, vaha saptabhaMgI vANI syAdvAdAmatagabhigI hai| isa syAta pada kA artha isa kArikA meM kathaMcita zabda se kahA gayA hai| 1 tAbahuH / (byA0 pra0) 2 saptabhiH / AdizabdenA'sattvasadasattvAkhyavAkyadvayaM grAhyaM / nanu avaktavyAdizabdenApi vastuno'bhidhIyamAnatvasadbhAvAt kathaM tadvAkyadvayameva tena grAhyamiti cet / na sattvAsattvAkhyadharmadvayApekSayA sadasadubhayaviSayavAkyatrayeNaiva tasyAbhidhIyamAnatvAdavaktavyatvAdi dharmApekSayA'vaktavyAdizabdastasyAbhidhIyamAnatve satyapyaprastutatvenAvivakSitatvAt / (di0 pra0) 3 vastunaH / (di0 pra0) 4 sadAdibhaMgatrayarUpeNa saMghaTata ityAdiprakAreNa / (di0 pra0) 5 vizeSAvaktavyatAyAmavasthAnAt iti pA0 / (byA0 pra0) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 261 sthAnAt / bhavatu vA vaktavyatvAvaktavyatvayordharmayoH siddhiH / tathApi tAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgayantarasya pravRtterna tadviSayasapta vidhadharmaniyamavidhAtosti yatastadviSayasaMzayaH saptadhaiva na syAttaddheturjijJAsA vA tannimittaH prazno vA vastunyekatra sapta vidhavAkyaniyamahetuH / iti sUktA sattvAdidharmaviSayA gauH sptbhnggii| sA ca syAdvAdAmRtabhiNI' syAdvacanArthasya kathaJcicchabdena pratipAdanAt', tenAnekAntasya dyotakena vAcakena vA tasyAH pratihatakAntAndhakArodayatvAt / na caivaM syAcchabdavatkathaJcicchabde anekAMta ke dyotaka athavA vAcaka usa 'kathaMcit' zabda ke dvArA ekAMtarUpa aMdhakAra ko naSTa karake saptabhaMgI kA udaya hotA hai| zaMkA-syAt zabda ke samAna 'kathaMcit' zabda ke dvArA hI anekAMta kA pratipAdana ho jAtA hai punaH sat Adi vacana anarthaka hI haiM ? samAdhAnayaha zaMkA ThIka nahIM hai usa kathaMcit zabda se sAmAnya tathA anekAMta kA jJAna ho jAne para bhI vizeSArthI manuSya ko vizeSa-vizeSa kA jJAna karAne ke liye una sat Adi vizeSoM kA bhI punaH prayoga kiyA jAtA hai| "sAmAnya kA pratipAdana karane para bhI vizeSArthI ke dvArA vizeSa kA punaH prayoga karanA cAhiye jaise 'vRkSa' / aisA sAmAnya se kaha dene para bhI pazcAt vizeSArthI ke dvArA nyagrodha hai, isa prakAra kahA jAtA hai|" dyotaka pakSa meM sadAdivacana nyAyaprApta haiM kyoMki usa sadAdivacana ke dvArA kahA gayA anekAMta 'kathaJcit' zabda se dyotita kiyA jAtA hai| yadi usa kathaJcit zabda ke dvArA anekAMta kA dyotana nahIM mAnoge, taba to sarvathArUpa ekAMta zaMkA kA vyavaccheda karake anekAMta kI pratipatti kA abhAva ho jAvegA / jaise ki evakAra kA prayoga na karane para vivakSita artha kA jJAna nahIM hotA hai tathaiva / zaMkA-anukta-binA kahe bhI kathaJcit zabda sAmarthya se pratIti meM A jAvegA jaise ki sarvatra evakAra binA prayukta bhI sAmarthya se A jAtA hai| samAdhAna nahIM, pratipAdakagurU kI syAdvAda nyAya meM kuzalatA na hone se pratipAdya-ziSyoM ko usa syAdvAdanyAya kI pratIti nahIM ho skegii| ataeva usa kathaJcit zabda kA prayoga kahIM para eka jagaha avazya hI karanA caahiye| 1 antarbhAvAt / (di0 pra0) 2 vaktavyAvaktavyayoriti pA0 / (di0 pra0) 3 basaH / (di0 pra0) 4 sptbhNgii| (di0 pra0) 5 basaH / (vyA0 pra0) 6 garbhomadhyam / (byA0 pra0) 7 nanu syAdvAdavacanena tasyA pratihataikAntAMdhakArodayatvaM bhavatu nanu kathaJcicchabdenAntastena kathaM tadarthakathanamityAha / (di. pra.) 8 kecityotakatvaM nivedayanti / (di0 pra0) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] [ kArikA 14 naivAkAntasya pratipAdanAtsadAdivacanamanarthakamAzaGkanIyaM', tataH sAmAnyatonekAntasya pratipattAvapi vizeSArthinA vizeSasyAnuprayogAt, sAmAnyatopakramepi vizeSArthinA vizeSonuprayoktavyo, vRkSo nyagrodha iti yatheti vacanAt / dyotakapakSe tu nyAyaprAptaM sadAdivacanaM tenoktasya kathaJcicchabdena dyotanAt tenAnudyotane' sarvathaikAntazaGkAvyavacchedenA'nekAntapratipatterayogAt, evakArAvacane vivakSitArthApratipattivat' / ' nanvanuktopi kathaJcicchabdaH sAmarthyAtpratIyate, sarvatraivakAravaditi cenna, prayojakasya' syAdvAdanyAyAkauzale " pratipAdyAnAM " " tadapratItestadvacanasya 13 kvacidavazyaM 14 bhAvAt / tatkauzale" vA tadaprayogobhISTa eva, sarva aSTasahasrI athavA yadi pratipAdaka syAdvAdanyAya meM pUrNatayA kuzala hai taba to usa kathaJcit zabda kA aprayoga abhISTa hI hai kyoMki sabhI anekAMtAtmaka vastu ko pramANa se siddha karane meM "sarva sat" itane mAtra vacana ke prayoga se bhI " syAtsarvaM sadeva" kathaJcit sabhI vastu satrUpa hI haiM ityAdi pUrNavAkya kA samyak prakAra se jJAna ho jAtA hai / isa prakAra se anyatra -- zlokavArtikAlaMkAra grantha meM prapaJcavistAra se prarUpita kiyA gayA hai, vahA~ se samajha lenA cAhiye / bhAvArtha - eka bAra zaMkAkAra ne kahA ki vastu meM ananta dharma haiM, ataH saptabhaMgI na hokara anaMtabhaMgI ho jAvegI, taba AcAryoM ne kahA ki vastu ke pratyeka dharma meM saptabhaMgI prakriyA ghaTita hotI hai ataH anaMta dharmoM ke nimitta se ananta saptabhaMgI banatI haiM, na ki anaMtabhaMgI / punaH zaMkAkAra pA~caveM, chaThe, sAtaveM bhaMga ko samApta karanA cAhatA thA, taba AcArya ne unake bAre meM bhI samAdhAna kara diyA / punaH usane kahA ki avaktavya ke samAna vaktavya ko bhI eka bhaMga mAnoM taba ATha bhaMga hoMge na ki saptabhaMga | jainAcAryoM ne kahA ki "asti nAsti" Adi bhaMga vaktavya hI haiM, na ki avaktavya / athavA syAt vaktavya, syAt avaktavya, syAt ubhaya, syAt anubhaya Adi se asti nAsti ke samAna saptabhaMgI ghaTita ho jAtI hai / AcArya isa saptabhaMgI ko syAdvAdAmRtagarbhiNI kahate haiM arthAt isa saptabhaMgI ke udara meM syAdvAdarUpI amRta bharA huA hai / 1 kathaJcitsan / (byA0 pra0) 2 sadAdirUpasya | pazcAt / (byA0 pra0 ) 3 nanu nyagrodhazabda eva prayoktavyo nanu vRkSa zabda iti vacanamantavyam / vRkSamAtramapyapratipadyamAnaM prati tatprayogAt / iti vAcakapakSe / ( di0 pra0 ) 4 dyotakapakSe sadAdivacanamanarthakaM bhaviSyatItyAzaMkAyAmAha / ( di0 pra0) 5 dyotanAbhAve / (di0 pra0) 6 kathaJcid sanneva | ( byA0 pra0 ) 7 eva prakArAbhAve yathA ghaToyamityukte ghaTapratipattiryathA na syAt / paracatuSTayasaMkIrNatvAt / kathaJcicchandAbhAve'nekAntapratipatterabhAvAt / ekAntasya nirAkaraNabhAvAt / ( di0 pra0 ) 8 kazcisvatavartI pRcchati / ( di0 pra0) 9 vastuno'nekAntarUpatvAt / guroH / nuH / ( di0pra0) 10 anaipuNye | ( vyA0 pra0 ) 11 ziSyANAm / ( di0 pra0) 12 sati / ( di0 pra0 ) 13 syAdvAdavacasaH / ( di0 pra0) 14 vAkye | ( di0 pra0 ) 15 syAdvAdanyAyakauzale sati ziSyANAM tasya syAcchandasyAnuccArAbhimata: / ( di0 pra0 ) Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 263 syAnekAntAtmano vastunaH pramANAt sAdhane sarvaM sadityAdivacanepi, syAtsarvaM sadevetyAdisaMpratyayotpatteH / iti prapaJcatonyatra prarUpitamavagantavyam / / [ bauddho'nvayarUpamAtmAnaM na manyate, tasya vicAra: ] nanu ca jIvAdidravyaM sadeva kathaJcidityasiddhaM, darzanAvagrahAdivizeSavyatirekeNa 'tasyAnupalambhAt, azvaviSANavaditi cenna, avagrahehAderanyonyaM svalakSaNavivekaikAnte jIvAntaravatsvAtmanyapi santAnabhedaprasaGgAt / tathA ca yadeva mayA viSayaviSayisannipAtadazAyAM kiJcidityAlokitaM tadeva varNa saMsthAnAdi sAmAnyAkAraNAvagRhItaM punaH pratiniyatavizeSA yadyapi yahA~ kA rikA meM 'syAt' zabda nahIM hai phira bhI 'kathaJcit' zabda se syAt kA grahaNa ho jAtA hai| ye 'syAt''kathaJcit' aura 'kathaJcana' Adi zabda anekAnta ko pragaTa karane vAle haiM inakA prayoga na karane para bhI jainInIti ko jAnane vAle kuzala vaktAgaNa pratyeka vAkyoM ke sAtha 'syAta' kA artha grahaNa kara lete haiM aura nayapaddhati se hI ziSyoM ko samajhAte haiN| [ bauddha AtmA ko anvayarUpa nahIM mAnatA hai usa para vicAra ] bauddha --jIvAdi dravya kathaJcit sat hI haiM, yaha kathana asiddha hai kyoMki darzana aura avagraha Adi vizeSa ko choDakara usakI upalabdhi nahIM hotI hai, jaise ki azvaviSANa kI upalabdhi nahIM hotI hai| __jaina-nahIM, kyoMki avagraha evaM IhAdi ke apane-apane lakSaNoM meM paraspara meM yadi ekAMtatayA bheda hI svIkAra karoge, taba to jIvAMtaravat-jaise bhinna jIva meM santAnabheda hai, vaise hI apanI AtmA meM bhI unakI anvayarUpa santAna ke bheda kA prasaMga prApta ho jaavegaa| punaH usa prakAra se mujha darzana ne jisa vastu ko viSaya aura viSayI kI sannipAta dazA meM "yaha hai" isa prakAra se Alokita kiyaa| usI vastu ko varNa evaM saMsthAna Adi sAmAnyAkAra se avagraha ke dvArA jAnA, puna: pratiniyata vizeSAkAra se IhAjhAna ne viSaya kiyA, tathA una kAMkSita vizeSAkAra se avAyajJAna ne usI kA nizcaya kiyA, pazcAt kAlAntara meM smRti ke hetu svarUpa dhAraNAjJAna ne usI ko avadhArita kiyA aura smatijJAna ne kAlAntara meM "tat" isa AkAra se usI kA smaraNa kiyA, puna 'yaha vahI hai' isa AkAra se pratyabhijJAna ne usI ko jAnA, anantara tarka ne "jo isa prakAra se kArya ko karane vAlI vastu hotI hai vaha sarvatra sarvadA isI prakAra kI hotI hai" isarUpa se use takita kiyA, pazcAt anumAna ne usake kArya kA avalokana karane se use apanA viSaya banAyA, tataH zrutajJAna ne usI ko zabdayojanA evaM vikalpanirUpaNA se apane aura para ke 1 jIvAdidravyasyAdarzanAt / yathA'zvaviSANasya darzanaM nAsti / (di0 pra0) 2 svarUpa / (byA0 pra0) 3 rUpAdiH / (byA0 pra0) 4 dIrghatvAdi / (byA0 pra0) 5 yasaH / (byA0 pra0) Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 14 264 ] kAreNehitaM tadevAkAGkSitavizeSAkAreNAvetaM punaH kAlAntarasmRtihetutayAvadhAritaM tadeva kAlAntare tadityAkAreNa smRtaM punastadevedamityAkAreNa pratyabhijJAtaM, tato yaditthaM kAryakRttaditthaM sarvatra sarvadeti tarkitaM', tatastatkAryAvabodhanAdabhinibuddha', tadeva ca zabdayojanayA vikalpanirUpaNayA vA parArthaM svArthaM vA zrutamityanusandhAnapratyaya vadaha meka eva dRSTA'vagRhI - tehitetyAdyanusandhAnabuddhirapi na kvacidAspadaM badhnIyAt / tathAvidhavAsanAprabodhAdanusaMdhAnAvabodhaprasiddhiriti cetsA'nusaMdhAnavAsanA yadyanusandhIyamAnadarzanAdibhyo " bhinnA tadA saMtAnAntare darzanAvagrahAdiSviva svasaMtAnepi nAnusaMdhAnabodhamupajanayet, avizeSAt / tadabhinnA nimitta nirUpita kiyA, arthAt zabdayojanA se parArtha aura vikalpayojanA se svArtha ko zrutajJAna ne viSaya kiyA / isa prakAra se anusaMdhAnapratyaya ke samAna meM eka dRSTA, avagRhItA, IhitA AdirUpa se hU~, isa prakAra kI anusaMdhAna buddhi bhI kvacit - darzana avagraha AdikoM meM sthAna nahIM pA sakegI / bhAvArtha - bauddhoM ne buddhi ke sampUrNa kSaNoM ke sAtha anvayasambandha rakhane vAlI kisI eka vastu -- AtmA ko svIkAra nahIM kiyA hai, usa para jainoM kA yaha AkSepa hai ki jaba Apa buddhikSaNaparamparA ko hI AtmA mAnate haiM, taba unakI yaha santAnaparamparA bhI kaise cala sakegI ? kyoMki Apa kSaNikavAdI haiM / ataH jisa buddhikSaNa- nivikalpa - darzana ne jisa padArtha ko pahale sAmAnyAkAra jAnA, vaha padArtha evaM vaha jJAna usIsamaya vinaSTa ho gayA / aba isa jJAna kI santAna paramparAyeM avagraha, IhA, avAya, dhAraNA AdirUpa se kaise caleMgI ? unheM kaise yaha bhAna hogA ki jise darzana ne pahale "kucha hai" rUpa se jAnA use hI maiM avagraha, varNa saMsthAnAdirUpa se avagrahIta kara rahA hU~ kyoMki utpanna hote hI to vaha jJAna naSTa ho gayA, punaH jise avagraha ne viSaya kiyA hai, use hI pratiniyata vizeSAkAra se jAnane kI maiM ceSTA kara rahA hU~ ityAdi jJAna bhI kaise hogA ? matalaba yaha hai ki anumAna evaM zrutajJAnaparyanta paramparA bhI kaise cala sakegI ? ataeva jisameM ye jJAnaparamparAyeM anvayarUpa se pAI jAtI haiM vaha jIvadravya kathaJcit nitya hai aisA svIkAra karanA cAhiye / bauddha- - usaprakAra kI vAsanA ke prabodha se anusaMdhAna kA jJAna ho jAvegA arthAt pUrva-pUrvajJAna uttara-uttara jJAnakSaNoM ko hI utpanna karake naSTa hotA rahatA hai / vartamAnajJAna kI taraha ekajJAna 1 pratiniyataviSayAkAreNehitamiti pA0 / ( di0 pra0) dhavaladIrghaH / (byA0 pra0) 2 kAlAntare / pratyabhijJAnam / ( di0 pra0) 3 pratyabhijJAnaM yataH / ( byA0 pra0 ) 4 tarkeNa nizcitam / ( vyA0 pra0 ) 5 tA / ( vyA0 pra0 ) 6 ityAdi pratyabhijJAnarUpaM jJAnaM bherdaikAnte kvacidAspadaM na badhnAti yathA tadevedamityAkAreNa jAyamAnatvAtsakalasya pratyabhijJAnatA / ( byA0 pra0) 7 draSTA'vagRhItA / IhitA / avetA / avadharttA / smarttA / pratyabhijJAtA / tarkitA / ityAdyanusandhAnamatiH kvacijjIvAdau vastuni sthiti na hanyAt korthaH sthiti kuryAdityartha ityuktaM syAdvAdinA / ( di0 pra0 ) 8 ekatvAbhAve / ( vyA0 pra0 ) 9 anusandhAnarUpa | avasthiti: / ( vyA0 pra0 ) 10 avagrahAdi / ( byA0 pra0 ) Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 265 cettAvaddhA bhidyeta, na hi bhinnAdabhinnamabhinna nAmeti svayamabhidhAnAt / tathA ca tatprabodhAtkathaM darzanAvagrahAdiSvekamanusandhAnajJAnamutpadyeta ? yadi punastebhyaH kathaJcidabhinnA' vAsanAnumanyate taddhetustadA ahamahamikayAtmA vivartAnanubhavannanAdinidhanaH svalakSaNapratyakSaH sarvalokAnAM kvaciccitravittikSaNe nIlAdivizeSanirbhAsavadAtmabhUtAn parasparato viviktAnsahakramabhAvino guNaparyAyAnAtmasAtkurvan sanneva siddhaH, tasyaiva vAsaneti nAmAntarakaraNAt / tadekatvAbhAve nIlAdivizeSaniyatadarzananAnAsaMtAnasaMvedanakSaNavaccitra saMvedanaM na syAt / 12kamavattisukhAdInAmiva darzanAvagrahAdInAmekasaMtAnipatitatvAdanusaMdhAnamanananibandhanatvamanuma dUsare jJAna se sambaddha rahatA hai, ise hI vAsanA kahate haiM, ataH AtmA ko nitya na mAnane para bhI bAsanA ke prabodha se anusaMdhAna hotA rahatA hai, koI bAdhA nahIM AtI hai| jaina -- taba puna: vaha anusandhAnavAsanA usa pratyabhijJAna ke dvArA viSaya kiye jAne vAle darzana Adi se bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna kaheM. taba to santAnAntara meM vartamAna darzana avagrahAdikoM kI taraha svasantAna meM rahe huye avagrahAdikoM meM bhI vaha anusandhAna ko utpanna nahIM kara sakegI, kyoMki una donoM meM koI vizeSatA nahIM hai| yadi Apa kaheM ki vaha anusandhAnavAsanA darzana evaM avagrahAdikoM se abhinna hai, taba to vaha svayaM darzana, avagrahAdi ke samAna utane hI jAvegI, kyoMki bhinna-bhinna darzana, avagrahAdi se abhinna-abhinna hI hai, aisA Apa bauddhoM ne svayaM kahA hai / aisI sthiti meM vaha (vAsanA) aneka rUpa se vartamAna darzana avagrahAdikoM meM eka anusaMdhAna jJAna kI utpAdaka kaise ho sakegI ? yadi Apa kaheM ki una darzana avagrahAdi se vaha vAsanA kathaJcit (azakyavivecanatayA) abhinna hai aura vahI una jJAnoM meM anusaMdhAna kA hetu hai, taba to ahamahamikayA- ahaM-ahaMpane se yaha AtmA darzana Adi paryAyoM kA anubhava karate haye, anAdinidhana hai aura sabhI logoM meM svasaMvedanarUpa se pratyakSa hai jaise ki citrajJAnakSaNa nIlAdivizeSa nirbhAsa kA anubhava karate huye vaha citrajJAna sabhI janoM ko svalakSaNa pratyakSa hai| usI prakAra se yaha AtmA bhI sahabhAvIgRNa aura kramabhAvIparyAyoM ko AtmasAta karate huye satarUpa se siddha ho hai| uso AtmA ko hI Apane 'vAsanA' yaha bhinna nAmakaraNa kara diyA hai| / tathAvidhavAsanAjJAnAt / (di0 pra0) 2 darzanAdibhyaH / (di0 pra0) 3 rUpeNa tattvAttayorabhedaH / ekAnekarUpatvAta tayorbhadaH / (di0 pra0) 4 paryAyAn / (di0 pra0) 5 svAtmA lakSyate yena tatsvalakSaNaM svasaMvedanaM tena pratyakSo grAhyaH / (di0 pra0) 6jJAna / (di0 pra0) 7 AkArAnAtmabhUtAna svasvarUpabhUtAna parasparato vivaktAnAtmasAt caitravittikSaNa: svalakSaNa pratyakSaH sarvalokAnAM prasiddho yathA tthetibhaav| (di0 pra0) 8 nIlAdivizeSanirbhAsA yathAtmabhUtA parasparato viviktAstathAnyabhUtAna paraspara toviviktAniti saMbandhaH / (di0 pra0) 9 AtmadravyApekSayA / citravittikSaNepyekatvAnabhyupagame citrasaMvedanaM na syaat| nIlapItAdivizeSaviniyatanAnAsantAna jJAnavata / AtmadravyAbhAve / (di0 pra0) 10 vizeSa niyamadarzanAnA nAnAsantAna / iti pA0 / (di0 pra0) 11 tadevedamityanusandhAnajJAnarUpam / (di0 pra0) 12 saugataH / (di0 pra0) Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] [ kArikA 14 tamiti cettarhi saMtatirAtmaiva / tathA kramavRttInAM sukhAdInAM matizrutAdInAM vA tAdAtmyavigamakAnte saMtatiraneka puruSavanna syAt / sukhAdimatyAdInAM nairantaryAdavyabhicArikAryakAraNabhAvAdvAsyavAsakabhAvAccAparAmRSTabhedAnAmekA saMtatiH, na punaranekapuruSe, tadabhAvAditi cettarhi ' ' nairantaryAderavizeSAtsaMtAnavyatikaropi kinna syAt ' ? na hi niyAmaka: kazcidvizeSaH, anyatrAbhedapariNAmAt / saMtAninAM bhedapariNAma eva nAbhedapariNAma:, saMkaraprasaGgAditi cenna yenAtmanA teSAmabhedastena sadravyacetanatvAdinA saMkarasyeSTatvAt tenAyasaMkare" "harSaviSAdAdicitrapratipatterayogAt " / asti ca saikatrApi viSaye yatra me harSaH , aSTasahastrI yadi darzana, avagrahAdikoM kA AtmA ke sAtha ekatva nahIM hai aisA Apa abhAva svIkAra kareMge taba to jaise nolAdi vizeSoM meM niyata darzana-grahaNa hai jinakA aise ve aura usI prakAra se nAnAsaMtAna saMvedanakSaNoM meM saMvedana nahIM hogA, vaise hI AtmA aura darzanAdi meM ekatva kA abhAva kahane se AtmA bhI siddha nahIM hogA aura ve darzana Adi bhI siddha nahIM hoMge / bauddha - kramavartI sukhAdi ke samAna darzana avagraha Adi bhI eka saMtAnI meM pAye jAte haiM, ata: anusaMdhAna manana ( jo maiM sukhI thA vo hI maiM duHkhI hU~ ityAdi) kA kAraNa hamane saMtati ko mAnA hai / jaina ---taba to vaha santati AtmA hI to hai aura isa prakAra krama se hone vAle sukha-du:kha Adi athavA mati zruta AdikoM kA AtmA ke sAtha ekAnta se tAdAtmya svIkAra na karane para anekapuruSa ke samAna santati bhI siddha nahIM ho skegii| bauddha-sukhAdi aura matizrutAdi nirantara pAye jAte haiM, unameM kAla kA vyavadhAna nahIM hai evaM ve avyabhicArI kAryakAraNa bhAva vAle haiN| tathA vAsya- vAsakabhAva - samarpya - samarpakabhAva vAle hone se ajJAtabheda vAle haiM, una aparAmRSTa bhedavAle sukha-duHkha Adi evaM mati zruti AdikoM kI eka santati hai na ki punaH anekapuruSa meM eka santati hai, kyoMki una aneka puruSoM meM kAryakAraNabhAva evaM vAsya- vAsakabhAva kA abhAva hai / jaina - taba to sugata aura itara ke citta kSaNoM meM nirantarapanA Adi samAnarUpa se hai, ataH santAna vyatikara -- eka santAna - AtmA meM dUsarI AtmA kA mizraNa bhI kyoM nahIM ho jAvegA ? kyoMki abheda pariNAma ko chor3akara anya koI niyAmakavizeSa to pAyA nahIM jAtA hai / 1 bhedakAnte / (byA0 pra0 ) 2 na syAditi pUrvabhASye proktamevAtra saMvaMdhyamAnaM pratipattavyam / ( di0 pra0 ) 3 syAdvAdI Aha / he saugata ! takatra vastuni nairantaryyAderiti kAryakAraNAvicchedAtsukhe duHkhaM duHkhe sukhamiti lakSaNaH santAnavyatikaro doSaH kiM na syAdapitu syAt / ( di0 pra0) 4 pratipAdakapratipAdyamatyAdInAm / (byA0 pra0 ) 5 nanvaparasantAnavattisukhAdivivarttAnAM nairantaryAdikaM svasvasantAna niyatameveti niyamAbhAvAt / ( byA0 pra0 ) 6 ubhayorekatvam / (byA0 pra0) 7 varjayitvA / ( di0 pra0 ) 8 anyathA / ( byA0 pra0 ) 9 tena sadravyacetanAdinA kRtvA bhede sati harSaviSAdAdyanekajJAnasyAghaTanAt / ( di0 pra0 ) 10 cAsau / ( byA0 pra0 ) 11 anusandhAnapratyayasya / ( di0 pra0) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 297 prAgabhUttatraiva viSAdo dveSo bhayAdiSu vartate, ahameva ca harSavAnAsaM', saMprati viSAdAdimAn varte nAnya iti krmtshcitrprtipttirbaadhaa'| tato jIvaH sanneva / evaM ca yathaikatra samanantarAvagrahAdisadAdisvabhAvasaMkarapariNAmastathaiva sarvatra cetanAcetaneSu saMpratyatItAnAgateSu, 'tatsva bauddha - santAnIcitta kSaNoM meM bheda pariNAma hI hai| abhedapariNAma nahIM hai anyathA saMkaradoSa kA prasaMga prApta ho jaavegaa| jaina-nahIM, jisa svarUpa se una santAnI meM abheda hai, AtmA meM una sadravya-cetanatva Adi ke sAtha saMkara-mizraNa iSTa hI hai| yadi santAnI-AtmA kA una sat, dravya, cetanatva Adi se bhI saMkara na mAnoge, taba to harSa viSAda Adi nAnA prakAra ke jJAnoM kA bhI AtmA meM abhAva ho jAvegA, kintu vaha harSa viSAdAdi kA jJAna eka hI jIva meM dekhA jAtA hai jahA~ mujhameM pahale harSa huA thA usI AtmA meM isa samaya mujhe dveSa athavA bhayAdi ho rahe haiM aura maiM hI harSavAn thA, isa samaya maiM hI viSAdimAna ho rahA hU~ aura anya koI nahIM hai ityAdirUpa se krama se abAdhita nAnAprakAra kA jJAna pAyA jAtA hai| ataeva jIva satrUpa ho hai / isa prakAra se jIva kA sattva svIkAra kara lene para jisa prakAra se eka jIva meM samanaMtara - avyavahita avagrahAdi jJAna evaM sadAdi svabhAvoM kA saMkara pariNAma hai, usI prakAra se bhUta, vartamAna aura bhaviSyata tInoM kAloM meM sarvatra cetana aura acetana dravyoM se avagraha Adi evaM sat Adi una-una yogya svabhAvoM ko avicchitti hai| ataeva jIvAdi-tattva kathaJcita satarUpa hI iSTa haiM, aisA iSTa-jinendra bhagavAn kA zAsana hai| bhAvArtha-bauddha kA kahanA hai ki jIva meM darzana, avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutajJAnarUpa se krama se jo jJAna hotA huA dekhA jAtA hai, vaha sabhI paraspara meM bhinna-bhinna rUpa hI hai, kyoMki ina sabhI jJAnoM ke sAtha anvaya sambandha rakhane vAlI koI eka AtmA nahIM hai, ata: jIvAdidravyoM ko satarUpa hI siddha karanA galata hai, kintu jainAcAryoM kA kahanA hai ki jIvAdidravya kA astitva to pratyakSa se hI siddha hai| maiMne jisakA sattAmAtra avalokana kiyA hai, usI ko varNa saMsthAna Adi AkAra se jAnakara vizeSa jAnane kI icchA karatA huuN| maiM hI nizcitarUpa se IhA ke bAda avAyajJAna se padArtha ko nizcita karake dhAraNArUpa se kAlAMtara meM nahIM bhUlatA huuN| maiM dhAraNA kiye gaye viSaya kA kAlAMtara meM smaraNa karatA hU~ evaM mujha hI use dekhakara bhUtapUrva meM usako dekhA thA usakA smaraNa karake jor3arUpa jJAna se pratyabhijJAna hotA hai ityAdi rUpa se yadi AtmA eka na hAva tAkAlAtara kA smaraNa kisakA hogA ! __isa Apatti para bauddha ne 'vAsanA' nAma ko apanAyA hai ki jisase ve smati, pratyabhijJAna Adi ko ghaTita kara dete haiM, kintu jainAcAryoM ne inakI isa 'vAsanA' ko vAsanArUpa hI siddha kara diyA hai, 1 ahamabhavam / (di0 pra0) 2 basaH / (di0 pra0) 3 yata evam / (di0 pra0) 4 padArtheSu / (di0 pra0) 5 avagrahAdi sadAdi / (di0 pra0) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] aSTasahasrI bhAvAvicchitteH / ataH ' ' kathaJcitsadeveSTaM jIvAdi tattvaM, sakala bAdhakAbhAvAt / [ sAMkhyaH sarvaM vastu sadrUpameva manyate tasya vicAraH ] tarhi sadeva' sarvaM jIvAdivastu, na punarasaditi cenna, sarvapadArthAnAM parasparamasaMkarapratipatterasattvasyApi siddheH, jIvAjIvaprabhedAnAM 'svasvabhAvavyavasthiteranyathAnupapatteH / na kevalaM jIvAjIvaprabhedAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttilakSaNAH, kintu buddhikSaNepi kvacidgrAhyagrAhakayoH parasparaparihArasthitilakSaNatvAdanyathA sthUlazavalAva sitAdinirbhAsAMzaparamANusaMvittayopi unakA kahanA hai ki tuma loga 'AtmA' ko hI 'vAsanA' isa bhinna nAma se mAna lete ho, ataeva jisameM krama se sukha - duHkha Adi kA evaM avagraha Adi jJAnoM kA anubhava ho rahA hai, vaha AtmA kathaMcit satrUpa hI hai / dravyadRSTi se zAzvata nitya hI hai, aisA samajhanA cAhiye / [ sAMkhya sabhI vastuoM ko satrUpa hI mAnatA hai usa para vicAra 1 sAMkhya- taba to sabhI jIvAdi vastu satrUpa hI haiM, asat rUpa kucha hai hI nahIM / [ kArikA 14 jaina- nahIM, sabhI padArthoM meM paraspara saMkaradoSa na A jAve evaM asaMkara kA jJAna bhI pAyA jAtA hai, ataeva asattva dharma kI bhI siddhi hai kyoMki jIva ajIva ke prabheda sabhI apane-apane svabhAva meM vyavasthita haiM isa bAta kI anyathAnupapatti hai arthAt jIva ajIva Adi meM asattva dharma ke binA paraspara meM bheda hI siddha nahIM ho sakegA / ataeva kevala jIva aura ajIva ke bheda prabheda hI sajAtIya vijAtIya vyAvRttilakSaNavAle nahIM haiM kintu buddhikSaNa bauddhAbhimata citrajJAnakSaNa meM bhI grAhya-grAhakabhAva evaM zveta pItAdi pratibhAsa aMza paramANu aura saMvitti bhI paraspara meM parihArasthitilakSaNa vAle haiM, anyathA avayava bahutva kA abhAva kahane para sthUla evaM zabala (citakabarA) ke avalokana kA abhAva ho jAvegA jaise ki ekAMza meM parasparaparihArasthitilakSaNa kA abhAva rahatA hai / grAhya grAhakabhAva, zveta, pItAdi pratibhAsa, avayava, paramANu aura jJAna sabhI yadi paraspara meM sarvathA avyAvRtta - paraspara meM eka-dUsare se bhinnapRthak nahIM haiM taba to sabhI ko eka paramANusvarUpatA kI Apatti A jAvegI, parantu ekaparamANu sthUlarUpa se athavA citra-vicitrarUpa se dikhatA hI nahIM hai aura bhrama kA prasaMga A jAvegA kyoMki aNu to atyanta sUkSma mAnA gayA hai tathA ca aNu saMvittiyoM kI paraspara meM sajAtIya-vijAtIyavyAvRtti hone para sampUrNa cetana aura itara nolAdi pratibhAsa kSaNarUpa pariNAma ke aMza vizeSa paraspara meM bhinnabhinna rUpa se hI siddha haiM kyoMki apane-apane svabhAva kA svabhAvAMtara se mizraNa nahIM ho sakatA hai / 1 avagrahAdiSu sadAdisvabhAvasaMkaraM samarthya taddRSTAntAvaSTaMbhena samastacetanAcetana vivarteSu sadAdisvabhAvasaMkaraH samarthito yata: / ( di0 pra0 ) 2 saMgrahanayApekSayA / ( di0 pra0 ) 3 vartamAnam / ( di0 pra0 ) 4 bhedaH / ghaTarUpe paTasvarUpAbhAvAt / ( vyA0 pra0 ) 5 rUpa / tA / ( byA0 pra0 ) 6 kintu vizeSosti / jJAnArthe kvacit / grAhyagrAhkayoH sitAdinirbhAsAMzaparamANusaMvittayaH / pakSaH parasparavyAvRttilakSaNA bhavantIti sAdhyo dharmaH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / ( di0 pra0) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 266 lokanAbhAvAttadekAMzavat sarvathA parasparamavyAvRttAnAM grAhyagrAhakasitAdinirbhAsAvayavaparamANusaMvittInAmekaparamANusvarUpatApatteH / na caikaparamANuH sthUlatayA zavalatayA vAvalokayituM zakyaH, bhramaprasaGgAt / tathA ca sakalacetanetarakSaNapariNAmalavavizeSAH' parasparaviviktAtmAnaH siddhAH, svasvabhAvasya svabhAvAntareNa mizraNAbhAvAt / tadanyonyAbhAvamAtra jagat / anyathA sarvathaikatvaprasaGgAt tatrAnvayasya vizeSApekSaNAdabhAvo vA, svatantrasya tasya jAtucidapratibhAsanAt / tadiSTamasadeva kaJcit / [ mImAMsakaH sarva vastu bhAvAbhAvAtmakaM manyate kintu parasparanirapekSaM manyate atastadabhimatamapi doSAspadameva ] sarvathA bhAvA'bhAvobhayAtmakameva jagadastu, tatra bhAvasyAbhAvastha ca pramANa siddhatvAt prati ataeva yaha jagat anyonyAbhAvamAtra hai anyathA yaha jagat sarvathA ekarUpa hI ho jAvegA athavA vyAvRttimAtra jagat ke svIkAra karane para anvaya-sAmAnya bhI vizeSa ko apekSA rakhatA hai, ataeva usa jagat kA abhAva bhI ho jAvegA, kyoMki asatrUpa se nirapekSa satrUpa anvaya svatantrarUpa se kadAcit bhI pratibhAsita nahIM hotA hai, isalie yaha iSTa hai ki vastu kathaJcit asat hI hai| bhAvArtha-sAMkhya sabhI vastuoM ko sarvathA satrUpa hI mAnatA hai kintu jainAcAryoM kA kahanA hai ki yadi sabhI vastu satrUpa hI hai unameM 'nAsti' dharma nahIM hai taba to jIva aura ajIva kA bheda samApta ho jAtA hai ataH jIva meM ajIva kA nAstitva aura ajIva meM jIva kA nAstitva svIkAra karanA hI par3egA aura taba kathaJcit asti dharma ke sAtha-sAtha pratyeka vastu meM kathaJcit nAstidharma bhI vidyamAna hai aisA svIkAra karanA par3egA, taba anyonyAbhAva kI mAnyatA puSTa karanI par3egI, isalie pratyeka vastu kathaJcit asatrUpa bhI haiM, yaha bAta siddha huI hai| [ mImAMsaka sabhI vastuoM ko bhAvAbhAvAtmaka mAnatA hai, kintu paraspara nirapekSa mAnatA hai, __ ataH usakA abhimata bhI doSAspada hai ] mImAMsaka- sarvathA bhAva-abhAvarUpa ubhayAtmaka hI jagat hai aura vaha bhAva evaM abhAva pramANa se siddha hai, usakA khaNDana karanA azakya hai / 1 militAnAm / (di0 pra0) 2 vibhrameti pA0 / (di0 pra0) mithyAtva / (di0 pra0) 3 pariNAmAvalamba vishessaa| iti pA0 / (di0 pra0) 4 tattasmAtsarva carAcarAtmakaM jagat parasparamabhAvamAtraM bhavati / anyathA'nyonyAbhAvamAtrAbhAve sarvathaikyamAyAti jagataH / (di0 pra0) 5 tadaMzanibandhanam / (di0 pra0) 6 dravyasya paryAyAzrayaNAt asattvaM bhavati / kasmAdravyaM svatantraM kadAcinna pratibhAsate yataH korthaH paryAyarahitaM nAsti / manuSyarUponvayaH vinazyata iti vizeSaH / (di0 pra0) 7 atrAha sarvathobhayavAdI yogAdiH sarva jagat sarvathA bhAvAbhAvobhayasvarUpaM bhavatu ko doSaH / (di0 pra0) 8 lakSaNa / (di0 pra0) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 kSeptumazakyatvAdityaparaH sopi na tatvavit, suyuktyatilaGghanAt / na hi bhAvAbhAvaikAntayoniSparyAyamaGgIkaraNaM yuvataM, yathaivAsti tathaiva nAstIti vipratiSedhAt / tataH kathaJcitsadasadAtmakaM dravyaparyAyanayApekSayA / dravyanayApekSayaiva sarvaM sat paryAyanayApekSayaiva ca sarvamasadAtmakaM, viparyaye tathaivAsaMbhavAt / na hi dhyanayApekSayA sarvamasat saMbhavati, nApi paryAyanayApekSayA sarvaM sat, pratItivirodhAt / bhAvAbhAvasvabhAvarahitaM tadvilakSaNameva vastu yuktamityapi na sAraM, sarvathA jAtyantarakalpanAyAM vA tadaMzanibandhanavizeSapratipatteratyantAbhAvaprasaGgAt / na cAsAvasti, sadasadubhayAtmake vastuni svarUpAdibhiH sattvasya pararUpAdibhirasattvasya ca tadaMzasya vizeSapratipattinibandhanasya sunayapratIti nizcitasya prasiddheH' dadhiguDacAturjAtakAdidravyodbhave pAnake tadaMzadadhyAdivizeSapratipattivat / na caivaM jAtyantaramevobhayAtmakamiti yuktaM vaktuM, jaina-Apa bhI tattvavit nahIM haiM, kyoMki ApakA yaha kathana suyukti kA ullaMghana kara jAtA hai| bhAva aura abhAva ko ekAMtarUpa se paryAyarahita svIkAra karanA yuktiyukta nahIM hai| vastu jisa prakAra se hai, usI prakAra se nahIM hai, isa prakAra kA virodha hai arthAt parasparanirapekSa-bhAva aura abhAvaviruddha hI haiN| ataeva dravya aura paryAyanaya kI apekSA se vastu kathaJcit sadAsadAtmaka hai| dravyAthikanaya kI apekSA se hI sabhI vastu satrUpa haiM evaM vyatireka vizeSa paryAyAthikanaya kI apekSA se hI sabhI vastu asatrUpa haiN| viparya meM vaisI vyavasthA asabhava hai / arthAt dravyAthikanaya kI apekSA se sabhI vastu asatrUpa saMbhava nahIM haiM aura paryAyanaya kI apekSA se sabhI vastu satrUpa bhI nahIM haiM kyoMki pratIti meM virodha AtA hai| zaMkA-bhAvAbhAvasvabhAva se rahita kintu usase vilakSaNa hI vastu ko mAnanA yukta hai / samAdhAna-yaha kathana bhI sArabhUta nahIM hai / athavA sarvathA jAtyaMtararUpa kI kalpanA mAnane para usake aMza-bhAvAbhAvalakSaNarUpa kAraNa vizeSa kI pratipatti hone se atyaMtAbhAva kA prasaMga prApta ho jAtA hai| kintu vaha atyaMtAbhAva to hai nahIM, sat asat ubhayAtmaka vastu meM svarUpAdi se sattva aura pararUpAdi se asattva hai aura vizeSapratipatti ke kAraNabhUta arthAt satrUpa hI athavA asatrUpa hI usa bhAvAbhAva ke aMza kI jo ki sunaya kI pratIti se nizcita hai, aise usakI prasiddhi hai jaise ki dadhi, gur3a, cAturjAtaka (lavaMga, tamAlapatra, nAgakezara, elA ye cAturjAtaka haiN| Adi dravyoM se banI huI ThaMDhAI meM usake aMza dadhi AdikoM kI vizeSarUpa se bhinna-2 pratipatti hoto huI dekhI jAtI hai| / sttvaasttvyoH| (byA0 pra0) 2 kramarahitam / yugapat / (di0 pra0) 3 mulaM bhAvayati / (di0 pra0) 4 dravyanayApekSayava sarvamasatparyAyanayApekSayava sarva sat ityuktalakSaNe viparyaye sati tathaiva sadasadAtmakarUpeNa vastu na saMbhavati yataH / (di0 pra0) 5 sattvAsattvaprakAreNa / (di0 pra0) 6 sadasat vikalameva vastu bhavatIti kazcidavAcyavAdI vadati / (di0 pra0) 7 bhATTAha / (di0 pra0) 8 atra basaH / yasaH / sadevAsadeva vaa| (di0 pra0) 9 pratIteH / (di0 pra0) 10 atrApi basa: / (di0 pra0) Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 301 sarvathobhayarUpatve vA jAtyantarapratipatterayogAt pAnakavadeva / na hi tatra dadhyAdayaH eva na punarjAtyantaraM pAnakamityabhidhAtumucitaM, 'pAnakamidaM susvAdu surabhIti saMpratyayAt / tadvadvastuni na sadAdyaMza eva pratItiviSayaH', tadaMzino jAtyantarasya pratItyabhAvApatteH / tathA cAnavasthAdidoSAnuSaGgaH / yenAtmanA sattvaM tenAsattvasyAbhyupagame yena cAsattvaM tena 'kathaJcitsattvAnumanane punaH pratyekamubhayarUpopagamAdanavasthA syAt / tathAnabhyupagame nobhayasvabhAvamazeSamiti te pratijJAvirodhaH / yenAtmanA sattvaM tenaivAsattve virodho vaiyadhikaraNyaM vA zItoSNasparzavizeSavat / saMkaravyatikarau ca, yugapadekatra sattvAsattvayoH prasakteH / parasparaviSayagama bhATTa-isa prakAra se vastu jAtyaMtararUpa hI ubhayAtmaka hai / jaina-aisA kahanA yukta nahIM hai / athavA vastu ko sarvathA ubhayAtmaka svIkAra karane para jAtyaMtararUpa pratipatti kA abhAva ho jAtA hai| jaise ki ThaMDhAI ko sarvathA mizrarUpa mAnane para jAtyaMtarapane kA usameM abhAva hai, usa ThaMDhAI meM dadhi Adi hI haiM, vaha pAnaka jAtyaMtararUpa nahIM hai, aisA bhI kathana ucita nahIM hai| yaha ThaMDhAI susvAdu hai sugaMdhita hai, aisA saMpratyaya hotA hai, usI prakAra se vastu meM sat Adi aMza hI pratIti ke viSaya nahIM haiM anyathA jAtyaMtararUpa sadAdi dharma sahita aMzI ke pratIti kA abhAva ho jAvegA / puna: usa prakAra se anavasthA Adi doSoM kA prasaMga prApta ho jaavegaa| ataeva jisa svarUpa se sattva hai, usI rUpa se asattva ko svIkAra karane para athavA jisa para rUpAdi se asattva hai usI rUpa se kathaMcit sattva ke mAna lene para aura punaH pratyeka sattva aura asattva ko ubhayarUpa svokAra kara lene para anavasthA A jaavegii| sattva ko asat prakAra se aura asattva ko satrUpa se ubhayarUpa ko svIkAra na karane para azeSa vastu ubhaya svabhAva nahIM hai isa prakAra se Apa bhATToM kI pratijJA--mAnyatA kA virodha ho jaavegaa| jisa svarUpAdi se vastu satrUpa hai, usI svarUpAdi se hI asatrUpa mAnane para virodha athavA vaiyadhikaraNa doSa A jAtA hai, zItoSNa sparzavizeSa ke samAna / tathA yugapat eka vastu meM sattva-asattva kA prasaMga hone se saMkara aura vyatikara doSa bhI Ate haiM aura paraspara ke viSaya ko prApta karane se saMzaya doSa bhI A jAtA hai kyoMki vastu meM kisa prakAra se to sattva hai aura kisa prakAra se asattva hai, isa prakAra kA nizcaya nahIM ho sakatA hai| isI nimitta se apratipatti aura abhAva nAma kA dUSaNa bhI A 1 dhamimAtraM dharmamAtraM vA bhavet / (byA0 pra0) 2 dadhyAdaya eva pratibhAnti na punarjAtyantaraM pAnakamityabhidhAtumucitaM na / (di0 pra0) 3 anyathA / jIvAdeH / svarUpAdicatuSTayena / (di0 pra0) 4 kathaJcidityandhapadaM mImAMsakasya = yathA saMkhyaM sambandha: sarveSAM yUgapatprApti: saMkaraH parasparaviSayagamanaM vytikrH| (di0 pra0) 5 atrAha saugata: he syAdvAdin ! anavasthAyAM satyAM kA haaniH| ityukte syAdvAdyAha / anavasthAnaMgIkAreNa kRtvA ubhayasvarUpaM samastaM vastu iti taba pratijJA viruddhayate / yadya bhayasvabhAvaM nAbhyupagacchasi tadA tava pratijJAbhaMgaH / (di0 pra0) 6 saMkaraH / (di0 pra0) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] aSTasahasra [ kArikA 14 nAcca' saMzayazca, kathaM sattvaM kathaM cAsattvaM vastunIti nizcayAnutpatteH / ata evAtratipattirabhAvazcAnuSajyate / tataH pratipAditadoSAn parijihIrSubhi: sarvaM vastu tadiSTaM syAdubhaya, na punaH sarvathA, syAtkAreNa jAtyantaratvasyApi svIkaraNAt / [ bauddhaH sarvaM vastu sarvathA'vaktavyameva manyate tasya vicAraH ] tarhyastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti' kazcitsopi pApIyAn / tathAhi / sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe' vastunaH, kevalaM mUkatvaM jagataH syAt, vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAna bhilApya - svabhAvaM buddhiradhyavasyati / 10 na cAnadhyavaseyaM pramitaM nAma, gRhItasyApi " " tAdRzasyAgRhIta jAtA hai ataeva ina AThoM doSoM ko dUra karane kI icchA rakhate hue sabhI vastu " syAdubhayaM " kathaJcit hI ubhayarUpa haiM, aisA "iSTa" svIkAra karanA cAhiye / na punaH sarvathA, kyoMki syAtkAra se jAtyaMtara ko bhI svIkRta kara liyA jAtA hai / bhAvArtha-mImAMsaka sabhI vastu ko bhAvAbhAvarUpa ubhayAtmaka hI mAnate haiM ata: isa ubhayaikAMta kI mAnyatA meM bhI eka hI vastu meM eka sAtha virodhI 'astinAsti' dharma nahIM raha sakate haiM, yadi jabaradastI mAnA bhI jAve to usameM virodha, vaiyadhikaraNa Adi ATha doSa Ate haiM / isa para jainAcAryoM kA kahanA hai ki sabhI vastuyeM kathaJcit bhAvAbhAvAtmaka hI haiM, aisA 'kathaJcit' zabda lagA dene se pratyeka vastu tRtIya-bhaMga se hI ubhayAtmaka hai sarvathA hI ubhayAtmaka nahIM hai aisA samajhanA cAhiye / [ bauddha sabhI vastu ko sarvathA avaktavya hI mAnatA hai usakA vicAra ] bauddha- taba to "asti" hai isa prakAra se nahIM kahatA hU~ aura "nAsti" nahIM hai isa prakAra se nahIM kahatA hU~ aura jo bhI kahatA hU~ vaha bhI nahIM kahatA hU~ yahI darzana - siddhAnta ThIka hai / jaina - aisA kahane vAle Apa bhI pApIyAn hI haiM / tathAhi 1 vyatikaraH / ( di0 pra0 ) yathAsaMkhyaM sambandhaH sarveSAM yugapatprAptiH saMkaraH parasparaviSayagamanaM vyatikara iti vacanAt / (byA0 pra0) 2 tasmAttUrvoktAnavasthAdyaSTadoSAn parihartukAmaiH syAdvAdibhiH / sarva vastu kathaJcidubhayAtmakamabhimatam / na punaH sarvathobhayAtmakam / ( di0 pra0 ) 3 mImAMsakena / ( di0 pra0 ) 4 yogAcAro vadati / tRtIyabhaMgaM nirAkRtya caturthabhaMgamAha / ( di0 pra0 ) 5 astinAstIti / ( vyA0 pra0 ) 6 matam / ( di0 pra0) 7 aprati pAdane / ( byA0 pra0 ) 8 buddhiravyavasyatyanabhilApyasya vizeSasyAnubhave kathamabhilApyasya smRtiratyantabhedAdityAdinA prAk samanantarakArikAvyAkhyAne'dhyavasAyAnutpatteruktatvAt / ( di0 pra0 ) 9 prameyam / ( di0 pra0) ( di0 pra0 ) 11 nirvikalpakadarzanena gRhItasyApi vastunaH pratyakSAbhAvAt kutaH svalakSaNatvAt vacasaH / kiJcitpramANagrAhyaM vastu anizcayaM nahi kasmAttAdRzasyAnadhyavasAyasya vastunaH gRhItasyApyagRhItasamAnatvaM bhavati yataH / kimvat mUrcchA, caitanyavat yathA mUrcchAkAle cetanatvaM gRhItamapyagRhItaM bhavati / ( di0 pra0) 1@ ar i Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 303 kalpatvAt / mUrchAcaitanyavaditi / na hi nirvikalpakadarzanapratibhAsi vastu vyavatiSTheta yenAnabhilapannapi tat pazyet / / [ zabdAdvaitavAdasya nirAkaraNaM ] na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarva zabde pratiSThitama // 1 // vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavazinI // 2 // iti darzanAntaramapyanAlocitatattvaM, sarvAtmanAbhidheyatvepi' pratyakSatarAvizeSaprasaGgAt / cakSurAdizabdAdisAmagrIbhedAtpratyakSetarayovizeSa' iti cenna, pratyakSAdiva zavdAderapi10 vastu vastu ko sadbhAva aura abhAva donoM hI dharmoM ke dvArA nahIM kaha sakane para to yaha jagat kevala mUkasvarUpa hI ho jaavegaa| punaH zabda ke dvArA vidhi aura pratiSedha vyavahAra hI nahIM bana sakegA kyoMki sarvAtmanA zabda ke dvArA nahIM kahane yogya svabhAva ko nirvikalpajJAna nizcita nahIM kara sakatA hai aura anadhyavaseya -- anizcitavastu pramita-jAno bhI nahIM jA sakegI, kyoMki jAne huye padArtha bhI usI nahIM jAne huye ke samAna hI raheMge, jaise ki mUrchA ko prApta huye caitanya ke dvArA gRhIta bhI vastu anugRhItakalpa hai| nirvikalpadarzana ke dvArA pratibhAsita vastu kI vyavasthA nahIM bana sakato hai ki jisase zabda ke dvArA nahIM kahate huye bhI usako dekha sakeM-jAna skeN| isI bIca meM zabdAdvaita ko mAnane vAle ko bolane kA avasara mila jAtA hai aura vaha bIca meM hI apane zabdAdvaita ko le AtA hai| [ zabdAdvaitavAdI kA khaNDana ] zabdAdvaitavAdI-zlokArtha-loka meM aisA koI bhI pratyaya--jJAna nahIM hai, jo zabdAnugama ke binA pAyA jAve, ataeva sabhI vastu zabda meM anuviddha hokara hI satrUpa se pratiSThita haiN| zlokArtha--zAzvata vacanarUpatA yadi jJAna kA ulaMghana kara jAve, to jJAna prakAzita nahIM ho sakegA, kyoMki vaha vacanarUpatA jJAna ke prakAza meM hetubhUta hai| ___ jaina-Apa zabdAdvaitavAdI kA yaha kathana binA vicAra kiye hI sundara hai| kyoMki sAmAnya ke samAna vizeSarUpa se bhI abhidheya mAnane para pratyakSa aura itara-apratyakSa meM samAnatA kA hI prasaMga prApta ho jaavegaa| 1 etena jagato bodhatvaM pratipAditam / (di0 pra0) 2 nirvikalpakapratibhAsivastu / (di0 pra0) 3 anusyUtattva / (di0 pra0) 4 tatazca / saMviddham / (di0 pra0) 5 tdaa| (di0 pra0) 6 svarUpeNa / nityaa| (di0 pra0) 7 zabdena / aagmaadi| (di0 pra0) 8 tathA ca pratyakSeNa pratIyamAnAzeSavizeSasya zabdAdapi pratItiprasaMgo'nyazvAzabdenAnabhidhIyamAna vizeSasyApi pratyakSAtpratItau na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte ityetadviruddhacate pratyakSAtpratIyamAnavizeSezabdAnugamAbhAvAt / (di0 pra0) 1 linggaadi| (di0 pra0) 10 AgamaH / anumAnAdi / (byA0 pra0) Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] aSTasahasrI [ kArikA 14 vizeSapratipatteravizeSasiddheH, pratyakSagocaravizeSasya zabdAgocaratve'nabhidheyatvApatteH / pratyakSAtmakazabdagocaratvAttasyApyabhidheyatvameveti cettathaivAnumAnAgamajJAnAtmakazabdaviSayatvamastu / tatazca pratyakSatarayoH spaSTa vizeSapratibhAsitvasiddharavizeSaprasaGgaH / tayovizeSe tadAtmakazabdayorbhedaprasaGgAtkutaH zabdAdvaitasiddhi ? syAnmatam "advaya eva zabdaH, kevalaM pratyakSopAdhiH spaSTavizeSapratibhAsAtmakaH, zabdAdyupAdhiH punaraspaSTasAmAnyAvabhAsAtmakaH, pItetaropAdheH sphaTikasya pItetarapratibhAsitvavat' iti tadasat, pratyakSetaropAdhInAmapi zabdAtmakatve bhedAsiddheH, tadanAtmakatve zabdAdvaitavyAghAtAt, teSAmavastutve spaSTetarapratibhAsabhedanibandhanatva zabdAdvaitavAdI-cakSu Adi indriyAM aura zabdAdirUpa sAmagrI ke bheda se pratyakSa aura itara meM aMtara siddha ho jaavegaa| jaina nahIM, pratyakSa ke samAna hI zabdAdika se bhI vastu vizeSa kA jJAna hone para to vizeSa kI siddhi nahIM ho skegii| tathA yadi pratyakSa ke viSayabhUta vizeSa ko zabda ke agocara mAna loge taba to usako anabhidheya-zabda se avAcyapane kI Apatti A jaavegii| zabdAdvaitavAdI-pratyakSa ke viSayabhUta vizeSa ko "pratyakSa" yaha zabda to viSaya karegA hii| punaH vaha pratyakSa zabda bhI to zabdamaya hI hai, ataH usameM bhI vAcyapanA siddha hI hai| arthAt pratyakSa ke viSayabhUta vizeSa ko 'pratyakSa' isa zabda ke dvArA hI viSaya karane para sabhI sAmAnya evaM vizeSa vastu zabda kA hI viSaya haiM, yaha bAta sutarAM-siddha ho jaavegii| jaina - yadi aisI bAta hai, taba to usI prakAra se anumAna aura Agama jJAnAtmaka jo zabda haiM, ve hI unake viSaya hoveM, taba to punaH pratyakSa evaM apratyakSa meM spaSTa vizeSa pratibhAsitva kI siddhi ho jAne se samAnatA kA hI prasaMga A jaavegaa| yadi Apa kaheM ki una pratyakSa aura apratyakSa meM a.tara hai taba to tadAtmaka pratyakSa aura apratyakSa zabda meM bhI bheda prApta ho jAvegA punaH zabdAdvaita kI siddhi kaise ho sakegI? zabdAdvaitavAdI-'advaitarUpa hI zabda hai aura vaha kevala 'pratyakSa' isa upAdhi se sahita tathA spaSTa - vizeSa pratibhAsAtmaka hai evaM zabdAdi upAdhiyA~ (yaha Agama jJAnAtmaka zabda hai yaha anumAna jJAnAtmaka zabda hai ityaadi| pana: aspaSTa sAmAnyAvabhAsAtmaka haiM jaise ki pIlI aura nIlI upAdhi hai jisa meM, aisA sphaTika pIlA evaM nIlA pratibhAsita hotA rahatA hai| jaina-yaha kathana bhI asat hI hai| pratyakSa aura itara upAdhiyoM ko bhI zabdAtmaka svIkAra karane para una donoM meM bheda nahIM siddha hogA punaH pratyakSa aura apratyakSa donoM samAna hI ho jAvege aura yadi una donoM upAdhiyoM ko zabdAtmaka na mAnoM, taba to zabdAdvaita kA hI khaNDana ho jaavegaa| evaM pratyakSa aura itara ina donoM upAdhiyoM ko avasturUpa svIkAra karoge, taba to spaSTa aura aspaSTa pratibhAsa 1 ravizeSaH siddhayediti vA pAThaH / abhedaH / (di0 pra0) 2 cakSurAdizabdAdyayoH / (di0 pra0) 3 pratyakSeta rabhedazcetdUSaNamet / (di0 pra0) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ 305 virodhAt / tatpratibhAsasyApyabhede, sa eva pratyakSatarAvizeSaprasaGgaH / tathAnabhidheyatvepi' satyetarayorabhedaH syAt yatsattatsarvamakSaNika, kSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdityAderiva vAkyasya yatsattat kSaNikameva, nitye kramAkramAbhyAmarthakriyAnupapatterityAderapi vAkyasyAsatyatvaprasaGgAdviparyayAnuSaGgAdvA, sarvathArthAsaMspazitatvAvizeSAt, kasyacidanumAnavAkyasya kathaJcidarthasaMspazitve sarvathAnabhidheyatvavirodhAt / soyaM saugataH svapakSavipakSayostattvAtattvapradarzanAya yatkicitpraNayan vastu sarvathAnabhidheyaM pratijAnAtIti kimapyetanmahAdbhutaM, sarvathAbhidheyarahitenAnumAnavAkyena' satyatvAsatyatvapradarzanasya praNetumazakteH, ke jo bheda haiM, usake kAraNa meM virodha A jAvegA / yadi usa spaSTa aura aspaSTa pratibhAsa meM pratyakSa aura apratyakSa ke sAtha abheda svIkAra karoge, taba to vo hI pratyakSa aura apratyakSa meM samAnatA kA prasaMga A hI jaavegaa| aura usa prakAra se anabhidheya-avAcya svIkAra kara lene para to satya aura asatya meM bheda nahIM siddha ho skegaa| usI kA spaSTIkaraNa "yatsattatsarvamakSaNika" jo sat hai vaha sabhI akSaNika-nitya hai kyoMki kSaNika meM krama se athavA yugapat arthakriyA nahIM bana sakatI hai / ityAdi vAkya ke samAna hI 'yatsattakSaNikameva' jo sat hai vaha kSaNika hI hai kyoMki nitya meM krama se athavA yugapat arthakriyA nahIM bana sakatI hai ityAdi vAkya bhI asatya siddha ho jaaveNge| athavA viparyaya kA prasaMga A jAvegA, yathA-nitya meM kSaNikapane kA prasaMga ho jAvegA, athavA kSaNika meM nityatva kA prasaMga A jAvegA kyoMki satya aura asatya donoM hI zabda sarvathA artha kA sparza karane vAle nahIM haiM, arthAt donoM hI zabda samAnarUpa se avAcya haiN| bauddha-merA siddhAnta yaha hai ki koI anumAna vAkya kathaMcit-kisI rUpa se artha kA sparzasambandha karate haiN| jaina-taba to zabda sarvathA anabhidheya haiM, isa kathana meM virodha A jAtA hai aura isa prakAra se Apa bauddha "svapakSa ko vAstavika aura vipakSa - paramata ko avAstavika batalAne ke liye yatkicit vAkya ko bolate hue bhI sabhI vastuoM ko sarvathA anabhidheyarUpa (avAcyarUpa) svIkAra karate haiM yaha kucha eka mahAn Azcarya kI bAta pratIta ho rahI hai| kyoMki sarvathA vAcyapane se rahita aise anumAna vAkya se satya asatya kA nirNaya denA to sarvathA azakya hI hai| kahA bhI hai 1 shbdaadvaitvaadii| (di0 pra0) 2 punaH saugataM pratyAhustatheti / vstunH| saMbhAvanAyAm / vaakyyoH| (di0 pra0) 3 bAkyArthaH / (byA0 pra0) Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 1 aSTasahasrI [ kArikA 14 1"sAdhyAbhidhAnAtpakSoktiH pAramparyeNa nApyalam / zaktasya sUcakaM hetuvaco'zaktamapi svayam" iti vacanAt / svayaM tatkRtAM vastusiddhimupajIvati, na tadvAcyatAM ceti svadRSTirAgamAtramanavasthAnuSaGgAt, vastunonumAnavAkyavAcyatAnupajIvane tatkRtAyAH siddharupajIvanAsaMbhavAt, anabhimataprativAdivacanAdapi' tatsiddhiprasaGgAt, "svAbhidheyarahitAdapi svavacanAttattvasiddhirupajIvyate, na punaH paravacanAditi kathamapyavasthAnAsaMbhavAt / madvacanaM vastudarzanavaMzaprabhavaM,na punaH paravacanamiti svadarzanAnurAgamAtra, na tu parIkSApradhAnaM, sarvasya vacaso vivakSAviSayatvAvizeSAt / zlokArtha-pakSa kA kathana sAdhya ke vacanoM se sAdhya ko samajhAne ke liye paramparA se bhI samartha nahIM ho sakegA, kyoMki hetuvacana svayaM asamartha hote huye bhI pahale hetu kA samarthana karatA hai aura vaha hetu zakta-sAdhya kA sUcaka hotA hai| svayaM hI hetu vacanoM ke dvArA kI gaI vastu kI siddhi ko svIkAra karake apane pakSa kA Agraha karate hue Apa apane pakSa ko jIvita rakhate haiM aura hetuvacana kI vAcyatA ko svIkAra nahIM karate haiM yaha to apane mata kA eka anurAgamAtra hI hai aura isa taraha anavasthA ho jAne se vyavasthA bhI nahIM bana sakatI hai| arthAt apane vacanoM se apane tattva ko siddha karake Apa apanA pakSa lete haiM aura para ke vacanoM se para ke tattva kI vyavasthA ko nahIM mAnate haiM, isase koI bhI vyavasthA nahIM bana sakatI hai, kyoMki yaha to kevala pakSapAta hI hai| aura yadi Apa vastu ko anumAna vAkya se bhI vAcyarUpa svIkAra nahIM kareMge taba to usa anumAna ke dvArA kI gaI svatattva kI siddhi ko bhI svIkAra nahIM kara sakeMge aura svIkAra kareMge to Apako anyathA-apane ko anabhimata prativAdI jainAdi) ke vacanoM se unake dvaitavAda Adi tattvoM kI siddhi ko bhI svIkAra karanA par3egA kyoMki Apa svAbhidheyarahita bhI svavacana se svatattva kI siddhi to svIkAra kara leveM aura para ke vacana se para ke tattva kI siddhi na mAneM, yaha vyavasthA kathamapi sambhava nahIM hai| 1 hetuvaca: sAdhyasAdhanasamarthaM hetuM sUcayati / sa ca hetu: sAdhyaM sAdhayati / evaM hetuvaca: pAramparyeNa sAdhyasiddhi pratyalaM samarthaM bhavati / pakSoktistu sAdhyaM pratipAdayati tathApi pAramparyeNApi sAdhyasiddhi pratinAlaM tadabhihitasAdhyena sAdhyasiddhayabhAvAditi zlokAbhiprAyaH / (di0 pra0) 2 parvatoyamagnimAniti / (di0 pra0) 3 hetoH| (di0 pra0) 4 saugataH / vacanam / kSaNikatva / (di0 pra0) 5kSaNikatvasya / saugataH tatkRtAM hetuvaca: kRtAm / Atmamata / darzane / (di0 pra0) 6 kSaNikatva / (di0 pra0) 7 aniSTazabdAdvaitavAdivAkyAdapi / (di0 pra0) 8 yatsattatsarvamakSaNikamiti / (di0 pra0) 9 tenApyavAcyatA vizeSAt / (di0 pra0) 10 kSaNikatva / (byA0 pra0) 11 etasya / (byA0 pra0) 12 avAcyavAdI saugato vadati he zabdAdvaitavAdin / (di0 pra0) 13 shbdaadvaitii| (di0 pra0) . 