Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprela 1971 *********** ********************* niikaan varSa 24 : kiraNa 1 gvAliyara sagrahAlaya meM pradarzita gvAliyara kile se prApta madhyakAlIna tIrthakara pratimA samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra Ans: Read MENT NO haimAsika **********
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI kra0 1. jinavara stavanam muni pacanandi 2. bhAratIya darzana kI eka praprApti kRti bhraSTasahasrI- -DA0 darabArI lAla koThiyA 3. jaina zilpa meM bAhuvalImArutinaMdana prasAda tivArI 4. dazabAhya pariyaha paM0 ratanalAla kaTAriyA 5. gvAliyara meM jaina dharma - gopIlAla amara 6. samyagdarzana eka adhyayana pa0 bAlacanda siddhAntazAstrI 7. jaina paramparA ke kucha ajJAta sAdhuzrI rAmavallabha somAnI 8. ajJAta jaina kavi aura unakI racanAeDA0 gaMgArAma garga 6. tripurI kI kalacuri kAlIna jaina pratimAe - kastUracanda 'sumana' ema. e. 10. mAnava kI svAdhInatA kA saMgharSa pa0 balabhadra jaina 11. hindI ke kucha racanAeM paramandirajane zAstrI 12. sAhitya samIkSA-ramana zAstrI jaina kavi aura aprakAzita sampAdaka maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 sA pR0 1 2 e 10 17 21 1 38 40 42 43 47 anekAnta ke grAhakoM se anekAnta patra ke grAhakoM se nivedana hai ki ve ane kAnta kA vArSika mUlya 6 ) rupayA manIgrArDara se zIghra bhijavA de, anyathA vI. pI. se 1.25 paise adhika denA pdd'egaa| jina grAhako ne apane pichale 23 ve varSa kA candA abhI taka bhI nahIM bhejA hai, ye aba 21veM aura 24ve dono varSoM kA 12 rupayA manI ArDara se avazya bhijavA vyavasthApaka 'anekAnta' vIra sevAmandira, 21 dariyAgaja dillI pustaka prakAzakoM se jaina samAja me aneka sasthAe jaina sAhitya kA prakAzana kArya kara rahI hai| vIra sevA mandira kI nArI anveSaka vidvAnoM ke lie atyanta upayogI hai / aneka zodha-khoja karane vAle vidvAna apanI thIsisa ke lie yogya sAmagrI vIra sevA mandira ke pustakAlaya se prApta karate hai / vidvAnoM ko cAhie ki ve usase adhika se adhika lAbha utthaayeN| prakAzako ko cAhie ve apane-apane prakAzana kI pratiyA~ yahA~ bhijavA kara puNya lAbha le / anekAnta meM prakAzita maNDala uttaradAyI nahIM haiM / vyavasthApaka vIra sevAmandira, dariyAgaja vicAroM ke lie sampAdaka -vyavasthApaka anekAnta
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom mahama anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamavanaM namAmyanekAntam // varSa 24 vora-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2467, vi0 saM0 2027 aprela kiraNa 1 1971 jinavarastavanam diThe tumammi jiraNavara vajjai paTTo diraNammi prajjayaNe / sahalattaNega majjhe savvadipAraNaM pi sesANaM // 11 // diThe tumammi jiraNavara bhavaraNamiNaM tujjha maha mahagyataraM / savvANaM pi siroNaM saMkeyagharaM va paDihAi // 12 // -muni papanandi artha-he jinendra ! ApakA darzana hone para zeSa sabahI dinoM ke madhya meM Aja ke dina saphalatA kA paTTa bAMdhA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki itane dinoM meM Aja kA yaha merA dina saphala huA hai, kyoMki, Aja mujhe cirasaMcita pApa ko naSTa karane vAlA ApakA darzana prApta huA hai| he jinendra ! ApakA darzana hone para yaha tumhArA mahA-mUlyavAna ghara (jinamandira) mujhe sabhI lakSmiyoM ke saMketa gRha ke samAna pratibhAsita hotA hai / abhiprAya yaha hai ki yahA~ ApakA darzana karane para mujhe saba prakAra kI lakSmI prApta hone vAlI hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ke grAhakoM se kra0 pR0 anekAnta patra ke grAhakoM se nivedana hai ki ve ane kAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA manIArDara se zIghra 1. jinavara-stavanam-muni padmanandi bhijavA de, anyathA vI. pI. se 1.25 paise adhika denA 2. bhAratIya darzana kI eka aprApti kRti pddegaa| ___ aSTasahasrI-DA0 darabArI lAla koThiyA 2 jina grAhakoM ne apane pichale 23 ve varSa kA candA 3. jaina zilpa meM bAhuvalI | abhI taka bhI nahI bhejA hai, ve aba 23veM aura 24ve mArutinadana prasAda tivArI dono varSoM kA 12 rupayA manI prArDara se avazya bhijavA 4. dazabAhya-parigraha-paM0 ratanalAla kaTAriyA 5. gvAliyara meM jaina dharma-gopIlAla amara vyavasthApaka 'anekAnta' 6. samyagdarzana eka adhyayana vIra sevAmandira, 21 dariyAgaja pa. bAlacanda siddhAntazAstrI dillI 7. jaina paramparA ke kucha ajJAta sAdhu-- zrI rAmavallabha somAnI 8. ajJAta jaina kavi aura unakI racanAe DA0 gaMgAgama garga 6. tripurI kI kalacuri kAlIna jaina pratimAe pustaka kAzakoM se kastUracanda 'sumana' ema. e. jaina samAja me aneka sasthAe jaina sAhitya kA 10. mAnava ko svAdhInatA kA sagharSa prakAzana kArya kara rahI hai| bIra sevA mandira kI lAyabrerI 50 balabhadra jaina anveSaka vidvAno ke lie atyanta upayogI hai| aneka 11. hindI ke kucha anAva jaina kavi aura aprakAzita zodha-khoja karane vAle vidvAna apanI thIsisa ke lie racanAe-paramAda janazAstrI yogya sAmagrI vIra sevA mandira ke pustakAlaya se prApta 12. sAhiya-samIkSA-paramAnaMda zAstrI karate hai| vidvAnoM ko cAhie ki ve usase adhika se adhika lAbha uThAve / prakAzako ko cAhie ve apane-apane prakAzana kI pratiyA~ yahA~ bhijavA kara puNya lAbha le / vyavasthApaka vIra sevAmandira, dariyAgaja sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA. premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA __ anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekAnta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ proma mahama anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyanSasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // varSa 24 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2467, vi0 saM0 2027 aprela 1971 kiraNa 1 // jinavarastavanam diThe tumammi jiraNavara vajjai paTTo dimmi prjjynne| sahalattaNeNa majjhe savvadipAraNaM pi sesANaM // 11 // diDhe tumammi jiraNavara bhavaraNamiNaM tujha maha mahagyataraM / savvANaM pi siroNaM saMkeyagharaM va paDihAi // 12 // -muni padmanandi artha-he jinendra ! ApakA darzana hone para zeSa sabahI dinoM ke madhya meM Aja ke dina saphalatA kA paTTa bAMdhA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki itane dinoM meM Aja kA yaha merA dina saphala huA hai, kyoMki, Aja mujhe cirasaMcita pApa ko naSTa karane vAlA ApakA darzana prApta huA hai| he jinendra ! prApakA darzana hone para yaha tumhArA mahA-mUlyavAna ghara (jinamandira) mujhe sabhI lakSmiyoM ke saketa gRha ke samAna pratibhAsita hotA hai / abhiprAya yaha hai ki yahA~ ApakA darzana karane para mujhe saba prakAra kI lakSmI prApta hone vAlI hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 darabArIlAla koThiyA bhAratIyadarzana kI eka apratima kRti praSTasahastrI prAcArya vidyAnanda-racita 'bhraSTasahastrI' janadarzana kI hI nahIM, samagra bhAratIya darzana kI eka prapUrva, advitIya zraura uccakoTi kI vyAkhyA kRti hai / bhAratIya darzana vAGmaya me jo vizeSa ullekhanIya upalabdha racanAe hai uname yaha niHsandeha bejor3a hai| viSaya, bhASA aura zailI tIno se yaha apanI sAhityika garimA aura svastha, prasanna tathA gambhIra vicAradhArA ko vidvanmAnasa para zrakita karatI hai / sambhavata: isI se yaha pratIta meM vidvad-grAhma maura upAsya rahI hai tathA bhAja bhI niSpakSa manISiyoM dvArA abhinandanIya evaM prazaMsanIya hai / yahA para hama usI kA kucha paricaya dene kA prayatna kareMge / mUlagrantha : devAgama -- yaha jisa mahattvapUrNa mUla grantha ko vyAkhyA hai vaha vikrama saMvat kI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke mahAn prabhAvaka dArzanika prAcArya samantabhadra svAmI dvArA racita 'devAgama' hai| isI kA dUsarA nAma 'prAptamImAMsA' hai| ataH yaha 'bhaktAmara', 'kalyANamandira' prAdi stotroM kI taraha 'devAgama' pada se prArambha hotA hai, ataH yaha 'caivAgama' kahA jAtA hai aura prakalaGka, vidyAnanda', vAdirAja, hastimalla" prAdi prAcIna granthakAroM ne isakA isI nAma se ullekha kiyA hai / aura 'prAptamImAMsA' nAma svayaM samantabhadra ne granthAnta me diyA hai, isase yaha 'prAptamImAMsA' nAma se bhI vikhyAta hai| vidyAnanda ne isa nAma kA 1. 'devAgama- nabhoyAna... ' - devAgama kA 0 1 / 2. 'kRtvA vivriyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH / ' -bhraSTaza0 prAra0 102 / 3. 'iti devAgamAkhye svoktaparicchede zAstra...' - praSTasa0 pR0 264 / 4. 'devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradazyaMte / ' pAzvanAthacarita / 5. 'devAgamana sUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH / ' - vikrAntakaurava | 6. ' itIvamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / ' - devA0 kA0 114 / 7. bhraSTasa0 pR0 1, maGgalapadya, prAptaparIkSA pR0 233, 262 / bhI apane granthoM meM upayoga kiyA hai| isa taraha yaha kRti jaina sAhitya me dono nAmo se vizruta hai / isame zrAcArya samantabhadra ne prApta ( stutya ) kauna ho sakatA hai, usame prAptatva ke lie anivArya guNa ( asAdhAraNa vizeSatAe) kyA honA cAhie, isakI yukti purassara mImAsA (parIkSA) kI hai aura yaha siddha kiyA hai ki pUrNa nirdoSatA, sarvajJatA aura yuktizAstrAvirodhivaktRtA ye tIna guNa prAptatva ke lie nitAnta vAMchanIya aura anivArya hai / anya vaibhava zobhAmAtra hai / antataH aisA prAptatva unhone vIra jina meM upalabdha kara unakI stuti kI tathA bhanyo ( ekAntavAdiyoM) ke upadezo - ekAntavAdoM kI samIkSApUrvaka unake upadeza kI hai| syAdvAda kI sthApanA ise hama jaba usa yuga ke sandarbha me dekhate haiM to pratIta hotA hai ki vaha yuga hI isa prakAra kA thaa| isa kAla meM pratyeka sampradAya pravartaka hameM anya deva tathA usake mata kI AlocanA aura apane iSTa deva tathA usake upadeza kI 8. doSAvaraNayorhAniniHzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // - devAgama kA0 4, 5, 6 6. . iti syAdvAda - saMsthitiH // ' - devAgama kA. 113 /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana kI eka apratima kRti praSTasahastrI siddhi karatA humA milatA hai| bauddhadarzana ke pitA kahe hue prA. vAdirAja ne use sarvajJa kA pradarzaka aura hastijAne vAle prA. dignAga ne bhI anya ke iSTadeva tathA malla ne samyagdarzana kA samutpAdaka batalAyA hai| unake upadeza (kSaNikavAda) kI sthApanA karate hue isameM daza pariccheda hai, jo viSaya-vibhAjana kI 'pramANasamuccaya' me buddha kI stuti kI hai| isI 'pramANa- dRSTi se svayaM granthakAra dvArA abhihita haiN| vaha stavarUpa samuccaya' ke samarthana me dharmakIrti ne 'pramANavAtika' aura racanA hote hae bhI dArzanika kRti hai| usa kAla meM prajJAkara ne 'pramANavAtikAlaMkAra' nAma kI vyAkhyAeM dArzanika racanAeM prAyaH padyAtmaka tathA iSTadeva kI guNalikhI haiM / pAzcarya nahIM ki samantabhadra ne aisI hI sthiti stuti kapa meM racI jAtI thI, bauddha dArzanika nAgArjuna kI meM prastuta 'devAgama' kI racanA kI hai aura usa para mAdhyamika kArikA aura vigrahavyAvartanI, vasubandhu kI prakalaha deva ne dharmakIrti kI taraha 'devAgamabhASya' (aSTa. vijJaptimAtratA siddhi (vizatikA va trizatkA), dignAga zatI) tathA vidyAnanda ne prajJAkara kI bhAMti 'devAgamA- kA pramANa samuccaya prAdi racanAeM isI prakAra kI dArzalaGkAra' (prastuta praSTasahasrI) racA hai| 'devAgama' eka nika haiM aura padyAtmaka zailI meM racI gayI haiM / samantabhadra stava hI hai, jise prakalaGka ne spaSTa zabdoM me 'bhagavatstava' ne svayaM apanI (devAgama, svayambhUstotra pora yuktyanukahA hai| isa prakAra 'devAgama' kitanI mahattva kI racanA zAsana) tInoM dArzanika racanAeM kArikAtmaka aura hai, yaha sahaja meM avagata ho jAtA hai| stutirUpa meM hI racI haiN| yathArtha me yaha itanA arthagarbha aura prabhAvaka grantha hai prastuta devAgama meM bhAvakAnta-prabhAvakAnta, dvetakAntaki uttarakAla me isa para aneka prAcAryoM ne bhASya vyAkhyA- advatakAnta. nityakAnta-anityakAnta, anyataikAnta-mananyaTippaNa prAdi likhe hai| prakalaGkadeva kI aSTazatI, ullekha apane 'praSTasahasrI TippaNa' (pR. 1) meM vidyAnanda kI aSTasahasrI aura vasunandi kI devAgamavRtti kiyA hai / unake isa ullekha se kisI anya devAgamaina tIna upalabdha TIkAmoM ke atirikta kucha vyAkhyAe vyAkhyA ke bhI hone kI sUcanA milatI hai| para vaha pora likhI gayI haiM, jo prAja anupalabdha hai aura jinake bhI prAja anupalabdha hai| prakaladeva ne mapTazatI saketa milate haiM / devAgama kI mahimA ko pradarzita karate (kA0 33 vivRti) meM eka sthAna para 'pAThAntara 1. '...stavo bhagavatAM devaagmsttkRtiH| midaM bahusaMgahItaM bhavati' vAkya kA prayoga kiyA hai, aSTaza0 maMga0 pa0 2 / jo devAgama ke pATha-bhedoM aura usakI aneka vyAvidyAnanda ne praSTasahasrI (pR. 264) ke anta meM khyAnoM kA spaSTa saMketa karatA hai| 'devAgama ke prakalaGka deva ke samApti-maGgala se pUrva kecit' zabdoM mahattva, gAmbhIrya aura vizruti ko dekhate hue koI ke sAtha 'devAgama' ke kisI vyAkhyAkAra kI prAzcarya nahIM ki usa para vibhinna kAloM meM aneka vyAkhyA kA 'jayati jagati' mAdi samApti- TIkA TippaNAdi likhe gaye hoN| maGgala padya diyA hai / aura usake bAda hI prakalaGka 3. svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / deba kI aSTazatI kA samApti-maGgala ni hai| isase pratIta hotA hai ki prakalaGka se pUrva bhI 4. devAgamanasUtrasya zrutyA sddrshnaanvitH|-vi. ko| 'devAgama' para kisI prAcArya kI vyAkhyA rahI hai, 5. vidyAnanda ne prakalaGka ke 'svoktapariccheve' (bha. jo vidyAnanda ko prApta thI yA usakI unheM jAna- za. kA. 114) zabdoM kA artha "svenoktAH pari. kArI thI aura usI para se unhoMne ullikhita cchedA vaza yasmistat svoktaparicchedamiti (zAstra) samApti-maGgala padya diyA hai| laghu samantabhadra (vi. tatra' (pra0 sa0 pR. 264) yaha kiyA hai| usase saM0 13vIM zatI) ne prA. vAdIbhasiMha dvArA 'prApta- vidita hai ki devAgama meM daza pariccheda svayaM samantamImAMsA' ke upalAlana (vyAkhyAna) kiye jAne kA madrokta haiN| PR kA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 24,ki.1 anekAnta taikAnta, apekSekAnta-anapekSakAnta, hetvakAnta-mahetvakAnta, ccheda ke mArambha meM jo grantha-prazaMsA meM padya diyA hai usameM vijJAnakAnta - bahirakAnta, devakAnta - pauruSeyakAnta, unhoMne isakA 'praSTazatI' nAma bhI nirdiSTa kiyA hai|' pApaikAnta - puNyakAnta, bandhakAraNakAnta - mokSakAraNakAnta sambhavata: ATha sau zloka pramANa racanA hone se ise unhone jase ekAntavAdoM kI samIkSApUrvaka unameM saptabhaMgI (sapta- 'aSTazatI' kahA hai| isa prakAra yaha vyAkhyA devAgama-vivRti, koTiyoM kI yojanA dvArA syAvAda (kacidvAda) kI prAptamImAMsAbhASya aura praSTazatI ina tIna nAmoM se jaina sthApanA kI gaI hai / syAdvAda kI itanI spaSTa aura vAGgamaya meM vizruta hai| isakA prAyaH pratyeka sthala itanA vistRta vivecanA isase pUrva jaina darzana ke kisI pratha meM jaTila evaM duravagAha hai ki sAdhAraNa vidvAnoM kA usame upalabdha nahI hotii|' sambhavataH isI se 'devAgama' syAdvAda praveza sambhava nahIM hai| usake marma evaM rahasya ko avagata kI sahetuka sthApanA karane vAlA eka apUrva evaM prabhAvaka karane ke lie praSTasahasrI kA sahArA lenA anivArya hai| grantha mAnA jAtA hai aura usake sraSTA prAcArya samantabhadra bhAratIya darzana-sAhitya meM isake jor3a kI racanA milanA ko 'syAdvAdamArgAgraNI" kahA jAtA hai| vyAkhyAkAroM ne durlabha hai| nyAya-manISI udayana kI nyAya kusumAMjali se isapara apanI vyAkhyAe~ likhanA gaurava samajhA aura apane isakI kucha tulanA kI jA sakatI hai / aSTasahasrI ke ko bhAgyazAlI mAnA hai| adhyayana me jisa prakAra kaSTasahasrI kA anubhava hotA hai vyAlyAeM usI prakAra isa aSTazatI ke eka-eka sthala ko samajhane isa para aneka vyAkhyAeM likhI gayI hai, jaisA ki me bhI kaSTazatI kA anubhava usake abhyAsI ko hotA hai / hama pahane ullekha kara pAe hai / para mAja tIna hI upalabdha 2. devAgamAlakAra haiM aura ve nimnaprakAra hai: yaha dUsarI vyAkhyA hI isa nibandha kA viSaya hai| 1. devAgamavivRti (maSTazatI), 2. devAgamA- isa para hama Age prakAza DAla rahe hai| laMkAra (praSTasahasrI) aura 3. devAgamavRtti / 3. devAgama-vRtti 1. devAgamavivRti yaha laghu parimANa kI vyAkhyA hai| isake kartA prA. isake racayitA prA0 prakalaMkadeva haiM / yaha upalabdha vasunandi hai| yaha na praSTazatI kI taraha duravagama hai aura vyAkhyAoM meM sabase prAcIna aura pratyanta durUha vyAkhyA hai| na praSTasahasrI ke samAna vistRta evaM gambhIra hai| kAriparicchedoM ke anta meM jo samApti puSpikA vAkya pAye jAte kAnoM kA vyAkhyAna bhI lambA nahI hai aura na dArzanika haiM uname isakA nAma 'prApta-mImAMsA-bhASya' (devAgama-bhASya) vistRta UhApoha hai| mAtra kArikAoM aura unake padabhI upalabdha hotA hai|' vidyAnada ne praSTasahasrIke tRtIya pari vAkyoM kA artha tathA kahI-kahIM phalitArtha pratisakSepa meM prastuta kiyA gayA hai / para hA~, kArikAnoM ke hArda ko 1. 'SaTakhaNDAgama' meM 'siyA pajjattA siyA apajjattA' samajhane meM yaha vRtti devAgama ke prAthamika abhyAsiyoM ke (dha0 pU0 1 pR) jaise sthaloM meM syAvAda kA spaSTatayA lie atyanta upakAraka eva vizeSa upayogI hai / vRttikAra vidhi aura niSedha drana do hI vacana prakAroM prati- ne apanI isa vRtti ke anta me likhA hai ki 'mai manda buddhi pAdana pAyA jAtA hai| prA0 kundakunda ne ina do meM / 4. aSTazatI prathitArthA sASTasahasrI kRtApi sakSepAt / pA~ca vacana prakAra aura milAkara sAta vacana prakAroM vilasada kalaMkadhiSaNaH prapaMcanicitAvaboddhavyA / / se vastu-nirUpaNa kA nirdeza kiyA hai| para usakA saSTasa0 pR0 178 / vivaraNa evaM vistRta vivecana nahIM kiyA / (paMcAsti 'zrImatsamantabhadrAcAryasya.............devAgamAkhyAyAH gA0 14) / kRteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena 2. vidyAnanda, aSTasa0 pR0 265 / vasunandinA jddmtinaa''tmopkaaraay|'-devaagmvRtti 3. 'ityAptamImAMsAbhASye dazamaH paricchedaH ||ch010||' pR0 50, sa. jaina granthamAlA, kaashii| 10
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana ko eka apratima kRti praSTasahastrI aura vismaraNazIla vyakti haiN| maiMne apane upakAra ke lie sahasrI' devAgama kI dUsarI upalabdha vyAkhyA hai| devAgama hI 'devAgama' kRti kA yaha sakSepa me vivaraNa kiyA hai|' kA alakaraNa (vyAkhyAna) hone se yaha devAgamAlakAra yA unake isa spaSTa prAtma-nivedana se isa vatti kI laghurUpatA devAgamala kRti tathA prAptamImAsAlakAra yA prAptamImAsAaura usakA prayojana pravagata ho jAtA hai| lakRti nAmo se bhI ullikhita hai aura ye dono nAma yahA~ ullekhanIya hai ki vasunandi ke samakSa devAgama kI anvartha haiN| 'praSTa sahasrI' nAma bhI pATha hajAra zloka 114 kArikAnoM para hI maSTazatI aura praSTasahasrI upa- pramANa hone se sArthaka hai / para isakI jisa nAma se vidvAnoM labdha hote hue tathA 'jayati jagati' Adi zloka ko meM adhika vizruti hai paura jAnI-pahacAnI jAtI hai vaha vidyAnanda ke nirdezAnusAra kisI pUrvavartI prAcArya kI nAma 'aSTasahasrI' hI hai : uparyukta donoM nAmoM kI taraha devAgama vyAkhyA kA samApti-maGgalapadya jAnate hue bhI 'aSTa sahasrI' nAma bhI svayaM vidyAnanda pradatta hai|' mudrita unhone use devAgama kI 115 vIM kArikA kisa prAdhAra prati' ke anusAra usake dUsare, tIsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe, para mAnA aura usakA bhI vivaraNa kiyA? yaha cintanIya sAtave, AThave aura dazave paricchedo ke prArambha meM tathA hai| hamArA vicAra hai ki prAcIna kAla me sAdhupro me dazave ke anta me jo apanI vyAkhyA-prazaMsA me eka-eka devAgama kA pATha karane tathA use kaNThastha rakhane kI padya vidyAnanda ne die haiM una saba me 'praSTasahasrI nAma paramparA rahI hai| jaisA ki pAtrakezarI (pAtrasvAmI) kI upalabdha hai| navaveM pariccheda ke prAdi meM jo prazasA-padya kathA meM nirdiSTa cAritrabhUSaNa muni ko usake kaNThastha hai usameM bhI 'praSTasahasrI' nAma adhyAhRta hai kyoMki vahA~ hone aura ahicchatra ke zrI pArzvanAtha mandira me roja pATha 'sampAdayati' kriyA to hai, para usakA kartA kaNThata: ukta karane kA ullekha hai| vasunandi ne devAgama kI aisI pratipara nahIM hai. jo aSTasahasrI ke sivAya anya sambhava nahI hai| se use kaNThastha kara rakhA hogA, jisa me 114 kArikAoM racanA zailI aura viSaya-vivecana ke sAtha ukta ajJAta devAgama vyAkhyA kA samApti maGgala isakI racanA-zailI baDI gambhIra aura prasanna hai| bhASA padya bhI kisI ke dvArA sammilita kara diyA gayA hogA panimAjita aura saMyata hai| vyAkhyeya ke abhiprAya ko vyakta aura usa para 115 kA saMkhyAGka DAla diyA hogaa| vasunandi karane ke lie jitanI padAvalI kI aAvazyakatA hai utanI ne aSTazatI aura aSTasahasrI TIkApro para se jAnakArI hI padAvalI prayukta kI gaI hai| vAcaka jaba ise par3hatA hai eva khoja bIna kiye vinA devAgama kA artha hRdayagama rakhane to eka avicchinna aura avirala gati se pravAhapUrNa ke lie yaha devAgamavRtti likhI hogI aura usa me kaNThastha ghArA use upalabdha hotI hai jisameM vaha avagAhana kara sabhI 115 kArikAnoM kA vivaraNa likhA hogA / aura prAnanda-vibhora ho uThatA hai| samantabhadra aura prakalaMka isa taraha 115 kArikAmoM kI vRtti pracalita ho gayI ke eka-eka pada kA marma to spaSTa hotA hI jAtA hai jAna par3atI hai| 1. prAptaparIkSA vR. 233, 262, aSTasa. pR. 1 maGgala yaha vRtti eka bAra san 1914, vI0 ni0 sa02440 padya tathA paricchedAnta meM pAye jAne vAle samApti meM bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kAzI se puSpikAvAkya / sanAtana jaina grantha mAlA ke antargata granthAGka 7 ke rUpa me 2. 'jIyAdaSTasahasrI...' (praSTa. pR. 213), 'sASTasahasrI tathA dUsarI bAra nirNaya sAgara presa bambaI se prakAzita ho sadA jayatu / ' (praSTa. 231) / cukI hai| para aba vaha alabhya hai| isakA puna: acche 3. 1454 vi. saM. kI likhI pATana-prati meM ye prazaMsA. saMskaraNa ke rUpa meM mudraNa apekSita hai| padya paricchedoM ke anta meM haiN| devAgamAlaMkAraH praSTasahastrI 4. samyagavabodhapUrva pauruSamapasAritAkhilAnarthama / praba hama apane mUla viSaya para pAte haiM / pIche hama devopetamabhISTaM sarva sampAdayatyAzu ||-prsstts. yaha nirdeza kara pAe hai ki bhA0 vidyAnanda kI 'praSTa pR. 256 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6, varSa 24, ki0 1 anekAnta use kitanA hI navya, bhavya pora sambaddha cintana bhI milatA prastuta kI evaM vistRta vizeSa samIkSA kI hai| isI taraha hai| vidyAnanda ne isameM devAgama kI kArikAmo pora virodha', vaiyadhikaraNya prAdi pATha doSoM kI anekAntavAda unake pratyeka pada-vAkyAdi kA vistAra pUrvaka arthodATana meM udbhAvanA aura usakA samAdhAna donoM hameM sarvaprathama kiyA hai| sAtha meM prakalaMkadeva kI upayukta 'aSTazatI' ke isa 'praSTasahasrI' meM hI upalabdha hote haiN| isa prakAra pratyeka sthala kI mora pada-vAkyAdi kA bhI vizada marya praSTasahasrI meM vidyAnanda ne kitanA hI nayA cintana aura evaM mama prastuta kiyA hai| 'praSTazatI' ko 'praSTasahasrI' meM viSaya-vivecana samAviSTa kiyA / viSaya-ni mamAnita isa taraha pAtmasAt kara liyA hai ki yadi dono ko mahatva evaM garimA bheda-sUcaka pRthak-pRthak TAipoM (zISAkSaroM) meM na rkhaa| isakA sUkSma aura gambhIra adhyayana karane para pradhyetA jAya pora 'praSTazatI' kA TAipa bar3A na ho to pAThaka ko ko yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha kRti pratIva mahattvayaha bheda karanA dussAdhya hai ki yaha 'praSTazatI' kA praza hai pUrNa aura garimAmaya hai| vidyAnanda ne isa vyAkhyA ke paura yaha 'praSTasahasrI' kaa| vidyAnanda ne 'praSTazatI' ke mahatva kI udghoSaNA karate hue likhA haimAge, pIche aura madhya kI mAvazyaka evaM prakRtopayogI zrotavyA'STasahastrI zrutaH kimanyaH sahasra saMkhyAnaH / sAndabhika vAkya racanA karake 'maSTazatI' ko praSTasahasrI vijJAyate yayaiva svasamaya-parasamayasadbhAvaH / / meM maNi-pravAlanyAya se anusyUta kiyA hai aura apanI 'hajAra zAstroM kA par3hanA-sunanA eka tarapha hai aura talaspazinI adbhuta pratibhA kA camatkAra dikhAyA hai| eka mAtra isa kRti kA adhyayana eka pora hai, kyoki isa vastutaH yadi vidyAnanda yaha 'praSTasahasrI' na likhate to eka ke abhyAsa se hI svasamaya aura parasamaya dAnoM kA aSTazatI kA gUr3ha rahasya usI meM hI chipA rahatA aura vijJAna ho jAtA hai|' medhAviyoM ke lie vaha rahasyapUrNa banI rhtii| isakI vyAkhyAkAra kI yaha ghoSaNA na madokti hai aura na racanA zailI ko vidyAnanda ne svaya 'jiyAvaSTasahasrI... atizayokti / praSTasahasrI svaya isakI yaha nirNAyikA prasanna-gambhIra-padapadavI' (praSTasa0 pR0 213) zabdo dvArA hai| aura hAtha kaMgana ko prArasI kyA' isa lokokti ko prasanna aura gambhIra padAvalI yukta batalAyA hai| caritArtha karatI hai| hamane isakA gurumukha se adhyayana ___ isameM vyAkhyeya devAgama kA mora aSTazatI pratipAdya karane ke uparAnta aneka bAra ise par3hA aura par3hAyA hai / viSayoM kA viSadatayA vivecana kiyA gayA hai| isake isame vastutaH vahI pAyA jo vidyAnanda ne ukta padya meM atirikta vidyAnanda ke kAla taka vikasita dArzanika vyakta kiyA hai| prameyoM aura apUrva carcAnoM ko bhI isame samAhita kiyA do sthaloM para isakA jayakAra karate hue vidyAnanda gayA hai| udAharaNArtha niyoga, bhAvanA aura vidhi vAkyArtha ne jo padya diye hai una se bhI praSTasahasrI kI garimA kI carcA', jise prabhAkara aura kumArila mImAMsaka vidvAnoM spaSTa prakaTa hotI hai| ve padya isa prakAra haiMtathA maNDanamizra prAdi vedAnta dArzanikoM ne janma diyA hai (ka) jIyAvaSTasahasrIdevAgamasaMgatArthamakalaGkam / aura jisakI bauddha manISI prajJAkara ne sAmAnya pAlocanA kI hai, jaina vAGmaya meM sarvaprathama vidyAnanda ne hI isameM 2. 'iti ki nazcintayA, viroSAdiSaNasyApi tatha vApasAritatvAt |...tto na vaiyadhikaraNyam / ete. 1. bhAvanA yadi vAkyArthI niyogo neti kA prmaa| nobhayadoSa prasaGgo'pyapAstaH,...etena sazayaprasaGgaH tAvubhau yadi vAkyAtho hato bhaTTa-prabhAkarI // pratyuktaH,...tata eva na saMkara prasaGgaH,...etena vyatikArye'rthe codanAzAnaM svarUpe kinna ttprmaa| kara prasaGgovyudastaH,...tata eva nAnavasthA....'dvayozce ddhanta to naSTau bhdr-vedaantvaadinii| maSTasa. pR. 204-207 / -praSTasa. pR. 5-35 / 3. praSTasa. pR. 157 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana kI eka apratima kRti praSTasahanI gamayantI sannayataH prasanna-gambhIra-padapadavI / / sthala para sarva padArthoM ko 'mAyopama', 'svapnopama' mAnane (kha) sphuTamakalApavaM yA prakaTayati pariSTacetasAma vAle saugata ko prakaladeva kI taraha vidyAnanda ne mAtra samam / vazita-samantabhadra sASTasahasrI sadA jytu|' 'pramAdI' aura 'prajJAparAdhI' kahA hai| ina donoM zabdoM ke prayoga meM kitanI saumyatA, santulana aura sadbhAvatA prathama padya meM kahA gayA hai ki prasanna aura gambhIra nihita hai, ise batAne kI AvazyakatA nahIM hai| ina saba padoM kI padavI (ucca sthAna athavA zailI) ko prApta yaha bAtoM se 'praSTasahasrI' kI garimA nizcaya hI vidita ho praSTasahasrI jayavanta rahe-cirakAla taka manISigaNa jAtI hai| isakA adhyayana-manana kareM, jisakI vizeSatA yaha hai ki vaha devAgama me samyaka rItyA pratipAdita aura akalaGka isa para laghu samantabhadra (13vI zatI) kA eka 'praSTasahasrI viSamapada-tAtparya TIkA' nAmaka TippaNa aura samarthita artha ko sannayoM (saptabhaGgo) se avagata karAtI dUsarI zvetAmbara vidvAna yazovijaya (17vI zatI) kI 'praSTasahasrI tAtparya vivaraNa' sajJaka vyAkhyA upalabdha dUsare padya meM pratipAdita hai ki jo paTubuddhiyoM evaM prakAzita haiN| isakA prakAzana san 1715. vI. ni. pratibhAzAliyoM ke lie prakalaGkadeva ke viSaya-durUha saM. 2441 meM prAkalUja nivAsI seTha zrI nAthAraMga jI padoM kA, jinameM svAmI samantamadra kA hArda abhiprAya gAMdhI dvArA eka bAra huaA thA / aba vaha saMskaraNa aprApya pradarzita hai, arthoddhATana spaSTatayA karatI hai vaha praSTa sahasro hai| damaga nayA saMskaraNa prAdhunika sampAdanAdi ke sAtha sadA vijayI rhe| prakAzanAI hai / hama isakA sampAdanAdi kara rahe hai / aura bhAratIya jJAnapITha se usakA prakAzana hogaa| paricchedoM ke anta me pAye jAne vAle padyoM meM vidyAnanda ne usa pariccheda me pratipAdita viSaya kA jo isake racayitA nicoDa diyA hai usase bhI vyAkhyA kI garimA kA hama prArambha meM hI nirdeza kara pAye haiM ki isa mahamAbhAsa mila jAtA hai| ekAntavAdoM kI samIkSA aura nIya kRti kI racanA jisa mahAna prAcArya ne kI ve tAkika pUrva pakSiyoM kI mAzaMkAmoM kA samAdhAna isame jisa ziromaNi vidyAnanda haiN| ye bhAratIya darzana vizeSataH jaina zAlInatA evaM gambhIratA se prastuta kiyA hai vaha advitIya darzanAkAza ke dedIpya mAna sUrya haiM, jinheM sabhI bhAratIya hai prAyaH uttaradAtA prazakAnoM kA uttara dete samaya santu. darzanoM kA tala sparzI pranagama thA, yaha unake upalabdha lana kho detA hai aura pUrva pakSI ko 'pazu', 'jaDa', 'azlIla' anthoMse spaSTa pravagata hotA hai| ina kA astitva-samaya hama jaise mAnasika coTa pahu~cAne vAle apriya zabdoM kA bhI ne I. 775 se 140 I. nirdhArita kiyA hai| ina ke aura prayoga kara jAtA hai| jaisA ki darzana-granthoM meM upalabdha inakI kRtiyoM ke sambandha meM vizeSa vicAra anyatra kiyA hotA hai| para 'maSTasahasrI' meM prArambha se anta taka gayA hai|' zAlInatA dRSTigocara hotI hai aura kahIM bhI asantulana 3. aSTasa0 pR0 116 / nahIM miltaa| aura na ukta prakAra ke kaThora zabda / eka 4. prAptapa0 prastA0 pR. 53, vIrasevA mandira, dariyA1. vahI, pR. 213 / gaMja, dillii-6| 2. vahI, pR. 231 / 5. vahI, prastA0 pR.7-54 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArutinaMdana prasAda tivArI jaina zilpa meM bAhubalI prathama tIrthakara AdinAtha ke putra bAhubalI kI mahAna vyaktiyoM ke vadha ko rokane kI dRSTi se donoM ne dvantu yuddha va kaThora tapazcaryA ne hI zvetAMbaroM aura digaMbaroM ko karane kA nizcaya kiyaa| antataH jaba bAhubalI kI vijaya maMdiroM meM bahAbalI ke pUjana ke lie prerita kiyaa| unake nizcita sI ho gaI thI, unake mastiSka meM saMsAra kI sattA mahAna tapasvI hone ke kAraNa hI jaina zilpa ke vibhinna aura sAmrAjya kI nirthakatA kI bAta baudhI / phalataH bAhu. mAdhyamoM meM unako tapasyA meM lIna aura latAvallariyoM balI ne usI sthala para apane kezoM ko loMcakara jaina dIkSA se veSTita kAyotmarga mudrA meM vyakta kiyA gyaa| yaha le lii| svayaM bharata ko bhI apanI bhUla kA ahasAsa humA sarvadhA svIkArya tathya hai ki bAhubalI digaMbaroM ke aura vaha apanI senA sahita rAjadhAnI lauTa praayaa| udhara madhya vizeSa pracalita hue aura usame bhI vizeSa kara bAhabalI ne kaThora tapasyA prAraMbha kara dii| kAyotsarga dakSiNa bhArata me / zvetAbaroM ke madhya unake vizeSa mudrA meM khaDe bAhabalI ThaMDa, uSNa, varSA, vAyU aura bijalI pracalita na hone kA kAraNa unakA nagna rUpa me aMkita kI kar3aka prAdi se jarA bhI vicalita nahI hae / hemacandra kiyA jAnA hai| uttara bhArata se bAhubalI kI kucha ne triSaSThizalAkA puruSa-caritra meM bAhubalI kI tapasyA sImita pratimAeM hI prApta hotI hai, jaba ki paravartI kA ullekha karate hue kahA hai, ki unakA saMpUrNa zarIra maMdiroM se bAha balI citraNa ke udAharaNa anekazaH prApta latAvallariyo se ghira gayA thA, jisame vibhinna pakSiyoM hote haiM / bAhubalI kI mUrtiyoM ke adhyayana ke prArama ke ne apane ghosale banA liye the / unake caraNa varSA ke kIcar3a pUrva pratho me unase sabadhita prApta ullekho kA sakSipta me ghasa gaye the| sarpa unake zarIra se isa prakAra laTaka rahe adhyayana pradhika samIcIna hogA, kyoki unhI kathAnako the, jo unake hajAra bhujAoM vAle hone kA prAbhAsa dete ke AdhAra para bAhubalI ko vibhinna yugo me vyakta kiyA the| valmIka (ant hills) se Upara uThate sarpa caraNa ke gyaa| samIpa nupura kI taraha badhe the| isa prakAra kI kaThora ___ mAdinAtha aura sunandA ke putra bAhubalI ke sautele tapasyA ke eka varSa vyatIta ho jAne ke uparAnta bhI bAhuagraja bharata cakavarnI hI pitA ke pazcAt unake utarA- balI ko kevala jJAna prApta nahIM ho sakA, jisakA kAraNa dhikArI niyukta hue, jo vinItA se zAsana karatA thaa| unakA garva thA, jo eka prakAra kA mohanIya karma thaa| bAhubalI ko rAjadhAnI bahalI deza meM sthita takSazilA taduparAnta prAdinAtha ne apanI do putriyoM, brAhmI cha thii| digaMbara paraMparA meM bahabalI ko poDanasa yA poDanapura sundarI, ko bAhubalI ke pAsa isa tathya se avagata karAne kA zAsaka batAyA gayA hai| aneka zAsakoM para vijaya ke lie bhejaa| apanI bhUla anubhava karane aura darpa se prApti ke uparAnta bharata ne apane samasta 66 bhrAtAmoM se mukta ho jAne para bAhubalI ko kevalajJAna prApta ho usake prati prAdara vyakta karane kI mAMga kii| bAhubalI ke gyaa| prArambhika digaMbara granthoM meM brAhmI va sundarI ke atirikta sabhI bhrAtA pahale hI saMsAra kA parityAgakara Agamana kA ullekha anupalabdha hai| ina prathoM meM varNita hai jainadharma kI dIkSA le cuke the| bAhubalI ne bharata kI ki darpa aura saMkleza ke kAraNa bAhUbalI kevalajJAna se sattA svIkAra karane se inakAra kara diyA, jisa para kruddha vaMcita the, aura unako kevalajJAna tabhI prApta hughA, jaba ve hokara bharata prapanI vizAla senA sahita bAhubalI ke varSa ke aMta meM sAdhu kI upAsanA ko phuNce| prAdipurANa sAmrAjya kI ora cala pdd'aa| kintu aneka niraparAdha meM bhI bAhubalI kI tapascaryA kA vistRta ullekha prApta
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana milma meM bAhubalI hotA hai| hola pratimA ke samAna hai, kintu nirmitI me yaha usase bAhubalI ko isa avasarpiNI kA prathama kAmadeva bhI zreSTha hai| prayahola kA citraNa bAdAmI ke kucha pUrva pratIta batAyA gayA hai| prAdipurANa meM bAhabalI ko hare raMga va hotA hai / elorA kI jaina guphApo jinakI tithi 8 vIM se harivaMzapurANa meM zyAma raMga kA batAyA gayA hai| vAhabalI 10vI zatI ke madhya nirdhArita kI gayI hai, meM bAhubalI ko anya kaI nAmo-gommaTezvara, bhujabalI. Dora balI, ke kaI prakana dekhe jA sakate hai| pratima jaina guphA me kukkuTezvara prAdi se bhI sabodhita kiyA gayA hai| dakSiNa utkIrNa eka vizAla citraNa me bAhabalI ke donoM pAzvoM bhArata meM bAhubalI kI prArambhika mUrtiyAM prayahola. bAdAmI me brAhmI va sundarI kI prAkRtiyAM sanAla kamaloM para va elorA kI jaina guphAoM meM dekhI jA sakatI hai| pazcima avasthita hai| bAha balI kI prAkRti ke samakSa, arthAt bhArata meM parivartI guphApo mAMgItaMgI aura anakAi kamalAsana ke nIce, do hariNoM ko citrita kiyA gayA hai, tanankAI, me bhI bAhubalI kI pratimAye utkIrNa hai / jo zAntipUrNa vAtAvaraNa kA bodha karAte hai / bAhubalI ke __ayahola kI jaina guphA me bAhabalI kI kAyotsarga mudrA mastaSka para eka chatra utkIrNa hai / UparI bhAga me pUjana meM khaDI eka nagna pratimA avasthita hai, jisame latA ke lie AtI huI uDDAyamAna gandharva prAkRtiyo ko mUrtivallariyoM ko bAhabalI kI bhajAyoM va pairoM meM lipaTA gata kiyA gayA hai| sAtha hI rAjasI vastroM va mukuTa humA pradarzita kiyA gayA hai| sAtha hI pairoM ke samIpa se yukta bharata kI prAkRti ko samIpa hI hAtha jor3e prakita valmIka se so ko apanA phaNa uThAte citrita dAhinI ora akita kiyA gayA hai| brAhmI va sundarI kiyA gayA hai / mukhya prAkRti ke donoM pAvoM meM brAhmI va kI upasthiti ke sambandha meM zvetAmbara granthoM meM hI ullekha sundarI kI prAkRtiyAM citrita haiM, jo rAjakumAriyoM ke milatA hai, jaba ki prArambhika digambara grantho meM pUjana paridhAno, mukuToM va prAbhUSaNoM se susajjita hai / isa citraNa karate hue bharata ke citrita kiye jAne kA ullekha prApta hotA hai| ke sampUrNa UparI bhAga me vRkSoM aura uDDAyamAna gandharva tinnevellI jile ke kAla malAI guphA meM bAhubalI kI prAkRtiyAM pradarzita hai, jo vAstava meM bAhubalI kI upAsanA karate hae se pratIta hote hai| bAhubalI kI jaTA ke rUpa dhyAna mudrA meM khaDI mUrti utkIrNa hai, jinake donoM pAzrvo meM brAhmI va sundarI kI prAkRtiyAM avasthita hai / ise havIM meM utkIrNa keza laTo ke rUpa me skandhoM taka laTaka sadI meM nirmita batAyA gayA hai| isa prakAra kA citraNa rahe hai / devatA kI mukhAkRti kucha aNDAkAra hai, aura netra kila kuDDI, rammannamalAI pahADI madurA jilA aura madurA dhyAna kI mudrA meM prAdhe khule va prAdhe banda hai / pairo ke jile ke hI samana ra koyila aura annamalAI se bhI prApta Upara ke bhAga kA maNDana utkRSTa hai| devatA ke skandha hote hai bAhubalI kI eka kAMsya pratimA (10x"3x" kucha ghumAvadAra hai| sabhI prAkRtiyo kI nirmitI kaTora 3") kannaDa ricarsa insaTITyUTa myUjima, ghAravADa (na. hai isa ubhar3e hue citraNa ko chaThI-sAtavI zatI ke madhya vya ema 78) me sagRhIta hai|' eka vRttAkAra pIThikA para tithyAMkita kiyA gayA hai| bAdAmI kI jaina guphA nirvastra bAhabalI ko sIghA khaDA pradarzita kiyA gayA hai / naM. 3 ke bAda kI pratIta hotI hai, jisame 573 IsavI meM tithyAMkita magaleza kA lekha utkIrNa hai| bAhabalI kA 3. Shah, U.P., op. Cit., p. 35; Goswami, A., citraNa karane vAle phalaka' me devatA kI keza racanA aya Indian Temple Sculpture, Calcutta, 1956, p. 37. 1, Shah, U.P., Bahubali : A Unique Bronze 4. Shah, U.P., op. cit., pp. 34-35. in the Museum, Bull. Prince of Wales 5. Annigeri, A M. A Guide to the Kannada Museum of Western India, No. 4, 1953-54, Researeh Institute, Museum, Dharwar, p 34. 2. Loc.Cit. 1958, p. 30.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 24 ki.1 anekAnta mAdhavI vallarI unake pairoM aura hAthoM meM skandhoM taka pUrNataH nagna hai| uttara dizA kI pora khaDI pratimA ke lipaTI haiN| devatA kA dhyAna nimagna aMkana cittAkarSaka skandha caur3e va bhujAeM sIdhI nIce laTaka rahI haiM / kaTi hai| kAphI kucha magna mastaka para sabhavataH dhumAvadAra keza pradeza saMkSipta hai| ghuTano ke nIce kA bhAga tulanAtmaka racanA pradarzita thii| dRSTi se kucha choTA va moTA hai| bAMbI (anthills) se prinsa prApha velsa myUjiyama, babaI meM sthita 20" ghirI prAkRti se sarpo va mAdhavI vallariyoM ko prasArita UMcI eka kAMsya mUti me' bAhubalI ko maNDala para khar3A hote hue dikhAyA gayA hai| pIThikA eka khule kamala ke citrita kiyA gayA hai| usake pairo, bhujAmoM va jagho meM rUpa me utkIrNa hai| mUkhamaNDala saumya aura zAMta dIkha DaMThaloM va pattiyoM se yukta latAvallariyAM lipaTI hai| rahA hai| isa prAkRti kA mukhya bhAga isakI mukhAkRti hai| niyamita paMktiyoM me citrita keza racanA vRttAkAra jisapara vyakta maMdasmita va cintana kA bhAva isa rUpa meM challoM ke rUpa meM devatA ke skandhoM va pRSTha bhAga me pradarzita vyakta hai mAnoM bAhubalI sagharSarata sasAra kI ora dekha rahe hai| aNDAkAra mukhAkRti, bhare va saMvedanazIla nicale hoMTha hoN| saMsAra se virakti kI bhAvanA kA pUrNa nirbAha isa bhArI ThaDhI, tIkhI nAsikA, nitambo, sIdhe paroM va ghuTanoM citraNa meM kiyA gayA hai| devatA kI keza-racanA cakrAkAra kI nirmitI svAbhAvika hai| lambI bhujAmo kI hatheliyAM ghumAvoM ke rUpa meM nirmita hai| prAkRti kI nagnatA jahA~ zarIra se saTI huI haiN| pRSTha bhAga meM devatA kA maNDana devatA ke prAtma-tyAga kI bhAvanA kA udbodhaka hai. vahI kAphI zreSTha hai / prAkRti kI mukhAkRti se hI usake pratara usakI kAyotsarga mudrA prAtma-niyantraNa kI bhora saketa meM hone vAle UrjA ke pravAha kA bhAva spaSTa hai jo bAha- karatI hai| kArakala se prApta hone vAlI dUsarI vizAla balI ke gahana cintana kA pariNAma hai / mUrti kI nirmitI pratimA meM bhI saumyatA va Atma-tyAga kI bhAvanA vyakta isake prAraMbhika tithi kI puSTi karatI hai / DA0yU0 pI0 hai| 41 phITa UMcI mUrti 1432 IsavI meM pratiSThita zAha kI dhAraNA hai ki isa mUrti ko 7 vIM zatI ke bAda kI gaI thii| antima pratimA madrAsa ke dakSiNI kannar3a nirmita nahI batAyA jA sakatA hai, jabaki anya vidvAna jile ke velUra nAmaka sthala se prApta hotI hai| 35 phITa elorA-bAdAmI kI bAhubalI pratimAnoM se isakI sAmyatA UMcI isa pratimA ko timma yA timmarAja moDiyA ne ke prAdhAra para ise pAThavI zatI ke pUrva nirmita mAnanA 1604 IsavI meM sthApita kiyA thaa| zravaNa belagolA kI ucita nahIM samajhate haiN| pratimA ke viparIta isameM bAMbI nahIM citrita hai| isa dakSiNa bhArata se prApta hone vAlI tIna vizAla citraNa ke bAyIM ora kAphI saMkhyA me so ko utkIrNa prAkRtiyoM meM vizAlatama 56 phITa 6 iMca UMcI pratimA kiyA gayA hai, unameM se do kAphI lambe va tIna phaNo maMsUra rAjya ke zravaNabelagolA nAmaka sthala para utkIrNa vAle sarpa, jo mUrti ke kAphI samIpa utkIrNa hai, devatA ke hai|' 181-83 IsavI meM gaMga zAsaka ke pramukha cAmuNDarAya caraNoM se ghuTanoM taka prasArita hai| donoM pAzvoM meM aMkita dvArA pratiSThita mUrti meM kAyotsarga mudrA meM khar3I prAkRti choTe-choTe sau kA uddezya kukkuTa sarpa kA aMkana rahA 6. Shah, U.P., op.Cit. pp. 35-36 Eight All India Oriental Conference 7. Editorial Notes. A Unique Metal Image Mysore, Dec. 1935, Banglore, 1937, pp. of Bahubali, Lalit-Kala, Nos. 1-2, April 690-91; Krishna M.H. The Mastaka1955-March 1956, p. 37. bhisheka of Gommateswara of Sravana Belgola, Jaina Ant. Vol. V. No. IV, March 8. Sravana Belgola, Mysore Information 1940. pp. 101-106. Bnll., Vol. XII, No. 2, Feb. 1949, pp. 9. Pai, M Govind. Venur and its Gommata 53-55; Krishna, M.H.. The Art of Colossus Jaina Ant., Vol. II, No. II, Sept. Gomata Colossus, Pro. & Transe. of the 1936, pp. 45-50.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zilpa meM bAhubalI hogaa| latAvallariyo kI katAra devatA ke caraNoM se dekhA jA sakatA hai / " lekha ke prArambha meM vaNita kathAnakoM jAghoM taka lipaTI hai| sAtha hI kalAiyo va bhujAoM meM ke hI kucha vaNita dRzyoM ko isame utkIrNa kiyA gayA vAllara dekhI jA sakatI hai| devatA kI kezasajjA hai| eka anya mUrti zatrujaya giri sthita mAdinAtha mandira jamazAlI / karNa lambe va nAsikA kucha jhukI huI sI ke garbhagRha me pratiSThita hai, jisameM bAhavalI ko cintana hai / devatA kI mukhAkRti para pradarzita madasmita ke bhAva se kI mudrA me khar3A pradarzita kiyA gayA hai| unake pairoM aisA pratIta hotA hai mAno ve sasAra se vidA le rahe hoN| me latAvallariyAM lipaTI hai / sAthahI brAhmI maura sundarI maisUra ke 14 mIla dakSiNa-pazcima me sthita gommaTa. kI prAkRtiyAM bhI utkIrNa haiM / yaha mati pAdapITha para girI se gommaTezvara kI eka 18 phITa U~cI manojJa pratimA utkIrNa lekha ke aAdhAra para 1234 IsavI meM nirmita prApta hotI hai, jisame devatA ko prabhAvapUrNa mudrA me pratIta hotI hai / prAbU aura zatrujaya donoM hI sthaloM para khaDA kiyA gayA hai| nagna AkRti kI mukhAkRti zravaNa bAhubalI ko dhotI pahane hue citrita kiyA gayA hai / yahA~ velagolA mati ke kAphI kucha samAna hai, mAtra kucha yaha dhyAtavya hai ki zvetAmbara sampradAya se sambandhita yahI vibhinnatApo ko chor3akara / isa pratimA kI mukhAkRti se do mUrtiyA~ prApta ho sakI hai| eka navayuvaka sAdhu kA prAbhAsa hotA hai| bAbiyoM kA bAhubalI va bharata kA aMkana karane vAle citroM kI isame pUrNarUpeNa prabhAva hai va hAtho kI mudrA bhI bhinna saMkhyA adhika nahI hai / bar3odA ke hasa vijaya jI ke saMgraha hai| latAvallariyo ko paro-hAtho meM lipaTA humA pradarzita meM sthita 1522 savat ke kalpasUtra ke citra me, aura jana kiyA gayA hai| mukhamaNDala para pradarzita viziSTa prakAra citra kalpadruma ke citra saMkhyA 181 me bhI pAhabalIkA kI zAnti va saumyatA kA bhAva bAhubalI ke Antarika citra prApta hotA, kintu kalpasUtra meM bAibalI kI kathA Ananda kI anubhUti aura kaThora cintana kA pariNAma vaNita nahI hai|" isa saMkSipta citra meM sampUrNa dRzya ko hai| yaha biMba 1423 IsavI me pratiSThita kiyA gayA thaa| cAra bhAgo meM vyakta kiyA gayA hai| kArI bhAga meM bharata dakSiNa bhArata kI terina bastI se bhI maccIkaNve dvArA va bAhubalI ko dRSTi va vAka yuddha karate hue pradarzita 1115 IsavI meM pratiSThita eka bAhabalI citraNa (5 phITa kiyA gayA hai / dUsare meM muSTi DaNDa yuddha pradarzita hai / UMcA) prApta hotA hai| tIsare bhAga ke prathama khaNDa meM bharata ko bAhabalI kA khajurAho ke pArzvanAtha mandira ke pradakSiNA patha kI sAmanA karate hue cakra dhAraNa kie prakita kiyA gayA bhitti para kaThora tapazcaraNa ke pratIka bAha balI kI eka hai aura dvitIya khaNDa meM bAhubalI ko apanA mukuTa utAra sundara pratimA prakita hai| peroM se lekara hAthoM taka kara phekate hue citrita kiyA gayA hai| antima bhAga meM lipaTe hue nAgo tathA zarIra para regate hue vRzcikoM kA bAhubalI ko dhotI pahane hue cintana kI mudrA meM khar3A citraNa isa biMba kI dhyAtavya vizeSatA hai| dilavAr3A vyakta kiyA gayA hai| bAhubalI ke dono pAzvoM meM eka sthita vimala vasahI mandira ke sabhA-maNDapa ko isa chata para vRkSa va sarpo ko pairoM ke nIce se hAthoM taka lipaTA pradarzita bharata aura bAhubalI ke madhya hue yuddha kA vistRta citraNa kiyA gayA hai / bAhubalI ke skandhoM para pakSiyoM ke ghoMsale dekhe jA sakate hai / do jaina bhikSuNiyo, brAhmI va sundarI, 10. Jain, Surendranath Sripalji Colossus of ko vAma pArzva me hAtha jor3e akita kiyA gayA hai| bharata Shrabanbelgola and other Jain Shrines of Decean, Nutan Jain Sahitya Series-I, va bAhubalA dAnA hA kA va bAhubalI donoM hI kI prAkRtiyA~ isa citra meM svaNima hai| Bombav, 1953, pp. 41-42. 11. Ibid., p. 32. 13. Jayantavijayaji Muni Shri, Holy Abu 12. Jaina, Niraj, Khajuraho Ka Parsvanatha (trans in to Eng. by U.P. Shah), BhavJinalaya. In Hindi. Anekanta, yr.16, No. nagar, 1954, pp. 56-60. 4,Oct. 1963, p. 153. 14. Shah, U.P.op.Cit, p.36. 15. Ibid., p.37.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 ratanalAla kaTAriyA daza bAhya-parigraha jaina zAstro me parigraha do prakAra kA batAyA hai eka yAnaM zayyAsanaM kupya, bhAMDaM ceti bahirvaza // 6 // bAhya aura dUsarA grAbhyatara / bAhya-parigraha ke 10 bheda 6. sAgAra dharmAmRta (pa. prAzAdhara kRta adhyAya 4 zloka batAe hai aura prAmyatara ke 14 / nIce-daza prakAra ke 62 kI TIkA)bAhya-parigraha para samIkSAtmaka vivecana prastuta kiyA vAstu kSetra dhanadhAnya dvipada catuSpada zayanAsana yAna jAtA hai| kupya bhAMDaM lakSaNaM dazavidha bAhyagrathaM // zAstro meM bAhya-parigraha ke daza bheda isa prakAra 10. ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prabhAcandra kRta TIkA batAye hai : (zloka 145)1. mUlAcAra (paMcAcArAdhikAra, prathama bhAga pR0 320)- kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM, dvipadaM ca catuSpadaM / khettaM vatthudhaNaM dhaNNagada duppada catuppada gada ca / zayanAsanaM ca yAnaM, kuppa bhAMDamamIdaza // jANa sayaNAsaNANi ya, kuppe bhaDesu vasa hoti // 211 11. praznottara zrAvakAcAra (sakalakIrti kRta) sarga 162. bhagavatI ArAdhanA (zivAryakRta) kSetraM gRhaM dhanaM dhAnyaM, dvipadaM ca catuSpadaM / prAsanaM zayana vastra, bhAMDa syAd gahamedhinAM // 5 // bAhira saMgA khetta vatthaM ghaNadhaNNa kuppabhaMDAni / dupaya cauppaya jANANi ceva sayaNAsaNe ya tahA // 11 // 12. trivarNAcAra (somasenakRta) adhyAya 10 kSetraM vAstu dhanaM dhAnya dAsI dAsazcatuSpada / 3. harivazapurANa (jinasena kRta) saga 34 yAnaM zayyAsanaM kupya bhAMDaM ceti bahirvaza // 140 / / catuSkaSAyA nava nokaSAyA, mithyAtvamete dvicatuSpade ca / kSetra ca dhAnyaM gahakuppabhAMDa, dhanaM ca yAna zayanAsana c| 13. zrAvakAcAra (umAsvAmI, pUjyapAda ke nAma se) kSetraM vAstu dhana dhAnya, dvipadaM ca catuSpadaM / 4. jJAnArNava - (zubhacandrAcArya kRta) sarga 16 prAsana zayanaM kupyaM, bhAMDaM ceti bahivaMza // 16, 7 // vastu kSetra dhana dhAnyaM, dvipadaM ca catuSpada / 14. devasena kRta mArAdhanAsAra kI linadi kRta TIkA zAyyAsanaM ca yAna ca, kupyaM bhAMDa mamIdaza // 4 // (gAthA 30 me ukta ca)5. yastilaka campU (upAsakAdhyayana) sayaNAsaNa ghara khitta, suvaNNa-dhaNadhaNNa kupya bhddaaii| kSetraM dhAnyaM dhanaM vAstu, kupyaM zayanamAsanaM / dupaya ca uppaya jANasu, ede basa bAhirA gaMthA / dvipadAH pazavo bhAMDaM, bAhyA vaza parigrahAH // 433 // 15. carcAsamAdhAna (pa. bhUdhara jI mizra) pR0 566. cAritrasAra (cAmuDagaya kRta) patra pRSTha 63 bhUmi yAna dhana dhAnya gRha, bhAjana kupya apAra / "kSetra vAstu dhanadhAnya dvipada catuSpada yAna zayanAsana zayanAsana caupaba dupada, parigraha vaza parakAra / / kupya bhAMDAni vavidhazcetanAcetana bheda lakSaNo baahyprigrhH|" kSetra vAstu caupada dvipada, dhAnya dravya kupyAdi / 7. saskRta ArAdhanA (amitagati kRta rUpAntara) bhAjana pAsana seja ye, daza para kAra anAdi // 700 / kSetra vAstu dhana dhAnya, dvipadaM ca ctusspvN| 17. banArasI vilAsa pR0 206yAnaM zayyAsana kupyaM, bhAMDaM saMgA bhivNsh||1146|| bhUmi yAna dhana dhAnya gRha, bhAjana kupya apAra / 8. prAcAra sAra (vIranadikRta) adhikAra 5 zayanAsama caupada dvipada, parigraha vaza parakAra // 26 // kSetra vAstu dhana dhAnyaM, vipadaM ca catuSpadaM / 18. jJAnAnada zrAvakAcAra pRSTha 36 me bhI isI prakAra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaza bAhya-parigraha A 10 parigraha batAe hai| ina pramANo meM--kheta, ghara, dhana, die haiM unakI saMkhyA bhI hI haiM, dasa nhii| ye nAma dhAnya, dopAye caupAye, savArI, zayanAsana, kupya aura bhI sAmAnya hai pangriha ke vyAvartaka bheda rUpa nahIM hai bhAMDa ye daza prakAra ke bAhya parigraha batAye hai| iname kyoki inameM jo "hiraNya-suvarNa" nAma hai ve to 'dhana meM saMsAra ke yAvanmAtra cetana acetana mizra sabhI prakAra ke gabhita ho jAte hai, 'dAsIdAsa' 'dvipada' me mA jAte haiM padArthoM kA samAveza ho jAtA hai| pramANa na0 5, 11, isake sivA copAye, yAna, zayanAsana aura bhADa ye nAma 13. aura 16 me "yAna"-(savArI) nahI diyA hai| haiM hI nhiiN| phira bhI kucha graMthakAro ne parigraha parimANa "zayanAsana" ke zayana aura prAsana aise do bheda karake vrata ke ina aticAra nAmo me "bhADa" aura milAkara unhI meM 'yAna' ko gabhita kara diyA hai| kula 10 sakhyA banA dI hai aura unhe daza bAhya parivaha 16. prabodhasAra (yaza.kItikRta) adhyAya 2 banA diyA hai jo mamucita pratIta nahIM hotaa| vidvAnoM ko bhUmirvAstu dhanaM dhAnyaM, vastrAdi zayanAsanaM / isa para vicAra karanA caahie| paM0 bhUdhara jI mizra ko dvipadAH pazu ratnAdi, bAhyo'yaM dazadhopadhiH // 10 // bhI isa viSaya me zaMkA haI hai unhone "carcAsamASAna" isame 'catuSpada' kI jagaha 'pazu' zabda diyA hai aura pR0 56 para bAhyaparigraha ke vAstavika 10 bheda dete hA 'kUpya' kI jagaha 'vastrAdi' diyA hai tathA 'bhAMDa' kI jagaha (jo pUrva ma pramANa na. 17 me uddhRta kie gae haiM) 'ratnAdi' diyA hai jo saba samanArthaka hI hai| likhA hai ki-"ihA koI kahe sUtra jI meM parigraha ke 30. ghavalA pustaka 13 pRSTha 65 me-"khetta vattha bheda mora bhAMti kahe hai so kyo? tisakA uttara-kupya dhaNa ghaNNa duvaya ca uppaya jANa sayaNAsaNa sirasa kula gaNa nAma bheda me saba gabhita hai"| sadhehi' bAhya parigraha batAye hai / iname daza bheda kI dRSTi pa. bhUdhara jI ne jo samAdhAna diyA hai vaha samyaka se kathana nahI hai phira bhI unhI kA samarthana kiyA gayA hai| pratIta nahI hotA; kyoki-kRpya me saba gabhita nahI hote agara hota hai to 10 bhaMda karane kI jarUrata nahI thI phira kyoki 8 nAma to kramazaH ve hI hai| to 1 'kupya' ho de denA cAhie thA vyayaM anya nAma kyo mokSazAstra a0 7 sUtra 26 die ? isasa acchA to 'dhana' rahatA jisame saba gabhita kSetravAstu hiraNyasuvarNa dhanadhAnya, dAsIvAsa kupya ho jaat| pramANAti kramAH sahI bAta to yaha hai ki-mizra jo kA zakA samAisa sUtra me parigraha parimANavata ke 5 praticAra dhAna hI vyatha hai kAraNa ki-tattvArtha sUtra adhyAya 7 batAe hai / jinakA khulAsA isa prakAra hai : sUtra 26 ma parigraha ka daza bheda nahIM batAya hai vahA~ to sAgAra dharmAmRta adhyAya 4 5 praticAra batAye hai jo parigraha vastumo ke mAghAra vAstukSetra yogAdhana dhAnye baMdhanAtkanaka ruupye| para hai| dAnAtkupye bhAvAnna gavAdI garbhato mitimatIyAt // 64 // aisA pratIta hotA hai ki-isa tathya ko ThIka taraha zrAvakadharma vidhi prakaraNa (haribhadra zve.) se nahI samajhane ke kAraNa kucha arvAcIna athakAro ne khetAha hiraNNAI ghaNAi dupayAi kuppa pamANa kme| bhramavaza inhe parigraha ke bheda samajha liyA hai aura iso se joyaNa payANa badhaNa kAraNa bhAve hi no kuNai / / 8 / / iname 'bhADa' paura milA kara bAhya parigraha ke 10 maMda iname batAyA hai ki-kSetra aura gRha ko paraspara kara die hai jo kitane galata hai yaha pUrva meM batA pAe hai saMbaddha karake, hiraNya aura suvarNa kA dAna karake, dhana aura ra dhAnya ko badhaka-giravI rakhake, dopAye caupAye ko garbhA- aba unakA nIce paricaya prastuta kiyA jAtA hai :dhAna se aura kupya ko bhAva (parimANAntara) se atikrama (1) dravya saMgraha kI brahmadeva racita TIkA (gAthA 55/nahIM karanA caahie| isa taraha yugma rUpa se 5 aticAra kSetravAstu hiraNya suvarNadhana dhAnya vAsI vAsa kara batAe haiN| parigraha ke bheda nahIM batAye hai| jo nAma bhAMDAbhidhAna vazaviSa bahiraMga parigraheNa ca rahitaM /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, varSa 24, ki01 anekAnta simAMtasAra saMgraha (narendrasenAcArya) pariccheda 3- artha kisI zabdakoza meM nahIM pAyA jaataa| zAyada vAsta kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM, dAsI dAsastathA punaH / ko vastu (cIja) samajha liyA ho)| suvarNa rajataM bhAMDa, hiraNyaM ca parigrahaM // 3 // hindI prantha bAhyo vaza prakAro'yaM saMkhyAdi vizeSata: // 14 // 8. umAsvAmI zrAvakAcAra zloka 381 kI halAyudha (isame 'kupya' na dekara 'rajata' diyA hai) jI kRta hindI TIkA pR0 131 / (3) devasena kRta mArAghanAsAra kI ratnanaMdi kRta TIkA 6. zrAvaka dharmasaMgraha (darayAvasiMha jI soSiyA kRta) (gAthA 30) pR0 38 pR0 216, 132 / "kSetravAstu hiraNya suvarNa dhanadhAnya dAsIdAsa kupya 10. ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 10 kI sadAsUkha jI bhAMDa bAhya prigrhaannaaN"| kRta vacanikA me| (4) darzana pAhuDa gAthA 14 aura bhAva pAhuDa gAthA 56 11. dharma zikSAvalo caturtha bhaag| kI zrutasAgarI TIkA me 12. sarala jainadharma caturtha bhAga pR0 23 / kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM, dvipadaM ca catuSpadaM / 13. varAgacarita kA hindI anuvAda (gorA bAlA jI) hiraNya ca suvarNa ca, kupyaM bhADaM bahirvaza / / pR0 346 / -iti pAgama bhASayA 14. puruSArtha siddhaghupAya kI satyadhara jI kRta hindI TIkA (dAsI dAsa kI jagaha yahA~ dvipada catuSpada kara diyA (zloka 128) / hai aura inheM Agama kA kathana batAyA hai kintu di. 15. "vizvazAMti aura aparigrahavAda" pR0 21 / mAgama meM to aisA kathana dekhA nahI jAtA, sabhavata: "pAgama 16. pArAdhanAsAra kI hindI TIkA 1061 / bhASayA,' se tAtparya zve. mAgama-granthoM se ho; kyoMki zve. 17. jaina dharmAmRta (paM0 hIrAlAla jI) pR0 150 / granthoM meM aise kathana pAye jAte hai)| 18. nAgakumAra carita hindI (udayalAla jI kAzalI(5) bodhapAhuDa gAthA 45 kI zrutasAgarI TIkA meM vAla) 10 65, 66 / / kete daza bAhya parigrahA: ? kSetra, vAstu, hiraNyaM, 16. yogasAra TIkA (ba0 zItalaprasAda jI kRta) 10 suvarNa, dhanaM, dhAnyaM dAsI, dAsaH, kupya / 176, 166-197 / (tattvArtha sUtra ke ina nAmo ko hI prora vaha bhI 20. jainadharma prakAza (ba0 zItala prasAda jI kRta) 10 binA 'bhAMDa' nAma milAye hI daza parigraha batA diye hai 151-152 / aura hindI anuvAdaka jI ne bhI kupya kA jo candanA- 21. mokSamArga prakAza bhAga 2 (50 zItalaprasAda jI kRta) guru' prartha diyA use 10vA bheda banA DAlA hai)| pR. 35 / (6) bhAvasaMgraha saMskRta (vAmadeva kRta) pR0 112- 22. zrI vardhamAna mahAvIra (digaMbaradAsa jI mukhtAra) kSatraM gRha dhanaM dhAnyaM, suvarNa rajata tathA / pR. 268 / bAsyo vAsAzca bhAMDa ca, kupyaM bAhya parigrahAH // 625 23. chahaDhAlA-hindI TIkA (paM. buddhilAla jI, devarI) (7) lATIsaMhitA (pa. rAyamallajI kRta) sarga 6 zloka 1016 / 98 se 107 24. chahaDhAlA-hindI TIkA (paM0 manoharalAla jI, (pUrvavat kathana hI diyA hai kintu kSetra meM gRha ko jabalapura) pariziSTa pu0 76 / bhI sAmila kara diyA hai| "kSetra syAd vasatisthAnaM 25. svAmI kArtikeyAnuprekSA kI zubhacandrakRta saMskRta dhAnyAdhiSThAnameva vA" / aura vAstu kA prathaM gRha na dekara TIkA kA hindI anuvAda pR0 203 paura 283 / vastrAdi diyA hai "vAstu vastrAdi saamaany"| kintu (saMskRta TIkA me sahI hai)| vAstu' kA artha vasatisthAna 'gRha' hotA hai, 'vastrAdi' 26. pacalabdhi (mUlazaMkara jI dezAI) pR. 64 // ' tuma
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaza bAha-parigraha jI. 27. ralakaraMDa zrAvakAcAra kI hindI TIkA (kSIrasAgara bhramavaza parigraha ke bheda samajha kara kI hai jaba ki ye kathana jI mahArAja kRta) 10 35 / parigraha parimANa vrata ke aticAra hai dekhie :28. bRhajjaina zabdArNava bhAga 2 (ba. zItalaprasAda jI) paca pratikramaNa pR06:pR0 531 / dhaNa SaNNa khitta vattha, rupya suvaNNeSa kuvina parimANe / ina 28 granthoM meM galata daza bAhya parigraha diye gaye dupae caupayammiya, paDikamme desi savvaM // 18 // haiN| tattvArtha sUtra adhyAya 7 sUtra 26 ke kathana ko parigraha icchA parimANassa samaNovAsaeNaM ime paMca-SaNake prAcIna bheda samajha liyA gayA hai jo bhrama-mUlaka hai| ghaNNa pamANA ikkame, khitta vattha pamANAikkame, hiraNa agara sUtrakAra 10 nAma dete to kadAcit bhrAti sabhava subaSNa pamANAikkame, dupaya cauppaya pamANAikkame, kuviya thI; kintu sUtrakAra ne hI nAma diye hai aura ve bhI ati- pamANAikkame / (Avazyaka sUtra pR0 825) / cAra rUpa meM diye haiM parigraha ke bheda rUpa meM nahIM, phira bhI tattvArtha sUtra ke parigraha parimANa aticAra me aura isa bhrAMti kA pracAra dIrghakAla se ho rahA hai aura aba uparokta me sirpha yaha antara hai ki uparokta ke "dupaya to pAThyapustakoM taka meM yaha galatI pracalita ho gaI hai cauppaya" kI jagaha tattvArtha sUtra me 'dAsI dAsa" hai tadaata: vicAraka vidvAnoM ko isa pora dhyAna denA cAhie nusAra hI zve0 di0 grathakAroM ke galata parigraha bhedoM me tAki isa galatI kI punarAvRtti na ho| bAhya parigraha ke antara paDa gayA hai isa viSaya meM eka antara aura hai di. vAstavika dazabheda ve hI hai jo nibagha ke prArambha me 20 grathakAro ne to "bhADa" aura milA kara kula 10 bAhya zAstra pramANoM dvArA prastuta kie gae hai| parigraha batAe hai kyoMki di0 sapradAya me bAhya parigraha isa viSaya meM zve. zAstroM meM kaisA kathana hai vaha kI 10 saMkhyA prAcIna kAla se pracalita rahI hai jaisA ki nIce saMkSepa meM banAyA jAtA hai : ratnakaraDa zrAvakAcAra kArikA 145 se bhI sUcita hotA (i) tattvArthasUtra a07 sUtra 12 kI siddhasena gaNI hai "bAhya Sudazasu vstussu"| jaba ki zve0 granthakAroM ne kRta TIkA (bhAga 2 pR0 80) binA koI parivardhana kie hI bAhyaparigraha batAe haiN| "bahirapi vAstu kSetra dhanadhAnya zayyAsana yAna kupya yahA~ eka bAta aura jJAtavya hai ki-'parigraha paridvitri catuHpAdabhAMDAkhya iti"| mANa' vrata me sAmAnya parigraha kA hI grahaNa kiyA hai zeSa yaha ullekha bAhya parigraha ke vAstavika daza bhedoM ke bhogopabhoga sAmagrI, 'bhogopabhoga parimANa' guNavrata meM kathanAnusAra hai ata: sahI hai kintu kucha di0 graMthakAroM kI gabhita kI gaI hai jaba ki daza bAhya parigrahoM meM sabhI taraha kucha zve0 granthakAroM ne bhI isa viSaya me bhUla kI parigraha aura sabhI bhogopabhoga-sAmagrI garbhita kI gaI hai| hai, dekhie : bAhya parigraha ke vAstavika daza bheda-kSetra, vAstu, (i) mokSazAstra-adhyAtmopaniSada (hemacandrAcArya) dhana, dhAnya, dvipada catuSpada, yAna, zayyAsana, kupya, bhAMDa dvitIya prakAza ke zloka naM0115 kA svopajJa bhASya kA noca thor3A vivaraNa prastuta kiyA / kA nIce thor3A vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai| jisase patra 155-- yaha jAnA jA sakegA ki kisa bheda meM kyA padArtha garbhita dhana dhAnyaM svarNarUpya, kupyAni kSetra vaastunii| dvipAccatuSpAdacetisya, nava bAhyAH paripahAH // 1 // 1. kSetra-sabhI prakAra kI jamIna-kheta, khalA, DohalI, (ii) paca pratikRmaNa (pa. sukhalAla jI saMghavI) 10 plATa, parvata, nadI, nAlA, samudra, bAvar3I, kumAM, 311312 / bAMdha, bAga, bagIcA aadi| "dhana, dhAnya, kSetra, vAstu, sonA, cAMdI, vartana, vipada, 2. vAstu-sabhI prakAra ke makAna-maMdira, makAna, catuSpada' ye nava prakAra ke parigraha batAe hai| noharA, (nikaTagRha), mahala, bhavana, koThAra, talaghara, yaha bhUla ina granthakAroM ne nimnAkita kathanoM ko aTArI, khAI, guphA, koTara, ghaMTAghara mAdi /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 varSa 24 ki.1 pranekAnta 3. dhana-gaNima, parima, meya aura parIkSya ke bheda se 4 10. bhAMDa-lohA, tAMbA, pItala, kAMsI, elamoniyama, prakAra kA hai yathA gaNima-rupaiyA, paisA. noTa, mohara, bharaya, sTenalesa sTIla, jaramana silavara prAdi dhAtuoM nArela, supArI, grAma nAragI, mosamI, cIkU, pustaka, ke tathA patthara, kAMca, kASTha plAsTika Adi ke bane kaoNpI, pena prAdi saba prakAra ko ginane yogya vstueN| vartana upakaraNa-praujAra-hathiyAra-mazIna tathA khilaune dharima-kaMkuma, kapUra, davAI, prAdi dharane yogya saba grAdi / chatra, camara, jhAr3a, phAnUsa mAdi gobhAkArI vstueN| sAmagrI / reDiyo, Telivijana, sinemA, hAramoniyamameya-tela, laNa, ghRta, dUdha, dahI, sabjI, zakkara, guDa, tabalA, sAraMgI, piyAno-baijo, belA-vINA grAmophona dAla, lakaDo, prAdi tolane-mApane ke saba prakAra ke kArDa-lAuDa spIkara prAdi vAdya sAmagrI jUte, sUTapadArtha / ke sa, tijorI, pAlamArI Adi / hIga mi ca, namaka, parIkSya-sonA, cAMdI, javAharAta prAdi jA~ca kara lie jIrA, haladI, ghaNiyAM, sauMpha, loga, DoDA prAdi jAne vAle padArtha / magAle / hemacandra kRta anekArtha sagraha-mAMDa mUla4. dhAnya-cAvala, gehU~, caNA juvAra, bAjarA, makkI, vaNigavite turaMgANAM ca maMDane, nabIkUla dvayImadhye jau, maTara, mUga, urada, tUra, moTha, kulatha, masUra, tila, bhUSaNe bhAjane'pi ca // 127" maMgaphalI Adi khetI kI saba paidAvAra aura inase (sabhI prakAra ke bartana, prAbhUSaNa aura mahAjanI banI khAdya saamgrii| dukAnadArI kI vastue-nela, lUNa, lakI prAdi dvipada-dAsI, dAsa, naukara, cAkara, strI, putra, bhAMDa, kahalAtI hai)| ratnakaraDa kI prabhAcandra TIkAmanuSya, totA, mainA Adi pakSI upalakSaNa se eka "bhAMDaM zrI khaMDa maMjiSThA kAMsya tAmrAdi' likhA hai / pAda vAle sabhI prakAra ke vRkSa, vela, paudhe Adi aura bhI avaziSTa vastueM kupya evaM bhAMDa me grahaNa vanaspatiyA~ / karanA cAhie kUpya aura bhAMDa kA kSetra bahuta vyApaka catuSpada-hAthI, ghoDA, UMTa, baila, gAya, bhaisa, pAr3A, gadahA, khaccara, bakarI, bheDa Adi caupAye pazu / kriyA kalApa pR0 101, 80 meM pAMcave mahAvrata ke upalakSaNa se chaha pAMva vAle bhramara prAdi aura pATha prakaraNa me jo zramaNo ke yogya na ho aisA "prazramaNa pAMva vAle appAda prAdi jatu / prAyogya parigraha" batAyA hai usameM bAhya parigraha viSayaka 7. pAna-DolI, pAlakI, gADI, ratha, nAva jahAja, aneka vastupro ke nAma die hai| boTa, sAikila, moTara kAra, jIpa, TempU, skUTara, . isI taraha tattvArthamUtra a0 7 sa0 17 ko zrutasAgarI riksA, ur3ana khaTolA, vAyuyAna prAdi / vRtti meM cetanAcetana bAhya parigraha kA varNana kiyA hai| 8. zayyAsana -- khATa, palaMga, sophA, takhtA, breca, meja, "strI dvArA jinAbhiSeka" nAma ke TrekTa pR0 67 para kurasI, maDDhA, pIDhA, siMhAsana, pATA, caukI, tipAI, 5. sUrajamala jI ne pacAmRtAbhiSeka kA samarthana karate caTAI Adi sone baiThane ke sAmAna / hue likhA : "ye dUdha dahI ghRtAdi padArtha daza prakAra ke 6. kupya-sUtI, UnI, rezamI, saNI, Terelina, nAilona, parigrahoM meM bhI nhiiN|" makhamala prAdi ke vastrAdi / kuMkuma, candana, aguru, apane pakSa ke vyAmoha meM manuSya siddhAMta kA bhI kisa itra prAdi sugaMdhita dravya / sabhI prakAra kI prasAdhana taraha hanana kara detA hai yaha isakA jvalaMta udAharaNa hai| sAmagrI / / cauvA candana agara sugaMdha, atara, agarajA agara dUdha dahI ghRtAdi parigraha nahI hai to phira kyA haiN| prAdi prabandha / tela phulela ghRtAdika jeha, bahuri vastra yaha batAne kA kaSTa brahmacArI jI sA0 ne nahI kiyA saba bhA~ti kheh| ye saba kupya parigraha kahe sasArI / anyathA siddhAMta vidhAna kI unakI kalaI svayameva khula jIva neni gahe ||713||-kriyaakosh(daultraamjii) jaatii| (zeSa pR0 20 para)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopIlAla amara (1lIro, subhASa pArka, navIna zAhadarA, billI-32) gvAliyara meM jaina dharma gvAliyara aitihAsika, praudyogika tathA rAjanItika mahattva ke kAraNa prasiddha hai| yaha zahara tIna vibhinna kSetroM ko milAkara banA hai : gvAliyara jo pahAr3I para kile ke uttara meM hai aura jo apane madhyakAlIna sthApatya ke lie vikhyAta hai, lazkara jo kile ke dakSiNa meM hai maura san 1810 meM daulatarAva sindhiyA ke lazkara yA phaujI chAvanI ke rUpa meM basa gayA thA tathA morAra jo kile ke pUrva meM hai aura jisame pahale aMgrejoM kI chAvanI thii| yaha bhUtapUrva gvAliyara sTeTa kA mAdarza nagara thA / san 1956 me madhyapradeza ke banane taka yahA~ madhyabhArata kI zItakAlIna rAjadhAnI rahatI thii| yahA~ madhyakAla aura prAdhunika kAla meM nirmita aneka imArateM darzanIya haiM jinameM sTezana, jAmAmasjida, muhammada gausa kA makabarA, tAnasena kI samAdhi, kilA, lakSmaNa daravAjA, hathiyApaura daravAjA, phUla bAga, jayavilAsa mahala, motI mahala, kampU koThI mukhya hai| kile meM cAra hindra aura do muslima imArateM vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM : mAna mandira, gujarI mahala, karaNa mandira, vikrama mandira, jahA~gIra mahala aura zAhajahAnI mahala / kucha mahattvapUrNa hindU mandira bhI kile meM darzanIya haiM jaise sUryadeva, gvAliyA, caturbhuja, jayantI thorA, telI kA mandira, sAsa-bahU (bar3A) sAsa-bahU (choTA), mAtAdevI, dhondhadeva aura mahAdeva / inake atirikta eka mahatvapUrNa jaina mandira bhI kile meM hai jisakA patA san 1844 meM zrI kaniMghama ne lagAyA thaa| prAcIna kAla meM gvAliyara nAga, kuSANa, hUNa, pratihAra aura camdela zAsakoM ke adhikAra meM rahA hai / madhyakAla meM isa para sultAna, khilajI, tomara, tugalaka, lodhI aura mugala zAsakoM kA adhikAra rahA hai / isake pazcAt yahAM kAphI samaya taka sindhiyA vaMza kA aura phira agrejoM kA zAsana rhaa| yahAM ke durga kA apanA itihAsa hai / kucha logoM kA kathana hai ki yaha durga (kilA) IsA se koI 3000 varSa pUrva kA banA thA kucha purAtattvajJa ise IsA kI tIsarI zatAbdI meM banA humA mAnate haiN| kucha bhI ho, isa durga kI gaNanA bhArata ke prAcIna dugoM meM kI jAtI hai| gvAliyara meM jaina vAGmaya meM, jainetara vAGmaya kI koSa mora vAkpatirAja ke goDavaSa tathA mahAmahavijaya bhAMti gopagiri govagiri, gopAcala, gopAlAcala, govAla- meM prAma nareza maura bappabhadrasari kI vistRta carcA milatI giri, gopAlagiri, govAla caladu mAdi nAmoM se ulli- hai| bappa bhaTTasari ke upadeza se bhAma nareza jaina zrAvaka khita kiyA gayA hai| banA / usane kannauja meM 406 gaja kA vizAla jaina maMdira bappabhaTTa sari banavAyA aura usameM 18 bhAra sUvarNa kI pratimA sthApita gvAliyara itihAsa ke jaina srota paryApta mAtrA kraayii| gvAliyara meM bhI usane 23 hAtha UMcA jaina maMdira meM upalabdha haiN| pAThavIM zatI I. ke uttarArSa meM hue banavAkara usameM lepyamayI jaina pratimA sthApita kii| kannauja nareza nAgAvaloka, jise adhikAMza sthAnoM para pratiSThA ke samaya jaba usane sUri jI ko namaskAra kiyA mAma nAma se ullikhita kiyA gayA hai, kA gvAliyara ke taba unhoMne 11 padyoM ke stotra dvArA use pAzIrvAda jaina prAcArya vappamAdri sUri ke sAtha itanA ghaniSTa saMbaMdha diyaa| yaha stotra pandrahavIM zatI taka pAyA jAtA thaa| rahA hai jitanA cANakya aura candragupta kA thaa|" prabhA- isa nareza ne tIrtharAja zatrujaya ke lie eka yAtrAsaMgha candra deva ke prabhAvaka parita, rAjazekhara sUri ke prabandha nikAlA jisameM zvetAmbara jainoM ke sAtha digambara jaina bhI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ manekAnta karane ke lie svayaM gvAliyara prAye maura tatkAlIna zAsaka bhuvanapAla kacchapaghaTa ko prabhAvita kara unhoMne usa maMdira kI suvyavasthA karavAyI / 18 varSa 24, ki0 1 sammilita the / " rAjA zrAma ne eka vaNik kanyA se vivAha kiyA jisakI santAna koSThAgArika ( koTharI ) kahalAyI aura bAda ko zrosavAla vaMza me mila gaI / " 860 vi. meM isakA dehAnta huaa| isake putra dunduka kA putra bhojadeva kadAcit vahI bhoja thA jisakA ullekha devagar3ha ke eka zilAlekha meM huA hai / yaha bhojadeva jainadharmAnuyAyI praura bhaTTasUri ke guru bhAI zrI nannasUri kA parama bhakta thA / isane ukta sUrijI ke pAsa zrAvaka ke vrata lie aura tIrtha yAtrA meM saMgha bhI nikAlA / " yaha vaMza 16vIM zatI I0 taka vidyamAna thA / svayaM vappabhaTTasUri eka acche zrAcArya the / usakA janma 807 vi. meM aura mRtyu 865 vi. meM huI / prabhAvakacarita ke anusAra inhoMne aneka grantha likhe, yadyapi unameM se aba sarasvatI stotra aura cauvIsastavana hI upalabdha haiM / kannauja nareza nAma ke atirikta lakSaNAvatI ke nareza dharmarAja ko bhI inhoMne jaina banAyA / dharmarAja kI sabhA meM inhoMne kisI bauddha vidvAn vardhanakuJjara ko zAstrArtha meM parAjita kara "vAdikuJjarakezarI " upAdhi prApti kI / mathurA meM inhoMne pratiSThA bhI karAyI / jaina sAhitya meM inheM 'rAjapUjita' ke nAma se saMbodhita kiyA gayA hai, kadAcit isalie ki ye apane jIvana ke adhikAMza bhAgameM rAjAoM dvArA pUjita rahe / dharmarAja kI sabhA ke bhArata prasiddha kavi vAkpatirAjane goDabagha zraura mahAmahavijaya nAma ke do kAvya-granthoM kA nirmANa kara bappabhaTTasUri zraura zrAma nareza ko amara kara diyA / madhyakAla meM kacchapaghaTa zAsaka vajradAmana ( 1034 vi0) ne gvAliyara meM eka jaina mUrti kI pratiSThA karAyI / prAcArya pradma umnasUri ne 11vIM zatAbdI meM gvAliyara ke rAjA ko apanI vAdazakti se raMjita kiyA aura 12vIM zatAbdI ke vidvAn vAdidevasUri ne gaMgAdhara dvija ko gvAliyara me parAsta kiyA, aisA tatkAlIna sAhitya se jJAta hotA hai / gurjara nareza siddharAja dvArA sammAnita vorAcArya ne gvAliyara prAkara vahA~ ke rAjA dvArA bhI sammAna pAyA / malaghArI abhayadevasUri jo vIrAcArya ke samakAlIna the, pUrvokta nareza zrAma dvArA nirmita mandira kI durvyavasthA dUra * kisI saMskRta kavi dvArA 13vIM zatI I0 meM racita sakalatarka stotra meM gvAliyara kI gaNanA tIrthoM meM kI gayI / muni vijayakIti ke upadeza se jaisavAlavaMzI zrAvaka vAha kUkeka, sUrpaTa, devadhara, mahIcandra zrAdi catura zrAvakoM ne vi. saM. 1145 meM vizAla jaina mandira kA nirmANa kraayaa| usake pUjana, saMrakSaNa evaM jIrNoddhAra Adi kAryoM ke lie kacchapavazI rAjA vikramasiMha ne mahAcakra nAma ke grAma meM kucha jamIna Adi bhI pradAna kI / trikrama kI 15vI zatAbdI ke anta meM bhaTTAraka yaza: kIrti ne (vi.saM. 1467 meM ) pANDava purANa aura (saM. 1500 me) harivazapurANa kI racanA apabhraMza bhASA me kii| jina rAtrikathA aura rabivratakathA bhI inhIne banAyI hai / candraprabhacaritra bhI inhIM yazaH kIrti kA banAyA huA kahA jAtA hai / svayabhUdeva ke harivaMzapurANa kI jIrNazIrNa khaNDita prati kA samuddhAra bhI inhoMne kiyA thA / yaha bhaTTAraka guNakIrti ke laghubhrAtA dhaura ziSya the / tomara zAsakoM kA yogadAna gvAliyara para san 1375 se lagabhaga savA sau varSa tomaroM kA zAsana rhaa| isa vaMza ke vIrasiMha, uddharaNadeva, vikramadeva, gaNapatideva, DUMgara rendrasiMha, kIrtisiMha zrora mAnasiMha ke nAma zradvitIya vIroM evaM kalA ke zrAzrayadAtAoM ke rUpa meM Aja bhI prasiddha hai / DUMgarendradeva apanI rAjanItika cAturI evaM vIratA ke lie to prasiddha hai hI, usakA nAma gvAliyara gar3ha kI jainamUrtiyoM ke nirmAtA ke rUpa meM bhI bhramara rahegA / usake rAjyakAla meM ina advitIya mUrtiyoM kA nirmANa prArambha ho gayA thA / aneka samRddha bhaktoM ne bhI apanI zraddhA evaM sAmarthya ke anurUpa vizAla jaina mUrtiyoM kA nirmANa karAyA aura ina mUrtiyoM ke pAdapIThoM para apane sAtha apane nareza kA bhI ullekha kiyaa| 1467 vi0, 1510 vi0 prAdi kI kucha mUrtiyoM ke pAdapIThoM para unake nirmANa saMvat ke sAtha gopAcala durga aura mahArAjA DUMgarendrasiMha kA ullekha hai /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyara meM jana dharma mahArAja DUMgarendradeva ke tIsa varSIya zAsanakAla ke isI prakAra uttara-pUrva samUha bhI kalAkI dRSTi se mahatvahIna pazcAt unake putra kIrtisiMha kA rAjya prArambha humA, hai / mUrtiyAM choTI hai aura una para koI lekha nahIM hai / jise apane 25 varSa ke lambe zAsanakAla meM kabhI jaunapura dakSiNa-pUrva samUha mUrtikalA kI dRSTi se mahatvapUrNa aura kabhI dillI ke sultAnoM ko mitra banAnA pdd'aa| hai| mUrti samUha phUla bAbA ke gvAliyara daravAje se isake zAsanakAla me gvAliyara gar3ha kI zeSa jaina pratimAoM nikalate hI lagabhaga prAdha mIla taka caTTAnoM para utkIrNa kA nirmANa huaa| dIkhatI hai| isameM lagabhaga 20 pratimAeM 20 se 30 phuTa pratimAnoM para eka vRSTi taka UMcI haiM aura itanI hI 8 se 15 phuTa taka / inameM gvAliyara gar3ha kI ina pratimAnoM ko 5 bhAgoM meM AdinAtha, neminAtha, padmaprabha, candraprabha, sambhavanAtha, vibhAjita kiyA jA sakatA hai :-(1) uravAhI samUha, neminAtha, mahAvIra, kunthunAtha kI mUrtiyAM haiN| inameM se (2) dakSiNa-pazcima samUha, (3) uttara-pazcima samUha, kucha dUra para saMvat 1525 se 1530 taka ke abhilekha (4) uttara-pUrva samUha, (5) dakSiNa-pUrva samUha / inameM se utkIrNa haiN| uravAhI dvAra ke evaM kiMga jArja pArka ke pAsa ke samUha pratimAnoM kI mahattA atyanta mahatvapUrNa hai| uravAhI samUha apanI vizAlatA se jaisA ki likhA jA cukA hai, DuMgarendrasiMha tathA evaM dakSiNa-pUrva samUha apanI alakRta kalA dvArA dhyAna kIrtisiMha ke zAsanakAla meM IsavI san 1440 tathA prAkRSTa karatA hai| 1473 ke bIca gvAliyara gar3ha kI sampUrNa pratimAnoM kA uravAhI samUha meM 22 pratimAeM haiM jinameM 6 para nirmANa huaa| isa vizAla gar3ha kI prAyaH pratyeka caTAna saM0 1467 se 1510 ke bIca ke abhilekha hai| iname ko khodakara utkIrNakartA ne apane apAra dhairya kA paricaya sabase UMcI khar3I pratimA 20 navambara kI hai| ise bAbara diyA hai| ina do narezoM ke rAjya meM jainadharma ko jo ne 20 gaja kA samajhA thA, vAstava meM yaha 57 phITa UMcI prazraya milA aura unake dvArA mUrtikalA kA jo vikAsa hai| caraNoM ke pAsa yaha 6 phuTa caur3I hai| 22 nambara huA usakI ye bhAvanAmayI pratimAeM pratIka haiN| tIsa varSa kI neminAtha jI kI padmAsana mRti 30 phuTa UMcI hai| ke thor3e samaya meM hI gar3ha kI pratyeka mUka evaM beDola caTTAna 17 nambara kI pratimA para tathA prAdinAtha kI pratimA bhavyatA, zAnti evaM tapasyA kI bhAvanA se mukharita ho kI caraNa caukI para iMgarendrasiMha ke rAjyakAla ke saMvat utthii| pratyeka nirmANakartA aisI pratimA kA nirmANa 1467 kA lambA abhilekha hai| karanA cAhatA thA jo usakI zraddhA evaM bhakti ke anupAta dUsarA dakSiNa-pazcima samUha ekakhambhA tAla ke nIce meM hI vizAla ho aura utkIrNakartA ne usa vizAlatA meM uravAhI dIvAla ke bAhara kI zilA para hai| isa samUha saundarya kA puTa dekara kalA kI apUrva kRtiyAM khaDI krdii| me pA~ca matiyA~ pradhAna hai| do nambara kI leTI huI choTI mUrtiyoM meM jisa bArIkI aura kauzala kI prAvazyapratimA 8 phUTa lambI hai| isa para mopa hai| yaha pratimA katA hotI hai vaha ina pratimAnoM meM vidyamAna hai| tIrthaMkara kI mAtA kI hai| devagar3ha prAdi meM aisI hI aneka pratimAnoM kA bhaMjana pratimAeM haiN| tIna nambara kI pratimA samUha meM eka strI. ina mUrtiyoM ke nirmANa ke lagabhaga 60 varSa pazcAta puruSa tathA bAlaka hai| kucha loga ise mahArAja siddhArtha, hI bAbara ne apane sAthiyoM ke sAtha ina sabake mukha mAdi nAnA mahAvIra svAmI kI mAnate hai, para khaNDita kara diye / san 1527 me usane uravAhI dvAra kI yaha dharaNendra-pamAvatI kI hai, aisI pratimAeM bhI devagar3ha pratimAnoM ko bhI naSTa kraayaa| isa ghaTanA kA bAbara ne mAdi meM saikar3oM kI saMkhyA meM hai| apanI prAtmakathA meM bar3e gaurava ke sAtha ullekha kiyA hai| uttara-pazcima samUha meM kevala eka mAdinAya kI pratimA mahAkavi raha mahatvapUrNa hai| isa para saM0 1527 kA abhilekha hai| mahArAja DUMgarendasiMha aura unake putra kItisiMha ke
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, varSa 24, ki0 1 zAsanakAla meM apabhraMza ke utkRSTa sAhityakAra mahAkavi raibU ne apane janma se gvAliyara ko dhanya kiyA / sahAkavi ra saMghapati devarAya ke pautra maura vijayazrI tathA harisiMha saMpati ke putra the| inake do bhAI aura the, bAhola aura mANasiMha | mahAkavi raddadhU ne prAkRta bhaura apabhraMza meM lagabhaga 23 racanAe~ kIM / mahArAja DUMgarendra siMha mora kIrtisiMha mahAkavi raddaSU ke parama bhakta the / inake samaya meM nirmita pUrvokta 57 phuTa UMcI pratimA kI pratiSThA raddadhU ne hI karAyI thI / unhoMne dillI tathA hisAra taka kI yAtrA kii| hisAra meM rahakara unhoMne kucha likhanA bhI cAhA kintu gvAliyara ke prabala AkarSaNa ne unheM vahA~ rahane na diyA / unhoMne gvAliyara ko mAlava janapada ke gale kA hAra aura zreSTha nagaroM ke gurunoM kA bhI guru ( guruNaM varaNaparahaM ehu guru ) kahA / yahA~ ke nArI samAja ke zIlavrata, zrAcAra, vicAra, atithi satkAra evaM udAra svabhAva se ve itane prabhAvita the ki usake viSaya meM unheM svatantra rUpa se hI kucha paMktiyAM likhanI pdd'iiN| gvAliyara meM kucha jaina upAzraya bhI bne| inameM se do mukhya upAzraya neminAtha mandira dhaura varSamAna mandira ke pAsa the| ina donoM meM baiThakara radda ne apanI kucha racanAeM likhI, bhataH unhoMne una bhAzrayoM ko sundara kavitArUpI rasAyana se rasAla ( sukavitta rasAyaNa - Nihi-rasAlu) kahA hai / mahAkavi raddadhU kI eka ullekhanIya vizeSatA yaha bhI hai ki unhoMne patI prAyaH sabhI kRtiyoM meM vistRta prazafear frkhI haiM jinake mAdhyama se gvAliyara, padmAvatI; manekAnta saMsAra meM jitane jIva ajIva padArtha hai ve saba parigraha haiM / ataH dUdha dahI ghRtAdi bhI spaSTataH parigraha haiM / ye saba saMsAra meM hI haiM saMsAra se bAhara nhiiN| dUdha to gAya bhaisa se utpanna hotA hai ghora dUdha se dahI jamAyA jAtA hai aura dahI se ghRta taiyAra kiyA jAtA hai| lATI sahitA sarga 6 zloka 107 meM "kuppa zabdoM ghRtodyarthaH" / tattvArtha kI zrutasAgarI vRtti (pra0 7 sU0 17) meM-- "ghRta tela gur3a zarkarA prabhRtiracetano bAhya parigrahaH" ujjayanI, dillI, hisAra prAdi se sambandha rakhane vAlI rAjanItika, sAMskRtika, sAmAjika, dhArmika, sAhityika prAdi sabhI prakAra kI paristhitiyoM para prakAza par3atA hai / apane prAzrayadAtAnoM, rAjAoM, nagaraseThoM, pUrvavartI, evaM samakAlIna kaviyoM, vidvAnoM aura bhaTTArakoM ke mahatva - pUrNa ullekha bhI unhoMne kiye / sandhikAlIna kavi hone ke nAte unakI racanAeM bhASAvijJAna kI dRSTi se bhI pratyaMta mahatva kI haiN| rahadhU kA sAhitya mabhI pUrA prakAzita nahIM ho sakA hai| uttaravartI sAhityakAra saM0 1531 meM gvAliyara ke eka zrAvaka padmasiMha ne mahAkavi puSpadanta (10vIM zatI) ke bhAdi purANa kI pratilipi kraayii| isa pratilipi ke dAnakartA kI prazasti meM likhA hai ki padmasiMha ne prAdinAtha kA eka mandira banavAkara unakI pratiSThA karAyI / usane eka lAkha granthoM kI pratilipiyA~ bhI karAyIM maura caubIsa jana mandira bhI banavAye, vaha vividha guNoM se sampanna thA / saM0 1521 meM hI yahA~ ke kisI luhADiyAgotrIya khaMDelavAla zrAvaka ne paumacariu kI pratilipi karAyI / bhaTTAraka guNabhadra ne 16vI zatI ke uttarArdha meM lagabhaga 15 kathAgranthoM kI racanA kI / saMvat 1651 meM yahA~ ke nivAsI zrI parimala prAgarA cale gaye aura vahA~ unhoM zrIpAla caritra kI racanA kI / isake pazcAt bhI gvAliyara meM jana dharma kI acchI prabhAvanA rahI mora Aja bhI hai / (zeSa pR0 16 ) fear hai tathA kriyA kalApa pR0 80 me - "tathya bAhiro pariggaho" bhastapANAdibheSaNa praNemaviho" (bAhya parigraha bhojana pAna ke bheda se aneka prakAra kA hai) aisA likhA hai jisase spaSTa siddha hotA hai ki dUdha dahI ghRtAdi ko zAstrakAroM ne bAhya parigraha mAnA 1 prAzA hai vidvadgaNa isa lena para gambhIratA se vicAra kara dasa bAhya parigraha ke nAmoM meM jo galatI pracalita ho rahI hai usakA saMzodhana karane kA prayatna kreNge|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlacandra sidAnta-zAstrI samyagdarzana : eka adhyayana samyagdarzana kA mahatva samyagdarzana se hI prApta hotA hai| ____ samyagdarzana, darzana, sadRSTi, samyaktva, tattvaruci aura yaha usa samyagdarzana kA hI prabhAva hai jo samyaktva tattvazraddhA Adi zabda samanAthaMka haiN| prastuta samyagdarzana se saMyukta cANDAlakulotpanna (hiMsaka) manuSya ko bhI pUjya samasta dharmAcaraNa kA mUla-pradhAna-kAraNa mAnA gayA tathA usa samyaktva ke binA munidharma kA paripAlana karane hai| isa samyagdarzana se jo bhraSTa haiM ve bhraSTa hI haiM, unheM vAle sAdhu (dravyaliMgI) ko eka samyagdRSTi gRhastha kI kabhI mukti prApta nahIM ho sakatI / kAraNa ki jo samyaga- prapekSA bhI hIna mAnA gayA hai| samyagdRSTi jIva parabhava darzana se bhraSTa hote haiM ve jJAna aura cAritra se bhI niyamataH meM nArapha mAdi nikRSTa paryAya ko bhI paryApta nahIM karatA, bhraSTa hote haiM / isa prakAra ve jaba mokSamArga se hI dUra haiN| yadi samyaktva grahaNa se pUrva usane manya kisI mAyu kA taba bhalA unheM mukti kI prApti ho hI kaise sakatI hai? bandha nahI kara liyA hai to vaha samyaktva ke prabhAva se jisa prakAra mUla (jar3a) ke vinaSTa hone para vRkSa ke uttama deva hI hotA hai| parivAra kI zAkhA, patra, puSpa aura phala prAdi kI / phala prAdi kI- jo jIva anta muhUrta mAtra sampagdRSTi rahakara pazcAta vRddhi nahIM hotI usI prakAra dharma ke mUlasvarUpa samyag- usa samyaktva se vyuta ho gayA hai vaha bhI manAtAnamta darzana ke vinaSTa hone para dharma ke parivArasvarUpa jJAna aura kAsa saMsAra meM nahIM rahatA-adhika se adhika prarvapakSaNala cAritra prAdi kI bhI vRddhi sambhava nahIM hai| isa prakAra parivartanamAtra saMsArI rahakara mukta ho jaataa| yaha vyavahAra samyaktva kA prabhAva samajhanA caahie| samyagdarzana se bhraSTa jIba kabhI mukta nahI ho skte| ra nizcayasamyagdRSTi to duSTa pAThakoM jisa jJAna ke dvArA sevya-prasevya yA heyAheya ke svarUpa ko ko naSTa karake mukti ko prApta karatA hai| nizcayasamyagdRSTi paradravya jAnakara prANI heya ko chor3akara maheya (upAdeya) meM pravRtta se bhinna svadravya meM hI nirata rahatA hai| karma-mala se hotA hai-cArita ko svIkAra karatA hai-vaha jJAna isa rahita jJAnasvarUpa jo zuddha pAramA hai vaha svadravya hai tathA 1. dasaNamalo dhammo ubaTo jiNavarehi sissaannN| usa prAtmasvabhAva se bhinna jo betana, pracetaba aura mizra da. prA.2 dravya haiM unheM parakhamma jAnanA caahie| 2. jaha mUlammi viNa? dumassa parivAra tyi privddddhii| ra patthi paarvddddho| 3. sammattAdo gANaM gANAdo svvbhaauvldhii| taha jiNadasaNabhaTThA mulaviNaSTrA Na sijhti|| uvaladdhapayatye puNa seyAsuyaM viyaannedi| da.prA. 15 6.prA. 10 4. ratnakaraNDaka 28, 33 paura 35. vidyA-vRttasya saMbhUti-sthiti-vRddhi-phalodayAH / 5. bha. mA. 53. na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva // ra.ka.32 6. jIvo sahAvaNiyado maNiyadaguNapajjamo'dha prsmmo| moha-timirApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / jadi kuNadi sagaM samayaM pambhassadi kmmbNbaayo| rAgadveSanivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH / / ra.ka. 47 paMcA.12 tryazAnazuddhipradam / prAtmAnu.100 ana.ba. 2.47 sababbaramo savaNo sammAiTrI hvehnniymenn| tatrAdau samyaktvaM samupAyayaNIyamakhilayalena / sammatapariNado uNa saveha duTTakammANi / moprA.14 tasmina satyeva yato bhavati jJAnaM cariSaM ca / / 7. draTrakammarahiyaM maNovarma jANavigaNi pu. si. 21 sukhaM vihipahiyA hatisarA .15
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. varSa 24, ki0 1 samyagdarzana kA svarUpa aneka prakAra 1 samyagdarzana kA svarUpa vividha graMthoM meM kA dekhA jAtA hai / ye prakAra dekhane meM aneka haiM, para abhiprAya unakA eka hI hai / yaha bhAge nirdiSTa kiye jAne vAle usake lakSaNoM ke adhyayana se svayaM spaSTa ho jAtA hai / yathA anekAnta darzanaprabhUta auaura go. jIvakANDa meM chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya zraura sAta tattva inakA jo zraddhAna karatA hai use samyagdRSTi kahA gayA hai' / sUtraprAbhUta meM jinapraNIta sUtrArthaM, bahuta prakAra ke jIvAdi padArtha tathA heya zraheya ko jo jAnatA hai use samyagdRSTi kahA gayA hai| mokSaprAbhUta meM aise gRhastha ko bhI gayA hai jo usa samyagdarzana kA dhyAna aura jo usa samyaktva se pariNata ho mAThoM karmoM ko naSTa kara DAlatA hai' / samyagdRSTi kahA mAtra karatA hai / jAtA hai vaha to niyamasAra meM samyaktva kI utpatti prApta, bhAgama aura tatvoM ke zraddhAna se nirdiSTa kI gaI hai / Age yahA~ nAnA guNa-paryAyoM se yukta jIva, pudgalakAya, dharma, zradharma, kAla aura prAkAza ina dravyoM ko hI tasvArtha kahA gayA hai / pazcAt inheM dravya bhI kahA gayA hai / prAdasahAvAdaNNaM saccittAcittamisvayaM havadi / taM paradravyaM bhaNiyaM bhavitatthaM sambadarasIhi // mo. prA. 17 1. vya va payatyA paMcasthI satatacca giTThiA / sahahaha tANa rUvaM so saddiTThI muNeyavvo / paMcA, kA. 16, go. jI. 560 jIvAdI ddaNaM sammattaM jiNavarehi paNNattaM / bavAhArA picchayado appANaM havai sammattaM // darza. prA. 20 2. sutatyaM jiNabhaNiyaM jIvAjIvAdibahuvihaM pratthaM / heyAheyaM ca tahA jo jAgaI so saTThI ||5|| 3. sammattaM jo jhAyadi sammAiTThI havei so jIvo / sammata pariNado uNa khatrei dudruThTha kammANi // 87 4. prattAgamattaccANaM saddaddaNAdo huvei sammata ||5|| (pU.) jIvA poggalakAyA dhammAghammA ya kAla prAyAsa / tavatthA idi bhaNidA NANAguNajaehi saMjuttA | paMcAstikAya meM bhAvoM ( padArthoM) ke zraddhAnakoM samyaktva batalAte hue jIva, prajIva, puSya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha prora mokSa inako artha kahA gayA hai / bhAge yaha bhI kahA gayA hai ki dharmAdi dravyoM kA jo zraddhAna hai, vahI samyaktva hai| isI prakAra bhagavatI zrArAdhanA meM bhI dharmAdi dravyoM kA zraddhAna karane vAloM ko samyaktvAdhaka (samyagdRSTi ) batalAyA hai / tasvArtha sUtra, zrAvakaprajJapti, paMcAzaka, tasvArthasAra aura puruSArtha siddhaghupAya meM tasvArthazraddhAna ko samyaktva batalAye hue jIva prajIvAdi sAta ko tasvArtha kahA gayA hai / puruSArthasiddhayupAya me Age yaha bhI spaSTa kahA gayA hai ki samyagdarzana, jJAna aura cAritra me sarvaprathama usa samyagdarzana kA hI zrAzraya lenA cAhie, kyoMki usake hone para hI jJAna aura cAritra hote hai / 7. 8. ratnakaraNDaka meM paramArthabhUta prApta, bhAgama bhora taposUta (guru) ke tIna mUr3hatAoM se rahita, mATha aMgoM se sahita aura mATha madoM se rahita zraddhAna ko samyaktva kahA hai / Age use yahA~ jJAna aura cAritra kI utpatti va sthiti prAdi kA pramukha kAraNa bhI kahA gayA hai| bhAtmAnuzAsana meM nau va sAta tatvoM se zraddhAna ko samyaktva batalAte hue use tIna prakAra ke prajJAna kI zuddhi kA kAraNa evaM prathama prArAdhanA nirdiSTa kiyA gayA hai / prAge vahA~ ukta samyaktva ke binA zama ( kaSAyoM kA 5. sammattaM saddahaNaM bhAvANaM X XX / paMcA. kA. 107 (pU.); bha. prA. 38; jIvAjIvA bhAvA puSNaM pAvaM ca prAsavaM tesi / saMvara- Nijjara- baMdho mokkho ya havaMti te bhaTThA || 108 || dhammAdIsahahaNaM sammataM / 160 (pU.) ; dhammAmmAgAsANi pogyalA kAladavva jIve ya / prANAe saddahaMto sammatta rAmro bhaNido // bha. prA. 36. 6. ta. mU. pra. 1, sU. 2 va 4; zrA. pra. 62-63; paMcA. 1-3; ta. sA. 1-4 va 1-6; pu. si. 22. pu. si. 21. ra. ka. 4 va 32.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana damana), jJAna, cAritra aura tapa ko nirarthaka bhAra (bojha ) svarUpa batalAyA gayA hai / ' upAsakAdhyayana meM prApta bhAgama aura padArthoM ke zraddhAna ko samyagdarzana batalAyA hai| pUrvokta ratnakaraNDa meM jo prApta, zrAgama aura tapasvI ke zraddhAna ko samyagdana kahA gayA hai usakA anusaraNa karate hue yahAM 'tapobhUta' ke sthAna meM 'padArtha' ko grahaNa kiyA gayA hai / ratnakaraNDaka meM tIna mUr3hatAoM se rahita aura ATha prago se sahita ye jo do vizeSaNa zraddhAna ke lie die gae haiM ve yahAM bhI hai / vizeSa yahAM itanA hai ki ratnakaraNDaka meM zraddhAna kA asmaya tIsarA vizeSaNa jahAM mamaya ( pATha mado se rahita) hai, vahA prakRti upAsakAdhyayana meM vaha tIsarA vizeSaNa prazamAdibhAk - prazama - saMvegAdi guNoM se yukta hai / prajJapanA (paNNavaNA) dhaura uttarAdhyayana sUtra meM nirdiSTa sarAgadarzanAryo ke dasa bhedoM meM prathama niHsargaruci hai / isake svarUpa kA nirUpaNa karate hue vahA~ kahA gayA hai ki jIvAjIvAdi padArtha jise bhUtArtharUpa se padArtha sadbhUta haiM isa prakAra - sahasamati ( zrAtmasaMgatamati ) paropadezanirapekSa jAtismaraNa va pratibhA prAdi rUpa mati se pradhigata (jJAta) hai use nisargaruci kahA jAtA hai' yahAM jisa gAyA dvArA yaha svarUpa kahA gayA hai usakA pUrva prA0 kundakundaviracita samayaprAbhUta kI gA0 15 ke pUrvArdha se sarvathA samAna hai / prajJApanA kI usa gAthA meM bandha, nirjarA aura mokSa ina tIna padArthoM kA nirdeza nahIM hai| usakI TIkA meM bhAcArya malayagiri ne unheM 'ca' zabda se sUcita batalAyA hai| 1. bhAramAnu. 10 va 150 2. prAptAgamapadArthAnAM baddhAnaM kAraNamAt gUDhAcapoLa maSTAMga samyaktva prazamAdibhAk / / 48, pR. 13. 3. bhUyattheNahigayA jIvAjIve ya puNNapAvaM ca / sahasaMmuiyA prAsava saMvare ya roei unisaggo // prajJApa. gA. 116, pR. 56; uttarA 38-17. 4. bhUvatyeNAbhigadA jIvAjIvA va puSNaM-pAvaM ca prAsava saMvara Nijjara bagho mokkho ya sammatta // samayaprA. 15; mUlAcAra 5-60 * 13 go. jIvakANDa meM kahA gayA hai ki jo na to indriyaviSayoM se virata hai aura na trasa sthAvara jIvoM ke viSaya meM bhI virata hai, para jina bhagavAn ke dvArA prarUpita tatva para zraddhA rakhatA hai vaha samyagdRSTi hai| meM yahA~ taka jo samyagdarzana kA svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai vaha vyavahAra samyagdarzana kA svarUpa hai, nizcaya nayA kI apekSA yaha sambhava nahIM hai| ukta lakSaNoM meM jo bhinnatA dikhatI hai usakA kAraNa vivakSAbheda hai, abhiprAya kucha bheda nahIM hai / sAmAnya se sAta tatva va nau padArtha jIva aura ajIva ina do ke hI sagaMta hai, unase bhinna haiM nahIM hai| nau padArthoM meM jo puNya aura pApa adhika ve mAdhava para bAdha ke mantargata hai, vizeSa vivakSA se unheM pRthaka svIkAra kara nau padArtha mAne gaye hai| sAta tatva yA nopadArtharUpa yaha vibhAga grAtmaprayojana ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai / AtmA kA prayojana mokSa hai, jo janma-maraNarUpa saMsAra kA pratipakSI hai usa sasAra ke kAraNa haiM prAsrava maura bandha tathA mokSa ke kAraNa haiM saMvara aura nirjraa| ukta mAnava zrora bandha ye jIva aura ajIva ke prAzrita haiN| isa prakAra zrAtmaprayojana kI siddhi meM ukta sAta tattva yA nau padArtha upayogI Thaharate haiN| ghataeva inake zraddhAna ko samyakya kahanA sarvathA ucita hai| isI prakAra chaha dravyoM meM jIva ke pratirikta zeSa pAMca ajIva hI haiN| ataH ukta chaha dravya bhI jIva dhaura bhajIva ke hI antargata haiN| unakI pRthak-pRthak upayogitA ko prakaTa karane ke lie hI ukta bheda svIkAra kiye gaye haiN| prApta, dhAgama aura guru yA padArtha kI ghar3A ko jo samyaktva kahA hai vaha bhI anya lakSaNoM se bhinna nahIM hai / kAraNa yaha ki jaba prApta ke Upara dRr3ha zraddhA ho jAtI hai taba usake dvArA prarUpita guru aura padArtha viSayaka zraddhA to svameva hone vAlI hai| ina sabake mUla meM eka yahI abhiprAya rahA hai ki zrAtmahitaiSI isa tatvavyavasthA ko samajha kara sva maura 5. go. jI. 28, sAgAradharmAmRta (1-13) meM bhI laga bhaga yahI abhiprAya pragaTa kiyA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24, varSa 24,ki.. anekAnta ghara ke bheda ko samajhe praura para meM rAga-dveSa ko chor3a kara jJAna bhaura upekSA hotI hai| yaha samyaktva, jJAna aura para se bhinna zuddha mAtmA ke viSaya meM ruci kreN| yahI cAritrasvarUpa nizcaya mokSamArga hai| apane puruSArtha to nizcaya samyagdarzana hai| isI abhiprAya ko lakSya meM siddhaghupAya meM ukta pramatacandra sUri ne kisI eka dharma ko rakhakara hI to yathArthasvarUpa se jAne gaye jIva, majIva, pradhAna aura dUsare dharma ko gauNa karake vastusvarUpa ko puNya, pApa, mAnava, saMvara, nirjarA, bandha mora mokSa ko prakaTa karane vAlI isa pranekAntamayI jainI nIti ke viSaya samyaktva kahA gayA hai| meM, eka pora se mathAnI kI rassI ko khIMcane vAlI aura _ nizcaya pora vyavahAra ke bheda se mokSamAgaM do prakAra dUsarI bhora se use DhIlI karane vAlI gvAlina kA, udAkA hai| jIva kA svabhAva nirAvaraNa zAna-darzana hai jo haraNa dete hue usa jainI nIti kA jayakAra manAyA hai| usase bhinna hai| zAna-darzanarUpa isa svabhAva meM jo samyaktva kI prApti niyama se pranindita-rAga-dveSa se rahita-utpAda, vyaya pranAdi mithyAdaSTi jIva prarSa pudgalaparivartana mAtra paura prIvyasvarUpa astitva hai, yaha nizcaya mokSamArga hai| ke zeSa rahane para sarvaprathama prathamopazama samyaktva ko prApta jo pabhinnasvarUpa pAtmA kA svayaM bhAcaraNa karatA hai - karatA hai| usakI prApti ke abhimukha hapA jI niyama svabhAvaniyata usa bhastitva kA anubhava karatA hai se paMcendriya, saMjI, mithyAdRSTi, bhavya aura paryApta hotA (cAritra), svaprakAzakasvarUpa se jAnatA hai (jJAna) aura hai ekendriya, vikalendriya, asaMjJI, paMcendriya aura aparyApta dekhatA hai-yathArthasvarUpa kA avalokana karatA hai (samyara- jIva usa samyagdarzana ko prApta nahIM kara skte| isa darzana) vahI nizcayase cAritra, jJAna aura darzana hai-mAtmA prakAra sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmidhyAdRSTi aura vedakase bhinna ve cAritra, jJAna va darzana nahIM hai| ina tInoM samyagdaSTi bhI ukta prathamopazama samyagdarzana ko prApta svarUpa mAtmA ko hI, jo ki anya kucha bhI nahIM karatA hai, nahIM hote / pUrvokta jIva bhI jaba adhaHkaraNa, apUrvakaraNa nizcayanaya kI apekSA mokSa mArga kahA gayA hai| isI ko aura anivatikaraNarUpa tIna prakAra kI vizuddhi se vizuddha svacarita yA svasamaya kahA jAtA hai| yaha nizcaya mokSa hotA hai taba vaha anivRttikaraNarUpa vizuddhi ke mantima mArga sAdhya hai aura usakA sAdhaka hai pUrvokta vyavahAra samaya meM usa prathamopazamasamyaktva ko prApta hotA hai| mokssmaarg| prAcArya amRtacandra ne paMcAritakAya gA. samyaktvagrahaNa ke pUrva jIva ke ye pAMca labdhiyA~ hotI hai160 kI utthAnikA meM nizcaya aura vyavahAra meM sAdhya kSayopazama, vizaddhi,dezanA, prAyogya bhaura karaNa labdhi / sApakabhAva ko pragaTa karate hue pAramezvarI tIrthapravartanA pUrvasaMcita karmoM ke anubhAgaspardhaka jaba vizuddhi ke bala ko ukta donoM nayoM ke adhIna batalAyA hai| se uttarotara pratyeka samaya meM anantaguNe hIna hote hue prAcArya mamatacandra ne tatvArthasAra meM bhI spaSTa rUpa se udaya ko prApta hote hai taba kSayopazamalabdhi hotI hai| yaha kahA hai ki nizcaya aura vyavahArarUpa se mokSamArga 4. nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo vidhA sthitaH / do prakAra kA hai| unameM prathama (nizcaya mokSamArga) sAdhya tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam // mora dUsarA sAdhana hai| zuddha mAtmaviSayaka jo zraddhAna, zravAnAdhigamopekSAH zuddhasya svAtmano hi yAH / 1. samayaprA. 15. samyaktva-jJAna-vRttAmA mokSamArgaH sa nishcyH|| 2. paMcAstikAya gA. 154 va 161-62. zraddhAnAdhigamopekSA yAH punaH syuH parAtmanA / 3. yattu pUrvamuddiSTaM tat sva-parapratyayaparyAyAzritaM bhinnasA- sambhaktva-zAna-vRttAtmA sa mArgo vyavahArataH / / dhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitam / na caita ta. sA. upasaM. 2-4. vipratiSitam, nizcaya-vyavahAranayoH sAdhya-sAdhanabhAva. 5. ekanAkarSantI ilathayantI vastutasvabhitareNa / tvAta suvarNa-suvarNapASANakt / prata evobhayanayAyattA mantena jayati jainI nItimanyAnanetramiva gopii| pAramezvarI tIrthapravartaneti / pu. si. 2250
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana pratisamaya manantaguNe hIna krama se udaya ko prApta hone vAle pradha:karaNa aura apUrvakaraNakAla (antarmuhUrta pramANa) ke ukta anubhAgaspadhako sa sAtAvedanIyAdipiNya pratiyo ke bIta jAne para jaba anivRttikaraNa ke kAla kA bhI saMkhyAta bandha kA kAraNabhUta tathA sAtAvedanIya grAdi pApapratiyo bahubhAga bIta jAtA hai taba mithyAtva kA antarakaraNa kiyA ke bandha kA virodhI jo pariNAma hotA hai usakI prApti jAtA hai / isa antarakaraNa ke dvArA udaya me pAne yogya kA nAma vizuddhilabdhi hai| chaha dravya moranI padArthoM ke antamuhUtaM pramANa sthiti ko choDa kara Upara kI antaupadezarUpa dezanA meM vyApta prAcArya prAdi ko prApti ke muhataM pramANa sthiti vAle niSeko kA pariNAmavizeSa ke sAtha upadiSTa artha ke grahaNa, ghAraNa evaM cintana yogya dvArA antamahataM pramANa nIce kI (prathamasthiti) aura zakti kI prApti ko dezanAlabdhi kahA jAtA hai| karmoM Upara kI (dvitIyasthiti) sthiti me milA kara bIca kI utkRSTa aura jaghanya sthiti ke hone para prathamopagama- me antama harta kAla taka mithyAtva ke udaya ko roka samyaktva kA prApta honA sambhava nahIM hai| isalie diyA jAtA hai| isa antarakaraNa ke antima samaya meM saba kamI kI utkaSTa sthiti ko ghAtakara jaba unheM antaH- mithyAdarzana ko tIna bhAgoM vibhakta karatA hai-samyavatva, koDAkoDi sAgaropama pramANa sthiti meM sthApita kara diyA mithyAtva aura samyaDa mithyAtva / ina tInoM ke sAtha jAtA hai tathA unake utkRSTa anubhAga ko bhI ghAtakara jaba anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bhI udaya latA aura dArurUpa (aprazasta aghAti karmoM ke anubhAga kA abhAva ho jAne para antama harta kAla ke lie prathamoko nIma aura kAjIrarUpa) do sthAno me sthApita pazama samyagdarzana hotA hai| kara diyA jAtA hai taba prAyogyalabdhi hotI hai| vaha prathamopazamasamyaktva cAroM gatiyoM meM se kisI bhI ye cAra labdhiyA~ sAdhAraNa hai--ve bhavya ke samAna gati meM prApta kiyA jA sakatA hai| vizeSa itanA hai ki prabhavya ke bhI sambhava hai| para pAcavI karaNalabdhi bhavya nArakiyoM aura devo meM vaha paryApta hone ke antamRhUrta bAda ke hI hotI hai, abhavya ke vaha nahI hotii| prApta kiyA jA sakatA hai| tiryo me garbhaja sajJI pace___ bhavya ke bhI vaha tabhI hotI hai jaba vaha samyaktva- ndriya tiryaca jIva hI paryApta hote hue divasapRthaktva ke bAda grahaNa ke samukha hotA hai| karaNa kA artha parimANa hai| use prApta kara sakate hai| manuSya yadi use utpanna pUrvokta cAra labdhiyo ke hone para jIva karaNalabdhi ke karate hai to ve paryApta hokara ATha varSa kI prAyu ke bAda pAgya bhAvavAlA ho jAtA hai| pradha:karaNa, apUrvakaraNa hI utpanna kara sakate hai| dhAra anivRttikaraNa ina tIna prakAra ke pariNAmo kI pUrvanidiSTa darzanamohanIya kA upazama usakA antaraMga prApti kA nAma hI karaNalabdhi hai| kAraNa hai / usake sAtha yathAsambhava kucha pRthak-pRthak bAhya ukta karaNalabdhi me prApta hone vAle ve adhaHpravRtta kAraNa bhI hai| jaise-jAtismaraNa, dharmazravaNa, vedanAbhimAdi pariNAma uttarottara anantagaNI vizada ko prApta bhava, jinabimbadarzana va devaddhidarzana praadi'| karate hai| isa vizuddhi ke bala se prAyogyalabdhi me jo vizeSAvazyaka bhASya meM isa samyaktva kI prApti ke aprazasta karmaprakRtiyoM kA anubhAga do sthAnoM meM viSaya meM kahA gayA hai ki prAyu ko chor3akara zeSa sAta sthApita kiyA gayA thA, use aba pratyeka samaya meM karmoM kI utkRSTa sthiti meM samyaktva, zruta, dezavrata aura uttarottara anantaguNA hIna bAMdhatA hai tathA prazasta sarvavrata ina cAra sAmAyikoM meM se eka bhI prApta nahI prakRtiyo ke catuHsthAna vAle anubhAga ko pratyeka samaya hotA / isI prakAra ukta karmoM kI jaghanya sthiti meM bhI meM uttarottara anantaguNA adhika bAMdhatA hai| isa prakAra unakA lAbha nahIM hotaa| kintu jaba ukta karmoM kI sthiti 1. jijJAsumoM ko ina karaNoM kA vizeSa vivaraNa SaTa. 2./taM. vA. 6, 1, 12 khaNDAgama kI dhavalA TIkA (pu. 6, pR. 214 prAdi) 3... dekhine pakhaNDAgama' 1, 6-6, 1.43, pu. 6, pR. 3. meM dekhanA caahie| 4 -37ta. vA. 2 3, 2.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, varSa 24, ki.1 anekAnta ko koDAkor3i ke bhItara karake usa antaHkoDAkoDi me mI ke bhedane me azakta jIva pUnaH karmoM kI sthiti ko vRddhijaba palyopama kA asakhyAtavAM bhAga kSINa ho jAtA hai taba gata karate hai| granthi kA prAvirbhAva hotA hai| yaha granthi utkaTa rAga- dasarA daSTAnta tIna pathikoM kA bhI diyA gayA deSa pariNAmarUpa hai| jisa prakAra kisI lakar3I kI kaThora hai-jisa prakAra koI tIna pathika svAbhAvika gamana gAMTha kaThinatA se tor3I jA sakatI hai, usI prakAra prakRta karate hae kisI saghana vana ko prApta hote haiN| ve vahA~ saghana rAga-dveSa ko bhI kaThinatA se naSTa kiyA jA sakatA bhayasthAna ko dekha kara zIghragati se labA mArga lAMghane meM hai| isI se unhe pranthi ke samAna hone se 'granthi' nAma se udyata hote hai / itane meM do cora prApta hote haiN| unheM kahA gayA hai| isa granthi ke vidIrNa hone para hI mokSa ke dekhakara ukta tIna pathikoM me me // dekhakara ukta tIna pathikoM meM se eka to pIche loTa par3atA hetubhUta ukta samyaktvAdi kA lAbha hotA hai| hai, dUsarA unake dvArA pakar3a liyA jAtA hai, tathA tIsarA usa granthi kA vidAraNa karaNavizepa ke dvArA hotA unase aspRSTa hokara abhISTa sthAna ko prApta ho jAtA hai| karaNa se abhiprAya pariNAma kA hai| vaha tIna prakAra hai| prakRta me yahA~ tIna pathikoM ke samAna tIna prakAra ke kA hai-prathApravRtta karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikrnn| sasArI prANI hai, mArga ke samAna atizaya dIrgha karmasthiti inameM prayApravRtta karaNa bhavya ke samAna prabhavya ke bhI hai, bhayasthAna granthideza hai, do cora rAga-dveSa hai, lauTane sambhava hai| para apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ye do vAle pathika ke samAna karma sthiti ko bar3hAne vAlA aniSTa karaNa to bhavya ke hI hote haiM, abhavya ke nhiiN| prathama pariNAma hai, coroM se pakaDA gayA prabala rAga-dveSayukta prathApravRttakaraNa granthisthAna taka rahatA hai| jisa prakAra granthikasattva hai-granthibhedana meM azakta athavA usake bhedana pahAr3I nadI ke antargata pASANa paraspara ke saMgharSaNa se meM saMlagna jIva hai, aura abhISTa sthAna ko prApta huprA binA kisI prakAra ke abhiprAya ke svayameva aneka prakAroM samyagdarzana ko prApta karane vAlA jIva hai| me pariNata hote hai uso prakAra prathApravRttakaraNa ke dvArA jisa prakAra koI jvara to svaya naSTa ho jAtA hai, koI granthisthAna taka karmoM kI pratizaya dIrgha sthiti kI hInatA auSadhi ke prayoga se naSTa hotA hai, aura koI jvara naSTa bhI svayameva hotI hai| para apUrvakaraNa pariNAma usa hotA hI nahI hai| isI prakAra koI mithyAdarzanarUpa jvara granthi ke bhedana karane vAle ke hI hotA hai| aura ani- svaya naSTa ho jAtA hai, koI jinavacanarUpa auSadhi ke vattikaraNa pariNAma usI ke hotA hai jo samyaktva ke prayoga se naSTa hotA hai, aura koI naSTa hotA hI nahI hai| abhimukha hai| ina tInoM karaNoM ke lie cITiyo ke dRSTAnta samyaktva ke abhimukha jIva apUrvakaraNa pariNAma ke isa prakAra diye gaye hai-jisa prakAra cITiyoM kA svA- dvArA kodo (eka prakAra kA choTe dAne vAlA dhAnya) ke bhAvika gamana pRthivI ke Upara hotA hai isI prakAra pUrva samAna mithyAtva ke tIna puMja karatA hai-anubhAga ko pravRtta yA prathApravRtta karaNa svabhAva se hotA hai / ve hI apekSA use samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva me cITiyAM jisa prakAra ThUTha ke Upara caDhatI hai, isI prakAra pariNata karatA hai| aura anivRttikaraNa ke dvArA vaha se apUrvakaraNa pariNAma granthi ke bhedana karane vAle ke samyaktva ko prApta karatA hai| hotA hai / jisa prakAra cITiyAM ur3akara ThUTha ke Upara jA samyagdarzana ke bheda baiThatI haiM usI prakAra anivRttikaraNa pariNAma ke dvArA vaha samyagdarzana nisargaja va adhigamaja ke bheda se do jIva samyaktva-zikhara para jA baiThatA hai| ThUTha granthi ke prakAra kA hai| jo samyagdarzana svabhAva se-paropadeza ke samAna hai| jisa prakAra cITiyAM DhUTha se lauTa kara punaH 2. vizeSA. 1205-7. prathivI para paribhramaNa karatI haiM usI prakAra ukta granthi 3. vahI 1208-11. 1. vizeSA. (lA. da. bhA. saM. vidyAmandira ahamadAvAda) 4. vahI 1213. se 1188.63. 5. vahI 1215.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana 27 binA-utpanna hotA hai vaha nisargaja kahalAtA hai tathA jo aura paramAvagADha samyagdarzana / vItarAga sarvajJa kI prAjJA paropadezapUrvaka jIvAdiviSayaka adhigama (jJAna) ke nimitta mAtra ke prAzraya se jo zraddhA utpanna hotI hai use prAjJAse honA hai use adhigamaja kahA jAtA hai / antaraga kAraNa samyaktva kahate hai| nirgrantha mokSamArga ke sunane mAtra se jo darzanamohanIya kA upazamAdi hai vaha ina donoM hI me jo ruci hotI hai use mArgasamyagdarzana kahA jAtA hai| samAna hai-pAvazyaka hai| tIrthakara va baladeva prAdi ke pavitra caritraviSayaka upa___praupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se deza ke Alambana se jo zraddhA hotI hai vaha upadezasampavaha tIna prakAra kA bhI hai| iname praupazamika do prakAra ktva kahalAtA hai / dIkSA aura maryAdA ke prarUpaka prAcArakA hai, prathamopazama aura dvitIyopazama / prathamopazama kA zAstra ke sunane mAtra se utpanna hone vAle tattvazraddhAna svarUpa kahA jA cukA hai| sAtizaya apramattaguNasthAnavartI ko sUtrasamyaktva kahA jAtA hai| bIjapadoM ke nimitta se jIva jaba uSazamazreNipara prArUr3ha hone ke abhimukha hotA jo sUkSma tattvo kA zraddhAna utpanna hotA hai, isakA nAma hai taba vaha anantAnubandhicatuSTaya kA visayojana karatA bIjasamyaktva hai| jIvAdi padArthoM kA sakSipta jJAna humA kSAyopazamika samyavatva se jisa upazama samyavatva ko karAne se utpanna hone vAlI zraddhA ko saMkSepasamyavasva prApta karatA hai vaha dvitIyopazama samyaktva kahalAtA hai| kahate hai / aMga-pUrvo ke viSayabhUta jIvAdi padArthoM kA darzanamohanIya ke kSaya se jo samyaktva utpanna hotA pramANa va nayAdi ke sAtha vistAra se nirUpaNa karane para hai use kSAyika samyaktva kahate hai| isa darzanamohanIya kI jo tattvazraddhA hotI hai use vistArasamyagdarzana kahate hai| kSapaNA ko par3hAI dvIpoM meM vartamAna karmabhUmi kA manuSya vacanavistAra ke binA artha ke grahaNa se jo tattvaruci hI prArambha karatA hai| aDhAI dvIpo me bhI jahAM tIrthaMkara utpanna hotI hai use arthasamyagdarzana kahA jAtA hai| kevalI jina (athavA jina-zrutakevalI, sAmAnya kevalI dvAdazAMga ke viSaya meM jo sthira abhiprAyapUrvaka zraddhAna yA tIrthakara kevalI) vidyamAna hoM vahA~ unake pAdamUla meM hI hotA hai use pravagADhasamyagdarzana kahate hai| paramAvadhi. vaha use prArambha karatA hai| parantu usa kSapaNA kI samApti kevalajJAna aura kevaladarzana se prakAzita jIvAdi padArthoM cAroM gatiyo meM bhI sambhava hai, prArambha usakA kevala manuSya ke prAzraya se jo pAtmA me nirmalatA hotI hai, isakA gati me hotA hai| nAma paramAvagAr3hasamyagdarzana hai| __ anantAnubandhicatuSTaya, mithyAtva pora samyamithyA- samyaktva ke dasa bheda prajJApanAsUtra aura uttarAdhyayana tva ke udayakSaya se, sadavasthArUpa upazama se tathA samya- me bhI upalabdha hote hai, para uname ve inase kucha bhinna bhI ktva prakRti ke dezaghAtI spardhakoM ke udaya se jo tattvArtha- haiN| yathA-nisargaruci, upadezaruci, prAjJAruci, sUtraruci, zraddhAna hotA hai use kSAyopazAmaka yA vedakasamyaktva kahA bIjaruci, adhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci, saMkSepajAtA hai| isameM cUMki samyaktvaprakRti kA vedana (anubhavana) ruci aura dharmaruci / jaise tattvArthavAtika meM darzanamAryoM hotA hai, ataH kSAyopazamika ke samAna usako vedaka sajJA ke prasaMga me ukta dasa bheda nirdiSTa kie gaye hai vaise hI bhI sArthaka hai| yahA~ bhI sarAga darzanAryoM ke ye samyaktvabhita dasa bheda ukta samyagdarzana dasa prakAra kA bhI hai-prAjJA, kahe gaye haiN| unakA svarUpa yahAM isa prakAra kahA gayA mArga, upadeza, sUtra, vIja, sakSepa, vistAra, artha, avagAr3ha haiM-ye padArtha sadbhUta hai, isa prakAra se jise jIvAjIvAdi 1. dasaNamohaNIyaM kamma khavedamADhaveMto kamhi sADhavedi ? nau padArtha prAtmasaMgatamati se-jAtismaraNAdirUpa buddhi maDDhAijjesu dIva-samudde su paNNArasakammabhUmIsu jamhi se-jJAta haiM, use nisargaruci kahA jAtA hai| isI ko jiNA kevalI tisthayarA tamhi pADhavedi / / NiTravano 1. ta. vA. 3-36, pR. 201 prAtmAnu. 11-14; uttara. puNa cadusu vi gadIsu NiTuvedi / / (SaTkhaM. 1, 6-8, pu. 74, 436-46; upAsakA. pR. 113-14; ana. 11-12. pu. 6, pR. 243-47.) gha. 2-62.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 24, ki01 anekAnta spaSTa karate hue punaH kA gayA hai ki dravya-kSetrAda athavA nAma kAraka (karAne vAlA) samyaktva hai| jo prAgamokta nAma-sthApanAdi ke bheda se cAra bhedoM meM vibhakta ukta anuSThAna meM ruci mAtra karAtA hai use rocaka samyagdarzana jIvAjIvAdi padArtha jisa prakAra se jinadeva ke dvArA dekhe kahate haiN| svayaM mithyAdaSTi hokara bhI jisa pariNAma ke gaye hai ve usI prakAra hai, anyathA nahI hai| isa prakAra se dvArA gharmakathA (dharmopadeza) prAdi ke nimitta se zrotA ko jo svaya-paropadeza ke vinA-~zraddhAna karatA hai use samyaktva pragaTa karAtA hai use kAraNa me kArya ke upacAra nisargaruci jAnanA caahie| 2. jo para se-damastha se dIpaka samyagdarzana kahA jAtA hai| athavA jinase-upadiSTa inhI padArthoM kA zraddhAna karatA hai usa samyagdarzana ke sAmAnya se sarAga aura vItarAga use upadezaruci jAnanA caahie| 3. jo vivakSita ye do bheda bhI nirdiSTa kiye gaye hai| sarAga jIva keartha ke jJApaka hetu ko na jAnatA humA prAjJA mAtra se asaMyatasamyagdRSTi se sUkSmasAmparAya guNasthAna taka-jo prAgamokta padArtho kA zraddhAna karatA hai use prAjJAruci prazama-saMvegAdi guNoM kI abhivyaktirUpa samyagdarzana hotA kahA jAtA hai| 4. jo sUtroM ko par3atA huaA aga aura hai use sarAga samyagdarzana kahA jAtA hai| upazAntakaSAya agabAhya zruta se samyaktvakA avagAhana karatA hai use sUtra. Adi vItarAga jIvoM ke jo AtmavizuddhisvarUpa hai usakA ruci jAnanA cAhie / 5. jisa prakAra tela kI eka bada nAma vItarAgasamyagdarzana hai| jala ke eka deza meM girakara samasta jala ke Upara phaila prajJApanAsUtra me darzanAryoM ke do bheda nirdiSTa jAtI hai isI prakAra jo samyaktva-samyagdRSTi jIva-- kiye gaye hai-sarAgadarzana-pArya aura vItarAgadarzanaeka pada se jIvAdi aneka pado me phailatA hai-unhe jAnatA Arya / iname sarAgadarzana-AryoM ke jo dasa bheda hai-vaha bIjaruci kahalAtA hai| 6. jisakA zrutajJAna nirdiSTa kiye gaye hai ve Upara kahe jA cuke hai| arthataH gyAraha ago, prakIrNako (uttarAdhyayanAdi) aura vItarAgadarzana-pAryo ke do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM, dRSTivAda ko viSaya karatA hai usakA nAma adhigamahAca upazAntakaSAyavItarAgadarzana-Arya aura kssiinnkssaayviithai| 5. jise dravyoM ko saba paryAyeM pramANa aura nayoM ke rAgadarzana-prArya / Age inake bhI avAntarabhedoM ko ginAte pAzraya se upalabdha (jJAta) hai use vistAraruci jAnanA hae kSINakaSAya-vItarAgadarzana-mAryo ke chdmsthkssiinnkssaaycaahie| 8. darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya tathA saba vItarAgadarzana-prArya aura kevalikSINakaSAyavItarAgadarzanasamitiyo va guptiyo ke AcaraNa me jise bhAva se ruci 2. darzanaprAbhRta meM (22) kahA gayA hai ki jo anuhai use kriyAruci kahA jAtA hai| 6. jo mithyAbuddhi se pThAna zakya hai-kiyA jA sakatA hai-use kiyA gRhIta nahI hai tathA jo pravacana (jinAgama) meM nipuNa jAtA hai, para jo zakya nahI hai usakA zraddhAna karanA nahI hai, para zeSa me-kapilAdipraNIta darzanoM meM-anabhi cAhie-usame ruci avazya rakhanA cAhie / isa gRhIta hai -unhe upAdeya mAnakara grahaNa nahIM karatA hai-- prakAra se zraddhA yA ruci rakhane vAle jIva ke samyaktva use saMkSeparuci jAnanA cAhie / 10. jo jIvAdi asti kahA gayA hai| kAyoM ke dharma (svabhAva) kA, zrutadharma kA aura cAritra 3. zrA. pra. 46-50; dharmasaMgrahaNI 802-3. dharma kA zraddhAna karatA hai usakA nAma dharmaruci hai| inake atirikta ukta samyagdarzana ke kAraka, rocaka 4. tadvividham-sarAga-vItarAgaviSayabhedAt / prazamaaura dIpaka Adi anya bhI kucha bheda dekhe jAte hai| jisa savegAnukampAstikyAdyabhivyaktilakSaNaM prathamam / samyagdarzana ke hone para pAgama meM jahA~ jaisA anuSThAna AtmazuddhimAtramitarat / sa. si. 1-2 ta. vA. 1, kahA gayA hai use usI prakAra se jo kiyA jAtA hai, isakA 2, 26.31; tat sarAgaM virAgaM ca dvidhAxxxm jJe sarAge sarAgaM syAcchamAdivyaktilakSam / virAge 1. prajJApanA 1, gA. 115-26, uttarAdhyayana 28, darzana svAtsazuddhimAtra virAgakam / / ana. gha. 2, 16-27.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana 29 prArya ye do bheda kahe gaye hai| iname bhI kevalikSINakaSAya vartI aura indra ke sukha ko pariNAmataH dukha hI mAnatA hai| vItarAgadarzana-mArya sayogikevalikSINakapAya vItarAgadarzana- isa prakAra se vaha savega guNa se vibhUSita hokara mokSa ke prArya aura ayogikevalikSINakaSAya vItarAgadarzana-pArya ke atirikta anya kucha bhI nahIM cAhatA hai / nAraka Adi bheda se do prakAra kahe gaye hai| cAro ganiyo meM rahatA huA vaha paraloka meM hitaprada anusamyaktva ko pahicAna pThAna ko chor3akara anya sabako asAra mAnatA hai / isa samyaktva yaha pramUtika AtmA kA pariNAma hai, ataeva nirveda guNa ke kAraNa vaha mamatvabhAva se rahita hotA hai| use chadmastha dekha to nahIM sakatA, para samyagdRSTi me jo vaha sasAra me paribhramaNa karate hue dukhI jIvoM ke viSaya kucha vizeSa guNa hA karate hai unake dvArA usakA--- me svakIya praura parakIya kI kalpanA se rahita hokara sarAga samyaktvakA- anumAna kiyA jA sakatA hai / ve guNa zakti ke anusAra sabase dayApUrNa vyavahAra karatA hai| vaha hai prazama, savega, anukampA aura Astikya / rAgAdi kI niHzaka hokara usI ko satya mAnatA hai, jise jinendra ne tIvratA kA na honA, isakA nAma prazama hai / sasAra se kahA hai| vaha kAkSA Adi samyaktvavirodhI pratikUla bhayabhIta rahanA, ise savega kahA jAtA hai| samasta prANiyo pariNAmoM se dUra rahatA hai / isa prakAra kI zubha pariNati meM mitra jaisA sneha rakhanA, ise anukampA kahate hai / jIvA- vAlA samyagdaSTi jIva thor3e hI samaya meM mukti ko prApta dika padArtha yathAyogya apane-apane svabhAva ke anusAra hai, kara letA hai| anta meM yahA~ isa prakAra ke samyaktva ko aisA nizcaya karanA; isakA nAma prAstikya hai| ye aise hI manidharma aura manidharma ko hI samyaktva nirdiSTa kiyA heta hai, jinake dvArA usa samyaktva ke astitva kA anumAna gayA hai| mAtra kiyA jA sakatA hai| para unake prabhAva meM samyaktva guNa-doSavicAra ke abhAva kA nizcaya avazya kiyA jA sakatA hai / samyaktva ke paricAyaka uparyukta prazamAdi guNo ke zrAvakajJapti aura dharma saMgrahaNI' meM samyagdRSTi atirikta usako vizuddha banAne vAle ni zakita Adi jIva kI pariNati ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki pATha ago yA guNoM kA paripAlana bhI samyagdaSTi ke lie samyaktva, jo prAtmA kA pariNAma hai, vaha upazama (prazama) Avazyaka batalAyA gayA hai| prAcArya samantabhadra ne kahA aura saMvega Adi (nirveda, anukampA va Astikya) prazasta / hai ki jisa prakAra eka prAdha akSara se vihIna maMtra kabhI vyApArasvarUpa bAhya upAyo ke dvArA jAnA jAtA hai / yahA~ sadi ke viSa kI vedanA ko dUra nahI kara sakatA hai usI udAharaNa dete hue kahA gayA hai ki jisa prakAra kITa prakAra niHzakatAdi agoM se rahita samyagdarzana sasArakAlimA se rahita suvarNa kabhI malina nahI hotA hai, usI paribhramaNa ko naSTa nahIM kara sakatA hai| ise dUsare prakAra prakAra samyagdRSTi jIva kA pariNAma darzanamohAdirUpa mala- se bhI samajhA jA sakatA hai - jisa prakAra hamAre zarIra kalaka se rahita ho jAne ke kAraNa kabhI azubha-rAgadveSAdi kA yadi koI aga-hAtha-pAMva prAdi-khaNDita ho jAtA rUpa-nahI hotA hai, kintu vaha prazamAdirUpa zubha hI hotA hai to usase sampanna hone vAle kArya ko hama nahI kara hai / vaha svabhAva se karmoM ke prazabha paripAka ko jAnatA sakate hai, isI prakAra samyaktva ke agabhUta ukta niHzakihamA aparAdhI ke bhI Upara kabhI krodha nahIM karatA / yaha tAdi aMgoM meM kisI eka ke na hone para vaha samyaktva usake upazama (prazaga) guNa kA pariNAma hai / vaha cakra- janma-maraNa ke vinAzarUpa apane kArya ko pUrA nahI kara 1. prajJApanA sUtra 37, pR. 56-57. sakatA hai| ataH darzanavizuddhi ke lie agoM kA pari2. idaM ca samyaktvamAtmapariNAmarUpatvAcchavasthena durla pAlana Avazyaka hai| ve aMga pATha ye hai-niHzakita, niHkAMkSita, nivicikitsA, amUDhadRSTi, upagRhana, sthitidhyamiti lakSaNamAha-zrA. pra. TIkA (gA. 53 kI karaNa, vAtsalya aura prbhaavnaa| utthAnikA) 3. ta. vA. 1, 2, 30. 4. TA. pra. 53-61. 5. gha. sa. 806.14. 6. ratnakaraNDaka 21.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, varSa 24, ki01 banekAnta nizaMkita-samayaprAbhUta me niHzakita kA svarUpa vedanA kA bhaya nahIM rahatA, vaha to apane svAbhAvika jJAna dikhalAte hue kahA gayA hai ki samyagdRSTi jIva zaMkA se kAhI vedana kiyA karatA hai / 4 jo sat hai usakA rahita hone ke kAraNa nirbhaya hote hai| aura ki ve sAta kabhI nAza nahIM hotA, yaha vastusthiti hai-akATya bhayoM se rahita hote hai, ataeva niHzaka hote hai| zakA niyama hai / aba jaba jJAna svayaM sat hai taba usakA nAza kA artha sandeha aura bhaya bhI hotA hai| samyagdRSTi jIva asambhava hai| isa prakAra se vaha svaya surakSita hai, phira sarvajJa jina prarUpita Agama para zraddhA rakhatA hai, ataeva bhalA use pratrANa (arakSaNa) kA bhaya kahA~ se ho sakatA vaha amuka tattva aisA hI hai, anyathA nahI hai| aisA dRDha hai ? 5 vastu kA jo nijI rUpa hai vahI usakI utkRSTa zraddhAnI hotA hai| isake atirikta vaha ihalokabhaya, gupti hai| apane usa svarUpa meM dUsarA koI praveza nahIM paralokabhaya, atrANabhaya, aguptibhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya kara sakatA hai| prAtmA kA svarUpa anAdi-nidhana jJAna hai| aura mAkasmikabhaya--ina sAta bhayoM se bhI rahita hotA usake lie gapti (durga prAdi) kI aAvazyakatA nahIM hai / hai| kAraNa yaha ki usane bAdhA ke kAraNabhUta mithyAtva, phira bhalA use aptibhaya kaise bAdhita kara sakatA avirati, kaSAya aura yoga; ina cAroM ko naSTa kara hai? 6 prANo ke vinAza ko maraNa kahA jAtA hai| diyA hai| AtmA ke prANa vaha jJAna hai jo svaya zAzvata (avinazvara) samyagdRSTi ke ukta sAta bhaya kisa kAraNa se nahI hote hai, vaha kisI ke dvArA chedA bhedA nahIM jA sakatA hai| haiM, isakA sundara vivecana amRtacandra sUri ne nATaka samaya- isa prakAra jaba jJAnI kA maraNa sambhava nahIM hai taba use sAra-kalaza meM isa prakAra se kiyA hai-1-2 zuddha prAtmA usakA bhaya kahA~ se ho sakatA hai ? asambhava hai vaha 17 kA jo yaha eka kevalajJAnarUpa cetanaloka hai use svayaM hI anAdi, ananta va sthira jo eka jJAna hai vaha svataH siddha akelA dekhatA hai-anubhava karatA hai, isake atirikta prAtmA hone se sadA hI rahane vAlA hai, yahAM dUsare kisI kA kA aura koI dUsarA loka nahI hai| aisI avasthA me zuddha udaya nahIM hai / isalie yahA~ Akasmika-akasmAt prApta mAtmA kA anubhava karane vAle samyagdRSTi ko bhalA isa hone vAlA-kucha bhI nahIM hai| aisI avasthA me jJAnI loka aura paraloka se kaise bhaya ho sakatA hai ? nahI ho samyagdaSTi ke prAkasmika bhaya asambhava hai| vaha to nirbhaya sktaa| vaha sadA usa svAbhAvika jJAna ko hI prApta hokara nirantara svAbhAvika jJAna kA svayaM vedana karatA hai-anubhava karatA hai / 3 nizcala jo jJAna kiyA karatA hai| isa prakAra jJAna-sarvasva se sampanna hai, jahA~ vedya-vedaka kA bhI bheda nahIM hai, yahI eka vedanA samyagdaSTi ke paricAyaka ye niHzaMkitatva prAdi guNa usake hai aura usI eka kA vedana nirAkula samyagdRSTi kiyA karma ko naSTa karate hai| usake navIna karma kA vandha to karate hai| para padArthoM se sambaddha anya koI vedanA hai hI hotA nahIM, sAtha hI pUrvopAjita karma kI anubhavapUrvaka nhiiN| isa prakAra jJAnI samyagdRSTi ke anya kisI bhI nirjarA bhI hotI hai| 1. samayaprA. 246. tattvArthavAtika' aura niSkAMkSita-samayaprAbhata 2. ratnaka. 11. 3. ta.vA. (6,24,1) meM ye sAta bhaya isa prakAra nirdiSTa puruSAyAta puruSArthasiddhayupAya me niSkAkSita ke svarUpa ko pragaTa kie gaye hai-ihalokabhaya, paralokabhaya, vyAdhibhaya, karate hue kahA gayA hai ki jo karma ke phala me-viSayamaraNabhaya, pasaMyamabhaya, arakSaNabhaya aura mAkasmikabhaya / bhogajanita sukha ke viSaya me-tathA saba dharmoM meAvazyaka sUtra kI hari. vRtti (bhA. 154, pR. 472 vastusvabhAvoM ke viSaya me-icchA nahIM karatA hai use va 473) me ye sAta bhaya isa prakAra kahe gaye haiM kAMkSA se rahita (niSkAkSita) samyagdRSTi jAnanA caahie| ihalokabhaya, paralokabhaya, AdAna bhaya, akasmAdbhaya, ratnakaraNDaka me parAdhIna, vinazvara, dukhaprada aura pApa ke azlokabhaya, AjIvikAbhaya aura maraNabhaya / 5. samayaprA. 248. 6. ta. vA. 6,24,1. 4. nATaka samayasArakalaza (prathama gucchaka) 7,23-28. 7. pu. si. 24.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana kAraNabhUta sukha meM vizvAsa na karanA-use heya samajhanA, upagRhana yA upabRhaNa-samayaprAbhRta meM kahA gayA hai ise anAkAMkSaNA (niSkAkSita) aga kahA gayA hai| ki jo siddhabhakti se yukta hokara samasta dharmoM ko nivicikitsA-samayaprAbhata meM nivicikitsA kA prAtmazaktiyoM ko bar3hAtA hai athavA mithyAtva Adi lakSaNa batalAte hue kahA gayA hai ki jo sabhI dharmoM meM vibhAva bhAvoM kA prAcchAdana karatA hai use upagrahanakArI -vividha prakAra ke vastusvabhAvo ke viSaya meM-ghRNA samyagdRSTi jAnanA caahie| ratnakaraNDaka ke anusAra nahI karatA hai use nivicikitsa samyagdRSTi jAnanA svayaM zuddha mokSamArga ke viSaya me yadi ajJAnI yA prscaahie| ratnakaraNDaka meM usakA lakSaNa isa prakAra martha janoM ke kAraNa nindA hotI hai to use dUra karanA, nirdiSTa kiyA gayA hai-zarIra yadyapi svabhAva se hI apa- isakA nAma upagrahana hai"| vitra hai, phira bhI vaha (manuSyazarIra) cUki ratnatraya kI tattvArthavAtika me mArdava Adi kI bhAvanA se prAtmaprApti kA kAraNa hai, ata: usase ghRNA na karake guNoM ke dharma ke baDhAne ko tathA puruSArthasiddhayupAya meM usake sAtha kAraNa jo tadviSayaka anurAga hotA hai ise nirvicikitsA praga dasaroM ke doSoM ke prAcchAdita karane ko bhI upabR haNa mAnA gayA hai| tattvArthavAtika me usake lakSaNa ko dikha- kahA gayA hai"| lAte hue kahA gayA hai ki zarIra prAdi ke apavitra sthitikaraNa-jo kumArga me jAte hue apane ko svabhAva ko jAnakara vaha pavitra hai' isa prakAra kI mithyA (AtmA ko) mokSamArga meM sthApita karatA hai usa samyarakalpanA na karanA, athavA 'yahAM tapazcaraNa prAdiviSayaka daSTi ko sthitikaraNa se yukta jAnanA caahie| puruSArthaghora kaSTa kA vidhAna hai jo yogya nahIM hai, yadi yaha na siddhayapAya me apane sAtha parake bhI sthitikaraNa kA nirdeza hotA to saba saMgata thA' isa prakAra Aheta matake viSaya meM kiyA gayA hai"| ratnakaraNDaka ke anusAra samyagdarzana nindya bicAra na karanA, ise nivicikitsatA kahA jAtA athavA cAritra se cyuta hote hue prANiyo ko jo dharmAnurAgI hai| puruSArthasiddha ghupAya me bhUkha, pyAsa, zIta va uSNa vidvajjano ke dvArA puna. usame sthApita kiyA jAtA hai, prAdi aneka prakAra ke bhAvoM me tathA mala-mUtrAdi dravyo meM ise sthitikaraNa kahA gayA hai| ghRNA na karane ko nivicikitsita aMga kahA gayA hai| vAtsalya -jo mokSamArga ke viSaya meM sAdhakabhUta amUDhadRSTi-jo saba karmabhAvo me-karmajanita bAhya- samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tIno me anurAga karatA viSayoM me-mUDhatA ko prApta nahIM hotA hai vaha amUDhadRSTi hai, athavA mokSamArga ke sAdhaka sAdhu jano se anurAga karatA samyagdaSTi kahalAtA hai| ratnakaraNDaka meM kahA gayA hai hai use vAtsalya guNa se yukta samyagdRSTi jAnanA caahie| ki duHkho ke mArgabhUta kumArga-mithyAdarzana, jJAna aura ratnakaraNDaka ke anumAra apane samUha meM vartamAnacAritra-kI tathA ukta kumArga ke prArAdhakoM kI mana, sAdharmika-janoM kA bhaktipUrvaka niSkapaTatA se yathAyogya vacana va kAya se prazaMsA va stuti prAdi na karanA, ise prAdara-satkAra karanA, yaha vAtsalya kA lakSaNa hai" / tattvArthaamUDhadRSTi kahA jAtA hai / ekAntavAdiyo ke dvArA praNIta vAtika me jinapraNIta dharmaviSayaka anurAga ko tathA purumithyA matoM kI yogya parIkSA karate hue uname yukti- pArthasiddhayapAya meM ahiMsAdharma ke sAtha sAmikaviSayaka hInatA ko dekhakara moha ko prApta na honA-unhe agrAhya anurAga ko bhI vAtsalya kahA gayA hai| samajhanA, yaha tattvArthavArtika ke anusAra ukta pramUDha 6. samayaprA. 251. 10. ratnaka. 15 dRSTi kA svarUpa hai| 11. ta. vA. 6, 24,1, pu. si. 27. 1. ratnaka. 12. 2. samayaprA. 246. 3. ratnaka. 13. 12. samayaprA. 252; ta. vA. 6, 24, 1. 4. ta. vA. 6, 24, 1. 5. pu. si. 25. 13. pu.si. 28. 14. ratnaka. 16. 15. samayaprA. 253. 6. samayaprA. 250. 7. ratnaka.14. 16. ratnaka. 17; dazavaM. ni. ha. vRtti 152, pR. 103. 5. ta. vA. 6, 24, 1. 17. ta. vA. 6, 24, 1; pu. si. 26.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, varSa 24, ki01 anekAnta prabhAvanA-jo svAtmopalabdhirUpa jJAna-ratha para car3ha puruSArthasidadhupAya ke nirmAtA amRtacandra sUri yadyapi kara manoratha ke vegoM ko-rAga-dveSAdirUpa aneka prakAra AdhyAtmika sata rahe hai, para unhone bhI vyavahAra kI ke sakalpa-vikalpoM ko naSTa karatA hai use jinajJAna- upekSA nahIM kI hai| yathAsthAna usako bhI unhoMne pradhAprabhAvI samyagdaSTi jAnanA caahie| ratnakaraNDaka ke natA dI hai| unake dvArA jo ve lakSaNa kiye gaye hai uname anusAra janamataviSayaka ajJAna ko dUra karake usake prAya: prathamataH prAtmA ko pradhAnatA dI gaI hai aura tatpamAhAtmya ko prakAzita karanA, yaha prabhAvanA kA lakSaNa hai| zcAt bAhya ko bhii| antima uddezya sabakA yahI rahA dazavakAlika niyukti kI haribhadra viracita TIkA meM bhI hai ki sasArI prANI apane prAtmasvarUpa ko pahicAne aura lagabhaga aisA hI usakA lakSaNa dekhA jAtA hai| tattvArtha- phira yathAsambhava para kI ora se nirmamatva hokara use vAtika me usakA lakSaNa isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA prApta karane kA prayatna kre| hai-samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa ratnatraya ke prabhAva ukta guNoM ke atirikta samyaktva ko malina karane se AtmA ko prakAzita karanA, ise prabhAvanA kahate hai| vAle kucha doSa bhI hai, jinase bacakara use nirmala rakhA puruSArthasiddhayupAya me prAtmaprabhAvanA ke sAtha hI dAna, jA sakatA hai| ve doSa 25 hai jo isa prakAra hai-tIna tapa, jinapUjA aura jJAna ke atizaya dvArA jinadharma ko maDhatA, pATha mada, chaha anAyatana aura ukta pATha ago ke bhI prabhAvita karanA abhISTa rahA hai| viparIta pATha zakA aadi| isa prakAra yahA~ jina kucha granthoM ke AdhAra se ukta ratnakaraNDaka meM jo samyagdarzana kA lakSaNa nirdiSTa niHza kitAdi ago ke lakSaNa diye gaye hai uname samaya kiyA gayA hai usameM ina dopo ko bhI sUcanA kI gaI hai| prAbhRta eka adhyAtmapradhAna grantha hai| karmamalImasa prAtmA kAraNa ki vahA~ jisa prAptAdi ke zraddhAna ko samyagdako zuddha svarUpa kI prApti karAnA, yaha usakA eka hI rzana batalAyA hai use pATha magasahita tathA tIna mUr3hatAmo lakSya rahA hai| yahA~ bheda ko gauNa rakhakara abheda kI aura pATha madoM se rahita vatalAyA hai / yahA~ tIna mUr3hatAmo pradhAnatA se ukta lakSaNa kiye gaye hai| nizcayanaya kI aura pATha mado kA to spaSTatayA ullekha kiyA gayA hai / apekSA jJAyakabhAvasvarUpa AtmA ke anyatra kahI bhI zakA. sAtha hI ATha aMgoM ke nirdeza se unake viparIta pATha kAkSA prAdi sambhava nahIM hai| doSo kI bhI sUcanA kara dI gaI hai / aba kevala chaha zeSa pranya vyavahArapradhAna hai, ataH vahAM abheda ko anAyatana raha jAte hai so Age jAkara jahA samyagdRSTi gauNa kara bheda kI pradhAnatA se ukta lakSaNa nirdiSTa kiye ke lie bhayAdi ke vaza bhI kudeva, kuzAstra aura kuguru gaye hai| haribhadra sUri ne dazavakAlika niyukti kI TIkA ko praNAma evaM unakI vinaya karane kA niSedha kiyA gayA meM guNa-guNI ke bheda ko spaSTa karate hue kahA hai ki ukta hai vahA~ ina anAyatano kI bhI sUcanA kara dI gaI niHzakitAdikoM kA yaha pRthaka-pRthaka nirdeza guNa kI samajhanA caahie| pradhAnatA se guNa aura guNI meM kathacit bheda ke jJApanArtha nirdezo guNa-guNinoH kathaMcid bhedakhyApanArthaH, ekAntakiyA gayA hai| sarvathA uname abheda mAnane para guNa ke bhede tannivRttI guNino'pi nivRtteH zUnyatApattiH / prabhAva kA prasaga prApta hotA hai, aura taba vaisI avasthA ni. 182, pR. 103 / 2. me guNa ke binA guNI ke bhI prabhAva kA prasaga prApta hone 6. mUDhatraya madAzcASTo tathAnAyatanAni SaT / para zUnyatA ko prApatti dunivAra hogii| aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSA: pavizatiH / / upAsakA. 241. (pa. pAzAdhara ne ise anagAra1. samayaprA. 254. dharmAmRta (2-103) ko apanI TIkA meM uddhRta 2. ratnaka. 18; dazavai. ni. ha. vRtti 182, pR. 101.3. kiyA hai) 3. ta. vA. 6, 24, 1. 4 pu. si. 30. 7. bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / 5. prakArAzcoktA eva niHzaGkitAdayaH / guNapradhAnazcAyaM praNAma vinayaM caiva na kuyuH zuddhadRSTayaH // 30 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhyagdarzana : eka adhyayana mUDhatAyeM 3 darzana, mithyA jJAna, mithyA cAritra aura ina tInoM ke 1 lokamUDhatA-lokarUr3hi ke anusAra nadI yA samudra pArAdhaka; inheM bhI anAyatana kahA jAtA hai| kahIM para ko pavitra mAnakara usameM snAna karane meM, bAlu va pattharo prasarvajJa deva, asarvajJa kA Ayatana, asarvajJa kA jJAna, prAdi kA Dhera karane me, parvata se girane meM aura agni praveza prasarvajJajJAna sahita puruSa, prasarvajJAnuSThAna aura prasarvajJA(satI prAdi kI prathA) meM dharma mAnanA ityAdi loka- nuSThAna sahita puruSa ; inheM pranAyatana mAnA gayA hai'| mUDhatA ke antargata haiN| pativAra 2 devamUDhatA-prabhISTaprApti kI icchA se rAga-dveSa zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA bho prAdi se malina devatAnoM-kAlI, durgA, bhavAnI evaM anyadRSTisaMstava; ye ukta samyagdarzana ke pAMca praticAra anya bhUta-pizAcAdi kI pArAdhanA karanA; ise devamUDhatA hai| praticAra, pratikrama, vyatikrama pora skhalana ye samajhanA caahie| samAnArthaka zabda haiN| abhiprAya yaha hai ki vrata kA jo 3 gurumUr3hatA-prArambha va parigraha meM Asakta rahakara kucha aMza meM bhaMga ho jAnA hai athavA usase kucha skhalita hiMsAdi meM pravRtta pUrta sAdhuoM kA Adara-satkAra karanA, honA hai, use aticAra jAnanA caahie| yaha gurumUDatA kahI jAtI hai| ukta zaMkAdi aticAra yadyapi pUrvokta zaMkAdi doSoM paM. mAzApara ne zrAvaka ko bhI saMyamavihIna mAtA- ke antargata haiM, phira bhI vizeSa vivakSA se unakA ullekha pitA, guru, rAjA, veSadhArI sAdhu (tApasa va pArzvastha kahIM-kahIM para pRthaka se bhI kiyA gayA hai| taravArthasUtra Adi) aura kudevoM (rudra prAdi va zAmana devatA) kI kA 2. bha.mA vijayo. TI. 44; ana. pa. 2.84. vandanA karane kA niSedha karate hue saMyatoM ko to ukta / 3. SaDanAyatanAni mithyAdarzana-jJAna-cAritrANi zrINi, mAtA-pitAdi ke sAtha zAstropadeza ke adhikArI zrAvaka trayazca tadvantaH puruSAH / athavA prasarvajJa-prasarvajJAyatanakI bhI vandanA karane kA niSedha kiyA hai| prasarvajJajJAna - prasarvajJajJAnasamavetapuruSA'sarvajJAnuSThAnA madada sarvajJAnuSThAnasamavetapuruSalakSaNAni / prAtmAnu. TIkA jJAna pratiSThA, kula (pitRvaza), jAti (mAtRvaza), 10, pR0 11; cA.prA. TIkA 6. bala (zArIrika zakti), dhana-sampatti, anazana prAdi tapa 4. ta. sU. 7-23, bha.pA. (44) meM manyadRSTisaMstava aura zarIra kI sundaratA ina pATha ke prAzraya se jo ke sthAna meM 'anAyatanasevanA' ko grahaNa kiyA gayA hai| abhimAna huprA karatA hai vaha jJAna mada va pratiSThAmada prAdi 5. aticAro vyatikramaH skhalitamityanantaram / ta.bhA. ke bheda se pATha prakAra kA mada mAnA jAtA hai| 715, darzana mohodayAttatvArthazraddhAnAdaticaraNamatI. zaMkA-kAMkSA prAdi cAra: atikrama ityanarthAntaram / ta. vA. 7, 23, 3; niHzakita Adi pATha agoM ke lakSaNa nirdiSTa kie praticA : vratazathilyam ISadasaMyamasevanaM c| mUlA. jA cuke haiN| unake viruddha kramaza: zaMkA prAdi ke lakSaNa cAra vRtti 11.11. (AcArya abhivagatine dvAtri. samajhanA caahie| zikA [6] meM viSayo meM vartana ko praticAra anAyatana 6 batalAyA hai|) mAyatana kA artha sthAna hotA hai / jo dharma ke prAya 6. sApekSasya vrate hi syAdaticAroM'zamaMjanam / tana nahIM haiM, ve anAyatana kahalAte hai| ve chaha haiM -kudeva, maMtra-taMtraprayogAdyA: pare'pyUhAstathA'tyayAH / / kuguru, kudharma aura ina tInoM ke bhakta / athavA mithyA sA. gha.4.18 1. zrAvakeNApi pitarI gurU rAjApyasaMyatAH / 7. yathA-upAsakAdhyayana (146) meM zaMkAdi bhatikuliGginaH kudevAzca na vandyAH so'pi saMyataH // cAroM kA nirdeza kiyA gayA hai / isI meM prAge mana.pa.-52. (241) paccIsa doSoM kA bhI niveza kiyA gayA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34, vaSa 24, ki.1 anekAnta aura usakI TIkAmo meM pUrvokta 25 doSo kA ullekha jo zakA hotI hai vaha sarvazakA kahalAtI hai| dezazaMkA upalabdha nahI hotaa| vahA~ kevala niHzaMkita prAdi pATha aura sarvazakA ke dUsare udAha Na isa prakAra bhI upalabdha aMgoM aura ina pAMca aticAro kA hI ullekha kiyA gayA hote hai-jIvatva ke samAna hone para bhI eka bhavya aura hai| vahA~ ina doSoM kA antarbhAba una pAMca praticAroM meM dUsarA prabhavya kaise hotA hai? yaha dezazakA kA udAharaNa samajhanA cAhie / prAcArya kundakunda viracita darzana- hai| sarvazaMkA-prAkRtanibaddha hone se yaha saba hI pariprAbhUtAdi pranthoM meM bhI unakA ullekha dekhane meM nahIM kalpita hogaa| isa prakAra kI zakA karane vAlA yaha mAtA / pATha agoM kA ullekha samayaprAbhUta' aura cAritra. vicAra nahI karatA hai ki kucha padArtha hetu grAhya hai aura prAbhana' meM bhI dakhA jAtA hai / zaMkAdi doSoM kA mAmAnya kucha ahetu grAhya bhI hai| jIva ke astitvAdi hetugrAhya hai, nirdeza cAritraprAbhUta meM kiyA gayA hai| ukta zakAdi kintu bhavyatva prAdi hetugrAhya nahIM hai, kyoki unake jo doSoM kA svarUpa isa prakAra hai hetu hai ve hama jaisoM kI apekSA prakRSTa jJAna ke viSayabhUta 1. zaMkA-tattvArthabhASya meM zaMkA ke svarUpa ko haiN| prAkRtanibandha bhI bAla grAdi ke lie sAdhAraNa hai| batalAte hue kahA gayA hai ki jisane jIvAjIvAdi tattvoM kahA bhI hai -- bAlaka, strI aura mUrkha tathA cAritra kI kA jJAna prApta kara liyA hai, jo bhagavAna mahAvIra ke zAsana icchA rakhane vAloM ke anugrahArtha tattvajJo dvArA prAkRtanibandha ko bhAvataH svIkAra cukA hai. tathA jisakI buddhi parakIya svIkAra kiyA gayA hai| mAgama kI prakriyA se apahRta nahI hai-arthAt jo arahaMta ke yogazAstra ke svo. vivaraNa me marvAMkA kA udAharaNa dvArA praNIta tattvoM para hI zraddhA rakhatA hai, aise sampagdRSTi yaha diyA gayA hai-dharma hai athavA nahI hai ? eka vastujIva ke bhI kevalajJAna aura Agama se gamya atizaya sUkSma pratIndriya padArthoM ke viSaya meM 'aisA hogA ki nahI' / dharma ko viSaya karane vAlI dezazaMkA kA udAharaNa dete isa prakAra kA jo sandeha hotA hai, use zakA kahate hai| hue hue kahA gayA hai ki jIva kevala sarvagata hai yA asarvagata, athavA vaha pradeza sahita hai yA pradeza rhit| isame samyaktva malina hotA hai / zrAvakaprajJapti me / 2 kAkSA-tattvArthabhASya me ima loka sambandhI aura isa ko aticAritA ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki paraloka sambandhI viSayoM kI prAkAkSA ko kAkSA nAmaka uA prakAra kI zaMkA se cUki antaHkaraNa me malinatA samyagdRSTi kA aticAra batalAyA hai / kAkSA ke aticAra utpanna hotI hai aura sAtha hI jina bhagavAn ke viSaya me prazraddhA bhI hotI hai jo samyakatva ke yogya nahIM hai, hone kA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki vipayAbhilASI ataeva ise usakA aticAra jAnanA caahie| cUMki guNa-doSa ke vicAra me zUnya hotA hai, ataH vaha isa tattvArthavArtika meM ina zaMkAdi aticAro ke viSaya meM / prakAra se-niSiddha ke sevana se-siddhAnta kA ullaghana karatA hai| yaha kahA gayA hai ki unakA svarUpa pUrvokta niHzaMkitAdi ke viparIta samajhanA caahie| 7. zrA. pra. TIkA 87; pacAzaka cUNi pR. 45. vaha zakA dezazaMkA aura sarvazakA ke bheda se do prakAra 8. dazavai. ni. hari. vRtti 182, pR. 101.2, dharmabindu kI hai / prAtmA kyA prasakhyAtapradezI hai athavA pradezoM se muni-TIkA 2-11, pR. 18. rahita niravayava hai. isa prakAra kI dezaviSayaka zaMkA ko 6. sarva viSayA asti vA nAsti vA dharma ityAdi / dezazakA kahA jAtA hai| pora samasta astikAyaviSayaka dezazaGkA ekaikavastudharmagocarA / yathA-asti 1. sa. si. 6.24 va ta. vA. 6, 24, 1. jIva kevalaM sarvagato'sarvagato vA sapradezo'pradezo 2. samayaprA. 246-54. veti / yo. zA. 2-17, pR. 186.87. 3. cA. prA. 7. cA.prA.6. 5. zrA. pra. 86. 10. aihalaukika-pAralaukikeSu viSayeSvAzasA kAMkSA / niHzaMkitAdayo vyAkhyAtA darzanavizuddhirityatra, so'ticAra: pamyagdRSTeH / kutaH ? kAkSitA vicA. tatpatipakSabhUtAH zaMkAdayo veditavyAH / ta. bA. 7.23 ritaguNa-doSaH samayamatikAmati / ta. bhA. 7.18. .