14 saugatasya / (di0 pra0) Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI siddhi ] prathama pariccheda [ pratyeka vastu kathaMcidevAvAcyaM na sarvathA ] tato' na sarvathAbhidheyaM vastutattvaM nApyanabhidheyaM, bAdhakasadbhAvAt / kiM tarhi ? kathaJcidavAcyameva taveSTaM, kathaJcitsadeva, kathaJcidasadeva', kathaJcidubhayameveti / tathA cazabdAkathaJcitsadavAcyameva, sarvathApyasatonabhidheyatvadharmAvyavasthite, kathaJcidasadavAcyameva, sarvathApi satonabhilApyatvasvabhAvAsaMbhavAt tadabhilApyatvasyApi sadbhAvAt, kathaJcitsadasadavAttyameva, svarUpapararUpAbhyAM sadasadAtmana evAvAcyatvadharmaprasiddharityapi bhaGgatrayaM samuccitamAcAryaiH, 'avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetuta' ityane svayaM samarthanAt, iha 'tatprati bauddha-mere vacana kSaNika vastu ke darzana (nirvikalpajJAna) kI paramparA se utpanna hue haiM, kintu para ke vacana nhiiN| jaina--yaha kathana to kevala svadarzanAnurAgamAtra hI hai, parIkSApradhAna nahIM hai kyoMki sabhI vacana samAnarUpa se vivakSA ko viSaya karate haiN| [ pratyeka vastu kathaMcit hI avAcya hai sarvathA nahIM ] ataeva vastutattva sarvathA abhidheya nahIM hai aura na sarvathA anabhidheya hI hai kyoMki sarvathA rUpa kathana meM hI bAdhA dekhI jAtI hai / bauddha evaM zabdAdvaitavAdo-to phira vastutattva kaisA hai ? jaina-kathaMcit (-yugapat svapara dravyacatuSTaya kI apekSA se) vastutattva avAcya hI hai aisA smjho| yahA~ jainAcArya bhagavAn kI stuti karate hue kahate haiM ki he bhagavan ! yahI ApakA iSTa-matazAsana hai / evaM pratyeka vastu kathaMcit satrUpa hI hai tathA kathaMcit asatrUpa hI hai evaM kathaMcit ubhayarUpa hI hai| tathA 'ca' zabda se kathaMcit "satavAcya hI hai" kyoMki jo vastu sarvathA asatrUpa hai, usameM avAcya dharma bhI nahIM raha sakatA hai / tathA vastu kathaMcit "asadavAcya hI hai" kyoMki sarvathA satrUpa vastu meM bhI avAcya svabhAva asambhava hai evaM usa sat meM "vAcya" svabhAva bhI pAyA jAtA hai / vastu kathaMcit "sadasad avAcya hI hai" kyoMki svarUpa aura pararUpa ke dvArA sat-asatsvarUpa hI vastu meM avAcya dharma raha sakatA hai / isa prakAra AcAryadeva ne 'ca' zabda se ina bhaMgoM kA bhI samuccaya kara liyA hai| ____ "avaktavyottarA: zeSAstrayo bhagAH svahetutaH" isa kArikA dvArA Age svayaM samarthana kreNge| yahA~ para "kathaMcitte sadeveSTaM" ityAdi kArikA meM kahe gaye bhaMgoM kI siddhi hai kyoMki binA kahe gaye kA 1 atra syAdvAdI vadati / tatastasmAtkAraNAt vastutvaM sarvathA vAcyaM na / sarvathA'vAcyaM na tahi kimasti / (di0 pra0) 2 svdrvyaadictussttyaapekssyaa| (di0 pra0) 3 prdrvyaadivtussttyaapekssyaa| (byA0 pra0) 4 krameNa svapararUpAdicatuSTayApekSayA / (byA0 pra0) 5 avAcyatva / (vyA0 pra0) 6 kathaJcitte sadeveSTamityAdi / (byA0 pra0) sacca tadasacca tadvAcyaM ceti yasaH / (di0 pra0) 7 samantabhadrAcAryaH / agre samarthane'pi tatpratijJAnaM kutaH / (di0 pra0) Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 jJAtasya siddherapratijJAtasya samarthanAghaTanAt kasyacitpratijJAtasya' sAmarthyAdagamyamAnasyApi pratijJAtatvopapatteH / iti sAdhIyasI saptabhaGgI pratijJA, tathA naigamAdinayayogAt / tatra prathamadvitIyabhaGgayostAvannayayogamupadarzayanti' svAminaH sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // sarvaM cetanamacetanaM vA dravyaM paryAyAdi vA bhrAntamabhrAntaM vA svayamiSTamaniSTaM vA, sadeva svarUpAdicatuSTayAt ko necchet ? asadeva pararUpAdicatuSTayAt tadviparyayAtko13 necchet ? apitu laukika:14 parIkSako vA syAdvAdI sarvathaikAntavAdI vA sacetanastathecchedeva, pratItera samarthana nahIM kiyA jAtA hai phira bhI kisI kA kathana kara dene se sAmarthya se gamyamAna kA bhI kathana kiyA jA sakatA hai / ataeva isa prakAra se saptabhaMgo pratijJA siddha ho gaI, kyoMki una sAta prakAroM se hI naigama Adi nayoM kA prayoga pAyA jAtA hai / aba svayaM svAmI samaMtabhadrAcAryavarya pahale prathama aura dvitIya bhaMga meM naya kA prayoga dikhalAte haiM kArikArtha-svadravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa catuSTaya kI apekSA se sabhI vastu satarUpa hI haiM, aisA kauna svIkAra nahIM karegA? evaM paradravyAdi catuSTaya kI apekSA se sabhI vastu asatrUpa hI haiN| yadi aisA nahIM svIkAra kareM to kisI ke yahA~ bhI apane-apane iSTatattva kI vyavasthA nahIM ho skegii| kauna aisA vyakti hai jo sabhI cetana acetanavastu ko athavA dravya paryAyAdi ko athavA bhrAnta yA abhrAnta ko tathA svayaM iSTa athavA aniSTa ko svarUpa Adi catuSTaya kI apekSA se satarUpa hI svIkAra nahIM karegA evaM para rUpAdi catuSTaya kI apekSA se vastu ko asat rUpa hI kauna svIkAra nahIM karegA ? apitu laukika athavA parIkSaka syAdvAdI athavA sarvathaikAMtavAdI sacetana loga usa prakAra se svIkAra kareMge hI kareMge, kyoMki pratIti kA apahnava karanA zakya nahIM hai| 1nana bhavata pratijJA tasyaiva sAmarthya kathyate tadA'vaktavyottarANAM pratijJAnatvaM kUta ityAha / (di0 pra0) 2 tahi kasmAtpratijJAtra na kRtA ca zabdamAtreNa tu bhaMgatrayasyaivAbhyUhyatvAghaTanAdityAzaMkAyAmAhuH kasyaciditi / (di0 pra0) 3 pratijJAtasya sadAdibhaMgacatuSTayasya / (di0 pra0) 4 tasya saMbandhisAmarthyAt / (di0 pra0) 5 saMgrahavyavahAra RjusatrazabdasamabhirUdvaivaMbhUtAnAmAdizabdena grahaNam / (di0 pra0) 6 sptbhNgiimdhye| (di0 pra0) 7 pratha 8 svarUpasvadravyasvakSetrasvakAlacatuSTayAt / (di0 pra0) 9 yadi evaM kazcinna vAJchet tadA kasmiJcidvastuni na pravarteta / (di0 pra0) 10 mithyAjJAnam / (di0 pra0) 11 jJAnam / di0 pra0) 12 sragAdi / viSakaNTakAdi / (di0 pra0) 13 uktam / (di0 pra0) 14 lokasya jJAtA laukikaH / (byA0 pra0) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 306 pahnotumazakteH / atha svayamevaM pratIyannapi kazcitkunayaviparyAsitamatirnecchet sa na kvacidiSTe tattve vyavatiSTheta', [ vastuno vastutvaM kiM ? ] svapararUpopAdAnA'pohana vyavasthA pAdyatvAdvastuni vastutvasya, svarUpAdiva pararUpAdapi sattve cetanAderacetanAditva prasaGgAt tatsvAtmavat, pararUpAdiva svarUpAdapyasattve sarvathA zUnyatApatteH, svadravyAdiva paradravyAdapi sattve "dravyapratiniyamavirodhAt / saMyogavibhAgAdera nekadravyAzrayatvepi tadravyapratiniyamo na virudhyate eveti cenna, tasyAnekadravyaguNatvenAneka svayaM isa prakAra pratIti meM anubhava karate hue bhI koI sAMkhyAdi jinakI kunaya se buddhi viparIta ho rahI hai, yadi ye loga svIkAra na kareM, to ve apane iSTatattva ko bhI vyavasthApita nahIM kara skeNge| [ vastu kA vastutva kyA hai ? ] svarUpa kA upAdAna aura pararUpa kA tyAga karake hI vastu meM vastutva kA ApAdana kiyA jAtA ka vastu vasta kI vyavasthA svasvarUpa kA upAdAna evaM pararUpa kA tyAga karake hI bana sakatI hai| yadi svarUpa ke samAna hI pararUpa se bhI sattva svIkAra kara leveM taba to cetana Adi vastu acetanarUpa ho jaaveNgii| tatsvAtma ke samAna arthAt jaise jIva ko caitanyapanA svarUpa hai, vaise hI cetana bhI svarUpa ho jAvegA / athavA pararUpa ke samAna hI svarUpa se bhI asattva mAnoge, taba to 'sarvathA' sabhI vastu zUnyarUpa ho jaaveNgii| usI prakAra se sva dravya ke samAna hI paradravya se bhI sattva mAnane para, dravya ke pratiniyama kA virodha ho jaavegaa| naiyAyika-saMyoga, vibhAga Adi aneka dravya ke Azraya rahate haiM phira bhI una saMyoga vibhAga Adi se dravya kA pratiniyama viruddha nahIM hotA hai / arthAt ye saMyoga vibhAga Adi eka dUsare kI apekSA lekara hI hote haiM kyoMki ekadravya meM na saMyoga ho sakatA hai, na vibhAga ho sakatA hai| jaina-nahIM, ve saMyoga vibhAga Adika aneka dravya meM guNarUpa se rahate haiM ataeva una aneka dravyo meM svadravyatva hI rahatA hai / arthAt saMyoga, vibhAga to aneka dravya ke guNa haiM na ki dravya haiM ataeva aneka dravyoM meM apane-apane svadravyattva kI apekSA dravyatva hI rahatA hai| 1 nirAkartam / (di0 pra0) 2 yadi / (byA0 pra0) 3 svapararUpAdicatuSTayamAzritya sattvAsattvaprakAreNa / (byA0 pra0) 4 kuyuktiH kumatiH / (byA0 pra0) 5 pravarteta / (di0 pra0) 6 bhAddhiH / (byA0 pra0) 7 anuvRttiH / (byA0 pra0) 8 vyAvRttiH / (byA0 pra0) 9 tA / (byA0 pra0) 10 yuktyAbalAtkAreNa grAhitvAt / (byA0 pra0) 11 paramArthasattvasya / (byA0 pra0) ataH svarUpAdilakSaNacatuSTayamAha / (di0 pra0) 12 svarUpamAzritya / (byA0 pra0) 13 acetanasvAtmavat / (di0 pra0) 14 Ip / (byA0 pra0) 15 sattvasya / (byA0 pra0) 16 yathAdravyam / (byA0 pra0) Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 dravyasyaiva svadravyatvAt, svAnAzrayadravyAntarasya paradravyatvAttatopi sattve svAzrayadravyapratiniyamavyAghAtasya tdvsthtvaat| tathA paradravyAdiva svadravyAdapi kasyacidasattve sakala dravyAnAzrayatvaprasaGgAdiSTa dravyAzrayatvavirodhAt / tathA svakSetrAdiva parakSetrAdapi sattve kasyacitpratiniyatakSetratvAvyavasthiteH / parakSetrAdiva svakSetrAdapi cAsattve niHkSetratApatteH / tathA svakAlAdiva parakAlAdapi sattve pratiniyatakAlatvAvyavasthAnAt / parakAlAdiva svakAlAdapyasatve sakalakAlAsaMbhaktviprasaGgAt kva kiM vyavatiSTheta' ? yataH sveSTAniSTatattvavyavasthA / isa dravya ke atirikta jo inakA anAzrayabhUta dravyAMtara hai vaha paradravya hai| ataH saMyoga evaM vibhAga ye donoM svadravya kI apekSA se hI sattva viziSTa haiM paradravya kI apekSA se nahIM / yadi paradravya se bhI inakA sattva svIkAra kareMge taba to apane AzrayabhUta dravya kA bhI pratiniyama nahIM bana sakegA arthAt yaha saMyoga ina do hI dravyoM kA hai anya dravyoM kA nahIM hai yaha pratiniyama nahIM ho skegaa| isI prakAra paradravya kI apekSA se asattva kI taraha svadravya kI apekSA se bhI kisI kA asattva mAnA jAvegA taba to sabhI dravya anAzrayabhUta ho jAveMge aura usameM iSTadravya ke Azrayatva kA virodha ho jaavegaa| bhAvArtha-jaise ghaTa meM jo astitva hai, vaha apane rUpa ghaTapane kI apekSA se bhI mAna leveM, taba to ghaTa meM paTarUpatA kI prasakti hone se jalArthI puruSa kI jo ghaTa meM pravRtti hai evaM zarIra ko DhAkane vAle kI jo paTa meM pravRtti hai usakA samUlata: vinAza hI vinAza hone kA prasaMga prApta ho jAvegA tathA jagat yA to ghaTarUpa hI ho jAvegA yA paTarUpa hii| usI prakAra ghaTa meM svarUpa kI apekSA se bhI yadi asattva hove, taba to vaha ghaTa svarUpa se bhI nahIM hogA ataH vaha kisI rUpa se bhI nahIM hone se zazaviSANa ke samAna usakA abhAva hokara sarvathA hI vaha ghaTa zUnyarUpa hI ho jaavegaa| usI prakAra se yadi svakSetra ke samAna hI parakSetra kI apekSA se bhI sattva svIkAra kareMge taba to kisI vastu ke pratiniyata kSetratva kI vyavasthA nahIM bana skegii| tathaiva parakSetra kI apekSA se asattva ke samAna hI yadi svakSetra se bhI asa ttva kaheMge, taba to kisI bhI vastu kA koI kSetra hI siddha na hone se sabhI vastu ko niHkSetratva kA prasaMga A jaavegaa| usI prakAra svakAla kI apekSA sattva ke samAna parakAla se bhI sattva svIkAra karane para vastu kA pratiniyata kAla vyasthita nahIM ho skegaa| tathaiva parakAla se nAstitva ke samAna hI svakAla kI apekSA se bhI yadi asattva mAna leMge, taba to sabhI kAla meM hI vastu kA rahanA asambhava ho jaavegaa| punaH svarUpa Adi-svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva meM vastu kI vyavasthA kaise bana skegii| jisase ki Apa apane iSTatattva kA kathana evaM para ke aniSTatattva kA khaNDana vyavasthita kara sakeM ? arthAt iSTAniSTa tatra vyavasthA bhI nahIM kara skeNge| 1 pUrvam / svAnAzrayadravyAntaralakSaNaparadravyentarbhAvatvAt / (di0 pra0) 2 sadvyadharmasya / (di0 pra0) 3 kasmin sthAne kiM vastu pravarteta / (di0 pra0) 4 iti kAlavyAkhyA / (di0 pra0) Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 311 [ svarUpe svarUpAntarAbhAvAd vastuvyavasthA kathaM bhavediti nyAyikasyArekAyAM vicAraH ] nanvevaM svarUpAdInAM svarUpAdyantarasyAbhAvAtkathaM vyavasthA syAt, bhAve' vAnavasthAprasaGgAt / sudUramapi gattvA svarUpAdyantarAbhAvepi kasyacidvayavasthAyAM kimanayA prakriyayA svagRhamAnyayA yathApratIti vastuvyavasthopapatteriti ' kazcitsopi vastusvarUpa parIkSAnabhimukho, vastupratItereva' tathA 'prarUpayitumupakrAntatvAt / anyathA nAnAniraMkuzavipratipattInAM nivArayitumazakyatvAt' / vastuno hi yathaivAbAdhitA' pratItistathaiva svarUpaM na ca tattatonyadeva pratIyate yena svarUpAntaramapekSeta / tathA pratItau vA tadupagamepi nAnavasthA, yatrApratipattistatra * vyavasthopapatteH / [ svarUpa meM bhinnasvarUpa kA abhAva hone se vastuvyavasthA kaise bana sakegI ? naiyAyika kI isa zaMkA para vicAra ] naiyAyika- - isa prakAra se svarUpa di meM to bhinnasvarUpa Adi kA abhAva siddha ho gayA punaH vyavasthA kaise banegI ? yadi Apa kaheM ki svarUpAdi meM bhI bhinna svarUpAdi pAye jAte haiM, taba to anavasthA kA prasaMga A jAvegA evaM bahuta dUra jAkara bhI svarUpAdyaMtara kA abhAva svIkAra karane para punaH svagRha mAnya isa uparyukta prakriyA se kyA prayojana hai ? kyoMki pratIti kA atikramaNa na karake hI vastutattva kI vyavasthA hotI hai / jaina - aisA kahane vAle Apa naiyAyika bhI vastusvarUpa kI parIkSA se anabhimukha hI haiM kyoMki usI prakAra se vastu kI pratIti kA hI hama prarUpaNa karane ke liye sannaddha huye haiM, anyathA yadi pratIti kA anusaraNa hama nahIM kareM, taba to aneka prakAra ke niraMkuza - nirargala visaMvAdoM kA nivAraNa karanA hI azakya ho jAvegA, kyoMki vastu kI jisa prakAra se abAdhita pratIti ho rahI hai, usI prakAra se hI usakA svarUpa hai aura vaha svarUpa usa pratIti se bhinnarUpa meM anubhava meM nahIM AtA hai ki jisase vaha svarUpa svarUpAMtara kI apekSA rakhe / athavA svarUpAdi meM svarUpAMtara Adi kI pratIti ke svIkAra kara lene para bhI anavasthA doSa nahIM AtA hai, kyoMki jahA~ para apratipatti ho jAtI hai vahIM para vyavasthA bana jAtI hai arthAt jaba svarUpAMtara (aparasvarUpa ) meM apratipatti ho jAtI hai tabhI svarUpa ( usa prathama svarUpa ) meM vyavasthA bana jAtI hai, ataeva jahA~ para jisakI apratipatti hai, vahIM para usakI anavasthA hai / usI kA spaSTokaraNa 1 svarUpAdyantarasya bhAve / ( di0 pra0) 2 saugatAha he syAdvAdin yathA pratIyate vastu tathAsthitirutpadyate iti praznaH / sopi saugato'parIkSa iti cettatra tvayAMgIkRtaM tadA zrRNu bruve / (di0 pra0 ) 3 naiyAyiko vaibhASiko vA / ( di0 pra0) 4 akArSIt / ( di0 pra0 ) 5 vastupratIteH sakAzAtkevalaM vastuprarUpayituM prArabdhatvAbhAve'nekanirargala vivAdAnaniSedhuM zakyate yataH / ( di0 pra0 ) 6 pratItibalAbhAvAt / ( di0 pra0 ) 7 niyatarUpeNa / ( di0 pra0 ) 8 dvitIyasvarUpe / (byA0 pra0) 9 svarUpAntarasya rahitatvena / ( byA0 pra0 ) Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 [ jIvAdivastunaH svarUpaM ki ? ] ___ tatra' jIvasya tAvatsAmAnyenopayogaH svarUpaM, tasya' tallakSaNatvAt, upayogo lakSaNam, iti vacanAt / tatonyo'nupayogaH pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratIyate / tadupayogasyApi' vizeSato jJAnasya svArthAkAravyavasAyaH svarUpam / darzanasyAnAkAragrahaNaM' svarUpam / jJAnasyApi parokSasyAvaizA svarUpam / pratyakSasya vaizA svarUpam / darzanasyApi 1 cakSuracakSunimittasya cakSurAdyAlocanaM svarUpam / avadhidarzanasyAvadhyAlocanaM svarUpam / parokSasyApi matijJAnasyendriyAnindriyanimittaM svArthAkAragrahaNaM svarUpam / anindriyamAtranimittaM zrutasya12 [ jIvAdi vastu kA svarUpa kyA hai ? ] sAmAnya se jIva kA svarUpa upayoga hai, kyoMki vaha jIva kA lakSaNa hai "upayogo lakSaNaM" yaha sUtrakAra zrIumAsvAmI AcArya kA sUtra hai / usase bhinna anupayoga yaha jIva kA pararUpa hai isa upayoga evaM anupayoga ke dvArA hI jIvadravya ke astitva evaM nAstitva kA anubhava AtA hai / punaH usa upayoga ke bhI vizeSarUpa se jJAna aura darzana ye do bheda haiM usameM "svArthAkAra vyavasAya" yaha jJAna kA svarUpa hai evaM "anAkAra grahaNa" yaha darzana kA svarUpa hai| evaM jJAna ke bhI parokSa aura pratyakSa do bheda karane para avaizadya parokSajJAna kA svarUpa hai / darzana meM bhI cakSadarzana tathA acakSudarzana kA svarUpa cakSu Adi indriyoM ke dvArA sattAmAtra AlocanA karanA hai| avadhidarzana kA svarUpa maryAdArUpa vastu ko sattAmAtra avalokana karanA hai| parokSajJAna meM matijJAna kA svarUpa indriyAnidriya nimittaka evaM svArthAkAra grahaNarUpa hai / zrutajJAna kA svarUpa anidriyamAtra nimittaka hai, usI prakAra se pratyakSa jJAna meM bhI vikala aura sakala ke bheda se do bheda kara dene para vikala pratyakSa ke avadhijJAna, mana.paryayajJAna aise do bheda haiM evaM mana aura indriyoM kI apekSA se rahita spaSTa rUpa se svAtmA aura padArtha kA grahaNa karanA yaha vikala-pratyakSa kA svarUpa hai| tathA sampUrNa dravya aura unakI sampUrNa paryAyoM ko sAkSAt karanA yaha sakala pratyakSarUpa kevalajJAna kA svarUpa hai| isa svArthAkAra vyavasAyAtmaka-lakSaNa svarUpa se bhinna ina jJAnoM kA anya saba rUpa pararUpa hai| ina svarUpa aura pararUpa ke dvArA hI jJAna kA astitva evaM nAstitva jAnanA caahiye| isI prakAra se vizeSa vidvAnoM ko inake uttarottara vizeSoM kA bhI svapara rUpa se nirNaya kara lenA cAhiye kyoMki ina jJAnoM ke athavA pratyeka padArthoM ke vizeSa-prativizeSa (bheda) ananta pAye jAte haiM / 1 rUpAntarasvIkArAt / (byA0 pra0) 2 svarUpAntaropagame / (byA0 pra0) 3 jIvasya / (di0 pra0) 4 upayogAt / (di0 pra0) 5 svarUpapararUpAbhyAm / (di0 pra0) 6 prakRta / (byA0 pra0) 7 kiJciditi / (byA0 pra0) 8 aspaSTatvam / (di0 pra0) 9 avadhimanaHparyayakevalAkhyasya svarUpasya / (di0 pra0) 10 cakSunimittasya netrendriyanimittasyAcakSuH zrotrendriyAdinimittasya cakSuH zrotrendriyAdyAlocanaM svarUpam / (di0 pra0) 11 grahaNam / (di0 pra0) 12 zrutajJAnasya / zrutaM matipUrvamiti vacanAt / pUrvaM zrotrendriyeNa zabdazravaNaM pazcAnmanasArthaparijJAnaM zrutajJAnaM ghara: kimartha jalAdyAharaNArtham / (byA0 pra0) Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 313 svarUpam / pratyakSasyApi vikalasyAvadhimanaHparyayalakSaNasya manokSAnapekSaM spaSTAtmArthagrahaNaM svarUpam / sakalapratyakSasya sarvadravyaparyAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / tatonyat sarvaM tu pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratipattavye / evamuttarottaravizeSANAmapi' svapararUpe tadvidbhirabhyUhya tdvishessprtivishessaannaamnnttvaat| dravyakSetrakAlabhAvavizeSANAmanenaiva pratidravyaparyAyaM svapararUpe prtipaadite| [ jIvAdidravyANAM ki svadravyaM kiJca paradravyaM ? ] nanu ca jIvAdidravyANAM SaNNAmapi kiM svadravyaM kiM vA paradravyam ? yataH' sadasattve isI svapara kI apekSA se vastu ke astitva, nAstitva ke pratipAdanaprakAra se pratyeka dravya evaM unakI pratyeka paryAyoM meM dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa catuSTaya kA svapararUpa pratipAdana kara diyA gayA hai, aisA samajha lenA caahiye| __ bhAvArtha-naiyAyika pratyeka vastu ke guNa ko usase pRthak mAnakara samavAya sambandha meM usako dravya meM jor3atA hai tathA dravya meM dravyatva, jIva meM jIvatva, agni meM uSNaguNa punaH uSNa meM uSNatva Adi ko mAnatA hai / ataH usakA prazna hai ki jaise Apa vastu kA svarUpa mAnate haiM, vaise hI Apa svarUpa kA bhI svarUpa mAniye / evaM punaH punaH svarUpa meM svarUpa kI kalpanA karate rahane se anavasthA A jAvegI aura yadi svarUpa meM bhinna svarUpa nahIM mAnoge, to svarUpa kI vyavasthA nahIM banegI, kintu jainAcArya isa naiyAyika ko acchA samAdhAna dete haiN| unakA kahanA hai ki pratyeka dravya Adi kA svarUpa svayaM anubhava meM A rahA hai, ataH vaha bhinnasvarUpa kI apekSA nahIM rakhatA hai / jaise jIva kA svarUpa upayoga hai, upayoga ke bhI jJAna, darzana do bheda haiM jJAna kA svarUpa svapara ko jAnanA hai ityaadi| isase viparIta jAnane-dekhanerUpa upayoga se rahita anupayogasvarUpa jIva kA pararUpa hai / agni kA svarUpa uSNatA hai, isase viparIta zItatA usa agni kA pararUpa hai| aba usa uSNatA meM koI bhinnasvarUpa nahIM hai ataH pratyeka vastu ke svabhAva ko hI svarUpa yA svalakSaNa kahate haiM punaH usa svarUpa meM svarUpAntara ko mAne binA bhI koI bAdhA nahIM AtI hai| [ jIvAdi dravyoM kA svadravya kyA hai evaM paradravya kyA hai ? ] prazna-- jIvAdi chaha dravyoM kA bhI svadravya kyA hai evaM paradravya kyA hai jisase ki unake 1 dravyarUpa / (vyA. pra.) 2 svArtha grahaNaM kimavadheH ityukte / Aha / rUpaSvavadheviSayaH / tadanantabhAge manaHparyayasya / (di0 pra0) 3 jJAnAdeH / jJAnasya bhedaprakAreNa / (byA0 pra0) 4 evaM jJAnadarzanopayogasyottarottarabhedAnAmapi svarUpapararUpe bhedajJAtRbhiH grAhye / (di0 pra0) 5 svapararUpe grAhye / matijJAnAdi / (di0 pra0) 6 bhedaH / (byA0 pra0) 7 dravyasya ye paryAyAstAn mahAdravyAdivyatiriktAvAntaradravyAdI nityarthaH / jIvadravyasya naranArakatvAdayaH paryAyAstatra naranArakatvAdikaM dravyaM sukhaduHkhAdikaM paryAyaH evaM prati dravyaparyAyamabhyUhya tathAhi dravyasya paryAnugatatvameva svarUpaM kSetrasyAvagAhakatvameva / kAlasya paryAyavyApitvam / (di0 pra0) 8 kazcitsvamatavartI pRcchati / (di0 pra0) 9 naiva / (di0 pra0) Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 vyavatiSThate, dravyAntarasyAsaMbhavAditi cenna, teSAmapi zuddhaM sadravyamapekSya sattvasya' tatpratipakSamasadbhAvamapekSyAsattvasya ca pratiSThopapatteH / zuddhadravyasya svaparadravyavyavasthA katham ? tasya sakaladravyakSetrakAlabhAvAtmakatvAt, tadvyatirekeNAnyadravyAdyabhAvAditi cenna, sakaladravyakSetrakAlabhAvAnapekSya sattvasya, tadabhAvamapekSyAsattvasya ca vyavasthiteH 'sattA sapratipakSA'' iti vacanAt / etena sakalakSetrasya nabhasonAdyanantAkhilakAlasya ca sakalakSetrakAlAtmanaH pratiniyatakSetrakAlAtmanazca' svapararUpatvaM nizcitam / ataH sadasatva vyavasthA / svarUpAdicatuSTa astitva aura nAstitva kI vyavasthA bana ske| kyoMki chaha dravyoM ko chor3akara bhinna dravya asaMbhava hI hai| uttr-nhiiN| una chahoM dravyoM meM bhI zuddha sadravya kI apekSA se astitva evaM usake pratipakSI asadbhAva kI apekSA se nAstitva kI vyavasthA bana jAtI hai| arthAt zuddha evaM vyavahAra ke bheda se dravya ke 2 bheda kIjiye, usameM "sat sat" yaha zuddha dravya hai evaM bhedapUrvaka abhimata vyavahAra dravya hai| prazna-zuddha dravya meM svapara dravya vyavasthA kaise sambhava hai ? kyoMki vaha zuddha dravya sakala dravya, kSetra, kAla aura bhAvAtmaka hai| una dravya kSetra Adi ko chor3akara anya rUpa se dravyAdi kA abhAva hai| uttara-aisA nahIM kahanA kyoMki sakala dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA karake astitva kI evaM sakala dravyAdi ke abhAva arthAt katicit bhAvoM kI apekSA karake nAstitva kI vyavasthA bana jAtI hai / kyoMki zrI kunda kunda deva kRta paMcAstikAya meM aisA kahA hai ki "sattA sapratipakSA" arthAt sattA bhI apane pratipakSa asattA kara sahita hai| bhAvArtha-sattA ke do bheda haiM eka mahAsattA, dUsarI avAMtara sttaa| samasta padArthoM meM jo ekatva kA bodha karAne vAlI hai vaha mahAsattA hai / isI ko samasta padArtha sArthavyApinI kahA hai| isase bhinna pratyeka padArtha ko jo apanI-apanI sattA hai vaha avAMtara sattA hai ise pratyeka padArtha sArthavyApinI kahA hai| aura mahAsattA kI pratipakSabhUta avAMtara sattA hai| isakI apekSA se hI mahAsattA meM pararUpatA ghaTita hotI hai isa prakAra svarUpa aura pararUpa kA sadbhAva hone se inakI apekSA lekara mahAsattA meM astitva nAstitva dharmoM kI siddhi ho jAto hai| isI kathana se sakala kSetra AkAza, evaM anAdi ananta svarUpa kAla meM bhI sakala kSetra evaM sakala kAlAdi rUpa se tathaiva pratiniyata kSetra kAlAdi rUpa se sva, para, svarUpa nizcita ho jAtA hai aisA samajha lenA cAhiye / 1 jJAnAde. sadasattvapratipAdanenaiva / teSAM SaNNAM dravyANAM sattAmAtraM zuddhaM dravyaM yattatsattvaM sAmAnyam / jIvAjIvadharmAdharmakAlAkAzaityAdivizeSamapekSyAsattvaM tiSThati / (di0 pra0) 2 nanu katicindravyAdIn / (byA0 pra0) 3 sapratipakSaketi / pA0 / (byA0 pra0, di0 pra0) bhedarahitA / (vyA0 pra0) 4 nabhaH / (vyA0 pra0) Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 315 yAditi pyakhe karmaNyupasaMkhyAnAt kaa| svarUpAdicatuSTayamapekSya ko necchetsadeva sarvamityarthaH / etena viparyAsAditi vyAkhyAtam / [ vastunaH svasatvameva parAsattvamataH svapararUpApekSayA sattvAsattve kathaM syAtAmityAzaMkAyAH samAdhAnaM ] nanu svasattvasyaiva parAsattvasya pratItena vastuni svapararUpAdisattvAsattvayorbhedo, yataH prathamadvitIyabhanau ghaTete, tadanyatareNa gatArthatvAt / tadaghaTane ca tRtIyAdibhaGgAbhAvAtkutaH saptabhaGgIti cenna, svapararUpAdicatuSTa yApekSAyA svarUpabhedAtsattvAsattvayorekavastuni bhedopapatteH, tyorabhede svarUpAdicatuSTayApekSayeva pararUpAdicatuSTayApekSayApi sattvaprasaGgAt, tadapekSa ataeva svarUpAdi catuSTaya kI apekSA sabhI vastu satrUpa evaM pararUpAdi kI apekSA sabhI vastu asat rUpa haiM aisI vyavasthA sughaTita hai| kArikA meM jo 'svarUpAdi catuSTayAt'' yaha pada AyA hai, isameM "Taya' kA lopa hone para karma artha meM paMcamI vibhavita huI hai| isakA artha "svarUpa Adi catuSTaya ko Azraya karake" aisA hotA hai / arthAt svarUpAdi catuSTaya kI apekSA karake sabhI jIvAdi vastue~ satrUpa hI haiM aisA kauna nahIM mAnegA-apitu saba ho maaneNge| isI kathana se "viparyAsAt" arthAt pararUpAdi kI apekSA se sabhI vastu "asat rUpa' hI hai aisA bhI kauna nahIM svIkAra karegA arthAt sabhI svIkAra kreNge| [ vastu kA apanA satva hI para kA asatva hai ataH sva para catuSTaya kI apekSA se satvAsatva vyavasthA kaise hogI? isa zaMkA kA samAdhAna ] prazna-vastu kA satva hI to para ke asatva rUpa hai arthAta vastu kA apanA astitva hI to . apane meM para kA nAstitva hai| ataeva svapara rUpAdi kI apekSA se Apa usameM astitva aura nAstitva kA bheda siddha nahIM kara sakate haiN| jisase ki pahale aura dUsare bhaMga ghaTita ho skeN| kyoMki ina donoM meM se kisI eka ke dvArA hI artha kA bodha ho jAtA hai| aura ina donoM bhaMgoM ke ghaTita na hone se tRtIya Adi bhaMgoM kA bhI abhAva ho jAtA hai taba sapta bhaMgI kI siddhi kaise ho sakegI? uttara aisA nahIM kaha sakate haiN| kyoMki svapara rUpAdi catuSTaya kI apekSA se astitva evaM nAstitva meM svarUpa bheda pAyA jAtA hai| ataeva eka hI vastu meM satva aura asatva kA svarUpa se bheda hai / jo apanA satva hai vahI para kA asatva hai aisA kahakara una donoM meM abheda mAna lene para svarUpAdi catuSTaya kI apekSA ke samAna hI pararUpAdi catuSTaya kI apekSA se bhI astitva kA prasaMga A jAyegA / athavA para rUpAdi catuSTaya kI apekSA ke samAna hI svarUpAdi kI apekSA se bhI asatva kA prasaMga A jAyegA / kyoMki apekSA ke bheda se kahIM para bhI dharmoM meM bheda kI pratIti bAdhita nahIM hotI hai / badarI pala-bera kI apekSA se bilvaphala-bela meM sthUlapanA evaM bijaure kI apekSA se belaphala meM choTApanA pratIti siddha hI hai isameM kisI bhI prakAra se bAdhA saMbhava nahIM hai| 1 Aha kazcitparaH he syAdvAdin ! svasattvenaiva parAsattvasya pratItirastipadArtha svarUpeNa sattvaM pararUpeNAsattvamiti bhedo nAsti / (di0 pra0) 2 tayosattvAsattvayormadhya ekatarasyAghaTane / (di0 pra0) 3 anyathA zabdArthaH / (di0 pra0) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 yeva svarUpAdyapekSayApi vA'sattvaprasakteH / na cApekSAbhedAt kvaciddharmabhedapratItirbAdhyate', badarApekSayA bilve sthUlatvasya mAtuliGgApekSayA sUkSmatvasya ca pratIterbAdhakAbhAvAt' / sarvasyApekSikasyAvAstavatve' nIlanIlatarAdeH' sukhasukhatarAdezcAvAstavatvApattervizadavizadata rAdipratyakSasyApi kutastAttvikatvaM yato' na saMvidadvaitapraveza: 7 ? sa cAyukta eva tadvyavasthApakA bhAvAt / tataH syAtsadasadAtmakAH padArthAH sarvasya sarvAkaraNAt / na hi paTAdayo ghaTAdivatkSIrAdyAharaNalakSaNAmarthakriyAM kurvanti ghaTAdijJAnaM vA / tadubhayAtmani " dRSTAntaH" sulabhaH, sarvapravA kyoMki sabhI ApekSika ko yadi avAstavika mAnoge taba to nIla evaM nIlatara Adi tathA sukha evaM sukhatara Adi bhI avAstavika ho jAyeMge / tathA pratyakSa meM bhI jo vizada vizadatarAdi dharma pratIti siddha haiM ve bhI vAstavika kaise ho sakeMge ? jisase ki ApakI mAnyatA meM saMvedanadvaita kA praveza na ho jAve / arthAt punaH Apa saMvedanAdvaitavAdI hI bana jAyeMge / parantu yaha to Apake liye ayukta hI hai / kyoMki usa saMvedanadvaita ke vyavasthApaka pramANoM kA abhAva hai / isIliye eka hI vastu meM satva evaM asatva kA bheda siddha ho jAne para " syAtsat, asat rUpa hI sabhI padArtha" siddha ho jAte haiM kyoMki sabhI vastuyeM sabhI kArya karate huye nahIM dekho jAtI haiM / ghaTAdi kI taraha paTAdika vastu kSIrAdi AharaNa-dhAraNa, lakSaNa artha kriyA ko nahIM kara sakate haiM athavA na ve ghaTAdi jJAna ko bhI utpanna kara sakate haiM / ataeva vastu ko astitva evaM nAstitva dharma se viziSTa ubhayAtmaka mAna lene para dRSTAnta sulabha hI hai / sabhI pravAdI janasvarUpa se apane iSTa tattva kA astitva evaM aniSTarUpa se usI iSTa tattva meM nAstitva svIkAra karate hI haiN| kisI ko bhI isameM vivAda nahIM hai aura usI meM dRSTAnta bhI sughaTita hI hai / arthAt pra ivAdI loga bhI apane iSTa tattva ko svarUpa se hI satrUpa mAnate haiM para rUpa se nahIM / isa viSaya meM kisI ko bhI vivAda hone jaisI bAta nahIM hai / bhAvArtha - jIva meM jIvita rahane kA astitva hI na jIvita rahane kA nAstitva hai, jIva meM sva kA astitva hI to para kA nAstitva hai ataH asti nAsti ye do bhaMga kyoM kahe ? kyoMki eka bhaMga 1 pararUpacatuSTayasya / (di0 pra0) dharmasya / ( byA0 pra0 ) 2 AzaMkya / ( di0 pra0) vastuni / di0 pra0 ) 3 tA / ( byA0 pra0 ) 4 dharmastu dvividhaH / ApekSiko mithyA ceti apekSAmapekSyapravRtto'nyastu kAca kAmalamapekSya pravRttaH / dharmasya | ( byA0 pra0 ) 5 nIlanIletarAdeH sukhasukhetarAdezcAvAstavatvApattervizadavizadeta rAdipratyakSasyApi kutastAttvikatvamitipAThaH / ( di0 pra0 ) 6 kutaH / ( di0 pra0) 7 sakalabhedAbhAve jJAnamAtramavaziSyate yataH / ( di0 pra0 ) 8 pramANam / ( di0 pra0 ) 9 kathaJcit / ( di0 pra0) 10 vastuni vaktum / (di0 pra0 ) 11 sa tu dRSTAntaH kaH ityAzaMkAyAM tadubhayAtmani vastuni sarvapravAdinAM sveSTatattvameva dRSTAnta ityAha / ( di0 pra0 ) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 317 dinAM sveSTatattvasya svarUpeNa sattve'niSTarUpeNAsattve ca vivAdAbhAvAt tasyaiva ca dRSTAntatopapatteH / [ ekasmin vastuni sattvAsattvadhauM parasparaviruddhau staH kathaM syAtAmasya vicAra: ] nanu caikatra vastuni sattvamasattvaM ca yuktiviruddhaM, parasparaviruddhayodharmayorekAdhikaraNatvAyogAt, zItoSNasparzavadbhinnAdhikaraNatvapratIteriti cenna, tayoH kathaJcidarpitayoviruddhatvAsiddhestathA prtipttisdbhaavaacc| zAbdetarapratyayayorekavastuviSayayorekAtmasamavetayoH' kAraNa se hI to bodha ho jAtA hai| aisA kisI buddhijIvI puruSa kA kathana hai / prArambha meM binA vicAra kiye yaha bAta bilkula ThIka lagatI hai kintu jaba AcAryoM kA samAdhAna dekhate haiM taba yaha zaMkA nirmUla ho jAtI hai / AcAryoM kA kahanA hai ki bhAI ! yadi sva kA astitva hI para kA nAstitva hai taba to jaise svarUpa Adi catuSTaya kI apekSA se vastu kA astitva siddha hai vaise hI svacatuSTaya se hI vastu meM nAstitva dharma raha jAyegA punaH vastu zUnya rUpa hI ho jAvegI athavA jaise para catuSTaya se vastu nAsti rUpa hai vaise hI sva catuSTaya se bhI nAstirUpa ho jAyegI, to bhI vastu kA abhAva ho jAyegA ataH svacatuSTaya se astibhaMga evaM paracatuSTaya se nAstibhaMga ye donoM aMga mAnane hI par3eMge / / yaha apekSAvAda bahuta hI sundara DhaMga se vastu ke dharmoM kI vivecanA karatA hai| dekho ! sabhI siddhAnta vAle loga apane siddhAnta ko apanI mAnyatA se siddha karate haiM aura para ke siddhAnta ko apanI amAnyatA se bAdhita karate haiM / yadi mAnyatA aura amAnyatA rUpa paraspara virodhI donoM dharma unake pAsa svapara kI apekSA se na hoveM to ve siddhAntavida loga apane pakSa kI siddhi aura para ke pakSa kA nirAkaraNa bhI nahIM kara sakeMge, ata: sva para rUpa se hI satva asatva kI siddhi hone se donoM bhaMga nirbAdha siddha haiN| [ eka hI vastu meM sattva-asattva donoM dharma paraspara viruddha haiM isa para vicAra ] prazna--eka hI vastu meM sattva aura asattva donoM dharma yukti se viruddha haiN| evaM paraspara virUddha do dharma eka AdhAra meM nahIM raha sakate haiN| jaise ki zIta aura uSNa do virodhI dharmoM kA bhinna hI AdhAra pratIti siddha hai| uttara-aisA nahIM kaha sakate haiM / kathaMcit arpita-arthAt svapara rUpa se vikSita ina donoM dharmoM meM virodha asiddha hai| usa prakAra kA jJAna bhI pAyA jAtA hai| arthAt vastu meM ye donoM dharma kisI apekSA se arpita kiye gaye haiM / aisA jJAna hotA hai "eka vastu ko viSaya karane vAle evaM ekAtma samaveta Agama evaM pratyakSa jJAna kAraNa vizeSa ke nimitta se arthAt Agama jJAna kA kAraNa zabda hai pratyakSa jJAna meM kAraNa iMdriyA~ haiM isa kAraNa bheda se jisa AtmA meM ye donoM jJAna maujUda haiM usa AtmA meM ina 1 sveSTAniSTavat / (byA0 pra0) 2 saugataH / (di0 pra0) 3 janaH / sattvAsattvayoH / (di0 pra0) 4 jIvaH / (byA0 pra0) Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArikA 15 vizeSavazAtparivRttAtmanoH svabhAvabhedepi kathaJcidekatvamastyeva, vicchedAnupalabdheH / na hi zAbdapratyakSavedanayoraspaSTetarapratibhAsanasvabhAvabhedosiddhaH pratItyapahlavaprasaGgAt / nApi tayorekavastuviSayatvamekadravyAzrayatvaM cA'siddhaM tatrAnusandhAnapratyayasadbhAvAt, yadeva mayA zrutaM tadeva dRzyate, ya evAhamazrauSaM sa eva pazyAmIti pratIterbAdhakAbhAvAt / tayordravyAtmanaikatvamastyeva', vicchedasyAnupalakSaNAt / 'nanupAdAnopAdeyakSaNa' yostadbhAvAdevAnusaMdhAnasiddhevicchedAnupalabhepi naikatvasiddhi:, ekasantAnatvasyaiva' siddheH, AtmadravyasyAbhAvAditi cenna tadabhAve tayorupAdAnopAdeyatAnupapatteH / upAdAnasya kAryakAlamAtmAnaM " kathaMcidanayatazciratara nivRttAvivAvizeSAtkAryotpattAvapi vyapadezAnupapattestAdRzAM" svarUpakatvamastyeva / na ca savyetara - 318 1 donoM jJAnoM kA svabhAva bheda hai phira bhI kathaMcit-Atma dravya kI apekSA se ekatva hI hai| kyoMki viccheda-bheda kI upalabdhi nahIM hotI hai / " aSTasahasra Agama jJAna aura pratyakSa jJAna meM aspaSTa evaM spaSTa pratibhAsa rUpa svabhAva bheda asiddha nahIM hai / anyathA pratIti ke lopa kA prasaMga A jAvegA / evaM ina donoM jJAnoM kA eka vastu ko viSaya karanA bhI asiddha nahIM hai / tathaiva eka dravya (jIva ) ke Azraya rahanA bhI siddha hI hai / kyoMki vahA~ viSaya aura viSaya meM anusaMdhAna pratyabhijJAna rUpa jJAna pAyA jAtA hai / evaM jo maiMne sunA thA usI ko dekhatA hU~ isa taraha eka viSayatva bhI siddha hI hai jo maiMne sunA thA vo hI dekha rahA hU~ isa pratIti meM bAdhakapa kA abhAva hai / isaliye ina donoM jJAnoM meM dravyAtmaka rUpa se ekatva hI hai kyoMki eka hI AtmA meM zrutajJAna evaM pratyakSajJAna kA viccheda nahIM dekhA jAtA hai / prazna - upAdAna aura upAdeya kSaNa meM usa upAdAna upAdeya kA sadbhAva hone se hI pratyakSa evaM AgamajJAna meM pratyabhijJAna siddha hai / ataeva viccheda kI anupalabdhi hone para bhI ekatva kI siddhi nahIM hai / kyoMki eka saMtAna meM ho vaha ekatva siddha hai / ataeva Atmadravya kA abhAva hai / uttara- aisA nahIM kaha skte| kyoMki svarUpa ke ekatva kA abhAva hone para to upAdAna aura upAdeya kSaNa meM upAdAna upAdeya bhAva hI nahIM bana sakegA / " upAdAna kAryakAla ke prati apane svarUpa svarUpa upAdAna svarUpa ko kathaMcit prApta na karAtA huA cirakAla nivRtti hone ke samAna ho vizeSa na hone se kArya kI utpatti ke ho jAne para bhI usameM yaha usakA hai yaha vyapadeza nahIM bana 1 aspaSTetara / (byAH pra0) 4 jIvaH / (byA0 pra0 ) nAt / bhedasya | ( di0 pra0 ) pratyayorrakhyaM na / (di. pra.) ( di0 pra0) 2 anyadhAnusandhAnapratyayalakSaNaM kathyate / (di0 pra0) 3 zabdapratyakSayoH / (di0 pra0) 5 yata evAnusandhAnapratyayasadbhAvastata eva vicchedAnupalakSaNaM pratipattavyam / bhedasyAdarza6 sogataH / ( di0 pra0) 7 pratyakSa parokSayoH / ( vyA0 pra0 ) 8 ekatra vastuni tayo zabda9 ekaparyAyasyaiva / ( vyA0 pra0 ) 10 kSaNena / ( di0 pra0 ) 11 idamasmAdutpannamiti / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda [ 316 astinAsti bhaMga ] viSANavatsarvathA' samAnakAlatopAdAnopAdeyayoryatastadbhAvo virudhdyeta dravyasAmAnyApekSayA tayorekatvamiti mananAt / vizeSApekSayA tu nAstyeva tAdRzAmekatvam / na hi paurastyaH ' pAzcAtya : 1 svabhAvaH pAzcAtyo vA paurastyaH / nanvevamekatvaM' mA bhUt pUrvAparapariNAmAnAM, kramasyaivAvasthAnAdakramasya tadviruddhatvAditi na mantavyaM yasmAnnirapekSastatra' kramopi 'pratibhAsavizeSavazAtprakalpyeta tadekatvAdakramaH kinna syAt ? pratibhAsaMkatvepi tadakramAnupagame sakegA / ataH usa prakAra ke upAdAna aura upAdeyabhUta meM svarUpaikatva ( dravya kI apekSA se ) hai ho hai / " , dAyeM-bAyeM sIMga samAna upAdAna aura upAdeya meM sarvathA samAnakAlatva nahIM hai / jisase ki yaha usase huA hai yaha kathana viruddha ho sake / kyoMki dravya sAmAnya kI apekSA se hI una upAdAna aura upAdeya meM hamane ekapanA svIkAra kiyA hai / arthAt jaise ghaTa aura kapAlAdi meM apekSA se hI ekapanA hai na ki paryAyoM kI apekSA se / mRdravya kI "vizeSa kI apekSA arthAt paryAya kI apekSA se to usa prakAra ke upAdAna aura upAdeya svarUpa ekatva nahIM hai / meM kyoMki paurastya ( pahale hone vAlA) svabhAva pAzcAtya nahIM ho sakatA hai athavA pAzcAtya ( anaMtara hone vAlA ) svabhAva paurastya bhI nahIM ho sakatA hai / " prazna - taba to isa prakAra se pUrvApara pariNAmoM meM ekapanA kathamapi nahIM ho skegaa| kyoMki krama meM hI ve pUrvApara pariNAma sadA avasthita haiM / akrama meM to una pUrvApara pariNAmoM kA virodha hI hai / uttara - aisA bhI nahIM mAnanA cAhiye / "yadi vahA~ para pratibhAsa vizeSa ke bala se nirapekSa krama bhI prakalpita kiyA jAvegA taba to dravya pratibhAsa kI apekSA se ekatva ke hone se akrama bho kyoM nahIM hovegA ?" aura pratibhAsa ekatva ke hone para bhI usa akrama ko svIkAra na karane para to pratibhAsa vizeSa ke vaza se (paryAya kI apekSA se ) krama bhI svIkAra karane yogya kaise hogA ? kyoMki sabhI vastuyeM pratibhAsa ke anurUpa hI vyavasthita haiM / 4 pratyakSaH / 1 dravyarUpeNeva paryAyarUpeNApi / ( vyA0 pra0 ) 2 nizcayAt / ( vyA0 pra0 ) 3 zabda | ( di0 pra0 ) ( byA0 pra0 ) 5 saugato vadati pUrvottaraparyAyANAM kramosti akramonAstIti cet / paryAyeNa kramaH dravyeNA'kramaH / ( di0 pra0) 6 jaino'kramanirapekSopi krama iti zeSaH / ( di0 pra0) 7 pUrvottarakSaNeSu / ( di0 pra0) 8 pratibhAsAtizayavazAt iti pA0 / ( di0 pra0) bhedaH / (di0 pra0 ) 9 ghaTet / ( di0 pra0) Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 pratibhAsavizeSavazAtkramaH kathamabhyupagamArhaH syAt ? sarvasya yathApratibhAsaM vastunaH pratiSThAnAt, pratibhAsamAnayoH 'kramAkramayorvirodhAnavataraNAdvirodhasyAnupalambhalakSaNatvAt / na ca svarUpAdinA vastunaH sattve tadaiva pararUpAdibhirasattvasyAnupalambhosti, yena sahAnavasthAnalakSaNo virodha: ", zItoSNasparzavizeSavatsyAt / parasparaparihArasthitilakSaNastu virodhaH sahaikatrA mraphalAdau rUparasayoriva saMbhavatoreva sadasattvayoH syAt, na punarasaMbhavato: saMbhavada evaM pratibhAsamAna krama aura akrama meM virodha kA avataraNa hI nahIM ho sakatA hai| kyoMki virodha to anupalambhalakSaNavAlA hai / jisa samaya vastu svarUpAdi se satrUpa hai, usI samaya pararUpAdi se asat rUpa nahIM hai, aisA to hai nahIM, jisase ki zItoSNa sparzavizeSa ke samAna sahAnavasthAlakSaNa virodha ho sake arthAt nahIM ho sakatA hai, kyoMki vastu jisa samaya svarUpa se satrUpa hai usI samaya meM pararUpa se asat rUpa hai / tathA ina sattva asattva meM paraspara - parihArasthitilakSaNa virodha bhI to nahIM hai, kyoMki eka hI Amra phalAdi meM rUpa aura rasa ke samAna sabhava meM hI yaha virodha hotA hai, na ki punaH asaMbhava meM, athavA saMbhava aura asaMbhava meM ho sakatA hai / bhAvArtha- paraspara - parihArasthitilakSaNa virodha to eka vastu meM rahate huye bhI eka dUsare ko haTAkara hI rahatA hai, aura vaha vastu meM saMbhava do dharmoM meM hI ho sakatA hai jaise ki Amra meM rUpa aura rasa eka dUsare rUpa na hokara bhI rahate haiM / tathA yaha virodha asaMbhAvita vastu meM saMbhava nahIM hai, jaise ki pudgala meM jJAna aura darzana / evaM saMbhava aura asaMbhavarUpa vastu meM bhI saMbhava nahIM hai jaise ki pudgala meM rUpa aura jJAna arthAt Amra meM rasa rUpAtmaka nahIM hai evaM rUpa rasAtmaka nahIM hai yahI paraspara meM parihArasthitilakSaNa virodha hai / isa kathana se balavAn aura balahIna sarpa aura nakula meM bAdhya - ghAtakabhAva virodha hai jo ki ina sattva aura asattva meM hai aisI zaMkA bhI nahIM karanA cAhiye kyoMki yaha sattva aura asattva samAnabalavAle haiM isa prakAra se hama Age "astitvaM pratiSedhyenA" ityAdi kArikA ke vivaraNa meM vistAra se kaheMge / vizeSArtha - prazna yaha huA thA ki eka hI vastu meM paraspara virodhI astitva aura nAstitva ye donoM dharma kaise raha sakeMge ? kyoMki virodha AtA hai / isa para AcArya ne virodha ke 3 bheda kiye haiM / 1 adarzanAdvirodhasya saMbhavaH / ( di0 pra0) 2 yatra pratibhAsasyAnupalambhaH tatraivavirodho'pratibhAsamAne pratibhAsapratipAdanaM virodhaH / (byA0 pra0 ) 3 dRSTAntaM samarthya prakRtamupasaMharanti na ceti / ( di0 pra0 ) 4 tasmin kAle / ( byA0 pra0 ) 5 nava / ( vyA0 pra0 ) 5 sattvAsattvayoH / avidyamAnayorvA na tAvadavidyamAnayorekatra saMbhavinoH pramANagRhItayoH kathaM virodhaH / ( vyA0 pra0 ) 7 svabhAvaH / ( vyA0 pra0 ) 8 yugapat / ( di0 pra0 ) Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asti nAsti bhaMga ] prathama pariccheda [ 321 saMbhavatorvA / etena' vadhyaghAtakabhAvopi virodhaH 2 phaNinakulayoriva balavadabalavatoH pratItaH sattvAsattvayorazaGkanIyaH kathitaH, tayoH ' samAnabalatvAdityetadagre prapaJcayiSyate / [ ekasminneva vastuni sAmAnyavizeSasadasadAdidharmAH parasparaviruddhAH santopi niraMkuzA: saMbhavatIti jainAcAryAH kathayaMti ] 'tadekAnekAkAramakramakra'mAtmakamanvaya' vyatirekarUpaM' 'sAmAnyavizeSAtmakaM 10 sadasatpariNAmaM sthityutpattivinAzAtmakaM svapradezaniyataM svazarIravyApinaM trikAla gocaramAtmAnaM paraM / (1) sahAnavasthA lakSaNa ( 2 ) paraspara - parihAra sthitilakSaNa ( 3 ) badhyaghAtakabhAvalakSaNa / ye tInoM prakAra ke virodha bhI sattva aura asattva meM nahIM pAye jA sakate haiM kyoMki ye donoM samAnabalavAle haiM ityAdi / [ eka hI vastu meM sAmAnya- vizeSa, sat asat Adi dharma paraspara viruddha hote huye bhI nirargalarUpa se saMbhava haiM isa prakAra se jainAcArya kahate haiM ] isa prakAra se koI bhI laukika athavA parIkSaka vyakti apane ko athavA para ko eka aura anekAkAra, akrama evaM kramAtmaka, anvayarUpa tathA vyatirekarUpa, sAmAnya, vizeSAtmaka sat-asat pariNAmarUpa ( nityAnityAtmaka) sthiti, utpatti vinAzAtmaka svapradezaniyata aura trikAla gocararUpa kathaMcit sAkSAtkAra karatA hai athavA parokSa jJAna ke dvArA jAnatA hai| jaise ki keza aura macchara Adi meM vivekI manuSya aura mUDhapuruSa keza macchara Adi ko parokSa jJAna se jAnatA hai yA pratyakSa viSaya karatA hai / tadvat tAdRza eka caitanyamaya sukhAdi bhedarUpa vastu ko apane se bhinna sajAtIya- vijAtIya se 1 sahAnavasthA na virodhAbhAvanirUpaNena / (byA0 pra0) 2 trividho virodho jJeyaH sahAnavasthAnalakSaNaH // 1 // parasparaparihAra sthitilakSaNaH || 2 || vadhyaghAtakabhAva lakSaNa iti || 3 || atrAha prativAdI sogataH nanvekatra jIvAdI vastuni sattvAsattve dve na ghaTeta ekatra virodhasaMbhavAditi cet / navavastuni svarUpAdinA sattvaM pararUpAdinA cAsattvaM ghaTate / ataH sahAnavasthAnalakSaNo virodho nAsti / zItoSNasparzavat / yathaikasmin vastuni zItoSNasparzo na staH / tathA jIvAdau vastuni savayoniSedho nAsti / punarAha syAdvAdI ekatravastuni parasparaparihArasthitilakSaNavirodhosti parasparaparihAreNa pratIyamAnatvAt / korthaH sattve'sattvaM nAsti / asattve sattvaM nAsti / yathaikasminnA mraphalAdau rasarUpe dve'pi vartate / parantu rase rUpaM nAsti rUpe raso nAsti / vadhyaghAtakabhAvavirodho vastuni na vidyate / sattvAsattvayordvayoH samAnatvAt / yathA phaNinakulayorvadhyaghAtakabhAvosti / tathA vastuni nAsti / udAharaNam - iha bhUtalamasti / ghaTAdirnAsti / pratyakSeNa pratIyamAnatvAt / ( di0 pra0 ) 3 padArthayoH / ( vyA0 pra0 ) 4 sattvAsattvayo: / ( di0 pra0 ) 5 kA / paryAya - rahitaM nityamityarthaH / ( di0 pra0 ) 6 nityAnityAtmakaM / UrddhatAsAmAnya / ( di0 pra0 ) 7 kramabhAviparyAyaH / ( di0 pra0 ) 8 vyAvRttiH / ( byA0 pra0 ) 9 gotvAditiryaksAmAnyaH / ( di0 pra0 ) 10 khaNDamuNDAdivizeSam / paryAya: / ( di0 pra0 ) 11 astittvaM pratiSidhyenAvinAbhAvItyAdikArikayorvA parokSam / svazarIravyApinamiti vizeSaNaM parityajya sarvANyapi vizeSaNAni parazabdena saha saMbandhanIyAni / ( di0 pra0) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] aSTasahasrI [ kArikA 15 vA kathaJcitsAkSAtkaroti parokSayati vA kezAdivivekavyAmugdhabuddhivat tAdRzaikacaitanyaM sukhAdibhedaM vastu svatonyataH sajAtIyavijAtIyAdviviktalakSaNaM biti / anyathAnavasthAnAta kvacitkathaMcidaniyamaH syAt / sarvo hi laukika: parIkSakazca tAvadekamakramAtmakamanvayarUpaM sAmAnyAtmakaM satpariNAmaM sthityAtmakamAtmAnaM paraM vA bahirarthasaMtAnAntarAkhyaM dravyApekSayA sAkSAtkaroti, liGgazabdAdinA parokSayati vA, bhAvApekSayA punaranekAkAraM kramAtmakaM vyatirekarUpaM vizeSAtmakamasatpariNAmamutpattivinAzAtmaka, kSetrApekSayA svapradezaniyataM nizcayanayataH, svazarIravyApinaM vyavahAranayataH, kAlApekSayA trikAlagocaram / kathaM punarIdRzamAtmAna' paraM vA sAkSAtkaroti kathaM vA parokSayati dravyAdyapekSayeti ceducyate / sAkSAtkaraNayogyadravyAdyAtmanA mukhyato vyavahArato vA vizadajJAnena sAkSAtkaroti parokSajJAnayogyadravyAdyAtmanA anumAnAdipramANenAvizadena parokSayati, viviktalakSaNavAlI samajhatA hai| anyathA anavasthA hone se (vyavasthA na hone se) kvacit-vastu meM kathaMcit --kisI bhI prakAra se koI bhI niyama nahIM bana skegaa| sabhI laukika aura parIkSakajana dravya kI apekSA se apane ko athavA para ko bAhya padArtha aura saMtAnAMtara ko ekarUpa akramAtmaka anvayarUpa, sAmAnyAtmaka, satpariNAmAtmaka aura sthityAtmakarUpa se sAkSAtkAra karate haiM athavA anumAna evaM AgamajJAnAdi se jAnate haiM aura pUnaH paryAya kI apekSA se apane ko evaM para artha ko anekAkAra, kramAtmaka (pratikSaNadhvaMsI) vyatirekarUpa, vizeSAtmaka, asatpariNAmAtmaka aura utpatti vinAzAtmaka rUpa se pratyakSajJAna ke dvArA yA anumAnAdi ke dvArA jAnate haiM, usI prakAra sabhI laukika aura parIkSakajana apane ko aura para ko kSetra kI apekSA se nizcayanaya se svapradezaniyata svIkAra karate haiM tathA vyavahAranaya se svazarIravyApI mAnate haiM / usI prakAra kAla kI apekSA se trikAlagocara svIkAra karate haiN| prazna-pUnaH isa prakAra se dravyAdi kI apekSA se apane ko athavA para ko koI kisa prakAra se sAkSAtkAra karatA hai yA parokSa se jAnatA hai isakA spaSTIkaraNa kiijiye| uttara-kahate haiM, sAkSAtkAra karaneyogya dravya, kSetra, kAla evaM bhAvarUpa se mukhya pratyakSa athavA sAMvyavahArikapratyakSarUpa vizadajJAna ke dvArA pratyakSa karatA hai athavA parokSajJAna (anumAna jJAna aura zabdAdi) ke yogya dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa se anumaan|di pramANarUpa avizadajJAna ke dvArA parokSarUpa se jAnatA hai / 1 sattAjJAnaM sAkSAt / anena jIvAdivastuno sattvamuktaM pUrvaM tu sattvam / bhinnajJAnam / (di0 pra0) 2 kata / svarUpam / (di0 pra0) 3 svasmAt prtH| (di0 pra0) 4 svarUpam / (byA0 pra0) 5 kathaJcinnityakarUpam / svaparyAyeSu / (vyA0 pra0) 6 tA / (byA0 pra0) 7 uktarUpam / (byA0 pra0) Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda astinAsti bhaMga ] [ 323 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti sNgrhH|' iti saMkSepataH pratyakSaparokSayoreva vastuparicchittau vyApAravacanAt / kathaM tarhi kezAdivivekavyAmugdhabuddhiH puruSo dRSTAntaH samaH' syAditi cet kezamazakamakSikAdipratibhAsAtmanA sattvapariNAma sAkSAtkurvan vivekAdyAtmanA' ca kutazcidanuminvannupazrRNvanvA parokSayan, avivekAdivyAmohapratibhAsAtmanA' cAsattvapariNAmaM kathaJcittu sAkSAtkurvan parokSayaMzca sama eva' sa dRSTAntaH tathA vaiSamyAbhAvAt / nanu ca tadvastu caitanyamevaikamakramAdirUpaM biti, na punaH sukhAdibhedamanekAkAraM kramAdyAtmakaM, sajAtIyAccetanavastuno' vijAtIyAccA zlokArtha-vizadajJAna ko pratyakSa kahate haiM, usake mukhya aura sAMvyavahArika ye do bheda haiM tathA inase bace zeSa jJAna-anumAna, smRti Adi parokSa pramANa kahalAte haiM, isa prakAra se pratyakSa aura parokSa ina do pramANoM meM hI sampUrNa pramANoM kA saMgraha ho jAtA hai| __ isa prakAra se pratyakSa aura parokSapramANa hI vastu kI paricchitti meM vyApAra karate haiM, yaha saMkSepa se kathana kiyA gayA hai, aisA samajhanA caahiye| prazna-yadi eka hI puruSa pratyakSa evaM parokSajJAna se jAnatA hai taba to kezAdi ke viveka meM mUr3habuddhivAle puruSa kA dRSTAnta sama kaise hogA ? uttara-keza, macchara evaM makSikAdirUpa pratibhAsa se astitvabhAva ko pratyakSa karate haye aura viveka AdirUpa se kisI anumAnajJAna se anumita karate hue athavA AgamajJAna se sunate hue parokSarUpa se jAnatA hai evaM abhedAdirUpa yA viparIta buddhi se nAstitvapariNAma ko kathaJcit yogyadezAdi prakAra se sAkSAt karatA hai / athavA parokSarUpa se jAnatA hai, ata: yaha uparyukta dRSTAnta sama hI hai, kyoMki vaisI viSamatA yahA~ sambhava nahIM hai| prazna-tadvAn vastu - AtmA eka hI akramAdirUpa caitanya ko dhAraNa karatA hai kintu sukhAdi bhedarUpa, anekAkAra aura kramAdyAtmaka ko dhAraNa nahIM karatA hai, kyoMki sajAtIya cetanavastu kA vijAtIya acetanavastu se bhinna svarUpa hai| athavA usa prakAra ke anekAkArarUpa evaM sukhAdi bhedarUpa ko hI dhAraNa karatA hai kintu akramAdirUpa caitanya ko hI dhAraNa nahIM karatA hai arthAt jaba dravya ko abhedarUpa grahaNa karatA hai, taba bhinna-bhinna sukhAdi paryAyarUpa ko nahIM grahaNa karatA hai evaM paryAyarUpa grahaNa karane para mAtra dravyarUpa ko nahIM grahaNa karatA hai| 1 ekena va puruSeNa jIvAdeH sAkSAtkaraNe parokSeNa ca dRSTAntassamaH syAditi bhAvaH / (di0 pra0) 2 astitvaM dUrataH sAkSAt kurvan / viSayasya / (byA0 pra0) 3 anekAkAraH / (byA0 pra0) 4 sthUlarUpatvam / (di0 pra0) 5 artharUpam / (di0 pra0) 6 parokSajJAnayogya ityAdyAtmanA / (di0 pra0) 7 samayava dRSTAntariti pA0 / (byA0 pra0) 8 puruSAdvaitAha / (byA0 pra0) 9 anya saugataH / (di0 pra0) Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] aSTasahasrI kArikA 16 cetanavastuno viviktasvarUpam / tameva vA bibharti tAdRzaM, na punazcaitanyaM, tattvataH ityabhyupagamayorekatarAnavasthAne'nyatarasyApyanavasthAnAdubhayAnavasthitiprasaGgAt kvacidabhyupagate rUpe kathaMcitpratyakSAdiprakAreNa svAbhyupagamAdiprakAreNa ca niyamAsaMbhavAt / sUktamIdRzaM na cenna vyavatiSThate iti / tadevaM prathamadvitIyabhaGgau nirdizya tRtIyAdibhaGgAnnirdizanti bhagavantaH' / kramArpitadvayAd dvaitaM, sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 // uttara-isa prakAra se donoM ko svIkAra karane para punaH ekAkAra aura anekAkAra meM se dravyarUpa athavA paryAyarUpa kisI eka kA avasthAna na hone para, dUsare kA bhI avasthAna bana nahIM sakatA hai, ataeva ubhaya kI bhI avasthiti ke virodha kA prasaMga prApta hotA hai, kyoMki bhedarUpa athavA abhedarUpa meM se kisI eka ke hI svIkAra kara lene para kathaJcit pratyakSAdi prakAra se aura apane dvArA svIkRta Adi ke prakAra se sukhAdi meM bheda hI hai, yA abheda hI hai, ityAdi niyama hI asambhava ho jAvegA, ataeva yaha bilkula ThIka hI kathana hai, ki vastu yadi uparyukta prakAra se sat-asatrUpa na hove, taba to kisI ke yahA~ kucha bhI tattva vyavasthA bana nahIM sakatI hai| isa prakAra se prathama evaM dvitIya bhaMga kA nirdeza karake bhagavAn zrI samaMtabhadrAcAryavarya tRtIya Adi bhaMgoM kA nirdeza karate haiN| kArikArtha-krama se donoM dharmoM kI vivakSA karane se "syAdastinAsti' dvaitarUpa tIsarA bhaMga bana jAtA hai evaM eka sAtha donoM hI dharmoM ko kahane kI zakti kisI bhI zabda meM nahIM hai. ataeva sahAvAcya hone se cauthA "avaktavya rUpa" bhaMga ho jAtA hai, isI prakAra se prathama, dvitIya evaM tRtIya bhaMga ke uttara meM 'avaktavya' pada ke jor3a dene se zeSa tIna bhaMga bhI apane-apane hetu se siddha ho jAte haiM // 16 // krama se arpita svapararUpAdi catuSTayadvaya kI apekSA se kathaMcit ubhayarUpa vastu dvaita kahalAtI hai| "dvAbhyAM sadasattvAbhyAmitasya eva dvItattvAt" arthAt sata asatrUpa do dharmoM ke dvArA prApta hI "dvota" kahalAtA hai / svArtha meM hI 'aN' pratyaya hokara "dvaita' zabda siddha ho jAtA hai| svapararUpAdi 1 aghaTanAt / (byA0 pra0) 2 atrAha syAdvAdI saMvedanAdvaitasukhAdibhedavAdisaugatayormadhye ekasya nirAkaraNe'nyasyApi nirAkaraNaM ghaTate / evamubhayasyApyasthitiH prasajati / (di0 pra0) 3 vastunaH / ttH| (byA0 pra0) 4 idam iti pA0 / (byA0 pra0) 5 uktaprakAreNa / (di0 pra0) 6 pratipAdya / (di0 pra0) 7 samantabhadrAH / (di0 pra0) 8 svapararUpAdicatuSTayadvayAt / (di0 pra0) 9 sahArpitadvayAt / (di0 pra0) 10 sadasadubhayarUpAH paJcamaSaSTasaptamAzcaturthyaH pUrvoktebhyo bhinnatvAt / (di0 pra0) Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 325 kramApitAtsvapararUpAdicatuSTayadvayAtkathaMcidubhayamiti dvaitaM vastu, dvAbhyAM' sadasattvAbhyAmitasyaiva dvItatvAt, svArthikasyANo vidhAnAvetazabdasya siddheH / svapararUpAdicatuSTayApekSayA saha vaktumazakteravAcyaM, tathAvidhasya padasya vAkyasya vA kasyacidabhidhAyakasyAsaMbhavAt / sadasadubhayabhaGgAstvavaktavyottarAH zeSAH paJcamaSaSThasaptamAH, caturyonyatvAt / te ca svahetuvazAnnirdeSTavyAH / tadyathA' |--kthnycitsdvktvymev, svarUpAdicatuSTayApekSatve sati sahavavatumazakteH / kathaMcidasadavaktavyameva, pararUpAdicatuSTayApekSatve sati saha vaktumazakteH / kathaMcitsadasadavaktavyameva svapararUpAdicatuSTayApekSatve sati saha vaktumazakteH sadasadubhayatvadharmeSvanyatamApAye vastunyavaktavyatvadharmAnupapatteH' / teSAM tatra satAmapyavivakSAyAM kevalasyAvaktavyatvasya bhaGgasya vacanAdvirodhAnavakAzaH / cataSTaya kI apekSA se eka sAtha kahane kI zabdoM meM sAmarthya ke na hone se vastu kathaMcit "avAcya" hai, kyoMki usa prakAra ke donoM hI dharmoM ke eka sAtha kahane vAle koI bhI pada athavA vAkya saMbhava nahIM haiM / evaM 'sat' 'asat' aura ubhayarUpa Adi ke tIna bhaMgoM meM avaktavya' pada adhika jor3a dene se pAMcaveM, chaThe evaM sAtaveM bhaMga bana jAte haiM, jo ki Adi ke cAra bhaMgoM se bhinna hI haiM, ve apane-apane prazna Adi kAraNoM ke nimitta se hI hote haiM, aisA samajhanA caahiye| tadyathA-"vastu kathaMcit sadavaktavya hI hai" kyoMki svarUpAdicatuSTaya kI to apekSA hai evaM . yugapat donoM dharmoM ko kaha nahIM sakate haiM / 'vastu kathaMcit asatavaktavya hI hai', kyoMki pararUpAdicatuSTaya kI apekSA hai, evaM eka sAtha donoM dharma avAcya haiN| ___ "vastu kathaMcit sat asatavaktavya hI hai" kyoMki svaparacatuSTaya kI to krama se apekSA hai evaM saha avAcyapanA hai| ina 'sat-asat' aura ubhayarUpa dharmoM meM se kisI eka dharma kA abhAva mAna lene para vastu meM avaktavyadharma raha hI nahIM sakatA hai| (panaH kevala "avaktavya" nAma kA cauthA bhaMga kaise banegA ? ) usa vastu meM una 'sat-asat' aura ubhayarUpa dharmoM kA astitva vidyamAna hai kintu hote huye bhI unakI vivakSA na hone para hI kevala 'avaktavya' nAma kA cauthA bhaMga kahA jAtA hai ata: isameM virodha kA avakAza hI nahIM hai| 1 dvAbhyAmitaM dvItaM dvItameva dvaitam / (di0 pra0) 2 ityasya / (di0 pra0) 3 zabdasya svapararUpAdicatuSTayApekSayA saha vaktumazakyasya / varNasamudAyalakSaNasya padasya / padasamudAyalakSaNasya vAkyasyAghaTanAt / (di0 pra0) 4 bhNgaaH| (di0 pra0) 5 tathAhi / (byA0 pra0) 6 ekavinAze / ekasya / (di0 pra0) 7 prAktanakArikAvyAkhyAnAvasAne kathitaprakAreNa / (di0 pra0) 8 tatra vastuni teSAM sadasadubhayAtmadharma trayANAM satAM vidyamAnAnAmavivakSAyAM satyAmekasyAvAcyabhaMgasya vacanaM ghaTate'travirodho nAsti vivakSite vastuni / (di0 pra0) 9 caturthasya / (di0 pra0) Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 [ pratyekavastu svaparAbhyAmeva sadasadrUpau nAnyaprakAreNa kathametat ? ] ___ nanu ca kramApitadvayAttAvadvataM' vastu / tattu svarUpAdita eva sat pararUpAdita evAsat, na punastadviparyayAditi kuto'vasitamiti ceducyate, svapararUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu, na viparyAsena, tathAdarzanAt / sakalajanasAkSikaM hi svarUpAdicatuSTayApekSayA sattvasya pararUpAdicatuSTayApekSayA cAsattvasya darzanaM, tadviparItaprakAreNa cAdarzanaM vastunIti tatpramANayatA tathaiva vastu pratipattavyaM, anyathA pramANaprameyavyavasthAnupapatteH / kalpayitvApi tajjanmarUpA [ vastu svapara se hI sat-asat rUpa hai anya kisI prakAra se nahIM aisA kyoM ? ] zaMkA-krama se apita do dharmoM kI apekSA se vastu dvaitarUpa hai vaha svarUpAdi se hI satarUpa hai evaM pararUpAdi se hI asatrUpa hai / punaH isase viparIta arthAt pararUpAdi se sat aura svarUpAdi se asatrUpa nahIM hai yaha Apa kisa AdhAra se nizcita karate haiM ? samAdhAna hama kahate haiM-svapararUpAdi kI apekSA se hI vastu sadasadAtmaka hai, viparItapane se nahIM hai, kyoMki viparItarUpa dikhatI hI nahIM hai| vastu meM svarUpAdicatuSTaya kI apekSA se sattva evaM pararUpAdicatuSTaya kI apekSA se asattva hai yaha kathana to sakalajanasAkSika hai| arthAt sabhI AbAlagopAla isorUpa se hI vastu kA anubhava karate haiM aura isase viparItarUpa ve donoM dharmavastu meM dikhate hI nahIM haiM evaM dikhanA hI pramANarUpa hai, ataeva usa prakAra se vastu ko svIkAra karanA caahiye| anyathA pramANa aura prameya kI vyavasthA hI nahIM bana skegii| "tajjanyarUpa adhyavasAya kI kalpanA karake bhI Apa bauddhoM ko svaviSaya kA anupalambha vyAvRttilakSaNa darzana arthAt apane viSaya kI upalabdhilakSaNa darzana ko (svalakSaNa ko grahaNa karanA hai viSaya jisakA aisA darzana) pramANIka mAnanA hI cAhiye / " tathAhi--yaha nirvikalpa jJAna jisa yogyatArUpa pratyAsatti ke dvArA kisI eka ke hI AkAra kA anukaraNa karatA hai, usa yogyatA ke dvArA usI artha ko niyama se viSaya karatA hai, anyathA nahIM karatA hai isa paraMparAgataparizrama kA parihAra kara denA caahiye| ___ bhAvArtha - jJAna jisa padArtha se utpanna hotA hai, usake AkAra ko dhAraNa karatA hai aura punaH usI ko viSaya karatA hai isa paraMparA se hone vAle parizrama kA parizrama vaha bauddha kaise kara sakegA? zaMkA-nirvikalpadarzana nIlAdi artha meM tajjanya, tadrUpa aura tadadhyavasAya ke hone para hI pramANa 1 saugataH / (byA0 pra0) 2 paraH / sadasadubhayadharmAt / (di0 pra0) 3 bhavatu tacca iti pA0 / (di0 pra0) 4 prtiitiH| (di0 pra0) 5 svarUpAdinA'sat pararUpAdinAsat iti prakAreNa vastuni darzanena ghaTate / (di0 pra0) 6 svapararUpacatuSTayena sadasadAtmakaM vastvaMgIkartavyam / (di0 pra0) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 327 dhyavasAyAn 'svAnupalambhavyAvRttilakSaNaM darzanaM pramANayitavyam / tathA hi / buddhiriyaM yayA pratyAsattyA 'kasyacidevAkAramanukaroti tathA tamevArthaM niyamenopalabheta nAnyathA, pAramparya - parizramaM pariharet / nanu tajjanmatadrUpatadadhyavasAyeSu satsu nIlAdau darzanaM pramANamupalabhate, tadanyatamApAye' tasya pramANatvApratIteriti cenna tadabhAvepi svAnupalambhavyAvRttisadbhAvAdeva pramANatvaprasiddheH', tajjanmanazcakSurAdibhivrvyabhicArAttadrUpasya " " santAnAntarasamAnArthavijJAnenAnekAntAt, tadvyalakSaNasya samAnArthasamanantarapratyayenAnaikAntikatvAt 2 trilakSaNasyApi vibhramahetuphala vijJAnairvyabhicArAt, kAmalAdyupahatacakSuSaH 3 zukle zaGkha pItAkArajJAnAkahalAtA hai, yadi inameM se kisI eka kA bhI abhAva mAna leMge taba vaha darzana pramANIka hI nahIM rahegA / samAdhAna - aisA nahIM kaha sakate, kyoMki uparyukta tajjanya, tadrUpa aura tadadhyavasAya ke abhAva meM bhI jJAna meM svAnupalaMbha vyAvRtti ( svaviSaya ke upalambha ) kA sadbhAva hone se hI pramANapanA prasiddha hai arthAt (jJAna na apane se utpanna huA hai aura na tadAkAra hai phira bhI apane ko viSaya karatA hai | ) kyoMki tajjanya ke mAnane para cakSu Adi iMdriyoM se vyabhicAra AtA hai arthAt jJAna yadi padArthoM se utpanna hokara hI use viSaya karatA hai, taba to vaha cakSu Adi indriyoM se bhI utpanna huA hai, ata: una iMdriyoM ko bhI viSaya karanA cAhiye kintu indriyoM ko viSaya nahIM karatA hai, ataH vyabhicAra doSa AtA hai / tadrUpa- nIlAkAra ke mAnane meM to saMtAnAMtara samAnArthavijJAna ke sAtha vyabhicAra AtA hai arthAt svasaMtAna aura saMtAnAMtara meM ekArthAkAradhAritva hone para bhI nirvikalpadarzana svasaMtAna ko hI viSaya karatA hai saMtAnAMtara ko nahIM / ataH yadi jJAna ko tadAkAra hokara jAnanA mAneMge, taba to saMtAnAMtara samAnArthavijJAna ke sAtha vyabhicAra AtA hai / arthAt do vastu samAna AkAra kI haiM jJAna ne eka se utpanna hokara usakA AkAra dhAraNa kiyA aura usako jAnA kintu jaba Apa tadAkAra ko grahaNa karanA mAnate haiM taba vaha dUsarI bhI usI prathama vastu ke AkAra kI hai ataH vaha jJAna tadAkAra ho cukane para bhI usako kyoM nahIM jAnatA hai ? ataeva jJAna ko tadAkAra mAnane para saMtAnAMtara samAnArthavijJAnaM ke sAtha vyabhicAra doSa AtA hai, evaM tadddvaya lakSaNa vAlA darzana samAnArtha aura samanantara pratyaya se se vyabhicarita hotA hai / tadutpatti, tadAkAra aura tadadhyavasAyarUpa tInalakSaNa se yukta nirvikalpadarzana 1 atra sAmarthyAt parArthAnupalambhAtmakamiti vijJeyaM tathaivAlaMkAre vakSyamANatvAt / niyatasvaviSayopalambhalakSaNam / ( di0 pra0 ) 2 svAnupalambhavyAvRttilakSaNabuddhirjJAnam / ( di0 pra0 ) 3 jJAnam / (di0 pra0) 4 arthasya / ( di0 pra0 ) 5 pariNamati / (di0 pra0 ) 6 tajjanmatadrUpatadadhyavasAyaparizramaM na tyajedbuddhiH / ( di0 pra0 ) 7 tajjanmatadrUpataddhyavasAyAnAM madhya ekasyApi vinAze / ( di0 pra0 ) 8 paroktaM vyatirekaM tAvadUSayanti / darzanasya / ( di0 pra0) 9 anvayaJca dUSayanti / ( di0 pra0) 10 tajjanmAdi / darzanasya / ( di0 pra0 ) 11 ekArtho samAnArtho vA / (di0 pra0 ) 12 basa: / ( di0 pra0) 13 kAmalakAcarogapIDitanetrasya puMsaH / nuH / ( di0 pra0 ) Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] aSTasahasrI __ [ kArikA 16 dutpannasya tadrUpasya tadAkArAdhyavasAyinopi jJAnasya svasamanantarapratyaye pramANatvabhAvAt / tadanabhyupagame svAbhyupagamAsiddheH ki sAdhanaH paramupAlabheta yatovazyaM darzanaM niyatasva viSayAnupalambhavyAvRttilakSaNaM paraM viSayAnupalambhAtmakaM na pramANayet / na hi svayaM pramANAnabhyupagame svArthapratipattiH / na cApratipannamarthaM parasmai pratipAdayitumIzaH paramupAlabdhaM vA parAbhyupagatasyApi pramANasya pratipatterayogAt, parAbhyupagamAntarAttatpratipattAvanavasthAprasaGgAt / tadekopalambhaniyamaH svaparalakSaNAbhyAM bhAvAbhAvAtmAnaM prasAdhayati / tadabhAve na pravarteta nApi bhI vibhramahetuka phalajJAnoM ke sAtha vyabhicarita ho jAtA hai / jaise kAmalA-pIliyA Adi roga se yukta cakSu ke dvArA zveta zaMkha meM pItAkAra jJAna ho jAtA hai, evaM vaha jJAna tadrUpa-tadAkAra tathA tadAkArAdhyavasAyI bhI hai, aisA vaha jJAna svasamanaMtarapratyaya meM arthAt prAktana pItAkArajJAna meM pramANapane ko prApta ho jAtA hai| yadi usa jJAna ko Apa pramANabhUta nahIM mAneMge, taba to svayaM ke dvArA svIkRta (zUnyavAda) ko bhI siddhi nahIM ho skegii| punaH Apa kisa hetu ke dvArA para prativAdI (jainAdi) ko ulAhanA de sakeMge batalAiye? jisase ki avazya hI yaha niyata svaviSayAnupalambha vyAvRttilakSaNa darzana (jJAna) paraniyata viSayAnupalambha ko pramANita na kare / kyoMki svayaM Apa saugata pramANa ko svIkAra na karane para svArtha arthAt apane zUnyavAda ko bhI kaise samajha sakeMge? aura svayaM nahIM samajhate huye svamata ko athavA zUnyavAda ko Apa bauddha dUsaroM ko bhI samajhAne ke liye kaise samartha hoMge? __athavA hama jaina ko ulAhanA dene ke liye bhI kaise samartha ho sakeMge? kyoMki dUsaroM ke dvArA svIkRta bhI pramANa ko Apa samajha hI nahIM skeNge| arthAt jaba Apa saugata svayaM hI apane zUnyavAda ko nahIM samajhate haiM na para ko pratipAdana kara sakate haiM aura na parajanAdi ko ulAhanA hI de sakate haiM kyoMki para ke dvArA svIkRta pramANa ko bhI Apa svayaM to jAnate hI nahIM haiM, kAraNa Apake mata meM to saba kucha zUnyarUpa hI hai| yadi Apa kaheM ki parAbhyupagamAMtara se usa pramANa kA jJAna kara leMge, taba to anavasthA kA prasaMga prApta ho jaavegaa| ataeva hamArA siddhAnta yaha hai ki jJAna meM jo eka vastu ko viSaya karane kA niyama 1 nanu darzanaM prAmANyameva neSyata ityAha / (di0 pra0) 2 tasya svAnupalambhavyAvRttilakSaNasya jJAnasyAnaGgIkAre saugatasya svamatasiddhirna syAt / (di0 pra0) 3 syAdvAdI vadati ayaM saugataH svArthopalambhAtmakaM parArthAnulambhAtmakamiti sadasadAtmalakSaNaM jJAnaM kuto na pramANayet apitu pramANaM kuryAt / (di0 pra0) 4 dUSayituM vA / (di0 pra0) 5 paravAdyaMgIkRtapramANAt svapramANaparijJAne'navasthAdoSo ghaTate kathaM svapramANaM parapramANAttatparapramANamanyasmAt parapramANAttadapyanyasmAdityAdiprakAreNa / (di0 pra0) 6 svArthavyavasAyAtmakameva pramANaM svarUpapararUpAbhyAM svasya sadasadAtmakatvaM niSpAdayati = tadabhAve iti tasya sadasadAtmakasyAbhAve kvacidiSTe vastuni na varteta aniSTena nivartata pramANAntaravat / yathA nAnApuruSasaMvedanaM iSTapravartakamaniSTanivartakaM na bhavatIti / (di0 pra0) Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] [ 326 nivarteta pramANAntaravat / svasyArthasya caikasyaivopalambhohItarasyAnupalambhaH, tasya vidhAyaka evAnyasya' niSedhakaH, tatra pravartaka eva vA paratra' nivartaka, iti tadekopalambhaniyamAtkasyacit pravRttinivRttI sidhyataH / tadabhAve santAnAntarapramANAdivat' pravartakAnna kazcitpravarteta nivartakAcca na nivarteta, apramANAttravRttau ' nivRttau vA pramANAnveSaNasya vaiyarthyAdatiprasaGgAcca / tataH pramANaM pratyakSamanyadvA " svArthopalambhAtmanA parArthAnupalambhAtmanA ca ' kramArpitena sadasadAtmakaM siddham / tadvatprameyamapi / iti sarvaM vastu kramApitadvayAdvaitaM ko necchet ? sarvasyadeg vipratipattumazakteranicchatopi " tathA saMpratyayAt / prathama pariccheda hai vaha svapararUpa ke dvArA cakSu ko bhAvAbhAvAtmaka siddha kara detA hai aura usa eka viSaya ke niyama kA abhAva hone para puruSa na to usa jJAnamAtra meM pravRtti karegA aura na usa jJAna nivRtta hI hovegA pramANAntara ke samAna / arthAt jaise ki saMtAnAMtarajJAna-bhinna saMtAna ke jJAna se koI manuSya eka viSaya kI upalabdhi kA abhAva hone se na usameM pravRtti karatA hai aura na usase nivRtta hI hotA hai / apane eka hI artha kA upalambha hai aura upalabdhi ke viSayabhUta se anya kA anupalambha hai / usa upalabhabhUta viSaya kA vidhAyaka hI anya kA niSedhaka hai / ataeva usa upalaMbha viSaya meM hI vaha pravRtti karatA hai athavA usase bhinna se nivRtta hotA hai / isa prakAra se tathAvidha ekopalaMbha ke niyama se kisI manuSya meM pravRtti evaM nivRtti siddha hI ho jAtI haiM aura yadi Apa usa ekopalaMbhaviSaya kA abhAva mAneMge, taba to bhinna saMtAna ke pramANa Adi ke samAna koI bhI pravartaka (darzana) se na pravRtti kara sakegA aura na nivartaka se nivRtti hI kara sakegA aura yadi apramANa se bhI Apa pravRtti athavA nivRtti svIkAra kara leNge| taba to pramANa kA anveSaNa karanA hI vyartha ho jAvegA athavA bhrAntajJAna se bhI pravRti evaM nivRtti ke ho jAnerUpa atiprasaMga doSa A jAvegA / ataeva pratyakSa athavA parokSa ye donoM hI pramANa svArthopalabdhirUpa ko evaM parArthAnupalabdhi ko krama se arpita karane se sadasadAtmakarUpa hI siddha haiM aura usI prakAra se prameya bhI svapararUpa se sadasadAtmaka hI siddha hai / isa prakAra se sabhI vastu ko krama se arpitadvaya se dvaitarUpa kauna nahIM svIkAra karegA ? kyoMki isa viSaya meM sabhI ko visaMvAda karanA azakya hI hai evaM vaise svIkAra karane kI icchA na karane vAloM ko bhI vaisA hI saMpratyaya - anubhava A rahA hai / 2 avivakSitasvarUpe / (di0 pra0) 1 aparArthasya / vivakSitasvarUpAtsvarUpAntarasyArthAntarasya vA / ( di0 pra0 ) 3 anyapuruSapratipAditajJAnAt / ( di0 pra0) 4 darzanarUpapramANAcca / (di0 pra0 ) 5 pramANAbhAsAdityarthaH / ( di0 pra0 ) 6 parokSam / ( di0 pra0 ) 7 kRtvA / ( byA0 pra0 ) 8 vivakSitena / ( byA0 pra0 ) 9 pramANavat / ( di0 pra0) 10 vAdinaH / sarvasya vastuno visaMvadituM zaktinaM / ( di0 pra0 ) 11 puruSasya sogatasya vA / ( di0 pra0) Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 [ sarva vasvaktavyaM kathaM? iti prazne sati jainAcAryA uttarayaMti yata pratyeka zabda ekamevArtha brUte na cAnekAn / ] kathamavaktavyaM sarvamiti ceducyate, niSparyAyaM bhAvAbhAvAvabhidhAnaM nAjasaiva viSayIkaroti, zabdazaktisvAbhAvyAta, sarvasya 'padasyakapadArthaviSayatvaprasiddha:2 saditi padasyAsadaviSayatvAta, asaditi padasya ca sadaviSayatvAt, anyathA tadanyatarapadaprayogasaMzayAt, gauriti padasyApi digAdyanekArthaviSayatayA prasiddhasya tattvatonekatvAtsAdRzyopacArAdeva tasyaikatvena vyavaharaNAdanyathA sarvasyakazabdavAcyatvApatteH pratyekamapyanekazabdaprayogavaiphalyAt / yathaiva hi zabdabhedAdhra vorthabhedastathArthabhedAdapi zabdabhedaH siddha eva, anyathA vAcyavAcakaniyamavyavahAra [ sabhI vastuyeM avaktavya kaise haiM ? aisA prazna hone para AcArya uttara dete haiM ki pratyeka zabda eka hI artha ko kahatA hai aneka ko nahIM / zaMkA-sabhI vastu avaktavya kisa prakAra se hai ? samAdhAna-kahate haiM, niSparyAya (krama rahita) bhAva aura abhAva ko koI bhI zabda eka kAla meM hI viSaya nahIM kara sakatA hai kyoMki zabda kI zakti kA svabhAva hI aisA hai| arthAt zabda meM aisI hI zakti hai ki eka samaya meM eka zabda eka hI dharma ko kahatA hai| sabhI pada eka-eka rUpa se apane eka hI artha ko kahate haiM yaha bAta prasiddha hai| 'sat' yaha pada 'asat' ko viSaya nahIM karatA hai evaM 'asat' yaha pada sat ko nahIM kaha sakatA hai anyathA yadi eka hI pada ko aneka artha kA kahane vAlA mAnoge taba to una sat aura asat donoM hI padoM meM se kisI eka pada ke prayoga se saMzaya ho jAvegA / arthAta sat zabda ke kahane para isakA vAcya artha sat hai yA asat hai ? athavA asat zabda ke kahane para isakA vAcyArtha sat hai yA asat ? aisA saMzaya ho jAvegA, kintu sat yA asat zabda meM saMzaya nahIM dekhA jAtA hai, ataeva zabda meM eka hI artha ko pratipAdana karane kI zakti svabhAvataH hai| zaMkA-yadi Apa aisA kaheM ki eka pada meM yugapat aneka arthoM ko pratipAdana karane kI yogyatA nahIM hai taba to dizA Adi aneka arthoM ko eka sAtha pratipAdana karane vAle gau Adi padoM kA uccheda-vinAza hI ho jaavegaa| samAdhAna- nahIM, dizA Adi aneka arthoM ko viSaya karane vAlA akelA eka hI 'go' zabda nahIM hai kintu vAstava meM ve go zabda aneka haiM arthAt saMpUrNa dizA Adi ke vAcaka go zabda bhinna-bhinna hI haiN| inameM jo ekatva kA pratibhAsa yA ekarUpa se vyavahAra hotA hai vaha sAdRzya ke upacAra se hI hotA hai| yadi aisA na mAnA jAve taba to samasta padArthoM meM eka zabda se vAcyahone kA prasaMga prApta ho 1 zabdasya / (di0 pra0) 2 pratyekam / (byA0 pra0) 3 paramArthataH / (di0 pra0) 4 maa| ziSTa luptAnAM zabdAnAM sArUpyAt sAdRvyam / (di0 pra0) 5 bhedAbhAve / (di0 pra0) 6 padArthasya / (di0 pra0) 7 niyataH / (di0 pra0) 8 satyaH / smbhiruuddhnyaapekssyaa| (di0 pra0) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 331 vilopAt / etenaikasya vAkyasya yugapadanekArthaviSayatvaM pratyAkhyAtaM syAtsadasadeva sarvaM svapararUpAdicatuSTayAbhyAmiti vAkyasyApi 'kramApitobhayadharmaviSayatayorarIkRtasyopacArAdevaikatvAbhidhAnAt / 'tatrobhayaprAdhAnyasya kramazo vivakSitasya sadasacchabdAbhyAM dvandvavRttau tadvAkye vA svapadArthapradhAnAbhyAmabhidhAnAdvA' na doSaH, sarvasya vAkyasyaikakriyApradhAnatayaikArthaviSayatvaprasiddhe:10 / siddhamekArthanivedanazaktisvabhAvatvaM| zabdasya, 12vacanasUcanasAmarthya vishessaantilngghnaat| / saditizabdasya hi sattvamAtravacane 4 sAmarthya vizeSo, nAsattvAdyanekadharmavacane, jAvegA / tathA ca pratyeka padArthoM ko svatantrarUpa se pratipAdana karane ke liye prayukta hone vAle aneka zabdoM kA prayoga niSphala niSphala hI ho jaavegaa| arthAta ghaTa, paTa, dIpaka Adi aneka padArthoM ko kahane ke liye aneka zabdoM ke prayoga kI koI AvazyakatA nahIM raha skegii| ataeva jitane artha haiM, unake pratipAdana karanevAle zabda bhI utane hI haiM aisA svIkAra karanA cAhiye kyoMki jisa prakAra zabdabheda se nizcita hI arthabheda hai usI prakAra se arthabheda se bhI zabda bheda siddha hI hai| anyathA vAcya-vAcaka niyama ke vyavahAra kA lopa ho jAvegA isI kathana se eka vAkya yugapat aneka artha ko viSaya karatA hai isa kathana kA bhI khaNDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye / zaMkA--svapara rUpAdi catuSTaya kI apekSA se sabhI vastu kathaMcit sat-asatrUpa hI haiM, isa tRtIya bhaMgarUpa vAkya se to eka sAtha sat aura asatrUpa ina donoM dharmoM kA pratipAdana ho jAtA hai, ataH eka vAkya anekArtha ko viSaya karanevAlA siddha ho jAtA hai| ___ samAdhAna nahIM, isa tRtIya bhaMgarUpa vAkya meM krama se arpita ubhaya dharma viSayabhUta haiM, aisA svIkAra karane se kAla pratyAsatti kI apekSA se upacAra se hI ekatva kA kathana kiyA gayA hai, ataeva yaha tRtIya bhaMga kA vAkya bhI apane artha kA krama se pratipAdana karatA hai, yugapat nhiiN| zaMkA-tRtIya bhaMga meM "sadasat" zabda meM dvandva samAsa hai, isameM ubhayapadArtha pradhAna hai ataH yaha kramaza: artha kA pratipAdaka na hokara ubhaya pada kA pradhAnarUpa se yugapat hI pratipAdaka hai| samAdhAna nahIM, isameM 'sat asat' zabda ke dvArA kramazaH donoM kI pradhAnatA vivakSita hai| athavA isa vAkya meM dvandva samAsa ke hone para bhI donoM hI padArtha apanI-apanI apekSA se pradhAna haiM ataeva aisA kathana karane meM koI bhI doSa nahIM hai| 1 tiGsubantacayo vAkyaM tasya / (di0 pra0: 2 sarvathA / mImAMsakAbhimatam / (byA0 pra0) 3 abhimananAt iti pA0 / (di0 pra0, jyA0 pra0) 4 tadubhaya iti pA0 / (di0 pra0) sadasadat / (di0 pra0) 5 prAdhAnyarUpaikArthasya / (byA0 pra0) 6 vAkyasya / kramavivakSayA jJAnasyetyabhiprAyaH / (di0 pra0) 7 dvandvasamAse / (byA0 pra0) 8 ekasmin vAkye sati / (byA0 pra0) vAkyAditi pA0 / (di0 pra0) 9 zabdAbhyAm / (di0 pra0) 10 yugapadanekArthaM viSayatvaM pratyAkhyAtamityasminsAdhye hetvantarametatprasiddhazceti draSTavyam / (byA0 pra0) 11 zakteH iti pA0 / (di0 pra0) 12 vAcakatvaM sat zabdasya / (byA0 pra0) 13 dyotakatvaM syAt zabdasya / (byA0 pra0) 14 pratipAdane / (byA0 pra0) Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 syAditi zabdasya ca vAcakasyAnekAntamAtravacane' sAmarthya vizeSo, na punarekAntavacane tasyaiva dyotakasyAvivakSitAzeSadharmasUcane sAmarthyavizeSo, na punarvivakSitArthavacane', tadvAcakazabdaprayogavaiyarthyaprasakteH / na caivaM vidhivacanasUcanasAmarthya vizeSamatikramya pravartamAnaH zabdaH prasiddhavRddhavyavahAreSupalabhyate yato niSparyAyaM bhAvAbhAvAvabhidadhIta / syAnmataM 'yathAsaGkataM zabdasya pravRttidarzanAtsaha sadasattvadharmayoH saMketitaH zabdastadvAcako na virudhyate' saMjJAzabdavat, iti tadayuktaM, saGkatAnuvidhAnepi' kartRkarmaNoH "zaktyazaktyoranyataravyapadezAhatvAdayodAruvajralekhanavat / na hi yathAyaso dArulekhane kartuH zaktistathA vajralekhanesti, yathA vajralekhane ___bhAvArtha -prathama bhaMga meM pradhAnatayA sattva vivakSita hai| dvitIya bhaMga meM pradhAnatayA asattva vivakSita hai| evaM tRtIya bhaMga meM kramazaH sattva aura asattva ye donoM hI dharma mukhyatayA vivakSita haiN| ataH sattva apane artha kA evaM asattva apane artha kA kramazaHpradhAnarUpa se pratipAdana karate haiM, isa niyama ke anusAra sabhIvAkya eka kriyA kI pradhAnatA se eka artha ko hI viSaya karane meM prasiddha haiN| ataeva zabda svabhAvataH eka hI artha ko nivedana karane kI zaktivAle haiM yaha bAta siddha ho gaI, kyoMki pratyeka zabda apane-apane niyataartha ko sUcana karane kI sAmarthya kA ulaMghana nahIM kara sakate haiN| 'sata' isa zabda kI sattvamAtra ke kahane meM sAmarthya vizeSa hai kintu asat Adi aneka dharmoM ke kahane meM sAmarthya nahIM hai evaM anekAnta vAcaka 'syAt' isa zabda kI anekAntamAtra ko kahane meM hI sAmarthya vizeSa hai ekAMtavacana ko kahane meM nahIM hai aura dyotakapakSa meM usI anekAnta dyotakarUpa syAta' zabda kI avivakSita azeSa dharmoM ke sUcana karane meM zakti hai kintu vivakSitaartha ke sUcana karane meM nahIM hai| anyathA usa vivakSitadharma ke vAcaka zabdoM kA prayoga vyartha hI ho jaavegaa| arthAt 'syAta' zabda ke vAcaka aura dyotakapakSa kI apekSA se do bheda haiM / vAcaka pakSa meM syAt' zabda apane anekAMta artha ko kahane vAlA hai aura dyotakapakSa meM avivakSita-gauNarUpa azeSadharmoM ko sUcita karane vAlA hai| isa prakAra se vidhivacana ko sUcana karane kI sAmarthya vizeSa kA ulaMghana karake pravRtta huA zabda prasiddha vaddha vyavahAra kI paramparA meM upalabdha nahIM hotA hai, ki jisase niSparyAya-yugapata bhAvAbhAva ko koI zabda kaha sake, arthAt pratyeka zabda apane-apane niyata artha ko sUcanakarane kI sAmarthya se yukta hai ve zabda isa sAmarthya kA ulaMghana karake jagat ke vyavahAra meM pravRtti nahIM karate haiM ataeva zabda yugapat bhAvAbhAvarUpa do dharmoM ko kahate haiM, yaha Agraha galata hI hai, kyoMki usameM vaisI zakti hI nahIM hai| 1 saMketitatvAdvAcakaH / (byA0 pra0) 2 anekAntamAtrasya dyotako na tadvizeSasya / (byA0 pra0) 3 sadAdi / (byA0 pra0) 4 vyavahriyamANaH / (di0 pra0) 5 pramANasiddhapUrvAcAryavyApAreSu / (di0 pra0) 6 hetuH / (di0 pra0) 7 avyaktabhaMgo mAstu / (byA0 pra0) 8 yathA svarazabdena na caturdazasvarAH / (byA0 pra0) 9 vizeSosti / (byA0 pra0) 10 zaktimataH / (byA0 pra0) 11 tA / karmaNaH / (di0 pra0) Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 333 tasyAzaktistathA dArulekhanepIti zakyaM vaktum / nApi yathA dAruNaH karmaNo'yasAlekhyatve zaktistathA vajrasyAsti yathA vA vajrasya tatrAzaktistathA dAruNopIti nizcayaH, kvacitkasyacitkartRkarmaNoH zaktyorazaktyozca pratiniyatatayA vyavasthitatvAt / tathA zabdasyApi 'sakRdekasminnevArthe pratipAdanazaktirna punaranekasmin, saGkatasya tacchaktivyapekSayA tatra pravRtteH / senAvanAdizabdasyApi nAnekatrArthe pravRttiH, 'karituragarathapadAtiprattyAsattivizeSasyaikasya senAzabdenAbhidhAnAt / vanayUthapaMktimAlApAnakagrAmAdizabdAnAmapyetenaivAnekArthapratipAdanaparatvaM pratyAkhyAtam / zaMkA-zabdoM kI pravRtti saMketa ke anusAra hI dekhI jAtI hai| eka sAtha sattva-asattva donoM dharmoM meM saMketita koI zabda usakA vAcaka hove isameM kyA virodha hai ? jaise jainendravyAkaraNa meM "zatR aura zAna" kI 'sat' yaha saMjJA hai ataH 'sat' kahane mAtra se hI zatR aura zAna donoM hI pratyayoM kA grahaNa ho jAtA hai| samAdhAna--yaha kahanA bhI ayukta hai kyoMki zabda meM saMketa kA vidhAna bhI vAcaka evaM vAcyarUpa kartA karma meM vivakSA ke vaza se unakI zakti evaM azakti meM se kisI eka kA anuzaraNa karake hI kiyA jAtA hai| jisa prakAra se lohA lakar3I kA bhedana karatA hai, usa prakAra se vajra kA bhedana nahIM kara sakatA hai| jisa prakAra se lohe meM kASTha ko bhedana karane kI zakti hai usa prakAra se vajra ke bhedana karane meM nahIM hai, evaM jaisI vajra ko bhedana karane meM usakI azakti hai, usI taraha kASTha ke bhedane meM bhI azakti ho aisA nahIM kaha sakate / jisa taraha kASTharUpa karma lohe ke dvArA bhedana karane ke liye zakya hai, vaise hI lohe se vajra bhI phor3A jA sake, aisA nahIM hai athavA jaise lohA vajra ko nahIM phor3a sakatA, vaise hI kASThako bhI na phor3a sake, aisA bhI nizcaya nahIM kara sakate haiM, kyoki katto aura kama eka kI sAmarthya aura asAmArthya pratiniyatarUpa se hI vyavasthita hai| ___ "usI prakAra se zabda meM bhI yugapat eka hI artha ko kahane kI zakti hai, anekArtha ko kahane kI zakti nahIM hai aura vaha saMketa usa pratipAdana zakti kI apekSA se hI vahA~ para pravRtta hotA hai" tathaiva 'senA, vana' Adi zabda bhI eka sAtha aneka artha ko nahIM kahate haiM kintu senA zabda ke dvArA to 'hAthI ghor3A ratha, padAti kA samUha rUpa eka pratyAsattivizeSa hI kahA jAtA hai aura isI taraha se vana zabda bhI aneka vRkSoM ke samUharUpa eka hI vizeSa artha ko kahatA hai, na ki aneka ko| 1 nahi / (di0 pra0) 2 tA / (byA0 pra0) 3 kvaciddAruNi karmaNi kasyacidayasaH kartuH zaktyoH zakyatvazaktattvayoH kvacidvajra karmaNi kasyacidayasaH karturazaktyai zakyatvAtzaktatvayoritiyojyam / (byA0 pra0) 4 ekavAram / (di0 pra0) 5 arthe saMketasya zabdazaktyapekSayA pravRtteH / (di0 pra0) 6 AzaMkya / (byA0 pra0) 7 Asanna / samudAyavizeSasya / (di0 pra0) 8 ddhiguddcaaturjaatkaadi| (di0 pra0) 9 etena senAzabdena ekasyaivArthasya pratipAdanadvAreNa / (di0 pra0) Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ 'vRkSau' ityAdi zabdAH dvivRkSAdikaM kathaM buvanti, asya vicAraH / ] kathamevaM vRkSAviti padaM vyarthaM vRkSA iti ca bahvarthamupapadyate iti cet keSAJcidekazeSArambhAt pareSAM svAbhAvikatvAdabhidhAnasyeti saMgirAma he ' / tatraikazeSapakSe dvAbhyAmeva vRkSazabdAbhyAM vRkSadvayasya, bahubhireva ca vRkSazabdairbahUnAM vRkSANAmabhidhAnAnnaikasya zabdasya sakRdanekArthaviSayatvaM, ziSTaluptazabdayoH sArUpyAda' bhidheyasAmyAccaikatvopacArAdekazabdaprayogopapatteH / svAbhAvikatve' tvabhidhAnasya, vRkSazabdo dvibahuvacanAnta: svabhAvata eva svAbhidheyamarthaM dvitva 334 ] tathaiva yUtha, paMkti, mAlA, pAnaka, grAma Adi zabda bhI aneka artha kA pratipAdana karate haiM isa bAta kA khaNDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye / [ kArikA 16 [ 'vRkSI' ityAdi zabda do vRkSa Adi ko kaise kahate haiM ? isa para vicAra ] zaMkA- - isa prakAra se puna: 'vRkSau' yaha zabda do vRkSarUpa artha ko evaM 'vRkSAH ' yaha zabda bahuta se vRkSoM ko kisa prakAra se kahate haiM ? samAdhAna- yaha ApakA prazna ThIka hai koI-koI pANiniAcArya ( vyAkaraNa kartA) Adi ekazeSa samAsa ke dvArA do vRkSoM se hI dvivacanarUpa 'vRkSau' pada evaM bahuta se vRkSoM ke samAsa se hI bahuvacanarUpa 'vRkSA:' pada ko svIkAra kara usake dvArA dvivacana evaM bahuvacana kA bodha mAna lete haiM kintu jainAcArya - pUjyapAdasvAmI Adi (jainendravyAkaraNa ke kartA) zabda meM svAbhAvika hI vaisI zakti mAnate haiM, evaM pratyaya ke dvArA vyakti svIkAra karate haiM / usameM pANini Adi ke mata meM ekazeSapakSa maiM do hI vRkSa zabdoM ke dvArA do vRkSoM kA evaM bahuta hI vRkSa zabdoM ke dvArA bahuta se vRkSoM kA bodha mAnate haiM / isaliye eka zabda hI eka sAtha anekArtha ko viSaya karane vAlA nahIM hai, kyoMki ziSTa aura lupta zabda meM samAnatA ke hone se aura vAcya bhI sadRza hone se tathA ekatva ke upacAra hI eka zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / 1 bhAvArtha- pANinivyAkaraNa meM ekazeSa samAsa mAnA hai, jaise vRkSazca vRkSazca 'vRkSavRkSoM' punaH 'svarUpANAmekazeSa ekavibhaktau' sUtra ke anusAra sadRza zabdoM meM yA sabhI zabdoM kA lopa kara eka hI zeSa rakhanA cAhiye, ataH 'vRkSau' yaha pada siddha huA tathaiva bahuvacana meM vRkSazca vRkSazca 'vRkSA:' bana jAtA hai jo ki lupta huye vRkSa zabdoM kA bhI kathana karane vAlA hotA hai / ata: ina zabdoM meM ekatva ke upacAra se ekazabda kA hI prayoga siddha hai / evaM jainendravyAkaraNa ke anusAra zabda meM svAbhAvika zakti ke mAnane para vRkSa zabda dvivacanAMta evaM bahuvacanAMta svabhAva se hI ( dravya kI apekSA se ) apane vAcya artha ko dvivacanarUpa aura bahuvacanarUpa viziSTa kahatA hai kyoMki usa zabda meM ekatva, dvitva, bahutva se viziSTa kathana karane kI sAmarthya 1 pratijJAM kurmahe / ( vyA0 pra0) 2 ekazeSArambhasvAbhAvikatvayoH / ( di0 pra0 ) 3 arthe / ( di0 pra0 ) 4 vizeSe / ( di0 pra0 ) 5 vRkSadravyamekam | ( di0 pra0) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 335 bahutvaviziSTamAcaSTe, tathA sAmarthyAdanyathA zabdavyavahArAnupapatteH / nanu ca vRkSA iti pratyayavatI prakRti: padam / tasya vAcyamanekamekaM ca syAdvAdibhiriSyate, na punarekameva / tathA' coktam "anekamekaM ca padasya vAcyaM, vRkSA iti prtyyvtprkRtyaaH|" iti kazcit, sopyevaM. praSTavyaH, kimekamanekaM ca sakRtpradhAnabhAvena padasya vAcyamAhosvidguNapradhAnabhAvena ? iti / na tAvatprathamaH pakSaH, tathA pratItyabhAvAt / vRkSadravyaM hi vRkSatvajAtidvAreNa vRkSazabda: prakAzayati tato liGga saMkhyAM ceti zAbdI pratItiH kramata eva / taduktaM vidyamAna hai, anyathA zabda vyavahAra nahIM bana skegaa| arthAt "svAbhAvikatvAdabhidhAnasya kazeSAnArambhaH" isa jainendrasUtra ke anusAra jainAcArya ekazeSa samAsa ko nahIM mAnate haiM ve pratyeka zabda meM svAbhAvika hI anekazaktiyA~ mAnate haiN| zaMkA-'vRkSAH' yaha pada pratyayavartI prakRti hai aura isa pada kA vAcyArtha aneka evaM eka bhI hai, aisA Apa syAdvAdiyoM ne svIkAra kiyA hai, kintu ekAntataH eka hI vAcyArtha hai, aisA to Apa nahIM mAnate haiM usI taraha kahA bhI hai zlokArtha - vRkSa yaha zabda prakRtirUpa hai isameM 'jas' pratyaya ke jor3ane se pratyayasahita yaha pada 'vRkSAH' bahuvacanAMta ho jAtA hai| ataeva eka hI pada kA vAcyArtha aneka bhI hai, aura eka bhI hai, kyoMki yaha vRkSa pada sAmAnyatayA eka ko aura vizeSarUpa se aneka ko kahatA hai / ataeva eka zabda eka hI artha ko kahatA hai, yaha kathana to Apake hI siddhAnta se bAdhita ho jAtA hai / samAdhAna- isa zaMkA ke karane para to hama Apase pUchate haiM ki jo eka pada kA vAcya artha eka aura aneka hai vaha yugapat pradhAna bhAva se hai athavA gauNa evaM pradhAnabhAva se hai ? yadi Apa prathamapakSa leveM ki zabda yugapat hI pradhAnatayA eka aura aneka artha ko kahatA hai taba to ThIka nahIM hai kyoMki vaisI pratIti kA abhAva hai| vRkSazabda vRkSatva - sAmAnyarUpa jAti ke dvArA vRkSadravya ko prakAzita karatA hai pazcAt liMga aura ekavacana dvivacana Adi saMkhyA ko prakAzita karatA hai isa prakAra se zabda se hone vAlI pratIti krama se hI hotI hai / kahA bhI hai 1 uktaJca iti pA0 / (di0 pra0) 2 avaktavyaM bhaMgo mAstu niSparyAyaM bhAvAbhAvAvabhidadhate iti codyaM nirAkarotyagne / (byA0 pra0) 3 vyaktirUpam / (byA0 pra0) Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 "svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liGga saMkhyAM vibhaktIzca // " iti / pradhAnabhAvena' ca vRkSArthaH pratIyate, bahutvasaMkhyA tu guNabhAveneti na kasyacidvirodhaH, pradhAnaguNabhAvapakSasyaivAbhimatatvAt, syAditi nipAtenAnekasya dharmasyAkAGkSaNenaikasyaiva' pradhAnasya guNAnapekSasyApavadanAt--sarvasya vAcaka'tattvasya guNapradhAnArthatvAt, vAcya tattvasya ca tathA bhUtatvAt / taduktam "AkAkSiNaH syAditi vai nipAto, guNAnapekSe niymepvaadH| guNapradhAnArthamidaM hi vAkyaM, jinasya te tadviSatAmapathyam // " zlokArtha-vibhakti Adi kI apekSA se rahita-nirapekSazabda apane dravya ko kahatA hai / punaH samaveta dravya ke kathanAnaMtara puliMgaAdi liMga ekavacana, dvivacana, bahuvacana Adi saMkhyAaura vibhakti ko kahatA hai| ataeva 'vRkSAH' isa pada ke dvArA vRkSa artha to pradhAnarUpa se pratIti meM A jAtA hai evaM bahuvacanarUpa saMkhyA gauNarUpa se pratIti meM AtI hai| ___isa prakAra se hamAre yahA~ kisI bhI pada ke artha ko karane meM koI bhI virodha nahIM AtA hai kyoMki hamane to pradhAna aura gauNabhAvarUpa dvitIyapakSa ko hI svIkAra kiyA hai, arthAt koI bhI zabda yA pada mukhyatayA apane eka hI artha ke vAcaka hote haiM, aneka ke nhiiN| 'vRkSa' zabda pahale mukhyatayA svAbhidheya 'vRkSarUpa' apane artha kA kathana karatA hai / anantara gauNarUpa se liMga evaM dvitva, bahutva Adi saMkhyA kA kathana karatA hai ataH vRkSa isa zabda se pradhAnabhAva se to vRkSarUpa apane artha kI evaM gauNabhAva se liMga saMkhyA Adi kI pratIti hotI hai| anekadharmoM kI AkAMkSA karane vAle "syAt" isa nipAtarUpa pada ke dvArA gauNa kI apekSA se rahita eka pradhAna kA hI kathana bAdhita hai, kyoMki sabhI vAcakatattva gauNa, pradhAna arthavAle haiM aura vAcyatattva bhI usI prakAra se gauNa-pradhAna artharUpa hI hai / svayaMbhUstotra meM kahA bhI hai ___ ilokArtha-aneka dharmoM kI AkAMkSA karanevAle manuSya ke pAsa meM "syAt" yaha nipAta siddha zabda hai jo ki gauNa kI apekSA se rahitamAtra pradhAna rUpa ke kathana kA apavAda arthAt nirAkaraNa karane vAlA hai / isaliye he jina ! Apake vacana gauNa evaM pradhAnasahita donoM hI artha ke kahane vAle haiM jo ki Apake virodhI ekAMtavAdiyoM ke liye apathyasvarUpa haiN| isaliye hama jainiyoM ke sabhI vAkya gauNa evaM pradhAnabhAva ke dvArA hI artha ke vAcaka haiM / 1 paryAyaM sahitaM dravyaM sAmAnyam / (di0 pra0) 2 vibhaktasyeti pA0 / (di0 pra0) 3 tatazca / (di0 pra0) 4 syAditi zabdoccAro'vivakSitasyAnena dharmasya grAhakaH / (di0 pra0) 5 dyotakena / (byA0 pra0) 6 arthasya / (byA0 pra0) 7 zabdaH / (di0 pra0) 8 arthaH / samuditaM hetudvayaM pradhAnaguNabhAvotpAdau prAktana eva sAdhye / (di0 pra0) 9 anekadharmasya / vAcyatattvasyApi guNaiH saha pradhAnatvAt / (di0 pra0) Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi prathama pariccheda [ pramANavAkyamazeSadharmAtmakaM vastu prakAzayati tat kathaM saMbhavet jainamate ? ] nanvevaM pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakasya vastunaH prakAzakaM pramANavAkyaM kathamupapadyeta yena cetkAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa [ 337 sakalAdezaH pramANAdhInaH syAditi ca dravyaparyAyanayArpitena sakalasya vastunaH kathanAditi brUmaH / dravyArthikanayAttAvadekasyaiva dravyasyAnantaparyAyAtmakasyAdezaH ' pramANavAkyaM nAnekArthaM, paryAyanayAcca sakalaparyAyANAM kAlAdibhirabhinnA [ pramANavAkya azeSadharmAtmaka vastu kA prakAzana karate haiM, jainamata meM yaha kathana kaise sambhava hogA ? ] prazna- isa kathana se to pradhAnabhAva se azeSa dharmAtmaka vastu kA prakAzaka pramANavAkya hai yaha kathana kaise siddha ho sakegA ki jisase Apa "sakalAdeza: pramANAdhInaH " vastu kA sampUrNarUpa se kathana karanA pramANa ke AdhIna hai, isa vAkya ko kaha sakeM ? uttara - kAlAdi ke dvArA abhedarUpa dravyArthikanaya kI arpaNA se evaM abhedopacArarUpa paryAyArthikanaya kI arpaNA se sabhI paryAyasahita sampUrNa vastuoM kA kathana ho jAtA hai, aisA hama jaina svIkAra karate haiM / dravyArthikanaya se ananta paryAyAtmaka eka hI dravya kA kathana karanA pramANavAkya hai, na ki aneka artha kA kathana karanA pramANavAkya hai, evaM paryAyArthikanaya se kAlAdi se abhinna sampUrNa paryAyoM meM abhedopacAra karake upacarita eka hI vastu pramANavAkya kA viSaya hai / 1 vivakSitAvivakSita / ( di0 pra0 ) 2 sarvamanekAntAtmakam / ( di0 pra0 ) 3 kathanam / (di0 pra0 ) 4 kAloapa sarUvattho saMbandhataheva uvayAro / guNideso saMsaggo saddoviya hoMti kAlAdI / / kAlaH AtmasvarUpamartha: saMbandhastathA copakAraH guNidezaH saMsargaH zabdo'pi ca bhavanti kAlAdayastatra syAjjIvAdivastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tat kAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenAbhedavRttiH yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmasvarUpaM tadevAbhyAnantaguNAnAmapItyAtmasvarUpeNAbhedavRttiH / ya evAdhAro dravyAkhyostitvasya sa evAnya paryAyANAmityarthe nAbhedavRttiH / ya eva cAviSvagbhAvaH kathaJcittAdAtmya lakSaNaH saMbandhostitvasya sa eva zeSavizeSANAmiti saMbandhenAbhedavRtti / ya eva copakArostitve na svAnuraktakaraNaH sa eva zeSairapi guNairityupakAreNAbhedavRttiH / ya eva ca guNidezostitvasya sa evAnyaguNAnAmiti guNidezenAbhedavRttiH / ya eva ekavastvAtmanA stitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAmiti saMsargeNAbhedavRttiH / ya evAstIti zabdostitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH - paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAM kAlAdibhirabhedavRttiraSTadhA saMbhavati pratikSaNamanyatopapatteH / bhinnakAlatvAt / sakRdekatra nAnAguNAnAmasaMbhavAt sambhave vA tadAzrayasya tAvaddhAbhedaprasaMgAt / teSAmAtmarUpasya ca bhinnatvAt / tadabhede tadbhedavirodhAt / svAzrayasyArthasyApi cAnyatvAt / anyathA nAnAguNAzrayavirodhAt / saMbandhasya ca saMbandhibhedAbhedadarzanAt nAnAsaMbandhibhirekatrakasaMbandhAghaTanAt kriyamANasyopakArasya pratiniyatarUpasyAnekatvAt guNidezasya ca pratiguNabhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezebhede prasaMgAt sasargasya ca pratisaMsargibhedAtadabhede saMsargibhedavirodhAt / ( di0 pra0 ) 5 sarveSAM vastunAmekakAlatA / ( di0 pra0 ) 6 nAnAparyAyalakSaNArtha: basa: mukhya: / ( di0 pra0) 7 nayapramANavAkyayoH kathaM bheda iti ceducyate / syAdastItyAdinayavAkye'stittvadharmasya prAdhAnyaM nAstittvA didharmasya gauNyam / syAjjIva iti pramANavAkye dharmiNaH prAdhAnyaM dharmANAM gauNyamitibhedaH / ( di0 pra0) Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 nAmabhedopacArAdupacaritamekameva' vastu pramANavAkyasya viSayaH iti na kiMcidvAkyaM padavadanekArthaM sakRt pradhAnabhAvena vibhAvyate, saMketasahasraNApi vAcakavAcyayoH kartR karmaNoH zaktya ___ isa prakAra se koI bhI vAkya yA pada yugapat pradhAnabhAva se aneka artha ko nahIM kahate haiM / jo kartA aura karmarUpa vAcaka-vAcya haiM unameM saMketa sahasroM ke dvArA bhI zakti aura azakti kA ulaMghana nahIM kiyA jA sakatA hai, jaise ki kAraNa aura kArya kI zakti aura azakti kA ulaMghana nahIM kiyA jA sakatA hai yaha kathana hI nirdoSa siddha hai| bhAvArtha-zabda ekabAra pradhAnabhAva se eka hI apane artha kA vAcaka hotA hai aneka arthoM kA nahIM to phira jaina siddhAnta ke anusAra pramANavAkya bhI yugapat aneka dharmAtmakavastu kA prakAzaka kaise ho sakegA? isakA samAdhAna jainAcArya isa taraha se karate haiM ki jisa samaya vastu meM kAla Adi kI apekSA abhinnarUpa se rahane vAle sampUrNa dharmoM evaM dharmI meM abheda bhAva kI pradhAnatA rakhakara athavA kAlAdi se bhinna dharma aura dharmI meM abheda kA upacAra mAnakara sampUrNa dharma aura dharmI kA eka sAtha kathana kiyA jAtA hai, usa samaya sakalAdeza hotA hai / isa sakalAdeza se kAla Adi kI abhedadRSTi athavA abhedopacAra kI apekSA vastu ke samasta dharmoM kA ekasAtha jJAna hotA hai| abhiprAya yaha hai ki guNoM ke samudAya ko dravya kahate haiM, isaliye guNoM ko chor3akara dravya koI bhinna padArtha nahIM hai| ____ ataeva dravya kA nirUpaNa guNavAcaka zabdoM ke binA nahIM ho sakatA hai isaliye astitva Adi anekaguNoM ke samudAyarUpa dravya kA niraMzarUpa samastapane se abhedavRtti (dravyAthikanaya kI apekSA sampUrNa dharma abhinna haiM) aura abhedopacAra (paryAyAthikanaya se samasta dharmoM ke paraspara bhinna hone para bhI unameM ekatA kA Aropa kiyA jAtA hai) se eka guNa ke dvArA pratipAdana hotA hai, isaliye eka guNa ke dvArA abhinnasvarUpa ke pratipAdana karane ko sakalAdeza kahate haiM / 'yaha sakalAdeza pramANa ke AdhIna hai|' (1) kAla (2) AtmarUpa (3) artha (4) sambandha (5) upakAra (6) guNideza (7) saMsarga (8) zabda ye kAlAdika haiN| inakA spaSTIkaraNa-saptabhaMgI ke do bheda haiM pramANa saptabhaMgI aura naya sptbhNgii| inameM pUrvokta prakAra se dravyAthikanaya kI mukhyatA aura paryAyAthikanaya kI gauNatA evaM paryAyArthikanaya kI mukhyatA tathA dravyAthikanaya kI gauNatA lekara pramANa saptabhaMgI ghaTita hotI hai / dravyAthikanaya kI mukhyatA evaM paryAyAthikanaya kI gauNatA kahane kA tAtparya yaha hai ki vastu meM aneka dharmoM kA kAla Adi dvArA abheda siddha karanA / kAraNa yaha hai ki vivakSita eka zabda se vastu ke eka hI dharma kA jJAna hotA hai, parantu vivakSita usa eka zabda se eka dharma ke dvArA hI padArtha ke aneka dharmoM kA jJAna ho jAtA hai, isI kA nAma eka sAtha padArtha kA jJAna honA hai aura yaha sakalAdeza ke AdhIna haiM / yathA-"syAt jIvAdivastu sadeva" jIvAdi vastue~ kathaJcit sat hI haiM / aisA kahane para jIvAdi vastuoM meM jisa samaya astitva dharma maujUda hai usa samaya jIva meM aura bhI ananta dharma vidyamAna haiN| 1 upacaritameva / iti pA0 / (di0 pra0) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 336 zaktyoranatilaGghanArhatvAtkAraNakAryavaditya navadyam / anyathA'cAkSuSatvAdayaH' zabdA ataH astitva isa eka dharma ke sAtha anya avivakSitadharmoM kI kAla kI apekSA lekara abhedavRtti mAna lI jAtI hai| __ jisa prakAra astitva jIva kA guNa-svabhAva hai usI prakAra aura bhI avivakSita dharma usake svabhAva haiM / isa prakAra astitva ke sAtha AtmarUpa ko lekara anya dharmoM kI abhedavRtti mAnalI jAtI hai| jisa prakAra jIvAdi vastuyeM astitvadharma ke AdhAra haiM, usI prakAra ve anya dharmoM ke bhI AdhArabhUta haiM / isa apekSA se AdhAra ko lekara usa astitva ke sAtha anya anantadharmoM kI abhedavRtti mAna lI gaI hai / jIvAdidravyoM ke sAtha astitvadharma kA tAdAtmyarUpa sambandha hai vahI sambandha anyadharmoM kA bhI jIvAdidravyoM ke sAtha hai, ataH isa vivakSA se sambandha ko lekara astitva ke sAtha anyadharmoM kI abhinnatA mAna lI jAtI hai / tathaiva yaha astitvadharma svAnuraktatva karaNarUpa upakAra bhI karatA hai / isI taraha anya dharma bhI karate haiM, isI prakAra se guNideza, saMsarga, zabda Adi se bhI abhedavRtti ghaTita kara lenI caahiye| __ tathA dravyAthikanaya kI gauNatA aura paryAyAthikanaya kI pradhAnatA karane para kAlAdi kI apekSA abhedavRtti nahIM banatI hai, kAraNa ki eka samaya meM ekasthAna para anekaguNa nahIM raha sakate haiN| anekaguNoM kA svarUpa paraspara meM bhinna hai kyoMki vaha eka dUsare guNoM meM nahIM rahatA / isaliye guNoM meM abheda nahIM ho sakatA, yadi guNoM meM paraspara meM bheda na ho to bhinna-bhinna nahIM mAnanA caahiye| ____ ataeva kAla Adi dvArA astitva Adi guNoM kI eka vastu meM abhedavRtti asambhava hai| paryAyArthikanaya kI apekSA se kAla Adi se bhinna ina astitva Adi guNoM meM abheda kA upacAra kiyA jAtA hai / isa prakAra dravyAthikanaya se abhedavRtti evaM paryAyAthikanaya se abhedopacAra dvArA anantadharmavAle padArtha ko yugapat kahane vAlA 'sakalAdeza' athavA pramANavAkya kahA jAtA hai tathA ekadeza se jAnI huI vastu ko bhedavRtti evaM bhedopacAra se kama se kahane vAle vAkya 'vikalAdeza' yA nayavAkya kahalAte haiN| ___isa vivecana se spaSTa hai ki pada kI taraha pratyeka vAkya bhI 'gauNa pradhAnArtha' vAcaka haiM sakRta(ekasAtha) aneka pradhAnArthavAcaka nahIM haiN| zabda apane isa svabhAva ko saMketasahasra ke dvArA bhI tyAga nahIM kara sakatA hai| yathA kArya meM kAryapanA apane kAraNa kI apekSA se hI hai, anyakAraNoM kI apekSA se nahIM, isI taraha kAraNa bhI apane kArya kI apekSA se hI mAnA jAtA hai, anya. kArya kI apekSA se nhiiN| anyathA apekSAkRta zakti aura azakti vAcya aura vAcaka meM na mAnI jAve to acAkSuSatva Adi 1 ayaH / dAruvajjalekhana / (di0 pra0) 2 anantaroktam / (di0 pra0) 3 kimavaktavyam / (di0 pra0) 4 kAraNa. kAryayoH zaktyazaktyatikrameNa / (di0 pra0) 5 vAcakavAcya goyoH zaktya zaktyoratilaMghanAItve sati / (di0 pra0) Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] [ kArikA 16 didharmA' na bhaveyuH / zakyaM hi vaktuM, 'rUpavaccakSurjJAnajananazaktiyuktaH zabdazcAkSuSa eva, rasavacca rasanajJAnajananasamartho rAsano, gandhAdivacca ghrANAdijJAnajananapaTurghANIyAdi:' iti na tasyA - cAkSuSatvA rAsanatvAghrANIyatvAdayo dharmAH syuH, azrAvaNatvAdayazca rasAdidharmA na bhaveyuH / ato yAvanti pararUpANi tAvantyeva pratyAtmaM svabhAvAntarANi ', tathA pariNAmAt, zabdAdInAmanyathA' svarUpAyogAt / yadi punazcakSurAdivijJAnotpAdanA'zaktyatikramasya sarvadApyasaMbhavAdacAkSuSatvAdayaH zabdAdidharmA eva zrAvaNAdijJAnajananazaktyanatikramAcchrAvaNatvAdivaditi aSTasahasrI zabdAdi ke dharma nahIM ho sakeMge / arthAt zabda meM acAkSuSatA to isIliye hai ki vaha rUpa ke samAna cAkSuSajJAnajananazakti se vikala hai| aisA hama kaha sakate haiM ki jisa prakAra rUpa cakSu ke jJAnajananazakti se yukta hai, usI prakAra zabda bhI cakSu ke jJAna ko utpanna karane kI zakti yukta cAkSuSa - cakSuindriya kA viSaya hI hai, tathA vaha zabda rasa kI taraha rasanajJAnajanana samartha hone se rasanA indriya kA viSaya hai / evaM gaMdhAdi kI taraha ghrANAdi jJAna ko utpanna karane meM paTu hai, ataeva vaha zabda ghrANAdiindriya kA viSaya hai / isa prakAra usa zabda meM acAkSuSatva, arAsanatva, aghrANIyatvAdi