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : eka adhyayana zrAvaka jJapti meM anya anya darzano ke grAha ko kAkSA zrAvakaprajJapti me isa vicikitsA praticAra kA svakA lakSaNa batalAyA hai| isakA spaSTIkaraNa karate hue rUpa batalAte hue kahA hai ki 'yaha merA artha siddha hogA usakI TaMkA meM kahA gayA hai ki sugatAdi praNIta darzanoM yA nahI' isa prakAra sat (samIcIna) artha me bhI jo ke viSaya me abhilASA karanA, ise kAkSA kahate haiM / yaha buddhibhrama hotA hai usakA nAma vicikitsA hai| TIkA meM samyaktva kA dUsarA aticAra hai| ukta kAMkSA deza va ise spaSTa karate hue vahA~ kahA gayA hai ki yukti aura sarva ke bheda se do prakAra kI hai / saugata (bauddha) darzana meM prAgama se sagata bhI artha me jo phala ke prati saMmoha yA , cittajaya kA pratipAdana kiyA gayA hai aura vahI cittajaya bhrAnta buddhi hotI hai vaha vicikitsA kahalAtI hai| isa mukti kA pradhAna kAraNa hone se saMgata hai va dUrApeta- prakAra bhrAnti ko prApta hugrA vyakti vicAra karatA hai atizaya viruddha-nahI hai| isa prakAra vicAra karate hue ki bAlake bhakSaNa ke samAna kleza ko utpanna karane vAla eka hI bauddha darzana kI prAkAkSA karanA, ise dezakAkSA ina kanakAvalI prAdi tapoM kA phala bhaviSya me kucha prApta kahA jAtA hai| kapila, kaNAda aura akSapAdAdi praNIta hogA yA nahIM, kyoki khetI mAdi kI kriyAye phala vAlI mava hI darzana ahiMsA ke pratipAdaka hai| unameM isa loka- aura phala se rahita dono hI prakAra kI dekhI jAtI hai| sambandhI kleza kA pratipAdana sarvathA nahI kiyA gayA hai, prAge vahA~ vicikitsA ko vidvajjugupsA bhI batalA kara isI se ve uttama darzana hai| aisA mAnakara sabhI darzano kI usako spaSTa karate hue kahA hai ki jo saMsAra ke svabhAva ke icchA karanA, yaha sarvakAkSA kahalAtI hai| jJAtA va sarva parigraha se rahita hai aise vidvAn sAdhunoM kI tattvArthabhASya ke ukta kathana ko spaSTa karate hue nindA karanA, yaha vidvajjugupsA hai| jaise-unakA zarIra usako prA. haribhadra aura siddhasena gaNi viracita vRttiyo me snAna na karane ke kAraNa pasIne se malina aura durgandha se kahA gayA hai ki isa loka sambandhI viSaya zabdAdika hai| yukta rahatA hai / yadi ve prAsuka jala se snAna kara liyA * sugata ne bhikSumo ko snAna, anna-pAna, AcchAdana aura kare to kaunasA doSa hai ? zayanIya Adi ke sukhAnubhava dvArA klezarahita dharma kA anya dRSTiprazaMsA-pAhata mata se bhinna mata ke upadeza diyA hai| vaha bhI ghaTita hotA hai, dUrApeta nahIM mAnane vAle kriyAvAdI, prakriyAvAdI, prajJAnika aura hai / tathA parivrAjaka Adiko ke upadezAnusAra aihika vanayika mithyAdRSTiyoM kI prazaMsA karanA-ye bahuta puNyavipayA kA upabhoga karane vAle hI paraloka me bhI sukha zAlI hai, inakA janma saphala hai| ityAdi prakAra se stuti se yukta hote hai / ataH yaha dharma kA upadeza bahuta ThIka karanA, yaha anyadRSTiprazaMsA nAma kA samyagdRSTi kA hai| isI prakAra paraloka-svarga va manuSyAdi janma aticAra kahA zAtA hai| sambandhI zabdAdi viSayo kI abhilASA krnaa| zrAvakaprajJapti me isakA nirdeza 'parapASaNDaprazaMsA' pakSAntara me yahA~ anya-anya darzanoM ke grahaNa yA nAma se kiyA gayA hai / usako spaSTa karate hue vahAM kahA unakI abhilASA ko bhI kAMkSA aticAra kahA gayA hai| "yA ha' gayA hai ki zAkya (raktabhikSa) aura parivrAjaka prAdi ki tathA isake lie pAgama kA pramANa bhI diyA gayA hai| 4. zrA. pra. TIkA 87. (lagabhaga yahI abhiprAya dazavavicikitsA-tattvArthabhASya meM vicikitsA ke lakSaNa kAlika niyukti kI TIkA [182, pR. 102], zrA. meM kahA gayA hai ki 'yaha bhI hai' isa prakAra kA jo buddhibhrama hotA hai use vicikitsA kahate hai| paMcAzaka cUNi [pR. 46-47] aura dharmabindu kI TIkA [2-11, pR. 18-19] meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| 1. zrA.pra. TIkA 87 5. pranyadRSTirityarhacchAsanavyatiriktAM dRssttimaah| sA 2. darzaneSu vA, tathA cAgamaH-kakhA aNNaNNadaMsaNaggA dvidhA-abhigRhItA cAnabhigRhItA c| tadyuktAnAM ho / ta. bhA. hari. va siddha. vRtti 7-18. 3. vicikitsA nAmedamapyastIti mativiplutiH / kriyAvAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnA ta. bhASya 7-18. ca prazaMsA-stavo samyagdRSTa raticAra iti / ta.mA.7-18
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmavallabha sAmAgo sena paramparA ke kucha ajJAta sAdhu jayapura ke samIpa sthita purAne plATa ke hanumAna jI 12vIM zatAbdI kI tithiyukta mUrti hai kintu sAmAnyataH ke mandira se hAla hI me 2 zilAlekha mujhe mile hai| ye mUrtiyoM kA prAdAna-pradAna hotA rahatA hai| prataeva yaha lekha aba taka ajJAta hai| inameM sena paramparA ke kucha kahanA kaThina hai ki yaha mUrti kahA~ se prApta huI thii| ajJAta sAdhuoM ke nAma hai| jayapura aura Asa-pAsa ke jayapura ke pAsa-pAsa jahA~ se ye zilAlekha mile haiM kSetra meM digambara jaina dharma kA pracalana lambe samaya se sambhavata: prAcIna sthala rahA hogaa| isa sthala kA nAma rahA hai| sAmAnyataH yaha vizvAsa kiyA jAtA rahA hai ki Ajakala "jhAmar3o nI" kahA jAtA rahA hai| yaha jayapura yahA~ jaina dharma 16vIM zatAbdI se hI vizeSa rUpa se prakAza se 2 mIla dUra hai aura purAne ghATa ke pAsa hai| yaha me pAyA hai kintu ina lekhoM ke mila jAne se yaha spaSTa mandira prAcIna sthApatya kalA kA acchA namUnA hai| isa ho gayA hai ki jaina dharma kA pracalana yahA 12vI zatAbdI samaya ise ziva mandira meM parivartita kara diyA gayA hai| ke pUrva bhI thaa| pAmera ke eka mandira meM pItala kI isake stambhoM para ghaTa pallava Adi phalaka aMkita hai, kI 'ye puNyazAlI hai, inakA manuSyajanma pAnA saphala hai' sarvArthasiddhi aura tattvArthavAtika meM ukta donoM meM ityAdi prakArase prazaMsA (varNavAda) karanA, isakA nAma bheda dikhalAte hue kahA gayA hai ki mana se mithyAdaSTi ke parapASaNDaprazaMsA hai| jJAna aura cAritra guNoM ke pragaTa karane kA nAma prazaMsA pranyadRSTisaMstava-ukta kriyAvAdI prAdi mithyA- tathA unake bhUta-prabhUta guNo ke kathana kA nAma saMstava hai, dRSTiyoM ke sAtha rahakara paraspara sabhASaNa prAdi rUpa pari. yaha una donoM meM bheda hai| caya baDhAnA, isakA nAma anyadRSTisastava hai| isa prakAra ukta pAca zaMkAdi usa samyagdarzana ke tattvArthabhASya me prazasA aura saMstava me vizeSatA dikha- aticAra hai, jo use malina karane vAle hai| kAraNa ki lAtehA kahA gayA hai ki bhAva se (mana se) jJAna aura darzana zakAdi ke rahate sarvajJa va vItarAga jina para avicala gaNoM ke prakarSa ko pragaTa karanA, ise prazasA kahA jAtA zraddhA raha nahI sakatI, aura binA zraddhA ke usa samyaktva hai tathA sopadha aura niropagha bhUta guNo ko vacana se ke rahane kI bhI sambhAvanA nahI rhtii| kahA to yahAM kahanA, ise sastava kahA jAtA hai| taka gayA hai ki jise sUtranirdiSTa kevala eka pada va akSara 1. parapAsaMDapasaMsA sakkAiNamiha vannavAmo / bhI nahI rucatA hai. bhale hI use zeSa saba kyoM na rucatA u. zrA. pra.68 ho; phira bhI use mithyAdaSTi jAnanA caahie| * 2. saMstavaH-taiH sahakatra savAsAt paricayaH parasparAlA. 4. vADa-mAnasaviSayabhevAt prazaMsA-sastavabhevaH / manasA paadijnitH| ta. bhA. siddha. vR. 6-18; zrAvaka- mithyAdRSTi jJAna-cAritraguNodbhAvanaM prshNsaa| bhUtAprajJapti meM isakA nirdeza 'parapASaNDasaMstava' nAma se bhUtaguNodbhAvanavacanaM saMstava ityayamanayo daH / kiyA gayA hai / yathA-tehiM saha paricano jo saMthavo ta. vA. 6, 23, 1. hoi nAyavo // 8 // 5. saMzayo mithyAtvameva / yathAha-payamakkharaM pi ekkaMpi 3. jJAna-darzanaguNaprakarSobhAvana bhAvataH prazasA / sasta- jo na roei suttnidditttth| sesaM royato vihu miccha vastu sopaghaM nirupacaM ca bhUtaguNavacanamiti / ta. bhA. ddiTTI muNepravo // ta. bhA. hari. va siddha. vRtti 7-18, pR.102. (7-18) meM uddhRta /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sena paramparA ke kucha prajJAta sApa ataeva yaha pUrva-madhya kAlIna kRti kahI jA sakatI hai| (2) bA zrI chatrasena devapAdarA.(?) tasya dharmamrAtA isake stambhoM ke atirikta uttaraMga kA bhAga bhI prAcIna paMDita zrI ambarasena tasya bhrAtA zrI uuuuu sarva hai| isameM zilAlekha cha bAtoM para akita hai| pahalA lekha saMghasenAmnAya praNamani nitya ....... vi0 saM0 1212 kA hai| isameM kaI sAdhupro ke nAma hai| 3. Nameghara : pautra (putraH) khemaghara sAcadeva gholaNa isame candraprabha caityAlaya meM goSThiyo dvArA kucha nirmANa zrIdhara / samasta goSThi kArApita / kArya kA ullekha hai| isame bhaTTAraka sAgarasena kA nAma hai| unake ziSya maMDalAcArya brahmasena kA nAma hai| isake lekha sa02 bAda chatrasena prAdi sAdhuoM kA ullekha hai| chatrasena nAmaka 1. OM sAzcarya pratibiMbatA (bimbitA) zubhatarA janmAM 1. eka sAdhu kA ullekha athUNA ke lekha meM bhI hai| kintu trshriikssnnaa| bhAsvAdonakhadarpaNeSu nitarAM tArA va donoM kA kyA sambandha hai, kahA nahI jA sktaa| inhe tArA dazA / dikSvantA (...) tathAnatA: kramanakho... ukta lekha meM "mAthurAnvayo" kahA gayA hai| dUsare lekha me 2. dyaccavaMdra rUpAtatarA / yasya dhyAnamito sa bhavataH tithi aMkita nahIM hai| isame amRtasena, sayamasena, brahmasena, zrInAbhibhUtaH prabhuH // 1 // reje yasya zarIradIptiranaghA yogasena, niSkalaMka aura akalaka nAmaka sAghupro ke nAma satapta hemojva (jjva) lA / mUrddhastheddhajaTA klaahai| isame 5 zloka haiM aura anta me 'paDita niSkalaka 3. pa vilasaddha maddhi rekhaakitaa| phArAtitati prabhoH senasya kRtiriyam" pada akita hai| pradahato dhyaanaanlaacciyNthaa| deyA kevala sapadaM sena paramparA kI pAvalI meM inakA nAma akita jinavaro somepi maunazcarI / / 2 / / amRtanahI hai| isI taraha anya aneka prAcArya aura vidvAnoM kA 4. sena budho jani saMyato, yatisamAja janastutapayugaH / ullekha yatra tatra milatA hai| isa taraha kI aprakAzita amRtasUri va caH sutaponidhiH sakala zAstra payosAmagrI kA sakalana karanA atyanta Avazyaka hai / isake nidhipAragaH / / 3 / / vAdI saMyama sena subinA itihAsa adhUrA hI rhegaa| 5. ri rajani rajani kSetrAdhipeyaH sudhIH / syAdvAdAmRta ina saba sAdhupro ko sena paramparA kA kahA gayA hai| vAridhiguNanidhiH zrI brahmasenastataH / zrI saMghAlekho kA mUla pATha isa prakAra hai : zI(?)ta...guru gurNA vv Na yogI graNI // ro(ro)lekha sa0 1 drArAti turuSka vaMdita padaH 1. ||ii| svasti zrI saMvat 1212 varSe mArgasira (zIrSa) 6. zrI yogaseno guNI // 4 // niSkalaMkAkalaMkAkhyo vadi 11 deva zrI candraprabha caityAlaye AcArya zrI senAMtI viduSAM vido|...pusskr jAtIyau sodayoM bhaTTAraka. sAgarasena(:) tasya si(zi)Syamaya maNDalA- vizrutau bhuvi / / 5 / / paDita niSkalaka senasya kRti cAryadhurya brahmasena riyam...... kAzita bar3A banane kA upAya "kyA tU mahAn bananA cAhatA hai / yadi ho to tU apanI AzA-latAoM para niyaMtraNa rakha / unheM be lagAma azva ke samAna Age na bar3hane de| mAnava kI mahattA icchAoM ke damana karane meM haiM, gulAma banane meM nhiiN| eka dina AyegA jaba tero icchAe~ hI terI mRtyu kA kAraNa bneNgii|"
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 gaMgArAma garga ajJAta jaina kavi aura unako racanAe~ jaina purAtatva, saMskRti, itihAsa aura sAhitya ko khoja ke prasaMga me vividha kSetro kI ora vidvAno kA dhyAna AkRSTa ho jAne para bhI kaI kSetra abhI taka achUte bhI par3e hai| pUrvI rAjasthAna ke ToDArAyAsiMha, cAkasU, nivAI, ToMka, jhilAya, savAI mAdhopura prAdi nagara digambara jaina saskRti ke prAcIna kendra hai| ina kendro me atyanta prAcIna, va kalAtmaka nasiyAnoM aura pratimAnoM ke atirikta samRddha zAstra bhaNDAra bhI hai| ina zAstra bhaNDAroM meM saMskRta, apabhraza va hindI kI mahatvapUrNa aura ajJAta kRtiyA~ bhI upalabdha ho sakatI hai| yahAM para ukta zAstra bhaNDAroM meM upalabdha hindI ke kucha prajJAta kaviyoM aura unakI racanAoM kA paricaya diyA jA rahA hai : 1 khar3agasena : vizati tIrthakara pUjA' kI racanA kii| yaha racanA ToDAye mAgarA ke rahane vAle the| inake pitA ThAkurasI rAyasiMha ke prAcIna jainamandira reNajI kA mandira meM upa rAyAsaha ke prAcAna jana paura pitAmaha lUnarAja the / khar3agasena ke pUrvajoM kA mUla la sthAna bAgar3a pradeza kA nAranola zahara thaa| prAgarA 3 tIkama : nivAsI caturabhoja ne khar3agasena kI dhana-dhAnya se baDI yaha kAlasa gA~va ke rahane vAle the| vahAM bhojarAja sahAyatA kI / saMvat 1685 ke bAda kavi jJAna-vRddhi kI khagArota kA rAjya thaa| sukhamala zAha 'hujadAra' ne tIkama prora adhika prAkRSTa hue| inakI jJAna goSThI ke sAthI ko kAlaSa gA~va me basAyA / kavi apane gA~va meM pratidina janajIvana sagho, anUparAya, dAmodara, mAdhodAsa, hIrAnada, zrAvakoM ke sAtha 'pratimA caubIso' ke samakSa jJAna-carvA trilokacada, mohanadAsa aura pratApamala the| ye sabhI karate the| inhone savat 1712 meM 'caturdazI kathA' likhii| caityAlaya meM baiThakara pUjA karate the aura zAstra zravaNa karate the / khar3agasena kI ekamAtra racanA 'triloka sAra' / 355 dohe-caupAiyo kI yaha prabandha racanA terahapaMthI reNajI kA mandira, Tor3A rAya siMha meM vidyamAna hai| mandira ToMka ke eka gaTake me sakalita hai| prastuta racanA triloka sAra me 2000 se adhika dohe aura caupAiyAM meM capApurI ke rAjA harinAma ke guNabhadrAcArya muni dvArA haiN| isa racanA me kavi ne adhaH madhya aura Urdhva loka ke zIla kI mahattA samajhAI gaI hai| sabhI jaina ghAmo kA vivaraNa diyA hai :-kavi ne apane granthAnta meM kavi ne caturdazI ke vrata kI mahattA prati. grantha kI mahattA ina zabdoM meM prakaTa kI hai --- pAdita kI haidarpana meM mukha dekhie, yA maiM tInUM loka / bhAva sahita yaha vrata gharayo hoi mukti ko sAja / 3 / / * yaha hideM kI pArasI, vIsa lokA loka // jyeSTha bhrAta mere kavi, jIvanarAma sujAni / 2 sevArAma : prabhu kI stuti ke pada race, mahAbhakti vara prAni / yaha prasiddha jaina kavi bakhatarAma zAha ke kaniSTha 4 lAlacaMda 'vinodI' putra the| inhone apane bar3e bhAI jIvanarAma ke bhaktiparaka 'lAlacaMda vinodI' kI do racanAeM rAjula paccIsI' padoM kI carcA kI hai| kintu abhI taka jIvanarAma ke pada aura 'cauvIsI' purAnI ToMka aura cAkasU ke jaina mandiroM ajJAta hI haiN| sevArAma kA sAdhanA-sthala jayapura kA meM milI hai| kAvyatva kI dRSTi se 'rAjula paccIsI' lazkarI mandira thA / vahA~ bhaTTAraka sukhendrakIti bhI utkRSTa racanA hai / isame kavi ne sarasvatI aura muniyo virAjate the| sevArAma ne saMvat 1824 me 'catu- ko praNAma karate hue neminAtha jI ke virakta hone kI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAta jaina kavi aura unako racanAyeM kathA kahI hai| mAtA-pitA ke manA karane para bhI neminAya ne prasiddha tIrtha 'rANApura' kI yAtrA kI; usI kA varNana kA virakti ke sAtha hI rAjula bhI prAyikA bana gaI hai| isa me kiyA gayA hai / 'rANApura ko eka alaukika jhAMkI rAjula kI virahoktiyo ke atirikta dArzanika vicAra dRSTavya hai -- bhI isa racanA me bikhare par3e hai paMca se bAvana putalI re lAla, apachara meM pranihAri / bAba be yaha saMsAra prasAra, tAte rahIye mauna meM jii| raMbhAdevI ulasa re lAla, cahaMdisi cyAja pauli / bAve ve I saMgati duSa apAra, laSa caurAsI jona meM jii| pAMca tIratha mAMhe bhalA re lAla, sevaM jo gira nAri / bAve laSa caurANI jona, bAve bahu duSa paaiyaa| toraNa eka so jANiye re lAla, thAMbhA doi hajAra / roga soga viyoga bhari kari, jarA marana satAiyA jii| 8 pAhU: yaha saMsAra duSa bhaMDAra, deSyo kyoM na mana smjhaaiye| inakI eka dArzanika racanA 'dvAdazAnuprekSA' terahapaMthI begi mujhahi paThAi bAve, pIva apane saMga jaaiye| mandira ToMka ke gaTakA naM. 50 meM pR. 71-78 para aMkita kavi kI dUsarI racanA 'caubIsI' meM 24 tIrthaMkaroM hai| isameM kula 36 chaMda hai| isameM 12 pranaprekSAnoM ko ke prati dainya nivedana hai| bar3I sarala vidhi se mamajhAyA hai| pudagala dravya se 5 jasalAla 'vinodI' yAmadina haTAne ke sambandha meM kavi kahate haiM"vinodI' upanAma ke dUsare kavi jasalAla hai| teraha e saMsAraha bhAva, parasau ko prIti / / paMthI mandira Toka ke eka gaTake 50 bameM inakI suSa duSa saba bhaniyo ho, deSi puvagala kI rIti / racanA 'sumati kumati ko jhagaDo' saMkalita hai| isameM pudagala darava kI rIti deSI, jada suSa duSa saba bhaaniyaa| sumati rUpI nArI apanI daurAnI kamati ko apane mi. cahaM gati caugasI laSSa joNiha, prAparNA pada jaaNniyaa| tama cetana' se neha na karane kI zikSA detI hai, na mAnane iha prApanoM pada sudda cetana, tRpati dRSTi ju diijie| para use phaTakAratI bhI hai anAdi nATa ju naTata pudagala, tAsu prIti na kiijie| jiNa to sauM neha lagAyo, jAko ta mala gmaayo| 6 sabhAcaMda : jasalAla vinodI gAva, tohi tau sarama na prAvai / / / inakI eka racanA paramArtha laharI meM 20 chada hai| yaha racanA jaina mandira nivAI ke eka guTake me sakalita 6SetasI vilAlA : yaha vilAlA gotriya khaMDelavAla jaina the| inakI hai / 'paramArtha lU hari' zAstra-niSThA, guru-bhakti samyaktva 'sIla jakhaDI' nAmaka racanA terahapathI mandira Toka ke bhAvanA, sapta vyasana, aNuvrata, prAdi naitika viSayo ko gaTa kA naM. 50 ba me sakalita hai| 'sIla jakhaDI' meM saMka carcA hai / zailI upadezamayo hai-- para dhana paratriyA paraharI, kojyau re upakAra / lita hai| 'sIla jakhar3I' meM nArI kI nindA karate hue jyoM sukha pAvaM suragAM taNAjI, manokrama utara pAra / / sayama rakhane kI preraNA dI hai 10 dAsa: mArI rupa dIpa dIvalo jisaujI, kAmI puruSa pataMga, soraTha rAga me likhita eka gIta 'jIva jakhar3I' meM para nArI ke kAraNa jI, homyo prApaNoM aga, kavi ne cetana ko apanA svarUpa samajhane kI ora prerita sugyAnI nAha nArI rUpa nai joya / kiyA hai jIva lAya mana viSayana sethI, cahuMgati maiM ati bhrmyo| 7 diva sundara : jina dharma taji mithyAta seyo, rahiyo subAMdhyo dudha mnyo| yaha pAmera gaccha ke muni deva sundara ke ziSya the| saMsAra meM saba sAra jANyo, moha parigraha tuma kiiyaa| inakI eka racanA 'rANApura stavana' terahapaMthI mandira ToMka kavi 'dAsa' kuvAsa chor3o, tuma tribhuvana pati ho jIva / / ke granthAMka 150 ba meM saMkalita hai / saMvat 1462 meM kavi
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kastUracandra 'sumana' ema. e. tripurI kI kalacuri-kAlIna jaina pratimAe~ kalacuri kAlIna jAta pratimAnoM meM eka jaina pratimA eka jana pratimA hanumAna tAla ke di0 jaina mandira me nAgapura sagrahAlaya meM saMgrahIta batAI gaI hai| pratimA kAle jabalapura meM bhI virAjamAna rahane kA ullekha milatA hai|' pASANa se nirmita mastaka khaNDita avasthA meM hai| caukI vaise to mandira ke aneka bAra darzana kie parantu isa bAra para saMskRta bhASA meM nAgarI lipi dvArA choTA sA eka ukta pratimA kA hI maine bArIkI se avalokana kiyA to pakti kA abhilekha bhI akita milA hai jisame batAyA pratimA ke darzana kara harSa vibhora ho gyaa| kalAkRti gayA hai ki mAthura anvaya se sAdhu gholu nAmaka kinhI dekhate hI banatI hai| vyakti ke putra devacandra dvArA saMvat 600 (kalacuri saMvat) yaha pratimA jabalapura ke di.jaina pArzvanAtha bA mandira me ukta pratimA kI pratiSThA karAI gaI thii| pratimA para hanumAna tAla ke mandira kramAMka 4 meM virAjamAna hai / koI lAkSaNa nahI hai jisase pratimA kisa tIrthakara kI hai, pratimA karIba 5 phuTa U~ce aura 3-3 // phuTa cor3a patthara yaha jJAta nahIM hotA hai| abhilekha me ullikhita saMvat para prakita hai| varNa kucha lAla sA hai| ziropari tIna ko lekha kI lipi ke AdhAra para kalacuri saMvat batAyA chatra bahata hI bArIka kalAkRti se alakRta hai| chatra ke gayA hai jisase pratimA 1146 IsvI me nirmita huI pratIta dono prora do hAthI khaDe hai jinakI saDa chatra kA prAdhAra hotI hai| aMkita lekha nimna prakAra hai : banI huI hai| gajoM ke pAge kA eka paira kucha muDA huA mAthurAnvaya sAdhu dhaulu suta devacandra saMvat 600 / hai| donoM gajoM kI pITha para ghor3oM kI pITha para kasI . mAthurAnvaya se sambandhita isI saMvat kI eka jaina jAne bAlI jIna jaisI prAkRti hai| prAdhAra eka vikasita pratimA kA aura bhI ullekha milatA hai jo mathurA nivAsI pRSpa hai| kinhIM jasadeva aura jasadhavala ke dvArA pratiSThita karAI isa pRSpa ke nIce pratimA ke donoM ora do deva gaI thii|' pratiSThA karAne vAle zrAvakoM ke nAmoM se jJAta aMkita hai jo bArIka khudAI se alaMkRta kirITa dhAraNa hotA hai ki donoM pratimAeM thI tathA unakI pratiSThA bhI kie hae hai| donoM deva uDate hue dikhAye gaye haiN| donoM alaga-alaga huI alaga-alaga thii| pratimA kisa tIrthakara ke hAthoM me mAlAyeM haiN| donoM devo ke sAtha strI mUrtiyA~ kI hai, yaha nahIM batAyA gayA hai| bhI akita haiM jo sambhavataH unakI striyA~ hai| striyo ke tripurI se upalabdha tRtIya jaina pratimA nAgapura meM makha devoM ke viparIta dizA meM hai| kAnoM meM vartulAkAra saMgrahIta hai (saMgrahAlaya kRma 33) jo 10vI zatI kI kuNDala hai| gola jar3A ba~dhA humA hai| jUr3e ke madhya do batAI gayI hai| pratimA ko mahAvIra kI pratimA kahA mAlAeM guthI huI haiM jo gona guriyoM se nirmita dikhAI gavA hai|' detI hai| kaghI bIca me mAMga nikAla kara kI gaI hai| mAMga kI donoM prora bAloM ko uThAyA gayA hai jisase 1. zrI bAlacandra jaina, upasaMcAlaka saMgrahAlaya rAyapura, aisA pratIta hotA hai mAnoM bAloM meM sAmane kI pora phagge revA patrikA : saM. 2023 praka 2, pR. 27 banAe gae hoM / vakSasthala para khajurAho kI strI mUrtiyoM 2. DA. morezvara dIkSita, madhya pradeza ke purAtattva kI jaisA aMkana haiN| gale meM eka choTI aura eka bar3I do rUparekhA, sAgara vidyApITha 3. madhyavartI saMgrahAlaya nAgapUra smaraNikA I01664 4. paM. paramAnanda zAstrI, anekAnta : varSa 19, ki. 1-2 pR0 36
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tripurI kI kalacuri-kAlIna jaina pratimAe 41 mAlAe pahane hue haiN| mAlAe~ donoM stanoM para se hotI pratimA ko vAyI aura ke deva ke dAye hAtha me cavara huI nIce laTaka rahI hai / bhujAno me bhujabandha akita hai| hai / vAyAM hAtha nIce kI ora jhukA huA hai| hAtha ke hAthoM meM 4-4, 6.6 kaMgana aura kaMganoM ke madhya cUDiyoM agUThe tarjanI tathA kaniSThA meM mudrikAe hai| anya ala karaNa haiM / donoM hAthoM meM alakRta mAlA ke donoM chora dikhAe prathama deva ke samAna hai| strI prAkRti bhI dAyI bhora gae haiN| akita strI ke samAna hai| ye strI purupa gadharva jJAta hote dono deva bhI gale meM do do mAlAeM pahane hue hai| jA mAno nAcane ke lie lie taiyAra hai| iname eka mAlA gale se nIce kamara taka laTakatI huI animA dikha I gayI hai / bhujAnoM me bhujabandha bhI hai| bhujabandhI pratimA ke zira para tIna chatra hai jo kramaza. sAmane kI prAkRti vartamAna meM bhagavAna rAmAdi ke citroM meM darzAye kI pora nikale hue haiN| pratimA ke pIche alaMkRta bhA. jAne vAle bhujabadho ke samAna hai| hAthoM me eka deva eka maNDala hai / bAla dhuMgharAle haiM / kAna kadhoM se jur3e hue hai| hAtha me eka aura dUsare me do kagana pahane hue hai / dUsare zrI vatsacinha nahI hai kintu cinhAGkita sthala se aisA deva ke donoM hAthoM me do-do kagana hai| donoM deva donoM anumAna lagatA hai ki zrIvatsa cinha avazya hI yathAsthAna hAthoM se bhAlApro ke chora samhAle hue hai| kaTi me bhI aMkita rahA hai| pratimA nAsAgradRSTi padmAsana mudrA meM hai / kamarapaTTe jaisI prAkRti hai| pairoM meM pAyala aura aMgu pratimA kI prasana para alaMkaraNoM ke madhya eka kamala ke liyoM meM (hAtha kI) mudrikAe pahane kucha dikhAI dete hai| ' phUla jaisI AkRti hai| jisase pratimA bha. padmaprabhu kI ina donoM strI puruSa mUrtiyoM ke madhya sAmane kI ora jJAta hotI hai| pUjArI zrI halkalAla se jJAta hA ki mUkha kiye hue bAlikAoM kI prAkRtiyA~ akita hai| yaha prAsana isa pratimA kA nahIM hai| pratimA kA prAsana uroja aMkana se ve unhIM devoM kI bAlikAeM pratIta hotI to milA hI nahIM thaa| pratimA mahAvIra bhagavAna kI hai| hai| bAlikAoM ke gale me do-do mAlAeM eka mAlA donoM prAsana ko dekhane se vartamAna prAsana mala prAsana pratIta urojoM se hokara nIce laTaka rahI hai| hAthoM meM mAlAgro ke hotA hai kyoMki prAsana kA alaga rahanA patthara ke joDa se donoM chora haiN| jJAta hotA hai jabaki yahAM koI joDa dikhAyI nahIM detA hai| unake nIce donoM ora do deva apanI patniyo sahita prAsana para kamala ke phUla kI tIna prAkRtiyA~ haiM / do akita haiM / devoM ke ziroM para bArIka chainI se khude hae kamala donoM ora eka madhya meM akita hai| ataH pratimA kirITa haiM / kAnoM meM kuNDala, gale meM hAra, tathA peTa para bha. padma prabhu kI hI jJAta hotI hai| vAloM tathA gale laTakatA humA tIna lar3I kI prAkRti kA koI alaMkaraNa meM akita tIna rekhAmoM se kuNDalapura ke mahAvIra yAda hai| hAthoM meM eka eka kaMgana hai| pratimA kI dAyI prora pAte hai| merI samajha se mahAkozala meM aisI bahuta kama vAle deva ke vAyeM hAtha meM eka vikasita puSpa hai tathA dAye mUrtiryA upalabdha hoMgI jinameM kalA kI sUkSma bhAvanA hAtha meM cavara hai| hAtha ke aMgUThe me mudrikA hai| bhajAmro evaM bArIka chainI kA aisA AbhAsa dikhAI detA ho| meM bhujabaMdha, kaTi kamarabanda tathA pairoM meM pAyala haiN| devI padmAvatI: __deva kI kamara se saTI huI eka strI mUrti prakita hai| isI mandira me aisI pratimA hai jo lAla patthara se isa mUrti meM anya sabhI ala kAroM ke sAtha kamarapaTTA bhI (saMgamarmara) nimita hai| pratimA pAlathI mArakara baiThI hai / hai| jo do do lar3iyoM se nirmita hai| dAyeM hAtha meM TehanI dAyAM paira sAmane kI ora hai| hAtha cAra hai| Upara ke se laTakatI huI eka manIvega bhI aMkita hai| kamara se dAeM hAtha meM eka prakUza jaisI prAkRti hai| bAyeM hAtha me dAMgI jAMgha para eka sUtra laTakatA huA dikhAyA gayA hai koI phUla dhAraNa kie hue hai| nIce ke dAyeM hAtha me jo saMbhavataH cAbI kA dyotaka hai| hAthoM meM bhAlA ke donoM mAlA aura vAyeM hAtha me gola lambI prAkRti kI koI chora haiN| kapar3e bhI dikhAI dete hai| (zeSa TAiTala ke tIsare peja para)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 balabhadra jaina mAnava kI svAdhInatA kA saMgharSa manuSya meM svatantratA kI icchA svAbhAvika hai| svatantratA usakA sahaja adhikAra hai| adhikAra kartavya meM se nijapate haiM / manuSya me manuSyatA hai, isalie vaha apane kartavya kA pAlana karake isa adhikAra ko prApta karane kA prayatna karatA hai / svatantra rahane ke apane adhikAra ko jo samajhatA hai vahI sahI mAyano me insAna hai| jo apane prApako paratantra aura dUsare ko apanA svAmI mAnatA hai, vaha insAna nahI haivAna hai| paratantra honA alaga bAta hai aura apane ko paratantra mAnanA alaga bAta hai / lekina jo dUsaroM kI svatantratA chInatA hai, topa ralavAra lekara dala banAkara dUsaroM kI AjAdI ke adhikAra para DakanI DAlatA hai, vaha na insAna hai, na haivAna / vaha to zaitAna hai| aise zaitAna ko sahI mArga para lAne kA upAya yaha nahIM ki hama use puckaareN| aise zaitAno ke lie eka hI upAya hai ki usakI zaitAniyata ko kucala diyA jAya / jo svatantra rahanA cAhate hai yA jo svatantra honA cAhate hai, unhe koI zaitAna-cAhe vaha kitanA hI baDA kyoM na ho-gulAma nahI banA sakatA / muktiraMkAntikI tasya citta yasyAcalA dhRtiH / tasya naikAnti kI muktiryasya nAsyacalA tiH / / nizcaya hI vaha AjAda hogA, jisame avicala dhIraja hai| jisame yaha dhIraja nahI, vaha svatantra nahIM ho sktaa| mAnava kI svatantratA ke saMgharSa kA itihAsa usake tyAga aura balidAna kI syAhI aura dhIraja kI kalama se likhA jAtA rahA hai / duniyA me zaitAnoM kI kabhI kamI nahI rhii| lekina aise insAnoM kI bhI kamI nahIM rahI hai, jo dUsaroM ke svatantra rahane ke adhikAra ko mAnate hai aura unakI svatantratA ke lie jo sahAyatA karate hai| ve manuSya nahI devatA hai| duniyA ne sacce manuSya kA sammAna kiyA hai, lekina devatA kI to vaha pUjA karatA pAyA hai| jaina dharma to manuSya hI nahI, prANI mAtra kI svatantratA kA samarthaka hai / usakI mAnyatA hai ki saba prANiyo me paramAtmA banane kI zakti hai| __ paramAtmA arthAt saMmAra ke sabhI bandhanoM se mukta, duniyA ke mAyA vikAroM se nilipta / hama aise svatantra paramAtmA kA smaraNa karate hai; kyoMki hama bhI aise svatantra bananA cAhate hai / jo duniyA se marvathA svatantra honA cAhatA hai vaha dUsaroM kI parAdhInatA dekhakara cupa kase raha sakatA hai| loga pUchate haiM jo dUsage kI svAdhInatA para balAtkAra karate haiM, jo usa balAtkAra kI prazaMsA karate hai aura topa tamaMce de-dekara aise logo kI sahAyatA karate hai, ve kisa dharma ke anuyAyI hai ? merA uttara hai-ve saba eka hI dharma ke anuyAyI hai aura vaha dharma hai zaitAna kaa| yaha kaisA Azcarya hai ki eka paramAtmA ko mAnane vAle paraspara me laDate-jhagaDate hai aura zaitAna ko rahanumA mAnane vAle eka ho jAte hai-cAhe unake deza aura veza, cehare aura camar3e jUde-jude kyoM na hoN| Aja duniyA me do hI taraha ke loga hai-eka ve jo paramAtmA mAnate hai aura khuda insAna hai| dUsare ve jo zaitAna kI pUjA karate hai aura khuda bhI zaitAna hai| dUsare zabdo me kaheM to lar3AI hai insAniyata aura zaitAniyata ke bIca me| jAnatA hU~, zaMtAna kI phauja bar3I hai, zaitAniyata ke taura tarIke kI koI sImA nhiiN| dUsarI pora insAniyata jisameM hai, aise insAna kama haiM-galiyo para zAyada gine jA ske| lekina duniyA zaitAniyata ke pAye para nahIM TikI, vaha TikI hai insAniyata kI dhurI para / phira zaitAna akelA haiN| dharma aneka nAma rakhakara duniyA meM phaile hue hai| sasAra ke sabhI dharmoM ne insAna kI soI huI insAniyata ko hI jAgRta karane kA prayatna kiyA hai| mAja insAniyata kA takAjA hai ki duniyA ke saba insAna eka hokara zaitAna ko cunautI deM aura dUsaroM kI svatantratA ko kATane vAle usake nukIle dAMtoM ko tor3a ddaaleN|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAnanda jaina zAstrI hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura unakI aprakAzita racanAe~ bhAratIya jaina sAhitya me hindI bhASA ke jaina kaviyo kA pUrA itivRtta abhItaka prakAza me nahI A pAyA hai| aura na unakI koI zatAbdIvAra sUcI hI bana sakI hai| aneka kaviyoM kI racanAo kA patA bhI nahI cala rahA hai / jo kucha thor3e se jaina kavi aura unakI kRtiyA kA paricaya prakAzita ho sakA hai unase kucha navIna tathya prakAza me Ae hai / phira bhI jaina itihAsa kI kaDI zrapUrNa hI raha gaI hai / jaina granthAgAroM meM aneka kaviyo kI racanAe~ bhaneka gucchakoM (guTako ) me upalabdha hotI haiM jinase jJAta hotA hai ki bhAratIya jaina kaviyo kI sakhyA pA~ca sau se bhI adhika hogii| isa lekha dvArA hindI ke kucha prakAzita jaina kaviyo aura unakI kRtiyo kA paricaya karAyA jAtA hai| sabase pahale kavivara zakara aura unakI ekamAtra kRti kA paricaya karAyA jAtA hai: kavi zakara mUlasaMgha sarasvatI gaccha aura balAtkAra gaNa kA vidvAna thA / kavi ne apane samasAmayika hone vAle do bhaTTArakoM kA ullekha kiyA hai / bha0 prabhAcandra zrara ratnakIrti kA / saMvat 1526, 1527 aura savat 1530 kI lipi prazastiyoM me bhaTTAraka prabhAcandra aura unakI kIrti kA ullekha milatA hai| ye donoM hI bhaTTAraka jinacandra kI prAmnAya ke vidvAn the / kavi zaMkara kA vaza golA pUrva aura pitA kA nAma paNDita bhImadeva thA / 1. jaina samAja kI caurAmI upajAtiyo me se golA pUrva bhI eka upajAti hai, jisakA nikAsa gollAgaDha ( golAkoTa) se huA hai| usakI pUrva dizA me rahane vAle golA pUrva kahe jAte haiM aura usake samIpavartI ilAke me rahane vAle golAlAre tathA sAmUhika rUpa meM rahane vAle golasiMghAre kahe jAte haiN| ina tInoM jAtiyoM ke nikAsa kA kAraNa hone se isa sthAna kI mahattA spaSTa hI hai / kavi zakara kI ekamAtra kRti 'hariSeNa carita' hai jisameM katrine 20ve tIrthaGkara munisuvratanAtha ke samaya hone vAle dazave cakravartI hariSeNa kI jIvana gAthA ko aMkita kiyA gayA hai / kavi ne isa grantha ko saMvat 1526 meM banAkara samApta kiyA thA jaisA ki gratha ke antima padyoM se prakaTa hai: "golApuvva vaMza supavitta, bhImadeva paMDita kau putta / sakara kathA puradda yaha kahI, dikkhA kAraNa kosau caupahI / saMvat pandraha sai ho gae, afrisa chabIsa adhika taha bhae / bhAdava sudi parivA sasivAra, dikkhA para taha prakkhiyau sAru / aba yaha kabda sapUraNa bhayau, golApUrvI kA siri hariseNu saMgha kahu jayau || adhikatara nivAsa bundelakhaNDa meM pAyA jAtA hai / inakA nikAsa kaba huA ? yaha nizcita nahI hai / hA~, isake dvArA pratiSThita mUrtiyAM saM0 1966 sa abataka kI pAI jAtI hai / aneka mandira pratiSThA mahotsava aura gajarathoM kA sacAlana kiyA hai / ye prAcIna mUrtiyA~ madhyabhArata ke prAcIna sthAnoM - mahobA, chatarapura, paparA, prahAra, nAvaI aura buhIbanda prAdi sthAno me pAI jAtI hai / 16troM 17vI zatAbdI kI racanAeM bhI upalabdha hotI hai, sacitra vijJapti patra aura bhaktAmara stotra kA hindI-saMskRta me anuvAda karane tathA usakI sacitra prati likhAne kA zreya bhI unhe prApta hai| vartamAna me isa jAti me aneka pratiSThita vidvAna aura zrImAn pAye jAte hai / yadi anveSaNa kiyA jAya to isa upajAti ke aneka aitihAsika ullekha aura tathya prApta ho sakate haiM, jinapara se usake itihAsa para acchA prakAza par3a sakatA hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44, varSa 24, ki01 anekAnta grantha meM 712 padya die hae haiN| grantha kI prati kevala zakti ko jAgRta kiyA jA sakatA hai jisase bhava-vandhana eka jIrNa-zIrNa gucchaka meM upalabdha hotI hai| prati azuddha kI kar3iyA~ sahaja hI TUTa pdd'eN| saMsAra ke duHkhoM se chUTane hai, jAna par3atA hai lekhaka prati kI lipi se adhika pari. ke lie prAtma-zodhana karanA nitAnta Avazyaka hai| cita nahI thA / ataH anya pratiyo ke anveSaNa kI jarUrata usake lie jina mAraga hI ukRSTa hai, paMca parameSThI hI hai / saMbhava hai anya kisI jJAna bhaDAra me usakI upalabdhi merI zaraNa hai / ataH dIkSA avazya grahaNa kruuNgaa| aisA ho jAya / grantha prakAzana ke yogya hai| vicAra kara harivAhana ne mantrI ko bulAkara kahA ki ____cakravartI hariSeNa kA jIvana bar3A pAvana aura dhArmika he mantrI, tuma cakravartI se jAkara yaha nivedana karo ki rahA hai| kSatriya hote hue bhI dIna-dukhIjano kI rakSA harivAhana ne karmagandhana se chUTane ke lie tapa grahaNa kara dvArA use sArthaka kiyA hai / ve apanI mAtA ke AjJAkArI liyA hai| prataeva mujhase jo kucha anucita kahA gayA ho suputra the / unhone apanI mAtA kI dhArmika bhAvanA ko so tuma kSamA karo aura svayaM dIkSA le prAtma-sAdhanA pUrA kiyA thaa| mAtA jana ratha nikAlanA cAhatI thI, meM nirata ho gayA / zalyatraya se hIna ho gyaa| parantu vaha apanI sauta ke kaTa eva dveSapUrNa vyavahAra ke mantrI ne bahuta anunaya vinaya kI, kintu harivAhana kAraNa usame saphala na ho sko| sauta kA prAgraha thA ki ne spaSTa zabdoM meM kaha diyA ki aba maiM yahA~ se vApasa pahale merA ratha nikalegA / isa vivAda me kitanA hI samaya nahIM jAU~gA aura mantrI ko cakravartI ke pAsa bheja diyaa| vyatIta ho gyaa| isase hariSeNa kI mAtA ko bar3A kaSTa mantrI ne Darate-Darate saba samAcAra cakravartI se nivedana hamA, parantu vaha apanI dhArmika bhAvanA me dRDha rhii| kiyA jise sunakara cakravartI putramohavaza atyanta zoka ko hariSeNa ne digvijaya kara cakratI pada prApta kiyA, prajA prApta huA, jo kavi ke zabdoM me nimna prakAra hai:kA putravat pAlana kiyA aura apanI mAtA kI dhArmika etahi jahi cakavai kumAra, bhAvanA ko pallavita puSpita kiyaa| aneka jaina mandiroM harivAhaNa bahu guNa sAra / kA nirmANa karAyA aura unake pratiSThA mahotsava bhI gahi saMveu cabai tahi vayaNa, kie| NisuNi bappa vara maMtiya rayaNu // 618 cakravartI putra harivAhana eka dina kailAza parvata para haDaM saMsAra saraNi bhaya bhIU, gayA, aura vahAM usane bharata cakravartI dvArA banavAe hue dukha praNaMtu sahiyau ihi jIU / mandiroM meM sthita jaina pratimAno ke darzana kie aura cau gai phirata bhayau khida khiNNa, kailAza ke cAro pora khudI huI gaharI khAI dekhI tathA kivi samatya kavi jAya uviSNu // 616 bhagIratha dvArA gaMgA ke lAne kA vRtAnta bhI sunaa| aura iSTa viyoga-soya-duha bhariu, gharaNendra ke kopa se sagara cakravartI ke sATha hajAra putroM ke praNiSTa joga beyaNa praNa sariu / muchita ho jAne kA samAcAra bhI sunaa| unhIM sagara kavahika dukha naya prasarAla, cakravartI ke putroM ne kailAza kI rakSA ke lie khAI khodI chidaNAi baha paMca payAra // 62. thii| ina saba kathAnakoM se harivAhana ko saMsAra kI isa parivartanazIlatA, anityatA aura prazaraNatA kA parijJAna haa| usane sAMsArika deha-bhogo se virakta ho dIkSA to jiNa uttu karau tava rayaNa, lene kA vicAra kiyA aura nizcaya kiyA ki bhava-bandhana maNa giroSa iviya basa karaNa / hau ke duHkhoM se chUTane kA ekamAtra kAraNa jina dIkSA hai| sasaMka jammaNa-jaNa-maraNa, muni jIvana dvArA kaThora prAtma-sAdhanA se karma kSaya ho aba mahi paMca parama guru saraNu // 623 sakatA hai| tapazcaraNa aura indriya nirodha dvArA prAtma
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha prajJAta jaina kavi aura unakI racanAeM apane cita jini kara sandeha, jini mAragu uttama hai eku / hau~ ta leu mApane kAja, imi kahata tuhI nAhI lAja // 123 cirakAla vayaNa mai buttu, hAsa-koDi iha koha saMjanu / ta ma prajja khamaha Niru sabbu, car3hi vimANa jAhi ghara bappu // 634 iha saMboha mati pAThayau, prApuNu dikva lai bi saMThiyau / hAra Tora aMvara suvizeSa, usAriya prAbharaNa nizzeSa // 635 proMkAra maMtta uccariu, paMca mUTha loca vi sira kariu / hoi niggaMtha sallataya hoNa, paramappaha kiyau maNa lINa // 636 duddhara mahA uggatau cariu, etahiM mati Nayara sacariu / bahu saMvehu citta sAsau pariu, vilakha badana rAvala saMcariu // 637 tahaDI dIThi sabhAmahi jAi, khUTa eka baiThau ducitAi / cakka vaTTi avalovai jAya, harivAhaNu Navi pekhada tAma // 638 nAma Naresara dinu kara citta, pucchaha mati kahai jaM cittu / / 642 taba maMtI sayaluvi prakkhiyau, eku va gujna Na taha rakkhiyau / jima kahalAsa sihari sapatta, tima saMsAraha - bhayau * virattu / / 643 puNa ati gAhu appu ja kiyau, jima tahi dikkha levi saMThiyau / jima khamitabbu kahiya ghara jAi, taM sava tihi kahiya nikutAi // 644 maMtI vayaNa suNi viNiru jAma, macchiu rAu dharaNi paDiyau taam| sabhA mAMhi hA hAkAra ju bhayau, tabahi aMtevaru maNa vibhiyu|| 645 ki bi suyagu puchiyau bulAi, tihi paNiu ki prakkhau maai| NiviNNa daiya kiyau ju aNichu, harivAhaNa tau layau garichu / / 646 suNivi garesara soyaha bhariu, macchimAi dharaNIyala paDiu / iya NisuNi vi jayacaMdA mAi paDiya dharaNi satti kumhilAi // 647 jaNu kamaliNi tusArai haI, ___ khaNa ika mAhi vikala hui gii| tAma bayaMsI prAkau bharai, jalasiMcaI kivi vAusa karai / / 640 iyara aMtevara paMhutI prAi, ___ jayacandA kaha leha bcaaii| karuNa - palAu karatI tahAM, cakkaTTi hai macchiu jahA~ // 646 haa| piya ki kiyau prajutta, jai vi tavohaNa saMThita putta / kAhe rAja bhaMgu tuma kiyau, putta viyoga jIu ki diyu||650 cakravartI hariSeNa aura rAnI jayacandA ne putra-viyoga se dukhI ho atyanta vilApa kiyaa| vaha vilApa karatI nAhi tara kema sabhI viNu rahai, jihi viNa sayala sabhANavi sahai / maha Nisu cittu vilaMbiu jahA, so haribAhaNa rahiyau kahA / / 640 saba bakavai mati puMchiyau, tuhi saMga harivAhaNa thiyau / bilakha bayaNa maMto tava hoi, Niya kara malai vatthu muMha bei||641 maMsu pavAha-NayaNa paricavai, gaha bhari pAyau kipi lavahA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46, varSa 24, ki01 anekAnta huI kahatI hai ki he putra, tere binA mujhe sarvatra adhakAra munirAja ne cakravartI se kahA ki tuma viSAda mata karo, dikhAI detA hai / he kulacanda ! tere binA merA mana nahI vaha vaza sthAna, kSetra aura mAtA pitAdi dhanya hai jahA~ lagatA, tUne merA mana-mandira sUnA kara diyA / nagara ke isa jIva ne prAtmakalyANa ke lie prayatna kiyA hai, ve logoM ne donoM ko samajhAne kA yatna kiyA, aura kahA cakSu dhanya hai jinhoMne kurUpa nahIM dekhA kintu kevala ki yaha sambandha isa prakAra se honA thA, Apa kyoM vyartha svarUpa kI pora hI dRSTi dI hai| ve hAtha dhanya hai jinase moha kara dukhI ho rahe haiN| Apake putra ne bar3A sundara jina pUjA saura satpAtroM ko dAna diyA hai| harivAhana ne upAya kiyA hai| he nAtha ! pApa chaha khaNDa pRthvI ke jina nirdiSTa tapa kA prAcaraNa kiyA, isameM viSAda kA pAlaka haiM ataH apane mana meM viSAda na kIjie / isa taraha koI kAraNa nahIM hai / sasAra ke samasta padArtha pranitya hailogoM ke samajhAne para bhI cakravartI ke mana meM santoSa nahIM dekhate-dekhate vinaSTa hone vAle hai, rUpa lAvaNyAdi kSaNabhaMgura hotA thA aura bAra-bAra mohavaza vatsa pukAratA thaa| haiM, indra vidyAdharAdi kI paryAye bhI kSaNa me nAza hone vAlI rAjA rAnI ne khAna pAna bhoga aura zRMgAra Adi kA hai| isa jIva kA koI zaraNa nahI hai marate hue jIva ko tyAga kara diyA, kevala eka putra se hI anurAga rhaa| koI bacAne vAlA nahI hai maNi matra-tatra auSadhi prAdi itane meM hI unheM mahA tapasvI mati sAgara nAmaka sAdhu bhI rakSA nahI kara sktii| jina pratipAdita dharma hI isa kA samAcAra milA, aura ve unakI zaraNa meM ge| unhe jIva kA zaraNa hai, samyagdarzana jJAna cAritra rUpa hI dharma dekhakara mani ne dharmavRddhirUpa pAzIrvAda diyaa| taba cakra hai vahI sasAra bandhana kA nAza kara mokSa pA sakatA hai / vartI ne kahA ki mere dharma vRddhi kyA hogI? mahArAja ! yaha akelA hI jIva sukha tathA duHkha bhogatA hai / isa taraha *patra viyoga ke zoka se saMtapta huuN| mere putra harivAhana guru upadeza se cakravartI kA zoka dUra ho gayA aura usakI ne kailAza parvata para jAkara tapa dhAraNa kara liyA hai| prAtmA meM nirmala dharma kA prakAza hA / mithyA moha 1. etahi sIlavaMtu guNa sahiu, dhula gayA aura antarmAnasa pAvana ho gayA cakravartI cadrasalla kasAya-dosa Niru rahiu / kuMvara ko rAjya dekara sAdhu ho gayA aura tapazcaraNa dvArA dasaNa-NANa - caraNa sama juttu, prAtma-zodhana karane lgaa| maisAgara NAme muNi pattu // bahu tapa-teya tayau jima taraNi, harivAhana ne ghora tapazcaraNa dvArA prAtmazakti se jo agni prajvalita kI, usase dhAti karma kA kSaya ho gayA dichu Nerasa sAra ghamma gharaNi / tiNNi payAhi ya depiNu jAi, aura vizuddha kevala jJAna prApta kiyA, pazcAt adhAti karma pUNi lAgau muNivara ke pAi / / 666 kA vinAza kara avinAzI anupama siddha pada prApta kiyaa| muNivara ghamma viddhi ho savaNa, cakravartI bhI prAtma-sAdhanA dvArA sarvArtha siddhi kA tAma payaMpai pahu mihi dhnii| ahamindra bnaa| isa taraha cakravartI hariSeNa kA caritra muhi kima dhamma viddhi ho savaNa, bar3A pAvana hai / grantha kI bhASA hindI hote hue bhI usame apabhraza aura dezI zabdoM kI bharamAra hai, usase hindI ke putta viyoga diThTha mai NayaNa // 667 vikAsa krama ke jAnane meM sahAyatA mila sakatI hai / harivAhaNu ju puttu maNa haraNa, tihi kailAsa laya u tava yaraNu / tA NisuNi vi jaMpai muni rAu, cakkavaTTi mA karahi visAu / / 668-hariSeNa carita 1. dekho hariSeNa carita
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. SaDdarzana samavyaya saToka (saskRta hindI TIkA darzanazAstra ke abhyAsiyo ko magA kara avazya paDhanA saMyukta - mUlakartA haribhadramUri, saMskRta TIkAkAra caahie| guNaratnasUri / sampAdaka sva. DA. mahendra kumAra jaina nyAyA 2 pramANa-naya-nikSepa prakAza-lekhaka siddhAntAcArya paM. cArya, prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDamArga vArANasI kailAzacandra jI zAstrI, prakAzaka DA0 daravArIlAla jI, -5, baDA sAija, chapAI, saphAI, geTapa sundara, pRSTha saM0 maMtrI vIra sevAmandira TrasTa | pRSTha saMkhyA 70, chapAI558 sajilda pratikA mUlya 22) rupayA / saphAI sundara / mUlya eka rupayA pacAsa paisA / prastuta grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai| prastuta grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai| prAcArya haribhadra ne 87 kArikAmo dvArA SaDadarzano lekhaka ne tattvArthasU ke prathama adhyAya ke chaThe sUtra pramANa kA sAmAnya paricaya karAne haie pratyeka darzana ke mUla naye radhigamaH-sUtragata nayadRSTi ke abhiprAya ko siddhAnto ko santulita rUpa me prastuta kiyA hai aura SaDa- kholane kA prayatna kiyA hai kholane kA prayatna kiyA hai| kyoki devasena ne darzanoM meM vaidika aura avaidika darzano ko mamAviSTa kiyA likhA hai ki jo nayadRSTi vihInahai unhe vastutattva hai / chaha vaidika darzana (sAMkhya, yoga, naiyAyika, vaizeSika, kI upalabdhi nahI hotI, aura vastusvarUpa kI pUrvamImAsA aura uttara mImAsA) mAne jAte the, kintu upalabdhi ke binA ve samyagdaSTi kaise ho sakate haribhadra ne uname bauddhadarzana aura jaina darzana ko zAmila hai? nagadaSTi se sampanna samyagdRSTi hote hai / 50 kiyA hai, anAva chaha darzanoM kI mamma- boddha, naiyAyika, kaMzana kI prasiddha vidvAna aura acche lekhaka hai, unakI mAkhya jaina, vaizepika aura jaiminIya isa rUpa meM kI gaI hai| aneka kRtiyAM sAhityako ke sammukha pA cukI hai| unhone TIkAkAra guNa ratnasUri ne paDadarzana grantha para sandara apane anubhava se pramANa naya aura nikSepa para acchA TIkA livakara usake marma ko kholane kA prayatna kiyA hai, prakAza DAlA hai / bhASA sugama aura sarasa hai, vaha pAThakoM unhoMne hI usake vibhAga kiye hai / TIkA grantha ke hAdakA ke lie atyanta rucikara hogii| isa upayogI prakAzana udghATana karatI hai| bhASA kI dRSTi se vaha durUha ke lie lekhaka aura prakAzaka vIra sevA mandira TrasTa nahIM hai| dono hI dhanyavAda pAtra hai| sva0 nyAyAcArya DA. mahendra kumAra jI ne usakA 3. uttarAdhyayana-sUtra eka parizIlana-lekhaka DA. hindI anuvAda kara grantha ko aura bhI sugama banA diyA sadarzanalAla jaina, prakAzaka sohanalAla, jainadharma pracAraka hai| tulanAtmaka TippaNiyAM to grantha kI mahattA ko prakaTa samiti guru bAjAra, amRtasara / pRSTha sakhyA sAr3he pAcasA, kara hI rahI hai / duHkha isa bAta kA hai ki granthakA sampAdaka mUlya sajilda pratikA 25) rupayA / aura anuvAdaka alpAyu me hI svargavAsI ho gayA hai| uttarAdhyayana eka sUtra grantha mAnA jAtA hai usa para unase samAja ko bar3I prAzAe thii| unhoMne jana saMskRti yaha zodha prabandha likhA gayA hai jisa para lekhaka ko kI jo sevA kI, vaha unakI kIti ko amara bnaaegii| vanArasa vizvavidyAlaya se pI. eca. DI. kI DigarI granthAnta meM do pariziSTo meM laghuvatti aura SaDadarzana milI hai / lekhaka ne uttarAdhyayana kA paricaya karAte hue samuccaya aura pravacuNi de dene se grantha kI mahattA vaDha usake artha para bhI vicAra kiyA hai zodhakartA ne mUlagrantha gaI hai / grantha kI prastAvanA dala sukhamAlavaNiyA ne likhI ke padyo kA dohana karake usake navanIta ko pAThako ke hai jisameM granthAdi viSayaka acchA paricaya diyA hai, grantha sAmane rakhane kA prayatna kiyA hai| grantha meM pATha kA prakAzana sundara huA hai| isake lie bhAratIya jJAna- prakaraNa hai jiname vividha viSayoM para vicAra kiyA gayA pITha ke saMcAlaka dhanyavAda ke pAtra hai| graMtha upayogI hai, hai| dravya vicAra, saMsAra, ratnatraya, karmabandha aura mukti
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48, varSa 24, ki01 anekAnta samAja aura saMskRti aura sAmAnya-vizeSa sAdhvAcAra meM nahIM miltaa| sAdhu ke AhAra-vihAra prAdi para vicAra kiyA gayA hai, prAcArya amRtacandra kA samaya vikrama kI dazavI tapazcaryA pariSaha jaya, sAdhu kI pratimAe aura sallekhanA zatAbdI hai| tattvArthasAra kI hindI TIkA paM0 pannAlAla para vizeSa vicAra kiyA gayA gayA hai| sAtha hI viSaya jI sAhityAcArya ne banAI hai TIkA sarala bhora apane ko spaSTa karane ke lie saMkSipta evaM saralarUpa meM vastu viSaya kI abhivyaMjaka hai, 38 pRSTha kI prastAvanA me tattva ko rakhane kA upakrama kiyA gayA hai| cAra pari sampAdaka ne grantha aura granthakAra ke sambandha meM acchA ziSToM dvArA use aura bhI sarala karane kA prayatna kiyA prakAza DAlA hai| prastAvanA meM tattvArthasUtra para upalabdha hai| isa taraha sArA hI grantha lekhaka kI bhAvanA pora 12 TIkAmoM kA ullekha kiyA hai, nimna do TIkAmoM kA parizrama se sUndara bana par3A hai| bhASA muhAvaredAra hai usameM usameM ullekha nahIM hai| gati hai-pravAha hai| isake lekhaka mahAnubhAva dhanyavAdAhaM zravaNa velgolA ke zilAlekha naM0 105 meM zivakoTi haiN| grantha ke isa sundara prakAzana ke lie vidyAzrama ke ko samantabhadra kA ziSya aura tattvArthasUtra kI TIkA kA sacAlakagaNa dhanyavAda ke pAtra hai| prAzA hai bhaviSya me kartA udaghoSita kiyA hai| jaisA ki usake nimna padya se janAzrama se aura bhI adhika granthoM kA prakAzana ho prakaTa hai :skegaa| tasyaiva ziSyo zivakoTi sUri stapolatAlambava dehayaSTiH / 4. tatvArthasAra-prAcArya amRtacandra sampAdaka paM. saMsAravArAkarapotametattvArthasUtraM tadalaMcakAra / pannAlAla jaina sAhityAcArya / prakAzaka matrI gaNeza varNI dUsarI TIkA una prabhAcanda kI hai jo bha0 dharmacandra granthamAlA DumarAba vAga assI vArANasI 5 / DemIsAija ja ke paTTadhara the| jise unhone jatAkhya nAma ke brahmacArI mUlya 6) rupyaa| ke sambodhanArtha saMvat 1486 meM bhAdrapada zuklA pacamI ke grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai / prastuta graMtha dina banAkara samApta kiyA thaa| inake atirikta anve. me prAcArya amRtacanda ne tattvArtha sUtra ke sAra ko pallavita SaNa karane para aura bhI ThIkAnoM kA ullekha prApta ho eva vikasita karate hue vastutatva kA vivecana kiyA hai / sakatA hai| aura kahIM-kahI to unhoMne aneka navIna tathyoM kA udghA. ___ grantha kA prAkkathana paM0 kailAzacandra jI siddhAntAcArya Tana kiyA hai, jisase viSaya ko samajhane meM saralatA ho ne likhA hai, jisameM prAcArya pramatacandra ke sambandha me acchA gayI hai / prAcArya amRtacandra bahuzruta vidvAna the, bhASA aura prakAza DAlA hai| isake lie paMDita jI bhora sampAdaka viSaya para unakA adhikAra thaa| pA. kundakunda ke sAratraya donoM hI dhanyavAda ke pAtra haiN| granthoM kI jo TIkA banAI hai vaha kitanI mahatvapUrNa hai ___ grantha kA prakAzana gaNeza varNI granthamAlA se humA ise batalAne kI aAvazyakatA nahI hai usake rasikajana hai| granthamAlA ke matrI DA0 daravArIlAla jI ne prayatna usakI mahattA se svaya paricita hai| TIkAkAra ne graMtha ke karake granthamAlA ko punarujjIvita kiyA hai| prAza hai hArda ko udghATita karane kA pUrA prayatna kiyA hai / bhASA DA. mAke sada prayatna se granthamAlA maura bhI pallAvita gabhIra maura sarasa hai, paDhane meM bar3I rucikara pratIta hotI hogii| isa upayogI prakAzana ke lie maMtrI mahodaya hai| jAna par3atA hai athakAra ke bhAva ko TIkAkAra ne dhanyavAda ke pAtra haiN| pAtmasAt kiyA hai, ve pradhyAtma viSaya ke mahAna vidvAna -paramAnandana zAstrI the / puruSArtha siddhaghupAya nAma kI 226 zlokoM kI prasAda guNayukta racanA hai, jo zrAvakAcAroM meM apanA mahatvapUrNa 1. dekho, anekAnta varSa 8 ki. sthAna rakhatI hai, usame ratnatraya kA sundara kathana diyA hai 2. anekAnta varSa 2 kiraNa 6 pR. 375. aura ahiMsA kA jo sUkSma vivecana kiyA hai vaisA anyatra 3. jaina prantha prazasti saMgraha bhAga 1 pR0 173
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 milApacanda jI kaTAriyA kA dehAvasAna paDita milApa canda jI kaTAriyA acche vidvAna aura lekhaka the| jaina samAja unake khojapUrNa lekhoM se bhalI bhAMti paricita hai / ve pratiSThAcArya bhI the, aneka mandira aura mUrtiyoM kI pratiSThA unhoMne karAI thI, para unhone pratiSThAnoM se kabhI dhana kamAne kI icchA nahIM kii| pratiSThAzAstra ke acche vidvAna tathA zAstra pravaktA the / aneka zaMkAno kA samAdhAna karate hue maine unhe dekhA hai| ve vastu kI taha me praviSTa hokara usake hArda ko samajhAne meM kuzala the| unako pariNati zAnta thii| apanA kArya karate hue bhI ve sAmAjika kAryoM meM bhI bhAga lete rahate the| kekaDI kI jaina samAja me unakI acchI pratiSThA thii| ve Aja nahI hai, vaizAkha sudI 10 vI budha. vAra ko unakA svargavAsa bolate-bolate ho gyaa| unake suputra pa0 ratanalAla jI kaTAriyA prAne pitA ke samAna hI vidvAna aura lekhaka haiN| unake bhojapUrNa lekha aneka patroM meM tathA anekAnta meM prakAzita hue haiM / mai aura anekAnta parivAra unake isa viyoga janya duHkha me samavedanA vyakta karate hue divagata prAtmA ke lie sukha-zAnti kI kAmanA karatA huuN| prAzA hai 50 ratanalAla jI apane pitA jI kI kIti ko cira sthAyI banAye rakhege / (pR0 41 kA zeSa) vastu hai| gale meM mAlA hai / kirITa bhI dikhAI detA hai| nIce padmAsana mudrA meM puna: 5-5 inake madhya me eka ke sapta phaNAvalI bhI sira para akita hai| isa phaNAbalI ke nIce eka cAra pratimAe, jinameM tIna padmAsana mudrA Upara eka padmAsana mudrA me tIrthakara pratimA hai| devI kI meM aura eka khaDgAsana mudrA meM hai| antima pratimA para pratimA ke donoM ora Upara nIce do deva hai| Upara ke deva chatra hai| yaha sabase AkAra meM bar3I bhI hai| grAsana para cavaradhArI hai / nIce ke deva kuto para savAra dikhAI dete hiraNa cinha akita hai jisase yaha zAntinAtha bhagavAna kI hai| pratimA kA prAsana eka kamala ke phUla para banAyA cauvIsI jJAta hotI hai| isI mandira meM eka cauvIsI gayA hai| aisI bhI hai jisameM 25 pratimAe akita hai, sabhavataH isameM isI mandira meM seTha gopAlI mAba parana sAhaba mUla nAyaka pratimA ko alaga se banAyA gayA hai jabaki sivanI dvArA nirmita ma0 na0 11 me eka pApANa nirmita prathama cauvIsI meM aisA nahI hai| lekha do paktiyoM meM covIsI hai jisake pAsana para eka lekha bhI akita hai jo saMskRta bhASA me nAgarI lipi meM prakita hai| ma020 isa prakAra hai 15, 18, 19, 20, 22 meM virAjamAna prAcIna pratimAe~ bhI dRSTavya hai| kintu zilpa kalA kI dRSTi se ma0 na0 saMvat 1872 sAke 173(8) bhAdI sudi 14 bI kImati ho / malasaghe sarasvatI gane Ne (gacche) valAtkAragaNe kunda- kunda- isa bhAMti kalacuri kAla me jainadharma kI sthiti ThIka ma jAti kundAnvaye badalI pratiSThitaM su(zu) bha bhavatu / banI rahI jJAta hotI hai| tatkAlIna jainI kalA pUjArI cauvIsI meM donoM mora khaDgAsana mudrA meM 5-5 unake bhI rahe hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ R.N. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana purAtana janavAkya-sUcI : prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi grantho me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI.liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda / 15.00 prAptaparIkSA : zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sjild| 8.00 svayambhUstotra : samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se muzobhita / 2.00 stutividyA : svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / adhyAtmakamalamArtaNDa : pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 yaktyanazAsana : tatvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hA thA / mukhtArazrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / / zrIpurapArzvanAthastotra : prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / zAsanacatusthizikA : (tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... jainagrantha-prazasti sagraha bhA01: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha. upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / ... samAdhitantra aura iSTopaveza : adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita anityabhAvanA : prA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita tatvArthasUtra : (prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha / 1.25 mahAvIra kA sarvodaya tIrtha, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka 16 adhyAtma rahasya : pa. AzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / jainagrantha-prazasti saMgraha bhA02: apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM kA mahatvapUrNa sagraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM0 paramAnanda shaastrii| sjild| 12-00 nyAya-dIpikA : prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0| 7.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrita / 4.00 25 25
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dve mAsika jUna 1971 anekAnta ra vaSa 24 : kira2 vIrazAsana jayanto mahotsava .. bAyeM se bAye 1. zrI lAlA rAjendrakumAra jI adhyakSa vIrazAsana jayantI, 2.lA. pArasadAsa, jI 3. zrI lA0 ulaphatarAya jI, 4. zrI lA0 zyAmalAla jI upAdhyakSa vIrasevAmandira, 5. zrI premacanda nAvAca kampanI, 6. zrI yazapAla jI bhASaNa dete hue, 7. zrI lA premacanda jI maMtrI vIra sevA mandira / samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . Com Na * . . vIrazAsana jayantI ke avasara para upasthita zrotAoM ke sama ha kA eka dRzya . viSaya-sUcI kra0 pR0 0 1. abhinandana jinamtavana - prAcArya samantabhadra 4 6. sata kavIra aura dyAnatarAya2. guNakItikRta caupadI-DA. vidyAdhara joharApurakara 50 | DA0 gagAgama garga 3. bhArata kalAbhavana kA jaina purAtatva 7. sadopatA--muni zrI kanhaiyAlAla mArutinandana prasAda tivArI / 8. pAMDe jIvanadAsakA bArahamAsA-zrI ginnIlAla 66 4. apabhraza kA eka pracina carita kAvya 6. kaliMga kA itihAsa aura samrAT khAravela : eka adhyayana-paramAnanda jaina zAstrI DA. devendrakumAra zAstrI prayAga-zrI pa0 balabhadra jaina 5. hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura 11. khaNDAra ke sena paramparA ke lekhaaprakAzita racanAye-paramAnanda zAstrI 58 rAmavallabha somANI 12. madhyapradeza meM kAkAgaMja kA jainapurAtatvasampAdaka-maNDala kastUracanda sumana ema. e. DA0 prA0 ne upAdhye 13. rAjagiri yA rAjagRha--paramAnanda zAstrI 86 DA. premasAgara jaina 14. mUka-sAhitya-sevI-mAIdayAla bI. e. pAnarsa 10 zrI yazapAla jaina 15. vIrazAsana jayantI-zrI premacanda jaina 16. sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI 64 paramAnanda zAstrI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA anekAnta meM prakAzita vicAro ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekAnta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom prahama anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam // - - vaSa 24 / kAraNa } bora-sevA-mandi vora-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2467, vi0 saM0 2027 kiraNa 2 // 1971 abhinandana jinastavana nandyanantaya'nantena nantenaste'bhinandana / nandanadhiranamro na namro naSTe'bhinandhana // 22 -prAcArya samantabhadra artha-samRddhi-sampanna, ananta RddhiyoM se sahita aura anta rahita he abhinandana svAmin ! Apako namaskAra karane vAlA puruSa (pApake hI samAna sabakA) Izvara ho jAtA hai| jo bar3o-ba RddhiyoM ke ghArI haiM ve Apake viSaya meM anamra nahIM haiM-pApako avazya hI namaskAra karate haiM aura jo ApakI stuti kara namra hue haiM ve kabhI naSTa nahIM hote-avazya hI avinAzo mokSa pada ko prApta hote haiN| bhAvArtha-jo sacce hRdaya se bhagavAna ko namaskAra karate haiM ve aneka bar3I RddhiyoM ko prApta hote haiN| aura anta meM karmoM kA kSaya kara avinAzI mokSapada pA lete haiN| isalie prAcArya ne ThIka hI kahA hai ki pApako namaskAra karane vAle puruSa pApake samAna saMsAra ke Izvara ho jAte haiM // 22 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNakIrti kRta caupadI DA0 vidyAdhara joharAparakara marAThI meM jaina sAhitya kI paramparA ke agradUta guNakIti-jo pandrahavIM zatAbdI ke gujarAtI sAhityakAra brahma jinadAsa ke ziSya the-unake kucha pada deula gA~va (jilA bulaDANA, mahArASTra) ke jinamandira ko eka jIrNothI meM mile haiN| inhIM meM se eka yahAM diyA diyA jA rahA hai| isameM eka dhrupada aura cAra chaMda haiM jinameM marAThI kA gujarAtI--prabhAvita svarUpa spaSTa dekhA jA sakatA hai| kavi ke zabdoM kA sarala rUpAntara isa prakAra hogA : hama zrI guru ke ziSya haiM, unake caraNa prakSAlana kara vaha jala pieNge| aba taka yoga kA abhyAsa karane meM samaya gaMvAyA, aba mAnanda kA rasa lekara jieNge| yogo logo, bAbU logo, avadhUta putroM, samajha lo ! jo sadguru ke vacanoM se jJAna prApta karate haiM ve ananta mukti sukha meM magna hote haiM / hamAre guru ke koI guru nahIM haiM, unake prAsana nirAle hI haiN| ve zukla dhyAna kI bhUmi para baiThe haiM, moMkAra rUpI sIMga bajAte haiM jisase sArA AkAza gaMja rahA hai, unake mukha meM anAdi veda (jina. vANI) ke darzana hue haiM / ve sAkAra rUpa meM unmana hue aura unake sAre kArya ruka gye| saMkalpa aura vikalpa donoM kA asta huA aura sAra rUpa Atmatattva hI bacA rhaa| unakA zarIra to dikhatA hai kintu chAyA nahIM dikhatI; kyoMki unake divya zarIra se saptadhAtu kSINa ho gaye aura unheM nau kevalalabdhiyAM prApta huI haiN| mUla pada hameM to ghelA zrIguru kerA caraNa pakhAlA nIra piU / yoga abhyAse kAlu veciyalA AnaMda rasevi jovo ||dhru0|| bujho jogIlo bujho bAbulo bujho avadhUta- putaa| sadguruvabane je nara bujhale anaMta siva sukhA mutA / / 1 niguro guru morA mirAlo prAsana zukladhyAna bhUmo baitthaa| oMkAra soMgI bAje gagana maMDala gAz2e anAdi veda mukhI dIThA // 2 sAkArarUpI unamana maile khuTale vyApAra vyApAra / saMkalpa vikalpa donhI mAvalale nijatatvA rAhile sAra // 3 kAyAM to dIse chAyA na dIse sapta dhAta gele khIna / nava kevala labdhI prApati- pAvale gunakIrtI mhane deva jina // 4
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata kalA bhavana kA jaina purAtatva mAruti naMdana prasAda tivArI vArANasI sthita bhArata kalA bhavana meM vibhinna yugoM tIrthaMkara kA citraNa karane vAlI eka anya gAnase sambandhita kaI jaina prastara aura kAMsya pratimAyeM, sagR-. yaMgIna (6ThI zatI IsavI) mati (naM. 161) meM devatA hIta haiM, kintu isa lekha meM hama mAtra prastara pratimAno kA ko| ka UcI pIThikA para dhyAna madrA meM prAsIna citrita hI adhyayana kareMge, kyoki kAsya pratimAnoM kA apanA kiyA gayA hai| pIThikA ke nIce vizvapatha kA prazna svataMtra mahatva hone ke kAraNa usa para eka alaga lekha cittAkarSaka hai| pIThikA ke madhya meM utkIrNa dharmacakra ke apekSita hai| donoM mora do siMhoM kA pradarzana tIthaMkara ke siMhAsana para 23veM tIrthakara pArzvanAtha ke eka kuSANa yugIna . pAsIna hone kI puSTi karate haiN| dhArANasI se prApta isa zIrSabhAga (maM. 20748) ko zailI ke ghAghAra para prathama mati ke pAdapITha ke donoM gheroM para citrita do tIrthakara zatI IsavI meM tithyAMkita kiyA gayA hai| mathurA se prApta sa prApta isa maMkana kI viziSTatA hai| isa nayanAbhirAma citraNa hone vAle isa zIrSa meM devatA ke mastaka para sapta phaNoM meM mukhya prAkRti ke donoM pAzvoM meM do prAkRtiyo ko se yukta nAga kA ghaTATopa pradarzita hai, jo pAzvanAtha . 1. utkIrNa kiyA gayA hai, jo sabhavata: zAsana devatA hai| aMkana kI vizeSatA hai| devatA kI keza racanA sIdhI mukhya prAkRti ke pRSThabhAga meM pradarzita pralakaraNa hIna / rekhAmoM se pradarzita sahAyaka prAkRti kI pravaziSTa bhujA prabhAmaNDala ke donoM pora gaptayugIna zirobhUSA se yukta ke UparI bhAga meM cAMvara citrita hai / do uDDAyamAna gandhadoM kA citraNa dhyAnAkarSaka hai| devatA bhArata kalA bhavana meM zobhA pA rahe gupta yugIna ") kI keza racanA gucchakoM ke rUpa meM nirmita hai| mUlanAyaka pratimAnoM meM eka mahAvIra zIrSa (naM. 264) kA citraNa ke vakSasthala para zrIvatsa utkIrNa hai| guptayugIna samasta karatA hai| rAjaghATa se prApta isa manojJa zIrSa meM devatA / vizeSatAmoM se yukta isa pratimA ke mukhamaNDala para pradakI keza racanA gucchakoM ke rUpa meM nirmita hai / lambe karNa, zita maMdasmita, zAMti va virakti kA bhAva prazasanIya hai| arSanirmilita netra, mukha para maMdasmita kA bhAva, antardRSTi, saMgrahAlaya meM yaha pratimA mahAvIra mUrti ke nAma se sthita lambI nAsikA dhAdi isa zIrSa kI dhyAtavya vizeSatAeM hai, para merI dRSTi meM tIrthakara ke lAchana yA kisI lekha haiM / yaha zIrSa samasta gupta yugIna kalAtmaka vizeSatAmoM / pAdi ke prabhAva meM isakI nizcita pahacAna sabhava nahIM kA nirvAha karatA huA pratIta hotA hai / tIrthakara prAkRti ., "hai| yadyapi DA. yUH pI. zAha hiraNoM ke sthAna para dharmacaka ke UvabhAga meM uDAyamAna gandharva prAkRtiyoM ko mUrtigata ke donoM pora pradarzita siha prAkRtiyoM ke prAcAra para ise kiyA gayA hai, jinakI bhujAmoM meM puSpahAra pradarzita hai| mahAvIra aMkana batalAte haiM, kyoMki dharmacaka ke donoM bhora devatA ke mastaka ke Upara chatra rUpa meM vRkSa kA aMkana tIrthaharoM ke lAMkSanoM ke citraNa kI paramparA guptayuga meM prazasanIya hai / zailIgata vizeSatAoM meM prAdhAra para ise tAthakaro ka lobhana sarvathA pracalita thii| yaha mUrti 4.54' lambI va 33 chaThI zatI IsavI meM tithyAMkita kiyA jA sakatA hai| caur3I hai| yadyapi yaha zIrSa saMgrahAlaya meM mahAvIra aMkana ke nAma se .." sthita hai, para maiM kisI nizcita pramANa yA' lAMchana ke bhArata kAbhavana meM sthita jaina pratimAnoM meM eka prabhAva meM aisA karanA ucita nahIM samajhatA / viziSTa prakana kalpavRkSa para mAsIna tIrthaGkara kA citraNa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54, varSa 24, ki02 anekAnta prakalaMka sAmi siri pAyapUya, iMdAi mahAkA bhaTTa hUya / siri micanda .siddhatimA sikhaMtasAra maNi gavivi tAi / cAumuha suyaMbhu siri puSphayaMtu, . .. sarasai NivAsu guNagaNa mahaMtu / asamiti maNIsaha basaNihANa, paMDiya rAdhU kaha guNa pramANa / guNabhaddasUri puNabhadda ThANu, siri sahaNapAlu bahu buddhi jANu / pUrvakaviyoM ke kIrtana ke uparAMta kavi apanI prajJAnatA ko spaSTa prakaTa karatA humA kahatA hai ki maiMne zabdazAstra nahI dekhA, maiM kartA, karma mora kriyA nahIM jaantaa| mujhe jAti (chada), dhAtu mora sandhi tathA liMga evaM alakAra kA jJAna bhI nahIM hai| kavi ke zabdoM meM:Na viTThA seSiya suseya, maI sahasatya jANiya na bhey| jo kasA kaMm Na kiriya jutti, u bAi pAu gavi saMdhi utti / liMgAlaMkAra ga paya samatti, jo vujniya maha ikkavi vitti / , jo amarakosu so muttaThANa, . mANita mA aNNu Na NAma maann| NigdhaMTa viyANivau vaNi gahaMdu, suIvi gaDhahiu maNu maiMdu / piMgala suvaSNu taM baha rahita, jASiu maha praNa na kodi ghir| isalie zAnI jana isa kAvya-vyApAra ko dekhakara kopa na kareM? yahA~ para sahaja hI. prazna uThatA hai ki jaba tuma prazAnI ho aura isa kAvya-vyApAra ko jAnatesamajhate nahIM ho taba kAvya-racanA kyoM kara rahe ho? racanAkAra kA uttara haijaha viNayaha nahi ujjou karA, ItA kinjamiDa u baha kohala rasaha sumaharavANi, kiTiTTira - hA tuNhata ThANi / jai viyasAi- surahiya parAu ki u phulaha kisuya barAu / naha pAhu vivajjai gahiraNAu, tA iyara ma vajau tuccha bhaau| jaha saravahi maha suhaMsu lIla, ki u pari maMgaNibaha sviil| maNa mita mayahi taha kAyaratu, kari viNala bhatti haya duSvarittu / dhara viNau prayAsivi sajjaNAha, kaNhANa kari khalayaNagaNAha / prarthAt yadi dimakara (sUrya) prakAza na kare to kyA khadyota (jugamU) sphuraNa na kare ? yadi koyala sumadhura vANI me pAlApa bharatI hai to kyA TiTaharI mauna rahe ? yadi campaka puSpa apanI surabhi cAroM bhora prasArita karatA hai to kyA becArA TesU kA phUla nahIM phale ? yadi nagAr3e gambhIra nAda karate haiM to kyA anya vAdya vAdita ga hoM? yadi sarovara meM haMsa lIlA karate haiM to kyA ghara ke prAMgana me aneka savIla (prabAbola) ? pakSI krIDAe na kareM ? ityaadi| kavi ne apane pariSaya ke sambandha me kucha bhI nahIM likhaa| kevala samdhi ke anta meM ullekha se yaha patA - calatA hai ki ve illirAma ke putra the| isI prakAra se antima prazasti se spaSTa rUpa se jJAta hotA hai ki ve dillI ke.bhAsapAsa ke kisI gAMva ke rahane vAle the| unhoMne isa kAmaM kI racanA yoginIpura (dillI) ke zrAvaka vidvAna sAdhAraNa kI preraNA se kI thii| una dinoM dillI ke nihAsana para zahanazAha bAbara kA zAsana thaa| grantha kA racanA kAla vikrama saMvat 1567 hai| isa 1. prAyaDU gathapamANu vi lakkhi u, te pAla sayaiM gaNi kaiya Na prakkhiu / viNheNa vi UdhA puttaeNa, bhUdeveNa vi gunngnnjuenn| lihiyAu citteNa visAvahANu, ihu gaMyu bivuha sara jAya bhaarg| vikkamarAyahu vavagaya kAlaha, .
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pracita paritakAvya kAvya racanA kA grantha pramANa lagabhaga 5000 hajAra kahA 6. 27 kaDevakoM kI isa nomI sandhi meM bha.zAntinAtha gayA hai : pAMca sahasra ilokapramANa se racanA adhika ho kI divya-dhvani evaM pravacana-varNana hai| / sakatI hai, kama nahI hai| kyoMki teraha sandhiyoM kI racanA 10. dasavIM sandhi meM kevala 20 karavaka haiN| isameM tire| apane kAya meM kama,nahI hai| saTha mahApuruSoM ke caritra ko pratyanta saMkSipta varNana kAvya meM nibaddha teraha sandhiyoM meM vaNita saMkSipta hai| viSaya vastu isa prakAra haiM 11. 34 kaDavakoM ko isa 11vI sandhi bhaugolika prAyAmoM 1. prathama sandhi meM magadha deza ke suprasiddha zAsaka rAjA ke varNana se bharita hai, jisameM kevala isa kSetra kA hI zreNika aura unakI rAnI celanA kA varNana hai| nahIM sAmAnya rUpa se tInoM lokoM kA varNana hai| rAjA zreNika papane yuga ke suvidita tIthaGkara bha0 12. 18 kaDavakoM kI isa 12vIM sandhi meM bha. zAntimahAvIra ke samavasaraNa (dharma-sabhA me dharma-kathA sunane mAthake dvArA vaNita cAritra athavA sadAcAra kA varNana ke lie jAte hai / ve bhagavAna kI vandanA kara gautama kiyA gayA hai| gaNaghara se prazna pUchate haiN| 12 kaDavakoM meM samAhita 13. antima terahavI sandhi meM bhagavAn zAntinAtha kA prathama sandhi me itanA hI varNana hai| nirvANa-gamana kA varNana 17 kaDavako meM nibaddha haiM / 2. dUsarI sandhi meM vijayArtha parvata kA varNana, zrI praka ____ isa prakAra isa kAvya kA varNya-viSaya paurANika hai. laMkakIrti kI mukti-sAdhanA kA varNana tathA zrI vijayAMka kA upasarga-nivAraNa varNana hai| isa sandhi jo lagabhaga sabhI paurANikatA se bharita racanAmoM me eka meM kula 21 kaDavaka hai| sAce me racA gayA hai| isameM kathA-vastu usI prakAra 3. tIsarI sandhi meM bhagavAna zAntinAtha kI bhavAvali sampAdita hai| usame koI vizeSa antara parilakSita nahI kA 23 kaDavakoM meM varNana kiyA gayA hai| hotaa| 4. caturtha sandhi 26 kaDavakoM meM nibaddha hai| isame bha0 kathA-vastu kI dRSTi se bhale hI koI navInatA lakSita zAntinAtha ke bhavAntara ke balabhadra ke janma kA varNana na ho, kintu kAvya-kalA aura zilpa kI dRSTi se yaha kiyA gayA hai / varNana bahuta sundara hai| racanA vAstava meM mahatvapUrNa hai| mAlocyamAna, racanA 5. pAMcavI sandhi me 16 kaDavaka hai| isame bajAyudha ma 16 kaDavaka hai| isameM bajAyuSa prAbhraza ke caritakAkSyoM kI kodi kI hai| caritakAvya cakravartI kA vaNana vistAra se huA hai| ke sabhI lakSaNa isa kRti meM parilakSita hote haiN| carita. .. chaThI sandhi 25 kAvako kI hai| zrI meghagya kI kAvya kathA-kAvya se bhinna hai| prataeva purANa kI solaha bhAvanAmo kI mAgadhamA paura sarvArthasiddhi- vikasanazIla pravRtti pUrNataH isa kAvya meM lakSita hotI gamana kA varNana mukhya rUpa se kiyA gayA hai| hai| pratyeka sandhi ke prArambha meM sAdhAraNa ke nAma se 1. sAtavI sandhi me bhI 25 kaDavaka haiN| isameM mukhyataH akita saMskRta zloka bhI vividha chandoM me likhita milate bha. zAntinAtha ke janmAbhiSeka kA varNana hai| hai| jaise ki navIM sandhi ke pAThavIM sandhi 26 kaDavakoM kI hai| isameM bhagavAn sulalitapadayuktA sarvadoSa vibhuktA zAntinAtha ke kaMbalya-apti-se le kara samavasaraNa jAmatibhiragamyA maktimAge surmyaa| vibhUti-vistAra, taka varNana hai| jitamavanamadAnAM cAravANI binAnI, risibasu sara bhuvi aMkAlAI / paracaritamAnI pAtu sAdhAraNAnAM / kattiya paDhama pakkhi paMcami riNi, 1. kathAkAvya maura caritakAvya meM antara jAnane ke huu paripuNNa vi uggataha iNi / / lie lekhaka kA zodhaprabandha dRSTavya hai : 'bhavisayata -prasva prazasti / kahA tathA apabhraMza kathAkAvya', pR0 76-76. 15 ..