dharma nahIM haiM, anyathA zrAvaNatva Adi aura rasAdi dharma bhI nahIM ho sakeMge / bhAvArtha - jaise rUpa cAkSuSajJAnajananazakti yukta hai, ataeva vaha cakSu indriya kA viSaya hai / usa taraha zabda meM yaha zakti nahIM hai ataH vaha cAkSuSa nahIM hai / isI prakAra vaha zabda rasanA indriya kA viSaya bhI nahIM hai kyoMki yadi usameM rasa kI taraha rasajJAnajanana kI zakti hotI to vaha rasanA indriya kA viSaya hotA / isI taraha vaha gaMdhAdi ke samAna ghrANAdijJAnajananapaTu bhI nahIM hai, ataH ghrANaindriya Adi kA bhI viSaya nahIM hai / isa taraha zabda meM bhinna-bhinna indriyoM dvArA aviSaya hone kI apekSA acAkSuSatva, arAsanatva, aghrANIyatvAdi dharma siddha hote haiM / tathA karNendriyajJAnajananazakti kI apekSA usameM karNa kA viSayapanA bhI siddha hai / ataeva jaba zabda meM zakti aura azakti ko ulaMghana na karane vAle acAkSuSatva Adi evaM cAkSuSatva dharma siddha haiM taba satAdi pada bhI eka apane dharma ko pratipAdana karane rUpa azakti se yukta haiN| apanI zakti aura azakti kA ulaMghana nahIM karate haiM / I ataeva jitane pararUpa haiM utane hI zabda zabda ke prati vAcya vAcakalakSaNa bhinna-bhinna svabhAva haiM kyoMki usI prakAra se una zabdoM kA pariNAma dekhA jAtA hai / anyathA zabdAdikoM kA koI svarUpa hI nahIM bana sakegA / yadi ApakA aisA mata hai ki cakSuAdi vijJAna ke utpAdana kI azakti kA kabhI bhI ulaMghana nahIM 1 svarUpAH / ( di0 pra0 ) 2 pratyekaM bhinnAnItyarthaH / ( di0 pra0 ) 3 bhASyoktaprakAraviparItatvena / ( byA0 pra0 ) 4 zabdasya / ( di0 pra0 ) Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda zeSabhaMga kI siddhi ] [ 341 mataM tadA sadAdipadasya sattvAdyekadharmapratipAdanazaktyanatikramAt pradhAnabhAvApitAnekadharmAbhidhAnAzaktyanatilaGghanAcca nAnekorthaH sakRtsaMbhavatItyanumanyatAm / syAdavaktavyameva sarvaM, yugapadvaktumazakteriti bhaGgacatuSTayamupapannam / [paMcamaSaSThasaptamabhaMgAnAM spaSTIkaraNaM ] dravyaparyAyau vyastasamastau samAzritya caramabhaGgatrayavyavasthAnam / vyastaM dravyaM dravyaparyAyau samastau sahArpitau' samAzritya syAtsadavaktavyameva sarvamiti vAkyasya pravRttiH, dravyAzrayaNe sadaMzasya sahadravyaparyAyAzrayaNe vaktumazakteravaktavyatvasya vivakSitatvAt / tathA vyastaM paryAyaM samastau dravyaparyAyau cAzritya syAdasadavaktavyameva sarvamiti 'vacanavyavahAraH / vyastau kramApitau samastau sahArpitau dravyaparyAyau samAzritya syAtsadasadavaktavyameva sarvamiti zabdapravRttiH * na karate haiN| matalaba zabda cakSuAdi indriyoM ke jJAna ko utpanna karane kI zakti se rahita haiM, isaliye acAkSuSatva Adi dharma zabda meM vidyamAna hI haiM kyoMki ve zabda zrotrendriya ke jJAna ko utpanna karane kI zakti kA ulaMghana nahIM karate haiM, jaise ki zrAvaNatva Adi / arthAt zabda meM zrotrendriya ke jJAna ko utpanna karane kI zakti hone se zrAvaNatva dharma vidyamAna hai aura cakSa Adi ke jJAna ko utpanna karane kI zakti na hone se acAkSaSatva Adi dharma bhI haiM, taba to ve zabda bhI sattva Adi eka dharma ke pratipAdana karane kI zakti kA ulaMghana na karane se apane eka dharma ke pratipAdana kI zakti evaM pradhAnabhAva se arpita anekadharmoM ko yugapata kahane kI jo azakti hai, zabda usakA bha nahIM karate haiM ataeva ve usa azakti se bhI sahita haiN| isaliye yugapat aneka artha ko zabda viSaya nahIM kara sakatA hai isI kathana ko pramANIkatayA svIkAra kara lenA caahiye| isIliye "sabhI vastu kathaJcit avaktavya hI hai" kyoMki yugapat kahane kI zakti nahIM hai, isa prakAra se yaha cauthA bhaMga siddha ho gyaa| [ pAMcaveM, chaThe evaM sAtaveM bhaMga kA spaSTIkaraNa ] vyasta aura samastarUpa se dravya aura paryAya kA Azraya lekara antima tIna bhaMga banate haiN| vyasta rUpa dravya aura samasta rUpa se yugapatarpita dravya evaM paryAya inakA Azraya lekara sabhI vastu kathaJcit "sat avaktavya hI haiM" isa prakAra kA vAkya pravRtta hotA hai kyoMki dravya kA Azraya lene para "sataMza" vivakSita haiM evaM yugapat dravya aura paryAya ina donoM kA Azraya lene para kahanA azakya hone se "avaktavyatva dharma' vivakSita hai| usI prakAra se vyastaparyAya (sat aMza) aura samastarUpa se dravya paryAya kA Azraya lekara 1 antya / (byA0 pra0) 2 yugapat / (di0 pra0) 3 dvandvaH / (byA0 pra0) 4 vyavahAravacana iti pAThaH / (di. pra.) 5 paryAyAzrayaNe'sadaMzasya saha dravyaparyAyAzrayaNe kramazakteravaktavyatvasya vivakSitatvAditi pUrvavadatrApi saMbandhanIyam / (di0 pra0) 6 saptamobhaMgaH / (di0 pra0) 7 dravyaparyAyAzrayaNe vaktumazakoravaktavyatvasya vivakSitatvAditisambandhaH / (di0 pra0) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 syAdvAdAzrayaNavyAkhyAnAdevameva' caramabhaGgatrayasya vyavasthAnAt / paramatApekSayA tu satsAmAnyamanvayi dravyamAzritya sadavaktavyameva', svalakSaNalakSaNaM vizeSaM 'paryAyamAzrityAnyApohasAmAnyamasadavaktavyameva, sAmAnyavizeSau parasparamatyantabhinnau dravyaparyAyau' samuditau' samAzritya sadasadavaktavyameveti vyAkhyAnamakalaGkadevaiya'dhAyi / "kathaJcit satavaktavya rUpa hI sabhI vastuyeM haiM" isa prakAra se vacanavyavahAra hotA hai evaM vyastarUpa krama se arpita aura samasta rUpa se yUgapataarpita dravya paryAya kA Azraya lekara "kaJcit satasat avaktavya hI sabhI vastuyeM haiM" isa prakAra zabda pravRtti hotI hai| syAdvAda kA Azraya karake vyAkhyAna karane se hI isa prakAra se antima tInoM bhaMgoM kI vyavasthA ho jAtI hai aisA zrIsvAmI samantabhadrAcArya kA abhiprAya siddha hotA hai| paramata kI apekSA se advaitavAdiyoM ke yahA~ satsAmAnyarUpa anvayidravya kA Azraya karake "vastu sataavaktavya hI hai" aisA ekAnta kathana hai| bauddhamata kI apekSA se svalakSaNalakSaNa-kSaNikatvalakSaNa se lakSita evaM satsAmAnyarahita vizeSarUpa paryAya ko svIkRta karake anyApoha sAmAnyarUpa "asata avaktavya hI hai" anyApoha sAmAnya arthAt 'agauH vyAvRtti gauH" yahA~ 'gau' zabda kA artha hai go se bhinna anyoM se vyAvRtta honA, isI kA nAma anyApoha hai| evaM yaugamata kI apekSA se paraspara meM atyantabhinna sAmAnya-vizeSa aura samuditadravya tathA paryAya ko Azrita karake "sat asat avaktavya hI hai|" bhAvArtha-sAmAnyarUpa sat avaktavya hI hai evaM vizeSarUpa se asat avaktavya hI hai, kyoMki yaugamata meM sAmAnya ko sarvathA abhinna, nitya eka aura sarvagata mAnA hai isaliye 'sat avaktavya hI hai' tathA yauga ghaTa paTAdi ko sarvathA anitya hI mAnatA hai ataeva vastu sarvathA 'asat avaktavya hI hai' isa prakAra se yogamata meM "sat asatavaktatva rUpa" sAtavA~ bhaMga ekAnta se mAnA hai, aisA vyAkhyAna aSTazatIkAra zrIbhaTTAkalaMkadeva ne kiyA hai| ___ isa prakAra se advaitavAdI ke dvArA mAnya sarvathA "sat avaktavya hI tattva hai" evaM bauddhamata kI apekSA sarvathA "asat avaktavya hI tattva hai" tathA yaugamata kI apekSA sarvathA "sat asat avaktavya hI tattva hai" ina ekAnta mAnyatAoM meM aneka dUSaNa Ate haiM unhIM ko pRthak-pRthak dikhAte haiM / 1 uktaprakAreNa / (byA0 pra0) 2 paramatepyevamApAdyasaMmati pradarzayati / paramatanirAkaraNapurassareNa / (byA0 pra0) 3 sadavaktavyameva vastu bhavati kiM kRtvA Azritya ki dravyaM ki viziSTaM vyastaM sAmAnyamityarthaH kiM bhUtaM sat vidyamAnaM bhUyaH ki bhUtamanvayIti yojyam / (byA0 pra0) 4 sAMkhyamate ekAnte na / (di0 pra0) 5 vyaktyapekSayeva sAmAnyApekSayApi / sarvathA sAmAnyaparahitaM vizeSamabhyupagamyetyarthaH / (di0 pra0) 6 ko dravyaparyAyau ki viziSTI samuditI parasparatotyantabhinno sAmAnya vizeSAvityarthaH / (di0 pra0) 7 milito / (di0 pra0) Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 343 [ advaitavAdI satsAmAnyameva manyate tasya nirAkaraNaM ] tatra vastu satsAmAnyaM kathaM sadapyavaktavyamiti cettasya parAbhyupagamAt satopi vacanAnupapatteH / ___na khalu sarvAtmanA sAmAnyaM vAcyaM, tatpratipatterarthakriyAM pratyanupayogAt / na hi gotvaM vAhadohAdAvupayujyate, svaviSayajJAnamAtrepi' tasyA sAmarthyAt / vyaktisahitasya sAmAnyasya tatra sAmarthyapi na 'pratipannasakalavyaktisahitasya sAmarthyam, asarvajJasya sakalavyaktipratipatteH sakRdasaMbhavAt / apratipannAkhilavyaktibhiH sahitasya sAmarthya punarekavyakterapyagrahaNe sAmAnyajJAnaprasaGgaH / katipayavyaktisahitasya sAmarthya tasya tAbhirupakArAnupakAra [ advaitavAdI satsAmAnyamAtra ko mAnate haiM unakA khaNDana ] prazna- isa advaitapakSa meM vastu vizeSarahita satsAmAnya hai vaha sat hokara bhI avaktavya kaise hai ? uttara-hama advaitavAdiyoM ne use isa taraha se hI svIkAra kiyA hai kyoMki vaha sat-vidyamAna hai, to bhI vacana se use kaha nahIM sakate haiN| jaina-sAmAnya yadi sAmAnya kI apekSA ke samAna hI vizeSa kI apekSA se bhI sAmAnyarUpa hI hai, taba to vaha sAmAnya zabda ke dvArA bhI vAcya nahIM hai kyoMki usa sAmAnya kA jJAna hone se arthakriyA ke prati kucha bhI upayoga nahIM hai| puruSaliMga athavA strIliMga kI apekSA se rahita mAtrasAmAnya gotva bhAra Dhone athavA dUdha duhane ke upayoga meM nahIM AtA hai, kyoMki apane viSaya kA jJAnamAtra hone para bhI usa sAmAnya meM sAmarthya nahIM hai aura vizeSasahita sAmAnya kI usa svaviSaya ke jJAnamAtra meM sAmarthya ke hone para bhI pratipanna sakalavizeSasahita sAmAnya meM sAmarthya nahIM hai, kyoMki jo asarvajJa hai, usako yugapat sampUrNa vizeSoM kA jJAna honA asambhava hai aura jisane akhila vizeSoM ko prApta nahIM kiyA hai, unase sahita sAmAnya meM svaviSaya ke jJAna ko utpanna karane kI sAmarthya ke hone para bhI punaH eka vyakti (vizeSa) ke grahaNa na karane para sAmAnya jJAna kA prasaMga AtA hai, kyoMki apratipannapanA donoM meM samAna hI hai| ___ evaM katipaya vyakti sahita meM sAmarthya ke hone para usa sAmAnya kA una vizeSoM ke dvArA upakAra hai yA nahIM ? isa prakAra ke do vikalpoM kA ulaMghana nahIM ho sakegA arthAt do vikalpa A hI jaaveNge| 1 satsAmAnyasya / (di0 pra0) 2 parAbhyupagamamAtrAnna tu paramArthataH / (di0 pra0) 3 sarvaprakAreNApi / (di0 pra0) 4 sarvaprakAreNa pRthagrUpeNa / yat / sAmAnya / zabdAt / (di0 pra0) 5 paryAyAzrayaNAt / (di0 pra0) 6 kevalaM gotvaM sAmAnyam / (di0 pra0) 7 vAhadohAdAvasamarthanamapi sAmAnyaM svaviSayajJAnotpAdane samarthatvAt kathamanupayogItyukte / (di0 pra0) 8 basaH / (di0 pra0) vyaktiH sahitaM na ca svaviSayajJAnamutpAdayati na tAvadasahitaM kevalasya tasyAsAmarthyAt svatantratvenApratIyamAnatvAt / (byA0 pra0) 9 svaviSayajJAnajanane / (di0 pra0) 10 sakalavyaktisahitasya katipayavyaktisahitasya na tAvatsakalavyaktibhiH sahitasya tAsAM pratItiH pUrvakatvAt / sA jJAtA ajJAtA vA na taavdjnyaataa| (byA0 pra0) - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 vikalpadvayAnatikramaH / prathama vikalpe sAmAnyasya vyaktikAryatvaprasaGgaH tadabhinnasyopakArasya karaNAt / tato bhinnasya karaNe vyapadezAsiddhiH / tatkRtopakAreNApi tasyopakArAntarakaraNa'navasthAnam / dvitIyavikalpe vyaktisahabhAvavaiyarthyam', akiJcitkarasahakArivirahAt / sAmAnyena sahakajJAne vyApArAdvayaktInAM tatsahakAritvepi kimAlambanabhAvena tatra tAsAM vyApAro'dhipatitvena vA ? prAcyakalpanAyAmekAnekAkAraM sAmAnyavizeSajJAnaM syAnna punarekasAmAnyajJAnaM, svAlambanAnurUpatvAtsakalavijJAnasya / dvitIyakalpanAyAM tu vyaktInAmanadhigamepi 'sAmAnyajJAnaprasaGgaH / na hi rUpajJAne cakSuSodhigatasyAdhipatitvena' vyApAro yadi prathama vikalpa kareM ki usa sAmAnya kA vizeSoM ke dvArA upakAra kiyA jAtA hai, taba to usameM bhI do vikalpa kiye jA sakeMge ki vaha upakAra sAmAnya se abhinna hai yA bhinna ? yadi usa sAmAnya kA jo vizeSoM ke dvArA upakAra hai, vaha upakAra usa sAmAnya se abhinna hai, taba to usa sAmAnya meM vyakti ke kAryatva kA prasaMga prApta ho jAvegA, kyoMki usane sAmAnya se abhinna hI upakAra ko kiyA hai aura yadi usa sAmAnya se vaha upakAra bhinna hai taba to yaha isakA upakAra hai, yaha vyapadeza hI nahIM bana skegaa| yadi Apa sambandha kI siddhi ke liye aisA kaheM ki usake dvArA kiye gaye upakAra se bhI usa sAmAnya kA upakArAMtara (dUsarA upakAra) kiyA jAtA hai, taba to anavasthA doSa A jAtA hai| yadi dUsarA vikalpa leveM ki usa sAmAnya kA vizeSoM ke dvArA upakAra nahIM hai, taba to vizeSa kA sahabhAva hI vyartha ho jAvegA, kyoMki jo akiMcitkara hai, vaha sahakArI nahIM ho sakatA hai| yadi Apa kaheM ki tatsahakArIpanA hone para bhI una vizeSoM kA sAmAnya ke sAtha eka jJAna meM vyApAra hai, taba to yaha batalAiye ki una vizeSoM kA vaha vyApAra kyA AlaMbanabhAva (viSayabhAva) se hai yA Adhipatya (anadhigamarUpa se vyApAra kA honA Adhipatya hai) rUpa se hai ? yadi prathama vikalpa svIkAra kareM taba to ekAnekAkAra rUpa sAmAnya vizeSajJAna siddha hogA, na ki punaH eka sAmAnyajJAna kyoMki sakala vijJAna apane Alambana-viSaya ke hI anurUpa hote haiM arthAt usa jJAna meM viSayabhAva se sabhI vizeSa bhI vyApta rahate haiM aura yadi dUsarA vikalpa grahaNa karate haiM taba to vizeSoM kA adhigama-jJAna na hone para bhI sAmAnyajJAna kA prasaMga prApta ho jAvegA kyoMki rUpajJAna meM adhigata cakSu kA AdhipatyarUpa se vyApAra nahIM hai athavA apUrva arthAt adhigata zubhAzubha lakSaNa 1 sAmAnyasya / (byA0 pra0) 2 kiJcidakurvata: sahakAritvAbhAvAt / (byA0 pra0) 3 vyaktayaH sAmAnyena militA ekajJAnamutpAdayanti / (di0 pra0) 4 cakSurAdyupAdAnatvena / Alambanam / (di0 pra0) 5 vyaktyapekSayA / (byA0 pra0) 6 adhipatitva / (di0 pra0) 7 vyaktisAmAnyayorvyApArAvizeSAt / (byA0 pra0) 8 aprijnyaane| (di0 pra0) 9 utpadyatAm / (di0 pra0) Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 345 styapUrvasya vaa| sarvathA nityasya sAmAnyasya kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAcca na tasya kasyAJcidarthakriyAyAmupayogo yatastatpratipAdanAya zabdaprayogaH syAt / tato nArthe kasyacitpravRttirupapadyeta / [ sAmAnyaM sAkSAt arthakriyAM na karoti tathaiva paraMparayApi na karoti iti kathayaMti jainAcAryAH ] lakSitalakSaNayA vRttiH kathaMcidatAdAtmye na bhaveta, saMbandhAntarAsiddheH kArmukAdivat / na hi yathA kArmukapuruSayoH saMyogaH saMbandhaH siddhastathA sAmAnyavizeSayorapi / na ca samavAyaH padArthAntarabhUtaH, tatpratItyabhAvAt / pratIyamAnastu samavAyaH kathaMcittAdAtmyameva, 10aviSvagbhAvalakSaNatvAttasya / iti zabdena lakSitaM sAmAnyaM vizeSAn lakSayati / tatastatrArthakriyArthinaH adaSTa kA rUpajJAna meM AdhipatyarUpa se vyApAra nahIM hai| ataeva sarvathA nitya rUpa sAmAnya meM krama athavA yugapat se arthakriyA kA virodha hai evaM usakA kisI bhI arthakriyA meM kucha bhI upayoga nahIM hai, jisase ki usa sAmAnya kA pratipAdana karane ke lie zabda prayoga ho sake arthAt nahIM ho sakatA hai| isIliye usa nitya sAmAnya se kisI bhI artha meM kisI manuSya kI bhI pravRtti nahIM ho sakegI, kyoMki sAmAnya aura vizeSa meM Apane koI saMbaMdha hI nahIM mAnA hai| [ aba AcArya sAmAnya kA sAkSAt arthakriyA meM upayoga nahIM hai isakA kathana karake paramparA se bhI upayoga kA khaNDana karate haiM ] paramparA se lakSita lakSaNA se kathaMcita atAdAtmya meM vRtti nahIM ho sakatI hai, kyoMki Apake yahA~ saMyoga evaM samavAya ko chor3akara anya koI saMbaMdhAntara kArmuka Adi ke samAna siddha nahIM hai| jisa prakAra se dhanuSa aura puruSa kA saMyoga saMbaMdha siddha hai, usI prakAra se sAmAnya aura vizeSa / kA bhI saMbaMdha siddha nahIM hai aura padArthAntara bhUta-sAmAnya vizeSa se rahita samavAya bhI siddha nahIM hai, kyoMki usakI pratIti kA hI abhAva hai| pratIti meM AtA huA jo samavAya hai, vaha to "kathaMcit tAdAtmya" hI hai, kyoMki hamAre yahA~ tAdAtmya ko aviSvagbhAva (apRthakbhAva) lakSaNa vAlA mAnA gayA hai| isa uparyukta prakAra se zabda se lakSita sAmAnya vizeSoM ko bhI lakSita (grahaNa) karatA hai| 1 sAmAnyasya / (di0 pra0) 2 tato vArthe / iti pA0 / (di0 pra0, byA0 pra0) athavA tata: sAmAnyAt puruSasyArthe svajJAnotpAdane kutaH pravRtti rupapadyet / apitu na kutopi / tasmAtsAmAnyavizeSayoH kathaJcidaikyena lakSaNAvRttirbhavet / (di0 pra0) 3 tllkssnnyaavRttiH| iti paa0| (di0 pra0) arthaH pravRttiH kuto nAsti lakSitalakSaNayA pravRttiH syAdityAha / sAmAnyAdvizeSakhaNDAdi / (di0 pra0) 4 dhanuH / (di0 pra0) 5 vaizeSikamatAbhyupagatobhinnapadArthaH sopi na = anyasambandhasya siddhirnAsti / (di0 pra0) 6 bhinnaH / (di0 pra0) 7 padArthAntara / samavAyaH / (di0 pra0) 8 saMbandhasamavAyaH kazcitpratIyamAnostyeva / (byA0 pra0) 9 saMbandhaH / (byA0 pra0) 10 sAmAnyavizeSayomilatatvAt / apRthak =saMyoga: samavAyaH vizeSaNavizeSyabhAvo'vinAbhAvaH sAmAnyavizeSabhAva iti paJcavidhaH saMbandhI jJeyaH / (di0 pra0) Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] [ kArikA 16 pravRttirasaMbandhAnnopapadyeta' saMyogasamavAyavyatiriktasya' saMbandhAntarasyAsiddheH / vizeSaNavizeSyabhAvaH saMbandhAntaramiti cenna', tasyApi svasaMbandhivyatirekaikAnte' 'saMbandhAntarApekSaNasyAvazyaMbhAvAdanavasthAprasaGgAt tasya' kathaMcitsvasaMbandhitAdAtmye svasiddhAntavirodhAt / etenAvinAbhAvaH saMbandhastayoH pratyuktaH ' / sAmAnyavizeSayoH sAmAnyavizeSabhAva eva saMbaMdha ityapi mithyA, kathaJcidatAdAtmye tadanupapatteH sahyavindhyavat / tanna nityasarvagatAmUrtekarUpaM sAmAnyaM sarvathA' vyaktibhyo bhinnamanyadvA vAcyam", arthakriyAyAM sAkSAtparamparayA" vAnupayogAt / tAdRzo aSTasahasrI arthakriyA ke icchuka jana vizeSa jJAna se usa sAmAnya meM saMbaMdha ke na hone se pravRtti nahIM kara sakate haiM, kyoMki saMyoga aura samavAya ko chor3akara anya koI saMbaMdha Apake yahA~ siddha hI nahIM hai / prazna- - hamAre yahA~ vizeSaNa- vizeSya bhAvarUpa ( vizeSa sAmAnyavAn hai ) aisA bhinna saMbaMdha maujUda hai / uttara - nahIM, kyoMki usa vizeSaNa- vizeSyabhAva saMbaMdha ko svIkAra karane para hama yaha prazna kareMge ki vaha saMbaMdha sAmAnya aura vizeSa se bhinna hai yA abhinna ? yadi Apa usa saMbaMdha ko ekAMta se apane sambandhI se bhinna svIkAra kareMge taba to usa sambandha kA sambandha karAne ke lie eka saMbaMdhAntara aura kalpita karanA hogA, punaH yadi vaha bhI usase bhinna rahA to Age-Age sambandhAntara kI kalpanA karate rahanA avazyaMbhAvI hone se anavasthA doSa A par3egA / yadi Apa kaheM ki vaha vizeSaNa- vizeSyabhAva sambandha apane sambandhI sAmAnya aura vizeSa se kathaMcit tAdAtmya (abhinna) rUpa hai taba to ApakA siddhAnta jo bheda pakSa hai usameM virodha A jAvegA / isI kathana se una sAmAnya aura vizeSa meM "avinAbhAva saMbaMdha hai" isakA bhI khaNDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye / prazna - sAmAnya aura vizeSa meM sAmAnya vizeSabhAva hI sambandha haiM / uttara - yaha kathana bhI mithyA hai, kyoMki kathaMcit atAdAtmya-bheda meM vaha saMbandha bana hI nahIM sakatA hai jaise ki sahya aura viMdhya parvata kA saMbaMdha nahIM banatA hai / isaliye jo sAmAnya hai vaha nitya, 1 sambandhAbhAvAt / ( di0 pra0) 2 bhinnasya / ( di0 pra0) 3 yogo vadati saMyogasamavAyo mA bhavatAM vizeSaNavizeSyabhAva : saMbandhostIti cenna vizeSaNavizeSyAbhyAM saMbandhibhyAM saMbandho bhinnabhinno vA'bhinnazcetsaMbandhatvaMgataM bhinnazcetsaMbandhAntarApekSaNAdanavasthA / ( di0 pra0) 4 so bhinnabhinno vA na tAvadabhinnaH sAmAnyavizeSarUpatApatteH / ( di0 pra0 ) 5 sambandhasiddhayartham / (byA0 pra0 ) 6 tasyApi svasaMbandhivyatirekaikAnte ityAdinA / ( di0 pra0 ) 7 vyaktyabhAve sAmAnyAbhAva: / (byA0 pra0 ) 8 nirAkRtaH / ( di0 pra0 ) 9 khaNDAnapekSayApi / (di0 pra0) 10 prAguktayA lakSitalakSaNayA / ( di0 pra0 ) 11 gotvAdizabdena nizcitaM sAmAnyaM vizeSaH na lakSayati iti paramparayA / (di0 pra0 ) 12 vyaktibhyobhitramabhinnaM satsAmAnyaM vAcyaM na / (di0 pra0) Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 347 nupalambhAtsaMketopi na sidhyet / na cAsaMketitamapi sAmAnyaM vAcyaM nAma, atiprasaGgAt / satApi tAdRzAnyavyAvRttyAtmanA bhavitavyam, anyathA vizeSavatsvabhAvahAniprasaGgAta vizeSANAM' vA tadvattato vyAvRtteH / parAparasAmAnyayoH parasparaM svAzrayAcca kathaMcidavyAvRttau' svarUpasaMkarAtpratiniyatasvabhAvahAneravazyaMbhAvAdvizeSavat tadvatorthasyApyabhAva iti 'sarvA sarvagata, amUrta, ekarUpa hai evaM vizeSoM se sarvathA bhinna hai athavA sarvathA abhinna hai ityAdi rUpa se Apa nahIM kaha sakate haiM kyoMki vaha sAmAnya arthakriyA meM sAkSAt athavA paramparA se (zabda ke dvArA jAti grahaNa kI jAtI hai, aura jAti se vyakti kA grahaNa hotA hai, pazcAt arthakriyA meM pravRtti hotI hai) anupayogI hI hai| usa prakAra amUrta, ekarUpa sAmAnya kI upalabdhi na hone se "yaha sAmAnya hai" aisA nAmarUpa saMketa bhI siddha nahIM ho skegaa| aura asaMketita arthAt zabda ke dvArA agRhIta bhI sAmAnya vAcya nahIM ho sakegA, anyathA ati prasaMga ho jaavegaa| ___ evaM sat-vidyamAna bhI vaisA sAmAnya anya vyAvRttirUpa (sAmAnyAMtara vyAvRttirUpa) honA cAhiye anyathA "jaise vizeSa meM vizeSAntara kI vyAvRtti kA abhAva hone para usake svabhAva kI hAni kA prasaMga prApta hotA hai" tathaiva vizeSa ke samAna usa sAmAnya ke bhI svabhAva kI hAni kA prasaMga ho jAvegA / athavA jaise sAmAnya se sAmAnyAMtara kI vyAvRti ke na hone para usake svabhAva hAni kA prasaMga AtA hai, tathaiva usa vizeSa se vizeSAMtara ko vyAvRtti ke na hone para usake svabhAva kI hAni kA prasaMga ho jAvegA / ataeva jaise usa vizeSa ko anya vizeSoM se vyAvRtti hai, vaise hI sAmAnya kI bhI sAmAnyAMtara se vyAvRtti svIkAra karanA caahiye| para aura apara sAmAnya paraspara meM svAzrayarUpa haiM, ataH parasAmAnya kI aparasAmAnya se kathaMcit vyAvRtti nahIM hai / aisA mAnane para to svarUpa saMkara nAma kA doSa A jaavegaa| tathA pratiniyata svabhAva kI hAni bhI avazya ho jAvegI vizeSa ke samAna / arthAt jaise vizeSa kI vizeSa se avyAvRtti mAnane para usa vizeSa ke pratiniyata svabhAva kI hAni kA prasaMga hotA hai evaM svabhAva kI hAni hone se svabhAvavAn padArtha kA bhI abhAva ho jAvegA punaH sarvAbhAva--sabhI vastu ke abhAva kA hI prasaMga prApta ho jaavegaa| 1 saMketasahitenApi / (di0 pra0) 2 bhinnAtmA / (di0 pra0) 3 AzaMkya =anyathAvRttibhAvahAniryathA vizeSANAm / (di0 pra0) 4 sAmAnyasya vizeSasya ca yathAkrama sAmAnyatarAdvizeSAntarAcca vyAvatyabhAve svabhAvahAni pratipAdyedAnI vizeSANAM sAmAnyAtsAmAnyasya ca vizeSAdvayAvRtyabhAve svabhAvahAniH pratipAdayanti vizeSANAm veti / (di0 pra0) 5 parasparaM satApi tAdRzAnyavyAvRtyAtmanA bhavitavyamiti bhASyAMzavivaraNamidam / parasAmAnyaM mahAsattA aparasAmAnya jIvAdidravyavivaraNaM sayoH / (di0 pra0) 6 paratvAparatvaprakAreNa sAmAnyavizeSaprakAreNa vA / (byA0 pra0) 7 abhinne / (di0 pra0) 8 sAmAnyavizeSavataH / (byA0 pra0) 9 hetoH / (di0 pra0) Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 bhAvaH prasajyeta / sAmAnyavAdinAM tadabhyupagamamAtrAtsadapyavaktavyameva sAmAnyam / [ vizeSarUpamekaM sadavaktavyameva tattvamiti manyamAnasya bauddhasya nirAkaraNaM ] tathA svalakSaNakAntavAdinAM' na svalakSaNaM vAcyaM, tasyAnantyAtsaMketAviSayatvAdananvayAcchabdavyavahArAyogyatvAt / [ svalakSaNaM vAcyaM nAsti kiMtu sAmAnyaM tu vAcyameveti manyamAnasya bauddhasya nirAkaraNaM ] na cAnyApohaH sarvathArthaH zabdasya vikalpasya vA, svaviSayavidhinirapekSasya guNabhAvenApyanyApohasya' zabdena vaktumazaktevikalpena ca nizcayanAyogAt' / sAdhanavacanameva ataeva sAmAnyavAdI-naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, bhATTa, prAbhAkaroM kI mAnyatA ke anusAra unakI svIkRti mAtra se "sat bhI avaktavya hI hai" aura vaha sAmAnya tattvarUpa hai isakA pratipAdana karake doSa dikhAye gaye haiN| [vizeSarUpa hI eka 'asat avaktavya' ko mAnane vAle bauddhoM kA khaNDana ] usI prakAra se svalakSaNakAMtavAdI bauddhoM kA bhI svalakSaNa vAcya nahIM hai, kyoMki vaha anaMta hai aura anaMta bhI kyoM hai ? to vaha 'saMketa kA viSaya nahIM hai| saMketa kA viSaya kyoM nahIM hai ? to vaha ananvayarUpa hai| ananvayarUpa kyoM hai ? to vaha zabda vyavahAra kA aviSaya hai| aise Age-Age ke hetuoM meM pUrva-pUrva ke hetu kAraNa bana jAte haiN| [ svalakSaNa vAcya nahIM, kintu sAmAnya to vAcya hai aisA bauddha ke kahane para hI AcArya uttara dete haiM ] zabda kA athavA vikalpajJAna kA artha sarvathA anyApoha mAtra nahIM hai kyoMki svaviSaya kI vidhi se nirapekSa anyApoha kA gauNarUpa se bhI zabda ke dvArA kathana nahIM ho sakatA hai, na vikalpa jJAna ke dvArA hI usa anyApoha kA nizcaya ho sakatA hai| bhAvArtha-anyApoha kA artha hai anya kA apoha-abhAva karake vastu ko kahanA yathA kisI ne gauH zabda kahA to usakA artha yaha huA ki "agauH vyAvRtti: gauH' arthAt 'agauH' -azva, bhaisa Adi se vyAvRtta bhinna artha kA bodha huA kintu pratIti meM to aisA nahIM AtA hai ki sabhI vizeSoM ko 1 sarvAbhAva: prasajyate iti sAdhyaM svarUpasaMkarAt pratiniyatasvabhAvahAne ravazyaM bhAvAditi / (di0 pra0) 2 sAmAnyavAdInAmaGgIkaraNamAtrAtsAmAnyaM vidyamAnamapyavAcyam / (di0 pra0) 3 saugatAnAm / (di0 pra0) 4 parArthAnumAnarUpasya svArthAnumAnajJAnarUpasya / (di0 pra0) 5 astitva / (di0 pra0) 6 yathA mukhyena nAsti tathA guNabhAvenApi / (di0 pra0) 7 nAstitvasya / (di0 pra0) 8 yatsattatsarva kSaNikam / (di0 pra0) 9 anyApohasya jJAnena nizcetumazakyatvAt / (di0 pra0) Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 346 trirUpaliGgaprakAzakaM', na tatonyadvacanaM, tasya vivakSAmAtrepi saMbhAvanAyA' evopagamAditi cenna, tasyApyanyApohamAtrArthatvAt 'apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate' iti vacanAt, satyapi ca sAdhanavacanena nityatvasamAropavyavacchede [de'pi] svalakSaNasyAnityatvAsiddhau sAdhanavacanAnarthakyAt / na 'zabdasya parArthAnumAnarUpasya vikalpasya vA svArthAnumAnajJAnarUpasya sarvathAnyApohorthaH zreyAn / yatsattatsarvamanityaM nitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhA vyAvRtta karake artha kA bodha hove pratyut jo zabda kahA jAtA hai, spaSTatayA pahale usI kA vidhirUpa se bodha hotA hai anya ke niSedharUpa se nhiiN| ___ saugata-sAdhanavacana hI trirUpa liMga ke prakAzaka haiM, usase bhinna anya vacana nahIM arthAt "yatsattatsarvaM kSaNika, ghaTamAnaya" ityAdi vacana nhiiN| trirUpa liMga se bhinna naiyAyika ke dvArA svIkRta paMcarUpa liMga hai, usa paMcarUpa liMga se vyAvRtta hokara hI trirUpa liMga zabda anyApoharUpa se apane artha kA prakAzaka hai| evaM usase bhinna anya vacana anyApoharUpa nahIM hai| usa anya vacana kI vivakSA mAtra meM bhI sambhAvanA hI svIkRta kI gaI hai| isIliye sabhI zabda kA artha anyApoha nahIM hai, yaha siddha sAdhana hai, kyoMki sAdhana vacana ko hI hamane anyApoha kA viSaya mAnA hai| jaina-aisA nahIM kaha sakate, kyoMki vaha bhI anyApoha mAtra artha ko ho viSaya karatA hai| kahA bhI hai "apohaH zabdaliMgAbhyAM na vastu vidhinocyate" arthAt zabda aura liMga se apoha-rahita vastu (svalakSaNa) vidhirUpa se nahIM kahI jAtI hai / sAdhana vacana ke dvArA nityatva ke samAropa kA vyavaccheda hone para bhI ApakA svalakSaNa anitya hai, yaha bAta bhI kisI pramANa se siddha nahIM ho sakegI, taba puna: Apake sAdhana vacana hI anarthaka ho jaaveNge| kyoMki parArthAnumAnarUpa zabda kA athavA svArthAnumAnarUpa vikalpa kA sarvathA anyApoharUpa hI artha karanA zreyaskara nahIM hai / saugata-"jo sat hai, vaha sabhI anitya hai" kyoMki nitya meM kama se athavA yugapat arthakriyA kA virodha hai, isa prakAra ke sAdhana vacana se nityatva meM samAropa-saMzaya Adi kA vyavacchedanirAkaraNa honA hI svalakSaNa ke anitya kI siddhi hai / isaliye ve sAdhana vacana vyartha nahIM haiN| 1 anyattatsarvamaprakRtyA / (di0 pra0) 2 kalpanAyAH / (di0 pra0) 3 sAdhanavacanasyApi zabdAt na kevalamanyadvacanasya / apohaH zabdaliGgAbhyAmucyate na vidhinA vastu tAbhyAmucyata iti bhAvaH / (di0 pra0) 4 tatkathamucyata iti cedvidhinaa| zabdaliGgAbhyAmapoha ucyate na tu vastUcyate / nirvikalpakadarzanena sanmAtragrAhakeNa vastusiddham / (di0 pra0) 5 kRtvA / (di0 pra0) 6 syAdvAdI vadati, sAdhanavacanaM vastuno nityatvaM nirAkaroti kSaNikatvaM na sAdhayati ataH sAdhanavacanaM nirarthakaM syAt / (di0 pra0) 7 tatazca / (byA0 pra0) Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 350 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 diti sAdhanavacanena nityatvasamAropacyavaccheda ! eva svalakSaNasyAnityatvasiddhiH 2 / ato na tasyAnarthakyamiti cetkathamitthaM sarvathAnyApohorthaH samarthyate, svalakSaNakSaNakSayasya vidhAnAt / [ bauddhenAnyApoho'rthaH samarthyate tasya vicAraH ] dRzyavikalpyayoH svalakSaNa sAmAnyayorekatvAdhyavasAyAt ' tatkSaNakSayasya vidhiH, na punarvastunaH sarvathA vikalpAbhidhAnayorvastusaMsparzAbhAvAditi cenna, svalakSaNasAmAnyayorekatvAdhyavasAyinA vikalpena svalakSaNasyAgrahaNAt, agRhItena saha sAmAnyasyaikatvAdhyavasA' (yA) saMbhavAt, anyathAtiprasaGgAt / pratyakSataH 7 pramitena svalakSaNena tasyaikatvAdhyavasAnamiti cenna - vevaM vikalpAbhidhAnayorvastusaMsparzAbhAve svalakSaNadarzana syAkRta nirNayasya " " vastusannidhera 10 jaina - to phira isa prakAra se Apa sarvathA anyApoha artha kA samarthana kaMse karate haiM ? kyoMki svalakSaNa kA kSaNa meM kSaya honA bhI to zabda ke dvArA hI kahA jAtA hai arthAt vaha to vidhirUpa se ho zabda kA viSaya hai niSedharUpa anyApoha se nahIM / [ bauddha anyApoha artha kA samarthana karate haiM usa para vicAra ] saugata - dRzya aura vikalparUpa svalakSaNa aura sAmAnya meM ekatva kA adhyavasAya hone se usa kSaNa kSaya kI vidhi hotI hai, na ki punaH vastubhUta svalakSaNarUpa kI, ataH anyApoha artha kA hI samarthana ho jAtA hai, kyoMki sarvathA vikalpajJAna aura zabda ye donoM vastu kA sparza hI nahIM karate haiM / jaina - aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki svalakSaNa aura sAmAnya meM ekatva kA adhyavasAya karane vAlA vikalpajJAna svalakSaNa ko grahaNa hI nahIM karatA hai, kAraNa agRhIta ( svalakSaNa) ke sAtha sAmAnya ( vikalpya - anyApoha lakSaNa ) meM ekatva kA adhyavasAya hI asambhava hai / arthAt svalakSaNa to agRhIta hai aura sAmA ya gRhIta hai punaH una donoM meM ekatva kA adhyavasAya kaise ho sakegA ? anyathA atiprasaMga doSa bhI A jAvegA arthAt tIna prakAra ke viprakRSTa aura aviprakRSTa meM bhI ekatva kA adhyavasAya mAnanA par3egA kintu aisA to Apa mAnate nahIM haiM / saugata- - pratyakSa se jAne gaye svalakSaNa ke dvArA usa sAmAnya - vikalpya meM ekatva kA adhyavasAya ho sakatA hai / jaina - taba to isa prakAra se vikalpa jJAna aura zabda meM vastu ke sparza kA abhAva hone para nahIM kiyA hai nirNaya jisakA, aise svalakSaNa darzana aura vastu kI sannidhi meM samAnatA ke hone se kisake 1 vA vibhaktI / (di0 pra0 ) 2 sAdhanavacanasya / ( di0 pra0 ) 3 dRzya eva samanantarasamaya eva vikalpotpatti sadbhAvAt / (byA0 pra0) 4 savikalpajJAnazabdayoH vastusaMsparzanasyAbhAvosti / ( di0 pra0 ) 5 svalakSaNena / ( di0 pra0 ) 6 sAmAnyaikatvAdhyavasAnA'saMbhavAt / iti pA0 / ( di0 pra0, vyA0 pra0 ) 7 sogata: / ( di0 pra0) 8 nirvikalpaka - pratyakSavijJAnena / ( vyA0 pra0) pratyakSapramANAnnizcitena / ( di0 pra0 ) 9 pratyakSasya / ( di0 pra0 ) 10 vastuni | (di0 pra0 ) 11 vastunA saha indriyasya sannikarSAnirvikalpaka pratyakSasya na vizeSa iti bhAvaH / ( vyA0 pra0) Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa bhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 351 vizeSAki kena pramitaM syAt ? na hi mithyAdhyavasAyena tattvavyavasthApana, saMzayaviparyAsakAriNApi darzanena svalakSaNasya pramitatvaprasaGgAt / vastusaMsparzAbhAvAvizeSepi nirNayasya janakaM darzanaM svalakSaNasya' pramANaM, na punaH saMzayAderiti vadannAtmanonAtmajJatAmAvedayati / nanu ca nirNayena' darzanaviSayasamAropasya vyavacchedAttajjanaka' darzanaM pramANaM", na tu saMzayAderjanakaM, tena tadavyavacchedAt, asamAropitAMze darzanasya prAmANyAt / 'kvacidRSTepi yajjJAnaM 13 sAmAnyArthaM vikalpakam / asamAropitAnyAMze tanmAtrApohagocaram // ' dvArA kisakA jJAna huA kahA jAvegA ? kyoMki mithyA adhyavasAya se tattva kI vyavasthA nahIM banatI hai| __ anyathA saMzaya aura viparyaya ko karane vAle bhI nirvikalpa pratyakSarUpa darzana ke dvArA svalakSaNa ke jJAna kA prasaMga ho jAvegA / tathA svalakSaNa darzana aura mithyA adhyavasAya ina donoM meM vastu ke saMsparza kA abhAva samAna hone para bhI svalakSaNa aura vikalpa kA janaka darzana to pramANa hai, kintu saMzayAdi kA janaka darzana pramANa nahIM hai isa prakAra se kahate huye Apa bauddha apanI anAtmajJatA ko hI pragaTa kara rahe haiN| __ saugata-nirNaya-vikalpa se darzana viSayaka (svalakSaNaviSayaka) samAropa kA vyavaccheda ho jAtA hai ataeva usa vikalpa ko utpanna karane vAlA jJAna pramANa hai, kintu saMzaya Adi kA janaka darzana pramANa nahIM hai kyoMki una saMzaya Adi ke dvArA darzana viSayaka samAropa kA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai / evaM asamAropitoza (jisameM samAropa kA aMza nahIM hai aise nIla svalakSaNa) meM darzana kI pramANatA hai| zlokArtha-kisI darzana ke viSaya meM bhI sAmAnya hai artha jisakA, aisA jJAna vikalpaka hai aura asamAropita anyAMza meM tanmAtra apoha ke gocara hai arthAt akSaNika se vyAvRtta kSaNikarUpa hai| esA kathana hamAre yahA~ pAyA jAtA hai, ataeva uparyukta ulAhanA ucita nahIM hai| 1 sannikarSaH / (di0 pr0)| adhyavasAyaM vadati saugataH / (byA0 pra0) 2 vikalpa:=basaH / (di0 pra0) 3 anyathA / (di0 pra0) 4 mithyAdhyavasAyatvena vastuvyavasthApakatvAbhAve / (byA0 pra0) 5 vikalpasaMzayadarzanayoH / (di0 pra0) 6 svalakSaNasya yadarzanaM tadvikalpasya / (di0 pra0) 7 janakaM darzanaM pramANam / (di0 pra0) 8 bho bauddha ! tavAbhiprAya evaM khalu / (byA0 pra0) 9 saugato vadati, vikalpajJAnena nirvikalpakadarzanaviSaye yaH saMzayaviparyAsAdilakSaNaH samAropaH saH vyavacchidyate ata: nirNayajanakaM pramANaM saMzayavi paryAsajanaka darzanaM pramANaM na tena saMzayAdinA tasyadarzanaviSayasamAropasyAvinAzanAt samAroparahitAMze darzanasya prAmANyaM ghaTate / kArikArthaH yatsavikalpakaM jJAnaM nizcitepyaMze nIlAdirUpe sAmarthyamanyApohaM prakAzayati tat apoha gocaramavAnizcitenyAMze kSaNakSaye rUpe'rthe pramANaM nAsti / (di0 pra0) 10 saMzayena samAropasyAvyavacchedAt / (di0 pra0) 11 samAropavyavacchedakanirNayajanakadarzanaviSaya ityarthaH / (di0 pra0) 12 nIlarUpe / (di0 pra0) 13 kartR / (byA0pra0) Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 352 ] [ kArikA 16 iti vacanAnnoktopAlambha iti cenna, samAropavyavacchedavikalpasya svasaMvedanavyavasthAnepi' 'vikalpAntarApekSatvaprasaGgAnnIlAdisvalakSaNadarzanavannirvikalpakatvAvizeSAt / vastudarzanasamAropavyavacchedayoranyatarasyApi svatastattvApariniSThitAvitaretarAzrayadoSaH / samAropo hi yena vyavacchidyate sa nizcayaH / svarUpamanizcinvannapi yadi svataH pariniSThApayettadA vastudarzanamapi, vizeSAbhAvAt / tathA' ca kiM nizcayApekSayA ? vastudarzanasya nizcayApekSAyAM vA nizcayasvarUpasaMvedanasyApi nizcayAntarApekSaNAdanavasthA syAt / 10nizcayAdvastu jaina-aisA nahIM kaha sakate, samAropa ke vyavacchedaka vikalpa meM svasaMvedana kA avasthAna hone para bhI vikalpAMtara kI apekSA kA prasaMga AtA hai, kyoMki nIlAdi svalakSaNa darzana ke samAna nirvikalpatva donoM meM samAna hai| arthAt jaise nIlAdi svalakSaNa darzana ke svasvarUpa kA vyavasthApana karane ke liye vikalpAMtara honA cAhiye, vaise hI samAropa vyavaccheda vikalpa ke bhI svasvarUpa kA vyavasthApana karane ke liye anya vikalpAMtara honA cAhiye, isa taraha anavasthA AtI hI jaavegii| vastu darzana-nIlAdi kSaNa kA pratyakSa aura samAropa-akSaNika kA vyavaccheda ina donoM meM se kisI eka ko bhA svatastattva meM parisamApti na hone para itaretarAzraya doSa A jAtA hai| jisake dvArA kSaNika meM nitya kA samAropa dUra kiyA jAtA hai vaha nizcaya arthAt vikalpa hai| yadi vaha vikalpa svarUpa kA nizcaya na karate hue bhI svataH svasvarUpa kA pariniSThApana kara deve taba to vastu darzana (nIlAdi kSaNa kA pratyakSa) bhI svataH svasvarUpa kA pariniSThApana kara deve, kyoMki donoM meM koI antara nahIM hai aura phira vastu darzana meM vikalpa kI apekSA se bhI kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI nahIM / athavA yadi Apa kaheM ki vaha vastu darzana (nIlAdi kSaNa kA pratyakSa) vikalpa kI apekSA karatA hai taba to vikalpa ke svarUpa-savedana meM bhI vikalpAMtara kI apekSA banI rahane se anavasthA doSa A jaavegaa| vikalpa se vastu darzana kI parisamApti hotI hai, tathA vastu darzana se nizcaya (vikalpa) ke svarUpa kI samApti hotI hai, taba to parasparAzraya doSa AtA hai| isaliye vikalpa ke samAna zabda kA sarvathA anyApoha hI artha nahIM hai| isI uparyukta kathana se bauddha ke isa kathana kA bhI khaNDana kiyA gayA samajhanA cAhiye jo ki isa prakAra hai atatkAryakAraNa kI vyAvRtti eka hI pratyavamarzAdi jJAna se eka artha ke sAdhana meM hetu hai, 1 tatazca / (vyA0 pra0) 2 karmadhAraya / (byA0 pra0) 3 vikalpasya yat savedanaM tasya vyvsthaane| (byA0 pra0) 4 darzanasya viklpkprtyksssy| (byA0 pra0) 5 vikalpaH / kaH / (byA0 pra0) 6 ekasya / (di0 pra0) 7 svarUpam / (di0 pra0) 8 nirvikalpakatvasya / (di0 pra0) 9 vastudarzanasya svata: svarUpapariniSThApane c| (di0 pra0) 10 vikalpajJAnAt / (di0 pra0) Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSabhaMga kI siddhi ] prathama pariccheda [ 353 darzanasya pariniSThitau' vastudarzanAcca nizcayasvarUpasya parasparAzrayadoSaH syAt / tato na vikalpavacchabdasya sarvathAnyApohorthaH / etenAtatkAryakAraNavyAvRttirekapratyavamarzAdijJAnAdekArthasAdhane heturatyantabhedepIndriyAdivatsamuditetaraguDacyAdivacca jvaropazamanAdAviti vadanirAkRtaH, sarvathA tato vastuni pravRttyayogAt / samayAzinopi' kvacidanvayabuddhacabhidhAnavyavahAro'tatkAryakAraNavyatirekavyavasthAyAM guDacyAdyudAharaNapraklupti viparyAsayati', tasya vastubhUtArthasAdRzyapariNAmasAdhanatvAt / na hi guDUcyAdayo jvaropazamanazaktisamAnapariNAmAbhAve jvaropazamahetavo na punardadhitrapuSAdayopIti zakyavyavasthaM, cakSurAdayo vA rUpajJAnahetavastajjananazaktisamAnapariNAmavirahiNopi na punA rasAdaya iti nirnibandhanA" vyavasthitiH / 12atatkAryakAraNavyAvattinibandhanA seti cetkathaM tatkAraNakAryajanyajanakazaktisamAnapariNA atyanta bheda hone para bhI iMdriyAdi ke samAna / evaM jvarAdi kA upazamana karane meM samudita zuNThI Adi, guDUcI Adi ke samAna / arthAt khaNDo-muNDI Adi vizeSa samAna pariNAma se rahita hI eka pratyavamarza jJAna ekArtha hetuka hote haiM, kyoMki ve atatkAryakAraNa se vyAvRtta haiN| jaise indriyAdi, athavA samudita zuNThI guruca Adi auSadhiyA~ / aisA kahane vAle bauddha kA bhI khaNDana kara diyA gayA hai, kyoMki sarvathA atatkAryakAraNa vyAvRtti se vastu meM pravRtti nahIM ho sakatI hai| __ tathA atatkAryakAraNa vyAvRtti meM samayAdarzI (saMketa ko nahIM jAnane vAle) bhI kisI vastu meM anvaya buddhi aura zabda vyavahAra karate haiM to atatkAryakAraNa vyAvRtti ko vyavasthA meM guDUcyAdi udAharaNa kI praklupti ko viparIta karate haiM kyoMki ve guDUcyAdi udAharaNa vastubhUta padArtha ke sAdRzya pariNAma ke sAdhaka haiM / evaM guDUcyAdi, jvaropazamana zaktirUpa samAna pariNAma ke abhAva meM bhI jvaropazamana ke hetu haiM, punaH dadhi, puSa-khIrA, kakar3I Adi hetu nahIM haiM aisI vyavasthA karanA bhI zakya nahIM hai / athavA cakSu Adi tajjanana zaktirUpa samAna pariNAma se rahita hote huye bhI rUpa jJAna meM hetu haiM kintu rasAdika nahIM haiM, yaha saba kathana binA hetuka hI hai| yadi Apa kaheM ki isa vyavasthA meM atatkAryakAraNa vyAvRtti hI hetu hai taba to tatkAryakAraNa meM janya-janaka zaktirUpa samAna pariNAma ke abhAva ke hone para bhI kinhIM ko atatkArya kAraNa 1 govyaktayo'tyantabhedepyekapratyavamarzAdhekArthasAdhane hetava ekapratyavamarzAdinA saha atatkAraNakAryavyAvRttisadbhAvAt / yatra tanna tathAtvaM yathA samuditetaraguDa ityaadau| (di0 pra0) 2 tasmAdyathAvikalpasyArthaH sarvathAnyApohaH abhAvo na tathA sanasyArtho'nyApohena / etAvatA vikalpazabdau bhAvAbhAvAtmakau jaatau| (di0 pra0) 3 zabdavikalpayoH sarvathAnyApohaniSedhadvAreNa / (di0 pra0) 4 cakSu rAlokadezakAlAH / (di0 pra0) 5 samuditAni cetaretarANi ca samuditaretarANi / (di0 pra0) 6 azAstrajJasyApi =AgamAjJAnino mugdhasya / (di0 pra0) 7 nu / (di0 pra0) 8 racanAm / (di0 pra0) 9 viparItAM karoti / (di0 pra0) 10 sAdhakaH / (di0 pra0) 11 saugataH / niSkAraNakaH / (di0 pra0) . 12 saugataH / (di0 pra0) 13 vyavasthitiH / (di0 pra0) 14 guDUcyAdi / (byA0 pra0) Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 16 mAbhAvepi 'keSAMcidatatkAraNakAryavyAvRttiH sidhyediti prakRtamudAharaNaM' 'karkAdivyaktInAma zvatvAdipratyayaM tathA' samAnapariNAmahetukaM sAdhayati ? iti viparyAsasAdhanamanyApohavAdinAm / tatomISAmanyApohasAmAnyamasadavaktavyameva / etena svalakSaNAnyApohadvayaM sadasadavaktavyameva saugatAnAmApAditamunneyaM, svalakSaNasya satopyanyApohasya cAsatopi' vaktumazakyatvAt / iti paramatApekSayA caramabhaGgatrayamudAhRtam / vyAvatti kaise siddha hogI jisase ki yaha prakRta udAharaNa karka (zveta ghor3A) Adi vizeSoM meM tva Adi pratyaya ko samAna pariNAma hetuka siddha kara sakeM ? isa prakAra anyApohavAdiyoM ke yahA~ rIta hI siddha hotA hai| isaliye unake yahA~ anyApoha sAmAnya "asata avaktavya hI hai|" se svalakSaNa aura anyApoha ye donoM "sat asat avaktavya hI hai" aisA bauddhoM kA kathana samajhanA cAhiye kyoMki svalakSaNarUpa sata kA bhI aura anyApoharUpa asata kA bhI kahanA zakya nahIM hai / bauddha aisA ekAnta se mAnatA hai ataH yaha mAnyatA galata hI hai| isa prakAra se paramata kI apekSA se antima tIna bhaMgoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| 1 guDUcyAdInAm / (cyA0 pra0) 2 dadhitrapuSadi / (vyA0 pra0) 3 kartR / (cyA0 pra0) 4 tA guDUcyAdInAm / (di0 pra0) 5 zvetAzvAdi vizeSANAm / (di0 pra0) 6 jJAnam / (di0 pra0) 7 zvetAzvaH karkaH sita: karka ityamaraH / (di0 pra0) guDUcyAzudAharaNaprakAreNa / (byA0 pra0) 8 hetoH / (di0 pra0) 9 atat kAryakAraNadhyAvRttatvAt / (di0 pra0) 10 saugatAnAm / (di0 pra0) 11 asadityavaktavyam / (byA0 pra0) 12 vA / iti pA0 / (di0 pra0) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta siddhi kA sArAMza ] prathama pariccheda anekAMtasiddhi kA sArAMza he bhagavan ! Apake zAsana meM kathaMcit sabhI vastu sat asat Adi sapta bhaMgarUpa haiM / yathA "praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedha kalpanA saptabhaMgI" usI saptabhaMga ko dravya meM ghaTita karate haiM-- [ 355 syAsti dravyaM syAnnAsti dravyaM, syAdasti ca nAsti ca dravyaM, syAdavaktavyaM dravyaM, syAdasti cAvaktavyaM ca dravyaM, syAnnAsti cAvaktavyaM ca dravyaM, syAdasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyaM | yahA~ para sarvathA astitva kA niSedhaka aura anekAMta kA dyotaka kathaMcit isa aparanAma vAlA syAt zabda nipAta hai / inameM svadravyAdi catuSTaya kI apekSA dravya astirUpa hai / paradravya kSetra kAla bhAva kI apekSA dravya nAstirUpa hai / krama se svapara dravyAdi kI apekSA tRtIya bhaMgarUpa hai / yugapat svapara dravyAdi kI apekSA avaktavyarUpa hai / svacatuSTaya tathA yugapat svapara catuSTaya se vivakSita pA~cavA~ bhaMga hai / tathA paracatuSTaya evaM svapara kI yugapat vivakSA se chaThA bhaMga hai / svapara catuSTaya ko krama aura yugapat vivakSA se sAtavA~ bhaMga hotA hai / yaha kathana bilkula ThIka hai kyoMki sabhI vastu svarUpa se azUnya, pararUpa se zUnya, ubhayarUpa se azUnya zUnya ityAdi sAta bhaMgarUpa haiM / yadi koI kahe ki vidhi kalpanA hI vAstavika hai, so ThIka nahIM hai kyoMki hamane bhAvaikAMta kA niSedha karake pratiSedha ko bhI satya siddha kiyA hai / yadi bauddha kahe ki pratiSedha kalpanA hI ThIka hai, yaha kathana bhI galata hai / hamane abhAvaikAMta kA bhI khaNDana kara diyA hai / yoga - sat artha ke pratipAdaka vidhivAkya, asat artha ke pratipAdaka pratiSedha vAkya haiM, jo ki paraspara nirapekSa hai / "sadsadavargAstatvaM" dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya, ye satrUpa haiM / nirapekSa abhAva padArtha asatrUpa haiM / jaina - yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai, pradhAnabhAva se vivakSita sadasadAtmaka vastu pradhAnabhUta eka eka dharmAtmaka artha se arthAtararUpa siddha hai ataH bhAvAbhAva paraspara nirapekSa asat hI hai / usI vidhi pratiSedha kA spaSTIkaraNa -- 1. vidhikalpanA, 2 . pratiSedhakalpanA, 3. kramato vidhi pratiSedhakalpanA, 4. saha vidhipratiSedhakalpanA ca 5. vidhikalpanA saha vidhipratiSedhakalpanA ca 6. pratiSedhakalpanA saha vidhipratiSedhakalpanA ca, 7. kramAkramAbhyAM vidhipratiSedhakalpanA ca / zaMkA- eka hI vastu meM pratyakSAdi se viruddha bhI vidhi pratiSedhakalpanA saptabhaMgI bana jAyegI / samAdhAna- nahIM, kyoMki sUtra meM "avirodhena" yaha pada diyA gayA hai / yadi kahA ki nAnA vastu ke Azraya se vidhi pratiSedha kalpanA bhI saptabhaMgI hogI, so bhI ThIka nahIM, "ekatravastuni " pATha hai / isa para yadi koI taTastha jaina yoM kahe ki -- eka bhI jIvAdi vastu meM vidhiyogya aura niSedha yogya anaMta dharma pAye jAte haiM / una anaMta dharmoM kI kalpanA bhI "anaMtabhaMgI" bana jAyegI taba saptabhaMgI hI kaise hogI ? Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 kintu aisA nahIM hai vastu ke anaMta dharmoM meM dharma dharma ke prati saptabhaMgI ghaTita hotI hai| anaMtabhaMgI na hokara anaMta saptabhaMgI ho jAtI hai / so hameM iSTa hI hai / vastu meM ekatva anekatva kI kalpanA se sapta hI bhaMga hote haiM kyoMki ziSyoM ke dvArA utane hI prazna hote haiM kyoMki "praznavazAdeva" aisA vacana hai / sAta hI prazna kyoM? to sAta prakAra kI hI jijJAsA hotI hai| jijJAsA bhI saptadhA hI kyoM? to sAta prakAra kA hI saMzaya hotA hai| aisA kyoM ? to usa saMzaya ke viSayabhUta vastu dharma sAta prakAra ke hI haiN| yaha saptavidha vyavahAra niviSayaka nahIM hai kyoMki vastu kI pratipatti-jJAna usameM pravRtti aura usakI prApti kA nizcaya dekhA jAtA hai / prathama bhaMga meM--sattvadhArma pradhAnabhAva se pratIta hai| dvitIya meM-asattva dhArma pradhAna hai / tRtIya meM--krama se sattvAsattva dharma pradhAna hai| caturtha meM--avaktavya pradhAna hai| pAMcaveM meM sattva sahita avaktavya, evaM chaThe meM-asattva sahita avaktavya pradhAna hai tathA sAtaveM meM sattvAsattvarUpa ubhaya dharma sahita avaktavya pradhAna hai| arthAt prathama bhaMga meM asattvAdi zeSa 6 bhaMga gauNarUpa se haiM aise sabhI meM eka bhaMga pradhAna hokara bAkI saba gauNa ho jAte haiM / yadi koI kahe ki avaktavya ko pRthak dharma siddha karane para vaktavya bhI eka pRthak dharma mAnanA hogA to AThavAM bhaMga banegA? yaha zaMkA bhI nirmUla hai kyoMki sattva Adi ke dvArA vaktavya kArya hI to kahe gaye haiM ata: AThavAM bhaMga nahIM bnegaa| athavA vaktavya aura avaktavya rUpa do dharma siddha hone se vidhi-pratiSedha kalpanA ke viSayabhUta sattva asattva dharma ke samAna hI eka bhinnarUpa saptabhaMgI inakI bhI siddha ho jaayegii| ataeva bhaTTAkalaMka deva ne saptabhaMgI vANI ko 'syAdvAdAmRtabhiNI' kahA hai| yadi gurU syAdvAdakuzala haiM to syAt-kathaMcit zabda ke prayoga binA bhI sabhI vastu ko anekAMtAtmaka siddha kara dete haiM jaise "sarvaM sat" itane vAkya se bhI "syAtsarvaM sadeva' ityAdi pUrNa vAkya kA samyaka prakAra se jJAna karA dete haiN| chahoM dravya zuddha saMgrahanaya kI apekSA sanmAtra hone se satrUpa haiN| katicit bhAvoM kI apekSA se asatrUpa haiM kyoMki "sattA sapratipakSA" aisA kahA hai| sakala kSetra AkAza evaM anAdi ananta svarUpa kAla meM bhI sakala kSetra evaM sakala kAlAdirUpa se tathaiva pratiniyata kSetra kAlAdirUpa se svapara svarUpa nizcita ho jAtA hai| yadi koI kahe ki vastu kA sattva hI to para ke asattvarUpa hai ataH svapara kI apekSA se do bheda siddha nahIM hote haiM kyoMki do meM se kisI eka ke dvArA hI artha bodha ho jAtA hai / yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, yadi jo vastu kA apanA sattva hai vahI para kA asattva hai, taba to svarUpAdi catuSTaya kI apekSA ke samAna hI pararUpAdi catuSTaya kI apekSA se astitva mAnanA hogaa| athavA paracatuSTaya kI apekSA se nAstitva ke samAna hI svarUpAdi se bhI asattva kA prasaMga A jaayegaa| kintu apekSA ke bheda se sabhI dharmoM kI pratIti viruddha nahIM hai| zaMkA-eka hI vastu meM viruddha do dharma zIta-sparzavat sambhava nahIM haiM ? Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtasiddhi kA sArAMza ] prathama pariccheda [ 357 samAdhAna-aisA nahIM hai, svapara se vivakSita dharmoM meM virodha nahIM AtA hai| jisa samaya vastu svarUpAdi se satrUpa hai usI samaya hI pararUpa se asatrUpa hai / tathaiva yadi svakSetra ke samAna hI parakSetra se bhI sattva mAnoM taba to kisI ke pratiniyata kSetra kI vyavasthA nahIM bana skegii| parakSetra kI apekSA se asattva ke samAna hI svakSetra se bhI asattva mAnoM to vastu niHkSetra ho jaayegii| kAla meM bhI aise hI ghaTA lenaa| prazna-sabhI vastu avaktavya kaise haiM ? uttara-niSparyAya bhAva aura abhAva ko koI bhI zabda eka kAla meM hI viSaya nahIM kara sakatA hai arthAt sat yaha zabda asat ko nahIM kaha sakatA hai| zabda meM eka hI artha ko kahane kI zakti svabhAvataH hai / yadi kaho ki eka go zabda gyAraha artha ko kahatA hai "kintu" aisA nahIM hai vAstava meM ve go zabda aneka haiN| inameM jo ekatva kA pratibhAsa hai yA eka rUpa se vyavahAra hai vaha sAdRzya ke upacAra se hI haA hai| yadi aisA na mAnA jAve to eka zabda se hI samasta padArtha vAcya ho jaayeNge| pUnaH ghaTa-ghaTa dIpaka Adi aneka padArthoM ko kahane ke liye aneka zabdoM kA prayoga niSphala hI ho jAyegA / ataeva jitane artha haiM unake pratipAdaka zabda utane hI haiN| anekAnta vAcaka "syAt' isa zabda kI anekAMta mAtra ko kahane meM hI sAmarthya vizeSa hai. ekAMtavacana ko kahane meM nahIM hai / usI anekAnta dyotaka rUpa "syAt" zabda kI avivakSita azeSa dharmoM ko sUcita karane meM zakti hai, kintu artha ko sUcana karane meM nahIM hai| anyathA vivakSita dharma ke vAcaka zabdoM kA prayoga vyartha ho jaayegaa| arthAt "syAt" zabda ke vAcaka aura dyotaka pakSa kI apekSA se do bheda haiM / tathaiva senA, vana Adi zabda eka sAtha aneka artha ko nahIM kahate haiM kintu senA zabda ke dvArA to "hAthI, ghor3e, ratha, padAti kA samUharUpa" eka vizeSa artha hI kahA jAtA hai| usI prakAra yUtha, paMkti, mAlA Adi bhI anekArtha pratipAdaka nahIM haiN| hamAre yahA~ pUjyapAda svAmI jaineMdravyAkaraNa meM zabda meM svAbhAvika hI vaisI dvivacana, bahuvacanarUpa zakti mAnate haiM, pratyaya ke dvArA vyakti mAnate haiN| pANinI Adi ekazeSa samAsa mAnate haiM arthAt vRkSazca vRkSazca vRkSau kahate haiN| hamAre yahA~ vRkSa zabda svabhAva se hI (dravya kI apekSA se) apane vAcya artha ko dvivacanarUpa, bahuvacanarUpa se viziSTa kahatA hai, kyoMki usameM ekatva, dvitva, bahutva se viziSTa kathana karane kI sAmarthya maujUda hai| uktaM ca-"anekamekaM ca padasya vAcyaM, vRkSA iti pratyayavat prkRtyaa|" yadi kaho ki yaha ApakA siddhAnta paraspara viruddha ho gayA, isa para hama pUchate haiM ki eka pada kA vAcya jo eka aura aneka hai vaha yugapat pradhAnabhAva se hai, athavA gauNa evaM pradhAnabhAva se hai ? prathama pakSa to ThIka nahIM hai, kyoMki vRkSa zabda sAmAnya vRkSatva ko prakAzita karake liMga, vacana, saMkhyA ko prakAzita karatA hai isa taraha zabda se huI pratIti krama se hai| hama dvitIya pakSa mAnate haiM / kyoMki "vRkSA" isa pada ke dvArA vRkSa artha to pradhAna hai evaM bahuvacanarUpa saMkhyA gauNa rUpa se pratIti meM AtI hai| pradhAna gauNa bhAva se hamAre yahA~ bAdhA nahIM hai / zabda apane eka dharma ko pratipAdana karane kI zakti se sahita hai, evaM pradhAnabhAva se apita aneka dharmoM ko yugapat kahane kI azakti se sahita Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 hai, isaliye yugapat zabda ke dvArA viSaya yugapat aneka artha kA viSaya na mAnane se hI "syAt avaktavya" bhaMga ho jAtA hai / evaM vyasta aura samastarUpa se dravya aura paryAya kA Azraya lekara antima tIna bhaMga banate haiM / advaitavAdIne sarvathA "sat avaktavya" ko mAnA hai / bauddha sarvathA " asat avaktavya" ko svIkAra karatA hai / yoga sarvathA "sat asat avaktavya" ko hI mAnatA hai / ina ekAnta mAnyatAoM aneka dUSaNa Ate haiM / ataeva " syAt" pada se cinhita saptabhaMgI hI nirdoSa hai syAdasti eva syAnnAsyeva syAdasti nAstyeva, syAdavaktavyameva syAdasti avaktavyameva, syAnnAsti avaktavyameva syAdastinAstyavaktavyameva / pramANasapta bhaMgI aura nayasapta bhaMgI meM antara-dravyArthika naya se abhedavRtti evaM paryAryArthika naya abhedopacAra dvArA anantadharma vAle padArtha yugapat kahane vAlA "sakalAdeza" athavA "pramANavAkya " haiM / eka deza se jAnI huI vastu ko bhedavRtti evaM bhedopacAra se krama se kahane vAle vAkya " vikalA"deza" yA "nayavAkya" haiM / isa vivecana se spaSTa hai ki zabda, pada, evaM vAkya, gauNa pradhAnArtha vAcaka haiM yugapat aneka pradhAnArtha vAcaka nahIM haiM / zabda apane isa svabhAva ko hajAroM saMketa ke dvArA bho tyAga nahIM kara sakate haiN| tabhI ina zabdoM ke dvArA "praznavazAt" eka hI vastu meM saptabhaMgI ghaTita ho jAtI hai / tAtparya yaha hai ki - sabhI vastu meM saptabhaMgI ghaTita karate huye AcArya ne anaMta bhaMgI ke Aropa ko samApta kara diyA hai / aura pramANa saptabhaMgI, naya saptabhaMgI kA pRthakkaraNa kara diyA hai| saptabhaMgI ke lakSaNa meM "avirodhena pada bar3e mahatva kA hai isase kathaMcit hiMsA dharma hai, kathaMcit ahiMsA dharma hai" aisI saptabhaMgI nahIM banegI / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva nAstitva kA avinAbhAva prathama pariccheda [ 356 nanvastitvameva vastunaH svarUpaM, na punarnAstitvaM, tasya pararUpAzrayatvAdanyathAtiprasaGgAditi vadantaM vAdinaM pratyAhurAcAryAH / astitvaM' pratiSedhyenAvinAbhAvyekamaNi / vizeSaNatvAtsAdharmya yathA bhedavivakSayA // 17 // eko dharmI jIvAdiH / tatrAstitvaM nAstitvena pratiSedhyenAvinAbhAvi, na punabhinnAdhikaraNaM, vishessnntvaat| yathA hetau sAdharmya vaidhayeNa' bhedavivakSayA sarveSAM hetuvAdinAM' kvacidanumAnaprayoge prasiddham / utthAnikA- aba advaitavAdI kahate haiM ki vastu kA svarUpa astitva hI hai na ki nAstitva, kyoMki vaha nAstitva pararUpAzrita hai| anyathA yadi nAstitva pararUpa kA Azraya rakhatA hai phira bhI Apa use vasturUpa mAneMge taba to atiprasaMga doSa AvegA / arthAt pararUpAzrita nAstitva bhI vivakSita vastu kA svarUpa ho jAvegA, unake prati AcArya kahate haiN| kArikArtha-eka jIvAdi dharmI meM astitva jo vastu kA dharma hai, vaha pratiSedhyanAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vizeSaNa hai, jaise ki hetu meM bheda vivakSA se sAdharmya, vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai // 17 // eka dharmI jIvAdi hai / usameM astitva, nAstitvarUpa pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai, kintu vaha bhinna adhikaraNarUpa nahIM hai kyoMki vaha bhI vizeSaNa hai jaise ki sabhI hetuvAdiyoM ke yahA~ kisI bhI anumAna kA prayoga karane para hetu meM bheda vivakSA se sAdharmya, vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai, yaha bAta prasiddha hai| 1 jIbAdirdhAmaNaH / eka dharmiNyastitvaM pakSaH nAstitvenAbhAvi bhavatIti sAdhyo dharmaH vizeSaNatvAt yadyayadvizeSaNaM tattadekamiNi pratiSedhyenAvinAbhAvi / yathA hetau bhedavivakSayA sAdharmya vaidhyennaavinaabhaavi| vizeSaNacedaM tasmAnnAstitve nAvinAbhAvi / (di0 pra0) 2 vyavacchedakatvAt / astitvanAstisvayorvastuvizeSaNatvAt / (di0 pra0) 3 ekamaNi hetoranvaya rUpam / vyatirekadRSTAnta vivkssyaa| (di0 pra0) 4 jIvAdI dhrminni| (di0 pra0) 5 yato'stitvanAstitvaM dve'pi vizeSaNe dhamauM vastunastaH / (di0 pra0) 6 ekamiNi / (byA0 pra0) 7 vyatirekeNa / (vyA0 pra0) 8 sarvathA bhedAbhAve ekatva prasaMgastatparihArArthamAha / (jyA0 pra0) 9 pramANikAnAm / (di0 pra0) Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 [ anvayaheturvyatirekeNa sahAvinAbhAvI asti na vAsya vicAraH ] sarvasya nityatvAnityatvAdisAdhane hetau sAdharmyasya vyatirekAvinAbhAvino'saMbhavAdayuktamudAharaNamiti cenna, tatrApi tadubhayasadbhAvAt / tathA hi / sarvamitthamanitthaM veti pratijJAyA'bhipretya vA prameyatvAdihetUpAdAnepi' vyatirekostyeva, prameyatvasya vastudharmatvAt / pariNAmI jIvaH zabdAdirvA nApariNAmIti vA', sarvaM cetanamacetanaM vA vivAdApannamitthamanitthaM vA pratijJAprayogavAdI pratipAdyAnurodhataH pratijJAya, 1 saugatapratipAdyAzayatobhipretya vA prameyatvAt sattvAdvastutvAdarthakriyAkAritvAdityAdihetUnAmupAdAnepi vAdiprativAdiprasiddherthenvayavatkhapuSpAdau sAdhyadharma nivRttau sAdhanadharmanivRttilakSaNo vyatirekostyeva / [ anvaya hetu vyatireka ke sAtha avinAbhAvI hai yA nahIM isa para vicAra ] zaMkA-nityatva aura anityatva ko siddha karane vAle hetu meM sabhI sAdharmya kA vyatireka se avinAbhAvI honA sambhava nahIM hai ata: yaha udAharaNa ayukta hai| samAdhAna nahIM kevalAnvayI hetu meM bhI sAdharmya aura vaidharmya donoM hI saMbhava haiN| tathAhi"sabhI isa prakAra se haiM athavA sabhI isa prakAra se nahIM haiN| isa prakAra se svamata kI apekSA se kahakara ke athavA svIkAra karake, prameyatva Adi hetu ko grahaNa karane para bhI vyatireka hai hI hai, kyoMki prameyatva vastu kA dharma hai| "jIva athavA zabdAdi pariNAmI haiM athavA ye jIva aura zabdAdi apariNAmI nahIM haiN|" vivAdApanna sabhI cetana "athavA acetana isa prakAra haiM" athavA isa prakAra nahIM haiM isa prakAra pratijJA prayogavAdI pratipAdya-ziSyoM ke anurodha se pratijJA karake, athavA saugata ke pratipAdya Azaya se svIkAra karake "prameyatvAt, satvAt, vastutvAt, arthakriyAkAritvAt" ityAdirUpa se hetuoM ko grahaNa karate haiN| una hetuoM ke grahaNa karane para bhI vAdI aura prativAdI ke prasiddha artha meM anvaya ke samAna AkAza puSpa Adi meM sAdhyadharma kI nivRtti hone para sAdhanadharma nivRttilakSaNa vyatireka hai hI hai| arthAt "jIva pariNAmI hai" kyoMki prameya hai / jo jo prameya hotA hai vaha vaha pariNAmI hotA hai jaise ghaTa / jo pariNAmI nahIM hai vaha prameya bhI nahIM hai yathA AkAzapuSpa / isameM vyatireka hai hI hai| 1 vastunaH / (byA0 pra0) 2 ekatvAnekattvasattvAsattvAdi / (di0 pra0) 3 vaidharmya / (di0 pra0) 4 pariNAmyapariNAmivastu / itthaM pariNAmi jIvAdi vastvanityamapariNAmi / (di0 pra0) 5 abhyupagamya / (di0 pra0) 6 prameyasvasattva vastutvArthakriyAkAritvAdi / (di0 pra0) 7 prayoge grahaNe vA / aMgIkAre / (di0 pra0) 8 prameyatvasya vyatirekostyeva / (byA0 pra0) 9 vA zabdo bhinnaprakrame / (byA0 pra0) 10 saugata eva pratipAdyaH / (byA0 pra0) 11 pakSa manasi kRtvA / (byA0 pra0) 12 khapuSpAdau sAdhanavyatireka zcetat jJAnepi te prameyA jJAtavyA iti teSAM prameyatvaM kathamityAha paraH / (byA0 pra0) Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva nAstitva kA avinAbhAva ] prathama pariccheda [ gaganakusumAdayAH prameyAH saMti na vetyasya vicAraH ] khapuSpAdayopi tatra vyavahAramicchatA prameyAH pratipattavyA iti na kiJcitpramANaM prameyAbhAvasyApi tathAbhAvAnuSaGga eNAvyavasthAprasaGgAt / na caitadviruddhaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat / na hi svalakSaNasyAnirdezyasyApyanirdezyazabdena nirdeze virodhosti / nApi pratyakSaM kalpanApoDhamapi kalpanApoDhatvena kalpayataH ' kiJcidvirudhyate, sarvathA 'tadvayavahArApahnavaprasaGgAt / tathaiva khapuSpAdayo'prameyA iti vyavaharatopi na teSAmaprameyatvaM virudhyate, tatpramitau pramANAbhAvAtprameyAbhAvavat' / tadabhAvepi khapuSpAdInAM prameyatve prameyAbhAvasyApi prameyatvA [ 361 [ gagana puSpAdi prameya haiM yA nahIM ? isa para vicAra ] saugata -- AkAza puSpa Adi bhI AkAza puSpa ke jJAna meM "AkAza puSpa" isa vyavahAra se sahita haiM aisA svIkAra karate hue, unheM prameyarUpa se jAnA cAhiye / jaina - isa prakAra se to AkAza puSpa kI pramiti meM kiMcit bhI pramANa nahIM rahegA anyathA yadi Apa mAneM to prameyAbhAva ko bhI tathAbhAva kA prasaMga hone se yaha prameya hai, yaha prameyAbhAva hai aisI vyavasthA nahIM bana sakegI kintu yaha vyavasthA viruddha bhI nahIM jaise ki svalakSaNa aura anirdezya ityAdi / bhAvArtha- Apane sAdharmyAvinAbhAvI siddha karane ke lie jo khapuNya ko dRSTAMta meM liyA hai vaha ThIka nahIM hai kAraNa ki vahA~ prameyatva kA abhAvarUpa vaidharmya nahIM AtA hai / yadi vahI prameyatva kA abhAvarUpa vaidharmya mAna liyA jAye taba to khapuSpa isa taraha kA vyavahAra bhI nahIM bana sakatA hai: ataH jaba yaha vyavahAra hotA hai taba prameyatva kA abhAva dikhalAkara jo Apa prameyatva hetu ko vaidharmyAvinAbhAvi siddha kara rahe haiM vaha ThIka nahIM hai / 'khapuSpAdi' ko " khapuSpAdyo aprameyAH " isa prakAra se vyavahAra hone se yadi prameyatvAdi hetuoM kA sapakSa mAnA jAye arthAt prameya svarUpa svIkAra kiyA jAye taba to pramANa kI koI kImata hI nahIM rahatI hai kyoMki tumhArI mAnyatAnusAra prameyAbhAva bhI pramANa kA viSaya prameya ho jAtA hai / tathA ca "ayaM prameyaH asau prameyAbhAvaH " yaha vyavasthA bhI nahIM bana sakegI / 1 khapuSpAdInAM prameyAbhAvasya prameyatvAropaNena vyavasthitirna ghaTate ( di0 pra0 ) 2 ayaM prameyaH asau prameyAbhAva iti / ( di0 pra0 ) 3 kazcid vadati khapuSpAdayo yadi prameyA na bhavanti tadA khapuSpamiti vAgvyavahAraH pravartate viruddhaM nAsti / he saugata yathA tava mate svalakSaNamanirdezyaM khalakSaNamavAcyam / yadyapi tathApi svalakSaNamityuccAraNavAgvyavahAro na viruddhayate / ( di0 pra0) 4 nizcinvataH / (byA0 pra0 ) 5 anyathA / ( vyA0 pra0) he saugata ! tvanmate nirvikalpakadarzanaM kalpanArahitamapi kalpanApoha iti zabdamuccArayataH puMsaH kiJcidviruddhayate na / ( di0 pra0) 6 vAgvyavahAralopaH prasajati / ( di0 pra0 ) 7 prameyAbhAvapramitI pramANaM nAsti yathA / ( di0 pra0) 8 paravAdI vadati pramANAbhAvepi khapuSpAdInAM prameyatvaM bhavatu / uttaramevaM sati aprameyasyApi prameyatvaM prasajati / (di0 pra0) Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 nuSaGgaH / tathA ca prameyatadabhAvavyavasthA kathamAsthIyeta' ? etena khapuSpAdayaH prameyAH zabdavikalpaviSayatvAddhaTAdivadityanumAnaM pratyuktaM, hetoH prameyAbhAvena vyabhicArAt / pratyakSAnumAnAbhyAM pramIyamANatvAtprameyAH' khapuSpAdaya iti cenna, asiddhatvAtsAdhanasya / tathA hi / te na pratyakSeNa pramIyamANAH, tatra svAkArAnapakatvAt / nApyanumAnena', 'svabhAvakAryapratibandhAbhAvAt / svabhAvena kenacitteSAM pratibandhe nissvabhAvatvavirodhAt, kAryeNa ca pratibandhe'nartha tathA jisa prakAra "svalakSaNa anirdezya hai, pratyakSa kalpanApor3ha hai" isa prakAra se svalakSaNa meM anirdezyatA aura pratyakSa meM kalpanApor3hatA mAnane para bhI 'svalakSaNa anirdezya hai, pratyakSa kalpanApor3ha hai' ityAdi vyavahAra hotA hai isameM kucha bhI virodha nahIM hai, usI prakAra "khapuSpAdayo'prameyA" isa prakAra kA khapuSpAdi meM vyavahAra hone para bhI usameM aprameyatA kA kucha bhI virodha nahIM hai / bauddha-'svalakSaNa anirdezya hai' phira bhI anirdezya zabda ke dvArA usakA nirdeza karane meM koI virodha nahIM hai aura pratyakSa kalpanApor3ha hai phira bhI kalpanApor3ha tvarUpa se kalpita karane para bhI kucha bhI virodha nahIM hai, anyathA sarvathA anirdezyatva kalpanApor3hatva vyavahAra ke lopa kA prasaMga prApta ho jaayegaa| jaina-usI prakAra se AkAza puSpAdika aprameya haiM, aisA kahate huye bhI hama jaina ke yahA~ unakA aprameyatva viruddha nahIM hai, kyoMki AkAza puSpa ke jJAna meM pramANa kA abhAva hai prameyAbhAva ke samAna / usa pramANa ke abhAva meM bhI AkAza puSpAdi ko prameya mAnane para prameya ke abhAva ko bhI prameyatva kA prasaMga prApta ho jAvegA puna: isa prakAra se prameya aura prameyAbhAva kI vyavasthA bhI kaise sthira ho sakegI? isI kathana se... "khapuSpAdi prameya haiM kyoMki ve zabda aura vikalpajJAna ke viSaya haiM ghaTAdi ke smaan|" bauddha ke isa anumAna kA bhI khaNDana kara diyA gayA samajhanA cAhiye / kyoMki hetu meM prameyAbhAva se vyabhicAra AtA hai / arthAt prameyAbhAva zabda aura vikalpajJAna kA viSaya hone para bhI prameyatvAbhAvarUpa hai| 1 abhyupagamyeta / ayaM prameyaH ayamaprameya iti sthitiH kathaM vyavahriyeta apitu na / (di0 pra0) 2 nirAkRtam / (di0 pra0) 3 he saugata ! zabdavikalpaviSayatvAditi hetoH sAdhanasya prameyAbhAve na vyabhicArosti / kathaM prameyAbhAvaH pakSa: prameyo bhavatIti sAdhyo dhrmH| zabdavikalpaviSayatvAddhetuH / (di0 pra0) 4 paricchidyamAnatvAt / (vyA0 pra0) 5 pratyakSAnumAnAbhyAM pramIyamANatvAditi heturasiddhaH / (di0 pra0) 6 anumAnenApi te khapuSpAdayaH prameyA na bhavanti svabhAvaliGgakAryaliGgasambandhAghaTanAt = pramIyamANA iti smbndhH| (di0 pra0) 7 tA / taadaatmytdutpttilkssnnsmbndhH| sambandhAbhAvAt / (di0 pra0) 8 teSAM khapuSpAdInAM kenacitsvabhAvaliGgana vyAptI satyAM svarUpasattvamAyAti / (di0 pra0) Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 363 kriyAkAritvavyAghAtAt santaH khapuSpAdayo vyavahriyeran / darzane svAkAramanarpayatA [tAM] svabhAvakArya pratibandhAbhAve prameyatvaM' 2 pramANAntaramavazyamAkarSati / tato vipratiSiddhametat khapuSpAdInAM prameyatvaM, 'pramANadvayaniyamavirodhAt / na ca ' pramANAntareNApi pramIyamANAste, pramANaviSayatvadharmasyAnAzrayatvAt / anyathA vastutvApatteH sadasadvyavasthAnupapattestadvayavahArA saugata - pratyakSa evaM anumAna ke dvArA pramIyamANa -- jAne gaye hone gagana kusuma Adi prameya haiM / jaina- nahIM, kyoMki ApakA hetu asiddha hai / tathAhi - ve gagana kusuma Adi pratyakSa se pramIyamANa nahIM hai, kyoMki ve usa pratyakSa meM apane AkAra kA arpaNa nahIM karate haiM evaM anumAna se bhI ve jAne gaye nahIM haiM kAraNa ki unameM svabhAvahetu aura kAryahetu ke sAtha avinAbhAva kA abhAva hai / yadi Apa kisI svabhAva hetu ke sAtha una gagana puSpAdikoM meM avinAbhAva svIkAra kareMge taba to unameM niHsvabhAvatva kA virodha ho jAvegA / arthAt gagana puSpAdi to svayaM hI abhAvarUpa haiM, punaH svabhAva hetu se unakA sadbhAva kaise siddha kara sakeMge ? evaM kArya hetu se una gagana kusumoM kA avinAbhAva mAnane para to unakA anarthakriyAkAritva viruddha ho jAvegA / arthAt una gagana kusumoM kI bhI arthakriyA - mAlA banAnA, sugandhi phailAnA Adi hone lageMge aura phira una AkAza puSpAdi ko bhI satrUpa - vidyamAna haiM aisA hI kahanA par3egA / yadi Apa yoM kaheM ki bhale hI ve gagana puSpAdi nirvikalpa pratyakSa meM apanA AkAra arpaNa na kareM evaM svabhAvahetu aura kAryahetu ke sAtha bhale hI unameM avinAbhAva bhI na hoM to bhI ve prameya haiM / taba to Apako avazya hI ina pratyakSa aura anumAna se bhinna koI anya tRtIya pramANa svIkAra karanA cAhiye kintu Apa tRtIya pramANa svIkAra karanA nahIM cAhate, ataeva " AkAza puSpAdi meM prameyapanA hai" yaha kathana viruddha hI hai kyoMki Apake pramANadvaya ke niyama kA virodha ho jAtA hai aura ve pramANAntara se bhI pramIyamANa nahIM haiM kyoMki pramANa kA viSaya jo prameya hai, usake dharma kA Azraya ve nahIM lete haiM / anyathA yadi prameya dharma kA Azraya leMge to ve AkAza puSpAdi bhI vastubhUta ho jaaveNge| phira to yaha sat hai evaM yaha asat hai ityAdi rUpa se sat-asat kI vyavasthA bhI nahIM bana sakegI taba to asat vyavahAra kA bhI abhAva ho jAvegA / arthAt Apake yahA~ bhI to 'svalakSaNa sat hai anyApoha asat hai' aisA jo vyavahAra hai vaha samApta ho jAvegA / 1 kartR / (di0 pra0) 2 tRtIyam / karma / ( byA0 pra0 ) 3 viruddham / ( byA0 pra0) 4 saugataH pramANadvayamabhyupagacchati atastatdvayavyavasthApanavirodhAt khapuSpAdInAM prameyatvaM viruddhayate / pramANAntareNa sAdhayati cet pramANadvayaniyamo viruddhayata ityarthaH / ( di0 pra0 ) 5 saugatasya / ( byA0 pra0 ) 6 pramANAntarAGgIkArepi / ( byA0 pra0 ) 7 ataH prAganyathA ityadhyAhAraH / pramANaviSayatvadharmAzrayatve'pi vastutvAnApattau ityartha: / ( di0 pra0) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 bhAvaH / na ca 'svalakSaNamevAnyApohaH sarvathA vidhiniyamayorekatAnatvAsaMbhavAt / puSparahitaM khameva khe puSpAbhAvaH, zazAdaya eva ca viSANarahitAH zazAdiSu viSANAbhAva ityekaviSayau' khazazAditatpuSpaviSANavidhiniyamau saMbhavata eveti cenna, gaganazazAdInAM bhAvAbhAvasvabhAvabhedAdvidhiniyamopalabdhezca, anyathAnubhavAbhAvAt / zabdavikalpavizeSAtsaMketavizeSApekSAdekatra viSaye vidhiniyamayoH saMbhava iti cenna, saMketavizeSasya vastusvabhAvavizeSanibandhanatvAt / svalakSaNa ho anyApoha hai aisA bhI Apa nahIM kaha sakate haiM kyoMki sarvathA vidhi aura niSedha meM eka viSayatva kA virodha hai| bhAvArtha-AkAzAdirUpa svalakSaNa ko chor3akara khapuSpAdi kA abhAva dekhA hI nahIM jAtA hai aura khapuSpAdi ke abhAva kA abhAva hone para unake prameyapanA hI hai aisI bauddha kI AzaMkA hone para jainAcAryoM ne uttara diyA hai / bauddha- 'puSpa rahita hI AkAza hai' AkAza meM puSpa kA abhAva hai aura kharagoza Adi hI viSANa rahita haiM "kharagoza Adi meM viSANa kA abhAva hai" isa prakAra se AkAza aura kharagoza Adi evaM unake puSpa aura viSANa Adi kI vidhi aura niSedha kA eka viSaya sambhava hI hai / arthAt AkAza aura kharagoza kI vidhi evaM puSpa aura viSANa kA niSedha inameM eka viSayatva saMbhava hai| jaina-aisA nahIM kaha sakate haiM, kyoMki AkAza aura kharagoza Adi meM bhAva-abhAvarUpa svabhAva bheda pAyA jAtA hai arthAt AkAza kI apekSA se bhAva aura puSpAdi kI apekSA se abhAvarUpa donoM hI svabhAva AkAza evaM kharagoza Adi meM vidyamAna haiN| ataH unameM vidhi aura niSedha kI upalabdhi pAI jAtI hai, kyoMki anya prakAra se to anubhava kA hI abhAva hai| saugata-zabda aura vikalpajJAna meM bheda hone se saMketa vizeSa kI apekSA lekara eka hI AkAza Adi viSaya meM vidhi aura niSedha donoM hI saMbhava haiN| taba svabhAva bheda mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? arthAt jaise 'kha' yaha zabda AkAza ko kahane meM saMketita huA hai aura yahI eka zabda apane AkAzarUpa artha kA vidhAna karatA huA vahIM para puSpa kA abhAva bhI pragaTa karatA hai, taba to vidhi aura niSedha meM svabhAvataH bheda mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? saMketita zabda se hI vidhi aura niSedha donoM hI eka viSaya meM binA kisI svabhAva bheda ke saMbhava ho jAte haiN| 1 saugato vadati svalakSaNaM yattadevAnyApohaH / tam syAdvAdI vadati / astitvameva nAstitvaM na ca sarvathA vidhipratiSedhayordvayorekatrakyAbhAvAt / (di0 pra0) 2 AkAzaparamANavaH / (di0 pra0) 3 ekajJAnasvabhAvo siddhi riti darzayannAha / (di0 pra0) 4 bastu / (di0 pra0) 5 saugato vadati vastuno'bhAvepi saMketo ghaTate saMkete sati zabdavikalpajJAne ghaTete / ata ekatra vastuni vidhipratiSedhayoH sNbhvosti| syAdvAdyAha evaM na kutaH saMketavizeSasya vastusvabhAvanimittatvAt / (di0 pra0) 6 khAdilakSaNe / (di0 pra0) Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA svarUpa / prathama pariccheda [ 365 tatsvabhAvabhedAbhAve ca saMketavizeSAnupapatterabhidhAnapratyayavizeSopi' mA bhUttadanyataravat / nanvanindrasvabhAvepi padArthe vyavahartR saMketa vizeSAdindrAbhidhAnapratyayavizeSadarzanAnna vastusvabhAvabhedanibandhanaH saMketavizeSa: siddho yato vastusvabhAvabhedAbhAve saMketavizeSAnupapattiH tatobhidhAnapratyayavizeSazca' na syAt, khamasti, tatpuSpaM nAstIti', tasyAnAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitatvAt / [ sarve zabdAH sarvAnarthAn pratipAdayituM zaknuvantIti jainAcAryA bruvaMti ] iti kazcitsopyananubhUtavastusvabhAvaH, zabdasya sarvArthapratipAdanazaktivaicitryasiddhaH, jaina-aisA nahIM kaha sakate kyoMki saMketa-bheda bhI vastu svabhAva ke bheda ke nimitta se hI hote haiM / arthAt eka hI vastu meM vidhi aura niSedharUpa do svabhAva pAye jAte haiN| yadi vidhi aura niSedha meM vastutaH svabhAva bheda na mAnA jAve taba to saMketa kA bheda bhI vahA~ para ho nahIM sakatA hai / isaliye vidhirUpa AkAzAdi aura niSedharUpa khapuSpAdi meM svabhAva bheda mAne binA kAma nahIM cala sakatA hai ataH svabhAvabheda unameM mAnanA hI caahiye| anyathA vidhi, niSedha' isa prakAra kA zabda vizeSa aura isI prakAra kA pratyaya-vikalpa vizeSa bhI vahA~ ho nahIM sakatA jaise ki kha aura puSpa ina donoM meM se kisI eka meM vidhi-niSedha nahIM banatA hai| saugata - indra svabhAva rahita (sthApanA rUpa indra) padArtha meM vyavahAra karane vAle ke saMketa vizeSa se 'indra' yaha zabda aura usakA jJAna vizeSa bhI dekhA jAtA hai| isaliye saMketa vizeSa vastu svabhAva bheda nimittaka siddha nahIM hai, jisase ki vastu svabhAva meM bheda kA abhAva hone para bhI saMketa vizeSa na bana sake aura saMketa vizeSa ke na banane se zabda vizeSa aura jJAna vizeSa na ho sakeM arthAta hogA hI hogA yathA "AkAza hai usakA puSpa nahIM hai" ityAdi rUpa se jJAna dekhA jAtA hai kyoMki zabda aura pratyaya vizeSa anAdi vAsanA se utpanna huye vikalpa se pariniSThita haiM--sahita haiM / [sabhI zabda sampUrNa arthoM ko pratipAdana kara sakate haiM aisA jainAcArya kahate haiM ] jaina-aisA kahate hue Apako vAstava meM vastu ke svabhAva kA anubhava hI nahIM huA hai| dekhiye ! sabhI zabdoM meM saMpUrNa artha ko pratipAdana karane kI vicitra zakti pAI jAtI hai| sabhI padArthoM meM bhI sabhI zabdoM se vAcya honerUpa nAnA zakti vidyamAna haiM / ataeva pradhAna aura gauNa bhAvarUpa se zabda vyavahAra prasiddha hai| 1 kaa| (di0 pra0) 2 syAdvAdI vadati he mImAMsaka ! vastusvarUpavizeSAbhAve samyagnAmakaraNalakSaNaH saMketo notpadyate saMketAbhAve sati tadanyataravadabhidhAnaM na ghaTate vikalpavizeSazca na ghaTate tathAbhidhAnavikalpadvayaM na ghaTate / (di0 pra0) 3 vastuno bhAvebhidhAnapratyayavizeSazca yataH kutaH syAnna kutopi / (di0 pra0) 4 zabdavikalpavizeSasya / (di0 pra0) 5 rUDhitvAt / avasthitatva / (di0 pra0) 6 sopi mImAMsako'jJAtavastusvarUpaH / (di0 pra0) 7 guNapradhAnabhAvena / (di0 pra0) Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 padArthasya ca sarvasya sarvazabdavAcyatvazaktinAnAtvAt pradhAnaguNabhAvAdabhidhAnathyavahAraprasiddheH / kvacitpadArthe'nindrasvabhAvepIndrazabdavAcyatvazaktisadbhAvAdvayavahasaMketavizeSAdindrAbhidhAnapratyayavizeSasiddharvastusvabhAvabhedanibandhana eva saMketavizeSa iti' na tadabhAve bhavitumutsahate, yataH' pratyayavizeSa: syAt / kathamanyathA khapuSpavatkhepi nAstIti pratyayo na bhavet ? khavadvA khapuSpepyastIti pratyayaH kuto na syAt ? 'tayoranyataratrobhAvapi pratyayau kuto na syAtAm ? saMketavizeSasya sarvathA vastusvabhAvabhedAnapekSasya saMbhavAt / pratiniyatazca vidhiniyamapratyayavizeSaH sakalabAdhakavikala: saMlakSyate / tato yAvanti pararUpANi pratyeka tAvantastataH 'parA kisI padArtha meM anindra svabhAva ke hone para bhI 'indra' zabda se vAcyatva zakti kA bhI sadbhAva usameM vidyamAna hai aura vyavahartA ke saMketa vizeSa se usameM "indra" yaha nAma vizeSa aura jJAna vizeSa bhI siddha hai| arthAt indra zabda kI bhAvarUpa indra meM pradhAnarUpa se vRtti hai aura sthApanArUpa indra meM gauNarUpa se vRtti hai| ataeva vastu ke svabhAva meM bheda ke nimitta se hI saMketa vizeSa hotA hai| vastu meM svabhAva bheda ke na hone para vaha saMketa vizeSa bhI nahIM ho sakatA hai, jisase ki vastu meM svabhAva bheda ke binA bhI jJAna vizeSa ho sake arthAt nahIM ho sakatA hai / anyathA-yadi vastu svabhAva bheda nimittaka saMketa vizeSa ke binA bhI jJAna vizeSa ho jAve taba to AkAza puSpa ke samAna AkAza meM bhI 'nAsti' yaha pratyaya-jJAna kyoM nahIM ho jAve ? athavA AkAza ke astitva ke samAna AkAza puSpa meM bhI "asti" isa prakAra kA jJAna bhI kyoM nahIM ho jAve ? athavA una donoM meM se (AkAza aura khapuSpa) kisI eka meM una donoM vidhi aura pratiSedharUpa kA jJAna bhI kyoM nahIM ho jAve? kyoMki Apake mata meM vizeSa to sarvathA vastu svabhAva ke bheda kI apekSA ko karatA hI nahIM hai, kintu aisI bAta dekhane meM nahIM AtI hai| ataeva pratyeka padArtha ke prati pratiniyata vidhi aura niSedha kA jJAna vizeSa sakala bAdhAoM se rahita pratIti meM A rahA hai| ataeva jitane pararUpa haiM una pratyeka meM una pararUpa se parAvRttilakSaNa pratikSaNa utane hI svabhAvabheda haiM, aisA nizcita samajhanA caahiye| isa prakAra se svalakSaNa hI anyApoharUpa hai, aisI vyavasthA karanA kathamapi zakya nahIM hai, kyoMki vaha anyApoha saMbaMdhyaMtara arthAt saMbaMdhI-AkAza evaM saMbaMdhyaMtaraAkAzapuSpa kI apekSA rakhatA hai| pUSpa aura viSANa Adi sabaMdhyaMtara svalakSaNarUpa AkAzAdi ke svarUpabhUta-svabhAvarUpa hI hoM, aisA bhI nahIM hai| ve saMbaMdhyaMtara pararUpa hI haiN| anyathA unase puSpAdi kI vyAvRtti bana hI nahIM skegii| 1 ekazabdasyendrapradhAnabhAvena vRttiranindre guNabhAvena prvRttiH| (di0 pra0) 2 bhUtalasthamanuSyAdirUpe / pratimAdau / (di0 pra0) 3 saH / iti adhiko pAThaH / (di0 pra0) vastusvabhAvabhedanibandhana rahitasaMketavizeSAt / (byA0 pra0) 4 saMketavizeSAt / (di0 pra0) 5 khapuSpayordvayormadhye ekatra khe vA khapuSpe vA ubhau bhAvAbhAvau dvau pratyayo kasmAnna bhavetAM kasmAdyataH / saMketavizeSa: sarvathA vastusvabhAvabhedamanapekSyeva saMbhavati / (di0 pra0) 6 pratipadArtham / (byA0 pra0) 7 bhinna / (di0 pra0) Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 367 vRttilakSaNAH svabhAvabhedAH pratikSaNaM pratyetavyAH, svalakSaNamevAnyApoha iti vyavasthApayitumazakteH, tasya saMbandhyantarApekSatvAt / na ca saMbandhyantarANi svalakSaNasya svarUpabhUtAnyeva, teSAM ' pararUpatvAdanyathA" tataH parAvRtteranupapatteH / pararUpANyapi yadi saMbandhyantarANi bhAvasvabhAvabhedakAni na syustadA' nityatvepi kasyacitsaMbandhyantareSu kAdAcitkeSu kramazorthakriyA na va vipratiSidhyeta / zakyaM hi vaktuM kramavartIni kAraNAni tattannirvartanAtmaka nIti nityaM svabhAvaM na vai jahAti kSaNikasAmagrIsannipatitaikatamavat / tadetattadA tattatkartuM samarthamekaM svabhAvavicalitaM bibhrANaM sahakArikAraNAni svabhAvasyAbhedakAni nAnA kAryanibandhanAni 'kAdAcikAni pratIkSate iti / na caivaM vacane viSamamudAharaNaM, kSityudakabIjAtapAdisAmagryAmantya yadi ve saMbaMdhyaMtara bhAvasvabhAva - AkAzAdi meM bheda karane vAle na hoveM, taba to nityatva ke hone para bhI kisI AtmA ke saMbaMdhyaMtara ( putramitra kalatrAdikoM) ke kAdAcitka hone para krama se arthakriyA kA niSedha nahIM ho sakegA / aisA hama kaha sakate haiM ki kramavartI sahakArI kAraNa usa kArya ke nirvartana karane vAle haiM, aura isIliye ve AtmAdi vastu nityarUpa eka svabhAva ko nahIM chor3ate haiM / kSaNika sAmagrI se sannipatita ekatama ke samAna / arthAt jaise aneka kAraNoM meM ekakAraNa kArya karane ke svabhAva ko nahIM chor3atA hai / isaliye ye usa samaya tattatkArya ko karane ke liye samartha eka avicalita nitya svabhAva ko dhAraNA karate huye nitya padArtha se nitya svabhAva meM bheda ko na karane vAle nAnA kAryoM ke nimitta aura kAdAcitka - anitya aise bahuta se sahakArI kAraNoM kI apekSA rakhate haiM / bhAvArtha- saMbaMdhyaMtararUpa pararUpa bhI yadi svalakSaNarUpa bhAva ke svabhAva ke bhedaka nahIM hoM to phira bauddha siddhAMta meM "nitya padArtha ke mAnane meM krama se arthakriyA nahIM bana sakatI hai isa prakAra kA jo niSedha kiyA gayA hai" vaha ThIka nahIM baiThatA hai kAraNa ki nitya padArtha ke mAnane para bhI jo usake saMbaMdhyaMtara hoMge ve hI saba kAdAcitka hoMge aura unase krama se arthakriyA niSpanna hotI raheMgI / nityavAdiyoM ke prati bauddhoM kA yaha AkSepa hai ki nitya padArtha yadi arthakriyAkArI haiM to krama se haiM athavA akrama se ? krama se arthakriyAkArI kahanA to ucita nahIM hai kyoMki nitya padArtha samartha haiM isaliye saMpUrNa kriyAoM ko yugapat kara DAleMge / isa para yadi koI yoM kahe ki ve nitya padArtha samartha to haiM phira bhI sahakArI kAraNoM kI apekSA rakhate haiM, taba to ve nitya padArtha samartha na hokara asamartha hI siddha hue ityAdi / isa prakAra kathana meM udAharaNa viSama nahIM hai / pRthvI, jala, bIja, Atapa, vAyu Adi sAmagrI ke antya kSaNa ko prApta hone para yava ke aMkura Adi kArya ke nirvartaka zeSa kAraNoM ke hone para bhI sanni 1 saMbaMdhyantarANAm / ( di0 pra0) 2 saMbandhyantarANi svarUpabhUtAni yadi bhavanti tadA'bhAvasyotpattirna ghaTate / saMbandhyantarANAM pararUpatvAbhAve / ( di0 pra0 ) 3 vyAvRttirUpa | ( vyA0 pra0 ) 4 boddhena tvayA yadi evamucyate mayApyevamucyate nityAdapi arthakriyAdarzanAt / ( byA0 pra0 ) 5 niSpAdanAtmakAni / ( di0 pra0 ) 6 Ip / ( byA0 pra0 ) 7 vAyuH / ( byA0 pra0 ) Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] aSTasahasrI kArikA 17 kSaNaprAptAyAM' sannipatitasyaikatamasya kAraNasya zeSeSu kAraNeSu yavAkurAdikAryanirvartanAtmakeSu satsvapi svabhAvAbhedasya kSaNikavAdinaH siddhatvAt / [ sarve'pi padArthA vidhiniSedhadharmAbhyAM saMbaddhAH santi, iti jainAcAryAH kathayaMti ] tadimA vidhipratiSedhAbhyAM saMpratibaddhA na pratibandhamativartante vastuta eva / tato na saMvRtistadvyavahArAya' bhedamAvRttya tiSThatIti yuktaM, vidhipratiSedhasaMbandhazUnyasya bhedasya svalakSaNalakSaNasya saakssaaddhyksstonuplkssnnaat| tathAnumAnAdapyapratipattevidheH pratiSedhasya cApahnave vyavahArAghaTanAt, saMvRtestamAvRttya sthitivirodhAt, paramArthata eva bhAvasyAnekasvabhAvasya pratIte:12 / tadanekasvabhAvAbhAve vinirbhAsAsaMbhavAdAtmani14 paratra15 cAsaMbhavinamApatita va bIja lakSaNa hI ekatama kAraNa hai / isa prakAra se svabhAva meM bheda ko na mAnane vAle kSaNikavAdI bauddhoM ke yahA~ bhI siddha hai / __ arthAt yava ke aMkura ko utpanna karane ke liye miTTI, jala, Atapa, vAyu Adi anekoM kAraNa haiM una sabhI meM yava kA bIja mukhya kAraNa hai vaha apane yava ke aMkura ko utpanna karanerUpa kArya svabhAva ko nahIM chor3atA hai| [ sabhI padArtha vidhi niSedha ina do dharmoM se saMbaMdhita haiM, isa prakAra se jainAcArya kahate haiM ] ataeva jisa prakAra se bhinna-bhinna saMbaMdha vastu svabhAva meM bheda karane vAle haiM usI prakAra se ye AkAza Adi padArtha vidhi aura pratiSedha ina do dharmoM se saMpratibaddha-sahita hote haye avinAbhAva saMbaMdha kA ulaMghana nahIM karate haiN| arthAta Apasa meM avinAbhAva saMbaMdha rakhate haiM evaM paramAthika hI haiN| isIliye 'usa vyavahAra ke liye saMvRti usa svalakSaNaniraMza bheda ko AvRtta karake rahatI haiN| yaha bauddhoM kA kathana yukta nahIM hai, kyoMki vidhi aura pratiSedha ke saMbaMdha se zUnya svalakSaNa lakSaNavAle bheda kA sAkSAta-pratyakSa se anubhava nahIM ho rahA hai| usI prakAra anamAna se bhI usakA jJAna nahIM dekhA jAtA hai, kyoMki vidhi aura pratiSedha kA apahnava karane para koI vyavahAra hI nahIM bana sakatA hai| yadi saMvRti se usa svalakSaNabheda kI AvRtti mAneM, to bhI usakI sthiti nahIM bana sakegI / ataH paramArtha se hI pratyeka vastu meM vidhi-pratiSedha, satvAsattva, nityAnitya Adi aneka svabhAva pratIti siddha haiN| isa prakAra se aneka svabhAva kA abhAva mAnane para vinirbhAsabheda asaMbhava hone se AtmA aura 1 sampUrNa kAryajananasamarthAyAM vissye| (di0 pra0) 2 antyakSaNavyAptasya bIjAdilakSaNakAraNasya svabhAvAbhedastasya / (di0 pra0) 3 dharmAbhyAm / (di0 pra0) 4 saMvaddhAH / avinAbhUtAH / (di0 pra0) 5 saMyogavinA'vinAbhAvitvaM saMbandhamullaMghayanti na / svabhAvabhedAbhyAM saMbandham / (di0 pra0) 6 kalpanA / (di0 pra0) 7 bhedaH / (di0 pra0) 8 Azritya / (di0 pra0) 9 mukhyavRtyA / pratyakSeNAdarzanAt / (di0 pra0) 10 apratIteH / (di0 pra0) 11 bhedaH / (di0 pra0) 12 tatazca / (di0 pra0) sati / (byA0 pra0) 13 nAnAkAraH / (byA0 pra0) 14 saMvRtau / arthe / (byA0 pra0)15. saugataH / (byA0 pra0) Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 366 kAramAdarzayatIti mugdhAyate srvtraashaayruupaanuplbdhH| 'jAtucinniraMzarUpopalabdhau hi nAnArUpopalabdhiH saMvRtirAtmani parasmizcAvidyamAnamAkAra' darzayatIti yuktaM vaktuM, nAnyathA, atiprasaGgAt / yadi punaranAdyavidyodayAdakhilajanasyAsahAyarUpAnupalabdhirjAtataimirikasyaikacandrAnupalabdhivaditi' mataM tadA 'guNAnAM sumahadrUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam // 1 // sarva puruSa evedaM neha nAnAsti kiJcana / ArAmaM tasya' pazyanti na taM kazcana pazyati // 2 // para meM asaMbhavarUpa vidhi-pratiSedha AkAra ko dikhalAte huye ve saugatAdi mUr3havat AcaraNa kara rahe haiM, kyoMki sabhI vastu meM asahAya-niraMzarUpa kI anupalabdhi hai / yadi kadAcit niraMzarUpa kI upalabdhi svIkAra kara leveM, aura "nAnA prakAra ke rUpoM kI upalabdhi hai vaha saMvRtti hai" aisA kaheM, taba to vaha saMvRtti apane meM aura para meM avidyamAna-asat AkAra ko dikhalAtI hai aisA kahanA hI yukta hogA, anya prakAra se nahIM kaha sakate, kyoMki atiprasaMga doSa AtA hai| bauddha-anAdi avidyA ke udaya se akhilajanoM ko usa asahAya-niraMzarUpa kI upalabdhi nahIM ho sakatI hai, jaise ki kisI ko timira Adi roga ke hone se eka candra kI upalabdhi nahIM ho sakatI hai| jaina - yadi ApakI aisI mAnyatA hai taba to zlokArtha-sAMkhya ke dvArA kahe gaye sattva, raja aura tama guNoM kA sumahadrUpa (pradhAna) dRSTipatha meM nahIM AtA hai aura jo buddhi Adi dRSTipatha ko prApta haiM ve sutuccha-niHsvabhAva mAyArUpa hI haiM // 1 // yaha saba jagat puruSarUpa hI hai nAnArUpa kucha bhI nahIM hai aura jo kucha dikhatA hai vaha usa brahmA kA hI prapaJca hai sabhI usake prapaJca-paryAyoM ko hI dekhate haiM usa parama puruSa ko koI bhI nahIM dekha sakatA hai / / 2 / / 1 kadAcit / (byA0 pra0) 2 arthe / (byA0 pra0) antarvastuni caitanyarUpe bahirvastuni acaitanye ruupe| (di0 pra0) 3 svalakSaNajJAnasyApi saMvRttitvaprasaMgAt / (byA0 pra0) 4 niraMza / (di0 pra0) 5 syAdvAdI vadati he saugata niraMzaH svalakSaNaH pramANaM vinA yathA tvayA sthApyate / tathAnyanityavAdibhiH pramANaM vinA sarva vastu puruSa eva iti sthApyate / (di0 pra0) 6 nityaniraMzasarvagatapramukhANAM sumahatsvarUpaM brahmAdvaitavAdyabhyupagataM paramabrahma dRSTigocaratvaM na prApnoti / (di0 pra0) 7 tasya brahmarUpapuruSasyArAmaM paryAyam / (di0 pra0) Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 ___ ityapi kinna syAt ? sarvathApyavizeSAt / tadiyaM saMvRtiH sAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahAranirbhAsAbibhratI' svayamanekarUpatA pratikSipantaM vyavasthApayati, tAmantareNa sAmAnyAdivyavahAranirbhAsasaMvRtyanupapatteH / tadvadbhAvAntarANAmanekAntA(makatve vAstavI sAdharmyavaidhAdisthitiravizeSeNa' vikalpabuddhamithyAtvaM pratijAnantaM pratikSipatyeva, saMvRte:10 svarUpe'nekAntAtmakatvaM, na tu tatonyeSAM bhAvAnAmiti vibhAvayitumazakteH / tato na svalakSaNamevAnyApohaH saMbhavati yena khapuSpAdayaH prameyAH syuH / yatpunaretadanyato pyAvRttiranAtmikaiveti tanna, cakSurAdijJAnasya nirvyavasAyAtmakasya svayamabhUtAvizeSAt, yaha puruSAdvaita kI mAnyatA bhI kyoM na mAna lI jAve / sarvathA donoM meM koI bhI aMtara nahIM hai| yaha saMvRti "yaha isake samAna hai" isa prakAra sAmAnya ko nIlotpalAdi meM samAnAdhikaraNarUpa vizeSaNa-vizeSya bhAvAdi bhinna-bhinna AkArarUpa vyavahAra ko evaM svayaM meM bhI anekarUpa ko dhAraNa karatI huI usa anekarUpa kA khaNDana karane vAle bauddhoM kA hI khaNDana kara detI hai| kyoMki usa anekarUpatA ke binA sAmAnya Adi vyavahAra bheda ko karane vAlI saMvRtti bhI nahIM bana sakato hai| usI saMvRtti ke samAna hI bhAvAMtara-bhinna-bhinna padArtha bhI anekAntAtmaka hI haiM aura unameM hone vAlI sAdharmya-vaidharmya Adi sthiti vAstavika hI haiN| vaha sAdharmya vaidharmya Adi sthiti avizeSarUpa se vikalpa jJAna ko mithyAtvarUpa se svIkAra karate huye bauddhoM kA khaNDana hI kara detI hai| kyoMki vaha saMvRtti apane svarUpa meM to anekAntAtma hai, kintu usase bhinna anya padArtha anekAMtAtmaka nahIM hai, aisA bhI nirNaya denA to zakya nahIM hai| isa prakAra se vastu meM aneka dharma ke siddha ho jAne para svalakSaNa hI anyApoha hai, aisA kahanA saMbhava nahIM hai jisase ki khapuSyAdi prameya ho skeN| arthAt AkAza puSpa Adi prameya nahIM ho sakate haiN| 1 ubhayoH svalakSaNaparamapuruSayoH pramANAsaMbhavatvena kRtvA sarvathApi vizeSo nAsti / (di0 pra0) 2 kA / yata evaM tattasmAdiyaM nAnArUpopalabdhiH saMvRttiHsAmAnyAdIn dhArayantyAtmanA ghaTapaTAdyanekarUpatvaM nirAkurvantaM saugataM svasthaM karoti / (di0 pra0) 3 bheda / (di0 pra0) bauddhamate sAmAnyasamAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvaH paramArthato nAsti kintu saMvRtyA / (byA0 pra0) 4 tAttvikIm / (di0 pra0) 5 bhRtyanupapatteH / iti pA0 / (byA0 pra0) svIkArasya / (byA0 pra0) 6 atra bhAvazabdena saMvRttiH / hetvAdonAm / (vyA0 pra0) 7 sati / (byA0 pra0) 8 tathA syAdvAdyabhyupagatAnAM jIvAdInAM padArthAnAm anekAntavyavasthApane hetIbhedavivakSAyAM sAdharmyavaidhAdisthiti: kata padaM savikalpakajJAnasyAsatyabhUtaM prati jAnantaM saugatAdyaM nirAkarotyeva / (di0 pra0) 9 saadhaarnnruuptyaa| (di0 pra0) 10 saMvRttirevAnekAntAtmikA tataH saMvRtteH sakAzAt anyeSAM bhAvAntarANAmane katAtmakaM nAstIti sthApayituM zakyate / (di0 pra0) || nizcetum / (di0 pra0) 12 anyata: parebhyaH padArthebhyaH vyAvRttirabhAvo'vasturUpA yadeta tanna / (di0 pra0) 13 he saugata ! nirvikalpakaM darzanaM tvadIyaM pramANaM tatkIdRzaM avyavasAyAtmakamAtmanotpannamapyanutpannamatra vizeSo nAsti / avastu grAhakatvAt / (di0 pra0) 14 nirvikalpakasya svasya / (di0 pra0). Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA avinAbhAvI nAstitva ] prathama pariccheda [ 371 nirNayasya' 2 bhAvasvabhAvAsaMsparzinaH sarvathA vastutattvAparicchedAdidamitthameveti' svayame - kAntAnupapatteH / so 'cakSurAdijJAnAdvastutattvamadhyavasyansakala vikalpAdhyavaseyAmanyavyAvRtti sarvathAnAtmikAmAcakSANaH kathamidameva vastutattvamitthameveti vA svayaM pratipadyetAnyaM vA pratipAdayediti savismayaM nazcetaH / [ prameyatvAdito vaidhamrmyaM vidyate eveti jainAcAryAH samarthayaMti ] atoyaM bhAvaH svabhAvabhedAnvidhipratiSedhaviSayAnbibhrANaH pratyakSetara pramANasamadhigatalakSaNaH pratIyeta prameya : 10, khapuSpAdayastvaprameyA iti prameyatvAdihetAvapi vyatireko" vidyate eva / saugata - anya se vyAvRtti ( agau: vyAvRttigauMH ) yaha anAtmikA - ni:svabhAva (asatya) hI hai / jaina - Apa saugata aisA bhI nahIM kaha sakate kyoMki cakSu Adi jJAna jo ki nirvyavasAyAtmaka haiM, svayaM abhUta (anutpanna jJAna) ke samAna haiN| vikalpa jJAna to aparamArthabhUta hone se bhAvasvabhAva ( svalakSaNa) kA saMsparza bhI nahIM karatA hai, ata: Apake yahA~ sarvathA hI vastutattva kA jJAna nahIM ho sakane se yaha isa prakAra "kSaNika hI hai" aise usa ekAMtatattva kA Apa bauddha ko bhI svayaM nirNaya nahIM ho sakatA hai| cakSu Adi jJAna se vastutattva ko nizcita jAnate huye sakala vikalpajJAna se adhyavaseya -- jAnane yogya anya vyAvRtti ko sarvathA anAtmikA - niHsvabhAvarUpa kahate huye Apa bauddha "yaha hI vastutattva hai" athavA isa prakAra se "kSaNika" hI hai, aisA svayaM bhI kaise samajheMge ? athavA anya ziSyoM ko bhI kaise pratipAdita kareMge ? isa prakAra se hamAre mana meM bahuta hI Azcarya ho rahA hai / [ prameyatva Adi hetuoM meM baMdharmya hai hI hai, isa bAta kA jainAcArya samarthana karate haiM ] isaliye yaha bhAva - padArtha vidhi aura pratiSedha ke viSayabhUta svabhAvabheda ko dhAraNa karatA huA pratyakSa aura parokSa pramANa se jAnA gayA hai lakSaNa jisakA, aisA yahI prameyarUpa pratIti meM A rahA hai / ata: "AkAza kusuma Adi to aprameya haiM" isa prakAra se prameyatva Adi hetuoM meM vyatireka hai hI hai / bauddha - sabhI vastu ko pariNAmI Adi siddha karane meM sapakSa meM anvaya hI sambhava nahIM hai / arthAt "sarve padArthAH pariNAminaH prameyatvAt" isa prakAra se prameyatva hetu athavA aura kisI bhI hetu dvArA jaba samasta padArthoM ko pakSa banAkara unameM pariNAmIpanA siddha kiyA jAtA hai, taba hetu kA 1 savikalpaka jJAnasya / vikalpakasya / ( di0 pra0 ) 2 kSaNikalakSaNapadArthasvabhAvasyAgrAhiNaH / ( di0 pra0 ) 3 nirNayaviSayabhUta vyAvRtteranAtmakatvAdeva vastu svabhAvAsaMsparzitvaM nirNayasya / ( di0 pra0) 4 kSaNikasvarUpAparijJAnAt / ( di0 pra0 ) 5 saugata: / ( di0 pra0 ) 6 nirvikalpakAt / ( di0 pra0) 7 anizcinvan / ajAnan / savikalpakajJAnanizceyamanyApohaM sarvathA'vastubhUtaM bruvANaH / ( di0 pra0 ) 8 niHsvabhAvam / ( di0 pra0 ) 9 zaktiH / ( di0 pra0) 10] san / ( vyA0 pra0 ) 11 vipakSAvyAvRttiH / ( di0 pra0) Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] aSTasahasrI [ kArikA 17 sarvasya pariNAmitvAdau sAdhye sapakSenvayo' na saMbhavatyeveti cenna, antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasyAnvayasya sadbhAvAdanyathAnupapattirUpavyatirekavat / na hi dRSTAntarmiNyeva sAdharmya vaidharmya vA hetoH pratipattavyamiti niyamo yuktaH, sarvasya kSaNikatvAdisAdhane sattvAderahetutvaprasaGgAt / yatazcaivaM sarvatra hetau sAdharmya vaidhahNAvinAbhAvi prasiddhamudAharaNaM' 'tasmAdyadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi kvaciddharmiNi', yathA sAdhamyaM bhedavivakSayA kRtakatvAdI, vizeSaNaM cAstitvaM, tataH pratiSedhyadharmapratibandhi ityanumAnamanavadyamavatiSThate, hetorasiddhatAdya sapakSa meM anvaya sambhava hI nahIM hai kyoMki jo bhI dRSTAMta kI koTi meM AvegA vaha pakSa meM hI aMtarbhUta ho jaavegaa| aisI hAlata meM jaba hetu meM sAdharmya hI nahIM banatA taba vaidharmya ke sAtha usakA avinAbhAva bhI kaise banegA ? jaina-aisA nahIM kaha sakate kyoMki una hetaoM meM bhI tathopapattirUpa (sAdhya ke hone para hI sAdhana kA honArUpa) aMtarvyAptilakSaNa anvaya kA sadbhAva hai anyathAnupapattirUpa vyatireka ke samAna / arthAt sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke na honerUpa vyatireka jaise hotA hai, usI prakAra aMtarvyAptilakSaNa anvaya bhI sabhI hetuoM meM vidyamAna hai| tathopapatti kA nAma sAdharmya hai evaM anyathAnupapatti kA nAma vaidharmya hai / ye donoM bAteM hetuoM meM rahA karatI haiN| "dRSTAMta dharmI meM hI hetu kA sAdharmya athavA vaidharmya samajhanA cAhiye / " aisA niyama karanA bhI yukta nahIM hai, anyathA sabhI vastu ko kSaNikatva Adi siddha karane meM sattvAdi hetu ahetu ho jaaveNge| "sarvaM kSaNika sattvAt / yatsattat kSaNika yathA amuka' ina sabhI anumAnoM meM kahe gaye sabhI hetu ahetu ho jaaveNge| isIliye sabhI hetu meM sAdharmya vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai, yaha udAharaNa prasiddha hai| isaliye kisI dharmoM meM jo vizeSaNa hai, vaha pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai| jisa prakAra se kRtakatva Adi hetu meM bhedavivakSA se sAdharmya vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai| yahA~ kArikA meM "astitva" yaha vizeSaNa hai, isIliye vaha apane pratiSedhya nAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai| ataH yaha anumAna nirdoSa hai kyoMki hetu meM asiddha viruddhAdi doSa nahIM pAye jAte haiM aura isake udAharaNa meM sAdhya-sAdhana dharma kI vikalatA kA bhI abhAva hai tathA pakSa meM bhI pratyakSa Adi se virodha nahIM AtA hai , aisA samajhanA caahiye| 1 sattvAdehetoH / (di0 pra0) 2 sarva pakSaH pariNAmi bhavatIti sAdhyo dharmaH prameyatvAt yatprameyaM tatpariNAmi yatprameyaM na tatpariNAmi na iti vyAptiH / (di0 pra0) 3 sAdharmyavaidharmyaJca hetodRSTAntardhAmaNi syAditi paraH / (byA0 pra0) 4 yasmAtkAraNAt / uktaprakAreNa / (di0 pra0) 5 antarbahirvyAptilakSaNe / saddhetau iti bhAvaH / (di0 pra0) 6 antarbahirvyAptiprakAreNa / (byA0 pra0) 7 kAraNAt / (di0 pra0) 8 vizeSaNaM kArikAyAM vyAptiriyam / (di0 pra0) 9 bhedo vyatireko vaidharmyamityarthaH / (byA0 pra0) 10 kvaciddhamiNisAdharmya pratiSedhyAvinAbhAvivizeSaNatvAt / (byA0 pra0) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva kA avinAbhAvI nAstitva ] prathama pariccheda [ 373 nupapatteH sAdhyasAdhanadharmavaikalyAbhAvAcca nidarzanasya pratyakSAdivirodhAbhAvAcca pakSasyeti pratipattavyam / bhavatu tAvadastitvaM jIvAdau nAstitvenAvinAbhAvi / nAstitvaM tu kathamastitvAvinAbhAvi, khapuSpAdau kathaMcidapyastitvAsaMbhavAditi manyamAnAnpratyAhuH / nAstitvaM pratiSedhyanAvinAbhAvyekamaNi' / vizeSaNatvAdvaidhayaM yathA'bhedavivakSayA // 18 // kRtakatvAdau hetau zabdAnityatvAdA sAdhane sadharmaNA sAdharmyaNAvinAbhAvi vizeSaNaM vipakSe vaidharmyamudAharaNaM prasiddhaM tAvattajjIvAdAvekarmiNi pararUpAdibhirnAstitvaM svarUpAdibhirastitvenAvinAbhAvi sAdhayatyeva, vizeSaNatvasAdhanasyAnavadyatvAt, pakSIkRte nAstitve vizeSaNatvasya bhAvAdastitvavat, vipakSe ca svapratiSedhyAvinAbhAvarahite kvacidapya utthAnikA-jIvAdi meM astitva nAstitva ke sAtha avinAbhAvI ho jAve, kintu nAstitva astitva ke sAtha avinAbhAvI kaise ho sakatA hai ? kyoMki AkAza kamala Adi meM kisI bhI prakAra se astitva asaMbhava hai, aisA mAnane vAloM ke prati AcArya kahate haiM kArikArtha-eka dharmI meM nAstitva bhI apane pratiSedhya-astitva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vaha vizeSaNa hai, jaise ki abheda vivakSA (anvaya kI apekSA) se kisI anumAna meM vaidharmya sAdharmya ke sAtha avinAbhAvI haiM // 18 // zabda ko anityatva Adi siddha karane meM kRtakatva Adi hetu meM apane sapakSabhUta sAdharmya ke sAtha avinAbhAvI vizeSaNa siddha hai, jo ki vipakSa-nitya meM vaidharmya udAharaNarUpa se prasiddha hai aura vaha jIvAdi eka dharmI meM pararUpAdi se nAstitva ko svarUpAdi se astitva ke sAtha avinAbhAvI siddha hI karatA hai, kyoMki vizeSaNa-vadharmyarUpa sAdhana nirdoSa hai| pakSa meM kiye gaye nAstitva meM astitva ke samAna yaha vizeSaNa vidyamAna hI hai aura apane pratiSedhya-astitva ke sAtha avinAbhAva se rahita AkAzakamala meM usa vizeSaNa aura hetu kA abhAva hai kyoMki apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAva se rahita vaha nAstitva AkAza puSpa meM vizeSaNa hI nahIM bana sakatA hai / ____ isaliye isa hetu meM asiddha, viruddha, anaikAMtika doSa kA abhAva hai evaM yaha vyatireka lakSaNa dRSTAMta bhI sAdhya-sAdhana kI vikalatA Adi doSoM se rahita hai| jisa prakAra hetu meM vyatireka kI apekSA se sAdharmya-anvaya dRSTAMta vidyamAna hai| usI prakAra se hetu meM vaidharmya bhI abheda vivakSA se avinAbhAvIrUpa nizcita hai| 1 jIvAdau / (byA0 pra0) 2 vyatireka / (byA0 pra0) Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] aSTasahasrI [ kArikA 18 bhAvAt, tathA tasya vizeSaNatvAnupapatterityasiddhaviruddhAnakAntikatvadoSAbhAvAt, dRSTAntasya ca' sAdhyasAdhanavaikalyAdidoSAsaMbhavAt', sAdharmyasyeva hetau bhedavivakSayA, vaidharmyasyAbhedavivakSayA'vinAbhAvitvanizcayAt, tatra' bhedavivakSAvadabhedavivakSAyAH paramArthasadvastunibandhanatvAt / [ bhedAbhedavivakSe avastunimittake iti manyamAne doSAnAropayaMti janAcAryAH ] bhedAbhedavivakSayoravastunibandhanatve viparyAsopi kiM na syAt ? 