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56, varSa 24, ki02 , anekAnta isI prakAra gyArahavIM sandhi ke prArambha meM ullikhita hai- eka anya prakAra ke gIta kA nidarzana hai:-' kanakamagirInne cAsiMhAsanastha: sarovaraM paphuTaTa kaMjareNa pijaraM, pramudita suravRndaiH snApito yaH pyobhiH| samoyara sagajja ubhaDaM susaayr| sadizatu jinanAya: sarvadA sarvakAmA vara sumAsaNaM mayAri ruva bhIsaya, nupacitazubharAzeH sASa sAdhAraNasya // 10 // saraM mayaMsa dittaya sadeva gehaya / jisa samaya zAntinAtha ke mAnasa meM vairAgya bhAvatA ahida maMdiraM sulopaNita sudara, hilore lene lagatI hai aura ye ghara-dvAra chor3ane kA vicAra pati vRttayaM suraNa saya vrN| karate haiM tabhI svarga se laukAntika deva mAte haiM aura unhe Na titi ghaNa yAsaNa pAlattayaM sambodhate haiM: adhUmajAla devamAgu Na gilataya // 7.12 citai jiNavara Niya maNi jAmavi / eka anya rAga kA gIta paThanIya hai:loyaMtI sura mAgai tAmavi / huljara surakSA maNa rajieNa hullaru uksaga vihjienn| jaya jayakAra karati Naviya sira / caMga bhAviu tihuyaNa sara / hallaru muNimaNa satosieNa hullaha bhaviyaNa gaNa posieNa / kyA bhagavan ! prApa tIrtha kA pravartana karane vAle hai aura hullara tilloyaha viyi seva bhaktajanoM ke moha-andhakAra ko dUra karane vAle hai| apabhraMza ka anya prabandhakAvyo kI bhAMti isa racanA hallA Ihiya daya vigaya leva / / 8,2 isa prakAra ke anya gIto se bhI bhArata yaha kAvya meM bhI calate hue kathAnaka ke madhya prasagata: gIto ko sayojanA bhI huI hai| ye gIta kaI dRSTiyoM se mahatvapUrNa sAhitya kA pUrNa prAnanda pradAna karatA hai| eka to apa bhra za bhASA meM aura vizeSakara isa bhASA me race gae haiN| udAharaNa ke lie: gItoM meM balAghAtAtmaka pravRtti lakSita hotI hai| prAja mai mahasattI vara paNNatI, taka kisI bhI bhASA-zAstrI tathA apabhraMza ke vidvAn kA mAruyagAmiNi kAmavi ruuvinni| dhyAna isa pora nahIM gayA hai| kintu apabhraMza ke lagabhaga haya vaha paMNi NIruNisubhaNi, . sabhI kAvyoM meM sAmAnya rUpa se yaha pravRtti lakSita hotI maMdhIkaraNI prAyaha haraNI / hai| udAharaNa ke liesayalapavesiNi pravimAvesiNi, ike vullAviu mukkhagAmi, appaDigAmiNi vivihvibhaasinni| ikke vihasAviu bhuvaNasAmi / 'pAsavi cheyaNi gahaNIroyaNi, / ikke galihAra vilaviya u, valaNivADaNi maMDaNi tADaNi / ikke muheNa muTu cumbiyau / muskaravAlI bhImakarAlI, kintu balAghAta udAtta na hokara kiMcit manda hai| isI avirala pahari vijjala calari / prakAra kA pranya udAharaNa hai:devi pahAvA bhariNihAbaha saya sirivattA maNiya pahillA, lahubara maMgI bhUmi vibhaMgI / paNu kuMTi praNika ghillii| 2.tisthapavattaNu karahi bhaDArA, bhaviyaha phaMDahi mohNdhaaraa| puNa vahirI kaNNa Na suNahavAya, gaya loyaMtiya ema kaheviNu, puNa chaThThI bujjiya putti jAya / tA jiNavariNa bharahu ghara devinnu| tathA-sandhi 6, kaDavaka 19 mArAhivi solahakAraNAi, je sibamagiri pArohaNAi /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pracacita caritakAvya tillopacaka saMkhohaNAi, saMpuNNa taveM prajjiya viseNa / beda bahula vArasi jANijjA, mAhaha siya terasi mANijjahu / jeThThahu bahula cauddasi jANahu, vaisAhau siya paDiva pamANaha / maggasirahaM siya caudasi jANiyA, puNa eyArasi jiNavara kANiyA / saMgItAtmaka tAla aura laya se samanvita pada-racanA dekhate hI banatI hai / yathA jharati dANa vAri luddha matta bhiMgaya, Nirikkha esa datu veyadaMta saMgayaM / praladdha jujjhu Dhikkarata seyavaNayaM, gharammi maha saMpavissamANu govaya / paubhiyaM vamaM calaM ca piMgaloyaNaM, vibhA suraMghu laMtakagha kesaraM ghaNaM / saNaMkaraM tuyaMtu saMtu lavaM johayaM, pakovapaM palita picchae susIhayaM / kAvya bhAva aura bhASA ke sarvathA anukUla hai| bhAvoM ke anusAra hI bhASA kA prayoga dRSTigata hotA hai| phira bhI bhASA prasAda guNa se yukta tathA prasagAnukUla hai / jaise ki kAlANali appau kiNi Nihitta, prAsovisu keNa kareNa chittu / saragiri visANa kiNi moDiyau, janamahisasiMga kiNi toddiyu| jo maha vimANa thanbhaNu karei, so Nicchaya mahu hattha marei / prasagataH amarSa sacArI bhAva vibhAva se saMyukta hokara roSa ke Avega ke sAtha vIra rasa kA sphuraNa kara rahA hai| isI prakAra anya rasoM se yukta hone para bhI racanA zAntarasa kI hai| pR0 52 kA zeSAMsa) vAlI eka caturviMzati mUrti (naM0 22073) sthita hai| donoM ora byAla prAkRtiyA~ utkIrNa hai| pIThikA ke zrIvatsa cinha se yukta mUlanAyaka ko madhya meM dhyAna mudrA antima bhAga meM donoM ora upAsaka prAkRtiyoM ko mUrtigata meM padmAsanastha pradarzita kiyA gayA hai| devatA kI kalAI ke .kiyA gayA hai| khajurAho se prApta hone vAlI isa mUrti nIce kA bhAga va vAmapAda saMprati khaNDita ho cukA hai| ko zailI va pratimAzAstrIya vizeSatAoM ke prAdhAra para tIrthakara kI pIThikA ke nIce utkIrNa do siMha siMhAsana 11vIM-12vI zatI meM tithyAMkita kiyA jA ke sUcaka haiN| devatA kI keza racanA gucchako ke rUpa meM sakatA hai| nirmita hai aura skandho para keza kI laTe laTakatI huI godAma meM sagRhIta caumukhI (sarvatobhadrikA) pratimA utkIrNa hai| pAdapITha ke nIce devatA kA lAchana vRSabha (103'x'x') me cAroM dizAoM meM eka nagna utkIrNa hai| devatA ke donoM pAzyoM meM prAbhUSaNoM se susa- tIrthakara prAkRti ko khaDA utkIrNa kiyA gayA hai / lAMchana jjita dvibhuja sevaka prAkRtiyoM citrita hai| donoM prAkR. va zrIvatsa cinha rahita sabhI prAkRtiyoM kI bhujAeM kAphI tiyo kI eka bhujA me vRttAkAra vastu pradarzita hai, kintu kucha bhagna hai / isa citraNa kI viziSTatA hai cAra pramukha dUsare bhujA kI vastu aspaSTa hai| devatA ke mastaka Upara tIrthakoM ke atirikta pratyeka kone para do AsIna tIrthacitrita trichatra ke donoM ora savAhana gaja prAkRtiyA~ karoM kA citraNa / isa prakAra yaha mati kucha 12 tIrthakaro akita hai| trichatra ke Upara do katAro meM zeSa 23 tIrtha- kA prakana karatI hai| isa mUrti kA prApti sthala ajJAta hai| karo ko sakSipta padmAsanastha va kAyotsarga AkRtiyA~ isakI zailIgata vizeSatAoM ke AdhAra para ise paravartI citrita hai, jisameM se kAphI khaNDita hai| sampUrNa prakana ke madhya yuga meM tithyAkita kiyA gayA hai| *
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAeM paramAnanda jaina zAstrI brahma rAyamala mUlasaMgha sarastIgaccha ke muni ananta- sudarzanarAsa, zrIpAlarAsa, bhavisayattakahA rAsa, aura kIrti ke ziSya the, jo bha0 ratnakIti ke paTTadhara the| bhaktAmara stotra vRtti, paramahaMsa caupaI jaMbUsvAmI caupaI, rAyamala saMskRta aura hindI ke acche vidvAna the / inakA caMdragupta caupaI, AdityavAra kathA aura cintAmaNi vaMza hamar3a thA aura pitA kA nAma mA tathA mAtA kA jayamAla / nAma campAdevI thaa| kavi ne isase adhika apanA pari. brahma rAyamala kI sabase pahalI racanA nemIzvara rAsa caya nahI diyaa| kavi 17voM zatAbdI ke vidvAna the| hai| jisame neminAtha kA jIvana paricaya prakita hai| rAsa kavi ne aneka dezoM meM bhramaNa kiyA aura kitane hI kI bhASA hindI aura gujarAtI mizrita hai| racanA kAla sthAnoM ke jaina mandiroM meM baiTha kara rAsA sAhitya kI saM0 1615 zrAvaNa kRSNA trayodazI hai| abhivaddhi kii| tathA upadeza dvArA vividha logoM ko dUsarI kRti hanuvata kathA hai| jisameM pavanajayaputra sambodhita kiyaa| kavi kI racanAeM yadyapi sAdhAraNa hanumAna kA jIvana paricaya diyA humA hai / pavanaMjaya hanukoTi kI hai parantu koI-koI racanA bahuta sundara mora mAna ke pitA the| aura aMjanA devI unakI mAtA thI, bhAvapUrNa evaM sarasa huI hai / loga ina racanAoM ko saMgIta jo rAjA mahendra kI putrI thii| kavi kI racanA yadyapi ke sAtha gAte the, usase janatA prAnanda vibhora ho uThatI sAdhAraNa hai kintu kathAnaka sundara hai| dina bIta gayA thii| unase janatA kA jahA~ manoraMjana hotA thA vahA~ sUrya asta ho gyaa| pakSI AkAza meM zabda kara rahe haiM / usase zikSA bhI milatI thii| prApakI nimna kRtiyA~ rAjA pavanaMjaya apane mitroM ke sAtha mahala kI chata para upalabdha haiM-nemIzvararAsa, hanuvaMta kathA, pradyumna rAsa, baiThe hue hai| unhone sarovara ke kinAre pakSI dekhe, jo 1. mUla sagha jagatAraNahAra, zAradagaccha taNo zubhasAra / gambhIra zabda kara rahe the| dazo dizAoM meM aMdherA chA gayA aura cakavA cakavI me antara ho gayA-ve jude-jude pAcArAja sakalakIti muni guNavanta, ho gaye / kavi ke isa varNana me svAbhAvikatA hai / tAsa mAhi guNa laho na anta // dina gata bhayo prAthayo bhAna, paMkhI zabda kara asamAna / tiha ko amRta nAva ati caMga, mitra sahita pavanaMjayarAya, mandira Upara baiTho jAya / ratnakIrti muni guNI abhaga / dekhe paMkhI sarovara tora, kara zabda prati gahira gahIra / anantakIrti tAsa ziSya jAna, dasoM dizA makha kAlo bhayo, cakavA cakavI antara lyo| bola mukhateM amRta vAna // kavi ne bAlaka hanumAna kA projasvI citra khIcA tAsa ziSya jina caraNA lIna, hai| kavi kahatA hai ki jaba bAlaka rUpI ravi (sUrya) brahma rAyamala budha ko hIna / kA udaya hotA hai taba saba adhakAra dUra bhAga jAtA hai| X X X zrImad havaMDa vaMza maNDana maNi,mahiyetinAmA vaNika / siMha choTA bhI ho, to bhI vaha dantiyoM ke mArane meM tadbhAryA guNamaMDitAvratayuttA, campA mitiitaa'bhidho|| samartha hotA hI hai| sadhana vRkSoM se vyApta vana kitanA hI tatputro jina pAda pakaMja madhupo rAyAdi mallo vRtii| 2. solahasa padrohattarai racyo jI rAsu / -bhaktAmarastotra vRtti / sAMvalI terasi sAvaNamAsu, varata jIva ghuvAsara bhlo||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha prajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAe~ vistIrNa kyoM na ho, to bhI agni kA eka kaNa use pAMcavIM racanA zrIpAla rAsa hai, jisameM zrIpAla aura jalAne meM sakSama hotA hai| usI taraha bAlaka bhI apane mainA sundarI ke caritra kA citraNa humA hai| sAtha me zUravIra svabhAva ko nahI chodd'taa| siddhacakra vrata ke mAhAtmya kA bhI ullekha kiyA gayA hai| bAlaka jaba ravi udaya karAya, rAsa ke padyoM kI saMkhyA 267 hai / grantha savat 163 ke andhakAra saba jAya palAya / zubhavarSa ke zakla pakSa kI trayodazI ko banAkara samApta bAlaka siMha hoya ati sUro, danti ghAta kare ckcuuro|| kiyA gayA hai| saghana vakSa vana ati vistAro, ratti agni kare vaha chaaro| jo bAla kSatriya ko hoya, sUra svabhAva na chAMDe koya // chaThavIM racanA bhaviSyadatta kathA hai| bhaviSyadatta kathA para apabhraMza saMskRta aura hindI meM aneka granthoM kA nirmANa ____ isa taraha kavi ne kathA ko sundara eva sarasa banAne huA hai / grantha kA kathAnaka priya rahA hai| isame zruta kA yatna kiyA hai| kathA kA racanA samaya savat solaha se solaha vaizAkha kRSNA navamI zanivAra hai'| pacamI vrata kA mAhAtmya batalAyA gayA hai, jinendra bhakti tIsarI racanA pradyumnarAsa hai, jisame yaduvaMzI rAjA ke prasAda se bhaviSyadatta apane sautele bhAI bandhudatta dvArA zrIkRSNa ke putra pradyumnakumAra kI jIvana kathA dI huI hai| diye gae bhISaNa dukho kA unmUlana kara skaa| isa rAsa jise kavi ne harasauragar3ha me saM0 1626 me bhAdrapada zuklA kI racanA sAMgAnera (jayapura) me haI hai| kavi ne sAMgAdoija budhavAra ke dina banAkara samApta kiyA hai| hara nera kA sundara varNana prastuta kiyA hai| usa samaya vahA~ sauragaDha me jinendra kA mandira banA hayA thA aura vahAM ke bhagavAnadAsa nAmaka rAjA rAjya kara rahA thaa| vahA~ kI zrAvakadeva-zAstra guru ke bhakta the| prajA sukhI thI vahA~ ke zrAvaka dhanI the aura parahaMta deva ___ cauthI racanA sudarzana rAsa hai, jisameM campApura ke kI pUjA karate the / vahA~ kA sadhI jI kA mandira kalAseTha sudarzana ke pAvana jIvana kI jhAMkI kA nidarzana hai| tmaka aura manohara hai, vahA~ aura bhI mandira hai| kheda hai atha sUcipoM meM ise zIla rAsa kahA gayA hai / seTha sudarzana ki isa samaya sAMgAnera vIrAna-sA najara pAtA hai| zIlavrata ke saMpAlana meM vighna-vAghA upasthita hone para bhI khaNDaharoM ko dekha kara lagatA hai ki 16vIM 17vIM zatAbdI aDiga rahA-apane vrata se jarA bhI nahI ddigaa| usI kA me yaha eka acchA sampanna nagara rahA hogaa| kavi ne isa kavi ne vistRta varNana diyA hai| kavi ne use savat 1626 grantha ko saM0 1633 kArtika sudI caturdazI zanivAra ke meM vaizAkha zuklA saptamI ke dina samApta kiyA hai| dina banAkara samApta kiyA hai| 3. bhaNaI kathA mani dhari haraSa, sAtavIM racanA paramahasa caupaI hai, jo eka rUpakasolA se solottara zubha zAkha / kAvya hai| brahma jinadAsa ne bhI paramahaMsa nAmaka rUpakaruti vasata mAsa vaizAkha, navamI zani aghAra pAkha / kAvya likhA hai, saMbhava hai usakA kucha prabhAva isa para bhI 4. ho solaha se aThavIsa vicAro, ho, kyoki yaha racanA bAda me racI gaI hai| isameM paramabhAdavA sudi dutiya budhvaaro| haMsa kI vijaya mohAdi zatrunoM para huI hai, usakA savistara gaDha harasaura mahA bhalo jI, varNana diyA humA hai| kavi ne isa graMtha kI racanA saM. tiha maiM bhalA jinesura thAna / 1636 kI jyeSTha kRSNA trayodazI zanivAra ke dina zrAvaka loga vasa jI deva-zAstra, guru rAkhai maanto|| - aho solahasa guNatIsai jI varSa, 6. ho solA se tIsA zubha varSa, tithi terasa sita sobhitaa| vaizAkha sAta jI Ujalo pAkha / ho anurAdhA naSitra subhasAra, vaTana joga dIsa sAhi prakavvara rAjaI praho, bhalaho ? bhane vAra sanIcaravAra / bhogavaM rAja pratiiMdra samAna // 7. solAsa tetIsAsAra kAtigasUdI caudasi sanivAra / N.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60, varSa 24 ki0 2 anekAnta joDA nagara) meM kI hai| grantha me 651 padya kA likhA hupA hai / ataeva racanA usake bAda kI nahIM: hai. prastha kI yaha prati dosA bhaDAra kI hai / kavi ne takSaka- hA sakatI, kintu usase pUrvavartI hai aura vaha saMbhavataH na karate hae likhA hai ki takSaka gaDha vizAla 15vI zatAbdIkI jAna paDatI hai| racanA sundara aura gati mAno kapa bAvaDI, vAga prAdi se alakRta thaa| zIla hai| pAThakoM kI jAnakArI ke lie usake kucha dohe cAro dizAmro A bAjAra thA jisameM kapar3A, nIce diye jAte hai, jinameM anitya, azaraNa saMsAra, prazaci motI prAdi sabhI jIvanopayogI sAmAna milatA thaa| bhAvanA aura ekatva kA svarUpa diyA gayA hai|bddaa UMcA jina caityAla thA, jo dhvajA, cadovA va toraNa jala bambau joviu cavala, paNa jovaNa taDi-tulla / dAroM se sazobhita thaa| vahAM zrAvakagaNa jinapUjAdi kAryoM isauviyANi vi mA gamoha, mANusa jammu amulla // 5 meM saMlagna rahate the| kavi kA vihAra aneka nagaroM me huA jai Nicca vi jANiyai, to pariharahi praNicyu / hai. sAMgAnera, harasauragar3ha, takSakagar3ha (ToDA nagara) aadi| te kAiM Niccu vi muNahi, iya suyakevali vRtta // 6 kaI racanAmoM me to sthAna kA nAma nahIM milatA, jisase prazaraNabhAvanAyaha batalAnA kaThina hai ki vaha kahA~ para racI gii| prasaraNa jANahi sayalu jiya, jIvahaM saraNa na koii| ravI racanA 'bhaktAmarastotra vRtti' hai| jise kavi saNa-NANa-caritamau, appA appau joh||7 mahAsAgara ke taTa bhAga me samAzrita grIvApura ke candraprabha saNa-NANa-caritamau, prappA saraNa mh| jinAlaya me varNI karmasI ke vacanoM se bhaktAmarastotra kI aNNa Na saraNa viyANi taha. jiNavara ema bhnneh|| vRtti kI racanA vi.saM. 1667 mASAr3ha zuklA paMcamI ekatvabhAvanAbudhavAra ke dina kI hai| ikkillau guNa-gaNa-nilaja, boyau asthi Na koh| inake atirikta kavi kI nimna racanAeM aura jJAta micchA saNa mohiyau, caugai hiMDai soi // 11 huI haiM / jaMbUsvAmI caupaI, candragupta caupaI / prAdityavAra jai saddasaNu solahai, jo parabhAva caei / kathA aura cintAmaNi jayamAla, kavi kI anya racanAeM bhI ivikallau siva-saha lahai, jiNavaru ema bhaNe // 12 anveSaNIya haiN| lakSmIcanda-kavi ne racanA meM apanA koI paricaya azucibhAvanAnahIdiyA, pApakI eka mAtra kRti 'dohA anuprekSA' hai, jisame satta dhAumau puggalavi, kimi kula prasai nivAsa / 47 dohe diye hue hai| jiname anityAdi bAraha bhAvanAmoM tahi NANiuM kimaI karai, jo chaMDai bhava-pAsa // 15 kA sandara vivecana kiyA gayA hai jo prAtma-prabodhana ke asui sarIra maNehi jai, appA jimmala jANi / lie upayogI hai / grantha me racanA kAla bhI nahIM hai, kintu to asui vi puggalacahiM ema bhaNaMtihaNANi / / 16 ukta racanA jisa gucchaka meM lipibaddha hai vaha sa. 1570 anuprekSA kI bhASA purAnI hindI hai, dohA bhAvapUrNa aura rocaka haiN| yaha mUla rUpa me anekAnta meM prakAzita 8. solAsa chattIsa vakhAna, jyeSTha sAMvalI te rasi jAna / ho gaI hai, kintu use sampAdita kara Adhunika rUpa meM saubha vAra sanIcaravAra, gRha nakSatra yoga zubhasAra / prakAzita karanA cAhie / kavi ne grantha meM apanA koI parihai. cakravRtti mimAM stavasya nitarAM natvA (sU 1) caya nahI diyA aura na kahI apanA nAma ho akita kiyA, . vAdIdukam / / 7 kintu gucchaka meM akita hone se use lakSmIcandra ke nAma sapta SaSThayakiteM varSe SoDazAkhye hi saMvate / me diyA hai| kavi kI guru paramparA anveSaNIya hai| prASADhazveta pakSasya paMcamyA budhavAra ke // grIvApure mahAsindho staTabhAgaM samAzrite / kavi pAhala-ne apanA koI paricaya aura gura paraproottuMga-durga-sayukta cadraprabha-sadbhani | mparA eva grantha kA canA samaya nahI diyA, jisase unake
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAya sambandha meM vizeSa vicAra kiyA jAtA / grAnera bhaDAra ke eka gucchaka meM unakI ekamAtra kRti 'manakarahA rAta' upalabdha hai| jisame grATha kaDavaka diye huye hai, kavi ne maMgalagAna ke sAtha hI apanI laghutA vyakta karate hue apane ko buddhi rahina banalAne hue lakSaNa aura chanda se rahita kAvya ko apane sambodhana nimitta banAne kI sUcanA kI hai| racanA sundara aura prasAda guNa ko liye hue hai| aura rUpaka dvArA mana rUpI UMTa ko samajhAne kA prayatna kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki jaba ekaeka indriya kA viSaya usa usa indriya vAle jIva kA ghAtaka hai, taba jo pAco indriyoM kA bhogI hai usakI kyA dazA hogI' so dekha mana kI caMcalatA se indriyoM viSaya kI ora daur3atI haiM, uname saMlagna hokara jIva bhajita prazubha karmavaza nimna gatiyo me janma letA hai, maratA hai, dukha uThAtA hai| mataH usa dukha se chUTane dhaura indriyoM kI pravRtti ko rokane ke lie mana, vacana zraura kAya ko daNDita karate hue, unakI ekAgratA banAne ke lie zrAtmA ko zubha dhyAna me lagAne kI AvazyakatA hai / tapazcaraNa se hI svarga-mokSa kI prApti hotI hai / grantha kI bhASA hindI ke vikasita rUpa ko lie hue hai| grantha kA prAdi zranta bhAga nimna prakAra hai :-- / sayala vi jiNa vaMdi vi muNi zrahiNavi vi lakSaNa chada vivajjiya / appara grAhArAmi kath pathAsami jai hau buddhi vivajjiyau || jasu visayahaM upari ThAI buddhi, tasu dhamma suNata haM kavaNa suddhi / ekkala idiya jina jAsu, paMca va puNu paraya ho diti vAsa // jihi iMdI pasA nivAriyo jala majjhimappu NIsAriyo / kari karaNi pasaMgo pada pa 1. anI mAga mRga salamIna viSayaka ika ne marate hai| natIjA kyA na pAveM ve viSaya coM jo karane hai / moggara ghAyaM kiu khaMDa khaMDa // mahayara pANidiya gaMdha lu eDa yo muvau saroruha majjhi NaryANadiya dosa pasaMgaeNa, appANau daTTha payaMga eNa || paribhamai kuragau tAmaraNi(Ni), yahI jhuNi jamma Na dei kaNNu / paMcediya jIvaho dukkha diti, paMcedipa dumAi gamaNa liti / paMcediya puTTa praNiTTha bhAva, padiya paMcala cala subhAva || havA paMcidiya kavaNu dosu, maNa hiDadda tivaNi Niravasesa | ghatA maNu caMcala bhAvadda uppahi dhAvadda bhavisAyara paDiya meM paDiya 61 baMdhivi jo Na gharesai / buddhivi lityu maresa // 1 antabhAga :jahaNIrija saMjama DAlaI, to maNa kara Na radda kara mA visaya mahAvaNa vellaDI, tahikAraNi yaha suna haI | jiNu Na bahu payale bhavivajaNA, nikumuda avisaraNamaNA maNa vayaNa kAya ekI kareda, suhabhANaM puNu mrapyA pare / gai cauviha karai karaMtu soi, so karahu bhAu jaM! calu loi / lopa ho ma kahiya kara dham dhammeM pheDijjai zrasaha kamma / kammeNa koNa para siviya jati, jati vipracidita karati / ta kara vi jirNasara saMbhavati saggA'pagga hu vahi ramaMti / saMbharaNu karahu sammatta lehU, lahu saggi prayANau jema dehU / pattA- sammata parijjahu maNu cijaha kari vi suNimmala vimalamaI / pAlu kavi bosa jasu maNu Tola, so kima pAvar3a parama gaI // 8
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta kabIra aura dyAnatarAya DA0 gaMgArAma garga hindI kA madhyayugIna sAhitya apanI vipulatA aura sAra jaga prAdhAra nAmI, bhavika jana mana rNjno| vyApakatA kI dRSTi se gauravapUrNa sthAna rakhatA hai| madhya- nirAkAra jamI, prakAmI, amala deha amNjno| yuga me bhAratIya jIvana aura sAhitya me krAnti lAne vAle karo 'dhAnata' mukati gAmI, sakala bhava-bhaya-bhaMjano :208 / do pramukha sAdhaka avatIrNa hue-kabIra aura tulasI / donoM ke patho me paryApta bhinnatA hote hue bhI lakSya me paramAtama paramesa paramaguru, paramAnanda pradhAna / ekatA thI / janma se hI krAntikArI, akkhar3a, phakkar3a alakha anAdi ananta atUpama, ajara amara pramalAna / aura mastamaulA phakIra kabIra kI vicAradhArA se prabhAvita niravikAra adhikAra niraMjana, nita niramala niramAna / uttara bhArata me dAdUpaMtha, rAmasnehI, raidAsI Adi aneka jatI vratI muna RNI sukhI prabhu, nAtha dhanI guna jJAna / sampradAyoM kA prAvirbhAva hotA rahA / sata aura vaiSNava kabIra aura unake sabhI anuyAyiyoM ne islAma dharma kAvya paramparAmo ke sAtha-sAtha madhyayuga me tIsarI kAvya- se prabhAvita hokara brahma ko samasta khalaka kA kartA bhI paramparA aura vikasita huI, vaha thI jaina bhakti kAvya kahA hai tathA use vaiSNavazAlI pramANita kiyA hai / islAma prmpraa| banArasIdAsa, jagajIvana, jagata rAma.dyAnatarAya, kI taraha unhoMne bhI ekezvaravAda kI pratiSThA kI hai| pAzvaMdAsa aura budhajana prAdi aneka jaina kavi apanI dyAnatarAya prAdi jaina kaviyo ne brahma ko na to saSTi kA bhaktipUrNa racanAyo se isa kAvya-paramparA ko vikasita kartA hI kahA aura na vaibhvshaalii| ekezvaravAda kI karate rhe| AgarA nivAsI dyAnatarAya (saM01733. apekSA unakI prAsthA anekezvaravAda meM rhii| avatAravAda. 1783) apanI sau racanAoM ke atirikta 323 bhakti- ekezvaravAda, advaitavAda Adi kA tarkasammata virodha karate pUNa pado ke kAraNa jaina bhakti paramparA kI pramukha kaDo hue dhAnatarAya kahate hai-"zuddha, nirajana aura avikArI hai| sata kavIra aura dyAnatarAya ke kAvyAlocana ke brahma garbha me kyo prAyegA? avinAzI brahma aMzo me phaMse mAdhyama se do bhinna-bhinna kAvya paramparAmo meM vyApta vibhAjita ho gayA ? yadi sabhI prANiyo meM eka ho brahma samAna dRSTibinduoM ko samajhane se bhAratIya saMskRti kI praza hai to eka samanvayavAditA bhI pramANita ho skegii| dhanavAna aura dUsarA garIba kaise ?" dyAnatarAya ne jaina paramparA ke anusAra jinendra ke kabIra Adi sabhI sata nirguNa brahma ke upAsaka the| 46 mUla gaNoM kI carcA bhI kI hai| unhone brahma ko ajara, amara, nirAkAra, niraMjana, akSaya sataguru aura sAdhuH aura acala kahA hai| vaha paramAtmA aura paramAnanda bhI sataguru aura sAdhu donoM ko hI Izvara ke samAna haiM / brahya nitya, nirmala, anAdi aura ananta hai| dhAnata prAdara denA nirguNa aura jaina donoM hI bhaktoM kI vizeSatA rAya ke brahma kA svarUpa niguNiyoM ke samAna bhI hai :- rahI hai| donoM hI bhaktoM ne gurU aura sAdhuoM meM krodha, tuma tAra karuNAdhAra svAmI, prAdideva nirNjno| mAna, chala, lobha, rAga-dveSa Adi durguNoM kA prabhAva pAyA 1. anekAnta, akTUbara 1967, pR0 177, paM0 paramAnanda hai tathA unako satya, tapa, aparigraha, saralatA, satyatA va jaina zAstrI kA lekh| 2. jaina pada sagraha, caturtha bhAga, pada 178 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta kabIra pora thAnatarAya madhuratA Adi guNoM se vibhUSita dekhA hai / mahAtmA kabIra jaina bhakta dyAnatarAya bhI jinendra ke nAma-smaraNa ko jJAnI guru ke prati kRtajJatA prakaTa karate hue unheM Izvara sukhada, duHkha bhaMjaka, traya tApa-vinAzaka, magalakArI aura se bhI bar3A mAnate haiM - zAntidAtA mAnate haiN| unakA kahanA haisataguru kI mahimA anaMta, anaMta kiyA upagAra / jaina nAma bhaja bhAI re / locana anaMta ughADiyA, anaMta dikhAvaNahAra / jA dina terA koI nahIM, tA dina nAma sahAI re| guru govinda doU khar3e, kAke lAgU pAya / agani nIra hazatru vIra va mahimA hota savAI / balihArI guru mApane, jina govinda diyo btaay| dArida jAvaM dhana baha pAvaM, jo mana nAma duhAI re / 128 // yAnatarAya bhI graha ko hI uddhAraka mAnate hue unake nAma-smaraNa ko paddhati ke sambandha meM saguNa bhaktoM caraNa-kamaloM ko nitya prati hRdaya me basAne kI preraNA kA dRSTikoNa kucha udAra rhaa| tulasI kA mata hai ki bhAva yA kubhAva, upekSA yA prAlasya se-kaise-mI rAma tArana tirana jihAja suguru hai, kA nAma lene se tono loko meM maMgala ho jAtA hai|' saba kuTumba Doba jaga toI / santa kaviyo ke nAma-smaraNa ke Dhaga meM itanI saralatA kI dhAnata nizidina niramala mana meM, gu jAyA nhii| kabIra ke anusAra nAma ke prabhAva ke rAkho gaha-pada-paMkaja doii| lie usake smaraNa meM nirantaratA, ikatAratA aura hRdaya ___ kabIra sAdhu-sevA ke atirikta dUsarI koI hari-sevA kI pavitratA honA anivArya hai| nAma smaraNa ke sambandha hI nahIM mAnate: meM dyAnatarAya kI bhI yahI dhAraNA hai:jA ghara sAdhana seviyahi, hari kI sevA naahiN| dyAnata uttama bhajana hai ko mana rttke| dyAnatarAya sAdhunoM ke guNa-gAna ko bhI mokSapradAyaka bhava bhava ke pAtaka sabai, jaihaiM to kaTa 7 // mAnate hai:dhAnata bhavi tinake gaNagAvaM, aisA sumarana kara mere bhAI, pAvai - ziva - sukha dukha nasAhIM / pavana bhai mana kitahU~ na jAI / 101 // nAma smaraNa bAhyAcAra khaMDana bhAratIya bhakti sAdhanA me nAma smaraNa kA mahatvapUrNa bAhyAcAra kA khaDana kabIra prAdi sabhI santoM ke sthAna hai| tIrtha, vana prAdi me zraddhA rakhane vAle saguNa kAvya kA pramakha prAdarza thaa| vaiSNava islAma bhaktoM ne bhI samasta japa, tapa, vrata, tIrtha, bhoga, jJAna, jaina grAdi vividha dharmoM ke anuyAyI veSa tIrtha prAdi vairAgya prAdi ko dhapa mAnakara nAmarUpI kalpavRkSa ke nIce bAhyAcAra meM ulajha kara paraspara sauhArda kI bhAvanA ko baiThane meM hI sukha aura prAnanda mAnA hai|' nirguNa kAvya bilkula bhUla gae the| ataH santo ne bAhyAcAra kA tIvra me to upAsanA kI paddhati hI eka hai-nAma-smaraNa / khaDana kara mana kI pavitratA para jora diyaa| jaina kavi kabIra apanI bhakti, sevA, pUjA, bAndhava, bhAI aura bAhyAcAra kA ugra virodha to nahIM kara sake, kintu udyama sarvasva rAma ke nAma-smaraNa ko hI mAnata hai| bAdyAcAra kI apekSA mana kI pavitratA ko dhaMSTha avazya unake vicAra se gama ke nAma kA smaraNa hI prajJAna aura karane kahate rahe / dhAnatarAya apane kaI padoM meM pramukha jaina tIrtha vAlA tIno tApo kA vinAzaka hai, ata: use amUlya jAnakara hastinApura aura girinAra kA jAne kI preraNA dete haiM, hRdaya me dhAraNa karanA cAhie 4. dyAnata pada saMgraha, pada 232 / rAma nAma hiradai pari niramolika hIrA / 5. bhAva kubhAva anakha pAlasahU~, so bho tihu~ loka timira jAya trividha poraa|| rAma japata maMgala disi dshuuN| 3. vinaya patrikA pada 155 / ---rAmacarita mAnaga, bAla
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, varSa 24, ki02 anekAnta jinavANI ko mokSa kI dAtrI batalAte haiM tathA svayaM hI kara manakA lau prAsana mArayo, bAhija loka rimaaii| mana, vacana aura karma se bhagavAna jinendra kI pUjA karate kahA bhayo baka-dhyAna gharete, jo mana thira na rhaaii| haiM / ina dhArmika vidhAno meM rata rahate hue bhI pradhAnatA mAsa mAsa upavAsa kie te, kAyA bahuta sukhaaii| mana kI pavitratA paura niSkAmatA ko hI dete hai: koSa mAna chala lobha na jItyA, kAraja kona sraaii| prANI ! lAla choTo mana cplaaii| mana vaca kAya joga dhira karake, tyAgo vissy-kssaaii| dhAra mauna dayA jina pUjA, kAyA bahuta tpaaii| 'dyAnata' suraga morava sukhadAI, sadguru sokha btaaii|47 mana ko zalya gayo nahiM jaba lauM, karanI sakala gNvaaii|| sadAcAra : vaiSNava, kAjI, brAhmaNa Adi kI bAhyAcAra kI saMta sUdhAravAdI the| sampradAya aura jAti sambandhI nindA karate samaya kabIra kI vANI me ugratA aura tIkhA- vividha bhedo ko miTAkara mAnava ko eka dUsare ke adhika pana pA gayA thaa| burAI se ghRNA karane vAle saMta burAI / nikaTa lAne ke lie hI unake kAvya kA sRjana huA thaa| me lipta vyaktiyo ke prati apanA hRdaya sApha nahI kara loka sUdhAraka kabIra aura anya saMtoM ke kAvya meM kSamA, sake / aspRzyatA kI bhAvanA ko miTAne ke uddezya se saMtopa, nirmoha, akrodha Adi vividha mAnavIya pravRttiyoM brAhmaNa para ubala paData hai-'are brAhmaNa, yadi tU brAhmaNa para pracura mAtrA me sAkhiyA aura pada vidyamAna hai / ekakA jAyA hai to anya mArga se kyo nahIM pAyA? pothI eka mAnavIya pravRtti ke sambandha meM pratyeka sata ne alagapaDhane vAle paMDita ko kosate hue ve kahate hai-'are abhAge, alaga 'aMga' likhe hai| prAcAra dharma ko pradhAnatA dene vAle tU kisa durbuddhi kA zikAra hayA hai jo rAma kA nAma nahI jaina dharma ke anuyAyI dyAnata, budhajana, pArvadAsa Adi letaa|" kabIra ke tIkhe upAlambho se kurAna par3hane vAle jaina bhakta isa kSetra me kaise pIche raho / unhoMne apane kAjI bhI nahIM baca pAte : padoM me bhI sadAcAra kI bAta kahI hai| dyAnatarAya zIla kAjI kauna kateba bakhAna / ke binA japa aura tapa ko bhI nirarthaka samajhate hai - par3hata par3hata kete dina bIte, gati eka nahiM jAne / 56 // re jiya! sola sadA dir3ha rAkhi hiye ! kabIra kI ina tIkhI uktiyo meM kitanI hI saccAI jApa japata tapa tapata vividha viSa, rahI ho; kintu unake kahane ke Dhaga se unhI ke prati sIla binA dhikkAra / 136 // mamAja me kaTutA bnii| isI kAraNa mullA aura paDita vaha mana ko pavitra karane kI ekamAtra auSadhi satsaga zAyada anukUla prabhAva bhI grahaNa na kara sake / jaina kavi ko mAnate hae usake pAcaraNa kI preraNA dete haijAnate the ki dhArmika kRtyoM meM vidita karmakANDa ko kosa doSa ghaTe pragaTa guna manasA, nirmala ha taji cplaaii| kara kaTutA paidA karane kI apekSA gharmAvalambiyo ko mana 'dyAnata' dhanya dhanya jinake ghaTa, satasaMgati saradhA bhaaii| kI pavitratA kI ora prerita karanA adhika lAbhadAyaka sabhI saMta aura saguNa bhakto ne tana-dhana ko nazvara hogaa| yahI unhone kiyaa| vaidika yuga me yajJa aura hiMsA aura parijano ko svArthI batalAte hae saMsAra kI nindA kA virodha karate hue bhI unake pratipAdaka brAhmaNo ke kI thii| unhone sabhavataH bhautikatA meM adhika prati unhoMne kUToktiyAM kabhI nahIM khii| jaina kavi dyAnata lipta na ho jAne kI dhAraNA se hI aisA kahA thaa| yadi rAya mana kI sthiratA ke binA grAsana, upavAsa, dhyAna, aisA na hotA to uname kaI sata aura vaiSNava bhakta gRhastha yoga kI sthiratA ko baDhe sarala Dhaga se samajhAte hai :- na hote ! sasAra se nivRtta ho jAne athavA use pUrNata: 6. jo tU bAbhana babhanI jAyA, tyAga dene kA saketa unakI uktiyo me DhaDhanA hamArI hI pAna bATa ha kyo nahi paayaa| bhUla hogii| sabhI jAnate hai ki dhana putrAdi me adhika 7. pADe kauna kumati tohi lAgI / prAsakti rakhane se mAnava kitanA dAnava bana jAtA hai / tU rAma na japata abhaagii| kabIra granthAvalI bhautikatA ke prati atyadhika prAsakti ko dUra karane kI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta kabIra praura dyAnatarAya bhAvanA se jaina bhaktoM ne bhI tana, ghana aura parivAra ke prApti ke lie pAnI janya vyAkulatA aura taDapana kI sambandha me satoM kI sI uktiyA~ kho| dyAnatarAya pratyakSa anubhuti kI thii| kahate hai talapha bina bAlama mora jiyaa| dina nahiM cana rAta nahiM nidiyA, juvatI tana pana suta mita parijana, gaja turaMga ratha cAva re / talapha talapha ke bhora kiyaa| yaha saMsAra supana kI mAyA, akhi pA~ca dikha rAva re| dyAnatarAya ko taDapana jaina bhakti ke paramparA manubhakti : mAra rAjamatI ke mAdhyama se abhivyakti huI hai :rUDhiyoM kA vidhvasa kara madAcAra kA pracAra karane bhUSaNa vasana kusuma na suhAvai kahA karUM kita jaauuN| vAle nirguNa sato ke kAvya me anurAgamUlaka bhakti bhI 'dyAnata' kaba maiM darasana pAU~ lAgi rahauM prabhu pAU~ // 236 antanihita hai| unhone apane upAsya kI pAgadhanA brahma kA nirUpaNa, nAma smaraNa kI mahattA, bAhyAcAra pramukhata: do bhAvo me kI hai-- dAsyabhAva aura patnI bhaav| kA vaDana, madAcAra, bhakti prAdi vividha tatvoM kI dRSTi dono hI bhAvo kI carama pariNati saguNa kAvya me huI se kabIra praura dyAnatarAya kI tulanA karane para spaSTa hai hai| apane grAgadhya ke prati kabIra kI dAsyabhAvI ananyatA ki jaina kAvya kA eka pakSa apanI saMskRti aura darzana dekhie : kI maulikatA ko sabhAle hue bhI sata kAvya se bhI samatAraNa tiraNa tiraNa tU tAraNa aura na dUjA jaanauN| kakSatA rakhatA hai| vastuta: jaina bhakti kAvya vaha prayAga kahai kabIra saranAI prAyo, prAna deva nahi mAnau / 112 // rAja hai jahA~ nirguNa aura saguNa kAvya kI pavitra dhArAe yaha ananya bhAva dyAnanarAya ma bhI vidyamAna hai :- abhinna bhAva se mila gaI hai| bhAratIya saMskRti kI samamAta tAta tU hI bar3a bhrAtA, to sau prema ghneraa| gratA aura madhyayugIna hindI bhakikAvya kI pUrNatA ke 'dyAnata' tAra nikAra jagata taM, phara na ha bhava pheraa| liA mamanvayavAdI dyAnata rAya pAzrvadAsa prAdi jaina bhakto kabIra ne Izvara kA apanA pati mAnakara usako kI racanAyo kA adhyayana aura vivecana parama anivArya hai sadoSatA muni zrI kanhaiyAlAla svarNakAra apanI dukAna me tanmayatA se kArya kara rahA thA / sahasA eka grAhaka monA kharIdane mA phuNcaa| svarNakAra gujA ke sAtha sonA tolane lagA / gujA se rahA nahIM gayA / taDakakara apano mAnasika vyathA sunAte hue svarNakAra se kahane lagI-svAmin ! mujhe isa adhama mone ke sAtha kyo taula rahe ho? kahA~ mai kulIna aura kahA~ yaha pAtako sonaa| merA nivAsa sadhanatama kAnana hai| merA ghara (vela) sarvadA rahA-bharA rahatA hai| merI jAti UMcI hai| maiM usa ghara me prAnanda kI bahAra lUTa rahI thii| sahamA eka dina durbhAgyavaza isa nIca kI saMgati prApta huI aura usI samaya merA muha kAlA hogayA / svarNa ko yaha saba kaba sA thaa| usane kaThora zabdo me gaMjA se kahA--mere viruddha vyartha hI itanA vipa kyoM ugala rahI ho? tujhe itanA gumarAha kisane kara diyaa| yadi tere me hI koI guNa hai to mere sAtha agni kuDa me eka chalAMga bhara / tere ahaMkAra kA nazA kucha hI kSaNoM meM dhUlisAta ho jaaygaa| svarNa kI cunautI kA pratyuttara dete hue guMjA ne kahA-are adhama ! tU merI samAnatA kara sakatA hai ? kahA~ merA gurutva aura kahA~ terA laghutva / mere binA terA mola bhI nahIM hotaa| madAndha ! saMsAra usI ko jalAtA hai jo avaguNI hotA hai| mujha nirdoSa ko tere sAtha agni kuNDa me kUdane kI kyA AvazyakatA? sabhI svarNakAra tujhe dhadhakate hae agAroM meM isIlie to jalAte hai ki tU avaguNa kA punalA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDe jIvanadAsa kA bArahamAsA ginnIlAla jai. hindI sAhitya ke aneka vidvAna aura unakA sAhitya nobata bAje ati subhaga, bhare nagArA Dhola / abhI taka aprakAzita hI hai| 10 jIvanarAma pANDe bhI turahI saMkha suhAvAM, bahu bAMTata taMbola // 1 // unhI meM se eka hai| ve 20vIM zatAbdI ke dillIke vidvAna nemi jinanda TUkaNa cale, ugrasena ghari jAya / bhaTTArakoM ke ziSya haiN| ve bhaTTAraka lalitakIti kI ziSya nArI pura ko eka hoya, gAveM gIta rasAya // 6 // paramparA meM hue haiN| yaha bhaTTArakIya paMDita the aura hindI saba sakhiyana ke lare, rAjala baiThI prAya / bhASA ke vidvAna the| inako bArahamAsA nAma kI eka dekha nemi mana bhAvanA, aMga-aMga vigasAya // 7 // racanA hai / yadyapi vaha sAdhAraNa hai, phira bhI udbodhaka hai| paza sabada suna nema jI, ratha suM u. re vega / paM0 rUparAmajI ke ziSya pANDe jIvanarAma jI the, jo kakaNa Dore tori ke, ripu jItana laI tega / / 8 / / antima bhaTTAraka rAjendrakIti jI ke samaya me phatahapura pazu char3Aye turata hI, vAra kachu na lagAya / zekhAvaTI ke digambara jaina bar3e mandira jI me rahate the| ujjaMtI gira car3ha gaye deva riSi saba prAya || ve jAti ke brAhmaNa the aura jyotipa va vaidyaka ke acche ToMka pacamI Upare, dIno dhyAna lagAya / jAnakara the| ve mandira jI meM pUjApATha bhI kiyA karate moha jIta ripu dala hane aMtara surata salAya // 10 // the / unakA likhA huprA eka guTakA' mandira jI meM hai| rAjula suna ye bAtar3I, gire tevAlo (machita) SAya / usame jyotiSa va vaidyaka kI bahuta sI cIjeM likhI huI haiN| sakhiyAM cadana chiTakiyo, vega laI ja uThAya // 11 // samaya-samaya para kitane hI vidvAna usako dekhakara kitanI rAjala cAlI nemi paM. gira para pahu~cI jAya / hI cIje utArakara le jAte hai / unakA hI likhA huaA eka hAtha jor3a stuti kari, bahu vidha zIza navAya // 12 // dUsarA guTakA abhI mere dekhane meM AyA jisame jIvanadAsa, yaha sajama vaya hai nahIM, tuma samajho cita mAMhi / khuzAlacanda, budhasUradAsa, kanakakIti aura vinAdIlAla dvAdaza mAsa kaise Samo, samajhAvo hama jAMhi // 13 / / ke pada hai| hemacaMda muni likhita rAjamatI kI cUnar3I hai| bArahamAsA usI meM pANDe jIvanarAma jI kA likhA humA sa0 1610 dohA-prAsADha mAsa sahAvaNoM, kucha varape kucha nAhiM / jyeSTha vadI 10 kA banAyA huaA nemanAthajI kA bArahamAsA nemi piyA ghara prAiye, kyUM tuma loga haMsAhi / / 14 hai jo Apa sabakI jAnakArI ke lie nIce de rahA hai... cAla-prAyoju mAsa aSADha prItama, prathama manAyUM zAradA, guru ke lAgoM paay| pahale vrata tuma nahi liyo| nemanAtha dhyAhana car3he, haraSe rAno rAya // 1 // chappana koDa bhaye janeto duSTa jana kapa hiyo / chappana koDi jAdava mile, ika daiyAM mahArAja / balabhadra aura murAri saMga le bahuta saba sarabhara kreN| dekhata upaje harSa prati, ghana jyoM cAle gAja ||2 // giranAragar3ha saM calo nemijo rAjamati citavana kareM // 15 ugrasena dvAraM gayA, gaye badhAI dAra / uttara-prAyo mAsa asADha hI, mana nahiM ulasa mohi| sajjana jana haraSyo hiyo, baTI badhAI sAra // 3 // mukata ramaNa hita kAraNa, chAr3e ghara saba tohi / / 16 hIrA, pannA bahu diyA, prasa cunnI bahulAla / yaha jIva to nisa supana jAnauM kahA baDhAI kIjiye / diyA, badhAI vAra koM, bahu prAbharaNa bhubhAla // 4 // ye baMdhu, bhaganI, mAta-pitA hI, sarva svAratha liijiye| 1. ane0 varSa 11 kiraNa 12 phatehapura ke jaina mUni lekha / tiha bAta hama saba tyAga dInoM, mokSa mAraga paga ghro|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDe jIvanavAsa kA bArahamAsA 67 kahe neminAtha sanoM ja rAjala, cita apano basi krii|| kahe nemanAtha mUnoja rAjala, cita apano vasi krau|26 prazna-zrAvaNa prAyo umagi ke, dhana pAyo vigsaay| dohA-kAtika prAyo phauja le, maMgala gAvata nAri / tuma vina Dara lAga sarasa ghara cAlo haraSAya // 18 kahu~ khele kahU~ haMsi para, kaise parisyoM bhAra ||30 zrAvaNa mAyo saba na bhAyo kaMtha cAyo kaaminii| cAla-kAtika prAyo phauja lyAyo, kaise cita tuma vAsa kro| cahuM pora pavana jhakori kari hai lavaM dadura sAmanI / / triyA gAve gIta saragamaghare, mAvo ghara prabacita ghro|| kokila bola hiyA Dola bIja camaka kana ddr| nisa mAMhi vIpaka deSa tumaro, tasi jivaro cale paraM / giranAri gar3ha saM calo nemajI rAjamati citavana krN|| giranAra gar3ha saMcalo nemajI, rAjamati citavana kare / uttara-dohA-zrAvaNa prAyo prati bhalo hamako kahA bigaar| dohA-kArika prAvo prAja ho, mana nahIM tarase mohi| hI jIva jatana bahane karo, kou na rAkhana hAra // 20 pudgala syUM bhinna meM rahoM, kahA sIkhavU tohi // 32 yaha jIva koIyana rAkha sakka kAlavali saba ghara hai| cAla-to jIva tarase sunna rAjula, tanna apanoM jAniye / iMdra aura narendra cakro, deva nara pazu lera haiM / pudgala syaM bhinna bhinna rahasya, nIra kSIra smaaniye| tAte kahA ura sano rAjala cita apano srvrii| haMsa jala ko bhinna kari hai, taise tana ko maiM kryo| kahe neminAtha sanoja rAjacita apano dasi kro| kahe nemanAtha sanI ja rAjula cita prapano vasi krau|| prazna-bhAdava varSA laga rahI, pavana cale prati jor| dohA-magasira pAyo jora syUM, leya kaTArI hAtha / nemi piyA caliye gharAM, viraha jagAvata mora // 22 kase aba tuma jAyasyoM makti ramaNa ke sAtha // 34 bhAdrava barasa deha tansa, bahuta pavana sara hii| cAla-prAyoja magasara mAsa protama, pavana zItala prati bhai| ye buda prAvai mana na bhAva, boja karihai sora ho| jaba SAMna pAna svAda lagi hai nIra zItala baha cahai / / ghare prAya ke vrata kyoM na dhAro, bahuta vana meM duSa dhrai| tuma vAla vaya meM kaise rahasyo moha duTha kaise jr| giranAra gar3ha suM cale nemajI, rAjamati citavana kare / / 23 uttara-bhAdava prAyo samajhi ke, karasyoM, tapa bahu bhAMta / giranAragaDha saMcalo nemijI, rAjamati citavana karai / / mukti ramaNa ke kAraNa, deha apAvana sAta // 24 dohA-mRgasira prAyo kyA bhayo, tana vasi konoM prAja / jaga mAMhi suSa na eka rAjala, duHkha mAMhi bhramyo phir| yA ghara ko kachu hita nahIM, siddhana soM hama kAja / 36 gati cyAra mAMhi anaMta mali hai, kAlabami jaga yo phir| cAla-yaha deha Seha apAna hai prati yAha meM kacha sAra hai| saba roga-soga-viyoga bhari hai marana jAmana baha dhrii| yaha carma cAdara baDha rASI, mUtra mala ko ThAra hai| kahe neminAtha sanoja rAjala, cita apano vasi kro|25 yaha hAr3a pijara mAhi lAge, neha yA ko hama ttryo| dohA-pAyo mAsa prAsoja hI kase dharasyoM dhyAna / kahe nemanAtha suno ju rAjala cita apano vasi kro||37 ghara cAlo tuma vega ho, karo na haTha sagyAna // 26 dohA-prAyo posa uchAhasyUM, ghaNoM parego zIta / cAla-pAsoja lAge sukha bhAge, bUMda zItala prtir| mukata ramaNa tuma bhUli ho, pAso ghara bahu bhIta // 38 kahu~ barasa kahu~ nAhi baraSaM, pavana bAje ThaMDa paraM / cAla-prAyA ju posa uchAha setI, zIta prati dehI vahai / tuma deha prAsaka raho kaise, cita china meM ule pr| kahA uThoge jaba prANa pyAre, kauna vidha dehI sahai / / giranAra gar3ha saM calo nemijI,rAjamati citavana kreN| tuma tana komala hai ghanero, phauja kAma kI prati lrN| dohA-prAvo mAsa pAsoja hI, citta Dule nahiM mohi| giranAragar3ha saM calo nemijI rAjamati citavana kare / / dhyAna lagAva sarasa baha, kisa viSimeM suSa hohi // 28 dohA-posa mAsa prAvo turata nahIM hamaro kAja / / cAla-kaise ju cita Dale rAjula samAdhi yoga lgaaysyuuN| aMtara dhyAna lagAyasyUM mukti ramaNa hita sAja / / 40 parameSThi paJcama dhyAna lyAU, mukti para jyUM paaysyuuN| cAla-prAsrava hoya kahA prasobhai pavana zItala prati lge| jIva nisadina phira haMDita, narka duSa yoM meM prco| indriya paMca payAra jahAM tahAM, rAga-dveSa syaM cita bhg||
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68, varSa 24, ki02 anekAnta mada maTha pApI phira ja sAthI, dravya para cita na ghro| mada praSTa ko cita TAra veI, siddha samaraNa meM dhroN| kahe nemanAtha suno ju rAjala cita apanA basi kro|| jaba hoya karma ko nAsa hitanI citta saMjama tuma dhro| dohA-mAgha mahInA prati kaThana, patthara se gali jAta / kahe neminAtha sunoja rAjala cita prapano vasi kro|| tuma zarIra komala bahuta, kase dhIra rahAta // 42 dohA-pAyo mAsa vaisAkha hI grISama Rtu dukhadAya / cAla-prAyoz2a mAsa su mAgha prItama, vara jame hai saagraa| girasyaM utaro nemijI, gharAM calo suSadAya // 53 yaha manaSa deha kahAM parI hai, samajha citameM tuma dhraa|| cAla-prAyoja mAsa vaizASa grISama nIra zItala sukha kreN| jaba zIta dAhai, prAga cAhe kaise mana meM thira rhe| tuma deha komala raho kaise ghAma sya prati tana jara / / giranAra gar3ha calo nemajI, rAjamati citavana kre| ase kaThora bhaye ja kaba se, mamata tAjI ke siva vr| dohA-mAgha ja prAvo bhAvasyuM, rahasyu saMvara chaay|| giranAragaDha suM calo nemajI rAjamati citavana kr|| mana thira rAkho prApaNoM, makata ramaNa hita lAya // dohA-prAyo ati uchAhasyoM, mAsa vaizAkha mahAna / cAla-saMvara avara vAya rAkho sIta pAlo nA lge| dharma karata tana nA kare rAjala niha jAna // 55 // jahA~ chAna chAUM chomA keTo, paca iMdrI nahI jge| cAla-karai dharma jo nara bhAva setI phaho nahIM kahA paahvii| mada praSTa pApI vAra jAru, zIta sya meM kahA uro| darzana jJAna cAritra dhAra, tAteM siva-maga dhyAvahIM / kahe neminAtha suno ja rAjula cita apano vasi kro|| jahA~ dayA dhAraM dharma pAla, moha rAla jIva ho / dohA-phAguNa madasyU gahagahyo, prAyo hai sirtaaj| kahe neminAtha suno ja rAjala cita prapano vasi kro| gaurI gAve gIta bhI, kaise rahaso lAja / / 45 dohA-prAyo jeTha z2a citaspU, narma ju nahi rahAta // 56 // cAla-pAyo ja phAgaNa mAsa, prItama, gorI pAve gaavtii| ghAma para prati dukha kara saMbara saba bhAga jAta / picakArI hAthAM kAya mAtA Dhapha bajAvata dhyaavtii|| cAla-grAyo ja jeTha kaThina prItama, dharma kaho kaise raakhiye| gAvata gIta dhamAla madhure, dhyAna tuma sabahI hrai| laya bAje vadana dAja, nahiM haTha kicita bhaassiye| giranAragaDha saM calo nemajI rAjamani cinavana kare / nahi cale payo deza mAraga bhUSa traSA ati dukha karai / dohA-phAguna pAyo harSa ke hamaro kahA vigAra / giranAra gar3ha suM calo nemijI rAjamati citavana kreN| mukatamaNa syUM khalasyu, saba sAkhayana sa sAra // 47 dohA-jaMTha mAsa prAyo tarata kAyara jAve bhaag| cAla-r3ha hori khelU suno rAjala ghara apane caavsyuuN| sUravIra pahuMce turata ari sira SAvaM vAga / 5 / sakhI paMca apane saMga lekara praSTa karama uDAvasyUM // cAla-nara janama hoNoM bahuta durlabha jauna zrAvaka nahi prii| samakita koca kyAri bhari 2 makti kAmanI se pro| durlabha dharma dharata je nara, ratnatraya vrata phani dhrii| kahe neminAtha suno ju rAjala cita apano vasi kro| durlabha Sor3aza bhAvanA pani, maktimArga kahA pryo| dohA-catra mAsa bahu vidha bhalo, ghara ghara maMgalAcAra / kahe nemaniAtha sunoja rAjula cita apano vasi kro| ruta vasaMta phUla sarasa, ghara cAlo piya mAra ||46 dohA-bAraha mAsa pUrA prA, nema na pacalyo koI / cAla-caitra ja pAyo sabana bhAyo. kaMtha cAyo kaamnii| rAjula kU samajhAbaI, turata ajikA hoI / 61 // phulagI kAmana kaMtha ghara meM, khene ghara meM raamnii|| cAla-rAjala taba hI hoya ajikA, siddha dhyAna lgaaiiyo| saba bAla aura gopAla kanhaI tumasyUM aba heta kreN| mada moha tyAgo kAma bhAgo, svarNa SoDaza pAiyo / giranAragaDha syU~ calo nemijI rAjamati citavana para / / prabha karma aSTa jarAya ke, tuma mokSa mAraga jaabhii| dohA-caitra mAsa meM khelasyUM mukata ramaNi ke saath| pA~De jIvana suno bhavijana, raina dina jina dhyAyahI / tIna loka jAne hameM ase vyAla kaTAta // 51 iti : nemanAthajI ko bArahamAsA sampUrNa / cAla-loka tIna meM jAne rAjala, paMca idri basa kroN| saM. 1910 kA mItI jeTha vadi 10 // *
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliGga kA itihAsa aura samrAT khAravela : eka adhyayana paramAnanda jaina zAstrI kaliGga kA itihAsa : kola bruka sAhava ke mata me godAvarI nadI ke taTa kA ___ prAcIna samaya meM kaliGga bhI eka janapada thaa| pradeza kaliGga kahalAtA thaa| TAlemi ne gaMgAsAgara parantu solaha janapadoM kI sUcI meM usakA nAma nahIM hai| ke nikaTa kaliGga rAjya batalAyA hai| jagannAtha ke pUrva usakA vikAsa aura samRddhi kramaza: bar3hatI gaI aura vaha bhAga se lekara kRSNA nadI ke tIrAnta meM kaliGga deza hai apanI carama sImA taka pahuMca gii| usakI samRddhi kA aura use vAmamArga parAyaNa batalAyA hai| pUrvI samudrataTa kAraNa jaina rAjAo kA prajApAlana, vAtsalya aura para kaliGga deza thA, jahA~ isa samaya mahAnadI bahatI haiN| ahiMsaka pravRtti thii| jaina zAsako kI nIti sUkhAtmikA mahAbhArata prAdi me kaliGga ke do nagaroM kA ullekha aura nirbhaya banAne vAlI thii| yahI kAraNa hai ki vahA ke hai maNipura aura rAjapura / bauddha grantho me kaliGga ke nivAmI parampara maTana aura ekatA ke hAmI the| dantapura aura kumbhavatI nAma ke do prAcIna nagaro ke nAma kaliGga kA itivRtta batalAtA hai ki vaha eka zaktizAlI kA ullekha milatA haiN| punnATasadhI jinasenAcArya ke deza thaa| kaliGga kI sampannatA, svAdhIna vRtti aura harivaza purANa meM kaliMga kA kevala ullekha hI nahIM hai, balavattA IrSA kI vastu thii| usake bar3hate hae baibhava ko kintu vahA~ ke zAsako kA bhI nAmollekha humA hai| koI pyAra kI dRSTi se nahIM dekhatA thaa| koI bhI sampanna aura usI purANa ke 243 parva ke 11ve zloka meM kaliMga deza umake utkarSa ko sahana karanA nahI cAhatA thaa| yahI ke jitazatru nAmaka rAjA kA ullekha karate hue kAMcanakAraNa hai ki dUsare rAjyo ne kaliMga para AkramaNa kiye, pura nAmaka nagara kA nAma diyA hai| hariSeNa ke jaina kintu kaliGgavAsI itane mvAtantrya priya aura svAbhimAnI kathAkopa me dantapura aura dharmapura nagaro kA nAmollekha the ki abasara pAte hI svatantra ho jAte the| unakI huaA hai| bhAratIya sAhitya meM kaliga ke anya nagaro ke ekatA anukaraNIya thii| kaliGga kA ullekha mahAbhArata nAma anvepaNIya hai| aura raghuvaza Adi meM bhI pAyA jAtA hai| kaliGga para jarata kaliMga meM dakSiNa kauzala kA samasta rAjya bhI kumAra aura usake vazaja aneka rAjAmI ne rAjya kiyA zAmila thA, kintu kucha samaya bAda usakA kucha bhAga thA / isa kAraNa kaliGga kI prAcInatA spaSTa hai| kahA jAtA hai ki kaliGga kA bhU-bhAga gagA se lekara 4. Colbrookes Essoges Vol. II P. 178 godAvarI taka aura samudra se lekara daNDakAraNya taka phailA 5. Indian Antiquary Vol.XIII. P.363 hayA thaa| ur3a dezake uttara meM kaliGga loka meM prasiddha hai| 6. jagannAthAt pUrvabhAgAta kRSNA tIrAntaga zive / kaliMgadeza: samprokto vAmamArgaparAyaNaH / / 1. kaliMga pANinI ke samaya me janapada rAjya thA, parantu -zakti saMgamatantra 16 janapado kI sUcI meM usakA nAma nahIM hai / kaliMga deza ko vAmamArga parAyaNa likhane kA kAraNa pANini kAlIna bhAratavarSa . 75 vahA~ jaina sAmrAjya kA honA hai| 2. kUrmapurANa aadi| 7. prAsInnRpaH kali gepa pUre kAMcana nAmani / 3. proDradezAduttare ca kaliMgo vizruto bhuvi / jitazatru gaNA syAto jitazavarabhikhyayA / / -kavirAma digvijayaprakAza 181 -harivaMzapurANa 24-1
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70, varSa 24, ki02 bhanekAnta kaliMga se alaga ho gayA thaa| isa kAraNa usakA na.ma meM vihAra kara jainadharma kA khUba pracAra kiyaa| pArzvanAtha trikaliMga par3a gayA thaa| megasthanIja Adi videzI paryaTakoM ke vihAra sthala dezoM meM aMga, baMga ke sAtha kalima kA bhI ne apane bhU-bhramaNa vRttAntoM meM use uttara kaliMga, madhya ullekha milatA hai| pAryamajju zrI mUlakalpa 983 I0 kaliMga aura dakSiNa valiMga ke nAma se ullikhita kiyA meM tibbatIya bhASA meM anuvAdita huA thaa| usake eka hai| ina tIna vibhAgo kI sImAyo kA varNana isa prakAra adhyAya me 770 I0 taka ke bhAratIya rAjavaMzoM kA varNana hai| usame U~ce sAdhakoM kI ginatI me kaliMga ke kaliga kI sImAeM-vaMzadhArA nadI ke kinAre se Rpabha kA nAma likhA hai"| lekara dakSiNa me godAvarI taka saba pradeza dakSiNa kaliMga jaina tIrthaGkaroM ke sAtha jana saMskRti kA mudRr3ha sambandha kahalAtA thA / isakI rAjadhAnI kaliMgapattana thii| rahA hai| bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIra ke sAtha RSikUlyA nadI se lekara vaMzadhArA nadI taka kA bhU-mAga kaliMga kI prAcIna saMskRti kA ghaniSTa sambandha rahA hai| madhya kaliMga kahA jAtA thaa| isakI rAjadhAnI samApapurI khaNDagiri me bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAnoM ko thI, jise vartamAna me jaugaDha kahate haiN| uttara kaliMga mUlanAyaka ke rUpa meM sammAna prApta hai| pArzvanAtha kI kulyA nadI se prArambha hokara uttara me gagA nadI ke paramparA ke aneka rAjA jaina saMskRti ke upAsaka the, kinAre taka vistRta thA jisame siMhabhUmi, medinIpura aura jinhoMne kaliMga para zAsana kiyA hai / pArzvanAtha kI bAkurA jilA bhI zAmila thaa| isakI rAjadhAnI vartamAna paramparA meM hone vAle rAjA karakaNDu ne, jisakI rAjadhAnI bhavanezvara ke nikaTavartI khaNDagiri aura ghaulI ke madhyavartI dantapUra thI,12 rAjya kiyA aura terApura meM jaina mandira sthAna meM thii| usakA nAma toSAli yA toSalI thaa| banavAe aura pArzvanAtha kI pratimA kI pratiSThA kii| isase kaliga kI samRddhi kA anumAna lagAyA jA sakatA kapiSTa, prajAtazatru, zatrusena, jitArI aura jitazatru nAmaka rAjApo ne rAjya kiyA aura prajA kA putravat ___ megasthanIja ne kaliMga deza ko mahAnadI aura godAvarI pAlana kiyaa"| inameM jitArI kA putra rAjA jitazatru ke bIca batalAyA hai aura likhA hai ki "kaliMga ke - 10. aMga, baMga kalige ca karNATe koMkaNe tathA / sakala loga samudra ke sabase nikaTa rahate the / isa deza kI kItikRta pArzvanAtha caritra / rAjadhAnI pArthalisa thI / isake prabala rAjA ke pAsa 11. dekho bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 2 1066 60,000 paidala, 10,000 ghor3e aura 700 hAthI the| 12. dantapura yA dantipura kaliMga kA hI eka upanagara hai / kaliMga meM jaina saMskRtiH-kaliMga para jaina rAjAnoM 'kaliMga viSaye divye puraM dantipuraM gataH / ' haripeNa ne sabhavataH sAta sau varSoM taka rAjya kiyA hai| jaina kathA koza 207 pa064 boddha graMthoM me likhA saMskRti cUki ahiMsA pradhAna hai isalie usakA dUsaro haiM ki buddha ke nirvANa ke pazcAt unakA eka dAMta se vaira-virodha honA bahuta kama sabhava hai / jainiyoM ke kaliMga ke rAjA brahmadatta ko diyA gayA thA unhoMne teIsaveM tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAtha ke samaya se lekara use suvarNa mandira meM rakhA thaa| isI danta ke kAraNa samrAT khAravela ke samaya taka tathA usake kucha bAda taka kaliMga kI rAjadhAnI ne dantapUra nAma paayaa| hindI jaina sAmrAjya rahA hai| yadyapi bIca meM kucha samaya taka vizvakoSa nAgendra vasukRta pR0 167 dUsaroM kA bhI rAjya rahA hai kintu kaliMgavAsI punaH mahAvastu ke anusAra dantapura kaliMga kA pradhAna nagara svatantratA prApta karate ge| thaa| bhagavAna pArzvanAtha ne aMga, baMga aura kaliMgAdi dezoM 13. kapiSTanAmAnvayabhUSaNastvabhUdajAtazatrutanayo stato'bhavat / 8. prAcIna kaliMga yA khAravela pR02 sa zatruseno'sya jitAriraGgajastaGgajo'yaM jita6. dekho, bhArata ke prAcIna rAjavaMza bhAga 2 pR066 zatrurIzvaraH / / -harivaMza purANa 66-5
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliGga kA itihAsa aura samrATa khAravela : eka adhyayana kaliMga kA zAsaka thaa| vaizAlI gaNataMtra ke rAjA siddhArtha jitazatra ne kumAragiri para dIkSA lI aura bhagavAna mahA. kI choTI vahina yazodayA se usakA vivAha humA thaa| vAra isa kAraNa vaha bhagavAna mahAvIra kA phUphA thaa| bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa aneka bAra kumAra giri para gayA aura unake upadeza se kaliMga kI janatA meM jitazatru bhagavAna mahAvIra ke janmotsava ke samaya kuNDapura pAyA thaa| rAjA siddhArtha ne isakA khUba Adara. jainadharma kA pracAra aura prasAra huA / jaina saMskRti meM satkAra kiyA thaa| usake yazodA nAma kI putrI thI, unakI sudRDha prAsthA huI / usa samaya kaliMga meM janadharma atyadhika rUpa meM pracalita thaa| usake adhiSThAtA zrAvakoM jisakA vivAha vaha mahAvIra ke sAtha karanA cAhatA thaa| kI sakhyA anya logoM kI apekSA atyadhika thI aura vahA~ parantu bhagavAna mahAvIra ne virakta hokara dIkSA le lI aura tapazcaraNa dvArA kevalajJAna prApta kara liyaa| usa samaya ke pahAr3oM meM jaina zramaNoM kA nivAsa thaa| unake tapa-teja se kaliMga gauravAnvita ho rahA thaa| rAjA zreNika ne jitazatru muni ke sambandha meM pUchA taba gautama gaNadhara ne kahA ki pRthivI meM prasiddha yaha jitazatru magadha aura kaliMga donoM pratidvandI rAjya the / kaliMga rAjA harivaza rUpI AkAza kA sUrya thA aura jisane anya kI samRddhi aura sampannatA magadha kI IrSyA kA kAraNa rAjAoM kI sthiti ko tiraskRta kara diyA thA aura banI, usase magagha narezoM ne apanI samRddhi meM rukAvaTe anubhava kii| umane rAjya lakSmI kA svayaM parityAga kara jinendra deva ke nanda kI kaliMga para vijayaH-phalataH magadha ke rAjA samIpa pravrajyA (dIkSA) grahaNa kii| aura anya logoM ke nandivardhana ne kaliMga para prAkramaNakara vijaya prApta kii| dvArA kaThina bAhya aura Abhyantara tapa kA anuSThAna nandivardhana athavA kAlAzoka eka digvijayI samrAT thaa| kiyA thaa| Aja usane ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevala vaha magadha ke dakSiNa-pUraba samudra-taTa para kaliMga deza jJAna prApta kiyA hai| ataeva jinamArga kI prabhAvanA ko jIta kara usane apane sAmrAjya meM milA liyaa| karane vAle devo ne unakI pUjA kI hai, aura munirAja ne karma-bandhana se mukta ho avinAzI pada prApta kiyaa| kaliMga yA ur3IsA usa yuga me jainadharma kA anuyAyI $ jitazatra: kSito khyAto dharitrIpatiratra yaH / nRpo'ymaakhnnddltulyvikrmH|| yazodayAyAM sutayA yazodayA, prApta eva dharitrIza ! bhavataH zrotra gocaram // 187 pavitrayA vIravivAhamaGgalam / harivaza nabho bhAnubhibhUtanRpasthitiH / aneka kanyA parivArayAruharAjyazriya parityajya prAvAjIjjina sannidhau // 188 samIkSituM tuGga manorathaM tadA // 8 // tapo duSkaramanyeSA bAhyamAdhyAtmika ca saH / sthite'tha nAthe tapasi svayaMbhavi, kRtvA prApto'dya ghAtyante kevalajJAnamad bhutam // 186 prajAtakaivalyavizAlalocane / tenAya mamaraiH srvairjnmaargopbhkH|| jagadvibhUtya viharatyapi kSiti, kSiti vihAya sthitavAMstapasyam / / sa punarbodhilAbhArtha bhaktito'tyacito yatiH / / 160 amaSya jAtAdya tapobalAnmuneravApta, -harivaMzapurANa kaivalya phalA mnussytaa| 14. bhavAnna kiM zreNika vaitti bhUpati, nRpendrasiddhArtha kanIyasI patim / manuSyamAvo hi mahAphala bhave, bhavedayaM prApta phalastapaH phalam / / imaM prasiddha jitazatrumAkhyayA, vihRtya pUjyo'pi mahI mahIyasAM, pratApavantaM jitazatrumaNDalam / / 6 mahAmunirmocita karmabandhanaH / jinendra vIrasya samudbhavotsave, iyAya mokSaM jitazatru kevalI, tadAgataH kuNDapuraM suhRtparaH / nirantara saukhya pratibaddha makSayam / supUjitaH kuNDapurasya bhUbhRtA, harivaMza purANa 66-6, 7, 8, 9, 10, 11
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72, varSa 24, ki02 anekAnta ho cukA thaa| nanda rAjA vahA~ se vijaya ke cinha rUpa bahuta duHkha bhogane pdd'e| jisa rAjAne azoka kI senAoM me jina pratimA le prAyA thaa| usa samaya kaliMga ke sAtha rakSAtmaka yuddha kiyA thA usakA nAma taka azoka magadha samrAT nanda kA aga ho gayA, nandivardhana vijaya ne kahIM ullikhita nahIM kiyaa| svarUpa kaliMga meM pUjI jAne vAlI prAdi jina kI prAcIna azoka ke pazcAt kaliMga do sau varSoM meM bahuta kucha mUrti ko le gyaa| yaha mUrti paTanA meM paune tIna sau varSoM sampanna ho gayA thaa| apanA saba kucha balidAna karane ke taka rhii| isase spaSTa hai ki nanda rAjA janaghama ka bAda bhI kaliMgavAsI apanI svatantratA ko nahI bhuule| upAsaka the / yadi ve jaina dharma ka upAsaka na hAta, to isase spaSTa hai ki kaliMgavAsI apanI svatantratA ke kitane utane sudIrgha kAla taka pATalIputra me vaha mUrti sa rAkSata hAmI ye| unakI svatantrapriyatA aura ekatA spRhaNIya nahI raha sakatI thii| ukta dAryakAla ke bAda samrAT thii| kaliMgavAsiyoM kA svAbhimAna aura paraspara kA khAravela use vApisa kaliMga le gayA aura kumAragiri para vAtsalya bhI anukaraNIya thaa| use mahotsava ke sAtha pratiSThita kiyA aura smRti meM IsvI pUrva dUsarI yA pahalI zatAbdI me kaliMga kA vijaya-stambha bhI bnvaayaa| usa samaya kaliga meM jana pratApI samrATa khAravela ugrA / khAravela jaina thaa| uDIsA dharma pratiSThita thaa| kA sArA rASTra uma samaya mukhyata: jaina hI thaa| jise nanda ke prAkramaNa ke pazcAt kaliMga kA jaina rAjavaza abhilekho kaliMgAdhipati aura kaliga cakravartI kahA gayA sampanna ho gayA thA / plinI ne tatkAlIna kaliMgarAja kI hai| isakI rAjadhAnI kaliMga nagara thI / zizupAlagaDha zaktizAlI senA kA varNana kiyA hai"| kaliMga kI nAmaka prAcIna sthAna hai, jo bhuvanezvara se 1 / / mIla sampannatA paura svatantratA azoka se sahana nahIM huii| dakSiNa-pUrva se abhinna mAnA gayA hai / abhilekha ke pariNAma svarUpa IsvI pUrva 262 meM usane kaliMga para anusAra kaliga nagara ke dvAra, prAkAra, bhavana aura upavana prAkramaNa kara diyaa| azoka kI phaujoM ke sAtha kaliMga tUphAna meM naSTa ho gae the| jinakI marammata khAravela ne kI senAmoM kA do varSa taka yuddha claa| jaba azoka ne karAI thii| khAravela ne digvijaya karake apane rAjya ko vijaya ke prAsAra dhUmila dekhe taba anyAya atyAcAra bahuta vistRta kara liyA thA aura usakI prasiddhi kaliMga kA pAzraya liyaa| aneka nagara agni me bhasma ho gae, samrAT ke nAma se huI / khAravela ke bAda usake putra ne nagara ke nagara vIrAna karA die, bhArI nara-sahAra kiyA, rAjya kiyaa| taba kisI taraha use vijaya mila skii| azoka ne yuddha san 1947 meM zizupAlagar3ha meM jo purAtAttvika bhUmeM apanI ucchRkhaMla aura barbara vRtti se kaliMga ke jana-ghana utkhanana huA thA, usame ur3IsA ke jaina muruMDa rAjAo kA burI taraha se vinAza kiyaa| isa bhISaNa yuddha me eka ke rAjatva kA spaSTa pramANa mila gayA hai / isa bhU-utkhanana lAkha prAdamI mAre gae aura Der3ha lAkha bandI hue| aura meM milI huI eka svarNa mudrA ke sambandha me pAlocanA karate yuddhottara uparAMta hone vAlI mahAmArI Adi duvipAka hue DA0 altekara ne kahA hai ki 'yaha mudrA mahArAjAse lAkhoM vyakti apane prANoM se hAtha dho baiThe / azoka ne ghirAja "dharmadAmaghara" nAmaka kisI muruNDa rAjA dvArA svaya 13veM lekha meM yaha svIkAra kiyA hai ki kaliMga yuddha pracalita kI gaI thii|' unhoMne prAge batAyA ki 'tava meM zramaNa aura brAhmaNa ubhaya sampradAya kI janatA ko muruNDa rAjA ur3IsA meM IsA kI tIsarI zatAbdI meM zAsana 15. kaliya se jinakI mUrti ko vijaya ke citra meM karate the aura ve jaina the| le jAne vAlA nandivardhana thaa| khAravela ne paune tIna DA0 navInakumAra sAhU ne pramANita kiyA hai ki sau varasa pIche magadha se usakA badalA cukAyA / 17. bhAratIya itihAsa kI rUpa-rekhA pR0 716 'bhAratIya itihAsa kI rUparekhA' vR0413| 18. ensiyenTa iDiyA naM. 5 zizupAla gar3ha utkhanana 16. dekho, hindI vizvakoSa bhAga 2 pR0 382 riporTa
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliGgakA itihAsa aura samAda khAravela : eka adhyaya ur3IsA ke muruNDa rAjAoM kA rAjya IsA kI dUsarI kezarI guphAoM kA nirmANa huA thA / lalATendu phezarI zatAbdI ke zeSa bhAga se IsA kI cauthI zatAbdI taka gaphA se yaha bhI jJAta hotA hai ki dezIgaNa ke prAcArya pracalita thA" / isase spaSTa ho jAtA hai ki IsvI sana kI kamadacandra ke ziSya zubhacandra vahA~ yAtrArtha mAye the"| caturtha zatAbdI taka vahAM jainiyoM kA rAjya pracalita thaa| kaliMga meM jainadharma kA hAsa caturtha zatAbdI me kaliMga choTe-choTe rAjyo meM baTa udyota kezarI ke bAda vahAM zaMvoM kA prabhutva madhika gayA thaa| jo gupta sAmrAjya meM sammilita kara liye gae bar3hA, usase jaina saMskRtiko bar3A dhakkA lgaa| akele bhuvthe| pAMcavIM zatAbdI ke madhya kaliMga meM pitR bhakta kula nezvara nagarameM IsavI san ko 7vI zatAbdI meM saikar3oM ziva ke tathA dakSiNa kaliMga me mAThara aura vaziSTa vazoM ke mandira bana gaye the| kucha samaya bAda vahA~ aisI vikaTa rAjA kramaza: siMhapura (vartamAna siMgapurama) aura pUrva me paristhiti banI, jisameM jainadharma kA nirvAha karanA bhI godAvarI se rAja karate the| para inase adhika parAkramI kaThina ho gyaa| zavadharma kA vaha viSAkta vAtAvaraNa gaga gajA the jinakA kaliMga para chaThI zatAbdI se 8vI dUsare bauddha aura jaina sampradAyoM kI saMskRti ko naSTabhraSTa zatAbdI taka aura bAda me 10vIM se 13vI sadI taka karane para kaTibaddha ho rahA thA, aba unheM dharma parivartana adhikAra rahA hai| inake samaya meM yadyapi kisI jaina rAjA karanA yA apanA sarvasva chor3a kara anyatra cale jAnA ye kA patA nahI calatA kintu jaina dharma ke dhAraka zrAvaka do mArga hI zeSa raha gaye the / jinhoMne dharma parivartana kara avazya the| chaTI aura sAtavIM sadiyoM meM kucha samaya ke liyA vaha vahAM rahe, aura jinhoMne dharma parivartana karane se lie zazAka harSavardhana kI bhI sattA vahA~ rahI hai| usI iMkAra kiyA unheM vahAM se bhAganA par3A, yA jIvana kA samaya vahA~ cInI yAtrI yuvAnacyAMga prAyA thaa| gaMgo kI balidAna karanA pdd'aa| dakSiNa bhArata meM zaivoM ne jo kucha rAjadhAnI kaliMga nagara thI, jisakI pahicAna vaMzadhArA kiyA, itihAsajJa usase bhalIbhAMti paricita hai| usase nadI para sthita zrIkAkulam jile ke mukhaliMgam aura badatara vyavahAra yahAM kiyA gyaa| uDIsA me jainoM kI kaliMga pattanam se kI gaI hai / kaliga me samaya samaya saMskRti aura dharma ke vinaSTa hone ke bAvajUda dhArmika para aneka choTe-choTe rAjya hote rahe jinakI rAjadhAniyA~ aura sAMskRtika sampradAya ke sAtha svopAjita sampatti se vibhinna sthAnoM meM thii| bhI hAtha dhonA pdd'aa| vahA~ jainiyoM ke sAtha jo gujarA guptottara madhya yuga meM uDIsA ke vibhinna prAntoM meM usakA kiMcit prabhAsa nimna ullekhoM se spaSTa hai : prasiddha rAja vazoM ne rAjya kiyaa| uname gaMgavaMza, toSala vAmanaghATI prAnta ke (12vI sadI) ke tAmrapatra se kA bhaumavaza, khijalI maMDala kA bhajavA aura kozalo. jJAta hotA hai ki mayUrabhaMja ke bhaMjavaMzI rAjAoM ne skala kA somavaMza the| yaha samaya bauddhoM aura janoM ke zrAvakoM ko bahuta grAma diye the| ukta vaMza ke saMsthApaka adha:patana kA thA / bauddhadharma to apane astitva ke saMrakSaNa vIrabhadra eka karor3a sAdhunoM ke guru the| ye jaina the aura ke lie tAMtrikatA kA prAzraya lekara vajrayAna aura vahAM kI tAMbe kI khAni meM isa sthAna ke zrAvaka kAma sahajayAna paMthoM meM pariNata ho gyaa| kintu jaina dharma usa kara ma karate the| vahA~ ke gAMvoM meM bahuta sI prAcIna kIrtiyAM samaya bhI apane saMrakSaNa me gatizIla banA rahA / usa aba aba bhI maujUda hai / yaha aMcala zrAvakoM ke prAdhIna thaa| samaya kaliMga me udyota kezarI kA rAjya thA / yadyapi vaha 21. moM zrImata udyota kezarI devasya pravarddhamAne vijaya. zaiva dharmAnuyAyI thA phira bhI jaina dharma me usakA prAkarSaNa rAjye saMvat 18 zrI prArya saghe grahakula vinirgata thaa| usa samaya khaNDagiri me navamuni guphA aura lalATendu dezIgaNAcArya zrIkulacandra bhaTTArakasya tasya zisya 19. DA0 sAhU e., hisTrI mApha ur3IsA bhAga 2, zubhacandrasya / -nabamuni guphAlekha pR0334 22. hindI vizvakoSa nAgendravasu bhAga 3, pR. 165 / 20. hindI vizvakoSa nAgendra vasu bhAga 3. pR. 165 23. bagAla jarnala e0 esa0 I. 1871 pR0 161-62 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. parva 24, ki02 anekAnta maijara Tikala ne likhA hai ki siMhabhUmi zrAvakoM ke vaMza' (mahAmeghavAhana vaMza) kA tIsarA rAjA thaa| vaha hAtha meM thI kintu aba nahIM hai, usa samaya unakI saMkhyA prArambhase hI vIra, nirbhaya, dharmaniSTha, vidvAna, raNakuzala paura anya logoM se kahIM adhika thii| unake deza kA nAma kalApriya thA / vaha dekhane me prabhAvazAlI aura sundara thA, zikhara bhUmi thA aura pAMceta / unako bar3I takalIpha dekara usakA zarIra prazasta lakSaNoM se saMyukta thA / aura vaha nikAla diyA gyaa| apUrva tejapuJja kA dhAraka thaa| usakA prakAza cAroM kargela DAlTana ne beMgala ethanolojI meM likhA hai ki dizAoM me vikhara rahA thaa| sabhI vidyAyo aura kalAnoM meM pAragata thaa| khAravela ke pitA kA nAma 'vakradeva" siMhabhUmi ke kaI hisse aise dala ke hAtha meM the, jo mAnabhUma meM apane prAcIna smAraka chor3a ge| vahAM purAne loga thaa| hAthI guphA ke zilAlekha se jJAta hotA hai ki khAra vela ne apane jIvana ke prArambhika 15 varSa rAjyocita rahA karate the| unako zrAvaka yA jaina kahA jAtA thaa| zikSA prApta karane meM vyatIta kiye the / khAravela ke pitA aba bhI kolahana ko 'ho' jAti ke loga tAlAboM ko kA svargavAsa usa samaya ho gayA thA jaba ve solaha varSa ke 'sarAvaka' (zrAvaka sarovara) kahate haiN| yahAM ke gRhastha zrAvakoM ne jaMgala ke bhItara tA~be kI khAnoM kA anveSaNa the| prAcIna kAla me solaha varSa kI avasthA me puruSa kiyA thA aura usameM apanI zakti lagA dI thii| bAlaka samajhA jAtA thaa| prazasti se jJAta hotA hai ki khAravela ne solaha varSa kI avasthA me yuvarAja padavI prApta beNusAgara meM kaI prAcIna jaina mandira hai| kii| pazcAt ATha varSa meM usane mudrA gaNanA, vyavahAra so sAla ke pahale siMhabhUmi ke bahuta se sthAnoM meM vidhi (mImAsA tarka Adi) tathA anya vidyAoM ke sIkhane sAsakara 'por3AhATa' meM bahuta jaina loga the| inhe vahA~ ke ____ meM bitAye / aura caubIsa varSa kI avasthA meM vaha kaliMga mAdama nivAsI loga 'sarAkhu' (sarAyogI) kahate hai| ___ kA yuvagana ho gayA / khAravela samrATa veNa kI taraha eka usa samaya ke prAcIna mandira, mUrti, guhA, puSkariNI prAdi / vijayI samrAT thaa| usakA gRhastha jIvana bhI rASTrIya ke avazeSa dekhakara mAlUma hotA hai ki ve aizvaryazAlI jIvana ke samAna sukhamaya thA / vaha azoka se bhI bar3hakara maura svAdhIna the| vahAM miTTI ke andara rupaye, mohare, thA; kyoMki usane azoka se bhI adhika vijaya prApta citrita, TUTe hue kAMca kI cUr3iyAM aura mUlyavAna patthara kI thI, parantu azoka jaisA narasaMhAra nahI kiyA thaa| kI mAlAeM milatI thiiN| vaha eka prajAvatsala aura kartavyaparAyaNa zAsaka thaa| ___sarAkaloga DimbarI DUmara (gUlara) Adi phala meM usane thor3e samaya me jo kArya kara dikhAyA, use acchekIr3A rahane ke kAraNa unheM nahIM khAte hai| aura pyAja, acche rAjA loga bhI utane alpa samaya meM nahI kara ske| gobhI, mAla bhI nahIM khAte haiN| ve khaNDagiri kI yAtrA 25ve varSa me khAravela kA rAjyAbhiSeka huaa| khAravela ko pAte haiN| inake yahA~ eka kahAvata prasiddha hai 'Doha jaba siMhAsanArUDha hae, usa samaya kaliMga kA rAjya vartahamara poDho chaatii| ei cAra nahI khAe zrAvaka jAti / " - 4. kaliMga kA yaha nayA rAjavaza cedi-cedi kSatriyoM kA isase spaSTa hai ki ve ahiMsA premI haiN| sarAka loga pArva thaa| yaha cedivaMza aira yA aila kahalAtA thA / vaidika nAtha kI pUjA karate haiN| loga vAstava me aila the , mAdhunika bundelakhaNDa unakA samrAT khAravela-yaha usa vaMza kA sabase prasiddha paura janapada hone se hI ceti yA cedi kahalAne lagA thaa| parAkramI rAjA thaa| isake caritra kI ujjvalatA, kArya bundelakhaNDa se dakSiNa kauzala (chattIsagar3ha) dvArA paTutA aura sahanazIlatA adbhuta thii| khAravela cedi cedivaMza kA kaliMga taka cale AnA svAbhAvika thaa| 1. jarnala e. esa. baMgAla I01840 saMkhyA 686 / -bhAratIya itihAsa kI rUpa-rekhA pR0 716 / 2. e0 esa0 vI0 1866 pR0 176.5 / 5. veNImAdhava barupA olDa brAhmI insi kRpasaMsa pR. 1. ur3IsA meM jainadharma pR. 144.45 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliGga kA itihAsa aura samrAT kArayeta eka adhyayana mAna ur3IsA prAnta jitanA yA pIra janasaMkhyA 35 lAkha ke lagabhaga thI / janagaNanA karAne kA yaha kArya saMbhavataH mauryo ke samaya se zrathavA usase pUrva pracalita thA / kaliMga kI rAjadhAnI azoka ke samaya se toSalI thI / khAravela ne apanI naI rAjadhAnI banAne kA koI ullekha nahIM kiyA / kintu prazasti meM rAjadhAnI kA ullekha kaliMga nagara ke nAma se huA hai'| khAravela ko kalaMgAdhipati, kaliMga cakravartI kahA gayA hai / kSemarAja, buddhirAja bhikSurAja, dharmarAja praura rAjaSikula vinisRta mahArAjA zrAdi usake viruda hai / khAravela kA vivAha kaba huA isakA ullekha nahIM miltaa| usakI do rAniyAM thiiN| eka vajira paravAlI, jo paTTamahI ke nAma se khyAta thI aura dUsarI sA - rAjA lAlakasa kI putrI thI- jo hAthI sahasa ke pautra the| ye donoM hI rAniyA~ baDI satI, sAdhvI, rUpa-zIla sampanna aura dharma, artha, kAma puruSArtha kA sevana karatI thIM / khAravela ne siMhaprastha sidhulA rAnI ke nAma para hAthI guphA ke pAsa giriguhA (rAnI guphA) nAma kA prAsAda banavAyA thA yaha guphA apane Daga kI eka hI hai| jo mahatvapUrNa hai| isakA paricaya dhAge diyA gayA hai / khAravela ne apane 13 varSa ke rAjya kAla meM apanI digvijaya dvArA bhAratavarSa me aisI dhAka jamA dI thI, jisase koI bhI rAjA usakI ora bhAkha uThAkara nahIM dekha sakatA thA jahA~ vaha vIra maura parAkramI thA vahA~ vaha prajA hitaiSI ghora udAra bhI thaa| usane prajA ke hita ke lie jo-jo kArya kiye the ve saba usakI mahattA ke dyotaka hai| vaha jainadharma kA dRr3ha zraddhAlu hotA humrA bhI anya sabhI dharma vAloM ke sAtha samabhAva rakhatA thA / jaisA ki prazasti ke nimna vAkya se spaSTa hai- "savapAkhaMDa pUjiko savadevAyatana saMskArakArako " ye vAkya usakI mahAnatA aura samAna dharmatA ke sUcaka hai| khAravela sabako sahAyatA karatA thA aura mandiroM kA jIrNodvAra Adi kAryoM meM sahayoga detA thaa| usane apanI prajA ko kabhI kaSTa nahIM hone diyaa| yadyapi vaha bAhara digvijaya karane bhI gayA, to bhI rAjya vyavasthA 1. zilAlekha kI paMkti meM ullekha hai| 3 1 75 sucAru zrapa se calatI thii| paura bhaura jAnapada saMsthAeM rAjya kA kArya isa taraha se sampanna karatI thI, jisameM prajA kA hita sannihita rahatA thaa| rAjya meM prajA sukhI aura sampanna yo / khAravela kA jIvana bar3A hI mahatvapUrNa thaa| usane rAjya sampadA kI abhivRddhi karate hue bhI usameM usakI prAsakti nahIM thI isIse usane 13 varSa rAjya karane ke uparAnta usase virakta ho gayA zrIra zrAtma-sAdhanA ke patha kI ora agrasara ho gayA thA / tathA vratAdi ke anuSThAna dvArA indriya damana karane ghora kaSAyoM ko zamana karane tathA unake rasa ko sukhAne kA prayatna karane lagA / yaha kArya usane kitane varSa kiyA isakA koI itivRta nahIM miltaa| / khAravela ke aitihAsika mahatvapUrNa kArya khAravela ke 13 varSa ke rAjatva kAla kA vivaraNa maura jIvana kI khAsa ghaTanAoM kA aMkana hAthI guphA ke zilAlekha me huA hai| hAthI guphA eka kRtrima guphA hai jisameM khAravela kA zilAlekha utkIrNa huA hai| zilAlekha meM varSAnukrama se rAjatva kI pramukha ghaTanAoMoM kA ullekha kiyA gayA hai| zilAlekha kI kucha paMktiyoM par3hane meM nahIM AI - ve ghisa gaI hai, jo paktiyA~ par3hI jA sakIM unase bahuta kucha sAmagrI prakAza meM A pAI hai| phira bhI kucha paMktiya abhI spaSTa haiN| itihAsa kI dRSTi se lekha bahuta hI mahatvapUrNa hai| 1-khAravela ne rAjadhAnI ko tUphAna se prAcIna imAratoM, koTa daravAjoM kI marammata karAI, livira RSi ke bar3e tAlAba kA pakkA bodha baMdhavAyA aura udyAna lagavAe / 2-sAravela ne AMdhra ke sAtavAhana vaMza ke tRtIya rAjA sAtakarNI ke viruddha AkramaNa kara use parAjita kiyaa| usane khAravela kA dhAdhipatya svIkAra kiyaa| sAtakarNI ko vijita karane ke bAda khAravela ko senA kaliMga vApisa nahIM pAI, kintu dakSiNa meM kRSNA nadI ke taTa para base hue azika nagara meM jA phuNcii| yadyapi vahA~ ke rAjA bar3e parAkramI aura zUravIra the, kintu ve khAravela kI zakti kA mukAbalA na kara ske| prazika nagara para apanA Adhipatya jamA, khAravela sasainya vApisa bhA gayA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76, varSa 24,ki02 bhanekAnta tIsare varSa vaha kahI nahI gayA parantu rAjadhAnI meM bahuta kara mathurA ko bhAga gyaa| khAravela bhI mathurA pahuMcA, utsava eva manoraMjana ke bhaneka kArya kiye / isase patA calatA hai ki khAravela kitanA parAkramI aura 3-caturtha varSa ke prArambha me hI khAravela ne apane pratApI thA, usakA dezaprema aura bhujavikrama nissandeha sainya sahita vindhyAcala kI bhora prasthAna kiyaa| usase advitIya thaa| khAravela ne mathurA meM brAhmakoM ko dAna bhI vaha kSubhita ho uThA / arakaDapura me vidyAgharoM ke prAvAsa diyA thaa| aura rAjadhAnI ko lauTa paayaa| ko, jo kaliMga ke pUrva rAjAmoM ne banavAye the| unakA 7-nauveM varSa meM khAravela ne 'kalpadruma' nAmaka mahAjIrNoddhAra kraayaa| khAravela ne rathikoM ke bhojako ko pUjA kI aura logoM ko kimicchika dAna diyA tathA parAsta kara apane prAcIna kiyA / ve chatra bha gAra chor3akara ghor3e, ratha, hAthI prAdi yoddhAnoM ko bhI bheTa kiye / khAravela ke caraNoM me jhukane ko bAdhya hae / rathikoM ke brAhmaNoM ko bhI dAna diyaa| yaha pUjA cakravartI samrATa bhojaka-arthAt mahArASTra ke bhojapadavI vAle saradAra hI kara sakatA hai| khAravela ne prAcI nadI ke donoM taToM jinakA prAcIna licchaviyoM aura zAkyoM Adi kI taraha para mahAvijaya nAma kA prAsAda banavAkara apanI digvijaya gaNarAjya thA, isI kAraNa zAyada pratyeka saradAra chatra ko cirasthAyI banA diyaa| isake nirmANa meM ar3atIsa dhAraNa karatA thaa| lAkha rupayA vyaya huaa| 4-pacama varSa meM khAravela apanI rAjadhAnI kI dasave varSa meM senA ko uttara bhArata kI ora bhejaa| zobhA evaM sajjA bar3hAne ke lie tanasulivATa nahara ko --gyArahave varSa me prAva rAjA dvArA basAI huI bar3hAkara rAjadhAnI taka lAyA, jise nanda rAjA ne tIna piDa yA pihuMDa maNDI (bAjAra) ko gadho ke hala se sau varSa pUrva banavAyA thaa| jutavA DAlA aura 113 varSa purAne timiradeSa (tAmila5-chaThaveM varSa meM khAravela kA rAjasaya abhiSeka deSa) saMghAta ko tor3a ddaalaa| isI varSa khAravela ke pratApa humA / taba usane paura aura jAnapada sagho ko vizeSa adhi- kI prAna mAnakara dakSiNa ke pANDa ya nareza ne khAravela kAra diye / yadyapi khAravela sampUrNa svatvAdhikArI samrATa kA satkAra kiyA aura ratnAdi mUlyavAna vastue~ bheTa thA, phira bhI usane prajA kI bhalAI ke lie anugraha kiyA svarUpa unakI sevA meM preSita kii| -DA0 jAyasavAla jI ke anusAra usane kAnUnI ve saba ha-bArahave varSa khAravela ne magadha para punaH prAkrariyAyateM jo paura aura janapadoM ko dI jAtI thI, prajA maNa kiyA, jisase magadha meM prAtaka chA gyaa| yaha prAkrahita ko dRSTi se pradAna kii| maNa azoka ke kaliMga aAkramaNa ke pratizodha rUpa meM thaa| sAtaveM varSa meM khAravela apanI Ayu ke 31 varSa pUrNa magadha nareza vRhaspati mitra (puSpa mitra) khAravela ke kara cukA thaa| pairoM me natamastaka hue| unhone aMga aura magadha kI mUlya6-pAThave varSa meM khAravela ne bar3I senA ke sAtha vAna bheTa ke sAtha kaliga ke rAja cinha aura kaliMga magadha para prAkramaNa kiyA aura sasainya gorathagiri' taka 3. kimicchakena dAnena jagadAzaH prapUryayaH / pahu~ca gayA, aura use vijita kara, senA ne rAjagira ko cakribhiH kriyate so'rha yajJaH kalpadumo mataH / ghera liyaa| rAjagira ke ghere kI bAta sunakara yavana rAja -sAgAradharmAmRta 2.28 demizriyasa (Demetruis) itanA bhayabhIta huA, ki dimita 4. kaliMga taTa ke sAtha-sAtha dakkhina ko mora bar3hane para yA dimetra ghabar3AI senA aura vAhanoM ko muzkila se bacA prAva nAma kA eka choTA-sA rASTra thA, jisakI rAja1. bhAratIya itihAsa kI rUpa-rekhA pR0717 / ghAnI piyuMDa yA pihuMDa thii| dUsarI zatAbdI I. ke 2. gorathagiri gayA kI suprasiddha vArAbara pahAr3I hai, yaha romana bhUgola lekhakane likhA hai ki ukta nagarI tamila usake eka abhilekha se siddha hupA hai, bhAratIya iti- deza kA dvAra mAnI jAtI thii| hAsa kI rUpa-rekhA pR0720 / -bhAratIya itihAsa kI rUpa-rekhA, pR.723 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliMga kA itihAsa aura samrAT khAravela : eka adhyayana jinakI prAcIna mUrti, jise rAjA nandi varddhana magadha le kumAragiri kahalAtA thaa| kumAragiri prasiddha tIrtha sthAna gayA thA pradAna kii| khAravela usa sAtizaya prAdi jina hai-nirvANa bhUmi hai| jise udayagiri bhI kahA jAtA hai| kI mUrti ko vApisa lekara kaliMga pA gayA aura use bhagavAna mahAvIra ne kumAragiri para upadeza diyA thaa| mahotsava ke sAtha virAjamAna kiyA / kaliMga ke rAjA jitazatru ne isI parvata para dIkSA lI thii| 10-terahave varSa me khAravela ne ahata niSIdI ke aura tapazcaraNa dvArA kevala jJAna prApta kiyA aura pramAsamIpa parvata para zreSTha prastara khAno se nikAle hue aura tiyA karma kA nAzakara mukti pada prApta kiyaa| yaha aneka yojanoM se lAye gae pASANose siMha prastha vAlI rAnI prAcIna gAthAnoM se spaSTa hai :siMdhulA ke lie nizraya bnvaae|...' khAravela ne jivasattUrAyANaM jitAriputtaM kaliMga vAsammi / baMDyaMgaThita cAra stambha bhI sthApita kiye, isake nirmANa behAdi Ni viSNo kumAragirimhi pamvaiyA / meM pacahattara lAkha rupaye vyaya hue| samrAT khAravela digvi- kiccA taba sa ghoraM mANaggiNA buDDhaghAi-kammamalaM / jaya se santuSTa hokara rAjya lipsA se virakta ho dharma pappA kevalaNANa praNataraM NiyyANasuha lhaa| sAdhana kI ora agrasara hue| unhone kumAragiri parvata (prAcIna guTa ke se uddhata) para jahAM bhagavAna mahAvIra ne dharmopadeza diyA thA / zrAvaka kaliMga ke dharmapura nagara me bhagavAna mahAvIra ke dvitIya ke vratoM kA anuSThAna karate hue jIvana ko prAtma-sAdhanA gaNaghara sudharma svAmI apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha bhAe meM lgaayaa| usake bAda vaha kaba taka jIvita rahA, yaha the| inake upadeza se vahAM ke rAjA yama ne gardabha putra ko kucha jJAta nahIM ho sakA, khAravela kama se kama 10-15 varSa rAja dekara apane pAMca sau putroM ke sAtha jina dIkSA grahaNa to avazya hI jIvita rahA hogaa| kara lii| tathA tapazcaraNa dvArA bIjAdi aneka RddhiyA~ udayagiri aura khaNDagiri prApta kii| aura anta me unhoMne kumAragiri se svarga bhuvanezvara se 5 mIla zizupAlagaDha ke uttara pazcima prApta kiyA thaa'| samrAT khAravela ne isI parvata para jaina me udayagiri khaMDagiri nAma ke do choTe-choTe pahADa hai| zramaNoM ke lie aneka guphAmo kA nirmANa kiyA thaa| unakI UMcAI kramazaH 110 phITa aura 123 phITa hai| aura vizAla mandira banavAyA thA aura usameM prAdi jina ina pahAr3iyoM para jaina zramaNoM ke tapazcaraNa karane ke lie kI usa sAtizaya mUti ko, jise kaliMga vijaya ke samaya aneka guphAe banI huI haiN| jinakI saMkhyA 100 ke laga- 1. anyadA viharana kvApi ziSya paJcazatAvRtaH / bhaga hai / inameM do bar3I guphAeM hai jo bhagavAna mahAvIra ke dharmAkhyaparasAmIpyaM sudharmA munirAyayo / samaya se hI prahanto ke sasarga se pAvana ho cukI thiiN| iname sabase mahatvapUrNa hAthI gRphA hai jisame cedivaza ke pAhUya gardabhAbhikhyaM putra prApta sa bhUpatiH / rAjA khArabela kA lekha aMkita hai| usa kAla meM yahA~ rAjapaTTa bavandhAsya samastanRpasAkSikam / / 15 hajAroM kI saMkhyA meM zramaNa tapazcaraNa karate the| bhagavAna zataiH paJcibhirAyuktaH svaputrANA nRpaM saha / mahAvIra ke samaya kumArI parvata para caturvidha sagha aneka anyaH sudharmasAmIpye rAjendraH sa tapo'gRhIta // 16 bAra pAyA thaa| hajAroM sAdhu yahA~ rahakara prAtma-sAdhanA xxx dvArA prAtmasiddhi prApta karane kA prayatna karate the| sudharma etAbhilabdhiniyuktA zrAmaNyaM paripAlya ca / svAmI bhI apane 500 ziSyoM ke sAtha kumAragiri para dharmAdinagarAsanno kumArAdigiri mastake // 67 bhora dharmapura mAdi me vihAra karate hae Aye the| udaya zataiH paJcabhirAyukto munInAM dharmazAlinAM / giri kA prAcIna nAma kumAragiri thA jisake sambandha me mArAdhanA samArAdhya yamaH sAdhu dive yayau // 68 kucha vicAra kiyA jAtA hai| hAthI guphA kI prazasti meM -hariSeNa kathAkoSa pR0 134 bhI kumAragiri kA ullekha hai / usa samaya samUcA parvata tathA bhagavatI mArAdhanA gAthA 772 X
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ parva 24 ki. 2 anekAnta nanda rAjA le gayA thA, paune tIna sau varSa bAda lA kara se spaSTa hai / aura tIsarA kamarA zAyada khAravela ne khAravela ne mahotsava ke sAtha pratiSThita kiyA thaa| banavAyA thaa| guphA ke madhya meM eka mahatvapUrNa utkIrNa eka samrATa khAravela ne svayaM bhI isa parvata para vrata upavAsAdi citra thA jo aba naSTaprAya ho gayA hai| isakA sambandha usa dvArA prAtma-sAdhanA kA anuSThAna kiyA thaa| ina saba aitihAsika ghaTanA se jAna par3atA hai, jaba samrATa khAravela ullekhoM se kumAragiri kI mahattA kA prAbhAsa sahaja hI magadha vijaya karake kaliMga jinakI mati lAye bhaura kaliMga mila jAtA hai / nagara me utsava ke sAtha pratiSThita kiyA thaa| yaha citra udayagiri para jo mahatvapUrNa guphAeM haiM, unameM se kucha isI ghaTanA ko sadyotita karatA hai| isase usakI mahattA khAsa guphAoM kA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai :- kA spaSTa bhAna hotA hai| rAnIguphA-udayagiri kI guphAoM ke madhya meM rAnI gaNezaguphA-isameM do kamare hai, isa guphA ke citroM haMsapura nAmaka guphA sabase bar3I aura cittAkarSaka hai| meM rAnI guphA ke citroM kA; jo paurANika pAkhyAnoM. isakI banAvaTa bar3I sundara hai, ise rAnIguphA ke nAma se kathAoM aura mUrtikalA ko abhivyakta karane vAle hai una pakArA jAtA hai, kyoMki samrAT khAravela ne ise siMdhulA- aneka citroM kA sUkSma rUpa diyA hayA hai jinakA viSaya rAnI ke lie banavAI thii| yaha guphA domaMja lI hai| aura bhAva vahI hai / isakI koThariyAM do paMktiyoM meM suzobhita hai| guphA kA svargapurI guphA-isame do bar3e kamare aura eka choTA dakSiNa-pUrva pArzva khulA hayA hai| nIce kI paMktiyoM meM kamarA hai, kamaroM ke bIca meM guphA kA nirmANa karAne gATha aura Upara kI pakti meM cha: prakoSTha haiN| Upara kI vAlI rAnI kA lekha utkINita hai| yaha gaphA hAthI gaphA maMjila meM 20 phUTa lambA barAmadA hai jo guphA kI vizeSa- ke bAda banI mAlUma hotI hai| isa taraha udayagiri para SatA kA nirdezaka hai| inhI vara(madoM me pratihAriyoM kI ora bhI anya guphAeM haiM, jinakA paricaya lekha ke bhaya se matiyAM pratyanta spaSTa rUpa me ukerI gaI hai| barAmade kI nahI diyA jA skaa| chata ko thAMbhane ke lie prastara stambha banAe gaye hai| khaNDagiri kintu ve adhikAzataH jIrNa-zIrNa ho gae hai| guphA me khaNDagiri para jitanI guphAeM hai uname kaI guphAeM paurANika pAkhyAno, kathAno, aura mUrtikalA ko abhi- bar3I mahatvapUrNa hai| uname tattva guphA aura ananta guphA vyakta karane vAle aneka citra utkINita hai| dono hI sabase adhika mahatva ko hai| majiloM meM mahatvapUrNa takSaNa kArya humA hai| nIce kI tattvaguphA meM tIna dvAra aura prastarAsana, pArzvastha maMjila ke takSaNa kArya kA zilpa bharahuta se bhI sundara hai| chidra aura cokora stambha hai| madhya ToDiyoM para bhI matiyoM kA takSaNa kArya unakI sajIvatA aura projasvitA alaMkaraNa dRSTigocara hote hai / nataMkI aura vINApANinara, kA paricAyaka hai / jaisAki sAMcI ke dvAroM meM prakita hai| pUSpamAla sahita alaMkRta nArI, tathA stambha ke Urdhva bhAga ina saba bAtoM se rAnI guphA kI mahattA kA sahaja hI bhAna ke zRgo para dAhinI ora siMha aura vAI pora hAthI ho jAtA hai| hai / aura bhI aneka alakaraNa dikhAI dete hai| isa kAraNa maMcUrIguphA-isa guphA meM tIna kamare hai jinakA pharza yaha guphA apanI khAsa vizeSatA rakhatI hai| kucha ubhArako lie hue banAyA gayA hai| jisase zayana karane anantaguphA- isa guphA ke toraNo ke Upara donoM vAle zramaNo kA zira UcA rahe / isame do kamare kudepazrI' mora nAga hai, isI kAraNa ise ananta guhA kahate hai / aura kumAra vaDukha ne banavAe the| jaisA ki unake lekhoM 3. prarahata prasAdAnA(m) kAliMgA (na) m samaNAnam 1. airasa mahArAjasa kaliMgAdhipatino mahA......vAha leNaM kAritaM rAjino la (1) lAka (sa) kudepasirino leNam / / hathisahasa-payotasadhunAkaliMga-ca [khA] rakhelasa praga 2. kumAra varDakhasa leNam / mahaSIyA kA leNa /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayAga zrI paM0 balabhadra jaina tIrtha kSetra: bhagavAna kA dIkSA kalyANaka dekhane cala rahe the| Adya tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ne jina 52 dezoM bhagavAna purimatAlapura ke bAhara siddhArtha nAmaka vana kI racanA kI thI, unameM kozala deza bhI thA / usake me pahu~ca kara pAlakI se utara paDe aura sabhI prakAra ke antargata hI purimatAla nAmaka eka nagara thaa| bhagavAn ne parigraha kA tyAga karake eka vaTavRkSa ke nIce pUrvAbhimukha dIkSA lene se pUrva apane sau putroM ko vibhinna nagaroM ke hokara apane hAthoM dvArA keza lu cana kiyaa| isa prakAra rAjya die the| unameM vRSabhasena nAmaka patra ko parimatAla- caitra kRSNA navamI ke dina sAyaMkAla ko uttarASAr3ha nakSatra pura kA rAjya diyaa| jaba bhagavAna ne nIlAMjanA apsarA me dIkSA le lii| aura chaha mAsa kA yoga lekara usa kI natya karate hae mRtyu dekhI to unake mana meM sasAra, vaTa vRkSa ke nIce eka zilA paTTa para AsIna ho ge| zarIra aura bhogoM ke prati nirveda ho gyaa| lokAntika dIkSA lete hI bhagavAna ko mana:paryaya jJAna utpanna ho devoM ne isa puNya avasara para prAkara bhagavAna ke vairAgya gyaa| cAra hajAra rAjA bhagavAna ke sAtha dIkSita ho kI sarAhanA kI, manumodana kiyA aura preraNAprada nivedana ge| uname samrATa bharata kA putra marIci bhI thaa| devoM kiyA, bhagavAna rAjapATa tyAgakara dIkSA lene ayodhyA se ne bhagavAna kA dIkSA kalyANaka mnaayaa| deva nirmita pAlakI 'sudarzana' me cala die / pAlakI ko isI samaya se purimatAla nagara ke usa sthAna kA sarvaprathama bhUmigocariyoM ne uThAyA aura sAta kadama cle| nAma prayAga par3a gyaa| prAcArya jinasena ne isa sambandha pazcAt vidyAdharoM ne pAlakI ko utthaayaa| tadanaMtara devo me bar3e spaSTa zabdoM meM kathana kiyA haiN| ne pAlakI ko uThA liyA aura prAkAza mArga se cle| ve likhate hai: prAkAza meM deva aura indra harSa vibhora ho cala rahe the ekamuktvA prajAyatra prajApati mapUjayat / aura bhUmi para bhagavAna kI striyoM-nandA aura sunandA, pradezaH sa prajAgAkhyo yataH pUjArtha yogata: 18-96 anya parivArI jana aura janatA zokAkula cala rahI thii| arthAt 'tuma logoM kI rakSA ke lie maiMne catura bharata sAtha bhagavAna ke mAtA-pitA marudevI aura nAbhirAya ko niyukta kiyA hai| tuma usakI pUjA karo' bhagavAna ke isake alaMkaraNoM ko bArIkI se adhyayana karane para kaI lekha aura hai| mahatva kI bAtoM kI jAnakArI mila sakatI hai / guphAgata lalATendu kezarIguphA-bhI do maMjilI thI kintu alaMkaraNa bar3e hI sundara aura darzaka ko apanI ora usakA agrabhAga aura dIvAloM kA kucha bhAga gira gayA AkRSTa karate hai| hai| dIvAloM para tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM utkINita haiN| ___isa parvata para navamuni guphA hai jisameM isakI dIvAla isameM eka saMskRta kA khaMDita azuddha lekha hai, jisameM para nau tIrthakaro kI padmAsana matiyA aMkita haiN| unake likhA hai ki udyotakezarI ke rAjya ke pAMcaveM varSa meM nIce yakSiNI deviyA hai / mUrtiyoM ke sAtha tIna chatra aura kumAra parvata para jIrNa jalAzaya aura mandiroM kA jINoM. do camarendra haiN| isame cAra lekha hai jinameM 1 lekha dazavI dvAra karAyA aura caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM pratiSThita zatAbdI kA rAjA udyotakezarI ke 18veM varSa kA hai| kii| isa taraha yaha guphA bhI bahumUlya sAmagrI ko liye dUsarA lekha zrIdhara nAma ke vidyArthI kA hai| aura do hue hai jo darzakoM ke lie utprekSaNIya hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60, varSa 24, ki0 2 anekAnta hupraa| aisA kahane para prajA ne unakI pUjA kii| prajA ne jisa nareza vRSabhasaina aneka rAjAroM ke sAtha bhagavAna ke pAsa sthAna para bhagavAna kI pUjA kI, vaha sthAna pUjA ke pahuMcA aura dIkSA lekara bhagavAna kA prathama gaNadhara banA / kAraNa 'prayAga' isa nAma ko prApta huaa| taba isa yuga meM prathama tIrthakara kA prathama upadeza yahI isI prakAra prAcArya raviSeNa ne 'padma purANa' meM kahA para huaaa| bhagavAna RSabhadeva ne dharmacakra pravartana prayAga me hI kiyaa| prajAga ini dezo'sau prajAmyo'smin gato yataH / bhagavAna kI dIkSA ke kAraNa isa nagara kA nAma prakRSTo vA kRtastyAgaH prayAgastena kIrtitaH // 3-286 / badala kara prayAga ho gayA aura jisa vaTa vRkSa ke nIce bhagavAna vRSabhadeva prajA se dUra ho usa sthAna para unheM akSaya jJAna lakSmI prApta huI vaha vaTa vRkSa 'akSayavaTa' pahuMce the, isa lie usa sthAna kA nAma 'prajAga' prasiddha kahalAna lagA ho gyaa| prathavA bhagavAna ne usa sthAna para bahuta bhArI nandi saMgha kI gurvAvalI meM akSaya vaTa kA ullekha isa tyAga kiyA thA isa lie usakA nAma 'prayAga' bhI prasiddha prakAra milatA hai-"zrI sammedagiri-campApurI-Urja yantagiri-akSaya vaTa-prAdIzvara dIkSA sarvasiddha kSetra ina ullekhoM se spaSTa hai ki bhagavAna RSabhadeva ke kRta yAtrANA / isame akSaya vaTa ko tIrtha sthAna mAnA hai| kAraNa hI isa sthAna kA nAma 'prayAga' par3A aura phira isa prakAra dIkSA aura jJAna kalyANaka yahAM manAe purimatAla nagara bhI prayAga kahalAne lgaa| kyoMki jaina ge| isalie yaha sadA se jaina tIrtha kSetra ke rUpa meM sAhitya meM RSabhadeva ke pazcAt pUrimatAla nAmaka kisI prasiddha rahA hai| nagara kA nAma dekhane meM nahI aayaa| bhagavAna prajApati yaha sthAna prAkRtika suSamA se samRddha hai / gagA-yamunA kahalAte the aura prajA unhe hRdaya se prema karatI, unapara aura sarasvatI kA yaha sagama sthala hai| ina tIna nadiyoM zraddhA rakhatI thii| isalie bhagavAna ke sarvasva tyAga jaisI kI zveta, nIla aura rakta dhArAeM milakara eka dUsare meM apUrva ghaTanA ke kAraNa 'prayAga' nAma par3A aura vahI sthAyI samAhita ho gaI hai / yaha akSayavaTa isa triveNI saMgama ke ho gyaa| taTa para khar3e hue kile ke bhItara hai / isame to sadeha nahI dIkSA lene ke bAda bhagavAna yahA~ para kevala chaha mAsa hai ki vaha mUla prakSayavaTa samApta ho gayA, kintu usakI taka hI rahe / isake pazcAt ve vibhinna dezoM meM vihAra vaMza paramparA ke dvArA aba taka eka akSayavaTa vidyamAna karate rhe| ThIka eka hajAra varSa pazcAta ve panaH isI hai| pahale pAtAlapurI guphA meM kucha paMDe loga eka mUkhI sthAna para padhAre / bhagavajjinasenAcArya ke zabdoM meM lakaDI ko kapar3e meM lapeTa kara aura use akSayavaTa kahakara 'maunI, dhyAnI aura mAna se rahita ve atizaya buddhimAna bhakta janatA ko usakA darzana karAte the| kintu aba kahate bhagavAna dhIre-dhIre aneka dezo me vihAra karate hara kisI haiM, akSayavaTa kA patA cala gayA aura aba saptAha meM do dima purimatAla nAmaka nagara ke samIpa jA phuNce| vahAM dina usake darzana karAye jAte hai| yamunA kinAre ke zakaTa nAmaka vana meM vaTa vRkSa ke nIce eka zilA para phATaka se yahA~ pA sakate hai / paryAsana meM virAjamAna ho ge| unhoMne dhyAnAgni dvArA isa sthAna kI yAtrA karane se bhagavAna RSabhadeva kI ghAtiyA karmoM kA nAza kara diyA aura phAlguNa kRSNA smRti mana meM jAga uThatI hai aura mana anivarcanIya bhaktiekAdazI ko uttarASAr3ha nakSatra meM bhagavAna ko nirmala bhAva se plAvita ho uThatA hai| kevalazAna utpanna ho gayA / sampUrNa devoM aura indroM ne purAtatva-yahA~ kile meM eka prAcIna stambha hai| vahA~ pAkara kevalajJAna kI pUjA kI aura kevalajJAna kA bhagavAna RSabhadeva kI kalyANaka bhUmi hone ke kAraNa mahotsava manAyA, indra ko prAjJA se devoM ne usI sthAna maurya samrAT samprati ne isakA nirmANa karAyA thaa| usa ra samavasaraNa kI racanA kii| usa samaya usa nagara kA stambha ko bhUla se azoka stambha kahane lage haiN| isake
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Upara priyadarzI-jo samprati kI upAdhi thI-usakI prakAra uTA nahIM sktaa| rAnI, samrAT samudragupta, vIravala aura jahAgIra ke leva isake atirikta zeSa cAra pratimAeM bhagavAna RSabhabhI khude hue hai ? deva kI hai, mabhI balue lAla patthara kI haiN| avagAhanA yahA~ cAhacanda gahallA sarAvagiyAna meM eka pAva. prAyaH cAra se pAMca phaTa hai| Tana pratimAoM kI vizeSatA nAtha pacAyatI madira hai| isake sambandha me yaha anuzruti inake jaTAjUTa hai, jo maja hI darzaka kA dhyAna apanI hai ki isa mandira kA nirmANa naumI zatAbdI me huA thaa| bhora prASita kara letI hai| inakI keza vinyAsa zailI isa prakAra yaha mandira 1100 varSa prAcIna hai| yadyapi vividha prakAra kI hai| kisI kI jaTAyeM skandhoM para samaya samaya para mandira kA jIrNoddhAra hotA rahA hai, ataH chitarI huI hai kisI kA jaTAjUTa zava sAdhuoM kaisA hai| prAcInatA ke cihna pAnA kaThina hai| kintu paramparAgata kimI kA jaTA nagarosA hai, jisa pavAra striyA~ snAna anuzruti isa prakAra kI hai| ke pazcAt gIle bAlo kA jalA bAdha letI hai| kintu ___kucha varSa pUrva kile ko khudAI me kucha jaina tIrthaMkaroM laharAtI haI keza-gazi athavA jaTAjUTa kA takSaNa-kauzala aura yakSa yakSiNiyoM kI mUrtiyA~ nikalI thiiN| jaina samAja ne itanA vArI aura vipUrNa hai ki kezoM kI rekhAeM sarakArase lekara ye mUrtiyA~ isI madirameM virAjamAna kara dI spaSTa parilakSita honI hai| haiM / ye mUrtiyoM kevala purAtattva kI dRSTi se hI, nahI balki samAnyata: tIrthaMkara pratimAnoM ke kezakuntala dhuMdharAle kalAkI dRSTise bhI baDhI mUlyavAna hai / zAsana devatAyo meM aura chATe jAne se unake jaTA eva jaTA jaTa nahIM hote| kSetrapAna, mAtRrUpiNI ambikA kI pASANa mUrtiyAM hai tathA kintu bhagavAna nabhadeva bhI kucha pratimAoM meM isa prakAra chaha zAsana deviyoM kI dhAtu mUrtiyA~ haiN| ke jaTA-jUTa athavA jaTA dekhane meM pAtI hai| isakA inake atirikta pAca tIrthaGkara pratimAeM bhI prAnta kAraNa yaha hai ki tIrthakaroM ke bAla nahI baDhate, aisA haI thiiN| ye sabhI pratimAeM caturthakAla kI kahI jAtI haiN| niyama hai kintu apabhadeva ke tapasyArata rUpa kA varNana inameM eka pratimA pArzvanAtha kI hai| isakI avagAhanA karate hue kucha AcAryoM ne unhe jaTAyukta batAyA hai| prAya: sAr3he cAra phuTa kI hai| isakA pASANa sAdAra pAcArya jinasenakRta harivaMzaraNa meM ulne gva pAyA hai| hai Upara phaNa hai| phaNa ke agala-bagala me puSpamAla salamba jaTAbhAra bhrAjiSNa jiSNu raavbhau| pAriNI deviyAM hai| aura phaNa ke kAra airAvata rUr3ha prAroha zAkhAyo yathA nygrodhpaadpH||9-204 hAthI hai| kimbadantI hai ki yaha pratimA kile me khudAI lambI lambI jaTAoM ke bhAra me suzobhita prAdi karate samaya nikalI thii| hindunoM ne ise apane bhagavAna jinendra usa mamaya aise vaTa vRkSa ke samAna suzobhita ho kI mati kahakara le jAnA caahaa| kintu jaba jainoM ko rahe the, jisakI zAkhAmoM se pAye laTaka rahe ho| isakA patA calA to hindU loga ise lene nahI paaye| isI prakAra prAcArya raviSeNa padmapurANa meM varNana karate kintu adhikArI ne yaha zarta lagA dI ki yadi yaha janoM hai :kI pratimA hai to ise eka hI vyakti uThAkara le jAya / bAtotA jaTAtasya rejurASTralamartayaH / taba eka dhArmika sajjana rAta bhara sAmAyika karate rahe dhUmAlya iva sadhyAna vanhi saktasya krmnnH|3-288 aura subaha bhagavAna kI pUjA karane ke bAda mati lene havA se ur3atI huI unakI jaTAeM aisI jAna par3atI pahu~ce / aura zuddha bhAva se bhagavAna kA smaraNa karake ise, thIM, mAnoM samIcIna dhyAnarUpI agni se jalate hue karma ke uThAyA to yaha mAsAnI se uTha paaii| kile ke bAhara se ghama kI pakti ho| ve use gAr3I meM rakhakara le pAye aura isa mandira me lAkara isa prakAra hama dekhate hai ki RSabhadeva kI pratimAnoM virAjamAna kara diyaa| pratimA kAphI vizAla aura kA jaTAjUTa saMyukta rUpa paramparAnukUla rahA hai / ina prativajanadAra hai aura sAdhAraNataH eka pAdamI ise kisI mAnoM kI racanA zailI, takSaNa kauzala, bhAvAbhivyakti
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52, varSa 24, ki0 2 anekAnta aura alaMkaraNAdi kA sUkSma adhyayana karane para lagatA hai kA sUkSma aMkana kuSANa kAlIna pratimAnoM meM milatA hai| ki ye sabhI pratimAeM eka hI kAla kI hai aura usa kAla upayukta vivaraNa se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM / kI haiM, jaba mUrtikalA kA paryApta vikAsa ho cukA thaa| ki jahAM samrATa samprati ne stambha nirmita karAyA aura kile ke bhUgarbha se itanI pratimAoM ke milane se jahA~ prAcIna jaina mandira thA, vahIM prAcIna vaTa vRkSa thaa| avazya hI nimnalikhita niSkarSa nikAle jA sakate hai :- vahIM bhagavAna ke donoM kalyANaka manAye gaye / aura triveNI 1- atyanta prAcIna kAla meM isa sthAna para jaina saMgama kA nikaTavartI pradeza- jahA~ kilA khaDA humA hai jaina mandira thaa| yaha mandira bhagavAna ke dIkSA aura kevala tIrtha kSetra thaa| jJAna kalyANakoM ke rUpa meM sthAna para unakI smRti meM banA rAjanaitika itivatta-prayAga prAcIna kAla meM kAphI thaa| jaina janatA meM tIrtha kSetra ke rUpa meM mAnya rahA aura samaya taka kauzala rAjya ke antargata rhaa| pazcAt yaha jaina loga tIrtha-yAtrA ke lie yahA~ prAte rahe / kintu vAda pATilaputra sAmrAjya kA eka aga bana gyaa| sambhavataH meM kisa kAla meM isa mandira kA vinAza ho gayA yA kiyA rAjanaitika ikAI ke rUpa me prayAga kA svatantra astitva gayA yaha kahanA kaThina hai| kabhI nahIM rahA, kintu zAsana kI suvidhA ke dRSTikoNa se 2-prAcIna kAla meM tIrthaMkara pratimAzrI ke sAtha isakA mahatva avazya rahA hai| zAhazAha akabara ne apane zAsana devatAoM kI mUrti banAne kA bhI rivAja thA aura rAjya ko bAraha sUtroM meM vibhAjita kiyA thaa| zAsana unakI mAnyatA bhI karate the| kI dRSTi se usane sagama para eka majabUta kilA bhI bana3-matiyoM ke pATha-mala meM lekha aMkita karane kI vaayaa| vaha vahA~ bahuta samaya taka rahA bhI aura usI ne prathA kuSANa kAla me nizcita rUpa se pracalita ho gaI thii| prayAga kA nAma badalakara ilAhAbAda kara diyaa| sAdhAraNa apavAdoM ko chor3akara matiyo para lekha aMkita hindU tIrtha-hindU bhI prayAga ko apanA tIrtha mAnate kiye jAne lage the| kuSANa kAla mUrti-kalA ke vikAsa hai| triveNI sagama me snAna karane ko ve baDA puNyaprada kI dRSTi se svarNa yuga kahA jAtA hai| isa kAla kI mAnate hai| hara chaha varSa pIche ardha kumbha aura bAraha varSa mUrtiyAM paryApta vikasita avasthA meM pAI jAtI haiN| aga- pIche kumbha hotA hai| usa samaya lAkhoM yAtrI yahA snAna sauSThava, kezavinyAsa aura zarIra ke ubhAro me rekhAoM karane Ate hai| anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA pranimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rahe / aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyAthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jaina zrata kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jana saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'bhanekAnta' -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDAra ke sena paramparA ke lekha rAmavallabha somANI khaNDAra savAImAdhopura ke pAsa hai| yahA~ ke durga ke 1230 taka jIvita the| inakI vaMzAvalI isa prakAra dI pAsa caTTAna meM 5 zilAlekha hai| iname se eka vi0 saM0 jA sakatI hai :1230 aura zeSa lekha 15vIM aura 16vI zatAbdI ke hai| sAgarasena ina lekhoM ko DhUMr3hane kA zreya DA. rAmacandra rAya ko hai| jayapura ke pAsa jhAmaDolI grAma se vi0 saM0 1212 kA mujhe jo zilAlekha milA thA use maiMne mahAvIra jayanti brahmasena chatrasena prabarasena kumArasena smArikA 1671 ke pRSTha saM0 77-78 para prakAzita (1212) (1212 se 1230 (1212 (vi0 saM0 karavAyA hai aura isakA mUla bhAga anekAnta varSa 24... 1230 vi0) vi0) 1230) aMka 1 pR0 37 para bhI prakAzita huA hai| ina lekhoM se patA calatA hai ki sena paramparA ke khaNDahara ke vi0 saM0 1230 ke 2 paMktiyoM ke lekha sAdhuoM kA kArya kSetra jayapura ke AsapAsa 12vIM zatAbdI me sAgarasena, kumArasena aura chatrasena ke nAma hai| yahA~ ke pUrva se thaa| kizanagar3ha ke pAsa parAI nAmaka grAma se pahAr3I ko kATa kara jaina tIrthaMkaroM kI pratimAeM banI huI naiSidhakAroM ke lekhoM meM sena paramparA ke sAdhunoM ke nAma haiN| isa 1230 vi0 ke lekha ko maiM mahatvapUrNa mAnatA hai jo 10vI zatAbdI me usa kSetra me vicaraNa karate the| hU~ / isakA supATya aMza isa prakAra hai : koTA, saMgrahAlaya meM bar3I saMkhyA meM jana pratimAeM saMgrahIta 1-OM zrI mUlasaghe paramAnandAdyAcArya zrI sAgara. hai| inameM kucha lekha mukta bhI haiN| inameM sambhavataH sena senasya shissysyaaN| paramparA ke lekha bhI the| isake adhyayana ke bAda hI isa 2-kumArasena chatrasena syA kArita deva-sthAnaM / para vistAra se likhA jA sakatA hai| maTarU meM eka saM0 1230 / vizAlakAya jaina tIrthakara kI baiThI huI pratimA hai jo aba isa lekha se kumArasena aura chatrasena kI tithi vi0 taka khule meM par3I hai| isa kSetra meM aura bhI pratimAye saM0 1230 spaSTa ho gaI hai| vi0 saM0 1212 ke jhAma- vidyamAna hai| DolI jayapara ke lekha me pAge kA prAdhA bhAga bahuta hI khaMDahara se prApta anya lekhoM meM sa. 1568 ka 3 burI taraha se ghisa jAne se aspaSTa ho gayA hai| isame lekha hai / inameM se salahadI ke rAjya me agravAla jAti ke jo sAdhuoM kA varNana hai vaha isa prakAra hai :- zreSThiyoM dvArA nirmANa kArya kA ullekha hai| vi. sa. ___ "prAcArya zrI bhaTTAraka: sAgarasena / tasyaziSya maya 1594 kA eka anya lekha aura hai isameM mAnasiMha tomara maNDalAcArya dhurya brahma (sena).........vA zrI chatrasena deva ke pUtra vikramAditya ke rAjya kA ullekha hai| puSkaragaNa pAdAra (?) tasya dharmabhrAtA paMDita ambarasena tasya bhrAtA ke sena paramparA ke sAdhunoM kA ullekha hai| lekha ko zrI............sarva saMgha senAmnAya praNamati nityaM / " 3 paMkti meM azvasena 4thI meM vikramasena tathA saMghasena chatrasena nAmaka eka sAdhu kA ullekha arthaNA ke vi0 va 5vIM pakti meM vimalakIti mAdi ke nAma haiN| jhAmasa0 1165 ke lekha meM hai kinta nissaMdeha ye chatrasena koI DolI se prApta 12vIM zatAbdI ke eka anya lekha meM jo bhinna rahe oNge| aba khaNDahara ke vi0 saM0 ke lekha ke 6 paktiyoM kI hai jisakI 6 paMkti meM puSkaragaNa ke vAda yaha sthiti spaSTa ho gaI hai ki chatrasena vi0 saM0 lekha hai / sana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya pradeza meM "kAkAgaMja" kA jaina purAtatva kastUracandra 'sumana' ema. e. bhAratIya itihAsa, saMskRti, kalA evaM purAtAtvika (6) mana jajJa karatA dutiya putra zrI sighaM dimasAmagrI meM madhyapradeza kA eka viziSTa sthAna rahA hai| (10) na sAgaramaye (dhye) gaja kAkAko, rAjya thI pra isa pradeza meM jahA~ vAdA aura boddha saskRtiyoM ko apane (11) gareja bahAdurako subha (zubha) savat magala vikAsa karane ke avasara upalabdha hae he, jaina gaskRti bhI dadAt (tu)| ho mA tAnimita tIsarI lipi:-basa abhilekha kI lipi prAcIna nAgarI hai| madhyapradeza meM bulAe golApUrva jaino kA bhaNDAra hai| abhilekha meM za ke sthAna meM sa kA upa hai| kAkAgaja meM nitina mandira imo grAmnAya ke gayA hai| bhASA meM kahIM-kahI vikRta rUpa dikhAI dete hai / logo dvArA banavAyA nA thaa| yaha pAra vartamAna meM kAkAgaMja .-isa nAma se aisA jJAta hotA hai ki madhyapradeza ke sAgara zahara ma pu menagA huyA hai| prAcIna kAla meM yahAM kisI dhanika kA nivAsa thA / mandira ke praveza dvAra para 11 patiyo kA saskRta bhASA ve apane kSetra ke sammAnanIya vyakti bhI rahe hai / unako ma akita eka abhinayako upalabdha hai, jimi banAyA sammAna dene ke lie sabhavataH loga kAkA kahakara pukArale gayA hai ki mUlasagha ma balAtkAragaNa-marasvatIgaccha kuda- the / gaja zabda ke vibhinna arthoM meM 'khajAnA' artha' bhI kundAcAryAmnAya ke golApUrva jAti ke antargata siMghaI eka hai, jisase aisA jJAta hotA hai ki yaha sthAna unakA ghAsIrAma hue hai / ve banaunayA vana ke the| unake vaza meM sabhavata: khajAne ke rUpa meM rahA hai| aura isI kAraNa ise zro dimana dvArA banAyA gayA hai ---saMvat 1611 ke kAvAgaja ke nAma se kAlAntara meM saMbhavataH sambodhita phAlguna mAha ke zukla pakSa meM carvazI budhavAra ke dina kiyA jAne lagA thaa| vartamAna meM pracalita kAkAgaja ima mandira kI pratiSThA karAI gaI thii| abhiAkha me yaha nAma kAkAkaigaja kA bigar3A rUpa hI dikhAI detA hai| bhI batAyA gayA hai ki usa samaya agreja bahAdura kA mUtilekha vahA~ rAjya thaa| anta meM maMgala kAmanA kI gayI hai| isa zikhara yukta mandira me do vedikAe hai . prathama kAkAgaja mandira prabhilempa nimna prakAra hai :- vedI para pAca matiyAM digajamAna hai / inameM donimA pro (1) gavat 1911 phAlguna mAse mu (zu) bhe mu para lekha bhI akita hai| (zu) kla pakSa (kSe) mutilekha kramAka (1) prAdinAtha pratimA- laga ga (2) 14 vudhavArAre nAdina patA patiSTha (pratimA 2 // phuTa UcAI me sapheda saMgamarmara pApANa se nirmita pratiSThA (kRtA) zAtI padmAsana mudrA me vRSabha cinha se yukta eka saumya prAdinAtha (3) ka kRta zrI pUnamadhe valAtkAragaNe sagsu(svatI tIrthakara kI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA mandira (4) ...(gacche kuda) kudAnAmniAya vairayA gotra.ya nirmAtA dimana ke bar3e bhAI siMghaI cimana dvArA pratiSThita (5) ka va zrI golApUrvaka vanIlA (vanaunayA) zrI karAI gaI thI / pratiSThA kAla vahI mandira pratiSThA kA sidhaM (ghaI) nirdezita kiyA gayA hai / lekha tIna paktiyoM me saskRta (6) ghAmArAma tasya putra doya 2 jeSTa putra luSara bhASA me nAgarI lipi se aMkita kiyA gayA hai| (7) dutiya putra monIgama mAyA vapatA jeSTa putra lekha kA pUrA pATha nimna prakAra hai(8) mAyo munA tasya putra doya 2 dhI sidhai ci (1) saMvat 1911 ka phAguna mAse su (zu) bhe
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya praveza meM kAkAgaMja" kA jaina purAtattva 85 sukla (zakla) pakSe (cinha) pArasa 12 budhavAsare tAdina isa lekha se jJAta hotA hai ki isa mandira me dira meMpatiSTakaM (pratiSThApitaM) zrI mAna dono vediyoM para kramaza prAdinAtha eva candraprabha prati. (2) savAI sidhai cimanalAla jU vaika vanInahA mAeM siMghaI cimanalAla ke dvArA eka hI samaya pratiSThita zrImUna sadhe balAtkAragaNe sara (su) tIgakSe cche) karAI gayI thI / mati lekhoM se mandira ke dvAra para akita kudakuda prAcArya lekha kI tithi caturdazI na hokara dvAdazI hI jJAta hotI hai (3) prAmnAya mukAma sAgara kAkAvaMgaMja / kyoki dina dono kA eka hai| divasollekha se yaha kathana gaMja A mina, (2) A Trea 'sury A (3) : ThIka pratIta hotA hai| ho sakatA hai bIghratA meM mane ho A Cow-house, (4) A mart a place where 12 ko ko 14 aMka paDha liyA ho| pratisaya :- gabhIriyA nivAsI zrI dulIcandra jI grain is stored for sale. zrI prApTe jI; saskRta aMgrejI zabda koSa 1655 / nAhara bI0 e0 sAgara se aisA jJAta hamA hai ki isa madira I0 pR0 178 / kI vyavasthA ko dekhate hue jaina zrAvako ne prAdinAtha pratimA ko yahA~ se sthAnAntarita karanA cAhA thA kintu mUrtilekha kramAMka 2-pArzvanAtha pratimA sapta phaNAvalI se yukta lagabhaga 11' UMcI sapheda sama- ukta pratimA ko jaise hI uThAne kA prayAsa kiyA jAtA pratimA se pasIne ke kaNa nikalane lagate the| ukta pratimarmara pASANa se nirmita yaha pratimA padmAsana mudrA meM virAmAna hai| yaha pratimA lokadhana mUladhana nAmA ca. zaya ke kAraNa tatpazcAt pratimA ko sthAnArafia ii riyA vaza ke zrAvakoM dvArA pratiSThita karAI gaI thii| kiyA gyaa| pratimA ke pAsana para mUla lekha nimna prakAra kita zakti sambhAvanAyeM-ukta mandira kI vyavasthA ko dekhate hue, sunyavasthita vyavasthA hetu mere nimna vicAra hai, jina (1) saMvat 1911 ke phAlguna mAse su. (a) bhe para prAzA hai sAgara samAja vicAra nrgii| nana (cinda) su (za) kla pakSe vArasa 12 budhavA- mandira ke nikaTavartI sthAna ko vyavasthita banA sare tA dina jaay| usameM 2-3 kamare nikAla diyaM jaavN| mAnA (2) pratiSThAka loka dhana srI mUladhana cadariyA zrI vyavasthA haa| isI sthAna para udAsIna prAzrama kavatiyoM mUlasaghe balAtkAragaNe sarasa (sva) tI se rahane ke lie nivedana kiyA jaaye| unake rahane se (3) gakSa (cche) kudakudAmnAya....... pUjanAdi vyavasthA sundara bana jaavegii| eka-do kamare yadi mUrti lekha kramAMka 3-candraprabha pratimA yAtriyo ke lie raheM to bAharI loga yahI pAkara Thaharana dvitIya vedI para sapheda saMgamarmara pASANa se simita se mandira ko bhI kucha lAbha milatA rhegaa| isa gAMti padmAsana mudrA meM lagabhaga 13 phuTa UMcAI meM candra cinha se mandira ko jIrNa sthiti sudharane meM dera na lgegii| yukta zAnta mudrA me yaha pratimA sthita hai| pratimA ke abhI yahA~ eka ghara hI kevala jaina zrAvaka kA hai| Asana para tIna paMktiyo kA saMskRta bhASA me nAgarI lipi yadi batiyo kA yahA~ nivAsa ho jAvegA to thAvakoM kA meM nimna lekha upalabdha hai : pAvAgamana bhI bar3ha jAvegA / sudhAra ke lie kharca pravakSya (1) saMvat 1911 ke phAguna mAse (cinha) su (2) hai jisake lie zrImAna dAnavIroM se merA namra nivedana hai bhe su (pu) kla pakSe 12 budhavAsare ki ve isa mandira ke jIrNoddhAra hetu dAna dekara puNyArjana (2) tAdina patikaM ? sAgara kAkako (cinha) gaMja kre| prAzA hai mandira kI samucita vyavasthA hetu sAgara siMdha cimnlaal...............| samAja to avazya hI vicAra kregii| parantu anya jaina (3)...zrI mUlasaMdhe balAtkAragaNe sarasa (su) tI dAnavIra bhI yathAzamita mArthika sahayoga dekara apanI jana gache (gacche )............... / saMskRti kI surakSA kara kRtArtha kreNge|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagira yA rAjagRha paramAnanda jaina zAstrI rAjagiri yA rAjagRha eka prAcIna aitihAsika sthAna hai, jo paTanA se lagabhaga 60 mIla pUrva meM sthita hai / ise girivraja bhI kahate haiN| rAmAyaNa kAla meM ise girivraja kahA jAtA thA, aura mahAbhArata kAla meM bhI yaha giri vraja jarAsaMgha kI rAjadhAnI thaa| yaha parvatoM ke madhya meM basA huA thA / rAjagRha ko zizunAga vaMza kI rAjadhAnI vanane kA saubhAgya milA hai| ise pacazailapura aura kuzAgranagara' bhI kahA jAtA thaa| bhagavAna mahAvIra aura buddha ne yahA~ aneka varSAvAsa bitAye the / yahA~ bauddhoM bhora jainiyoM kA prasiddha tIrtha sthAna hai| bauddhoM, jaMniyoM zrIra hindunoM ke aneka mandira bane hue hai / boddha mandiroM meM varmA, jApAna aura thAIlaiNDa ke mandira prasiddha haiM / yahA~ ke gRddhakUTa parvata para buddha apanA varSA kAla bitAte the / aura apanA upadeza bhI dete the / isa kAraNa yaha unakA bhI prasiddha tIrtha sthAna hai / yaha jaina zramaNoM kI kevala tapobhUmi hI nahI hai kintu nirvANa bhUmi bhI hai / bhagavAna mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama indrabhUti, sudharmasvAmI maura jaMbUsvAmI prAdi aneka muni puMgavoM kA nirvANasthala 1. enziyenTa jAgaraphI grApha iMDiyA bAI kaniMghama pR0 530 2. paMcazailapure ramye viule pavvaduttame / NANA- duma samAiNe deva-dAnava vadide || ghavalA0 pu. 1 pR0 61 sura ramaNaharaNe guNaNAme pacazailaNayarammi || tilo0 pa0 1-65 3 rAjagRha ko kuzAgranagara bhI kahate the, kyoMki vahAM ke pahAr3a kuza samUha se veSTita the| vimalasUri ne paumacariu meM kuzAgranagara rUpa meM hI usakA ullekha kiyA hai- 'kusagganayaraM samaNupatto - paumacariu 2, 68 hai / rAjagira ke paMca pahAr3oM para jainiyoM ke aneka mandira mojUda haiN| isa kAraNa jainiyoM kA yaha prasiddha tIrtha sthAna hai / vipulagiri, RSigiri aura vaibhAra prAdi parvatoM para sahasroM jaina zramaNoM ne kaThora tapazcaraNa kiyA hai / vipula giri para to aba se koI DhAI hajAra varSa pUrva zrAvaNa kRSNA pratipadA ke dina abhijitanakSatra meM sUryodaya samaya prAtaHkAla bhagavAna mahAvIra kA sabase pahalA dharmopadeza humA thA - gharmatIrthaMkA pravartana huA thA - saMsAra ke samasta jIvoM ko kalyANa kA mArga milA thA aura pazuoM ko bhI abhayadAna milA thA / zrAvaNa kRSNA pratipadA mahAvIra ke zAsana kI janma tithi hai, jo varSa kA pahalA mahInA, pahalA pakSa aura prathama dina batalAyA gayA hai / kaniMghama sAhaba ne likhA hai ki- 'prAcIna rAjagRha pAMcoM parvatoM ke madhya meM vartamAna thA' kAzIprasAda jAyasa vAla ne 'maniyAramaTha' vAlI pASANa mUrti kA lekha par3hakara batalAyA thA ki yaha lekha pahalI zatAbdI kA hai aura usameM samrAT zreNika tathA vipulAcala kA ullekha hai' / kintu vartamAna rAjagiri purAne rAjagira se kucha haTa kara 4. sAvaNa bahule pADiva ruddamuhate suhodae raviNo / abhijissa paDhama joe jugassa prAdI imassa puDhaM // tilo0 pa0 1-70 sAvaNa bahula paDivade rudda muhutte suhodae raviNo / abhijissa paDhama joe tatya jugAdI muNeyabvo / dhatra0 1 pR0 63 5. vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bahule / pADavada-puNya - divase tittyutpattI du zrabhijamhi | dhava0 pu. 1 pR0 63 vAsassa paDhama mAse sAvaNa NAmammi bahulapaDiyAye / prabhijINakkhattammiya upapattI dhamma tissthasa || tilo0 pa0 1-66
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagira yA rAjagRha basA hai / punnATa saMghI jinamenAcArya ke harivaMza purANa meM anuSThAna kara rahe the| taba buddha ne unase pUchA kibhI isakA nAma 'paMca zailapura' diyA hai| yaha munisuvrata 'pApaloga itanA kaThora tapazcaraNa kyoM kara rahe ho? taba bhagavAna ke janma se pavitra hai| aura zatru senAmoM ke unhoMne kahA ki bhagavAna mahAvIra sarvajJa aura sarvadarzI lie durgama hai| RSigiri, vaibhAragiri, vipulAcala, haiM-ve saba jAnate dekhate haiN| unhoMne yaha bhI kahA kibalAhaka, jise chinna parvata bhI kahA gayA hai aura pAMcavAM 'tumane pahale jo pApa kiye haiM, unakI kaThora tapazcaraNa se 'pANDa' hai, ina pAMcoM parvatoM ke kAraNa ise paMca zailapura nirjarA kara do; kyoMki mana-vacana-bAya ko roka dene se kahA jAtA thA / bauddha graMtho meM inake nAma vepulla, bebhAra, pApa bandha nahIM hotA, aura tapa se purAtana pApoM kI nirjarA pANDava, isigili (RSigiri) aura giujhakUTa nAma hone se karma kSaya hotA hai aura karma kSaya se duHkhoM kA ullikhita milate haiN| kSaya hotA hai, usase vedanA kA prabhAva hotA hai| taba RSigiri-pUrva dizA meM caukora prAkAra ko lie buddha kahate hai ki yaha bAta mujhe acchI lagatI hai aura hae hai| pUrva kAla meM isa parvata para aneka RSigaNa kaThora mere mana ko ThIka mAlama hotI hai| isake cAroM mora tapazcaraNa karate the, aura tapazcaraNa se aAntarika karma- jharane nikalate haiN| zatruoM kA kSaya karane ke yogya prAtma-zakti kA vikAsa isa parvata para isa samaya do mandira hai| eka prAcIna karate the| bauddhoM ke majjhimanikAya nAmaka graMtha se prakaTa dUsarA navIna / prAcIna mandira meM zyAmavarNa mahAvIra hai ki-'isa parvata kI kAla zilA para kucha nirgrantha svAmI kI caraNa pAdukA hai| aura navIna mandira zrImatI (digambara sAdhu) pratApana yoga dvArA prAtma-sAdhanA kA paMDitA, candAbAI jI mArA kA banavAyA humA hai, jisameM 1. 'paMcazailapuraM putaM muni suvrata janmanA / 2. "eke midAhaM mahAnAma samaye rAjagRhe viharAmi yatparamvajinIM durga paMcazaMlapariSkRtasU / / 52 gijjhakUTe panvate / te khopana samayena saMbahalA niggaMThA RSipUrvAgiristatra caturasraH sa nirbharaH / isigiliyakAlasilAyaM unbhatthakA hoti prAsana diggajendra ivendrasya kakubhaM bhUSayatyalam / / 53 parikkhivattA, pratyekkamikA dukkhA tippA kaTukA vaibhAro dakSiNAmAzAM trikoNAkRti raashritH| vedanA verayati / atha khosa mahAnAma sAyaNha samayaM dakSiNA paradigmadhyaM vipulazca tadAkRtiH / / 54 paTisallANa buDDito yena isigili passayakAlasilA sajya cApAkRtistisro dizo vyApya balAhakaH / -yena te niggaMThA tena upasaMkamima upasaMkamitA te zobhate pANDako vRttaH pUrvottara digantare // 55 niggaMThe etdbocaayH| kintu tumheM pAvaso niggaMThA phala-puSpa-bharAnamralatApAdapazobhitAH / unbhaTTakA prAsana paTTikkhitA, prokkamikA dukkhA patannirbharasaMghAta hAriNo girayastu te // 56 tippA kaTukA vedanA vediya yAti, evaM butte mahA -harivaMzapurANa-3 nAma te niggaMThA maM etadavocaM, niggaMTho prAvusI nATha'RSigiri rendrAzAyAM caturastroyAmyadizi ca vaibhaarH| putto savaNNu sambadassAvIaparisesaM jJAna dassanaM vipulagiri naiRtyA mubhau trikoNo sthitI tatra // pakkhu paTTitaMti / so evamAha-patthi khovo niggaMThA dhanurAkArazchinno vAruNavAyavasaumyadikSu tataH // puce pAvaM kamgaM kataM,taM imAya kaTukAma dukkari kArivRttAkRtiraMzAnyAM pAMDu srvkusaagrvRtaaH'| kAyanijjareya yaM patetya etAriha kAryanasaMvuttA; -ghavalA0 pU0 1, pR0 62 manasAsaMdhuttA, taM bhApati pApassa kammassa prakAraNa 'caurasso puvAe risiselo dAhiNAe vebhaaro|| prAyati manavassavA kammakkhayo, kammakkhayA, dukkhagaridi disAe viulo donnitikonnttttidaayaaraa|| kkhayo dukkhakhayA vedanAkkhayo vedanAkkhayA savaM cAvasariccho chiNNo varuNANilasomadisavibhAgesu / dukkhaM nijjaraNaM bhavissati / taM capana mhAka IsANAe paDU vaNNAsave kusaggapariyaraNA / / ' ruccati ceva khamati ca tena ca pramhA paci manAti / " -tilo0101,66,67 -majjhimanikAya 192-93
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ , varSa 24, ki0 2 , banekAnta munibanasvAmI kI vizAla pratimA virAjamAna hai| mUti mahAbIra bhagavAna kI bhI hai, jise loga pAThavIM ise loga dUsarA parvata 'ratnagiri' ke nAma se pukArate hai| zatAbdI kI batalAte hai| prantima mandira kI bedikA meM paranta isakA prAcIna nAma RSigiri hI jAna par3atA hai| bhI mahAvIra kI zvetavarNa pratimA virAjamAna hai / bagala isa dvitIya parvata para eka mandira zvetAmbara sampradAya kA me eka zyAmavarNa munisuvrata pratimA mora dUsarI pora unhIM bhI hai jisame abhI zAntinAtha, vAsu pUjya aura pArzvanAtha ke caraNa hai| vipula giri ke nIce chaha kuNDa hai sItA kuNDa, kI caraNa pAdukAe pratiSThita haiN| sUrajakuNDa, rAmakuNDa, gaNezakuNDa, candramAnuNDa aura zrRMga2. bhAragiri-yaha tikone AkAra ko lie hue RSi kuNDa / isa parvata para pahalA aura antima mandira dakSiNa dizA meM vidyamAna hai, aneka RSi pugavoM kI zvetAmbara gampradAya kA hai| tapasyA se yaha bhI pavitra ho cukA hai| sAtavIM zatAbdI nipugiri kA vaiziSTa-isa parvata kA khAsa vizege cInI yAtrI hagasAga pAyA thA, usane likhA hai ki patA yaha hai ki yahA jainiyoM ke pratima tIrthakara bhagavAna - 'yahAM para bahuta se nimrantha sAdhu deye gaye / ' isase spaSTa mahAvIra ko kevala jJAna hone ke pazcAta unakI galase hai ki usa kAla meM bhI vahA~ sAdhu tapazcaraNa karate the| pahalI dharma dezanA zrAvaNa kRSNA pratipadA meM dina abhi isa para eka hI mandira hai, jisameM eka caubIsI pratimA, jita nakSatra meM huI thii| dharmatIrtha kA pravanana huA thaa| mahAvIra svAmI, neminAtha aura muni suvrata kI zyAma sasAra ke samasta jIvoM ke lie hitamArga kA pradarzana huprA varNa pASANa kI prAcIna pratimAeM hai| neminAtha ke caraNa- thA--sarvodaya tIrtha kI pAvana dhArA pravAhita huI thii| cinha bhI hai| sAtavIM zatAbdI taka vaibhAra giri para jaina mahAvIra ke pramukha gaNadhara indra bhUti, sughama svAmI aura stUpa vidyamAna thA, aura guptakAlIna kaI jaina mUrtiyAM bhI agnisa kevalI jaMba svAmI kA nirvANa isI vipula giri thI / sonabhadra guphA meM yadyapi guptakAlIna lekha hai para isa para hama' / pora vaizAkha muni ko kavala jJAna kI guphA kA nirmANa mauryakAla ke jaina rAjAoM ne kiyA thaa| prApti huI thii| jIva vara kumAra ne bhI vipulAcala se isa para jo mandira bane hue hai, unake Upara kA bhAga to mokSa prApta kiyA thaa| gaura bhI aneka sAdhunoM ne tapaprAdhUnika hai kintu unakI caukI prAcIna hai| janatA ise caraNa dvArA grAtma-siddhi prApti kI thii| mahAvIra kI pAvadhAM parvata mAnatI hai| isa parvata para zvetAmbara sampra- isa sabhA kA pradhAna zrotA magadha nareza bimbasAra yA dAya ke tIna zvetAmbarIya mandira hai jinameM eka mandira zreNika thA, jimane bauddha dharma kA parityAga kara mahAvIra dhannAzAlibhadra kA bhI kahalAtA hai| ke pAdamUla meM kSAkA samyaktva prApta kiyA thA / itanA vipanagiri-yaha dakSiNa aura pazcima dizA ke madhya hI nahIM kintu zreNikaH ke putra abhayakumAra, maMghakumAra meM gava taka sthita hai, aura trikoNAkAra hai| isa para aura vAriSeNa ne yahI pravRjyA (dIkSA) grahaNa kI thii| vanapacAra digambara jaina mandira haiN| nIce choTe mAtha hI zreNika ke senApati zreSThI putra jambakumAra ne mandira meM dayAmavarNa kamala ke Upara bhagavAna mahAvAra kI - 1. tapo mAme mite pakSe saptamyAM ca zubhe dine / naraNAdukA hai| mandira bhI purAnA hai| madhyavAle mandira nirvANaM prApa saudharmoM vipulAcalamastakAt / / ga candrabha kI zvetavarNavAlI mUrti virAjamAna hai / vedI . 2. vipulAdi girI sthitvA dhyAnenAyaM munIzvaraH / ke nIce donoM ora hAthI utkIrNa haiM, bIca meM eka vRkSa hai| nihatyaghAti karmANi kevalajJAna mAptavAna / / bagala me eka aora saM0 1548 kI pratiSThita pAThaveM viditvA''sana kampena vaizAkhasya muneridam / tIrthakA kI mUrti hai| yahAM zyAmavarNa kI eka prAcIna jhevalajJAnamutpannaM sahasA'guH surezvarAH / / 1. Indian Historical quarterly Vol. XXV. -hariSeNa kathAkoSa 8, 21, 22 P. 205-210. 3. vipulAdrohatAzeSakarmAzarmAna meSyati / 2. Journal of the Bihar and Orissa Rea Soc. iSTASTaguNasampUrNo niSThitAtmA niraJjanaH / / Vol. XXII June 1935. -uttarapurANa 75, 687
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagira yA rAjavha st kerala nareza ko yuddha me vijita karake magadharAja kI zrI ki "prAcIna rAjagiri ukta pAMcoM parvatoM ke madhya meM basA vRddhi kI, usI jamba kumAra ne eka hI rAtri me vivAhita hamA thaa|" ina parvatoM ke madhya kI ghATI meM eka stUpa ke striyoM ko vijita kara mahAvIra sagha meM jina dIkSA grahaNa khaDabhAga milate hai| aba vaha iMToM kA TIlA mAtra hai| kara tapazcaraNa dvArA karmazRkhalA ko toDakara kevalajJAna lagabhaga 20 phuTa UcA hogA / usake Upara eka choTA-sA prApta kiyA aura janatA ko dharma mArga batalAkara isI jaina mandira hai, jo san 1780 kA banA huA thA, ise vipulagiri se prAtma-siddhi ko bhI prApta kiyA thaa| aura 'maniyAra maTha' kahate hai : isI maniyAra maTha ke pAsa eka bhI bhaneka mahatvapUrNa kArya isa parvata para hote rahe hai| purAne kueM ko sApha karate samaya tIna mUrtiyAM prApta huI isase isa parvata kI pavitratA aura mahattA kA mUlyAkana thii| uname eka mUti mAyAdevI kI thI aura dUsarI saptaho jAtA hai| ise loga pahalA parvata mAnate hai| phaNa maDita digambara mati pArzvanAtha kI prApta huI thii| balAhaka (chinna yA svarNagiri)-yaha parvata indra yahA~ jainiyoM kI do guphAeM haiN| eka saptaparNI kI paura canaSa ke prAkAra kA hai aura tInoM dizAmA ko ghara hue jaina mandira ke nIce hai| dUsarI sonabhadra guphA / yaha guphA vaibhAragiri ke uttara tarapha hai| isa para do mandira haiN| eka mandira phIrojapura somabhadra guphA pahalI hai / isa guphA ke bhItara jAne ke nivAsI lAlA tulasIrAma ne banavAyA hai / isa naye maMdira dvAra ke dAhinI ora eka zilAlekha do paMktiyoM meM me zAntinAtha kI zyAmavarNa pratimA virAjamAna hai, aura tIsarI-cauthI zatAbdI kA hai| neminAtha tathA prAdinAtha ke caraNa cinha hai| yahA~ eka nirvANa lAbhAya tapasviyogye zubha gRhe'hatpratimA prtisstth| khaDgAsana prAcIna mUti bhI hai| purAne mandira meM bhagavAna prAcAryaratna mani vairadevaH vimaktie kAraya dIrghatejaH / / " rAjA mahAvIra ke caraNa cinha hai / yaha mandira choTA-sA hai, aura eka choTI sI mUrti kisI tIrthara kI utkIrNita hai| prAcIna hai| Ajakala loga ise cauthA navIna parvata kahate vaibhAragiri ke nIce sAta jharane haiM-kuNDa haiM / jinake hai / isa para bhI eka zvetAmbara mandira hai / nAma gaMgA, yamunA, anantaRSi, saptaRSi, brahmakuNDa, pAMDaka-pAMcavAM parvata pADu yA pAMDuka hai jo golA- kazyapa RSi, pAsa kuNDa aura mArakuNDa / kAra aura pUrva dizA meM sthita hai| yahA~ eka mandira hai, rAjagiri ke nIce digambara jaina dharmazAlA aura do jisameM zAntinAtha aura pAzvanAtha kI prAcIna pratimAeM mandira haiN| jinameM eka mandira dillI nivAsI lA. aura mAdinAtha ke caraNa cinha virAjamAna hai| mahAvIra nyAdaramala dharmadAsa jI ne eka lAkha rupaye kI lAgata se svAmI kI eka khar3agAsana prAcIna mUrti bhI hai| kalakattA 6 pharavarI 1925 meM banavAyA hai| isame pA~ca vedikAeM nivAsI seTha rAmavallabha rAmezvara jI ne eka naye mandira hai| dUsarA mandira girIDIha nivAsI sva0 seTha hajArImala kA bhI nirmANa karAyA hai| ise udayagiri ke nAma se kizorIlAla ne banAyA hai, jisakI pratiSThA saM0 1841 pukArate haiN| aura gaNanA meM ise tIsarA parvata mAnate haiN| mAgha zuklA 13 hai| isakI bagala meM pAzrvanAtha svAmI yahA~ eka zvetAmbara mandira hai aura sa0 1816 tathA saM0 kI sa0 1548 kI jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita 1823 meM pratiSThita abhinandana, sumatinAtha aura pArzva do matiyA~ virAjamAna haiN| eka zvetAmbara mandira pAra nAtha ke caraNa sthApita hai| dharmazAlA hai| bauddha maTha aura hindU mandira bhI hai| isa maniyAra maTha-rAjA zreNika ne rAjagRha meM vizAla- taraha rAjagiri jaina bauddha aura hindU tInoM kA tIrtha sthAna kAya eka kilA banavAyA thaa| jisake nizAna aba bhI bana gayA hai / isa vandanIya tIrtha sthAna se janatA kA bar3A maujUda haiM aura ise magadha deza kI rAjadhAnI banAyA thaa| hitahamA hai| magadharAja ke samaya rAjagira kI jo zobhA usa samaya isakA vistAra bahuta vizAla thaa| tIrthaMkara thI vaha usake vinAza se jAtI rahI hai| mahAvIra aura mahAtmA buddha Adi ke kAraNa isakA yaza 1. Archaelogical Survey of India Vol. I sudUra dezo meM phailA huA thaa| kanidhama sAhaba ne likhA hai / (871) P. 25-26
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUka- sAhitya sevI zrI pannAlAla jI agravAla zrI mAIdayAla jaina, bI. e. zrAnarsa bI. TI. sAhitya sevA yA sarasvatIdevI kI pUjA ke aneka Dhaga aura vibhinna tarIke haiN| pustaka lekhana, prakAzana, patrapatrikAkA sampAdana tathA prakAzana aura pustakAlaya tathA saMgrahAlaya kholanA to sarvavidita hai / sAhityakAroM tathA kaviyoM ko rAjAzraya, puruskAra tathA sahAyatA denA bhI sAhitya sevA hai / sAhityakAroM ke lie suvidhAoM kA prabandha karanA aura usako sAhityika sAmagrI bheMTa karane se bhI sAhityakAroM ko bar3I prAsAnI ho jAtI hai / sAhityika saMsthAoM ke saMcAlana ke lie dravya denA bhI mAvazyaka hai / sAhityakAra samasta saMsAra meM prAyaH Arthika saMkaToM se ghire rahate haiM, isalie unake jIvana kAla meM unakI aArthika kaThinAiyoM se bacAne kI bar3I AvazyakatA hai aura yaha kAma sAhityakAroM ke dehAnta ke pazcAt Adara sammAna karane se kahIM adhika jarUrI hai / bar3e nAmI sAhityakAroM ke sAtha-sAtha choTe yA kama khyAti prApta sthAnIya lekhakoM tathA kaviyoM ko protsAhana denA aura unakI sahAyatA karanA bhI sAhityika paramparA ko jArI rakhane ke lie atyanta Avazyaka hai. kyoki jisa prakAra senA meM senApatiyoM ke atirikta sipAhI aura dUsare bIca ke kaptAna ityAdi hote hai, isI prakAra deza kI sAhityika sevA kevala canda bar3e-bar3e sAhityakAra hI nahIM karate, varana choTe-choTe saha- sAhityakAra tathA madhyama zreNI ke saikar3oM kavi aura lekhaka bhI sevA karate hai, jinakI zrAvazyakatAeM bhI bar3e-bar3e sAhityakAroM ke samAna haiM / yadi unakI samucita dekhabhAla na kI jAya yA unako protsAhana na diyA jAya to sAhityakAroM kI paramparA ko hAni pahu~ca sakatI hai / acchI-acchI pustakoM kI bIsatIsa pratiyAM maMgAkara pustakAlayoM tathA vidvAnoM ko bheMTa karane se bhI sAhitya kA pracAra hotA hai aura prakAzakoM tathA lekhakoM ko lAbha hotA hai / bambaI meM svargIya prasiddha dAnavIra seTha mANikacandra jI acche jaina granthoM ko cAra so pratiyA~ taka maMgAkara mandiroM tathA vidvAnoM ityAdi ko bheMTa kara diyA karate the| inake atirikta sAhityasevA ke aura bhI DhaMga ho sakate hai / para hamAre deza ke sAhityoddhAra kA eka aura zrAvazyaka mArga bhI hai / yahA~ bahuta-sA prAcIna saMskRta, prAkRta, pAlI, apabhraMza aura hindI sAhitya abhI hastalikhita hai aura zAstra bhaNDAroM meM banda par3A hai| aise jaina zAstra bhaNDAra to saikar3oM kI saMkhyA meM hai / hastalikhita hone ke kAraNa eka hI graMtha kI kaI pratiyoM meM pATha bheda bhI hai zraura lekhaka kI prazuddhiyA~, lopa tathA prakSepana bhI hai / isalie kisI prAcIna graMtha ko prakAzita karane se pahale yaha Avazyaka hai ki dasa-pA~ca sthAnoM se usa graMtha kI aneka pratiyAM ikaTThI karake tulanA kI jAya aura zuddha pATha kI presa kApI taiyAra kI jAya / zAstra bhaNDAroM kA prabaMdha acchA na hone se sampAdakoM ko aneka pratiyoM kA milanA kaThina hai / isalie bhArata ke prAcIna sAhitya ke uddhAra ke lie yaha Avazyaka hai, ki jahA~-jahA~ acche purAne zAstra bhaNDAra hai, vahA~ aise utsAhI sAhitya-premI hoM jo apane yahA~ ke prAcIna graMthoM ko prakAzana saMsthAno yA yogya saMsthAoM ko AvazyakatAnusAra suvidhApUrvaka pahu~cA sakeM, jisase prAcIna grantha zuddha pATha tathA anuvAda ke sAtha prakAzita ho sake varanA azuddha pATha hone se vyartha kA anartha hogA aura lAbha kI apekSA hAni hI adhika hogI / isa lekha ke dvArA aise hI eka sAhitya sevI kA pariar sAhitya jagata ko karAyA jA rahA hai, jo 30-35 varSa se isa DhaMga se sarasvatI kI ArAdhanA yA sAhityasevA kara rahe hai| bahuta prAcIna graMthoM ke uddhAra, anuvAda aura navIna sAhitya kI taiyArI meM inhoMne isa rUpa se sahayoga diyA hai| isakA kucha vyaurA Age diyA jAyagA /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ maka-sAhitya-sevI zrI pannAlAla jI agravAla inakA nAma zrI pannAlAla jI jaina hai jo dillI ke rahane hindI sevI saMsAra, zrI adbhuta zAstrI dvArA likhita, vAle haiN| yadyapi inako apanI zikSA bar3I UMcI nahI hai, (3) Aja ke hindI-sevI, hindI graMtha ratnAkara bambaI para sAhityakAroM tathA vidvAnoM ke satsaMga kA lAbha inako dvArA prakAzita, (4) argha kathAnaka, aadi| yuvAvasthA se prApta rahA hai, isalie sAhitya-sevA kI bhAvanA 6. jIvarAja granthamAlA zolApura dvArA prakAzitainameM kAphI hai| dillI ke do-tIna prAcIna jaina mandiroM (1) tiloyapaNNattI ke do bhAga, (2) kunda-kunda prAbhRta meM saMskRta, prAkRta, apabhraza aura hindI ke aneka viSayoM sNgrh| ke sahasroM prAcIna graMtha, guTake, pothiyAM aura strotra 7. jarmana vidvAna eca. vI. glAsInappa dvArA likhita Adi haiM, jo hajAra, Der3ha hajAra varSa taka ke purAne hai| -Dera jainisamasa / ina zAstra bhaNDAroM ke pUre upayoga kA sudina to abhI 8. prayAga vizvavidyAlaya, hindI pariSada dvArA prakAnahIM AyA hai, para hA~, inakI dekhabhAla tathA rakSA jina zita-(1) hindI kA sarvaprathama prAtmacarita, arddha kathAmahAnubhAvoM ke hAthoM meM hai, ve kAphI jAgarUka, samajhadAra naka, (2) prAkRta aura apabhraMza sAhitya / aura sAhityika kartavya kA pAlana karane vAle hai| zrI 6. digambara jaina pustakAlaya, sUrata dvArA prakAzitapannAlAla jI bhI eka aise hI yogya vyakti hai| jo yahA~ 1.Adi purANa, 2. candraprabhapurA, 3. cidavilAsa, 4. inake ke zAstroM ko jaina sAhitya ke uddhAra kArya meM abhiruci atirikta prAtmAvalokana maurya sAmrAjya ke jainavIra, maharSi rakhane vAle kisI bhI vidvAna yA saMsthA ko cAhe vaha zivavratalAla jI likhita jaindhrm| isa lekha ke lekhaka bhArata kA ho yA bhArata se bAhara kA, samaya-samaya para dvArA likhita jyotiprasAda aura zrI kAmatA prasAda jI AvazyakatAnusAra graMtha bhejate rahate hai| inakI sAhitya dvArA likhita jainatIrtha aura unakI yAtrA ityAdi kI sevA kA kSetra bar3A vizAla hai| aApake sahayoga se nIce taiyArI meM bhI inhone sAmagrI bhejakara sahAyatA kii| nikhe graMthoM ke prakAzana me sahAyatA milI hai : sarasarI taura se aura bAhya rUpa se dekhane meM ye sevAyeM jaina 1.bIra sevA mandira, sarasAvA jilA sahAranapura sAhitya kI sevA taka sImita mAlama hogI, para inameM dvArA prakAzita, (1) adhyAtmakamala mArtaNDa, (2) purAtana sAmpradAyikatA kA nAma taka bhI nhii| jaina vAkya sUcI, (3) AptaparIkSA, (4) nyAyadIpikA, (5) banArasI nAmamAlA, (6) vivAha kSetra prakAza / zrI pannAlAlajI ko svayaM bhI kucha likhane kA zauka 2. mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI hai aura unhone dillI kI jaina sasthAeM nAmaka pustikA likhakara prakAzita kI thii| mudrita jaina granthoM kI eka dvArA prakAzita-(1) varAMgacaritra, (2) harivaMzapurANa, (3) jambUsvAmIcarita, (4) pramANa prmeyklikaa| sUcI bhI unhone taiyAra kI hai jo 'prakAzita jaina sAhitya' 3. bhAratIya jJAnapITha vanArasa dvArA prakAzita ke nAma se prakAzita ho cukI hai| kabhI-kabhI prApake lekha (1) madana parAjaya, (2) mahApurANa, (3) hindI jaina bhI anekAnta, vIravANI, jainamitra, jaina saMdeza, jaina gajaTa, sAhitya kA saMkSipta itihAsa, (4) jaina jAgaraNa ke agra- vIra prAdi meM nikalate rahate haiN| dUta, (5) nattvArthavRtti, (6) vasunandi zrAvakAcAra, (7) jisa prakAra zraddheya banArasIdAsajI caturvedI ke pAsa savaoNrthasiddhi, (8) upAsakAdhyayana / prasiddha sAhityakAroM ke sahasroM patra surakSita haiM, usI 4. ambAdAsa cavare digambara jaina granthamAlA, kAraMjA prakAra zrI pannAlAla jI ke pAsa bhI pichale pacAsa varSa dvArA prakAzita-(1) pAhur3a dohA, (2) sAvayadhamma ke saikar3oM patra una jaina vidvAnoM, lekhakoM tathA sudhArakoM dohaa| ke haiM, jinhoMne jaina samAja meM navajIvana kA saMcAra kiyA madAsa vizvavidyAlaya dvArA prakAzita-(1) vRhata hai| ina patroM ke prakAzana kI bar3I prAvazyakatA hai / aba aMgrejI sUcI, zrI kAlidAsa kapUra dvArA likhita, (2) unake prayatna se tathA pUjya muni vidyAnandajI kI preraNA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2, varSa 24, ki0 2 evaM sahayoga se vairisTara campatarAyajI ke patroM kA sakalana tathA jIvanI mere dvArA saMkalita evaM likhI jAkara taiyAra ho gaI hai aura aba vaha zIghra prakAzita ho jaaygii| unake saMgraha kiye hue patroM kA yaha pahalA saMgraha jaina sAhitya jagata meM jA rahA hai / AzA hai bhaviSya meM isI prakAra ke dUsare sagraha bhI prakAzita ho jAyaMge / sAhityakAro ko preraNA karake kAma lene me Apa bar3e kuzala haiN| jina dinoM zrApa janamitra maNDala dillI ke mantrI the, taba Apane maharSi zivavratalAla jI se "jainadharma" likhAyA thA / aura sudhAraka bAbU sUrajabhAna jI vakIla tathA brahmacArI zItalaprasAda jI se TrekTa aura pustakeM likhAI / paccIsoM jaina lekhakoM ke paricaya mujhase likhAkara digambara jaina sUrata ke sAhityAMka meM prakAzita karAye / pichale dinoM bhArata sarakAra ke tatvAvadhAna meM dillI ke lAla kile meM sAMskRtika sammelana huA thA, usakI sAhityika pradarzanI me zrI pannAlAlajI dillI ke jaina bhaNDAroM ke kucha amUlya prAcIna granthoM aura citro ko dikhA rahe the / dillI kI kaI sAhityika tathA zikSA sasthAoM ke Apa utsAhI kAryakartA rahe haiM aura apane kartavyoM ko pranekAnta baDI salagnatA se nibhAyA para jaba Apane unake kucha dUsare, adhikAriyoM kI padalolupatA aura anIti ko dekhA, to usa kAma se zrApane hAtha khIMca liyA / zrI pannAlAla jI atyanta milanasAra, nihAyata sAde, premI, dharma parAyaNa aura sarala svabhAva ke hai / 'guNiSu pramodaM ' ApakA prAdarza vAkya hai / yuvAvasthA me padArpaNa hI ina paMktiyoM ke lekhaka kA paricaya Apase huA thA, aura taba se vaha barAbara bar3hatA calA jA rahA hai| ApakA janma mAgha zuklA dvAdazI samvat 1960 ko huA thA / bhrApake pitA lAlA bhagavAnadAsajI the zrIra zrApakA janma nasIrAbAda chAvanI meM huA thA para bacapana se hI Apa dillI A gaye the / zrApako svAsthya, yogya putra, zrAjJAkArI dharmapatnI aura zrArthika nizcitatA Adi sabhI sukha prApta hai| Ayu me mujhase do varSa choTe hai / isalie maiM ApakI dIrghAyu kI zubhakAmanA karatA huA yahI cAhatA hU~ ki svatantra bhArata meM prAcIna sAhitya ke uddhAra aura navIna sAhitya ke nirmANa kA jo mahAna kArya ho rahA hai, usame zrApa pUrvavat zradhika se adhika sahayoga de aura dUsare navayuvaka zrApakI sAhitya-sevA ke isa DhaMga ko apanAve / vidvAno ko bhI zrI pannAlAlajI kI sevAo kA khUba upayoga karanA cAhie / vizvamaitrI - divasa bhArata jaina mahAmaNDala kI sUcanAnusAra kAryakrama 12 sitambara 71 ko manAveM priya mahodaya ! vizvamaMtrI divasa 5 sitambara 71 ko manAne ke lie maNDala kI ora se Apako kAryakrama kI rUparekhA sahita eka paripatra bhejA thA, milA hogA / kaI zAkhA sabhAtroM evaM kAryakartAoM ke sujhAva ke kAraNa 5 sitambara kI tithi meM parivartana karanA Avazyaka lagA aura 12 sitambara 71 ko vizvamaMtrI divasa manAne kA nirNaya kiyA gayA hai / ko hI manAveM ataH kRpayA pichale paripatra kI tithi sudhArate hue aba vizvamaMtrI divasa 12 sitambara 1971 tAki deza bhara meM eka hI dina saba jagaha yaha kAryakrama sampanna hoM / 15 e, hAnimanaM sarkala, bhArata iMzuraMza bilDiMga, dUsarA mAlA, phorTa, bambaI - 1 nivedaka : riSabhadAsa zaMkA pradhAnamaMtrI /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra - zAsana - jayantI mahotsava sAnanda sampanna Aja dinAMka 1 julAI san 1971 ko prAtaHkAla grATha baje vIra-sevA-mandira kI ora se vIra-zAsana jayantI kA utsava prasiddha udyogapati lAlA rAjendrakumAra jI kI adhyakSatA meM di0 jaMna lAlamandira meM manAyA gayA / zrotAnoM kI upasthiti se lAlamandira ke donoM hAla bhare hue the| sAtha hI samAja ke vidvAnoM kI bhI acchI upasthiti thI / guni zrI 108 RSabhasAgara jo aura muni zrI 108 zAntisAgarajI bhI padhAre the| jaina bAla Azrama ke chAtroMne sundara bhajana sunAye / ahiMsA para vivecana kiyaa| isake bAda zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI dhaura paM0 paramAnanda jI zAstrI ke magalAcaraNa ke bAda zrI premacanda jI maMtrI vIra sevA mandira ne vIrazAsana jayantI ke manAne kA prayojana aura usake itihAsa para prakAza ddaalaa| pazcAt pa0 hukumacanda jI varunA sAgara na kavitA pATha kiyaa| paM0 balabhadra jI ne vIra zAsana para prakAza DAlate hue usakI utpatti aura mahattA para vivecana kiyA / sA0 premacanda jI jaMnAvAca ne apane bhASaNa meM vIra zAsana ke siddhAnta bAbU yazapAla jI ne apane bhASaNa meM vIra zAsana kI mahattA prakaTa karate hue terApaMthI sabhI sampradAyoM kI ekatA para prakAza ddaalaa| DA0 devendrakumAra jI ne apane bhASaNa meM vIra zAsana kA acchA vivecana kiyA / pazcAt muni RSabha sAgara jI ne apanA saMkSipta bhASaNa diyA, anantara muni zAntisAgarajI ne vIrazAsana kA jayaghoSa karate hue zrAtmatattva para prakAza DAlA / anantara kI giranAra jo tIrtha kSetra para muni zrI mahAvIra kIrti ke sAtha kiye jAne vAle abhadra vyavahAra kI nindA kI aura kSobha vyakta kiyA gayA aura usa para samAja kI ora se nimna prastAva pAsa huA / 'zrI di0 jaina lAlamandira dillI meM prAyojita jaina samAja kI vizAla sabhA zrI giranAra jI siddhakSetra (jUnAgar3ha) para pUjya prAcArya zrI mahAvIra kIrti jI ke sAtha vahAM ke bAbAoM dvArA hue pora abhadra vyavahAra ke prati apanA atyanta dukha aura kSobha vyakta karatI hai tathA zrApase prArthanA karatI hai ki dharmanirapekSa sarakAra meM isa prakAra dhArmika guruyoM ke sAtha nindanIya vyavahAra karane vAloM ko kaThora daNDa diyA jAye jisase bhaviSya meM isa prakAra ke kAryoM ko punarAvRtti na ho|" noTa :- prastAva kI kApI mahAmahima mAnanIya rAjyapAla gujarAta pradeza ahamadAbAda ko bhejI gii| anta meM sabhA ke adhyakSa aura kameTI ke upAdhyakSa ne sabakA zrAbhAra prakaTa kiyaa| maMtrI vIra sevA mandira ne adhyakSa kA prAbhAra prakaTa karate hue janatA ko dhanyavAda diyA aura bhagavAna mahAvIra kI jayadhvanipUrvaka utsava samApta huA / -premacanda jaina saMzodhana gata varSa ke pranekAnta kI saMyukta kiraNa 5-6 me 'dhanaMjayakRta dvisandhAna mahAkAvya' zIrSaka lekha prakAzita huA hai| usame bhUla se DA0 hIrAlAla jI jaina kA nAma chapane se raha gayA hai| kRpA kara pAThakagaNa usameM DA0 hIrAlAla jI kA nAma aura bar3hA kara par3he / vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. bhaviSyavatta kathA tathA apabhraza kathA kAvya- vicAra kA thor3A bhI kaSTa nahI kiyA jaba ki isa graMtha lekhaka DA0 devendrakumAra shaastrii| prakAzaka bhAratIya jJAna- ke kartA kavi dhanapAla hai, jo dharkaTa vaMza meM utpanna hue pITha, 3620121, netAjI subhASa mArga dillI-6, mUlya the| unake pitA kA nAma mAesara (mAtezvara) aura 20 rupyaa| mAtA kA nAma dhanazrI thaa| jabaki saM0 1393 meM grantha prastuta gratha eka zodha prabandha hai, jisa para lekhaka ko kI pratilipi karAne vAle dillI ke agravAla vAdhU sAhU prAgarA yUnivarsiTI se pI0 eca0 DI0 kI DigrI milI the| usa samaya dillI meM muhammada vina tugalaka kA rAjya thA hai| prastuta zodha-prabandha meM sAna adhyAya haiM jiname apa- maiMne eka lekha 'dhanapAla kI bhaviSyadatta kathAke racanA kAla bhraMza bhASA aura usake sAhitya kA sundara varNana diyA para vicAra zIrSaka likhA thaa|" jo aprela san 1866 ke hai| sAtha hI bhaviSyadatta kathA kA bhI paricaya diyA gayA anekAnta ke aMka eka meM chapA thaa| usake par3hane se to hai| bhaviSyadatta kathA aura usakI paramparA kA vivaraNa lekhaka ko apanI bhUla kA spaSTa patA cala gayA thA, phira dete hue apabhraMza ke pramukha kathA kAvyoM kA-"vilAsavaI bhI apanI pustaka meM usakA saMzodhana nahIM kiyaa| kintu kathA, jiNadatta kathA, siddhacakra kahA, siripAla kahA bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla caudahavI zatAbdI siddha prAdi kA bhI-paricaya diyA hai| lokakathA kI sAmAnya karane ke liye vibudha zrIgharamuni kRta (saM0 1230) pravRttiyoM aura loka tattva kA vizleSaNa karate hue vastu meM bhaviSyadatta kathA racita pratha ke sAtha tulanA tattva kA acchA vivecana kiyA gayA hai| yaha saba hote kara yaha niSkarSa nikAlA ki dhanapAla kI bhaviSyahae bhI lekhaka ne bhaviSyadatta kathA ke racanAkAla para binA datta kathA para isakA prabhAva hai| aApane donoM kI kisI pramANa ke usakA racanAkAla vikrama kI 14vIM tulanA karate hue batalAyA hai ki "dhanapAla ne usakA zatAbdI batalAne kA prayatna kiyA hai / jo kisI taraha anukaraNa kiyA hai|" parantu lekhaka ne yaha vicAra nahIM bhI ucita nahI kahA jA sktaa| jabaki DA0 harmana kiyA ki donoM grathoM ke kathAnako meM samAnatA hone para jekobI ne dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla bhI bhASA gata aura kathAnaka zailI kA bheda banA huA hai / 10vIM zatAbdI batalAyA hai| ghanapAla kI bhaviSyadatta kathA kI bhASA prauDha aura vizada lekhaka ko motI kaTarA prAgarA ke bhaNDAra se saM0 hai jo mAla hai, usameM kAvyatva ko jhalaka spaSTa hai| jabaki vibudha 1480 kI likhI huI prati milii| usameM saM0 1363 kI zrIdhara kI bhaviSyadatta kathA kI bhASA sIdhI-sAdI hai, vaha eka dUsarI lipi prazasti bhI likhI huI thii| jise sAhU calatI huI hai| itanA hote hue bhI pApa likhate haiM kivAghu agravAla ne dhanapAla kI ukta kathA ko saM0 1363 / ukta kathA kA sa0 1393 "kalpanAtmaka vaibhava, vimbArtha yojanA, alaMkaraNatA aura likhavAyA thaa| lekhaka mahAzaya ne usa para se graMtha kA jitakI jo alaka dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA racanAkAla vikrama ko 14vIM zatAbdI nizcita kara meM lakSita hotI hai vaha isa kAvya meM nahIM hai|" itanA diyaa| bhApa likhate haiM ki-"vikrama saM0 1363 pauSa hone para bhI prApa ukta kathA meM anukaraNa kI bAta kahate zuklA dvAdazI ko yaha kathA kAvya likhakara pUrNa huA haiN| vaha kaise phalita ho sakatI hai ? jabaki usa graMtha kA thaa| mAdhunika kAla gaNanA ke anusAra nirdiSTa tithi racanA kAla 10vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| taba anu. 16 disambara 1936 I0 hai| isase spaSTa hai ki kAvya karaNa kI bAta kaise ghaTita ho sakatI hai? yaha to kalpanA kA racanA kAla caudahavIM zatAbdI hai|" para lekhaka ne taba mAnI jA sakatI hai jaba saM. 1363 kI lipi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA prazasti ko mUla graMthakAra kI mAna lI jAye / ataH ukta prazasti ke AdhAra para dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ko vikrama kI 14vIM zatAbdI kI racanA mAnanA kisI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sakatA jJAnapIThase zodha prabandha chapane se pahale maiMne usake racanA kAla para vicAra lekha ko DA0 gokulacanda jI ko batalAyA thA, aura unhone kahA thA ki sazodhana ho jAyagA / phira bhI sazodhana nahIM huA, vaha jyoM kA tyoM chapA diyA gayA, gopa pravazyaka nirNAyakoM ne bhI usa para vicAra nahIM kiyaa| lekhaka ko bhUla jAta hone para bhI usakA sudhAra nahIM kiyA gayA, AzA hai DA0 devendrakumAra usakA saMzo dhana kareMge / zodha-prabandhoM meM isa taraha kI sthUla bhUloM kA raha jAnA bar3A khaTakatA hai / jJAnapITha kA prakAzana sundara hai| pAThakoM ko usakA adhyayana avazya karanA cAhie / / 2. dvisadhAna mahAkAvya (saMskRta hindI TIkA sahita) mUladhanajaya kavi sampAdaka pro0 khuzAlacandra gorAvAlA | prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, subhASamArga dillI | pRSTha saMkhyA 506 mUlya 15 ) rupayA / / prastuta kAvya kA nAma dvisandhAna kAvya hai, jise rAghavapANDavIya kAvya bhI kahate hai / isa grantha me rAmAyaNa aura mahAbhArata kI kathA isa kauzala se likhI gaI hai ki usake eka artha me rAma kA caritra nikalatA hai to dUsare me kRSNa caritra / isa rUpa me likhA gayA yaha kAvya sarvazreSTha kAvya hai / yaha kRti gRhastha kavi ghanajaya kI racanA hai racanA bar3I sundara aura do kI pratipAdaka hai| yadyapi bAda ke vidvAnoM ne aneka kAvya rame hai, parantu uname dhanajaya kI yaha kRti sabase prAcIna aura gambhIra artha kI dyotaka hai / graMtha meM 18 sarga hai jinake 1104 ilAko me isa mahA kAvyako racanA huI hai| isakA sampAdana aura hindI anuvAda pro0 khuvAlacanda jI gorAvAlAne kiyA hai dhanuvAda sAmAnyatayA acchA aura sarala hai| grantha kI do TIkAe hai unameM se mUla ke sAtha vinayanandi ke praziSya aura devananda ke ziSya nemicanda kI pada kaumudI nAmakI saMskRti TIkA bhI de dI gaI hai| isakI dUsarI TIkA rAghava pANDavIya bhI prakAzita hai jisake kartA paravAdicaraTTa 65 rAmabhaTTa ke putra kavi devara hai| ye donoM TIkAeM prArA jaina siddhAnta bhavana meM maujUda haiN| DA0 hIrAlAla aura DA0 e0 ena0 upAdhye ne isa grantha kI mahatvapUrNa prastAvanA aMgrejI aura hindI meM likhI hai / kavi ne apanA koI paricaya aura guru paramparA kA koI ullekha nahIM kiyA prastAvanA meM dhanaMjaya kavi kI anya kRti viSAhAra stotra ( zrAdinAtha stotra ) aura dhanaMjaya nAmamAlA hai / isa grantha ke 18veM sarga ke 1463 zloka meM valeparUpa meM dhanaMjaya ke pitA kA nAma vAsudeva aura mAtA kA nAma zrIdevI aura guru kA nAma dazaratha upalabdha hotA hai / jo dazarUpaka ke kartA se bhinna haiM / kavi dhanajaya kA samaya DA0 hIrAlAlajI aura DA0 e0 ena0 upAdhye ne isa grantha kI prastAvanA meM 800 I0 anumAnita kiyA hai, jo ucita jAna par3atA hai kyoMki vikrama kI havI zatAbdI ke vidvAna aura SaTkhaNDAgama tathA kasAyapAhuDa kI ghavalA jayaghabalA TIkAoMoM ke kartA vIrasenAcArya ne apanI dhavalA TIkA kI pustaka 9 pU0 237 me dhanajaya nAmamAlA kA eka padya uddhRta kiyA hai / jo isa prakAra hai: : "tAvevaM prakArAdI vyavacchede viSaye / prAdurbhAve samApte ca iti zabdaH prakIrtitaH // " isase spaSTa hai ki prastuta dhanaMjaya usake bAda ke vidvAna nahIM ho sakate grantha kA prakAzana bhAratIya jJAnapITha ne kiyA hai, prakAzana usake anurUpa huA hai| pAThakoM ko maMgAkara use avazya paDhanA cAhie / 3. jaina kathAnoM kA sAMskRtika adhyayana - lekhaka zrIcanda jaina prakAzaka suzIla boharA, boharA prakAzana, cainasukhadAsa mArga, jayapura pRSTha saMkhyA 160 mUlya 13 rupaye / prastuta grantha meM jaina kathAnoM kA sAMskRtika adhyayana prastuta kiyA gayA hai| lekhaka ne saMskRti aura sabhyatA kA tathA inake pArasparika bhedakatva, saMskRti ke avAntara rUpa, loka jIvana meM saMskRti kA sambandha, jaina saMskRti kA vizleSaNa, jaina kathAnoM meM gumphita sUktiyAM / saMskRti kI vizeSatAeM dhaura mUla tatva, jaina saMskRti kI mApekSika
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16, varSa 24, ki02 anekAnta praaciintaa| vaidika saMskRti evaM jaina saMskRti kA tulanA. kaashii| prakAzaka gaNezavarNI granthamAlA, 11128 DumarAva tmaka adhyayana / jaina dharma kA prAzaya / jaina kathA sAhitya, kAlonI assI vArANasI, mUlya 5) rupyaa| jaina kathAnoM meM adhyAtmavAda / jaina kathAnoM meM citrita prastuta grantha me prAcArya puSpadanta praNIta satprarUpaNA sAmAjika jIvana / prAdi viSayo para lekhaka ne acchaa| sUtra diyA huA hai / prAcArya puSpadanta candraguhA nivAsI prakAza DAlA hai| kathAoM ke sAMskRtika adhyetAno ke prAcArya gharasena ke vidyA ziSya the| unase mahA karmaprakRti lie pustaka upayogI hai| prakAzana sundara aura geTapa mano prAbhUta par3hakara pravacana vAtsalya se prerita hokara prastuta hara hai, parantu pustaka kA mUlya kucha madhika jAna paDatA hai| satprarUpaNA sUtra race aura jina pAlita ko dIkSita kara 4. loka vijayayaMtra-sAnuvAda aura vistRta vivecana tathA paDhAkara unheM prAcArya bhUta vali ke pAsa bheje / prAcArya sahita / sampAdaka DA0 nemicandra jI jyotiSAcArya, adhyakSa bhUtabalI ne unheM pAkara aura puSpadanta ko alpAyusaMskRta vimAga, eca0DI0 kAleja pArA (bihAra) prakA- jAna kara mahAkarma prakRti prAbhata ke viccheda ke bhaya se zaka vIra sevA mandira TrasTa / prApti sthAna, mantrI vIra dravyapramANAnugama ko prAdi lekara, jIvasthAna, khuddAbandha, sevA mandira TrasTa, camelI kuTIra, 1 / 128 DumarAva bandhasvAmitva vicaya, vedanA, vargaNA aura mahAbandharUpa kAlonI massI, vArANasI-6, mUlya dasa rupayA / SaTkhaNDAgama sUtroM kI racanA kii| prAcArya puSpadanta ne _isa loka vijaya mantrameM aMka saMkhyA ke nirdhAraNa dvArA ghara senAcArya se prApta jJAna ko satprarUpaNA ke rUpa meM mAnava ke sukha-duHkha, samargha-maharSa, varSA-vAyu, subhikSadurbhikSa, sarvaprathama lipibaddha kiyA thaa| yadyapi yaha satprarUpaNA roga, dhana-dhAgya-rasa niSpatti, samRddhi prAdi kI sahI dhavalA TIkA aura usake hindI anuvAda ke sAtha zrImAna jAnakArI prApta karAnekA prayAsa kiyA gayA hai| graMthameM loka seTha lakSmIcanda sitAvarAva jaina sAhityoddhAraka phaNDa vijayayantrako banAne, deza aura dizA donoM dhruvAMkoM ke dvArA amarAvatI se SaTkhaNDAgama kI prathama pustaka ke rUpa meM gaNita karake phalA deza nikAlane kA acchA vivecana kiyA prakAzita ho cukA hai| kintu vaha pustaka isa samaya prApya gayA hai| DA0 sAhaba ne udAharaNa dekara use spaSTa kiyA nahIM hai / isa kAraNa ise prakAzita karanA Avazyaka thaa| hai DA0 nemicandra jI ne 53 10 kI mahattvapUrNa prastAvanA zrI paM0 kailAzacanda jI zAstrI ne ukta sUtroM kA sakalana pora pariziSToM dvArA isa viSaya ko atyanta sugama banAne aura hindI anuvAda kiyA aura usame kucha upayogI kA prayatna kiyA hai| yadyapi grantha kI mUla gAthA 30 hai, zakA samAdhAna ko sannihita kara svAdhyAyI janoM ke lie paura meM pratApagar3ha ke vaidya javAharalAlajI se mukhtAra sAhaba sulabha kara diyA hai / sAtha hI prAkkathana likhakara to use ko prApta huI thIM / isameM sandeha nahIM ki grantha mahattvapUrNa aura bhI upayogI banA diyA hai| prAvakathana meM SaTkhaNDAhai, parantu usake anuvAda aura vistRta vivecana ke binA gama aura prajJApanA ke sambandha meM bhI vicAra kiyA hai| usake samajhane meM kaThinAI hotI thii| para DA. sAhabane apane kintu vaha bahata sakSipta hai, usake sambandha meM aura bhI vivecana se use sarala eva sugama banA diyA hai| isake lie prakAza DAlanA jarUrI hai| jisase paM0 dalasukha mAlavaDA0 sAhaba kA pAbhAra mAnanA Avazyaka hai / grantha kA NiyA kA vaha prAmANika uttara hI na ho, kintu pAThakoM mUlya dasa rupayA hai| jyotiSa ke adhyetAnoM aura subhikSa ko kSetroM kI taraha digambara zAstro ko apanA banAne kI dubhikSAdi ke phalA deza jijJAsuoM ke lie grantha upayogI bhAvanA kA bhI nidAkaraNa ho sake / aura samAja meM tathA hai| maMgAkara par3hanA cAhie / vIra sevA maMdira TrasTa kA vidvAnoM meM usake saMrakSaNa kI bhAvanA bhI jAgRta ho ske| yaha prakAzana sundara hai| varNI prAMthamAlA kA yaha prakAzana sundara hai| chapAI 5. satprarUpaNA sUtra-(hindI anuvAda sahita) mUla saphAI uttama hai| yaha grantha mandiroM, grantha bhaNDAroM, pustalekhaka prAcArya pUSpadanta, sampAdaka aura anuvAdaka paM0 kAlayoM aura svAdhyAyI janoM ko maMgA kara avazya par3hanA kailAzacandra jI zAstrI, prAcArya syAdvAda mahAvidyAlaya caahie|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ WHA TEA kalpavakSa para kamalAsona neminAtha tArthakara, rAjaghATa, vArANasI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ R. N. 10591/62 vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana " purAna janavAdayasUcI prAkRta ke prAcIna 46 mUla prayoM kI dhAmI, jisake sAtha 48 TIkAdi grantho me uta dUsare pakSI kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 24353 padyanvAkyoM kI sUcI saMpAdaka mustAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se palakRta DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) mora DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, sodhakhoja ke vidvAnoMke lie atIva upayogI, bar3A sAija, majitda prAptaparIkSA zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hue nyAyAcArya 1 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda svayambhU stotra : samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / pa ... : stutividyA: svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda sahita / camyAtma kamalamArtaNDa pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindI-dhanuvAdasahita yuktyanuzAsana : tatvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI prasAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thaa| mukhtArathI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta sajinya bopurapAzvanAthastotra AcArya vidyAnanda racita mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita zAsanacatustrizikA (tIrvaparicaya) muni madanakIti kI 12vIM zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda mahi samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAvAraviSayaka pratyutama prAcIna grantha, mustAra zrIjugalakizora : 3 ... jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / janagrantha- prazasti saMgraha bhA0 1: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo pora paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsaviSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / samAdhitantra aura iSTopadeza: adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita anityabhAvanA zrApadmanandIkI mahatvakI racanA, mustAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita tatvArtha sUtra : ( prabhAcandrIya) - mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha / 15-00 mahAvIra kA sarvodaya tIrtha, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya mradhyAtma rahasya : paM0 prAzAvara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita janagrantha prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraMzake 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / sa. paM0 paramAnanda zAstrI / sajilda / nyAya - dIpikA : prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 / jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 740 sajilda kasAyapAta mUlagrantha kI racanA grAma se do hajAra varSa pUrva bhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM me pRSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda | Reality grA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pU. pakkI jilda jaina nibandha ratnAvalI zrI milApacandra tathA ratanalAla kaTAriyA ... prakAzaka - premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavAnI priMTiMga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrit| 5.00 2-00 1-50 1-50 1-25 75 *75 3-00 4-00 4-00 25 - 25 1-25 16 1-00 12-00 6800 5-00 20-00 6-00 5-00
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvaimAsika agasta 1971 anekAnta ..... vaSa 24:kiraNa 3 - HAK S SHARE RE Histein Br kalacuri kAlona bhagavAna mAdinAtha ko bhavya mUti (zrI nIraja ke saujanya se prApta) samantabhadgAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ R0 1. 2. viSaya-sU viSaya zAntinAtha jinastavana - munipadmanandi zilpa meM sarasvatI kI mUrtiyA~ mArutinandana prasAda tivArI 3. zilAlekhoM meM golA pUrvAnvayaparamAnanda jaina zAstrI 4. upadezIya pada -- kavivara dyAnatarAya 5. zodhakaNa zrI nIraja jaina 6. kalacuri kAlIna eka navIna jaina bhavya zilpa kastUracanda 'sumana' 7. abhaya kumAra -- paramAnanda zAstrI 8. punIta bhAgama sAhitya kA nItizAstrIya siMhAvalokana - 40 bAlakRSNa 'prakicana' ema0 e0 pI0 eca0 DI0 sampAdaka maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI pR0 anekAn kA vArSika mUlya 6) pakA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 sA TO 18 102 106 110 112 114 2. vizAla koti va prajita kIrtiDA0 vidyAbara joharA purakara 125 10. zrAvaka kI 53 kriyAeM - vaMzIdhara ema0 e0 126 11. apabhraMza kA jayamAlA-sAhitya DA0 devendrakumAra zAstrI 12. prAtma vijaya kI rAha - zrI ThAkura 12. sAhitya samIkSA - paramAnanda zAstrI 121 128 130 136 anekAnta ke grAhakoM se manekAnta patra ke grAhakoM se nivedana hai ki ve dhanekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA manodhAra se zIghra bhijavA deM, dhanyayA bI. pI. se 1.25 paise praSika denA par3egA / jina grAhakoM ne abhI taka bhI nahIM donoM varSo kA 12 apane pichale 2 varSa kA candA bhejA hai, ve aba 23veM aura 24veM rupayA manIgrArDara se avazya bhijavA vyavasthApaka 'anekAnta' vIra sevAmandira, 21 dariyA dillI pustaka prakAzakoM se jaina samAja meM aneka saMsthAeM jaina sAhitya kA prakAzana kArya kara rahI haiN| vIra sevA mandira kI lAyabrerI anveSaka vidvAnoM ke lie atyanta upayogI hai| aneka kho-khoja karane vAle vidvAna apanI thIsisa ke lie yogya sAmagrI bIra sevA mandira ke pustakAlaya se prApta karate haiN| vidvAnoM ko cAhie ki ve adhika se adhika lAbha uThAveM / prakAzakoM ko cAhie ve apane-apane prakAzana kI pratiyA~ bhijavA kara puNya lAbha leM / vyavasthApaka vIra sevAmandira, di dillI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| sthApanA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom praham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamapanaM namAmyanekAntam // / varSa 24 kiraNa 3 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2467, vi0 saM0 2027 1 julAI-agasta 1971 zAntinAtha jinastavana jayati jagadIzAH zAntinAtho yadIyaM, smatamapi hi janAnAM pApa-tApopa-zAntyai / vividhakulakirITaprasphurannIlaratnadhuti cala madhupAlI cumbitaM pAdapadmam // 5 // -muni pacanandi zAMti jineza jayo jagateza, hara pratApa nizeza ko naaii| sevata pAya surAsurarAya, namaiM siranAya mahI tala taaii| mauli lage maninola di, prabhu ke caraNoM jhalake vaha jhaaii| saMghana pAya-saroja-sugandhi, kidho caliye alikati paaii|| prarSa-deva samUha ke mukuToM meM prakAzamAna nIla ratnoM kI kAntirUpI caMcala bhramaroM kI paMkti sessazita jina zAntinAtha jinendra ke caraNakamala smaraNa karane mAtra se hI logoM ke pApalpa santApa dUra karate haiM:ve.loka ke adhinAyaka bhagavAna zAntinAtha jinendra jayavanta hoveM / / 5 / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zilpa meM sarasvatI kI mUrtiyA~ mArutinandana prasAda tivArI jaina sampradAya meM cauvIsa tIrthaMkaroM ke pratirikta samasta deva samUha kisI na kisI rUpa meM anya sampradAyoM se sambandhita pratIta hotA hai| janoM ne sarvopari sthAna tIrthaMkaroM ko diyA aura zeSa samasta devatAoM ko unhIM se sambaddha karake unake anuyAyI yA sevaka ke rUpa meM kalpita kiyaa| DaoN0 bhaTTAcArya ke viparIta DA0 yU0 pI0 zAha kI dhAraNA hai ki sarasvatI kI gaNanA 16 vidyAdeviyoM ke antargata nahIM kI jAnI cAhie, varan use svataMtra devI rUpa me pratiSThita karanA cAhie' / sarasvatI ko anya kaI nAmoM se bhI sambodhita kiyA jAtA hai, yathA, zrutadevatA, zAradA, bhAratI, bhASA, vAk vAk devatA, vAgIzvarI, vAgvAdinI, vANI, brAhmI / jainadharma ke jJAna va buddhi kI devI sarasvatI kI prArAdhanA isa vizva se ajJAnatA rUpI andhakAra ke nAza ke lie kI jAtI hai| zrutadevatA ke rUpa me sarasvatI sabhI tIrthaMkaroM kI zikSAoM kA pratinidhitva karatI hai| jaina zilpa meM sarasvatI ko mukhyataH dvibhuja, caturbhuja yA bahubhuja (SaDbhuja yA bhraSTabhuja) mUrtigata kiyA gayA hai / sarasvatI kI vibhinna bhujAoM pradarzita zrAyudhoM meM vINA ( yena kena vAdana kI mudrA meM ), akSamAlA, varada yA abhayamudrA pramukha hai / pratimAnoM meM devI ko sAmAnyataH kamalAsana para lalitAsana mudrA meM bhAsIna, jisame devI kA eka pAda nIce laTakA rahatA hai, yA kabhI khar3A pradarzita kiyA jAtA hai / devI kA vAhana haMsa, jisakA sthAna kabhI-kabhI mayUra bhI le letA hai, ko devI ke samIpa hI kahIM utkIrNa kiyA jAtA hai| meM mathurA ke kaMkAlI TIlA se prApta kuSANa yugIna sarasvatI mUrti isa samaya lakhanaU ke prAntIya saMgrahAlaya meM saMgrahIta ( naM0 24 ) para sthita hai| mUrti (1.63" X 23) meM dvibhuja sarasvatI ko samakoNa caturbhuja ke prAkAra kI pIThikA para donoM paira Upara kiye palathI mArakara baiThI huI citrita kiyA gayA hai| zIrSa bhAga jo prabhAmaNDala se yukta thA, saMprati bhagna ho gayA hai| vAma vakSasthala bhI khaMDita hai / vAma bhujA meM eka pustaka pradarzita hai aura 2. Shah, U. P., Iconography of the Jain. Goddess Sarasvati, Jour. University of Bombay, Vol. X (New Series) Pt. 2. Sept. 1941, p. 212. 2. Smith, Vincent A, The Jain Stupa and other Antiquities of Mathura, Varanasi, 1969; Bajpai, K. D., Jain Images of Sarasvati in the Lucknow Museum, Jaina Ant, Vol. XI, No. II, Jan. 1946, pp. 1-4. dAhinI Upara uThI bhujA, jo saMprati khaMDita hai, saMbhavataH abhaya mudrA meM rahI hogI / kaTipradeza meM pIle vastroM se susajjita hai / donoM kalAiyoM meM kaMgana haiM / skandha vastroM se DhaMke haiN| donoM pAvoM meM eka upAsaka prAkRti utkIrNa hai, jinakI keza racanA vRttoM ke rUpa meM nirmita hai / pIThikA para kuSANa kAlIna brAhmI lipi meM utkIrNa lekha ke AdhAra para isa mUrti ko 132 IsavI zatI meM tithyAM kita kiyA gayA hai / isa pratimA ke atirikta kuSANa yuga meM pratiSThita anya koI udAharaNa nahI prApta hotA / sAtha hI sarasvatI pratimA kA gupta yugIna udAharaNa bhI maprApta hai / sarasvatI ko kAMsya pratimA sarasvatI dupaTToM aura nicale vastroM se yukta kAMsya pratimA vasaMtagar3ha sagraha se upalabdha hotI hai' / dvibhuja 3. Shah U. P., Bronze Haord from Vasanta. garh, Lalit Kala, Nos. 1-2, April 1955March 1956, p. 61.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana zilpa meM sarasvatI kI pUtiyAM sarasvatI kI dAyI bhujA meM kamala paura bAMyI laTakI viziSTi pariSAnoM se yukta hai| dAhine bhAga meM do sevaka bhujA meM pustaka utkIrNa hai| devI pUrNa vikasita kamalAsana mAkRtiyAM utkIrNa haiM jinameM se eka ke bAyeM hAtha meM eka para khar3I hai, jinake donoM pora eka magala kalaza sthita daNDa pradarzita hai jise usane dvArapAla kI taraha pakar3a rakhA hai| yaha mUrti mathurA ke kuSANa yugIna udAharaNa meM prApta hai aura dUsarI tundIlI baunI mAkRti kI dAhinI bhujA hone vAlI vizeSatAmoM kA nirvAha karatI huI pratIta hotI meM pAmra phala citrita hai / vAma pAvaM meM punaH eka lambo. hai| kintu kuSANa kAlIna pratimA ke viparIta yaha citraNa dara ThiganI prAkRti utkIrNa hai, jo siMha para mAsIna hai| sarasvatI ko khar3A pradarzita karatA hai| makaramukha mora bar3audA saMgrahAlaya kI sarasvatI mUrtiyA~ sUryavRtti se alaMkRta mukuTa devI ke mastaka para sthita hai| bar3odA saMgrahAlaya meM sthita eka choTI caturbhuja pRSThabhAga meM viziSTa prabhAmaNDala se yukta devI prIvA meM sarasvatI pratimA ko trimaMga mudrA me kamala para khar3A pradado hAroM, ekAvali mAdi alaMkaraNoM se susajjita hai| zita kiyA gyaa| isakI Urdhva dAhinI bhujA meM vINA DaoN. yU. pI. zAha zailI paura pratimA zAstrIya vivaraNoM mora UvaM vAma bhujA meM pustaka citrita hai / varada mudrA ke aAdhAra para isa mUrti ko sAtavIM zatI IsavI ke bAda pradarzita karatA vAma hasta prakSamAlA dhAraNa kiye hai. aura tithyAMkita karanA ucita nahI samajhate haiM / dAhinI bhujA meM eka ghaTa aMkita hai| samIpa hI vAmapAvaM briTiza saMgrahAlaya ko sarasvatI mUrtiyA~ meM usake vAhana haMsa ko mUrtigata kiyA gayA hai| mukuTa sarasvatI kI do manojJa pratimAeM saMprati briTiza paura nicale vastroM se yukta sarasvatI ke donoM mora cAMvara. saMgrahAlaya meM hai|' gyArahavI yA bArahavIM zatI meM prati. pArI strI prAkRtiyAM aMkita hai| devI ke donoM pAzvoM meM SThita vibhaga mudrA me khar3I eka mUrti (26"X14") utkIrNa rathikAnoM meM cAra-cAra strI prAkRtiyAM utkIrNa baja0 saMgrahAlaya (na084) se sambandhita h| haiM, jinameM se do ke atirikta sabhI khar3I haiN| devI ke sambhavataH rAjapUtAnA se prApta hone vAlI isa caturbhuja mukuTa ke Upara bhI eka strI prAkRti utkIrNa hai| mUrti meM donoM dAhine hAtha khaNDita hai| Urdhva vAma hasta isa prakAra mukhya pratimA ko jor3akara 10 deviyoM kA meM manikoM kI mAlA aura vicalI bAMyI bhujA meM pustaka citraNa karane vAle isa prakana ke saMbaMdha meM DA.yU. pI. utkIrNa hai / isa bhavya aura jIvanta aMkana me pRSTha bhAga zAha kI dhAraNA hai ki ye sabhI bhAkRtiyAM svayaM sarasvatI meM Upara kI pora pAca tIrthakara prAkRtiyoM ko mUrtigata ke hI vibhinna svarUpoM kA aMkana hai, jaisA ki graMthoM ke kiyA gayA hai| donoM pAzvoM meM utkIrNa sevaka prAkRtiyoM ullekhoM aura do prAkRtiyoM kI bhujAmoM meM sthita vINA ke nIce pAlathI mAre do upAsaka prAkRtiyoM ko citrita hotA halavA citrita se bhI puSTa hotA hai| dilavAr3A ke vimala-vazahI madira vimA kiyA gayA hai jo mUrti ke dAnakartAmoM kI prAkRtiyoM aura jaina citroM meM prApta sarasvatI prakana se tulanAtmaka pratIta hotI haiN| adhyayana ke uparAMta DA. zAha ne ise 1150 se 1225 dUsarI prAdamakada manojJa pratimA (51"x20") IsavI ke madhya tighyAMkita kiyA hai| meM utkIrNa lekha vAgdevI ke isa citraNa ko paramAra zAsaka nAgapura saMgrahAlaya kI tIthaMkara mUti: bhoja ke zAsana kAla meM pratiSThita batalAyA hai| bhUre raMga sarasvatI kI eka anya viziSTa abhilikhita mati ke prastara me utkIrNa isa prakana ke lekha ke mAdhAra para (enx4) jise akolA jile ke rajjapura khinakhinI' ise 1034 I0 me tithyAMkita kiyA gayA hai| kaMgana, 5. Shah, U. P., Jain Sulptures in the Baroda pAyajeba aura kaTi pradeza meM alaMkaraNo se susajjita devii| Museum, Bull. Baroda Mus., Vol. I, Pt. II, Feb. to July 1944, p.28. 4. Chanda, Ramaprasad, Medieval Indian 6. Jain, Balchandra, Jaina Bronzes from Sulpture in the British Museum, London Rajnapur Khinkhini, Jour. Indian Muse1936, p.45. ums, Vol. XI, 1955, 0.17.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170, 24,ki.3 pratekAnta mAmaka sthala se prApta kiyA gayA thA, saMprati kendrIya rANakapura kI sarasvatI mati saMgrahAlaya, nAgapura kI nidhi hai / madhyapradeza se prApta hone dvibhuja sarasvatI kA eka anya udAharaNa jodhapura vAlI isa pratimA me lalitAsana mudrA meM kamala para rAjya ke rANakapura nAmaka sthala ke caturmukha mandira se mAsIna devI kI vAma bhajA meM pustaka va dAhinI meM eka prApta hotA hai|" vibhaMga mudrA meM khar3I sarasvatI ko donoM prApta hotA hai."fain ma. saMkSipta daNDa, saMbhavataH lekhanI pradarzita hai| alakaraNa hAthoM se vINAvAdana karate hae citrita kiyA gayA hai mora vihIna yaha mati niminI kI dRSTi se utkRSTa hai| devI devI ke dAhine caraNa samIpa utkIrNa rasa pAkati ke zIrSa bhAga meM padmAsIna tIrthakara kI prAkRti utkIrNa vINAvATa vINAvAdana se utpanna saMgItamaya vAtAvaraNa meM lIna pratIta hai, jo vichatra mazoka kI pattiyoM aura dundubhi se mlNkRt| 1 hotA hai| isI sthala se prApta hone vAlI catumuMja pratimA meM usake nicale hAthoM meM prabhaya mudrA bhora kamaNDalu prakabIkAnera saMgrahAlaya kI sarasvatI mati zita hai aura UparI do bhujAmoM meM prakSamAlA ba vINA eka anya manojJa aura vizAla citraNa va bIkAnera ke citrita hai|" eka anya mati meM haMsa para prArUda sarasvatI pallu' nAmaka sthala se prApta hotA hai aura saprati bIkAnera prAkRti ko do UparI hAtha meM vINA aura pustaka paura saMgrahAlaya meM saMgRhIta hai| 11vI zatI me tidhyAkita zveta nicale donoM hAthoM meM akSamAlA va kamaNDalu se yukta makarAna ke saMgamaramara me utkIrNa isa caturbhaja pratimA citrita kiyA gayA hai| sarasvatI ko haMsa para mAkaDa (56 / 437 // ) me devI ke zIrSa bhAga meM kaI prAkRtiyAM citrita karanA isa pratimA kI apanI vizeSatA hai| eka utkIrNa hai, jina sabake Upara tIrthakara prAkRti kA citraNa anya citraNa pracalagar3ha se upalabdha hotA hai, jisameM devI hamA hai / devI ke hAthoM meM sanAla kamala, pUstaka, prakSa- kI bhujAoM meM pradarzita pratIkoM ke krama me kucha antara ko mAlA (varadamudrA aura prakSamAlA) aura kamaNDala pradarzita chor3akara zeSa bAto meM yaha prakana upayukta pratimAnoM ke haiM / isI prakAra kA eka anya citraNa digambara maMdira se samAna hai| bhI upalabdha hotA hai, jisameM sarasvatI ke nicale dAhine bambaI saMgrahAlaya ko sarasvatI bhUtiyA~ hAtha se gharadamudrA pradarzita hai / tAraga ke ajitanAtha madira kI uttarI aura pazcimI bhittiyo para bhI milatI julatI sarasvatI mUrti ke do anya udAharaNa bhAratIya aiti. bhAkRtiyAM utkIrNa hai| jodhapura sthita sevanodI nAmaka hAsika zodha saMsthAna bambaI (st.Xavier's College) ke sthala se bhI do aisI pratimAye prApta hotI hai, jo kAphI saMgrahAlaya me sthita hai|" pahalI pItala kI mUrti (6." khaNDita hai| vimala-vazahI mandira ke stambha para utkIrNa UMcI) meM caturbhuja devI ko lalitAsana mudrA meM pAsIna eka anya citraNa meM devI kI nicalI dAhinI bhujA, jo pradazita / ko pradarzita kiyA gayA hai| gujarAta se prApta hone vAle isa sapratibhagna hai, meM saMbhavataH kamaNDalu citrita thaa|" isake aMkana meM sarasvatI kA vAhana haMsa, devI kI bAMyI godake atirikta anya vizeSatAeM pUrvavata hai| samakSa utkIrNa hai| 11vIM zatI meM tivyAkita isa citraNa meM devI kI bhujAmoM meM prakSamAlA, kamaNDala, pustaka paura 7. Srivastava, V. S., Catalogue and Guide eka viziSTa vastu (ladle) utkIrNa hai| devI ke donoM to Ganga Golden Jubilee Museum, Bika. ner, Bombay, 1961, P. 13. 11. Shah, U.P., Iconography of Sarasvati, 5. Shah, U.P., Iconography of Sarasvati, JUB, Vol. x, p. 199-200. JUB, Vol. x, p. 208. 12. Shah, U.P., ibid, p. 209. 6. Loc. Cit. 13. Sankalia, H.D., Jaina Iconography, New 10. Loc. Cit. Indian Antiquary, Vol. II, 1939-40. p. 510
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ na zilpa meM sarasvatI kI mUrtiyAM k pAvoM meM eka strI sevikA prAkRti utkIrNa hai, jisake ke U bhAga meM donoM ghora do pAvavanAtha kI prAsIna hAtha meM kamaNDalu citrita haiN| devI ke dAhine ghuTane ke mUrtiyA~ utkIrNa haiM, jinake mastaka para sAta phaNoM kA ghaTAnIce sAmane eka upAsaka RSi mAkRti pati hai| Topa pradarzita hai| pIThikA para utkIrNa lekha isa citraNa dakSiNa bhArata se prApta hone vAlI dUsarI pItala kI pratimA ko 13vIM zatI meM pratiSThita batalAyA hai| ko 15vI zatI meM nirmita batalAyA gayA hai / 4.2 / / UMcI pratimA meM caturbhaja sarasvatI ko kamala para prAsIna citrita kiyA gayA hai jo eka vargAkAra pIThikA para sthita hai : pIThikA ke agrabhAga meM sarasvatI kA vAhana haMsa utkIrNa hai| devI ke UparI dAhine aura nicale hAthoM me aMkuza aura pAza pradarzita hai, kintu zeSa bhujAoMoM meM akSa mAtA aura koI vRttAkAra vastu citrita hai| devI ke mastaka para sthita mukuTa ke Upara kalaza utkIrNa hai / haidarAbAda saMgrahAlaya ko sarasvatI mUrti caturbhuja sarasvatI kI eka anya khar3I manoza pratimA dilabada nida jile ke mahara nAmaka sthala se prApta hotI hai," jo saMprati haidarAbAda saMgrahAlaya meM zobhA pA rahI hai| atyanta alaMkRta isa mUrti meM devI ke hAMtho me pustaka, akSamAlA, vINA aura kuza yA vajra citrita hai / pRSThabhAga meM bhAmaNDala se yukta devI kA vAhana isa pIThikA para utkIrNa hai | pIThikA para sarasvatI ke dono mora eka strI-puruSa prAkRtiyoM ko mUrtigata kiyA gayA hai| pratimA 14. Rao, S. Hanumantha, Jainism in the Deccan, sour. Indian History, Vol. XXVI, 1948, Pts. 1-3 (Nos. 76-78), p. 47. ina mukhya citraNoM ke atirikta sarasvatI kI kaI dvibhuja, caturbhuja aura bahubhuja pratimAe dilavAr3A jaina mandiroM, kumAriyA, devagar3ha, acalagar3ha, bharatapura prAdi sthaloM se upalabdha hotI haiM, jinakA vistRta adhyayana DA0 thU. pI. zAha 15 ne kiyA hai|" isa bAta ke bhI pramANa prApta hote hai ki sarasvatI ko kucha samaya ke lie yakSiNI ke rUpa meM bhI kalita kiyA gayA thA, jo svarUpa zilpa meM, mukhyataH madhyabhArata meM hI prati rahA hai kintu yahA~ yaha dhyAtavya hai ki dakSiNI ke rUpa me vidyA aura buddhi kI devI sarasvatI se usakA koI saMbaMdha nahI hotA hai| citraNa devagar3ha se eka aisA viSaNa upalabdha hotA hai jahA~ ise tIrthaMkara abhinandana kI yakSiNI ke rUpa meM a Mkita kiyA gayA hai| isa bAta kI puSTi pIThikA para utkIrNa lekha se hotI hai| aise hI 1070 IsavI me tithyAMkita eka citraNa meM sarasvatI ko chaThe padmaprabha kI yakSiNI ke rUpa meM utkIrNa kiyA gayA hai| kAphI kucha NDita yaha pratimA briTiza saMgrahAlaya ladana meM saMgRhIta hai / 15. Sec. U. P. Shah's Iconography of Jain Goddess Sarasvati, JUB, Vol. X, (New Series) Pt. 2 Sept. 1941, pp. 195-217. dharatI meM dhanAja bote samaya kisAna ko kucha Atma vizvAsa kI AvazyakatA hotI hai| vaha sundara mUlyavAna bhaviSya para bharosA jo karatA hai / taba kyA dharma kA zrAcaraNa karane ke liye mAnava ko prAtma-vizvAsa kI AvazyakatA nahIM hotI ? zrAtma-vizvAsa ke binA usakA dharmAcaraNa bhI ThIka nahIM ho pAtA / kyA tUM mahAna bananA cAhatA hai yadi hAM, to apanI ghAzA latAoM para niyaMtraNa rakha, unheM belagAma azva ke samAna dhAge na bar3hane de| mAnava ko mahattA icchAoM ke damana karane meM hai, gulAma banane meM naho / eka dina zrAyegA jaba terI icchAeM hI terI mRtyu kA kAraNa baneMgI /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM meM golApUrvAnvaya paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya itihAsa meM zilAlekhoM, tAmrapatroM, mUrti- kA putra thaa| isane vikrama saMvat 1172 se 1208 taka lekhoM, prazastiyo bhora dAnapatroM Adi kA mahatvapUrNa rAjya kiyA hai / isake rAjyakAla meM isakA putra narasiMhasthAna hai / inameM ullikhita itivRttoM se aneka upajAtiyoM deva yuvarAja thA / gayAkarNa kA vivAha mAlavA ke rAjA vidvAnoM aura rAjAnoM prAdi ke sambandha meM jAnakArI udayAditya kI nAtina alahana devI se huA thA / jo prApta hotI hai| agravAla, khaNDelavAla, aura paurapaTTa mevAr3a ke guhilavaMzI rAjA vijayasiMha kI kanyA thI / ( paravAra) prAdi samAjoM ke ullekhoM kI taraha golA pUrva' isI ke rAjyakAla meM ukta mandira mora mUrti kA nirmANa samAja ke bhI aneka mahatvapUrNa lekha upalabdha hote haiM / kiyA gayA thaa| jinameM ukta jAti ke vividha vaMzoM ke gRhastho aura vidvAnoM ke nAma milate hai| jinase patA calatA hai ki samAja meM 12vI zatAbdI se 20vI zatAbdI taka ke loga dharma kArya me nirata rahate the-apane yatheSTa kartavya kA jIvana vyatIta karate the / udAharaNa ke pAlana karate hue lie madhya pradeza jabalapura nagara ke pAsa 'bahurIvaMda' me 12vI zatAbdI ke pUrvArdha kA lekha zAntinAtha kI mUrti ke nIce diyA huA hai / usameM batalAyA hai ki - 'vella prabhATikA gA~va me gollApUrva jAti kA mahAbhoja nAma kA zrAvaka thA, jo mAdhavanandi ke ziSya sarvadhara kA putra thaa| usane zAntinAtha kA eka sundara mandira bnvaayaa| isa mandira kI pratiSThA candrakarAcAryAmnAya dezIgaNa ke prAcArya subhadra ke dvArA huI thii| gayAkarNadeva yazaHkarNa 1. svasti vadi 6 bhaume zrImadgayAkaNaM deva vijayarAjye rASTrakUTakulodbhavamahAsAmantAdhipatizrImad golhaNadevasya pravarddhamAnasya / zrImad golApUrvAmnAye vella prabhATikAmurukRtAmnAye tarkatArkika cUDAmaNi zrI madmaghavanandinAnugRhItassAdhu zrI sarvadharaH tasya putra: mahAbhoja: dharmanAnAdhyayana rataH / teneda kArita ramya zAMtinAthasya madiraM / svalAtyamasaMjjaka sUtraghAraH zreSThi nAmA vitAnaM ca mahAzveta nirmitamatisuMdaraM // zrImacadrakarAcAryAmnAya dezIgaNAnvaye samasta vidyAvinayAnaMdita vidvajjanAH pratiSThAcArya zrImatsubhadrAzciraM jayaMtu // (inkripzansa grApha di kalacuri cedi / / pR. 309 ) mahovA, khajurAhA, chatarapura, papaurA, madanezapura (mahAra) nAvaI, jakhaurA, dhulevA Adi sthAnoM ke 12vI 13vI zatAbdI ke pracura mUrtilekha pAye jAte haiM, jiname golA pUrva samAja ke vibhinna vaMzoM evaM gotroM ke gRhasthoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai aura unake dvArA nirmita mandiroM aura mUrtiyoM ke ullekha pAye jAte hai / jo isa upajAti kI pratiSThA evaM dhArmika bhakti ke dyotaka hai / papaurA ke saMvat 1202 ke donoM mUrtilekha candelavaMzI rAjA madanavarmadeva ke rAjya samaya ke hai / mahobA ke neminAtha mandira me bhI madana varmA ke samaya kA savat 1211 kA eka lekha hai' / aura khajurAho ke jaina mandira ke sa0 1215 ke eka lekha me bhI madanavarmA kA nAma zrakita hai| isakA rAjya bahuta dinoM taka rahA hai| isake rAjya ke lekha saMvat 1986 se 1220 taka ke upalabdha hai| mahobA ke pAsa 'madana sAgara' nAma kA jo tAlAba hai, vaha isI ne banavAyA thaa| yaha bar3A 2. 'saMvat 1202 prASAr3ha vadI 10 budhe zrI madanavarma devarAjye bhopAlanagaravAsI golApUrvAnvaye sAhu TuDA suta sAhu gopAla tasya bhAryA mAhiNI suta sAntu praNamati nityaM jinezacaraNAraviMdaM puNya pratiSThAm' / 3. zrI madanavamaM devarAjye saM0 1211 zrASAr3ha sudI 3 zanIdeva zrI neminAtha, rUpakAra lakSmaNa / See Canningham Report XXI pRSTha 73 e.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilalAlekhoM meM golApUrvAnvaya vAra aura parAkramI rAjA thaa| isane gujarAta prAnta ke lekha pAyA jAtA hai, jo golApUrva jAti ke lie bar3e rAjA ko yuddha meM parAjita kiyA thaa| madanavarmA ne 'madana- mahatva kA hai| lekha saM0 1166 kA hai| pUrA lekha par3hA pura' san 1055 vi0 saM0 1211 me basAyA thaa| vahA~ nahI jA sakA, para jitanA par3hA gayA hai vaha isa prakAra usI samaya kA bar3A jaina mandira (san 1055 vi0 saM0 hai:1211 kA) banA humA hai| yaha mandira zAntinAtha ke 169 caita sUdi 13 some golApUnviye mandira ke nAma se prasiddha hai| isameM bhagavAna zAntinAtha sAdha siddha tasya patraH zrIpAla bhAryA lallI tayo putrAH kI sAr3he pATha phITa UMcI eka vizAla khaDgAsana manogya zrIcandra... sutaraNamallaH tayoH bhaaryaa......| pratimA virAjamAna hai, jisakI camakadAra pAliza bhAja madhya pradeza ke chatarapura jile me nogAMva se 5 mIla bhI prAcInatA kA udghoSa kara rahI hai / madanapura meM tIna kI dUrI para sthita rAjya saMgrahAlaya dhuvelA me tIthaMkaroM hI jaina mandira aura tIna hI vaiSNava mandira hai| madanavarmA kI aneka mahatvapUrNa pASANa pratimAeM pratiSThita haiN| unameM ke rAjyakAla meM aneka jaina mandira aura mUrtiyoM kA se yahA~ tIna matiyoM (neminAtha, munisuvranAtha mora zAnti nirmANa huA / jainadharma para unakI mahatI kRpA rahI hai| nAtha pratimA) ke pratimA lekha kramazaH nIce die jAte haiN| chatarapura ke pacAyatI mandira meM sADhe cAra phuTa kI 1 gollApUrvakulejAtaH sAdhuvAle] [guNAnvitaH :pravagAhanAvAlI bhagavAna neminAtha ko kRSNa pASANa kI tasya devakaro putra: padmAvatIpriyA priyaH / [1] tayorjAto padmAsana prazAnta mUti savat 1205 mAgha zuklA paMcamI suto si (zi)kI pratiSThita hai, jo ukta madanavA ke rAjya meM pratiSThita 2 sto(STau) sI (zI)la vrata vibhuussito| [2 // ] huI hai / isI taraha pAhAra kSetra me samupalabdha aneka mUrtiyAM malhaNasya va [parAsAlpa] tyasA ___ malhaNasya va [gharAsIlpa) tyasI (za)lA pativratA / ukta rAjA ke rAjya kAla kI-(sa0 1202, 1203, dheSThi vIvI tanUjA ca prabuddhA bi (vi) nayAnvitA [ // 3 // ] 1203, 1203, 1203, 1206, 1213 pora 1218 laSma (kSma) NAdyAstayA jAtAH putrAH guNa [gaNAnvitA:] kI pratiSThita pAI jAtI haiN| ina saba ullekhoM se spaSTa 3 ......''DhyA jinacaraNArASanodyatA: // [4]] hai ki ukta rAjA ke rAjyakAla me golApUrva samAja dvArA kAritazca jagannAtha [nemi] nAtho bhavAMtakaH / * aneka dhArmika kArya sampanna hue haiN| jina sabako saMkalita [lokyaza] raNaM devo jgnmNglkaarkH| [5] samvatu kara eka acchI pustaka likhI jA sakatI hai| inake atirikta (ta) 1169 vaizAmba sudi ravI ro[hiNyAm / prahAra meM savat 1237, 1237, 1288, 1524, 1720 yaha lekha kRSNa pASANa kI mastaka vihIna neminAtha paura 1861 kI pratiSThita mUrtiyAM bhI upalabdha hai| pratimA ke pAda pITha para sthita hai / jisameM usakI pratiSThA karAne vAle ke parivAra kA paricaya prakita hai| isa lekha jhAMsI jile ke lalitapura ke pAsa jatArA nAma kA kA uddezya golApUrva kula ke sAdhU vAle ke putra devakara ke eka gAMva hai, jo kimI samaya acchA sampanna kasbA rahA putra malhaNa ke dvArA vi0 sa0 1166 me vaizAkha sudi hai, para vahAM aba jainiyoM ke ghara alpa hai aura ve mAthika dvitIyA ravivAra ke dina bhagavAna neminAtha kI pratimA dRSTi se pichar3e hue haiN| yahA~ ke mandira me saba pratimAeM pratiSThita kI gii| devakara ke do putra the malhaNa paura dIvAla ke sahAre virAjamAna haiN| 15 pratimA papAsana jalhaNa / seTha vIvI malhaNa ke sasura the / malhaNa ke tIna paura 16 khaDgAsana haiM jo bhoyare meM (talaghara me) praba putra the jinameM lakSmaNa sabameM jyeSTha thaa| sthita hai / mandira meM aneka sundara va kalAtmaka mUrtiyA~ dUsarA lekha bhI ukta saM0 1166 vaizAkha sudi 2 pAI jAtI hai| bhoyare kI eka khaMDita mUrti para nimna / na ravivAra kA hai, jisame batalAyA hai ki golApUrva kula me 4. dekho, madhya bhArata kA jaina purAtatva nAma kA merA samutpanna zrIpAla ke putra jIvhaka ke putra sulhaNa dvArA " lekha, mane kA choTelAla jaina vizeSAMka 1063 / 20veM tIrthakara muni suvratanAtha kI pratimA kI jo kAle
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 varSa 24, ki0 3 pASANa kI padmAsana hai| pratimA kA UparI hai / pratiSThita karAye jAne kA mAtA maNI aura patnI kA nimna prakAra hai| aneka bhAga khaNDita ullekha hai / sulhaNa kI nAma zrI thaa| mUla lekha svAdhyAya premI sajjana rahe haiN| vRtI brahma rAyamala jI ko bhI yahA~ rahane kA avasara milA hai| logoM meM dhArmika lagana hai yahA~ ke mandiroM meM jo mUrtiyoM kA parikara hai usameM golA pUrva, paurapATa (parivAra ) aura golAlAre agravAla baravAla aura jaisavAla mavaMga laskacuka yAdi jAtiyoM dvArA pratiSThita mUrtiyoM aura yatra hai| kucha mUrtiyAM aisI bhI haiM jo dhanya-dhanya sthAnoM meM pratiSThita huI haiM. ve bhI 2. rukmiNyAM janitastena satputraH sulhaNAbhiSaH / zrI saMjJikA priyAtasya samagraguNa pAriNI / / [ 2|| ] yahA~ virAjamAna haiN| isa saba se yAsaudA kI mahattA para munisuvratanAthasya vivaM (biyA) loya cchA prakAza paDatA hai| unameM se yahA~ golApUrvI se 3. pUjitaH kAritamudAtmaciyemiya vRddhaye / / [ / / 3 / / ] sambandhita kucha mUrtikha yatra nIce diye jAte hai yatralekha : 1. golA pUrva kule jAtaH sAdhu zrIpAla saMjJakaH / tatsuto jani jIvakaH samaya guNabhUSitaH / / [ 1 / ] saMvat 12 [29] vaizAkha sudi 2 rakhI / / yaha pratimA bhI kAne pASANa kI kAyotsargAtmaka hai| jise gomA pUrva jAti meM samutpanna maMvatsala svayaM ke do putra the, svAmI aura vaivasvAmI deva svAmI ke do / putra 'the, zubhacandra aura udayacanda devasvAmI aura usake donoM putroM ne zAntinAtha ko pratiSThA kraaii| yaha lekha [saM0] 1203 kA caMdelavaMzI rAjA madanadeva ke rAjya / kAla kA hai| lela kI tIsarI pakti meM dumbara pratvaya ke sAhU jinacandra ke putra harizcandra aura harizcandra ke putra lakSmIdhara zAtinAtha ko sadA praNAma karate haiM / 3- 1 - siddha golA pUrvAnvaye sAdhuH svayaMbhU gharmayasasa tatsuno svAminAmA ca devasvAmiguNAnvitaH // [[1]] devasvAmi 2. suto zreSThI su (zu) bhacandrodaya candrakaH ( ko ) / kAritaM ca jagannAtha zAntinAyo jinottamaH // [ ||2|| dhammasi (zepa 14 | ] 3. tathA dumbarAnvaye sAdhu jinacandra tatputra harizca] [ndra ] tatsuta lakSmIdhara zrI sA (zA) ntinAthaM praNamati 4. lakSmIgharasya dharmmasadhija zrI madanavarmmadeva rAjye saM0 1203 pha:0 sudi 6 some / gaMja bAsaudA madhya pradeza ke vidizA (bhelasA) jile kI eka tahasIla hai| jo madhya relave ke bInA-bhopAla seksana para sthita hai| yahA~ vyApAra kI acchI maNDI hai| yaha nagara 14vI se 16vI zatAbdI taka khUba sampanna rahA hai| yahA~ jainiyoM kA pracchA prabhAva rahA hai / yahA~ 5-7 mandira mAghAraNa bhaNDAra hai yahAM aneka vidvAna ghora '0 1316 jeTha vadI 1 paMcamI somavAra ko golapUrva gotra (jAti) ke pati kAlhAsAha aura unakI patnI pauDalanI ke putra pI0 cAruliyA aura saMghavI noTA bhAryA bAlne putra gaMgA putrI bhAntI nitya hI praNAma karate haiN| yaha lekha isa jAti ke mahatvapUrNa haiN| kyoMki yaha vikrama kI 14vIM zatAbdI ke prArambha kA hai, usa samaya bhI gaMja bAsodA kI svAti thii| isa zatAbdI kI aura bhI aneka mUrtiyA~ honI cAhie, jisake lie mUrti lekhoM kA saMkalana honA bahuta jarUrI hai| bAkI lekha 16vIM 10vIM zatAbdI ke haiN| " saM0 1316 jeTha vadI 5 some golA pUrva gotre paM0 kAlhA sAha bhAya gItavatI putra mo0 cAkaliyA saM0 loTA bhAryA bAlade putra gaMgA putrI bhAnti nityaM praNa mati / " " saMgha 1515 phAguna sudI 6 ravI zrImUlasaMgha bhaTTAraka devAstadAmnAye gosApUrva nIrA..." jina " saM0 1524 caitravadI 1 zukre bha0 zrIsiMhako ti tAmnAye golA pUrvAnvaye sAha lajeDA bhAryA dyosiri putra paTavArI cAMdana bhrAtAsAkhAmA paTavArI bhAde tasya bhAryA sAdhvI diulA putrasAha nenasI putra korasI sA0 lAhA bhAryA sAdhvI ghanasiri praNamati // - yaMtraneva saM0] 1537 phAguna sudI 13 mUla bha0 padmanandI bha0 zubhacandra bha0 jinacandra tadAmnAye maDalAcArya zrI himandI tathAmnAye golA pUrvAmnAye sA0 pasA bhA0 rajA tasyA: kukSI samutpanne puSa mahAsaH bhA0 ghosA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM meM golApUrvAnvaya kaniSTha bhaducaMda bhA0 ghomA, aruhadAsa putra 5...... / aruha bhI jAtiyAM thI jinakA ullekha pUrva meM thA, bAda meM vinaSTa dAsaH prnnmti| ho jAne se unakA itivRtta nahIM miltaa| kitanI hI "saM0 1541 some zrI mUlasadhe balAtkAragaNe sara- jAtiyoM kA ullekha prazastiyoM aura mUrtilekhoM meM milatA svatIgacche kundakRndAcAryAmnAye bha0 padmanandI devA, tatpaTTa hai| para unakA koI paricaya nahIM miltaa| ye upajAtiyA~ ma. zubhacandradevA tatpaTTa zrI jinacandradevA maDalAcArya grAma nagarAdi ke nAma para basI hai| jaise agrohA se pramazrI siMhanaMdi devA tasyAmnAye zrI golApUrvAnvaye caudharI vAla, khaNDelA se khaNDelavAla, padmAvatI se padmAvatIpuravIghA bhA0 mahAzrI putra caudharI phalA dvi0 putra dhanapA vAla, vagherA se vagheravAla aadi| para adhikAMza jAtiyoM tR. pu0 jinA catu0 putra gharamasI pUlA paMcaparameSThI yaMtra kA mUlarUpa kSatriyatva hai, bAda meM vyApAra Adi karane ke kAritaM / / " kAraNa ye vaizya yA vaniyA evaM vaNika kahalAne lge| "saM0 1541 varSe phAlguNasudi 5 maMgaladine bha0 zrI isa jAti kA nikAsa kaba aura kaise humA, yaha abhI prabhAcandradeva tassa celI vAI udaisiri, golApUrvAnvaye ajJAta hai| upalabdha ho jAne para inake sambandha meM vizeSa likhitaM yaMtra / siddha zubhaM bhavatu maMgalaM praNamati nityam / jAnakArI bAda meM dI jA skegii| golA pUrvI kA nikAsa (vAsaudA vIcikA madira) gollAgaDha se huA hai| gollAgar3ha kI pUrva dizA meM rahane saM0 1664 vaizAkha sudI 6 gurau bha0 lalitakIrti vAle golApUrva khlaaye| gollAgar3ha ke samIpa rahane bha0 dharmakIrti upadezAt tasya ziSya pa0 gunadAsa golA- vAle golAlAre aura gollAgar3ha meM sAmUhikarUpa meM nivAsa pUrvAnvaye koThiyA gotre sa0 nemidAsa bhAryA kuTari putra 4, karane vAle 'gola siMghAre' kahe jAte haiN| gollAgar3ha eka jeThA putra khaDgasena bhA0 mAdanade dvi0 putra saM0 kAsora- prasiddha aitihAsika sthAna hai| jo pahale gvAliyara sTeTa meM dAsa bhA0 lAlamati putra pratApa bhA0 khemAvati tRtIya putra thA aura aba khaniyAdhAnA sTeTa me avasthita hai| yahAM ke saM0 harakhola bhA0 mAyAve putra mAnasiMha, catu0 pu0 saM0 jainiyo dvArA pratiSThita mUrtiyAM aneka sthAnoM para upalabdha hotI hai| jagapati nityaM praNamati / kavivara navala zAha ne apane varddhamAna purANa me saM0 1541 kA0 su0 14 some mUlasaMdhe balAtkAra 'goilagar3ha' se golApUrvo kI utpatti batalAI hai| kintu gaNe sarasvatI gacche kundakundAmnAye bha0 zrI padmanandI vaha mAnyatA ucita pratIta nahIM hotii| kavi ne golApUrvI zubhacandra jinacandra tadAmnAye maMDalAcArya zrI siMhanandI ke jo gotra batalAe haiM, uname kaI gotra aise haiM jo gA~va tasyAmnAye golApUnviye sAha rajA bhA0 padamaziri putra yA nagara ke nAma para bane haiM / udAharaNa ke lie caderiyA' sAha mahArAja bhA0 manI putra dhanapAla bhA0 bhajo putra bharata pUriyA, hIrA puriyA, kanaka puriyA, sirasapuriyA, narapati bhA0 gAlasI dvi0 putra ratanasI bhA0 pyosiri ghamoniyA aura bhilsaiyaa| inake atirikta mora bhI ta0 putra jayasiMha dhanapAreNa yaMtra kArApitaM (vAsaudA bUr3he- kaI gotra aise ho sakate haiM jo gAMva yA nagara ke nAma se purA mndir)| prasiddha hue haiN| inake atirikta aneka sthAnoM ke mandira hai jo golA isa jAti ke logoM kA nivAsa madhya pradeza meM adhika pUrva samAja ke pUrvajoM dvArA banavAe hue hai| ina bAtoM se pAyA jAtA hai| sAgara, damoha, jabalapura jiloM ke grAmoM inakI samRddhi kA AbhAsa sahaja hI mila jAtA hai| meM bhI nivAsa upalabdha hai| zAhagar3ha, hIrApura, tigoDA, jaina samAja kI 84 upajAtiyo se buMdelakhaNDa meM bhaMgavA, kArITorana, nImaToriyA, gar3hA koTA sunavAhA, tIna upajAtiyAM madhya prAnta meM nivAsa karatI hai| uname rUrAvana, nivAra, vaksvAhA, vamorI, khar3erI chatarapura, se yahA~ sirpha golApUrva jAti ke sambandha me hI vicAra pannA, kaTanI, sIhora, bhopAla prAdi aneka choTe ber3e kiyA jAtA hai| upajAtiyoM kA itivRtta 10vI zatAbdI sthAnoM meM isa jAti ko prAvAdI pAI jAtI haiN| hAM, sabhI se pUrva kA nahIM miltaa| ina upajAtiyoM meM kitanI aisI sthAnoM ke mandira zikhara banda pAye jAte haiN| para una
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 varSa 24 0 3 gA~voM meM unakA vikAsa jaisA cAhie vaisA na ho sakA / saMsAra ke pariNamanazIla hone se pratyeka padArtha meM pratisamaya pariNamana bhI hotA rahatA hai| sukha dukha, utthAna thora patana kI avasthAe~ pratyeka padArtha meM hotI hai / samAja ke karNadhAroM ko cAhie ki ve sAmAjika sthiti kA adhyayana kareM, unameM saMgaThana aura prema bhAvanA ko vika sita karane kA prayatna karanA caahie| samAja meM aneka granthakAra hue hoge aura vartamAna meM haiM / yahA~ golApUrva samAja ke kucha grantha aura granthAroM kA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai pranekAnsa kiyA hai aura hariSeNa cakravartI kA jIvana paricaya akita karane vAle kaI grantha saMskRta aura apabhraMza bhASA me pAyeM jAte hai| prastuta hariSeNa kathA ke kartA kavi zaMkara hai isame hariSeNa cakravartI ke jIvana paricaya ke sAtha unake putra harivAhana kA jIvana paricaya bhI prakita harivAhana kA kailAza parvata para dIkSA lene tathA tapazcaraNa dvArA grAtma sAdhanA karane kA bhI ullekha kiyA hai| jo mUlasava sarasvatI gancha balAtkAragaNa ke vidvAna the aura bhImadeva paDita ke putra the| inakI jAti golApUrva thii| kavi ne prathame do bhaTTArako kA nAmollekha kiyA hai| prabhAcandra aura ratnakIrti / yaha prabhAcandra dillI paTTa ke vidvAna the jo ajamera ke bhaTTAraka paTTa para pratiSThita hue the aura jinakA pratiSThotsava dillI meM humA thA kathAnaka baDA sundara aura manmohaka hai / graMtha me 711 padma hai kintu cchaka apUrNa jINaM pora prazuddhiyoM se bharA huA hai| isake saMpAdanArthaM dUsarI prati kI zrAvazyakatA hai| jisakA paricaya pahale diyA jA cukA hai| kavi ne isa grantha ko vi0 sa0 1526 bhAdrapada zuklA pratipadA somavAra ke dina pUrA kiyA hai' / grantha abhI aprakAzita hai / 1. saMvat pandraha sar3a ho gae, varisa chatrIsa adhika taha bhae / bhAdayadi parivA hasiyAra, dikhA para taha prakkhiu sAra / aba yaha kaTavu saMpUraNa bhayau, siri hariSeNa saMgha kaha jayau / / sukhadeva - golA pUrva jAti ke pacavisoM meM bihArIdAsa ke putra the| unakI eka hI kRti 'vanikapriyA prakAza' hai jisakA racanAkAla saM0 1767 hai| pustaka me vyApAra sambandhI vastu ke kraya-vikraya kI zubha-azubha bAtoM kA samAveza kiyA gayA hai, jaisA ki nimna padyo -se. prakaTa hai ; vanika priyA meM zubha azubha sabahI diyo batAi / jihiM jaisI nokI lage taMsI kIjo jA // 320 saMvata satraha satraha varaNa saMvatsara ke nAma / kavi karatA sukhadeva kahi lekhaka mAyArAma // 321 bhaourera paMcAzikA - yaha AdinAtha stotra ( maktAmara stotra ) kA padyAnuvAda hai, jo hindI bhASA meM kiyA gayA hai aura jisa para gvAlirI bhASA kI puTa hai / isakI eka sacitra prati, jo saM0 1665 kI likhI huI hai zve0 muni kAntisAgara ke pAsa thI prati jIrNazIrNa hai| muni jI ne likhA hai ki "yaha durlabha anuvAda hai, jisakI yaha eka mAtra prati upalabdha ho sakI hai| isakA samullekha adyAvadhi prakAzita kisI bhI hindI bhASA aura sAhitya ke itihAsa meM nahIM humA manuvAda bahuta hI madhura aura gvAlirI bhASA ke prabhAva ko lie hue hai|" jitanA mahatva isa kRti kA dhArmika dRSTi se hai usase kahIM adhika bhASA kI dRSTi se hai / gvAliyara maMDala kI bhASA ke mukha ko ujjvala karane 2] dohA-gomA pUgya pacavi vAri vihArIdAsa tinake suna sukhadeva kahi vanikapriyA prakAza // 2 vanivani ko yanika priyA bhasArikA heta / Adi granta zrotA suno mano matra sau deta // 3 mAha mAMsa kAtaka kareM, sevatu sodhe sATha / mate yAha ke jo cale kabahU na prAve ghATa // 4 3. "dhanudAsa hU so deva se niru kajAraM kahI bhavyAnanda stuti pazcAzikA kA nAma hai / / 46 4. isa hindI padyAnuvAdakI eka sacitra prati ainaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana vyAvara meM maujUda hai / jisakA bhASA padyAnuvAda sammati sandeza varSa 11 aka do-tIna meM chapa cukA hai /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM meM golA pUrvAnvaya vAlI adhikatara racanAeM jainoMkI dena haiN| anuvAda kI bhASA para dRSTi keMdrita karane se spaSTa pratIta hotA hai ki kavi dhanarAja yA ghanudAsa ne maMDalIya bhASA kA prayoga karate samaya bahuta sAvadhAnI se kAma liyA hai| isakA zabda camana adbhuta hai| kyA majAla hai ki kaThina zabda prA jaay| isameM koI sandeha nahI ki kavi ko saskRta aura tAtkAlika maDalIya bhASA para acchA adhikAra thA / bhAvoM ke vyakta karane me kahI bhI thiya nahI Ane diyA hai| 107 unakA nAma prasisena yA khaDgasena thA / grantha meM prasisema nAma se ullekha kiyA gayA hai| bhavyAnanda pacAzikA ke antima padya se jJAta hotA hai ki kavi ne bhaktAmara stotra ke eka-eka padya kA ekaeka dina me anuvAda kiyA hai| ""eka-eka ko kavi dhanarAja yA ghanudAsa ne apanA ukta hindI padyAnuvAda saMvata 1670 me zyopura meM pUrNa kiyA thaa| jaisA ki usake nimna padya se prakaTa hai| : eku eku vAsara meM eku-eku nitakI / dvaya kara jori dhanarAja kahai sAni sauM, prasAdhu samuddha kIja? jAni mana hita sau // aDatAlIsa padya to mUla bhaktAmara stotra ke padyAnuvAda ke hai aura anta ke do padyoM meM apane viSaya me svalpa saMketa kiyA hai| jisase jAna par3atA hai ki kavi ke pitA kA nAma 'rAjanaMda' thA aura vaha gvAliyara maMDalAntargata syopura (zivapurI) ke nivAsI the| unakI jAti golApUrva thI / dhanarAja yA dhanadAsa kA parivAra saMskRta sAhitya meM ruci rakhatA thA / khaDgasena ne likhA hai ki dhanarAja ke pA~ca bhAI the, jinake nAma gopAna, sAhiba, hamarAja yAdi haiN| una saba meM dhanarAja kavi dhIra aura aneka guNo kA jhAkarathA / ("teSA madhye kavirdhIraH dhanarAjo guNAlayaH ") prastuta khaDgasena (siMga) dhanarAja ke pitRvya zrI jinadAsa kA putra thA - "jinadAsasuto'sisenaH) / asisena saMskRta bhASA kA acchA vidvAna thaa| usane bhaktAmara stotra ke eka-eka padya para pandraha-pandraha padyoM kI jayamAlA jilI hai| bhaktAmara stotra jayamAlA- isame bhaktAmara stotra ke eka-eka padya kA anuvAda 15-15 padyo meM kiyA gayA hai| anuvAda bar3A hI sundara aura sagsa hai / kavi kA saMskRta bhASA para pUrA adhikAra thaa| kavi kI jAti golApUrva hai aura vaha ghanarAja ke pitRvya jinadAsa ke putra the / "savatu navase sAta sAta para sun ghora, pauSa sitA tU guratI- kIyo Rta ko / syopura thAnaka virAjaM rAjananda dhanudAsa, tAko mana bhayo bhafva zivAmRta ko / " asisena ne saMskRta padyoM kI jayamAlA kaba banAI, usakA samaya jJAta nahI huA / anuvAda ho cukane ke 24 varSa vAda saM0 1664 me manoharadAsa kAyastha dvArA prati me 50 citra banAye gaye hai / jiname 48 citra to 48 kAvyo ke hai / citra kalA kI dRSTi se syopura ke itihAsa me - gvAliyara maMDala ke citra kama mahatva ke nahI hai / yadyapi ye citra zailI mugala zAhajahA~ ke samakAlIna hai| citra pUre patra para hai| madhya me jahA~ kahI bhI svarUpa sthAna milA, bhaktAmara ke mUla padma diye haiM aura adhobhAga me dhanarAjakRta anuvAda diyA hai| prathama citra meM Upara ke bhAga me mAnatugAcArya eka caukI para virAjamAna hai jinake sammukha kamaNDala avasthita hai, pRSThabhAga me 'yaha mAnatugAcArya' zabda prati hai mAcArya karabaddha prArthanA kI mudrA me bhagavAna RSabhadeva kI stuti kara rahe hai| sAmane hI unakI khaDgAsanastha nagna pratikRti kita hai| caraNoM me bhaya aura mukuTadhArI amara mata mastaka hai| madhya me 'bhaktAmara praNatamolimaNi prabhANA' pada zrAlekhita hai| RSabhadeva ke bAe hAtha ke pAsa devatAnoM ke mastaka me ghArita mukuTa kI maNiyoM kI prabhA bikhara rahI hai| RSabhadeva ke citra ke bAyeM bhAga meM caugati kA citraNa hai, Upara 'AlambanaM' aura nimna bhAga me 'bhavajale patitAjanAnAM' pratilipita hai| patra ke nIce bhAga meM 'dalita pApatamovitAna' likhakara kAle raMga se samudra banAyA gayA hai jisame eka mAnavAkRti tairatI huI batalAI gaI hai / isa taraha citra meM prathama padya kA sampUrNa bhAva khUbI ke
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108, varSa 24, ki03 anekAnta sAtha darzAyA gayA hai jo pAThaka ko apanI bhora prAkarSita the| jaisA ki grantha ke nimna dohe se prakaTa hai:karatA hai| sauraha sau ikyAnave agahana zubha tithivAra / isa taraha pratyeka citra bhI bhAvapUrNa haiM aura padyagatabhAva napa jujhAra bundelakRta tinake rAja maMjhAra / / 302 ko prasphuTita karane vAle haiN| sabhI citra digambara mudrA rAjA jujhArasiMha vIra siMhadeva ke jyeSTha putra the| ke paricAyaka hai / 48 citra mUla racanA ke hai / 46vA apane pitA kI mRtyu ke bAda rAjya ke uttarAdhikArI hue citra dhanarAja kA hai jo apane guru se isakA pATha suna rahe the| unakI mRtyu saM0 1684 me huI thii| usa samaya haiM / eka vizAla vyAsa kI pITha para kisI muni kA citra orache kA rAjya bahuta vistRta thaa| hai aura sAmane pAMco bandhu jijJAsA kI mudrA me karabaddha pazcAt kavi ke pUrvajana bhelasI grAma ko chor3akara avasthita hai| yaha citra zveta raMga kA hai| zeSa sabhI gaja malahaga ke pAsa khaTolA nAmaka grAma me vasa gae citra ragIna hai / yadyapi bhaktAmara kI sacitra pratiyA~ aura the| vahI para kavi ne 174 varSa bAda savata 1825 meM bhI milatI haiM, parantu ve bAda kI hai / yaha grantha golApUrva caitra zuklA pUrNimA budhavAra ke dina prAtaHkAla varddhamAna samAja kI mahattvapUrNakRti hai| isake saMrakSaNa kA upAya purANa yA carita kI racanA kii| golApUrva samAja ko karanA Avazyaka hai| yaha samAja kA kavi ne prA0 sakalakIrti ke varddhamAna purANa ke anadurbhAgya hai ki ve apane pUrvajoM kI kRtiyo kA bhI sarakSaNa sAra padyAtmaka racanA kI hai| jisame bhagavAna mahAvIra nahI kara skte| pAzA hai ki samAja aisI mahattvapUrNa ke jIvana kI jhAkI kA citraNa kiyA gayA hai| graMtha meM kRtiyoM ke saMrakSaNa meM sAvadhAna hogaa| isa prati kA isa mahAvIra jIvana kI koI khAsa ghaTanA kA ullekha nahIM lie mahattva adhika hai ki use anuvAda kartA dhanarAja ne hai, isa kAraNa usameM kucha navInatA nahI dikhAI detii| svaya 1695 me likhavAI thii| yaha prati sva. muni kAMti hA~, usame yathAsthAna jaina siddhAta kA vivecana kiyA sAgara jI ke sagrahAlaya meM surakSita thii| gayA hai / usame kAvyagata vizeSatA hai| grantha meM 16 varSamAna purANa-ke racayitA kavi navalazAha haiN| adhikAra hai| jiname mahAvIra ke pUrvabhavo se lekara ve bhI golApUrva jAti meM utpanna hue the| unakA gotra mahAvIra jIvana taka varNana diyA hai| prajApati thA aura vaika baDa caMderiyA thaa| inake pUrvaja kavi ne isa grantha ko rAjA chatramAla ke patI, hRdayapahale bhelasI grAma me rahate the jo orachA sTeTa meM sthita thA zAha ke nAtI praura sabhAsiMha ke dvitIya putra hindUpata' ke uname bhISama sAha prasiddha the| unake cAra putra the-vahArana rAjya me racanA kI hai jaisA ki usake nimna dohe se prakaTa hai :sahodara, grahamana mora ratanazAha / eka dina pitA aura putro chatrasAla paMtI pravala nAtI zrI havayeza / ne vicAra kiyA ki dhana kA sadupayoga karane ke lie kucha sabhAsiba suta hindUpata, karahiM rAjya ihi veza // 311 pArmika kArya karanA caahie| taba sundara jina mandira Iti bhIti vyApa nahIM, parajA prati prAnanda / banavAyA gayA aura jina mUrti pratiSThita kI gii| aura paMca kalyANaka rathotsava pratiSThA dhUmadhAma se sampanna 1. hRdayazAha kA svargavAsa 1796 me hmaa| unake nau hii| cAra saMgha ko dAna diyA gayA / usa nagara kA putro me sabhAsiMha sabase bar3A thaa| sabhAsiMha ne saM0 caudharI lodhI thaa| usane aura caturvidha saMgha ne bhISama 1766 se 1806 taka rAjya kiyaa| saM0 1809 sAha ko 'siMghaI' kA pada pradAna kiyaa| yaha ghaTanA saMvat me vaha divagata ho gyaa| sabhAsiMha ke tIna putra the, 1651 ke agahana mahIne me ghaTita huI thii| usa samaya prabhavasiMha, hindUpata aura khetasiMha / saM0 1815 meM bundelakhaNDa me napa jujhAra kA rAjya thA, inake pitA hindUpata ne pramAnasiMha ko maravA diyA aura Apa vIrasiMha deva bar3e parAkramI aura suyogya zAsaka the| rAjagaddI para baiTha gyaa| hindUpata saM0 1834 meM ghAmonI, jhAMsI maura datiyA ke kile inhone hI banAvAye dibagata huaa| isane 6 varSa rAjya kiyaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM meM golApUrvAnvaya bhASA par3ha par3hAvahI khaTapura zrAvaka vRnda // 312 prApakA saMskRta bhASA para acchA adhikAra thA / pApakI graMtha racanA meM preraka yaha kRti bar3I sundara hai| prastuta grantha cakattAnvayI zAha golApUrva samAja ke pUrvaja gharmaniSTha vyaktiyoM ne jahA~ jahA~ ke rAjyakAla me racA gayA hai| deva-guru kI bhakti dvArA jina madira nirmANa, jinabimba paMca kalyANaka pratiSThA, rathotsava aura caturvidha sagha ko kundakundAnvaya me nandisaMgha balAtkAragaNa sarasvatI dAnAdi kA paricaya diyA hai / vahA unhoMne zrutabhakti ko gaccha ke bhaTTAraka siMhakIti dharmakIrti ke paTTadhara bhAratIbhI nahIM bhulaayaa| aneka grantha race aura aura dUsare bhUSaNa jagatabhUSaNa hue / jo gvAliyara ke paTTadhara aura acche vidvAnoM se banavAkara maMdirAdi meM bheMTa diye haiM, aura vidvAna the| unhI kI mAmnAya me golApUrvavaMza meM divyalikhakara yA likhavAkara vratIpAtroM ko bhI pradAna kiye hai| nayana hue| unakI patnI kA nAma durgA thaa| usase do isase unakI zrutabhakti bhI prakaTa hai| yahAM graMtha banavAne putra hue, kevalasena aura dharmasena / divyanayana ke dvitIya kA eka udAharaNa mAtra diyA jAtA hai putra mitrasena kI patnI yazodA se bhI do putra utpanna hue| kevala kalyANArcA (samavasaraNa pATha) kI racanA prathama putra parama pratApI eva yazasvI bhagavAnadAsa kA janma kavivara rUpacanda jI ne sabat 1662 meM kI thii| paMDita huA, jo sagha kA nAyaka aura dharmAtmA thaa| dUsarA putra rUpacanda jI bhaTTArakI paDita hone ke kAraNa pAMDe kahalAte hAravaza bhI ghamapramo pora guNa sampanna thaa| bhagavAnadAsa the| ve kuha nAma ke deza meM sthita salemapura ke nivAsI kI patnI kA nAma kezaride thaa| usase tIna putra hue| the / agravAlAnvayI mAmaTa ke pA~ca putro me se eka the| mahAsena, jinadAsa aura munisuvrata / saghAdhipa bhagavAna dAsa ne jinendra bhagavAna kI pratiSThA karavAI thI / paura 1. zrImatsavatsare'sminnarapatinutayadvikramAditya rAjye- sagharAja kI padavI prApta kI thii| vaha dAnamAna me karNa 5 tItedRganaMdabhadrAMzukRta parimite (1692) kRSNapakSe ke samAna thaa| inhI bhagavAnadAsa kI preraNA se paDita Sa (') mAse devAcAryapracAre zubhanavamatithau siddha- rUpacandajI ne prastuta grantha samavasaraNa pAThakI racanA kI yoge prasiddhe, ponarvasvitpuDasthe (?) samavasRti maha hai| isameM kavi ne bhagavAnadAsa kI jo prazasA kI hai vaha prAptamAptA samApti // 34 // atizayokti ko lie hue hai / upadezI pada kavivara dhAnatarAya mithyA yaha saMsAra hai, muThA yaha saMsAra hai re ||ttek| jo vehI SaTasa sau pauSa, so nahiM saga cala re| aurana ko tohi kauna bharoso, nAhaka moha kara re // 1 sukha kI bAteM bujha nahIM, dukhako sukkha lakha re| mUDho mAhIM mAtA Dole, sASauM pAsa re re // 2 muTha kamAtA sUThI khAtA, mUThI mApa pai re| saccA sAI sUjhe nAhIM, kyoM kari pAra lagai re // 3 jamasoM DaratA phUlA phiratA, karatA mai maiM maiM re| khAnata syAnA so ho jAnA, jo prabhu dhyAna para re||4
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha kaNa dhonIraja jaina anekAnta ke gata aMka (varSa 24 kiraNa 1) meM bilaharI (jilA jabalapura ma0pra0) meM grAma ke zrI mArutinandana prasAda tivArI ke lekha "jaina bAhara skUla ke pAsa eka choTe se vIrAna mandira meM zilpa meM bAhubalI" ke antima pairA meM bAhubali kisI prAcIna mandira kI dvAra zilA (caukhaTa) evaM bharata ke aMkana yA citrAMkana kA prasaMga AyA lagI huI hai| yaha caukhaTa kalacurI kAlIna kisI hai| isa sambandha meM jJAtavya hai ki prAcIna pASANa AdinAtha mandira kI hai| isa para sundara aura kalAkalA kRtiyoM meM do jagaha mujhe bhagavAna AdinAtha pUrNa takSaNa kiyA gayA hai| isa dvAra ke UparI bhAga ke sAtha bharata aura bAhubalI kI pratimAe~ eka hI meM, lalATa biba kI taraha, tIna pratimAoM kA akana zilA-phalaka para prApta huI haiN| huaA hai| bIca meM yugAdideva bhagavAna AdinAtha virAjamAna haiN| eka bhora latA bela aura byAloM (1)mar3AvarA (jilA jhAsI u0 pra0) ke bajAra se pAveSThita mahAyogI bAhabali kA aMkana hai aura ke mandira meM sirona se lAI gaI eka pratimA bIca dUsare kinAre para bharata ko pratiSThita kiyA gayA hai| kI vedI para pratiSThita hai jisameM bIcoMbIca bhagavAna yahAM bharata ko bhI bAhubali kI hI taraha arahanta prAdi jinendra virAjamAna haiM tathA unake donoM pora avasthA meM dhyAnArUr3ha khar3agAsana dikhAyA gayA hai| bAhubali aura bharata kA aMkana hai / bharata-bAhubali unakI pIThikA meM lAMchana kI jagaha para cakra aMkita donoM hI mokSagAmI mahApuruSa the aura prathama tIrtha hai jo isa bAta kA sahaja hI jJAna karA detA hai ki kara grAdinAtha ke zAsana kAla meM hI karma kAlimA ye koI tIrthakara nahIM hai varana Adi deva ke supUtra se vinimukta hokara siddha loka meM virAjamAna ho| aura bAhubalI ke bhrAtA, cakravartI samrAT bharata gae the| isalie arahanta avasthA kI unako hI haiN| pratimA banAne yA pUje jAne meM koI zAstrIya / isa prakAra bharata bAhubali kA aMkana pASANa viruddhatA nahI paatii| pratimAnoM meM bhI prApta huA hai| zodha karane para (2) kalacurI rAjAoM kI kalA-krIDAsthalI saMbhava hai anyatra bhI aise zilpAvazeSa prApta hoN| anekAnta varSa 24 kiraNa 1 ke isI aMka meM zrI varNana kiyA gayA hai unake atirikta anya aneka kalacurI kastUracanda "sumana" ema. e. kA lekha-"tripurI kI kAlIna jaina pratimAeM vartamAna tevara grAma meM va usake pAsa kalacurI kAlIna jaina pratimAeM"-eka sundara lekha hai| pAsa bikharI paDI haiN| sambandha meM do tathya vicAraNIya hai| muni kAntisAgara vAle mUrti saMgraha meM, jo samprati (1) tripurI kI jina jaina pratimAnoM kA lekha meM saMbhavataH jabalapura ke zahIda smAraka me kahIM dabA par3A hai,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoSa kaNa vipurI se prApta praneka sundara jaina pratimAeM thii| mabhI do vAstava meM yaha manohAriNI mUrti, yugAdideva bhagavAn varSa pUrva tevara grAma ke pAsa kheta jotate samaya kalacurI mAdinAtha kI pratimA hai| mUrti ke kAMdhe para laharAtI kAlIna sAta pATha sundara mUrtiyAM prApta huI thI jo bAda jaTAeM isa bAta kA jvalaMta pramANa hai / bhagavAn prAdinAtha meM jabalapura le A gaI thiiN| iname bhI jaina mUrtikalA kA ke dIrghakAlIna, duddhara tapazcaraNa ke kAraNa unakI pratimA utkRSTa pratinidhitva thaa| tevara grAma kI vApikA para, meM jaTAeM banAne kI paramparA madhyakAla taka pracalita rahI tAlAba ke mandira kI bAhya bhitti para, grAma ke mandiroM hai| jaTAmoM ke prakana ke isa rahasya kA ullekha Adi meM tathA eka do logoM ke ghara para kula milAkara lagabhaga purANa meM isa prakAra vaNita haipATha dasa jaina tIrthakara mUtiyoM tathA itanI hI jaina zAsana ciraM tapasyato yasya jaTA mUni babhusta rAm / devatA pratimAe do varSa pUrva taka par3I thiiN| tIna zAsana dhyAnAgnidagdha karmendhaniryadadhumazikhA iva // devatA mUrtiyoM kA citra bhI sAgara-vizvavidyAlaya kI -(prAdi purANa parva 1, zloka 6) patrikA meM maiMne prakAzita karAyA thaa| dUsarI bAta jo isa mUrti ke sambandha me merI samajha meM (2) jabalapura me hanumAna tAla ke bar3e jaina mandira prAtI hai vaha hai isakI svarUpa bhinnatA / sambhavataH prAja meM pratiSThita jisa pratimA kA lekha meM varNana hai, vaha saca- se sau Der3ha sau varSa pUrva yaha mati prAtaH khaNDita avasthA muca hI kalacurI kAlIna jaina mUrtikalA kA utkRSTa udA me tevara athavA usake pAsa pAsa ke kisI sthAna se uThA haraNa hai / itanI sundara aura sajjA pUrNa tIrthakara pratimAeM kara lAI gaI hogii| mUrti ko punaH sthApita karate samaya bahuta hA kama upalabdha huI haiN| saca to yaha hai ki isa kisI sthAnIya kArIgara ne usakI khaNDita prAkRti ko pratimA ke parikara ko sajjA aura vaibhava kA sahI saMvArane kI koziza kI hai| mukha kI prAkRti, aAMkheM, aMdAjA, vinA mUrti kA darzana kiye laga hI hAtho kI aMguliyAM tathA paira dhyAna se dekhane para, yaha nahIM sktaa| maiMne isa pratimA kA eka citra gata varSa bAta spaSTa ho jAtI hai| liyA thA jo isa noTa ke sAtha prakAzita ho rahA hai| jisa kalA kuzalatA se mUrti kA parikara, vidyAdhara kalacurI kalAkAroM kI adbhuta takSaNa pratimA kI eka tathA indra prakita kie gae hai, mUla pratimA ke prAkAra jhAMkI isa citra se pAThakoM ko mila jaaygii| tathA anupAta me usa dakSatA kI chAha nahI hai| dhyAna se lekha ke vidvAna lekhaka ne isa pratimA ko tIrthakara dekhane para bhAsita hotA hai ki zIrSa bhAga ko choDakara padma prabhu kI pratimA likhA hai| maiM unakI isa ghAraNA se / pratimA kA pUrA prAkAra eka pragula nIcA utAra kara punaH sahamata nahIM huuN| tarAzA gayA hai| kucha bhI ho, yaha bAta nivivAda hai ki pIThikA para prakita kamala isa pratimA kA cihna nahIM kalacurI kAlIna deva pratimAno me itanI aizvarya zAlI hai, vaha to sajjA kA eka praza aura arcanA kA pratIka aura vaibhavapUrNa pratimAe bahuta kama milI hai| mAtra hai| kuNDalapura ke bar3e bAbA kI mUrti meM tathA khaju- isI mandira me rakhI haI jisa padmAvatI pratimA kA rAho, devagar3ha Adi ko aneka pratimAmoM meM kamala kA lekha meM ullekha kiyA gayA hai vaha pratimA navIna hai aura aisA hI makana bhinna-bhinna tIthaMkaroM kI pIThikA para use lekhaka ke pramAda vaza hI kalacarI kAlIna pratimAnI pAyA jAtA hai| ke sAtha jor3a liyA gayA jJAta hotA hai / - - -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalacuri kAlIna eka navIna jaina bhavya zilpa kastUracanda 'sumana' ema. e. jabalapura di. 8 julAI 71 navabhArata dainikapatra meM rahA hai / samprati upalabdha mUrti sambhavataH usI mandira meM lakhanAdauna (sivanI) ma. pra. mauryakAlIna eka prAcIna pratiSThita rahI hai| isa upalabdhi se sva. rAyabahAdura jana pratimA upalabdha hone ke samAcAroM ke sAtha zilpa dvArA prakaTa kI gayI saMbhAvanA ki yaha lekha jainoM kA hai, kA citra bhI prakAzita karAyA gayA hai| yaha jana zilpa, na kevala puSTa hotI hai balki ukta saMbhAvanA ko satya lakhanAdauna ke mUlA kAchI parivAra ke zAradAprasAda hara- nirUpita karatI hai / isa bhAMti isa bhavya zilpa ko 10vIM diyA ke bagIce meM jamIna ke mAtra do phuTa nIce se di0 zatI ke prAsapAsa kA tithyAMkita kiyA jAnA upayukta 7-7-71 ko upalabdha huA hai| pratimA kA aMkana 4 phuTa pratIta hotA hai / UMce aura savA do phuTa caur3e zilAkhaNDa para huA batAyA ra savA dA phuTa cAr3a zilAkhaNDa para huA batAyA zilpa maurya kAlIna nahIM, kalacuri kAlIna hai : anya gayA hai| sthAnoM meM prApta mauryakAlIna kalAkRtiyoM se yaha pUrNa prAcIna jaina kendra : jisa sthala vizeSa se yaha bhavya / samAnatA rakhatI hai, yaha tarka dete hue DA0 surezacanda jaina zilpa upalabdha humA hai, usake 2/3 pharalAMga ke samIpavartI prAdi ne isa zilpa ko mauryakAlIna batAyA hai kintu kSetra meM anya khaNDita mUrtiyA~ aura kalAkRtiyA~ upalabdha 'ratneza' jI lAmaTA dvArA DA0 sureza jaina se prApta zilpa hotI rahI haiM. tathA prAja bhI yadA kadA upalabdha hotI hai| citra ko dekhane se aisA jJAta hotA hai ki isa kRti kA ina upalabdhiyoM se aisA pratIta hotA hai ki prAcIna kAla bahata kucha vaisA hI aMkana huaA hai, jaisA ki aMkana kalameM yaha zahara prAcIna bhAratIya saMskRta kA kendra rahA hai| curi kAlIna hanumAna tAla jabalapura ke jaina bar3e mandira isa upalabdhi ne yaha bhI prabhAvita kara diyA hai ki me sthita pratimA meM dikhAI detA hai| jabalapura se 10-11vI zatI ke nikaTa yaha zahara jaina saMskRti kA bhI prApta eka aisA hI jaina zilpa nAgapura saMgrahAlaya meM bhI pramukha kendra rahA hai| vidyamAna hai| isase spaSTa hai ki 'upalabdha pratimA' kalasamaya : sva0 rAyabahAdura hIrAlAla ne apanI pustaka curikAlIna hai, mauryakAlIna nahI / "inskripazansa ina sI0 pI0 eNDa barAra" ke pR0 66 me parikara : aba taka mahAvIra nAma se prasiddha kalacuri lakhanAdauna se hI upalabdha eka dvAra zilAkhaNDa para akita kAlIna do pratimAe hI bhavyatA meM jJAta thiiN| isame eka abhilekha kI upalabdhi nirdezita kI hai| unhoMne prApta nAgapura saMgrahAlaya meM vidyamAna hai jise 10vIM zatI kA bhabhilekha ke jaina mandira kA hone kI saMbhAvanA prakaTa batAyA gayA hai (dekhie-nAgapura saMgrahAlaya smaraNikA, karate hue likhA hai ki lekha meM mandira nirmAtA ko amRta sena kA praziSya aura trivikramasena kA ziSya batAyA gayA 1664 I0, pR0 36 para prakita citr)| hai| nirmAtA kA nAma adRzya hai| lekhaka ne lekha kI lipi dvitIya mUrti hanumAna tAla jaina mandira meM virAjamAna ke prAdhAra para lekha ko 10vIM zatAbdI ke hone kI hai jise maiMne anekAnta (varSa 24 ki0 1 vIra sevA saMbhAvanA bhI vyakta kI hai| mandira 21 dariyAgaMja dehalI 6) meM prakAzita apane lekha isa ullekha se aisA jJAta hotA hai ki isa zahara me meM alekaraNa ke rUpa meM aMkita prAsana meM tIna kamalA10vIM zatI ke prAsapAsa avazya hI koI jaina maMdira nirmita kRtiyoM ko dekhakara padmaprabha kahA hai jabaki jaina navayuvaka
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalacuri kAlIna eka navIna jaina bhavya zilpa samAja jabalapura dvArA prakAzita prAcArya rajanIza ke pratimAoM ke mAre vizva pada kA prakana dhyAnAkarSaka hai| amRta kaNaH 1966 me prakAzita pustikA ke mukhya pRSTha tIno pratimAnoM ke parikara ko dekhane se aisA jJAta para aMkita ukta pratimA ke manojJa citra meM skandhoM para hotA hai ki nAgapura evaM jabalapura kI pratimAe kisI eka laTakatI huI keja gazi se emA jJAta hotA hai ki yaha hI kalAkAra kI vRtiyA~ hai, unake prApta sthala se kabhI pratimA AdinAtha prathama tIrthakara kI hai| yaha bAta tarka sagata pratIta hotI hai kintu lakhanAdauna kI lakhanAdauna se prApta nayanAbhirAma zilpa ke ziropari- pratimA kisI anya kalAkAra kI kRti hI jJAta hotI hai| kalAkRti se pUrva vichaya akita hai| vichatra ke dono lakhanAdauna mati ke parikara me kamalAsIna hAthiyoM ke pAzvoM me uDDAyamAna apanI patniyo se yukta do gaMdharvo nIce madhyastha prAvRti ke dono pora caMvara dhArI prAkRtiyA~ kA citraNa dhyAnAkarSaka hai| aise gaparva na to hanumAna utkIrNa hai| ye prAkRtiyAM alakAro se vibhUSita hai| tAla kI mUrti me prakita hai pora na nAgapura saMgrahAlaya mastaka para kirITa, kAno me kuNDala, bhujAno me bhajabadha, kI mUrti meM hii| gadhoM ke nIce dono pora kamalAkRtiyoM gale meM mAlAe dikhAI detI hai| para aMkita alaMkRta hAtho citrita kiye gaye hai| hAthiyo para prAyana ke nIce pITikA ke madhya me pratimA lAuna apanI patniyoM mahita savAra aise pratIta hote hai mAno kI prAkRti sI utkIrNa hai jisase pratimA mahAvIra kI indra airAvata hAthI para savAra hokara apanI patnI indrANI ke jJAta hotI hai| lAina ke nIce ghama cakra prakita hai / cakra sAtha jinendra stavana ke lie pAyA ho| isa pratimA para ke dono bhAra strI eva puruSa kI mAnavAkRtiyA~ hai / dharmaupalabdha isa prakana se aisA pratIta hotA hai ki hanumAna cakra ke dono prora alakRta do stambha hai jina para pratimA tAla tathA nAgapura sagrahAlaya kI pratimAno kA kucha kA grAsana prAdhArita dikhAI detA hai| stambho ke pAsa UparI prA TUTa gayA hai, merI mamajha meM una pratimAo meM dharma cakra ke donI pAra mige kA pradarzana bhI hai jo tIrthabhI aisI hI prAkRtiyA~ avazya hI rahI hai| una para kara ke siMhAsana para bAsIna hone kI puSTi karate hai| akita mavAra hIna hAthI isa bAta kI mAra saketa bhI pratimA : isa manohArI prAkRti ke pRSTha bhAga meM eka karate hai / nAgapura kI pratimA me milAna karane para jabala- __ kamala ala kara Na vAlA prabhAmaNDala hai| bhagavAna kI keza para hanumAna tAla kI pratimA kA nIce kA prAsana vAlA racanA gucchako kempa meM nirmita hai| zrIvatsa cinha kA aga bhI dayA humA jJAta hotA hai| kyoMki nAgapura sagrahA. aspaSTa saMketa milatA hai / mUrti ke mugyamaDala para pragatalaya kI pratimA meM prAmana para navagraha prAkRtiyA~ bhI maMdAsya, zAti eva virakti ke bhAva cittAkarSaka hai| mUrtigata ho gayI hai| cihna donoM me nahI hai| nAgapura kaNTha meM pradarzita tIna rekhAe mAno saketa kara rahI hai ki sagrahAlaya meM pratimA mahAvIra ke akana ke nAma se sthita triratna dhAraNa karake hI ziva ramaNI ko varaNa kiyA jA hai parantu kimI pramANa yA lAchana ke abhAva meM pratimA sakatA hai| padmAsana mudrA meM dhyAna nimagna yaha pratimA kA aimA nAmAkana karanA ucita nahI hai| ina do| mahAkozala me eka anUThI kRti hai| jA anekAnta ke grAhaka banaM 'bhanekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| anaka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA animata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rahe / aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaro vidyAthiyoM seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayo aura jaina zruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate hai ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM bane aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'bhanekAnta'