'zabdAnityatvasAdhane kRtakatvAdihetau ghaTAdibhirbhedavivakSA gaganAdibhirabhedavivakSA hi viparyAsaH / sa ca parairneSyate eva / tadiSTauM' zabdanityatvasAdhanAddhetoviparyAsaH syAt, viruddhatvopapatteH / soyaM kRtakatvAdeH sAdhanasyAviruddhatvampayaMstatra' bhedAbhedavivakSayovipakSetarApekSayorvastunibandhanatvamupagantumarhati / tataH samaJjasametat, yatkiJcidvizeSaNa tatsarvamekatra pratipakSadharmAvinAbhAvi yathA vaidharmya usameM bheda vivakSAvat (vyatireka-dRSTAMta ke samAna) abhedaanvaya-vivakSA bhI paramArtha sat hai, kyoMki vaha vivakSA vastu ke nimitta se hI hotI hai / [bhedavivakSA aura abhedavivakSA avastu nimittaka haiM, aisA mAnane para jainAcArya doSa dikhAte haiM ] yadi Apa bauddha bhedAbheda vivakSA ko avastunimittaka svIkAra kareMge, taba to viparyAsa bhI kyoM nahIM svIkAra kara lete ? usI viparyAsa kA spaSTIkaraNa karate haiM zabdAdi ko anitya siddha karane meM kRtakatvAdi hetu meM ghaTAdi se vyatirekavivakSA evaM gaganAdi se anvayavivakSA hI viparyAsa kahalAtA hai| isa viparyAsa ko Apa saugata svIkAra hI nahIM karate haiN| __ yadi Apa use svIkAra kara leMge, taba to vaha hetu zabda ko nitya hI siddha kara degaa| punaH Apake liye yaha hetu viruddha hetvAbhAsa bana jAvegA, kyoMki Apane zabda ko nitya mAnA hI nahIM hai aura yadi Apa kRtakRttva Adi hetu ko viruddha doSa se rahita aviruddha svIkAra kareMge, taba to usa hetu meM vipakSa kI apekSA se vyatirekavivakSA evaM sapakSa kI apekSA se anvayavivakSA vastu nimittaka haiMvAstavika haiM aisA svIkAra karanA ho yogya hai| isIliye yaha samaJjasa hI hai - ThIka hI hai ki jo kucha bhI vizeSaNa haiM ve sabhI ekatra-jIvAdi meM 1 kRtakatvAdehetoH / (di0 pra0) 2 hetorvadharmya pakSa: sAdharmyaNAvinAbhAvi bhavati vizeSaNatvAdityatra sAdhyasAdhanavaikalyena / (di0 pra0) 3 hetoH / (di0 pra0) 4 AzaMkya / (di0 pra0) 5 kRtvA / (di0 pra0) 6 viparyAsaH paraiH kSaNikAdivAdibhirnAGgIkriyata eva / (di0 pra0) 7 viparyAsagrahaNe / (di0 pra0) 8 saugataH / (di0 pra0) 9 abhyupagacchan / (vyA0 pra0) 10 anvayavyatireke / (byA0 pra0) 11 tathyarUpam / (byA0 pra0) 12 nAstitvam / (byA0 pra0) 13 astitva / (byA0 pra0) Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAstitva kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 375 mabhedavivakSayA heto, tathA' ca nAstitvaM vizeSaNamityanumAnaM, sAdhyasadbhAve' eva sAdhanasya sadbhAvanizcayAt, [ vastunyastitvadharma eva vAstaviko na ca nAstitvadharma iti manyamAne doSAnAhurAcAryAH ] anyathA vyavahArasaMkaraprasaGgAt, karabhatvasya karabhavaddadhanyapi sadbhAvAnuSaGgAt dadhitvasya ca dadhnIva karabhepi' prasakteH / dadhi khAdeti coditaH karabhamabhidhAvet karabhavadvA dadhnyapi nAbhidhAve', adadhitvasyAkarabhatvasya ca kvacidapyabhAvAt / iti pravRttinivRttilakSaNo pratipakSa dharma ke sAtha avinAbhAvI haiM jaise hetu meM abhedavivakSA se vaidharmya avinAbhAvI hai| aura usI prakAra se nAstitva vizeSaNa astitva ke sAtha abhinAbhAvI hai| yaha anumAna vAkya hai, kyoMki sAdhya ke sadbhAva (astitva ke sadbhAva) meM hI sAdhana (hetu kA nAstitva vizeSaNa ) kA sadbhAva nizcita hai| _[vastu meM astitva dharma bhI vAstavika hai kintu nAstitva dharma vAstavika nahIM hai, aisA mAnane para AcArya doSa dikhAte haiM] anyathA-sAdhya ke abhAva meM bhI yadi sAdhana kA sadbhAva-astitva ke abhAva meM bhI yadi vizeSaNa kA sadbhAva svIkAra kareMge, taba to vyavahAra meM saMkara doSa kA prasaMga A jaavegaa| usI kA samarthana karate haiM karabhapanA (U~TapanA) jo vizeSaNa haiM vaha karabha meM rahane ke sAmAna dahI meM bhI ho jAvegA aura jo dadhipanA hai vaha dahI meM rahane ke samAna U~Ta meM bhI ho jAvegA aura taba to yadi kisI ne kisI ko kahA ki "dadhi khAda" dahI khAvo itanA sunate hI vaha U~Ta kI tarapha daur3a pdd'egaa| athavA U~Ta kI tarapha nahIM jAne ke samAna hI dadhi kI tarapha bhI nahIM jAvegA, kyoMki una U~Ta athavA dahI meM adahIpane kA aura akarabhapane kA abhAva hI hai| arthAt yadi dahI meM U~Ta kI apekSA nAstitva dharma nahIM hai, taba to dahI jisa prakAra dahI rUpa se vidyamAna hai, usI prakAra U~TarUpa kA aura anya sabhIrUpa kA usameM astitva A dhmkegaa| taba to "dadhi khAda" sunate hI koI U~Ta kI tarapha bhI daur3a pdd'egaa| evaM isa prakAra kA pravRtti nivRtti lakSaNa vyavahAra hI saMkara-mizritarUpa ho jAvegA, kyoMki sabhI vastuoM meM sarvathA sabhI dharmoM kA sadbhAva ho jaavegaa| yadi Apa kaheM ki dahI meM svarUpa se dahIpanA hai, na ki U~TarUpa se / evaM U~Ta se svarUpa se U~TapanA hai na ki dahIrUpa se, jisase ki pravRtti Adi vyavahAra meM saMkara kA prasaMga Ave / arthAt vyavahAra meM saMkara nahIM ho sakatA hai, isa mAnyatA 1 vaidharmyaprakAreNa / (byA0 pra0) 2 astitvAbhAvepi vizeSaNaM yadi sAdhyAbhAve sAdhanasya sadbhAva nizcayo yadi vaa| (di0 pra0) 3 dadhitvasya / prasajati / (di0 pra0) 4 sanmukhaM gacchet / (di0 pra0) 5 kutH| (di0 pra0) 6 karabhatvasyetyarthaH / (di0 pra0) Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] aSTasahasrI [ kArikA 18 vyavahAraH saMkIryeta, sarvasya sarvathA sadbhAvAt / yadi punardadhani svarUpeNa dadhitvaM na karabharUpeNa karabhe ca svarUpeNa karabhatvaM na dadhirUpeNa yataH pravRttyAdivyavahArasaMkaraH prasajyeteti' mataM tadA siddhaM dadhitvamadadhitvena pratiSedhyenAvinAbhAvi karabhatvaM cAkarabhatvAvinAbhAvi, tadvattatsarvaM vizeSaNaM svapratiSedhyenAvinAbhAvi / iti siddhAnyathAnupapattiH, vipakSe bAdhakasadbhAvAt / [ hetoranyathAnupapattisiddhAyAM dharmamivyavasthAkalpitaiva anumAnasya kalpitatvAt tataH kathaM samaMjasamityArekAyAmuttaraM] na hi svecchApraklaptadharmamivyavasthAyAM paramArthAvatAraH syAta, yataH sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmaminyAyena bahiH: sadasattvamapekSate iti yuktaM bhavet / tadasamIkSitatattvArthairlokapratItivazAbhadAbhedavyavasthitistattvapratipattaye samA ke anusAra to yahI siddha hotA hai ki dadhi adadhirUpa apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai aura karabha apane akarabha-nAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai, usI prakAra se ve sabhI vizeSaNa-nAstitva Adi apane-apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI haiM / isa prakAra se "nAstitva astitva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vizeSaNatva kI anyathAnupapatti hai|" isa hetu kI "anyathAnupapatti" siddha ho gaI kyoMki sAdhya rahita khapuSparUpa vipakSa meM bAdhaka pramANa kA sadbhAva hai| [ hetu kI anyathAnupapatti ke siddha ho jAne para bhI dharma-dharmI kI vyavasthA kalpita hI hai, kyoMki anumAna bhI kalpita hai taba samaJjasapanA kaise ho sakegA? isa prakAra se bauddha ke kahane para jainAcArya kahate haiM ] dharma aura dharmI kI vyavasthA ko svecchA se kalpitarUpa mAnane para vAstavikatA kA avataraNa nahIM ho sakegA jisase ki yaha sabhI anumAna-anumeya vyavahArabuddhi se ArUr3ha dharma-dharmI ke nyAya se bAhya meM sattva, asattva kI apekSA karatA hai, yaha kathana yukta ho ske| arthAt uparyukta yaha kathana ayukta hI hai| bauddha-isaliye 'asamIkSita tattvArtha (binA vicAre hI tattvoM ko mAnane vAle) Apa jaina 1 tava sAMkhyasya matam / (byA0 pra0) 2 svaruciviracitaguNaguNisthApanAyAM satyAvatAraH syAt / paravAdinA ityukte syAdvAdI Aha evaM nhi| (di0 pra0) 3 kalpita / (byA0 pra0) 4 kSaNikatva / (byA0 pra0) 5 kalpitena / (byA0 pra0) 6 atra saugata Aha ayaM dharmoyaM dharmI tayoryAyorgiH buddhayArUr3ha: na satyabhUtastena bahirghaTapaTAdiSa idaM sattvaM idamasattvaM mA zrIyata iti hetorayaM sakala evAnumAnAnumeyavyavahAraH yataH kutaH yukto bhavedapitu na kutopi / (di0 pra0) 7 prvrtte| (di0 pra0) 8 nava kutaH / (di0 pra0) 9 dharmami / (di0 pra0) 10 kSaNikatva / (di0 pra0) . Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAstitva kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 377 zrIyate iti bAlAbhilApakalpaM bhAvasvabhAvoparodhAtsarvatra' bhedAbhedavyavasthiteH, anyathA tatastattvapratipatterayogAt / nanu cAstitvaM nAstitvaM ca vizeSaNameva, na tu vizeSyam' / tato na sAdhyasAdhanadharmayo: ' paramArthasatoradhikaraNaM yena prakRtamanumAnadvitayaM vAstava' dharmadharminyAyena syAdityeke / na tatsarvathAbhilApyaM, vasturUpasyAnabhilApyatvAditi cAnye ' / jIvAdervastunotyantamarthAntarameva tat pratibhAsabhedAdghaTapaTavat / na punarastitvanAstitvAtmakaM vastu, dharmadharmisaMkaraprasaGgAditi cApare' / tAnpratyAcAryAH prAhuH / loga pratIti ke nimitta se tatva sAdhya kI pratipatti ke liye bhedAbheda vyavasthA kA Azraya lete haiM / " jaina - Apa bauddhoM kA hama jainoM ke prati yaha AkSepa bAlakoM ke yadvA tadvA jalpa ke samAna hI hai, kyoMki bhAva- padArthoM kA svabhAva bhedAbheda lakSaNarUpa hI hai, ataH usake uparodha- svIkRti se hI sabhI padArthoM meM bhedAbheda kI vyavasthA hai / anyathA - yadi bhAvasvabhAva ke nimitta se bheda - abheda kI vyavasthA nahIM mAneMge, taba to usa bhedAbheda kI vyavasthA se tattva kA jJAna bhI nahIM ho sakegA / arthAt padArthoM meM bheda aura abheda kI vyavasthA svAbhAvika aura vAstavika hI hai, usI se vAstavika tattvoM kA jJAna hotA hai / paramArtha satrUpa sAdhya aura sAdhana ke adhikaraNa nahIM ho sakate haiM, die gaye donoM anumAna astitva aura nAstitvarUpa dharma tathA jIvAdi ke nyAya se vAstavika hoveM arthAt vAstavika nahIM ho sakate aisA saugata kahate haiM / utthAnikA - astitva aura nAstitva vizeSaNa hI haiM vizeSya nahIM haiM / isaliye ve donoM jisase ki prakRta do kArikA meM dharmo ina donoM rUpa dharma-dharmI ve astitva aura nAstitva sarvathA hI abhilApya- - zabda se kahe jAne yogya nahIM haiM kyoMki vastu kA svarUpa anabhilApya - avAcya hI hai, isa prakAra se anya koI saugata kaha rahe haiM / ve astitva aura nAstitva jIvAdivastu se atyanta bhinna hI haiM, kyoMki unakA pratibhAsa bheda pAyA jAtA hai, jaise ki ghaTa-paTa Adi bhinna 2 haiM / ataeva vastu astitva nAstitvasvarUpa nahIM hai, anyathA dharma aura dharmI meM saMkara doSa kA prasaMga A jAvegA aisA bhI koI-koI ( yogAdi ) kahate haiM / una sabhI ekAMtavAdiyoM ke prati zrI svAmisamaMtabhadrAcAryavarya kahate haiM / 1 jainAdikaM prati saugatIyaM vacaH / ( di0 pra0 ) 2 saugata: / ( di0 pra0 ) 3 arthe / ( vyA0 pra0 ) 4 kSaNikarUpayoH / vAdidharmI nAsti / ( di0 pra0 ) 5 pAramArthikam / ( di0 pra0 ) 6 saugatA: / ( di0 pra0 ) 7 jaTilA: / ( byA0 pra0 ) svarUpasyAvAcyatvAdvastunonabhilApyatvameva = astitvanAstitvAtmakaM vastu bhavati cettadAdharmadharmiNoraikyaM bhavati / ( di0 pra0) 8 vAdina: / ( di0 pra0) Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 16 378 ] vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH 'zabdagocaraH / sAdhyadharmo yathA "heturahetuzcApyapekSayA // 16 // vidheyamastitvam / pratiSedhyaM nAstitvam / vidheyaM ca pratiSedhyaM ca vidheyapratiSedhye / te AtmAnau svabhAvau yasya sa vidheyapratiSedhyAtmA, arthaH sarvo jIvAdiriti pakSaH / vizeSyatvAditi hetuH, vizeSya iti10 hetunirdezAt, guravo rAjamASA na bhakSaNIyA iti yathA / sAdhyo' dharmI, sAdhyadharmAdhAratayA tasya sAdhyavyapadezAt, tathopacArasya12 dRSTAntamivyavacche kArikArtha-- zabda ke viSayabhUta vizeSya-jIvAdi samasta padArtha vidhi evaM pratiSedha ina donoM dharmasvarUpa haiM, jaise ki sAdhya kA dharma apekSA se hetu evaM ahetu bhI hotA hai / / 16 / / vidheya-astitva, pratiSedhya-nAstitva / vidheya aura pratiSedhya haiM svarUpa jisake, vaha vidheya pratiSedhyAtmaka (sAdhya dharma) hai| ve hI "sabhI jIvAdi artha haiN|" yaha pakSa prayoga hai "vizeSyatvAt" yaha hetu nirdeza hai / yahA~ kArikA meM "vizeSya" zabda prathamAMta hone para bhI hetu nirdeza hai yathA 'guravo rAjabhASA na bhakSaNIyA" ur3ada nahIM khAne cAhiyeM kyoMki ve guru-bhArI haiM isa vAkya meM "guravaH" prathamAMta hone para bhI "gurutvAt" rUpa se hetu nirdeza ho jAtA hai kyoMki jainendra vyAkaraNa meM sabhI vibhaktiyA~ hetu nirdeza meM mAnI gaI haiN| isa kArikA meM dharmI sAdhya hai, kyoMki sAdhya dharma kA AdhAra hone se usa dharmI meM sAdhyalakSaNa dharma kA upacAra kiyA jAtA hai| tathA isa upacAra kA kAraNa dRSTAMta dharmI kA vyavaccheda karanA hai| arthAt daSTAMtarUpa dharmI kisI bhI taraha nahIM mAnA jAtA hai| anumAna prayoga kAla kI apekSA kevala sAdhya viziSTa dharmI sAdhya mAna liyA jAtA hai| isa sAdhyarUpa dharmI ke jo utpattimattvAdi hetu haiM, ve sAdhya ke dharma yA vivarta kahalAte haiN| jisa prakAra ye sAdhya ke dharma-utpattimattvAdi hetu anityatva sAdhya kI apekSA hetu haiM usI prakAra se ye nityatva sAdhya kI apekSA ahetu haiN| arthAt "zabdo'nityaH utpattimattvAt kRtakatvAt" isa 1 jIvAdidharmI / (byA0 pra0) 2 yasaH / (byA0 pra0) vizeSaNamidam / (di0 pra0) 3 prathamAntoyaM heturyata ityukte vizeSyatvAditi jJeyam yathA gurabo rAjamASAna bhakSaNIyA'tra gurutvAditi prathamA jnyeyaa| (di0 pra0) 4 ayamapi prathamAnto heturyathA jIvAdivizeSyaH zabdagocaratvAditi / (di0 pra0) 5 utpattimattvAdidRSTAntaH / (di0 pra0) 6 dRSTAntadvayamanvayavyatirekarUpam / (di0 pra0) 7 nityAnityayorasAdhyasAdhyApekSayA'heturheturutpattimattvAdiryathA tathAyaM jIvAdirastitvanAstitvayukta: / (di0 pra0) 8 prakRtAstitvanAstitve Adizabdena gRhIte pratipattavye / (di0 pra0) 9 jIvAdeH / (byA0 pra0) 10 vidheyapratiSedhyAtmAkhyasAdhyAbhAve vizeSyatvAkhyasAdhanaM na saMbhavatyeva / tathAhi pratiSeddhaya kAnte tAvatsvarUpAbhAvaH tatazca kathaM vizeSyatvaM vidheyakAnte tu svarUpeNeva pararUpeNApi vizeSyatvaprasaMgena vizeSaNasyaiva saMbhavAt kuto vizeSyatvam / (di0 pra0) 11 kArikA parArthaM vyAkhyAti sAdhya iti / (di0 pra0) 12 saMjJA ghttte| (di0 pra0) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstinAsti kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 376 dArthatvAt / tasya dharmo vivarta' utpattimattvAdiH / sa yathA heturanityatvasAdhyApekSayA, nityatvasAdhyApekSayA'hetuzca', gamakatvAgamakatvayogAt, tathA' sAdhyAvinAbhAvetarasadbhAvAditi dRSTAntaH / ityanumAnAttsatvetarAtmakaH kathaMcijjIvAdyarthaH siddhayatyeva / hetovizeSyatvasyAsiddhiriti cenna, vizeSyosau, 'zabdagocaratvAt tadvadityanumAnAttasya' vizeSyatvahetoH sAdhanAt ! zabdagocaratvamasiddhamarthasyeti cenna, zabdagocaro jIvAdiH, vizeSyatvAttadvadityanumAnAtasya sAdhanAt / na caivamitaretarAzrayadoSaH, sarvathAnabhilApyavastuvAdinaH prati zabdaprayoga meM jo sAdhya ke dharma utpattimattvAdi haiM ve anitya sAdhya kI apekSA hetu evaM nitya sAdhya kI apekSA ahetu haiM kyoMki ve apane sAdhya ke gamaka evaM anya sAdhya ke agamaka haiM / tathaiva sAdhya ke sAtha avinAbhAva aura sAdhya ke sAtha avinAbhAva kA abhAva ina hetuoM meM ina donoM kA sadbhAva hai, isa prakAra dRSTAMta kathana hai, isa anumAna se "jIvAdi padArtha kathaMcit sattvAsattvAtmaka siddha hI ho jAte haiN|" arthAt kathaMcit sabhI jIvAdi padArtha vidhi-pratiSedhAtmaka haiM, kyoMki ve vizeSya haiM, jaise kRtakatvAdi hetu / yathA anitya sAdhya kI apekSA se kRtakatvAdi hetu haiM, vaise hI nityatva sAdhya kI apekSA ve hetu ahetu haiM / isa anumAna se sabhI vastu vidhi pratiSedhyAtmaka hI haiN| zaMkA-vizeSyatva ko hetu banAne meM asiddha doSa AtA hai| samAdhAna-aisA nahIM kaha skte| vaha hetu vizeSya hai, kyoMki vaha zabda kA gocara hai, hetu ke samAna / isa anumAna se usa vizeSya hetu ko siddha kiyA jAtA hai| zaMkA-jIvAdi padArtha ko zabda ke gocara kahanA bhI asiddha hai| samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM hai / "jIvAdi padArtha zabda ke gocara haiM, kyoMki ve vizeSya haiM, hetu ke samAna / " isa anumAna se una jIvAdi padArthoM ko zabda ke gocara siddha kiyA gayA hai| isa prakAra se zabda gocaratva siddha karane meM vizeSyatva ko hetu banAyA hai evaM vizeSyatva ko siddha 1 pariNAmitvam / (byA0 pra0) 2 kutaH / (di0 pra0) 3 svasAdhyaH svasAdhyApekSAprakAreNa / (byA0 pra0) 4 sarvo jIvAdyarthaH pakSa: vidheyapratiSedhyAtmA bhavatIti sAdhyo dharmaH vizeSyatvAt yo vizeSAH savidheyapratiSedhyAtmA'pekSayAheturahetu: yathA sAdhyadharmaH vizeSazcAyaM tasmAdvidheyapratiSedhyAtmA= dvitIye sarvo jIvAdyartha pakSaH vizeSyo bhavatIti sAdhyo dharmaH zabdagocaratvAddhe tuH / tRtIye'rthaH pakSa: zabdagocaro bhavatIti sAdhyo dharmaH vizeSyatvAt / caturthe'rthaH pakSa: vidheyapratiSedhyAtmA bhavatIti sAdhyo dharmaH vastutvAtprameyatvAddhetuH / (di0 pra0) 5 vizeSyavAcyasya vizeSaNaM vaco yato vizeSyaM viniyamyate ca yat / iti vacanAt zabdagocaratve vizeSyatvaM siddhameva / (byA0 pra0) 6 padArthAntarAd vyavacchedakazabda eva vizeSaNaM tad tadviSayaM vizeSyaM tasya vyavacchedakaM vizeSaNamiti vacanAttadgocarasya padArthasya vizeSyatvaM siddhayatyeva / (di0 pra0) 7 yathA sAdhya dharma:=yathA dhUmatvAditiheturagnimatvaM sAdhyaM svasAdhyaM pratisAdhanaM bhavati vipakSe'pAdo asAdhanaM bhavati / (di0 pra0) 8 anenAstitvaM nAstitvaJca vizeSaNameva na tu vizeSyamityAdinA pratyavasthitAH pratyuktAH / (di0 pra0) 9 sanprameya ityAdi zabdasyApyagocarasya vizeSyatvAnupapattiH siddhayatyevAsAdhanAt / anenAnabhilApyavastuvAdinA pratyuktAH / (di0 pra0) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 380 ] [ kArikA 16 gocaratve sAdhye vizeSyatvasya hetutvavacanAt sarvathA vA'vizeSyatvavAdinaH prati zabdagocaratvasya sAdhanatvAbhidhAnAt tadubhayAsattvavAdinastu' prati vastutvasyobhayaprasiddhasya hetoH sAmarthyataH prayogAt' / vidheyapratiSedhyAtmakatvasyApi tAnprati tata eva siddhiH / iti samAsataH kArikArthaH samavatiSThate / [ bauddho brUte yat pratyakSajJAne svalakSaNameva pratibhAsate na punarastitvAdivizeSaNaM tasya vicAra: ] nanu ca pratyakSabuddha vastu svalakSaNameva pratibhAti na punarastitvAdivizeSaNaM, tasya sakalavikalpa vikalatvAt vikalpabuddhau tadvyavahAraprasiddheriti cenna, vastunostitvAdyanekavikalpAtmakasya' sAMzasyaiva pratIte: 7 / gRhyamANaM vizeSaNa kiJcitkecidviziSTaM karane meM zabda gocaratva ko hetu banAyA hai, kintu isa prakAra se inameM parasparAzraya doSa bhI nahIM AtA hai / sarvathA vastu ko anabhilApya - avAcya mAnane vAle bauddhoM ke prati "jIvAdiH zabdagocaraH vizeSyatvAt" isa prakAra jIvAdi ko zabda gocara siddha karane meM "vizeSyatva" ko hetu banAyA hai athavA sarvathA avizeSyatvavAdI - zabdAdvaitavAdI ke prati "jIvAdivizeSyaH zabdagocaratvAt" isa prakAra " zabda gocaratva" ko hetu banAyA hai / una donoM kA asattva mAnane vAle vAdiyoM ke prati ubhaya meM prasiddha aise vastutva hetu kA prayoga kiyA jAtA hai / yathA "jIvAdipadArthaH zabdagocaro vizeSyazca vastutvAt" aura isI 'vastutvAt' hetu se una ubhaya ke asattva mAnane vAle vAdiyoM ke prati jIvAdi padArthoM meM "vidheya pratiSedhyAtmakatva" kI bhI siddhi kara dI gaI hai / isa prakAra saMkSepa se kArikA kA artha spaSTa kiyA gayA hai / [ bauddha kA kahanA hai ki pratyakSa jJAna meM svalakSaNa hI jhalakatA hai astitvAdi nahIM usa para vicAra ] bauddha-pra - pratyakSa buddhi meM svalakSaNarUpa hI vastu pratibhAsita hotI hai na ki punaH astitvAdi vizeSaNa kyoMki vaha svalakSaNa sakala vikalpoM se rahita hai tathA savikalpAtmaka jJAna meM hI una astitvAdi ko jAnane kA vyavahAra prasiddha hai / jaina - aisA nahIM kaha sakate, kyoMki pratyeka vastu astitvAdi aneka vikalpAtmaka evaM vidhiniSedhAdi bhedoM se aMza sahita hI pratIti meM A rahI hai / 1 sarvathA'nabhilApya sarvathA'vizeSyavAdinaH prati vastutvAditi hetuH karaNIyaH jIvAdyarthaH pakSo'bhilApyavizeSyo bhavatIti sAdhyo dharmaH vastutvAditi heturvAdiprativAdiprasiddhaH / ( di0 pra0) 2 atrApi yadvastu tadvizeSyamiti siddhayatyeva vastutvavizeSaNaviziSTasya vizeSyatvAvirodhAt / yadvastu tadabhidheyamityapi na viruddhayate / vastuzabdenAbhihitasyAbhidheyatvasaMbhavAt / (di0 pra0 ) sAdhyasya / ( di0 pra0) 4 kasyApi iti pA0 prAguktasya / ( di0 pra0 ) 5 nirvi kalpaka pratyakSasya / ( di0 pra0 ) 6 bheda: / ( di0 pra0) 7 saugatamatavyavasthApanadvAreNa nirAkaroti / ( di0 pra0) 8 jIvAdi vastu / (di0 pra0 9 kenacidrUpeNa viziSTaM kiJcidgRhyamAnaM vastuvizeSaNAdisaMkalanena gRhyeta / ( di0 pra0) 3 ) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 381 vizeSyatatsaMbandhalokasthitisaMkalanena' gRhyaMta nAnyathetyabhinivezepi vastuno vidhipratiSedhasvabhAvayoH pratyekaM darzanamavazyaMbhAvi, vastu na + eva darzanaM na tadvidhipratiSedhasvabhAvayovizeSaNayoriti vaktumazakteH sadasatsvabhAvazUnyasya svalakSaNasya darzane 'tatpRSThabhAvivikalpenApi sadasattvayoradhyavasAyAyogAt ' pItadarzanapRSThabhAvinA vikalpena nIlatvAdhyavasAyAyogavat / tato vidhipratiSedhAvAtmAnau vizeSasya savikalpakatvaM sAdhayataH, sarvathA tasya bhedAbhAve sadidamasadidamiti pratyekaM darzanAbhAvAnuSaGgAt, idamupalabhe nedamiti vikalpotpattivirodhAt / tataH 'sAmAnyavizeSAtmakaM " vastu svalakSaNaM, na punaH sakalavikalpAtItaM vizeSa kinhIM astitvAdi se viziSTa kisI 'sat' ko grahaNa karate huye vizeSaNa - vizeSya evaM usake sambandha ko lokasthiti saMkalana ke dvArA grahaNa karatA hai anyathA grahaNa nahIM karatA hai, isa prakAra bauddhoM kA abhiprAya hone para bhI vastu ke vidhi pratiSedha svabhAva meM pratyeka kA darzana ( pratyakSa jJAna kA viSaya) honA avazyaMbhAvI hai / Apa bauddha aisA kaha nahIM sakate ki " vastu kA hI darzana hotA hai usake vidhi pratiSedha svabhAvarUpa vizeSaNa kA darzana nahIM hotA hai" kyoMki sat-asat svabhAva se zUnya svalakSaNa kA nirvikalpadarzana meM yadi pratibhAsa mAnate ho taba to usa nirvikalpa jJAna ke pIche hone vAle savikalpa jJAna se bhI sat aura asat kA adhyavasAya nahIM ho sakegA / arthAt nirvikalpadarzana jisa vastu ko grahaNa karatA hai, usake pIche hone vAlA vikalpa bhI usI ko grahaNa karatA hai, na ki anya ko / jaise pIta darzana ke hone para tatpRSThabhAvI vikalpa se nIlatva kA adhyavasAya nahIM ho sakatA hai / ataeva vidhi pratiSedha svabhAva hI vizeSa svalakSaNarUpa vastu meM savikalpanA ( sAMtva ) ko siddha karate haiM / sarvathA vidhi aura pratiSedharUpa svabhAva kA abhAva mAnane para yaha "sat" hai, yaha asat" hai isa prakAra se kisI eka ke bhI darzana ke abhAva kA prasaMga AtA hai kyoMki isako maiM " prApta karatA hU~ isako nahIM, ityAdi vikalpa kI utpatti kA bhI virodha ho jAtA hai / isaliye sAmAnya vizeSAtmaka vastu hI svalakSaNa hai, na ki punaH mAtra / athavA sAmAnyamAtra hI vastu svalakSaNa hai / yA paraspara nirapekSa 1 yojanena / (Di0 pra0 ) 2 vikalpabuddhayA / ( byA0 pra0) 3 pratyakSam / ( vyA0 pra0 ) 4 kutaH / ( byA0 pra0) kSaNika rUpasya / ( di0 pra0 ) 5 svalakSaNasya sadasatsvabhAvazUnyasya darzane tatpRSTabhAvinA vikalpenApi tadrahitamadarzanAt / ( di0 pra0 ) 6 adhyavasAyAyogAt / ( vyA0 pra0 ) 7 he saugata ! astitvanAstitvarahitasya kSaNika rUpasya vastunaH prathamaM nirvikalpakadarzanaM bhavati / tadanantaraM savikalpakajJAnaM jAyate / tena kRtvA sadasattvayonizcaya iti tavAbhiprAyo na ghaTate yataH vastunyasato sadasatoH nizcayAghaTanAt / yathApItadarzanAnantaraM jAtapItajJAnena asata: nIlavarNasya nizcayo na ghaTate / ( di0 pra0 ) 8 dharmiNo vastunaH / ( di0 pra0 ) 9 astitva / ( di0 pra0 ) 10 nAstitva / ( di0 pra0) sakala vikalpAtIta vizeSatadubhayarUpa vastu svalakSaNa hai, Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] aSTasahasrI [ kArikA 16 mAtra sAmAnyamAnaM vA parasparanirapekSaM, tadubhayaM vA svalakSaNaM, tasya tena' rUpeNAvyavasthitatvAt, sAmAnyavizeSAtmana eva jAtyantarasya vastusvarUpatvAt tenaiva lakSyamANasya svalakSaNatvaprasiddhaH sakalabAdhakavaidhuryAt / [ vidhiniSedhayodharmI kaH ityAdiprazne sati vicAraH kriyate jainAcAryaH ] kaH punarvidheyapratiSedhyayodharmI syAdAzrayabhUtaH kazca tayostena saMbandho yena vizeSaNavizeSyabhAvaH syAditi ceducyate / astitvanAstitvayoma sAmAnyam / tatra tAdAtmyalakSaNaH saMbandhaH, saMbandhAntarakalpanAyAmanadasthAprasaGgAt / tannatatsAraM-jAtyAdimatAmetanna kyoMki vaha vastu usarUpa se vyavasthita nahIM hai kintu sAmAnya-vizeSAtmaka eka jAtyaMtararUpa hI vastu kA svarUpa hai| usI jAtyaMtararUpa se hI lakSyamANa vastu svalakSaNarUpa se prasiddha hai / ataH vaha sampUrNa bAdhAoM se rahita hai| [vidhi aura niSedha kA dharmI kauna hai, ityAdi praznoM para jainAcArya vicAra karate haiM] zaMkA-punaH vidhi aura pratiSedhya kA dharmI kauna hai ? una donoM kA AzrayabhUta kauna hai ? evaM usa dharmI ke sAtha unakA saMbaMdha kauna sA hai ki jisase unameM vizeSaNa-vizeSya kA bhAva bana sake ? samAdhAna-hama Apake ina praznoM kA samAdhAna karate haiN| astitva aura nAstitva kA dharmI sAmAnya hai| usa dharmI meM vidhi aura pratiSedha kA tAdAtmya lakSaNa sambandha hai| yadi samavAyAdi sambandhAMtara kI kalpanA kareMge taba to anavasthA doSa A jAtA hai| bauddha-yadi isa prakAra siddha hai taba to ApakA yaha mata sArabhUta nahIM hai kyoMki jAtyAdi sAmAnyavAle padArthoM kA pratyakSa dvArA grahaNa ho saMbhava nahIM hai| jaina --- nahIM, pratyut jAtyAdirUpa sAmAnyamAn padArthoM ke abhAva meM Apa bauddha pratyakSajJAna ke dvArA kucha bhI grahaNa nahIM kara sakate haiN| Apa bauddhoM kI yaha mAnyatA hai ki sat-asatrUpa vizeSaNa se viziSTa vastu ko grahaNa karane meM sattvAdisAmAnya vizeSaNa ko pahale grahaNa karake yaha pratyakSajJAna tadanaMtara jIvAdivizeSya ko grahaNa 1 tasya svalakSaNasya tena sAmAnyavizeSobhayamAtreNa vyavasthiti sti| ekaikarUpeNAvyavasthAnAt / (di0 pra0) 2 svalakSaNasya / padArthasya / (di0 pra0) 3 tasyeti adhikaH paatthH| (di0 pra0) 4 tA / samavAya-dhAraNam / (di0 pra0) 5 rahitatvAt / (di0 pra0) 6 tayoH sAmAnya vizeSAtmanostena dharmiNA saha saMbandhaH ka iti praznaH kRtaH paravAdinA / (di0 pra0) 7 syAdvAdI saugatamuttarayati / (di0 pra0) 8 AzrayabhUta: / (di0 pra0) 9 saugata: prAha / arthAnAmetattAdAtmyaM na saMbhavati / tadetatsaugatasya vacaH sAraM na / kasmAttasya dharmardhAmarUpasya tAdAtmyasyAbhAve sati kevalaM vizeSaNayuktavastugrahaNasya saMbhavo na ghaTate / (di0 pra0) 10 vizeSaNaviziSTatvena grahaNaM na saMbhavatyeveti saugatIyaM vacaH yadiyadracchA jAtyAdimaMta eva / tadA prathamameva pratyakSeNa jAtyAdiviziSTavastugrahaNaM bhavati / vakSyamANaprakAreNa kramato vizeSaNaviziSTavastagrahaNaM tu na saMbhavatIti bhAvaH / (di0pra0) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 383 saMbhavatyeveti, tadabhAve evAsaMbhavAt, 'vizeSaNaviziSTavastugrahaNasya vizeSaNaM 'sattvAdisAmAnya pUrvaM gRhItvA tadanantaraM vizeSyaM gRhNAti, tatastatsaMbandhaM samavAyaM lokasthitiM ca vizeSaNavizeSyavyavahAranibandhanAM, tatastatsaMkalanena sadidaM vastu' iti pratItikramasyaiva durghaTatvAt, vizeSaNavizeSyAtmakasya sAmAnyavizeSarUpasya vastuno jAtyantarasya yathAkSayopazamaM pratyakSe parokSe ca vijJAne nirbAdhamanubhavAttadviparItasya jAtucidapratIteH / tathA sati naikAntena' darzanavikalpAbhidhAnAnAM viSayabhedosti kathaMcitpratibhAsabhedepi pratyAsannetarapuruSadarzanavat, pratibhAsabhedAdviSayabhede yogItarapratyakSayorekaviSayayorapi vibhinnaviSayatvaprasaGgAt / etena karatA hai| evaM usa vizeSaNa-vizeSya ke sambandha rUpa samavAya ko aura vizeSaNa-vizeSya vyavahAra nimittaka lokasthiti ko grahaNa karatA hai| puna: usa loka sthiti ke grahaNAnaMtara usa saMkalanarUpa jJAna se "yaha vastu satrUpa hai" isa prakAra se grahaNa karatA hai, yaha Apa bauddhoM kA pratItikrama atidurghaTa hai| dekhiye ! hama jainoM kI aisI mAnyatA hai ki vizeSaNa-vizeSyAtmakavastu sAmAnya vizeSarUpa se eka jAtyaMtara svarUpa hI hai vaha apane-apane kSayopazama ke anusAra pratyakSa jJAna meM evaM parokSajJAna meM bAdhArahita anubhava meM A rahI hai kintu usase viparIta kI kadAcit bhI pratIti nahIM hotI hai arthAt apaneapane kSayopazama ke anusAra pratyeka manuSya ko apane pratyeka manuSya ko apane pratyakSa jJAna se yA parokSajJAna se sAmAnyavizeSAtmaka eka jAtyantararUpa hI vastu kA anubhava AtA hai| isa prakAra se nirbAdhapratIti hone para darzana vikalpa aura abhidhAna arthAta pratyakSa, anumAna aura Agama pramANoM meM kathaMcit pratibhAsa bheda hone para bhI ekAMta se viSaya bheda nahIM hai, jaise ki pratyAsanna aura dUravartI puruSa eka vRkSa ko dekha rahe haiM, una donoM kA pratibhAsa spaSTa aura aspaSTarUpa hai, phira bhI usa vRkSa meM bheda nahIM hai| yadi pratibhAsa ke bheda se viSaya bheda mAnoge, taba to Apake yahA~ hI yogI-pratyakSa evaM chadmastha janoM ke pratyakSa eka viSaya vAle haiM, unameM bhI bhinna-bhinnapane kA prasaMga A jaavegaa| sAmAnya 1 tattvAdi / iti pA0 / (di0 pra0) ataH syAdvAdI saugatamataM pratizaMkate / (di0 pra0) 2 jAtiriyam / (byA0 pra0) 3 kathaMcidrUpasya / (di0 pra0) 4 nizcitaM yathA bhavati / di0 pra0) 5 vizeSaNavizeSyAtmatvasAmAnyavizeSAtmakatvalakSaNavasturUpAtjAtyantarAdviparItasya kadAcitpratItirnAsti / prtibhaasH| (di0 pra0) 6 jAtyantarasyAnubhave sti| (di0 pra0) 7 sAmAnyavizeSAtmake vastutve sati / nirvikalpakajJAnasavikalpakajJAnAgamAnAM pramANatrayANAM sarvathA vastu bhedo nAsti kathaJcitspaSTatvAspaSTatvAdinA jJAnabhedosti / yathA pratyAsannadurataravastudarzane vastubhedo nAsti prakAzabhedosti =jJAnabhedAtpadArthabhedazcettadA sarvajJapratyakSAsmadAdipratyakSayordvayoH eko ghaTAdiviSayoryayostI tayovibhinna padArthatvaprasaMgo bhavati / yo ghaTAdiyogipratyakSasya viSayasyosmadAdi pratyakSo na bhavatIti / yo ghaTAdirasmadAdi pratyakSa: sa yogipratyakSo bhavati / (di0 pra0) 8 saugato vadati svalakSaNaM darzanasya viSayaH anyApoho vikalpajJAnasya viSayaH sadasadAtmakaM zabdasya viSayaH / (di0 pra0) 9 pratibhAsabhedosti / iti paa0| (di0 pra0) 10 hetutvAhetutvavizeSaNAtmakadRSTAntasyApi vikalpabuddhAveSvapratibhAsanAdasiddha ityAzaMkAyAmAhuH eteneti / (di0 pra0) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasra [ kArikA 16 dhUmAdikRtakatvAdisAdhyadhamidharmasya sAdhyetarApekSayA hetutvA hetutvavizeSaNAtmakasya' nidarzanatayopanyastasya pratyakSaviSayatvaM niveditam / 384 ] [ dhUmAdikRtakatvAdihetavo'pekSAkRto hetavo'hetavazca bhavanti ] tathA hi / dhUmAdayaH kRtakatvAdayo vA kvacidagnisalilayovinAzetarayorvA sAdhanetarasvabhAvAbhyAM sAkSAtkriyeran itarathA' vizeSyapratipatterayogAt / na hi dhUmAdInA - magnyAdau sAdhye sAdhanatvaM salilAdAvasAdhanatvaM ca vizeSaNamapratipadyamAno 'vizeSyAndhUmAdIn pratipadyate nAma, nApi kRtakatvAdInAM vinazvaratve sAdhye sAdhanatvamavinazvaratve cAsAdhanatvaM vizeSaNamapratIyan " kRtakatvAdihetunvizeSyAnpratyetumIzo yatonyAdivinazvarazabdAdIn vizeSAtmaka vastu hI pratyakSajJAna kA viSaya hai isa prakAra ke kathana se hI "dhUmAdi aura kRtakatvAdi" jo sAdhya dharmI ke dharmarUpa hetu haiM, unameM sAdhya kI apekSA se hetutva aura asAdhya kI apekSA se ahetutva vizeSaNa pAyA jAtA hai / ataeva dRSTAMtarUpa se grahaNa kiye gaye hetu aura aheturUpa vizeSaNa ko pratyakSa kA viSaya siddha kara diyA gayA samajhanA cAhiye / [ dhUmAdi kRtakatvAdi hetu apekSAkRta hetu, ahetu donoM hI hote haiM ] tathAhi - dhUmAdi athavA kRtakatvAdi kvacit agni aura jala meM athavA vinAza aura nitya meM hetu evaM ahetu ke svabhAva se vAdI aura prativAdI ke dvArA sAkSAt kiye jAte haiM / itarathA - vizeSya kA jJAna hI nahIM ho sakegA / agni Adi ko sAdhya karane meM dhUmAdi hetu haiM, evaM jalAdi ko sAdhya karane meM ve hI dhUmAdi ahetu haiM / isa prakAra se usa hetu, ahetu ko vizeSaNarUpa nahIM svIkAra karate huye Apa bauddha dhUmAdi vizeSya ko nahIM jAnate haiM evaM anityatva ko sAdhya karane meM kRtakatvAdi hetu haiM tathA nityatva ko sAdhya karane meM ahetu haiM isa vizeSaNa ko nahIM jAnate huye vizeSyarUpa kRtakatvAdi hetuoM ko jAnane ke liye samartha nahIM haiM, jisase ki agni Adi aura vinazvara zabdAdi sAdhya ko bhI vizeSyarUpa na samajheM, pratyut unako samajhate hI haiM / isaliye avazya hI una hetuoM ko sAkSAt karate haiM kyoMki sAdhya 1 1 sAdhyo'gniH zabdasyAnityatvaJca sAdhyazcAsau dharmI ca sAdhyadharmI tasya dharmaH sAdhyadhamidharmaH / dhUmAdikRtakatvAdizcAsau sAdhyadharmizca sa tathoktastasya sAdhanasyetyarthaH / ( di0 pra0 ) 2 sAdhanaM dhUmAdiragnyAdi sAdhyaM prati hetu: kAraNaM bhavati / jalAdi sAdhyaM prati ahetuH / iti sAmAnyavizeSAtmakasya sAdhanasya dRSTAntatvena kathitasya pratyakSajJAnagocaratvaM pratipAditam / etAvatA kimAyAtaM yathA jIvAdyarthaH sAmAnyavizeSAtmakaH pratyakSeNa pratibhAti / tathA sAdhanamapi sAmAnyavizeSAtmakaM pratyakSeNa jJeyam / ( di0 pra0 ) 3 dRSTAntarUpeNa vyAkhyAtasya sAdhyApekSayA hetutvavizeSaNAtmakasyetarApekSayA'heturUpasya sAdhyadharmaviziSTakRtakatvAdidhamidharmasya pratyakSaviSayatvaM niveditam / ( di0 pra0) 4 dhUmAdaya: / ( di0 pra0 ) 5 kRtakatvAdaya: / ( di0 pra0) 6 bhA / (di0 pra0) 7 sAkSAtkAraNAbhAve / ( di0 pra0) 8 sAdhakAsAdhakavizeSaNApekSayA / (byA0 pra0 ) 9 heturUpAn / ( di0 pra0 ) 10 ajAnan / ( byA0 pra0 ) Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti kA svarUpa ] prathama pariccheda [ 385 sAdhyAnapi vizeSyAnpratipadyeta / pratyeti' ca tAn / tatovazyaM sAkSAtkurvIta taddhetUna', sAdhyetarApekSAyAM satyAM sAdhanetarasvabhAvAbhyAM tatsAkSAtkaraNe virodhAbhAvAt / anapekSAyAM tu virodhaH, kvacidekatra sAdhye hetUnAM sAdhanatvetarayoranupalambhAt / yatazcaivaM prasiddhamudAharaNaM, vAdiprativAdinorbuddhisAmyAt 'tasmAdyadabhidheyaM tadvizeSyam / 'yathotpattyAdirapekSayA heturahetuzca sAdhyetarayoH / tathA ca, vimatyadhikaraNaM sattvAbhidheyatvAdi, tasmAtsAdhyasAdhanadharmavizeSaNApekSayA vizeSyam / ityanumAnAdekasya vizeSaNavizeSyAtmakatvavirodhanirAsaH / yadvA vizeSyaM tadabhilApyaM, yathotpattyAdi, vizeSyaM cAstitvAdivasturUpaM, tasmAdabhilApyam, iti aura asAdhya kI apekSA ke hone para sAdhana aura asAdhana svabhAva ke dvArA una hetu ko sAkSAt karane meM kisI bhI prakAra kA virodha nahIM hai, kintu sAdhya aura asAdhya kI apekSA ke na rakhane para hI hetu aura ahetu kA virodha hai| kisI eka hI agnimattva Adi sAdhya meM hetu ko sAdhana aura asAdhanarUpa mAnane meM virodha kI upalabdhi nahIM hotI hai, isIliye yaha hetu udAharaNarUpa meM prasiddha hai, kyoMki vAdI aura prativAdI donoM kI buddhi meM samAnatA hai isaliye jo abhidheya-vAcya hai, vaha vizeSya hai| arthAt jo vAcya hai, vahI vizeSaNa ke yogya hai, jaise isa vyApti se jIvAdi ko dharmI siddha kiyA hai, vaise hI astitvAdi vizeSaNoM ko bhI dharmI kahA hai, aisA samajhanA cAhiye / jaise sAdhya aura asAdhya meM apekSA se utpattimattvAdi hetu aura ahetu donoM haiM / usI prakAra se vivAdApanna sattva-vAcyatvAdi bhI apekSA se hetu aura ahetu donoM rUpa haiN| isaliye sAdhya (vidheya-pratiSedhyAtmA) sAdhana (vizeSyatvAta, zabdagocaratvAt ) dharma vizeSaNa kI apekSA se vizeSya hai| isa atumAna se eka sattvAdi dharma meM vizeSaNa-vizeSyAtmaka virodha kA nirAsa ho jAtA hai / athavA jo vizeSya hai vaha abhilApya hai jaise utpatti Adi aura astitvAdi vasturUpa vizeSya haiM isIliye ve abhilApya-vAcya haiN| isa kathana se "vastusvarUpa anabhilApyaavAcya hai" isakA khaNDana kara diyA gayA samajhanA caahiye| 1 tamugnyAdi pratipattirapi mA bhUdityAha / (byA0 pra0) 2 sAdhyAn / (di0 pra0) 3 tasyAgnivinazvarazabdAdisAdhyasya hetUn dhUmAdikRtakatvAdIn / (di0 pra0) 4 iti vyAptiH / uttaratRtIyabhASyacaramabhAge vakSyamANaM sattvAbhidheyatvAdityetadatrApi pakSatvena pratipattavyam / antadIpakaM sarvatra yojyamityuttaratrapratipAdanAt / (di0 pra0) 5 sAdhyadharmaH / (di0 pra0) 6 apekSayA hetvahetubhUtotpatyAdiryathA'bhidheyazca vizeSyazca iti bhAvaH / (di0 pra0) 7 dRSTAntaH / bhAve ca / upanayaH / (di0 pra0) 8 atrApi pUrvavat pakSavacanam / (di0 pra0) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 386 ] [ kArikA 16 vastusvarUpasyAnabhilApyatvavyudAsaH' / yadvA vastu tatsarvaM vidheyapratiSedhyAtmakaM, yathotpattyAdirapekSayA heturahetuzca sAdhyetarayoH, tathA ca vimatyadhikaraNaM sattvAbhidheyatvAdi / ityantadIpaka sarvatra yojyaM sAdhanaM vastu ca jIvAdi / tasmAdvidheyapratiSedhyAtmakam / iti" kramApitasadasattvobhayAtmakatvasAdhanam / zeSabhaGgAH kathaM netavyAH sUribhirityAhaH :-- athavA jo vastu hai vaha sabhI vidheya-pratiSedhyAtmaka hI hai jaise ki apekSA se utpattimatvAdi sAdhya aura asAdhya meM hetu evaM ahetu donoM rUpa haiM aura usI prakAra se vivAdApanna sattva-vAcyatvAdi haiN| isa prakAra antyadIpaka nyAya sabhI jagaha lagAnA cAhiye kyoMki hetu aura jIvAdivastu haiM ve isIliye vidhaya-pratiSedhyAtmaka haiN| isa prakAra krama se arpita sat, asat aura ubhayAtmaka ko siddha kiyA gayA hai| bhAvArtha-AcAryoM ne pratyeka vastu ko vidhi-pratiSedha ina ubhaya dharmAtmaka siddha karane ke lie ina tIna kArikAoM meM vizeSa prayatna kiyA hai evaM vAdI aura prativAdI donoM ko mAnya aise 'heta' ko udAharaNa meM rakhakara use kathaMcit svasAdhya kI apekSA se hetu evaM parasAdhya kI apekSA se ahetu siddha kiyA hai| isaliye pratyeka vastu svapara kI apekSA se paraspara virodhI ubhaya dharmoM ko liye huye ubhayAtmaka hai, phira bhI virodha Adi doSa nahIM Ate haiN| utthAnikA-AcAryoM ne zeSa bhaMga kaise samajhAye haiM, aisA prazana hone para zrI samaMtabhadra AcAryavarya nirUpaNa karate haiM 1 vivAdApannaM sattvAbhidheyatvAdi svarUpaM jIvAdivastupakSaH / vizeSyaM bhavatIti sAdhyo dharmaH / abhidheyatvAt / yadabhidheyaM tadvizeSyaM yathotpattyAdiH / apekSayA heturahetuzca sAdhyetarayorabhidheyaM cedaM tasmAtsAdhyasAdhanadharmavizeSaNApekSayA vizeSyam / ityanumAnAdekasya vastunaH vizeSaNavizeSyAtmakatvavirodhanirAsa: kRtaH // 1 // astitvAdi vastusvarUpaM pakSo'bhilApyaM bhavatIti sAdhyo dharma: vizeSyatvAt / yadvizeSyaM tadabhilApyaM yathotpattyAdi pUrvavadvizeSyaM cedaM tasmAdabhilApyam / ityanumAnAdvastusvarUpasyAnabhilApyatvavyadAsaH / / 2 / / sattvAbhidheyatvAdipakSaH vidheyapratiSedhyAtmaka bhavatIti sAdhyo dharmaH vastutvAt / yadvastu tatsarvaM vidheyapratiSedhyAtmakaM bhavati yathotpattyAdiH vastu cedaM tasmAdvidheya. pratiSedhAtmakaM bhavatIti kramApitasadasattvobhayAtmakatvasAdhanam / tRtIyAnumAnam / (di0 pra0) 2 vivAdApannam / (di0 pra0) 3 astitvam / (di0 pra0) 4 dRSTAntaheturUpasaMhAramivacanarUpaM vivakSitasAdhyasAdhakatvAt sAdhanam / (di0 pra0) 5 idaM bhASyoktAdizabdalabhyam / (di0 pra0) 6 evaM tRtIyAnumAnena / (di0 pra0) 7 sadasattve evobhayaM tadevAtmAsvarUpaM yasya tasya / (di0 pra0) Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astinAsti kA svarUpa ] prathama pariccheda zeSabhaGgAzca' yathoktanayayogataH / na ca kazcidvirodhosti munIndra ! tava zAsane // 20 // netavyA syAdasti syAnnAstIti bhaGgadvayamupayuktam / tadapekSayA zeSatvaM bhaGgatrayApekSaM vA / vidheyapratiSedhyAtmetyanena ' tRtIyabhaGgasya svapratiSedhyenAvinAbhAvino'sAdhane' sAdhane cApekSyamANe ityarthaH / yathoktanayayogata' iti vizeSaNatvAdInAkSipati / tadanabhilApyAdayopi kvaciddhamaNi pratyanIkasvabhAvAvinAbhAvinaH pratIyante, vizeSaNatvAdibhyaH / pUrvoktamudAharaNam / [ 387 kArikArtha - yathokta nayoM kI apekSA se zeSa bhaMga bhI lagA lenA cAhiye / ataeva he munIndra ! Apake zAsana meM kucha bhI virodha nahIM hai ||20|| syAdasti, syAnnAsti ye do bhaMga upayukta haiM, unhIM do kI apekSA 'zeSa' zabda hai athavA bhaMgatraya kI apekSA se 'zeSa' zabda hai / "vidheyapratiSedhyAtmA" isa kathana se tRtIya bhaMga apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai / isa tRtIyabhaMga ko siddha karane kI apekSA na rakhane para tRtIya Adi bhaMga zeSa kahalAte haiM evaM isa vidheyapratiSedhyAtmaka' ko tRtIya bhaMga siddha samajhane kI apekSA rakhane para caturtha Adi bhaMga zeSa kahalAte haiM / aisA abhiprAya samajhanA cAhiye / "yathoktanayayogataH " yaha kathana 'vizeSaNatvAt, vizeSyatvAt, abhilApyatvAt vastutvAt' ityAdi hetuoM kA AkarSaNa karatA hai / isaliye ve anabhilApya Adi - avaktavya Adi dharma bhI kisI dharmI jIvAdi meM apane viruddhasvabhAva se avinAbhAvI hI pratIti meM A rahe haiM kyoMki ve vizeSaNa Adi haiM / yahA~ para udAharaNa to pUrvokta hI lenA / arthAt yathA sAdharmya vaidharmya se avinAbhAvI hai aura vaidhayaM sAdharmya se avinAbhAvI hai ye hI udAharaNa yahA~ grahaNa karanA hai / 1 tRtIyabhaMgasya prathamadvitIyabhaMgarUpeNa sahAvinAbhAvino: sAdhane'pekSamANe tRtIyAdibhaMgasya zeSatvaM sAdhane'pekSamANe caturthAdibhaMgasya zeSatvamiti bhAvaH / tRtIyAdayazcaturthAdayo vA zeSA bhaMgA: / (di0 pra0) 2 pUrvokta / hetUdAharaNarUpanayayogata: / ( vyA0 pra0 ) 3 pramANavAkye nayavAkye ca / ( vyA0 pra0 ) 4 iti bhaMgadvayaM gRhItam / bhaMgadvayamAzritya saptabhaMgA pravartteran / (di0 pra0) 5 tadapekSayA bhaMgadvayAzrayaNena / zeSatvaM bhaMgapaJcakA: bhaMgatrayApekSaM vA zeSatvaM bhaMgacatuSkam | ( di0 pra0 ) 6 vidheyapratiSedhyAtmA iti kArikAvyAkhyAnena pratiSedhyAvinAbhAvinaH tRtIyabhaMgasyAsAdhanaM asAdhana AzrIyamANe bhaMgAdvayApekSaM zeSatvaM grAhyaM sAdhane vA bhaMgatrayApekSaM zeSatvaM grAhyam / ( di0 pra0 ) 7 prathamadvitIyabhaMgarUpeNa / ( di0 pra0) 8 vizeSyatva zabda gocaratva vastutvAdihetuyogAt / ( byA0 pra0 ) 9 svIkaroti / ( vyA0 pra0) Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] aSTasahasrI [ kArikA 20 [ ko bhaMgaH kena bhaMgena sahAvinAbhAvo vidhatte ? ] yathaiva hi vastunostitvaM nAstitvaM tadubhayaM ca pratiSedhyena svapratyanIkenAvinAbhAvi vizeSaNatvAdvizeSyatvAcchabdagocaratvAdvastutvAcca- sAdharmyavadvadharmyavatkvaciddhetau 'hetutvetaratvavacca sAdhyate tathaiva cA'vaktavyatvaM vaktavyatvena prAcyabhaGgatrayarUpeNa, sadavaktavyatvamasadavaktavyatvenAsadavaktavyatvamapi sadavaktavyatvena, sadasadavaktavyatvamapi paJcamaSaSThabhaGgAtmanAnubhayAvaktavyatvenAvinAbhAvi sAdhanIyaM, yathoktAnAM hetUdAharaNarUpanayAnAM ghaTanAt / na caivaM sati kiJcidvipratiSiddhaM', anyathaiva virodhAta / avaktavyatvAdeH svapratyanIkasvabhAvAvinAbhAvAbhAvaprakAreNaiva hi pratyakSAdivirodhaH samanubhUyate, tathA sakRdapyanupalambhAt / tadanena [ kauna bhaMga kisa bhaMga ke sAtha avinAbhAva rakhatA hai ? ] "jisa prakAra se vastu ke astitva, nAstitva aura ubhaya dharma apane se viruddha pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI haiM, kyoMki ve vizeSaNa haiM, vizeSya haiM, zabdagocara haiM aura vastu haiM jaise kisI utpattimattvAdi hetu meM sAdharmya aura vaidharmya tathA hetutva aura ahetutva siddha hote haiM tathaiva avaktavya bhI apane pratiSedhyarUpa 'syAdasti, syAnnAsti, syAdastinAsti' ina tIna vaktavya bhaMga se avinAbhAvI hai evaM sat avaktavyarUpa paMcama bhaMga, asat avaktavya ke sAtha tathA 'asat avaktavya' rUpa chaThA bhaMga sat avaktavya ke sAtha avinAbhAvI haiM / tathaiva sAtavA~ 'sadasat avaktavya' bhaMga bhI pAMcaveM chaThe bhaMga rUpa anubhaya avaktavya ke sAtha avinAbhAvI hai| arthAt kevala sat avaktavya aura asat avaktavya ye anubhaya avaktavya kahalAte haiM inake sAtha ubhaya avaktavya rUpa sAtavA~ bhaMga avinAbhAvI hai| isa prakAra sAdhita kara lenA caahiye| pUrvokta heturUpa aura udAharaNarUpa nayoM ko yahA~ para ghaTita karanA caahiye| isa prakAra se pratyeka dharma apane pratyanIka dharma ke sAtha avinAbhAvI haiM, aisA siddha karane para kucha bhI viruddha nahIM hai, kintu anyathArUpa mAnane se hI virodha hai / tathA avaktavyAdi bhaMga apane pratyanIka svabhAva ke sAtha avinAbhAvI nahIM haiM isa prakAra se mAnane para hI pratyakSAdi se virodha anubhava meM AtA hai kyoMki apane virodhI dharma ke sAtha avinAbhAva ke na hone rUpa se kisI bhI vastu kI eka bAra bhI upalabdhi 1 prAguktanyAyena hetucatuSTayaM jJAtavyam / (byA0 pra0) 2 atrApi sarvAnumAneSu pUrvoktahetudRSTAntAH pratyeka sNbndhniiyaaH| (di0 pra0) 3 yathA sAdharmya vaidhayeNAvinAbhAvi / (byA0 pra0) 4 pradhAnabhAvApitahetutve naradvaya yathA pradhAnabhUtakaikAvinAbhAvi / (di0 pra0) 5 ime sarve'pi hetudRSTAntA'numAnatrayepi pratyeka sambandhanIyAH / (di0 pra0) 6 saptamo bhaMgaH / (di0 pra0) 7 vastuno'stitvAdI dharma svapratyanIkena pratiSiddhayana nAstitvAdinA dharmaNAvinAbhAvini sati kiJcit vipratiSiddhaM niSaddhaM na ca / (di0 pra0) 8 kadAcanApi / (byA0 pra0) vastuno'vaktavyatvAdidharmasya svapratiSeddhayAvinAbhAvitvarahitasya kadAcidadarzanAt / (di0 pra0) Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 386 "na ca kazcidvirodhostIti munIndra tava zAsane," anyazAsaneSveva virodhasAdhanAditi vyAkhyAtaM' pratipattavyam / nahIM hotI hai| isI kathana se "he munIndra ! Apake zAsana meM kucha bhI virodha nahIM hai, kintu anya matAvalambiyoM ke zAsana-mata meM hI virodha siddha ho jAtA hai" aisA kahA gayA samajhanA cAhiye / OBA FFOR 02 GANA astitva, nAstitva dharma avinAbhAvI kA sArAMza eka dharmI jIvAdi meM astitva jo vastu kA dharma hai vaha nAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vizeSaNa hai jaise ki hetu meM bheda vivakSA se sAdharmya, vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai| kevalAnvayI hetu meM bhI sAdharmya aura vaidharmya donoM hI saMbhava haiN| tathAhi-"jIvaH pariNAmI prameyatvAt yaH prameyaH sa pariNAmI eva yathA ghaTa: yo na pariNAmI sa prameyo'pi nAsti yathA aakaashpusspN"| isameM bhI vyatireka hai hI hai kyoMki prameyatva vastu kA dharma hai| khapuSpa aprameya hai yaha bAta viruddha bhI nahIM hai ataH kevala vizeSaNa hetu dhUmAdi meM hI nahIM kintu prameyatvAdi hetu meM bhI "khapuSpAdi aprameya haiM" isa prakAra se vyatireka siddha hI hai| yadi bauddha yaha kahe ki sabhI vastu ko pariNAmI Adi siddha karane meM sapakSa meM anvaya hI saMbhava nahIM hai| jo bhI dRSTAMta kI koTi meM AvegA vaha pakSa meM aMtarbhUta ho jAvegA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki una hetuoM meM bhI tathopapattirUpa aMtAptilakSaNa anvaya vidyamAna hai / arthAt hetu ke do lakSaNa haiM, anyathAnupapatti evaM tathopapatti, tathopapatti kA nAma sAdharmya hai evaM anyathAnupapatti kA hI vaidharmya yaha nAma hai, ye donoM lakSaNa hetu meM rahate hI haiN| ataH sabhI hetuoM meM sAdharmya vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai, yaha udAharaNa prasiddha hai, isalie kisI bhI dharmI kA vizeSaNa pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai| ___ yadi koI kahe ki astitva nAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai so ThIka hai, kintu nAstitva astitva ke sAtha avinAbhAvI kaise hogA ? kyoMki AkAza kamala Adi meM kisI bhI prakAra se astitva saMbhava nahIM hai| 1 bhaTTAkalaMkadevaiH / (byA0 pra0) Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] aSTasahasrI [ kArikA 20 isa para jainAcAryoM kA kahanA hai ki eka dharmI meM nAstitva dharma bhI apane pratiSedhya-astitva ke sAtha avinAbhAvI hai kyoMki vaha vizeSaNa hai jaise ki abheda vivakSA anvaya kI apekSA se kisI anumAna meM vaidharmya, sAdharmya ke sAtha avinAbhAvI hai| bauddha-astitva aura nAstitva vizeSaNa hI haiM vizeSya nahIM haiM isaliye ve paramArtharUpa sAdhya sAdhana ke AdhAra nahIM ho sakate haiM ataH ve astitva, nAstitvarUpa dharma aura jIvAdi dharmI vAstavika nahIM haiM / ve donoM vizeSaNa zabda se bhI nahIM kahe jA sakate haiM kyoMki vastu kA svarUpa avAcya hai| yoga-ve astitva, nAstitva dharma jIva Adi vastu se atyanta bhinna hI haiM kyoMki unakA pratibhAsa bheda pAyA jAtA hai jaise ki ghaTa-paTa Adi bhinna-bhinna haiM isaliye vastu astitva, nAstitvasvarUpa nahIM hai anyathA dharma aura dharmI meM saMkara ho jaavegaa| jaina-jIvAdi padArtha zabda ke viSayabhUta haiM kyoMki ve vizeSya haiM evaM ve sabhI jIvAdi padArtha vidhi-pratiSedharUpa donoM dharmasvarUpa haiN| jaise sAdhya kA dharma apekSA se hetu aura ahetu donorUpa ho jAtA hai| "zabdo'nityaH utpattimattvAt kRtakatvAt" isa prayoga meM jo sAdhya dharma utpattimattva evaM kRtakatva haiM ve anitya sAdhya kI apekSA se hetu haiM, tathA nitya sAdhya kI apekSA se ahetu haiM / isa anumAna se sabhI jovAdi padArtha sattvAsattvAtmaka siddha ho jAte haiN| arthAt 'kathaMcit sarvo'pi jIvAdipadArtho vidheyapratiSedhyAtmA, vizeSyatvAt yathA kRtakatvAdihetuH" yahA~ jaise kRtakatvAdi hetu anitya ko sAdhya karane se hetu evaM nitya sAdhya kI apekSA se ahetu haiN| __ yadi bauddha kahe ki sakala vikalpoM se rahita svalakSaNa hI pratyakSajJAna meM jhalakatA hai, astitvAdi vizeSaNa nahIM jhalakate haiM, yaha kathana bhI sArahIna hai kyoMki pratyeka vastu astitvAdi aneka vikalpAtmaka evaM vidhi-niSedhAdi bhedoM se aMza sahita hI pratIti meM A rahI hai isaliye "sAmAnya vizeSAtmaka vastu hI svalakSaNa hai" sakala vikalpAtIta vizeSamAtra svalakSaNa nahIM hai| jisa prakAra se vastu ke astitva nAstitva aura ubhaya dharma apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI haiM, kyoMki ve vizeSaNa haiM, vizeSya haiM, zabdagocara haiM aura vasturUpa haiM jaise sAdharmya aura vaidharmya / tathaiva 'avaktavya' nAma kA cauthA bhaMga bhI syAdasti, syAnnAsti, syAdastinAsti ina tIna vaktavya bhaMgoM se avinAbhAvI hai| satavaktavyarUpa pAMcavAM bhaMga asatavaktavyarUpa chaThe bhaMga ke sAtha asatavaktavya bhaMga, satavaktavya ke sAtha avinAbhAvI haiM aura sAMtavA~ bhaMga bhI pAMcaveM chaThe rUpa anubhaya avaktavya ke sAtha avinAbhAvI hai| isa prakAra se apane pratipakSa dharma ke sAtha avinAbhAva siddha karane meM kucha bhI virodha nahIM hai, ataeva he munIndra ! he bhagavan ! Apake zAsana meM kucha bhI virodha nahIM hai kintu anya matAvalaMbI ekAMtavAdiyoM ke yahA~ hI virodha dekhA jAtA hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 391 sAmpratamavyavasthitAnekAntAtmakaM vastu saptabhaGgI vidhibhAgarthakriyAkAri, na punaranya theti ' ' svaparapakSasAdhanadUSaNavacanamupasaMharantaH prAhuH / -- 6 evaM vidhiniSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / neti' cenna yathA kAryaM bahirantarupAdhibhiH // 21 // evaM pratipAditanItyA saptabhaGgIvidhau vidhiniSedhAbhyAmanavasthitaM jIvAdi vastu sade - vAsadeva vetya (vya ) vasthitamarthakRt kAryakAri pratipattavyam / neti cedevaM vastu "parairabhyupagamyate tarhi yathAbhyupagataM kAryaM bahirantarupAdhibhiH sahakAryupAdAnakAraNainirvartyaM tathA na syAt, bhAvAdyekAnte'' sarvathA kAryapratikSepAt / tata evaM vyAkhyAnAntaramupalakSyate / evaM utthAnikA -isa samaya 'sarvathA vidhirUpa yA sarvathA niSedharUpa se jisakI ekAMta vyavasthiti nahIM hai, aisI avyavasthita evaM anekAMtAtmaka vastu hI saptabhaMgI vidhi ko prApta arthakriyAkArI