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra paramAnanda jaina zAstrI abhayakumAra zizunAgavaMzI rAjA vimbasAra (zreNika) bakarA bhejA / aura kahA ki ise khUba khilAmo-pilAyo, aura nandazrI kA pUtra thaa| nandazrI veNugrAma ke seTha kI parantu yaha dhyAna rakhanA ki isakA eka tolA bhI vajana vidUSI kanyA thI / vaha bar3I catura rUpa aura lavaNya sayukta na bar3he / vipra loga isa AjJA se parezAna the ki yadi sato sAdhvI thii| zreNika kA vivAha usI ke sAtha huA bakare ko khUba khilAyA-pilAyA jAyagA to vaha moTA ho thaa| abhayakumAra unhIM donoM kA putra thaa| vaha pATha varSa jAyagA, usakA vajana bar3ha jaaygaa| aura use khilAyAkI avasthA taka apanI nanihAla meM hI rhaa| usake pilAyA na jAya to vaha durbala ho jaaygaa| taba unhoMne pazcAt mAtA aura putra dono hI rAjagRha pA ge| abhayakumAra se kahA ki mApa hamArI isa samasyA ko hala abhayakumAra bAla avasthA se hI catura buddhimAna aura kreN| kumAra ne unheM dilAsA dI aura kahA ki ghabarAmo pratibhA sampanna thaa| usakI pratibhA vivekazAlinI thii| nahI jo maiM upAya batAtA hU~ use karo, tuma dina meM bakare kaI mAmale kyo na mA ko khUba khilAmo-pilAno, phintu rAtri meM 2-3 ghaMTe ke jAya, phira bhI baha usase ghabarAtA nahI thaa| vaha sahana liye gIdar3a ke sAmane bAMdha do, isase usakA vajana nahIM zIla aura tejasvI thaa| kaThina kArya Ane para hI vaha usa baDhegA aura na kama hogaa| cunAMce eka saptAha bAda jaba para vicAra karatA aura use hala karane ke lie aneka usa bakare ko taulA gayA to usakA vajana na bar3hA aura na ghaTA-samavasthita rahA-jitanA thA utanA hI upAya kAma meM laataa| parantu vaha kabhI nirAza nahI rhaa| hupraa| vimbasAra ne nandigrAma ke brAhmaNo ko prAjJA dI ki usane apanI bAla avasthA me nandigrAma brAhmaNo kI acchA bar3hiyA dUdha gAya, bhaisa, bakarI prAdi kisI bhI vipadAmoM kA nirANaraNa kiyA thaa| usase usakI buddhi pazu kA na ho, aura na nAriyala Adi phaloM kA ho / kaI mattA kA patA calatA hai| yahAM do-tIna uddharaNa pAThakoM ghar3e dUdha bhijavAyo / brAhmaNa loga isa prAjJA ko sunakara kI jAnajJArI ke lie diye jAte hai| stabdha raha ge| unhoMne vicAra kiyA ki dUdha jina rAjA zreNika ne nandigrAma ke brAhmaNoM ke pAsa eka pazuoM kA hotA hai, usakA unhoMne niSedha kara diyaa| 1. tassa NaM seniyasya ranno putta naMdAedevIe attae abhae aba hama isa prAjJA kA pAlana kaise kara skege| ve saba nAma kumAro hotthA / ghabar3A gae / aura ve abhaya kumAra ke pAsa gae aura unase -niravAvalikA sUtra 23 / prArthanA kI ki rAjakumAra prabakI AjJA to aisI kaThora nassANa saNiyassa putte nadAedevIe attae abhae AI hai ki hama usake pAlana karane me sarvathA asamartha hai| nAma kamAro hotthaa| ataH pApa hame koI aisA upAya batalAiye jinase hamArI -jJAtAdharmakAMga 0 1 01 rakSA ho sake / abhayakumAra ne kahA pApa dhabar3Aiye nahI, noTa-bauddho kI therI gAthA aTThakathA meM abhayakumAra prApakA kArya ho jaaygaa| rAjakumAra ne kacce jo kI ko ujjaina kI padmAvatI bezyA kA putra batalAyA hai| laliyAM maMgavAkara unakA dUgha nikalavA kara ghar3oM me kinta digambara-zvetAmbara jaina paramparA meM use naMdazrI bharavA diyA aura rAjA bimbasAra ke pAsabhijavA kA hI putra batalAyA gayA hai| diyaa|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra punaH bimbasAra ne nandigrAma vAloM ko yaha prAjJA dI hai| unhone apane mana meM anumAna kara liyA ki samrATa ki eka kUSmANDa (kumhaDA-kadda ) jo ghaDe ke peTa barAbara ke kaThina praznoM kA uttara isI rAjakumAra ne diyA thA ho, kama yA adhika na ho, zIghra bhijavAyo / anyathA grAma na ki brAhmaNo ne / pazcAt unhone nandigrAma meM jAkara khAlI kara do| isa prAjJA ko sunakara sabhI ghbddaaye| rAjA zreNika bimbasAra ke putra, unakI rAnI nandA mora kumAra prabhayake pAsa jAkara bole, kamAra ne eka miTTI tathA usake pitA seTha indradatta apane sevakoM sahita Thahara kA bar3A ghar3A magavAyA aura kaddU kI phalavAlI vela hae hai| ata eva ve lajjita tathA prAnandita hokara vahA~ usameM DAla dI, vaha kaddU dina para dina bar3hatA gayA, jaba se girivraja lauTa ge| vahAM para unhoMne samrATa ko namavaha ghar3e ke peTa ke barAbara ho gayA taba use rAjA zreNika skAra kara prabhaya kI jo-jo ceSTAeM dekhI thIM, ve saba kaha ke pAsa bhijavA diyaa| rAjA bimbasAra ne vicArA ki suunaaii| unhoMne mahArAja se kahA :nandigrAma ke brAhmaNa to itane duddhimAna nahIM hai, jo merI mahArAja hama usa kumAra ko dekhakara pahale hI samajha saba prAjJAnoM ko pUrA kareM / koI na koI buddhimAna puruSa / gae the ki yaha asAdhAraNa bAlaka nandigrAma kA nahIM ho usa grAma meM jarUra pAyA hai, jisase brAhmaNoM kI rakSA ho sktaa| yaha saba laDako se tejasvI pratApI aura rAjarahI hai aura usane isa bAta kA patA lagAne ke lie lakSaNo se maMDita thaa| upasthita bAlakoM meM usake samAna guptacara bheje| unhone jAkara pUcha-tAcha kI, eka jAmuna anya kisI me vaisA teja dRSTigocara nahI humaa| bAda meM ke per3a para kucha bAlaka jAmuna khA rahe the / ina AdamiyoM logo se bAta cIta karane para hameM usakA yathArtha paricaya ko prAte hue dekhakara kamAra ne lar3akoM se kahA ki inase liyaa| praba prApa jaisA ucita samajhe so kara / aura koI bAta na kare, mai unase saba bAta kruugaa| jaba ve pAsa meM pAye to kahane lage ki kacha jAmUna hame bhI eka dina rAjyamaMtrI varSakAra ne samrATa se nivedana doge| kumAra ne kahA Apa kaise jAmuna cAhane ho| kiyA ki rAjakumAra prabhaya kI vilakSaNa pratibhA ke samA. garama-garama yA ThaDe / kyoMki mere pAsa dono prakAra ke cAra mile hai samrAT | aisI vilakSaNa buddhi to bar3e-bar3e phala hai / unhone kahA garama-garama cAhie / kumAra ne pake vidvAno me nahI hotii| unhe zIna bulavAnA caahie| hue jAmumo ko toDakara aura masalakara nIce DAla diye, samrAT tumhArA kathana ThIka hai, varSakAra ! maiM bhI unhone unako dhUna sApha kara phaeNka.phUkakara khAe / kumAra kumAra ko yahA bulavAne kI bAta soca rahA thA, kintu ne kahA ki hamane aApake kahe anusAra garama-garama jAm kumAra ko bulavAne kA DhaMga bhI aisA vilakSaNa rakhUgA ki diye, pApa loga ina phaloM ko khaba phaMka mAra-mAra kara tathA usame kumAra ko apanI buddhi kI eka bhora parIkSA denI ThaDA karake khAeM, kahIM aisA na ho ki inakI pAMca se hogii| acchA, nandagrAma bhejane ke lie eka dUta ko ApakI dAr3hI-mUche jala jAe / ____ isa para una rAjapuruSoM ne lajjita hokara kahA- __dUta-maiM nandigrAma jAne ke lie upasthita hU~ mahArAja ! 'pracchA , aba pApa hame ThaDe phala de| samrAT tuma abhI nandigrAma cale jAyo, vahA~ jAkara tuma taba abhayakumAra ne unheM kaccI-kaccI jAmuneM denI / kumAra abhaya se mila kara kahanA ki pApako mahArAja ne prArambha kii| bulAyA hai| kintu unhoMne yaha AjJA dI hai ki prApa abhayakumAra kI vAkcAturI, tejasvitA, mukha kA mArga se pAveM, na unmArga se prAve, na dina meM prAveM na rAta saundarya prAvi anya bAlako se asAdhAraNa unake bahumUlya meM pAveM / bhUkhe peTa na pAveM, praphare peTa bhI na prAbe, na vastroM ko dekhakara ve rAjapuruSa samajha gae ki yaha koI kisI savArI meM paaveN| aura na paidala hI prAveM, kindra asAdhAraNa buddhi vaal| rAjakumAra hai| unako yaha sama- giri vraja nagara zIghra hI bhaaveN| jhate dera na lagI ki yaha rAjakamAra nandigrAma kA nahIM "jo mAjJA samrAT !" bulvaayo|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116, varSa 24, ki0 3 anekAnta hata kaha kara vahA~ se calA gayA, usane nandigrAma nivAsiyoM kI bar3I bhArI bhIr3a unake darzana karane ka kara prabhayakamAra ko bhaktipUrvaka praNAma kara mahA. rAjamArga para ekatrita thii| nagara kI striyA~ to mArga ke jakA sandeza jyo kA tyo kaha sunaayaa| samrAT dvArA pratyeka makAna kI chata para jamA ho gaI thii| Age-mAge kamAra ke balAe jAne kA sandeza sAre nandigrAma meM phaila bAjA bajatA jA rahA thA, jisase mArga meM bhIDa barAbara gyaa| isa samAcAra ko suna vahA~ ke saba brAhmaNa ghabarA bar3hatI hI jAtI thii| utsukatA vaza striyoM meM to unako maura socane lage ki praba hamArI rakSA kisI prakAra dekhane kI hor3a mI laga gaI thii| koI strI to rasoI homo sakatI / aba taka to kumAra ne hamAre jIvana ko banAne kA kArya bIca hI me choDakara chajje kI pora bhAgI kara lI; kintu aba kumAra ke cale jAne para hama aura koI eka strI apane bAlaka kI eka prA~kha me kAjala logo ko samrATa ke kopAnala me bhasma honA hI pdd'egaa| lagAkara dUsarI yaukha yo hI choDa bAjo kA zabda suna hai Izvara ! samrATa ne kumAra ko bulA kara baDA anartha bAlaka ko uThAkara bhaagii| koI nArI apane pairoM meM lAla kiyA he paramAtmA, hama logoM se aisA kyA pApa bana mehadI lagA rahI thI, vaha mehadI se apane sAre pharza ko gayA hai jisake pariNAma svarUpa hama dukha hI bhoga rahe hai| kharAba karatI huI apane bAlA khAne meM jA phuNcii| ise bhagavana ! hamArI rakSA kro| isa taraha rote-cillAte taraha nAriyoM ke ThaTTha ke ThaTTha' chajjoM, bAlAkhAnoM, aTAMhA brAhmaNakUmAra abhaya kI sevA meM upasthita ho, gene giyoM aura caukhaNDoM meM jamA ho ge| aura ve baDI lge| unakI dukhI avasthA dekha kumAra bole utsukatA se kumAra ko dekhane lgii| bAlaka, vRddha aura brAhmaNo ! Apa itanA kheda kyo karate hai ? samrAT yuvA sabhI kumAra ko dekhane ke lie atyanta utsAha se ne mujhe jisa prakAra Apane ko prAjJA dI hai mai unake pAsa jamA ho ge| usI prakAra jaauuNgaa| giribraja meM bhI Apa logo kA janatA kI apAra bhIr3a ke sAtha kumAra kI savArI bhI nagara meM Age-mAge bar3hatI jAtI thii| bAjo ke pIchepUrA dhyAna rakhUgA / pApa loga kisI bAta kI cintA na / kr| pIche baMdI jana kumAra kI virudAvalI kA bakhAna kara rahe brAhmaNoM ko dhairya baghAkara aura samajhA bujhA kara the| sthAna-sthAna para nagaravAsI jana rAjakumAra kI kumAra ne samasta sevakoM ko taiyAra karane ke lie apane prazasA kara rahe the| isa taraha rAjamArga se jAte hue nAnA seTha indradatta se kahA / unakI prAjJA ke sAtha unake kumAra abhaya rAjasabhA ke pAma jA phuNce| unhone ratha se sabhI anucara jAne ke lie taiyAra ho ge| seTha indradatta utara kara apane nAnA seTha indradatta ke sAtha rAjasabhA meM eka ratha para pRthak baitthe| kumAra ne apane lie jo ratha praveza kiyaa| prAja kumAra ke prAgamana ke kAraNa dina magavAyA usake bIca meM eka chIkA baghavA diyaa| chipa jAne para bhI rAjasabhA pUrI bharI huI thii| dina samApta hone para jaba saMdhyAkAla hugrA, taba rAjakumAra ne sabhA me samrATa ko ralaTita siMhAsana kamAra ne girivraja kI pora apane samasta sevako aura para virAjamAna dekhakara unheM namaskAra kara unake caraNa garakSako sahita ratha hakavA diyaa| calate samaya ratha kA chue| samrATa ne unako khaicakara apanI goda meM baiThA eka pahiyA mArga me calAyA gayA aura dUsarA pahiyA sar3aka liyA / svAgata satkAra ke bAda kumAra ne samrAT se niveke bagala me unmArga meM DAla diyA gyaa| kumAra ne calate dana kiyA, "pitA jI! merI prApa se eka prArthanA hai. samaya cane kA prAdhA peTa bhojana kiyA aura ratha ke usa pApa prAjJA de to nivedana kruuN|" chIke meM baiTha ge| isa taraha aneka brAhmaNo ke sAtha abhaya samrAT bimbasAra prasanna hokara bolekumAra prAnandapUrvaka girivraja pahu~ca ge| "avazya kaho beTA ! kyA kahanA cAhate ho|" - abhayakumAra ke sAyakAla taka girivraja pahu~cane kA taba abhayakumAra ne kahAsamAcAra nagara me pahu~ca hI cukA thA, isa kAraNa nagara "pitA jI! merA nivedana yaha hai ki nandigrAma ke
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra ye vipragaNa ApakI sevA me praahai| yadi unhoMne anajAne me koI aparAva kara bhI diyA hai, to Apa apane baDappana kA dhyAna kara unheM kSamA kara de| merI zrApa se yaha vinaya hai / maiM unako abhayadAna de cukA hU~ / " abhayakumAra ke itane kahA hI nadiyA ke zabda nandigrAma brAhmaNa bhI samrAT ke caraNoM meM gira par3e, aura unase vinaya pUrvaka kSamA mAgane lge| taba samrAT na kahA "acchA, kumAra ! jaba tuma inako abhayadAna de cuke ho to hama bhI inako abhaya karate hai|" phira samrATa ne zahmaNoM kI ora mukha karake kahA'vipragaNa | Apa prasannatA se nandigrAma cale jAve | aba Apako kisI prakAra kI cintA karane kI AvazyakatA nahI / Apake adhikAra meM kisI prakAra kI bhI kamI nahIM kI jAvegI / mahArAja ke sunakara brAhmaNo ne kahA "samrAT kI jaya ho, kumAra abhaya kI jaya ho / hame Apa ne jIvana dAna diyA / grApakA kalyANa ho / " nandigrAma ke brAhmaNa vahA~ se atyanta prasanna hote hue apane gA~va cale gae / yuvarAja pada giri vraja kI rAjasabhA ko grAja vizeSarUpa se rAjAyA gayA hai / sundara patAkAo aura toraNo se khambho ko alakRta kiyA gyaa| acche aura nae pharza bichA kara use aura bhI sundara banA diyA, ghAsanoM kI saMkhyA bhI bar3hA dI gaI, jisase janatA grAsAnI se baiTha sake / prAtaHkAla se hI janatA ne rAjasabhA meM thAnA prArambha kara diyaa| nagara nivAsI utsAha pUrvaka rAjasabhA me A rahe the / 10 bajate bajate rAjasabhA bhavana ThasAThasa bhara gayA kintu zrAne vAlo kA tAtA lagA hI rahA / rAjyAdhikAriyo kA bhI prAnA prArambha ho gayA / aura ThIka dasa baje sabhA bhavana andara aura bAhara dono jagaha bhara gyaa| sabhA bhavana bharane para pradhAna senApati bhadrasena aura mahAmAtya varSakAra bhAkara apane Asana para baiTha ge| rAjamahala ke dvAra se rAjakumAra abhaya ko sAtha lie hue samrAT vimbasAra pAte hue dikhAI die| unako dekhate hI janatA ne jora se samrAT vimbasAra (zreNika) kI jaya aura rAjakumAra 117 prabhaya kI jaya ke nAroM se sabhA bhavana gUja utthaa| donoM apane-apane sAsana para baiTha ge| taba mahAmAtya varSakAra ne kahA rAjyAdhikArI 'samrAT paurajAnapada tathA upasthita mahAnubhAva ! saba upasthita mahAnubhAva sune| mujhe atyanta prasannatA hai ki rAjakumAra prabhaya kA Aja saba kI ora se svAgata karane kA avasara prApta huA hai 1 kumAra me vilakSaNa cAturya, parAkrama aura alaukika sAhasa hai sAta varSa kI Ayu meM lokottara guNoM kI prApti binA pUrvapuNya ke nahIM ho sktii| grAma ke brAhmaNo kI rakSA karane meM unhoMne apane buddhicAturya kA jo paricaya diyA hai isase unhone hamArI zraddhA ko bhI jIta liyA hai| nagara nivAsI unase atyadhika prema karata hai| unakA janapriya svabhAva nyAyapriyatA dayAlutA aura camatkAi buddhi yadi lokottara guNoM ke kAraNa unhe magadha sAmrAjya kA yuvarAja banA diyA jAya / grApa loga mere isa prastAva para vicAra kre| nagara ke pramukha logoM ne varSakAra ke prastAva kA samarthana hI nahIM kiyA pratyuta samasta paurajAnapada kI ora se ghoSaNA kI gaI, ki saba nAgarika isa prastAva ke pakSa meM hai / samrAT ne kahA grApa logo ne kumAra ke guNoM kA varNana kara unheM yuvarAja pada dene kA vicAra kiyA / ise maiM kumAra ke atirikta apanA bhI sammAna mAnatA hU~, mujhe gaurava hai ki maiM aise suyogya putra kA pitA huuN| mahAmAtya varSakAra kA rAjakumAra abhaya ko yuvarAja banAne kA prastAva sarvasammati se pAsa kiyA jAtA hai / abhayakumAra kA nyAya eka dina vizvasAra kI rAjasabhA meM vyAvahArika ne nivedana kiyA ki hai deva! eka abhiyoga nIceke nyAyAlayoM se hotA huA mere pAsa zrAyA thA, para vaha itanA jaTila hai ki maiM bhI usakA nyAya karane meM asamartha hai| isalie use samrATa kI sevA me upasthita karane kI anumati cAhatA huuN| samrAT kI pAzAnusAra prabhiyoga upasthita kiyA gyaa| rAjasabhA ke eka kakSa meM biThalAI huI do bhadra mahilAoMoM ko rAjasabhA me upasthita kiyA gyaa| donoM
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198, varSa 24, ki03 pranekAnta mahilAmoM kI prAyu 24-25 varSa ke lagabhaga hogI ve pAkara samApta kii| donoM mahilAeM samrAT ke sammukha upasthita huii| rAjasabhA vyAvahArika ne kahA-aisA hI hai deva ? ke loga unake zArIrika saundarya praura ratnajaDita vastrA- samrAT taba to yaha abhiyoga bar3A pecIdA hai / isakA bhUSaNoM se vismita hue| vyAvahArika bolA--abhiyoga nirNaya karanA sugama kArya nahIM hai| samrATa ne abhayakumAra ina donoM mahilAmoM kA hai| iname bAI pora kI mahilA kA kI mora dekhakara pUchA, kyo abhayakumAra ! kyA tuma isa nAma vasumitrA mora dAhinI ora vAlI mahilA kA nAma abhiyoga kA nirNaya kara sakoge ? avazya kara sakU~gA vasudatA hai| ye donoM subhadradatta seTha kI paliyA hai| pitA jI ! samrATa ne kahA seTha subhadradatta kA to abhI abhI samrATa ne vyAvahArika se kahAdehAvasAna huA hai / vaha magadha ke grAma ke nivAsI the| "acchA vyAvahArika-isa abhiyoga ko yuvarAja ke aura videzo se apAra dhana sampatti kamAkara abhI abhI sammukha upasthita kage, vahI isakA nirNaya kreNge|" rAjagRha me pAkara base the| __vyAvahArika ne donoM saMThAniyo ko abhayakumAra ke ___ vyAvahArika ne kahA-yaha donoM subhadradatta seTha kI sAmane upasthita kiyaa| abhayakumAra ne uname se eka se paliyAM haiM / samrATa ne kahA, ina donoM meM yaha chaha mAsakA puuchaa| bAlaka kisakA hai ? vyAvahArika bolA, rAjan ! sArA abhayakumAra-vasumitrA devI, tuma usa paramapitA kI jhagar3A to isI para hai| ye dono hI use apanA-apanA sAkSI pUrvaka apanI bAta kho| bAlaka batalAtI hai / samrATa ne kahA sAkSiyo se kisakA vasumitrA-mai usa paramapitA paramAtmA ko sapathapakSa adhika puSTa eva pramANita hotA hai| pUrvaka kahatI haiM ki yaha bAlaka sumitra merI kokha se utpanna vahArika bolA-seTha subhadradatta rAjagaha meM kala huaA hai| maiM hI isakI mAtA hU~, vasudattA nhii| do mAma se prAyA thaa| ataeva jo kucha sAkSiyA milatI abhayakumAra-vasudattA devI aba tumhe kyA kahanA hai ? hai ve kevala do mAma ke andara ko milatI hai| sAkSiyo vasudattA-maiM bhI usa paramapitA paramAtmA kI sapathase yaha mAta hotA hai ki isa bAlaka para dono kA samAna pUrvaka kahatI hai ki yaha bAlaka sumitra merI kokha se utpanna hai| laDake ko jArI ra pilAyA jAtA rahA hai aura mai hI igakI mAtA hU~, mumitrA nhiiN| isalie dUdha kI sAkSI kA to prabhAva hai| dono use abhayakumAra-mAlUma hotA hai tuma loga saccI bAta apane apane peTa kA utpanna bAlaka kahatI hai| dekhane vAloM nahI batalAnogI? kA kahanA hai ki bacce para donoM kA samAna pyAra hai| yaha to arAbhava hai ki bAlaka dono kI kokha se samrATa ne kahA ki subhadra to rAjagRha ke eka gAva kA utpanna huA ho / kintu isa para dAvA dono karatI hai| nivAsI thA usa gAva se kucha sAkSiyA nahI maMgavAI gii| kyoMki bacce kI jo mAtA siddha hogI vahI usakI pradhivyAvahArika ne kahA-ki devI gAvase bhI sAkSiyA maMgavAI kAriNI banegI aura seTha subhadradatta kI apAra sapatti para thI kintu ve to pora bhI adhika asantoSajanaka hai| unase usI kA adhikAra hogaa| kintu isa tathya kA koI patA kevala itanA hI siddha humA hai ki meTha subhadradatta usa gAMva nahI lagatA / mai to isa bacce ko prAdhA prAdhA kATa kara kA nivAsI thA aura dono seThAniyA usako pariNItA donoM ko die detA hai| yaha kaha kara abhayakumAra ne bacce vadhueM thI / vaha ina donoM ko sAtha lekA sAryavAha ke ke peTa para nagI talavAra rakha dii| vamumitrA yaha dekhakara sAtha apanA eka nijI pota lekara suvarNadvIpa vyApAra karane dhAr3e mAra-mAra kara rone lgii| usane abhayakumAra kI gayA thA aura phira vApisa gA~va nahI gyaa| samrATa ne talavAra pakaDakara usase kahAkahA ki isakA artha tA yaha humA ki usake yaha bacvA "yuvarAja ! bacce ke do Tukar3e mata kro| ise pApa kahI yAtrA me humA aura usane apanI yAtrA rAjagRha meM vasudattA ko hI de de| mai isa para apane dAve ka
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra vApisa letI haiN| aura vasudattA ke pAsa hI isakA mukha pichalA varNana bhI bhejA gayA hai| vyAvahArika-bhejA dekha liyA kruuNgii|" gayA hai zrImAn / samrAT acchA use par3ha kara sunAmI / yaha kahakara vasumitrA abhayakumAra ke pAvoM meM par3a gaI, vyAvahArika-jaisI zrImAn ko mAjJA! maiM ise paDha kintu vasudattA isa sAre dRzya ko khaDI-khaDI dekhatI rhii| kara munAtA hai| isa para abhayakamAra usa bacce ko chor3akara bole- isa strI bhaTA kA pati : isa strI bhadrA kA pati balabhadra ayodhyA nivAsI ___ "yaha siddha ho gayA ki baccA vasumitrA kA hai, maiM saccaritra kisAna hai, isakA prayodhyA ke eka dhanika vyakti baccA vasumitrA ko detA huuN|" basaMta ke sAtha gupta sambandha ho gayA thaa| bAda meM eka unhoMne vasudattA kI ora dekhakara kahA tyAgI mahAtmA ke mahatvapUrNa upadeza se isane zIlavata le nirdayI rAkSasI ! tU bacce kI mAtA banane kA Dhoga liyA aura basaMta kA sAtha choDa diyA / basaMta ne usa para karatI hai aura usakI gardana para talavAra dekha kara patthara bahuta hore DAle, kintu yaha usake vaza me na pAI / bAda ko mati ke samAna khaDI rhii| maiM tujhe asatya bolane ke me basanta ko isa strI ke lie pAgala dazA me galiyo me aparAdha meM deza nirvAsana kA daNDa detA huuN| seTha subhadradatta ghUmate hue dekhA gyaa| kucha samaya bAda basata ayodhyA se jI samasta sampatti kA ekamAtra adhikAra vasumitrA prari gAyaba ho gyaa| pora balabhadra kA prAkAra banAkara eka usake putra kA hogaa| anya vyakti asalI balabhadra ko ghara se nikAlane lgaa| vyAvahArika ne samrATa se nivedana kiyA hai ki deva ! isake uparAnta yaha patA lagAnA sambhava ho gayA ki eka abhiyoga aura hai vaha bhI merI samajha meM nahIM asalI balabhadra kauna hai? praayaa| samrATa ne kahA, acchA use bhI sAmane upasthita samrATa~yaha abhiyoga to pahale se bhI adhika paMcIdA hai| phira unhoMne abhayakumAra kI ora dekha kara vyAvahArika ne eka prAkRti vAle do vyaktiyo ke pUchA, kyoM kumAra ! tuma isa abhiyoga kA nirNaya kara mAtha eka strI ko upasthita kiyaa| strI atyadhika sundara sakoge ? kumAra-saMbhavata: kara to srkegaa| thI, unako upasthita karake vyAvahArika bolA, annadAtA! samrATa-acchA devI / tumhAre abhiyoga kA nirNaya yaha abhiyoga kozala janapada ke ayodhyA nagara se samrATa yuvarAja kreNge| prasenajina ne svaya bhejA hai, bahuta prayatna karane para bhI ve donoM balabhadroM kA eka sA rUparaga dekha kara pahale to usakA nirNaya nahI kara sake, to unhone Apake pAsa bheja abhayakumAra cakarA gaye bAda meM unhone bhadrA kI sahAyatA se diyaa| una donoM vyaktiyoM ke zarIra kI sUkSma jAMca-par3atAla kii| mamrATa, acchA kaho kyA abhiyoga hai ? kintu unakA unako lezamAtra bhI antara na milA / anta isa abhiyoga meM vAdinI yaha strI hai| isakA nAma me socate hue unake hRdaya meM eka vicAra utpanna hmaa| bhadrA hai, yaha apanA mAmalA svaya upasthita kregii| unhoMne dono balabhadro ko eka sIkhacedAra kATharI me banda isa para samrATa usa mahilA se bole- kyoM devI ! kara diyA, phira unhoMne eka tabI apane sAmane rakha kara taMga kyA abhiyoga hai ? bhadrA-deva ! ina dono me se una dono bala bhadroM se kahA-suno balabhadro! tuma donoM eka vyakti merA pati hai, eka vyakti nakalI hai jo mere meM se koThe ke sIkhaco me se nikala kara jo koI bhI isa pati kA rUpa banAye hue hai| kRpayA mujhe nakalI vyakti se tUbI ke chidra se nikala jAvegA, aura usI ko bhadrA chA kara mujhe merA asalI pati dilavAde / milegii|" samrAT-yaha to baDA pecIdA mAmalA hai| vyAvahArika kumAra ke ina vacano ko sunakara prasalI balabhadra ko -tabhI tA mahArAja prasenajita ne Apake pAsa bhejA hai| bar3A dukha huA, aura use vizvAsa ho gayA ki aba bhadrA samrATa -kyA ina tIno vyaktiyoM ke viSaya me inakA mujhe kabhI nahI milegI: kyoMki maiM tabI ke cheda se nikala
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 va 24, 03 nahIM sakatA / kintu kumAra ke vacanoM se nakalI balabhadra ko bar3A harSa hupaa| usane apane zarIra ko atyanta patalA karake sIkhaco se bAhara nikala kara jyohI tUbI ke andara praveza kiyA, tyo ho abhayakumAra ne talavAra kA eka bharapUra hAtha mAra kara nakalI balabhadra ko mAra DAlA / pazcAt usane asalI balabhadra ko koTharI se nikAla kara use bhadrA ke sAtha ayodhyA jAne kI anumati de dii| kumAra kI vilakSaNa nyAya buddhi dekhakara sArI sabhA meM harSa chA gyaa| mahAmAtya vardhakAra ne kumAra kI isa vilakSaNa buddhi ke lie badhAI pradAna kii| kumAra ke ina niSpakSa kAryoM se unakI kIti bahuta bar3ha gii| loga usako nyAya parAyaNatA ko dekhakara sabhI usakI prazaMsA karane lge| kozala ke pazcAt anya dezoM se bhI abhiyoga unake pAsa pAte the, jinakA yaha apanI pratibhA se zIghra nirNaya kara diyA karatA thaa| zrabhayakumAra rAjya kAryoM ke atirikta, kauTumbika kAryoM meM, guhya kAryo me zraura rahasyamaya kAryo ke nizcaya karane me pUchane yogya thaa| vaha svayaM rAjya zAsana, rASTradeza, koya, koThAra (anta bhaDAra) senA, nagara aura antaHpura kI dekha-rekha karatA thA / pranekAnta thA / kintu abhayakumAra ne jahA~ zatru zivira laganA thA vahA~ usane pahale hI suvarNamudrA mar3avA dI thI jaba caNDapradyota ne rAjagRha ko ghera liyA, taba abhayakumAra ne use eka patra likhA thA ki ApakA hitaiSI hokara batA rahA hU~ ki Apake sahabara rAjA zreNika se mila gaye hai, ve bAdha kara zreNika ko samhAlane vAle hai, unhone zreNika se bahuta dhana rAzi prApta kI hai| yadi Apako vizvAsa na ho to apane zivira ke sthAna ko khudavA kara dekhiye usase Apako svayaM vizvAsa ho jAyagA / caNDapradyota ne jaba usa sthAna ko khudavAyA taba unheM suvarNa mudrAo kA Dhera prApta huA / isase caNDapradyota ne apanA gherA uThA liyA aura unI calA gyaa| jaina mAnyatAnusAra prabhayakumAra zreNika bhabhagAra ( bimbasAra ) kA manonIti matrI thA / zreNika kA belanA ke sAtha vivAha bhI abhayakumAra kI buddhimattA se huA thA / abhayakumAra apanI buddhimattA ke kAraNa rAjya ke sarakSaNa me bhI ucita mArga kA avalambana karatA thA / usake ina kAryoM se prajA baDhI santuSTa rahatI thI aura usake prati hArdika prema pradarzita karatI thii| abhayakumAra ne zreNika ke rAjanaitika saMkaTa bhI aneka bAra TAle the| eka bAra ujjainI ke zAsaka caNDapradyona ne anya caudaha rAjAo ke sAtha rAjagRha para prAkramaNa kiyA 1. jJAtA dharmakathAga prathama zrutaskadha 1 adhyAya | 2. bharatezvara bAhubalI vRtti patra 38 3. triSaSThi TAlA kA puruSa caritra abhayakamAra ne rAjya rakSA ke lie aneka kArya kiye hai| isI se loka meM unakI mahatA thii| jaina mAnyatAnusAra prabhavakumAra ne bhagavAna mahAvIra se jaina dIkSA lI aura kaThora tapazcaraNa kiyA aura muktipada prApta kiyaa| yaha mAnyatA sandehAspada hai| isakI jA~ca karane kI AvazyakatA hai| jaina granthoM me abhayakumAra ko jaina dharmI aura mahAvIra ke pAsa jAne aura dIkSA lene kA spaSTa ullekha hai / 4. pradyota nRpate saMnyastato rAjagRha param / paryaveSTayata bhUgola. godhimanilekhi // / 122 athettha preSayAmAsa lekha pradyotabhUpate / abhaya gupta puruSaH paruSetaramA pibhiH / / 123 X X X X tenAvaratIya misvAmekAntahitavAMkhyA / sarve zreNikarAjena bheditAstava bhU bhujaH // 125 dInArA. preSitAH santi tebhyamtAn kartuM mAtmasAt / te tAnAdAya baddhvA tvAmarthayiSyantimatpituH / / 126 tadAvAseSu dInArA nivAtAH santitatkRte / mAnayitvA pazyatro vA dIpe madhyagnimIkSate / / 127 viditvaiva sa bhUpasya kasyA vA samacIkhanata | labdhAstatra ca dInArAstAn dRSTvA sa palAyitaH // yogazAstra 11 5. therIgAthA-kathA 1083-84 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ punIta Agama sAhitya kA notizAstrIya siMhAvalokana DA0 bAlakRSNa 'akiMcana' ema. e. pI-eca. DI. vizva ke dhArmika sAhitya ko jaina sAhitya eva darzA prayat-mRtyu kA prAnA nizcita hai| saba prANiyoM kA mahatva nirvivAda hai / jaina dharmAvalambiyoM me ko apanA jIvana priya hai, sabhI sukha cAhate haiM, dukha koI jitanA UcA sthAna prAgamoM kA hai, utanA sambhavataH anya nahIM cAhatA, maraNa sabhI ko apriya hai| sabhI jInA kA nhiiN| ina punIta pAgamoM kA nirmANa to svayaM bhagavAn cAhate hai / pratyeka prANI jIvana kI icchA rakhatA hai, sabako prahaMta ne kiyA thA kintu vAda meM unheM sUtra rUpo meM artha jIvita rahanA acchA lagatA hai| mAgadhI bhASA me nibaddha unake gaNagharoM ne kiyaa| kAraNa jaina sAhitya meM mUla sUtroM kA vahI mAhAtmya hai jo yaha thA ki durbhikSoM evaM vipalavoM Adi prApattiyoM ke bauddha sAhitya me dhammapada kA / isake utsarajjhayaNa (uttarAkAraNa prAgama sAhitya vikhaDita hotA rahA thaa| bhagavAn dhyayana) ke prathasa adhyAya meM 'vinaya' kA varNana isa prakAra mahAvIra jI ke nirvANa ke lagabhaga 680 yA 663 varSa haipazcAt (I0 saM0 453-466) ke valabhI sammelana me mA galiyasseva kasaM vayaNamicche puNo punno| mAgama lipibaddha kiye gaye, ataH nizcita hai ki bhagavAn kasaM va baThThamAinne, pAvagaM parivajjae / / mahAvIra kI bhASA kA mUla artha mAgadhI me usa samaya taka prarthAt-mariyala ghor3e ko bAra-bAra kor3e lagAne kI / paryApta antara avazya A gayA hogaa| jo ho ye sUtra jarUrata hotI hai, vaise mumukSu ko bAra-vAra guru ke upadeza divya jJAna ke mahAna srota hai| zrI bhagavatazaraNa upAdhyAya kI apekSA na karanI caahie| jaise acchI nasla kA ghor3A ke vizva sAhitya kI rUpa-rekhA pR0 506 ke anusAra to __cAbuka dekhate hI ThIka rAste para calane lagatA hai, usI "ina granthoM kI sImA me sArA mAnava jJAna jaise simaTa prakAra guru ke prAzaya ko samajhakara mumukhako pApa karma kara pA gayA hai|"-iskaa sampAdana ballabhI pariSada ke tyAga denA caahie| dvArA 46 grantho meM huA hai / inameM yahI para tIsare adhyayana meM prapramAda kI zikSA dete 1. pAyAraMga, sUyagaDaMga ityAdi 12 aMga hae kahA gayA hai ki "TUTA hA jIvana-tantu phira se nahIM 2. provavAiya, rAyasapaiNaiya ityAdi 12 upAMga; jur3a sakatA, isalie he gautama ! tU kSaNa bhara bhI pramAda 3. causaraNa, pAurapaccakaravANa ityAdi 10 painnA na kara / jarA se grasta puruSa kA koI zaraNa nahIM hai, phira 4. nisoha, mahAnisIha ityAdi 6 cheyasutta; aura pramAdI-hiMsaka aura prayatnazIla jIva kisakI zaraNa 5.uttarajjhayaNa, dasaveyAliya ityAdi 4 mUlasutta haiN| jaayeNge| jaina zAstroM ke anusAra aMgoM aura mUla sUtoM meM sarvA- bAIsaveM adhyayana meM satI kA apane Upara mAsakta dhika mahattvapUrNa hai paayaarNg| prAcInatama jaina sUtra bhI zramaNa rathanemi ko phaTakAranA kitanA kalyaNakArI tathA yahI hai| isa sUtra kI mahimA sampUrNa jaina sAhitya meM eka prabhAvotpAdaka hai-"he rathanemi ! yadi tU rUpa se vaizramaNa, svara meM gAI gaI hai| bhAva nidarzana ke kie eka udaraNa ceSTA se nalakUvara athavA sAkSAt indra hI kyoM na bana prastuta hai jAya, to bhI maiM tujhe na cAhU~gI / he yaza ke abhilAzI ! "natyi kAlAsa nnaagmo| samve pANA piyAuyA, tU jIvana ke lie vamana kI huI vastu kA punaH sevana karanA suhasAyA, dukkhapaDikUlA, apyiyavahA, piyajIviNo jIvi- cAhatA hai / isase to mara jAnA zreyaskara hai / jisa kisI sakAmAsamvesi jIviyaM piyaM / bhI nArI ko dekhakara yadi tU usake prati pAsakti bhASa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122, barSa 24, ki03 anekAnta pradarzita karegA to vAyu ke jhoke se idhara-ughara Dolane 6. "sAMsArika dharmoM se virata jo koI jagata meM vicavAle tRga kI bhAMti terA citta kahI bhI sthira na rhegaa|" rate hai, unheM sabake sAtha vahI bartAva karanA cAhie isI prakAra paccIsabai adhyayana meM brAhmaNa tapasvI jo ve (dUsaro se apane prati) karAnA cAhate hai|" mAdi ke lakSaNa tathA karma mahimA isa prakAra gAI gaI pAgama vATikA isa prakAra ke nIti-kusumo kI divya hai-"isa loka me jo agni kI taraha pUjya hai, use kuzala gadha se satata susuvAsita hai / aAvazyakatA isa svastha evaM puruSa brahmaNa kahate hai| mira muDA lene se zramaNa nahI magadhita pavana ko, mana-prANa aura jIvana meM utArane hotA, mokAra jApa karane se brAhmaNa nahI hotaa| jaMgala vI hai| me rahane se muni nahIM hotA aura kuza cIvara dhAraNa karane prAgamoM kI vyAkhyA sAhitya meM nIti : se koI tapasvI nahIM kahA jaataa| samatA se zramaNa, brahma Agamo ke sakalana ke pazcAt dUsarI se lekara solacarya se brAhyaNa, jJAna se muni aura tapa se tapasvI hotA havI zatAbdI taka Agama sAhitya ke samajhane-samajhAne ke hai| kama se brAhmaNa, karma se kSatriya, dharma se vaizya aura lie niyukti, bhASya, TIkA, cUNi ityAdi TIkA-sAhitya karma se hI manuSya zadra kahA jAtA hai / kI vipula saSTi huii| isameM bhI prasagavaza hame kahI kahIM spaSTa hai ki prAgama sAhitya naitika kathanoM kA apUrva padyamaya nIti kathana prApta ho jAne hai| udAharaNArtha maMDAra hai| ye kathana dikkAlAtIta, sArvadezika eva mArva mANikyazekhara sUri ne prAvazyaka nimukti kI apanI bhaumika satya hai / jaina dharma kI akSaya vidhi hote hae bhI dIpikA meM kacha sundara rIti baca kahe hai :ye mAnava mAtra kI nidhi hai| inakI mahimA kA adhika / jahA kharo cadaNa bhAravAhI, bhArassa bhAgIna caMdaNasya / pAkhyAna na karate hue kucha bahumUlya kathana uddhRta karanA evaM kha nANI caraNaNa hINo, nANasya bhagI na ha soggaIe / padhika upayogI hogA hayaM nANaM kiyAhINa, hayA dhannANapo kiyaa| 1. "(mahApuruSa vaha hai) jo nAbhAlAbha me, sukha-dukha me, pAsato pagulo daDDho, dhAvamANo pra aNdhshro| jIvana-maraNa me, nindA aura prazasA me tathA mAna saMjogasiddhoi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho payAi / apamAna me samabhAva ho|" 2. "svArtha-rahita dene vAlA durlabha hai, gvArtha-rahita jIvana adhoM yo paga ya baNe samiccA, te sapauttA nagaraM paviTThA / / nirvAha karane vAlA dUrlabha hai / svArtha rahita dene vAlA -prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 205 para uddhata paura svArtha rahita hokara jIne vAlA dono hI svarga arthAta jaise candana kA bhAra Dhone vAlA gadhA bhAra ko jAte hai|" kA hI bhAgI hotA hai, candana kA nahI, usI prakAra caritra 3. jaise viDAla ke rahane ke sthAna ke pAsa cUhoM kA se hIna jJAnI aura kevala jJAna kA hI bhAgI hotA hai rahanA prazasta nahI hai, usI prakAra striyoM ke nivAsa / sadgati kA nhii| kriyA rahita jJAna aura prajJAnI kI sthAna ke bIca meM brahmacAriyo kA rahanA kSamya kriyA naSTa huI samajhanI caahie| (jagala me prAga laga nahI hai|" jAne para) cupacApa khar3A huA pagu aura bhAgatA huA 4. "lohe ke kATI se muhUrta mAtra dukha hotA hai, ve bhI andhA dono hA prAga ma jala marata (zarIra se) sugamatA pUrvaka nikAle jA sakate hai, paratu siddhi hotI hai| eka pahie se ratha nahI cala sktaa| kaTuvacana kaThinAI se nikalI hai jo vaira bar3hAne aura nizIthabhApya ke kAmAsakti sambandhI do kathana mahAbhaya utpanna karane ke lie bole jaay|" dekhie :5. "krodha prIti ko naSTa karatA hai, mAna vinaya kA nAza "kAnI aA~kha se dekhanA romAMcita ho jAnA, zarIra karatA hai, kapaTa mitro kA nAza karatA hai aura lobha meM kampa honA, pasInA chaTane laganA, maha para lAlI dikhAI saba kucha vinaSTa kara detA hai|" par3anA, bAra-bAra nizvAsa aura jamAI lenA" ye strIme
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ punIta pAgama sAhitya kA nItizAstrIya siMhAvalokana 123 mArakta puruSa ke lakSaNa haiM / kAmAsakta striyoM kI pahacAna arthAt-siMha kI jaTAoM, satI strI kI jaghAnoM, zaraNa bhI dekhie : meM pAye hue subhaTa aura prAzIviSa sarpa ke mastaka kI maNi ___"sakaTAkSa nayano se dekhanA, bAloM ko saMvAranA, kAna ko kabhI nahI sparza karanA caahie| aura nAka ko khujalAnA, guhya praga ko dikhAnA, gharSaNa sumatisUri ke 'jinadattAkhyAna' me para strI darzana ke prAliMgana tathA apane priya ke samakSa apane duzcaritro kA tyAga kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai :bakhAna karanA, usake hIna guNoM kI prazasA karanA, paira ke te kaha na vaMdaNijjA, je te vanTuNa prklttaaii| aMgUThe se jamIna khodanA aura khakhAranA-" ye pUruSa ke dhArAhayavya vasahA, baccaMti mahiM ployNtaa|| prati prAsakta strI ke lakSaNa samajhane caahie| arthAt aise loga kyoM vandanIya na hoM jo strI ko mAgamottara kAlIna jaina-dharma sAhitya meM nIti dekha kara varSA se pAhata vRSabho kI bhA~ti nIce jamIna kI (5vI zatAbdI me 10vI zatAbdI taka): ora muha kie cupacApa cale jAte hai / prAgama yugIna jaina grantho me bhI kahI-kahI vyAvahA prazna zailI meM pRthvI ko svarga banAne vAle cAra rika nIti upalabdha hotI hai / isa dRSTi se ratnazekhara sUri / padArtho kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai :ke 'vyavahAra zuddhi prakAza' bahuta uttama hai| yahA~ pAjI ucchugAme vAso seyaM sagorasA saalo| vikA ke sAtha upAya putra, RNa, paradeza Adi jIvana ke ihAya jassa bhajjA piyayama! ki tassa rajjeNa?" vyAvahArika pakSa para sundara vicAra prastuta kiyA gayA hai / prAkRta bhASA kA kathA-sAhitya bhI atyanta samRddha hai| he priyatama ! Ikha vAle gAMva meM vAsa, sapheda vastroM yadyapi isa vAGamaya kA adhikAza dharma pracAra ke lie kA dhAraNa gorasa aura zAli kA bhakSaNa tathA iSTa bhArga gar3hA hai kintu uname vyavahAra nIti kA praza bhI pracara jisake nikaTa ho use rAjya se kyA prayojana ? mAtrA meM samAhita hai| nIti zikSA prAyaH chandobaddha rahatI yahA~ aneka gAthAoM me strI-puruSoM ke svabhAvAdi ke hai| isameM upamA, rUpaka, dRSTAnta prAvi alaMkAroM kA pracura sambandha me sundara kathana hai| eka gAthA kA vyaMgyA prayoga kiyA gayA hai| kitanA satya evaM vyavahAra siddha hai:devabhadra sUri ke prasiddha grantha 'kahArayaNa kosa' (kathA- dhannA tA mahilAmo jANaM purisesu kittimo neho| ratna koSa) meM dhana kI mahimA isa prakAra gAI gaI hai:- pAeNa jamo purisA mahayarasarisA sahAveNaM // parigalai maI mailijjaI jaso nA'daraMti sayaNA vi / arthAt puruSo se kRtrima sneha karane vAlI striyA~ bhI pAlassa ca payaTTai viSpharaha maNammi rnnrnnyo| dhanya haiM kyoMki puruSoM kA svabhAva bhI to bhauroM jaisA hI uccharaha aNucchAho pasarai savvAMgiyo mhaabaaho| hotA hai| ki kivana hoi duhaM prathavihoNasya purimassa / / haribhadramUri ke uvaemapada (upadeza pada) kI prazno. arthAt dhana ke abhAva me mati bhraSTa ho jAtI hai, ttara zailI do gAthA meM dekhieyaza malina ho jAtA hai, svajana bhI Adara nahI karata, ko dhammo jIvadayA, ki sokkhamaroggayAu jIvassa / pAlasya Ane lagatA hai, mana udvigna hotA jAtA hai, kAma ko soho savabhAvo ki paDivvaM priccheno| meM utsAha nahI rahatA, samasta maga me mahA dAha unpanna ki visamaM kajjA, ki lakhavvaM jaNo gunnggaahii| ho jAtA hai / dhanahIna puruSa ko kauna-sA duva nahI hotA? ki sahageza suyaNo, ki duggejjhe khalo logro|| kumArapAla pratibodha kA eka subhASita isa prakAra arthAt dharma kyA hai ? jIva dayA! mukha kyA hai ? sohaha kesara saihi, uru saraNAgamo suhaDassa / pArogya / sneha kyA hai? sadbhAva / pADitya kyA hai ? maNi matthai prAsIvisaha kiM dhippai pramuyassa / / hitahita kA viveka / biSama kyA hai? kArya ko gati /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124, varSa 24, ki0. anekAnta prApta kyA karanA cAhie; zubha guNa / sukha se prApta karane hara virasA sA nIviyapi kasiNAgiralakSya // yogya kyA hai ? sajjana puruss| kaThinatA se prApta karane arthAt jaba mahilA mAsakta hotI hai to usame ganne yogya kyA hai ? durjana puruSa / ke pore athavA zakkara kI bhAti miThAsa hotA hai aura jayasiMha sUri ke 'dharmopadezamAlA' meM do kaTu satya / jaba vaha virakta hotI hai to kAle nAga kI bhAMti usakA dekhie viSa jIvana ke lie ghAtaka hotA hai| eka anya prasiddha apAtre ramate nArI, girovarSati mAdhavaH / kathana lIjienIcamAdhayate lakSmIH prAma: prAyeNa nidhanaH / / paDhama pi prAvayANa citeyavyo nareNa pddiyaaro| prarthAt-nArI prapAtra meM ramaNa karatI hai, megha parvata para na hi gehammi palite avaDaM khaNiu taraha koI / / barasatA hai, lakSmI nIca kA prAzraya letI hai aura vidvAna arthAt vipatti ke pAne ke pahale hI usakA upAya prAyaH nirdhana rahatA hai| socanA caahie| ghara me Aga lagane para kyA koI kumA rajjAveMti na rajjati leMti hiyayAI na uNa appeti / khoda sakatA hai| chappaNNaya buddhImo jubaImo do visrisaanii|| maladhArI hemacandra sUri kI 'upadezamAlA' 505 mUla arthAt-striyAM dUsarekA raMjana karatI hai, lekina svaya gAthAoM kI eka dUsaro upayogI racanA hai| raMjita nahI hotii| ve dUsaro kA hRdaya haraNa karatI hai, usakA yaha kathana kitanA vicitra hailekina apanA hRdaya nahI detiiN| dUsaroM ko chappana buddhiyAM jAyamAno hareddhAryA vardhamAno hareddhanaM / unakI do buddhiyoM ke barAbara hai| priyamANo haret prANAn nAsti putra samo ripuH / / kSaNa meM daridratA miTAne vAle bhadra prabhadra dhaMdhoM kI arthAt putra paidA hote hI bhAryA kA haraNa kara letA eka sUcI dene vAlI gAthA isa prakAra hai : haiM, bar3A hokara dhana kA haraNa karatA hai, marate samaya prANoM khetaM ucchRNa samuddasevaNaM, joNiposaNaM ceva / kA haraNa karatA hai / isalie putra ke samAna aura koI nivaINaM ca pasAmo khaNaNa nihaNaMti daarih|| zatra nahI hai| kahane kI AvazyakatA nahIM ki yaha kathana prarthAt Ikha kI khetI samudra yAtrA (videza meM jAkara aTapaTA hote hue bhI laukika anubhava kI dRSTi se bAvana ghaSA karane) yoni poSaNa (vezyA vRtti) aura rAjya tole pAva rattI hai| isa prakAra ke sahasro nIti paraka kapA-ina cAra upAyoM se kSaNa bhara meM daridratA naSTa ho upayogI kathana prAcIna jaina grantha majaSAmo me surakSita jAtI hai| prAdarza ke kathanoM ke usa yuga meM bhI yathArtha kI hai| ina kathano kA pracAra aura prasAra dharma kI apekSA itanI spaSTokti, sAhasa hI kahI jaaygii| aise aura bhI laukika, sAmAjika evaM rASTrIya hita-sAdhana kI dRSTi se aneka kathana sahaja sulabha hai| kahI adhika Avazyaka hai| kAza, bhraSTAcAra ke isa aMdhere strI ke svabhAva kA varNana karate hue kahA hai- yuga me jainAgamo ke naitika kathano kA punIta prakAza phaila mahilA rattametA ucchRkhaMDa va sakkarA ceva / paataa| kamala parAga kA lobhI eka bhauMrA usake andara banda ho yaha soca rahA thA ki rAta bItegI, sundara prabhAta hogA, sUrya udaya hogA, kamala kalikA khilegI aura maiM punaH rasa le ur3a jAU~gA / duHkha hai ki itane meM eka hAthI ne usa kamalinI ko mukha meM dabA liyA / yahI dazA viSayI jIvana kI hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizAlakIrti va ajitakIrti vidyAvara joharApurakara marAThI meM vizAlakIti dvArA racita dharmaparIkSA upalabdha hai / lekhaka ne apane guru kA nAma devendrakIti batAyA hai kintu racanAkAla kA ullekha nahIM kiyaa| racanA marAThI meM hone se lekhaka ke guru kAraMjA ke bhaTTAraka hoge aisA anumAna svAbhAvika thA kintu kAraMjA meM devendrakIrti nAma ke chaH bhaTTAraka hue hai ataH kauna se devendra kIrti lekhaka ke guru the yaha spaSTa nahIM ho sakA / racanA kI hastalikhita prati zaka 1610 kI prApta hai| isake pUrva bhI kAraMjA meM do devendrakIrti hue the ataH yaha bAta pani zcita rahI thI DA0 subhASacandra dhakkoke ke pravandha 'prAcIna marAThI jaina sAhitya' (suvicAra prakAzana maMDala, pUjA dvArA 1968 me prakAzita) / mahArASTra me mAgdeha nagara ke nikaTa pUrNA nadI ke tora para upalada grAma hai| yahA~ ke jinamandira kI mUrtiyo ke lekhoM kA sArAMza enyuala riporTa Apha inDiyana epi grAphI (bhArata sarakAra ke purAtattva vibhAga dvArA saMkalita) ke varSa 1958-59 ke prakAzana meM diyA hai| inameM se ka0 bI 216266 tathA 270 se uparyukta prazna sulajhane meM madada milI hai| yaha sArAMza hamane jaina zilAlekha saMgraha bhAga 5 ( jo bhAratIya jJAnapITha dvArA abhIabhI prakAzita huA hai ) me lekha kra0 260 se 262 ke rUpa me sakalita kiyA hai| tInoM lekhoM kI tithi zaka 1541 arthAta sana 1620 dI gayI hai| prathama lesa me pratiSThApaka prAcArya kA nAma vizAlakIti zrakita hai, dUsare lekha me unhI kA nAma mUmasaMgha sarasvatIgaccha balA skAragaNa isa sapradAya nAma ke sAtha hai tathA tIsare lekha meM devendrakIti ke ziSya vizAlakIrti aisA unakA ullekha hai / prarthAta dharmaparIkSA kI upalabdha prati ke lagabhaga 70 varSa pUrva ye vizAlakIrti hue the| unakI isa nizcita tithi ke mAlUma ho jAne se ghaba yaha kahA jA sakatA hai ki ve kAraMjA ke devendrakIti nAmaka dvitIya bhaTTAraka ke ziSya hoMge jinakI jJAta tithiyA~ zaka 1503 se 1514 taka haiM (bhaTTAraka sampradAya, jIvarAja paMthamAlA solApura 1950 pRSTha 50-51 ) ina devendrakIti ke paTTaziSya kumudacandra kI jJAta tithiyA~ zaka 1522 se 1535 ka hai ataH kumudacandra ke gurubandhu ke rUpa me vizAsakIti kA zaka 1541 meM ullekha susaMgata hI hogA / kumudacandra ke ziSya vIradAsa kA marAThI sudarzana caritra upalabdha hai| marAThI me abhayakIrti dvArA zaka 1538 meM racita anantavratakathA kA hamane sapAdana kiyA thA ( sammati mAsika, bAhubalI kolhApura, maI 58 ) / inake guru kA nAma ajitakIrti batAyA gayA hai| isa nAma ke kucha bhaTTAraka lAtUra kI paramparA meM hue hai kintu unakA samaya zaka 1538 se kAphI bAda kA hai ataH prabhayakIrti kisa sthAna kI paramparA se sambaddha the yaha spaSTa nahIM ho pAyA thA / ukhalada ke hI zilAlekho ke uparyukta sArAMza me ka0 bI 266-7 para prApta vivaraNa se yaha prazna bhI sulajha sakatA hai| yaha jaina zilAlekha saMgraha bhAga 5 me lesa 0 242-3 rUpa me saMkalita hai| inameM se dUsare lekha meM tithi nahI hai kintu dharmacandra-dharma bhUSaNa- devendrakIrtiprajitakoti yaha paramparA dI gaI hai / kArajA ke bhaTTArakoM kI paramparA se milAna karane se spaSTa hotA hai ki isame ullikhita dharmabhUSaNa ke ziSya devendrakoti upayukta dvitIya devendrakIti hI haiM jinakI jJAta tithiyA~ zaka 1503 se 1514 taka hai / inake ziSya majitakIrti the prataH ve zaka 1538 ke pranantavratakathAracayitA zrabhayakIrti ke guru honA susaMgata hai| ina do lekhoM meM pahalA lekha zaka 1506 kA batAyA gayA hai| isameM dharmabhUSaNa ke ziSya devendra kIrti ke kisI ziSya kA nAma ullikhita hai kintu yaha pUrA haiisakA uttarAcaM kIti hai, pUrvAcaM par3hA nahIM gayA hai| uparyukta parcA se niSpanna guruziSyaparamparA isa prakAra dikhAI jA sakegI dharma bhUSaNa devendrakozika 1503 se 14 kumudacandra zaka 1522 se 35 vidyAlaka kIrti zaka 1541 (dharmaparIkSAkartA) ajitakIrti I zrabhayakIrti zaka 1538 (ananyatayAkartA)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaka kI 53 kriyAe~ baMzIghara zAstrI ema. e. purANa sAhitya meM zrI jinasenAcArya kRta mAdipurANa moda, 6. priyodbhava, 7.nAmakarma, 8. bahiryAni, 6. niSadhA, kA mahattva sarvavidita hai| isake uttaravartI sAhityakAroM 10. prAzana, 11. vyuSTi, 12. kezavApa, 13. lipitathA prAcAryoM ne isake viSaya, paramparA, zailI Adi kA anu- saMkhyA va saMgraha, 14. upanIti, 15. vratacaryA, 16. vratAkaraNa kiyA hai| banArasa hindU vizvavidyAlaya ke DA0 vataraNa, 17. bivAha, 15. varNa lAbha, 16. kulacaryA, 20. esa. bhaTTAcArya ne ise bhArata eva bhAratIya jIvana kA gRhIzitA, 21. prazAnti, 22. gRha tyAga, 23. dIkSAdya, vizvakoSa batAyA hai| 24. jinarUpatA, 25. monAdhyayana vRttAnta, 26. tIrthakRta isameM prAdinAtha bhagavAna kA saparivAra pUrNa caritra bhAvanA, 27. gurusthAnAbhyupagama, 28. gaNopagrahaNa svaguNa prastuta kiyA gayA hai| unake putra bharata kA pUrNa vivaraNa sthAna saMkrAMti, 30. niHsaMgatvAtmabhAvanA, 31. yoga diyA gayA hai| bharata ne kisa prakAra cakravartI pada prApta nirvANa saMprApti, 32. yoga-nirvANa sAcana, 33. idropakiyA, unhoMne dAna dene yogya pAtra DhUMDhane hetu kisa prakAra pAda, 34. abhiSeka, 35. vidhidAna, 36. sukhodaya, 37. parIkSaNa kiyA, unheM unake kartavyo kA kisa prakAra bhAna indra tyAga, 38. avatAra, 36. hiraNyotkRSTa janmatA, karAyA prAdi kA vistRta varNana prantha meM kiyA gayA hai| 40. mandarendra abhiSeka, 41. gurupUjopalambhana, bharata tadabhava mokSagAmI avazya the kintu gRhasthAvasthA meM 42. yauvarAjya, 43. svarAjya, 44. cakralAbha, 45. unake dvAga kiye gae sabhI kArya mAnya evaM vidheya nahIM digvijaya, 46. cakrAbhiSeka, 47. sAmAjya, 48. ho jaate| niSkrAnti, 46. yogasanmaha, 50. pAhatya, 51. tadvihAra, unhoMne cAroM mora vijaya prApta kara dAna dene kI 52. yogatyAga, 53. agra nivRtti 1 socI thI lekina usake lie kauna yogya pAtra ho isake ye kriyAeM isa jIva ke eka bhava me sampanna nahIM lie eka parIkSaNa kA prAyojana kiyA / inhoMne jinako hoMgI apita tIna bhavoM meM sampanna hogii| pahalI kriyA dayA, pravaNa, hiMsA se bacane vAle samajhA unheM brAhmaNa varNa se 32vI kriyA taka manuSya bhava me, 33vIM kriyA se ke rUpa meM sthApita kiyA aura unheM garbhAnvaya kriyA, 37vIM kriyA taka svargaloka meM evaM 38vIM kriyA se dIkSAnvaya kriyA, kriyAnvaya kriyA prAdi karane kA upadeza 53vIM taka phira manuSya bhava meM janma lene para hogii| diyA hai| pahalI se 13vI kriyA manuSya ke mAtA-pitA dvArA kI yadyapi prAdipurANa se prAcIna kisI bhI prAmANika jaavegii| eka jIva isI krama se manuSya bane, phira indra grantha me ina kriyAoM ko karane kA upadeza nahIM milatA bane, phira manuSya bhava dhAraNa kara cakravartI eva tIrtha kara hai phira bhI bharata ne inakI bhUmikA batAte hue kahA ki bane taba ye kriyAeM pUrNa ho| isa pUre mavapiNI kAla zrAvakAdhyAya saMgraha me ve kriyAe tIna prakAra kI kahI gaI meM kevala 3 cakravartI hI tIrtha kara bana pAe hai| unhoMne hai samyagdRSTi puruSoM ko una kriyAoM kA pAlana avazya apane pUrva bhavoM meM ye kriyAeM kI hoM aisA ullekha nahIM karanA caahie| miltaa| striyoM ke lie ina kriyAmoM kA vidhAna hI 53 garbhAnvaya kriyAeM isa prakAra batAI gaI hai --- nahI hai| prataH ina kriyAyo ko pratyeka samyagdRSTi kare 1. bhASAta, 2. prIti, 3. suprIti, 4. dhUti, 5. aisA sambhava nahIM ho sakatA eka prazna yaha bhI uThatA hai
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata kI 53 kiyAyeM ki dvitIya bAra mAnuSya bhava dhAraNa karane para prathama bIsa kriyAeM karane kA vidhAna kyoM nahIM kiyA gayA lagatA hai ki ye saba kriyAeM bharata ne apanI rAjakIya sattA ke bala para prajAjano ko karane ko kaha dI hai lekina na to inakA kabhI pracalana rahA hai aura na kisI prAcIna zAstra meM ullekha milatA hai| isa prasaMga me eka tRSya ghora vicAraNIya hai| bharata ne bhI RSabhadeva se jAkara nivedana kiyA ki maine brAhmaNa varNa sthApita kiyA hai aura unhe vratacihna sUtra diyA hai| lekina Apake rahate hue merA yaha karanA ThIka hai yA nahIM ? isa vicAra se merA citta DolAyamAna ho rahA hai| bhagavAn RSabhadeva ne kahA ki : pAyasUtradharA dhartAH prANimAraNatatparAH / vayuge pravatsyanti sanmArgaparipanthinaH / 4152 dvijAtisarjana tasmAnnAdya yadyapi doSakRta / svAddoSa bIjamAtyAM kRpANDavanAt / / sarga 41, ilo0 54 pApa ke cinhasvarUpa yajJopavIta ko dhAraNa karane vAle aura prANiyoM ke mArane meM tatpara dhUrta brAhmaNa AgAmI yuga meM samIcIna mArga ke virodhI hoNge| pAna brAhmaNoM kI racanA bhale hI doSa rUpa na ho kintu Age pAkhaNDa mato ke pravartana karane meM doSa kA bIja rUpa hai / yajJopavIta pApasUtra kA vizeSaNa dekara bhagavAna ne spaSTa kara diyA hai ki unhe ye vidhAna nahIM lagAnA / bhagavAna RSabhadeva ne apane zAsana kAla meM kSatriya, vaizya aura zUdra ye tIna varNa hI sthApita kie the aura unhoMne ina kriyAoM ko karane kA kathana nahI kiyA / bharata dvArA vargita 53 kiyAoM kA kisI bhI prAmANika zrAvakAcAra meM ullekha nahIM milatA / hA~ prAcArya kundakunda ne apane rayaNasAra meM bAvaka ke lie nimna 53 kriyAeM batAI haiM: 127 guNavayatavasamapaDimAdAna jahAgAhANaM praNatAmiyaM / daMsaNaNANacaritaM kiriyA tevaNa sAvayA // bhaNiyA 36 mUlaguNa vrata 12 tapa 12 samatA pratimA 11. dAna 4, jalagAlana, rAtribhojana tyAga, samyagdarzana, samyakajJAna aura samyaka cAritra ye Avaka kI 53 kriyAeM haiN| ina kriyAoM kA jIvana meM bahuta bar3A mahattva hai / yadi hama ThIka se vicAra kare to dRSTi se ina kriyAoM kA upayoga eva jIvana me garva, vivAha, coTI yA mUMja kI DorI yA bhovatI dhAraNa karane nahIM hai| yaha bAta ThIka hai ki bharata dvArA varNita 52 kriyAoM kA jaina zAsana meM na mahattva rahA, na pracalana ho rahA phira bhI kucha bhAI prAdipurANa meM isakA ullekha hone ke kAraNa inheM apanAne ke lie kahate haiM / iname se kaI kriyAyeM jaise garva vivAha Adi sAmAjikatA ke kAraNa se hotI haiM unake atirikta anya kriyAyeM nahIM hotI / zrAdi purANa meM kaI aisI ghaTanAoM kA mAMsa kA sevana, para strI haraNa) ullekha kiyA gayA hai jo tyAjya hai, hama unhe karane laga jAne yaha to ThIka nahIM hai| dhArmika jIvana kI mahatva hai| dhArmika kI DorI yA sUta kA koI mahatva mujhe taba grAzvarya hotA hai jaba kaI vidvAnoM se bhI yaha sunane ko milatA hai ki yajJopavIta prAdi saMskAro kA varNana zrAdi purANa meM milatA hai| jaba unase isake vistAra meM carcA kI jAtI hai to yaha kaha dete hai ki pUrA prasaMga hamArA dekhA huA hai| pAThakoM evaM vidvAnoM se anurodha hai ki ve isakA ThIka adhyana kara samAja ke sAmane vAstavika sthiti rakhe / sabhava hai merI samajha me kahI bhUla raha jAya; kyoMki bhUla raha jAnA saMbhava hai / bhUla ko bhUla svIkAra nahI karanA mahAbhUla hai isalie vidvatgaNa isa viSaya me adhika prakAza DAleM /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraza kA jayamAlA-sAhitya DA0 devendrakumAra zAstrI apabhraMza meM sAhitya kI paneka vidhAeM milatI haiM, para thI, isalie pAThakoM ko jAnakArI ke lie pUrNa puSpapAjataka samucita mUlyAMkana nahIM kiyA gayA / yahA~ aise jayamAlA prakAzita kI jA rahI hai| prApta jayamAlAoM hI eka upekSita vidhA kA nirdeza kiyA jA rahA hai| me yaha racanA prAcIna pratIta hotI hai| sambhavata: isase jayamAlA kA sAhitya kevala jaina sAhitya kI hI dena hai| pUrva kI racanA abhI taka nahIM milii| isase racanA kA kyoMki aneka prakAra kI pUjAmoM ko vividha rAga-rAgi- mahattva aura bhI bar3ha jAtA hai| bhASA sarala aura prasAda niyoM meM padyabaddha karane kA kArya jaina vidvAna evaM prAcArya guNa se yukta hai| apabhraMza bhASA ke lAlitya ke nirdezana bahuta samaya se karate cale pA rahe haiN| yaha puSpa jayamAlA kI dRSTi se bhI racanA mahatvapUrNa mAnI jA sakatI hai| prAyaH jinamUrti ke kalazAbhiSekotsava ke anantara pUjA- sayala jiNesara jayakamala paNavivi jagi jayakAra / stavana ke rUpa me gAI jAtI rahI hai| kevala zabda va artha phullamAla jiNavara taNI pabhaNa bhabiyaNatAra // 1 // kI dRSTi se hI nahIM sAhitya kI dRSTi se bhI ye mahatva- siri risabha prajiya saMbhava abhiNaMdaNa pUrNa hai| sumati jiNesaha pApaNikavaNa / prastuta jayamAlA madhya pradeza ke bhAnapurA ke zAstra- paumappaDa jiNa NAmeM gajja, bhaNDAra ke guTake se pratilipi kI gaI hai / bhASA aura siri supAsu candappaha pujjau // 2 // bhAva donoM hI rUpoM me racanA sundara hai / racanA ke lekhaka matamoyala pajijajjaha. jiNi seyAMsu maNihi bhAvijjaha brahma nemidatta haiN| ye mUlasaMgha ke prA0 mallibhUSaNa ke, vAsupujjajiNapujjukareppiNu, vimalupraNaMtuSammuzAeppiNa // ziSya the / nemidatta ne siMhanandI kA bhI smaraNa kiyA hai| ti paramallijiNesaha. maNisamvaya paramesaru / racanA 25 chando me nibaddha hai| lekhaka ne apanA paricaya nami nemosarapAya pujjasiu, svayaM ina zabdoM meM diyA hai bhavasAyarahuM pANiya desitthaM // 4 // zrImalasaMgha maMgalakaraNa, mallibhUSaNaguru Nami vimala / pAsaNAha bhavapAsaNivAraNa, vaDaDhamANajiNu tivnntaarnn| sirisiMhaNaMdi abhiNaMvi kari, mivatta pabhaNaha sakala // cavIsa jiNesara baMvivi, sivi gAmiNi sArava brahmanemidatta mUlasagha sarasvatI gaccha balAtkAra abhiNaMdiva || gaNa ke vidvAn bha0 mallibhUSaNa ke ziSya the| inake sirimalasaMgha mahimArayaNAyara, guru NiggaMtha Nama suyasAyara sambandha meM paM0 paramAnanda jI zAstrI ne prakAza DAlate sirijiNaphUllamAla bakkhANa, hae likhA hai-'ApakI ye saba racanAeM vi0 sa0 1575 narabhava taNAM sAra phala maann||6|| se 1585 taka racI huI jAna par3atI hai / isase mApa prAryA-bho bhaviyaNa bhava bhavaharaNa tAraNa caraNa samastha / solahavI zatAbdI ke pratibhA sampanna vidvAn the / ' mAlA. jAtI kusuma karaMja lihi phujjaha jiNa bauhatya // 7 // rohiNI ke nAma se prakAzita yaha racanA kahI-kahIM truTita nigI kada-jAtI sevattI baramAlatI caMpaya juttI vikasato 1. paM0 paramAnanda jaina zAstrI: brahmanemidatta aura unakI - bambara zrImAlA gaSavilAsA kuljaya dhavalA sobhaMtI // racanAeM, anekAnta, varSa 18, kiraNa 2, jUna 1665, ratuppala phullAha kamalanavallahi jUhIjullahi jyvNtii| pR082-84 macakuMkayaMbahi damaNayakuMbahi nAnA phullahi mhktii||
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA jayamAlA sAhitya saggamokakhasuhakAriNI mAlajiNivaha sAra / viNau karepiNu maMgiyaha jima lAgaha bhavapAra // 6 // mauktikadAma chaMda-samoggara phulla mahakkai mAla, madhukkara Dhuvakahi gaparasAla supADala pArijAi bicita, jiNaMjara pujjahu loyapatti || sayala surAdhipa pujjiu, pujjahu siri jiNadeu / dhaNakaNa jaNasapaya lahahu, dukkha lagau hoi cheu || 11 || mauktikadAma chada - surAsukiNNara kheyara bhUri, jiNavu payaccAhaM paJcahi nAri, pacchara gAvahiM sokkhahadhAma, jifNavaha sohai mottiyadAma // bhaviyaNajaNa jiNapayakamala mAla mahaMghiya lehu / niyalafcchaya phalu karahu dukkhu jalaMjali behu // 13 // tribhaMgI - dukha deha jalaMjali jiNa kusumAMjali, dujjahu bhaviyaNa sokkhakaraM / jiNabhavaNi pavitaM nimmala cittaM, miliyau cauvIsaha saMghavaraM // 14 // ihu avasara sAra guNaha bhaDAra gavi lAbhai bahu puNNa viNaM / jiNavaraNayamAlA phulli bisAlA, lijjaicaMcalajANighaNa || paNa jo kacaNu rayaNu pariyaNu bhavaNu vi sanbu / alabumbuva kari kaNa jima caMcala meM karahu gachu || 16 || paMcacAmara chadama jAhU gabbu deha dabu lehu mAla nimmalI tuSArahAracaMdagaura kittI hoi ujjalI || surivavidamUtariva khayarava pujjiyA / jidipAyapomamAla samva dosa vajjiyA // 17 // 129 fra jina bhaviyaNa jiNabhavaNi karahu mahotsabasAra / manavAMchiya saMpaya lahaha pupu pAvaha bhavapAra // 18 // somarAjI chaMda-bhakssevapAra mahAdukkhahAra, tilokaikasAraM jaNANaMdakAraM / paraM devadevaM surideNa sevaM jiNida praNidaM jarja dhammakaMdaM / 19 bali bali pravasaru Navi milai gavi dosai thira kAha / jiNadhammahi maNu di karahu kAla galaMta jAI ||20|| pacacAmara chaMda - galati jhatti jAi bAlu mohajAlu vaDDhaI / su hohi jANu bhaNva bhANu praggi jema kaDhaI / jiNivacaMda pAyapujja dhammakajja kijjaI // supasadANu puSNagaNNu vayaNihANu liI // 21 // lijjae phalu Niyakala taNau lacchiyacapala sahAmro / siri jiNapujja karevi lahu mani pari Nimmalayo / tribhaMgI - maNi bhAu dhareSpiNu pujja, karefor mAlamahocchava nimmalamro / jift bhavaNi karijjai ghaNu vecijjadda suha saMcai ujjalamo NANAviha turahi gabhIrahi bharobhaM bhA sadda suho / kaMsAlAhi tAlahi magalaghabalAhi mAla jiNidaha lehu laho / mAlajihi taNiya lehu lahu tihuvaNa tAraNa bhaviyaNa jaNa / upagArasAra saMpayasuhakAraNa rogasogadAliddadukkhu / vi noDa prAMbaI jiNavarapAyapasAyajIva vAMchiyaphalapAvadda // zrI mUlasa ghamaMgalakaraNa mallibhUSaNa guru Navi vimala / sirisiMhaNadi prabhiNadi kari nemidatta pabhaNaI sakalA || iti zrI jina mAlA samAptA zrIrastu / / saphala sAdhanA sAdhaka ! terI maMjila bahuta dUra hai| use pAne ke lie tU sAdhanA karatA raha / sAdhanA kA mArga bar3A viSama hai| pratyeka kadama para tIkSNa kAMTe biche hue haiN| terI gati meM bAdhaka banane vAlI vipadA ke bar3e-bar3e pahAr3a I khar3e haiM / terI amUlya nidhi ko lUTane ke lie rAga-dveSa prAdi jabardasta taskara ghUma rahe haiN| tujhe parAjita karane ke lie koSa prAdi yoddhA zravasara nihAra rahe haiN| kAma-pizAca apanI sazastra senA sahita tujhe parAjita karane ke lie visphArita badana terI pratIkSA kara rahA zIta aura tApa bhI tujhe vicalita karane ke lie apanA atula parAkrama for rahe haiN| anukUla aura pratikUla upasarga bhI terI parIkSA karane ke lie samudyata haiM / phira bhI sAdhaka ! sAvadhAna rahanA, ghabarAnA mata, bar3hate jaanaa| samudra cAhe apanI maryAdA chor3a de, sumeru cAhe DagamagA jaae| sUrya pUrva dizA ko chor3akara pazcima dizA meM udita hone lage, to bhI tU apanI sAdhanA se vicalita na honA / anukUla aura pratikUla kaSToM kA sAmanA karate hue bhI prAge bar3hate rahanA / terI sAdhanA avazya saphala hogii|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'eka aitihAsika mAlyAna Atma-vijaya kI rAha zrI ThAkura' prAja se paccIsa zatAbdI pUrva kI ghaTanA hai| una hone lgii| samantabhadra ne sunA to marmAhata hokara baiThe raha dinoM zrAvastI eka prasiddha mahAjanapada thI / vaha kozala gaye / yajJa-vidhAna kA pramukha netA prAcArya mANDavya unake kI rAjadhAnI thii| mahArAja prasenajita kozala ke aghi- pAsa baiThA huA sampUrNa brAhmaNa jAti ke samaveta roSa kA pati the| una dinoM zrAvastI meM bar3e-bar3e dhana kubera rahate pradarzana kara rahA thaa| vaha rakta netroM se dekhatA humA kaha the, jinake sauSoM para svarNakalaza aura dhvajAeM laharAtI rahA thA-'seTha ! yaha mAyAcAra hai| brAhmaNa ise sahana thiiN| jitanI dhvajAe laharAtI thIM; utanI koTi svarNa- nahI kara skte| uname abhI taka brahma teja vidyamAna hai| madrAmoM kA vaha svAmI samajhA jAtA thaa| aise bhI dhana- ve apane isa teja se tumheM aura tumhAre vaMza ko bhasma karane kubera vahA~ the, jinakA svarNa cahabaccoM meM bharA rahatA thA kI zakti rakhate hai| tumane hI maNibhadra ko niggaMTha nAthaaura unake svarNa kI ginatI zakaToM meM bhAra se kI jAtI putta ke pAsa bheja kara vaidika pakSa ko prAghAta pacAyA thii| hai / Aja samAja tumhe vahiSkRta karatA hai| aise hI dhanakuberoM meM eka the samantabhadra, jinake sArtha noM meM eka samantabhada. jinake sAtha seTha aparAdhI kI bhAMti isa pratAr3anA ko suna rahA sudUra dezoM meM jAte the aura vahA~ kI sampadA lAkara unake thaa| usa vRddha ke netroM meM dukha, glAni aura pazcAtApa mahabaccoM meM jamA karate rahate the| zreSThI samantabhadra, deva, AMsU banakara baha rahe the| vaha karuNa mUrti banA hamA pitaroM aura brAhmaNoM kA bar3A bhakta thaa| vaidika kriyA- prAcArya mANDavya ke caraNoM ko apane avirata prAMsUmoM se kANDoM me usakI agAdha prAsthA thii| vaha vaidika dharma kA prakSAlana karatA humA kaha rahA thA-'prAcArya! mujhe kSamA netA thaa| kreN| maiM jAnatA hUM mere putra maNibhadra kA gurutara aparAdha tIrthadara mahAvIra apane ziSya parikara sahita akSamya hai| kintu pApa vizvAsa kareM, usake isa aparAdha zrAvastI padhAra rahe haiM, yaha samAcAra jaba se pracArita me merA koI hAtha nahIM hai| maiM use bhayAnaka daNDa dNgaa| asA taba se zrAvastI ke brAhmaNoM kI uttejanA kA Apa apane nirNaya ko vApisa le leM bhaviSya me mere parivAra koI pAra nahI thaa| nagara ke catuSpathoM, hAToM aura vIthiyoM kA koI sadasya aisA aparAdha nahI kregaa| prAcArya kSamA meM apanI anargala bAtoM se apane adamya kSobha kA pradarzana kara de|' yoM kahate-kahate usakA kaNTha pazcAtApa aura kara rahe the| zreSThI samatabhadra ke prAvAsa me na jAne vedanA ke prAdhikya se ruddha ho gyaa| vaha Age kucha na kitanI pariSada prAyojita kI gaI aura uname tIrthaGkara bola sakA / vAtAraNa me usakI vASparuddha hicakiyAM hI mahAvIra ke alaukika prabhAva se vaidika janoM kI na sunAI par3atI rhiiN| jAne kitanI yojanAe banI aura bigddii| kintu prAcArya mANDavya para seTha kI isa karuNa vinaya tabhI samAcAra minA ki zreSTho samantabhadra kA kaniSTha kA koI prabhAva nahIM pdd'aa| vaidika dharma, maharSiyo kI putra maNibhadra zrAvastI se do gavyUti dUra jAkara bhagavAna pavitra vANI aura yajJa paramparA ke rakSaka ke rUpa me unakA mahAvIra ke darzana karake lauTA hai| yaha duHsavAda pavana ke dAyitva mahAna thaa| bahmA ke mukha se nirgata vedatrayo kI ratha para pArUr3ha hokara nAnA rUpo me zrAvastI ke hara kone apauruSeya vANI meM sasAra ke sampUrNa jJAna-vijJAna antame phaila gyaa| sArI yojanA vicchinna sI hotI huI pratIta nihita hai| veda bAhya koI jJAna-vijJAna nahIM hai| usI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtma-vijaya kI rAha apoSeya jJAna kA virodha vaha niggaMTha mahAzramaNa kara mAghAra ho| apane putra maNibhadra para kaThora dRSTi rakho, rahA hai aura nirgrantha ke darzana seTha putra maNibhadra kara cukA brAhmaNa samAja tumhAre prAyazcita se santuSTa hai / vaha hai, isase bar3A aparAdha saMsAra meM dUsarA koI nahI ho apane nirNaya ko vApisa letA hai| sakatA, aura yaha seTha usI maNibhadra kA pitA hai, vaha seTha suna kara pratyanta mAlhAdita ho gyaa| usane vaidika paramparA kA netA hai| isase isa aparAdha kI gurutA uTha kara sabhI brAhmaNoM kA caraNa sparza kiyA aura sabako pAra yadhika bar3ha gaI hai| vaha kSamA nahI kiyA jA sakatA, santuSTa karake bidA kiyaa| kisI mUlya para bhI nhiiN| prAcArya ne socA aura bar3I (2) dRr3hatA se bole-zreSThI! apane aparAdha kI gambhIratA kumAra maNibhadra ekAnta meM bandI thaa| parivAra kA se tuma bhI inakAra nahIM kroge| kyA maNibhadra tumhArI koI sadasya seTha ke kopa ke bhaya se usake pAsa jAne kA preraNA ke binA vahAM jAne kA sAhasa kara sakatA thaa| sAhasa nahIM kara sakatA thaa| kumAra subaha se bhUkhA-pyAsA cAra kara rahe ho par3A huA thaa| vaha soca nahIM pA rahA thA ki usakA pora dUsarI ora tuma usa nirgrantha ko nimantraNa dekara aparAdha kyA hai, jisakA yaha bhanAnaka daNDa diyA jA zreSThI samAja meM sammAna pAne kA prayatna kara rahe ho| rahA hai| vaha mAta vihIna thA, ghara meM sabase choTA thaa| tumhAre isa anAcAra ko brAhmaNa samAja kabhI kSamA na sabakA prema pAtra thaa| kintu prAja usase sabhI vimukha ho karegA aura usane jo nirNaya kiyA hai, use kabhI vApisa rahe hai. sabhI usake prati niSThura ho rahe hai| kyoM hai yaha nahIM legaa| sb| usane bahuta socA, kintu usakI samajha me koI seTha samantabhadra jAnatA thA ki prAcArya mANDavya kA kAraNa nahI paayaa| zAsana kaThora hai, unakA nirNaya aparivartanIya hai| kintu rAta cAradaNDa vyatIta ho cukI thii| maNibhadra kI vaha nirAza nahIM huaa| usane prAcArya ke caraNo ko kasa mAkho me nIda kA nAma na thaa| bhUkha aura pyAsa se ura kara pakar3a liyA aura giDagir3Ate hue kahane lagA- dazA socanIya ho rahI thii| isa sampanna samRddha parivAra prAcArya ! pApa jo bhI prAyazcita de, vaha mujhe svIkAra / me vaha prAja ekAkI thA, asahAya, avaza / kintu santoSa hai| kintu Apa apanA nirNaya vApisa lauTA liijie| ya vApisa lATA liijie| kA eka sambala bhI thA ugake pAsa / jaba se vaha trilokamai maNibhadra ko abhI prakoSTha me banda kara detA huuN| aura pati bhagavAna mahAvIra ke darzana karake lauTA hai, unakA use tabhI mukta karUMgA, jaba tIrthaMkara mahAvIra zrAvasta kara mahAvAra zrAvasta vaha bhuvana mohana rUpa usakI prakhioM ke mAge phira rahA tyAga kara dUra pahu~ca jaayNge| mai apane putra maNibhadra ke hai| vaha apanI A~khe banda karake usI rUpa ko nihAra prAyazcita svarUpa nagara ke brAhmaNo me se pratyeka ko sahasra rahA hai| usa rUpa meM ananta karuNA aura jagata ko abhayamudrA dUgA, svarNa maNDita sIgo vAlI gAye dUMgA, brahma dAna kI mandAkinI pravAhita ho rahI hai| prora maNibhadra bhoja duugaa| aura jo mApa prAjJA dege, vaha saba kruugaa| usa divya mandAkinI ko zItala dhArA meM pAloDana kara kintu pApa apanA nirNaya loTA le / prAcArya / apanA rahA hai| saMsAra kA koI tApa, koI prAkulatA aba use nirNaya loTA le| sparza nahIM kara rahI hai / usa sakaTa kI isa belA me bhI prAcArya ne prAyazcita kI antima bAte dhyAna se pranirvacanIya zAnti kA anubhava ho rahA hai / suniiN| unhoMne vahAM ekatrita nagara ke pramukha brAhmaNoM kI tabhI daravAjA khulane kI AvAja se vaha cauka uThA, mora dekhA / unakI A~khoM meM prAcArya ne par3hA-prAyazcita usane netra kholakara dekhA-svarga kI eka devAGganA usake svIkArya hai / prAcArya kI vaNI me komalatA prA gaI- nikaTa pA rahI hai / vismaya se vaha avAka raha gyaa| vaha 'samantabhadra ! tuma vaidika samAja ke netA ho / sampUrNa usa divya rUpa ko apalaka nihAratA rahA / tabhI vaha devI jambUdvIpa kI dRSTi tumhIM para kendrita hai| tumhIM usake bolI-"kumAra ! tumhAre pitA tumhAre zatru bana ga
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212, 24, ki.. anekAnta haiN| kintu aba tuma mukta ho|" kI dAsI thI, kintu usakA jIvana pratyanta nIrasa hogamA kintu devI! Apa kauna haiM ? jo isa bhAgyahIna kI thaa| usakI dharmaparAyaNa patnI kA jabase dehAnta hupA thA, mukti kA varadAna banakara avatarita huI ho? kyA mApa usake jIvana kA sArA rasa sUkha gayA thA aura vyApAra se svarga kI devI hai yA nAga kanyA hai? bhI prAyaH virakta ho gyaa| usakI ekamAtra santAna . sunakara devI ke hoTha sampuTa manda hAsya se kucha vika. usakI putrI ratnamAlA thii| usakA sArA moha usI para sita ho gae, mAno kalI caTaka uThI ho, vaha sasmita thaa| kintu putrI bhI usake virAga kA hI kAraNa bana gaI bolI- mai devI nahI sAdhAraNa mAnavI haiN| kintu ina thii| vaha solaha sAla basantoM kA sampUrNa saurabha apane bAtoM kI bhI mImAMsA kA yaha avasara nahI hai| tuma yahA~ aMgoM me bharakara gadarAye prAdamI kI taraha madhura aura se zIghra nikala jaamo| paricaya kA avasara phira bhI surabhita ho gaI thii| kintu yauvana jaise usake lie upekSA mila skegaa| yadi kisI ko jJAta ho gayA to tumhArI kI vastu thaa| yauvana kI dahalIja para khar3e hokara bhI mukti asambhava ho jaaygii| yaha cAbI lo aura pichavAr3e mAdakatA kabhI usake mana meM nahI jAgI thii| balki vaha ke dvAra se udyAna meM hokara nikala jAyo / yoM kaha kara jIvana ke zaizava kAla se hI saMyama aura sAdhanA ke mArga usane cAbI kumAra ke hAtha meM de dii| kI pathika bana gaI thii| vaha virAga kA pAtheya lekara kintu cAbI dete samaya hAtha kA sparza ho gayA jisase eka sadhvI kI taraha apane mArga meM bar3hatI jA rahI thii| donoM ke zarIra romAcita ho utthe| kumAra prAtaHkAla se vikAra usake mana me kabhI akurita nahIM ho pAye / isa prasabhAvita kAraNa se khinna thA-mana meM socane lagA sAdhanA kI dIpti ne usake praga-pratyagoM ko eka ani -kAza! mai yahI isI bandhana meM par3A rahU~ aura yaha vacanIya lAvaNya se jagamagA diyA thaa| kintu usa lAvaNya divya bAlA isI prakAra mukti kA sandeza lekara mujhe me prazAnta mohana thA, unmAda kA uttApa nahI; eka cAbI thamAtI rhe| kucha kSaNa dono hI prAtmavismRta se mohaka snigdhatA thI, jisameM se pAvakatA kI dhArAe ajasra vahIM khar3e rhe| tabhI vaha bAlA sayata hokara bolI- vega me nisRta hotI thii| "kamAra ! bilamba karane se anartha kI sambhAvanA hai| pitA ne apanI lADalI putrI se aneka bAra vivAha zIghratA karanA hI zreyaskara hai|" kA anurodha kiyA, kintu putrI ne sadA vivAha se inakAra kintu kumAra kI icchA jAne kI nahIM ho rahI thii| kiyaa| taba vyavahAra catura pitA ne socA-yadi tIrthausa divya rUparAzi ke sammoha ne use jar3a banA diyA vandanA ke bahAne ime dezATana karAyA jAya to zAyada merI thaa| kintu usa rUpavatI kA bAra-bAra kA prAgraha bhI putrI meM kucha parivartana pA sake aura usame naye rUpa meM TAlA nahI jA sakatA thA, ata: vaha anicchA se avazya jIvana kI spaSTatA jAga ske| yaha socakara vaha apanI cala diyaa| kintu vaha bAra-bAra mur3akara dekhatA jAtA putrI ko lekara vividha tIrthoM kI yAtrA karAtA hA thA aura jaba taka vaha dRSTi se probhala na ho gayA, vaha zrAvastI pAyA / seTha samantabhadra usake ananya mitroM meM se bAlA bhI usI ora jAne vAle ko apalaka dekhatI rahI the| unhone aneka bAra vasubhUti se zrAvastI pAne kA jaba vaha projhala ho gayA to eka gaharI nizvAsa usake prAgraha bhI kiyA thaa| prataH vasubhUti apanI putrI ratnamAlA anacAhe kI nikala gii| ko lekara samantabhadra ke ghara para phuNce| seTha samantabhadra ne apane ananya suhRda kA hRdaya se svAgata kiyA aura ratnavasabhati kauzAmbI kA nagara seTha thaa| usakA vyApAra mAlA ko bar3e vAtsalya aura dulAra se apanI patrIkI sudUra dezoM meM thaa| nagara kA vaha pratiSThita nAgarika thaa| taraha grahaNa kiyaa| jainadharma para usakI agAdha prAsthA thI, bhagavAna mahAvIra vasubhUti ko tabhI prAvaSayaka kArya se kozambI loTanA ke prati usakI prasadigdha bhakti thI / lakSmI usake caraNoM par3A aura vaha ralamAlA ko chor3akara calA gyaa| rala
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsma-vijaya kI rAha mAlA ko yahA~ pAye do hI dina hue the / kintu isI bIca lagI / prAcArya mANDavya yamarAja kI-sI bhayaMkara mudrA liye upakI dRSTi maNibhadra kI ora AkarSita huii| vaha saumya samantabhadra ke prAvAsa meM phuNce| unake saga brAhmaNoM kI prakRti kA svastha aura sundara yuvaka thaa| use dekhate hI eka vizAla bhIDa calI jA rahI thii| unhone jAkara dekhA ratnamAlA kI avadhArA meM akasmAta hI parivartana hone -samantabhadra zoka mUti banA humA yajJa maNDapa me dhUla-me lagA aura vaha jIvana ke bAre meM eka naye hI dRSTikoNa se loTa rahA hai| abhI do daNDa dina hI car3hA thA, kintu socane lgii| usake cintana kI dhArA vilakSaNa thii| itane hI samaya meM seTha zAyada apanI prAyu se pacAsa varSa usake maname bhogo kI lAlasA to eka kSaNa ko bhI nahIM adhika ho gayA thaa| prAI, kintu vivAha kI eka avyakta lalaka raha rahakara bhAcArya aura brAhmaNoM ne apane adamya kSobha ko nAnA use prAndolita karane lgii| sambhava hai isase pitA jI ke bhAMti prasayata aura anargala bhASA me vyakta kiyaa| kintu jIvana meM eka zAnti, eka santoSa pA sake / zoka mUcchita seTha ke kAno meM koI zabda na phuNcaa| tabhI brAhmaNa samAja kI kuTila durabhi sandhi kI bhanaka usake kAnoM me paDI pora kumAra maNibhadra ke kArA- jagad bandhu mahAvIra zrAvastI ke bAhara jetavana me vAsa kA samAcAra bhI usane sunaa| sunakara vaha sthira na virAjamAna the| jetavana yuvarAja jatakumAra kA vilAsa raha sakI / samaya kA jo AvaraNa usane bar3e yatna se apane udyAna thaa| vilAsa kI sabhI suvidhAe vahA~ upalabdha cAro pora DAla rakkhA thA, vaha bhI tAra-tAra kara galane thii| yuvarAja prAcArya mANDavya ke ziSya the| tIrthakara lgaa| usameM dussAhasa kI eka uddAma bhAvanA prabala vega mahAvIra ke vahiSkAra prAndolana ke netA the| brAhmaNa se jAgRta huI aura vaha kahI se sUcikA gucchaka lekara samAja ko una para pUrNa vizvAsa thaa| kintu brAhmaNa ekAnta nizItha me usa ekAnta prakoSTha meM jA pahu~cI, jahA~ samAja ko yaha jAnakara atyanta prAzcarya humA ki svayaM maNibhadra ko bandI banAkara rakhA gayA thaa| usane pari. yuvarAja ne tIrthakara prabhu se jetavana me padhArane kA prAgraha NAma kI cintA kiye binA maNibhadra ko mukta karA diyA kiyA thA aura mahAprabhu usakI vinaya ko svIkAra karake aura jaba vaha apane zayana kakSa meM gupta rUpa se lauTakara vahA~ padhAre to mahArAja prasenajita ke sAtha yuvarAja bhI AI, taba usaka mana kA sArA udvega zAna ho cukA thaa| unake caraNo me baddhAjali upasthita thaa| kintu prAta:kAla kA sUrya seTha samantabhadra ke lie prama- zrAvastI Aja pAzcaryo kA prAgAra banI huI thii| gala aura avamAnanA kA uttApa lekara udita huprA / prAtaH brAhmaNa samAja vismaya aura uttejanA ke sAtha ina pAzcaryo hote hI yaha prakaTa ho gayA ki maNibhadra kArAgAra ke ko dekha rahA thA / jetakumAra unake dala ko chor3akara tIrthaprakoSTha meM nahI hai| vaha mukta kiyA gayA hai| kintu kara kA bhakta bana cukA thaa| seTha samantabhadra ke do putra kisane use mukta karane kA sAhasa kiyA hai, yaha lAkha mahAzramaNa ke upAsaka bana gaye the| sArI zrAvastI unake prayatna karane para bhI jJAta nahI ho paayaa| itanA hI nahI darzano ke lie umar3a par3I thii| taba prAcArya mANDavya saba mukta hokara maNibhadra prabhu mahAvIra ke caraNo meM jAkara kahI yaha pracArita karane meM juTa par3e ki tIrthakara mAyAvI baiThA hai| isase bhI bhayAnaka eka dussavAda yaha bhI milA hai, ve sammohana vidyA meM pAragata hai| unakI sammohana ki seTha kA madhyama putra subhadra bhI tIrthakara mahAvIra ko mAyA ke jAla me yuvarAja paura zreSTha patra phasa gaye haiN| zaraNa me calA gayA hai| kintu prAcArya isase nirAza nahIM hue| unakA praha brAhmaNa varga ne ina amagala samAcAroM ko vaidika dharma apanI parAjaya svIkAra karane ko taiyAra nahIM thaa| ke prati seTha samantabhadra ke ghora vizvAsaghAta ke rUpa me unhone apane pakSa ke sabhI brAhmaNoM aura beSThiyoM kI liyaa| zrAvastI ke samasta vaidika jana medinI meM samanta- paripad bulaaii| pariSad meM adbhuta gambhIratA vyApta bhadra ke prati anargala bhASA meM mAkozapUrNa carcA calane thii| kSaNa-kSaNa meM usa mahAzramaNa ke nikaTa apane pakSa ke
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134, varSa 24, ki03 anekAnta prabhutva mAdhAra-stambhoM ke pahu~cane ke samAcAra pA rahe the| samavasaraNa ke bAhara bane hue mAnastambha ke samakSa pahu~ce vAtAvaraNa prAzaMkA aura vismaya, bhaya aura prAtaka se to unake mana meM eka bhAva jAgA-kAza ! maiM yahA~ na vyApta thaa| uttejanA kSaNa-kSaNa bar3hatI jA rahI thii| mAyA hotaa| prAcArya apane bhavana ko Dhahate dekha rahe the aura aba prava- mAnastambha unake abhimAna ko cunautI detA humA ziSTa bhavana kI surakSA karane ke lie koI na koI upAya AkAza meM mastaka uThAye hue khar3A thaa| usake samakSa karane kA saMkalpa unake udvigna mAnasa meM bar3hatA jA rahA unakA abhimAna choTA par3atA gayA / aura usake uttApa thaa| unhoMne sakalpa kA eka rUpa saMjoe hue pariSada ko se vaha galita hotA gyaa| mana me komalatA jAgI aura sambodhita kiyA : abhimAna nAma zeSa ho gyaa| unake mana meM saralatA kA ___ zAzvata dharma ke anuyAyiyo ! prApa trikAladarzI maha- udaya huA, vinaya jaagii| aura jaba ve maNDapa me praveza SiyoM ke pavitra dharma ke anuyAyI hai| Apako saubhAgya se karane lage, taba ve vinaya ko sAkAra mUrti bane hue the / apane mahAn pUrvajo se uttarAdhikAra meM loka kalyANakArI ve mahAprabhu ke lokottara vyaktitva se abhibhata the| na jAne dharma pora jJAna milA hai| kintu prAja mAyAvI mahAvIra kisa adRzya zakti se unake hAtha svaya akalpita rUpa meM apanI mAyA vistAra karake uma dharma kA virodha kara rahA juDa gaye / ve sApTAga namaskAra ka rake vinaya pUrvaka kahane hai aura usakA dharma sUkhe patto me lagI prAga kI bhAti lage-prabhu ! kSamA kare / mujha ajJAnI ko kSamA kara de| baDhatA jA rahA hai / vaizAlI gaNarAjya ke kuNDagrAma me prabhu kaha rahe the-mANDavya ! tumhAre mana meM jo usakA janma huaa| isalie gaNarAjya ke sabhI nivAsI ___ komalatA upajI hai, vahI tumhArA prAyazcita hai| apanatva ke vyAmoha meM phaMsakara usake dharma ke anuyAyI ho mANDavya vigalita kaTha se kahane lage-deva ! merA gae hai| malla, yaudheya prAdi gaNasaMgha bhI samAna zAsana aparAdha mahAna hai / mujhe mApa apanA upAsaka grahaNa kara paddhati ke kAraNa usake bhakta ho gae hai| rAjagRha ke pAsa mujhe apanA ziSya banAkara ina caraNoM meM baiThane kA avsr| mura' seniya bimbasAra, zrAvastI ke mahArAja prasenajita, pradAna kauzambI nareza zatAnIka, bhavati nareza caNDa pradyota, caMpA mANDavya ne muni dIkSA le lI aura unhe i drabhUti, nareza, dadhivAhana prAdi aneka nareza usake upAsaka bana vAyubhUti aura agnibhUti kI pakti meM sthAna milaa| gae haiN| vaha apane Apako kevalI, sarvajJa sarvadarzI kahatA jaba ve svastha hokara baiTha gaye to unhone dekhAphiratA hai| bahuta samaya se mai usakA mAna-mardana karane kA - manuSya ke koSTha me se: samantabhadra apane donoM putra-subhadra manuSya ka kASTha vicAra kara rahA thaa| usakA durbhAgya use aAja yahA~ le aura maNibhadra ke sAtha pramudita mana se baiThe hue haiN| sArA pAyA hai| maiM mAja usI kI samavasaraNa pariSada meM jAkara brAhmaNa varga hAtha jor3e hue mahAprabhu ke vacanAmRta kA use parAjita karUMgA aura sAre vizva meM vaidika dharma kI rasAsvAda kara rahA hai / aura mahAprabhu ke mahAna vyaktitva kI zItala chAyA meM sabake mana zAnta, nirmala ho cuke haiN| patAkA phaharA duuNgaa| saba logoM ne prAcArya ke sakalpa kI sarAhanA karake maNibhadra ke mana me raha raha kara virAga kI taraMge jayadhvani kii| sabhI ko unake agAdha pANDitya para uThatI; kintu use apane pitA ke prAgraha ke mAge vivAha vizvAsa thaa| sabhI ne unake sAtha calane kI svIkRti kI svIkRta denI pdd'ii| ratnamAlA ko bhI apanA saMkalpa dii| aura buddha parivAra prAcArya ke sAtha samavasaraNa kI chor3anA pdd'aa| aura eka dina donoM kA vivAha ho gyaa| ora cala diye| prAcArya kA ahaMkAra unakI vidvattA kI seTha samantabhadra aura vasubhUti dono hI bar3e prasanna the| bhauti hI asAdhAraNa thaa| kintu jaise-jaise ve samavasaraNa mAja maNibhadra aura ratnamAlA kI suhAgarAta thii| maNDapa kI bhora bar3hate gae, unakA ahaMkAra skhalita hotA eka susajjita, suvAsita prakoSTha meM svarNaparyaMka phUlamAlAoM gayA / unheM manodaurbalya kA anubhava hone lgaa| jaba ve se alaMkRta thaa| payaMka para zveta pAcchAdana bichA huma
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsva-vijaya kI rAha paa| nikaTa hI svarNa pITha para dUSa kI jhArI pora banAte rahe / isI taraha dina bItate gye| dina kAmoM meM miSThAnna rakkhA huA thA / dIpAdhAra para suvAsita tela ke bItatA aura rAta virAga parcA meM / eka sotA dUsarA sahasra dIpa gucchaka jala rahe the| gavAkSa se zItala cAMdanI mArama-cintana krtaa| adbhuta jIvana yA una premiyoM mA rahI thii| manda-manda zItala pavana baha rahI thii| yugala kaa| premI palaMga para bhAva vimohita se baiThe hue the / maNibhadra eka dina ratnamAlA so rahI thI, maNibhadra jAga rahA ne mauna bhaMga karate hue kahA-devI ! tumhe pAkara meM dhanya thaa| nIda kI behozI me besudha par3I ratnamAlA kAmAcala haa| tumheM pAne kI lalaka eka dina mere mana meM uThI usake unnata vakSa se haTa gayA thaa| zvAsa ke sAtha urojoM thI, vaha Aja pUrI ho gii| kintu kyA bhoga hI jIvana kA grAroha-avatIta eka laya ke sAtha ho rahA / nizIya kI carama pariNati hai, mai yahI soca rahA huuN| kI gaharI nistabyatA thii| gaharAtA yauvana, eka zaiyA, ratnamAlA bhAva loka me vicaraNa kara rahI thii| ekAnta kakSa / maNibhadra apalaka nihAra rahA thA usake sunakara vaha jaise jaagii| vaha bolI-Aryaputra kA kathana kamanIya rUpa ko / vicAro kI raMgIna tarage usake mana meM satya hai| bhoga jIvana kI vikRti hai| jIvana kA prayojana andhakAra bharatI jA rahI thii| tabhI vaha caukA / ratnamAlA isase mahAna hai / hame usa mahAna prayojana ko bhulA denA kI veNI zayyA ke nIce laTakI huI thI aura usake sahAre nahI hai| eka bhayAnaka nAga Upara car3hane kA prayatna kara rahA thA / devI ! saca hai| hameM usa mahAna prayojana ke lie vaha jhukA aura usane hAtha baDhA kara veNI ko pakaDa kara milakara prayatna karanA hai| isa prayojana kI rAha me hameM chiTaka diyA / nAga to pralaga jA pddaa| kintu isa har3abhogo ko nahI pAne denA hai| kyA devI ke mana me kisI bar3I meM vaha apanA satulana na rakha sakA aura apratyAzita kAna me bhogo kI koI spRhA to nahI hai| rUpa se ratnamAlA ke vakSa para gira pdd'aa| ratnamAlA kI nahI hai deva ! meM jo kala thI, vahI prAja bhI huuN| surabhita zvAsa usake nAsA-puToM me bhara gaI / kSaNabhara ke lokadRSTi me hama pati-patnI hai, kintu mere mana me vivAha isa mAdaka sparza ne usake zarIra ko romAMcita kara diyA / ne koI antara nahI ddaalaa|' ratnamAlA kI pAkhe khula gii| maNibhadra sayata hokara baiTha ___dhanya hai devI! kintu sambhava hai, cira sAhacarya gayA, kintu lajjA se abhibhUta ho utthaa| usane apane sakalpa ko nirbala kara de| usakA upAya karanA hogA' / , kRtya kI saphAI bhI dI, kintu usakI deha prava taka romAMmaNibhadra ne khaa| cita ho rahI thii| ratnamAlA gahare vicAra meM DUba gaI aura kucha dera ratnamAlA ne dhyAna se yaha dekhA aura vaha uThakara bolI pazcAt bolI-maiMne upAya moca liyA hai| hama donoM -maNibhadra ! yoM kaba taka clegaa| bhoga ke sAdhanoM meM isa zayyA para sovege, kintu krama-krama se / kyA yaha upAya rahakara virAga kI dIvAre kisI dina Dhaha sakato haiN| ucita na hogaa| asvAbhAvika jIvana kI chalanA meM jIvana bitAyA nahIM maNibhadra prasannatA se uchala pdd'aa| yaha upAya sarvathA jA sktaa| jo kucha bhI humA hai vaha phira kisI dina ucita thA / yaha bolA-devI ne jo upAya batAyA hai, bhI ho sakatA hai| tumhArA mana nibaMla ho rahA hai, kyA niSkalaka hai| hamArI rAha kaTakAkIrNa hai, kintu tuma mujhe yaha saca nahIM hai ? sahArA denI rhnaa| tumhArA saMbala pAkara mai kRtArtha ho maNibhadra sunakara sakucita ho uThA-devI ! apane gyaa| hame isa jovana ko sAdhanAmaya banAnA hogA, tabhI kRtya para mai lajjita huuN| kintu jo kucha hamA, vaha avazahama apane prayojana meM saphala ho sakege / tuma jaisI patnI rUpa se huA hai| ko pAkara mai dhanya ho gyaa| devI ! mai aba nizcinta huuN|' ratnamAlA bhI jAnatI thI, kintu bhaviSya meM bhI aisI yugala premI praNaya kI usa rAta meM yoM hI yojanA sambhAvanAmoM kA to anta nahIM ho jAyagA / yaha socakaha
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1 samayasAra-vaibhava-lekhaka paM. nAthUrAma DoMgarIya kiyA hai| . zAstrI prakAzaka, jainadharma prakAzana kAryAlaya 5/1 tambolI vartamAna meM pAThakoM kA jhukAva samayasAra ke madhyayana 'bAkhala, indaura (ma0 pra0) mUlya 3) rupyaa| kI ora bar3ha rahA hai, vaha samayasAra ko samajhe yA na samajhe. prastuta pustaka prAcArya pravara kundakunda ke samaksAra usakA pATha to ho jAtA hai, para usake marma kA poSa kA padyAnuvAda hai jise paM. nAtha rAma jI DoMgarIya ne bar3e nahI ho paataa| kyoMki karma siddhAnta aura darzanazAstra ke parizrama se taiyAra kiyA hai| anuvAda karate samaya lekhaka ne abhyAsa binA samayasAra kA hRdayaMgama honA kaThina hai / anekAnta nIti kA anusaraNa karate hue granyakartA ko mUla- ho, use itanA hI lAbha ho pAtA hai ki vaha thor3I bahuta gAthA kA bhAva spaSTa karane kA prayatna kiyA hai / padyAnu- adhyAtma carcA karane lagatA hai| carcA kevala adhyAtma kI vAda paDhate samaya adhyAtma rasa kA pAna hue binA nahI hotI hai para vyavahAra aura nizcaya ko samajhe binA samayarahatA / jaba prAtmA vastutattva kI dRSTi se svasaMvedana sAra ke rahasya kA bodha nahI ho paataa| kore adhyAtmadvArA bheda jJAna kI pora jhukatA hai / taba vaha saphalatA ke bAda kI carcA jIvana ko ekAnta kI prora le jAtI hai / sopAna para caDhatA hai| bheda jJAna se hI jIva mithyAtva- maiMne samayasAra ke aneka aise pAThako ko dekhA hai, jinhe vihIna hotA hai / jaba taka bheda vijJAna nahIM hotA taba taka nizcaya aura vyavahAra kA yathArtha bodha nahIM hai, aura na mAtmA apane svarUpa kA bhAna nahIM kara pAtA ataeva bheda. siddhAnta kA hI parijJAna hai| anekAnta aura nayoM ko vijJAna ko prApta karanA hI zreyaskara hai| rahasyapUrNa carcA kA parijJAna to dUra kI bAta hai / aisI yahA~ pAThakoM kI jAnakArI ke lie samayasAra baMbhava sthiti meM samayasAra ke adhyayana se kyA unhe zuddhAtmatattva ke kacha padya nIce diye jAte hai, jisameM pAThaka padyAnuvAda kA parijJAna ho sakatA hai ? ataH aise logoM kA kartavya kI upayogitA kA parijJAna kara skeN| hai ki ve pahale siddhAnta kA jJAna prApta kare, aura bAda meM vItarAga ke divya jJAna meM prAtmatattva pudgala se bhinna, samayasAra kA adhyayana kare, taba unhe samayasAra kA jhalaka rahA vaha jJAna jyotimaya cidAnanda rasa pUrNa prkhinn| prAMzika bodha ho sakatA hai| ata: adhyAtma rasikoM kA kaise ho sakatA cetana kA pudgala saMga avibhakta svabhAva, kartavya hai ki ve samayamAra ke vAstavika rahasya ko pAne ke jo tUM jar3a parikara ko kahatA-mere-mere cetana raav|| lie prayatna kare / bhAva kA rukanA saMvara hai, usakA hetu bheda vijJAna, grantha kI prastAvanA 50 jaganmohanalAla jI zAstrI mAtmatattva upayoga mayI hai, krodhAdika se bhinna mahAn / kaTanI ne likhI hai jA DogarIya jI ke vidyA guru hai / varzana jJAnamayI hotA hai cetana kA upayoga pravINa, prastAvanA me samayasAra ke adhikAro kA sakSipta paricaya usase bhinna koSa mAnAdika hai kaSAya kI vatti malIna // karAte hue padyAnuvAda kartA ke sambandha meM bhI likhA hai / gAthA kA bhAvAnuvAda yadi eka padya me nahI pA sakA, grantha upayogI hai, isake ke lie lekhaka mahAnubhAva dhanyato kavi ne use dUsare padya dvArA spaSTa karane kA prayAsa vAda ke pAtra hai / paramAnanda zAstrI vaha bolI-yaha Thoka hai ki yaha saba avazarUpa meM humA hai svara me kahA-ratnamAlA ! tuma ThIka kahatI ho / hame * kintu usake prabhAva se to nahIM bacA jA sktaa| kala apane mahAn prayojana ke lie isa jarjara moha bandhana ko merI yA tamhArI nirbalatA hame vicalita bhI kara sakatI tor3anA cAhie aura vaha bhI pAja hii| hamArI niskRti hai| kyoM na hama isa asvAbhAvika jIvana ko samApta isI meM hai| karake apane sakalpo ko mUrtarUpa de| hamArI sAdhanA meM prAtaHkAla kA sUrya nikalA aura vaha sAdhanA nirata loka pradarzana kyoM bAdhaka bane / dampati ghara se nikala pdd'aa| rAha kaThina thii| bI. ___maNibhadra aba taka pUrNataH svastha ho cukA thaa| use moha ke parvata khar3e the, bhAvanApro ke tUphAna cala apanI durbalatA para glAni ho rahI thii| ratnamAlA ne kintu ve ina sabakI parvAha kiye binA bar3hate hai jo kahA thA, vahI use bhI yuktisa gata lgaa| usane dRr3ha lakSya kI mora, ananta kI mora /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryadharasena ke caraNa evaM sarasvatI kI prAcInatama mUrti kI khoja zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI ke sAhitya zodha vibhAga kI ora se rAjasthAna kA pATha divasIya khoja yAtrA me DA. kastUracanda jI kAsalIvAla evaM paM0 anupacanda jI nyAyatIrtha ko jayapura se pacAsa mIla pazcima kI ora sthita nArAyaNA grAma meM saMvat 1102 kI sarasvatI kI prAcInatama mUrti upalabdha huI hai| prAcArya dharasena ke caraNoM para jo lekha akita hai vaha pUrNataH spaSTa hai| isI taraha sarasvatI kI saMvat 1102 kI mUrti ke mastaka para tIrthaMkara kI mUrti hai jo zveta pASANa kI hai| isI khoja yAtrA me DA0 sAhaba evaM zrI nyAyatIrtha jI ko bAraha vIM 13 vI evaM 14 vI zatAbdI ke aura bhI kitane ho lekha mile hai jina para zIghra hI DA0 sAhaba dvArA prakAza DAlA jaayegaa| savat 1135 kI bhavya manogya evaM vizAla pratimAe bhI isa nagara ke jaina mandiroM meM virAjamAna hai| mUrti kalA kI daSTi se bhI ye mUrtiyAM utkRSTa kalA kRtiyAM haiM / ubhayavidvAnoM ne apane pATha divasIya zodha bhramaNa me nArAyaNA ke atirikta sAbhara, uchiyArA, alIgaDha, rAmapurA, savAI mAdhopura evaM zerapura prAdi sthAno ke zAstra bhaNDAroM ke sAta sau se bhI adhika hastalikhita granthoM kA vivaraNa taiyAra kiyA hai jisameM saMvat 1466 ko eka pANDulipiyoM kI upalabdhi ke atirikta kucha aisI bhI pratiyAM milI haiM jinake bAre meM sAhityika jagata abhI taka aparicita thaa| aisI kRtiyoM meM hemarAya pADe kI samayasAra kI hindI gadya TIkA vizeSataH ullekhanIya hai| cira pratIkSita lakSaNAvalI kA prathama bhAma prakAzita ho gayA jaina lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabdakoSa) yaha koza meM diye gae lAkSaNika zabdoM ko digambarazvetAmbaroM ke cAra so granthoM para se sakalita kiyA gayA hai| unameM eka-eka lakSaNa ko hindI bhI de dI hai| jisase sarvasAdhAraNa ko unakA parijJAna ho ske| isa koSa kA sampAdana siddhAnta zAstrI pa0 bAlacanda jI ne kiyA hai| unhoMne prastAvanA me 102 granthoM aura unake kartAmo kA bhI sakSipta paricaya de diyA hai| jisase yaha grantha una jAlanAtmaka adhyayana karane vAle vidvAnoM, risarca skAlaroM, prophesaroM, lAyabreriyoM, pUstakAlayoM aura svAdhyAya premiyoM ke lie bahata upayogI bhora kAma kI cIja hai| yaha koza 32 pauNDa ke kAgaja para chapA hai| jaldI se prArDara dekara apanI pastaka baka karA lIjiye / kapar3e kI pakkI jilda hai| grantha kA mUlya 25) rupayA hai| bIra sevA mammira, 21 hariyAgaMja, billI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ R. N. 10091/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana purAtana janavAkya-sUcI : prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho ko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi grantho me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI sUcI / sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNAMpUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e., DI. liTa. kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sjild| 15.00 prAptaparIkSA : zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya pa darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8-00 svayambhUstotra : samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2-00 stutividyA : svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / adhyAtmakamalamArtaNDa : pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 yuktyanuzAsana : tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / ... 125 zrIpurapArzvanAthastotra : prAcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 zAsanacatustrizikA : (tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI ko racanA, hindI-anuvAda sahita 75 samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjild| ... 3-00 nagrantha-prazasti saMgraha bhA01: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... 4-0 samAdhitantra pora iSTopadeza : pradhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4-00 anityabhAvanA : prA0 padmanandIkI mahattvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita tasvAryasUtra : (prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAsyA se yukt| ___ '25 pravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tiirth| .... . . . 1-25 mahAvIra kA sarvodaya tIrtha, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya adhyAtmarahasya : paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoMko prazastiyoM kA mahattvapUrNa sgrh| pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM0 paramAnanda shaastrii| sajilda / 12-00 nyAya-vIpikA : prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0| 7.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 740 sajilda kasAyapAhuDasutta: mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja pora kapar3e ko pakkI jilda / 20.00 Reality : prAH pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM panUvAda bar3e pAkAra ke 300 pR. pakkI jilda jaina nibandha-ratnAvalI: zrI milApacandra tathA ratanalAla kaTAriyA kaprakAza-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 24 : kiraNa 4 akAta samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra dillo daravAje ke di0 jainamandira kI dhAtu ko bhavya tIrthaMkara mUrti - pannAlAla jI agravAla ke sojanya se akTUbara 1971
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ri 1. zreyAsa jinastavana - svAmI samantabhadra 2. hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAsita racanAeM - paramAnanda zAstrI viSaya-sUcI viSaya 3. brahma sAdhAraNa kRMta duddhArasi kathADA0 bhAgacanda jaina 4. 5. 'usa mAraga mata jAyare' (rAga khyAla ) - kavivara bhUdharadAsa apabhraMza bhASA ke kaviyo kA nIti varNana - - DA0 bAlakRSNa akiMcana' ema0 e0 pI0 eca0 DI0 6. jaina yakSa yakSiNiyA~ aura unake lakSaNa - gopIlAla amara ema0 e0 zAstrI 6. haDappA tathA jainadharma- TI0 ena0 rAmacandrana (anuvAdaka) DA0 mAnasiMha 8. helAcArya - paramAnanda jaina zAstro 6. pAvApura -- paM0 balabhadra jaina 10. mahAmAtya kuzarAja - paramAnanda jaina 11. khajurAho ke pArzvanAtha mandira ko rakSikAoM meM jaina deviyA~ - mArutinandana prasAda tivArI X sampAdaka maNDala DA0 A0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA pR0 137 138 144 {47 152 156 164 165 102 1.3 anekAnta ke grAhakoM se anekAnta patra ke grAhakoM se nivedana hai ki ve pa rupayA manIgrArDara se zIghra 1.25 paise adhika denA kAnna kA vArSika mUlya 6 ) bhijavA de, pranyathA vI pI se pagA / jina grAhakoM ne apane pichale 23veM varSa kA vArSika candA abhI taka bhI nahIM bhejA hai, ve aba 23ve aura 24ve dono varSoM kA 12 rupayA manIArDara se avazya bhijavA de | vyavasthApaka 'anekAnta' vIra sevAmandira 21 dariyAga dillI sahAyatA anekAnta 25) sa0 sidhaI dhanyakumArI jaina kaTanI se sadhanyavAda prApta / 11) ci0 rAjeza suputra lAlA granantarAma jaina ambAlA nivAsI eva kumArI nivAsI eva kumArI praruNA, suputrI lA0 padama prasAda jaina kimana phlora mila relve roDa ke vivAhopalakSa meM nikAle hue dAna meM se sabanyavAda prApta / vyavasthApaka vIra sevAmandira, dariyAgaja dillI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| - vyavasthApaka anekAnla
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAm aham anekAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnA viroSamayanaM namAmyanekAntama / / varSa 24 kiraNa 4 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2468, vi0 saM0 2027 sitambara akTUbara 1971 zreyAnsa jinastavana aparAga samAzreyannanAma vamitobhiyam / vidArya sahitAvArya samutsannaja vAjitaH // 46 aparAga sa mA zreyannanAmayamitobhiyam / vidArya sahitAvArya samusannajavAjitaH // 47 -svAmI samantabhadra artha--he vItarAga ! he savajJa ! Apa sura, asura kinnara Adi sabhI ke lie AzrayaNIya haiM-sevya haiM- sbh| grApakA dhyAna karate haiM, Apa saba kA hita karane vAle haiM ataH hitAbhilASI jana sadA pApako ghare rahate haiM- ApakI bhakti vandanA Adi kiyA karate haiN| ApakI zaraNa ko prApta hae bhakta puruSa bhaya ko naSTa kara-nirbhaya ho, harSa se romAJcita ho jAte haiM / Apa parAga se-kaSAya raja se-- rahita haiN| jJAnavAna zreSTha puruSoM se sahita haiM, pUjya haiM tathA rAga-dveSarUpa saMgrAma se ApakA vega naSTa ho gayA hai-Apa rAga-Sa rahita haiN| mai Apake darzanamAtra se hI prArogyatA aura nirbhayatA ko prApta ho gayA huuN| he zreyAnsa deva ! merI rakSA kIjiye /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAeM paramAnanda jaina zAstro kavi sAMgu yA sAMgA-kavi ne apanA koI paricaya putra kalatra kehi na parIvAra, kahinI lakSmI kahinI naar| nahI diyA, aura na anyatra se hI prApta ho sakA hai| abhrapaTala jimi dIse meha, tisu kahIya saMsAra-saneha / 8 kavi ne apanA nAma 'sA~gu' prakaTa kiyA hai| apanI guru viSaya taruNa sukha rUpar3A, sAbhali rAya sujAna / paramparA aura samayAdi bhI nahIM diyaa| jisasa racanA kAla sukha hoI saraso sama, dugkha te merU samAna / kA nizcita karanA sabhava nahIM hai| inakI eka mAtrakRti viSayA ke rI velar3I jeNi na chedA jANi / 'sukozalarAsa' hai, jisame 170 ke lagabhaga padya hai / bhASA yavAri phalo phala lAgisI, dukha demi niravANi // 10 meM hiMdI ke sAtha gujarAtI kA mizraNa hai / parantu kavitA je nara nArI mohiyA suNi sukozala bhp| sarasa hai / prastuta rAsa me dUhA, caupaI ke atirikta vastu te nara kahIi bApar3A, paDaghA sasAraha kUpa / / 11 badha, rAga virAr3I, DhAla vaNajArAnI Adi chandoM kA prayoga viSayataNA sukha parihari, chaDe vA bhavapAra / kiyA hai / yaha graMtha paMcAyatI mandira dillI ke zAstrabhaDAra calaNe lAgo garani mAgi saMyama bhAra / / 12 me eka vizAla gucchaka meM sagRhIta hai / gucchaka sakta sakauzala ne muna kA upadeza munakara, sasAra sa 1616-17 vIM zatAbdI kA likhA huA hai| isakI dUsarI virakta ho, gajabhogI kA parityAga kara aura garbhastha putra prati 'naNavA' ke zAstra bhaDAra meM eka gucchaka me upalabdha ko rAjya dekara dIkSA le lii| skAsana kI muni dIkSA hai jo saM0 1585 jyeSTha zuklA dvAdazo ravivAra ko se mAtA bahuta dukhI huii| vaha mUrita hokara pRthvI para lipibaddha huaA hai| isase isa rAsa kI uttarAdhi sa. gira paDI' / upacAra karane se mUrchA dUra ho gaI, kintu 1585 sunizcita hai| prata. yaha rAsa vikrama kI 15vIM use sArA rAja parivAra aura mandira sUnA dikhAI diyaa| zatAbdI yA 16vIM zatAbdI ke pUrvAdha kI racanA ho vaha putra viyoga janya prArtadhyAna se marI aura vAghiNI huI / sakatI hai| isame sukauzala kA jIvana-paricaya prakita hai| , / jaisA ki kavi ke nimna padya se prakaTa hai :eka samaya sUkozala ke pitA muni kIrtighavala rAja je jananI manivara taNI mahadevI rI saal| mahala ke pAsa baiThe hue upadeza de rahe the| para unhe rAnI te bhakhI vana mAhi bhami. vAgher3I thaI vikarAla / sahadevI ne pAhAra nahI diyaa| isase rAjA kI dAsI ko mani sakozala vana meM dhyAnastha the| eka vAghinI bar3A dukha humA / muni vastu svarUpa kA kathana kara rahe the| udhara se bhUkhI pyAmA hone ke kAraNa munivara para jhapaTa jise sukozala ne bhI sunA / ataH vaha jAkara munirAja ke pdd'ii| usane mukozala muni ke zarIra kA vidAraNa kiyaa| caraNoM meM par3A / munirAja ne use prAzIrvAda diyA aura muni Atma-dhyAna me niSTha ho kevalI hue| unhone usa sAMsArika sukha kI prasAratA btlaaii| jaisA ki rAsa ke sthAna ko prApta kiyA jahA~ janma, maraNa, duHkha, satApa, nimna padyoM se prakaTa hai: karmabandhana aura rUpAdi varNa nahIM haiM kiMtu prAtmA apane 1. karajor3I sAMgu kahi saba guru seva kara cosa / kuMvara sukozala cupa hI hU~ sAMkhyeya bhaSyosa / -sukozala rAsa mantabhAga 1. putra taNI jaba TUTI prAsa, paDI pRthvI gati na lehI sA~sa / ghaDI va cAra acetana havI, nAravI vAyu taba charI thaI / / -sukozalarAsa
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha prajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAeM 136 caMtanya svarUpa jJAnAnanda me sthira rahatA hai vaha nirajana pariNAmi jIva muttaM sapaesaM eyakhitta kiriyA y| pada prApta kiyaa| vAghiNI kI dRSTi zarIra kA bhakSaNa NiccaM kAraNa kattA samvagadamiyaramhi prapaveso / 0545 karate hue jaba usa cinha para paDI, taba use dekhakara jAti duNmiya eyaM evaM paMcaya tiya eya duNyicauroya / smaraNa ho gyaa| idhara sukozala ke pitA muni kIrtidhavala paMcaya erya eya mUlamsa ya uttare jaya // ne bhI samajhAyA, aura batAyA ki yaha terA putra thA, jise pariNAmI jiya maratI, paravesI ika nitya / nUne bhakSaNa kiyA hai / jahA~ mAnA hI apane putra ko khA kSetrI karatA sarva gati, kiriyAvata nimitta // 1 // jAtI hai, usase bar3A pApa aura kyA ho sakatA hai ? pazcAt anu krama saMkhyA hU~ ika ika pana tIna cau pana ika pNc| umane baDA pazcAtApa kiyA, pariNAma svarUpa usake hRdaya pratipakSI jyo kIjiye, uttara gyAraha saca / / 2 / / ma viveka jAgRta humA mora usane bhI prAtmA ko pavitra ghaupana pana ika tIna hU~, ika pana pana cau eka / banAne kA prayatna kiyaa| yaha vicAra soI lahai jA ghaTa vimala viveka // 3 // tribhuvanacandra ne apanA koI paricaya guruparamparA pariNAmI dve jAniye, cetana pudgala drv| aura samaya kA koI ullekha nahI kiyaa| kavi ne kahI dharma-adharma prakAsa jama apariNAmi e sarva // 4 // 'candra' aura 'trijaga vandra' tathA 'vibhavana candra' nAma diyA jIva eka cetana daraba, vAkI paca jIva / hai| rAjasthAna ke bhaNDAroM meM aApako kaI racanAe upa- rUpI pudagala ekalau, zeSa rUpa sadIva // 5 // labdha hotI hai, unase ApakI hindI sAhitya-sevA kI pudagala dharma adharma nabha, cetana parama rasAla / laganakA patA calatA hai| ApakI racanA sundara, sarasa paravesI ye paMca hai, aparadesa hai kAla // 6 // aura pravAhayukta hai / anitya pacAzana, phuTakara dAhe kavitta dharma adharma prakAsa ye, tInoM kahiye eka / Adi aura paTadravya varNana prAdi hai| kavitA sarasa aura cetana pudagala kAla ye tInoM baraca aneka / / 7 / / bhAvapUrNa hai| isameM anitya pacAzata prAcArya padmanandi kI dharma adharma kRnAta nabha, cAroM nitya bakhAni / maskRta racanA hai usakA hindI padyAnuvAda kavi ne prastuta jiya praga na pari jAyakara hU~ anitya ye jAni / / 8 / / kiyA hai / jisakA Adi anta bhAga nimna prakAra ha .- pudgala dharma adharma jama, cetana kSetrI pNc| zaddha svarUpa anUpa meM mUrati jasu girA karunAmaya sohe, eka kSetrI gaganasau para thiAta basaM na raMca / / 6 / / sajamavata mahA mAna jodha jinho ghaTa dhIraja cApa dharo hai| jIva eka karatA daraba, duvidha cetanA dhAma / mArana ko ripumoha tinhe vaha tIkSana sAika pati ho hai, pudgala dharma adharma nabha, kAla prakaratA nAma // 10 // so bhagavata sadA jayavaMta namo jaga meM paramAtama jo hai / 1 / vyApI lokaloka mai, vyoma sarvagata soi / antima bhAga : vAkI paca asavaMgata, rahe pUrI taba loi / / 11 / / pavamanandi munirAja tAmu prAnana jaladhArI, cetana aru pudgana daraba, kriyAvaMta e doya / tAtahiM bhaI prati sakala jana mana sukhkaarii| vAkI cAroM ja rahe, tinha ke kriyA na hoya // 12 // dhanavanitA putrAdi soka dAvAnala hArI, aMtaka dharma adharma nabha, pudagala paca nimitta / bhaya dalanI sadabodha prata upajAvana hArI / / cetana eka prakAriNI, saba gati parama pavitta / / 13 / / unnata matiSArI naranikoM amRta vRSTi saMrAya harani / chaho daraba nirane yahai, nAma mAtra samudAya / jaya yaha anitya paMcAsikA trijagacada magala karani // 1 // gyAraha bheda vicArika, bIne pragaTa banAi / / 14 / / dohA-mUla saMkRta prayatai bhASA tribhuvanacada, upAdeya cetana sadA, ujjala tribhavanacanda / konI kArana pAyake par3hata bar3hata prAnanda / / jAko dhyAvata bhAvate, lahiye paramAnanda / / 15 / / dUsarI racanA Sadravya nirNaya hai jo nimna prAkRta kavi kI phuTakara racanAmo me dohe kavitta savaiyA gAthAmro kA anuvAda 15 doho me kiyA gayA hai| prAdi milate haiM, unase yaha jJAta hotA hai ki kavi kA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140, varSa 24, ki04 anekAnta jhukAva adhyAtma kI ora thA / kavi ne likhA hai ki jIva suguru vacana paratIti citta the kavaM na Dole / kA jaba taka antara kA doSa-rAga-dveSAdi kA burA bola suvaina paramiSTa suni iSTa vaina muni sukha kareM, saMskAra nahIM miTatA, taba taka rAga kaise chUTa sakatA hai| kahai canda basata jaga phada meM, ye svabhAva sajjana para / rAga bhAva ke na chUTane se karma bandha kI paramparA bar3hatI sajjana gunadhara prota rota viparIta nivAra, rahatI hai / aisI sthiti meM mokSa kI prApti kaise ho sakatI sakala jIva hitakAra sAra nijabhAva savAra / hai| jaisA ki nimna dohe se prakaTa hotA hai : kyA, zIla, saMtoSa, mokha sukha saba vidhi jAne, rAga bhAva chuTyo nahIM miTona antara doSa / sahaja sudhA rasa savai, taje bhASA abhimAna, saMsata bAr3he baMdha kI hoi kahAM sau mokha / / jAne subheva parabheda saba jina prabheda nyAge lakhai / / jIvAtmA ke sambandha meM kavi kI ukti nimna prakAra kahe caMda jaha prAnanda prati jo ziva sukha pAvai prakha / guNa guNI meM rahatA hai, usase bhinna nahIM hai vibhA"saravasa vyApI rasa rahita rUpa dharai china rUpa / vatA bhinna hai aura svabhAva prAtmA kA svarUpa hai parantu eka aneka suthira prathira, upamAvanta anUpa / / vibhAva ke kAraNa svarUpa kA lAbha nahI ho pAtA / moha vimala rUpa cetana sadA, paramAnanda nidhAna / kA abhAva hone para svarUpa kI prApti ho jAtI hai| tAko anubhava jo kareM, soI puruSa pumAna // " jIvAdi chahoM dravya anAdi ke zAzvata hai, jiname pAna amala prakhaMDa avinAzI nirAkAra jAme, jar3a rUpa hai, aura eka cetana hai, vahI jJAyaka hai aura zeSa vRgabodha cArita pradhAna tIna dhasure / dravya jJeya hai, jaisA ki kavi ke nimna padya se prakaTa hai :ujjala udota sadA vyApata na tamabhAvanahi, gana sadA gunI mAMhi guna-guNI bhinna, nAhi, na sakata jAhi jvAlA karma vasure / bhinna to vibhAvatA, svabhAva sadA dekhiye / tAhi pahicAni tU hai to hI mai na aura kahU, soI hai svarUpa prApa, pApa so na hai milApa, tAke pahicAnata hI hota hai suvsure| moha ke abhAva meM svabhAva zuddha pekhiye / / tribhuvanacanda sukhakanda pada cAhai jo to chahoM dravya sAsate anAdi ke hI bhinna bhinna, taji jarA jaga ghUma dhAma aise dhAma vsure| apane svabhAva sadA aisI vidhi lekhiye| ina saba padyoM para se kavi kI prAtmabhAvanA kA sahaja pAMca jar3a rUpa bhUpa cetana sarUpa eka, hI patA cala jAtA hai| jAna panauM sArA mAthe yo visekhiye| kavi kI eka racanA 'candrazataka' hai, jise so chanda hone jJAnI kisI kA garva nahIM karate, pratyuta apane cidAke kAraNa zataka kahA hai| bhASA sAnuprAsa aura madhura hai, nandasvarUpa meM tanmaya rahane kA prayatna karate haiM / dravya guNa paryAya Adi kA kathana bhI sundara huA hai| kavi kI kavitA kitanI sundara aura adhyAtma rasa se sAhityika dRSTi se canda zataka ke sarvaye kavitta mahatvapUrNa prota-prota hai| kavi kI anya kyA racanAeM haiM yaha kucha jJAta hai| unameM prAdhyAtmikatA kI pRTa akita hai, ve pAraka ko nahIM ho skaa| kavi ke samaya ke sambandha me bhI koI apanI ora AkarSita karate hai| kavi ne sajjana durjana aisA pramANa upalabdha nahI humA jisase samaya nirdhArita svabhAva kA jo varNana kiyA hai vaha kitanA svAbhAvika kiyA jA sake / phira bhI kavi kA samaya sambhavataH 16vI bana par3A hai| bhASA meM sarasatA, madhura aura komala kAnta zatAbdI ho sakatA hai / vidvAnoM ko isa para vicAra karanA padAvalI vidyamAna hai| cAhie / ina kRtiyoM ke atirikta kavi kI anya kRtiyoM para prauguna parihare, dharai gunavata guNa soI, kA patA jJAna bhaNDAroM meM lagAnA cAhie / cita komala nita raheM, mUTha jAke nahi koii| vinAzIka dharva ko na garva jJAnavaMta kara, satya vacana mukha kaheM, pApa guna mApa na bole, etau pUrava karma udesoM prAna bhaye haiN|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAeM mAsu mero tIna kAla meM prakhaMDa vinasyo na vinasaMgo vartamAna vae haiN| ghaTanuSya bhinna prAya dhAnI ho satA liye, prati hI dhanAdi ke na kAhU mohi kahe hai| jAgyo nija bheda cada prAtama prabheda sadA, bheva rUpa abheda jina naM pravAna kahe hai / / 50 // yaha ajJAnI jIva jIta hI prAzA karatA hai thora kAma se DaratA hai, cAroM gati DolatA phiratA hai parantu mokSa mArga me nahI AtA, apane ghara kI rIti nahIM jAnatA kintu para se (mAyA me) prIti joDatA hai, jisa taraha rAstAgIra baTohI se mila jAte hai pudgala ko apanA mAnatA hai / isa taraha yaha jIva zrAtma-paricaya ke binA sasAra me sadaiva ghUmatA rahatA hai| / jItava ko prAsa kare kAla dekhe hAla Dara, Dole cAroM gati meM na zrAve mokSamaga meM mAyA sau mero ka hai mohanI so DAra hai tAte jIva lAge jamo DAMka diyo naga meM ghara ko na jAne rIti para setI to mArDa prIti, vATa ke baTohI jaise prAya mile maga meN| 1 duggala sau kahe merA jIjA karma yo kulapudhi meM phiraM jIva jagameM guru dayA kara bhavyoM kA hita jAnakara upadeza dete hai, unhoMne batalAyA hai ki krodha, mAna ko zatru jAnakara choDa aura lobha kI hAnikara choDa, aura moharUpI pracaNDa mahI ghara ko girA kara sumatArUpI zivarAnI ko ghaTa me pragaTa kara, jisase avinAzI AtmA kA lAbha ho / guru grApa dayAla dayA karake upaveza kahai bhaviko hita jAnI, koSa mahA parimAna tajo ji lobha mahAcha kI karihAnI moha mahIdharasoM paricaMDa girAya diyo guru kI suni vAnI, kumilA kumatA karatI subhaI ghaTa mai pragaTI sumatA zivarAnI / zAha lohaTa - inakA janma vadheravAla vaMza' me humA bagheravAla jAti 4 upa-jAtiyoM meM se eka hai| isakA vikAsa 'vagherA' nAmaka sthAna se huA hai / varavAnoM ke ghara vahA~ aba eka bhI nahIM hai| kintu rAjasthAna 141 thaa| inake pitA kA nAma dharmA thaa| inake tIna putra hue, horA, sundara dhaura lohaTa' inameM lohaTa sabase choTe the| pahale yaha sAbhara meM rahate the, bAda me bUMdI Akara rahane lage the| usa samaya vahA~ rAvata bhAvasiMha kA rAjya thA / jo vivekI vIra aura parAkramI zAsaka the| aura nyAya, nIti se prajA kA pAlana karate the / kavi ne bUdI kA acchA varNana kiyA hai / usa samaya bUMdI indrapurI ke samAna sundara thI, jana-dhana-dhAnya se sampanna thI / vApI, kU, taDAga, bAga, bAjAra tathA sundara vIthiyo se alaMkRta thI jaisA ki kavi ke nimna padya se prakaTa hai : 1 ke anya gAMvoM, kasbo zraura zaharo me unakA nivAsa pAyA jAtA hai| dhArA me to unake aneka ghara hai / vagheravAla apanI janmabhUmi ke kAraNa merA ke bhagavAna zAntinAtha ke darzano ko avazya Ate hai / vagheravAlo ke 52 gotra batalAye jAte hai / yahA~ uname se kucha gotro ke nAma apane upanAma ke sAtha diye jAte hai| bAgaDiyA (mizrIkoTa kara) khaTavaDa pitaliyA (nAdagAMvakara daryApura), khaTola ( johAgapurakara), govAla ( sagaI cavariyA), janagAMva (deUna gAvakara) kara cavare, DoNagAMvakara, jitUrakara, devalasI, ( rAyabAgakara ), khaDAriyA prAgrekara ( bhImIkara kalamakara), borakhaDayA ( nagaranAIka), kAraMjA, mahAjana isa jAti meM aneka mahApuruSa zreSThI, vidvAna Adi hue hai| paMDita pravara zragAdhara jI jaise vidvAna isa jAti ke bhUSaNa se zAha jIjA aura pUnama isa jAti ke gaurava the| jinhone aneka mandiro aura mUrtiyo kA nirmANa karAyA / aura cittaur3a meM kIrti stambha kA nirmANa karAyA aura usakI vidhivata pratiSThA kI / prastuta kIrti stambha kA nirmANa vikrama kI (13vI zatAbdI me huprA hai / aura vizAlakIti paTTadhara zubhakIti ne usakI pratiSThA kI thI / | 2. vaMsa peravAsa mo bAla durgeNa barayotra disAla gharamadhuraMghara gharamedhIra tA suta tIna mahAvara vIra // hIro sundara bar3e sujAna, laghu lohaTa buddhivaMta nidhAna / zrI jinadeva suru ko dAma, kInI bhASA graMtha prakAza //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142, varSa 24, ki04 anekAnta "baMdI indrapurI jakhipurI ki kuberapurI, ke lie mRgendra (siMha) samAna, tathA zruta-siddhAnta-sAgara riddhi siddhi bharI dvArikA sI gharI ghara mai / ke buddhimAna gaNadhara aura pacama kAla ke RSIndra bata. ghaulahA dhAya ghara-ghara meM vicitra vAma, lAyA hai :nara kAmadeva kaise seva sukha sara mai / "jaga bhUSana, bhaTTAraka tihi thali, kAma karida-maiMdo ho| vApI bAga vAruNa bAjAra vIthI, vidyA veda, zruta-siddhAMta-udadhi budhi gaNaharu paMcama kAla risido ho|" vibudha vinoda vAnI bole mukha nara maiM / inake paTTaghara bha0 vizvabhUSaNa ne bhI bha0 jagatabhUSaNa tahA kara rAja rAva bhAvasyaMdha mahArAja, kA ullekha kiyA hai| hiMdu dharma lAja pAti sahI prAja kara mai / " 13 jagatAbhUSaNa paTTadinezaM / vizvabhUSaNamahimAjagaNezaM / -tIrthavaMdana saMgraha, pR0 64 bradI meM usa samaya aneka zrAvaka rahate the aura apane itanA hI nahI kintu unheM pADe rUpacanda jI ne dharma kA pAlana karate the| 'bhAratIbhUSaNa' cAritra ke pAlaka aura tapobhaSaNa batalAyA zAha lohaTa bhI jinadharma kA prArAdhana karane the| hai yathA :15vI zatAbdI ke kavi padmanAbha kAyastha dvArA nirmita tarI pramadaprakAzavilasata zrI bhAratIbhUSaNaH, saMskRta bhASA ke yazoghara carita kA hindI padyAnuvAda cAritrAcaraNAccamatkRtadazaH kiM vA tapo bhUSaNaH / kavi ne vi0 sa0 1721 me ASAr3ha zuklA tIja guruvAra zrI bhaTTAraka vaMditAM hi yugalau gaNyo'panuva dUSaNaH, ke dina samApta kiyA thaa| izvat kinnanamasyate budhagaNaH zrImajjagad bhUSaNaH / inakI dUsarI kRti 'SaTlezyAveli' hai, jisakA racanA kAla sa0 1730 pAsoja mudI 6 batalAyA hai| inake ziSya brahmagulAla ne kaI grantho kI racanA kI hai, una sabame bha0 jagabhaSaNa kA ullekha kiyA hai| bhaTTAraka jagabhUSaNa yA jagabhUSaNa bhaTTAraka jagabhUSaNa gvAliyara gaddI ke mUlasaghI bhaTTA bImA kavi kI eka mAtra kRti hiMDolanA' hai, jo malhAra rAga raka the / aura bha0 jJAnabhUSaNa ke uttarAdhikArI evaM paTa. me gAI jAtI hai, racanA sundara pora manamohaka hai| ghara the / maMskRA aura hindI bhASA ke acche vidvAna aura amana maNimaya thabha kone ratana khacita apAri / kavi the / brahya gulAla inhI ke ziSya the| savan 1651 paca varNa saMvAri mAnau ratana paTalI cAri // me jaba kavi bhagavatIdAsa agravAla ne 'argalapura jinavadanA' rucira motI mAla DorA kiMkaNI raNa sAra / nAma kI racanA likhI hai, usame bhaTTAraka jagabhUSaNa kA surahi sAtha hiMDolanA tahaM mUlata nAbhikumAra // ullekha kiyA gayA hai| usa samaya ve prAgarA meM maujUda subhaga hiDa lanA mUlata jagapati j||1|| th| bhagavatIdAsa ne unhe kAmarUpI karIndra ko vaza karana alikala kalita kalevara nIla nIrada taSA cAtaka mora / 3. zrAvaka loga vasa dharmavata, pUjA kara japa prarahata / daza dizA prati bIju camakati karata dAdura sora / / tinako sevaka lohaTa sAha, karI caupaI bari zubhalAha / 14 pahiri sArI sukhArAti lAha kaMcuko gAMTha / 4. varaSA riti pAgama subhasAra, mAsa aSAr3ha tIja guravAra / juvati salata nAbhisuta, saMga prathama mAsa aSAr3ha / / pAkha ujAla pUrI yaha bhaI, sarala praratha bhASA niramaI26 naTata kinnara kinnarI jana muraja vInA vanu // 2 // savata satrahasa ikaIsa, karI caupaI phalI jagIta / surasa bAjata jalada varasata dabaMgaI saba rainu / mana abhinASa sapUrana bhae, sarabhi zItala pavana kokila mora visAla / / zrIjina guru caraNa zIzadhari lae // 28 amara sAyani ramata jagapati pAyo sAvana mAsa / -yazodhara carita prazasti jhirata jhiranA gahira sItA umaDi calata taDAga / / 5. devo rAjasthAna jaina grantha sUcI bhA0 4, pR0 366 / 1. jaina graMtha prazasti saMgraha, bhA0 1, pR0 156
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita racanAeM ghanaghora varasata harita chiti tala bar3hata prati anurAga / vana uroja saroja rAjita taruna vadata sAra // mAsa bhAdau ramati jagatati kamala komala hAtha / kanaka kuNDala zravana zobhita seharo sira sAru | pahira amara praruna surabhata rucira manimaya hAru // zramara bhramarI taruna tarunI cita harata vicitra / jagadabhUSana mana haraM jagadIsa parama pavitra // sabhaga hiMDolanA jhUlata jagapati inakI granya racanAe bhI hogI, me sabhI anveSaNa kArya pUrNa nahI huA vaSTi hai| jiname bahuta se grantha upalabdha ho sakate hai / AzA hai vidvadjana isa sambandha meM anusandhA karane kA prayatna karege / || parantu graMtha bhaDAro bhI mAra 143 jaina zrAvaka pradhAna maMtrI the| donoM hI prapane jIvana ko khapAkara rAjya kA saMcAlana karate the| ve buddhimAna aura dharmAtmA the, unake choTe bhAI kA nAma mIThA canda thA / ne hamaDa vaMza ke bhUSaNa ye / inake pAra dravya thA / kavibara sevArAmazAha kI inhoMne baDI sevA suzrUSA kI thii| unhI kI preraNA se kavi ne zAntinAtha purANa saM0 1834 me zravaNakRSNA aSTamI ke dina mallinAtha ke mandira me pUrNa kiyA thA, jaigA ki usake nimna padya se prakaTa hai. savata praSTAdaza zataka puni cautIsa mahAna / sAvana kRSNa parASTamI, pUro kiyo mahAna / vAradabhAvanA nAma kI eka kRti bhI inhone saM. 1834 me banAI thii| kavi ne kavi catuvizati jinapUjA sa0 1854 me banAkara samApta kI thI / zranantavrata pUjA aura mana saMgrAma nAma kI do racanAeM bhI banAI huI rAjasthAna ke zAstra bhaNDAro meM pAI jAtI hai / sabhava hai kavi ne anya grantho kI bhI racanA kI ho / kavi kA samaya vikrama kI 19vI zatAbdI hai / kavi kI eka kRtI dharmopadeza 'chandobaddha kA ullekha pa0 nAthUrAsa jI premI ne hindI jaina sAhitya ke itihAsa pRSTha 1 me kiyA hai / zAha sevArAmazAha - yaha jayapura lazkarIvAsI bakhatarAma ke putra the| inakI jAti khaMDelavAla thora dharma jaina thA / inake tIna bhAI aura the jinakA nAma jIvanarAma, khuzAla aura gumAnIrAma thaa| ina jIvana ne jinendra ke bhaktipUrNa pada aura stuniyoM kI racanA kI thI / inake pitA bakhatarAma ne 'midhyAtva khaDana aura buddhi vilAsa' ina do granthoM kI racanA kI thI / zAha sevArAma paM0 ToDaramala jI ke ziSya the| unhIM kI kRpA se unheM yaha bodha prApta huA thA / tapasvI brahmarAyamalla kA bhI kavi ne ullekha kiyA hai' / kavi ne 2. 'zAntinAtha purANa' mAlava deza me sthita devagaDha me jahA~ sAmantasiha nareza rAjya karate the| sAmaMta siMha ke do 1. vAsI jayapuratano ToDaramala kRpAla / tAsa prasaMgako pAyake lahyo supatha vizAla || gorAdikana me siddhAntana me sAra pravarabodha jinake ude mahAkavi nirapAra // 50 puna tAke taTa dUsarI rAyamalla budhirAja / jugalamalla ye jaba juraM aura malla kihi kAja / / 51 deza buDhAhaTa Adi de saMbodhe bahu deza / ravi raci pratha sarasakiye ToDaramalla maheza // 1 san 1834 meM do jaina zrAvakoM ke maMtrI hone kA ullekha Upara kiyA hai| uname eka to kapUracanda pradhAna maMtrI the aura dUsarA maMtrI saMbhavataH sundarasiMha thA / savat 1831 me mahArAvala gAvalasiMha kA dehAsa hone para unakA kavara sAvaMtasiMha sAta varSa kI avasthA me gaddI para baiThA thA / usa samaya kA zAsanakArya rAjamAtA kuMdana kuvarI, apane jAnA saradAra siMha, maMtrI kapUracanda, rAghava varUzI tathA zAha gumAna ke parAmarza se calAtI thii| sevArAma sambhavataH usa samaya vahA~ the| ina donoM maMtriyoM ke kAryakAla me yaha grantha banAyA gayA hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma sAdhAraNa kRta duddhArasi kathA DA0 bhAgacanda jI jaina brahma sAdhAraNa mUlasaMgha kI paramparA ke vidvAna the / unhoMne apanI guru paramparA ke vidvAno meM padmanandI, haribhUSaNa bhaTTAraka ke ziSya bha0 narendrakIrti ke ziSya the| prastuta narendrakIti bAgar3asaMgha ke vidvAna jAna paDate hai / inake ziSya pratApakIrti ne 'zrAvaka rAsa' saM. 1514 me magazira zuklA dazamI ke dina banAkara samApta kiyA / thA / isa duddhArasi kathA meM brahma sAdhAraNa ne bha0 prabhAcanda kA bhI ullekha kiyA hai / aura yaha batalAyA hai ki jisa taraha indrabhUti gautama ne zreNika (bimbasAra ) ke prati kathA kahI, vaisI mai bhI kahatA hU~ / kathA me kavi ne racanA kAla aura racanA sthala kA koI ullekha nahI kiyA hA~, jisa gucchaka me yaha kathA dI hai, usakA lipi kAla jahiM sAvaya para jiNadhammarata / sa0 1508 jarUra diyA hai| jisase yaha kathA saM0 1508 ke pUrva racI gaI hai, bAda meM nhii| isase isakA racanA kAla sa0 1500 ke lagabhaga honA cAhie / iha kayamitti bhAvamicchattacatta // jahiM jIvadayAvara savvaloya / bahuriti mArNiya subhoya // jiNajatta karaNa ucchAhacitta / datta nAma ke vaNika ne muni se pUchA ki hamArI yaha vyAdhi kaise dUra hogI ? taba muni ne kahA ki naraka utArI vidhi karo, usase tumhArA yaha roga calA jAyagA / dhanadattane jahi rAya rAyamai bhoyacattu / pUchA, bhagavan ! isakI vidhi kyA hai ? taba muni ne kahA ki bhAdrapada zuklA dvAdazI ko yaha vrata karanA cAhie / aura jinendra kI pratimA kA abhiSeka, pUjana aura dhArmika kAryoM meM samaya vyatIta karanA caahie| isa taraha yaha vrata bAraha varSa taka karanA caahie| vrata pUrA hone para vidhi pUrvaka usakA udyApana karanA cAhie, cAra sagha ko dAna denA cAhiye / isa taraha isa vrata kA vidhi pUrvaka anuSThAna karane se dhanadatta kA saba roga calA gayA / jiNasiddha bhaDAra ho, tihuzraNasAra ho, riyo puNu ujbhaya ho / vaMde vimudiho, kuvalayacaMdaho, dudvArasi payaDami jaNa ho / jiNavayaNakamalaruha divvavANi / paNamAmi jagattaya pujja jANi // NiggaMtha savaNa niyamaNi dharevi / 'pahacada' bhaDAraho thui karevi / / 'duddhArasi' kaha phalu sAvayAha / jaha goyama bhAsiu seNiyAha // taha bhAsabhi jai hauM maMda buddhi / sarasai hi pasAe kavvasuddhi || mahuM saMjjau jiNavaraya yAha / micchAmayamoha vivajjiyAha // bharahakhetta sudarapaesa | bhaviyaNamaNahara 'soraTThadesa' // jahi sAvaya gacchahi pavaravitta // karuNAru jAvau jiNu virattu / / jahu kula 'hasAsa' suvisuddhabhAu / dikkhakiu kevala NANu jAu // dadhammu payAsivi mokkhapattu / tahi titthu payau jAu pavittu // dhattA - giraNAru maNoharu, guNiyasuharu, jiNaceIharamaMDiyau // sura- khayara - Namasiu, jaNahi pasaMsiu, arivaggehi zrakhaMDiyau || tahiM 'pauma pahu' Naravai pasiddhu / paya pAlaNu vahu guNagaNa samiddhi || 'pomAvai' maNaharu lacchisAmi / jasu kitti payau puraNayaragAmi //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 brahma sAdhAraNa kuta dudArasi kathA 'SaNayattu' vaNiMdu jiNesa bhattu / sallehaNa kijjai aMta yaali| bhajjAsu sayaM phrttcittu| jiNavara pujjijjai taha tiyAli / / jiNadhamma sIlaguNavaya visAla / iya suNa vi dhammu pariyaNa samANu / te viNNi vi accahi NiccakAla / / muNi vaMdivi paravai pattu ThANu // cauvaNNaho saMghaho diti dANu / dhaNayattu payAsai dANa jutti| jAmacchahi Niya pariyaNasamANa / / Niya bhajjahi saMgha ho dehi bhutti / / tA ettahiM vaNi pAyau muurnni| dANe saMpaya Nimala ghraai| bhaviyaNa kamalAyaru NaMdi Nidu / / tihavaNa-siri saMpajjai NarAha / / pihiyAsau NAmeM sIladhAri / bhesaha mAhArAbhaya purANa [viNANa] / cauvaNNaho saMghaho sokkhayAri / / cattAri jiNAgama suddha dANa // muNivara prAgama vaNapattaphulla / tihi pattahiM dijjahi muNi vi bheu| du maNiya rahi jAyai phala rasulla / / vahu viNaya bhatti siva sura kaheu / mahuliharuMjahiM kusumiyavaNehiM / viNa patteM phalu dIsai na bhajja / sihiNaccahi Na pAvasaghaNehiM / / teM karaNeM pattaho dehi ajja / / mahiyalu kusumahiM piMjariu savvu / pattA-jehi jiNidu Na pujjiu gaNiyArihi Na kaNaehi bhavvu / / muNihi dANa Na vi diNNauM / / taM pekhi vi vaNa ujjANa paalu| savaNa vitti Navi aayriy| vaddhAviu mahivai sAmi sAlu / / ahalu jagma teM kiNNau // 3 // muNivaru avahI saru tava vaNammi / sudari asehu kammu tuhu NAsahi / Aya u pahu suNi tuTTau maNammi / / ___ muNi AhAra dANa jai posahi / / pANaMda tUru ucchaliu jAma / taM NisuNe vi sayaM paha jNpi| purayaNu pariyaNu saMpattu tAma / / aMgu kucela uvaTTai saMpai / / ghaya cAmara cihi saU Naridu / kima bhaNu dANu muNIsaho dijjai / ujjANe parAiu jahi muNidu / / appANau pAveM mai lijjai / / ghattA--so parida ghaNayattu vaNi tiyahi jammu kucchiu muNi bhAsahi / _ muNivara-dujjaNa bhaya haru / ___Navi bhavi NivvANu payAsahiM / / paNamiu vahubhattI bhareMhi va [mu]Ni varu bhaNai dehi mAsaM kahi / puchiu dhammu sumaNu haru / - dANe tavu lihai Na kalaMkahiM / / bho sAmiya karuNAvalli kaMda / / dANe payaDa kitti pUrNa surabhau / sAvaya vaya bhAsahi muNivariMda / / cakkaTTi saMpaya pAviya jau / / muNi bhAsai daMsaNamUladhamma / dANe asuha kammu jai ho sai / vasuguNa pAlai vajji vi kukamma / hou majjha Na vi taha vaNi ghosai / / vAraha vaya tava paDimAi jutt| tA pArAviu parama diyavaru / vaya pAlaya jaha prAgamahi vutta / muddha caraNu kaya iMdiya sNvru|| cattAri dANa-jaNa bhutti suddhi / sAdi taha saMkiyaNiya bhAveM / rayaNattaya bhAvaNa maNa visuddhi / sai ghaNayattu kalaMkiu pAveM / /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta paNi vAkarahiu vaacllhi|" 16 varSa 24, ki.4 roya sarIra asuMdaru jaayu| bhajja sameu visaMvala kaayu| kara caraNaI thakkai Nau cllhi| __ karahiu vAu tahaya maNa sllaahiN|| vaNi variMdu appANau Nidai / vayaNu sayaM paha kerau ciMtai / / pattA-tA galiya kAla pAvasahi puNu / vaNi pihinAsava prAgamaNu // dhaNayattu sayaM paha juttu tahiM / ___ vaMdaNa bhattie gayau puNu // 4 // muNi vaMdivi appANu hu guMcchiu / vahi haraNu dhaNayatte puNcchiu|| muNivariMdu bhAsai muNi vaNi vara / NarayautArI vihi kijjai vara / / to taNa rou sayalU khaNi khijjai / bhaNai vaNIsa kema vihi kijji| dhavaliya vArasi bhAdavamAsahi / bAraha saMvacchara uvavAsahi // jiNavara paDimA payaNhA vijjai / aha Nisi dhamma pahAvaNa kijji|| vitta sarisu ujjavaNu vihijji| dANu cauvviha saMgha ho dijji|| iya vihANa vihi suNi dhnnytteN| ghari Ai vi kiNNiya supayatte / / gayau rou suMdaru taNa jAyau / ghariNi sayaM pahava vaya phalu paayu|| dhaNayattu vi jiNavara vaya pAlivi / gau NivvANa ho kalimalu khAlivi / / jiNavara daMsaNa vayahaM phaaveN| saggu-mokkhu labbhai suhbhaaveN|| aNNu vi joiya vihi pAlesai / Naru tiya so sura loTA gamesai / / jiNavara daMsaNa mUla guNAyara / _ 'pomaNaMdi' 'haribhUsaNa' bhAyara // sIsa 'rida kitti' bhavatAraNa / 'vijjANaMdi' baMbha sAhAraNa / payaDiya eha kahA jaNa maNahara / NaMdau tAma jAma ravi sasahara / / ghatA-je paDahi paDAvihi bhavvayaNa / NiyamaNi Nicchau bhaavhiN| te baMbha sAhAraNa vaya phlenn|| ___ amara loya su hu pAvahiM / / iti narendra kIti ziSya brahmasAdhAraNa kRta mUla kathA bhAga samApta: // 3 // rAga-khyAla usa mAraga mata jAya re ! -- - mana mUrakha paMthI, usa mAraga mati jAya re / / kAmini tana kAMtAra jahAM hai, kuca paravata dukhadAya re // 1 // kAma kirAta vasai tiha thAnaka, saravasa leta chinAya re / khAya khatA kocaka se baiThe, aru rAvana se rAya re // 2 // aura aneka luTe isa par3e, carane kona bar3hAya re / varajahoM varajyo raha bhAI, jAni dagA mati khAya re // 3 // suguru dayAla dayA kari 'bhUSara', sIkha kahata samajhAya re| mAge jo bhAvaM kari soI, donI bAta batAya re // 4 // kavivara bhUSaradAsa
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA ke jaina-kaviyoM kA bhIti-varNana hA bAlakRSNa 'akiMcana' ema. e. pI-eca. 7. baina maniSiyoM ne apane dharma se sambandhita bhaneka nhiiN| purANoM, mAkhyAnoM, kathAnoM, caritoM tathA caNikAmoM kI apabhraMza ke jaina-kaviyoM dvArA likhita adhikAMza racanA kii| yadyapi ye sabhI dharma bhAvanAmoM se prota-prota kAvya-kRtiyAM prabandhAtmaka haiN| ye prabandha kAvya apabhraMza mAnasa kI kRtiyAM haiM to bhI iname se aneka kA sAhityika sAhitya meM prabhUta mAtrA meM prApta haiN| caritra kAvyoM kI mUlya bhI kama nahI / sAhitya-zAstriyo kA eka aisA bhI sakhyA bhI prAzAjanaka hai| ye kAvya jaina tIrthaMkaroM yA varga hai jo dharma se sambandhita kRtiyoM ko sAhitya ke kSetra dhamA aura dharmAcAriyoM ke punIta jIvana se sambandhita haiM / kucha meM rakhane para aApatti pragaTa karatA hai, kintu prAja usa pramukha kRtiyo kI nIti para yahA~ sakSepa meM vicAra kiyA jAvegAmAnyatA ko mahatva nahI diyA jAtA / kAraNa, sAhitya kA dharma se vaira nahI hai / aAvazyakatA isa bAta kI hai, kRti me pauma cariu-ise svayabhU kRta rAmAyaNa kahanA kAvyAtmakatA honI caahie| kAvya kyA hai-ramaNIya cAhie / isake aneka varNana naitika dRSTi se bahuta upayogI artha kA pratipAdana karane vAlA zabda / ataH jahA~ kisI hai / unakA anuzIlana bahuta vistAra kI apekSA rakhatA bhI prakAra kI zabdagata, arthagata, bhAvagata, bhASAgata, zailI hai aura eka pRthaka viSaya hai| ataH yahA~ kevala udAharaNArtha gata, zilpagata ramaNIyatA vidyamAna ho, vahI kAvyatva eka kathana dRSTavya hai:mAnA jA sakatA hai| dhArmika kRtiyA to kyA, bhraSTa lakkhavaNa kahiM vi gavesahi taM jala / kApAliko kI kRtiyAM (yA unake kucha praza) bhI kAvya sajjaNa hiyau jema jaM nimmala / / kI zreNI me pA sakate hai bazarte ki uname kAvyatva arthAt lakSamaNa usI jalAzaya me to jala khojate haiM vidyamAna ho| yadi dharma ke nAma para hI kisI kRti ko jo sajjana hRdaya ke samAna nirmala ho| kathana kI naitika kAvya sImA se bAhara kI vastu samajhA jAne lagA to arhatA to hai hI, sAtha hI usakI mArmikatA darzanIya hai| padmAvata tathA prakharAvaTAdi samasta sUphI kAvya, mAnasa apane viSaya se na haTatA hugrA bhI jisa prakAra se saMta sUrasAgara-rAsapaMcAdhyAyI prAdi adhikAza bhakti kAvya kI hRdaya kI nirmalatA kA saketa kara vaha usakI kAvya-kuzasiramaura kRtiyAM hameM kAvya kSetra se bAhara samajhanI hoMgI ra latA eva abhiruci, dono kI paricAyaka hai| aura yadi aisA ho gayA to hindI ke pAsa lar3akiyoM kI riTThaNemi cariu yA harivaMza purANa-yaha grantha pauma kucha adAnoM tathA viharaNiyo ke kucha prAMsupro se susikata cariu se bhI bar3A hai / kahI-kahI nIti sambandhI sUktiyAM chandoM ko chor3akara aura kucha zeSa hI nahI raha jaaegaa| bahuzaH vidyamAna hai :jaba hama anya vaiSNava dharma-granthoM ko kAvya kahate hai to vari susaha samanu bari maro jameha / hameM apabhraza ke aneka sarasa tathA alakRta jaina granthoM ko Na vi suvvaNDa bhAsiya aNNahA haveha / / bhI kAvya kahane ke lie bAdhya honA par3egA aura phira arthAt cAhe samudra sUkhe, madara jhuke (yA kucha bhI ho) nIti kAvya ke vidyArthI ko jitanA phuTakara masAlA kintu jJAnI kA kathana anyathA nahIM siddha hotA hai| tathA dhArmika kAvyoM se milane kI mAzA rahatI hai, utanA jahiM paha duccariu samAyarahaprema, zrRMgAra aura viraha nirUpita karanevAlI kRtiyoMse tahi taNu sAmagNa kAI krh| arthAta
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148, varSa 24,ki. 4 anekAnta marthAt jahA~ svAmI caritrahIna hogA vahA~ sAmAnya arthAt jo gvAlA gau hI nahIM pAlatA / use dUdha ke janatA yA prajA karegI aryAt aura bhI adhika caritrahIna darzana jIvana bhara nahIM hote / jo mAlI latA gulmAdi kA hogii| prAja kI rASTrIyatA paristhiti meM usa prAcIna pAlana hI nahIM karatA vaha bhalA sundara puSpa kaise le skegaa| jaina kavi kA kathana aura bhI vicAraNIya hai| isa kathana kI jitanI bhI vyajanAeM kI jAe thor3I hai| mahApurANa-puSpadaMta kA yaha mahAkAvya atyanta bhavisayatta kahA- dhanapAla dhakkar3a kI isa kRti kA maprasiddha kRti hai| anya ke prArambha meM hI durjano ke caritra nAyaka lokika puruSa hai, ataH kavi ko gRhastha jIvana ke para prakAza DAlA gayA hai| unakA svabhAva to bAdhA vividha prasaMgoM ke varNana kA acchA avasara prApta ho gayA upasthita karane yA bhoMkane kA hai, kintu isase hotA kyA hai| antatogatvA puTa dhArmikatA hI hai, ataH nIti kathana hai? ve pUrNa candra para kitane bhI bhoke unase candramA para bhI dhArmika bhAvanA se hI prabhAvita hai| yathAkyA koI prabhAva par3atA hai ? aura yahI vicAra kara kavi jovaNa viyAra rasa basa pasari, sajjanoM kI prazaMsA karatA humA 63 jaina mahApuruSoM ke so sUrau so paDiyau / caritra likhane meM pravRtta ho jAtA hai| ina vizAla granthoM meM cala mammaNa vayaNullAvaehi, nIti kathana vibhinna zailiyo me kahe gaye hai| praznottara jo paratihiM Na khaMDiyau // (3-18-6) zailI kA eka udAharaNa dekhie : arthAt yuvaka, zUra bhI vahI hai aura paDita bhI vahI hai khageM meheM ki NijjaleNa, tara sareNa ki nniphphlenn| jo paranArI ke kAmoddIpaka prapaco (vacano) prAdi dvAga meheM kAmeM ki NihaveNa, muNiNA kulaNa ki NittaveNa / khaDita nahI hotA (prabhAvita nahI hotaa)| kanve NaDeNa ki nIraseNa, rajjaM bhojje ki para baseNa / jahA jeNa dattaM tahA teNa yata, 187 imaM succae siThThaloeNa vuttaM / prarthAt pAnI rahita jalada tathA talavAra se kyA ? su pAyannavA koddavA jatta mAlI, phala rahita vRkSa aura bANa se kyA ? pradravaNazIla megha kaha so naro pAvae tattha sAlI / aura kAma (yauvana) se kyA ? tapa hIna muni tathA kula arthAt yaha kathana satya hai ki jo jaisA detA hai, vaisA se kyA ? nIrasa kAvya aura naTa se kyA ? parAdhIna hI prApta karatA hai| jo mAlI kodo botA hai vaha zAli rAjya aura bhojana se kyA ? kahane kI aAvazyakatA nahI kahAM se prApta kregaa| isI prakAra anya sundara kathana aneka ki yahA~ pAnI, phala nIrasa ityAdi zabdo me sundara zleSa sthaloM para hai| yathAvidyamAna hone se kAvyAtmaka camatkAra prA gayA hai| isI (ka) jo dUsaro ke prati pApAcaraNa kI socatA hai, prakAra aneka kathana uddhRta kiye jA sakate haiM usakA pApa ulTA use hI dukhI karatA haiuThThAviu suttau sIha keNa (12-17-6) sote hue paraho sarIri pAu jo bhaav| siMha ko kisane jagAyA / taM tAMsai balevi sNtaavi||-6-10-3 pariyau puNa riprau hoi rAya (36-8-5) jo marA (kha) lAbha ke vicAra karate-karate hue bhI kabhIhai vaha khAlI pravazya hogaa| kabhI mUla bhI naSTa ho jAtA haimANa bhaMgu vara maraNa na jIviu (16-21-8) apa- jaMtaho mUlu vi jAha lAha citaMta ho| (3-11-5) mAnita hokara jIne se to mRtyu prcchii| bama khaMDa kAvyoM meM nItieka anyokti mora dekhie ___Upara varNita kRtiyA~ apabhraMza ke mahAkAvya the / sara jo govAla gAi Nau pAlai, kAvyoM meM nIti kathanoM kA adhyayana kiyA jA sakatA haiso jIvaMtu duSu Na nnihaalh| suvaMsaNa cariu (sudarzana caritra)jo mAlAra verila [u posai, nayanaMdI kI yaha kRti apabhraMza kI eka sundara kAvya so saphulla, phalu keMga lahesaha / (51-2-1) kRti kI doSa muktatA kA ullekha kiyA hai| isa saMra
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA ke jaina-kaviyoM kA nIti-varNana 146 kAvya se paryApta nIti vacana uddhRta kiye jA sakate haiM- hI saMsAra kI prasAratA kA eka kathana, nayanaMdI ke dvitIya sappurisaho ki bahuguNahiM pajjataM dosahi NaNaheva / khaDa kAvya-"sayala vidhi vidhAna" se uddhata haitaui vipphuraNa va rosu maNe mittI pAhaNa rehA ivA / / uyayaM caDaNa paDaNaM tiNi biThANAi ikka viya hami / amilatANa va dIsai ho dUre vi saMThiyANaM pi / sUrassa ya esa gaI, aNNassa ya ketiyaM yAmaM / / 6-6-8 jahavidva ravi gayaNayale iha taha bihulaha muha NaliNI // 8.4 arthAt jaba eka hI dina meM sUrya jaise parAkramI ko arthAta dUrastha premiyo me bhI sneha dekhA jAtA hai| bhI udaya, uparigamana aura patana ina tInoM pravasthAoM kA jisa prakAra ravi gaganatala meM sthita rahatA hai, kintu anubhava karanA par3atA hai to phira auroM kA kyA kahanA? (usakI ananya premikA) nalinI pRthvI para tAlAba me nizcayata. yaha kathana niveda sambandhI hote hue bhI kAvya vikasita ho jAtI hai| isI prakAra yovana, yuvatI, prema, vaidagdha kA sundara udAharaNa hai| isI prakAra jIvana va upahAsAdi para sundara nIti vacana kahe gaye hai| yovana ke yauvana prAdi kI jhaThI camaka, asthira gati tathA kSaNavega ko pahADI nadI ke vega ke samAna batAyA gayA hai| bhaguratA Adi kA sundara varNana nayanadI ne kiyA hai| eka striyoM ke caritra ko pahacAna devatAoM ke lie bhI durlabha sthAna para jIvana kI, nalinI dalagata jala bindu se do batAyI gayI hai| prema se dukha kI anivAryatA kA kathana gaI apamAna kiyA gayA hai prabandha aura khaDa kAvyo ke atirikta jaina kaviyoM ___ jahaNa kavaNu NeheM matAviu / (7-2) ne kathA-sAhitya kI bhI sRSTi kii| ina kathAno para kahI karakaMDa cariu yaha eka sundara khaDa kAvya hai| 10saMdhiyo (adhyAoM) to jAtako kA prabhAva thA aura kahI rAmAyaNa, mahAmeM vibhAjita yaha kRti mUlataH niveda bhAvanAoM kI bhAratAdi saMskRta grathoM kaa| ina kahAniyo kA pradhAna pratipAdaka hai| kRtikAra mUni kanakAmara matya loka meM svara bhI jaina-dharma kA pracAra tathA nirvadAdi bhAvanAmo yadyapi svalpa bhoga vidyamAna pAte haiM, kintu mUlataH ve saMsAra kA prasAra hai| kAvya se sambandhita hone ke kAraNa yaha ko duHkha kA apAra pArAvAra hI samajhate hai| yaha sasAra kathA sAhitya hamArI vivecana-sImA me nahI paataa| parantu eka vana hai| isame nazvaratA kI dAvAgni lagI huI hai| unameM kahIM-kahI gAthAdi chandoM meM nIti kathA bhI bIcajisa prakAra agni gata jaMgala me (kakAla nimna-kuTaja meM sugumphita hai| iname guru-sevA, zAstrAbhyAsa, sayama, tapa, aura cadanAdi acche-bure, choTe-bar3e per3oM meM se koI bhI nahIM dAna, dharma, kaSTa, sahiSNutA mAdi para upayogI kathana bctaa| usI prakAra yahAM kAla ke gAla se koI nahIM baca vidyamAna haiM, parantu upadeza zailI ko pradhAnatA ke kAraNa pAtA / yUvA, vRddha, bAlaka, vidyAdhara, kinnara, khecara, sUra ye gAthAyeM bhI nirI patha mAtra hokara raha gayI hai| unameM amarapati sabhI kAla ke vazavartI hai| na zrotriya brAhmaNa kAvyAtmaka sarasatA yA vidagdhatA mAdi nahIM prA pAyI baca pAtA hai aura na tapasvI; na dhanavAna vaca pAtA hai pora hai| isa prakAra ke granthoM meM amara koni ke chakkammovaesa na koI nirdhana (SaTkarmopadeza) mAlA, aNuvayarayaNapaIva (aNuvratapattA- sottiu baMbhaNu pariharaha, u chaMDA tavasiu tavi tthiyu| ratna pradIpa) prAdi kA sthAna mahatvapUrNa hai| ghaNavaMtu Na chuTTaha Na vi NihaNu, niSkarSa yaha hai ki nIti ke pracAra evaM prasAra me jaha kANaNe jalaNu smuttttiyu|| (8-5-10) apabhraza ke jaina kaviyoM kA yogadAna utanA hI sarAhanIya isI prakAra sAMsArika viSayoM kI kSaNa bhaMguratA, lobha, hai, jitanA kabIra-mAnaka-dAdU mAdi niguNiye saMto kaa| guru jana-sagati ityAdi ke sambandha meM sundara kathana kiye gaye unakI kAvya-kRtiyoM meM nIti ke amUlya aura asaMkhya hore hai| lakSmI kI cacalatA tathA nArI hRdaya kI asthiratA jar3e hue haiN| prAvazyakatA unake pradhyayana, pracAra, prasAra kA bhI acchA varNana kiyA gayA hai| stutaH isa prakAra nirveda sambandhI nIti kathana jaina evaM jINoddhAra kI hai| kAza, jaina samAja yA yoM kahiye kAvya kA sarvasva hai| ukta vicAroM se milatA-julatA ki bhAratIya sAhitya jagata yaha punIta vrata le paataa|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bhaktikAvya meM pragati ga. gaMgArAmagarga dharma-prANa deza hone ke kAraNa bhakti bhArata ke samasta ho sake / pataH budhajana apane kaI padoM meM jinendra ke guNa kAvya meM pramukha varNya haiN| solahavIM-satrahavIM zatAbdI kA gAne, vANI sunane tathA unake caraNoM meM mana basAne kA hindI kAvya to bhakti pradhAna rahA hI hai paravartI kAla meM saMkalpa karate hai / jayacanda pArAdhya ke dhyAna, vaMdana tathA bhI bhakti kI maMdAkinI apanI akSuNya gati se pravAhita guNagAna ke atirikta unakI chavi nirakhate rahane kA hotI rhii| isake pravAha ko pravegamaya banAye rakhane meM nizcaya karate hai :niguNa aura vaiSNava bhaktoM ke atirikta jaina bhaktoM kA aho jinarAja ghAvoge nidhi merI, bar3A yogadAna rahA / pAzcarya kI bAta to yaha hai ki maiM sarana liyo tuma prAya / jisa samaya bihArI, kRSNabhaTTa, padmAkara Adi darabArI tuma guna ghyAU, na gAUM aura kU, araja karU sira nAya / kavi kAvya-premiyo ko kavitta, savaiyoM aura dohoM ke praba jo pAU phira na gamAUM nIMda na leU pAsa dikhAya / mAdhyama se zRgAra-mAdhurI pilAkara madonmatta kara rahe the; nayana dekhi vilasa pala pala, prabhu yahai nema tuma bhAya / usa samaya bhI navala jayacanda, mANikacanda, budhajana, pArzva- 2. prAtikUlya kA varjana :dAsa, prabhRti aneka zrAvako ne vipula pado kI racanA kara prArAdhya ke anukUla bhI huA jA sakatA hai jabaki unheM bhakti saMjIvanI dii| bhaktikAla me bhI banArasI- ArAdhaka indriya, sugva, rAga-dveSa prAdi ko pratikUla samajha dAsa, bhUgharadAsa prAdi kaI jaina bhakta hue, kintu rIti- kara unakI tarapha se apanA hAtha khIca le / jaina bhaktoM ne kAla kI apekSA kama / prapatti me bAdhaka maMga, karma va svabhAva ke parityAga kA 'prapatti' kA artha svAmI haridAsa dvArA rahasyamaya nizcaya kaI padoM meM prakaTa kiyA hai :meM zaraNAgati batalAyA gayA hai' zaraNAgata kA artha hotA praSTa karma mhAro kAI karasI jI, mai mhAre ghaTa rAkhU rAma / hai-zaraNa me pAyA huaaa| jaba bhakta apane prArAdhya kI indrI dvAre cita daurata hai, tinavaza vanahiM karisyU kaam| zaraNa meM calA jAtA hai to use koI bhI cintA nahIM inako jora itau hI mujha pa, dukha dikhalA intrI gAma / rhtii| usake samasta bhaya dUra ho jAte hai| tulasI ke jAkaM jAna meM nahiM mAna bheda vijJAna karUM visarAya / iSTa rAma ne to svaya svIkAra bhI kiyA hai-maya pana hai-maya pana kahU~ rAga kahU~ doSa karata thI, taba vidhi pAte mere grAma / saranAgata bhaya haarii|' sarvakAmapradA prayatti ke prati bhaktoM ukta padAMza me bhakta budhajana praSTa karma, rAga-dveSa kA baDA lagAva rahA hai| pAMcarAtra kI lakSmI sahitA meM DA lagAva rahA ha / pAcarAtra kA lakSmA sAhatA ma prAdi kA parityAga karake zaddha svabhAva dhAraNa karane ke prapatti ke cha: agoM kA varNana hai| ve sabhI jaina bhakti lie dRDhapratijJa haiM / kAvya me bhI pracura mAtrA meM upalabdha hote hai-- 3. rakSayiSyatIti vizvAsa :1. rAmacaritamAnasa, sundara kANDa, do043 / bhagavAn merI rakSA avazya karege yaha vizvAsa bhakta 1. anukUlya kA saMkalpa : ko do kAraNoM se hotA hai-ArAdhya kI patita-pAvanatA jaba kaI vyakti kisI kI zaraNa meM A jAte haiM to aura unake prati apanI anukuultaa| jaina bhaktoM ko vaha usake anukUla vyavahAra kA sampAdana karanA apanA jinendra dvArA apanI rakSA hone meM pUrNa vizvAsa hai / jayalakSya banAtA hai| isa prakAra prapanna bhakta bhI svayaM meM canda mana ko jinendra kI pUjA, stuti, japa va darzana meM aise guNoM kA samAyojana karatA hai, jisase mArAdhya prasanna lIna dekhakara apane uddhAra meM kiJcinmAtra bhI sandeha nahIM
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bhaktikAvya meM pragati 151 karate, tabhI to svAbhimAnapUrvaka kahate haiM : pAsa prabhu mAsa pUro, devo zivapura vAsa / jinezvara mohi tArojI, ho johUM to dhArU sadA paNa thaarii| trAsa garbhAvAsa meTo, ha caraNAM ro dAsa // badana nihAlaMguna uracArUM, ho jo maiM to bhAna sarana saba pArI uThata baiThata sobata jAgata, basa rahyo hRdaya maMjhAra / pApa bhare tAre bahu suniye, maiM tina te kahA bhArI / mAta tAta para nApa tU hI, tU ravAviMda karatAra / pUjA stavana jApacyAnalaya ho jI mohaM 'nayana' sajjana vallabha mitra tU hI, tU hI tAraNahAra // tihArI pyArI / / bhakta navala ke anusAra to tIrthakara ho jIvana-prANa apane pArAdhya ko patita-pAvanatA me agraNI jAnakara hai| ja bavaha unakI zaraNa me hai to phira unakI chavi va tathA usake dhyAna aura guNagAna meM apane ko saMlagna dekha- guNagAna ko eka pala bhI vismaraNa karanA kasA? kara budhajana bhI vizvAsa kara lete hai ki mahAvIra jii| jina mere jIvana prAna, aura na mohi suhAvaMdA / gAte-gAte aura dhyAna karate hue dekhakara mujhe tAra hI isa bhava meM ika sarani tihArI,hama jo bhAvaM dege : jyoM jyAdA gAtA dhyAtA tArasI, bharoso mahAvIra ko, mAna veva ko kabahuM na seU, chaviyAM mere jina bhaavNdaa| heri thakyo saba mAMhI aiso, nAhIM koU pIra ko|| 'navala' kahai pala yeka na visarauM, raina divasa guna gaavdaa|| 4. gopattva varaNa : 6. kAparya :prapanna bhaktA ne sasAra-sAgara sa pAra utarana ka lie apane durguNo ke kAraNa sasAra-sAgara ko pAra karane bhagavAna ko gopta ke rUpa meM varaNa karanA Avazyaka mAnA meM apanI asamarthatA mArAdhya ko du:kha ke sAtha dikhalAnA hai| sabhI vaiSNava bhakto ne ahilyA, prahlAda, vAlmiIki, kAyaratA yA kArpaNya kahA jAtA hai| sabhI jaina bhaktoM ne gaja prAdi ke uddhAra kI carcA karate hue pArAdhya se apane apanI kAyaratA kA varNana jI kholakara kiyA hai / budhajana uddhAra kA adhikAra cAhA hai| jaina granthoM meM bhagavAna kA eka pada dRSTavya hai :'jina' dvArA rakSita zrIpAla, mAnataMga, vAdirAja, sihodara, mhArI suNijyo parama dayAla, tuma soM paraja karUM / kumudacandra prAdi nAma ullekhanIya hai| jaina bhaktoM ne mAna upAya nahIM yA jaga meM, jagatAraka, prArAdhya ko apane uddhAra me dRr3hatApUrvaka ruci livAne ke jinarAja tere pAya ph|| lie kahIM to ukta bhaktoM ke uddhAra prasaMgoM kI carcA kI sAtha pranAdi lAgi vidhi merI, hai, nahIM to saMsAra ke asIma kaSTa batalAte hue unase karata rahata vehAla inako ko lai marana / mukti ke lie adhika AturatA dikhalAI hai / yathA :- carana sarana tuma pAya anUpama, moM ko tAro jI, tAro jo kirapA karika, 'budhajana' mAMgata yaha gati gati nAya phirk| anAdikAla ko du:khI rahata hUM, Terata haMjama te Dari ke| sArAza yaha hai ki apane pArAdhya kI zaraNa meM jAne bhramita phirati cAroM gati bhItara, bhava mAhIM bhari-bharika para usake anukUla satkAyoM kA sampAdana, pratikUla pathakA bata agama athAha jaladhi meM, rAkho hAtha pakari karikA parityAga, usakI rakSA-zakti me vizvAsa, sarvasva sama5. prAtma-nikSepa : paNa tathA ahaMkAra kA vigalana Adi zaraNAgati ke sabhI prabhu ko apanA sarvasva mAnate hue apanA tana, mana va tattva kevala tulasI aura sUra jaise vaiSNava bhakto kI racasamasta padArtha samarpita kara denA prAtma-nikSepa hai| prAtma- nAmoM meM hI nahIM, apitu jaina pada sAhitya me bhI mananikSepa zaraNAgati kI carama pariNati hai| jaina bhaktoM ne syUta haiM / vaiSNava aura jaina bhakta apane darzana aura vicAroM mAtA, pitA, svAmI, priya, mitra arthAt sarvasva jinendra meM thor3I bhinnatA rakhate hue bhI bhaktibhAva ke kSetra meM eka ko hI samajhA hai| sote-jAgate, uThate-baiThate vahI unake dUsare ke bahuta samIpa anAyAsa hI prA gaye haiN| hindI hRdaya meM bhI base hue haiN| bhagavAna pArzvanAtha ke prati bhaktikAvya kI sampUrNatA ke lie jaina bhaktoM kI racanAmoM ratanacanda kI yaha ukti dRSTavya hai : kA prakAza meM AnA pratyAvazyaka hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yakSa-yakSaNiyA~ aura unake lakSaNa gopIlAla 'amara' ema. e., zAstro, kAvyatIrtha, sAhityaratna, dharmAlaMkAra pratyeka tIrthakara kI sevA meM eka yakSa maura eka yakSI dvAra para ukerI gaI, jinheM dekhate hI bhaktagaNa samajha sakate bhI rahatI thI, aisA vidhAna hai| sAtavI zatAbdI ke the ki usa mandira meM mukhya mUti kisa tIrthakara kI hai| prAcArya yati vRSabha ne apane grantha tiloyapaNNattI me inake kAlAntara meM unakI mUrtiyA~ mandira ke bhItarI dvAra para nAmo kA kadAcit prathama bAra ullekha kiyaa| jayasena- bhI ukerI jAne lgii| kyoki bhaTTArakoM ne kucha yakSapratiSThApATha me bhI inakA ullekha hai, para yaha grantha, jaisA yakSiyoM ke sAtha aneka aisI kahAniyAM jor3a dI thI jinameM ki kucha vidvAn mAnate hai, prathama zatAbdI kA nahI balki unake camAtkArapriya tathA vaibhavapremI bhaktoM ke lie varalagabhaga dasavI zatAbdI kA honA cAhie / tiloyapaNNattI dAna, duSToM ke dalana prAdi kA atizayapUrNa varNana hotA, ke anantara aneka digambara-zvetAmbara zAstrakAroM ne yakSa- ataH camatkArapriya tathA vaibhavapremI bhaktoM ne vItarAgI yakSiyoM ke vAhana, varNa, hAthoM meM dhAraNa kI gaI vastuoM tIrthaMkaroM kI apekSA rAgI yakSa-yakSiyoM ko adhika mahatva pAdi kA ullekha kiyaa| kAlAntara meM inakI mUrtiyAM bhI diyaa| yahI kAraNa hai ki unakI mUrtiyA~ mandira ke banAI jAne lgiiN| bhItarI dvAra se bhI prAge baDhakara garbhAlaya meM jA pahu~cI, ye yakSa aura yakSiyA~ vastuta: kauna hai ? kucha vidvAn aura dhIre-dhIre tIrthakara ve siMhAsana meM bhI unhone apanA inhe eka vizeSa jAti ke manuSya hI mAnate hai| yadi ye sthAna banA liyaa| itanA hI nahIM, unakI mUrtiyoM kA deva hai to kisa nikAya ke ? vyantara nikAya kI pATha prAkAra jo prArambha meM tIrthakara mUrti kA lagabhaga bIsavA~ jAtiyo me hI pAcavI jAti yakSo kI hai. kintu na to bhAga hotA thA, "ba tIvra gati se bar3hane lgaa| anta meM unake nAmoM meM prastuta yakSa-yakSiyoM ke nAma pAte hai aura sthiti yahA~ taka pahu~nI ki mUrti vastutaH yakSa yA yakSI kI na unakI koI vizeSatA iname dRSTigata hotI hai| dUsarI hI banAI jAne lagaH, kevala usame jainatva kI jhalaka dene pora ina yakSa-yakSiyo ke kucha nAmoM aura vizeSatAmoM me ke lie mUrti ke mastaka para tIrthakara-mUti ko bahuta hI pAzika samAnatA bhavanavAsI nikAya ke devoM meM dikhatI choTe prAkAra meM sthAna diyA gyaa| isa sabake anya prihai| jo bhI ho, yaha prazna vicAraNIya hai / NAma jo bhI hue hoM, itanA avazya hamA ki jaina dharma eka prazna yaha bhI hai ki ina yakSa-yakSiyo kA ullekha me pravRttimArga mora bahimakhI unnati ko apekSAkRta nabhI se kyo nahI milatA jabame tIrthakaroM ke nAmoM kA adhika protsAhana milaa| milatA hai| uttara yaha hai ki anya aneka mAnyatAmoM kI yaha prazna bhI vicAraNIya hai ki hajAroM kI saMkhyA me taraha yakSa-yakSiyoM kI mAnyatA bhI bhaTTArako kI dena hai| pAI jAne vAlI ye mUrtiyAM pUjya hai yA apUjya / uttara aneka kAraNoM se unhoMne pratyeka tIrthaMkara kI sevA meM eka spaSTa hai| hAlAMki inakI pUjA kA pracalana prAja aneka eka yakSa-yakSI kA rahanA bhI prAvazyaka samajhA ki unake sthAnoM para hai lekina vaha pUrvokta kAraNo se hI hai| svarUpa unhoMne kucha jainetara se lekara, kucha parivartita prAcIna zAstroM meM unakI pUjA kA koI vidhAna nahIM hai| karake aura kucha apanI kalpanA se nirdhArita kiye / zilpa- balki niSedha hai| isake kAraNa spaSTa hai / jaina dharma meM kAroM ne unhe mUrta rUpa pradAna kara diyaa| paMca-parameSThiyo ke atirikta kisI kI bhI pUjA kA yakSa-yakSiyoM kI mUrtiyAM prArambha meM mandira ke bAharI vidhAna nahI hai| yakSa-yakSI paMca-parameSTiyoM ke antagata
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yA-kSaNiyAM aura unake lakSaNa 153 NA kA nahIM hai| dUsare, inheM deva mAnA jAe to inakA adhika se adhika guNasthAna caudhA hogA, jinheM kama se kama cauthe aura adhika se adhika caudahaveM guNasthAna vAlA manuSya pUjA kA pAtra nahI banA sktaa| tIsare, prAcArya samanta' bhadra ne 'varopalipsayAzAvAn raagdvessmliimsaaH|' devatA badupAsIta devatAmUDhamucyate / ' kahakara inakI pUjA kA niSeSa hI nahIM kiyA, use devamUDhatA nAma bhI diyA jo samyagdarzana kA eka doSa hai / ivara ke paNDitapravara daulata. rAma jI ne chahaDhAlA meM prAcArya samantabhadra kI vANI ko hindI meM prastuta kiyA, 'je rAga-dveSa malakari malIna, banitA-gadAdi juta cihna cIna / te haiM kudeva. tinako ju seva, saTha karata, na tina bhava-bhramaNa-cheva / ' zvetAmbara prAgamoM aura mathurA kI prAcIna kalA meM jina yakSoM (aura unake prAyatanoM) kA ullekha hai, ve ina yakSoM se bhinna the, yadyapi unakI bhI pUjA ke pramANa nahI milate / sAtha hI una yakSo ke devatva kI kama aura manuSyatva kI sambhAvanA adhika hai : pAzcarya nahI, yadi mAgAmI zogha-khoja ke phalasvarUpa ve koI aitihAsika vyakti siddha kiye jA sakeM, jabakipra stuta yakSa-yakSiyAM zata-pratizata paurANika vyakti hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki ina yakSa-yakSiyoM ke paraspara dAmpatya kA koI ullekha nhiiN| teIsave tIrthaMkara pArzvanAtha ke yakSa gharaNendra aura yakSI padmAvatI avazya pati-patnI rahe dikhate haiN| anta ke caubIsa yakSoM aura yakSiyo ke lakSaNa diye jA rahe haiN| inakA AdhAra grantha hai bArahavIM zatAbdI ke paNDitapravara pAzAghara kA pratiSThAsAroddhAra, jisakA saMpAdana pora anuvAda pa. manoharalAla jI zAstrI ne prora prakAzana 1674 vi0 me jaina grantha ratnAkara kAryAlaya bambaI ne kiyaa| koSThakoM meM aparAjitapRcchA ke vidhAna diye gaye haiN| tIrthaMkaroM ke nAmoM ke bAda ke koSThakoM meM unake cihna diye gaye haiN| saMketa tI-prArAdhya tIrthakara maura unakA cihna (koSThaka meM) vA-vAhana za-zarIra kA varNa mu-mudrA hA-hAthoM kI saMkhyA va-hAthoM meM dhAraNa kI gaI vastue dA-dAhine hAtha/hAthoM me/kI vA=bAyeM hAtha hAthoM meM kI U-Upara Upara kA Upara ke nI-nIce nIce kA/nIce ke ka-Upara se nIce kramazaH vi-anya vizeSatA/vizeSatAeM 1-gomukha (vRSamukha) tI RSabhanAtha (baila) vA-baila za-sunahalA (sapheda) hAcAra ba-U dA parazu (vIra), nI dA akSamAlA, kabA phala (jAla) nI bA iSTadAna mu mAtuliMga (= nIbU) vi1-baila ke samAna mukha 2-mastaka kI pRSThabhUmi meM dharmacakra 2-mahAyakSa tI-ajitanAtha (hAthI) vA hAthI za-sunahalA (zyAma) hA-ATha va=da ka varada mu, talavAra (abhayamu), daeDa (mudgara), parazu akssmaalaa| bA kra cakra (jAla), trizUla (akuza), kamala (zakti), prakuMza (mAtuliMga) vicAra mukha 3-trimukha (trivaktra) tI saMbhavanAtha (ghor3A) vAmora za-prajana ke samAna kAlA hA chaha vadA ka cakra, (parazu), talavAra, (prakSayamAlA, akuMza (gadA), bA ka daNDa (cakra), trizUla (zaMkha), kataranI (varada mu)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154, varSa 24, ki0 4 anekAnta vi-tIna A~khe va-U ba dA akSamAlA (para), nI dA varada mu 4-yakSezvara (caturAnana) (pAza), U bA kulhAr3I (abhaya mu), nI bA phala tI-abhinandananAtha (badara) (varada mu) vA hAthI (haMsa) vi-tIna prAMkheM za-zyAma 6-ajita (jaya) hAcAra tI-puSpadanta (magara) vaU dA sArasa kA paMkha (sarpa), nIdA talavAra vAkachavA (jAla), U vA dhanuSa (vana), nI vA DhAla za-sapheda (akuza) hA-chaha (cAra) 5-tumbara (tumburu) vadA kra prakSamAlA (zakti), mAlA (bhakSamAlA), tI=sumatinAtha (cakavA) varada, mubAka dAna mu (phala), zakti (varada mu), vA garuDa phala za-zyAma hA-cAra tI-zItalanAtha (kalpavRkSa) va-U dA sarpa, nI dA dAna nu (sarpa), U bA sarpa, vA kamalAsana (haMsa) (phala) nI ba phala (varada mu) za-candramA ke samAna ujjvala vi-soM se lipaTA humA hApATha (cAra) 6-puSpa (kusuma) va=dA kra vANa (jAla), kulhAr3o (makuza), talavAra tI padmaprabhu (lAlakamala) varada mu, bA kra dhanuSa (abhaya ma),daNDa (varada mu), vAmaga DhAla, vajra za-zyAma vicAra mukha hA=cAra (do) 11-Izvara (yakSeT) va-U dA bhAlA, nI dA gadA, U bA DhAla, (akSa- tI yonAma (geDA hAthI) mAlA), nI bA abhaya mu vAla 7-mAtaMga za-sapheda tosupArzva (svastika) hA-cAra vA=siMha (bher3a) vaU dA prakSasUtra (trisUla), nI dA do phala (akSaza-kAlA mAlA), U bA trizUla (phala), nInA daNDa (varada hA-do va=dA zUla, (gadA) bA daNDa (pAza) vi-tIna pAkheM vi-mukha Ter3hA 12-kumAra 8-zyAma (vijaya) vI-vAsupUjya (bhaisA) tIcandraprabha (candramA) vA-hasa (mora) vAkabUtara za-sapheda za-zyAma hAcAra hA-cAra va=U dA gadA (dhanuSa), nI dA iSTadAna mu(vANa) U
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yakSa-yakSaNiyAM aura unake lakSaNa 155 bA dhanuSa (phala), nI bA nevalA (varada mu) vi-nIna mukha 13-caturmukha (SaNmukha) tI-vimalanAtha (suara) vA-mora zaharA hA-pATha (chaha) vadA kra parazu (vajra), parazu (dhanuSa), talavAra (vANa), akSamAlA (maNiyoM se banI), bA ka parazu (vANa), parazu (phala), DhAla (varada mu). daNDa (dhAraNa karane kI-sI mudrA) vicAra mukha 14-pAtAlaka (kinnareza) tI-anantanAtha (sehI) bAmagara za-lAla va=dA kra koDA (jAla), hala (aMkuza), phala (dhanuSa), bAka aMkuza (vANa), zUla (phala) kamala (varadamu) vi-1-tIna mukha 2-mastaka para tIna phaNoM vAlA sarpa 15-kinnara (pAtAla) tI-dharmanAtha (vana) vA-machalI za-mUMge ke samAna lAla hA-chaha vadA ka mudagara (vaja), akSamAlA (aMkuza), varada mudrA (dhanuSa), bA ka cakra (vANa), vana aMkuza (vara) vi-tIna mukha 16-garur3a yakSa to zAntinAtha (mRga) vA-sumara (totA) zazyAma hA-cAra vaU dA vajra (jAla), nI dA kamala (aMkuza), U bA cakra (phala), nI bA kamala (varada mu) vi-mukha Ter3hA 17-gandharva tI-kanthunAtha (bakarA) vA pakSI (totA) za-nIlA hA-cAra va- dA sarpa (kamala), nI dA vANa (abhaya mu), U bA jAla (phala), nI bA dhanuSa (varada mu) 15-khendra (yakSeTa) tI-praranAtha vA zakha (gadhA) za-kAlA hA-bAraha (chaha) vadA kra vANa (vajra), kamala (talavAra) phala (dhanuSa), mAlA, alamAlA, daNDa, bA kra dhanuSa, (vANa), vajra, (phala), jAla, (varada mu) mudgara, aMkuza, varada mu vi-1-chaha mukha 2-tIna akhi 16-kubera (ghaneTa) to-mallinAtha (kalaza) vA hAthI za-indradhanuSa ke samAna hA-ATha (cAra) va=dA ka phala, (jAla), dhanuSa (aMkuza), daNDa, kamala, bAka, talavAra (phala), parazu, jAla varada mu vicAra mukha 20-varuNa apApati tI munisuvratanAtha (kachavA) vAcala za-sapheda hA-cAra (chaha) va-UdA phala (jAla), nI dA iSTadAna mu; (aMkuza, dhanuSa) U bA DhAla (vANa), nI bA talavAra (dhanuSa, vaja) vi=1-pATha mukha 2-tIna prAMkheM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156, varSa 24, ki0 4 3- mastaka para jaTAe 4 - vizAla zarIra 21- bhRkuTi tInaminAtha vAnandI (baila) =japA puSpa ke samAna lAla hA pATha (cAra) kra bandA DhAla (mUlazakti), talavAra (vaya), dhanuSa, vANa; bA R prakuza ( DhAla), kamala (Damaru), cakra, iSTadAna mu vicAra mula 22 - gomeda (pAi) tI = neminAtha (zaMkha) vAnmanuSya dvArA khIMcA jAne vAlA phUloM se banA hudhA vAhana za-zyAma hAM chaha kra bandA gadA dhanuSa, kulhAr3I (vANa), daNDa ); vA phala ( mudgara), vajra (phala) varada mu vi-1-tIna mukha 2- sarpa ke samAna rUpa vAlA) 23- paraNa ( mAtaMga sIpAdavanAtha (sarpa) vAkachavA za= bAdaloM ke samAna zyAma hAvAra (do) bandA bAki sarparAja ) (phala), nIdA pAza; UbA vAsuki, nI vA sarpa / ( barada mu) vimastaka para vAsuki 24 - mAtaMga tI mahAvIra (siMha) bAnhAcI za= mUMga ke samAna harA pranekAnta - hAndo bAyeM hAtha meM dAyAM hAtha lekara varada mu vi= mastaka para dharmacakra dhAraNa kiye hue 1. cakrezvarI (cakrezI ) tI = RSabhanAtha (baila) vA=kamalAsana yA garur3a yA donoM (donoM) sunahalA hA=solaha (bAraha) vadA kra vajra, phala (mAtuliMga), cakra, cakra, cakra, cakra, cakra, cakra; bAkra, vajra, phala, cakra, cakra, cakra, cakra, mAtuliMga, dAna nu / ( abhaya mu) bichaha paira 2. rohiNI jitanAtha (hAthI) vA = lohAsana ( tathA ratha para prAsIna ) za= sunahalA (sapheda) hA cAra va=u, dA, zaMkha, nI dA prabhaya mu. U bA cakra, nI bA dAna mu ( varada mu) 3. prajJapti (prajJAvatI) to = saMbhavanAtha (ghor3A) bA=pakSI sapheda hA= chaha va=dA kra ardhacandra mu (abhaya mu) parazu ( varada mu), phala, bA talavAra (candramA), yANa (parazu ) varada mu ( kamala) 4. vizRMkhalA (vajra zrRMkhalA) to abhinandananAtha (bandara) vA-haMsa za= sunahalA hA chaha (cAra) va=dA krasarpa, jAla varada mu, bA kra bar3A phala, akSamAlA, dAna mu 5. khaDgavarA ( yA pauruSavattikA) (naradattikA) tI = sumatinAtha ( cakavA ) vA= hAthI (sapheda hAthI ) za= sunahalA hA cAra va=U dA vajra (cakra), nI dA phala (vajra ), U bA cakra (phala), nI vA varada mu
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana yakSa-yakSaNiyAM aura unake lakSaNa 157 6. manovegA tI padmaprabha (lAlakamala) vA-ghor3A za-sunahalA hA=cAra va=U dA phala (bajra), nI dA phala (cakra), U bA phala, nI bA talavAra (varada mu) 7. kAlI kAlikA) tI=supArzva (svastika) vA=baila (bhaisA) za-sapheda (kAlA) hA-cAra (pATha) va-U, dA ghaNTA (trizUla), nI dA phala (jAla, akuza, dhanuSa), U bA zUla (bANa), nI bA varada mu (cakra, abhaya mu, varada mu) 8. jvAlinI (jvAlamAlinI) tIcandrabha (candramA) vA=suara (kamalAsana tathA baila) za-candramA ke samAna ujjvala (kAlA) hA-pATha (cAra) va=dA kra cakra (ghaNTA), dhanuSa (trizUla), jAla, camar3A, bA ka trizUla (phala), vANa (varada ma), machalI, talavAra 6. mahAkAlI to-puSpadanta (magara) vAkachavA za-kAlA hA-cAra va= dA vajra, nI dA phala (gadA), U bA mudgara (varada mu) nI bA dAna mu (abhaya m) 10. mAnavI tI zItalanAtha (kalpavRkSa) vA-kAlA sarpa (suara) zaharA (zyAma) 11. gaurI tI-zreyonAtha (geMDA hAthI) vAmRga (kAlA mRga) za-sunahalA hAcAra vaU dA mudgara (jAla), nI dA kamala (akuza), OM bA kalaza (kamala), nA bA varada ma 12. gAndhArI tI vAsupUjya (bhaisA) vAmagara zaharA (zyAma) hA=cAra (do) vaU dA kamala, nI dA masala, U bA kamala (phala) nI bA dAna ma 13. vairoTI (virATA) tI vimalanAtha (suara) vA=sarpa (mAkAzayAna) zaharA (zyAma) hA-cAra (chaha) vaU dA sarpa (varada mu), nA dA dhanuSa (talavAra, ghanuSa), U bA sarpa (varada ma), nI bA vANa (DhAla-vANa) 14. anantamatI (pranantamati) tI-pranantanAtha (sahI) vA-haMsa za-sunahalA hAcAra vaudA dhanuSa, nI dA phala (vANa), U bA bANa (phala), nI bA varada mudrA 15. mAnasI tI-dharmanAtha (vana) vA-vAgha za-mUgA ke samAna (lAla) 9 va-U dA machalI (jAla), nI dA mAlA (aMkuza), U bA mAtuliMga (phala), nI bA dAna mu (varada ma) va-dA kra kamala (trizUla), dhanuSa (jAla), dAna ma (cakra), bA kra akuza (DamarU), vANa (phala), kamala (varada mu)
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158, varSa 24, ki04 anekAnta 16. mahAmAnasI 21. cAmuNDA tI-zAntinAtha (mRga) tI-naminAtha (nIlakamala) vA-mora (pakSirAja-garuDa) vA-magara (badara) za-sunahalA za-harA (lAla) hA-cAra hA-cAra (pATha) va-U dA cakra (vANa), nI vA phala (zaMkha), U bA va-U dA daNDa (zUla), nI dA DhAlA (talavAra, vANa (vana), nI bA varada mu (cakra) mudgara, jAlA), U bA akSamAlA (vana), nI bA talavAra (cakra, DamarU, akSamAla) 17. jayA tI-kunthunAtha (bakarA) 22. ambA vA-kAlA supara tI-neminAtha (zaMkha) za-sunahalA vA-siMha hA-cAra (chaha) za-harA va-U dA cakra (vana), nI dA zaMkha (cakra, jAla), U hA-do bA talavAra (akuza) nI bA varada mu (phala, va-dA aAmragucchA (phala), bA choTA putra priyaMkara (varada mu) varada mu) vi-1. bAyIM jaMghA para putra priyaMkara ko baiThAkara bAyeM 18. tArAvatI (vijayA) hAtha se thAmatI hai|| tI-aranAtha machalI 2. dAyeM hAtha meM pAmraguccha liye rahatI hai aura vA-hasa (siMha) ukhI kI eka aguli ko bar3A putra zubhaMkara za-sunahalA pakaDe rahatA hai| hA-cAra 3. pRSThabhUmi para grAma kA vRkSa hotA hai| va-U dA sarpa (vaja), nI dA mRga (cakra), U bA 23. padmAvatI vraja (phala), nI bA varada mu (sarpa) tI-pArzvanAtha (sarpa) 16. aparAjitA vA-karkaTa jAti ke sarpa para kamalAsana (murgA para kamalAsana) tI-mallinAtha (kalaza) za-lAla vA-praSTApada (=pATha pairoM vAlA jaMgalI jAnavara) hA-aThAraha (cAra) za-harA (zyAma) va-dA kra jAla Adi chaha tathA zaMkha prAdi tIna (U hA-cAra dA jAla, nI dA akuza) bA ka zaMkha prAdi pAMca ba-UdA DhAla (talavAra), nI dA phala (DhAla), U bA talavAra (phala) no bA varada ma tathA aMkuza. kamala, akSamAlA, varada mu (U bA kamala, nIlAkamala) 20. bahurUpiNI (bahulyA) 24. siddhAyikA tI-munisuvratanAtha (kachavA) tI-mahAvIra (siMha) vA-kAlA sarpa (sarpa) vA-siMha za-pIlA (sunahalA) za-sunahalA hA-cAra (do) va-OM dA DhAla (talavAra), nI dA phalA, U bA va-dA pustaka, bA dAna mu (mabhaya su) talAvAra (DAlA), nInA varada ma vi-subhadrAsana (bhadrAsana)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ har3appA tathA jaina dharma mUla lekhaka DI0 ena0 rAmacandran : anuvAdaka DA0 sindhu sabhyatA kI sarvAdhika mahattvapUrNa smAraka vastueM prastara mUrtiyAM hai| dhabhI taka 12 mUrtikhaNDa prakAza meM mAeM haiM, jiname har3appA se prApta do suparicita evaM pratya vika vivecita prastara pratimAeM haiM, unameM se tIna meM pazuoMoM kA aMkana hai / pA~ca meM niyatAkAra samupaviSTa deva kA citraNa kiyA gayA hai| haDappA se upalabdha do mUrtiyoM ne prAcIna bhAratIya kalAviSayaka vartamAna dhAraNAoM ko prAndolita kara diyA hai| donoM hI mUrtiyoM, jinakI UMcAI 4" se bhI kama hai, nara ghar3e hai, jinameM saMvedana zIlatA tathA eka dRr3ha evaM lacIle donoM hI prakAra ke pratimAna kA pradarzana hai| donoM hI meM pRtha Tukar3oM meM bane zira evaM bhujAoM ko lagAne ke lie garadana evaM kampoM meM koTara chidra hai| vivecya mUrtiyoM meM se eka (pleTa 1 ) me zarIra ko eka aise pariNAma ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai jisakA pratimAna vidhAna eka anta:sphurita tathA gharAtala ke pratyeka kaNa ko sakriya banA dene vAlI nirvAdha jIvanI zakti dvArA huA hai| yaha zarIra ke dhAntarika bhAga se prAvirbhUta hone vAlI eka sUkSma eva gatizIla kriyA ke saMgharSa me vidyamAna hai / yadyapi isa mUrti kA pratimAna vidhAna candara se huA pratIta hotA hai tathA yaha vastutaH vizrAnti se yukta hai tathApi yaha gati se sphurita hai yaha mUrti itanI bhojoyukta hai ki isakA AkAra bar3hatA huA sA pratIta hotA hai ? kintu vAstava meM yaha laghukA hai, jisakI UcAI kevala 3 - 31 hai / yaha vipula ghar3a grAkAro me rahasyAtmaka rUpa se sanniviSTa jIvana kA anAvaraNa karatA hai, jo eka zikhara ke vipUrNana kI bhA~ti zrAbhAsataH gati hIna hai; kintu ise cetanA se nirbhara rakhatA hai| saMkSepataH yaha mUrti pracetanatayA apane zarIra kI sudha bhittiyoM ke bhItara jIvana kI dhAntarika mAnasaha ema. e., pIeca. DI. gati kA mana karatI hai| vastutaH yaha mUrti "pratirUpIkRta saghAta" hai / yaha daihika rUpa bhAratIya kalA me una devoM ke satya mAnaka ke rUpa me sabhI kAlo me pracalita rahA hai, jinameM saMyama (jitendriyatA) se prApta saMracanAtmaka kiyA kI zakti kA pradarzana karanA prabhipreta hotA hai, yathA udAharaNArtha, jinoM athavA tIrthaGkaro prathavA gahana tapasyA kiM vA dhyAna meM lIna devoM meM / 1 haDappA se hI upalabdha dUsarI mUrti eka nartaka kI custa pratimA hai, jisakI viparsI vakratAe eva prayAsa pradakSita samatAeM mAnoM nRtya kI gati ke anusaraNa ke zrananta vyApAra me eka hI sthAna meM paraspara-grathita haiM / isa mUrti kA parimANa prakSa ke cAro mora kevala sama rUpa maiM savibhakta hI nahIM hai apitu isako zArIrika gatiyoM se utpanna sthAna ke bhItara hI samasthaloM ke praticchedoM me bhalIbhA~ti saMtulita bhI hai| zArIrika gatiyA~ itane sucAru rUpa me abhivyakta kI gaI hai ki ve isa ghar3a ke sthAna tathA parimANa ke ekaka ko abhibhUta kara letI haiM / dUsare zabdoM meM yaha eka sthAna meM bIkRta rekhAoM evaM samasthaloM ko mUrti hai| yaha tathA pUrvataH varNita dhanya sthira mUrti bhAratIya mUrti kalA ke do viziSTa rUpo kA pratinidhitva karatI hai; eka to zarIra kI sughaTa bhittiyoM ke bhItara jIvana kI acetana gati kA praGkana karane vAlI aura dUsarI usI gati dvArA ghire hue sthAna ke bhItara saMkalpa ke kArya dvArA sampAdyamAna zarIra ko bAhya gati kA citraNa karane vAlI / ina donoM hI mUrtiyoM kA kAla lagabhaga 2400-2000 I0 pU0 hai / nRtyarata mUrti ke zira ( eka athavA ekAdhika ), bhujAoM tathA prajananAGga pRtha rUpa se khode gaye the ghora par3ha ke barame dvArA kiye gaye chedoM meM unheM sthApita kiyA gayA thaa| TAMga TUTa gaI haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16., 24,ki.4 anekAnta stanApa pRthaka rUpa se kATe gaye the aura saMzleSaNa-sAmagrI keprati pUrNatayA nimukta daihika aMgoM dvArA prAdhyAtmikatA dvArA sthara kiye gye| nAbhi caSakAkAra hai| bAyeM uru. niyantrita zakti evaM sarjanAtmikA kriyA se mAnavatA ko bhAga para eka cheda kiyA gayA hai| dUsarI sthira mUrti yaha pATha par3hAtI haiM ki ahiMsA hI mAnavIya duHkhoM ke lie "apa sthita" ke bhAva meM eka supuSTa yuvA ko prastuta ekamAtra nidAna hai [hisA paramodharmaH] / cUMki har3appA karatI hai, jisameM mAMsapezI vAle pradezoM kA citraNa sAva- kI mUrti ThIka uparivaNita viziSTa mudrA meM hai, isalie dhAna nirIkSaNa, zailI ke saMyama eva pRthutA ke sAtha kiyA isameM citrita devakI yadi hama tIrthakara athavA eka yaza gayA hai, jo mohanajodar3o kI utkhAta mudrAmoM kI eka tathA tapa kI mahimA [tapo mahimA] se maNDita jaina ullekhanIya vizeSatA hai / natyarata mUrti itanI adhika tapasvI se abhinna mAna le to galata na hogaa| yadyapi sajIva evaM abhinava hai ki mohanajodar3o mRti-samadAya isake vakta-2400-2000I0 pU0-ke viSaya me kucha kI mRta niyama-niSThatA se usakI koI saMgati nahIM purAtattvavettAoM meM matabhinya hai, mohanajodar3o se upabaiThatI / yaha mahAliMgI pratIta hotI hai jo isa labdha kucha miTTI kI banI mUrtiyoM tathA kucha khudI huI sujhAva ko bala pradAna karatA hai ki yaha pAzcA- mudrAnoM para kiye gaye citraNoM se ise bhinna karane vAlA tkAlika naTarAja-ziva ke natyarata rUpa-ke Adi koI bhI zailIgata tattva nahIM hai| isa prasaMga meM, isa mUrti rUpa kA pratinidhitva kara sakatI hai| sabhI kalAsamI- ke viSaya meM sara moTimera vhIlara ke apane 'iNDasa vailI kSako ne yaha ghoSaNA kI hai ki apanI vizuddha saralatA sivilajezana' [kaimbrija hisTarI oNpha iNDiyA, 1953), eva bhAvanA ke kAraNa, jinameM ki ina donoM zreSTha kRtiyoM pRSTha 66, para prakAzita vicAra uddharaNIya hai :kI koI bhI tulanA nahI, inakA nirmANa hellAsa ke "ye do matiyAM, jo surakSita rUpa me U~cAI meM 4" mahAna yuga se pUrva kA nahIM hai| se bhI kama hI hai, nara dhaDa hai jiname pratimAna kI usa "agra-sthiti" ke bhAva meM vidyamAna prastara-pratimA saMvedanazIlatA evaM jIvaTatA kA pradarzana hai jo upariprAcIna bhAratIya kalA ke viSaya se eka prAthamika satyatA vicArita kRtiyo ma sarvathA anupalabdha hai| unakI vizeSakI bhI sthApanA karatI hai, arthAta yaha ki bhAratIya kalA tAe~ itanI adhika amAdhAraNa hai ki isa mamaya sindhuko jaDeM utanI hI dRr3hatApUrvaka prakRti me jamI huI hai kAla ke sAtha unake sambandha ke prAmANya ke viSaya meM kucha jitanI ki ve isake sAmAjika vAtAvaraNa tathA isakI sandeha avaziSTa rahanA caahie| durbhAgyavaza unake anvemalaukika utpatti me bhalIbhAMti sasthita hai| yaha eka SaNo dvArA prayukta takanIkI vidhiyAM aisI nahI thIM jinase yugapadeva jitendriyatA dvArA upalabdha, bahivikSepa ke lie ki santoSajanaka stara pramANa prApta ho sakeM; aura ye nahI balki antardaSTi janya zAnti ke lie upayogI bala kathana ki uname se eka, nataMka [kI mUti], haDappA meM tathA saracanAtmaka kriyA ke samagra guNoM se samanvita deva anna bhaNDAra-sthala para prApta huI thI tathA dUsarI usI kA akana karatI hai| yaha vastuta: vahI cIja hai jise hama sAmAnya kSetra meM gharAtala se "4'-10" "nIce upalabdha jaina devoM tathA tIrthakaroM se sambaddha pAte hai. jinakI maisUra I. svayaM meM antarbhedana kI bhAvanA kA bahiSkAra nahIM meM zravaNa belagola, kArkala tathA veNUra sthAnoM para upa. kara pAte hai| kisI paravartI kAla se sambaddha kara denA bhI labdha vizAlakAya pratimAeM logoM kA dhyAna AkarSita kaThinAI se makta nahIM hai, aura sandeha kA samAdhAna to karatI haiN| maisura me zravaNabelagola meM upalabdha jaina tIrtha- kevala isI prakAra kI prAge hone vAlI tathA prora adhika karoM tathA bAhabalI mAvi jaina tapasviyoM kI vizAlakAya paryApta rUpa me tathyabaddha tulanA ke yogya khojoM se hI ho pratimA daihika prayAsa dvArA prApta jitendriyatA se, ahiMsA ke sakatA hai|" rezamI vAdvArA tathA maulika evaM janmajAta sthiti kI yadyApi, sara vhIlara ke upasaMhArAtmaka TippaNoM se yaha ninta nagnatA meM jalavAya tathA nAtu kI karogtAnoM spaSTa hai ki isa mati ko kisI paravartI kAla se sambaddha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ harappA tathA jana dharma karanA utanA hI padhika kaThina hai jitanA ki isake lie "rudra prANiyoM kA padhipati hai|" tRtIya sahasrAmi I. pU. kI pUrvavartI tithi kA niSedha mohanajodaDo mudrA kI Rgveda se prApta uparinirdiSTa karanA / avasara isa prakAra samAna hai| vyAkhyA ke prAloka me varNanAntargata mUrti kI pahacAna calie aba hama varNanAntargata mUrti ke viSayIgata Rgveda ke saMketa dvArA sarala ho jAnI caahie| maI, tathA viSayagata mUlyoM ko nirdhArita kara leN| isakA jana tathA julAI ke mahonoM meM praphagAnistAna ke lie viSayIgata mUlya to pahale hI dekha liyA hai| yaha eka purAtAtvika abhiyAtrA kA netRtva karate hue, isa lekha mAna deva kI hai jo sunimita pRSTha bhAga se mukta kandhoM ke lekhaka ko yumAn cuprAGa (600-654 I.) ke lekhoM tathA suspaSTa daihika aMgoM se yukta prapa-sthiti ke tatva ke satyApana ke avasara prApta hue, jinake paphagAnistAna meM sISA khA hai, jisase yaha abhivyakta hotA hai ki tathA anya kSetroM meM kI gaI yAtrA ke vivaraNa vividhatA pratimAma-saMghAta meM jIvana kI gati eka suniyamita tathA tathA vaijJAnika evaM mAnavIya mabhiruci ke tathyaparaka lekha suniyantrita suhATya krama meM ho rahI hai| niyantraNa ke hai| unakA hosinA gajanI prathavA gajanA, hajArA athavA sApa zizna-mudrAmoM kI saMgatiyA~ eka jina [inipa- hosAlA kA varNana matyadhika mahatvapUrNa hai| ve kahate haiM, vijetA kI dhAraNA ko bala detI hai| isake virodha meM, "yahAM aneka tIrthaka nAstika haiM, jo zuna deva kI bhArAkoI vyakti mohanajodar3o se prApta tRtIya sahasrAbdi I. dhanA karate haiN|" "jo usakA zraddhApUrvaka mAhvAna karate pU0 kI usa khudI huI mudrA' kA adhyayana kara sakatA hai haiM unakI manokAmanAmoM kI pUrti ho jAtI hai| dUra tathA jisameM manuSyoM prAdi matyA, gaiNDA, mahiSa, vyAghra, hAthI, nikaTa donoM hI prakAra ke sthAnoM ke loga usake prati gahana kUraga, pakSI tathA matsya Adi jantugro ke madhya dhyAnA- bhakti-bhAvanA kA pradarzana karate haiN| ucca tathA nimna vasthA meM baiThe hue rudra-pazupati-mahAdeva kA citraNa samAna rUpa se usake dhArmika bhaya se prAplAvita hai / ... kiyA gayA hai aura jisame utthita [urdhva-reyas ] kA apane mana ke damana tathA prAramayAtanA dvArA tIrthaka svarga pradarzana sarjanAtmikA kriyA kI urvagAminI zakti kI kI zaktiyo se punIta sUtra prApta karate hai, jinase ve rogo abhivyakti ke lie kiyA gayA hai| mohanajodaDo mudrA para niyantraNa karate hai aura rogiyoM ko roga-mukta kara me pradRSTa, isa deva ke pratimA-vijJAna kI pUrNa vyAkhyA dete hai|" zuna deva (zuna athavA zizna deva) sambhavataH Rgveda ko nimna RcApo se ho jAtI hai : koI tIrthakara athavA tIrthapura athavA unake anuyAyI the, 2. brahmA devAnAM padavIH kavInAM RSiviprANAM jinhone ahiMsA ke sandeza ke lie jainadharma ke devakula mahiSo mugaannaaN| ko dIptimAna kiyaa| yumAn cupAG kA lekha aphazyeno gadhAnAM svadhitirvanAnA somaH pavitra gAnistAna meM bhI jainadharma ke prasAra kA sAkSI hai / buddha pratyeti rebhan // 6666 ke jIvana vRtAnta meM hama yaha par3hate hai ki buddha ke virodhiyo "devo me brahmA, kaviyoM kA netA, tapasviyo kA me 6 pramukha prathavA tIrthaka the-puprANa, kassAya, gosAla, RSi, pazupro me mahiSa, pakSiyoM meM bAja, grAyudho me kaccAyaNa, nigantha nAthaputta tathA saJjaya / hama gosAla paraza, soma gAtA humA chalanI ke Upara se jAtA hai|" meM prAjIvika pantha ke gosAla tathA nigamtha nAthaputta meM 2. triSAbaDo vaSabho roravIti mahodevo mAnAviveza / / antima evaM 24veM jaina tIrthakara mahAvIra kI pahicAna R0 41583 kara sakate hai| prataH zuna deva ke rUpa me yumAn cuprAG "tridhA baddha vRSabha punaH punaH rambhA rahA hai-mahAdeva kRtadeva kA varNana isa bAta kI pora saketa karatA hai ki pUrNatayA mayoM meM praviSTa ho gyaa|" ve sambhavataH nagna deva jaina tIrthaGkara kI bhora saketa kara 3. rudraH pazUnAmaSipatiH / rahe haiM, kyoki tIrthaka zabda tIrthakaroM prathavA tIrgharoM ko 1. kaimbrija hisTarI praoNpha iNDiyA, 1953, pleTa 23 / hI yotita karatA hai| aphagAnistAna meM jainadharma kA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162, barva 24 ki. 4 anekAnta prAgamana nizcaya hI eka devI jJAnodghATana hai| kAya mUrtiyoM meM amara banA diyA gayA hai-meM eka pUrNa zuna deva zabda sambhavataH zuna prayayA zina yA zizna jaina tIrthaGkara ko pahicAna rahe haiN| haDappA athavA deva zabda ke lie prayukta hai| Rgveda taka pIche pahu~nane mohanajo-daDo ke yuga jaise prAcIna kAla (tRtIya sahasrAbdi para hama pAte hai ki Rgveda zizna devoM ke rUpa me nagna I0 pU0) me kAyotsarga sadRza eka pazcAtkAlika jaina devoM kI pora do mantro meM saMketa karatA hai, jina me nagna pratimA sambandhI sughaTya mudrA ke darzana karake kisI ko devoM (zizna devoM) se vaidika yajJoM kI rakSA ke lie indra Azcarya ho sakatA hai / nizcaya hI, ekamAtra nitAnta kA AhvAna kiyA gayA hai : namnatA tathA ahiMsA ke mUla mata jaina siddhAnta ke avagamama 1. na yAtava indra jUjavarno na vandanA zaviSTha vedyAbhiH / ke lie sampUrNa bhautika cetanA ke prAntarika utsarga kI sazarSoM viSuNAsya jantoryA ziznadevA apiga dhAraNAeM hI aisI eka mudrA kI preraka ho sakatI haiN| RtaM naH / / 7 / 22 / 5 har3appA meM upalabdha, varNanAntargata mUrti meM hama yahI mudrA "he indra ! hameM kimhI burI zaktiyoM athavA rAkSa- pAte haiN| isa prakAra isa vicAradhArA meM eka sAtatva siyoM ne prerita nahIM kiyA hai| he zaktimAna deva ! apane evaM ekatva vidyamAna hai bhora mUrti meM koI bhI anya sAdhanoM dvArA hamArA satya deva zatrunoM ke bhaziSTa jana- pratimA-vijJAna sambandhI bAteM aisI nahIM milatI jo bhrama sammadaM kA damana kare / nagna deva (zizna deva) hamAre utpanna kareM prayavA hameM (isa dhAraNA se) vimukha kara pavitra yajJa athavA pUjA taka na phuNceN|" skeN| nagna mudrA apane deva mahAdeva rudra> pazupati ke 2. sa vA yAtApaduSpadA yantsvarSAtA pariSadatsaniSyan / urva mer3a ke rUpa meM-aisI mudrA jise hama mohanajodar3o manarvA yagchatadurasya vedo naJchiznadevA abhivapasAbhata kI selakhar3I kI mudrA meM citrita pAte haiM-kie gae 1063 vaidika varNana ke sarvathA virodha meM sthita hai (kaimbrija "sarvAdhika maGgala mArga para vaha (indra) yuddha ke lie mApha iNDiyA, 2653, pleTa 23) / jAtA hai / usane svarga kI jyoti prApta karane ke lie 24 jaina tIrthaGkaroM kA kAlakrama kA itihAsa tathA parizrama kiyA, jisakI prApti se pUrNa prAnanda kI prApti unakI kramAgatatA har3appA kI mUrti ko kAla ke mArga meM hotI hai| usane sau dvAroM se yukta durga kI nidhi ko avarodha nahI haiN| tIrthaGkaroM kI vartamAna sUcI (vartamAna kauzala dvArA, binA roke hue, nagna devoM (zizna devoM) tIrthaGkara) ke antargata 24 hai, jiname hameM mAlUma hai ki ko (isa kArya meM) mArate hue grahaNa kii|" mahAvIra buddha ke samasAmayika the, jo chaThI zatAbdI I. maikDaoNnala, apane vaidika mAitholAjI, pRSTha 155, pR0 me hae / 23ve tIrthakara pAzvanAtha mahAvIra se 100 meM kahate hai ki zizna devoM kI pUjA Rgveda ke lie ghRNA varSa se adhika pahale hae, aura 22ve tIrthaGkara neminAtha kA viSaya thii| indra se zizna devoM ko vaidika yajJoM meM mahAbhArata ke yazazvI pANDavo ke sakhA bhagavAna kRSNa ke Ane dene ke lie prArthanA nahI kI gaI hai, indra ke viSaya pitRvyaja the / moTe taura se gaNanA karane para bhI bhagavadmeM kahA gayA hai ki usane zizna devoM kA usa samaya vadha gItA ke bhagavAna kRSNa ke samakAlika neminAtha ke lie kiyA jabaki usane 100dvAroM vAle eka durga me gupta hameM havIM zatAbdI I0pU0 jaisA eka kAla prApta hotA khajAnoM ko corI-chipe dekhaa| hai| pANDavoM kI gatividhiyoM ko dolA, meraTha ke samIpa ye do RcAe hamAre samakSa isa satya ko prakAzita sthita hastinApura me sampanna hupA hai| abhI hame kramAkaratI haiM ki sambhavataH hama har3appA kI mUrti meM daihika gatatA ke krama meM neminAtha ke pUrvavartI 21veM tIrthaGkara ko syAga (kAyotsarga) kI viziSTa mudrA-jo eka aisI bhI sakAraNa batalAnA hai| yadi hama mAnupAtika rUpa se mudrA hai jise zravaNabelagola, kArkala, veNUra prAdi sthAnoM pratyeka tIrthara kI tithiyoM ko pIche khisakAte jAe~ to meMjaina tIrthaMkaroM tathA siddhoM kI pazcAtkAlika vizAla- hama pAeMge ki prathama tIrthahara, jinheM vRSabhadeva nAma se
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ harappA sapAna parva mI pukArA jAtA hai, tRtIya sahasrAdi I.pU.kepantima bAta hai ki isake sambandha meM koI vivAda nahIM ho sakatA, caraNa ke pravezadvAra para sthita haiN| varNanAntargata mati kA kyoMki jaina dharma kA yaha kendrIbhUta siddhAnta hai ki nitAnta samaya pAlocakoM ne 2400-2000 I0 pU0 ke madhya nagnatA pavitratA kA eka anivArya tattva hai / yadi Rgveda nizcita kiyA hai| jaina dharma ke pravartaka, prathama tIrthakara vaidika devoM meM se eka deva indra kI sahAyatA kA zizna pAdinAtha kA vRSabha nAma se yukta honA bhI mahatvapUrNa hai, yo ati na kyoki Rgveda kI RcAmoM meM isa bAta kI bhAvatti ko mAhvAna karatA hai to yaha muspaSTa hai ki Rgveda kevala eka gaI hai ki eka mahAna deva ke pAgamana ko antarbhata karane aitihAsika tathya ko itihAsa-baddha kara rahA hai, arthAt bAla mahAn satyoM kI udaghoSaNA kA kArya vaSabha ne hI vRSabhadeva sadaza jaina dharma kI vicArita tathA pravezita sampAdita kiyA : utpatti vaidika yajJoM se sambaddha pazayajJoM kA manta karane triSA bakho vRSabha roravIti maho devo mAnAviveza // ke abhiprAya ke sAtha huii| sabake vizvAsa ko prApta karane tathA mAnavatA ko apane sandeza ke prati vizvAsavaSabhadevAparanAmA prAdinAtha dvArA vaidika yajJoM tathA yakta karane ke lie prathama tIrthakara ne vastra phaka DAle bhAra pazupati ke prati sarvathA virodha kI bhAvanA se eka naye isa prakAra svayaM tathA apane anuyAyiyoM ko dahika yA dhArmika mata kI sthApanA jaina dharma ke jIvana kAla meM huI (kAyotsarga) ke sAtha prArambha hone vAle prAtmayajJa ke prathama mUlabhUta ghaTanA hai| bAda kI ghaTanAoM tathA mAdi- prati zabhra prakAza ke lie anAvRta kara diyaa| dUsare nAtha ke anuyAyiyoM-tIrthaGkaroM tathA siddhoM ne unake tIrthaGkaroM ne isa siddhAnta ko sthAyitva pradAna kiyA, mata ko eka dRr3ha cakra-ahiMsA ke cakra-para sthApita isakI prAnandaprada kahAnI jaina dharma kI sevA meM rata kiyA aura use gati pradAna kI; kAla tathA sthAna meM bhAratIya kalA mAnavatA ke samakSa prastuta karatI hai / prata. apanI gati ke sAtha-sAtha usane vidalayo (electric evaM varNanAntargata mUrti jaina dharma ke isa vicAra kA, coils) kI bhAMti zakti prApta kI tathA vAtAraNa ko sambhavataH isake bilkula prArambha ke samaya kA eka zAnako "ahiMsA paramo dharmaH" kI gaMja se bhara diyaa| dAra pratinidhi namUnA hai| vRSabhadeva kA nagnatva eka itanI adhika suvidita anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnsa' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jaina zrata ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN| aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ shree lAcArya paramAnanda jaina zAstrI lAcArya -- yaha dravigaNa ke muniyoM meM mukhya ye / bhora jina mArga kI kriyAoM kA vidhi pUrvaka pAlana karate the / pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna guptiyoM se saMrakSita the / unakA vidhipUrvaka bhAcaraNa karate the'| yaha dakSiNa deza ke malaya deza meM sthita 'hema' nAmaka grAma ke nivAsI the| unakI eka ziSyA kamalazrI thI, jo samasta zAstroM kI jJAtA - zruta devI ke samAna viduSI thii| eka bAra karmavazAt unakI ziSyA ko brahmarAkSasa laga gyaa| usakI mahatI pIr3A ko dekhakara helAcArya 'nIlagiri' parvata ke zikhara para gye| vahAM unhoMne 'jvAlAmAlinI' kI vidhipUrvaka sAdhanA kii| sAta dina meM devI ne upasthita hokara helAcArya se pUchA ki kyA cAhate ho ? muni ne kahA, maiM kucha nahIM cAhatA / kevala kamala zrI ko graha mukta kara dIjiye / taba devI ne eka lohe ke patra para eka maMtra likha kara diyA aura usako vidhi batalA dii| isase unakI ziSyA graha mukta ho gii| phira devI ke pradeza se unhoMne 'jvAlinImata' nAmaka graMtha kI racanA sambhavataH prAkRta bhASA meM kI / lAcArya se vaha jJAna unake ziSya gaMgamuni, nIlagrIva, bIjAva, zAntirasabbA AryikA aura favaTTa kSullaka ko prApta huaa| tathA kramAgata 1. draviDagaNa samaya mukhyo jinapati mArgopacita kriyA pUrNaH / vrata samitiguptigupto helAcAryo munirjayati // 16 2. 'dakSiNadeze malaye henaprAme munirmahAtmAsIt / lAcAryo nAmnA draviDagaNAdhIzvaro ghomAn // ' ' tacchiSyA kamalazrIH zrutadevI vA samasta zAstrajJA / sA brahma rAkSasena gRhitA raudreNa karmavazAt // ' jenagraMtha pra0 saM0 guru paripATI aura zravicchinna sampradAya se prAyA humA maMtravAda kA yaha graMtha kandarpa ne jAnA aura usane guNanandi muni ke liye vyAkhyAna kiyA / ina donoM ne usa zAstra kA vyAkhyAna granthataH aura ataH indranandI ke prati khaa| taba indranandi ne usa prAcIna kaThina grantha ko apane mana meM avadhAraNa karake granthaparivartana (bhASA parivartanAdi) ke sAtha lalita prAryA aura gItAdi chandoM meM zraura sAr3hecAra sau zlokoM meM usakI racanA kI / indranandine isakI racanA zaka saM0 861 ( I0 san 636 aura vi. saM. 16) rASTrakUTa nareza kRSNa tRtIya ke rAjya meM mAnyakheTa ke kaTaka meM prakSaya tRtIyA ko kI" / ponnara kI kanakagiri pahAr3I para bane huye prAdinAtha ke vizAla jinAlaya meM jaina tIrthaMkaroM aura anya devatAoM kI mUrtiyA~ haiM / unameM eka mUrti jvAlAmAlinI devo kI hai| usake prATha hAtha haiM / dAhinI bhora ke hAthoM meM maNDala, abhaya, gadA aura trizUla haiN| tathA bAIM ora ke hAthoM meM zaMkha, DhAla, kRpANa aura pustaka hai| mUrti kI prAkRti hindunoM kI mahAkAlI se milatI-julatI hai / ponnUra se lagabhaga tIna mIla kI dUrI para nIlagiri nAma kI pahAr3I hai, usa para helAcArya kI mUrti aMkita hai / 3. aSTazatasyaikaSaSThi (861 ) pramANa zaka saMvatsareSvatIteSu / zrImAnyakheTa kaTake parvaNyakSaya tRtIyAyAm // zatadalasahita catuHzata parimANagraMtha racanayA yuktaM / zrIkRSNarAja rAjye samAptametanmataM devyAH // 4. 'jayatAddevI, jvAlAmAlinyudya trizUla - pAzabhaSakodaNDa-kANDa-phala- varada-cakra cinhojvalA'STabhujA || " 5. See Jainism in South India P. 47
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura bho balabhadra jaina [mANakala 'pAvA' ke sambandha meM vivAda uTha khar3A humA hai, ki bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa pAvA meM hamA hai / zvetAmbarIya kalpasUtra ke anusAra vaha madhyamA pAvA hai, jo vartamAna meM nirvANabhUmi mAlI mAlI hai| parantu kucha loga kevala bauddhapranthoM ke prAdhAra para mahAvIra kI nirvANa bhUmi pAvAko paharonA yA saThiyAMva meM mAnane ke lie bAdhya kara rahe haiN| parantu abhI taka aise koI Thosa pramANa upasthita nahIM hue haiN| jinase uttarapradeza vAlI pAbA ko mAnyatA dI jA ske| aisI sthiti meM vidvAna lekhaka ne prastuta niyama meM isa para sapramANa vicAra kiyA hai| pAzA hai vidvAna usa para gaharAI se vicAra kreNge| prora nirvANami pAbA ke sambandha meM aitihAsika aise Thosa pramANa prastuta kareMge, jinase pAvA-sambandhi vivAda samApta ho jAya aura vastusthiti para yathArtha prakAza para ske| sivanetra-pAvApura atyanta pavitra sirakSetra hai| devatAraktacandanakAlAgurusurabhigozIya: // 18 // yahA~ para antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne nirvANa agnIndrAgjinadehaM makuTAnalasurabhipavara maaspaiH| prApta kiyA thaa| prAcArya yativRSabha ne "tiloyapaNNasI' pampayaM gaNadharAnapi gatA divaMbanabhavane // 19 // meM isa sambandha meM likhA hai ki : marthAt vaha munirAja mahAvIra kamala vana se bhare hue 'kAtiyakiNhe boddasipaccase saavinnaamnnkkhte| aura nAsA vRkSoM se suzobhita pAtrA nagara ke udyAna meM pAvAe NayarIe epako vIresaro sito||4|1208|| kAyotsarga dhyAna meM prArUda ho gaye / unhoMne kArtika kRSNa bhagavAna vIrezvara (mahAvIra) kArtika kRSNa caturdazI ke anta me svAti nakSatra meM sampUrNa pravaziSTa karma kalaMka ke dina pratyUSakAla me svAti nakSatra ke rahate pAvApura se kA nAza karake akSaya, ajaya paura amara sauravya prApta akele hI siddha hue| kiyA / devatAnoM ne jaise hI jAnA ki bhagavAna kA nirvANa . prAkRta 'nirvANa bhakti' meM prathama gAthA me nimna pATha ho gayA, ve avilamba vahA~ para pAye aura unhoMne pArimAyA hai jAta, rakta candana, kAlA garu tathA anya sugandhita padArtha 'pAvAe Nindo mahAvIro' arthAt pAvA meM mahAvIra pora dhUpa, mAlA ekatrita kiye| taba agnikumAra devoM ke kA nirvANa huaa| indra ne apane sukuTa se agni prajvalita karake jinendra prabhu saskRta 'nirvANa bhakti' me bhagavAna mahAvIra ke kI deha kA saskAra kiyA taba devoM ne gaNadharoM kI pUjA nirvANa ke sambandha meM vistRta sUcanA upalabdha hotI hai kI aura apane-apane sthAna para cale gaye / jo isa bhAti hai : ___ isI saskRta nirvANa bhakti me isI sambandha meM eka 'pavanavAdhikAkulavividha makhaNDamaNDite rmye| zloka aura bhI diyA gayA hai :pAvAnagarodyAne vyutsargeNa sthitaH sa muniH // 16 // 'pAvApurasya vahiruntabhUmiveze, kAtikakRSNasyAnte svAtAvRkSo nihatya kamarajaH / potpalA kulavatA sarasAM hi mdhye| avazeSa samprApadampanarAmaramAyaM sokhyam // 17 // zrI vardhamAna jinadeva iti pratIto parinitaM jinamahAtvA vibudhA dayAzu cAgamya / nirvANa mApa bhagavAnpravidhutapAmpA // 24 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pAvapura nagara ke bAhara unnata bhUmi khaNDa (TIle) samudyata: pUjayituM jinezvaraM para kamaloM se suzobhita tAlAba ke bIca meM niSpApa varSa jinendranirvANa vibhUtibhaktibhAk / 20 / mAna ne nirvANa prApta kiyaa| bhagavAna mahAvIra bhI nirantara saba prora ke bhavya prAcArya jinasena ne 'harivaMza purANa' meM bhagavAna ke samaha ko saMbodhita kara pAvA nagarI pahu~ce aura vahAM ke nirvANa kA jo varNana diyA hai, usase eka vizeSa bAta para 'manoharodyAna' nAmaka vana meM virAjamAna ho gaye / jaba prakAza par3atA hai ki usa samaya devatAnoM aura mAnavoM ne caturthakAla meM tIna varSa sAr3he ATha mAsa bAkI rahe, taba adhakArapUrNa rAtri meM jo dIpAloka kiyA thA, usI kI svAti nakSatra meM kArtika amAsyA ke dina prAta:kAla ke smRti meM prativarSa 'dIpAvalI manAI jAtI hai| prAcArya samaya svabhAva se hI yoga nirodha kara ghAtiyA karmarUpI ne 'harivaza' kI racanA zaka saM0 705 (I0 san 784) hundhana ke samAna pradhAtiyA karmoM ko bhI naSTa kara bandhana meM kI thii| itanI prAcIna racanA meM isa prakAra kA rahita ho sasAra ke prANiyoM ko sukha upajAte hue nirantaullekha prApta honA aitihAsika dRSTi se atyanta mahatva- rAya tathA vizAla sukha se rahita nirbandha-mokSa-sthAna ko pUrNa hai aura usase mahAvIra-nirvANa ke samaya jo sthiti prApta he| garbhAdi pA~ca kalyANako ke mahAna adhipati, thI, usakA citra hamAre samakSa spaSTa ho uThatA hai / purANa- siddhazAsana bhagavAna mahAvIra ke nirvANa mahotsava ke samaya kAra kA mUla ullekha isa prakAra hai : cAro nikAya ke devoM ne vidhipUrvaka unake zarIra kI 'jinendravIro'pivibodhya santataM pUjA kii| usa samaya sura aura asuroM ke dvArA jalAI samantato bhavyasamUhasantatim / haI dedIpyamAna dIpako kI pakti se pAvAnagarI kA prapadya pAvAnagarI garIyasI kA prAkAza saba ora se jagamagA utthaa| usa samaya se manoharodyAnavane tadIyake // 66 / 15 / / lekara bhagavAna ke nirvANa kalyANa kI bhakti se yukta caturthakAle'caturthamAsake. saMsAra ke prANI isa bhArata kSetra meM prati varSa prAdara pUrvaka . vihInatAvizcaturamdazeSake / prasiddha dIpamAlikA ke dvArA bhagavAna mahAvIra kI pUjA sakAtike svAtiSu kRSNabhUta karane ke lie udyata rahane lage arthAta unhIM kI smRti meM suprabhAta sandhyAsamaye svabhAvataH / / 16 / dIpAvalI kA utsava manAne lge| praghAtikarmANi nilyogako prAcArya vIrasena viracita 'jayadhavalA' TIkA meM bhavavidhUya ghAtIndhanavadvibandhana / vAna mahAvIra ke nirvANa ke prasaga meM nirvANa sthAna ke vibandhanasthAnamavApa zaMkaro sthAna ke sAtha unakI muniHpravasthA kI kAla gaNanA bhI nirantarAyorusukhAnubandhanam / / 17 // dI hai :sa paJcakalyANamahAmahezvaraH 'pAsA NUNatIsaM paMca ya mAse ya vIsa divase ya / prasiddhanirvANamahe catuvidhaH / cauviha aNagAre hi padAraha diNehi (gaNehi) zarIra pUjAvidhinA vidhAnataH viharittA / / 30 / / suraiH samabhyayaMta siddhazAsanaH / / 18 // pacchA pAvANayare kattiya mAsassa kiNha coddasie / jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA sAdIe rattIe sesaraya chettu NivAyo / / 3 / / surAsuraiH dIpitayA prdiiptyaa| ___ jayaghavalA bhAga 1, pR0 81 tavA sma pAvAnagarI samantataH 26 varSa 5 mAsa aura 20 dina taka RSi, muni, pradIpitAkAzatalA prakAzate // 16 // yati aura anagAra ina cAra prakAra ke muniyoM aura 12 tatastu loka: prativarSamAdarAta gaNoM arthAt sabhAnoM ke sAtha vihAra karake pazcAt bhagavAna prasiddha dIpAlikayAtra bhaarte| mahAvIra ne pAvA nagara meM kArtika kRSNa caturdazI ke dina
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura svAti nakSatra ke rahate hue rAtri ke samaya zeSa aghAti- saraNa vijita ho gayA hai, aise bhagavAna yoganirodha kara karmarUpI raja ko chedakara nirvANa prApta kiyaa| mukta hue| prAcArya guNabhadra kRta 'uttarapurANa me mahAvIra nirvANa zvetAmbara prAgama aura mahAvIra nirdhAraNa ke mandarbha ko prAya anya prAcAryoM ke samAna ho nibaddha zvetAmbara prAgamoM meM bhI mahAvIra nirvANa ke sambandha kiyA hai, kintu imame anyo se sAdhAraNa antara hai| anya meM digambara paramparA kI mAnyatA kA hI prAya: samarthana prAcAryoM ke anusAra bhagavAna mahAvIra ekAkI mukta hue milatA hai| jo antara hai, vaha adhika mahatvapUrNa nahIM hai| the kinnu uttarapugaNakAra ke anusAra bhagavAna ke sAtha digambara paramparAnusAra bhagavAna kA nirvANa kArtika kRSNa eka hajAra muni mukta hue the| vaha isa prakAra hai : caturdazI ko rAtri ke antima prahara me huprA aura amAvasyA 'ihAntyatIthanAtho'pi vihRtya viSayAn bahun // 76 / 508 // ko unake mukhya gaNaghara ko kevalajJAna hmaa| zvetAmbara kramAtpAvApuraM prApya manoharavanAntare / paramparA me bhagavAna kA nirvANa aura gautama gaNadhara ko vahUnAM sarasAM madhye mahAmaNizilAtale // 76506 / / kevala jJAna donoM ghaTanAye amAvasyA ko huii| sthitvA vinadvayaM vIta-vihAro vRddhanirjaraH / __'kalpasUtra" me mahAvIra ke nirmANa kA vistRta varNana kRSNakAtikapakSasya caturdazyAM nizAtyaye // 761510 / / milatA hai| usase pAvApura ke sambandha meM bhI vizeSa svAtiyoge tRtIyeza zukladhyAnaparAyaNaH / jAnakArI prApta hotI hai| vaha uddharaNa yahI diyA jA kRtAtriyoga saMroSaH samucchinnakriya zritaH // 76 / 511 // hatAdhAticatuSka: sannazaroro guNatmakaH / 'tattha NaM je se pAvAe majjhimAe hatthivAlasya gantA mani sahasraNa nirvANaM sarvavAMchitam // 76 / 512 // ranno rajjugasabhAe apacchima aMtarAvAsaM uvAgae (indrabhUti gaNadhara rAjA zreNika ko bhaviSya ke saMbaMdha / tassa NaM aMtarAvAsassa je se vAsANaM cautthe mAse me batAte hue kahate hai ki-) bhagavAna mahAvIra bhI bahuta sattame pakkhe kattiya bahale sassa NaM kattiyavahalassa se dezo meM vihAra kreNge| anta meM ve pAvApura nagara meM pannarasI pakkheNaM jA sA carimArayaNi taM rayaNi phuNceNge| vahA~ ke manohara nAmaka vana ke bhItara aneka caNaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagaye viikkate sarovaroM ke bIca meM maNimayo zilA para virAjamAna hoge| vihAra chor3akara nirjarA ko baDhAte hue ve do dina samujjAe chinnajAijarAmaraNabaMdhaNa siddhe buddhe mutte taka vahA~ virAjamAna raheMge aura phira kArtika kRSNa catu aMtagaDe parinivvuDe savvadukkhapahINe cade nAma se dazI ke dina rAtri ke antima samaya svAti nakSatra meM / divase uvasami tti pavaccai devANaMdA nAma sA atizaya dedIpyamAna tIsare zukla dhyAna meM tatpara hoNge| rayaNI nirai tti pavucvai accelave muhutte pANU tadanantara tIno yogo kA nirodha kara samucchinna kriyA channa kriyA thove siddhe nAge karaNa savvaTThasiddhe muhutte sAiNA pratipAtI nAmaka caturtha zukla dhyAna ko dhAraNa kara cAroM nakkhattaNa jogamuvAgaeNaM kAlagae viikkate jAva pradhAtiyA karmoM kA kSaya kara dege aura zarIra rahita kevala savvadukkhappahANa // 123 // artha-bhagavAna antima varSAvAsa karane ke lie guNa rUpa hokara eka hajAra muniyo ke sAtha sabake dvArA madhyama pAvA nagarI ke rAjA hastipAla kI rajjuka sabhA vAchinIya mokSa pada ko prApta kreNge| me rahe hue the| cAturmAsa kA canurtha mAsa aura varSA Rtu prazaga kavi dvArA viracita 'mahAvIra-caritra' me kA sAtavAM pakSa cala rahA thA arthAt kArtika kRSNa pramAbhagavAna ke nirvANa samaya kA jo varNana diyA gayA hai, vasyA paaii| antima rAtri kA samaya thaa| usa rAtri ko usakA prAzaya yaha hai : _ 'bhagavAna vihAra karake pAvApura ke phUle hue vRkSoM 1. zrI amara jaina pAgama zodha saMsthAna sivAnA (rAja.) kI zobhA se sampanna upavana meM pdhaare| jinakA samava se prakAzita pR0 198 /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168, vaya 24, ki04 anekAnta zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko prApta hue / saMsAra pATha-prahara kA proSavopavAsa karake vahA~ rahe hue the / ko tyAga kara cale gye| janma-grahaNa kI paramparA kA unhoMne yaha vicAra kiyA ki bhAvodyota prAMta jJAnarUpI uccheda kara cale gye| unake janma jarA, aura maraNa ke prakAza calA gayA hai ataH aba hama dravyodyona karege arthAt sabhI bandhana naSTa hogye| bhagavAna siddha, buddha, mukta hogaye dIpAvalI prajvalita kareMge // 127 / / saba duHkhoM kA anta kara parinirvANa ko prApta hue / kalpasUtra ke isa vivaraNa se kaI mahatvapUrNa bAtoM para mahAvIra jisa samaya koladharma ko prApta hae, usa prakAza par3atA hai-(1) bhagavAna mahAvIra kA nirvANa samaya candra nAmaka dvitIya savatsara cala rahA thaa| prIti- rAjA hastipAla kI nagarI pAvApurI meM huSA thA / (2) varSana mAsa nandivardhana pakSa, agniveza divasa (jisakA bhagavAna ke nirmANa ke samaya vahA~ para mallagaNa saMgha ke nau, dUsarA nAma 'uvasama' bhI hai) devAnandA nAmaka rAtri (jise licchavi gaNa saMgha ke nau aura kAzI-kozala ke aThAraha nirai bhI kahate haiN)| prarthanAmaka lava, siddhanAmakastoka, rAjA (gaNa saMsthAgAra ke sadasya) vidyamAna the| (3) nAga nAmakakaraNa, sarvArthasiddhi nAmaka muhUrta tathA svAti usa ghora andhakArAcchanna rAtri meM devI-devatAoM ke kAraNa nakSatra kA yoga thaa| aise samaya bhagavAna kAladharma ko to prakAza thA hI, una rAjAnoM ne dravyodyota kiyaa| prApta hue, ve sasAra choDa kara cale gye| unake sampUrNa (4) tathA yaha pAvA madhyama pAvA kahalAtI thii| duHkha naSTa ho gye|" isa mahatvapUrNa vivaraNa ke pazcAt vistAra sakhyA bhagavAna ke nirvANa-gamana ke samaya aneka devI-deva- 146 meM isI satra meM yaha bhI kathana kiyA gayA hai ki tAmo ke kAraNa prakAza phaila rahA thaa| tathA usa samaya isa pravapiNI kAla kA duSama-suSama nAmaka caturtha pArA aneka rAjA vahA upasthita the aura unhone dravyo dyota bahuta kucha vyatIta hone para tathA usa caturtha pAre ke tIna kiyA thA, isakA varNana karate hae kalpatrakAra kahate hai- varSa aura sAr3he pATha mahInA zeSa rahane para madhyama pAbA 'ja rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae nagarI me hastipAla gajA kI rajjuka sabhA meM ekAkI, jAva savvadukkhappahINe sANaM rayaNI vahi devehi SaSThama tapa ke sAtha svAtI nakSatra kA yoga hote hI, pratyUSa ya devehi ya provayamANeNa ya upayamANehi ya ujjo- kAla ke samaya (cAra ghaTa kA rAtri avazepa rahane para viyA yAvi hotyA / / 124 // padmAsana se baiThe hA bhagavAna valyANa phala-vipAka ke 'ja rayINa ca NaM samaNe jAva savvadakkhappahINe pacapana adhyayana, aura pApa pha7 vipa.ka ke dUsare pacapana taM raNi ca Na nava mallai nava licchaI kAsI- adhyayana, aura apRSTa arthAt kisI ke dvArA prazna na kiye kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo amAvasAe jAne para bhI unake samAdhAna karane vAle chattIsa adhyayano pArAbhoyaM posahovavAsa pavaiMsu, gate se bhAva. ko kahate-kahate kAla dharma ko prApta hue|' jjoe davvajjova karissAmo // 127 / / isa vivaraNa se yaha niSkarSa nikalatA hai ki bhagavAna artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAla- nirvANa ke samaya rAjA hastipAla kI sabhA meM the| vahIM dharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa duHkhapUrNa rUpa se upadeza karate-karate unakA nirvANa hogyaa| isase eka naSTa ho gaye, usa rAtri meM bahuta se deva aura deviyA~ anya niSkarSa yaha bhI nikalatA hai ki bhagavAna samavasaraNa nIce pA jA rahI thI; jisase vaha rAtri khUba udyotamayI ke binA bhI upadeza karate the / yadi rAjA hastipAla kI ho gaI thI / / 124 / / uma sabhA (ssthaagaar| me hI devatAnoM ne samavasaraNa kI jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko racanA kara dI thI to bhagavAna ke nirvANa-kAla taka samaprApta hue, yAvat unake sampUrNa duHkha naSTa ho gaye, usa vasaraNa thA, isakA visarjana nahI humA thA pora na bhagavAna rAtri meM nau mallasagha ke, nau licchavi saMgha ke paura ne antima samaya meM yogoM kA nirodha hI kiyA thaa| ve kAzI-kozala ke paThAraha gaNarAjA amAvasyA ke dina bolate hI bolate mukta hogaye the|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura 166 isase prAge ke vistAra me kalpapatra kA racanA kAla hogA, bhagavAna ne gautama se kahA-'gautama ! dUsare gAMva diyA gayA hai / aura yaha kAla vIra nirvANa sa0 680 me devazarmA brAhmaNa hai| usako tU saMboSa maa| tere bhathavA 663 thaa| kAraNa ume jJAna prApta hogaa|' prabhu ke prAdezAnusAra prAcArya hemacandra kRta "triSaSTi zalAkA puruSa caritra' gautama vahA~ se cale gye| ke mahAvIra svAmI carita bhAga ke sarga 12 me bhagavAna bhagavAna kA nirvANa ho gyaa| indra ne nandana prAdi mahAvIra ke antima kAla kA varNana kiyA gayA hai| usameM vanoM se lAye hara gozIrSa, candana prAdi se citA cunii| likhA hai ki bhagavAna vihAra karate hue apApA nagarI kSIra sAgara se lAye hue jala se bhagavAna ko snAna karAyA, pahu~ce (jagAma bhagavAnnagarImapApAm / / (sarga 12 zloka divya agarAga sAre zarIra para lgaayaa| vimAna ke AkAra 440) / vahA~ bhagavAna kI dezanA ke lie indro ne sama- kI zivikA meM bhagavAna kI mata deha rkkhii| usa samaya vasaraNa kI racanA kii| bhagavAna ne jAna liyA ki aba tamAma indra aura devI-devatA zoka ke kAraNa ro rahe the / merI prAyu kSINa hone vAlI hai, ataH antima dezanA dene devatA AkAza se puSpa-varSA kara rahe the / tamAma divya bAje ke lie ve samavasaraNa me gaye / apApApurI ke adhipati baja rahe the| zivikA ke Age daviyA~ nRtya karatI cala hastipAla ko jaba jJAta huA ki bhagavAna samavasaraNa me rahI thii| padhAre hai, to vaha bhI upadeza sunane vahA gayA / vahA indra zrAvaka aura zrAvikAye bhI zoka ke kAraNa ro rahe ne prazna kiyaa| usakA uttara dete hue bhagavAna kA upadeza the / aura rAsaka gIta gA rahe the| sAdhu aura sAdhviyA bhI humA / jaba upadeza samApta ho gayA, taba maNDaleza puNya- zokAkula the| pAla (hastipAla?) ne apane dekhe hue svapna kA phala puuchaa| taba indra ne atyanta zokAkula hRdaya se bhagavAna kA bhagavAna ne usakA phala btaayaa| phala sunakara puNyapAla zarIra citA para rakha diyaa| agnikUmAro ne citA meM ne muni-dIkSA lelI aura tapa dvArA karmoM kA nAza karake prAga lagAI / vAyukumAroM ne prAga ko havA dI / devatAmoM mukti prApta kii| ne dhUpa aura ghI ke saikar3oM ghar3e citA me ddaale| zarIra ke tadanantara mukhya gaNadhara gautama svAmI ne bhagavAna se jala jAne para meghakUmAra devo ne kSIra samudra ke jala kI unake nirvANa ke anantara hone vAlI ghaTanAgro ke bAre me manonitA kozAta / Hai rur kI puuchaa| bhagavAna ne kalki, nandavaMza Adi ke bAre me batAyA do dAr3he saudharma aura aizAna indroM ne lI aura nIce kI tathA avasapiNI kI samApti tathA utsapiNI kA pravartana, donoM dAr3he camarendra aura valIndra ne lIM / anya dAMta maura bhAvI presaTha zalAkA puruSa mAdi ke bAre me bhI bhagavAna haDDiyAM dUsare indroM aura devoM ne liiN| paura manuSyoM ne ne btaayaa| citA-bhasma lii| jisa sthAna para citA jalAI, usa sthAna tatpazcAt sudharma gaNaghara ne pUchA-kevalajJAna prAdi para devoM ne ratnamaya stUpa banA diyaa| isa prakAra devatAmoM kA uccheda kaba hogA? isa prazna ke bahAne bhAcArya ne vahAM bhagavAna kA nirvANa-mahotsava mnaayaa|" hemacandra ne bhagavAna ke nAma para jambU svAmI se lekara sthUlabhadra bhora mahAgiri, sahastI taka kI zvetAmbara vIra bhagavAna ko niriNa-bhUmi aura vartamAna pAvA bhAcArya paramparA kA varNana kara diyA hai| digambara aura zvetAmbara granthoM ke upayukta vivaraNa isake bAda bhagavAna samavasaraNa se nikala kara hasti- ke anusAra bhagavAna mahAvIra kA nirvANa kArtika kRSNA pAla rAjA kI zalkazAlA meM padhAra / bhagavAna ne yaha caturdazI ke antima prahara meM pAvApura me huA thA / nirvANa jAna kara ki Aja rAtri meM bharA nirvANa hogA, gautama ke samaya indra paura devo ke atirikta vahA~ para vaizAlI kA mere prati aneka bhayo se sneha hai aura use aAja rAtri gaNasagha ke nau rAjA, kAzI-kozala ke aThAraha rAjA aura ke anta me kevala jJAna hogA, mere viyoga se vaha dukhI malla gaNasagha ke nau rAjA tathA asaMkhya jana-samUha upa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170, varSa 24, ki04 anekAnta sthita thaa| usa mandhakAra bhara rAta meM devo ne ratna dIpa bAda bhI Aja taka pracalita hai| aura usakA prayoga bhUtasajoye aura manuSyo ne dIpAvalI jlaaii| kintu bhagavAna kAla meM sAhitya, zilAbhoM aura mUrtiyoM Adi ke lekho me kA nirmANa cUMki pratyUSa kAla meM huA thA, ataH janatA svatatratA ke sAtha kiyA jAtA rahA hai| ne amAvasyA kI rAta meM dIpAvalI jalA kara nirvANa- dIpAvalI para paza-pakSiyo, devI-devatAoM, manuSyamahotsava manAyA / usI kI smRti surakSita rakhane ke lie striyoM ke miTrI aura cInI ke khilaune banAye jAte hai| prativarSa unake bhakta jana pAvApurI meM prAkara aura jo striyA~ dIvAlo para. aA~gana me athavA dvAra para citrakArI vahA~ nahI pA sakate ve apane apane gharo meM dIpAvalI kA karatI hai| miTTI kI haTariyA~ banAI jAtI hai, ye saba karatI arthAt nirvANa kalyANaka kA utsava manAte the / caturdazI apane meM bhagavAna ke nirvANa se pUrva kI samavasaraNa sabhA ko choTI dIpAvalI aura amAvasyA ko bar3I dIpAvalI meM aura nirvANa ke avasara para ekatrita hue devI-devatAo, manAne kA kAraNa vahI hai jo Upara likhA jA pazu-pakSiyo aura nara-nAriyo kI smati murakSita rakkhe __jainadharma meM adhyAtma kI pradhAnatA hai| prAtmA kI usa kAla meM bhagavAna ne prAtma-zaddhi kI aura sampUrNa janma-maraNa se mukti ho AtmA kA sabase bar3A kAmya hai, karma-mala ko dUra karake AtmA kI prAtyantika nirmalatA vahI sAdhya hai / jinhone isa kAmya aura sAdhya kI siddhi prApta kii| isI prakAra gautama gaNadhara ne ghAtiyA karmoM kara lI hai, ve sasArI janoM ke lie prAtmakalyANa ke mArga kA vinAza karake jo prAtma-zodhana kiyA, usase unakI meM preraka srota rahe hai| unakI smRti aura pUjA kA uddezya prAtmA ananta jJAna ke prakAza se jagamagA utthii| kintu koI aihika kAmanA nahIM hai, apitu prAtma-kalyANa kI jinakI dRSTi me bahirmukhatA hai, unhone ina ghaTanAmo kI preraNA prApta karanA hai| yaha bhI eka sayoga hI thA ki pramA smRti to surakSita rakkhI, kintu usako rUpa diyA vasyA ke prArambha se kucha pUrva bhagavAna ko nirvANa prApta bhautika / ataH bAharI saphAI, zuddhi hone lagI, dIpAvalI hA aura usI dina unake mukhya gaNaghara indra ___ jalane lgii| una avasage para upasthita prANiyo ke pratibhUti gautama ko kevalajJAna prApta hugrA / nirvANa aura rUpa khilaune banane lge| dhIre-dhIre isa AdhyAdimaka ghaTanA jJAna kI upamA prakAza se dI jAtI hai| ataH aisA bhI para bhautikatA kA mulammA caDhane lagA / AtmA kI prAtyavizvAsa kiyA jAtA hai ki prAtmA kI antaraMga jyoti ntika mukti aura prAtyantika jJAna kI prApti se va dono kA pratIkAtmaka bahiraMga pradarzana dIpakoM ke prakAza se kiyA gayA thaa| dopakoM kI prAvaliyA~ jalAI gii| prAtmA zrIsampanna huI thI, usase hamAre mana meM unake prati ataH isa dhAmika divasa kA nAma hI dIpAvalI' par3a zraddhA to prakurita huI kintu bhautika dRSTi ke kAraNa hamane usa zrI ko bhautika lakSmI banA diyA aura hama usa gyaa| lakSmI aura gaNanAyaka yA gaNeza kI upAsanA-pUjA karane isa mahatvapUrNa dhArmika ghaTanA kI smRti surakSita lage, jinakA hamAre prAdhyAtmika jIvana meM koI sthAna rakhane ke lie janatA ne do kArya kiye-prathama to isa nahI hai| kintu hame yaha bAta atyanta kRtajJatA ke sAtha dina prativarSa dIpAvalI (choTI divAlI aura baDI svIkAra karanI hogI ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANodivAlI) manAne lgii| dUsare usa dina se nayA savat tsava kI smRti meM hI 'dIpAvalI' parva pracalita huA aura manAne lgii| aitihAsika mahApuruSo me mahAvIra ke nAma para jo nirvANa savat pracalita hughA, usase prAcIna koI prAja vaha prAnta, bhASA, jAti aura varNa ke bheda ke binA sAre bhArata kA rASTrIya parva yA tyohAra mAnA jAtA hai| anya savat nahI hai| kali-saMvat athavA yudhiSThira saMvat / ke bAre me kucha ullekha milate hai| kintu unakA pracalana jisa sthAna para bhagavAna kA nirvANa huA thA, vahA~ nahI rhaa| kintu mahAvIra nirvANa savata DhAI hajAra varSa praba eka vizAla sarovara banA humA hai| isa tAlAba ke
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura sambandha meM janatA meM eka vicitra kimbadantI pracacita hai| karate the tathA yahA jo dharmazAlA hai, usameM Thaharate the| kahA jAtA hai ki bhagavAna ke nirvANa ke samaya yahA~ bhArI jala-mandira ke bAhara eka 'samavasaraNa mandira' hai / jana-samUha ekatrita hupA thaa| pratyeka vyakti ne isa pavitra isame bhagavAna mahAvIra ke prAcIna caraNa virAjamAna hai| bhUmi kI eka-eka cuTakI miTTI uThAkara apane bhAla me isa prakAra isa kSetra para pahale ye do mandira aura zraddhApUrvaka lagAI thii| tabhI se yaha tAlAba bana gyaa| dharmazAlA thii| ina saba para dono sampradAya vAloM kA yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha sarovara pahale caurAsI samAna adhikAra thaa| kintu zvetAmbara samAja ke vyavahAra bIghe meM phailA huA thA / kintu Ajakala yaha cauthAI mIla ke kAraNa digambara samAja ko pRthak dharmazAlAgro aura lambA aura itanA hI cauDA hai| sarovara atyanta prAcIna mandiroM kA nirmANa karanA pdd'aa| aba jala mandira aura pratIta hotA hai| isake madhya me zveta sagamaramara kA jaina samavasaraNa mandira para to darzana-pUjana kI dRSTi se digamandira hai jise jala mandira kahate hai| isameM bhagavAna ke mbage aura zvetAmbaro ke samAna hI adhikAra hai tathA pASANa caraNa virAjamAna hai| mandira taka jAne ke lie bastI bAle mandira meM bhI digambara jaina darzano ko jA tAlAba meM uttara kI ora eka pula banA huA hai| jisake sakate hai| dono ora bijalI ke balva lage hue hai| rAtri meM jaba jala-mandira ke nikaTa hI 'pAvApurI siddha kSetra di. bijalI kA prakAza hotA hai aura usakA pratibimba jala jaina kAryAlaya' hai| vahA~ para sAta digambara jaina mandige me paDatA hai to dRzya bar3A sundara pratIta hotA hai| jisa kA samUha hai| isame bar3A mandira seTha motIcada pemacadajI TApU para mandira banA huprA hai, vaha 104 varga gaja hai| ima zolApura vAnoM ko aura meM nirmita hayA aura usakI pula kA nirmANa eka digambara jaina bandhu sva0 hIgalAla pratiSThA vi0ma0 1650 meM huI thii| isameM bhagavAna chajjalAla jI prayAga vAlo ne karAyA thaa| isa para se mahAvIra kI mUlanAyaka pratimA hai jo dayanavarNa kI 3 // mandira meM jAkara sabhI digambara aura zvetAmbara jaina bandhu phuTa avagAhanA kI hai| bhagavAna ke caraNo kI vandanA karate hai| ____ isa mandira ke atirikta zeSa 6 kAryAlaya mandiro ima gagevara me nAnA varNa ke kamala hai| vividha varNa meM se do mandiro kA nirmANa seTha motIcada khemacada jI ke khile hue kamala-puppo ke kAraNa sarovara kI zobhA zolApura ne tathA cAra kA nirmANa (1) zrImatI jagapata adabhuta lagatI hai| puSpo para saurabha aura rama ke lobhI vIvI dharmapatnI sva. lAlA haraprasAda jI prAga (2) bhramara gujAra karate rahate hai| tAlAba meM machaliyA~ aura vA. haraprasAda jI (3) lAlA jambaprasAda pradyumna kumAra sarpa kilola karate rahate hai| kautuka premI loga machaliyoM jI sahAranapura tathA (4) zrImatI anUpamAlA devI mAteko jaba bhojya padArtha jala me DAlate hai, usa samaya una zvarI vA0 nirmalakumAra candrazekharakumAra jo prAga machaliyo kI paraspara chInA-jhapaTI aura krIDA dekhane vAloM ne kraayaa| ina sAtoM mandiro meM pratimAoM kI lAyaka hotI hai| saMkhyA lagabhaga 100 hai| jisame dhAtu aura pApANa kI isa sthAna kA prAcIna nAma apApApurI (puNyabhUmi) prAtamAya aura caraNa sabhI sammilita hai| thaa| yahA~ kA prAcIna mandira pUrI bastI meM banA hamA hai| kAryAlaya ke sAtha hI dharmazAlA hai jisame dono majisabhavataH pahale pAvApurI nAmase eka gA~va thaa| kintu na jAne loM me 61 koThariyAM va eka naubatakhAnA hai| isake atikabase pAvApurI pAvA aura purI ina do gA~vome vibhakta ho rikta eka naI dharmazAlA ukta dharmazAlA ke pIche bana gaI gaI hai| isame lagabhaga eka mIla kA antara hai| jaina tIrtha purI meM hai, pAvA me nahI hai| kucha varSa pUrva taka jala . digambara jaina kAryAlaya ke adhIna nimnalikhita sampatti haimandira para samAna adhikAra thaa| dono jana sampradAya vAle (1) maujA silauthA, maujA kezara sundarapura vaitAr3I, bhagavAna ke caraNoM kA darzana-pUjana apanI mAnyatAnusAra maujA visunapurA diyArA ye tIna mauje mArA jile me