hai kintu anyarUpa se nahIM hai isa prakAra se svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa ke vacana kA upasaMhAra karate huye zrI samaMtabhadrAcAryavarya kahate haiM - kArikArtha - isa prakAra se vidhi aura niSedha ke dvArA anavasthita jIvAdivastu arthakriyAkArI haiM / yadi aisA nahIM mAnoM to, jisa prakAra se bahiraMga aMtaraMga upAdhi sahakArI aura upAdAna kAraNoM se anavasthita rahita kArya arthakriyAkArI nahIM haiM tathaiva sabhI jIvAdivastu vidhi-niSedha se rahita arthakriyAkRta nahIM ho sakeMgI ||21|| isa prakAra kI pratipAdita nIti se saptabhaMgI vidhi meM vidhi-niSedha ke dvArA anavasthita jIvAdi vastu "sat rUpa hI hai athavA asaturUpa hI hai" isa prakAra se avyavasthita arthakriyAkArI haiM, aisA samajhanA cAhiye / yadi paramatAvalambiyoM ke dvArA pUrvokta prakAra se vastu na mAnI jAve, taba to jisa prakAra se bahiraMga, aMtaraMga upAdhirUpa sahakArI aura upAdAna kAraNoM se kArya hote haiM, usa prakAra se nahIM ho sakeMge kyoMki sarvathA bhAvAdiekAMta meM kArya ko mAnane kA khaNDana kiyA gayA hai isIliye dUsare rUpa se vyAkhyAna kiyA jAtA hai / 1 kartRbhUtam / (di0 pra0) 2 sat / (byA0 pra0 ) 3 pUrvoktaviparyAsaprakAreNa vastu punorthaMkAri na bhavati / ekAnte na sadasajjIvAdi vastukAryakAri neti bhAvaH / ( di0 pra0) 4 pratipAdanam / ( di0 pra0) 5 samApnuvantaH / ( di0 pra0 ) 6 astitvanAstitvAbhyAm / vyavasthitirahitamiti korthaH kathaJcidvidhipratiSedhAvasthitameva vastu arthakriyAkAri bhavati / ( di0 pra0) 7 paraiH jaTilAdibhirevamuktaprakAreNa vastunAbhyupagamyata iti cet / ( di0 pra0 ) 8 vastu | ( di0 pra0 ) 9 bhavati / ( byA0 pra0 ) 10 jaTilAdibhi: / ( byA0 pra0 ) 11 ni:pAdyam / ( di0 pra0) 12 sdaadi| (byA0 pra0 ) Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] aSTasahasrI [ kArikA 21 pratipakSapratikSepaprakAreNa vidhiniSedhAbhyAmanavasthitaM kathaMcidvidhipratiSedhAvasthitamevArthakRta neti cenna, yathA kAryaM (ca) bahirantaH syAdupAdhibhiranantavizeSaNaviziSTaM', sarvathA niraMzavastuni sakalavizeSaNAvyavasthiteH / [ kamapi ekaM bhaMgamAzritya vastvarthakriyAM kuryAt kA bAdhA ? iti prazne satyAcAryA uttarayati / ] __sattvAdyanyatamamAtre eva bhaGga samavasthitaM kuto nArthakRditi ceducyate, saptabhaGgovidhau syAdvAre vidhipratiSedhAbhyAM samArUDhaM' vastu sadasadAtmakamarthakriyAkAri, kathaMcitsata eva sAmagrIsannipAtinaH svabhAvAtizayotpatteH' suvarNasyeva keyUrAdisaMsthAnam / suvarNa hi suvarNatvAdi isa prakAra se pratipakSa-pratiSedha karane yogya sat Adi ekAMta ke khaNDana ke prakAra se jIvAdivastu vidhi aura niSedha ke dvArA anavasthita rahita evaM kathaMcit vidhi aura kathaMcit niSedharUpa se avasthita hI arthakriyAkArI haiM, yadi aisA nahIM mAnoM to vastu vyavasthA hI nahIM bana skegii| jaise bAhyaupAdhi-sahakArI kAraNa evaM aMtaraMgaupAdhi-upAdAna kAraNoM se evaM anaMtavizeSaNoM se viziSTa hokara hI kArya banatA hai anyathA nahIM ho sakatA hai kyoMki sarvathA niraM utpAda vinAzAdi paryAya se rahita hai usameM sabhI vizeSaNoM kI vyavasthA nahIM banatI hai / arthAt yadi usa niraMza vastu meM bhI Apa vizeSaNa svIkAra kareMge taba to use aMza sahita hI mAnanA par3egA, na ki niraMza-kSaNika svalakSaNarUpa / [ kisI eka bhaMga kA Azraya lekara hI vastu arthakriyA ko kare, kyA bAdhA hai ? aisA prazna hone para AcArya samAdhAna karate haiN| ] bauddha-sattva Adi kisI eka bhaMga meM hI ekAMtarUpa se avasthita vastu arthakriyAkArI kyoM nahIM ho sakatI hai ? jaina-saptabhaMgI vidhirUpa syAdvAda meM vidhi aura pratiSedha se yukta vastu sat asat svabhAvAtmaka hotI huI hI, arthakriyAkArI hai kyoMki kathaMcit satarUpa vastu meM hI sAmagrI kA sannipAta hone para usake svabhAva meM atizaya utpanna hotA huA dekhA jAtA hai, jaise ki suvarNa ke keyUrAdi (bAjUbanda Adi) aakaar| 1 paraparikalpatAbhyAm / (byA0 pra0) 2 bhaa| vidhipradhAnatayedaM prAktanaM tu nissedhruuptyaa| (di0 pra0) 3 anta: kArya sukhAdi / (byA0 pra0) 4 avyavasthitamastyeva nAstyeveti avyavasthitaM tacca sarve tadanekAntAtmakaJca tadarthakRt / vakSyamANavyAkhyAnadvayApekSayavamuktaM tadanapekSayA tvastyeva nitya eva bhinna eva evamaneke dharmAH saMbhavanti bhAvaH pararUpANAmAnantyAttato vyAvRttirUpapratiSedhAnAmApyAnantyAdyuktameva vizeSaNAnAmAnantyam / (di0 pra0) 5 sAMkhyo vadati / (di0 pra0) 6 samArUDhaM vastu / utpattivibhAgAdi / (di0 pra0) 7 AkrAntam / (byA0 pra0) 8 sahakAridezakAlapramukhasApekSasya kathaJcitsatovidyamAnasyaiva kAryotpattirbhavati / (di0 pra0) 9 katham / (byA0 pra0) Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 363 dravyArthAdezAt sadeva keyUrAdisaMsthAnaparyAyArthAdezAccAsaditi tathApariNamanazaktilakSaNAyAH prativiziSTAntaH sAmagryAH suvarNakArakavyApArAdilakSaNAyAzca bahiHsAmagryAH sannipAte keyUrAdisaMsthAnAtmanotpadyate / tataH sadasadAtmakamevArthakRt / tadvajjIvAdivastu pratyeyam / neti cedityAdinakAnterthakriyAM' pratikSipati / na tAvatsataH punarutpattirasti', 'tatkAraNApekSAnuparamaprasaGgAt / na cAnutpannasya' sthitivipattI, sarvathApyasattvAtkhapuSpavat / nApyasataH sarvathotpattyAdayastadvat / tasmAnna sadekAnte'sadekAnte cArthakriyA saMbhavati / [ prAgasato janma bhavet kA bAdhA ? iti bauddhasyAzaMkAyAM pratyuttarayaMtyAcAryAH ] yadi punaH sAmagryAH prAgavidyamAnasya janma syAt ko doSaH syAt ? tanniranvaya suvarNa suvarNatva AdirUpa se dravyAthikanaya kI vivakSA se 'satrUpa' hI hai aura vahI suvarNa keyUra Adi AkAra vizeSarUpa paryAyoM kI vivakSA se 'asatarUpa' hai| isa deta se una paryAya zaktilakSaNa pratiniyata aMta:sAmagrI-upAdAnarUpa savarNa tathA sanAra ke vyApArAdilakSa sAmagrIrUpa sahakArIkAraNa ina donoM ke mila jAne para vaha suvarNa keyUra, kuMDala AdirUpa paryAya se utpanna ho jAtA hai, ataH suvarNa sat-asata rUpa siddha hai|| isase yahI bAta spaSTa hai ki sadasadAtmaka vastu hI arthakRt hai aura usa suvarNa ke samAna hI jIvAdivastu sadasadAtmaka hai aisA samajhanA cAhiye / "neticeta" ityAdi pada ke dvArA zrI samaMtabhadrasvAmI ekAMta se arthakriyA kA khaNDana karate haiM kyoMki sarvathA satarUpa vastu ko puna: utpatti nahIM ho sakatI hai / anyathA-usakI utpatti ke kAraNoM kI apekSA kA kabhI uparama-virAma-abhAva hI nahIM ho skegaa| evaM jo anutpanna (asatarUpa) hai usameM sthiti aura vinAza saMbhava nahIM haiN| kyoMki anupapanna hone se sarvathA asatrUpa hI hai AkAza kamala ke samAna aura usI prakAra se asata meM bhI utpAd Adi sambhava nahIM haiN| isIliye sadekAMta aura asadekAMta meM arthakriyA saMbhava nahIM hai| [ prAgasat kA janma mAnane meM kyA bAdhA hai ? aisA bauddha kA prazna hone para AcArya uttara dete haiN| ] bauddha -yadi punaH sAmagrI ke pahale avidyamAna (asata) kA janma ho jAve to kyA doSa hai ? / pudgalaH / (byA0 pra0) 2 agniH / (di0 pra0) 3 yata evaM tatastasmAtkAraNAt / (di0 pra0) 4 sadAdirUpe / (byA0 pra0) sarvathA sataH sarvathA asataH AcAryorthakriyAM nirAkaroti / (di0 pra0) 5 sarvathA sataH kAryasya / (di0 pra0) 6 anyathA / (di0 pra0) 7 sarvathA sata: nityasya vastuna utpatti kArya nAsti / tattasya nityasya kAraNasyApekSAyA vinAzAbhAvAt / (di0 pra0) 8 utpattirmAbhUsthitivipattI syaataamityaashNkaayaamaah| (byA0 pra0) 9 sadanutpannasya / (byA0 pra0) 10 sadekAnte'rthakriyA mA bhUdasadekAnte sA bhaviSyatItyAzaMkAyAmAhaH nAnya sAtaiti / (di0 pra0) 11 praznaH / (di0 pra0) 12 sarvathAkSaNikasarvathAnityapakSayoH tayoH kSaNikanityayorekAntasyAbhAvaH prasanati / (di0 pra0) Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] aSTasahasrI [ kArikA 21 vinAzetarapakSayostadaikAntAbhAvaH prasajyeta / tasyA niranvayavinAze niSkAraNasya tathaivotpattirna syAt / na hi nirAdhArotpattivipattirvA', kriyArUpatvAsthitivat / naitanmantavyaM' 'notpatyAdiH kriyA, kSaNikasya tadasaMbhavAt / tato'siddho hetuH' iti, pratyakSAdivirodhAt / pratyakSAdivirodhastAvat' prAdurbhAvAdimatazcakSurAdibuddhau pratibhAsanAt tabudhdyA prAdurbhAvavinAzAvasthAnakriyArahitasattAmAtropagamasya bAdhanAt / anyathA tadviziSTavikalpopi mA bhUt / na hi daNDapuruSasaMbandhAdarzane daNDIti vikalpaH syAt / tathAvidhapUrvatadvAsanAvazAtprAdurbhAvAdyadarzanepi tadviziSTavikalpa iti cenna, nIlasukhAderadarzanepi tadvikalpaprasakteH, arthAt apanI utpatti ke pahale avidyamAna kArya kA sAmagrI (aMtarbAhyarUpa) se janma mAneM, to kyA doSa hai ? jaina-niranvaya vinAza aura itara-sarvathA satrUpa pakSa meM sadekAMta aura asadekAnta ke abhAva kA prasaMga A jAtA hai| usa sAmagrI kA niranvaya-vinAza svIkAra karane para niSkAraNa (kAraNa se rahita) kI pUrvAkAra prakAra se utpatti nahIM ho sakegI athavA utpatti aura vinAza nirAdhAra nahIM ho sakate kyoMki ve utpatti aura vinAza kriyArUpa haiM, sthiti ke samAna jo Apa bauddhoM kA aisA kahanA hai ki utpatti Adi kriyArUpa nahIM haiM, kyoMki kSaNika meM utpatti Adi asaMbhava hai isaliye "kriyArUpatvAt" yaha hetu asiddha hai aisA bhI Apako nahIM mAnanA cAhiye kyoMki isa mAnyatA meM pratyakSAdi se virodha AtA hai / pratyakSAdi virodha kyA hai ? usI ko spaSTa karate haiM / / cakSurAdibuddhi-nivikalpajJAna meM prAdurbhAvAdimAna kA pratyakSAdi se virodha pratibhAsita ho rahA hai kyoMki usa nirvikalpabuddhi ke dvArA prAdurbhAva, vinAza aura avasthAna kriyA se rahita kevala sattAmAtra kI svIkRti bAdhita hai| anyathA usa utpattyAdi se viziSTa vikalpa bhI mata hove kyoMki daMDa aura puruSa ina donoM ke sambandha ko dekhe binA "daMDo' yaha vikalpa nahIM ho sakatA hai| bauddha-usa prakAra kI pUrvavad vAsanA ke nimitta se vastu meM prAdurbhAvAdi-utpatti Adi se viziSTa vikalpajJAna ho jAtA hai / 1 khapuSpavat / (di0 pra0) 2 syAdvAdI vadati, he saugata ! kSaNikasvarUpasya vastunautpattivipattisthitirUpA kriyA nAsti / kasmAttasyA utpattyAdikriyAyA aghaTanAt / yata eva tatastasmAkriyArUpatvAditihetuviruddhaH / etattvayA na jJAtavyaM kutaH pratyakSAnumAnAgamapramANavirodho dRzyate / (di0 pra0) 3 prathamataH prAdurbhAvavinAzAvasthAnAdiyuktasyArthasya pratyakSAdijJAne pratibhAsanaM dRzyate kSaNikarUpasya pratyakSAnumAnAga meSa virodha iti sarvathA kSaNikasya nirAkaraNam = idAnIM sarvathA nityasya nirAkaraNaM kriyate prAdurbhAvAdi kriyArahitaM yatsattAmAtraM tasyopagamoMgIkArastasya tadbudhyA pratyakSAdijJAnena bAdhA dRzyate = anyathA prAdurbhAvAdikriyArahitasattAmAtrAMgIkaraNe sati sthityAdiyuktajJAnamapi mAbhUt / (di0 pra0) 4 yadi bAdhanaM na / (vyA0 pra0) 5 kriyA / (di0 pra0) 6 kriyAviziSTa pratibhAsakaH / (di0 pra0) Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 365 tatastadvyavasthApanavirodhAt / nirAlambanavijJAnamAtropagamepi saMtAnAntarasvasaMtAnapUrvAparakSaNAjJAnepi tadvikalpotpattau kutastadvyavasthA ? saMvedanAdvaitopagamepi saMvidadvaitAbhAvepi 'tadvAsanAbalAtsaMvitsvarUpapratibhAsasaMbhavAtkathaM svarUpasya svato gatiH sidhyet ? sata eva saMvitsvarUpasya tathAvAsanAmantareNa svato gatau svasaMtAnapUrvAparakSaNasaMtAnAntarabahirarthajanmAdikriyAvizeSANAM satAmeva darzanAdvikalpotpattiryuktA' iti notpattyAdInAM kriyAtvamasiddhaM yatastannirAdhAratvapratiSedho na sidhyet / tato na prAgasatopyutpattiH saMbhavati / niranva ___jaina-aisA nahIM kaha sakate anyathA nIla sukhAdi ke nahIM dikhane para bhI usa nIla sukhAdi ke vikalpa kA prasaMga prApta ho jAvegA aura yadi nirAdhAra bhI vikalpa hone lagegA taba to usa nIla sukhAdi ke vyavasthApana- astitva kI siddhi meM virodha A jaavegaa| isa prakAra nirAlambana vijJAnamAtra kI svIkRti karane para bhI anekoM doSa A jaavege| saMtAnAMtara-nIlAdi aura svasaMtAna sukhAdi ke pUrvApara kSaNa ina donoM kA ajJAna hone para bhI una vikalpoM kI utpatti hote rahane para usa vikalpa kI vyavasthA bhI kaise ho sakegI ? yadi Apa kaheM ki vikalpa mata ho kintu Adi aura anta ke kSaNa se rahita vartamAna kSaNamAtra jJAna kI svIkRtirUpa saMvedanAdvaita ko svIkAra karane para bho evaM saMvedanAdvaita ke abhAva meM bhI usakI vAsanA ke bala se saMvitsvarUpa kA pratibhAsa saMbhava hai, taba to svarUpa kA svataH hI jJAna kaise siddha ho sakegA kintu vAsanA ke bala se hI siddha hogaa| arthAt Apa bauddha svarUpa kA svataH jJAna honA mAnate haiM, yaha bAta siddha na hokara vAsanA ke bala se jJAna honA siddha ho jAtA hai| punaH yadi Apa kaheM ki 'satrUpa' hI saMvitsvarUpa hai ata: advaita kI vAsanA ke binA usa jJAna kA svataH bodha ho jAtA hai taba to svasaMtAna ke pUrvApara kSaNa evaM saMtAnAMtara bAhyapadArtha, inameM hone vAle utpatti, vinAza, sthiti, kriyAvizeSa, 'satrUpa' hI haiM unakA bhI nirvikalpa pratyakSa se darzana hone para vikalpa kI utpatti yukta hI hai| isaliye utpatti Adi meM "kriyAvatva heta" asiddha nahIM hai jisase ki usa kriyA meM nirAdhAra kA virodha siddha na ho sake / arthAt nirAdhAra meM kriyA asaMbhava hai| isaliye pahale jo sarvathA asatrUpa hai, usakI utpatti kathamapi saMbhava nahIM hai| yadi Apa yaha kaheM ki niranvaya vinAza ke na hone para arthAt anvayasahita vinAza ke hone ke pakSa meM pahale jo asatrUpa hai usakI utpatti ho jAtI hai, kintu ApakA yaha pakSa bhI kSemaMkara nahIM hai, 1 savedanAdvaitasya vAsanA tabalAt / (di0 pra0) 2 vikalpAtmakaH / (di0 pra0) 3 vikalpa utpadyate iti yuktam / (di0 pra0) 4 sAdhanam / (di0 pra0) 5 pratiSiddho iti pA0 / yataH kutaH na kutopi utpatyAdayaH sAdhArA eva na tu niraadhaaraaH| (di0 pra0) 6 nanu saMvitsvarUpe vikalpotpattireva neSyate'taH kathamupAlaMbha iti cenna tadanutpattI sutarAM tadavyavasthA svargaprAyeNa zaktyAdiva vedyAkAravivekavadveti uttarakArikAcaramabhAgavyAkhyAne vakSyamANottarasyAtrApi sulabhAdvaktum / (di0 pra0) 7 utpattivipatyonirAdhAratvAsaMbhavAta / sAnvayApatterasadekAnto na saMbhavati yataH / (byA0 pra0) 8 na kevalaM prAk tataH / (di0 pra0) Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI / kArikA 21 yamavinAze prAgasata' utpattirityayamapi pakSo na kSemaGkaraH, syAdvAdAzrayaNaprasaGgAt, asatkAryavAdavirodhAt / tataH sUktaM 'yadekAntena sadasadvA' tannotpattumarhati, vyomavandhyAsutavat' iti / na hyekAntena sadvyomotpadyate, nApyekAntenAsan' vandhyAsuta iti na sAdhyasAdhanavikalamudAharaNam / 'kathamidAnImanutpannasya gaganAdeH sthitiriti cenna, anabhyupagamAt sarvathA gaganAdyanutpAdasya / kevalamiha vyomno dravyanayApekSayA paraprasiddhyA codAharaNaM pratipAditam / tato na pUrvAparavirodhaH, pUrva sarvathAnutpattimataH sthitipratiSedhasAdhanAt, dravyatonutpadyamAnasyaiva sthitighaTanAt / kyoMki aise to Apako syAdvAda ke Azraya kA hI prasaMga A jaavegaa| arthAt syAdvAda siddhAMta meM hI "asatkAryavAda" kA virodha hai, kathaMcit jo pahale satrUpa hai, usI kI hI utpatti siddha hai| isaliye yaha bilkula ThIka kahA hai ki jo ekAMta se sat athavA asat hai vaha utpatti ke yogya nahIM ho sakatA hai jaise AkAza aura baMdhyAputra utpanna nahIM ho sakate haiN| ekAMta se satrUpa AkAza kabhI utpanna nahIM hotA hai aura ekAMta se asat bandhyAsuta bhI utpanna nahIM hotA hai| ye AkAzavat aura bandhyAsutavat udAharaNa sAdhya-sAdhana se vikala bhI nahIM haiN| zaMkA-taba to anutpannarUpa AkAzAdi ko sthiti kaise ho sakegI ? samAdhAna-aisA nahIM kaha sakate kyoMki ekAMta se hamane anutpanna gaganAdi kI sthiti bhI nahIM mAnI hai| yahAM para to kevala hamane dravyanaya kI apekSA se aura para kI prasiddhi se hI AkAza kA udAharaNa diyA hai| isaliye hamAre yahA~ pUrvApara virodha Adi doSa nahIM Ate haiN| kyoMki jo pUrva meM sarvathA anutpattimAn haiM unameM sthiti kA pratiSedha siddha kiyA gayA hai, kintu dravyAthikanaya kI apekSA se jo anutpadyamAna haiM usI kI sthiti sughaTita hai| 1 kaaryruupennaastH| (byA0 pra0) 2 zrIsamantabhadrAcAryaiH / (byA0 pra0) 3 syAdvAdyAnumAnaM racayati vivAdApanna sAMkhyAbhyupagataM satpakSa: notpattumarhatIti sAdhyo dharmaH sarvathA sattvAt yatsarvathA sattannotpattumarhati yathA vyoma sarvathA saccedaM tasmAnnotpattumarhati =vivAdApannaM saugatAbhyupagatamasatpakSautpattuM nAhatIti sAdhyo dharmaH sarvathA'sattvAt yatsarvathA tadupattuM nArhati yathA vaMdhyAsutaH sarvathA'saccedaM tasmAdutpattuM nAhati / (di0 pra0) 4 a. (byA0 pra0) 5 saugato vadati he syAdvAdin ! etahi utpattirahitasyAkAzapramukhasya sthitiH kathaM ghaTata ityukte syAdvAdI vadati / evaM na / gaganAdere kAntenaivAnutpattarasmAbhiranaMgIkaraNAt = kevalamAkAzAderanutpattimattvamAkAzadravya nayApekSayA tathAparaprasiddhayA sAMkhyamatAzrayeNa / sato'nutpattimatvasAdhane yathA vyoma ityudAharaNaM mayA pratipAditaM na paryAyanayApekSayA svamatAzrayeNa ca / tatastasmAtkAraNAdasmadRSTAnte pUrvAparavirodho nAsti / (di0 pra0) 6 syAdvAdinA anaGgIkArAt / (byA0 pra0) 7 vyoma iti pA0 / (di0 pra0, byA0 pra0) 8 zAstrApekSayA / (byA0 pra0) 9 sarvathA'nutpattimatazca / (di0 pra0) 10 pratiSedhatA iti pA0 / (di0 pra0) dravyanayApekSayA'nutpadyamAnasya vastunaH paryAyanayApekSayA utpadyamAnasya vastunaH sthitighNttte| sarvathA nityasya sarvathA kSaNikasya sthityAdikriyA na ghaTate / (di0 pra0) Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai / prathama pariccheda [ 397 - [yadvastvarthakriyAkAri tadvidhipratiSedhakalpanayA saptabhaMgIvidhisahitamiti samarthayaMtyAcAryAH ] tato yadarthakriyAkAri tadvidhipratiSedhakalpanopakalpitasaptabhaGgIvidhau' samArUDhaM vidhyekAntAdau vAnavasthitaM, sadAyekAnte, sarvathArthakriyAvirodhAditi sUrimatam / nanvevaM sunayApitasya vidhyaMzasya niSedhAMzasya cArthakriyAkAritve tena vyabhicArI hetuH, tasya saptabhaGgIvidhAvasamArUDhatvAdanyathAnavasthAnAt, tasyAnarthakriyAkAritve sunayasyAvastuviSayatvaprasakteH, vastunorthakriyAkAritvAditi kazcittadayuktaM, sunayApitasyApi vidheranirAkRtapratiSedhasyArthakriyAkAritvAdanyathA durNayApitatvApatteH / na cAsau' saptabhaGgIvidhAvasamArUDhaH, bhaGgAntarA [jo vastu artha kriyAkArI hai vaha vidhi pratiSedha kalpanA se saptabhaMgI vidhi sahita hai isa prakAra se jainAcArya samathana karate haiM / isaliye jo arthakriyAkArI hai vaha vidhi-pratiSadhakalpanA se upakalpita sattabhaMgIvidhi meM samArUr3ha hai athavA jo vidhi Adi ekAnta meM anavasthita hai vahI arthakriyAkArI hai kyoMki sat Adi ekAnta meM sarvathA hI arthakriyA kA virodha hai, yaha svAmI zrI samaMtabhadrAcAryavarya kA mata hai| bauddha-isa prakAra se to sunaya-sApekSanaya se arpita vidhiaMza aura niSedhaaMza meM ho arthakriyAkArIpanA siddha karane para usI vidhiaMza aura niSedhaaMza se "sarvathA arthakriyAvirodhAt" yaha hetu vyabhicarita ho jAtA hai, kyoMki ye vidhi aura niSedhaaMza saptabhaMgIvidhi meM samArUr3ha nahIM haiM, anyathA se anavasthita haiM arthAta saptabhaMgIvidhi meM eka sattva athavA asattva ko lekara hI sAtabhaMga ghaTAye jAte haiM / isaliye ve eka-eka aMza pRthaka rUpa se arthakriyAkArI nahIM haiM aisA hone para sApekSa nayoM ko avastu ko viSaya karane kA prasaMga AtA hai kyoMki vastu hI arthakriyAkArI hai aisA mAnA gayA hai| jaina--yaha kathana bhI ayukta hI hai, sunaya se arpita jo vidhi hai usane apane pratiSedha kA nirA. karaNa nahIM kiyA hai isaliye vaha arthakriyAkArI hai| anyathA yadi pratiSedha se nirapekSavidhi arthakriyAkArI hai taba to durnaya se arpita kI Apatti A jAtI hai| arthAt ve sunaya nirapekSa hone se sunaya nahIM rahate haiM, kintu kunaya yA durnaya bana jAte haiM / | vidhiprm| samAkrAntam / jIvAdivastupakSaH vidhipratiSedhakalpanopakalpitasaptabhaMgIvidhI samArUDhaM bhavatIti sAdhyo dhrmH| arthakriyAkAritvAt / yadarthakriyAkAri tadvidhipratiSedhakalpanAvidhau samArUDhaM yathA svarNa keyurAdisaMsthAnam / arthakriyAkAri cedaM tasmAdvidhipratiSedhakalpanopakalpitasaptabhaMgIvidhI samArUDhaM bhavatIti syAdvAdI kRtAnamAnam / (di0 pra0) 2 jIvAdivastupakSo'stitvakAnte nAstitvaikAnte vA samArUDhaM bhavatIti sAdhyo dharmaH / arthakriyAkAritvAt / (di0 pra0) 3 niSedhaparam / (di0 pra0) 4 saMdigdhAna kAntikatve satyAha / (di0 pra0) 5 arthakriyAkAritvAditi hetuH sunayApitakAMzena vyabhicarati / (di0 pra0) 6 sApekSaniSedhasya / (di0 pra0), 7 vidhi: ekAMzaH / (di0 pra0) Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] aSTasahasrI [ kArikA 21 pratikSepAt / tathA ca nAnavasthA nAma, vidhAvapi 'vidhyntraadiviklpnaa'bhaavaat| kevalaM vidhibhaGga nAstitvAdibhaGgAntaraguNIbhAvAdvidhiprAdhAnyaM pratiSedhabhaGga cAstitvAdibhaGgAntaraguNIbhAvAtpratiSedhapradhAnateti pramANArpitapradhAnarUpAzeSabhaGgAtmakavastuvAkyAnnayavAkyasya' vizeSaH' prarUpitaprAya eva / [ bauddho brUte prathamabhaMgernava jIvAdipadArthasya jJAnaM bhavati punaH zeSabhaMgakathanaM vyarthameva ___ityAzaMkAyAmAcAryA uttarayati / ] yadapyAha jIvAdivastuni sattvadvAreNa prathamabhaGgAtpratipanne dvitIyAdibhaGgAnAmAnarthakyam, asattvAdidharmANAmapi tadAtmanAM tata eva pratipatteranyathA teSAM vastunonyatvApatteH, viruddha ataeva ye sunayApita vidhi aura niSedha saptabhaMgI meM samArUr3ha nahIM haiM, aisA nahIM kaha sakate haiM, kyoMki usameM bhaMgAMtara kA pratikSepa nahIM hai| arthAt vidhiaMza bhaMgAMsara - bhinna-bhinna bhaMgoM kA pratikSepI na hone se saptabhaMgI se samAligita vastu meM tAdAtmya ko prApta huA hai ataeva vaha saptabhaMgIvidhi meM samArUr3ha hai aisA kathana siddha ho jAtA hai aura isa prakAra saptabhaMgI vidhi meM vidhi aMza ke samArUr3ha hone se anavasthA bhI nahIM AtI hai, kyoMki vidhi meM bhI anya vidhi Adi kI kalpanA asaMbhava hai| kevala vidhibhaMga ko svIkAra karane para nAstitvAdi anya bhaMga gauNa ho jAte haiM evaM vidhibhaMga pradhAna ho jAtA hai| tathA kevala pratiSedhabhaMga meM astitva Adi bhaMgAMtara gauNa ho jAte haiM, pratiSedha bhaMga pradhAna rahatA hai| isI hetu se "pramANa se arpita pradhAnarUpa azeSa bhaMgAtmakavastu kathana ke vAkya se nayavAkya meM vizeSatA-antara hai aisA prAyaH prarUpaNa hI kara diyA gayA hai| arthAt pradhAnavAkya yugapat pradhAnarUpa se arpita samasta bhaMgAtmaka vastu kA vivecana karatA hai aura nayavAkya itara dharmoM kA vyavaccheda na karatA huA vastu meM eka hI dharma kA pradhAnatayA kathana karatA hai| jaise ki vidhibhaMga meM nAstitvAdi bhaMgAMtara kI gauNatA hai astitva kI pradhAnatA hai| pratiSedha bhaMga meM astitvAdi bhaMgAMtara kI gauNatA evaM pratiSedha bhaMga kI mukhyatA hai yaha nayavAkya hai| _ [ bauddha kahatA hai ki prathamabhaMga se jIvAdi vastuoM kA jJAna ho jAne para zeSa bhaMgoM kA ___kahanA vyartha hai, isa para AcArya uttara dete haiN| bauddha-astitva kI pradhAnatA dvArA pahale bhaMga se jIvAdivastu ko jAna lene para dvitIya Adi bhaMga anarthaka hI haiM, kyoMki nAstitvAdi dharma bhI usa-usa svarUpa hI haiM ataH usa pahale bhaMga se hI 1 niSedhAdi / (byA0 pra0) 2 bhaMgAntarApratikSepiNo viddhaya zasyAbhidhAnAdevAzeSabhaMgAtmakavastvAcakSANasya sunayavAkyasya pramANavAkyAta ko bheda ityAzaMkAyAmAha / (byA0 pra0) 3 vAkyamiti pA0 / (di0 pra0) pramANavAkyam / (di0 pra0) 4 vidhipratiSedhAtmakaM vastu iti pramANavAkyam / kevalaM vidhyAtmakaM kevalaM pratiSedhAtmakaM vastu iti nayavAkyam / (di0 pra0) 5 bhedaH / (byA0 pra0) 6 sattvAsahacaritAnAM tataH prathamabhaMgAdeva nirNayo ghaTate / anyathA na ghaTate cet tadA teSAM saptabhaMgAnAM vastunaH sakAzAt bhinnatvaM ghttte| vastu anyat / bhaMgA'nye viruddhadharmAdhikaraNAt / (di0 pra0) . Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 366 dharmAdhyAsAtpaTapizAcavat / tathA ca tasyeti vyapadezAbhAvaH, saMbandhAbhAvAt / sattvAdidharmANAM dharmiNA' sahopakAryopakArakabhAve. miNopakAro dharmANAM dharmaM dharmiNaH syAt ? prathamapakSe kimekayA zaktyA dharmI dharmAnupakurute'nekayA vA ? yadyekayA svAtmanonanyayA dharmI dharmAnupakurute tadaikadharmadvAreNa nAnAdharmopakAranimittabhUtazaktyAtmano dharmiNaH pratipattau tadupakAryasya' sakaladharmakalApasya pratipatteH sakalagrahaH syAt, upakAryApratItau tadupakArakapratItyayogAt / etenAnekayA' svAtmanonanyayA zaktyA dharmI dharmAnupakarotIti pakSAntaramapi pratikSiptam / dharmI dhamairupakriyate ityasminnapi pakSe kimekopakAryazaktyAtmA'nekopakAryazaktyAtmA veti una-unakI bhI pratipatti ho jAvegI anyathA ve nAstitvAdi dharma vastu se bhinna hI siddha hoMge kyoMki ina astitva aura nAstitva Adi dharmoM meM viruddha dharmAdhyAsa dekhA jAtA hai| jaise ki paTa aura pizAca bhinna-bhinna haiM vaise hI inameM bhinnapanA hI siddha hogA / punaH bheda siddha hone meM yaha, dharmI hai evaM ye isake dharma haiM ityAdi vyapadeza bhI nahIM ho sakegA kyoMki unameM sambandha kA abhAva hai| yadi Apa jaina yoM kaheM ki sattvAdi dharmoM kA dharmI ke sAtha upakArya-upakArakabhAva sambandha hai ataH ye dharmI haiM ye usake dharma haiM aisA kathana ho jAtA hai taba to hama yaha pUchate haiM ki dharmI ke dvArA dharmoM kA upakAra hai athavA dharmoM ke dvArA dharmI para upakAra hai, kyA hai ? khiye| yadi Apa prathama pakSa lete haiM taba to punaH prazna hotA hai ki vaha dharmI eka zakti ke dvArA dharmoM para upakAra karatA hai yA aneka zakti ke dvArA? yadi Apa kaheM ki eka zakti ke dvArA upakAra karatA hai taba yaha batalAiye ki vaha dharmI apane se abhinna eka zakti ke dvArA dharmoM para upakAra karatA hai yA apane se abhinna aneka zakti ke dvArA dharmoM para upakAra karatA hai ? yadi apane se abhinna eka zakti ke dvArA upakAra mAno taba to eka dharma (sattva lakSaNa) ke dvArA nAnA dharmopakAra nimittabhUta zakyAtmaka dharmI kI pratipatti hone para tadupakAryarUpa sakala dharma kalApa kI pratipatti ho jAne se sakala dharmoM kA grahaNa ho jAvegA, punaH dharma aura dharmI meM aikya ho jAvegA evaM upakArya kI apratIti meM usake upakAraka kI pratIti kA bhI abhAva ho jaavegaa| isI kathana se "apane se abhinna aneka zakti se dharmI dharmoM para upakAra karatA hai" isa dUsare pakSa kA bhI khaNDana kara diyA gayA hai| yadi Apa mUla ke dvitIya pakSa ko leveM ki dharmoM dvArA dharmI para upakAra kiyA jAtA hai, taba to vaha dharmI eka upakAryazaktisvarUpa hai yA aneka upakAryazaktisvarUpa ? ina donoM pakSoM kA khaNDana isa uparyukta kathana se hI ho jAtA hai, kyoMki sakala dharma ke samUharUpa upakAraka kA jJAna na hone para una dharmoM se upakArya zaktyAtmaka dharmI kA jJAna bhI asaMbhava hai, kAraNa ki sakala dharma samUha kA nizcayarUpa sakala ko grahaNa kara lene nAma kA pUrvokta doSa yahA~ bhI A jAtA hai| kahA bhI hai 1 vstunaa| (di0 pra0) 2 upakAryopakArakabhAvaH saMbandho'GgIkriyate cet / (byA0 pra0) 3 vastunaH / (di0 pra0) 4 abhinnayA / (byA0 pra0) 5 mi / (di0 pra0) 6 dharmiNaH / (di0 pra0) 7 vyAkhyAnena / (di0 pra0) 8 upakAryA cAsau zaktizcopakAryazaktiH / ekA upakAryazakti AtmAsvarUpaM yasya sa tathoktaH / (di0 pra0) Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] aSTasahasrI [ kArikA 21 pakSadvitayamapyanenaiva' nirastaM, sakaladharmakalApasyopakArakasyApratipattau tadupakAryazaktyAtmano dharmiNaH pratipattyaghaTanAt, sakalanizcayasyAvizeSAt / taduktaM "nAnopAdhyupakArAGgazaktyabhinnAtmano grhe| sarvAtmanopakAryasya ko bhedaH syAdanizcita: // 1 // ekopakArake grAhya nopakArAstato'pare / dRSTe yasminnadRSTAste' tadgrahe sakalagrahaH" // 2 // iti / yadi punardharmANAmupakArikAH zaktaya upakAryAzca dharmiNo bhinnA eva tadA tAbhistasyopakAraH kazcittena vA tAsAM kriyate na veti pakSadvayam / tatra na tAvadutaraH pakSaH, zlokArtha-nAnA upAdhibhUta sattvAdi dharmoM kI upakArAMgabhUta zakti se abhinnAtmaka dharmI ko grahaNa karane para sarvAtmarUpa se upakArya meM anizcitarUpa se kyA bheda hogA ? // 1 // __ aura eka upakAraka ke grAhya hone para usase bhinna anya upakAra nahIM hai, kyoMki usa eka ke dekhane para ve sabhI dekhe nahIM gaye haiM ataeva unake grahaNa karane para sakala ko grahaNa kara lene rUpa doSa A jAtA hai // 2 // yadi punaH Apa jaina aisA kaheM ki una dharmoM kI upakAraka aura upakArya zaktiyA~ usa dharmI se bhinna hI haiM, taba to una zaktiyoM ke dvArA usa dharmI kA koI upakAra athavA usa dharmI ke dvArA una zaktiyoM kA kucha bhI upakAra kiyA jAtA hai yA nahIM ? ye do pakSa upasthita hote haiN| isameM dvitIya pakSa to Apa le nahIM sakate kyoMki "dharmI kI ye zaktiyA~ haiM" isa taraha saMbaMdha kA abhAva hone se yaha vyapadeza nahIM bana skegaa| yadi prathama pakSa levo ki zaktiyoM ke dvArA zaktimAn dharmI kA upakAra kiyA jAtA hai, taba to una zaktiyoM se vaha zaktimAn dharmI abhinna hai yA bhinna ? yadi kaho abhinna hai taba to una zaktiyoM se zaktimAn dharmI kA upakAra abhinnarUpa hone para una zaktiyoM se vaha dharmI 1 pUrvavyAkhyAnena / (di0 pra0) 2 tena sakaladharmakalApenopakAryAzakti AtmAsvarUpaM yasya sastadupakAryazaktyAtmA tasya dharmiNaH pratipattirna ghaTate / (di0 pra0) 3 nAnA ca te upAdhayo dharmA nAnopAdhayasteSAmupakArastasyAM kAraNaM tatazcAsauzaktistayA'bhinnAtmA svarUpaM yasya satastasya nAnopAdhyupakArAMgazaktyAbhinnAtmanaH miNo'nekadharmopakArakAraNazaktyabhinnasvabhAvasya / (di0 pra0) 4 anizcita: kopi nAstItyarthastathA sati bhaMgAntarapratipAdana vyarthameva / (byA0 pra0) 5 tasya miNo grahaNe sakaladharmagrahaNaM jAtamathavA sakaladharmakalApasya grahaNe dhamigrahaNaM jAtam / (di0 pra0) 6 dharmAH / (di0 pra0) 7 yadi dRSTAzcet / (byA0 pra0) 8 upakriyante ityupakArA upakAryA ityartha / (byA0 pra0) 9 dharmazaktayaH / (byA0 pra0) 10 kaa| (vyA0 pra0) 11 tahi zaktibhiH dharmiNaH kazcidupakAraH kriyate na vA dharmiNA zaktInAM kazcidupakAraH kriyate na vA iti praznaH / (di0 pra0) 12 tatra tayordvayovikalpayormadhye zaktibhiH dhamiNa upakAro na kriyate tathA dharmiNA zaktInAmupakAro na kriyata ityuktalakSaNauttarapakSo na saMbhavati kasmAt / tAsAmasau tasyA'bhUH iti vyapadezAghaTanAt / (di0 pra0) . Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda artha kriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 401 tavyapadezavirodhAt / prathamapakSe tu zaktibhiH zaktimata' upakArenarthAntarabhUte sa eva kRtaH syAt / tathA ca na zaktimAnasau, tatkAryatvAt / tatorthAntarabhUtenavasthAprasaGgaH, tadvyapadezasiddhyarthamupakArAntaraparikalpanAt / zaktimatA zaktInAmupakAre zaktyantarANAM kalpanenavasthaiva' / tadakalpane prAcyazaktInAmapyavyavasthitiH / iti na zaktizaktimadvayavahAraH sidhyet / tadapyuktaM ___ "dharmopakArazaktInAM bhede tAstasya kiM yadi ? nopakArastatastAsAM tathA syaadnvsthitiH||" iti / , tadapi' sarvamapAkurvantaH sUrayaH prAhuH |hii kiyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / punaH vaha dharmI zaktimAna nahIM raha sakegA kyoMki vaha una zaktiyoM kA kArya hone se zaktirUpa hI rahegA zaktimAn nahIM khlaavegaa| dvitIya pakSa meM vaha dharmI una zaktiyoM se bhinna hai, kaho taba to anavasthA kA prasaMga A jaavegaa| 'usa zaktimAn kI ye zaktiyA~ haiM' bhinna pakSa meM isa bAta ko siddha karane ke liye eka bhinna ho upakAra kI kalpanA karanI pdd'egii| punaH zaktimAn se una zaktiyoM kA upakAra mAnane para bhinnabhinna zaktiyoM kI kalpanA karate-karate anavasthA hI A jaavegii| (arthAt zaktiyoM ke dvArA kiyA gayA upakAra yadi bhinna hai, taba to zaktimAn kA yaha upakAra hai, aisA vyapadeza kaise hogA ? yadi upakArAMtara se mAneM, taba to anavasthA ho jAvegI, kyoMki vaha bhI unase bhinna hI hai|) yadi Apa kaheM ki hama zaktyaMtara kI kalpanA nahIM kareMge taba to prAcya zaktiyoM kI (zeSa dharmoM kI) bhI vyavasthA nahIM bana skegii| isa prakAra se zakti aura zaktimAn kA vyavahAra hI siddha nahIM ho skegaa| tadapyuktam zlokArtha-dharma aura unakI upakAraka zaktiyoM meM ekAMtata: bheda hone para ve zaktiyA~ usakI hai yaha kaha sakate haiM kyA ? nahIM kaha sakate / yadi kaheM ki usase una zaktiyoM kA upakAra nahIM hai, taba to vyavasthA hI nahIM bana sakatI hai| iti / (isa prakAra se isa bauddha ne apane pakSa kA samarthana rakhA hai / ) ___ uparyukta sabhI kathana kA khaNDana karate huye AcArya kahate haiM 1 sakAzAt / (di0 pra0) 2 abhinne / (di0 pra0) 3 sa eva zaktimAneva kRto bhavettathA ca kRte sati ki bhavatyaso dharmI zaktimAn na bhavatyanityo bhavatItyarthaH / (di0 pra0) 4 zaktimAn zaktInAmpakAramanekazaktibhiH karoti tAbhivinA veti vikalpaDhayamatrAvagantavyam / (di0 pra0)5 zaktyantara / (di0 pra0) 6dharmopakAranimittAnAM mizaktInAM dharmiNo bhede yadhupakAro na kriyate tadA tAH zaktayastasya kiMnaivetyarthaH / yadi tato dharmiNastAsAM zaktInAmupakAro bhavati tathA satyanavastheti / anavasthA zaktInAmupakArakaraNe'pi dharmiNa: zaktyantarANAM parikalpanAt / tadakalpanenAvasthitiH prAcyazaktInAmapi avyavasthitiritibhAvaH / (di0 pra0) 7 tadapyetat iti pA0 / (di0 pra0) Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 ] aSTasahasrI [ kArikA 22 dharme' dharmenya evArthoM dharmiNonantadharmaNaH / aMgitvenyatamAntasya zeSAntAnAM tadaMgatA // 22 // dharmI tAvadanantadharmA jIvAdiH, prameyatvAnyathAnupapatteH / nanu ca dharmeNa vyabhicAraH, tasyAnantadharmatvAbhAvepi prameyatvasiddheH / tasyApyanantadharmatve dhamitvaprasaGgAnna dharmo nAma / tadabhAve na dharmItyubhayApAyaH / / __ [ bauddho brUte prameyatvaheturvyabhicArI bhavati kiMtu jainAcAryAH samAdadhate ] prameyatvasya ca sAdhanadharmasyAnantadharmazUnyatve tenaivAnekAntaH / tasyAnantadharmatve dharmitvena pakSAntaHpAtitvAnna hetutvam / ityupAlambho na zreyAn, dharmasyaiva sarvathA' kasyacida kArikArtha-anaMtadharmoM se viziSTa jIvAdi eka dharmI ke pratyeka dharma meM bhinna-bhinna prayojana AdirUpa artha vidyamAna hai evaM dharmoM ke dvArA hI dharmI kA kathana hotA hai ataeva una dharmoM meM se kisI eka dharma ko pradhAna karane para zeSa sabhI dharma gauNa ho jAte haiM // 22 // anantadharma vAle jIvAdi dharmI kahalAte haiM kyoMki prameyatva kI anyathAnupapatti hai| [ prameyatva hetu vyabhicArI hai aisA bauddha ke kahane para jainAcArya samAdhAna karate haiM ] bauddha--isa hetu meM dharma ke sAtha vyabhicAra AtA hai, kyoMki dharma meM anaMtadharmatva kA abhAva hone para bhI prameyatva siddha hai aura usa dharma meM bhI yadi anaMtadharma mAnoge, taba to vaha dharma dharmI hI bana jAvegA, usakA dharma yaha nAma hI nahIM rhegaa| isa taraha se jaba dharma kA abhAva ho jAvegA taba dharmI bhI siddha nahIM ho sakegA, punaH dharma aura dharmI donoM kA hI abhAva ho jaavegaa| jo prameyatva sAdhana dharma hai vaha anaMtadharmoM se zUnya hai isaliye usI prameyatva hetu ke sAtha hI anekAMta doSa A jAtA hai| arthAt prameyatva meM anaMtadharmoM kA abhAva hone para bhI vaha prameya hai evaM usa prameya meM anaMta dharma svIkAra karane para vaha dharmIrUpa se pakSa ke aMtarbhUta hone se hetutva nahIM rhegaa| jaina-yaha Apa bauddhoM kA upAlaMbha zreyaskara nahIM hai| sarvathA dharmI ko chor3akara dharma hI asaMbhava hai| isaliye prameyatva hetu meM usa dharma ke sAtha vyabhicAra kA abhAva hai| svadharmI kI apekSA jo 1 bhaMge bhaMge / (di0 pra0) 2 pradhAnatve / basaH / (di0 pra0) 3 dharmidharmanAzaH / (di0 pra0) 4 hetoH / (di0 pra0) 5 eva / (byA0 pra0) 6 prameyatvasyAnantadharmAtmakatve sati dhamitvaM jAtaM tena kRtvA pakSamadhyapAtitvaM ghaTate ataH kAraNAt prameyatvAdityetasya hetutvaM na saMbhavati syAdvAdI vadatIti dUSaNotpAda: zreyAnnAsti / (di0 pra0) 7 syAdvAdyAha sattvAdiH kazcidvikalpaH sarvathA dharmo nAsti kathaJcidadharmI api syAt / (di0 pra0) . Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 403 saMbhavAttena vyabhicArAbhAvAt sAdhanasya / na hi svadharmyapekSayA yo dharmaH sattvAdiH sa eva svadharmAntarApekSo' dharmI na syAdyatonantadharmA na bhavet / na caivamanavasthAnaM, anAdyanantatvAd dharmadharmasvabhAvabhedavyavahArasya ' valayavadabhavyasaMsAravadvA / na ca dharmiNo jIvAderapodhriyamANo dharmaH prameyaH, tasya nayavizeSa viSayatayA pramANAviSayatvAt / iti na tenAnekAntaH / etena prameyatvasya dharmasya nayaviSayasya' neyatvenAprameyatvAttena vyabhicAro nirastaH / pramANaviSayasya tu prameyatvasya hetoH svadharmApekSayAnantadharmatvena dharmitvAtpakSatvepi na hetutvavyAghAtaH, svaparAnantadharmatve sAdhyenyathAnupapattisadbhAvAt / tatonantadharmA dharmI' siddhyatyeva / tasya dharme dharmetitvAda bhinna evArthaH prayojanaM vidhAnAdiH pravRttyAdiva tadajJAnavicchittirvA na 9 sattvAdi dharma haiM ve svadharmAMtara kI apekSA se dharmI na hoveM, aisA to hai nahIM, jisase ki eka dharma bhI anaMtadharmAtmaka na ho sake arthAt isa apekSA se eka dharma bhI anaMtadharmAtmaka siddha hai / isa prakAra se dharma ko hI anaMtadharmAtmaka dharmI pratipAdita karane se anavasthA doSa bhI nahIM AtA hai, kyoMki dharma aura dharmI ke svabhAva kA bhedavyavahAra valaya ke samAna athavA abhavyajIva ke saMsAra ke samAna anAdi aura anaMta hai / arthAt jaise abhavyajIvoM ke saMsAra kA Adi aMta nahIM hai evaM bhramaNa kAla meM jo valaya kA pUrvabhAga hai, vahI aparabhAga bhI ho jAtA hai / dharmI jIvAdi se apoddhiyamAna - pRthak kiyA gayA prameya, dharma nahIM ho aisI bAta nahIM hai, kiMtu vaha dharma nayavizeSa kA viSaya hone se pramANa kA viSaya nahIM hai, isaliye usa prameya dharma ke sAtha anekAMta doSa nahIM AtA hai / isI kathana se naya kA viSayabhUta jo prameyatvadharma hai, use naya ke viSayarUpa se prApta karane para vahI aprameya hai arthAt pramANa kA aviSaya hai / isaliye usa dharma ke sAtha vyabhicAra kA khaNDana kara diyA gayA hai, kintu jaba pramANa ke viSayarUpa prameyatva ko hetu banAte haiM, taba vaha apane dharma kI apekSA se anaMtadharmarUpa se dharmI bana jAtA hai, aura taba usa hetu ko svayaM pakSarUpa mAna lene para bhI usako hetupane kA vyAghAta nahIM hotA hai, kyoMki sva prameya aura para- jIvAdi ina svapara ke anaMtadharma ko sAdhya karane para anyathAnupapattirUpa hetu kA sadbhAva hai / arthAt - svapara ko anaMtadharmAtmaka na mAnane para prameyatva hetu hI nahIM bana sakegA / isaliye dharmI anaMtadharmAtmaka siddha hI ho jAtA hai / usa dharmI ke astitvAdi dharma-dharma meM bhinna hI artha, prayojana vidhAnAdi haiM athavA pravRtti Adi yA usake ajJAna kI nivRtti Adi bhI haiM, na ki punaH eka hI prayojana hai ki jisase prathamabhaMga se hI 1 prtisseddhyaavinaabhaavitvvishessnntvaadi| ( di0 pra0) 2 tA / tatazca nAnavasthAdUSaNamiti bhAva: / ( di0 pra0 ) 5 jIvAdi: / ( di0 pra0) kAryakAraNAt / ( di0 pra0) 3 samaya viSayasya iti pA0 / ( di0 pra0) 4 pakSAntaHpAtitve satyapi / ( di0 pra0 ) 6 jIvAdeH dharmiNaH / ( di0 pra0 ) 7 prayojanavidhAnAt iti pA0 / 8 nivRtyAdi: / ( di0 pra0 ) 9 yena kena ityarthe apitu na kenApi / ( di0 pra0) ( di0 pra0 ) Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] aSTasahasrI [ kArikA 22 punareka eva yena prathamabhaGgAdevAnantadharmAtmakasya vastunaH pratipatteH zeSadharmAnAmAnarthakyaM prasajyeta / na ca dharmA dharmiNonarthAntarabhUtA eva, nApyarthAntarameva yena tatpakSabhAvidUSaNaprasaGgaH', kathaMcidbhadAbhedAtmakatvAddharmidharmANAM tadAtmakavastuno jAtyantaratvAccitrAkAraikasaMvedanavat', tatra virodhAderapyanavakAzAt / kevalamaGgitve pradhAnatvestitvAdiSu dharmeSvanyatamasyAntasya dharmasya, zeSAntAnAM syAcchabdasUcitAnyadharmANAM tadaGgatA tadguNabhAvaH, tathA pratipatturvivakSApravRtterathitvavizeSAt / tato bhaGgAntaraprayogo yukta eva, pratidharma dharmiNaH kathaMcitsvabhAvabhedopapatteH / _ [ miNaH pratidharma yadi svabhAvabhedo na bhavettahi vastuvyavasthaiva na syAt ] yadi punaH' pratyupAdhi paramArthataH svabhAvabhedo'' na syAttadA dRSTebhihite vA anaMtadharmAtmaka vastu kA jJAna hone se zeSa dharmoM meM anarthakatA kA prasaMga A jAve / arthAt zeSa dharma anarthaka nahIM haiN| sabhI dharma dharmI se anarthAMta rabhUta-sarvathA abhinna hI hoM, aisA bhI nahIM hai / dharmI se vaha dharma sarvathA bhinna bhI nahIM hai ki jisase abhinna aura bhinna pakSa meM diye gaye dUSaNoM kA prasaMga A sake / arthAt Apa bauddhoM ne jo bhinna-abhinna pakSa meM doSa diye haiM, ve hamAre yahA~ lAgU nahIM hote haiM kyoMki hamAre yahA~ dharma aura dharmI kathaMcit bhedAbhedAtmaka haiM aura bhedAbhedAtmaka vastu hI eka jAtyaMtararUpa hI haiM, jaise ki citrakArarUpa eka saMvedanajJAna jAtyaMtararUpa hI hai| evaM usa bhedAbhedAtmaka vastu meM virodha, vaiyadhikaraNyAdi doSoM ko bhI avakAza nahIM hai| - aneka astitvAdi dharmoM meM se kevala-mAtra kisI eka dharma ko pradhAnarUpa karane para "zeSAntAnAM" syAtzabda se sUcita anya dharmoM ko apradhAnatA-gauNatA A jAtI hai kyoMki gauNa-pradhAnabhAva prakAra se jJAtA kI vivakSA kI pravRtti hotI haiM evaM arthitva vizeSa hai| arthAt jJAtA manuSya jisa dharma ko kahanA yA samajhanA cAhatA hai vahI dharma mukhya hai zeSa dharma gauNa haiN| ___isaliye pradhAna gauNarUpa se bhaMgAMtara kA prayoga yukta hI hai| kyoMki dharma-dharma ke prati dharmI meM kathaMcit svabhAvabheda pAyA jAtA hai| [ dharmI ke pratyeka dharma meM yadi svabhAvabheda na hove taba to vastu vyavasthA hI nahIM banegI ] yadi punaH upAdhi-upAdhi ke prati paramArtha se svabhAvabheda na hove taba to dRSTa meM (pratyakSa se 1 yena kena bhinnAbhinnapakSabhAvidUSaNaM prasajatyapitu na kenApi ! (di0 pra0) 2 dvandvaH / (di0 pra0) 3 tA dharme dharme'nya evArtho bhavatu / (di0 pra0) 4 dharmamiNAM bhedAbhedAtmakatve kathaJcidrUpatve sati virodhAderdoSasyAnavatArAt / (di0 pra0) 5 dharmANAm / (byA0 pra0) 6 kutaH / (byA0 pra0) 7 prayojanavazAt / (di0 pra0) 8 anyathA zabdArthoM yadi punarityAdi / (byA0 pra0) 9 pratidharmam / (di0 pra0) 10 prativizeSaNam / (di0 pra0) 11 dharmiNaH / (byA0pra0) 12 zabdenokte / (di0 pra0) Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai / prathama pariccheda [ 405 pramANAntaramuktyantaraM vA nirarthakaM syAt, gRhItagrahaNAt punaruktezca / tathA' hi / sAkSAdupalabdhe zabdAdau kSaNikatvAdyanumAnaM svArthaM na syAt, dharmipratipattau kasyacidapratipannasvabhAvasya sAdhyasyAbhAvAt, sarvathA svabhAvAtizayAbhAvAt / parArthaM cAnumAnaM vacanAtmaka na yujyeta, dharmivacanamAtrAdeva sAdhyanirdezasiddheH, sAdhanadharmoktisiddhezca' / tadvacane punaruktatAprasaGgaH, tasya svabhAvAtizayAbhAvAdeva / viSayakRta dharmI meM) athavA zabda se kahe gaye meM anumAnAdi pramANAMtara athavA uktyaMtara-vacanAMtara nirarthaka ho jAveMge, kyoMki gRhIta ko grahaNa karanA aura punarukti karanA ye doSa Ate haiN| arthAt dharmI ke pratyeka dharma meM svabhAvabheda pAyA jAtA hai ataeva pratyakSa se jAne gaye padArtha meM anumAna Adi pramANa pravatti karate haiM evaM zabda se kahe gaye meM bhI bhinna-bhinna vacana pravRtta hote haiN| ataeva pratyakSa ke dvArA grahaNa kiye gaye ko anumAna ne grahaNa kiyA taba gRhItagrAhI doSa A gyaa| yaha doSa hamAre yahA~ asaMbhava hai kyoMki avagraha ke dvArA grahaNa kiye gaye meM IhA Adi jJAnoM kI pravRtti hone se vastu meM svabhAvabheda hone se una-una jJAnoM kA viSaya bhinna-bhinna hI hai, ataH gRhItagrAhI tathaiva punarukti doSa hamAre yahA~ nahIM Ate haiN| tathAhi-sAkSAtpratyakSa-zrAvaNapratyakSa se upalabdha-zabdAdi viSayoM meM (bauddhadharma kI apekSA) kSaNikatva siddha karane ke liye "sarva kSaNika sattvAt" jo svArthAnumAna Apane nizcita kiyA hai vaha nahIM bana sakatA hai kyoMki zabdarUpa dharmI kA jJAna ho jAne para vahA~ koI aisA svabhAva hI nahIM hai, jo ki anumAna se jAnane ke liye sAdhyarUpa kiyA jAve, kAraNa bauddhoM kI mAnyatAnusAra dharmoM meM sarvathA svabhAva ke atizaya (bheda) kA hI abhAva hai| vacanAtmaka parArthAnumAna bhI nahIM bana sakegA kyoMki dharmIvacana ke nirdezamAtra se hI sAdhya kI siddhi ho jAtI hai aura sAdhanadharma kA kathana bhI siddha ho jAtA hai, punaH usa dharmI kA vacana kahane para punarukti doSa kA prasaMga A jAvegA kyoMki zabdAdidharmI meM svabhAva ke atizaya kA abhAva hI hai| 1 pratyakSalakSaNAtpramANAdanyatsvArthAnumAnaM pramANAntaram / (di0 pra0) 2 pratyakSamanumAnaM vA nirarthakaM gRhItagrahaNAt pUnaruktatvAt / mivacanalakSaNAyA ukteH sakAzAdaparAsAdhyasAdhanavacanalakSaNaparArthAnumAnarUpAyA ukteruktyantaram / (di0 pra0) 3he saugata ! zrotrendriyAdinA zabdAdiryadA sAkSAd gRhItastadA kSaNikatvAdiH sAdhyadharmopi gRhIto bhavatu = upalabdhe gRhIte prApte shbdaado| zabdaH pakSaH kSaNiko bhavatIti sAdhyo dharmaH katakatvAdityanumAnamAtmabodha ktaM na bhavet kasmAt miNaH pratipattau satyAM kasyacitsAdhyasya svabhAvasyApratipannatvAbhAvAditi dRSTapakSe khaNDanam / (di0 pra0) 4 miNi / (di0 pra0) 5 AtmArthaM svanimittam / (di0 pra0) 6 gRhItAgRhItarUpasya / vizeSaH / bhedaH / (di0 pra0) 7 idAnImabhihitapakSe para pratibodhanArtha vacanAtmakamanumAna yuktaM na / zabda iti dharmivacanAdeva kSaNiko bhavatIti sAdhyasiddhirghaTate / tathA kRtakatvAditi sAdhanasiddhizca saugata aah| tasya sAdhyasAdhane doSo nAstIti cet / tadvatvena punaruktatA doSaH prasajati / parArthAddhetoH / (di0 pra0) 8 dharmasya / (byA. pra.) 9 sarvaM kSaNikamityatra sattvasya sadbhAvAddhetuprayogaH punarukta eva / (byA0 pra0) Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 [ aSTasahasrI [ kArikA 22 "tasmAdRSTasya bhAvasyA dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sNprvrtte|" ityetadapyanAlocitavacanameva, dRSTasya svabhAvasya svabhAvAtizayAbhAvekhilaguNadarzanasya' virodhAt, dharmimAtrepyabhrAntau sAdhye svabhAve bhrAntyayogAt tadbhrAntau vA zabdasattvAdAvapi bhrAntiprasakteH kutaH sAdhanaM saMpravarteta yatorthanizcayaH syAt ? zabdasattvAdau nizcaye kathama bhAvArtha-jo vastu zabda dvArA abhihita ho cukI hai jaise kSaNikatvasiddhi meM jo ziSyoM ke liye "sarvaM kSaNika sattvAt" rUpa parArthAnumAna kA prayoga kiyA gayA hai, use vastu meM svabhAvAtizaya ke nahIM mAnane para ucita hI nahIM hai| kAraNa zabdarUpa dharmI ke kathana se hI sAdhya evaM sAdhana ke nirdeza kI siddhi ho jAtI hai, punaH parArthAnumAnarUpa zabda dvArA unake kathana se lAbha kyA? pratyut vahA~ grahItagrahaNa evaM punarukta doSa hI Ate haiN| yadi ina doSoM ko haTAne ke liye aisA kaheM ki zlokArtha-jo padArtha pratyakSa se jAna liyA jAtA hai, usake samasta guNa bhI pratyakSa se jAna liye jAte haiM phira bhI niraMza zabdAdi meM bhrAMti hai, ataH usa bhrAMti se nizcita na ho sakane se usameM hetu kI pravRtti hotI hai| bauddhoM kA yaha kathana bhI avicArita hI hai, kyoMki daSTasvabhAvapratyakSAdi ke dvArA jAne gaye padArtha meM svabhAvAtizaya kA abhAva hone para akhilagaNoM ke darzana kA virodha hai| __dharmImAtra meM bhI abhrAMta sAdhyasvabhAva ke hone para bhrAMti kA abhAva hai athavA usa sAdhya meM bhrAMti ke hone para zabda ke sattva Adi meM bhI bhrAMti kA prasaMga ho jAne se kisa prakAra se sAdhana pravRtta ho sakegA ki jisase artha-dharmI kA nizcaya ho sake arthAt nahIM ho sakatA hai aura zabda meM sattvAdi kA nizcaya ho jAne para anityatvAdi meM anizcaya kaise nahIM hogA? aise nizcaya evaM anizcayarUpa donoM ke hone para to svabhAva meM bheda kA prasaMga prApta ho jAtA hai| yadi nizcita aura anizcitarUpa sAdhana-sAdhya meM bhI ekasvabhAva mAna leMge, taba to sarvathA hI atiprasaMga doSa ho jAvegA, arthAt paTa aura pizAca meM bhI ekatva kA prasaMga ho jaavegaa| bhAvArtha-yadi bauddha kahe ki pratyakSa se mAtra dharmI meM ho abhrAMti jJAta hotI hai, usake svabhAva meM nahIM, ataH svabhAva meM abhrAMti siddha karane ke liye anumAna kI AvazyakatA hai| yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki svabhAvabheda ke abhAva meM jaba dharmImAtra kA nizcaya ho jAtA hai taba usake sAdhyarUpa svabhAva kA bhI nizcaya ho jAvegA, vahA~ bhrAMti nahIM ho sakatI hai| yadi vahA~ bhrAMti mAnoM taba to zabda 1 he saugata ! tasmAtkAraNAnirNItasya zabdAde: pakSasya sampUrNaH sAdhyasAdhanAdilakSaNo guNonirNIta eva =saugata Aha he syAdvAdin sAdhyasAdhanadarzanabhrAntirasti akhilo guNo nizcIyate na veti bhrAnteH sakAzAdanumAnaM samyak pravartate / (di0 pra0) 2 akhilaguNasAdhanaM hetuH pravartate tatazca pramANAntaramUktyantaraM na nirarthaka syAditi bhAvaH / (byA0 pra0) 3 jaina Aha / saugatasya etadapyavicAritavacaH syAt / bhedaH / (di0 pra0) 4 nizcIyate neti zlokAMza nirAkurvanti zabdasattvAditi / (di. pra0) Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 407 nityatvAdAvanizcayaH' ? svabhAvAtizayaprasaGgAt, nizcitAnizcitayorekasvabhAvatve sarvathAtiprasaGgAt / [ yadyapi vastuni svataH svabhAvabhedo nAsti tathApi vijAtIyabhedAtsvabhAvabhedo bhavediti bauddhasyArekAyAM samAdadhate AcAryAH / sadutpattikRtakatvAdeH pratyanIkasvabhAvavizeSAbhAvAd yAvanti pararUpANi tAvantyastatastato vyAvRttayaH pratyekamityeSApi kalpanA mA bhuut| na hi kiMcidasadanutpattimadaH kRtakAdi vA vastubhUtamasti saugataprasiddha pararUpaM yato vyAvRttaM paramArthato'svabhAvabhedamapi zabdAdisva ke sattva meM bhI bhrAMti mAnanI hogii| jisa prakAra zabda kA svabhAva kSaNikatva hai, usI prakAra sattva bhI svabhAva hai ataH usameM bhI bhrAMti kA prasaMga hone se padArtha kA nizcaya kaise hogA? ___ yadi Apa kaheM ki zabda meM sattva kA nizcaya mAnakara usake artha kA nizcaya kara leMge so ThIka nahIM hai, kyoMki jaise zabda meM sattva dharma kA nizcaya mAna rahe ho vaise hI usameM anityatva kA bhI nizcaya mAnoM, phira anitya kA anizcaya kahA~ rahA ? athavA yadi usameM isakA anizcaya mAnate haiM, taba to svabhAvabheda AtA hI hai| binA svabhAvabheda ke zabda meM eka kA nizcaya aura eka kA anizcaya nahIM ho sakatA hai nizcaya aura anizcaya ye do bhinna-bhinna svabhAvajanya dharma haiM, inameM paTa aura pizAca ko ta ha bhinnatA hai| [ yadyapi padArtha meM svata: svabhAvabheda nahIM hai, phira bhI vijAtIyabheda se svabhAvabheda ho jAvegA aisA bauddhoM dvArA kahane para jainAcArya uttara dete haiN| ] sattva, utpattimattva, kRtakatvAdi hetuoM meM viparIta svabhAva vizeSa kA abhAva hone