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172, varSa 24, ki0 4 bhanekAnta yetInoM rAyabahAdara seTha TIkamacanda bhAgacanda jI ajamera vividha tIrthaMkalpa kA prapApA bRhatkalpa mAdi-pAvA ke vAloM kI ora se maya kharcA 10365 / / 1-) me kharIde sthAna para madhyamA pAvA aura pApA ina do nAmoM kA gaye the| prayoga milatA hai| bhagavAna mahAvIra isa nagarI meM do (2) maujA dazarathapura me ToparA naga 17 sAr3he cAra bAra Aye / saMbhava hai, ve yahA~ aneka bAra padhAre hoN| kintu bIghe dhAna ke kheta kharIde gaye / do mahattvapUrNa ghaTanAye isa nagarI meM ghaTita huI thI, isa (3) ratha piDa vAlI jamIna lagabhaga cAra bIghA hai| lie isa nagara meM bhagavAna ke do bAra Agamana kI carcA (4) bihAra zarIpha meM sTezana ke pAsa laharI muhallA (zve0 sUtroM me) vizeSa ullekhanIya hai| sthita koThI hai| pAsa hI zikharavanda digambara jaina madira prathama vAra bhagavAna kevalajJAna kI prApti ke agale hai, jisame dharmazAlA aura kupA hai / hI dina pdhaare| RjukUlA nadI ke taTa para avasthita (5) pAvApurI me dharmazAlA ke bhItara aura bAhara do jambhika grAma ke bAhara sAla vRkSa ke nIce vaizAkha zuklA 10 ko bhagavAna ko kevalajJAna utpanna humA / indro aura vArSika melA-yahA~ para kArtika vadI 13 se 15 taka devoM ne bhagavAna ke jJAna kalyANaka kA utsava kiyaa| vArSika melA hotA hai / kaI hajAra vyakti nirvANotsava kintu samavasaraNa me kevala indra mora devatA hI upasthita manAne yahA~ pAte hai / isa avasara para rathayAtrA hotI hai| the| ataH virati rUpa saMyama kA lAbha kisI prANI ko nahI bhagavAna kA ratha digambara dharmazAlA se calakara jala madira ho skaa| yaha pAzcaryajanaka ghaTanA jainAgamo meM 'pracherA' hote hue gAva ke bAhara jAtA hai| vahAM maNDapa meM kalazA- (prAzcaryajanaka yA asvAbhAvika) nAma se prasiddha hai| bhiSeka hotA hai| una dinoM madhyamA pAvA me-jo jambhaka gAva se lagakSetra kA prabandha bhA0 di. jaina tIrthakSetra kameTI ke bhaga bAraha yojana (48 kosa) dUra thI-somilAcArya brAhmaNa antargata bihAra prAntIya di0 jaina tIrthakSetra kameTI karatI bar3A bhArI yajJa racA rahA thaa| usameM bar3e-baDe vidvAn deza dezAntaroM se pAkara sammilita hue the| bhagavAna ne yaha pAvA ko vAstavika sthiti socA ki yajJa meM Aye hue vidvAna brAhmaNa pranibodha pAyege bhagavAna mahAvIra kI nirvANa bhUmi aba taka vihAra aura dharma ke AdhArastambha banege, ata: vahA calanA ThIka zarIpha se sAta mIla dakSiNa-pUrva meM aura giriyaka se do rhegaa| yaha vicAra kara bhagavAna ne sandhyA samaya bihAra mIla uttara meM mAnI jAtI thI kintu jaba purAtatva vettAo kara diyA aura gana bhara calakara madhyamA ke mahAsena udyAna aura itihAsakAroM ne yaha siddha kiyA ki pAvA-jahA~ meM phuNce| ekAdazI kA isI udyAna meM bhagavAna kA dUsarA mahAvIra kA nirvANa humA vaha-nAlandA kI nikaTa bAlI samavasaraNa lagA / bhagavAna kA upadeza eka pahara taka hmaa| pAvA nahIM, apitu kuzonArA kI nikaTavartI pAvA hai, taba bhagavAna kA jJAna aura lokottara upadeza ko carcA sArI vidvAnoM kA dhyAna pAvA ko sahI sthiti jAnane ke lie nagarI me hone lgii| somila ke yajJa meM pAye hue indrabhUti gayA / pAvA kahA~ thI, vaha kauna sI pAvA thI, isakA ni- prAdi 11 vidvAno ne yaha carcA sunI / ve jJAna mada me bhare rNaya karane ke lie hame jaina aura bauddha vAGmaya ke una hue apane ziSyoM aura chAtro ke sAtha bhagavAna ke pAsa sAkSyoM kA antaH parIkSaNa karanA Avazyaka hai, jiname pAvA pahu~ce / unakA uddezya bhagavAna ko vivAda meM parAjita kA ullekha milatA hai / inake atirikta purAtatva sAmagrI kara apanI pratiSThA meM cAra cAda lagAnA thA / kintu vahA~ aura zilAlekha se bhI-yadi koI ho to isa sandarbha meM jAkara unakA mada vigalita ho gyaa| unhoMne bhagavAna ke sahAyatA mila sakatI hai| caraNoM meM vinayapUrvaka namaskAra kiyA aura dIkSA le lii| zvetAmbara sAhitya meM pAvA-zvetAmbara sUtroM aura isa prakAra madhyamA ke samavamaraNa meM ekahI dina me 4411 granthoM meM-kalpasUtra, mAvazyaka niyukti, pariziSTa parva, brAhmaNoM ne bhagavAna ke caraNoM meM natamastaka hokara zramaNa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura 173 dharma aMgIkAra kara liyaa| bhagavAna ne una gyAraha vidvAnoM prasiddhi ko prApta ho gaI / zvetAmbara vAGmaya ke uparyakta ko apanA mukhya ziSya banA kara unhe gaNaghara pada se vibhU- ullekho se pAvA kI vAstavika sthiti para bhI prakAza Sita kiyA / anya bhI aneka nara-nAriyo ne bhagavAna kA paDatA hai / caturvidha saMgha-sthApanA ke prakaraNa me madhyamA upadeza sunakara muni-vrata yA zrAvaka ke vrata liye / bhagavAna (pAbA) ko jambhaka gAva me 12 yojana dUra mAnA hai| ne vaizAkha zuklA 11 ko madhyamA pAvA ke mahAmena udyAna tathA nirvANa kI ghaTanA ke prakAza me yaha batAyA hai ki me sAdhu-sAdhvI-zrAvaka zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI bhagavAna capA se apApA purI pahu~ce / isa prakaraNa me bhagagyApanA kii| vAna ke bihAra kA krama isa prakAra diyA hai-capA nagarI isa nagarI me dumarI mahatvapUrNa ghaTanA bhagavAna ke me cAturmAsa pUrNa kara ke bhagavAna vicarate hue jabhiya gAva nirvANa kI hai / bhagavAna capA se bihAra karate hue apApA pahu~ce / vahA~ me miDhiya hote hue chammANi gaye / yahIM para padhAre / isa varSa kA varSAvAsa apApA me vyatIta karane kA gvAle ne bhagavAna ke kAna meM kAra ke kIle ThoMke the / nizcaya karake bhagavAna rAjA hastipAla ko rajjuga sabhA meM chammANi se bhagavAna madhyamA padhAre / madhyamA se vicarate pahu~ce aura vahI varSA-cAturmAsa kI sthApanA kI / isa hue jambhiyagAva mAye, jahA unhe kevala jJAna huaa| kevalacAturmAsa me darzano ke lie pAye hae rAjA pUNyapAla ne jJAna ke bAda ve punaH madhyamA prAye, jahAM gautamAdi ko bhagavAna se dIkSA lii| kAtika amAvasyA ke prAta: kAla apn| gaNadhara bnaayaa| vahA~ se bhagavAna rAjagRha gye| rAjA hastipAla ke rajjuga sabhA-bhavana meM (kahI ise rAjA vahA~ para cAturmAma karake bhagavAna na gajagaha se videha kI hastipAla kI zulka zAlA bhI likhA hai) bhagavAna kI ora vihAra kiyA aura brAhmaNa kuNDa phuNce| antima upadeza-sabhA huI / usa sabhA meM aneko gaNyamAnya prAcIna bhArata ke nakze ko dekhane se aura bhagavAna ke vyakti upasthita the| unameM kAzI-kozala ke 18 liccha upayukta vihAra-krama ko dRSTi meM rakhane para yaha patA cala viyo ke nau aura mallo ke nau gaNarAjA ullekhanIya the / sakatA hai ki bhagavAna capA se madhyamA pAvA hote hae rAjabhagavAna ne apane jIvana kI samApti nikaTa jAnakara gRha gaye aura vahA~ se vaizAlI gaye, taba asalI pAvA kahA~ antima upadeza kI akhaNDa ghAga cAla rakkhI, jo amAva- hAnA syA kI pichalI gata taka calatI rahI / anta meM pradhAna yahA~ hama yaha spaSTa kara denA Avazyaka samajhate hai ki nAmaka adhyayana kA nirUpaNa karate hae amAvasyA kI pAvA ka sambandha meM vivAda kA kAraNa kyA hai| pAvA nAma pichalI rAta ko bhagavAna saba karmoM se mukta ho gye| ke nagara kaI tha (1) uttara pradeza ke devariyA jile meM bhagavAna ke nirvANa para ukta gaNarAjAoM ne kahA-saMsAra kuzInArA ke pAsa koI papaura ko pAvA mAnate hai. koI se bhAvaprakAza uTha gayA, aba dravya prakAza kreNge| yaha paDaraunA kA aura koI phAjila nagara ke nikaTa saThiyAMva nizcaya karake unhone ratnadIpa jalAye / kAlakrama se unake ko| (2) dUsarI pAvA rAjagaha ke nikaTa vihAra zarIpha sthAna para agni dIpa jalAye jAne lage / isa prakAra isa se Agneya koNa me sAta mIla dUra, jise jaina loga apanA loka me dIpAvalI pracalita haI / gautama svAmI-jo usa tIrtha mAnate hai / (3) tIsarI pAvA hajArIbAga aura mamaya bhagavAna kI prAjJA se nikaTavartI gAMva meM devazarmA mAnabhUma pradeza me thI aura usakI rAjadhAnI thii| brAhmaNa ko upadeza karane ke lie gaye hue the, ve lauTakara pahalI pAvA malla gaNagajya kI rAjadhAnI thii| mahA. bhagavAna kI vandanA ke lie vApisa paaye| taba unhone vIra ke kAla me malla janapada bhI tIna the / prathama malla deza devatAmo ko yaha kahate hue sunA-'bhagavAna kAlagata ho vaha kahalAtA thA, jise prAjakala multAna jilA (pazcimI gye|' unhe tatkSaNa kevalajJAna hogayA / pAkistAna) kahA jAtA hai| elekjeNDara ke matAnusAra pAvApurI (jise madhyamA, madhyamA pAvA aura apApA yahAM ke nivAsI malla kahalAte the aura mahAbhArata (sabhAparI bhI kahA jAtA hai| ina do ghaTanAmoM ke kAraNa atyanta parva, adhyAya 32) ke anusAra mAlava kahe jAte the|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 varSa 24, ki0 4 multAna isa janapada kI rAjadhAnI' thii| mahArAja rAmacandra ne lakSmaNa ke putra candraketu' ko yahAM kA rAjya diyA thA / dvitIya malla janapada vaha kahalAtA thA, jisame pArasanAtha' kI pahADiyAM hai : yaha pradeza vartamAna hajArIbAga aura mAnabhUma jilo ke kucha bhAga se banatA thaa| pArasanAtha kI pahAr3iyoM ko malla parvata bhI kahA jAtA thA / hindU purANoM aura mahAbhArata ( bhISma parva, zradhyAya 8 ) meM kevala do hI malla dezo kA varNana milatA hai -- eka pazcima me aura dUsarA pUrva me / kuzInArA aura pAvA me bhI malla loga rahate the / yaha tIsarA malla janapada thA / kasiyA ( prAcIna kuzInagara ) me jo dhvasAvazeSa upalabdha hote hai, unheM malla sAmantoM, zreSThiyoM ke mahaloM ke avazeSa mAnA jAtA hai / prAcIna bhArata meM malla janapado kI uparyukta sthiti ke adhyayana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki multAna jile vAle pazcimI malla janapada kI rAjadhAnI kA nAma kyA thA, yaha to spaSTa jJAta nahI hotA, kintu zeSa do malla janapadoM kI rAjadhAnI pAvA thI / tIsarI pAvA ina dono ke madhya methI ataH vaha madhyamA athavA madhyama pAvA kahalAtI thI / jaina sUtrAgamo me mahAvIra kA nirvANa madhyamA pAvA meM mAnA hai / isI madhyamA pAvA kA nAma Ajakala pAvApurI hai zrIra use hI mahAvIra kA nirvANa kSetra mAnA jAtA hai| pranekAnta kucha samaya se pAtrA ko lekara eka vivAda uTha khar3A huyA hai| isa vivAda ke kAraNa kaI hai - (1) pAvA nAmaka kaI nagaro ke hone ke kAraNa bhrama utpanna honA / ( 2 ) vartamAna pAvApurI me prAcInatA kA koI cihna na milanA / (3) bauddha sAhitya ke 'parinivvANasutta me pAvA me buddha ko sukkara maddava khAne se pratisAra honA aura isa taraha pAvA kI prasiddhi honA / (4) purAtatvavettAoM dvArA bauddha sAhitya ke prakAza me kuzInArA ke nikaTa pAvA kI khoja karanA / ye aura aise hI anya choTe bar3e kAraNa hai, jinake 1. mi0 kanighama, AyalojIkala sarve riporTa, pR0 126 / 2. bAlmIki rAmAyaNa, uttara khaNDa, parva 115 3. McCrindle's Megasthenes and Arrian, p. P. 63, 139 kAraNa paramparAgata rUpa se mAnya pAva ro kSetra ke sthAna para usa pAvA ko mAnyatA dene ke lie prayatna ho rahA hai, jisa pAvA kA sampUrNa jaina sAhitya me kahIM koI varNana nahIM haiM / isakI preraNA kuNDalapura ke sthAna para bhagavAna mahAvIra kI janma bhUmi ke rUpa me vaizAlI ko mAnyatA milane se huI hai aisA lagatA hai| vaizAlI ke pakSa me prabala pramANa upalabdha the, kintu kuzInArA ke nikaTa pAvA ko mahAvIra kI nirvANa bhUmi mAnane me pramANa nahI, navInatA kA vyAmoha aura pratyatsAha hI eka mAtra sambala hai / bauddha sAhitya meM pAvA kI sthiti - bauddha sAhitya meM aneka sthalo para vibhinna prasaMgoM me pAvA kA ullekha milatA hai / una prasaMgoM kA yahA~ ullekha karanA sacamuca hI upayogI hogA aura unase hame usa pAvA kA nirNaya karane meM suvidhA rahegI, jo vastuta mahAvIra bhagavAna kI nirvANa bhUmi hai / nirvANa savAda - 1 ' evaM me suta / ekaM samayaM bhagavA sakkesu viharati sAmagAme / tena kho pana samayena nigaNTho nAtaputto pAvAya adhunA kAlaGghato hoti / tassa kAlaGgiriyAya bhinnA nigaNThA dvedhikajAtA bhaNDanajAtA kalaha jAtA vivAdApannA prajJama mukhasattIhi vitudantA viharanti na tvaM imaM dhammavinayaM prajAnAsi / grahaM imaM dharamavinayaM prajAnAmi / kiM tvaM imaM dhammavinayaM AjAnissasi micchApaTipanno tvamasi grahamasmi sammApaTipanno / ... ye pi nigaNThassa nAtaputtassa sAvakA gihI pradAtavasanA te pi nigaNThesu nAtaputtigesu nibbinnarUpA virattarUpA paTivAnarUpA yathA taM duravakhAte dhammavinaye duppavedite niyyAna ke anupasamasaMvattanike asammA sambuddhatpavedite bhinnarUpe aparisaraNe / atha kho cundo samaNuddeso pAvAyaM vassaM vuttho yena sAmagAmo yenAyasmA zrAnando tenupasaGkami; upasaGkramitvA zrAyasmantaM zrAnandaM zrabhivAdetvA ekamantaM nisIdi / ekamantaM nisinno kho cundo samaNuddezo zrAyasmantaM zrAnandaM etadavoca- 'nigaNTho bhante nAtaputto pAvAyaM zraghunAkAlaGkRto / tarasa kAlaGkiriyAya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApurI bhinnA nigaNThA dhikajAtA...pe0.. bhinnathUpe appa- sAmagAma suttanta ke samAna) / TisaraNe' ti| evaM vutte prAyasmA mAnando cundaM sama -dIrghanikAya, pAsAdika sutta, 3/6 NasaM etadavoca- 'atthi kho idaM, pAvaso canda, bhagavAna buddha zAkya deza me zAkyo ke vedhajA nAmaka kathA pAmataM bhagavantaM dassanAya / prAyAma, prAvuso pAmravanaprAsAda meM vihAra kara rahe tha / ... cunda, yena bhagavA tenupasaGkamissAma / upasaGkamitvA nirvANa saMvAda-3 etamatthaM bhagavato ArocessAma'ti / 'eva bhante' ti eva meM mRta / eka samaya bhagavA mallesu cArika kho cando samaNa prAyasmato prAnandassa pacca- caramAna: mahanA bhikkhumaDadhena saddhi paJcamattahi bhikkhussosi / satehi yena pAvA nAma mallAna nagara nada vasari / tatra sudaM - majibhAma nikAya, sAmagAma muttanta 3/6/4 bhagavA pAvAyaM viharati cundasma kammAra puttassa eka vAra bhagavAna (buddha) zAkya deza meM sAmagAma meM ambavane / ...... vihAra karate the| nigaMTha nAtapatta kI kucha samaya pUrva hI nana kho pana samayena nigaThonATaputto pAvAyaM pradhunA pAvA me mRtyu huI thii| unakI mRtyu ke anantara hI nigaThoM kAlaGkato hoti / (zeSa sAmagAma matta ke mamAna) / / me phaTa ho gayI, do pakSa ho gaye, ve kalaha karate eka dUsare -dodha nikAya, magItiparayAya mutta 3/10/2 ko mukha rUpI zakti se chedate vihAra rahe the-'tU isa eka samaya pAcamau bhikSa pro ke mahAbhikSu saMgha ke sAtha dharma vinaya ko nahIM jAnatA, maiM isa dharma vinaya ko jAnatA bhagavAna malla deza meM cArikA karate, jahA pAvA nAmaka hU~, tU bhalA isa dharma vinaya ko kyA jAnegA? tU mithyA- mallo kA nagara hai, vahA~ phuNce| vahA~ pAvA meM bhagavAna rUr3ha hai, mai satyArUr3ha huuN|' cunda kari putra ke pAmravana meM vihAra karate the / (malloM nigaNTa nAtapUna ke zvenavastradhArI gRhastha zipya bhI kA unnata aura navIna sasthAgAra unhI dino banA thaa| nAtaputrIya nigaMTho meM vaise hI virakta citta hai, jaise ki ve pAvAvAmI bhagavAna buddha se sasthAgAra meM padhArane kI nAnaputta ke dugakhyAta (ThIka se na kahe gaye), duppravedita prArthanA karane paaye| bhagavAna ne mauna raha kara apanI (ThIka se sAkSAtkAra na kiye gaye), anaryANika (pAra na svIkRti de dii| taba bhagavAna apane bhikSusaMgha sahita lagAne vAle) anupazama savartanika (na zAtigAmI), saMsthAgAra meM padhAre aura dharma kathA kahakara pAvAvAsiyoM asamyak sambuddha pravedita (kisI baddha se na jAne gaye), ko sampraharSita kiyaa| jaba pAvAvAsI cale gaye, taba pratiSThA (AdhAra) rahita, bhinna stUpa, Azraya rahita dharma bhagavAna ne zAnta bhikSu-sagha ko dekha AyuSmAn sAriputta vinaya meM the| ko prAmatrita kiyA aura unase bhikSutroM ko dharmakathA cunda samaNu sa pAvA me varSAvAsa samApta kara sAmagAma sunAne ke lie kahA / ) usa samaya nigaTha nATaputta abhIme prAyuSmAna prAnanda ke pAsa pAye aura unhe nigaNTha nAta- abhI pAvA me kAla ko prApta hue the| putta kI mRtyu tathA nigaTho me ho rahe vigraha ko sUcanA dii| nigaMTha nAtaputta ko mRtyu kA kAraNaAyuSmAn aAnanda bole- grAghusa cunda ! bhagavAna ke darzana 'nana aya nAtaputto naalndaavaasiko| so ke lie yaha bAta bheTa rUpa hai / prAyo, pAbusa cunda ! jahA~ kasmA pAvAyA kAlakato 'ti / so kira upAbhagavAna hai, vahA~ cale / calakara yaha bAta bhagavAna ko kahe linA gAhApatinA paTibaddha saccena dasahi gAthAhi 'acchA bhante !' cunda samaNuddesa ne kaha kara prAyuSmAna bhApite bUddha guNe sUtvA uNha lohitaM chaDDesi / aAnanda kA mamarthana kiyaa| atha naM praphAsukaM gahetvA pAvAM agamaMsu / sA tattha nirvANa savAda -2 kAlaM akAsi / ' ___ eva me sut'| eka samaya bhagavA sakke su viharato -majjhima nikAya aTThakathA, sAmagAma suttavaNNanA, ve ghajA nAma sakyA tesa ambavane pAsAde / ... (I. khaNDa 4, pR0 34
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176, varSa 24, ki0 4 anekAnta -vaha nAtaputta to nAlandAvAsI thA, vaha pAvA meM apitu campA, rAjagRha, zrAvastI, sAketa, kauzAmbI, vArAkaise kAlagata humA? satyalAbhI upAli gRhapati ke dasa NasI meM se kahIM kreN| kintu buddha ne ise svIkAra nahIM gAthAnoM se bhASita buddha ke guNoM ko sunakara usane uSNa kiyA / rakta ugala diyaa| taba asvastha hI use pAvA le gaye / paryAlocana-bauddha granthoM ke upayukta prasago meM pAvA bhaura vaha vahI kAlagata huaa| kA spaSTa ullekha milatA hai / kintu jisa pAvA ke samba. tathAgata kA vihAra ndha me ullekha pAye hai, vaha jaina AgamoM kI madhyamA pAvA ___ 'dIya nikAya' 2/3 me mahAparinivANa sutta hai, nahIM hai, apitu vaha mallo kI pAvA hai| jaina Agamo ke jisame bhagavAna buddha ke antima bihAra aura mRtyu kA anusAra bhagavAna mahAvIra kA nirvANa mallo kI pAvA meM vistRta varNana milatA hai| usake anusAra bhagavAna buddha nahI, madhyamA pAvA me hA thaa| rAjagRha ke amvalaTTikA (vartamAna baDagA~va) gaye / vahAM se bauddha grantho meM mahAvIra kA nirvANa pAvA me liyA hai, naalndaa| vahA~ se pATilagrAma, koTigrAma, nAdi kA, kintu kahI ye nahIM likhA ki unakA nirvANa mallo kI vaizAlI hote hae veluva gAmaka (vaNuprAma) pahu~ce / vahA~ pAvA me huA aura na usa pAbA ke gaNarAja kA nAma buddha ko bhayaMkara bImArI ho gii| prANAntaka vedanA huii| hastipAla hI kahI diyA hai / jaina prAgamo me spaSTa ho vahA~ se vaizAlI meM jAkara bhojana kiyaa| phira cApAla madhyamA pAvA ke rAjA kA nAma hastipAla diyA hai / caitya me tthhre| yahA~ unhoMne bhaviSyavANI kI ki tIna yaha bhI ullekha yogya hai ki jainAgamo me kahI bhI kuzImAha bAda tathAgata pa-inirvANa ko prApta hoge / vaizAlI se nArA kI nikaTavartI pAvA kA ullekha nahIM kiyA gyaa| bhaNDagrAma, prambagAma (grAmragrAma), jambugrAma, bhoganagara majjhima nikAya aTakathA sAmagAma muttavaNNanA meM hote hue pAvA pahu~ce / vahA cunda karmAra putra ke grAmravana meM mahAvIra kA niggaMTha nAtapUta ke nAma se unakI mRtyu kA tthhre| cunda karmAra putra (sunAra kA putra) ne dUsare dina jo varNana kiyA gayA hai, usI ora vizeSa dhyAna dene buddha kA mAmantrita kiyaa| usane mUkara maddava tathA anya kI AvazyakatA hai / vaha varNana yadyapi dhArmika vidveSa, prasabhojya sAmagrI taiyAra kraaii| baddha ne bhikSa saMgha ke sAtha tya aura dhartatA se bharA huA hai| evaM zata pratizata jAkara bhojana kiyA / sUkara maddava khAkara buddha ko khUna avizvasanIya bhI hai| kintu umama eka tathya kI ora girane lagA / maraNAntaka kaSTa huaaa| vahA se kusInArA kI saMketa bhI hai| isake anumAra mahAbIra rugNAvasthA meM bhora cale / thoDI dUra calane para thaka gaye to eka peDa ke nAlandA se pAvA le jAye gaye / vicAraNAya yaha hai ki nIce leTa gye| pAsa me kakutyA nadI thii| baddha ne pAnI jo rogI maraNAsanna ho, use kaI so mIla dUra usa avamAMgA to grAnanda usa nadI se pAtra meM pAnI bharakara le sthA meM nahIM le jAyA jA sakatA, vizeSakara usa rogI ko, pAyA aura baddha ko diyaa| ('udAna aDhakathA 8/5 ke jo muni ho aura jisakA jIvana sayama ke vividha anuzAmanusAra) pAvA se kuzonArA 6 gavyUti thaa| kintu itanI sanoM se anuzAsita ho| kuzInArA kI nikaTavartI pAvA dUrI me buddha paccIma vAra baitthe| madhyAnha me calakara sUryA- nAlandA se bahuta dUra hai, jaba ki vartamAna pAvApurI nAlasta ke samaya kugInArA pahu~ce / pAvA se calakara kakutthA- dA ke nikaTa hai| ata: yaha buddhigamya aura tarka saMgata nadI pAra kI / phira hiraNyavatI nadI par3I / usake parale lagatA hai ki nAlandA se pAvApurI le jAyA jAya / tora para, jahA~ kuzInArA ke mallo kA zAla vana hai, vahA~ yadi aitihAsika aura asAmpradAyika dRSTikoNa se gye| vahA joDe ghAlavRkSo ke bIca meM uttara ko aura bauddha sAhitya ke mahAvIra se sambandhita pAvA ke ullekhoM sirahAnA karake leTa gaye aura nivANa hogyaa| nirvANa se para vicAra kiyA jAya to usame hameM itihAsa se virodha, pUrva yAnanda ne tathAgata se prArthanA kI ki Apa isa kSadra sAmpradAyika vyAmoha aura hIna manovRtti ke hI darzana nagara me, jagalo nagara me, zAkhA nagara meM nirvANa na kare, hote hai / dharma senApati sAriputra baddha se pUrva hI parinirvANa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura ko prApta ho gaye the / mayukta nikAya 45/2/3 me aisA ye uddharaNa jaina saMgha ke bheda hone ke pazcAt likhe gaye varNana milatA hai yaha bhI sambhava lagatA hai ki mahAvIra ke nirvANa eka bAra bhagavAna buddha zrAvastI ke jetavana me vihAra sambandhI ullekha kevala dharmadveSa vaza hI likhe gaye hoN| karate the taba sthavira sAriputta ne bhagavAna se prAjJA tabhI to cunda dvArA mahAvIra-nirvANa kA samAcAra sunakara -mAMgI-bhante ! bhagavAna anujJA de, sugata anujJA de, prAnanda isa vArtA ko tathAgata ke lie bheMTa svarUpa batalAte merA parinirvANa kAla hai| prAya: saMskAra khatma ho cukA haiM upAli dvArA buddha kI prazaMsA sunakara mahAvIra kA bhagavAna ne pUchA '-kahAM parinirvANa karoge ?' 'bhante / uSNa rakta vamana karanA itihAsa viruddha aura TeSa dvArA magadha meM nAlakagrAma meM janma gRha hai, vahA~ parinirvANa pracArita mithyA kalpanA mAtra hai| ataH ye sabhI ullekha karUMgA?' bhagavAna ne unheM prAjJA dedI aura ve apane 500 apramANika evaM pravizvasanIya hai| bhikSamoM ke sAtha eka saptAha me nAlakagrAma me phuNce| bauddha granthoM ke ina ullekhoM ko eka hI zarta para aura apane janma sthAna vAle ghara meM Thahare / vahAM khUna girane svIkAra kiyA jA sakatA hai| vaha yaha hai ki jaina zAstroM kI bhayaMkara vImArI huI, maraNAntaka pIr3A hone lagI aura kA mahAvIra sambandhI sampUrNa kathana aprAmANika mAna usI vImArI meM unakI mRtyu hogii| liyA jaay| usa sthiti me 'mahAvIra ke mukha se uSNa mahApaMDita rAhula sAkRtyAyana dvArA racita 'buddhacaryA' rakta kA vamana, rugNAvasthA me pAvA me unakI mRtyu, mRtyu pR.525 ke anusAra sAriputra kI mRtyu ke prAyaH eka varSa ke pazcAt jaina saMgha meM kalaha aura saMgha-bheda jaisI prasaMgata bAda bhagavAna nAlandA meM vihAra karate the, taba sAriputra aura paramparA viruddha bAteM bhI svIkAra karanI pdd'eNgii| ne bhagavAna se praznottara kiye| isa para rAhulajI ko phira bhI pAvA-jahAM mahAvIra kI mRtyu batAI gaI haiTippaNI denI par3I-sAriputra kA nirvANa pahale hI ho vartamAna pAvApurI hI mAnanI hogI, kyoMki nAlandA se ve cukane se, yaha bhANako ke pramAda se yahA~ mAyA mAlUma isI pAvA meM le jAe ge| hotA hai| jo loga boda zAstroM ke spaSTa kathana ko prAmANika bauddha zAstroM meM kaI vAra niggaMThanAtaputta kI mRtyu kI mAnakara zatAbdiyoM se paramparAgata rUpa se mAnya vartamAna sUcanA kahI candra ke mukha se, kahIM sAriputta ke mukha se pAvApurI ko ukhAr3a-ujAr3a kara naI pAvA basAne kI dikhalAI gaI hai| pratyeka sUcanA meM yaha bhI kahA gayA hai taiyArI meM juTa par3e haiM, unheM apane prayatnoM ke samarthana meM ki nigaMTha nAtaputta kI mRtyu hote hI nigaThoM meM phUTa ho kucha Thosa pramANa sagraha karane hoNge| kevala kucha granthoM ke gii| ve paraspara meM kalaha karane lage, paraspara durvacana kalpita, vivAdagrasta aura dhArmika dveSapUrNa uvaraNoM ke bala bolane lge| nigaTha nAtaputta ke zveta vastradhArI gRhastha para praura navInatA ke vyAmoha meM apanI paramparA aura ziSya nigaMThoM (digambara sAdhunoM) meM virakta hai| kintu zAstroM ko amAnya nahIM ThaharAnA caahie| vauddha zAstroM kA kathana mithyA hai| bhagavAna mahAvIra ke itihAsakAra aura pAvA-kaI pAzcAtya aura bhAra. akhaNDa jaina saMgha me do bheda digambara aura zvetAmbara ke tIya purAtatvavettAnoM aura itihAsakAroM ne ma0 buddha ke rUpa meM mauryasamrATa candragupta ke kAla meM usa samaya hue, parinirvANa ke lie jAte hue pAvA meM Thaharane aura vahAM jaba ve antima zrutakevalI bhadrabAha ke sAtha rAjapATa chor3a- kI nadI kakutthA meM snAna aura pAna karane kI ghaTanA ke kara muni banakara dakSiNa kI pora cale gye| digambara silasile me pAvA kI khoja kI hai| isa khoja ke pariaura zvetAmbara donoM hI paramparAyeM ise svIkAra karatI haiN| NAma sabhI ke eka se nahIM haiN| balki bhinna-bhinna rahe haiN| taba bauddha zAstroM kI isa nirAdhAra kalpanA ko kaise apane niSkarSoM ke samarthana meM koI bhI pramANa to nahIM svIkAra kiyA jA sakatA hai| yaha to itihAsa ke mAnya de pAyA, kintu sambhAvanAmoM ko mAdhAra mAnakara unakI tathyoM ke viparIta hai / aisA lagatA hai ki caukhazAstroM ke puSTi kii| kintu sabhI kA eka hI uddezya rahA ki jahA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178, varSa 24, ki04 anekAnta bhojana karake buddha ko sAMghAtika roga huA, usa pAvA rAjagRha meM stUpa banavAyA thaa| kI khoja kI jAya / kapilavastu se lekara kuzInAga, jaba hamsAga bhArata yAtrA ke lie pAyA thA, taba paDaraunA, phAjilanagara, saThiyAMva, sareyA, kukkurapATI, usane kapilavastu ke bAhara saikar3oM-hajAro stUpa dekhe the| nandavA, danAhA, prAsamAnapura DIha, mIra vihAra, pharamaTiyA ___ ina kAraNo se isa vizvAsa kI puSTi hotI hai ki aura gAMgITikAra taka prAcIna bhavanoM, mandiroM aura stUpoM prakRti ke prakopa se athavA prAtatAyI AkramaNakAriyoM ke ke dhvaMsAvazeSa bikhare par3e hai| pratyAcAroM se inakA vinAza hogayA / yaha saba likhane kA aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki zrAvastI kI rAja hamArA prAzaya itanA hI hai ki kapilavastu, kuzInArA gaddI para baiThakara vidUDama ne apane pitA prasenajita ko aura pAvA kA vinAza buddha kI mRtyu ke prAsapAsa huA maravA kara zAkyoM aura unake nagaroM kA vidhvaMsa kara diyaa| aura stUpo kA vinAza isake hajAra-bAraha sau varSa vAda aura isa prakAra zAkyoM se badalA lene kI apanI pratijJA huprA / prataH nagaroM ke avazeSoM ke Upara stUpo ke avazeSa ko pUrA kiyaa| isI prakAra zreNika bimbasAra ke putra hone caahie| isa dRSTi se dekhA jAya to isa vizAla ajAtazatru ne apane pitA ko bandI banA kara magadha kI bhabhAga me vikhare hae avazeSa paura TIle stUpoM ke ho sakate rAjagaddI hathiyAlI aura usane bhI vidUDabha kI taraha hai| hI apanI nanihAla, vaizAlIgaNa sagha aura unake mitra ina avazeSoM kI yAtrA bhArata sarakAra kI prora se deza malla saMgha aura kAzI-kozala saMgha ko barbAda kara minidhama baiMgalara, kAralAila prAdi ne 1875 yA diyaa| isa pradeza me mIloM me bikhare hue ye DIha (TIle) usake prAsapAsa kI thii| ina vidvAnoM ke yAtrA vivaraNa aura avazeSa ina do mahatvAkAMkSI rAjAmo ke pratizodha ke sarakAra kI bhora se prakAzita ho cuke hai| ullekhanIya pariNAma hai / kintu yaha nivarSa bhI sarvAMza me satya nahIM yaha hai ki inhoMne isa sAre pradeza kI yAtrA karakaM chAnabIna hai / buddha kI mRtyu ke pazcAt unakI asthiyoM kA pATha kI, kintu unhoMne apanI riporTa meM kisI jaina mUrti, mandibhAgoM meM vibhAjana huA thaa| unameM eka bhAga zAkyoM ne ra mAnastambha, zilAlekha ke milane kA koI ullekha nahI liyA thA, do bhAga-pAvA aura kuzI nArA ke malloM kiyaa| unhoM ne apanI riporTa meM sarvatra bauddha stUpoM kI ne lie the| donoM saghoM ne una asthi-bhasmoM para stUpoM hI carcA kI hai| inake atirikta anya kinhIM ko koI jaina kA nirmANa karAyA thaa| uparyukta donoM yuvaka rAjAroM meM cinha mile hoM' aisI bhI jAnakArI hame nahIM hai / saThiyA~va se vidUDama me to buddha ke jIvana kAla meM hI zAkyoM para meM tAlAba aura stUpoM ke dhvaMsoM ko dekhakara yahAM para mahAAkramaNa karake unakA vinAza kiyA thaa| kintu prajAta vIra ke nirvANa kI kalpanA kara lenA yuktiyukta nahIM zatru ne buddha ke nirvANa ke bAda mallasaMgha kA vaizAlI ke lgtaa| ke sAtha vinAza kiyaa| vidUDama ke samaya meM to kapila- misa kaniMghama ne apanI isa riporTa meM pAvapurI kA vastu meM koI stUpa hI nahIM the, stUpa to zAkyoM ke mRtyu varNana karate hue use hI jainoM kA mahAn tIrtha aura mahA. ke bAda aura baddha ke nirvANa ke pazcAt banAye gaya tha / vIra kI nirvANa-bhUmi batAyA hai| zAkyo ke naSTa karane ke bAda vidUDabha aura usakI senA - eka nadI ke kinAre ThaharI haI thii| tabhI bhayakara 1.a-Report of tours in the Gangetic Provinces molA-vRSTi hone lgii| usase nadI meM bADhamA gaI aura from Badaon to Bihar in 1875-76 and 1877-78 saba baha ge| by Alexander Cunningham Vol. XI prAjAta zatru ne kuzInArA aura pAvA kA vinAza kiyA b- Report of a tour in the Gorakhpur DishogA, kintu vaha stUpoM kA vinAza nahI kara sakatA thaa| trict in 1875-76 and 1876/77 by A.C.L. Carlusane prasthi-bhasma kA eka bhAga prApta kara usake Upara byle, Vol.XVIII
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura 176 eka anya riporTa me (Archeaological Survey ne snAna mora jala-pAna kiyA thaa| anheyA ke do mIla Report 1905) DaoN. vogela ne batAyA hai ki kuzInagara pazcima meM eka bar3I nadI bahatI hai jo ghAgI kahalAtI hai| paura saThiyAMva prAdi meM koI imArata mauryakAla ke bAda par3araunA se 10 mIla uttara-pazcima meM siMghA gAMva ke kI nahI hai, saba isake pahale kI hai| pAsa eka jhIla hai| usI me se ghAgI, anheyA aura sonavA mi. kaniMghama ne apanI 1861.62 kI riporTa meM pora nadI nikalatI hai| vastutaH ghAgI bar3I nadI hai| isakI bAda me Ancient' Geogrophy of India meM paDaraunA . pazcima kI sAkhA anheyA hai aura pUrva kI zAkhA sonavA ko pAvA mAnA hai| hai| ghAgI kA artha hai kukkuTa aura kakutthA paryAyavAcI mi0 kAila kA mata hai ki pAvA vaizAlI-kuzInArA zabda hai| mArga para avasthita thii| ata: vaha kuzInArA se dakSiNa pAvA ke khaNDahara hI praba saThiyAMva DIha kahalAte hai| parva meM honI cAhiye / jaba ki paDaraunA uttara mora uttara inhI TIloM para saThiyAva gAMva basA hai| phAjilanagara aura pUrva me 12 mIla dUra hai| vaha to prAcIna vaMzAlI-kuzo- saThiyAMva dono eka prAcIna gAva ke do bhAga hai| saThiyAMva nArA mArga para bhI nahI hai| unake mata se phAjila nagara- DIha ke pazcima meM eka bar3A tAlAba hai jo 1100 phuTa saThiyAMva purAnI pAvA honA cAhiye / lambA aura 550 phuTa cauDA hai / isake prAsapAsa choTe bar3e lakA kI bauddha anubhUtiyoM ke anusAra pAvA kuzInArA kaI tAlAba hai| saThiyAMva kA bar3A DIha uttara me 1700 se 12 mIla dUra gaNDaka nadI kI ora honI caahie| phuTa lambI eka sar3aka se jur3atA hai, jo kasiyA phAjilaarthAta kazonArA se pUrva yA dakSiNa-pUrva meM / siMhalI anuzruti nagara sar3aka se milatI hai| isake pAsa sebI pAvA aura kuzInArA ke bIca meM eka choTI nadI bhI paTakAvalI sar3aka jAtI hai| batAtI hai, / jo kakutthA kahalAtI thii| yahIM buddha ne snAna sArA saThiyAMva Doha prAcIna nagara ke hI avazeSa hai| aura jala-pAna kiyA thaa| sabhavata: isI nadI kA nAma DIha para saghana vRkSa khar3e hue hai| isake dakSiNa bhAga vartamAna meM ghAgI nadI hai| yaha kasiyA se pUrva, dakSiNa-pUrva lagabhaga tIna cauthAI bhAga meM ITeM bikharI paDIsI kI ora 6 mIla dUra hai|' U~ce-U~ce Dhera bhI jahAM tahAM milate hai| sabhavataH ye stUpoM baddha aura mahAkAzyapa kramaza: magadha aura vaizAlI se ke avazeSa hai eka TIle para logoM ne devI kA thAnA kuzInArA jAte hue pAvA me Thahare the| liyA hai eka per3a ke sahAre devI kI mUrti khar3I hai| yahAM phAjilanagara me eka bhagna stUpa hai| phAjilanagara jo ITeM milatI hai , unameM kucha 11 iMca lambI, kacha 13 paura saThiyAMva pAvA ke avazeSoM para bane hai, aisA lagatA aura 14 iMca lambI hai| khudAI meM 15 iMca ko bhI ho hai| bhagna stUpa meM lagabhaga Der3ha phAga uttara-pUrva meM nadI hai milI hai| jomonA. sonAvA yA sonArA nadI kahalAtI hai| kucha phAjilanagara meM thAnA, posTa prApisa hai| ye bhoITo kI ora bar3hane para isI kA nAma kukU par3a gayA hai| kI TIle para bane hai isake aAsapAsa bhI bahata se TIle hai| riyAMva ke dakSiNa me 10 mIla pare eka ghATa athavA kukU mukhya sar3aka se uttara kI ora 350 phuTa kI dUrI para eka / isa nadI ke kinAre isase milate julate nAma bar3A TIlA hai vizvAsa kiyA jAtA hai, yaha TIlA kisI pAye jAte hai-jaise kurkaTA, khurahuriyA, kuTeyA / laMkA stUpa kA avazeSa hai / TIle ke Upara stUpa kI UcAI 35 aura barmA kI anuzratiyoM meM isa nadI kA nAma kakutthA phuTa hai| stUpa kA UparI bhAga 40 se 44 phuTa ke ghere me sA ko batAyA hai| yaha pAvA prari kuzInArA ke bIca hai / sabhava hai. buddha ke asthi, bhasma ke Upara banA pAta vartamAna me saThiyAMva se Der3ha mIla pazcima kI yahI ho / yahA~ mandira yA vihAra ke bhI kacha cinha mile mora prAcIna nadI ke cinha milate haiM jo manheyA, soniyA hai| eka dhvasta bhavana bhI hai| ina donoM ke bIca me masala. aura monAkA kahI jAtI hai| saMbhavataH isI nadI meM buddha mAnoM ne karavalA banA liyA hai| yaha stapa saThiyAMva DI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100, varSa 24, ki0 4 , ke pUrva uttara pUrva me 3300 phuTa dUra hai| stUpa ke uttara meM 300 phuTa dUra se phAjilanagara gAMva zurU hotA' hai / ' 'mahAvIra kA nirvANa dakSiNa bihAra kI pAvA meM humA thA aura bIDa piTaka uttara bihAra kI pAvA kA varNana karate haiN| ve pravArtha hai|' DaoN. kArpeNTiyara - Indian Antiquary 1914 'bauddha dhAgamoM meM varNita mahAvIra ke nirvANa-prasaMga aitihAsika nirdhAraNa meM kisI prakAra upekSA ke yoga nahIM hai / ' - rAhula sAMkRtyAyana, darzana, di0492 'bhagavAna mahAvIra kI nirmANa bhUmi ke viSaya meM hameM koI saMdeha nahIM hai| bhagavAna kI nirvANa-bhUmi vahI gAvA 520 I0 pU0 ke lagabhaga mahAvIra kA dehAnta bhApu hai jo bihAra nagara se prAgneya koNa me sAna mIla para purI nika paTanA jile kI pAvApurI me huA I' zrathavA pAvApurI ke nAma se prasiddha jaina tIrtha hai| jaina zAstroM meM isako madhyamA pAvA kahA hai|' --muni kalyANa vijaya jI, zramaNa bhagavAna mahAvIra - prastAvanA, pR. xxviii -DaoN0 ramAzaMkara tripAThI, prAcIna bhArata kA iti hAsa 'IsA ke 13vI 14vIM zatAbdI ke aneka paristhi tiyoM ke kAraNa jainadharma uttara bihAra se bilakula kaTa gayA thaa| ina auaura dhAge kI zatAbdiyoM meM dakSiNa bihAra ke jainajagata me naI cetanA huI isa AkA kendra rAjagira-pAvApurI bihAra zarIpha bana gayA / rAjagRha mahAvIra ke samaya se hI jainatIrtha mAnA jAtA rahA hai| pAvApura athavA pAvApurI me jaina sammelanoM ke hone kA patA calatA hai ye sammelana 12vI zatAbdI meM hue, aisA patA calatA hai| jaba ki I0 san 1203 me vahAM bhagavAna mahAvIra kI mUrti virAjamAna kI gii| madana kIrti apane samaya ke 26 tIrthoM kA varNana karate hue isa zatAbdI ke dvitIya caraNa meM pAvApurI ke vIra jina kA varNana karate hai jinaprabhasUrI ne isase pagalI zatAbdI meM apane grantha 'tIrthakalpa' me pAvApurI ke sambandha meM do adhyAya diye haiM / isa prakAra pAvApurI kI sthiti, jisake bAre meM 'mahAvIra kA nirvANa kSetra hone kA vizvAsa kiyA jAtA hai, caudahavIM zatAbdI me sudRr3ha hogaI / ' uparyukta uddharaNoMme DA0 vogela, karnAla, DA0 jAyasavAla ne malloM kI pAvA se mahAvIra - nirvANa kA koI samarthana nahIM kiyaa| DA0 yogendra mizra aura rAhula sAsyAyana ne avazya isa pakSa kA spaSTa samarthana kiyA hai / rAhula jI kevala bauddha zAstroM ke pAyA sambandhi ullekho ko hI pramANa mAnate hai / kintu ve ullekha aspaSTa haiM aura unakA jaina granthoM ke mahAvIra nirmANa sambandhI vivaraNoM se samanvaya nahI ho paataa| phira bauddha grantho me bhI mataka Dr. Yogendra Mishra, An Early History nahIM hai / 'aTTakathA' to mahAvIra ko nAlandA se pAvA of Vaishali, P. 235-36 jAkara mRtyu kA ullekha karatI hai / DA0 mizra ke pAsa zrI nAhara ke 'jaina lekha saMgraha' kA eka lekha pramANabhUta tarka hai, jisame 1203 I0 meM pAyA me bhagavAna mahAvIra kI mUrti kI pratiSThA kI carcA hai usa zilAlekha se usa mUrti kI pratiSThA kAla Adi samba -DaoN0 ke0 pI0 jAyasavAla Journel of Bihar nnd Orissa Research Society 1, 103 1. Report of a tour in the Gorakhpur Dis trict in 1875-76 and 1076-77, by A. C. L. Carlbyle Vol. XVIII 2. zrI 'rAjagRha ke nikaTa pAvApurI me kArtika amAvasa kI rAta unakA (mahAvIra kA) nirvANa huaa|' bhAratIya iti hAsa kI rUparelA, zrI jayacandra vidyAlaMkAra bhAga 1, pRSTha 372 / pUraNa candra nAhara, jaina lekha saMgraha, bhAga 2, kalakattA 19270 263 'kuzInArA ( kasayA ) se canda mIla uttara papaura (jilA gorakhapura, ho pAyA hai) paramparA ko bhUlakara paTanA jile kI pAvA naI kalpanA hai / ' isa prakAra purAtatvavettA aura itihAsa kAra isa viSaya meM ekamata nahI hai / spaSTa hI isa viSaya me do pakSa rahe haiM / jinhoMne mahalo kI pAvA se mahAvIra kA nirvANa mAnA hai, unake pAsa bauddha granthoM kA grAdhAra hai / jinhoMne vartamAna pAvApurI se mahAvIra kA nirvANa mAnA hai, unhoMne apane pakSa meM jaina granthoM aura paramparAgata jaina mAnyatA kA samarthana pAyA /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura dhita bAtoM para prakAza paDatA hai, kintu usase yaha to siddha baiThA huA thA / lagabhaga tabhI zreNika vibasAra kI mRtyu nahI hotA ki mahAvIra kI usa mUrti kI pratiSThA se pahale huI thii| ajAta zatru usa samaya zoka pora rAjanaitika pAvApurI meM koI jaina mandira nahIM thA aura usakI jaina ulajhanoM meM phaMsA huA thA / vaha aisI sthiti meM nahIM thA tIrtha ke rUpa meM mAnyatA nahIM thii| yadi madana kauti ne ki vaha kahI aAkramaNa kara paataa| vastuta: vaha apanI 'zAsana catustrizikA' me 'pAvApura' ke bhagavAna mahAvIra sthiti jamAne meM lagA huA thaa| isI lie vaha svayaM kI pratimA kA atizaya batAyA hai| ukta zilAlekha aura utsava meM nahI pA skaa| dUsarI bAta yaha hai ki vaha bhI madana kIrti ke uddharaNoM se to yaha siddha hotA hai ki 13vI mahAvIra kA anuyAyI thA aura tIrthakara bhagavAna ke nirvA14vIM zatAbdI meM bhI pAvApurI eka prasiddha tIrtha mAnA Notsava me padhAre hue sAdharmI rAjApo se yuddha karake vaha jAtA thaa| apayaza mola nahI le sakatA thA / yuddha karane ke lie usake upayukta vidvAnoM ke atirikta DA0 kANTiyara, DA. pAsa anya avasara bhI the| apanI sthiti sudRDha kara lene ramAzakara tripAThI, jayacandra vidyAlaMkAra, muni kalyANa- para rAjyArohaNa ke pAThave varSa meM usane vaizAlI gaNasagha vijaya jI prAdi sabhI vidvAn spaSTa rUpa se isa bAta kA se yuddha ThAna diyA aura anta me (kucha vidvAno ke mana se samarthana karate hai ki vartamAna pAvApurI hI mahAvIra kA 16 varSa yuddha karane ke pazcAt) usane vaizAlI aura malla nirvANa-kSetra hai| mahAvIra ke sambandha me jaina grantho kI gaNo kA vinAza kara diyaa| prAmANikatA asaMdigdha rUpa se mAnya kI jAnI cAhie, bhagavAna mahAvIra pAvA meM rAjagRha se padhAre the, aisA jaba ki bauddha vAGmaya me mahAvIra kA jo bhI vivaraNa ullekha zvetAmbara zAstro meM milatA hai / rAjagRha se malla milatA hai, vaha sAmpradAyika vyAmoha ke kAraNa tathya deza bilakula milA huA thaa| virUddha, apamAnajanaka aura bhrAnti kAraka hai| isalie (2) dUsarI zakA ki yahAM koI purAtatva nahIM hai, bauddha sAhitya isa viSaya me vahIM taka mAnya kiyA jA vizeSa Thosa nahIM hai| sammeda zikhara meM bhI koI purAtatva sakatA hai, jahA~ taka vaha jaina sAhitya aura paramparA ke nahI / isa lie kyA vaha bhI vAstavika tIrtha sthAna nahI anukUla ho / bodva sAhitya kI prAmANikatA ke moha meM hai ? pAvApurI ke mandira meM prArambha se caraNa virAjamAna jaina sAhitya ko pramANika karAra nahIM diyA jA sktaa| rahe hai| mandira kA jIrNoddhAra samaya-samaya para hotA rhaa| ___anta me hama una zaMkAnoM aura saMbhAvanAyo ka sambandha kisI prAtatAI kI kudRSTi usa prora nahI gayI / prata: me bhI kucha paktiyA~ likhanA Avazyaka samajhate hai jo varta surakSita rhaa| mAna pAvApurI kI mAnyatA ke virodha meM upasthita kI jA sArAMzata. hamArI mAnyatA hai ki vartamAna pAvApurI hI sakatI hai| (1) mahAvIra ke nirvANa ke samaya nI malla bhagavAna kI nirvANa-sthalI hai, yaha pAvana bhUmi hai, vizva rAjA bhI upasthita the / magadha malloM kA zatru thaa| taba vedya hai / dUsaro se prabhAvita hokara apanI paramparAgata tIrthave zatra-pradeza ke itane nikaTa athavA zatru-pradeza me kaise prA bhUmiyo kI mAnyatA kA visarjana nahIM karanA caahie| sakate the? (2) pAvApurI meM prAcInatA ke koI cinha aura na bhAvukatA meM bahakara ise pratiSThA kA prazna hI banA nahIM milte| denA caahie| jaba taka sarvasammata Thosa pramANa na mile, pahalI zaMkA yA sabhAvanA ke uttara meM nivedana hai ki taba taka yathA sthiti rahanI caahie| malla rAjA jaina the| magadha samrATa bhI jana the| hajArIbAga -mAnabhUmi pradeza bhI malla deza kahalAtA thaa| ho sakatA hai, 1. muni zrIcandra kRta 'kahA kosu' sandhi 15 kaDavaka 1 vahA~ ke rAjA nirvANa ke samaya upasthita hue hoN| iti- 1. isake lie dekhie The Geographical DictionhAsa granthoM ke dekhane se jJAta hotA hai ki jaba mahAvIra kA ary of Ancient And Mediaeval India, by nirvANa hamA, usa samaya magadha kI gaddI para ajAta zatra Nunda Lal Dey me prAcIna bhArata kA nakzA,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmAtya kuzarAja paramAnanda jaina gopAdri meM tomaravaMzI rAjAdhirAja vIramendra kA jIvana paricaya diyA hunA hai| yaha paurANika ke rAjya meM mahAmAtya kuzarAja the jo jaisavAla caritra bar3A ho rucikara priya aura dayArUpI amata kula ke bhUSaNa the| inake pitA kA nAma jainapAla kA zrota bahAne vAlA hai| isa para aneka vidvAnoM aura mAtA kA nAma 'loNA' devI thA, pitAmaha kA dvArA prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hindI gujarAtI nAma 'bhallaNa' aura pitAmahI kA nAma uditA bhASA meM grantha race gaye haiN| devI thaa| kuzarAja ke pAMca bhAI aura bho the, kavi ne yaha graMtha vIramadeva ke rAjyakAla meM jinameM cAra bar3e aura eka choTA thaa| hasarAja, kuzarAja kI preraNA se racA thaa| san 1400 sairAja, rairAjya, bhavarAja, ye bar3e bhAI the aura ke Asa-pAsa hI rAjasattA vIramadeva ke hAtha hemarAja choTA bhAI thaa| ina saba meM zarAja bar3A meM AI thI, hijarI sana 805 aura vi0 aura dharmAtmA tathA rAjanIti meM kuzala thaa| jaina- saM0 1462 meM athavA 1405 A. D. meM malla dharmakA pratipAlaka aura devazAstra-guru kA bhakta isane ikavAla khAM ne gvAliyara para car3hAI kI thii| parantu gvAliyara meM candraprabha jina kA eka vizAla jina- usa samaya use nirAza hokara hI lauTanA pdd'aa| mandira banavAyA thA aura usake pratiSThAdi kArya prAcArya amRtacandra kI 'tattvadIpikA' (pravacanako bar3e bhArI samAroha ke sAtha sampanna kiyA thaa| sAra TIkA) kI lekhaka prazasti meM jo vi0 sa0 zarAja kI tIna striyA thI. ralho. lakSaNazrI aura 1466 meM likhI gaI hai, gopAdri (gvAliyara) meM kaushiiraa| ye tInoM hI patniyAM satI, sAdhvI tathA usa samaya vIramadeva ke rAjya kA ullekha kiyA guNavatI thI aura nitya pUjana kiyA karatI thI; gayA hai| kuzarAja ne sa0 1475 meM eka yaMtra ko ralho se kalyANasiMha nAma kA eka putra utpanna pratiSThita kiyA thA jo naravara ke mandira meM vidyahuaA thA, jo bar3A hI rUpavAna, dAnI aura jinaguru mAna hai-saM0 1475 aSADha sudi 5 gopAdri .. caraNArAdhana meM tatpara thaa| rAjAdhirAja zrI vIramendrarAjye zrI karSatA janaiH saMghIndravaMze sAdhu bhullaNa bhAryA pitAmahI putra jainakuzarAja jahA~ dharmaniSTha aura kartavya parAyaNa thA vahA~ vaha rAjanIti meM bhI catura thA / vaha rAjya pAla bhAryA loNA devI tayoH pUtrAH parama zrAvakaH sevA ko apanA kartavya mAnakara karatA thaa| mahA sAghu kuzarAjo'bhUta bhArye ralho, lakSaNazrI kauzIrA mAtya hote hue bhI usameM ahaMkAra nahI thA, bar3A ho tatputra kalyANa malabhUta bhArye dve dharmazrI jayatammide ityAdi parivAreNa samaM zAha kuzarAjo yatra praNaudAra aura ha~samukha thaa| vaha vIramadeva kA mahAna mati / aura amarakIti ke SaTkarmopadeza kI Amera vizvAsapAtra mahAmAtya thA aura pRthvI kI rakSA karane meM tatpara thA prati meM, jo sa. 1476 ko likhI huI hai usameM bhI vIrama deva ke rAjya kA ullekha hai| isase spaSTa hai sarvaguNa sampanna kuzarAja ne zrutabhaktivaza ki 1462 se 1476 taka vIramadeva kA rAjya rahA yagobara cArata kA racanA padmanAbha kAyastha sa karAi hai| vahI samaya kUzarAjya kA hai| thI, jisameM rAjA yazodhara aura rAnI candramatI kA (jaina graMtha prazasti sagraha bhA. 1 pR0 5-6)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho ke pArzvanAtha maMdira kI bhittiyoM kI rathikAoM meM jaina deviyAM mAruti naMdana prasAda tivArI madhya pradeza ke chatarapura jile meM sthita khajurAho kA hindU maMdiroM para utkIrNa deviyoM se pArzvanAtha maMdira kI bhAratIya vAstu tathA zilpakalA ke kSetra meM mahatvapUrNa deviyoM ko alaga karane kI dRSTi se kalAkAra ne pratyeka sthAna hai| caMdelo ke zAsana kAla me nimita khajurAhoM ke devI ke sAtha kaI tIrthakara prAkRtiyo ko citrita kiyA hai, madiro kI bhittayo para zaiva, vaiSNava aura jaina sampradAyoM jo vAstava me unake jainadharma ke pracalita aura viziSTa se sabaMdhita mUrtiyA utkINita hai, jina sabake zilpa vidhAna devI rahe hone kI ora saketa karatA hai| me prAyaH samAna tatva milate hai| vartamAna khajurAho grAma maMdira ke maNDapa kI bhitti ke nIce adhiSThAna para ke samIpa avasthita jaina madiroM kA samUha khajurAho kA uttara aura dakSiNa kI ora sarasvatI kI do prAkRtiyAM pUrvI madira samUha kahalAtA hai| samasta navIna va prAcIna (36"x25") utkIrNa hai / dakSiNI bhitti kI lalitAdigabara jaina mandira eka vizAla kintu navIna parakoTe ke sana mudrA me eka UMcI pIThikA para AsIna sarasvatI mUrti andara sthita hai| do prAcIna mandiroM AdinAtha va pArzva me devI chaha bhujAo se yukta hai / devI kA dAhinA laTakatA nAtha, me se pArzvanAtha sabhI dRSTiyo se sarvotkRSTa hai, jisakA paira kamala para sthita hai| sarasvatI ke UparI do bhujAnoM, samasta khajurAho ke maMdiro me bhI zil paba sthApatya donoM hI dAhine aura bAyeM, me kamazaH padma aura pustaka pradarzita hai, dRSTiyo se viziSTa sthAna hai| pArzva madira mUlata. Adi jabaki devI kI madhya kI donoM bhujAeM vINA vAdana me nAtha kA madira thA isakI puSTi garbhagRha me sthApita baila vyasta hai / vINA kA UparI bhAga kucha khaNDita hai / devI cinha se yukta pIThikA se hotI hai, jisa para 16vI zatI ne apane nicale do dAhine va bAye hAtho me kramaza: varadameM pArzvanAtha kI navIna pratimA sthApita kI gii| pArzvanAtha mandira ke pUrvI dvAra para utkIrNa 1011 vikrama savat mudrA aura kamaNDalu dhAraNa kara rakhA hai| devI kI bhujAnoM me bINA kA pradarzana mAtra hI devI ke sarasvatI se pahacAna (654) ke lekha ke AdhAra para ise 10vIM zatI me nirmita ke lie paryApta hai / devI ke pratyeka pArzva meM tribhaMga mudrA svIkAra kiyA gayA hai| isa madira kI bAhya bhittiyoM meM khaDI eka cAmaradhArI sevaka prAkRti ko mUrtigata kiyA para jaina tIrthakaroM ora ambikA kI prAkRtiyoM ke atirikta gayA hai, jisakI dUsarI bhujA kaTi para sthita hai| ina kucha anya deviyo ko bhI viziSTatA pradAna karane kI dRSTi se vibhinna rathikAnoM meM sthApita kiyA gayA hai| inhIM sevaka prAkRtiyoM ke samakSa do hAtha joDe upAsaka prAkR tiyAM utkIrNa hai / devI ke vAma caraNa ke samIpa hI eka deviyoM kI mUrtiyo kA adhyayana hamArA abhISTa hai| bhagna upAsaka AkRti citrita hai / sarasvatI ke zIrSa bhAga vibhinna deva kulikAmoM meM pratiSThita sarasvatI, lakSmI aura me donoM ora do khaDI tIrthakara mAkRtiyo kA aMkana dhyAbrahmANI mUlata: brAhmaNa dharma kI deviyAM hone ke bAvajUda jana zilpa va dharma me kAphI pracalita thii| khajurAho ke tavya hai / ina prAkRtiyoM ke bagala meM dono kAno para do yugala mAlAdhArI gandharvo kI uDDAyamAna prAkRtiyA dekhI 1 bruna, klAja, "di phigara praoNpha di TU lovara rilIphsa jA sakatI hai inake nIce puna: pratyeka chora para eka uDDA mAna di pArzvanAtha Tempala eTa khajurAho," prAcArya yamAna vidyAdhara kI prAkRti akita hai| devI grIvA me zrI vijaya vallabhasUri smRti grantha, 1956, aMgrejI hAroM, dhotI, dhammila, mekhalA, kaMgana nUpura, pAyajeba vibhAga, pR. 23-24, aura eka lambI mAlA se susajjita hai| sarasvatI kI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184, varSa 24, ki04 anekAnta dUmarI mUrti uttara ko bhini ke adhiSThAna meM utkIrNa hai, tribhaMga mudrA me eka pIThikA para khaDI caturbhuja devI kI jisameM lalitAsana mudrA meM prAsIna devo cAra bhujAoM se eka anya mUti dakSiNa kI bhitti para dekhI jA sakatI hai, yukta hai / devI ke donoM para khaNDita ho cuke hai / sarasvatI jisame devI ke mAtra Urba dAhinI bhujA meM sanAla kamala kI do Urdhva bhajAmoM me sanAla kamala pradarzita hai, jaba ki sthita hai aura dUsarI Urdhva bhujA saMprati bhagna ho cukI hai| donoM nicalI bhajAe bhagna ho cukI hai| pIThikA ke bAyIM milI jAtI jA rapaTA me pradarzita hai ora devI kA vAhana hasa, jisakA zIrSa bhAga khaNDita hai, aura vAma bhujA puna: bhagna hai / alaMkRta mukaTa, karNaphUla, do ko mUrtigata kiyA gayA hai| samasta pracalita alaMkaraNoM se hAroM, ekAvalI, mekhalA, kagana, nUpura, bAjUbanda, dhotI yukta devI kI pahicAna mAtra haMsa ke AdhAra para hI sarasva paura lambI mAlA se susajjita devI ke donoM pAzvoM me tI se kI jA sakatI hai| devI ke donoM pAzvoM meM hAtha do strI sevaka prAkRtiyAM aMkita haiN| vAma pAzvaM kI sevaka joDe upAsaka prAkRtiyoM ke sAtha hI devI ke dAhine caraNa prAkRti ke sAtha hI isa pora kI anya samasta prAkRtiyAM ke samIpa eka kAphI bhagna upAsaka prAkRti ko citrita kAphI bhagna haiM / sAmAnya pralaMkaraNoM se yukta cAmaradhArI / hai / devI ke zIrSa bhAga ke Upara eka prAsIna sevakoM ko strI sevikAoM ke pArzva meM mUrtigata kiyA gayA tIrthakara prAkRti ke atirikta mUrti ke donoM antoM para hai| ina prAkRtiyoM ke samakSa pratyeka pArzva meM eka khar3I utkIrNa do anya prAsIna tIrthaMkaroM kA akana isakI vizeSa. tIrthakara prAkRti (nagna) utkIrNa hai| vAma pAzrva kI tIrthatA hai| ina jina prAkRtiyo ke pAzvoM meM bhI upAsaka prAkR- kara prAkRti pUrI taraha naSTa ho cukI hai / devI ke dAhine tiyoM ko utkIrNa kiyA gayA hai / sarasvatI ke pRSThabhAga me caraNa ke samIpa eka hAya jor3e upAsaka prAkRti ko utkIrNa prabhAmaNDala kamala puSpa aura gulAba se alaMkRta hai| citrita kiyA gayA hai aura dUsarI pora kI upAsaka prAkRti pArzvanAtha maMdira ke uttarI aura dakSiNI bhittiyoM para naSTa ho cukI hai| isa mUrti ke uparI bhAga meM pratyeka lakSmI kI kula tIna pratimAye utkIrNa hai, jina sabameM pArzva meM eka mAlAghArI uDDAyamAna gandharva yugala ko lakSmI ko nizcita pahacAna kisI viziSTa pramANa ke mUrtigata kiyA gayA hai inake samIpa hI pratyeka pArzva meM prabhAva meM sadehAspada hai| Urdhva do bhujAoM me pradarzita tIrthakara kI eka khar3I (nagna) prAkRti utkIrNa hai| isI kamaloM ke AdhAra para hI inheM lakSmI graMkana batAyA gayA mati ke Upara eka dUsarI rathikA meM caturbhuja lakSmI kI hai| uttarI bhitti ke bAyeM kone para utkIrNa eka mUrti tribhaMga mudrA meM khar3I eka anya mUrti sthApita hai| devI kI meM caturbhuja devI ko eka pIThikA para khar3A utkIrNa kiyA UparI dAhinI bhujA bhagna hai, para UparI bAyI bhujA me gayA hai| devI kI Urdhva do bhujAoM meM arSa vikasita sanAla kamala pradarzita hai / devI ke nicale vAhine va bAyeM sanAla kamala aura nicale vAma hasta me eka zaMkha citrita hAthoM meM kramazaH ubhaya mudrA aura kamaNDalu sthita haiM / pAva hai| devI ko nicalI dAhinI bhujA khaNDita hai / devI donoM sthita sevikA prAkRtiyoM ke eka hAtha me kamala va dUsarA pAvoM meM sevikAoM dvArA veSTita hai| devI ke caraNoM ke kaTi para sthita hai / ina prAkRtiyoM ke samIpa hI jinakI samIpa dono ora kAphI bhagna upAsaka prAkRtiyoM ko do khar3I (nagna) prAkRtiyAM utkIrNa hai / isa citraNa kI citrita kiyA gayA hai| strI prAkRtiyoM ke samIpa hI viziSTatA hai devI ke skandhoM ke Upara do caturbhuja deviyoM donoM aMtima choroM para do khar3I (nagna) tIrthaMkara prAkRtiyoM kA aMkana, jo jainadharma kI do atyanta lokapriya deviyoM ko mUrtigata kiyA gayA hai| ina prAkRtiyoM ke pAvoM meM sarasvatI aura cakrezvarI, kA citraNa karatI haiM / devI ke pUnaH do kAphI bhagna puruSa prAkRtiyAM utkIrNa hai / mUrti ke bAma skandha ke Upara pAsIna prAkRti kI UparI bhujAmoM UparI konoM para bhI do khar3I tIrthakara bhAkRtiyAM (nagna) meM cakra (dAhinA) aura argha vikasita kamala (bAyAM) prakita hai / devI ke zIrSa bhAga ke Upara pratyeka pArzva meM pradarzita hai| devI kI nicalI dAhinI bhujA se dhanuSakarSaNa eka uDDAyamAna vidyAdhara ko citrita kiyA gayA hai| [zeSa TAiTala peja 3 para]
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zepAsa 10 84] mRdrA vyakta hai, jisameM anAmikA aura aguSTa eka dUsare ko sarasvatI aura lakSmI ke atirikta brahmANI kI eka chU rahe hai| devI kI nicalI bAma bhajA meM kamaNDalu sthita trimukha mati, jisakI cAro bhujAeM khaNDita haiM, pArzvanAtha hai| mAtra cakra ke prAcAra para hI isakI pahacAna nivivAda maMdira ke unarI bhitti para lakSmI akana ke Upara utkIrNa rUpa se cakrezvarI se kI jA sakatI hai| devI ke dAhine hai| sAmAnya pralakaraNo se yukta devI tribhaMga mudrA meM eka skandha ke Upara pradazina dUsarI prAkRti ke UparI donoM pIThikA para khaDI hai| devI ke dono pAzvoM meM tIrthakaroM bhajAyo me ardhavikamita kamala (dAhinA) aura pustaka ko do khaDI (nagna) pratimAeM utkIrNa hai| devI ke vAma bAyA) pradarmita hai, jaba ki nicale dono hAtho meM abhaya caraNa ke samIpa do strI upAmaka prAkRtiyA~ citrita hai| (dAhinA) aura mAtuliMga (bAyA)sthita hai / pustaka kI pUrva pratimA ke anurUpa hI madhyavartI brahmANI ke donoM upasthiti ni mandeha devI ke sarasvatI hone kI sUcaka hai| skandhoM ke Upara caturbhaja prAsIna deviyo ko utkIrNa kiyA ina grAmIna prAkRtiyo ke bagala meM dono kono para tIrtha- gayA hai| dono hI daviyo kI UparI do bhujAnoM ye kamala karo kI do baDI (nagna) prAkRtiyA utkIrNa hai / isa aura nicale dAhine meM abhaya mudrA pradarzita hai| dAhinI prakAra isa mati meM sarasvatI aura cakrezvarI ko nizcita grora kI prAkRti kI nIcalI vAma bhajA me jahAM bIja pahacAna ke kAraNa madhyavartI mala AkRti kA lakSmI honA pUraka (phala) citrita hai, vahI bAyI ora kI mAkati kI svaya mitra hai, kyoki inhI tIna deviyo ko kucha eka bhujA meM kamaNDala sthita hai| ina donoM hI prAkRtiyo kI anya deviyoM ke sAtha khajurAhA ke jaina zilya meM bahulatA se pahacAna lakSmI se karanA jyAdA ucita pratIta hotA hai| mUrtigata kiyA gayA hai| 2500vIM mahAvIra jayantI para di. jaina samAja kA kartavya di. samAja kA parama kartavya hai ki vaha 2500vI mahAvIra jayantI para kucha aimA Thosa kArya sampanna kre| jisameM mahAvIra ke siddhAntoM kA loka meM pracAra va prasAra ho ske| aura DhAI hajAra varSoM meM di0 jaina samAja ne jA kucha kArya kiyA usakA lekhA-jokhA karanA bhI Avazyaka hai| sAtha hI sAhityika pragati ke lie gAstra bhaDAro aura muti lekho ko aisI sUcI taiyAra karavA kara chapAI jA sake, jirAse di0 zAstro ko gaNanA aura bhAratavarSa ke digambara mandiroM kI mUrtiyo ke lekhoM kA saMkalana karavA kara prakAza meM lAyA jA sake yora jana grantho kI lipi prazastiyoM tathA gratha prazastiyoM kAmakalana bhI prakAzita ho sake / ina tInoM kAryo ke sampanna ho jAne para jaina itihAga ko mahatvaparNa sAmagrI taiyAra ho sakatI hai| usase vibhinna jAtiyoM ke itivRttoM kA sakalana karane meM sahayoga prApta ho skegaa| prAzA hai samAja isa upayogI kArya ke lie apanA Athika sahayoga pradAna karegI, vidvAnoM aura saMsthAdhikAriyo ko bhI pUrA sahayoga pradAna karanA caahie|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA mandira ke upayogI prakAzana durAtana janavAkya sUcI prAkRta ke prAcIna 46 mUla granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi grantho me dUsare kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya vAkyo kI sUcI saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema e, DI liTa ke prAkkathana ( Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI.liT. kI bhUmikA (Introduction) meM bhUpita hai, moboja ke vidvAnoMke lie atIva upayogI, baDA sAija sajida / prAptaparIkSA zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti Apto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hue, gyAyAcArya pa darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda 1 svayambhUstotra : samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva * gavepaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / stutividyA svAmI samannandra kI dhanokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mustAra kI mahatva kI prastAvanAdi se sundara jida sahita zradhyAtmakamalamAtaNDa . pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda sahita yuktyanuzAsana - tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM yA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / dhopurapAzvanAthastotra prAcArya vidyAnanda racita mahatva kI stuti hindI anuvaadaadishit| zAmanacatustrizikA ( tIrthaparicaya) muAna madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda sahita samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAvAraviSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrI jugalakizora R. N. 10591/62 jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gavepaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / jaina grantha- prazasti saMgraha bhA0 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahi upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstra kI itihAsa viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, sajilda | samApitantra aura iSTopadeza: adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pranityabhAvanA : grA0 padmanandIkI mahattvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita taravAryasUtra (prabhAcandrIya ) - mustAra ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / zravaNabelagola prora dakSiNa ke anya jaina tIrtha / ... mahAvIra kA sarvodaya tIrtha samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya adhyAtma rahasya pa0 AyAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita | . 1500 ... 8.00 2-00 1-50 1-50 125 75 *75 3-00 jaina grantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAro ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa pa0 paramAnanda zAstrI | sajilda | nyAya dIpikA yA abhinava dharmabhUSaNa ko kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 / jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 740 sajilda kasA pAhuDasuta: mUla grantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRpabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAntazAstra upayogI paziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho me pRSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / Reality : bhA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM dhanuvAda bar3e sAkAra ke 300 pU. pakkI jilda jaina nibandha - ratnAvalI : zrI milApacandra tathA ratanalAla kaTAriyA 20.00 6-00 5-00 prakAzaka - premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita / 4-00 4-00 25 -25 1-25 16 1-00 12-00 7-07 5-00
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 24:kiraNa disambara 1971 A 25- Prem S SjiMESHRAJNANE pArzvanAtha tIrthakara (nareNA) jaina tIrthakara maura hAthI (nareNA) MEHARSHAN ... prAcIna jaina mandira kA tora ga jo naye mandira meM lagA diyA hai (nareNA) samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 viSaya-sUcI anekAnta ke grAhakoM se viSaya pR. 1 prarhat parameSThI stavana anekAnta ke premI pAThakoM se nivedana hai ki ve ane 185 2 candravADa kA itihAsa-paramAnanda jaina zAstrI 186 kAnta kA vArSika mUlya 6 rupayA jina grAhako ne prabhI 3 hindI bhASA kA mahAvIra sAhitya taka nahI bhejA hai, unhe cAhie ki ve apanA pichalA DA0 kastUracanda kAsalIvAla 163 vArSika mUlya chaha rupayA manIArDara se bheja de / kyoki 4 jana kalA meM pratIka tathA pratIkavAda agalI chaThI kiraNa ke sAtha unakA varSa 24 kA vArSika e0 ke0 bhaTTAcArya anu0 mUlya samApta ho jAtA hai| DA0 mAnasiMha ema. e. vyavasthApaka 'anekAnta' 166 5 apabhraza bhASA ke jaina kaviyoM kA nIti varNana vora svAmandira, 21 dariyAgaja -DA0 bAlakRSNa 'akicana' 201 dillI 6. duHkha prArya satya : eka vivecanadharmacanda jaina (zodha chAtra) 205 7 zodha-kaNa-zrI yazavatakumAra malayA sUcanA 8 pArasanAtha kilA ke jaina avazeSakRSNadatta vAjapeyI anekAnta me samAlocanArtha pratyeka pustaka kI do 6 nareNA kA itihAsa-DA. kailAzacanda jaina 215 pratiyA~ pAnA prAvazyaka hai pustaka prakAzaka yA lekhaka ane. 10 khajurAho ke prAdinAtha mandira ke pravezadvAra kI kAnta meM samAlocanArtha pratyeka pustaka kI do pratiyAM bhejane ___ martiyAM-mArutinandana prasAda tivArI 218 | kA kaSTa kre| vyavasthApaka 'anekAnta' 11 tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke 2500ve nirvANa mahotsava kA uddezya eva dRSTi-riSabhadAsa 222 12 jainadharma ke sabadha meM bhrAtiyA evaM unake nirA nivedana karaNa kA mArga-vazIghara zAstrI 13 brahma jinadAsa : eka adhyayana-- pratyeka pustaka prakAzaka aura lekhakoM se nivedana paramAnanda jaina zAstrI 226 / hai ki purAtattva anveSaka vIra-sevA-mandira kI lAyabrerI ke 14 apabhraMza kI eka ajJAta jayamAlA lie apane bahumUlya prakAzana bheTa svarUpa bhejane kI kRpA DA0 devendra kumAra kreN| sAtha hI yadi mahatva ke hastalikhita praprakAzita gratha 15 koSAdhyakSa patro aura senApati ho to unhe bhI surakSA kI dRSTi se bhejakara anugRhIta paramAnanda jaina zAstrI kre| isa sambandha me vizeSa patra vyavahAra vIra-sevA26 sAhitya-sama.kSA TA0pR0 3 sampAdaka-maNDala mandira ke matrI mahodaya se kre| vyavasthApaka DA0 prA0 ne0 upAdhye DA. premasAgara jaina vIra sevAmandira, dariyAgaja dillI zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI 224 purAtatva ra prakAzana 229 likhita 232 anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekAnta
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ moma mahaMm anekAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // // navambara varSa 24 kiraNa 5 bora-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2498, vi0 saM0 2027 disambara 1971 arhat parameSThI stavana rAgo yasya na vidyate kvacidapi pradhvasta saMgagrahAta, prastrAdeH parivarjanAnna ca budhadveSo 'pi sNbhaavyte| tasmAtsAmyamathAtmabodhanamato jAtaH kSayaH karmaNAmAnandAdi guNA zrayastu niyataM so'rhansadA pAtu vaH // 3 // artha-jisa parahaMta parameSThI ke parigraha rUpI pizAca se rahita ho jAne ke kAraNa kisI bhI indriya viSaya meM rAga nahIM hai, trizUla Adi AyudhoM se rahita hone ke kAraNa ukta prarahaMta parameSThI ke vidvAnoM ke dvArA dveSa kI bhI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI hai| isI lie rAga-dveSa rahita ho jAne ke kAraNa unake samatA bhAva AvirbhUta hanA hai, aura isa samatA bhAva ke prakaTa ho jAne se unake pAtmAvabodha tathA isase unake karmoM kA viyoga hugrA hai| ataeva karmoM kA kSaya se jo mahaMta parameSThI ananta sukha prAdi guNoM ke prAthaya ko prApta hue haiM ve arhat parameSThI sarvadA pApa logoM kI rakSA kreN||3
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ candravADa kA itihAsa baal jn maanggii candravATa, candAvara mora candravATa nAma kA eka jo ajamera ke cauhAna vaMzI rAjAmoM ke vaMzadhara the| ina prasiddha nagara yamunA nadI ke taTa para basA humA thA, jo rAjAoM ne kevala candravADa para hI zAsana nahIM kiyA, mAja prAcIna dhvaMsAvazeSoM-khaNDaharo-ke rUpa meM dRSTi- pratyuta iTAvA mora usake samIpavartI bhU bhAga para bhI gocara ho rahA hai / vaha atIta ko usa jhAMkI ko prastuta zAsana kiyA hai| unameM hatikAnta, rAyavaddiya (rAyabhA) kara rahA hai ki hama bhI kisI samaya zrI sampanna aura raparI, kurAvalI, mainapurI, dattapallI paura bhogAMva prAdi samunnata the; kintu kAla kI karAla gati se prAja hamArA sthAna hai, jina para unakA zAsana 16vIM zatAbdI taka to babhava bhUgarbha meM sthita hai| kahA jAtA hai ki vikrama saM0 rahA hI hai, kintu kahIM kahI kucha bAda meM bhI rahA hai| 1052 me candrapAla nAma ke eka jaina pallIvAla rAjA ina rAjAoM ke zAsanakAla meM jainadharma kA khUba utkarSa rahA ko smRti meM isa nagara ko basAyA gayA thaa| jisakA hai| kyoMki inake maMtrIgaNa prAyaH jaina hI rahe haiM, unhone dIvAna rAmasiMha hArula thaa| apanI buddhimattA se rAjyakArya kA saMcAlana kiyA hai| candravAra meM vikrama kI terahavIM zatAbdI se 16vIM / vikrama kI 14vI, 15vIM aura 16vIM zatAbdI meM zatAbdI taka cauhAna vaMzI rAjAmoM kA rAjya rahA hai| rAjya rahA h| race gaye apabhraza aura saskRta ke grantho meM cauhAna vaza ke 1. hindI vizvakoSa ke bhAga 750 171 meM likhA hai ki rAjAmoM kA ullekha hai| candrapAla iTAvA aMcala ke eka rAjA kA nAma thaa| vikrama kI 13vI zatAbdI meM (vi0 saM0 1230 me.) kahA jAtA hai ki rAjAcandrapAla ne rAjya prApti ke candravATa yA candrabADa nivAsI mAthuravazI sAha nArAyaNa bAda candrabADa meM saM0 1053 me eka pratiSThA karAI aura unakI dharmapatnI rUpiNIdevI ne, jo deva-zAstra thii| inake dvArA pratiSThApita sphaTika maNi kI eka aura gurubhakta thI, saMsAra vardhaka kathAno ko sunane meM mUrti jo eka phuTa kI pravagAhanA ko lie hue hai pAThaveM virakta thI, usane zruta paMcamI ke upavAsa-sambandhI phala tIrthakara candraprabha kI thI aura jise yamunA kI madhya ko prakaTa karane vAle bhaviSyadatta kumAra ke jIvana paricaya dhArA se nikAla kara phirojAbAda meM sotsava lAyA ko vyakta karane vAlI 'bhaviSyadattakathA' kavi zrIdhara gayA thA, aba vaha phirojAbAda ke mandira meM virAja- se likhavAI thii'| yadyapi kavi zrIdhara ne grantha prazasti me mAna hai| 2. candrapAla kA dIvAna rAmasiMha hArula laMbakaMcuka / __3. dekho, jaina athaprazastisaMgraha dvitIya bhAga, vIra(lamecU) AmnAya kA thaa| usane vi0 saM0 1053 sevA mandira 21 dariyAgaMja, dillI tathA manekAnta aura 1056 meM kaI mUrtiyoM kI pratiSThA candravAha meM varSa 13 kiraNa pR. 227 meM prakAzita 'nAgakarAI thI jinakA ullekha nimna prakAra hai: kumAra carita maura kavi dharmadhara nAma kA lekha / 1 dezI pASANa vAdAmI raMga 2 phuTa kI mUrti saM0 4. maraNAha vikkamAicca kAle, pavahaMtae sahaya rae visaale| 1053 vaizAkha sudi 3 rAmasiMha hArula...." vAraha saya varisahiM parigaehiM, 2 dezI pASANa vAdAmI raga 3 phuTa UMcI mUrti- dugaNiya paNaraha bacchara juehiM / / sa. 1056 agahana sudi 5 gurau tithau......" phagguNa-mAsammi balakkha pakkhe, kAtyA valikanakadevaH sutaH koka:...", dasamihadiNe timirukkara vivrkhe| 3 dezI pASANa savAtIna phuTa-moM manu saM0 1053 ravivAra samANiu ekku satyu, vaizAkha madi3...... jiha maI paramANiu suppasatyu / / -bhavisayatta kaza
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ banavAra kA itihAsa 157 usa samaya candravAra ke rAjA ke nAmAdika kA kahI ullekha paIva' nAma ke pratha ko candravAha ke cauhAna vazI rAjAmoM nahIM kiyaa| prataeva nizcayataH yaha kahanA kaThina hai ki ke rAjyakAla meM racakara samApta kiyA thaa| usakI mAdi usa samaya vahA~ kisakA rAjya thaa| para usa samaya candra- mamta prazasti meM vahAM ke rAjAmoM aura rAjamatriyoM kI bAhasamukha thA maura vahA~ hindU janatA ke sAtha jaina paramparA kA vivecana kiyA gyaa| janatA bhI apane dharma kA sAdhana karatI thii| usake kucha kavi lakSmaNa yA lakSmaNasena ne jo svaya jAyasavAla samaya bAda arthAt san 1194 (vi. sa. 1251 ma) the apane gratha meM candravADa ke cauhAnavaMzI rAjAmo kI parampaga, aura jaMna maMtriyo mAdi kA paricaya nimna zahAbuddIna gorI ne-jaba vaha banArasa aura kannauja kI mora jA rahA thA, rAste meM usakI muThabheDa candravADa meM jaya prakAra akita kiyA hai| bharatapAla, abhayapAla, jAhara canda gahaDavAra se ho gaI thI, jisame rAjA jayacanda hAthI aura zrI ballAla nAma ke rAjA he| zrI ballAsa ke ke haude para baiThe hue sainya saMcAlana kara rahe the / mahasA putra grAhavamalla the, jinhoMne 'gayavaddiya' nAmaka nagara me zatru kA eka tIra lagane se mRtyu ko prApta hue, kintu zAsana kiyA thA / vaha candravADa kA hI eka zAkhA nagara usake putra harizcandra ne kannauja kA gar3ha apane hAtha se thaa| jimakI sthApanA vi0 saM0 1313 se pUrva ho cukI nahIM jAne diyaa| muhammada gaurI jayacanda ko vijita kara thii| kyoki jisa samaya ukta pAhavamalla rAjya kara rahe 1400 UMTa lUTa ke mAla se bharavA kara le gyaa| the, taba unake pradhAnamaMtrI laba kacuka kula (lamecU)ke maNicauhAnavaMzI rAjAnoM ke rAjyakAla meM jainadharma : sAhU meTha ke dvitIya putra the, jo malhAdevI se utpanna the, cauhAna vazI rAjAoM ke zAsana kAla meM candravADa ... jo bar3e buddhimAna aura rAjanIti meM dakSa the| inakA nAma jana-dhana se paripUrNa eka acchA zahara ho gayA thaa| kaNha yA kRSNAditya thaa| zrI ballAla ke bAda candra vADa pAgaga se iTAvA, kannauja aura inake pAsa-pAsa ke ke rAjAoM kA itivRtta isa grantha se jJAta nahIM hotaa| madhyavartI bhUbhAga para inakA zAsana rahA hai| inake samaya candravADa ke cauhAnavaMza ke ukta cAra rAjApo ke samaya eka me laba kaMcuka aura jaisavAla Adi jaina kuloM ke zreSThI mahatvapUNa nagara ke rUpa meM prasiddha thaa| usakI mahattA jana unake dIvAna hote the, jo jainadharma ke anuSThAtA kA eka kAraNa yaha bhI thA ki usa samaya vaha vyApAra kA eka kendra bhI banA huA thaa| bAhara ke loga candrapaura dharmAtmA the| isa kAraNa candravAra aura usake prAsapAsa kA pradeza jaina saskRti kA kendrasthala bana rahA thA, vADa meM yamunA nadI ko pAra karake hI pA sakate the, aura vahAM jainiyoM ko acchI AbAdI thI aura aneka jaina use naukAnoM dvArA pAra karanA hotA thA, kyoMki nagara vyApArI ucca koTi ke vyApAra dvArA acche sampanna aura yamunA nadI se ghirA huprA thA, vahA~ saikaDoM naukAeM aura naukA saMcAlaka nAvika rahate the| unake dvArA hI mAla rAjyamAna the| maneka jaina mandiro ke unnata zikharo se kA prAyAta niryAta hotA thaa| baDe-bar3e vyApArI vahA~ malakRta vaha nagara zrI sampanna thaa| basate ye| vyApAra se khUba prarthopArjana hotA thA, usase vi0 saM0 1313 meM kavi lakSmaNa ne 'aNuvaya-rayaNa rAjya aura janatA donoM ko praSaM lAbha hotA thaa| usakI 5. dekho rAjapUtAne kA itihAsa prathama jilda dusarA yaha samRddhi virodhI rAjyoM dvArA IrSyA aura veSa kA kAraNa saMskaraNa aura Shahabudin met him at banI huI thI, prataeva vaha lar3AI kA kSetra bhI banA humA chandrawar in the Etawah District near thaa| vahA~ aneka yuddha hue the, isa kAraNa vahAM ke logoM ko yumra and Hiving defaled his hart with the immense slaughlor. jana-dhana kI bahuta hAni uThAnI par3I pI; kintu vahAM kA The Early history of in India P. 400. koTa (kilA) pratyanta sudRr3ha thA, pataeva zatru pakSa usa para dakhA, machalA zahara kA zilAlekha tathA tAjilamAsA 7. dekho, maNuvayarayaNapaIva prazasti / rAyaddiya nagara hasana nijAmI, tAvakAte nasIrI jilda 1 peja 470 yamunA nadI ke uttara taTa para basA hA thA aura nasIruddIna muhammada iliyaTa vAlyUma 1 pR0 543-44 zrI sampanna thaa| bahI prazasti saM0 pR. 27 /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 varSa 24, hi05 anekAnta jaldI kamjA karane meM samartha nahIM ho pAtA thaa| ukta sita karane ke lie mUrya ke samAna thaa| usa samaya rAyarAjAbhoM ke samaya lamecU vaza ke nimna matrI hue, jo vaddiya nagara zrI sampanna praura jaMna saMskRti kA kendra banA rAjanIti ke sAtha dharmanIti kA jIvana meM prAcaraNa karate huprA thA, vahA~ aneka vizAla jaina mandira the| mAhavamalsa the| rAjA bharatapAla ke samaya sAhU hallaNa nagaraseTha ke ke pradhAna maMtrI kRSNAditya ne rAyavAdiya ke jinAlayoM kA pada para pratiSThita the| aura abhayapAla ke samaya unake jINoddhAra kiyA thA aura jina zAsana kA pracAra kiyA thaa| patra mamatapAla, jo jina dharmabhakta, saptavyasana rahita, vikrama savata 1445 meM candravADa me dillI ke bhaTrAdayAla. paropakArI aura pradhAnamatrI the| rAjA abhayapAla raka prabhAcandra ke ziSya kavi dhanapAla ne 'bAhubalI' carita ko mRtyu ke bAda unake putra 'jAhaDa' narendra ke samaya bhii| kI racanA kI thii| unhone usame usase pUrva candravADa unhoMne maMtritva kA kArya kuzalatA ke sAtha saMcAlita kiyA kI sthiti kA digdarzana karAte hae likhA hai ki-- usa thaa| inhoMne jinabhakti se prerita hokara vahA~ eka vizAla samaya bhI vahI jina mannira banavAyA thA, jo unnata zikharA, tAraNA usa vaza ke zAsaka sAraga narendra rAjya kara rahe the| aura dhva jAmoM se alaMkRta thaa| yaha 13vI zatAbdI ke 6. vikkama-Narida-prakiya samae, pAsa-pAsa ko ghaTanA hai| inake bAda inake putra zrIballAla' caudaha-saya-saMvaccha rahiM gae / ne vahA~ zAsana kiyA hai| zrI ballAla ke samaya amRtapAla paMcAsa varisa-cau ahiya-gaNi, ke putra sAhU ser3ha pradhAna maMtrI hue / inakI do patniyAM thI, vaisaha hosiya-terasi-su-diNi / unameM prathama patnI se ratnapAla kA janma huA thA, yaha sAI Nakkhate pariTTiyaI varasiddha-joga-NAmeM tthiyii|| aura prakRti ke the| inakI patnI sasi vAsare rAsi mayaMka tule golagge mutti sukke sabale // " mAlhAdevI se kaNhaDa yA kRSNAditya kA janma huA thaa| ~jaina grantha prazasti saM0 bhA0 2, pR077 yA vidhAna aura rAjanIti kA paDita thaa| yahI 10. rAjA sabharI rAya ke bAda unake patra sAraMga narendra rAyavaddiya (rAyabhA) ke rAjA Ahavamalla kA pradhAna matrI ne rAjya kiyaa| sAragadeva kI mRtyu ke bAda unaka thaa| yaha kuTumba sambhavata: rAyavadIya calA gayA thaa| putra abhayacandra ne pRthvI kA pAlana kiyaa| abhayavahA~ ratnapAla ke putra zivadeva ko apane pitA kI mRtyu ke canda ke do putra the- jayacada aura rAmacandra / sabhavAda pAhavamalla ne nagaraseTha banA diyA thA aura usakA royarAya ke samaya yaduvaMzI (jaisavAla) sAhu jasa ratha yA apane hAtha se tilaka kiyA thaa| dazaratha maMtrI the, jo jainadharma ke saMpAlaka the / sAraga grAhava malla eka vIra zAsaka thaa| isane musalamAno narendra ke samaya unake putra gokula va karNadeva matrise yuddha meM vijaya prApta kI thii| isakI paTTaganI kA nAma pada para patiSThita hue the| kintu rAjA abhayacanda Isarade thaa| isane raNathabhora ke rAjA hammIra kI zalya ko aura unake putra jayacada ke samaya rAjya ke maMtrI naSTa kiyA thaa| yaha cauhAnavaza rUpI kamaloM ko vika- laba kacuka (lameca) vaMza ke sAhu somadeva maMtrI pada para kArya kara rahe the| parantu dvitIya putra rAmacandra 8. ye hammIra bIra cauhAna vaMzI rAjA hammIra hai, jinakI ke samaya somadeva ke putra sAhu vAsAghara maMtripada para haTha prasiddha hai aura jinakA kilA, dillI ke bAdazAha alAuddIna khilajI ne saM0 1357 (san 1300) meM pratiSThita hue| rAmacandra ne isI 1454 saMvat meM cauhAna rAjya ko vahAM samApta kara diyA thaa| aura jayacanda ke bAda rAjya pada prApta kiyA thaa| tathA hammIra vIragati ko prApta hue the| rAjyakArya meM dakSa aura kartavya parAyaNa thA, parantu puppiccha-miccharaNa raMga malla, usa samaya kI rAjanaitika paristhiti bhI bar3I bhayAvaha hmmiir-viir-mnn-gtttth-sllu| thI aura musalamAna bAdazAhoM kI nigAheM usa para cauhANavasatAmarasabhANu muNiyai Na jAsu bhayabalapamANu // lama rahI thii| aise samaya apanI svataMtratA kAyama -jaina graMtha prazasti saMgraha bhA0 2 pR. 28 rakhanA buddhimattA kA hI kArya hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ candravA kA itihAsa 189 ko saMbharIrAya ke putra the| ataH siddha hai ki usa samaya kavi dhanapAla ne apanI graMtha prazasti meM saM0 1454 bhI ukta nagara samRddha aura sundara thaa| tathA U~cI-U~cI se pUrva ke itivRtta kA bhI kucha ullekha kiyA hai| aura bhaTTAlikAmoM se suzobhita thaa| tathA sAhU vAsAghara maMtrI candra vADa ke nimna cauhAna vaMzI rAjAmoM kA ullekha pada para pratiSThina the, jo laba kacuka kula (lamecU vaza) kiyA hai, jinakI saMkhyA 5 hai| sabharIrAya, sAraMga narendra, ke the aura somadeva zreSThI ke sAta putroM meM se eka the| abhayacandra aura inake putra jayacanda, rAmacandra / rAmacandra unhI kI preraNA aura aAgraha se kavi ne ukta pratha kI ke putra pratAparudra / inameM prArabha ke tIna nAmoM kA acchA racanA kI thii| kavi dhanapAla ne sAhu vAsAvara kA pari- paricaya jJAta nahIM hotA, anveSaNa karane para usa samaya ke caya dete hue unhe samyaktvI, jina caraNoM kA bhakta, sAhitya me mila sakatA hai para vaha mere dekhane meM nahIM paayaa| jainadharma ke pAlana meM tatpara, dayAlu, bahuloka mitra, vikrama savat 1454 me abhayacandra ke prathama putra jayamithyAtva rahita aura vizuddha citta vAlA batalAyA hai| candra ke rAja-kAja karane kA ullekha avazya upalabdha sAtha hI prAvazyaka dainika deva-pUjAdi SaTkarmoM meM pravINa, hanA hai / avaziSTa pUrvavartI tIna rAjApo kA rAjyakAla rAjanIti me catura aura aSTa mUlaguNo ke pAlana me tatpara yadi 60 varSa mAna liyA jAya, jo adhika nahIM hai to bhI prakaTa kiyA hai| vAsAdhara ne bhI candravADa me eka jaina inakI sImA 1375 yA 1400 ke pAsa-pAsa hogii| mandira banavAyA thA, aura usakI pratiSThA bhI kI thii| taba saM0 1375 se 1425 taka kina kA rAjya rahA, yaha inakI patnI kA nAma 'udayakI' thA, jo pativratA aura vicAraNIya hai| sabharIrAya se pUrva kisakA rAjya thA yaha zIlavrata kA pAlana karane vAlI thI, tathA caturvidha sagha bhI cintanIya hai| isa sambandha me anveSaNa karane kI ke lie kalpanidhi thii| inake pATha putra the-jasapAla, pAvazyakatA hai jisase sa0 1313 se 1454 taka kI ratapAla, candrapAla, viharAja, puNyapAla, bAhar3a aura rUpa- zRkhalA kA sAmajasya ThIka baiTha jaay|| deva / ye pAThoM hI pUtra apane pitA ke samAna hI yogya, savat 1454 me candrabADa me nimita hone vAle catara aura dharmAtmA the| vAsAghara ke pitA somadeva zreSThI grantha meM kavi ne jina rAjAmro kA ullekha kiyA thA vaha bhI abhaya candra aura unake putra jayacanda ke samaya maMtrI Upara diyA jA cukA hai| hA~ seTha kA kUcA dillI ke baDe pada para pAsIna raha cuke the| yadyapi somadeva yadunazI the mandira meM sthita eka caubIsI dhAtu kI mUrti ke ullekha se paranta unakA kula 'jamba kaMcuka' (lameca) thaa| kyoki jJAta hotA hai ki usa samaya abhayacanda ke pramA jaMna sAhitya sadana dillI kI prati meM unake putra ko candra kA rAjya thaa| usake rAjya zAsanakAla me hI ukta lameca' likhA hai, jaisA ki grantha kI cauthI saMdhi ke nimna mUti kI pratiSThA kI gaI thii| isameM spaSTa hai ki prabhayapadya se jAna paDanA hai : 12. sarthayase vo'stu gugAdidevaH, murAmure nirmita pAdasevaH / zrI lamba keMcukula pavikAsabhAnaH, yasyA babhAtItisagehAlI somAtmajo duritadAru cayakRzAnuH / bhagAvalIvAsya sarojalubdhA / / 1 / / dharmaka sAdhanaparo bhuvibhavya bandhu sa0 1454 varSa vaizAkha sudi 12 soma dine zrI sAdharo vijayate guNaratnasindhuH / / candra pATadurge cAhuvANarAjye zroprabhayacandradeva suputra -bAhubali carita saMdhi 4. zrI jayacandra deva rAjye zrI kASThAsaghe mAthurA11. jiNaNAha caraNabhatto jiNadhamma parodayA loe| svaye prAcArya zrI anantakIrtidevAstatpaTTa kSemakIrti siri somadeva taNamo gaMdau vAsaddharo Nicca // devA padmAvatI paurapATAnvaye sAdhu mAhaNa putra sA0 sammatta jutto jiNapAyabhatto dayAluratto nhuloymitto| devarAja bhAryA pamA, putrAH paca-karamasIha, narasIha, micchatta catto suvisuddhacitto harisiMha, vIrasiMha, rAmasiMha etaH karmakSayArtha catuvAsAgharo gaMdau punnnncitto|| vizatikA pratiSThAkAritaH paDita mAru zubha bhavatu / -bAhubalI caritra saM03 (kUcA seTha dillI bar3A mandira
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190, varSa 24, ki05 mokAnta candra kA rAjya usase pahale rahA hai, para vaha kaba se kaba pralaya kAla ke samAna thA, guNagrAhI bhatulita sAhasa pora taka rahA hai yaha abhI vicAraNIya hai| dvitIya banda kA rAjya usase bAda meM humA jAna par3atA hai| usI samaya yoginIpura (dillI) nivAsI agravAla kyoMki vikrama saMvat 1468 meM unakA rAjya vidyamAna thaa| vaMzI sAhu tosara ke cAra patroM meM se prathama putra sAha ukta saMvat meM jyeSTha kRSNa amAvasyA zukravAra ke dina nemidAsa ne vahA~ vyApAra karake bahuta dravya prajita kiyA candravAha nagara meM rAmacandra deva ke rAjyakAla meM bhaTTAraka thaa| tathA jina bhakti vaza vidruma (muMgA) ratnoM pora pramarakIti kA SaTakarmopadeza nAma kA graMtha likhA gayA pASANa prAdi kI aneka mUrtiyoM kA nirmANa karAkara yA, aura jise candravAra ke nivAsI sAhU jagasIha ke pratiSThita kiyA thA aura vahA~ jinamandira vanavAyA thaa| prathama putra udayasiMha ke jyeSTha patra delhA ke dvitIya putra yaha usa samaya candra vADa ke rAjA pratAparudra dvArA sammAarjana ne apane jJAnAvaraNI karma ke kSayArtha likhavAyA nita the| sAhU nemidAsa zrAvaka vrato ke anuSThAtA, thaa"| aura mUlasaghI golArADAnvayI paNDita bhasavAla ke zAstrasvAdhyAya, pAtradAna aura paropakAra prAdi satkAryoM putra vidyAdhara ne likhA thaa| meM pravRtti karate the| unakA citta udAra thA, aura loka kavivara raidhu ne 'puNNAsava kahAkosa" kI racanA meM unakI dhArmikatA aura sujanatA kA sahaja hI prAbhAsa apabhraza bhASA meM kI hai| jisameM samyaktvAMpAdaka evaM ho jAtA hai| kavi raidhUne sAha nemidAsa kA jayaghoSa karate puNyavardhaka kathAno kI sRSTi kI gaI hai| kathAe~ bar3I hue unakI magala kAmanA kI hai| inhI sAhu namidAsa rocaka hai| isa graMtha kI prazasti me kavi ne candrabADa kA ke anurodha se kavi raidhU ne ukta 'puNyAsrava kathAkoSa' varNana karate hue likhA hai ki-'candrabADa paTTana kAlidI kI racanA kI thii| grantha kA racanAkAla vikrama kI 15vI (yamunA) nadI se cAro tarapha ghirA hA hai| phira bhI zatAbdI kA antima caraNa jAna par3atA hai| vaha dhana-kana-kaMcana aura zrI se samRddha hai| vahA~ cauhAna- 14. bahu-viha-dhAu-phaliha vidadama-mau, vaMzI rAjA rAmacandra ne apanA rAjyabhAra apane jyeSTha kArAveppiNu agnni| paDimau / putra pratAparudra ko de diyaa| pratAparudra eka vIra parAkramI patiTThAvivi suhu prAvijja u, zAsaka thaa| dhIra rUpavAna, gaMbhIra, rAjanIti meM catura siri titthesara gota mamajji u / paura yuddha karane meM kuzala thaa| usane apanI talavAra se ji gaha-lagga siharu ceIharu, aneka zatrayoM ko vijita kiyA thaa| vaha zavoM ke lie paNu NimmAviya mamikara-paha harU / 13. atha savatsare 1468 varSe jyeSTha kRSNa pacadazyA midAsa NAme saghAhiu, zukravAsare zrImaccandrapATana gare mahArAjAdhirAja jaMjiNa saMghabhAra NivAhiu / / rAmacandradeva rAjye tatra zrI kundakundAcAryAnvaye zrI -jaina gratha prazasti sagraha bhA0 2 pR0 100 mUlasaMdhe gUjara (gujara) goSThi tihuyaNagigyiA sAhu 15. Niva payAvarudada sammANi u / jagasIhA bhAryA somA tayoH patrA: [catvArA.] prathama -paNyAsava kathAkoza prazasti putra udesIha bhAryA rato, [dvitIya ] asIha tRtIya 16. "pratApa rudra nRparAja vizrutapaharAja caturtha khAmhadeva / jyeSTha patra udesIha bhAryA strikAladevArcana dhitA shubhaa| rato trayAH putrA: jyeSTha patra delhA, dvitIya sama, jenoktazAstrAmRtapAna zuddhadhI: tRtIya bhIkhama / jyeSTha patra delhA bhAryA hiro (tayoH) ciraM kSito nandatu nemidAsaH // 3 // " putrA dvayo: jyeSTha putra hAla, dvitIya arjuna jJAnA. "satkavi guNAnurAgI zrayAnniva pAtradAna vidhidkssH| varaNA kama kSayArtha ida SaT kamopadeza likhApitaM / " tosau kula nabhacandro nandatu nityameva nemidaasaakhyaa||" -nAgaura zAstra bhaMDAra -jaina graMtha prazasti saMgraha bhA0 2 prastAvanA pR0 101
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ candravAra kA itihAsa 191 savat 1511 me paNDita dharmadhara ne 'dattapallI' meM, rudra, abhayacandra, aura raNavIra siMha / sAhU nalhU ne candrajo ikSvAkuvazI golArADAnvayo sAhu mahAdeva kA prapatra vADa ke jinAlaya kA jIrNoddhAra karAyA thaa| paura paura mAzApAla tathA hIrAdevI kA patra thaa| saskRta caturvidha saMgha ko dAna diyA thA pora pUjA kI thii| vaha bhASA meM do grantha banAye the| isake do bhAI aura bhI guNAnurAgI buddhimAna aura zAstra kA jJAtA thaa| dhanezvara the, vidyAdhara aura devadhara'" / yaha mUlasagha sarasvatIgaccha ke ke putra sAha nalhU kI preraNA se kavi ne isa grantha kI racanA bhaTTAraka padmanandI, zubhacandra aura jina candra kA anuyAyI kI thii| thaa| yaha saskRta bhASA kA acchA vidvAna aura kavi thaa| candra vADa ko zrIvRddhi pratAparudra ke samaya meM ho imane sabase pahale 'zrIpAla carita' kI racanA kii| aura bigaDane lagI thii| saM0 1494 me khijarakhA ne isa para bAda me saM0 1111 me 'nAgakumAra carita kI racanA adhikAra kara liyA thA aura bho gAMva ke rAjA se khirAja dattapallI' nagara ke nivAsI sAhu nalhU kI preraNA se vasUla kiyA thaa| ko, jo candra vADa kA eka zAkhA nagara thA", aura vahA~ sa0 1461 me hasanakhA lodI ne use apanI jAgIra para cauhAna vazI rAjA kA rAjya thaa| sAhU nalhU ke banAyA, kintu saiyado ne usakA adhikAra nahIM hone diyaa| pitA kA nAma ghanezvara thA, usa samaya vahA~ bhojarAja kA bAda meM rAjA pratAparudra ko, jo ekajAgIradAra yA candravAra, putra mAdhavacandra rAjya kara rahA thaa| ukta ghanezvara yA bhogAMva aura mainapurI kI jAgIra svIkRta kii| raparI ghanapAla unakA maMtrI thaa| nAgakumAra carita kI prazasti aura iTAvA kutuba khAM kI jAgIra meM rhe| musalamAnoM meM rAjA rAmacandra ke tIna putroM kA ullekha hai"| pratApa. ke zAsanakAla me candravADa kI sthiti atyanta viSama ho gaI, aura kucha samaya ke uparAnta candra vAha zrI vihIna ho 17. ikSvAku vaza sabhUto golArADAnvayaH sudhIH / gyaa| mahAdevasya patro'bhUdAzApAlobudhaH kssitii||44 muslima zAsanakAla meM canAvAda tabhAryA zIla saMpUrNA hIrAnAmneti vizrutA / muslima zAsanakAla me candravADa kA kilA apanI tatputra tritaya jAtaM darzanajJAna vRttavat / / 45 / jyeSTho vidyAdharaH khyAta: sarva vidyAvizAradaH / majabUtI ke liye prasiddha thaa| vahA~ cauhAna vaMzaja kSatriya rAjAoM kI muslima zAsakoM se kaI bAra muThabher3a huI thii| tato devadharaH jAtastRtiyoddharmanAmakaH / / una ke prAkramaNa ke kAraNa vahA~ kSatriyo kA zAsana prAyaH -dekho, nAgakumAracarita prazasti 'anekAnta varSa samApta ho gayA thaa| phira bhI zAsana unhIM kA calatA 13 ki0 650 230 / rahA, jAgIradAra ke rUpa meM bhI unake zAsana kA ullekha 18. candrapATa samIpe'sti dattapallI purI purA / milatA hai| rAjate kalAvallIva vAMchitArtha pradAyakA / / san 1386 (vi0 sa0 1446) me mulatAna phiroja -nAgakumAracarita pu06 16. zrI rAmacandro jitavakracandraH, tasyAnujaH zrIraNavIra nAmA, svagotra pAyonighi vRddhicandraH / bhukte mahArAjapadaM hatAriH / vipakSa pakeruha vRndacandro, zrImatsumatrIzvara rAyatAse, jAto guNajJo'bhayacandra putraH // 3 // bhrAtrA sama nadatu sarvakAlaM // 8 // zrImatpratApanRpatistanayastadIyo, -nAgakumAra carita prazasti jyeSTho narAdhipaguNa rastulo viniitH| 20. zrIcaMdrapATa puravara jinAlayasyA''sya jINaMtoddharaNa / nAtaH suraiH sakalasotyayutaM svaloka, yenA'kAri subhadra sa sarvadAnaMdatAnnalhaH / jAtvA guNAdhikamimaM kamanIyakAMti // 7 -nAgakumAra caritra 7vI madhi patra 31
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192, 24, ki0 5 9 zAha tugalaka ne 'hRtikAnta' para hamalA kiyA thA, usa samaya 'hasanakhI' nAma kA eka aphagAna lodI parI kA adhikArI bana baiThA thA aura vahI barAyanAma candravADa kA bhI jAgIradAra kahalAne lgaa| tugalaka zAha ne jo phateha kA putra aura phIrojazAha kA potA yA candravATa ko naSTa-bhraSTa kara diyA thaa| usa samaya yahA~ ke rAjA ne bhAgakara apanI rakSA kI thI, usakA nAma sAvaMtasiMha thA / jo candrasena kA putra thaa| usa samaya to vaha kisI taraha baca gayA; kintu usane kucha hI samaya bAda bar3I bhArI phauja ke sAtha punaH ghera liyA, aura use barbAda kiyaa| kahA jAtA hai ki usI samaya candraprabha bhagavAna kI sphaTika maNi kI eka sundara mUrti yamunA nadI kI bIca dhArA meM DAla dI gaI thii| yaha mUrti baDI sAtizaya thI aura jo bAda ko yamunA nadI ke pravAha se bAhara nikAlI gaI thii| jo usa samaya phirojAbAda ke aTA ke mandira meM virAjamAna kI gaI thii| savat 1464 me khijara ne ise apane adhikAra meM kara liyA aura bhI gA~va ke rAjA se khirAja vasUla kiyaa| pranekAnta saM0 1491 meM hasanakha lodI ne candravADa ko apanI jAgIra banAyA, kintu saiyadoM ne usa para adhikAra nahIM hone diyA / pazcAn rAjA pratAparAya yA pratAparudra ko, jo jAgIradAra thA candravATa bhogAMva mainapurI kI jAgIre, aura raparI, iTAvA kI jAgIra kutuba khA~ ko maMjUra kii| , jaba sulatAna bahalola lodI kA jaunapura ke navAba se yuddha huA, usa samaya baDI meM svaraparI kA jAgIradAra niyata kiyA gyaa| taba candravADa aura iTAvA bhI usake adhikAra me rahe the| san 1487 (vi.saM. 1544) meM bahalola lodI ne raparI meM jaunapura ke bAdazAha husenakhA ko harAyA thA / anantara sikandara lodI ne saM0 1546 me (san 1486 ) me candravADa aura iTAvA kI jAgIreM apane bhAI bAlamakhAM ko pradAna kara diiN| parantu vaha usase ruSTa ho gayA aura usane bAbara ko bulA bhejA; kintu candravA meM use humAyUM ne parAjita kara diyA, yaha paristhiti rANA sAMgA se sahana na huI aura usane musalamAnoM para AkramaNa kara diyA aura mugaloM kA adhikAra candravADa mora raparI para ho gayA / para yaha saba kSaNika thA / zerazAha ne humAyUM ko parAjita kara usa para apanA adhikAra kara liyA / usa samaya prajA meM kucha joga prAyA aura apanI svAdhInatA prApta karane ke liye usane vidroha kara diyaa| kintu zerazAha 12000 ghuDasavAra hinda sarakAra se lAkara hRtikAMta meM rahA aura usane apanA adhikAra pakSuNNa banAye rkhaa| usane isa deza me sar3ake tathA sarAya bnvaaiiN| zrakabara ke samaya parI aura candravADa ke pradeza sUbA mAgarA meM milA liye gae / isa taraha candravADa prAdi kI paristhiti viSama hotA gaI aura vaha apanI soI huI thI sampannatA ko phira nahIM pA sakA, aura Aja vaha khaNDaharoM ke rUpa meM apanI pUrva jIvana gAthA para dhAMsU bahA rahA hai, vahAM jainiyoM ke aneka vizAla mandira the, jo bhUgarbha meM apanI zrI sampannatA ko dabAye hue sisakiyA~ le rahe hai, vahA Aja bhI bhUgarbha me aneka mUrtiyA dabI par3I hai| khudAI hone para jaina koTiyo ke pracurarUpa meM milane kI saMbhAvanA hai. sAthahI jaMtara sAmagrI bhI pracura mAtrA meM mila sakatI hai| khudAI me aitihAsika sAmagrI kA milanA saMbhava hai| mahAM eka jIrNa mandira paziSTa thA jisakA jIrNodvAra phirojAbAda paMcAyata ne karAyA thA, usame isa samaya koI jaina mUrti nahIM hai kintu mele ke samaya mUrti phirojAbAda se se jAI jAtI hai| isa saba vivecana para se spaSTa ho jAtA hai ki ghAgarA dhaura ruhelakhaNDa me candravADa, iTAvA, hatikAnta raparI, sAIkher3A, karahala, mainapurI aura bhogAMva zrAdi sthAna uttara bhArata kI jaina saMskRti ke pramukha kendra the / ye sthAna jahA~ cauhAna vaMza kI ujjvalatA ke pratIka hai vahA~ jaina saMskRti ke atIta gaurava kI jhAMkI prastuta * dekho bhUgola kA saMyukta prAnta praka, bhUgola kAryAlaya ilAhAbAda / karate haiM / Atken: on 'Statistical des criptione and Historical Acount of the N. W. P. S. of India Vol. TV, P. T. P. 373 - 375.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI bhASA kA mahAvIra sAhitya 0 kasturacanda kAsalIvAla vIra nivANa rAvana 2:15na cakA' yora ra DAnIpatro me " 'da gUnApatra varSa me bhI kama samaya pazcAt cira pratIkSita 2500vA hogaa| jisame eka hI bhAga me 20 hajAra se bhI adhika nirvANa saMvat prArambha ho jaavegaa| isa avasara para granthoM kA vivaraNa diyA gayA hai| rAjasthAna ke Tana 2500ve nirvANa mahotsava taka unake jIvana se sambandhita vibhinna digambara zAstra bhaNDAroM me bhagavAna mahAvIra ke jitanA bhI sAhitya hai usake prakAzana kI yojanA vicA- jIvana para aba taka jo kAvya upalabdha hae haiM unameM mabage rAdhIna hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvana para maskRta, apa- adhika kAvya hindI bhASA meM nibaddha hai| vase saskRta azA evaM hindI tIno hI bhApAyo me vibhinna kaviyo ne bhApa meM aba nara bhASA me aba taka jina racanAoM kI upalabdhi ho cukI parita kAvya, purANa evaM rAsa kAvya likheM hai| gAta eva hai unake nAma nimna prakAra hai| stavana likha kara unakA yazogAna gAyA gayA hai aura 1. barddhamAna carita mahAkavi azaga isI taraha kathA, caugAI, banAsI, chattImI, cauDhAlyA 2. varddhamAna pugaNa bhaTTAraka malakIni eva aSTaka ke mAdhyama se unake jIvana ko vibhinna 3. varddhamAna carita muni vidyAbhUSaNa daSTiyo se pAkA gayA hai| lekina duHna isa bAta kA hai 4. varddhamAna carita muni padmanandi ki hamAre ina prAcIna kaviyoM kI adhikAza racanAye apabhraza bhASA kI aba taka jo racanAeM prApta ho abhI zAstra bhaNDArI kI zobhA bar3hA rahI hai aura apanI cukI hai unakA paricaya nimna prakAra hai| durdazA para prAsU bahA rahI hai| kyoki inake nirmAtAmo 1. mahAvIra carita ne jaba inakI racanA kI hogI to unake hRdaya me kitanA puSpadanta kRta apabhraza bhASA umaMga aura utsAha hogA usavI kalpanA eka kavi hRdaya ke mahApurANa me se saMkalita 2. vaDDhamANacariu hI kara sakatA hai / bhagavAna mahAvIra ke caraNo me unhoMne jAmatrahala 3. vaDDhamANacariu zrIdhara sthAyI zraddhAjali mamapita kI pI lakina hama svayaM unakI 4. manmati jina cariu raidha kRtiyo kA mUlyAkana nahIM kara sake aura na dUmage ko hI 5. vaDaThamANa cariu umake mUlyAMkana karane kA avasara pradAna kiyaa| naramena abhI jaba bhAratIya jJAnapITha kI ora se bhagavAna ukta pAMco kAvya vibhinna vidvAnoM dvArA sampAdina mahAvIra se sambandhita mabhI kAvyoM ke prakAzana kI yojanA kiye jA rahe hai jiname meM mahAvIra carita kA sampAdana sAmane prAyI to pahile yaha prazna upasthita huprA ki deza DA0 hIrAlAla jI jaina kara rahe hai| yaha carita kAvya ke vibhinna bhaNDAro me jitane kAvya pugaNa athavA carita sacitra prakAzita hogaa| jayamitrahala kRta vaDDhamANacarira sajJaka racanAeM hai unakA kama se kama paricaya to prApta kA sampAdana DA0 nemicandra jI zAstrI pArA, kara rahe kara liyA jAve jisase unake prakAzana kA kArya prArambha hai| DA. rAjAgama jaina zrIdhara kRta baDDhamANacariu para kiyA jA ske| isa dRSTi se rAjasthAna ke jaina zAstra kArya kara rahe hai aura nImaca ke DA0 devendra kumAra narasena bhaNDAro kI grantha sUciyo ke cAra bhAgo ko dekhA gyaa| kRta vaDDhamANacariu kA sampAdana kArya prAya. samApta kara grantha sUcI paoNcavA bhAga bhI zIghra hI prakAzita hone cuke hai| ina sabhI vidvAnoM ko mahAvIra sAhitya zodha vAlA hai| yaha bhAga sAre deza meM aba taka prakAzita hone vibhAga kI ora ma pANDulipiyA~ bhejI jA cukI hai|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164, varSa 24, ki05 anekAnta sanmatijina cariu para sabhavata: DA0 rAjArAma jaina pahile hamArA vicAra hai ki ina grantho ko tIna bhAgoM meM prakAhI kArya kara cuke hai aura isakA prakAzana saMbhavata: raiSu zita karane kI yojanA hai| kyoki 4-5 racanAyo ko granthAvalI me ho skegaa| chor3akara zeSa sabhI racanAe~ choTI hai aura unakA tIna hindI bhASA me 17vI zatAbdI se hI bhagavAna mahA- bhAgoM meM acchI taraha prakAzana kiyA jA sakatA hai| bIra ke jIvana para racanAeM likhI jAne lagI yI jo ukta bAraha kRtiyo me mahAvIra no rAsa prathama rAsa hindI bhASA bhASI janatA me mahAvIra svAmI ke jIvana kAvya hai| jisame bhagavAna mahAvIra ke jIvana para vistAra eva unake siddhAnto ke prati utsukatA kA dyotaka hai| se kAvya zailI meM varNana milatA hai| pANDulipi me 65 yatApa hindI racanAyo meM saMskRta eva apabhraza kAvyo ke pRSTha hai tathA usakA lekhana kAla saM0 1861 hai| isakA samAna uccastarIya kAvya racanA / kI jA sakI racanA kAla sa0 1606 hai| padmA kavi hindI ke acche kyoki hindI kaviyo kA kAvya racanA kA uddezya sadaiva vidvAna the tathA bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya the| rAsa kI sarala evaM sarasa kAvyo ko likhanA rahA hai isalie ve racanA kavi ne sAgavAr3A nagara me ko thii| palakArika bhASA evaM kAvyagata vizeSatA po kI paravAha saMvat solanavotare mArgasira paMcamI ravivAra / kiye binA hI kAvya racanA karate rahe hai| phira bhI rAsakIyo me nIramalo, zabhave sAgavADA nagara majhAra / / 20 unakI racanAyo me hame kAvyagata sabhI tatvoM kI upalabdhi varddhamAnakavi kRta varddhamAna rAsa saM0 1665 kI hotI hai / hindI bhASA meM aba taka jo racanAeM milI hai racanA hai isa prati me 23 pRSTha hai tathA isakI eka prati va nimna prakAra hai| udayapura ke zAstra bhATAra meM sagrahIta hai| kAvya kI dRSTi 1. mahAvIra nI vinatI bhaTTAraka zubhacandra se yaha bhI acchI racA hai| varddhamAn kavi brahmacArI the 2. mahAvIra chada aura bhaTTAraka vAdibhaSaNa ke ziSya the| 2. mahAvIra no rAsa padmA racanA saM0 1606 4 varddhamAna rAsa kumudacandra 17vI zatAbdI savat sola pA[pa] saThi mArgasira sudi paMcamI saar| 5. varddhamAna rAsa varddhamAna kavi brahma vardhamAna rAsa racyo te sAbhalo tahame naranAri / / racanA sa0 1665 tIsarI mahatva pUrNa racanA navalazAha kRta varddhamAna 6. varddhamAnapurANa navalazAha racanA saM. 1825 purANa kI hai| jo pa0 pannAlAla jI sAhityAcArya dvArA 7. varddhamAna carita kezarIsiMha ra.sa. 1827 sampAdita hokara sUrata se chapa cukA hai| isame kavi ne saM0 8. varddhamAna sUcanikA badhajana 19vA zatAbdI 1661 ke agahana mAsa meM apane pUrvajoM dvArA banavAe jAne 6. mahAvIra gIta vAle jina maMdira kI pratiSThA kA ullekha kiyA hai / usa 10. mahAvIra rAsa jinacandra sUri pratiSThA me sAhU bhISama ko 'siMghaI' padavI pradAna kI gaI 11. mahAvIra purANa manasukha sAgara 18vIM tAbdI thii| usa samaya vahAM baMdelakhaMDa ke rAjA vIrasiMha ke suputra ukta racanAyoM ke atirikta bhagavAna mahAra ke raaj| jujhArasiMha kA rAjya thaa| isa ghaTanA krama kA jIvana para gIta evaM stavana ke rUpa meM aura bhI kitanI hI ullekha nimna padya meM kiyA hairacanAeM prApta ho cukI hai jinameM vinayacandra, sakalacandra, sorahasa ikyANave agahana zubha tithi vAra / vAdi candra vijaya maMtra : sa0 1723 evaM samayasUndara ke napa jujhAra budela kRta jinake rAja majhAra // stavana : netanIya hai| ye sabhI hindI padya me haiM jo isa graMtha ko kavi ne pratiSThA sa. se 174 varSa bAda saM. kAvyagata vizeSatAoM se paripUrNa hai tathA bhASA evaM zailI 1825 caitra zuklA pUNimA budhavAra ke dina prAta: kAla meM kI dRSTi se sabhI acchI racanAe~ hai lekina abhI taka pUrNa kiyA hai| yaha varddhamAna purANa bha0 sakala kIti ke unameM eka bhI racanA kA prakAzana nahI ho sakA hai| varddhamAna purANa ke anusAra racA gayA hai| isakI yaha
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSatA hai ki use pitA-putra ne banAyA thA graMtha kA racanA kAla kavi ke zabdoM me nimna prakAra hai UrjayaMti vikrama nRpati savatsara gini teha | sata paThAra paccIsa adhika samaya vikArI eha / / 32 dvAdaza meM sUraja ga ( gi)no, dvAdaza zraMzahi Una / dvAdazamImA bho zukla pakSa tithi pUrNa // 33 dvAdanayatAniye, buddhavAra vRddhi joga / dvAdaza lagana prabhAta meM zrI dina lekha manoga || 34 Rtu vasata prati kA samaya zubha hoya / varddhamAna bhagavAna guna graMtha samApati koya // 35 1 4 hindI bhASA kA mahAvIra sAhitya bha0 kumudacandra kA vardhamAna rAsa bhI eka laghu kRti hai / lekina bhAva bhASA evaM zailI kI dRSTi se yaha eka kAvya hai|dr hindI ke acche vidvAna aura unakI aba taka bahuta sI racanAye prApta ho cukI hai aura yaha una ho kRtiyoM meM se eka navapalabdha kRti hai / kezarIsiMha kRta barddhamAna carita bhI usI kI eka racanA hai| jisakA nirmANa kAla sa0 1873 hai / kezarIsiMha jayapura nagara ke kavi the aura unakA sAhitya kendra jayapura nagara kA lazkara kA digambara jaina mandira thA kezarI kRta yaha purANa mUlanaH bhaTTAraka sakalakIti kRta vapurANa kI bhASA vacana hai yaha racanA bAlacanda chAvar3A ke pautra jJAnacandra ke Agraha para kI gaI thI / isakI bhASA daulatarAma kAsalIvAla kI gadya kRtiyoM jaisI haiM kavi ne TIkA ke racanA kAla kA nimna prakAra ullekha kiyA hai| savat aSTAdaza zataka aura ta[ti ] hatari jAni / sukala pakSa phAguna bhalo, puSya nakSatra mahAna // 21 // zukravAra zubha dvAdazI pUrana bhayo purAna / vAco suna ju bhavya jana pAve guna zramalAna ||22| 165 yahA~ upalabdha hai / isake bAre meM sUcanA ekatrita kI jA rahI hai| budhajana kRta varddhamAna sUcanikA eka laghu kRti hai / jisame bhagavAna mahAvIra kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai / isakA racanA kAla saM0 1865 hai / isakI dasapatra vAlI eka prati jayapura ke eka zAstra bhaDAra meM saMgrahIta hai jinake mahAvIra rAma kI sUcanA DA0 rAjArAma jI jaina dvArA prApta huI hai| isa rAse kI prati 1 manasukha sAgara kRta mahAvIra purANa koI svataMtra racanA nahI hai kintu zikhara mahAtmya bhASA kA hI antima adhyAya hai / isa adhyAya ma 66 padya hai isakA prArambhika aza nimna prakAra hai / sumati sadana bhava karana madana kara, siddhAratha janaka suhAraka varana hai / asalA sumAta gAta unnata dhanuSa sAta, varasa vahanAra sukSitija parena hai| paMcAnana cinha para kuMDalapuri vikhyAta, mI mahAvIra ziva sapati karana hai| manamukha udadhi nihAra kA paMcama meM, aura kohi mAMhi jina carana zaraNa hai / dohA - sanmati sanya deta hai pasama pasama rasa lona / sarama sarama anubhUti uta, dharma sudharma pravIna // 2 mahAvIra ke carita ko alapa kathana manadhAri 1 suni aMgika gautama kahe. manavAMchita dAtAra // 3 manamukha sAgara lohAcArya ke paTTa ke bhaTTAraka dra kI paramparA meM hone vAle bhaTTAraka gulAbakAMti ke praziya eva brahma satoSa sAgara ke ziSya the| racanA bAlakA spaSTa ullekha nahI hai; kyoMki racanAkAla vAle padya meM eka zabda kama hai / bhaTTAraka zubhacandra kRta mahAvIra no vinI kA eka stavana hai jisame bhagavAna mahAvIra kA stavana kiyA gayA hai| mahAvIra chanda bhI isI taraha kI eka mani hai jisame mahAvIra ke garbha kalyANa kA varNana kiyA gayA hai / 16 svapnoM kA acchA varNana kiyA gayA hai| chanda kI bhASA saMskRtaniSTha hai| ukta racanAo ke atirikta bhagavAna mahAvIra ke jIvana se sambandhita aura bhI kRtiyA mila sakatI hai lekina inake sambandha me rAjasthAna, madhyapradeza, dehalI, grAgarA eva anya pradezo kI chAnavIna ke pazcAt hI koI nizcita mana para pahucA jA sakatA hai| upalabdha racanAo kA vistRta evaM tulanAtmaka adhyayana zIghra hI kimI dhanya lekha me prastuta kiyA jaavegaa| *
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kalA meM pratIka tathA pratIkavAda mUla lekhaka : e0 ke0 bhaTTAcArya anuvAdaka * DA0 mAnasiMha ema. e. pI-eca DI. bauddhadharma tathA brAhmaNa-dharma kI bhA~ti jainadharma me kathano ke bala para baddha dvArA apanAyI gaI samajhI jAne kimI apratimAtmaka pratIka ko kadApi vizuddha jaivika tathA vAlI mUrti virodhI pravRtti para bhI kevala prArambhika bauddha usa paruSa athavA vastu ko samatA kA kArya nahIM karane kalA me pratimAtmaka nirUpaNa kI svalpatA tathA paravartI diyA jAtA jisakA ki vaha pratIka hai| mAnava mastiSka kAlo me isakI bahulatA ko nyAyya rUpa meM prastuta karane ne parama deva ke viSaya meM usakI nitAnta samatA ke rUpa meM ke lie hI prayukta kI gaI hai| tathApi divyAvadAna meM nahIM pratyuta bahuta prAcIna kAla se hI pratimAtmaka nirU. eka bauddha mUrtipUjaka kI sthiti spaSTata: batalAI gaI hai paNoM ke rUpa meM vicAranA siikhaa| tathApi ina apratimA- ki vaha pratimA ke liA nahI pratyuta isameM nihita siddhAtoM tmaka nirUpaNo ke aise artha evaM abhivyajanAeM thI jo ke lie mati-pUjA karatA hai| hindugro tathA bauddhoM kI unhe vizuddhataH alaGkaraNAtmaka athavA kalAtmaka rUpo se bhAti, mati-pUjA ke sambandha ma jaina logo kI bhI apanI bhinna karatI thii| unakA prabhAva netra ke bhautika vyApAra vicAradhArA hai| unake anusAra matiyoM kI pratiSThA kI apekSA buddhi para adhika hotA hai / bhAratIya dhArmika, adhikAMzata: isalie nahIM kI jAnI cAhie ki ve vAstaathavA adhika ucita rUpa meM Izvaraparaka vicAge meM isa vika avatAroM, tIrtharA tathA devakula ke anya devoM kA pratIkAtmaka aArAdhanA kA itihAsa aisA itihAsa hai jo nirUpaNa karatI hai balki prAthamikatayA isalie ki uname svaya dhArmika paramparA jitanA prAcIna hai| "rUpa-bheda" Tima go divya guNo ke sarvAdhika satya tattva ke dhyAna kI khoja kI arthAta pratimAzAstra, jo puruSavidha nirUpita pratimAo jA sakatI hai| ina bhautika padArtho meM divya guNo ko kA adhyayana karatA hai, eka sarvathA pAzcAtkAlika vikAsa abhivyakta rUpa meM khojA jAtA hai, jisase ina rUpo para dhyAna karane se prArAdhako ke mana me divya upasthiti ke purAkAlika boddha sAhitya me hama svaya buddha ke mukha prabhAva kA anubhava ho sake / una divya guNo ke mAhAtmya ke mAdhyama se nisata aise kathana pAte hai jisame purupavidha meM prazamana se bhinna jinakA ki ve nirUpaNa karatI hai ina pratimAyo ke prati anabhiruci abhivyakta kI gaI hai| mUrtiyo ko pUjA kA koI artha nahI hai| isI bhAvanA kA usI prasaGga me anumata cetiya isa prakAra kA hai ki jise anusaraNa karake hama kisI jalAzaya athavA nivAsa-bhavana suvidhApUrvaka "sambaddha" pratIko ke varga ke antargata rakhA ke adhiSThAtR deva kI dhAraNA ke sacce mahattva ko samajha gayA hai| ve bhagavAn (buddha) ke dRSTigata na hone kI sakate hai| isa prakAra yahI kAraNa hai ki eka tIrthaGkara kI sthiti meM unake sthAnApanna padArtho ke rUpa meM prayukta karane pratimA kI kalpanA usa padArtha ke rUpa meM kI jAtI hai jo ke lie hai| ye sambaddha pratIka phira bhI bauddha kalA meM eka una sabhI guNo ke samuccaya kA nirUpaNa karatA hai athavA vizeSatA hai, jisake lie jainadharma meM hamAre pAsa koI unheM abhivyakta karatA hai jinakI kalpanA hama adhikatama ThIka sAdazya nahI hai| janoM dvArA apanI pANDulipiyo svAbhAvika rUpa meM eka dharmadAtA athavA dharma-nirmAtA yA tathA dhAmika martikalA meM prayukta pratIkAtmaka nirUpaNa kRpA karane-eka tIrthaDura meM kara sakate hai, jisake phala adhika yA kama kabhI-kabhI akele hI, kabhI-kabhI vargabaddha svarUpa yaha usa vyakti ke prati prAdara-bhAvanA ko prerita rUpa meM pavitra pUjA-padArthoM ke svarUpa ke hai| uparyukta karatI hai jisakA ki yaha nirUpaNa karatI hai| yaha kahA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana kalA meM pratIka tathA pratIkavAda 167 gayA hai ki pratiSThA pratiSThita vyakti athavA padArtha ke mAne, jaisA ki ise uke sAtha pratiSThita karane ke bAda mAhAtmya tathA prabhAva kI mAnyatA ko abhivyajita karane mUtiyo se vidita hotA hai| yaha sthApanA (nyAsa) hI vAle (pavitrIkaraNa ke) natsava ke atirikta kucha nahI hai pratiSThA he (tulanA kIjie, (zrutena samyagjJAtasya vyava(pratiSThA nAma dAhanaM vastunazca prAdhAnyamanya vastuhetukaM hAraprasiddhaye sthApyasya kRtanAmno'ntaH sphurato nyAsagocare krm)| eka yati usa samya pratiSThita kahA jAtA hai sAkAre vA nirAkAre vidhinA yo vidhIyate nyAsastavidajabaki vaha eka prAcArya kI pravasthA meM praviSTa ho jAtA muktvA pratiSThA sthApanA ca saa)| yaha siddhAnta jaina dharma hai, eka brAhmaNa vaidika mantro ke adhyayana se pratiSTita ke antargata naradevoM ke siddhAnto se pUrNatayA maGgata hai, hotA hai| eka kSatriya apanI zAsakIya garimA meM praveza kyoki uccatama deva jina mukta mAnava hai tathA ve patthara karane se, eka vaizya vyApAra-vRtti me praviSTa hone se, eka. yA lakaDI ke TukaDe meM avatarita nahIM ho sakate, jaisA ki zUdra zAsakIya kRpA kA prAptakartA hone se pora eka kalA- udAharaNa svarUpa, prAstika hindU dharma ke viSNu ziva mAdi kAra uname pradhAna rUpa se mAne jAne se, aura ve isa kI kalpita atimAnavIya zaktiyA se yukA sarvathA divya mAnyatA ke avasara para mAthe para lagAye gaye tilaka prAdi vyaktiyo ke sambandha meM sambhava hai| donoM paddhatiyo me dvArA pUjita hone hai| imase yaha abhivyajita nahIM hotA vahI mUlabhUta bheda hai, jise jana pratimAno ke pratimAki ye cihna svayaM sambandhita vyakti athavA padArtha para vijJAna ke kisI bhI adhyayana meM mAnanA zrAvazyaka hai| koI bhautika prabhAva DAlate hai pratyuta ve isa mAnyatA ke jaina dharma kI tarka yuktatA yaha sakata karane taka Age bar3ha pratIka hai tathA unhe dArzanika rUpa se saGgata mAnanA jAtI hai ki svaya AkAza yA jhabhAvAta yA vidyat meM caahie| dUsare zabdo meM, pratiSThA jinakI guNagAna kA brAhmaNadharmIya artha me devanaba vidyamAna nahI hai pratyata nyAsa yA dAna athavA binA kisI rUpa ke isakA dhyAna prAkRtika athavA vaijJAnika svarUpa hI uparivaNita vastUmoM hai| isa prakAra kI sthiti meM yA to jina kA zarIra hI se sambaddha kriyA-kalApo ke lie uttaradAyI hai| vAyu meM guNasamuccaya me nimagna kara diyA jAtA hai yA guNadeva ke vidyamAna kucha nizcita sthitiyo (antarikkham) ke kAraNa vyaktitva ko nibhAnna kara jAna hai| isI prakAra kisI hI varSA hotI hai, isase gambaddha kI nA kane yogga kinhI rUpa se yakta yA rahita (ghaTitasyAghaTitasya), patthara prAdi divya zaktiyoM ke vAraNa n.|| aba yaha kahanA mithyA meM se khudI huI tathA jina, va viSNu, da caNDI, kSetra- hai ki "prAkArA :. :', 'garjana yA bhajhAvAta kA pAla prAdi ke nAmo se abhihita pratima,yo kI pUjA kevala deva", "vidyadara- 'vA karane vAlA deva" prAdi hai, tathA uname kalpita devatva ke manniveza ke kAraNa hI kI jAtI kisI zramaNa athv| zramaNI ko aise vacana kA parihAra hai| bhavanapati, vyantara, jyotika tathA vaimAnika vargoM ke karanA cAhiAna ko karanA cAhie, kintu koI bhI vyakti isakI apekSA yaha yati devo ke isa prakAra apana divya sthAyitva se yukta rUpa meM / kahegA ki 'vAyu . guhya kA anuyAgI : eka megha ekatrita mAnA gayA hai, jo ina pratimAmo meM vyakta kiyA gayA hai| romagA hai athavA mIta - 17 gaayaa|' aura isI prakAra siddhoM, prahaMtoM grAdi kI pratimAno kI puruSavidha nirUpaNa se yukta Iza kI pratimA phira bhI pratiSThA tathA gRhya jalAzayoM tathA kupo ke pavitrIkaraNa karaNa jaina-paramparA ma bahuta prAcIna hai| khAravela ka abhilekha : taka me aisI vasta jisa para bala denA abhipreta hotA hai meM eka jaina pratimA kA mana nATo ke yasa taka ke prAcIna sambaddha devoM ke divya guNo arthAt vibhUtiyoM kI abhi- samaya me tIrthaharo kI pratimAno ke astitva ko siddha vyakti hai, ina pratimAno meM thA inake mAdhyama se unakA karatA hai| jaisA ki kalpasUtra meM ullikhita hai, kucha vAstavika avatAra nahI / kisI rUpa sa yukta athavA rahita pazagro tathA davA kA pratimA parde para citrita kahI gaI padArtha ko taba hI kisI vyakti yA kisI deva kA prati- he . antagaDadasAmosUtra ma usakha hai ki sulasa ne hariNanidhi mAnA jAtA hai jabaki hama ise usake guNoM se yukta gamesina deva kI pratimA kI pratiSThA kI tathA vaha nitya
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168, varSa 24, ki05 anekAnta prati usakI pUjA kiyA karatA thaa| sambhavataH jana dharma zikhA hotI hai| tejasa kI jaina dhAraNA itanI parNa hai ki meM upalabdha sarva prAcIna pratimA kA samaya kuSANa-kAla hai, yaha maGgala-svapna ke viSaya ke rUpa meM nirdhama agnizikhA yadyapi hamAre pAsa tIrthaDage kA nirUpaNa karane vAlI ko hI svIkAra karatI hai| vaha agni-zikhA jise isa digambara mUrtiyoM kA eka jor3A hai jo maurya yuga se sambaddha prakAra eka maGgala svapna kA viSaya banAyA jAtA hai usa kiyA gayA hai| tathApi, pratIkavAda athavA pUjA-padArthoM ke vyakti kI anyAtmikA zakti kA pratIkAtmaka nirUpaNa pratIkAtmaka nirUpaNoM athavA kabhI-kabhI vizuddhatayA hai jise svapna kI pUrNatA dvArA prAnA hai| yaha jainoM ke lokika mahattva se yukta padArtha athavA una padArthoM taka chaha "lesso" (lezyAnoM) arthAta manaH zaktiyoM ke ana. ke viSaya meM jinakI pRSThabhUmi me kevala eka vaijJAnika kUla hai| yaha dekha lenA manoraJjaka hai ki chaha bhinna nihita hai. yaha kahA jA sakatA hai ki jana kalA bhinna "lesso" athavA manaHzaktiyoM meM pratyeka kA eka rUDhiyoM me unhone bahuta prArambhika kAla se hI sthAna apanA viziSTa varNa hai tathA agni arthAta "teulessa" grahaNa kara liyA thaa| (tejolezyA) kA saketa udIyamAna sUrya ke visavAdI na kalA-rUDhiyoM me agni ke pratIka ko svarNa ke camakane vAle varNa dvArA kiyA jAtA hai| yaha pAro bne| agni-tattva ko sadaiva jAgRta athavA manaH zakti arthAt agni zakti dharmaparaka jaina paramparA ke prabodha se sambaddha kiyA gayA hai| vedo me samagra agnyAtmaka anusAra pracaNDa tapasyAyo dvArA prApta hotI hai| phira bhI na sota sarya samagra caitanya evaM jIvana kA isa zakti ko kabhI-kabhI eka dUrI para vinAzAtmaka rUpa sarvocca prabodhaka hai| yaha jJAna (prajJA) kI hI lapaTa hai me prayoga kiyA jAtA hai| eka vizada jaivika homako parAjita kara detI hai| amarAvatI se se yaha kahA jA sakatA hai ki mAnava-zarIra me cAra anya paE katipaya prAndhra citro me buddha kA eka agni-stambha rUpoM ke sAtha-sAtha isa agni kA rUpa, athavA apekSAkata ke rUpa me nirUpaNa kevala vaidika vicAradhArA kA ujjI __ adhika ucita rUpa me uSNatA (tejasa) rahatI hai| yahAM jisame agni kI utpatti jalo se kahA gaI isa dhAraNA meM kevala vyApArAtmaka rUpa hI grahaNa kiyA pavA adhika sIdhe rUpa meM pRthvI se, kyoMki yaha eka jAtA hai| vaha uSNatA jo jIvana kI sthiti ko banAe kamala para prAdhata hai| tejas athavA agnyAtmikA zakti rakhatI hai usI zAzvata agni, Adima tathA zAzvata manaH gni jaina dharma meM prAcInatama aGgA ma sa eka zakti kA hI eka aGga hai| aGga prAcArAGga sUtra kI jaisI prAcIna paramparA me upa bauddha dharma tathA prAsTika brAhmaNa-dharma meM jIvana-vRkSa yaha kahA gayA hai ki jagat ke sampUrNa ne jIvana tathA isake sambandhoM se sambandhita vicAro kI (jIva) ekendriya jIva yA teukAya, vAyu- eka mahattvapUrNa upajJA ke rUpa meM eka nizcita sthAna grahaNa kAya tathA vanaspatikAya ke lie pA~ca kAyoM meM se kisI kara liyA hai| kara liyA hai / kalA me isa dhAraNA ke nirUpaNa ke lie na kisI se yukta hote hai| jaina tattvavido ke kAya-siddhAnta pratIkAtmaka rUpoM kA vicAra nizcaya hI eka aisI bAta ke anusAra ekendriya jIva upayukta pA~ca prakAra ke bhinna- hai jise kalA-rUpo ke pratIkavAda ke sthAna ke mUlyAMkana meM bhitra niyamita astitva grahaNa karate hai, tathA inakA kAraNa chor3A nahI jA sakatA, cAhe ve hindU dharma ke hoM, cAhe parvakRta karmoM ko kahA gayA hai| jaba vaha teukAya athavA bauddha ke yA jaina ke / sA~cI meM jIvana ke ratna-vRkSa ke agni-jIvana se yukta ho jAtA hai to use sAmAnya agni, zikhara tathA pAdo ke pratIkoM meM nirUpaNo tathA amarAvatI dIpaka ke prakAza, vADavagni athavA vidyut Adi meM jAnA meM agni-stambhoM ke nirUpaNoM ko bauddha dharma ke apekSAkRta par3a sakatA hai| jaina paramparA ke anumAra agni vANI dUra-dUra taka vistRta trizUla ke pratIkavAda se sambaddha kiyA (pAca) kA adhiSThAtA-deva hai| caudaha athavA solaha jAtA hai| kintu hame yaha dhyAna rakhanA cAhie ki trizala maDala-svapno me se eka vaha hai jisakA viSaya agni- kA pratIka kevala jainadharma tathA bauddha dharma me hI upalabdha