se jitane pararUpa haiM utanI hI una-una se pRthak-pRthak pratyeka ko vyAvRttiyA~ haiM aisI bhI kalpanA Apa (saugata) kI mata hove| athavA kiMcit bhI saugata prasiddha asat, anutpattimat, akRtakAdi pararUpa vastubhUta nahIM haiM, ki jisase (pararUpa se) vyAvatta paramArtha ke svabhAvabheda ke binA bhI zabdAdi svalakSaNa ko / / patti . mat kRtakatvAdi" svabhAvabhedavAlA Apa bauddha parikalpita kara sakeM ? arthAt nahIM kara skte| bauddha - dUsaroM ke yahA~ svIkRta hone se yaha sattva, kRtakattva Adi svabhAvabheda hamAre yahA~ siddha hai| / ceti adhikaH pAThaH / he saugata ! zabdasattvAdau nizcaye jAte sati sAdhyalakSaNe taddharme anityAdAvanizcayaH kathaM ghaTate / apitu na ghaTate / athavA'nizcayo manyate yadi tvayA / tadA svarUpabhedaH prasajati / (di0 pra0) 2 bho bauddha ! pratyatIkasvabhAvavizeSAbhAvamaGgIkaroSi cet / (byA0 pra0) 3 pararUpebhyaH / (di0 pra0) 4 svabhAvabhedarahitam / (byA0 pra0) 5 he saugata ! bhavanmate pararUpaM nAsti yataH yasmAdyAvRttaM vastu bhavati=satyato vicAryamANaM zabdAdi vastu asannAsti asad byAvRttaM satsvabhAvayuktaM kasmAtparikalpate / tathA'nutpattimannAsti kiJcit / anutpattimadvayAvattamUtpattimatkatha parikalpate / tathA akRtakaM nAstyakRtakavyAvRttaM kRtakaM kathaM kalpyate / (di0 pra0) Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] aSTasahasrI [ kArikA 22 lakSaNaM sdutpttikRtktvaadisvbhaavbhedvtpriklpyte'| parAbhyupagamAtsiddhamastIti' cenna, 'tasyApramANasiddhatvAt / kalpanAropitaM tadastIti cetkutastatkalpanAprasUtiH ? anAdyavidyodayAditi cettata' eva sattvAdidharmakalpanAstu / kimasattvAdivyAvRttyA ? [ vyAvRttikalpanayA sadakRtakAdayaH santIti bauddhamAnyatAyAM vicAraH ] sadeva kiMcidguNIbhUtavidhisvabhAvaM niSedhaprAdhAnyAdasaducyate, sadantaraviviktasya sata 'evAsattvavyapadezAt / tathotpattimadantaraviviktamutpattimadeva kiMcidanutpattimat, kRtakAntara jaina-aisA nahIM kaha sakate haiM, kyoMki vaha para kI svIkRti pramANa se siddha nahIM hai| bauddha-vaha svIkRti kalpanA se Aropita hai| jaina-to usa kalpanA kI prasUti-utpatti kaise huI ? bauddha-anAdikAlIna avidyA ke udaya se huI hai| jaina-usI anAdiavidyA ke udaya se hI sattvAdi dharmoM kI kalpanA bhI ho jAve / punaH asattvAdi kI vyAvRtti se kyA prayojana hai ? [ vyAvRtti kI kalpanA se asat, akRtaka Adi hote haiM isa bauddha kI mAnyatA para vicAra ] bauddha-'sat' hI kiMcit gauNabhUta vidhi svabhAvarUpa hai aura niSedha kI pradhAnatA se "asat" kahA jAtA hai / eka vastu meM jo sat hai usase bhinna anya vastvaMtara meM jo sat hai vaha sadaMtara kahalAtA hai usase vivikta-rahita (bhinnasata se rahita) sat hI vyapadeza ko prApta hotA hai| usI prakAra utpattimadantara (bhinna utpattimAn se rahita) se rahita utpattimat hI kiMcit anutpattimata hai evaM kRtakAntara se rahita kRtaka hI akRtaka hai tathA vastvaMtara se rahita vastu hI avastu hai| isa prakAra se ye saba vacana vyavahAra ke mArga ko prApta hote haiN| jaina-aisA nahIM kaha sakate, paramArtha se sattvAdi vastu meM svabhAvabheda prasiddha hai kyoMki svabhAvabheda se rahita vastu ke svarUpa ko svIkAra karane meM virodha dikhatA hai| 1 anityaH zabdaH sattvAdutpattimattvAt / kRtakatvAt / (byA0 pra0) 2 asattvAnutpattisattvakRtakatvAnAm / (byA0 pra0) syAdvAdyaMgIkArAt / (di0 pra0) 3 pararUpam / (di0 pra0) 4 tasya parAbhyupagamasya pararUpasya pramANasiddhatvaM nAsti / (di0 pra0)5 asadAdi / (di0 pra0) 6 asadAdirUpakalpanA / (byA0 pra0) 7 anAdyavidyAdayaH / (di0 pra0) 8 saugato vadati, sata eva ghaTAderanyasadrahitasya ghaTAdipRthaktvasyAsattvasaMjJA ghaTate tathA'nyotpattimadrahitamutpattiyuktameva vastvanutpattimadvayavahArapathaM vyavahAribhiH prApyate / tathA'nyakRtakarahitaM kRtakameva vastvakRtakaM vyavahriyate / tathAnyavasturahitaM vastu evAvastu vyavahriyate / (di0 pra0) 9 sadantaraviviktatayA vidyamAnasya / (di0 pra0) 10 paTasattvAntarazUnyatvaM paTatvasya / (byA0 pra0) Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 406 viviktaM kRtakamevAkRtakaM, vastvantaraviviktaM vastvevAvastu vyavahRtipathamunnIyate iti cenna, paramArthataH sattvAdivastusvabhAvabhedaprasiddhaH, nissvabhAvabhedavasturUpAbhyupagamavirodhAt / satA' hi svabhAvAnAM guNapradhAnabhAvaH syAt pAdottamAGgavat" , na punarasatAM zazAzvaviSANAdInAmavizeSAt / tataH parikalpitavyAvRttyA dharmAntaravyavasthApanaM pariphalguprAyaM, vastusvabhAvAbhAvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM, na kiJcidvastu nAmAsti, "tasyAvastucyAvRttyA vyavaharaNAt'4 parikalpitavastuvyAvRttyA cAvastuvyavahArasiddhaH / "parasparAzrayaNAnnaivamiti cetahi kalpitAsattvAdivyAvRttyA sattvAdayastadvayAvRttyA cAsattvAdidharmaparikalpanamityapi mA bhUt, parasparAzrayaNAvizeSAt / svavAsanAsAmarthyAtsattvetarAdikalpanayorutpattestadvayavahArasyaiva" satarUpa svabhAva meM hI guNa-pradhAnabhAva ho sakatA hai pAda aura mastaka ke samAna, kintu asatrUpa zazaviSANa, azvaviSaNAdi meM guNa-pradhAnabhAva nahIM hai, kyoMki inameM koI bheda nahIM hai| isaliye parikalpita vyAvRtti se dharmAntara-asatvAdi kI vyavasthA karanA pariphalguprAyaH-vyartha hai / anyathA vastusvabhAva ke abhAva kA prasaMga A jaavegaa| hama aisA kaha sakate haiM ki vastu nAma kI koI cIja nahIM hai / vaha vastu avastu kI vyAvRtti ke dvArA kahI jAtI hai / evaM parikalpitavastu kI vyAvRtti se avastu vyavahAra kI siddhi hai / bauddha-paraspara kA Azraya lene se isa prakAra se hama nahIM mAnate haiM / jaina--taba to kalpita asattvAdi kI vyAvRtti se sattvAdi haiM aura sattvAdi kI vyAvRtti se asattvAdi dharma hote haiM yaha parikalpanA bhI mata hove, kyoMki parasparAzraya doSa to isameM bhI samAna hai| saugata-apanI vAsanA kI sAmarthya se sattva aura asattva Adi kalpanA kI utpatti hone se una vastu aura kalpanA kA vyavahAra hI paraspara kI apekSA rakhatA hai, isaliye hamAre yahA~ parasparAzraya 1 tarhi tava sogatasyaivaM bhavatu / svarUpAdyapekSayA sattvaM pararUpAdyapekSayA'sattvam / (byA0 pra0) 2 svabhAvasya bhedaH svabhAvabhedo nirgataH svabhAvabhedo yasmin tacca tadvastusvarUpaJca svabhAvarahitamityarthaH / (byA0 pra0) 3 astitvanAstitvavAdInAm / (byA0 pra0) 4 yataH / (byA0 pra0) 5 zirasaH pradhAnatA pAdayorapradhAnatA / (byA0 pra0) 6 yathA kasyacid gurvAderyathA pAdayoH prAdhAnyaM tadA mastakasya guNabhAva: sAmAnyasya kasyacitpuMsaH / yadA mastakasya prAdhAnyaM tadA pAdayorguNabhAva: / (di0 pra0) 7 asattvasya / (byA0 pra0) 8 anythaa| (byA0 pra0) 9 vastutvalakSaNadhamasya / (byA0 pra0) 10 syAdvAdI vadati saugatamavalaMbya tamevAha / tanmatakhaNDanArtham / (di0 pra0) 11 vastunaH / (di0 pra0) 12 avastuvyAvRtyA vyavaharaNaM na bhavati / (di0 pra0) 13 abhAvena / (di0 pra0) 14 na punstaattviktaa| (byA0 pra0) 15 saugataH syAdvAdinamAha / anyonyAzrayAdevaM na bhavatIti cet tItyAdi jainavacaH / (di0 pra0) 16 avastuvyAvatyA vastuvyavaharaNaM na bhavati / (byA0 pra0) 17 kalpanayorapi kuta itaretarAzrayaNaM na syAdityukta Aha / (byA0 pra0) Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] [ kArikA 22 parasparApekSatvAnna parasparAzrayaNaM, sakaladharmadharmavikalpazabdAnAM svalakSaNAviSayatvAt ' parikalpitatadanyavyAvRttiviSayatvasiddheriti cenna tathendriyabuddhayopi' svalakSaNaviSayA mA bhUvan / kevalaM ' vyAvRtti pazyeyu:, adRSTe vikalpAyogAdatiprasaGgAcca / yathaiva hi nIle pItAdInAmadRSTatvAnna tadvikalpotpattirnIlasya ", dRSTatvAnnIlavikalpasyaivotpattistathaivAsattvAdivyAvRttimapazyatastadvikalpotpattirmA bhUt svalakSaNadarzanAtsvalakSaNavikalpotpattirevAstu" na caivaM'2, tadanyavyAvRttAveva vikalpotpatteH 13 / yadi punarasattvAdivyAvRttI nAmadarzanepi 14 tadanAdi - vAsanAvazAdeva tadvikalpotpattirurarIkriyate tadA nIlAdirUpAdarzanepi tadvAsanAsAmarthyAdeva " 15 16 aSTasahasrI doSa nahIM AtA hai / sakala dharma (sattva asattvAdi) aura dharmI ke vikalpa tathA zabda svalakSaNa ke viSaya nahIM haiM, kyoMki parikalpita usa anya vyAvRtti ke viSayarUpa hI, ve siddha haiM / jaina - aisA nahIM kaha skte| usa prakAra se to indriyajJAna bhI svalakSaNa ko viSaya karane vAle mata hoveM / kevala mAtra vyAvRtti ko hI pratyakSa kareM kyoMki adRSTa meM vikalpa kA abhAva hone meM atiprasaMga doSa AtA hai / arthAt nirvikalpa ke dvArA aparigRhIta vyAvRttirUpa meM vikalpa bhI mata hova kyoMki vikalpa usI se utpanna huA hai / evaM nIla meM pIta jJAna kA ho jAnA, yaha atiprasaMga doSa A jAtA hai| jisa prakAra se nIla meM pItAdi kA darzana na hone se usa nIla una pItAdi ke vikalpa kI utpatti nahIM ho sakatI hai usameM dRSTarUpa hone se nIla vikalpa kI hI utpatti hotI hai / usI prakAra se asattvAdi vyAvRtti ko pratyakSa se na dekhate huye una asattvAdi ke vikalpoM kI utpatti bhI mata hove / athavA svalakSaNa ke darzana se svalakSaNa ke vikalpa kI hI utpatti ho jAve, kintu aisA to hai nahIM usa vivakSita anya se vyAvRtti ke hone para hI vikalpa kI utpatti mAnI gaI hai / yadi punaH asattvAdi kI vyAvRttiyoM kA pratyakSa se jJAna na hone para bhI usa anAdikAlIna vAsanA ke nimitta se hI usa vikalpa kI utpatti Apa bauddha svIkAra karate haiM taba to nIlAdirUpa kA nirvikalpa pratyakSa se jJAna na hone para bhI usakI vAsanA ke sAmarthya se hI nIlAdi 1 jIvAdi: / (byA0 pra0) 2 vikalpazabdAnAM svalakSaNAni viSayA na bhavanti svalakSaNasya pratyakSaviSayatvAdanyavyAvRttireva zabdavikalpAnAM viSaya ityartha: / ( di0 pra0) 3 eva / svalakSaNa / vivakSita / kaa| ( di0 pra0 ) 4 tahi / ( di0 pra0 ) 5 nirvikalpaka darzanAni svalakSaNasvarUpavastugocarANi mA bhavantu / pratyakSANyapi / ( di0 pra0 ) 6 tataH / ( byA0 pra0 ) 7 svalakSaNaiH / vyAvRttirUpa / ( di0 pra0 ) 8 svalakSaNe'dRSTe sati vikalpajJAnaM na ghaTate / ghaTate cedatiprasaMgo bhavati / ( di0 pra0 ) 9 teSAM pItAdInAM vikalpaH / ( di0 pra0 ) 10 tahi kiM bhavati / ( vyA0 pra0 ) 11 asatvAdivyAvRtteH / (di0 pra0 ) 12 tarhi evamastvityAzaMkAyAmAha / ( vyA0 pra0 ) 13 svalakSaNadarzanAtsvalakSaNavikalpotpatti | ( di0 pra0) 14 vivakSitasya / ( di0 pra0 ) 15 asattvAdivyAvRttInAm / ( di0 pra0 ) 16 tasya nIlAdirUpasya / ( di0 pra0) Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI haiM / prathama pariccheda [ 411 nIlAdivikalpotpattestato nIlAdirUpavyavasthA mA bhUt / tadvatsukhAdivyavasthiti rapi kutaH saMbhAvyeta ? svasaMvedanavyavasthA ca tannizcayotpatterdurghaTava / tadanutpattau sutarAM tadavyavasthA svargaprApaNazaktyAdivadvedyAkAravivekavadvA / svarUpasya svato gatirityapi tathA nizcayAnutpattau na sidhyebrahmAdvaitAdivat / tataH kutazcinnizcayAdvastusvabhAvabhedavyavasthAyAM sattvAdinizcayAdvastuni paramArthataH sattvAdidharmabhedavyavasthitirabhyupagantavyA, anyathA kvacidapi vyavasthAnAsiddheH / paramArthataH sattvAdidharmavyavasthitau ca satyAM sAdhIyasI sattvAdisaptabhaGgI, munayArpitatvAt / sampratyekAnekatvAdisaptabhaGgayAmapi' tAmeva prakriyAmatidizantaH sUrayaH prAhuH vikalpa kI utpatti hone se usase nIlAdirUpa vyavasthA bhI mata hove / puna. nIlAdirUpa vyavasthA ke samAna sukhAdi kI vyavasthA bhI kaise saMbhAvita ho sakego ? anAdivAsanA se usake nizcaya kI utpatti hone se svasaMvedanavyavasthA bhI durghaTa hI hai| yadi anAdivAsanA ke vaza se sukhAdi kI utpatti nahIM mAno, taba to jisa prakAra se svargaprApaNAdi zakti kA nizcaya na hone se vyavasthA nahIM hai| athavA vedyAkAra viveka kA nizcaya utpanna na hone se usakI vyavasthA nahIM hai / tathaiva sutarAM usa svasaMvedana kI athavA sukhAdi kI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| usI prakAra se nizcaya kI utpatti na hone se "svarUpasya svato gati:" yaha kathana bhI siddha nahIM ho sakegA, brahmAdvaitavAdI ke samAna / ataH kisI nizcaya vikalpa se vastu meM svabhAvabheda kI kalpanA karane para sattvAdi kA nizcaya ho jAne se vasta meM paramArtha se sattvAdi dharmabheda vyavasthA svIkAra karanA cAhiye, anyathA kahIM para bhI vastu kI vyavasthA ho nahIM siddha ho sakegI, aura paramArtha se sattvAdi dharmoM kI vyavasthA ke ho jAne para saptabhaMgI siddha hI hai, kyoMki vaha saptabhaMgI sunaya se arpita hai| utthAnikA-isa samaya ekAnekatvAdi saptabhaMgI meM bhI "syAdasti" ityAdi usI prakriyA ko ghaTAte huye AcArya kahate haiM 1 tathA sukhaduHkhAdyananubhavepi tadvAsanAvazAdeva sukhaduHkhAdivyavasthA iti saugatavacastaM pratyAha jaina evaM satIdaM sukhaM duHkhamiti sthitiH kutaH saMkalpena na kutopi ! sukhAdyadarzanepi tadvAsanAsAmarthyAdeva sukhAdivikalpotpatteH sukhAdivyavasthA sukhAdivikalpAnmAbhUditi bhAvaH / (di0 pra0) 2 svarUpasya svatogatenizcayAnutpattAvapi svasaMvedanavyavasthA bhaviSyatItyAzaMkAyAmAha / (di0 pra0) 3 pramANAt / (di0 pra0) 4 satyAm / (di0 pra0) 5 tadanAdivAsanAvazAdeva tdviklpotpttau| (di0 pra0) 6 nIlAdau / (di0 pra0) 7 tA / (di0 pra0) 8 sApekSanaya / (di0 pra0) 9nityatvAnityatvAdi / (di0 pra0) 10 pUrvoktAmeva vyAkhyAmatizayena pratipAdayantaH / (di0 pra0) Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ] aSTasahasrI 'ekAne kavikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMginomemAM' 'nayairnayavizAradaH // 23 // 5 syAdekameva syAdanekameveti vikalpa Adiryasya sa ekAnekavikalpAdi : ' / tasminnuttaratrApi syAdvAdavizeSavicArepi prakriyAmenAmanvAdiSTAM bhaGginIM saptabhaGgAzrayAM nayairyathocitasvarUpairyojayet -- yuktAM pratipAdayennayavizAradaH syAdvAdI, tatonyasya tadyojanenadhikArAt / tadyathA / [ kArikA 23 | ekAnekAdI saptabhaMgI bruvanto jainAcAryAH prathamabhagaM sayuktikaM spaSTayaMti ] syAdekaM saddravyanayApekSayA / na hi " satparyAyanayApekSayA sarvathA vA sarvamekameveti yuktaM, pramANavirodhAt" / nanu ca saddravyanayArpaNAdapi jIvAdidravyamekaikaza evaikaM sidhyet, na tu kArikArtha -nayoM kI yojanA karane meM kuzala syAdvAdI ko Age isI prakAra se eka aura aneka Adi dharmoM meM bhI isa saptabhaMgI prakriyA ko dravyArthika evaM paryAyArthika nayoM ke anusAra yojita kara lenA cAhiye ||23|| " syAt eka ho, syAt aneka hI" ye vikalpa haiM Adi meM jisake, use ekAnekavikalpAdi kahate haiM / usameM Age-Age bhI syAdvAdavizeSa ke vicAra meM bhI ( athavA bhaMga-bhaMga meM ekatvAnekatva vicAra meM bhI yA ghaTapaTAdi sabhI paryAyoM meM ekatvAnekatva kA vicAra karane para bhI ) anvAdiSTa - punarnirUpita saptabhaMgAzraya isa bhaMga prakriyA ko yathocita svarUpa vAle nayoM ke anusAra nayoM meM vizArada syAdvAdI ko yojita kara lenA cAhiye - yuktarUpa se pratipAdita karanA cAhiye kyoMki nayakuzala syAdvAdI ke atirikta anya kisI ko isa prakriyA kI yojanA karane kA adhikAra nahIM hai / [ eka aneka meM saptabhaMgI ko ghaTita karate huye jainAcArya prathama bhaMga kA sayuktika spaSTIkaraNa karate haiM / ] tadyathA - sadravya naya kI apekSA se vastu syAt eka hai| bauddha - satparyAya naya kI apekSA se sarvathA sabhI vastuyeM eka hI haiM / jaina - isa prakAra kA kathana yukta nahIM hai, kyoMki pramANa se virodha AtA hai / zaMkA - saddravyanaya - dravyArthikanaya kI arpaNA se bhI jIvAdi dravya eka ekarUpa se eka hI siddha hoMge kintu nAnA dravya - chaha dravya siddha nahIM ho sakeMge, kyoMki pratIti se virodha AtA hai, usameM ( byA0 pra0 ) 4 yathocitasvarUpaiH ekatve dravyanayo'nekatve paryAyanayaH / ( di0 pra0) 1 nityAnitya / jIvAjIvatvamUrttAmUrttatvasattvAsattvAdI / (byA0 pra0) 2 saptabhaMgI / ( byA0 pra0) 3 sarva paryAyeSu / 5 vicAranipuNa: / ( byA0 pra0) 8 ekAntavAdinaH / ( di0 pra0) 6 ekatve dravyanayAnekatve paryAyanayetyAdi / ( di0 pra0 ) 7 satI / ( byA0 pra0 ) 9 sadeva dravyaM tasya grAhako nayaH saMgrahaH / ( vyA0 pra0 ) 10 yasaH / ( vyA0 pra0 ) 11 pratyakSAdi / ( byA0 pra0 ) Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 413 nAnAdravyaM , pratItivirodhAt, tatraikatvapratyabhijJAnAbhAvAt sarvatrakatvasya tanmAtrasAdhyatvAdanyathAtiprasaGgAditi kazcit / taM pratyeke samAdadhate 'sadeva dravyaM sadravyam / tadviSayo nayaH saMgrahaH paramaH / tadapekSayA sarvasyaikatvavacanAdadoSaH' iti / apare tu 'sadvyameva nayaH', nIyamAnatvAddhetoH / tadapekSayA sarvamekaM, jIvAdInAM SaNNAM tadbhedaprabhedAnAM cAnantAnantAnAM 'tatparyAyatvAt' 'eka dravyamanantaparyAyam' iti saMkSepatastattvopadezAt, tasya sarvatra sarvadA vicchedAnupalakSaNAt pratItivirodhAbhAvAdekatvapratyabhijJAnasyApi' sadevedamityabAdhitasya sarvatra bhAvAt, abhAvasyApi tatparyAyatvAnna kiJcidUSaNamU' iti samAcakSate / [ jIvAdivizeSAH parasparabhinnasvabhAvAH kathamekaM dravyamityArekAyAM samAdhAnaM ] nanu ca jIvAdayo vizeSAH parasparaM vyAvRttavivA:11 kathamekaM dravyaM virodhAditi cenna, ekatva ke pratyabhijJAna kA abhAva hai| sarvatra ekatva ko vaha pratyabhijJAna mAtra se siddha kara detA hai| anyathA atiprasaMga doSa AtA hai| samAdhAna-unake prati koI jaina vizeSa samAdhAna karate haiN| sat hI dravya hai ataH "sat dravyam" aisA pATha hai usako viSaya karane vAlA naya parama-zuddha saMgrahanaya hai aura usI zuddha saMgrahanaya kI apekSA se sabhI-chahoM dravyoM meM ekatva kA kathana ho jAtA hai ataH koI doSa nahIM hai koI jainavizeSa aisA kahate haiM ki "sadvyameva nayaH" sadvya hI naya hai kyoMki vaha svadravyoM meM nIyamAna haiprApyamANa hai usakI apekSA se hI sabhI jIvAdi eka haiN| jIvAdi chaha dravya aura anaMtAnaMtarUpa unake bheda-prabheda usa sadravya kI paryAyeM haiN| "eka dravya anaMtaparyAyAtmaka hai" isa prakAra saMkSepa se Agama meM tattvopadeza pAyA jAtA hai kyoMki usakA sarvatra sabhIdravyoM meM sarvadA-sabhIkAla meM viccheda anupalakSita hai evaM pratIti se virodha bhI nahIM AtA hai / ekatvapratyabhijJAna bhI "yaha sat hI hai" isa prakAra se abAdhitarUpa sarvatra pAyA jAtA hai / abhAva bhI tatparyAyarUpa hI hai isaliye kucha bhI dUSaNa nahIM AtA hai| [ jIvAdi vizeSa paraspara meM bhinna svabhAva vAle haiM, punaH ve eka dravya kaise ho sakate haiM isa zaMkA kA samAdhAna ] saugata-jIvAdi vizeSa paraspara meM vyAvRtta vivarta-bhinna-bhinna paryAya vAle haiM, ve eka dravya kaise ho sakate haiM kyoMki virodha AtA hai? jaina - aisA nahIM kaha sakate, kathaMcit ekatva rUpa se mAnane para virodha kA abhAva hai| kathaMcit viziSTa-bheda pratibhAsa pAyA jAtA hai| yadyapi ve jIvAdi vizeSa paraspara meM vyAvRtta-bhinna-bhinna 1 eka siddhayat / (byA0 pra0) 2 sa dravyaM viSayo yasya nayasya sa tadviSayaH / (di0 pra0) 3 samAcakSata iti saMbandhaH kAryaH / (di0 pra0) 4 nizcIyamAnatvAt / (di0 pra0) 5 sadvyanayApekSayA / (di0 pra0) 6 sattva / (di0 pra0) 7 sammatimAha / (di0 pra0) 8 sadrUpasya jIvAdI nityamanvayavinAzAdarzanAt / deshe| paryAyeSu / (di0 pra0) 9 pratIyamAnAt / (di0 pra0) 10 jIvAdau / (di0 pra0) 11 anyonyaM bhinnasvabhAvAH / (di0 pra0) Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] aSTasahasrI [ kArikA 23 kathaMcidekatvena virodhAbhAvAt kathaMcidviziSTapratibhAsAt / yadyapi te vizeSAH parasparavyAvRttapariNAmAH kAlAdibhedepi sadrUpAviziSTAzcitrajJAnanIlAdinirbhAsavat / yathA hi citrapratibhAsApyekava' buddhiH", bAhyacitravilakSalatvAt / zakyavivecanaM hi bAhyacitramazakyavivecanAzca buddhernIlAdyAkArA iti citrajJAnamazakyavivecanaM nIlAdinirbhAsabhedepyekamiSyate tathA jIvAdivizeSabhedepyeka sadvyaM, kAlabhedepi sadrUpAdazakyavivecanatvAt dezabhedepi' vA tatasteSAM vivecayitumazakterAkArabhedavat, tatasteSAM kadAcitkvacitkathaMcidapi vivecane12 svarUpAbhAvaprasaGgAt / sAmAnyavizeSasamavAyavatprAgabhAvAdivadvA sadrUpAdvivecanepi jIvAdInAM nAbhAva iti cenna, teSAmapi sadvivartatvAt13 sadrUpavivecanAsiddheranyathA prameyatvAyogAdavastutva pariNAma vAle haiM, phira bhI kAlAdi se bheda ke hone para bhI sadrUpa se samAna haiM jaise citrajJAna meM nIlAdi (1) nirbhAsa pAyA jAtA hai| jisa prakAra se citra-vicitra haiM pratibhAsa jisameM, aisA jJAna eka hI jJAna hai, kyoMki vaha bAhyacitra se vilakSaNa hai| bAhyacitra kA vivecana karanA zakya hai kintu citrajJAna ke nIlAdi AkAroM kA vivecana karanA azakya hai| isa prakAra se azakya vivecanarUpa citrajJAna nIlAdinirbhAsa bheda ke hone para bhI eka hI mAnA jAtA hai usI prakAra se jIvAdi vizeSa meM bheda ke hone para bhI satarUpa dravya eka hai / kAla bheda ke hone para bhI satrUpa se usakA vivecana karanA azakya hai, athavA deza bheda ke hone para bhI usa sadrUpa se usakA vivecana karanA azakya hai| jaise ki AkAra meM bheda karanA azakya hai / usa sadrUpa se unakA kadAcit-kisI kAla meM, kvacit-kahIM para, kathaMcit-kisI prakAra se bhI vivecana-pRthakkaraNa karane para usa dravya ke svarUpa ke abhAva kA hI prasaMga A jAtA hai| saugata-vaizeSika ke mata meM sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina tInoM meM sadrUpa kA abhAva hai phira bhI unameM svarUpa kA abhAva nahIM hai| athavA prAgabhAva Adi sattva ke abhAvarUpa hI hai, phira bhI ve haiN| usI prakAra se una sAmAnya vizeSa. samavAya ke samAna athavA prAgabhAva Adi ke samAna sadrUpa se jIvAdi padArthoM kA vivecana karane para arthAt jIvAdi padArthoM ko sattvarUpa se pRthak karane para bhI una jIvAdikoM kA abhAva nahIM hai / 1 sadrUpatayA / (byA0 pra0) 2 jIvAdivizeSANAm / (byA0 pra0) 3 kathaJcita pratibhAsameva bhASyeNa bhAvannAha / (byA0 pra0) 4 kAladezAkArakarbhedepi yadyapi jIvAdayo vizeSA'nyonyabhinnasvabhAvAstathApi sattAsvarUpAdabhinnA: santi / (di0 pra0) 5 yathAvicitra / iti pA0 / (di0 pra0) 6 jJAnam / (di0 pra0) 7 anekaH / (byA0 pra0) 8 jIvAdivizeSANAm / (byA0 pra0) 9 ekadravyam / (byA0 pra0) 10 citrajJAnasya / (byA0 pra0) svarUpa / (di0 pra0) 11 AkArabhedena / (byA0 pra0) 12 sattvAtpRthakkaraNe / sadrUpAtpRthakkaraNe jIvAdInAM svarUpasyAbhAva: prasajati = yathA sAmAnyavizeSasamavAyAnAM sadpAdinnakaraNe svarUpAbhAvatvaM prasajati / (di0 pra0) 13 jIvAdInAM tasya sadrUpasya vivartastasya bhAvastadvivarttatvaM tasmAt satparyAyatvAt / (di0 pra0) teSAmapi adhikaH pAThaH / (di0 pra0) Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 415 prasakteH sarvathA sattvAdbhinnasyAsattvanirNayAt / tato jIvAdivizeSAH kAlAdibhedepi syAdekaM dravyaM, sadrUpAviziSTatvAnnIlAdinirbhAsabhedepi jJAnarUpAviziSTatvAdekacitrajJAnavat / iti prathamo bhaGgaH (1) / [ dvitIya bhaMga vizeSeNa varNa yantyAcAryAH / tathA jIvAdivizeSAH syAdanekatvamAskandanti, bhedena darzanAt saMkhyAsaMkhyAvadarthavat / na hi saMkhyAsaMkhyAvato.denAdRSTau' vizeSaNavizeSyavikalpaH' kuNDalivat kSIrodakavadatadvedini, yataH saugatastayorabhedaM manyeta / na ca bhedaikAnte tadvattAsti', 'vyapadezanimittA jaina-aisA nahIM kaha sakate, kyoMki ve sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva Adi bhI sat kI hI paryAyeM haiN| unako satarUpa se pRthaka karanA azakya hai anyathA unameM prameyatva kA abhAva hone se unako avastupane kA prasaMga A jAvegA, kyoMki sarvathA-ekAMta se sattva se bhinna-rahita vastuoM meM asatrUpa kA hI nirNaya hai| isaliye jIvAdipadArtha vizeSa kAlAdi se bheda ke hone para bhI "syAdekaM dravyam" kathaMcit eka dravya haiM kyoMki unameM satarUpa se samAnatA hai, jaise eka citrajJAna meM nIlAdinibhAsa-bhinna-bhinna pratibhAsa bheda ke hone para bhI jJAnarUpa se unameM samAnatA hai ata: vaha citrajJAna eka hai isa prakAra se prathama bhaMga kA varNana huaa| [ AcArya dvitIya bhaMga kA vizeSa rIti se varNana karate haiM ] usI prakAra se jIvAdi vizeSa "kathaMcita anekapane" ko prApta ho jAte haiM, kyoMki paryAya kI apekSA se bheda dekhA jAtA hai| jaise saMkhyA aura saMkhyAvAn padArtha meM bheda dekhA jAtA hai| saMkhyA aura saMkhyAvAn padArtha meM bheda ke na dikhane para vizeSaNa-vizeSya vikalpa nahIM ho sakatA hai, kuNDalI ke samAna athavA atadvedI kA kSIrodaka ke jJAna ke samAna / arthAta jaise kuNDala aura puruSa meM bheda ke nahIM dikhane para vizeSaNa-vizeSya bhAva nahIM ho sakatA hai athavA kSIrodaka ke bheda ko nahIM jAnane vAlA kSIra aura udaka ko pRthak-pRthak nahIM samajha sakatA hai| vaise hI saMkhyA saMkhyAvAn padArtha meM kathaMcit bheda na mAnane se yaha saMkhyA vizeSaNa hai aura saMkhyA vAlA padArtha, vizeSya hai yaha jJAna bhI nahIM ho sakatA hai ki jisase saugata una donoM meM abheda ko mAna sake arthAt bauddha 'saMkhyA aura saMkhyAvAle padArtha meM abheda hai' aisA nahIM kaha sakatA hai| 1 vastunaH / (di0 pra0) 2 guNaguNinoH / (di0 pra0) 3 guNaguNinorbhe de'darzane sati vizeSaNavizeSyavikalpo na ghaTate == yathA kuNDalakuNDalinoH sarvathA bhede'darzane / (di0 pra0) 4 tarhi sarvathA bhedostviti vadantaM pratyAha / (di0 pra0) 5 padArthaH kathaMbhUta eka ityAdiprakAreNa = bhavati / (di0 pra0) 6 guNaguNinoH sarvathA bhede sati nAguNavatA nAsti / (di0 pra0) 7 ayaM saMkhyAvAnartha iti vyapadezaH / (di0 pra0) Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI [ kArikA 23 bhAvAt / saMkhyAvAnartha iti vyapadezanimittaM samavAya iti cenna, tasya kathaMcittAdAtmyarUpatve bhedaikAntAsiddhervaizeSikamatavirodhAt / padArthAntaratve' saMkhyAsaMkhyAvatoH samavAya iti vyapadezanimittAbhAvaH / vizeSaNavizeSyabhAvo vyapadezanimittamiti cenna, tasyApi tato bhede vyapadezanimittAntarApekSaNAtparyanuyogAnivRtteranavasthAprasaGgAcca / tasmAdayaM kathaMcideva saMkhyAsaMkhyAvatoH svabhAvabhedaM pazyati', tadviziSTavikalpanAtkvacinnirNayepyanyatra saMzayAdvarNarasAdivaditi / tadevaM sarvaM siddhaM syAdanekam / iti dvitIyo bhaGgaH (2) / bheda ekAMta meM bhI tadvattA (saMkhyAvAna kI saMkhyA) nahIM hai, kyoMki yaha saMkhyA isa padArtha kI hai, aise vyapadeza ke nimitta kA abhAva hai| vaizeSika-artha-padArtha saMkhyAvAn hai isa prakAra ke vyapadeza meM hamAre yahA~ samavAya nimitta pAyA jAtA hai| jaina-aisA nahIM kaha skte| usa samavAya ko kathaMcita tAdAtmyarUpa svIkAra karane para to ApakA bheda ekAMta siddha hI nahIM ho sakatA hai / ataH Apa vaMzeSikamata meM virodha A jAtA hai / yadi samavAya ko padArtha se bhinna mAno to saMkhyA aura saMkhyAvAn padArtha ko sarvathA bhinna-bhinna mAnane para "samavAya" isa prakAra ke vyapadeza ke nimitta kA abhAva hai hI hai| bhAvArtha-samavAya ke pakSa meM yahA~ do vikalpa uThAye haiM ki samavAya padArtha se abhinna hai yA bhinna ? yadi kathaMcit abhinna mAno to vaizeSikamata meM virodha AtA hai| sarvathA bhinna mAnoM to yaha saMkhyA aura saMkhyAvAn padArtha meM samavAya hai aisA kaise vaha sakeMge ? vaizeSika-saMkhyA aura saMkhyAvAna meM vizeSaNa aura vizeSya bhAva 'yaha saMkhyA isa saMkhyAvAn kI hai' isa vyapadeza meM nimitta hai| __jaina-aisA bhI nahIM kaha sakate usa vizeSaNa vizeSyabhAva ko bhI usane bhinna mAnane para punaH eka aura bhinna vyapadeza nimitta kI apekSA karanI par3egI taba to vaise hI prazna hote raheMge aura anavasthA kA bhI prasaMga A jaavegaa| isaliye Apa saugata yA vaizeSika kathaMcit hI saMkhyA aura saMkhyAvAn meM svabhAvabheda ko dekhate haiM, jisa prakAra se eka hI bijaure meM rUpa aura rasa donoM haiM, usI prakAra se tadviziSTasaMkhyAvAn ke vikalpa-nizcaya se kisI saMkhyAvAna meM yA saMkhyA meM nirNaya ke ho jAne para bhI anyatra saMkhyAvAn yA saMkhyA meM saMzaya ho jaavegaa| isa prakAra se sarvathA bheda bhI siddha nahIM hogaa| 1 samavAyasya kathaJcidaikyasya svabhAvatve sarvathA bhedo na siddhayati / (di0 pra0) 2 sNkhyaasNkhyaavtoH| (di0 pra0) 3 bhinnatve / (di0 pra0) 4 tasya vizeSaNavizeSyabhAvasya tato vizeSaNavizeSyAbhyAmabhede sati yaugamatahAni:=bhede sati tasyAyamiti vyavahAro na ghaTate saH bhAvaH saMbandhArthamanyavyapadeza nimittamapekSate sopyanyaM sopyanyamevamanavasthA syAt / (di0 pra0) 5 svasaMbandhibhyaH samavAyasamavAyibhyaH / (di0 pra0) 6 kathaJcita iti pA0 / bhednyaapekssyaa| na sarvathA / (di0 pra0) 7 zraddhadhAti / (di0 pra0) 8 saMkhyAsaMkhyAvadviziSTakalpanAt dvayorekatarasminnirNIte dvitIye saMzayo ghaTate yathA rase nirNIte varNe sandehaH varNe nirNIte rase saMdehaH / (di0 pra0) .. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI prathama pariccheda [ jainAcAryAstRtIyAdizeSabhaMgAnapi spaSTayaMti ] kramApitadvayAtsyAdubhayam' (3) / sahAvaktavyaM vaktumazakteH ( 4 ) / syAdekAvaktavyaM', svalakSaNasyaikasya vaktumazakyatvAt ( 5 ) / syAdane kA vaktavyaM tasyAnekasyApi vaktumazakteH ( 6 ) / tata eva syAdubhayAvaktavyam ( 7 ) / iti saptabhaGgIprakriyAyojanamatidezavacanasAmarthyAdavasIyate / tata eva caikatvamekadharmiNi svapratiSedhyenAnekatvenAvinAbhAvi vizeSaNatvAdvaidharmyAvinAbhAvisAdharmyavaddhetau / anekatvaM svapratiSedhyenaikatvenAvinAbhAvi vizeSaNatvAt sAdharmyA - vinAbhAvivaidharmyavaddhetau / evaM tadubhayAdayo' svapratiSedhyenAvinAbhAvino vizeSaNatvAdvizeSya bhAvArtha - jaise eka bijaure meM varNa aura rasa donoM rahate haiM una donoM meM se eka varNa kA nirNaya ho jAne para bhI rasa meM saMzaya ho jAtA hai, usI prakAra se saMkhyA aura saMkhyA vAle padArtha meM svabhAvabheda mAnane para to saMzaya hI ho jAvegA / yahA~ kahane kA tAtparya yaha hai ki pratyeka jIvAdi padArtha meM anekoM paryAyeM pAyI jAtI haiM, ve kathaMcit apane-apane lakSaNa Adi se paraspara meM bhinna haiM, ataH paryAyArthikanaya kI apekSA se jIvAdivastuyeM kathaMcit 'anekarUpa' haiM / isaliye sabhI vastu kathaMcit anekarUpa siddha haiM / isa prakAra se dUsarA bhaMga siddha huA / [ jainAcArya tRtIya Adi zeSa bhaMgoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / ] (3) krama se donoM kI arpaNA karane se " vastu kathaMcit ubhayarUpa hai / " ( 4 ) yugapat kahane kI zakti na hone se "vastu avaktavya hai / " [ 417 (5) vastu kathaMcit "eka avaktavya hai" kyoMki eka svalakSaNa kA kahanA azakya hai (vAdI apekSA se yaha (svalakSaNa) kathana jainoM ne kiyA hai / ) (6) vastu kathaMcit "aneka avaktavya hai" kyoMki usa aneka svalakSaNa kA bhI kahanA azakya hai| (7) usI prakAra - krama se ekAneka ko kahane se evaM yugapat kahane kI zakti na hone se hI "vastu syAt ubhaya avaktavya hai / " isa prakAra se saptabhaMgI prakriyA kI yojanA kArikA meM " yojayet" isa atideza vacana kI sAmarthya se nizcita hotI hai aura usI prakAra se hI eka dharmI meM ekatva svapratiSedhyaanekatva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vaha vizeSaNa hai, jaise ki hetu meM sAdharmya vaidharmya ke sAtha avinAbhAvI hai / vaise hI anekatva apane pratiSedhyaekatva ke sAtha avinAbhAvI hai, kyoMki vaha bhI vizeSaNa hai jaise ki hetu meM vaidharmya sAdharmya ke sAtha avinAbhAvI hai / ve ubhaya avaktavya Adi bhaMga bhI svapratiSedhya 1 dravyaparyAya / (byA0 pra0) 2 saMgrahanayApekSayA sahayugapat dravyaparyAyanayApekSayA / (byA0 pra0 ) 3 ekatra sthitasya dharmasyAnyatra samAropaNamatidezaH / ( byA0 pra0) 4 anekatvaM pratiSeddhayena vA pA0 / ( di0 pra0) 5 ekAneka pramukhAH paJcabhaMgA: / ( di0 pra0 ) Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] aSTasahasrI [ kArikA 23 tvAcchabdagocaratvAdvastutvAdvA' svasAdhyetarApekSayA hetvahetvAtmakasAdhanadharmavadityapi nayayojanamaviruddhamavaboddhavyam / vizeSaNatvAdeH sAdhanadharmasyApi svavizeSyApekSayA vizeSaNasya svapratiSedhyenAvinAbhAvitvasiddhena tena vizeSaNatvAdihetorvyabhicAraH / nApi' vizeSyatvasya, svavizeSaNApekSayA vizeSyasyApi svapratiSedhyenAvinAbhAvitvAt / zabdagocaratvasya ca zabdAntarAgocarasya svapratiSedhyenAvinAbhAvitvAta, vastutvadharmasya ca vastvaMzatvena vastutvarUpasya tata eva vyabhicAritvAzaGkApi na kartavyA, anekAntavAdinAM tathApratItevirodhAbhAvAta / evamekatvAnekatvAbhyAmanavasthitaM' saptabhaGgayAmArUDhaM jIvAdivastu, kAryakAritvAnyathAnupapatteH / sarvathaikAnte kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAdityAdyapi yojanIyam / ke sAtha avinAbhAvI haiM, kyoMki ve vizeSaNa haiM, vizeSya haiM, zabdagocara haiM yA vastubhUta haiM / svasAdhya aura asAdhya kI apekSA se hetu aura aheturUpa sAdhana dharma ke samAna / isa prakAra se naya, hetu aura dRSTAMta kI yojanA ko avirodharUpa se samajhanI cAhiye / evaM vizeSaNatvAdi sAdhana dharma bhI apane vizeSya kI apekSA se vizeSaNa haiM ve bhI apane pratiSedhyaavizeSaNatvAdi ke sAtha avinAbhAvI siddha haiN| isaliye usase vizeSaNatvAdi hetu meM vyabhicAra nahIM AtA hai / evaM vizeSyatva hetu meM bhI vyabhicAra saMbhava nahIM hai kyoMki vizeSya bhI apane vizeSaNa kI apekSA se hI vizeSya kahalAtA hai vaha vizeSya bhI apane pratiSedhya-avizeSya ke sAtha avinAbhAvI ___ zabdagocaratva hetu bhI zabdAMtara-agocaratva kI apekSA se 'zabdagocaratva' hai aura vaha apane pratiSedhya zabda ke agocaratva ke sAtha avinAbhAvI haiN| usI prakAra vastutva dharma hetu bhI vastvaMza se vastutva aura apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvI hai| ina sabhI hetaoM kA apane-apane pratiSedhya ke sAtha avinAbhAvItva siddha hone se hI inameM vyabhicAra doSa kI AzaMkA bhI nahIM karanI cAhiye kyoMki anekAMtavAdiyoM ko usI prakAra se pratIti meM virodha kA abhAva hai| isa prakAra se ekatva anekatva se anavasthita jIvAdivastu saptabhaMgI meM ArUDha haiM, kyoMki kAryakAritva kI anyathAnupapatti hai| arthAt saptabhaMgI meM ArUDha huye binA koI bhI vastu arthakriyAkArI nahIM ho sakatI hai| sarvathA sat athavA sarvathA asat ekAMta meM krama se athavA yugapat se arthakriyA kA virodha hai / ityAdi bhI lagA lenA caahiye| 1 vizeSaNatvAcchandagocaratvAt iti pAThAntaram / (di0 pra0) 2 ekatva / (byA0 pra0) 3 avizeSaNatvena dharmeNa / (di.pra.) 4 vizeSyatvAditi hetorna vyabhicAraH / (di0 pra0) 5 sAdhanadharma iti prakRtazabdAdanyaH zabdaH zabdAntaram / (byA0 pra0) 6 vivAdApannamekAbhidheyatvAdisvarUpaM jIvAdivastupakSa: vizeSyaM bhavatIti sAdhyo dharmaH / zabdagocaratvAt / yacchabdagocaraM tadvizeSyam / atrAha paraH / azabdagocaratvena kRtvA zabdagocaratvAditi hetoya'bhicArostIti cenna / kasmAt zabdagocaratvasya svapratiSeddhaya nAzabdagocaratvenAvinAbhAvitvAt / atha yathotpatyAdi: svasAdhyetarApekSayA heturahetuzca zabdagocaraJcedaM tasmAt sAdhyasAdhanadharmavizeSaNApekSayA vizeSyam =evaM sarvatra jJeyam / (di0 pra0) 7 evaM vidhiniSedhAbhyAmityasyopasaMhArayojanam / (di0 pra0) Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 416 prajJAdhIzaprapUjyojjvalaguNanikaro"dbha tasatkotisampa. dvidyAnandodayAyA'navaratamakhilaklezanirNAzanAya / stAdgauH sAmantabhadrI dinakararucijitsaptabhaGgIvidhIddhA "bhAvAdyekAntacetastimiranirasanI 'vo'kalaGkaprakAzA // 1 // ityAptamImAMsAlaMkRtau prathamaH paricchedaH / zlokArtha-samaMta-saba ora se, bhadra-kalyANa karane vAlI zrI samaMtabhadrAcArya kI vANI jo ki akalaMka-nirdoSa prakAza se yukta hai athavA akalaMka deva kI aSTa zatI nAma kI TIkA se atyanta sphuTa prakAza ko prApta hai evaM sUrya kI kAnti ko bhI jItane vAlI jo saptabhaMgI vidhi usase iddhA-dIpti ko prApta hai| mana meM sthita ajJAna aMdhakAra kA nirasana karane vAlI hai, ina uparyukta vizeSaNoM se viziSTa zrI svAmI samaMtabhadra kI vANI "AptamImAMsA" sadaiva akhilakleza kA nAza karane ke liye hove prajJAdhIza se prapUjya jo akhila guNoM ke samUha se utpanna huI, kIrti rUpI sampatti tathA vidyAkevalajJAna aura Ananda-anaMtasukha, ina kevalajJAna aura ananta sukha ke udaya ke liye hove / athavA zrI vidyAnaMdAcAryavarya ke udaya-unnati ke liye hove / isa prakAra se AptamImAMsAlaMkRti meM prathama pariccheda samApta huaa| 1 bhA / yasaH / (byA0 pra0) 2 tAsaH / kA / (byA0 pra0) 3 basaH / (byA0 pra0) 4 abhAvAdi / (byA0 pra0) 5 yuSmAkam / (byA0 pra0) Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] aSTasahasrI [ kArikA 23 syAdvAda ke arthakriyAkAritva kA sArAMza sabhI jIvAdivastu vidhi aura niSadha ke dvArA anavadhRta arthAt kathaMcit vidhi aura niSedharUpa se avasthita hI athakriyAkArI haiM, yadi aisA nahIM mAnA jAve to vastu kI vyavasthA hI nahIM bana sakegI, kyoMki sarvathA niraMzarUpa kSaNika-svalakSaNa meM utpAdAdi asaMbhava haiM, ata: koI bhI vizeSaNa usameM zakya nahIM hai, yadi mAnoM to aMzasahita mAnanA pdd'egaa| kathaMcit satrUpa vastu meM hI sAmagrI ke milane para usake svabhAva meM atizaya utpanna hotA huA dekhA jAtA hai / jaise svarNa pariNamanazAktalakSaNa pratiniyata antaHsAmagrI tathA svarNakAra ke vyApAra Adi lakSaNa bahiraMga sAmagrI ke mila jAne para keyUra kuNDalAdi paryAya se utpanna hotA huA dekhA jAtA hai, ataH sabhI vastu sadasadAtmaka hI haiM, kyoMki sarvathA satrUpa vastu bhI utpanna nahIM ho sakatI hai, anyathA usake kAraNoM kI apekSA kA kabhI bhI abhAva nahIM ho skegaa| 1. isaliye sadekAMta aura asadekAMta meM arthakriyA saMbhava nahIM hai| sunaya se arpita jo vidhi hai vaha apane pratiSedha kA nirAkaraNa nahIM karatI hai| kevala vidhi bhaMga ko kahane para nAstitva Adi anya bhaMga gauNa haiM evaM pratiSedha bhaMga ke kahane para astitvAdi bhaMgAMtara gauNa haiM pratiSedha pradhAna hai| isI hetu se pramANApita pradhAnarUpa azeSa bhaMgAtmaka vastuvAkya-pramANavAkya se nayavAkya meM aMtara hai / arthAt pramANavAkya yugapat pramANarUpa se arpita samastabhaMgAtmaka vastu kA vivecana karatA hai aura nayavAkya itara dharmoM kA nirAkaraNa na karatA huA vastu ke eka hI dharma kA pradhAnatayA kathana karatA hai jaise vidhi bhaMga meM nAstitvAdi dharma gauNa haiM astitva pradhAna hai Adi / zaMkA-pahale bhaMga se hI jIvAdivastu ko jAna lene para dvitIyAdi bhaMga anarthaka haiM / anyathA ve nAstitva dharma vastu se bhinna hI siddha hoMge, punaH bheda meM yaha dharmI hai, ye isake dharma haiM ityAdi kathana nahIM ho sakegA, kyoMki sambandha kA abhAva hai| yadi Apa jainAcArya yoM kaheM ki sattvAdi dharmoM kA dharmI ke sAtha upakArya--upakAraka bhAva hai taba to prazna uThate haiM ki dharmI ke dvArA dharmoM kA upakAra hai yA dharmoM ke dvArA dharmI kA ? prathama pakSa meM to punaH vaha dharmI eka zakti se dharmoM kA upakAra karatA hai yA aneka zakti se ? yadi eka zakti se mAnoM to apane se abhinna eka zakti se yA abhinna aneka zakti se ? abhinna eka zakti se mAnoM to eka sattva lakSaNa dharma ke dvArA nAnA dharmoM ke nimittabhUta zaktyAtmaka dharmI kA jJAna ho jAne para tadupakAryarUpa sakaladharmoM kA jJAna ho jaavegaa| punaH dharma aura dharmI meM aikya ho jAvegA, yadi abhinna aneka zakti se kaho to dharmI dharmoM kA upakAra karatA hai, yaha ThIka nahIM hai| tathA yadi mUla ke dvitIya pakSa ko leveM ki dharmoM ke dvArA dharmI kA upakAra hotA hai, to eka zakti se yA aneka zakti se ityAdi pUrvavat sabhI doSa A jaaveNge| yadi Apa jaina dharmoM ko upakAryaupakAraka zaktiyoM ko dharmI se bhinna mAnoM, to ye zaktiyA~ usakI haiM, yaha kathana hI asaMbhava hai / yadi zaktiyoM dvArA dharmI kA upakAra mAnoM, to ve zaktiyA~ zaktimAn se bhinna haiM yA abhinna ? ityAdi donoM hI pakSoM meM pUrvavat bAdhA A jaavegii| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda arthakriyAkArI hai ] prathama pariccheda [ 421 samAdhAna-bauddha ke isa pakSa kA khaNDana karate huye jainAcArya kahate haiM ki anaMtadharmoM se yukta eka jIvAdi dharmI ke pratyeka dharmoM meM bhinna-bhinna prayojanAdi artha vidyamAna haiN| dharmoM ke dvArA hI dharmI kA kathana hotA hai, ataH una dharmoM meM se kisI eka ke pradhAna karane para zeSa dharma gauNa ho jAte haiN| "anaMtadharmAtmaka jIvAdivastu dharmI kahalAtI haiM kyoMki prameyatva kI anyathAnupapatti hai|" hamAre yahA~ svadharmI kI apekSA se jo sattvAdi dharma haiM, ve hI svadharmAMtara kI apekSA se dharmI haiM, ata: eka dharma bhI anaMtadharmAtmaka mAnA gayA hai, isameM anavasthA doSa bhI nahIM hai, kyoMki dharma aura dharmI kA svabhAvabheda valaya yA abhavyajIva ke saMsAra ke samAna anAdi anaMta hai, jaise bhramaNa kAla meM valaya kA jo pUrvabhAga hai, vahI aparabhAga bhI ho jAtA hai / evaM dharmI se dharma sarvathA bhinna hoM yA abhinna hoM aisA nahIM hai, kintu hamAre yahA~ dharma aura dharmI kathaMcit bhedAbhedAtmaka hI haiM, kyoMki dharma-dharma ke prati dharmI meM kathaMcit svabhAvabheda vidyamAna hai, naya se gRhIta evaM pramANa se agRhIta svabhAvabheda siddha hI hai| isa prakAra se naya ke prayoga karane meM kuzala janoM ko eka, aneka Adi dharmoM meM bhI yaha saptabhaMgI prakriyA ghaTita kara lenI cAhiye kyoMki "sabhI vasta kathaMcita eka haiM" koI kahe ki jIvAdi chaha dravya aneka bheda svarUpa sabhI eka kaise hoMge? so ThIka nahIM hai, yadyapi ve jIvAdi vizeSa paraspara meM vyAvatta pariNAma vAle haiM, kAlAdi se bhI unameM bheda hai, phira bhI zuddha sanmAtra saMgrahanaya kI apekSA se sadrUpa se sabhI eka haiM, deza kAla se bheda hone para bhI satarUpa se unheM bhinna karanA azakya hai| "jIvAdivastu kathaMcit aneka haiM" kyoMki saMkhyA aura saMkhyAvAn padArtha ke samAna unameM bheda dekhA jAtA hai| tathAhi saptabhaMgI prakriyA (1) sabhI vastu kathaMcit eka haiN| (2) sabhI vastu kathaMcit aneka haiN| (3) krama se arpita hone se kathaMcit ubhayarUpa haiN| (4) kathaMcit sahAvaktavya haiN| (5) kathaMcit ekAvaktavya haiN| (6) kathaMcit anekAvaktavya haiN| (7) kathaMcit ubhayAvaktavya haiN| kathaMcit ubhayAvaktavya haiM evaM ekatva apane anekatva se avinAbhAvI hai ityAdi kyoMki saptabhaMgI meM ArUr3ha huye binA koI bhI vastu arthakriyAkArI nahIM ho sakatI hai| ataH he bhagavan ! Apake syAdvAdazAsana meM kucha bhI virodha nahIM hai| isa adhyAya meM prathamataH anumAnAdi pramANoM se sarvajJa kI siddhi kI hai| anaMtara ahaMta hI sarvajJa haiM isakA samarthana kiyA hai, bAda meM pratyakSa aura parokSa pramANa ke dvArA parameSTa tattva ko bAdhita siddha kiyA hai / puna: bhAvAbhAvarUpa ubhayakAMta tatva kA nirAkaraNa karate hue abhAva ke svarUpa kA spaSTatayA varNana kiyA hai / punaH bhAvAdi anekAMta kA samarthana karate hue syAdvAda ke dvArA paraspara ke virodha kA parihAra kiyA hai| dohA-zrutadevI mAM ko namUM dravya bhAva zruta hetu / svapara jJAna jyotI jage mile bhavodadhi setu // isa prakAra zrIvidyAnaMdi AcArya viracita aSTasahasrI grantha meM jJAnamatI AyikAkRta kArikApadyAnuvAda artha, bhAvArtha, vizeSArtha aura sArAMza se sahita isa syAdvAva citAmaNi nAmaka hindI bhASA TIkA meM yaha pahalA pariccheda pUrNa huaa| aSTasahasrI pUrvArdha samApta Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti siddhaM sanmatidevasya dharmacakrakazAsanam / sarvArthasiddhikartAraM zAsanaM jinazAsanam // 1 // barSe catuHzate saptatyuttare vIranirvRte / kuMdakuMdagaNI jAto gautamAnuprasiddhibhAk // 2 // tasya pUtAnvaye khyAte tapojJAnaparAyaNAH / bahavaH khyAtanAmAnaH smbhuuvnmhrssyH||3|| kramazastatra saJjAtaH prazAntaH sAgaropamaH / zAMtisAgara AcAryo munIndro gaNanAyakaH // 4 // yena daigambarI dIkSA vidhiloke pravartitaH / cirAdAsInniruddho'sau kalikAla prabhAvataH // 5 // tatpratiSThApadaM lebhe sUri: zrI vIrasAgaraH / nigrahAnugrahe dakSo vyavahAravidAMvaraH // 6 // tapasA tejasA kIrtyA prabhAveNa mahaujasA / tatpratiSThAsamaH sUrirnAsti sUra ivAmbare // 7 // mahAbhAgasya tasyaiva guroH pAdayugAntike / AryikAyAH pravrajyA me sajAtA bhavahAriNI // 8 // nAmnA jJAnavatI cAhaM kRtAnenaiva sUriNA / tatprasAdAnmayA labdhamAtmajJAnaM bhavAntakam / / 6 / / labdhamAsIdataH pUrvaM brahmacarya vrataM mayA / dezabhUSaNasUrINAmantike kSullikAvratam // 10 // sarvatra viharan bhUmau vIravat viirsaagrH| Ayurante samAdhisthaH divaM yAto mahAmuniH / / 11 / / zivasAgara AcAryastatastatpaTTamAzritaH / saMsAradukhataptAnAM zivaM sAkSAt pradarzayan // 12 // varSANAM dvAdazaM yAvat vihAraM kRtavAnasau / punaH samAdhi saMprApya svargalokaM samAzritaH // 13 // tataH saMdhAnusammatyA dharmavAddhirivAparaH / dharmasAgara AcAryastasya paTTe pratiSThitaH // 14 // yasyAnuzAsanaM pUtaM zrAvakairmunibhistathA / mUni saMdhAryate nityaM jinAjJeva sudRSTibhiH // 15 // adhyAtmanyAyasiddhAMta-jJAnaM samyak jinoditam / zrutadevyAH prasAdAddhi, labdhaM tasyai namo'stu me // 16 // zrutabhavatyA-vagAhate, sajjJAnAmRtavAridhiM / tasmAttadbhaktibhAvena, tAmeva hRdi dhAraye / / 17 / / marupradezake grAmo'sti ToDArAyasiMhakaH / tatra zrIpArzvanAthasya maMdire jinasannidhau // 18 // rasaviSNudizA yugme vIrAbde vizrute shubhe| pauSamAsi site pakSe dvAdazyAM zukravAsare // 16 // vikhyAtASTasahastryA vai gIrvANyA rASTrabhASayA / gurubhaktyAnuvAdoyaM mayA samyagapUryata // 20 // stheyAdaSTasahasrIyaM rASTrabhASA vibhuussitaa| viduSAM raJjanaM kuryAdyAvaccaMdradivAkarau // 21 // iMdravajrA chanda syAdvAcitAmaNinAmadheyA, TIkA kRteyaM svayamalpabuddhyA / samyaktvazuddhyai bhavatAt sadA me, ciMtAmaNiH syAjjagate ca mahyam // 22 // iti zubhaM bhUyAt Wan -5 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (zrIAcArya vidyAnaMda mahodaya ne isa graMtha meM anya graMthoM ke jina zlokoM ko) uddhRta kiyA hai, unhIM kA yaha saMkalana hai) uddhRta zloka pRSTha ne. ur kiM syAtsA citrakasyAM na syAttasyAM matAvapi / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // 105 // 6 kiM nu syAdekatA na syAttasyAM citramatAvapi / yadIdaM rocate budhye citrArya tatra ke vayam // 106 // 7 tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / / 107 // 13 sukhamAhralAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdhUnaH kAntAsamAgame // 10 // tadatadrUpiNo . bhAvAstadatadrUpahetujA / tadrUpAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // 10 // svapakSasiddhirekasya nigrahonyasya vAdinaH / nAsAdhanAMgavacanaM nAdoSodbhAvanaM dvayoH // 110 // 55 svapakSasiddhiparyantA zAstrIyArthavicAraNA / vastvAzrayatvato yadvallaukikArthavicAraNA // 111 // 56 mUlaprakatiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // 112 / / hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liMgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // 113 // 78 trigRNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // 114 // prakRtemahAMstatohaMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paMcabhyaH paMca bhUtAni // 115 / / 80 sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTaM nAbhidhAvati // 116 // 81 avibhAgopi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // 117 // 85 yathAvizuddhamAkAzaM timiropapluto naraH / saMkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // 11 // 86 tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prapazyati // 116 // 86 nAnyonubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhayo'paraH / grAha yagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate // 120 // 183 pAratantryaM hi sambandhaH siddhe kA paratantratA / tasmAtsarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH // 121 // 161 sattA sakalapadArthA savizvarUpA tvnNtpryaayaa| sthitibhaMgotpAdArthA sapratipakSA bhavatyekA // 122 // 210 anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH / zabdArthastrividho dharmo bhAvAbhAvobhayAzritaH // 123 // 223 arthasyAsaMbhave bhAvAt pratyakSepi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam / / 124 // 226 bhAvA yena nirUpyate tadrUpaM nAsti tttvtH| yasmAdekamanekaM ca rUpaM teSAM na vidyate // 12 // 235 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] aSTasahasrI pRSTha naM0 uddhRta zloka kicinnirNItamAzritya vicAronyatra vartate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA // 126 // 243 tatra zauddhodanereva kathaM prajJAparAdhinI / babhUveti vayaM tAvadva vismayamAsmahe // 127 // tatrAdyApi jaDAsaktAstamaso nAparaM param / vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati // 12 // 147 hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liNgm| sAkyavaM paratantraM vyakta viparItamavyaktam // 126 // 252 abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate / / 130 / / 267 yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / anyatsaMvRtisat prokte te svasAmAnyalakSaNe // 131 // 268 arthopayogepi punaH smArta zabdAnuyojanam / akSadhIryadyapekSeta sortho vyavahito bhavet // 132 // 271 jJAnopayogepi punaH smArta zabdAnuyojanaM / vikalpo yadyapekSetAdhyakSa vyavahitaM bhavet // 133 // 272 yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tena syAdarthApAye'pi netradhIH / / 134 // 273 yaH prAgajanako buddhe rupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tenAkSabodhApAyepi kalpanA // 135 / / 273 na sosti pratyayo loke ya: zabdAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarva zabde pratiSThitam / / 136 // 303 vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamazinI // 137 // 303 sAdhyAbhidhAnAtpakSoktiH pAramparyeNa nApyalam / zaktasya sUcakaM hetuvaco'zaktamapi svayam // 138 // 306 pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH // 136 // 323 anekamekaM ca padasya, vAcyaM, vRkSA iti pratyayavatprakRtyAH // 140 // 335 svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liMga saMkhyAM vibhaktIzca / / 141 // 336 AkAMkSiNaH syAditi vai nipAto, guNAnapekSe niyame'pavAdaH / guNapradhAnArthamidaM hi vAkyaM, jinasya te tadviSatAmapathyam // 142 / / 336 kvacidRSTepi yajjJAnaM sAmAnyArthaM vikalpakam / asamAropitAnyAMze tanmAtrApohagocaram // 143 / / 351 guNAnAM sumahadrUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam / / 144 // 366 sarva puruSa evedaM neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na taM kazcana pazyati // 145 / / 366 nAnopAdhyupakArAMgazaktyabhinnAtmano grahe |srvaatmnopkaarysy ko bhedaH syAdanizcita: / / 146 / / 400 ekopakArake grAhye nopakArAstato pare / dRSTa yasminnadRSTAste tadgrahe sakalagrahaH / / 147 // 400 dharmopakArazaktInAM bhede tAstasya ki yadi ? nopakArastatastAsAM tathA syAdanavasthitiH // 148 // 401 tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM saMpravartate // 146 // 406 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________