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kalA meM pratIka tathA pratIkavAda 196 nahIM hotA apitu isake mahattva ko eka isase bhI prAcIna eka cakra kA citra hai, zramaNoM kA eka samudAya jisakI paramparA me khojA jA sakatA hai| agni vaizvAnara ke tIna pUjA kara rahA hai (?) / sacamuca isakA cakra athavA dharmarUpoM ko trizUla ke dama tIna zaloM meM yUvana pratIka meM cakra ke nirUpaNa kI bauddhakalA ke sAtha nikaTa sambandha saMsthita kara diyA gayA hai| pazcAdvartI zaiva dharma meM svaya , jo prAcIna mamAmnAya me svaya bhagavAn (baddha) ke lie ziva ke sAtha trizala ke sambandha ke viSaya meM to hama eka sthAnApanna vastu thii| vAstava meM, byUhalera ke zabdoM jAnate hI hai / isa pazcAdvatI sambandha ko eka bahuta meM, "jaino kI prAcIna kalA bauddho kI kalA se tattvataH prAcIna paramparA me khojA jA sakatA hai| dhArmika kalA ke bhinna na thI / vAstava me kalA sAmpradAyika kabhI na thii| prAcIna sthAna matha rA se prApta kalA-rUpa isake truTi-vihIna dono sampradAya samAna ala duraNo, samAna kalA-uddezyoM sAkSya hai| isase bhI pahale, mohana-jo-dar3o ko prAgaiti- tathA samAna pavitra pratIkoM kA prayoga karate the| bheda hAsika saskRti me isa sambandha ke prArambha ko spaSTataH mukhyata: kevala gauNa bAto me hI thaa| jaina dharma meM triratna pahicAnA jA sakatA hai| kaMdaphisesa dvitIya ke zaiva sikke pratIka pUrNa vastupro ke trividha svruu| arthAt jJAna, zraddhA tathA mirakaipa se prApta zaiva mRdrA (seal) zaMva mampradAya ke tathA prAcAra kA avana karatA hai| eka trika kA yaha sAtha trizUla ke ima sambandha ke kucha prAcInatama nirUpaNo vicAra jisane bauddha dharma meM tIna rana arthAt buddha dharma meM se hai| jaina kalA meM trizala eka digpAla ke prAcIna tathA saMgha kA rUpa dhAraNa kiyA, kabhI-bhI vikoNIya pratIko me eka hai / dharmaparaka tathA dharmanirapekSa sthApatya se citra athavA trikoNa sa prAGkata / citra athavA trikoNa se addhita kiyA jAtA thA jo bola sambandhita pAThayoM meM yaha vidhAna hai ki kisI prAsAda ke ke anusAra "tathAgata ke dehaniSTha rUpa" kA bodha karAtA nirmANa hetu cunI gaI bhUmi para eka karmazilA kI sthApanA / thA, aura kabhI-kabhI tIna vaNoM ke akSara a-u-m dvArA / karanI cAhie, jo kisI anya vastu kI apekSA eka / brAhmaNa-dharma meM '' viSNu ke lie prayukta hotA hai, u' dhArmika prAvazyakatA kI bAta adhika hai| jainoM ke pazcA- ziva ke lie aura 'm' brahmA ke lie| bauddha triratna dvI pAThyo meM bhI isa vidhAna kA anusaraNa kiyA gayA vividha prarUpo meM takSazilA tathA prAma-pAsa ke bauddha sthaloM hai| batthusArapayaraNam isa paramparA kA anusaraNa karate se kuSANoM ke prAcIna kAla se hI upalabdha hotA hai| hue kUrmazilA kI sthApanA ke sambandha me isI niyama kA kaGkAlI TIlA, mathurA se upalabdha uparisaMketita vidhAna karatA hai / isake ATha pAzvoM para ATha dIpakoM ke sthApatya khaNDa kA vicAra hame sarvAdhika maGgatipUrvaka dharma pratIka rakhe jAte hai / aSTama digpAla ke lie vahAM prayukta ke pratIka ke rUpa me cakra ke sthAna ke mulyAkana kI ora pratIka sobhAginI pracAra-paTTa para sthApita trizala hai| agrasara karatA hai, jimane prAcIna tathA madhyakAlIna bauddhayahA~ trizUla tAntrika svarUpa ke aSTama digpAla IzAna kA dharma meM viziSTa lokapriyatA grahaNa kii| baiSNava pratimApratIka hai| yaha vAstava meM eka tathya ko vyakta tathA zAstra ke pratIka athavA rUpa ke rUpa meM cakra kA prArambha spaSTa karatA hai, vaha yaha ki eka trika kA vicAra, jo svayaM bhagavAna viSNu ke sAtha isake gahana gamparka meM hotA bauddha dharma tathA jaina dharma ke lie triratna kI saMracanA meM hai| lagabhaga 7vI zatAbdI I0pU0 ke cakra ke cihna se sarva pavitra hai aura jisakA kAla sambhavata: kuSANa kAla yUkta prAcInatama Ahata sikke isa paramparA ke prAcIna ke samAna prAcIna hai, vaha yA jisane jaino kI apratimA- svarUpa ke spaSTa pramANa hai| triratna pratIko se sambaddha tmikA dhArmika pravRtti me mUlabhUta tattvo me se eka kI cakra viziSTatA pUrvaka jaina nahI hai| yaha kuSANa yuga kI racanA kii| isa prasaGga me mathurA kaGkAlI TolA sthAna takSazilA me bhI upalabdha hotA hai, jahA~ yaha niHsandeha se upalabdha vastu kI pora dhyAna AkRSTa kiyA jA sakatA bauddha hai / vahA~ ise pratIkAtmaka rUpa me trizUla athavA trihai| eka jinakI isa mUrti kI pAdapIThikA (Pedestal) ratna pratIka ke sAtha sambaddha karake aGkita kiyA gayA hai / ke sAmane kI ora ubhAra me khude trizUla ke Upara sthApita buddha kA hAtha dharmacakra kA sparza karatA hai / jo tri-ratna
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200, vaSa 24, kA 5 anekAnta pratIka para sthApita hai, jinake do aura eka-eka hariNa pratIko ko dhAraNa karane vAle madhya catuSkoNa ke bagala meM sthita hai, jo mRgadAva meM diye gaye prathama upadeza ke pravacana sthita hai| isI sthAna se prApta eka anya prAyAgapaTTa meM kA citraNa karatA hai| pazcAdvartI kAlo me sambhavataH isa cakra eka alaGkaraNo se ghirI huI madhyavartI vastu hai (na. prakAra ke pratIko ne apanI mAmpradAyika sImAyo ko je0 248-gapurA sgrhaaly)| yaha tIna eka kendIya lA~gha liyA, kyoMki jaina lekhaka Takkura pheru ullekha karatA paTTo se parivRtta solaha Age se yukta eka SoDasAra hai ki cakrezvarI kA parikara pAdapITikA para mago se dharmacakra hai. jisameM prathama paTTa meM solaha nandIpAda pratIka yukta dharmacakra dikha nArA binA pUrNa nahIM hotA / cakra-ratna hai| isa phalaka ko bhalI bholi kuSANa kAla meM rakhA jA kI ora bhI dhyAna AkRSTa kiyA jA sakatA hai, jo jana makanA hai| tadananara gupta-kAla meM rAjagira me vaibhAgrocakravartI ke sAtha usake pratIka tathA prArAdha ke rUpa meM gira se hameM tIrtha dhara neginAtha kI anupama mUrti upalabdha sambaddha kiyA jAtA hai / jaina kalA me cakra ke nirUpaNa ko hotI hai, jiname pAdapIkA para dharmacakra kA pradarzana spaSTIya yuga ke kucha prathama zanako taka prAcIna mAnA jA kiyA gayA hai tathA jimakaM bagala meM eka zakho kA jAr3A sakatA hai| matharA meM kahAtI TIle se khode gae, kRpANa- sthita hai| yaha cakra kA mAna karaNa kiyA gayA hai aura yuga se sambaddha unnata phalakoM, pAyAgapaTToM para usa stambha cakra / nirUpaNa mbaga cakra sAtha sambaddha puruSavidha ke ucca zikhara ke rUpa meM cakra kI prAkRtiyAM aGkita hai rUpa se yukta cakra-puruSa ke rUpa meM kiyA gayA hai| yaha jo eka dhyAna kI mudrA meM sthita jina kI pratimA meM mambhavataH vaiSNava mUrtiyo, yathA gadAdevI tathA cakra-puruSa yUkta sabase ada ke vRtta kA parza kr| vAle cAra meM prAyadha-puruSo ke pradarzana kI brAhmaNa-dharmIya paramparA kA dibinduoM ke UAra cAra triratna citraNa se yukta cAra prabhAva hai| kinAroM para phUla-pattiyo ke pariveza meM bane cAra zrIvatsa saMgraha aura dAna kavi -jalabara ! tujhe rahane ke lie bahuta UcA sthAna milA hai / tU mAre saMsAra para garjatA hai| sArA mAnava-samAja cAtaka banakara terI ora nihAra rahA hai| tere samAgama se mayUra kI bhAMti jana-jana kA mAnasa zAti udyAna meM natya karane laga jAtA hai / tU sabako priya lagatA hai| tU jahA~ jAtA hai, vahIM terA sammAna hotA hai| para thoDA gaura se to dekha, tere pitA samudra kI Aja nayI sthiti ho rahI hai| pitA hone ke nAte use bhI bahata UMcA sammAnanIya sthAna milanA cAhie thA kintu use to rasAtala-sabase nimna sthAna milA hai| usakI sampatti kA tanika bho upayoga nahIM hotA / megha ! itanA bar3A antara kyoM? jaladhara-kavivara ! isa rahasya ko giri kandarA meM eka gahana tattva chipA hayA hai| vaha haisaMgrahazIla na haanaa| saMgraha karanA bahata bar3A pApa hai| yahI mAnava ko nIce ko prora Dhakelane vAlA hai| saMgraha vRtti ke kAraNa hI samudra ko rahane ke liye nimna sthAna milA hai| aura usakA pAnI bhI par3Apar3A kar3avA ho gayA hai| samRdra ne apane jIvana meM lenA hI sIkhA hai aura denA atyanta alpa / maiM dene kA hI vyasanI haiN| sammAna prAra asammAna kA, unnati aura avanati kA, nimnatA aura uccatA kA yahI mukhya nimitta hai /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA ke jaina kaviyoM kA noti-varNana DA0 bAlakRSNa 'akiMcana' utkRSTa darzana, pavitra AcaraNa tathA ahiMsA-pracAra vibhAjita kiyA jAtA hai --prabandha kAvya aura muktaka kI dRSTi se jainadharma vizva mAnavatA kA mahAna upakAraka kAvya / prabandha kAmpo ko bhI samagratA evaM khaNDatA kI hai / prArambhika kAla se hI jaina-meghA, sAhitya-jagata kI dRSTi se mahAkAvya evaM khaNDa kAvya ko do vargoM meM bA~TA sampUrNa cunautiyoM ko svIkAra karatI pA rahI hai| prAcIna gayA hai| apabhraMza ke jaina kaviyoM ne muktaka evaM prabandha jainAcAryoM ne apane saiddhAntika pracAra ke lie, anekA- dono hI prakAra ke kAvya race hai| prabandha ke dono prakAraneka parANoM, kathAno, caritroM evaM caNikAyo kI racanA / mahAkAvya evaM khaNDa kAvya bhI apabhraMza kAvya meM pracura rUpa kI thii| niHsandeha ye sabhI racanAe~ dharma-prerita hai| para me prApta hai| mahAkAvya kisI bhI jAti ke gaurava gratha hote kyA isI kAraNa inhe kAvya garimA se bahiSkRta kiyA jA hai apabhrama jaina kaviyoM ne isa prakAra ke aneka graMtha ratno sakatA hai ? aura phira yaha sthiti kevala jaina kRtiyoM ke se bhAratI-bhaDAra ko pArita kiyA hai| pauma cariu, sAtha hI to nahI, samasta dhArmika sAhitya isI zreNI meM giTTanemi cariu tathA mahApurANa ko ima varga kI bRhada hai / tIsarI bAta yaha hai ki zAstrIya dRSTi se trayI kahA jA sakatA hai / ye tIno hI graza bhArataya nIti dharma evaM kAvya kA koI virodha nahIM hai / kAvya kAvya ke vidyArthI ke lie pramUlya hai| kA virodha nIrasatA, asvAbhAvikatA evaM prabhAva paumacariu svayaMbhU kRta mahA kAvya hai, jise mAhitya se hai| isIlie prAcAryoM ne antima rUpa se sAmAnyataH svayabhU-rAmAyaNa mAnA jAtA hai / isa kimI viSaya vizeSa ko nahIM apitu prartha pratipAdana kI rAmAyaNa meM kathAnakoM, paga tathA ghaTanAyoM ko vicitra ramaNIyatA ko kAvya kI kasauTI mAnA thA aura vidagdhatA ke sAtha vinyasA kiyA gayA hai| samUce gratha kA imI niSkarSa para rAmacaritamAnasa, sUramAgara evaM rAga baMdhAna, alakAra vidhAna kavi kI majaka naitika manovRtti pacAdhyAyI prAdi vaiSNava kRtiyA utkRSTa kAvya ghopita vyakta karatA hai| isakA samagrataH naitika anuzIlana apane kI gaI hai / prata: koI kAraNa nahIM ki, apabhraMza bhASA ko me eka pRthak viSaya hai| choTe-bar3e varNano, sUktiyo, kathopaaneka sarasa, sundara alakRta jaina kRtiyo kA bhI kAvya kA kathano, rUpako nathA upamAno meM nItikA mundara puTa diyA gaurava pradAna na kiyA jAya / yadi rAma aura kRSNa kI gayA hai / eka udAharaNa lIjie-- jIvana-gAthA no se sambandhita sandeza prerita utkRSTa kRtiyA lakkhaNa kahiM gavesahi taM jala / kAvya ho sakatI hai to pratibhA sampanna kaviyo kI lekhanI sajjaNa hiya u jema jaM nimmala / / se racita tIrthaMkaroM tathA jaina dharmAcAryoM kI pUnIta dharma- prati lakSmaNa usI jalAnaga meM jala lana jAte hai, kathAe~ bhI kAvya kI majJA ma vibhUpita kI jaayegii| apa. jo majjana ke hRdaya ke samAna nirmata ho| yahA~ nIti bhraza bhASA me racita isa prakAra kI kRtiyoM ke mahAna aura kAvya kA sUkSma samanvaya mahaja hI dekhA jA sakatA bhaDAra jaina mandiro me Aja bhI makSita hai| kintu hama hai| kathana ko mahanA ke sAtha umako mArmikatA bhI unakI carcA na kara hue nitAnta prasiddha kAvya maNiyoM darzanIya hai| isa prakAra kI naitika abhimaci aura usakI - kAhI naitika nirIkSaNa karege / sUkSma kAvyAtmakatA meM riTTanemi cari' aura bhI pAge zAstrIya dRSTi se jIvana kAvya-graMthoM ko do bhAgoM meM hai| choTI-choTI sUktiyo meM jaina-siddhAnto kA mArmika
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vinyastAkaraNa isa pratha kI bahuta bar3I vizeSatA hai| dharma, nIti aura jJAna ke prati kavi ke hRdaya meM bhagAdha dhanurAga hai 2022405 vari saha samudvAri maMdaro Name / Na vidavya bhAtiya praNAhave / / marthAt cAhe samudra jala zuSka ho jAye, cAhe pracala, maMdarAcala parvata jhuka jAye kintu vidvAnoM (jJAniyoM) ke kathana kabhI bhI dhanyathA nahIM hote / kahane kI AvazyakatA nahIM ki isa kathana meM jitanA bala hai, utanA hI vizvAsa hai| sAtha hI me eka prakAra kI sarvakAlikatA bhI hai jo taba bhI satya thI ghora prAja bhI satya hai / aise trikAla satyoM kA nirvacana aneka sthaloM para humA hai| bhAja kI paristhitiyoM kA mArgadarzaka eka anya udAharaNa lIjie-- jahi pahu duccayariu samAyara / tahi jaNu sAmaNNu kA karai / / arthAt jahA~ svAmI duzcariSa hogA, vahA~ jana sAmAnya kyA karege bhAja bhI rASTrIya evaM sAmAjika sthiti meM yaha kathA dhaura bhI vicAraNIya hai / yaha kisI se chipA nahIM hai ki rAjanaitika sAmAjika evaM bhASika durdazA kA pramukha kAraNa hamArA bhraSTa caritra hI hai / bhArata meM prannajala - ghana-ghAnya kisI bhI bhautika - prabhautika vastu kI kamI nahI hai, kamI hai to kevala caritra kI bhora yaha bhI apane meM kaTu satya hai ki caritra kI yaha girAvaTa, sambhrAnta gharAnoM, rAjakuloM evaM netA kahalAne vAle varga se hI AI hai / zrataH sadiyoM purAne hamAre isa jaina kavi kA kathana apane meM zAzvata hai, apane me siddha hai / loka me bhI yaha kahAvata pracalita hai-yathA rAjA tathA prajA / 1 yahA~ hamArA tAtparya kisI vyakti vizeSa para kIcar3a uchAlanA nahIM, kintu satya, satya hI hai / aura yaha kahane me koI bhI saMkoca nahIM karegA ki hamArA netA varga naitika evaM cAritrika prAdarza prastuta karane meM sarvadA saphala rahA hai| hA~ isa kathana meM kucha apavAda bhI hai jo gehUM ke sAtha ghuna kI bhavasthA prApta kara pisate mora lokApavAda kA kAraNa banate haiM / sajjanoM ghora samajhadAroM ke hRdaya meM Aja bhI saccaritra rASTra netAoM, samAja seviyoM evaM gRha zraddhA svAmiyoM ke prati baDhA hai aura unakA nirantara yaza-gA hotA rahatA hai jo durjana aisA punIta cariyoM kA bhI chidrAnveSaNa karate haiM, vaha unake svabhAva kA doSa hai bhaura ise koI badala nahIM sakatA / 'mahApurANa' ke suprasiddha jaina kavi puSpadaMta jI ne isa tathya para bar3I manoramatA se prakAza DAlA hai / unhoMne aise durjanoM ko candramA para maukane vAle kuttoM kI saMjJA dI hai aura kahA hai ki sajjanoM ko apanA kArya nirantara karate rahanA cAhie; kyoMki kuse kitane bhI bhauMke isase candramA para koI prabhAva nahIM par3atA bhora yahI vicAra kara mahAkavi sajjanoM kI prazaMsA karatA humA, 'mahApurANa' likhane meM pravRtta huA hai| usane 63 jaina mahApuruSoM kI caritra - gAthA gAte hue, bIca-bIca meM nIti-yAcAra-dharma maura darzana para sundara chanda likhe haiM / nIti-nirUpaNa hI nahIM, kAvyAtmaka nidarzana ke kAraNa bhI ina kathanoM kA mahatva bahuta adhika hai| prazna zailI kA eka udAharaNa lIjie-- khage mehe ki NijjaleNa, taruNA sareNa ki NipaphaleNa / mehe kAme ki jiveNa, muNNiA kuleNa ki vittapeNa // kapaDe ki gIrasena, rajjeM bhojje ki para vaseNa / ( 1-8-7 ) arthAt pAnI rahita megha (bAdala) aura khar3aga ( talavAra) se kyA ? phala rahita taru (vRkSa) aura (sara) vANa se kyA ? zradravaNazIla (na pighalane vAle) bAdala zrIra yauvana se kyA ? tapa hIna muni aura kula se kyA ? nIrasa kAvya aura naTa se kyA ? parAdhIna bhojana aura rAjya se kyA ? yahA~ pAnI ( jala tathA camaka ), phala ( khAne ke kAma pAne vAle phala tathA bANa kI noka ), pradravaNazIla ( na barasane vAle tathA bhAva vibhora na hone vAle ), tapa kara ( kaSTa sAdhana aura kula-vrata ) nIrasa (zRMgAra-vIrazAMtAdi navarasa vihIna tathA zuSka ) paravaza (parAyA zAsana tathA dUsare kA kabjA ) Adi zabdoM ke do-do artha hai| ina donoM varSoM kA prayoga karane para sundara evaM upayogI sandeza sAmane bhAtA hai| usa bAdala ke umaDa ghumar3a -
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA ke jaina kaSiyoM kA nIti-varNana 203 kara pira-ghira mAnA vyartha hai jo taSita gharA ko apanI meM pora mAge na bar3hate hue eka anya kRti, "bhaksiyata sItala jala-vRSTi se zAMta na kara de, usa talavAra kI kahA' kI mora dhyAna mAkarSita karanA caaheNge| ise hamane vizAlatA mora sundaratA vyartha hai jisako camacamAtI huI ukta bRhadrayo ke sAtha isalie nahIM rakhA kyoMki isakA pAra meM tejI na ho| usa sundara tathA suhAvane vRkSa kI nAyaka, eka laukika puruSa hai| kintu isase kyA? kRti zobhA bhI adhUrI hI hai jisa para mIThe phala na lagate hoM, apane naitika mUlya me spRhaNIya hai| nAyaka ke laukika usa vANa kA dhAraNa karanA bhI vyartha hai jisake prAge kI puruSa hone ke kAraNa, kAvyakAra zrI dhanapAla bakkar3a ko painI noka hI gAyaba hai| isI prakAra bhAvodreka se zUnya gRhastha jIvana ke vividha prasaMgoM ke naitika nirvacana kA paura puvaka-yuvatI, cuTIle hAsya vyaMgyAdi se zunya naTa, vibhAvA- bhI acchA avasara prApta ho gayA hai| kintu kavi kA nubhAva saMcArI pravAha se zunya kAvya, videzI ke adhikAra hRdaya gRhastha-varNana prasaMgoM meM na ramakara unake naitika evaM meM phaMsA rAjya tathA dUsare kI poTalI me baMdhA bhojana dhArmika nidarzana meM adhika ramatA pratIta hotA hai| ve vyartha hai, bekAra hai, apane lie kisI prakAra bhI upayogI paramparAgata mAnyatAmoM kA khaNDana karate hue unakA nahIM hai / kahanA na hogA ki yahA~ kathya kI upayogyatA ke navIna naitika mUlya nirdhArita karate haiN| kevala bAnagI ke sAtha kavitA kI sundaratA bhI vidyamAna hai| dohare proM lie, zUratA ko hiMsA se haTA kara naitika niSkarSa pradAna ke nirvAha ne zleSa alaMkAra kI sundaratA bhI lA dI hai| karane vAlI do paMktiyAM prastuta haiMaisA hI eka pratItAtmaka kathana bhora lIjie bogvaNa biyAra rasa basa pasAri, so sUrau so pNddiyr| jo govAla gAi u pAlai / calammaNa bayaNullAvaehi, jo para siyahiM Na mNddiyu|" so jIvaMtu buddha Na NihAlA // 3-10-6 jo mAlArU belli u posaha / marthAt zura bhI vahI hai, paNDita bhI vahI hai jo paraso suphulla phala keMdra lhesh| (5-12-1) nArI ke kAmoddIpaka prapaMcoM evaM vacanoM ke dvArA khaMDita arthAt jo guvAlA go nahIM pAlegA, vaha jIvana bhara nahIM hotA / yahA~ yaha nirdeza kara denA anucita nahIM hogA dudha ko nahIM nihAra skegaa| jo mAlI bela-baToM kA ki jaina-naitikatA kevala ahiMsA para hI nahIM apitu pAlana-poSaNa nahIM karegA, use phala-phala kaise prApta ho indriya-saMgama evaM prAtma tyAga ityAdi mAnavIya caritra ke sakeMge-zabda bar3e sAdhAraNa haiN| kintu kAvya ke vidyArthI udAtta maMzoM para bhI pUrA-pUrA bala detI hai| jo dUsaroM ke ke lie inakI vyaMjanAe~ itanI adhika hai ki usameM prati pApAcaraNa dvArA hAni pahuMcAne kI bAta socatA hai, vyakti se lekara sAre rASTra ke naitika mUlya sannihita ra pArera ti matihita usakA pApa ulTA use hI naSTa kara detA hai||6.10.3|| dikhAI dete haiN| yahA~ gvAlA aura mAlI rASTranAyaka ke karma nizcita hI devAdhIna haiM kintu puruSArtha karanA, prANI pratIka hai, gau pora beleM sajjana-samAja kI pratIka haiM, draSa kA parama punIta kartavya hai| yaha ThIka hai ki lAbha ke aura phUla samRddhi evaM surAjya ke pratIka jAna par3ate haiN| vicAra se kie hue karma meM kabhI-kabhI mUla bhI naSTa ho jisa rASTra yA samAja meM sajjanoM kI apekSA cAra sau jAtA hai kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki puruSArtha karmoM vIsa, taskara tathA jamAnesAja logoM ko bala-dhana-prAdara ko tyAga diyA jAya // 3-11-5 // isa prakAra ke zatAdhika bhaura mArakSaNa prApta hotA hai vaha jIvana bhara puSTa-baliSTa, kathana sahaja sulabha hai| dAna, upakAra, kSamA, dayA tathA pallavita evaM puSpita nahIM ho sakatA / yaha tathya mahAkavi mahiMsAdi viSayaka kathanoM ke lie to yaha grantha akSaya puSpadanta ke samaya meM bhI satya thA, sahasrAbda pazcAt prAja bhaNDAra hai| bhI satya hai aura sahasroM varSoM pazcAt bhI satya rhegaa| jaisA ki prArambha meM nivedana kiyA jA cukA hai ki isa prakAra ke manamAne nIti-kathana ukta mahAkAvya apabhraMza ke jaina kaviyoM ne mahAkAvyoM ke atirikta kathAtraya se saMkalita kie jA sakate haiM kintu hama usa dizA rUpaka khaNDa kAvyoM kI bhI racanAe~ kI haiM / jo mahAkAvyoM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204, varSa 24, ki0 5 anekAnta se kahIM adhika mAtrA meM prApta haiN| ye kAvya kRtiyAM bhI zAnti evaM vItarAgatA kI anubhUti hotI hai| niSThAvAna naitika dRSTi se, saMskRta prAkRtAdi bhASAoM ke kAvyo se adhyetAno para to yaha prabhAva aura bhI gahanatara hotA hai| kucha kama mahattvapUrNa nahIM / isakA kAraNa jainadharma ke udAtta kanakAmara jI ke kathano me kucha isa prakAra kI sAjanaitika saMskAra hI hai| ucca saMskAra sampanna kaviyo kI bhaumikatA evaM sArvakAlikatA hai ki unake niveda-vacana kRtiyoM meM ucca vicAroM kA prApta honA svAbhAvika hai| Aja ke sAmAjika saMdarbho me bhI khare utarate pratIta hote ye ucca vicAra kAvya kI cAznI meM paga kara aura bhI hai| sampUrNa kRti eka kalyANamaya Ananda kI sRSTi karatI gRhaNIya ho gaye hai| isa dRSTi se 'sudasaNa cariu' tathA hai parantu yaha mAnanda anyAnya kaviyo ke prAnanda se 'karakaMDa cariu' ityAdi kAvya, apanA sAnI nahI rakhate / nizcita hI bhinna hai / usa anubhUti me utanA hI antara ina kAvyoM meM dArzanika evaM dhArmika siddhAnto kI apekSA hai jitanA yuvatI mukha darzana tathA devamUrti darzana kI anunitya naimittika jIvana ke AcaraNa eva manobhAvo kI bhUti meM hotA hai| kanakAmara jI laukika anubhUti kI vyAkhyA adhika huI hai| tulanA eka dAhaka USmA se karate hai| unake mata me sArA nayanadI ne apanI suprasiddha kAvya kRti sudasaNa sasAra eka saghana vana ke mamAna hai jisame nazvaratA kI cariu (sudarzana caritra) meM prema, strI, puruSa, bhAgya, yauvana, bhayaMkara dAvAgni prajvalita hai aura usameM kakola, nimba upahAsa, hisA, kodha prAdi para bahuta hI sAragarbhita chanda kuTaja aura caMdana sabhI bhasma ho jAte hai / kAla apane likhe hai / ve prema ko samaya eva dUrI ke vyavadhAna se pare vikarAla gAla meM yuvA, bRddha, bAlaka, vidyAdhara, kinnara, kI vastu mAnate hai aura kahate hai do sacce premiyo meM khecara, sura, amarapati sabhI ko sameTa letA hai, na zrotriya bhautika antarAla bAdhA upasthita nahIM kara sakana isake brAhmaNa bacapAte hai, na tapasvI, na vaha dhanavAno ko chor3atA niA ve sUrya evaM nalinI tA udAharaNa prastuta karate hai| hai aura na nirdhano ko| isa lie dharma-patha kA sambala kahA~ mAkAza vihArImrya prAra kahA usakI ananya pramikA / jitanI zIghratA se prApta kiyA jAya utanA hI zreyaskara kamalanI parantu vaha use gaganatala meM dekhakara hI halasita rahatI hai- jai viha ravi gayapAyale iha tahavi suhU pAu soktiu babhaNu pariharaI, galiNI / 8-4 / / yaha ullAsa tathA AkarSaNa atIndriya Nava chaMDai tavasiu tavi Dhiyau / hotA huyA bhI indriya gamya hai, anubhava janya hai / parantu ghaNavaMtu para kuTTai Na viNihaNa, isake anubhava kA pariNAga sukha nahI hotA / jahA~ bhA prema jaha kANaNe jalaNu samaTTiyau // hai, mamatva hai, prAmakti hai, vahA~ duHna nizcita hai| kauna aisA prANI hai jise sneha ne satApa na diyA ho-grahaNa isa prakAra ke anya aneka kAvya ratno samraza kavaNu NeheM saMtAviu / / 7.2 / isI prakAra yauvana vega vAGgamaya kA vizAla bhatana pAlokita hai / aAvazyakatA ko pahAr3I nadI ke caDhAva kI bhAMti kSaNika, hiMsA ko usako par3hane, samajhane tathA sulabha karAne kI hai| na jAne anivAryataH dukhada tathA strI caritra ko devatAgrI ke lie kitanI amara kRtiyA aba bhI jaina grathAgAro va madiro bhI durvAdha siddha kiyA gayA hai-devehaM vi dulakkhau tiya me aba bhI aprakAzita par3I hai| vaha dina vizva-bAgamaya caritu / / 6-18 / / ke lie svaNima divasa kahA jAyegA jaba ki vizAla jaina muni kanakAbhara jI kA dazAdhyAyI khaDa kAvya jJAna piNDa prakAzita hokara apane divya prAloka se karakaDa cariu, nivedaparaka nIti vathanoM kA akSaya bhaDAra mAnavatA ke anaitika aMdhakAra ko samApta kara dege| hai| graMtha ko mAdyopAnta par3ha jAne para eka alaukika
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha Aryasatya-eka vivecana dharmacandra jaina (zodha-chAtra) cAra Aryasatyo kA siddhAnta bauddha dharma ke mUlabhUta jisa prakAra prArya inako yathArtha rUpa meM dekhate haiM, dUsare si.dvAno meM se eka hai| jinakA varNana pAli tathA saskRta unako usa prakAra se nahI dekhate hai, ataH ye pAryasatya bauddha grantho meM pracuratA se milatA hai| bauddha-dharma sambandhI kahe jAte hai| Adhunika bhASA ke gratho meM bhI isakI khUba carcA huda hai| vasubandhu eka gAthA uddhRta karane hai jisameM kahA gayA AryasatyoMkA upadeza bhagavAna buddhane apane prathama 'dhama- hai ki 'jisako prArya sukha kahate hai, dUsare unha duHkha jAnate cakra pravartana' meM pacavarSIya bhikSo ko RSipattanamRgadAva meM hai, jinako dUsare sukha batalAte hai prArya usako duHkha diyA thaa| jinakA sAkSAtkAra unhone samyaka sambadhi jAnane haiprApta karate samaya kiyA thaa| Arya matya cAra hai yadAryAsukhataH prAhustatpare duHkhatI viduH / / du.kha Aryasatya', 'duHkha samudaya pAryasatya', 'du.kha nirodha yatparesukhata. prAstadAryA du.khato viduH" / abhidharmakoza ke chaThe ko sthAna me vasubandha ne cAra Aryasatya' pIra dukha nirodha gAminI pratipad Aryasatya' / prArya satyo kI vyAkhyA kI hai| vahA~ yaha prazna uThAyA inameM se prathama 'duSa' pAryapatya hI prastuta anubandha kA gayA hai ki-dukha mArya satya prathama kyo liyA gayA? isake viSaya hai| uttara ma basuyAdhu kahate hai ki 'grArya matyo kA krama jijAma nikAya' meM sArpa gabda kA artha isa prakAra abhisamaya ka - nusAra haiya! gA pArakAsyahonti pApakA akuzatA dhammAti "satyAni uktAni catvAri dukha samudayastathA / 'ariyo' hoti / vasubandhu ne bhI 'Arya' zabda kI nirodhI mAgasteSAM yayA abhisamayaM zramaH" / / ' vyAkhyA isa prakAra kA he -"yArAt yAtA. pApakebhyo" prathA jima matya kA pUrva abhisamaya' (abhisambogha) hotA 'kUzalebhyodharmapaH ityAryA' aArya vaha hai jo kuzala hai arthAt jima matya kA pahale abhimamaya hotA hai usI kA pApa dhamo se dUra ho gayA hai. pUrvanirdena kiyA gayA hai| prazna hai ki 'tRSNA jo duHkha vasubandhu aura buddhaghoSa 'kAryasatya" zabda kI eka hI kA hetu hai usakA pUrva nirdeza kyo nahI hai aura duHkha jo prakAra meM vyAkhyA karate hai yathA-'ya pAryoM ke matya hai| tRSNA ke kAraNa utpanna hotA hai jo phala rUpa bhI hai usakA prazna uThatA hai ki kyA ye dUsaro ke lie satya nahIM " satya nahA bAda meM nirdeza kyA nahIM kiyA gayA hai / isakA uttara hai yA dUsaroM ke lie bhUTha hai ? (kimanyeSA mRssaa)| na kima ke li5. bhidhamakAzabhASya 63, pR0 328% arthavinizcayaaviparIta hone ke kAraNa (vipriittvaat)| kintu sUtra pR0 158 / 6. tulanA kIjie 1.dekhie : mahAvagga-dhammacakkapavattana-lalitavistarasatra yaM pare duHkhato zAhatAra yA grAhU duHkhto| pari. 26, pR0 265-202 / ya pare duHkhato pAhU tariyA sukhatovii / / 2. dekhie : majjhimanikAya 1, 343 / -saM0ni04, pR0 127 / 3. dekhie abhivarmakoza 3/44 / 7. abhidharma koza 6 / 2 / / 4. abhidharmakoza bhASya 63 pR0 328; sa0ni0 bhA0 8. abhismyko'rthH| aghisambodhaiNo boghanatvAt 5 pR0 425, 435; vizuddhimagga 16020-22 / abhi0 ko0 bhASya0 6 / 3, pR0 338 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208, 24, ki05 bhanekAnta paJcaupAdAna, skagharUpa, saMjJAsaMskAra, vijJAna aura 'na ki maMga-masUrAdi kaa| isI prakAra sukha ke atyanta vedanA, ye bhI duHkha haiN| paJcopAdAna, skaMdhahetu tathA pralpa hone se usakA koI astitva nahIM hai / yaha eka pratyaya sahita pranitya duHkha aura anAtma rUpa kahA gayA hai, nikAya kA vyAkhyAna 'hai'| basubandhu ne 'ityeke' karake ata: duHkha rUpa hai| isakA ullekha kiyA hai| kabhI-kabhI phor3e ke khujalAne meM pAli aura saMskRta graMthoM meM isakI bAra-bAra punarAvRtti bhI kucha sukha (sukhANukena) kA grAbhAsa hotA hai lekina huI hai ki "sambe saGgArA duHkhA (sarvesaskArAH duHkhAH) kauna ise sukha kahegA, vaha to duHkha hI hai / isa lie sabhI saMskAra du:kha haiN| vasubandhu ne apane abhidharma koza sautrAntikoM kA kahanA hai ki 'sukha kA bhI duHkha hetu hai'| :bhASya meM yaha prazna uThAyA hai ki jaba kevala vedanA hI vAstava me duHkha hI hai| lekina usa duHkha meM icchA hone * dukha rUpa hotI hai to saba saMskAra duHkha kyoM kahe gaye hai ? ke kAraNa hI (tadiSTeH) duHkha-duHkha samajha lete hai parantu .vasubandhu ne vyAkhyA karate hue kahA hai ki duHkha tIna prakAra pArya sUkha sahita sarva saMskAra ko dukha rUpa dekhate haiM ke haiM-duHkha du:khatA, saMskAra duHkhatA aura vipariNAma kyoki saba saMskAra du:khamaya hai| isalie duHkha hI mArya duHkhatA / ina tIna duHkhatAnoM me sAsrava saskAra A jAte satya vyavasthApita karate haiM na ki sukha ko| pUrva pakSa kA hai| jo cIja acchI lagatI hai jo 'manApa' hai vaha bhI vipari. kahanA hai ki "mukhAvedanA" ko du:khataH kyoM dekhate haiM ? NAma rUpa hone ke kAraNa vipariNAma da:khatA hai| jo isakA uttara hai kyoki vaha anitya hai aura pratikUla hai apanApa (pracchI na lagane vAlI) hai vaha to duHkha du:khatA yaha kaise hai ki sukhAnedanA hai ho nahI? yaha kaise jAnA hI hai| ina donoM meM se bhinna bAkI saba saskAra daHkhatA jAya ? vasubandhu kahate hai ki yaha yukti aura sUtra se haiM / isa lie sukha vedanA me bhI jisako manApa vedanA kI pramANita kiyA jA sakatA hai| saMjJA dI jA sakatI hai, vipariNAma svarUpa hone ke kAraNa sUtra meM bhagavAna ne kahA hai ki jo kucha vedanIya hai vaha duHkha rUpa hai| sUtra meM kahA gayA hai ki sukhAbaMdanA vayA dakha hai, aura sukhAvedanA ko bhI da kha se dekhanA cAhie, hai ? jo utpatti meM sukha hai, sthiti meM bhI sukha hai kintu daHkha ma dukha ko dekhanA maMjJAviprayAga hai|" ityAdi sUtra vipariNAma meM dukha hai| dukhavedanA to utpatti, sthiti vacana hai / yukti se baha kI pramANita kiyA jA sakatA aura vipariNAma tInoM meM duHkha rUpa hai / aduHkha sukhAvedanA hai ? yaha jo kabhI-kabhI pAna, bhojana, ThaNDaka, garmI Adi saMskAra (saMskAreNa) se hI duHkha hai / isa prakAra saba kI cAhanA (iptti| hatA hai aura inako sukha-hetu samajhA sAsava saMskAroM ko grArya (vijJajana) yathArtha rUpa meM dukhataH jAtA hai lekina yadi nAnAdi bhojana meM sukha hotA to dekhate hai kintu vidvAn ga pArya zreSTanama loka (bhavAna) adhika khA lene para yA akAla meM khA lene para pAna bhojamaiM bhI dukha ko anubhava karata hai| nAdi duHkha ke kAraNa nahIM hote / vAstava me bhojana pAnAdi 'abhiSamaM koza bhASya' meM duHkha ke astitva para eka kI kAmanA bhUkha-pyAsa prAdi duHkha ke kAraNa hotI hai / bahuta hI dilacaspa vivAda pAyA hai jo vivAda sautrAntikoM usa dakha kI nivatti ke lie hama bhojanapAnAdi karate aura vaibhASikoM ke sukha-dukha Astitva saMbandhI bhinna-bhinna haiM aura use hI sukha samajhate haiM, isa prakAra se duHkha dRSTi koNo ko prastuta karatA hai / vaibhASika kahate hai ki kI nivRtti ko hI sukha samajhA jAtA hai| isI prakAra 'jaba sukha hai to da kha hI kevala pAryasatya kyoM kahA gayA? IryApatha (sone, baiThane, khar3e hone prAdi) me jo sukha isake uttara ma basubandha ne eka mata uddhata karate hue kahA hai kI anubhUti hotI hai vaha bhI duHkha-(thakAvaTa mAdi) ke ki 'sUkha ke alpa hone ke kAraNa (ghalpatvAt ) sukha nahI 2 mAvasyAlpatvAt mudagAdibhAve'pi mASarAzyapa dezahai jaisa-uDada kI dAla ke Dhera meM yadi mUMga, magara grAdi ka. vadisya ke |"---abhi0 ko 'bhaa06|3, pR. 326 / kucha kaNa hoM to hama use ur3ada kI dAla kA Dhera hI khege| / 3. saha sukhena sarvam bhavamAryA duHkhataH pazyanti saMskAra 1. saMyuktanikAya 2111, 3413 duHkhataika rssvaat| --vahI0 pu0 330 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha pAryasatya-eka vivecana 206 kAraNa hotI hai| mautrAntika kahate haiM ki vAstava me duHkha isake bAda vaibhASika satra se utpanna sukha ke astitva ke pratikAra meM yA daHkha ke vikalpa ke rUpa meM sUkha kI ke sambandha me uThAI gaI mApattiyoM kA samAdhAna karate anubhUti hotI hai / taba taka dakha kI anubhati nahI hotI haiN| yaha jo bhagavAna ne kahA hai ki jo kucha vedanIya hai jaba taka manuSya kisI du:kha vizeSa me yathA-bhava pyAma, vaha da kha hai'| isa para unakA (vaibhASikoM kA) kahanA hai sardI, garmI, thakAvaTa, kAma, rAgAdi se upadruta nahI hotaa| ki yaha satra' nItArya hai, kyoki eka aora mana meM kahA isa prakAra du.kha ke pratikAra meM hI sukha buddhi hotI hai, na gayA hai ki 'saMskAra anitya ko lekara ho kahA gayA hai ki sukha meN| athavA dukha ke vikalpamAna meM ajJajana kyoMki jo kucha vedanIya hai vaha duHkha hai| yaha kevala duHkha (bAla) sukhAnubhava karatA hai yathA-bhAra ko eka kandhe se ke saMdarbha meM hI nahIM kahA gayA hai| dUsare kandhe para rakhane me sukha pratIta hotA hai / ataH vaibhASika prAge pUchate haiM ki svalakSaNata: (svabhAvata:) mautrAntikoM ke anusAra yathArthatA sUkha rUpI koI dravya samasta vedanIya dharma duHkha yadi hote, to tIna vedanAmoMnahIM hai, kintu abhidhArmikoM (vaibhASikoM) kA sautrAntikoM sukhA, duHkhA, asukhA-dukhA-sUtra meM pratipAdita kaise hotii| se sukha ke astitva para bahuta baDA matabheda hai / basubandhu isalie svabhAvataH tInoM vedanApoM kA astitva hai| ne 'prabhidharma koza bhASya' ke chaThe koza sthAna meM jahA~ vaibhASika prAge kahate hai ki 'yaha jo pratipakSa (sautrAunhoMne cAra Arya satyoM kI vyAkhyA kI hai isakA vizada ntikoM) kA kahanA hai ki sUtra meM kahA hai ki-sukhAvedanA varNana diyA hai| vaibhASikoM kA kahanA hai ki "sukha nAma ko duHkhataH dekhanA cAhie, isakA kyA artha hai / vaibhASika kA dravya hai| vaibhASika sUsa kI sattA ko iMkAra karane uttara detA hai ki sUtra meM donoM vedanAyeM-sukha aura duHkha vAle (sUkhApavAdI) sautrAntikoM se pUchate hai ki duHkha kyA abhipreta haiN| acche lagane ke kAraNa (manApatvAt ) hai ? (kimidaM duHkhama) yadi vaha bAghanAtmaka hai to kisa svabhAvataH sukhatva hai aura vipariNAmatva tathA anityatva ke prakAra se hai, yaha batalAiye ? yadi Apa duHkha ko kAraNa vahI vedanA duHkha hai| arthAt duHkhatva kI pratIti upapAtaka samajhate haiM to isame anugrAhaka sukha kI siddhi karAtI hai| prAsvAda ke kAraNa sukha dRSTi se jaba manuSya pramANita hotI hai / yadi duHkha anabhipreta hai to abhipreta dekhatA hai to vaha bandhana me AtA hai kintu vairAgya ke sUkha kI siddhi hotI hai| jo vedanA apane lakSaNa kAraNa jaba duHkha dRSTi se dekhatA hai to vaha mukta hotA hai| (sukha tva)se abhipreta hai usI se anabhipreta nahIM ho sktii| jisa dRSTi se dekhane ke lie mokSa kI prApti ho usa vaha anabhipreta tabhI hotI hai jaga pArya (vijJajana) usako dRSTi se dekhane ke lie hI baddhoM kA upadeza hotA hai| prayatna sAdhya, pramAda yukta, vipariNAminI anitya samajhate / isalie hI kahA gayA hai ki 'sukhAvedanA ko duHkha jAnanA hai| isa dRSTi se vaha avazya anabhipreta hai kintu svalakSaNa caahie|' prataH svabhAvataH sukhAvedanA kA astitva hai| se sUkha-vedanA anabhipreta nahIM hai / yadi vaha svalakSaNa se baMbhASika eka gAthA ko uddhRta karate haiManabhipreta hotI to kisI ko bhI sukha meM rAga nahIM hotA, saMskArAnityatAjJAtvA prayo vipariNAmatA / prakArAntara se vaha use doSa-yukta dekhatA tathA usase virakti vedanA dukhataH proktA subona prajAnatA' iti / ' (vairAgya) pAne kA abhilASI hotaa| ataH vaibhASika 3. yatkiJcidveditamidamatraduHkhasyeti / " vahI pR0 331 kahate haiM ki "sukha (sukhAvedanA) svalakSaNataH hai|" 4. saMskArAnityamAnandamayAsaMghAya bhASitaM saMskAravipa1. tasminnastyeva sukhamiti-sautrAntikAH / riNAmatAM ca yat kiJcidvetamidamatraduHkhasyeti / vahI. -astieva abhimikaa:-vhii0| 5. tulanA kIjie-tisso vedanA-sukhA vedanA, 2. upaghAtaka cet / anugrAhaka sukha miti siddham / manabhi- dukkhAvedanA, adukkhAsukhA vednaa|" pretaM cet / anabhipreta sukhamiti siddham / -dIrghanikA saMgIti paryAya sUtra, pR0 171 vahI0 50 331 / 6. de0 aMguttaranikAya 4 pR0 216 /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 varSa 24, ki05 bhanekAnta (saMskAroM kI pranityatA paura vipariNAma ko jAnakara karatA hai unake duHkhoM ko sahane meM unhe adbhuta prasannatA hI buddha ne vedanA ko duHkhataH batalAyA hai|) hotI hai| vAstava meM dekhA jAya to mahAyAna meM duHkha kA yadi sukhAvedanA kevala daHkha rUpa hotI to saMskAra sthAna karuNA ne le liyA hai bhora mahAyAna grantho kA karuNA panityatA paura vipariNAmatA kA ullekha na hotaa| jalevana rotA hI mUla mAghAra hai| haradayAla ne bodhisatva DAka dina meM vaMbhASika eka aura satra vacana se utpanna prApati kA candragovinda ke ziSya lekha nAmaka gratha se eka ukti ko samAdhAna karate haiM ki 'sUtra meM kahA gayA hai-'duHkha me sukha (zlo. 14) uddhRta kiyA hai jisame unhone kahA hai ki kI pratIti saMzAviprayAsa hai|' ve(vaibhASika) isakA uttara dete 'dUsaroM ke lie duHkha sahana karanA hI sukha hai| isI hue kahate ki yaha 'bhAbhiprAyika upadeza hai| logoM kI prakAra ke vicAra 'pravadAna kalpalatA' aura 'mahAyAna kAma guNa paura mava (dUsare jammAdi) mAdi me sukha saMjJA sUtrAlaMkAra' meM bhI pAte hai / 'zikSA samuccaya' meM itanA hotI hai usa saMzA ko ekAnta sakha samajhanA hI saMjJA taka kahA gayA hai ki 'bodhisatva saba satvo ke daHkhoM kA viprayAsa hai| kAraNa kI sukhAvedanA antatogatvA vipari vApara bhAra apane kaMdhoM para lene ke lie taiyAra hai|' vaha bhISaNa jAmakhIla pora panitya hai pata: use nitya sakha samajhanA apAyoM ke dAruNa duHkhoM ko bhI sahana karatA hai tAki satva galata hai| pataH sukha kI prabhAva sidghi pramANita nahI mukti prApta kareM, kitanI udAratA se vaha kahate haihotii| isa prakAra vaibhASika bhora kaI sUtroM tathA yuktiyoM "varam khalu punarahameko du:khita: syAma na ce me sarvase sukha kI dravya-sattA siddha karatA hai| vaibhASika sukha satvA apAya bhUmi prptitaaH|" isa prakAra duHkha kI kodavya-sattA mAnate hue bhI yaha svIkAra karane meM hica. kalpanA ko mahAyAna meM eka nayA mor3a diyA gayA hai| kicAhaTa nahIM karate haiM ki antatogatvA sakha pranitya hai duHkha se mukti pAne kI icchA nahI apitu duHkha sahana karane vipariNAma zIla hai aura duHkha meM pariNata hotA hai| meM hI sukha kI anubhUti mahAyAna me bodhisatva ke bhAdarza vAstava meM viduHlatA' (du:kha-duHkhatA, saMskAra-duHkhatA maura meM parilakSita hotI hai| vipariNAma du:khatA ke kAraNa hI saba sAnava duHkha haiM / isa isa prakAra hama dekhate haiM ki mahAyAna me duHkha ko prakAra 'pabhidharma koza bhASya' meM du:kha satya kA gambhIra heya dRSTi se nahI dekhA gayA hai yA usase mukti pAne vivecana kiyA gayA hai| aba mahAyAna me duHkha ke vivecana ke lie bodhisatva prayatna zIla nahI dikhAI detA hai| ko dekheM-mahAyAna meM duHkha ko kucha mora hI dRSTi se vahAM to saba satyoM ke prati karuNA ke kAraNa bodhisatva rekhA gayA hai, bodhisatva dUsaroM ke duHkhoM kA parivahana duHkhoM ko sahana karane ke lie agrasara hai| 1. pami0 ko0 bhA0, pR. 333 / 1. milAiye-dukkAdukkhatAsalAravRkkhatA, vipariNAma- 1. vAkhaye-bodhisatva DAkTina, pR0160 / dukkhtaa|" -dI. ni. saMgItiparyAya sUtra pR. 171 2. dekhiye-zikSA samuccaya, 16 / 30 pR0 1418 "sajjana mora durjana apane hI suguNa, durguNoM ke kAraNa hotA hai , sarpa ke dAMta meM viSa hotA hai| vicchU ke DaMka meM maura tataiyA ke DaMka meM, aura makkhI ke mukha meM viSa hotA hai| kintu durjana ke sarva zarIra meM viSa rahatA hai| viSaile jantu pIr3ita hone para hI apane astra kA upayoga karate haiM, kintu durjana binA kisI kAraNa ke hI usakA prahAra karate haiN|"
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArasanAtha kilA ke jaina avazeSa kRSNadatta vAjapeyI uttara pradeza ke bijanaura jilA meM nagInA relave patthara kI banI hai aura UMcAI meM do phUTa pAThaca tathA sTezana se lagabhaga ha mIla uttara-pUrva ko mora baDhApura caur3AI meM do phuTa hai| mUrti jaina tIrthakara mahAvIra kI hai| nAmaka kasabA hai| vahAM se karIba 3 mIla pUrva eka prAcIna bhagavAna mahAvIra kamalAkita caukI para dhyAna mudrA meM kilA' ke bhagnAvazeSa dikhAI par3ate hai| ise 'pArasanAtha prAsIna haiN| unake eka mora neminAtha jI kI tathA dUsarI kilA' kahate hai| isa nAma se anumAna hotA hai ki kisI mora candra prabhu jI kI khar3I mUrtiyAM haiN| tInoM pratimAnoM samaya vahA~ janatIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kA mandira thaa| ke prabhA maMDala utphulla kamaloM se yukta hai| pradhAna mati kucha varSa pUrva ina tIrthakara kI eka vizAla kAya magna ke zira ke donoM mora kalpavRkSa ke patte pradarzita haiN| mati pratimA baDhApura gAMva se prApta huI hai jisase ukta anumAna ke dhuMgharAle bAla tathA Upara ke tIna chatra bhI darzanIya hai| kI puSTi hotI hai| chatroM ke agala-bagala susajjita hAthI dikhAye gae haiM, isa kile ke sambandha meM aneka jana zrutiyAM haiN| eka jinakI pITha ke pIche kalA pUrNa stambha hai| hAdhiyoM ke jana zrati yaha hai ki pArasa nAma ke rAjA ne vahA~ apanA nIce hAthoM meM mAlA liye hue do vidyAdhara aMkita haiN| kilA banavAyA thaa| zrAvastI ke zAsaka suheladeva ke pradhAna tathA choTI tIrthaMkara pratimAnoM ke pAva meM corI pataMjoM ke sAtha bhI isa kile kA sambandha jor3A jAtA hai| vAhaka dikhAe gae haiN| ko prAcIna avazeSa aba mile haiM unase itanA kahA jAmati kI caukI bhI kAphI pralaMkRta hai| usake bIca sakatA hai ki I0 kI dazavI zatAbdI ke lagabhaga kisI meM cakra hai, jisake donoM mora eka-eka siMha dikhAyA gayA zAsaka ne vahAM apanA kilA banavAyA aura kaI jaina madiroM hai| cakra ke Upara kIrti mukha kA citraNa hai| caukI ke kA nirmANa kraayaa| eka kinAre para dhana ke devatA kubera dikhAye gae haiN| aura yaha batAnA kaThina hai ki isa kile tathA mandiroM ko dUsarI bhora goda meM baccA lie devI maMbikA hai| caukI dasarI pora goTa meM rearf kisane naSTa kiyaa| saMbhava hai ki ruheloM ke samaya meM yA ke nicale pahasU para eka paMkti meM brAhmI lekha hai jo isa unake pahale yaha barabAdI huI ho / kAlAntara meM isa sthAna prakAra haikopekSita choDa diyA gayA aura dhIre-dhIre vaha bIhar3a 'zrI viruddhamana smidevH| sma 1067 rANalasatta bharapa bana gyaa| pratimA praThapi / ' (arthAt saMvat 1067 me rANala putra varSa pahale mujhe isa sthAna ko dekhane kA avasara bharatha (bharata) dvArA zrI vardhamAna svAmI kI mUrti prApta hgaa| uttara pradeza sarakAra ne jaMgala ke eka bhAga pratiSThApita kI gii| ko sApha karavA kara use khetI ke yogya banA diyA hai / vahA~ lekha kI bhASA zuddha saMskRta nahIM hai| pahalA aMza 'kAzI vAlA' nAma se eka bastI bhI bhAbAda ho gaI hai| 'zrI baddhamAna svAmidevaH' kA bigar3A hamA rUpa hai| sma' isake utsAhI nivAsiyoM ne jamIna ko hamavAra kara use zabda vikrama saMvat ke lie prayukta hamA hai| aisA mAnane khetI ke yogya kara liyA hai| itanA hI nahIM, unhoMne vahA~ para mUrti kI pratiSThA kI tithi 1010I0 maatii|| para bikharI huI purAnI mUrtiyoM kI bhI rakSA kI hai| pArasanAtha kile se isa abhilikhita mati tathA samakAlIna saradAra ratanasiMha nAma ke sajjana ne kilA se eka pratyanta manya mUrtiyoM ke prApta hone se patA calatA hai ki 10vI kalApUrNa pASANa-pratimA prApta kI hai| yaha baluye sapheda 11vIM zatI meM pArasanAya kilA jaina dharma kA eka pacchA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212, varSa 24, ki0 5 anekAnta kendra ho gayA thaa| jAna par3atA hai ki vahAM eka bar3A jaina sundara dvAra stambha bhI mile hai| eka stambha ke nIce makara vihAra bhI thaa| isa sthAna kI khudAI se prAcIna imAratoM ke Upara khaDI huI gagA dikhAI gaI hai| unake agala-bagala ke kaI avazeSa prakAza meM pAye haiN| kilA kA sarvekSaNa do paricArikAeM tribhagI bhAva meM pradarzita hai| ye mUrtiyAM mora utkhanana karane para adhika mahatvapUrNa vastueM prApta ho graiveyaka, stanahAra, kikiNi sahita mekhalA tathA anya skegii| alaMkaraNa dhAraNa kiye hue hai| khambhe ke Upara patrAvalI pArasanAtha kilA kI jo prAMzika saphAI huI hai usame kA aMkana dikhAyA gayA hai| aneka bela-baTedAra iMTeM, patthara ke kalA pUrNa khabhe, siradala, saM05-yamunA sahita dvAra stambha-isa stambha para devalI tathA tIrthaMkara matiyAM prApta huI haiN| aneka zilA nIce ke bhAga meM apane vAhana kacchapa para prArUr3ha yamanA paTroM para bela-baTe kA kAma bahuta sundara hai| eka patthara para dikhAI gaI hai| inake sAtha bhI usI prakAra paricArikAe~ sagIta me salagna strI-puruSoM kI matiyAM ukerI huI haiN| prazita hai jaisI ki pahale dvAra stambha para / isase patA ina avazeSoM meM se mukhya kA paricaya nIce diyA jAtA hai- calatA hai ki ye donoM khambhe eka hI dvAra para lage hue the| saM01-daravAje kA siravala-isa siradala ke bIca dvAra khambhoM ke Upara gaMgA-yamunA kA citraNa gupta kAla ke me kamala-puSpoM ke Upara do siMha baiThe hae dikhAye gae hai| prArambha se milane lagatA hai| gupta kAla ke mahAkavi siMhAsana ke Upara bhagavAna tIrthaMkara dhyAna mudrA meM kAlIdAsa ne daravAje para lagI huI devI rUpA gagA-yamanA pravasthita hai| unake agala-bagala meM eka-eka tIrthaMkara ko mUtiyo kA ullekha isa prakAra kiyA gayA haimurti khaDgAsana meM dikhAI gaI hai| madhya bhAga ke donoM "mUrte ca gagA yamune tadAnI sacAmare deva se viSAtAm" ora bhI isI prakAra kA citraNa hai / siradala ke donoM (kumAra sabhava 7, 42) arthAt usa samaya mati rUpa me konoM para eka-eka tIrthakara pratimA khaDgAsana me do khambhoM gagA aura yamunA hAtho me caeNvara lie hue deva kI sevA me ke bIca me banI hai| sabhI tIrthakaro ke Upara chatra hai| upasthita thii|) DalIkA bhAga-yaha avazeSa usa sthAna saM0 6-dvArapAla sahita dvAra-stambha-isa khambhe se prApta prA jahA~ se bhagavAna mahAvIra jI kA bar3A ke nIce eka moTA daDa lie darapAla khaDA hai| usakI pratimA milI hai| isake bIca meM kalpa vRkSa kA alakaraNa lambI dAr3hI tathA bAlo kA jUDA darzanIya hai / isakA DhaMga hai. jisake pratyeka mora do-do devatA hAtha meM maMgala ghaTa usI prakAra kA hai jaisA ki madhya kAlIna cadela kalA meM lie hae khar3e hai| unake khar3e hone kA vibhagI bhAva bahuta milatA hai| isa khambhe ke UparI bhAga meM phaloM kA prASika hai| isa patthara me kinAre kI ora zera kI alakaraNa dikhAyA gayA hai| mati hai| aisI hI mUrti patthara ke dAyeM kone para bhI thI, saM07-TA, jo TUTa gaI hai| kA kevala nIce kA hissA bacA hai, jisa para pUrvokta Dhaga sa03-saMgIta kA dRzya-eka anya dehalI para, jo kA eka dvArapAla khar3A hai| isakI bhI vezabhUSA pahale ke kile ke bIca se milI thI, saMgIta kA dRzya bar3I hI dvarapAla jaisI hai| sundaratA se pradarzita kiyA gayA hai| isameM eka prora kaI saM08-bhagavAna pArzvanAtha ko mUrti-yaha mUrti prAkRtiyAM tathA ala karaNa bane haiN| tathA dUsarI ora bhAva baDhApura gAMva se prAI thii| yaha pArasanAtha kilA se hI pUrNa madrA meM eka yuvatI nRtya kara rahI hai / usake agala vahAM kisI samaya gaI hogii| durbhAgya se isakA muha, hAtha bagala madaMga aura maMjIra bajAne vAle puruSa ukere hue haiN| tathA pairoM kA bhAga tor3a DAlA gayA hai / yaha mUrti kAphI ina tInoM kI veSabhUSA bar3e kalA pUrNa DhaMga se dikhAI vizAla hai| bhagavAna dhyAna mudrA me siMhAsana ke Upara baiThe gaI hai| hue haiM / prAsana para sapaM kI aiMDakAra kuNDaliyAM dikhAI saM0 4-bAra stambha-pArasa nAtha kile se aneka gaI haiM aura sira ke Upara phaNa kA ghaTATopa hai| agala
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-kaNa zrI yazavaMta kumAra malayA (1) damoha se kucha dUrI para kuMarapura gA~va hai / abhI aneka tIrthakara mUrtiyoM ke atirikta yahA~ ke do jaina mai vahA~ gayA thA aura use zodha kI sambhAvanAmoM se bhara mUrti khaNDa ullekhanIya hai / eka sarvatobhadra caupahala mRtipUra paayaa| yahA~ bauddha, jaina, zaMva aura vaiSNava cAroM mato khaNDa meM hara pArzva para eka Upara eka nIce isa taraha do kI mUrtiyA~ pAyI jAtI hai| eka buddhamUrti ke pAdamUla aMkana hai| eka pArzva para Upara eka padmAsana tIrthaMkara aura me do paMktiyoM kA lekha akita hai-"prom namo buddhAya / nIce eka caturbhujA devI aMkita hai| tIrthakara ke nIce ye dharmA hetu prabhavA hetu teSAm tathA gato hyavadata zrI "vardhamAna deva" aura devI ke nIce "zrI cakrezvarI mahAdevI" nii| eva vAdI mahAzramaNaH / " utkIrNa kiyA huA hai yaha Azcarya janaka hai; kyoMki dasarA aura tIsarA vAkya prasiddha bauddha matra hai, jo antima tIrthakara vardhamAna kI zAsana devI siddhAyinI hai| nAladA me bahutAyata se pAyA gayA hai / isa ilAke me dUsare pAva para Upara padmAsana tIrthakara aura nIce eka bauddha mUrti pAye jAne kA yaha saMbhavataH pahalA avasara hai| bAlaka ko lie devI prakita hai| tIrthaMkara ke nIce zAnti eka dAna stambha me saM0 1365 meM zrI vAghadeva jU nAtha akita hai| tIsare pArzva ke sira para phaNATopa vAle dvArA kazyapa gotrIya brAhmaNa ko dAna die jAne kA eka padmAsana aura do khaGgAsana tIrthakara aura inake nIce ullekha hai| eka cha: bhujA vAlI DhAla, dhanuSa, talavAra prAdi lie devI aMkita hai| inake nIce kA lekha miTa gayA hai| cauthe bagala nAga aura nAgina kI mUrtiyA utkIrNa haiN| unake / pArzva para Upara sarasvatI aMkita hai aura nIce do ziSyoM Upara dhyAnamudrA me tIrthakara-yugma kI pratimAeM hai caraNa ko upadeza dete hue prAcArya aMkita hai| inake nIce lekha meM caukI ke Upara do alakRta siMha dikhAye gae hai| yaha 'rAmasiMgha nAmaka kisI vyakti kA ullekha hai| mUrti bhagavAna mahAvIra kI pUrvokta pratimA kI taraha bar3I kalApUrNa hai| saMbhavataH madhya kAla meM pArasanAtha kilA kI isI taraha ke eka anya praza ke eka pArzva para yuddha bhUmi para nirmita mukhya madira kI yaha mUrti thii| ratha do hAthI-savAra aura dUsare pAzrva para eka pAryikA pArasa nAtha kile ke kitane hI prAcIna avazeSa idhara do anya prAyikAmoM ko upadeza detI huI akita hai / isake nIce eka lekha thA, jisake kucha prakSara hI zeSa raha udhara pahuca gae hai| mujhe nagInA ke jaina maMdira meM kaI gae haiM / jisase unake sambandha meM kucha jJAta nahI ho prAcIna mUrtiyA dekhane ko milI, jinakI zilpa-racanA skaa| pArasa nAtha kI kalA ke anurUpa hai| ina matiyoM meM dhyAna mAyikAmoM kA prakana pAye jAne kA yaha pahalA hI mudrA meM baiThe hue tIthaMkara kI eka mUrti vizeSa ullekhanIya pravasara hai / lipi ke AdhAra para donoM mUrti khaNDa 12vIM hai| stambha kA eka bhAga bhI yahA surakSita hai jisa para khaDagAsana meM bhagavAna tIrthakara dikhAe gae haiM ina sabhI zatAbdI ke mAlUma hote haiM / prAcIna avazeSoM ko surakSita rakhanA prAvazyaka hai| madhya (2) bahorIbaMda kI zAti nAtha bhagavAna kI vizAla kAla me uttara bhArata me jaina dharma kA jo vikAsa hamA mUrti meM eka lekha utkINita hai| isa lekha ko zrI zakaralAla use jAnane me ye kalA kRtiyA~ tathA abhilekha sahAyaka adhikArI purAtatva vibhAga (navabhArata 16-12-54 me) ne siddha hue haiN| isa taraha par3hA thA-"svasti zrI vi0 saM0 1010
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 varSa 24, ki0 5 phAlguna sudI bhaume zrImadagayA karNadeva vijayarAjye rASTrakUTakulodbhava, mahAsAmantAdhipati zrImad golhaNa devasya pravardhamAnasya / zrImad golApUrvAmnAye vellaprabhATikAyamurukRtAmnAye tarka-tArkika chatracUDAmaNi- zrImanmAdhava nandinAnugRhItaH sAdhu zrIsarvadharaH tasya putraH mahAbhoja : dharma dAnAdhyayanarataH / tenedaM kAritaM ramyaM zAntinAthasya mandiram / anekAnta svalAtyamsajJaka-sUtradhAraH zreSThinAmA, tena vitAna ca mahAzvetaM nirmitamatisundaram / zrImaccandrakarAcAryAmnAye dezIyagaNAnvaye samasta vidyA vinayAnandita vidvajjanAH pratiSThAcAryAH zrImantaH subhadrAH ciraM jayatu / " isa lekha me dUsare vAkya me "golA pUrvAmnAye" nizcita hI " sAdhu zrI sarvadharaH tasya putraH mahAbhojaH " ke sAtha sambaddha hai kyoki prAcArya (mAdhavandi ) ko jAti kabhI nahI likhI jAtI / isa taraha yaha golA pUrva jAti kA prAcInatama ullekha hai / lekina Azcarya kI bAta hai ki bahorIbanda kSetra dvArA aksara isa taraha kA pracAra kiyA jAtA hai ki "vikrama saM0 1010 eka hajAra phAguna badI 6 soma zrImad gayAkarNadeva ne pratiSThA kraaii|" abhI mandira ke bAhara eka borDa lagAyA gayA hai / jisameM pahalA vAkya to ThIka lagAyA gayA hai lekina golApUrvAmnAye" zabda vicitra taraha se tor3A gayA hai jisase "gollA" kisI vyakti ke nAma kA bhAga bana gayA hai| dUsare zabdoM meM "golA pUrvAmnAye" zabda prabandhaka svIkAra nahIM karate / maiM abhI bahorIbaMda gayA thaa| lekina mUrti para cikanAI rakhane ke uddezya se tela kA lepana kiyA jAtA hai / isa kAraNa lekha para tela kI parata car3hI huI hai / prabaMdhaka zrI kalyANadAsa jo, jo utsAhI aura yogya puruSa haiM, unheM tela kI parata sApha karavA kara lekha kI phoTo kApI prakAzita karAnA cAhie / (3) prahAra ke mUrti lekhoM meM eka bAta noTa karane kI hai| mUrtiyoM ke nirmAtA vividha jAtiyoM ke vyakti haiM, jinhoMne mUrtiyoM kA nirmANa karA kara pratiSThita kiyA hai / inase vividha upajAtiyoM ke nAmoM kA parijJAna hotA hai / inameM 24 gola pUrvo kI (1202 se aba taka) 15 jaisavAla (saM0 1200 se 1288 taka ) 13 gRhapati (saM0 1203 se 1237 taka ) hai / anya jAtiyAM porapATa (paravAra), khanDelavAla, meDavAla, lameMcU, maiDita, mAdhuva, golArADa, gagaMrATa, vaizya, mAthura, mahezaNau, deuvAla, ra avadhapurA hai| eka mUrti " Thakkura padmasiMha" kI hai jo spaSTataH kSatriya varNa ke hoNge| eka anya zravadhapurA jAti kI mUrti meM zrAvaka ke nAma ke Age 'Thakkura' hai| yaha gotra hai| yahAM Thakura zabda jAti vAcaka nahI hai / kucha mUrtiyoM ke nirmAtAoM ke prAge 'paMDita' lagA hai / ye brAhmaNa hoge / 'kuTakAnvaya' ke lekha ullekhanIya hai / inake nirmAtAnoM ke nAma ke Age 'paMDita' hai lekina yaha 'pranvaya' pitA-putra vaMza paramparA kA nahIM, guru-ziSya paramparA kA lagatA 1 saMvat 1720 ke eka lekha meM golApUrva jAti ke paMthavAra gotra kA ullekha hai / yaha gotra vartamAna meM naSTa ho cukA hai| (4) vartamAna meM golApUrvo kA svAbhimAna prasiddha hai / lagatA hai yaha pravRtti bhUta kAla me bhI thI / mahAra ke saM0 1280 ke mUrtilekha meM prakhyAtavaMze golApUrvAnvaye" hai / kavi zaMkara ne saM0 1526 meM hariSeNa caritra meM likhA hai- "golApUrva vaMza supavitta / " [ anekAMta apraila 71]
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nareNA kA itihAsa ____DA0 kailAzacandra jaina nareNA rAjasthAna meM phulerA jaMkzana se karIba kintu yaha vicAra Thoka jJAta nahIM hotA hai / alavara bAraha mIla kI dUrI para sthita hai| yaha sthAna ke pAsa vAlA narAyaNapura dasavI aura gyArahavIM aitihAsika dRSTi se bahuta prAcIna hai tathA gyArahavI zatAbdI meM narAyaNa ke nAma se prasiddha nahIM thaa| aura bArahavIM sadI meM samRdva avasthA meM thaa| zilA- isake viparIta nareNA prAcIna samaya meM narAyaNa ke lekhoM aura sAhitya meM isake prAcIna nAma, 'narANa' nAma se vikhyAta thaa| yaha nagara usa samaya samRddhiaura narANaka' milate haiM / isa para sAMbhara aura zAlI thA tathA yahAM dhanI vyakti vasate the| yahAM ajamera ke cauhAnoM kA rAjya thaa| usa samaya yaha para jamIna se nikalI haI dasavIM va gya sainika dRSTi se bahuta hI mahatvapUrNa sthAna samajhA zatAbdI kI mUrtiyA~ isa bAta ko siddha karatI haiM jAtA thA / 1172 I0 meM pRthvIrAja tRtIya ne yahAM ki isa sthAna para musalamAnoM kA aAkramaNa humA para apanA sainika kaimpa (par3Ava) DAlA thaa| thaa| jo rAjA mahamUda gajanI se lar3A thA, vaha isakA sanika mahatva rANA kaMbhA ke samaya (1433- zAkabharI ke darlabharAja kA putra goviMdarAja dvitIya 68) taka calatA rhaa| vaha isake prasiddha kiloM thaa| phiriztA bhI isa bAta kA ullekha karatA hai kA ullekha karatA hai jisako ki jItanA va toDanA ki mahamada sAMbhara kI tarapha se somanAtha kI bhora bar3A kaThina hai| AyA thaa| nareNA meM prArambha meM musalamAnoM ke AkramaNa cauhAnoM ke rAjya meM nareNA jainadharma kA bar3A hue jAna par3ate haiN| 1006 I0 meM mahamada gajanI kendra ho gayA thaa| bArahavIM sadI ke lekhaka siddhasena ne narAyaNA para pAkramaNa kiyaa| yahAM kA rAjA sUri ne isako apane sakala tIrthastotra meM jainiyoM bar3I bahAdurI se apane deza kI rakSA ke lie laDA ke prasiddha tIrtha-rUpa meM varNana kiyA hai| jaina sAdhu kintu usakI hAra huI / sultAna ne burI taraha se yahAM kI mUrtiyoM ko tor3A tathA bar3I lUTamAra karake gajanI ko lauTa gyaa| prAcIna samaya meM vyApAra kI dRSTi se bhI isakA mahatva thA; kyoMki isakA vyApAra bhArata ke kone-kone tathA videzoM se hotA thaa| prasiddha itihAsakAra kaniSama ne isa sthAna ko alavara ke pAsa vAlA narAyaNapura batalAyA hai| anya vidvAnoM ne bhI isako svIkAra kara liyA hai| 1. kharataraM gaccha ba,had gurvAvali, pR0 22 / 2. pATaNa ke jana bhaDAroM kI sUcI, pR0 312-361 / 3. epigrAphiyA iMDikA jilda 26, pR0 84 / 4. kharatara gaccha bRhad gurvAvali, pR0 25 / caraNapAdukA jainAcArya, aura sarasvatI 5. prAkiyAlAjikala sarve iMDiyala eguala riporTa isa sthAna para rahA karate the| 1026 I0 ko 1907-08, pR0 205 / 7. vahI, pR23 / 6. dI sTrigala phora ampAyara, 11 / 8. pATana ke jaina bhaMDAroM kI sUcI 30 312-16 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216, varSa 24, ki05 anekAnta pAdukA para jaina prAcArya kA nAma khudA huA hai|' aMkita hai|" isake atirikta do zveta pASANa 1170 I. ke bijoliyA ke zilAlekha ke anusAra prAgvAT jAti ke lolaka ke purakhe punyarAsi ne yahAM para varddhamAnasvAmI kA jaina maMdira bnvaayaa|" 1076 ke yahAM se prApta eka zilAlekha ke anusAra prAgvATa jAti ke mathana nAma ke vyakti ne apane parivAra ke sadasyoM sahita mUrti pratiSThA kii|" PHONE siMhavAhinI devI tathA eka kAle patthara kI siMha para baiThI bahuta ho kalApUrNa siMhavAhinI kI mUrtiyA~ haiM / gyArahavIM zatAbdI ke lekhaka dhanapAla apanI kavitA 'satyapurIya mahAvIra utsAha' meM yahAM ke mahAvIra svAmI ke mandira kA ullekha karatA hai| "saMbhava hai jo prAcIna jaina tIrthakara kI khaDgAsana mUrti mUrtiyAM, staMbha tathA toraNadvAra bhairUjI ke mandira ina zilAlekhoM se yaha vidita hotA hai ki pora- ke samIpa se prApta hue haiM, ve saba mahAvIra ke maMdira vAla jaina yahAM para rahate the / pArzvanAtha ko khaDgA- ke prAcIna avazeSa hoM / aisA lagatA hai ki yaha sana pratimA 52 I0 kI hai| yahAM para anya samasta mandira saMgamaramara kA banA huA ho tathA prAcIna jaina matiyA~ bhI haiN| yahAM se prApta jaina apanI pUrNa avasthA meM kalA kA eka adbhuta namUnA deviyoM kI mUrtiyA~ kalA kI dRSTi se ucca haiN| honA caahie| yaha mandira bArahavIM zatAbdI meM sarasvatI kI pratimA para 1045 kA zilAlekha musalamAnoM dvArA naSTa kara diyA gayA kyoMki isa mandira meM bAda kI mUrtiyA~ nahIM miltii| 6. saMvat 1083 mAgha sudI 14 prAcArya guNacandrasya 1162 I0 meM muhammada gorI dvArA pRthvIrAja idaM pAda yugma / tRtIya ko harAne ke pazcAt nareNA para dehalI ke 10. epigrAphiyA iMDikA, jilda 26, pa0 84 sulatAnoM kA adhikAra huA / 1388 I0 meM phiroja (zloka, 36) / tugalaka kI mRtyu ke bAda musalamAnoM kA sAmrAjya 11. saMvat 1135 phAguna sudi prAgvATa jAtya zreSTi chinna-bhinna hone lgaa| japharakhAM ne jo nAgaura sujana suta mathana suyortha pitapaya bhAtR mAlhA bhAryA kA svataMtra zAsaka ho gayA thA, nAgaura kA rAjya mathana suta cAhaDa sahitA bhAryA prathama manamakha bAhu. 13. saMvat 1102 vaizAkha sudi 6 zrI neminAravIya samasta vali deva nija zreyothaM pratiSThApitaM / vAlamo pratiSThA kAriti, proM hrIM zrI sarasvatI namaH / 2. saMvat 10.6 vaizAkha budi / 14. jaina sAhitya saMzodhaka, varSa 3, aMka 1 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ nareNA kA itihAsa 297 apane bhAI zamsakhAM ko diyaa| zamsakhAM ke pazcAt jagamala ne tejasiMha aura hammAradeva ko harAyA phirojakhAM sulatAna hmaa| isa samaya nareNA bhI aura jobanera aura nareNA para apanA adhikAra kara mAgora ke antargata thaa| mokala jo 1420 I0 meM liyaa| samrATa akabara ne usako eka hajAra kA mevAr3a kA mahArANA huA, usane nAgaura ke sultAna inAmata diyaa|" mahArANA pratApa ke virodha meM phirojakhAM ko harAkara samasta sapAdalakSa ko jIta lar3ane ke lie vaha mAnasiMha ke sAtha gayA / jagamala liyaa|" isa prakAra nareNA bhI mokala ke adhikAra ke do putra the| eka kA nAma khaMgAra aura dUsare kA meM pA gyaa| bAda meM phirojakhAM ke choTe bhAI nAma raamcndr| bar3e pUtra khaMgAra se khaMgAravaMza mujerakhAM ne mokala ko harAkara nareNA ko phira se prArambha huA jo jobanera aura nareNA para rAjya hastagata kiyaa| 1437 I0 meM usane kile tathA karatA thaa| usake choTe lar3ake ne jambU rAjya kI tAlAba kI marammata karavAI tathA apane nAma para sthApanA kI aura isa kAraNa vaha kAzmIra ka tAlAba kA nAma rkhaa|" yahAM ke musalamAna rAjAoM kA purakhA samajhA jAtA hai| rAva khaMgAra sultAnoM ne hinduoM ke mandiroM ko todd'aa| mujeda- eka bahAdura senApati thA jisane sirohI ke rAva khAM ne yahAM ke prAcIna kalA-pUrNa hindU mandiroM ko sultAna tathA bUndI ke rAva durjanasAla hAr3A ko naSTa karake jAmA masjida bnvaaii| isa masjida hraayaa| rAva khaMgAra ke nArAyaNadAsa tathA manoharake stambha aba bhI hindU kalA kA digdarzana karAte dAsa do putra the jinako nareNA tathA jobanera kI haiM / masjida ke samIpa hI eka vizAla daravAjA hai alaga-alaga jAgora dI gii| nArAyaNadAsa ke tIna jo tripoliyA ke nAma se prasiddha hai| yaha bhI lar3ake darjanasAla, zatrasAla tathA giradharadAsa prAcIna hinda mandiroM ke avazeSoM se banA hai| aba ayogya tathA nikamme hone ke kAraNa bhI kalApUrNa AkRti ke khude hue citra isakI zobhA jahAMgIra ko apanI sevAoM se khuza nahIM rakha sake / baDhAte haiM / mevAr3a kA phira se nareNA para adhikAra isa kAraNa jahAMgIra ne 246000 kI nArAyaNadAsa ho gyaa| rANA kapUra ke 1436 ke zilAlekha se ko jAgIra bIkAnera ke rAjA sarasiMha ko de do|" patA calatA hai ki mevAr3a ke rANA kaMbhA ne phira se tathA nareNA nArAyaNadAsa ke bhatIje bhojarAja ko nareNA ke kile ko jIta liyA / akabara ke rAjya de diyaa| bhojarAja eka vIra sainika thaa| usane (1556 I0-1606) yaha nagara ajamera sarakAra jahAgIra janAne kI khurama ke acAnaka aAkramaNa se ke AdhIna thaa|"1605 I0 ke zilAlekha ke rakSA kii| usakI sevAoM se prabhAvita hokara anusAra akabara svayaM isa sthAna para AyA thaa| samrAT ne usakA mansaba bar3hA diyaa| vora hone ke mugaloM ke samaya meM nareNA para kacchAvoM kA sAtha-sAtha bhojarAja ko dharma ke prati ruci thii| rAjya rahA / pAmbera ke rAjA pRthvIrAja ka patra usane nareNA ko dAdupaMthI saMpradAya ke saMsthApaka dAdadayAla ko dAna meM de diyaa| isake pazcAta 15. enuala riporTa rAjapUtAnA myUjiyama prajamera, nareNA isa sampradAya kA eka bar3A kendra ho gyaa| . 1624-25 na06 / 16. epigrAphiyA iMDo muslimikA, 1813-24, ___ madhya kAlIna yuga meM bhI nareNA ke loga jaina 10 15 / prabho isa tAlAba ko gaurIzaMkara tAlAba dharma kA pAlana karate the / prAyaH jaina sAghu isa samaya kahate haiN| yahAM para Ate jAte rahate the| 1691 I0 meM IDara 17. pAine akayarI, jilda2, pR0 273 / ke bhaTTAraka kSemendra kIti aura cAkasU ke bhadrAraka 18. prAkiyAlAjikala sarve iDiyana enamala riporTa 19. vIra vinoda, 10 197 / 1925-26, pR0 128 / / 20. dayAladAsa kI khyAti pR0 152 /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho ke AdinAtha maMdira ke praveza dvAra kI mUrtiyAM mArutinandana prasAda tivArI madhya pradeza ke chatarapura sthita khajurAho kA bhAratIya zAkhAmoM aura caukhaTa para utkIrNa vibhinna deviyo ke vAstu tathA zilA kalA ke kSetra me mahattvapUrNa sthAna hai| sakana me hai| kucha pramukha jaina deviyoM yathA lakSmI, padmAvartamAna khajurAho grAma ke samIpa avasthita jaina mandiroM vatI, prabikA, cakrezvarI ke atirikta praveza dvAra para kA samUha khajurAho kA pUrvI deva mandira samUha kahalAtA utkIrNa anya prAkRtiyoM kI nizcita pahacAna unake jaina hai| ghaNTaI mandira ke atirikta samasta navIna va prAcIna paramparA me prApta varNanoM se mela na khAne kI vajaha se kaThina digambara sampradAya se sambandhita jaina mandira eka vizAla hai| phira bhI isa lekha meM mAtra vAhana ke prAcAra para, kintu navIna parakoTe ke andara sthita hai / gyArahavI zatI vizeSakara dvArA zAkhAyo ke, prAkRtiyoM kI pahacAna kI me nirmita AdinAtha mandira, jisake praveza dvAra para ceSTA kI gaI hai, kyoMki jahA~ taka mujApo meM pradarzita utkIrNa mUtiyoM kA adhyayana hamArA prabhISTa hai, pArzvanAtha prAyudhoM yA pratIkoM ke prAdhAra para inake pahacAna kA prazna mandira (654 IsavI) ke samIpa ho sthita hai| jana hai, vaha uname kisI nizcina krama yA kisI vizeSa antara zilpa ke adhyayana kI dRSTi se grAdinAtha mAndara kA ke prabhAva meM sambhava nahIM hai| khajurAho ke jaina zilpa meM viziSTatA mandira kI bAharI bhittiyo ke vibhinna thi sarvatra kalAkAra ne paramparA ke nirvAha se jyAdA navInakAmoM meM sthApita 16 jana deviyoM kI mUrtiyo, jiname se tAo ke samAveza kI ora dhyAna diyA hai| kucha viziSTa homatiyA~ saMprati apane sthAna se gAyaba hai aura jo jaina devo yathA, abikA, sarasvatI, cakrezvarI, padmAvatI, lakSmI, dharma ke 16 vidyA deviyo kA prakana karatI pratIta hotI kora gokha.. kubera, gomukha, dharaNendra ke akana me hI kucha sImA taka hai aura praveza dvAra ke sohavaTI (Dora liTela) dvAra kalAkAra jaina paramparA kA nirvAha karatA huA pratIta jagatakIti eka ho samaya meM isa sthAna para Aye hotA hai| yahAM yaha ullekha karanA anUcita na hogA ki aura unake upalakSa meM eka bar3A utsava logoM dvArA praveza dvAra kI sabhA prAkRtiyoM ke vAhana, prAyudha va manAyA gyaa|" bhaktAmara stotravRtti kA prati svarUpa kAphI aspaSTa hai| sabhI caturbhaja prAkRtiyA~ prardha nayanaruci ne iso sthAna para taiyAra ko / 25 stabhoM se veSTita alaga-alaga rathikA meM sthApita hai| sAmAjika daSTi se bhI nareNA kA bar3A mahatva praveza dvAra ke madhya me lalATabiMba para utkINa catuhai kyoki sAr3he bAraha vaizyo kI jAtiyo meM naraNA bhuja cakrazvarI lalitAsana mudrA meM prAsAna hai, jisakA jAti kA bhA ullekha he jasA 1636 I0 me likhii| eka paira nIce laTakA hai aura dUsarA bhAsana para sthita hai| haI sihAsana battIsI se patA calatA hai|" aba bhA davI kI UparA dAhinI va bAthI bhajAmo meM kramazaH gadA kumhAro ke gotroM meM isa sthAna ke nAma para nareNA aura kamala (?) pradarzita hai, jaba ki nicalI bhujAmo ma kumhAra milate haiN| abhaya mudrA (dAhinA) pAra zakha (baayii)| davo ke 21. udayapura ke sabhavanAtha ke mandira me bhaTrAraka prAsana ka nIca pradazita uDDAyamAna mAnava prAkRti nizcita paTTAvalI, dekho atha sakhyA 430 / rUpa se devI kA vAhana garur3a hai| devI ke dAhine para ke 22. bUndI ke zAstra bhahAra kA pratha na0 247 / nIce avasthita eka bhagna prAkRti devI kA upAsaka hai| 23. jaina garjana kaviyo, jilda 1.0 235 / isa citraNa me cakrezvarI ke hAthoM meM sadaiva pradarzita cakra
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAjurAho ke prAdinAtha mandira ke praveza dvAra ko mutiyAM 219 ko anupasthiti prAzcaryajanaka hai| devI ke skanvoM ke aura kamaNDalu (nIce laTakatA) pradarzita hai| hAthoM meM Upara pratyeka pArzva meM eka mAlAghArI uDDAyamAna gandharva prazita kamala ke prAvAra para ina deviyoM kI sabhAvita ko mUrtigata kiyA gayA hai| dvAra biba kI cakrezvarI mati pahacAna lakSmI se kI jA sakatI hai| ke prAdhAra para isa mandira kA jaina dharma ke prathama tIrthakara aba hama pratyeka dvAra zAkhA para utkIrNa cAra deviyoM RSamanAtha ko samarpita honA, jinake yakSiNI ke rUpa meM ke akanoM kA adhyayana kareMge, jo sabhI jainadharma kI viziSTa garur3avAhinI cakrezvarI kA ullekha prApta hotA hai, deviyAM honI caahie| yadyapi ina deviyoM kI nizcita nizcita hai| pahacAna saMbhava nahIM hai, para mAtra vAhanoM ke mAdhAra para Dora-liTela ke bAyeM kone para lalitAsana mudrA meM inake pahacAna kA prayAsa kiyA gayA hai| prAyudhoM ke AdhAra mAsIna caturbhuja aMbikA kI mUrti utkIrNa hai| devI ke para ina deviyoM kI pahacAna asaMbhava hai| kyoMki unake dAhinI ora unakA vAhana siMha citrita hai| jaina paraparA aMkana meM paraspara koI vizeSa antara nahIM dikhatA, hai aura me 22ve tIrthakara neminAtha kI yakSiNI ke rUpa meM mAnya kucha sImita pratIkoM ko hI thor3e bahuta parivartanoM ke sAtha prabikA ko khajurAho ke jaina zilpa meM kAphI lokapriyatA pratyeka ke sAtha citrita kiyA gayA hai / lalitAsana mudrA prApta thii| aMbikA kI lokapriyatA kA pramANa unako me prAsona sabhI caturbhuja mUrtiyA argha staMbhoM se veSTita svatatra mUrtiyoM ke atirikta Dora-liTelsa ke konoM para rathikAno meM sthApita hai / sarva prathama hama bAyIM dvAra zAkhA utkIrNa abikA ko prAkRtiyAM bhI haiN| aMbikA kI UparI kI matiyoM kA adhyayana krege| Upara se pahalI mUrti ke aura nicalI dAhinI bhajAtroM meM kramazaH kamala aura UparI dAhinI aura bAyI bhujApro me kramazaH zakti aura prAmralagabi citrita hai, jabaki UparI vAma bhajA me pustaka pAza (?) pradarzita hai, jaba ki nicalI anurUpa bhujAoM va kamala / devI kI bAyI goda meM unakA pUtra, jise va se abhaya aura varada mudrA vyakta hai / devA ke bAyA aura apanI nicalI bhajA me sahArA de rahI hai, baiThA hai jo utkIrNa vAhana bala yA zvAna (?) pratIta hotA hai / yadi apane hAtha se devI ke stana cha rahA hai / devI ke zIrSa vAhana ko bala svIkAra kiyA jAya to isa prAkRti ko bhAga ke dono ora pAmraphala se yukta TahaniyA citrita hai| pahacAna have tIrthakara suvidhinAtha kI yakSiNI sutArA se Dora liTela ke dAhine kone para pAca sarpaphaNoM ke kI jA sakatI hai, jisakA vAhana baila hai / para yaha dhyAtavya ghaTATApA sa prAcchAdita caturbhuja devI lalitAsana mudrA meM hai ki baila vAhana kevala zvetAbara paramparA meM varNita hai utkoNa hai| sarpaphaNoM aura pAza ke prAdhAra para isakI aura digaMbara paramparA me isI ko mahAkAlI nAma se pahacAna 23veM tIrthaMkara pAzrvanAtha kI yakSiNI pAvatI se sabodhita kiyA gayA hai aura isakA vAhana kUrma batAyA kI jA sakatI hai / padmAvatI kI UparI dAhinI va bAyI gayA hai / dUsarI mUrti kI dAhinI UparI va nicalI bhujAoM bhujAoM meM kramaza: pAza aura kamala (prakara) citrita hai, meM kramaza: pAza aura abhaya mudrA pradarzita hai, jabaki bAyIM jabaki nicalI anurUpa (Corresponding) bhajAmoM meM UparI bhujA meM sanAla kamala / devI kI nicalI vAma muNj| abhaya mudrA bhora kamaNDala pradarzita hai| devI kA vAhana khaMDita hai| devI ke dAhinI bhora citrita vAhana gauraiyA anupasthita hai| jAna saMgrahAlaya, khajurAho meM sthita eka (?) hai, jise jaina paramparA me kisI bhI devI ke vAhana Dora-liTela (naM0 1467) meM bhI padmAvatI kI eka rUpa meM nahI svIkAra kiyA gayA hai / phalata: isa devI kI majA meM pAza dekhA jA sakatA hai| pahacAna kisI jJAta jaina devI se karanA saMbhava nahIM hai| lalATabiMba ke cakrezvarI citraNa meM donoM pAzvoM meM tIsarI mati ke UparI dAhine va bAyeM hAthoM me zakti do caturbhaja khar3I deviyAM utkIrNa haiN| donoM hI prAkRtiyoM va pustaka va kamala pradarzita hai, jabaki nicalA dAhinA ke UparI donoM hAthoM meM sanAlakamala citrita haiM, jabaki hAtha bhagna hai aura bAyeM meM phala (mAliga) citrita hai| nicalI dAhinI va bAyIM bhujAoM meM kramaza: varadamudrA devI ke vAma pArzva me pradarzita vAhana nizcita rUpa se mRga
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220, barSa 24,ki. 5 anekAnta hai, jo digabara paraMparA me 7vI vidyAdevI kAlI pora 11veM prAkRtikI UparI dAhinI va bAyI bhujAmoM meM kramazaH parazu tIrthakara zreyAsanAtha kI yakSiNI gaurI ke vAhana ke rUpa meM mora sanAla kamala pradarzita hai, jabaki nicalI vAma bhujA vaNita hai| cauthI mUrti, jisakA vAhana naSTa ho gayA hai, se abhaya mudrA vyakta hai / devatA kI dAhinI majA kA ke UparI dono bhujAno me sanAla kamala aura nicalI prAyudha bhagna ho gayA hai / bAyeM kone kI prAkRti ke nicale dAhinI va bAyI bhujAmoM meM kramaza: abhaya mudrA aura kamanDalu donoM hAtha khanDita ho cuke hai aura UparI donoM bhajAmoM pradarzita hai| vAhana ke abhAva meM bhujAmro me sthita kamala me pUrvavata paraza aura sanAla kamala pradarzita hai| donoM hI ke prAdhAra para isakI pahacAna lakSmI se kI jA sakatI prAkRtiyoM kA mukha maNDala kAphI aspaSTa hai / ina prAkR tiyoM kI sabhAvita pahacAna hAthoM meM pradarzita paraza aura aba hama dAhinI dvAra zAkhA kI mUrtiyoM ko dekheNge| tundIlepana ke prAdhAra para prAdinAtha ke yakSa gomUkha se kI kAra se pahalI mUrti kI UparI dAhinI va bAyoM bhujAnoM jA sakatI hai, para mAzcarya kI bAta hai ki anya matiyoM ke manAla kamala aura pustaka va kamala pradazita hai, jabaki viparIta prAkRti gomukha nahIM hai, vaise mukhAkRti ke kAphI anurUpa bhujAmoM meM abhaya mudrA prora kamaNDalu citrita hai maspaSTa hone ke kAraNa isake gomukha na rahe hone ke bAre devI ke vAma pAva meM utkIrNa prAkRti zvAna (?) pratIta meM nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai| hotI hai, jisake AdhAra para devI kI pahacAna saMbhava nahI caukhaTa para utkIrNa bAye kone kI puruSa prAkRti ke pratIta hotI hai, anyathA pustaka va kamaNDalu ke prAdhAra bagala meM gaja lakSmI ko eka caturbhuja mati dekhI jA sakatI para ise sarasvatI kA citraNa svIkAra kiyA jA sakatA hai| svatatra rathikA me sthApita devI padmAsana mudrA meM thaa| dUsarI prAkRti, jisakA zIrSa bhAga khaMDita hai, kI kamala para AsIna hai / devI ne UparI donoM bhajAmoM meM donoM dAhinI bhujAeM bhagna haiM, aura bAyI bhujAno meM kamala dhAraNa kiyA hai, jisa para citrita do gaja mAkRstaka va kamala (UparI) va phala (nicalI) pradarzita hai| tiyAM mUrti ke gaja lakSmI hone kA nizcita pramANa hai / devI ke vAma pArzva me utkIrNa vAhana zvAna yA mRga (?) devI kI nicalI donoM bhujAeM bhagna ho cukI haiM / devI kI hai| mRga svIkAra karane para bAyIM dvAra zAkhA kI tIsarI mukhAkRti, bhujAeM payodhara kAphI bhagna hai| dAhinI ora pAti ke samAna hI isakI pahacAna 7vI vidyA devI kI rathikA me sthApita padmAsana mudrA meM pAsIna devI yA yakSiNI gaurI se kI jA sakatI hai, jisakI kI sabhI bhajAeM khaNData hai, para pichalI matiyo kI taraha meSa hAthoM meM pradarzita samAna pratIko se bhI hotI hI yaha bhI caturbhaja rahI hogii| vaise isa prAkRti kA tIsarI prAkRti kI cAro bhujAeM khaNDita haiM, aura UparI dAhinI bhujA meM kamala rahe hone ka pramANa abhI jAyI bhora prakita vAhana zuka hai / yahA punaH vAhana ke zeSa haiN| devI ke pAsana ke nIce vAhana kUrma pradarzita hai, AdhAra para devI kI pahacAna sabhava nahIM hai| cauthI prAkRti nika jisake prAdhAra para devI kI pahacAna veM tIrthakara no dAhinI bhajAeM saMprati bhagna haiM pora bAyIM savidhinAtha ke yakSiNI mahAkAlI se kI jA sakatI hai| jAgoM meM sanAla kamala (UparI) pora phala (nicalI) para sara para pradarzita tIna sarpaphaNoM kA ghaTATopa upayukta pradarzita hai| devI ke bAyIM bhora utkIrNa makara vAhana ke ra mAghAra para devI kI pahacAna 16vIM vidyAdevI mahAmAnasI ina matiyoM ke atirikta bAyeM aura dAhine dvAra tIrthakara vAsupUjya kI yakSiNI gAndhArI, se kI zAkhAmoM ke nicale bhAga me kramazaH gagA aura yamunA kI jA sakatI hai| caturbhuja prAkRtiyAM utkIrNa haiN| dvAra zAkhAmoM ke nIce dvAra zAkhAmoM ke ina prAkRtiyoM ke atirikta caukhaTa gaMgA aura yamunA kA aMkana khajurAho ke jaina aura hinda ke donoM konoM para do lalitAsana mudrA me mAsIna caturbhaja madiroM donoM hI meM samAna rUpa se pracalita / paruSa prAkRtiyAM utkIrNa hai / dAhine kone kI tundIlI gagA kI kevala eka bhujA hI zeSa hai, jisameM kamala
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajarAho ke mAdinAtha mandira ke pravezadvAra kI matiyAM 221 pradarzita hai| yamunA kI cAroM bhujAe khaNDita ho cukI jAne kA citraNa hai| phira krama se gaja, bailora siMha hai| gagA aura yamanA kI prAkRtiyo ke pIche kramaza: unake ko utkIrNa kiyA gayA hai| tadaparAnta cataja jI ko vAhana makara aura kUrma citrita hai| kamala para pAsIna citrita kiyA gayA hai, jisakI UparI Dora liTena ke Upara eka painela (architrave) meM bhujAmo me kamala pradarzita hai aura nicalI dAhinI va bAyIM tIrthakaroM kI mAtA dvArA unake janma se pUrva dekhe gaye 16 bhujAmro me kramaza: abhaya mudrA aura kamaNDalU citrita hai| zabha svapnoM ko akita kiyA gayA hai, jisakA aMkana pAMcave svapna mAlA ke citraNa ke pazcAt ekabatake madhya mAnasamasta jaina madiroM ke praveza dvAra para dekhA utkIrNa azva chaThe svapna candramA kA akana hai| sAtava jA sakatA hai| yahAM yaha spaSTa kara denA aprAsaMgika na svapna meM, dvibhuja sUrya ko eka vatta ke madhya meM makaI praveza dAroM, jo navIna madiroM ke nirmANa meM utkuTikAsana mudrA meM dono bhUjAoM sanAla kamala dhAraNa prayata aura kaI Dora liTelsa jo saMgrahAlayoM meM kiye utkIrNa kiyA gayA hai| davA svapna mam Tarat sthita hai va navIna mandiro meM prayukta hue hai| do kalaza, 10vAM divya jhIla aura 11vAM samudra hai, jisameM khajurAho meM kaI jaina madiroM ke astitva ko pramA kUrma, matsya prAdi jala ke jAnavara dikhAe gae hai| do Nita karate hai, jinakI saMkhyA kisI bhI prakAra 20 choroM para do siMhoM dvArA dhArita aura madhya meM dharmacakra se kama nahIM thii| sAtha hI zvetAMbara paraparA meM praca. yukta siMhAsana 12vAM svapna hai| 13veM svapna vimAna meM lina 14 svapnoM ke viparIta digabara paraparA ka 16 prAsIna dvibhuja prAkRti kI bhajAyoM meM prabhaya mudrA (dAhinI) svapnoM kA citraNa khajurAho ke jaina zilpa ke digaMbara mora kamaNDalu (bAyI) citrita hai / 14vA svapna nAgendra / saMpradAya se sambandhita rahe hone kA akATya pramANa hai| bhavana hai, jisameM sarpaphaNoM ke ghaTATopoM se AcchAdita svapnoM ke citraNa ke pUrva bAyI ora tIrthaMkara kI mAtA dvibhaja nAga-nAgI kI prAkRtiyA aMkita hai| donoM kI ko zayyA para leTe aura sevaka prAkRtiyoM se veSTita dAhinI bhujAmoM me abhaya mudrA aura vAyIM meM kamaNDalu citrita kiyA gayA hai, jisake bAda eka puruSa aura strI citrita hai| 15vA svapna dhanarAzi eka Dhera ke rUpa meM ko vArtAlApa karate hue utkIrNa kiyA gayA hai, jo sabhavataH utkIrNa hai| antima svapna dhUmra bihIna agni ke prakama meM kisI sAdhU se tIrthakara kI mAtA dvArA svapno ke phala pUche agni zikhAmoM bhAmaNDala se yukta dvibhuja agni kI 1. mahApurANa (pAdinAtha), sarga 12, Vv; harivaMza- tundIlI zmazruyukta prAkRti kI majAmoM me prabhaya madA purANa, sarga 8, zloka 58-74 / aura suka (?) pradarzita hai| prAtma-vizvAsa dharatI meM anAja bote samaya kisAna ko kucha prAtma-vizvAsa kI AvazyakatA prApta hotI hai| vaha sundara mUlyavAna bhaviSya para bharosA jo karatA hai / taba kyA dharma kA prAcaraNa karane ke lie mAnava ko prAtma-vizvAsa ko AvazyakatA nahIM hotI ? Atma-vizvAsa ke vinA usakA dharmAcaraNa bhI ThIka nahIM ho pAtA / prAtma-vizvAsa yA AtmaniSThA hI mAnava ko sarvatra pratiSThA dilAtI, aura Adarza kI ora le jAto hai| aura vahI usake dharma meM sAdhaka banatI hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava kA uddazya evaM dRSTi zrI riSabhadAsa rAMkA tIrthaGkara bhagavAna zrI mahAvIra ne prANImAtra ko vyakti apane vicAra, icchA aura zakti ke anumAra usakI prAtmA kI ananta zakti kA bAMdha karAte huye utsAhapurvaka sujhAva prastuta kara rahe hai aura ina sujhAvo viSaya-vAsanAmoM evaM vikAro se mukta banakara pavitra ko kriyAnviti ke liye prayatnazIla bhI hai| jIvana kI mahAn preraNA dii| unhoMne jagata ko kalyANa- mukhya prazna yahI hai ki bhagavAna mahAvIra aura janakArI svAvalabana eva puruSArtha kA udbodhana dete hue jIne dharma ke isa prasaMga para adhikAdhika prabhAvanA ho / prabhAvanA kI vaha kalA sikhAI jisake dvArA sAmAnya mAtmA bhI kA hamAre yahA~ jo pracalita rUpa hai vaha saba jAnate hI hai kramazaH apanA vikAsa kara paramAtmA bana sakatA hai| prAcAryoM ke padArpaNa athavA dhArmika utsavoM para prabhAvanA ahiMsA, anekAnta, sayama aura tyAga kI jo dRSTi jagata kI dRSTi se hama svAgata samAroha, bhavya jalaza, bhASaNa, ko mahAvIra ne dI hai vaha aDhAI hajAra barasoM ke bAda saha-dhArmika-bhojana karAnA athavA nAriyala, miThAI, vartamAna yuga kI anekAneka samasyAmoM ko sulajhAne meM batAze yA anya sAmagrI bAMTakara hama prabhAvanA karate hai| pUrNa sahAyaka bana sakatI hai| mahAvIra kA upadeza deza, hama yaha nahIM kahanA cAhate ki ye kArya prabhAvanA kI dRSTi kAla athavA jAti-sampradAya taka hI sImita nahIM thaa| se ucita nahIM hai| hamArA saketa yahI hai ki kyA kevala unakI dRSTi vizAla thii| itanA mAtra karanA hI tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra bi aise mahAna tIrthaGkara kI 25vI nirvANa zatAbdI ke janadharma kI prabhAvanA jaisI hAnI cAhie vaisI sambhava hai ? avasara para sAre saMsAra meM unake amara upadezoM evaM yadi nahI to inake atirikta anya kauna se mAga yA jIvana-sAdhanA kI smRti zraddhA, kRtajJatA eva bhaktibhAva kArya hai jinase adhika prabhAvanA ho sakatI hai-saccI se honI hI cAhie aura usame bhI unake bhakta janoM dvArA prabhAvanA kI jA sakatI hai| isa avasara para utsAha, jAgRti evaM ullAsa honA svA- hamArI namra rAya meM kisI mahApuruSa ka prati apanI bhAvika hai| jaina samAja me isa mahAna upalakSa ke lie saccI bhakti eva thadvA vyakta karane tathA unakI smRti aneka yojanAeM, kAryakrama aura cintana cala rahA hai| ko adhika tIvra evaM tAjA banAne ke liye do mukhya mArga karoDoM rUpayoM kI dhanarAzi ekatra kI jA rahI hai jisame ho sakate hai-eka mArga hai, unake upadezo kA bAhya mahotsava sAre saMsAra me dhUmadhAma se manAyA jAya aura sAdhanoM dvArA pracAra aura dUsarA mArga hai tatvoM ko jIvana bhagavAna mahAvIra tathA jaina dharma kI prabhAvanA bddh'e| isake meM utAra kara jIvana evaM vyavahAra udAharaNa se pracAra liye jaina patra-patrikAoM, sammelanoM eva sabhAoM me karanA / sujhAvoM, vicAroM eva yojanAoM kI bAr3ha pA rahI hai| pracArAtmaka sAdhanoM kA apanA vizeSa mahatva hai kintu sabhAeM, jalUza, svAgata-samAroha, bhASaNamAlAeM philma- kevala pracAra sthAyI nahIM hotA usakI nIMva racanAtmaka nirmANa, saMsthAnoM kI sthApanA, mandira nirmANa, sAhitya AdhAra para honI Avazyaka hotI hai| hama bhagavAna mahAprakAzana, vizvavidyAlaya, zodha-saMsthAna, smAraka, DAka- vIra ke jIvana evaM siddhAntoM kI sabhAoM, vyAkhyAnoM, TikiTa Adi evaM DAMDiyA-nRtya prAyojita karane taka ke saMsthAoM athavA anya sAdhanoM se cAhe jitnI vyAkhya vividha sujhAva pA rahe hai| isame sandeha nahIM ki pratyeka kyoM na kare vaha hamAre liye taba taka adharI hai jaba taka
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava kA uddezya evaM dRSTi 223 hama svayaM apane jIvana me una siddhAntoM ko utArane kI dizA meM prayatnazIla na ho / yadi hamAre jIvana zrIra prAcAra-vyavahAra me mahAvIra ke siddhAnta mUrtarUpa lete hai to vaha hajAroM bhASaNa evaM seminAroM se jyAdA prabhAva zAlI pracAra hotA hai / duniyA ke sabhI mahApuruSoM ke anuyAyiyoM athavA bhakto ne apane prArAdhya kI pUjA aura pracAra ko hI bhakti mAna liyA hai; kyoki yaha mArga sarala aura sastA hai| lekina honA isake viparIta cAhiye thaa| bhakta kI bhakti to zrArAdhya ke batAe mArga para calane me hai na ki unake batAye mArga se ulaTA calate hue kevala unake siddhAnto ke gIta gAne me| isameM saMdeha nahI ki tyAga sayama aura sAdhanA kA mArga ucca evaM kaThina hai jise apanAne kI bhUmikA sabhI prANiyoM kI eka jaMso nahI hotI, apanI apanI zakti zrora sthiti kI majabUriyA hai| lekina jisako jitanI yogyatA evaM zakti ho utanA prayAsa to isa dizA meM karate hue sAge bar3hanA hI cAhie aise bhI prasaga aura udAharaNa sAmane prati hai jaba tyAga dharma kA upadeza dene ke pahale usakI bhautika AvazyakatA kI pUrti para dhyAna denA hotA hai | bhagavAna buddha ne apane sAmane mUrkha logo ko upadeza ke lie lAe jAne para apane ziSyoM ko kahA thA ki inheM bhojana do phira upadeza / isa dRSTi ko dhyAna me na rakhA jAya to dharma sArvabhauma nahI bana sakatA / hama anya dharmoM se jainadharma eva usake tIrthaMkaro ko mahAn siddha karate hai / tattvoM kI gaharAI evaM uccatA dhanya darzana se adhika batAte hai| yaha sahI hai lekina saMsAra ke sAmane pratyakSa rUpa me ise siddha karane me hama aba taka saphala nahI hue / saMsAra me ahiMsA aura prema ke udAharaNo me buddha, IsA aura gAMdhI kA nAma hI bAra-bAra zrAtA hai isa gaharAI se cintana kara hame punarvicAra karanA evaM prAvazyaka sudhAra karanA Avazyaka hai / bauddha dharma me tatvoM ghaura siddhAntoM ke pracAra ke sAtha sAtha sevA ko sthAna diyaa| udAratAvAdI dRSTikoNa apanAyA jisake phalasvarUpa aneka deza bauddha dharmAvalambI bane / yadyapi una dezo meM eka hI bauddha dharma ke kucha bhinna-bhinna rUpa dekhane ko milate haiM lekina mUla upadeza eva siddhAntoM meM antara nahI / jo thor3I bhinnatA hai vaha sthAnIya vAtAvaraNa, sthiti evaM suvidhA asuvidhA ke sAtha bauddha dharma kA ekAtmaka honA hI hai| yadi aisI udAratA yA suvidhA nahI hotI to bhArata kA bauddha dharma jApAna cIna tibbata varmA, malAyA yAdi kyoM aura kaise apanAte ? dharma kisI deza vizeSa kA honA bhI to nahIM hai| IsAiyoM ke pracAra kI hama bhale hI kitanI bhAtocanA kare kintu unakI sevA kI vizeSatA ko nakAra nahIM sakate / ghanaghora, jAloM, prAdivAsiyoM, kor3hiyoM, duHkhiyoM evaM dIno me apanA sArA jIvana samarpita kara dene vAle pAdarI vahA~ zikSA eva sevA ke sAtha IsA ke tattvoM kA pracAra karate hai, vaha pracAra sthAyI banatA hai| IsAI mizanariyoM kI zikSA saMsthAnoM kA stara bhI UcA aura acchA rahatA hai| ki vahA jaina samAja ke kaTTara vyakti bhI apane baccoM ko par3hane bhejane me gaurava anubhava karate hai / hamAre kathana kA zrAzaya yahI hai ki IsA kI karuNA kA zabdo se utanA pracAra nahI ho pAtA jitanA savA dvArA pAdariyo ke jIvanavyavahAra se ho rahA hai| bhagavAna mahAvIra kI 25vI nirvANa zatAbdI ke mahotsava ko hama prArama-nirIkSaNa evaM prAtmacitana kA avasara mAnate hai / hame cintana karanA hai ki jaina dharma ko kyA hameM kucha lAkha logo taka hI sImita rakhanA hai athavA use jana dharma ke rUpa meM vyApaka, jagatAraka dharma banAnA hai / bhagavAna mahAvIra vizva-uddhAraka, vizva kalyANakArI tathA unake dharma, unake upadeza ko vizvadharma banAne kI kyA yojanA hai? kyA isake lie kucha viziSTa dhArmika grAvAro kA pAlana, bhakti, upAsanA, pUjA, tapasyA athavA vyaktigata sAdhanA hI paryApta hai yA isase dhAge bar3hane kI bhI jarUrata hai / hamArI vinamra rAya meM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke kalyANakArI tasvI evaM upadezoM kA samyaka pracAra, apane jIvana ke prAcAra evaM janasevA dvArA hI karanA adhika upayogI lagatA hai| 25vI nirvANa zatAbdI mahotsava kI vibhinna yojanAmroM mora kAryakramoM kI nIMva meM ye do mUla cora mukhya lakSya hone caahie| hamArA prAcAra sacce jaina
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma ke saMbaMdha meM bhrAMtiyAM evaM unake nirAkaraNa kA mArga zrI vaMzIdhara zAstrI ema. e. vizva bhara me darzana, itihAsa eva dharma ke sambandha me ko par3hA aura usI ke AdhAra para ve likhate rahe haiM / prakAzana hote rahate hai| / vizva kI vibhinna bhASAmro me isa prasagame maiM pAThakoM kA dhyAna zrI aranesTa eDavarDa jainadharma, jainadarzana eva jaina itihAsa ke sambandha meM kyA kolaTa dvArA likhita 'e zArTa hisTarI pAva rilIjansa' me likhA jAtA hai jaina loga bahuta kama jAnate haiM / jo jAnate jaina dharma sambandhI vivaraNa kI ora AkarSita karanA cAhattA haiM ve use prakAza meM nahIM laate| isameM koI saMdeha nahI hai ki jaina dharma kA samasta yaha pustaka vizva bhara ke pramukha dhamoM kA itihAsa ghoM meM eka svatatra evaM mahatvapUrNa sthAna hai kintu usakA prastuta karatI hai eva prAmANika samajhI jAtI hai| eka pUrNa tathA sahI vivaraNa pAThakoM taka nahIM pahu~catA hai| maiM samAlocaka ne likhA hai yaha pustaka pratyeka vicArazIla samajhatA hai ki isakA uttaradAyitva una prakAzanoM se vyakti, bhale hI vaha prAstika ho yA nAstika ke lie sambandhita vyaktiyo ke atirikta jaina vidvAnoM, prakAzakoM eva samAja para adhika hai jo jaina vAGmaya ko pUrNa rUpa se isa pustaka me 573 pRSTha hai| sudUrapUrva ke dharmoM prakAza meM nahIM lA sake hai aura vizva ke kone-kone meM nahI saMbandhI adhyAya 64 pRSTho meM likhA gayA hai-jiname pahu~cA sake hai| isa dizA me digambara jaina samAja kA hindU dharma para 20 pRSTha, jaina dharma para 1 pRSTha, bauddha dharma prayAsa to bahuta hI prA rahA hai / bairisTara campata rAya jI para 26 pRSTha evaM zeSa pRSTha kAnphyUsiyajma, lAmoijma eva jaise kucha hI vidvAno ne jaina siddhAntoM Adi kI jAna- thiyosophI para hai| isa pRSTha rAzi se spaSTa ho jAtA hai kArI pazcima vAlo ko dI hai| anya deza vAlo ne ki jaina dharma kA kitanA sakSipta vivaraNa diyA gayA hai| ajaino dvArA likhita apUrNa eva kahI-kahIM bhrAmaka sAmagrI anya dharmoM ke paricaya meM unake pravartako evaM siddhAnto kA kA prAcAra ho aura janasevA ke kAryoM dvArA hama mahAvIra vyakti, guru, prAcArya athavA sampradAyo ke nAmo para ko vANI kA pracAra kre| calatI hai| hamArA lakSya rahe ki nirvANa mahotsava taka sevA kArya kI yojanA kI dRSTi ke sAtha-sAtha sAhitya- aba jo bhI naI sasthA jaina samAja dvArA bane, usameM nirmANa, seminAra, vyAkhyAna, kalA, pradarzanI, prAyojana, bhagavAna mahAvIra kA hI nAma rhe| julUza prAdi ke kArya-krama ho to donoM pakSa sabala ho jAte hamArA hamane ina paMktiyoM dvArA kevala cintakoM kA hai / hameM to yaha dhyAna meM rakhanA hI hai ki utsAha ke dhyAna AkRSTa kiyA hai ki isa mahAna avasara ke pIche mAveza meM hama isa prasaMga para jaisA-tesA kucha bhI kArya udadezya evaM dRSTi kyA ho ? yaha to samAja ke manISiyoM, karane meM artha aura zakti barbAda, na kare kyoki jo kucha cintakoM evaM netAmoM kA kArya hai ki isa prora sahI dizA bhI kiyA jAya vaha mahAvIra kI garimA ke anukUla honA darzana kreN| prAzA hai ki 25vI nirvANa zatAbdi kA caahie| mahotsava manAte samaya prAtmacintana pUraka yaha dRSTi rahegI jaina samAja dvArA Aja bhI unakI saMkhyA ke anupAta ki svayaM ke jIvana meM jainatva kA vikAsa kiyA jaay| me sevAke aneka kArya hote hai kintu usake pIche yojanA aura evaM sevA dvArA usakA saMsAra meM pracAra karane kI yojavyApaka dRSTi kA prabhAva rahatA hai| adhikAza sevA saMsthAeM nAeM prArambha kI jAMya /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ janadharma ke sambandha meM bhrAMtiyAM evaM unake nirAkaraNa kA mArga 225 vistRta vivaraNa diyA gayA hai| eka vizva sAhitya me jaina dharma ko yathocita sthAna mile / ___ isa vivaraNa kA hindI anuvAda isa prakAra hai- isa sambandha meM vidvat pariSada yA saMgha jaisI saMsthAnoM jaina dharma hindU dharmoM meM se eka bahuta hI dilacaspa eva bahu ko pAge prAkara yojanAbaddha kArya karanA caahie| isa pracalita dharma hai phira bhI isakA sakSipta vivaraNa ho yojanA kI rUpa rekhA isa prakAra ho sakatI haiparyApta hai| ye bhI sikkhoM kI taraha, brAhmaNoM dvArA nAstika 1 bhAratIya eva anya bhASAmoM kI una pustakoM kI mAne jAte haiM kintu ve saMbhavataH sahI rUpa meM svataMtra mAne sUcI banAI jAve jinameM jaina dharma, darzana, itihAsa, jAte haiM / yadyapi inake dharma (jaina dharma) kA mUla brAhmaNa kalA, purAtattva prAdi kA vivaraNa hai| dharma meM hai| IsA se lagabhaga 5 zatAbdI pUrva hue vardhamAna 2. prAraMbha me hindI evaM agrejI kI ukta pustakoM kA dvArA saMsthApita yaha dharma vedoM kI mAnyatA asvIkAra saMkalana karavAyA jaay| yathA sabhava anya bhASAoM kI karatA hai, punarjanma ke siddhAnta ko isa prakAra parivartita / pramukha pustakoM ke saMkalana kA bhI prayAsa rahanA caahie| karatA hai ki sAdhu jIvana mRtyu ke bAda amaratva pradAna karatA hai, samasta brAhmaNa devI devatAoM ko haTAtA hai, 3. ina pustakoM meM prAgata jaina viSayoM se saMbandhita jAti bheda ko amAnya karatA hai| unake pAgama graMtha in| sAmagrI sakalita kara alaga se sAiklosTAila karavA kara siddhAntoM kA svatatratA pUrvaka ullekha karate haiM / unake vibhinna vidvAnoM ko bhejI jAve / caubIsa amara sAdhu adhikataH Izvara kA sthAna grahaNa kie 4. jaina viSayoM se sambandhita saMkalita sAmagrI nimna hue haiM / kucha vastutaH yaha mAnate hai ki jaina dharma vyavahArataH prakAra kI hogIekezvaravAdI haiM, kintu pUrvI dharmoM meM jaisA prAyaH hotA hai, (ka) sahI vivaraNa ho aura paryApta bhI ho| zAstroM kI bhASA isa mata para aspaSTa hai / (kha) sahI ho kintu aparyApta ho| aneka viSayoM meM vardhamAna apane samakAlIna yuddha se (ga) sahI na ho aura paryApta bhI na ho| milate hai / buddha kI taraha unhone brAhmaNa dharma kA sAtha 5. ina para adhikArI vidvAna apane mata prastuta kareM chor3A, aura unhIM kI taraha se jIvana kI pavitratA ko aura unako isa prakAra upayoga kiyA jaave| mAnyatA dI, yahAM taka ki kIDe bhI na mAre jAne cAhie, (prA) yadi lekhaka jIvita na ho to prakAzaka ko sudhAra paudhe bhI manuSya jAti ke bhAI kI taraha mAne jAne caahie| karane kI preraNA dI jAve / ve zAyada pustaka meM parivartana kintu kaI viSayo me spaSTa bheda bhI hai| vizeSataH sAdhunoM na kara sake kintu unheM usa mata ko navasaskANa me ullekha ke antima sAdhya sthAna-nirvANa-ke sambandha me|" karAne kI preraNA dI jaave| ukta vivaraNa meM kyA bhUle hai yA kitanI apUrNatA hai (i) dono hI sthitiyoM meM ukta abhimatoM ko patra-patri. use sAdhAraNa pAThaka bhI prAsAnI se jAna sakatA hai / maiM kAnoM meM yA svataMtra rUpa se prakAzita karAte rahanA caahie| samAja ke vidvAnoM vizeSataH zogharata tathA pI. eca. DI. pAzA hai vidvAna isa ora dhyAna dege| isa kArya me ve bhAI upAdhi vibhUSita vidvAno se anurodha karatA hU~ ki ve ina bhI sahayoga de sakate hai jo adhyayanazIla haiM ve vibhinna viSayoM para videzI patra-patrikAmoM meM lekha bhejeM jinameM pustako yA patra-patrikAmoM meM prAgata jaina sambandhI ullekhoM jaina dharma, itihAsa, darzana, kalA prAdi sambandhI pUrNa kA saMkalana karate raheM aura unheM chapA deM tAki anya vivecana kiyA jAve tAki tatsambandhI bhrAMtiyA~ dUra hoM vidvAna una para apanI rAya likheN|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma jinadAsa eka adhyayana paramAnanda jaina zAstrI brahma jinadAsa mUlasaMgha sarasvatI gaccha ke vidvAna kI thii| brahma jinadAsa ke jIvana kA adhikAMza samaya bhaTTAraka sakalakIti ke kaniSTha (laghu) bhrAtA bhaura ziSya paThana pAThana praura prAtma-sAdhanA ke sAtha sAhitya sRjana meM the| jaisA ki jaMbU svAmI carita pora harivaMza purANa ko vyatIta hotA thaa| mAlUma hotA hai sarasvatI kA varada prazastiyoM ke nimna padyo se spaSTa hai hasta inake Upara thaa| isI se ve vividha prakAra ke sAhitya bhAtAsti tasya prathitaH pRthivyAM kA nirmANa kara ske| unhoMne vibhinna sthAnoM se bhramaNa sad brahmacArI jinadAsa naamaa| kara janatA ko kevala sambovita hI nahI kiyA thA, kintu tanoti tena caritaM pavitra unhe dharmayoga meM bhI sthira kiyA / jaina siddhAnta ke sUkSma jambUdi nAmA muni sattamasya // 28 tattvo ke rahasya kA paricaya pAne kI ora unakA utanA sabrahmacArI guru pUrvakosya, dhyAna nahI thA, jitanA dhyAna kAvya, carita, purANa, kathA, bhrAtA guNajJosti vizvacittaH / bhakti, pUjA aura rAso sAhitya racanA kI ora thaa| jineza bhakto jinadAsa nAmA, pApa ke banAye hue aneka pada pracalita haiM / maine brahmacArI kAmArijetA vidito dharitryAma // 2 // jinadAsa ke gujarAtI me chape hue aneka pada dekhe the, para maiM usa samaya unako noTa nahIM kara sakA / vinatiyAM, stuti, inake mAtA-pitA pATana ke nivAsI aura hamar3a vaMzI siA pAra hUmar3a vazA aura pUjAeM bhI upalabdha hai / isase unake bhakti rasa meM the| inakI mAtA kA nAma zobhA aura pitA kA nAma vibhora hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| karNasiMha thaa| inake pitA samRddha the bhogopabhoga kI sabhI brahma jinadAsa pratiSThAcArya bhI the inhone apane guru sampadA inheM sulabha thI, phira inhe sAMsArika bhoga-vilAsa bhrAnA sakalakIti ke samAna jina mUrtiyoM kI pratiSThA kI pora dhana-dhAnya sampadA sAdhu jIvana ke rokane meM samarthana hai| inake dvArA pratiSThita mUrtiyoM kA anveSaNa abhI nahIM ho sake / kyoMki antara meM vairAgya ko jAgRti jo thii| kiyA gayA kiyA gayA hai| anveSaNa karane para aneka mati lekha upaunhoMne una sabakA parityAga kara apane bhAI kA anusaraNa labdha ho sakate hai / gaMjabAsaudA ke baDhepurA ke jaina mandira kiyaa| me brahma jinadAsa ke upadeza se pratiSThita saM0 1516 kI brahma jinadAsa prAkRta-saMskRta, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASA aura hindI se paricita the / bAla brahmacArI 1. "tihi avasare guru prAviyA baDAlI nagara majhAra re / cAturmAsa tihAM karo zobhatozrAvaka kIghA harSa apAra re| the| isI se unhone apane ko, kAmAri jetA' vizeSaNa ke pramIjharA padharAviyAM vadhAI gAve naranAra re / sAtha ullekhita kiyA hai / inakA samasta jIvana adhyayana paura graMtha racanA meM vyatIta huA hai / inhoMne vividha sthAnoM sakala saMgha mila vaMdiyAM pAmyA jaya jayakAra re / me vihAra kara janatA ko jainadharma meM sthira kiyA hai| saMvata caudaha sau ikyAsI bhalA, zrAvaNamAsa lasaMta re| savat 1481 meM baDAlI nagara ke cAturmAsa me pUrNimA divase karyA mulAcAra mahaMta re / 'pramIjharA' ke pAzvanAtha mandira meM bhaTTAraka sakalakIti x ne brahma jinadAsa ke anugraha se, mUlAcAra pradIpa' kI racanA bhrAtA nA anugraha thakI kIdhA graMtha mahAna re / X
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ bama milavAta ekamadhyayana mati prApta hai, jaisA ki usake nimna mati lekha se spaSTa 25 panyakumAra rAsa 26pAdattapravandha rAsa 27 puSpAMjali rAsa 28 dhanapAla rAsa (dAna kabA rAya) ____ "saM0 1516 mAghasudI 5 zrI mUlasaMdhe bha. sakala 30 jIvandhara rAsa kIrtidevaH tacchiSya ba. zrI jinadAmamya upadezAt ba. 26 bhaviSyadatta rAsa mallidAsa jogaDA poravADa sAha nAU bhAryA neI bhrAtA 31 nemIzvara rAsa 32 karakaha muni rAsa ghaNA bhAryA harSI nityaM praNamati / " 33 subhomacakravartI rAsa 34 maThAvIsa mUlaguNa rAma -gaMjabAsaudA mUrti lekha baDhepurA mandira 35 jayakumAra rAsa 36 mar3akano rAsa prApake aneka ziSya the, brahma jinadAsa ne apanI raca- 37 sukamAla svAmI rAsa 28 nirdoSa saptamI rAsa nAmoM meM apane 4-5 ziSyoM kA ullekha to kiyA hai para 36 puraMdara vidhAna rAsa 40 labdhividhAna rAsa anya ziSyoM kA ullekha anveSaNIya hai| 41 AkAza paMcamI rAsa 42 mAlina kayA rAsa anya racanA 43 jinendrabhakti rAsa 44 vAriSeNa rAsa ApakI racanAmo ko dekhane se patA calatA hai ki 45 guNasthAna rAsa 46 paMcaparameSThI rAsa prApake jIvana kA adhikAMza bhAga unakI racanAmoM meM 47 maunavrata rAsa 48 viSNukumAra kathA rAsa botA hai / aApakI upalabdha racanAeM do bhAgoM meM vibhakta 46 sugadhadazamI kathA rAsa 50 guNapAla zreSThino rAsa kI jA sakatI hai| purANa carita kathA aura pUjana tathA 51 paThAI vrata rAsa 12 mauDa saptamI rAsa rAsA sAhitya haiN| unakI saMkhyA 70 se adhika hai| unakI 53 jogI rAsa 14 candana SaSThI rAsa sUcI nimna prakAra hai 55 nirdoSa saptamI rAsa 56 samyaktva aSTa aMga rAsa 1 jaMbU svAmi carita 2 padmapurANa 57 zrutaskaMdha rAsa 18 jIvadayArAsa 3 harivaMzapurANa 4 puSpAJjali vrata kathA 56 harivaMza rAsa 60 AdipurANa rAma 5jabUdvIpa pUjA 6 sArghadvayadvIpapUjA ina saba rAsa racanAmoM kA paricaya denA iSTa nahI hai| 7 saptarSi pUjA 8 jyeSTha jinavara pUjA ina rAsAmoM meM se do rAso me racanA kAla upalabdha hai| 6 solaha kAraNa pUjA 10 guru pUjA kavi ne rAmarAsa' saM0 1508 meM, aura harivaMza rAsakI 11 anantavrata pUjA 12 jalayAtrA vidhi racanA sa. 1520 meM kI thii| zeSa rAso me racanA kAla rAjasthAnI rAsA sAhitya : nahI hai| ina rAso kI bhASA rAjasthAnI aura gujarAtI 1 rAmasItArAsa (rAmA.rAsa) 2 yazodhara rAsa mizrita hai| 'praNamIne', rUvaDo, taNo, havU, sohAmaNu, dharmanI, 3 hanuvaMta rAsa 4 nAgakumAra rAsa pAmIi, lIdhu, sAMbhale, prAvya, vaghAvaNA, caga, koSU, mI, 5 paramahaMma rAsa 6 ajitanAtha rAsa dIThiu prAdi zabda gujarAtI bhASA ke hai jo rAsaka kRtiyoM 7 holI rAsa 8 dharmaparIkSA rAsa meM upalabdha hote hai| cUMki brahma jinadAsa gujarAta pradeza 6 jyeSTha jinavara rAsa 10 zreNika rAsa ke nivAsI the pora sAgavAr3A Adi rAjasthAna ke pradezoM 11 samakitamithyAtva rAsa 12 sudarzana rAsa me rahe hai / prataeva tatsambandhI bhASA zabdoM kA pAyA 13 aMbikA gasa 14 rAtribhojanavarjanarAsa jAnA svAbhAvika hai / kathA rAsa aura caritrAdi rAsoM ke 15 zrIpAla rAsa 16 jaMbUsvAmI rAsa 27 bhadrabAhurAsa 18 karmaniSThAka rAsa 1 saMvatapannara paThotarA magasira mAsa vizAla / 16 sukauzalasvAmI rAsa 20 rohiNI vrata rAsa zukala pakSa caudisidinI, rAsa kiyo guNamAla / / 21 solahakAraNavata rAsa 22 dazalakSaNavrata rAsa 2 saMvata padraha vIsottarA vizAkhA nakSatra vizAla / 23 manantavrata rAsa 24 baMkacUla rAsa zukala pakSa caudasi dinA rAsa kiyo guNamAla / /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228, varSa 24, ki05 pranekAnta atirikta aneka vrata sambandhI rAsako kI bhI brahma jinadAsa viveka kI preraNA se vRkSa kI chAyA me vizrAma karatI hai| ne racanA kI hai| jiname vrata kA svarUpa, pAlana kI vidhi vahAM "vimala bodha' kulapati se nivRtti vicaka ke sukha porala kA varNana samAviSTa hai / jaise-labdhi vidhAna prAdi ke sambandha meM pUchatI hai| vimala bogha viveka ke rAsa aThAI vrata gasa, rohiNI vratarAsa. monavratarAsa, aaadi| lakSaNoM ko dekhakara prasanna ho jAtA hai aura apanI sumati rAsaka kI racanA marala hai / kavi ke rAsoM me nAma kI putrI se usakA vivAha kara detA hai| aura arahata .. .gasa bhI hai| jisakA nAma 'paramahasa ke atizayo kA varNana apanI kArya siddhi kA sacaka jAna rUpaka rAsa' hai / isa rAsa meM mana kI pravRtti aura nivRtti mata nAma kI do striyoM se do putra utpanna hote hai, moha aura nivRtti bhI kulapati ke vacanAnusAra putra vadhU ke sAtha viveka pravRtti ne mana ko vaza meM kara apanI sauta nivRtti usa nagarI meM nivAsa karatI huI viveka ko arhanta kI bhora usake putra viveka ko videza me bhijavA diyaa| mana, ArAdhanA ke lie prerita karatI hai| viveka mAtA kI pravRtti aura mAyA ina tInoM ne milakara tripurI rAjA ko prAjJA mAna prabhu-sevA ma laga jAtA hai, avasara Ane para bandhana me DAlakara apanI prAntarika icchA kI pUrti karate mAtA moharAya ke droha kA varNana karatI hai| moharAya ke hai| isa samaya rAjA apanI cetanA rAnI kI zikSAoM kA bhaya se bhayabhIta jagata ko mukta karAne ke lie viveka ko smaraNa kara rone lagatA hai / aura apanI karuNa dazA kA prAjJA pradAna karatI hai| viveka apanA kArya bahI caturAI yathArtha digdarzana kara cetanA se usakI samhAla karane ke se sampanna karatA hai, apane sainya bala tathA zakti ko samhAla lie prerita karatA hai, kintu cetanA aba tumako mAyA mila karatA hai| viveka rAjya kA svAmI hotA hai / viveka kI gaI hai, merA aba kyA kAma hai, mana mantrI kA rAjya hai, prAjJA calane para ajJAnI pAkhaMDI ke prANa khaDita ho jAte jisa taraha vaha tumhe vivaza kare, vaha sahana karo, kahatI hai| jJAna talArakSa ko sAvadhAna kara viveka nagara meM kisI huI cupa ho jAtI hai| aparicita jana ke praveza ko roka detA hai| nivRtti ke cale jAne para pravRtti mana ko samajhAkara moha vivakako rAjyaprApti se atyanta kSubhita hotA hai, apane saputra moha ko rAjya dilA detI hai / moha ke rAjya aura usake kArya-kalApo ko tathA usakI zakti kA paricaya pAte hI loka meM sarvatra moha kI AjJA kA prasAra hotA pAne ke lie dama, kahAgama (kaz2asa) aura pAkhaDa dUtoM ko hai| moha rAjA nirlajja hRdaya sthAna me 'avidyA' nAmaka bhaMjanA hai| dabha prAntarika bheSa badala kara viveka nagara, nagara kI sthApanA kara rAjya karane lagatA hai| usakI durmati parivAra, rAjya aura zakti kA samAcAra moha ko detA hai, nAma kI rAnI se kAma, rAga aura dveSa ye tIna putra hai| usame moha kA kSobha aura bhI adhika bar3ha jAtA hai. vaha paura nidrA pradhati aura mArI ye tIna putriyAM hai| mithyA usakA vinAsa karane ke lie apanI zakti kA pradarzana darzana maMtrI, saptavyasana sadasya nirgaNa saMgati sabhA, karanA cAhatA hai| kintu moha ko sacintya dekha kAma mAlasya senApati, chadma pugehita aura kukavi rasoiyA kumAra yuddha ke lie prAjJA mAMgatA hai aura moha use zikSA tyAdi moha kA vahada parivAra hai / kAma, krodha, aviveka dekara yuddha ke lie bhejatA hai / vaha sarvatra vijaya prApta Adi aneka subhaTa usake rAjya ke sarakSaka hai / mAharAya karatA huaA brahmaloka me brahmA, viSNu aura zakara (maheza) kA rAjya ho jAne se nivRtti binA vizrAma ke pravirala ko sAvitrI, gopiyo aura pArvatI dvArA vaza me kara anya gati me mAge bar3hatI jA rahI hai| mArga me paza-bAlikA RSiyo prAdi ko bhI striyoM ke prAdhIna karatA hamA atyanta karuNA janaka dRzya devatI tathA apanI asamarthatA sarvatra moha kI AjJA ko pAropita karatA hai| para kheda prakaTa karatI huI calI jAtI hai| mArga meM use idhara viveka kA sajamazrI ke mAtha vivAha sampanna 'pravacanapUra' nAma kA sundara nagara milatA hai, vaha uma ho jAtA hai, isase kAma kumAra kA atyadhika IrSyA utpanna nagara ke prAtmAgama nAmaka vana kI sundaratA dekhakara aura hotI hai, ataeva viveka ke mAtha yuddha ke lie taiyAra hotA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kI eka ajJAta jayamAlA DA0 devendra kumAra zAstrI sAhitya kI vidhi bhakti mUlaka pravRttiyo ma jayamAlA kI sAhityika vidyA nizcaya hI bhAvAnuraMjana ke sAtha zikSA, itihAsa, saMskRti aura arcanA-vidhi kI vyAvahArika paramparA kI abhivyaMjaka hai / jayamAlA jahAM vividha rAga-rAganiyoM meM pUjA-pATha ke madhya me gAI jAtI rahI hai vahI nRtya-gAna ke sAtha bahuvi hAthoM-mAyo me jinamUrti ke samakSa sasvara svaro meM mukharita hotI rahI hai / Aja bhI jaina mandiroM me jina-pUjA ke madhya me jayamAlA-pATha karane kI prathA pracalita hai / jayamAlA meM sAra hai| donoM kA paraspara yuddha hotA hai| yuddha me donoM zrora ke yoddhA apanA-apanA parAkrama dikhalAte hai, sandhi kA bhI upakrama kiyA jAtA hai parantu vaha ho nahIM pAtI / moha ke prabala senAniyoM kA viveka ke parAkramI subhaToM ke sAtha bhISaNa yuddha hotA hai / parantu ekAeka moha kI senA me bhagadaDa maca jAtI hai| mAha kA nigraha ho jAtA hai / usake girate ho saba sAmanta niSprabha ho jAte hai| viveka kI kuzalatA kI prazamA hotI hai, aura vaha loka me zAnti sthApita karatA hai / isI avasara para cetanA rAga paramahaMsa rAjA kahatI hai kisvAmI, mAyA ne jo kiyA, usakA dhApane anubhavana kiyA hI hai / aba taka jo huA so huA; kintu zrAge ko sAvadhAna honA Avazyaka hai| aba zrApa jisa azuci, mala saMyukta durgandhita kAyApurI me dhanurakta ho rahe haiM, kAmakrodhAdi 108 corI vAlI vastI meM zrApa kA rahanA ThIka nahI / Apa svayaM vicAra kare aura apane ghakhaDa caitanya teja dhAma kI aura dhyAna de| moha rAjA aura manamaMtrI kA vinAza ho cukA hai| rAnI ke isa sundara sujhAva kA samAdara karate hue parama hama ne apane caitanya svarUpa kI ora dhyAna diyA / aura yogya zranuSThAna dvArA zrAtmazakti ko jAgRta kara svAtmalabdhi ko prApta kiyaa| isa taraha yaha rUpa meM pUjA-arcanA ke mUla bhAvo ko saMkSipta rUpa meM prakaTa kiya jAtA hai| inameM itihAsa, saMskRti aura paramparA taka kA guNAnuvAda kiyA jAtA hai| jayamAlA kaI rUpoM meM likhI jAtI rahI hai| prathama ve jayamAlAeM hai jo puSpa jayamAlA ke nAma se prasiddha rahI hai, jiname jinamUrti ke kalazAbhiSekotsava ke anantara jayamAlA kI bolI lagatI hai aura puSpamAlA ko jinazAsana kI mAlA ke pratIka ke rUpa me grahaNa kara bhakta zrAvaka yA zrAvikA svIkAra kara apane utsAha aura umaMga ko prakaTa kara svecchA se dhanarUpaka-kAvya sva-para-sambodhaka hai| brahma jinadAsa ke anya carita rAsako me bhI kAvya rasa milatA hai| ye rAsA prakA zana ke yogya hai / brahmajinadAsa ke ziSya brahma jinadAsa ke aneka ziSya the| unameM chaha kA nAmollekha nIce kiyA jAtA hai| anya ziSyoM ke nAmAdikA ullekhanIya hai| harivaMza rAma kI prAsti me unhoMne apane tIna ziSyoM kA ullekha kiyA hai| manohara, malli dAsa, aura guNadAsa aura parama haMsa rAsa me 'nemidAsa' nAma ke eka ziSya kA ullekha milatA hai| jinadAsa ne apane eka ziSya zAntidAsa kA bhI ullekha kiyA hai jisane apabhraMza gujarAtI aura saMskRta mizrita pUjA-pATha viSayaka graMthoM kI racanA kI hai| jinadAsa ne 'guNakIti' nAma ke dhanya ziSya kA bhI ullekha kiyA hai jo acche vidvAna the aura jinhoMne 'rAma-sItA-rAma' banAyA thaa| 1. brahmajinadAsa bhaNe rUbaDo paDhatA puNya apAra / ziSya manohara rUpa mallidAsa guNadAsa || harivaza rAsa 2. brahA jinadAsa ziSya niramalA nemidAsa suvicAra | -- paramahaMsa rAma
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210, 24,ki.5 anekAnta rAzi apita karate haiM, jisakA sadupayoga minamandira ke ekaidiya joNihiM paribhamIu, viyaleMdiya baha dukkhAgamoDa lie kiyA jAtA hai| dUsare jayamAlA-pUjA ke anta me alahaMtau paNa navakAra tAni : nijata kI jAtI hai, jisame parcanA ke viSaya kA sAra nArI enaraha bhamADiyau, pUNa mogaraghAhi tADIyau / gabhita rahatA hai| tIsare jayamAlA svapna ke rUpa meM kisI navakAra vivijjiya tirI ha u. bahakAyakilema nAmi bhI viSaya kA mahAtmya pratipAdana karane ke lie pUjA-pATha maNyatta-Niroya-soyabhArIu, navakAra tahami na smaacriiu| ke anta meM sayukta rUpa se nibaddha kI jAtI hai| prataeva micchattasahiya devatta patta, jayamAlA ke rUpa meM bhagavadbhakti karane kI vidhi sAhityika titya vi mANasa-dukheNa tt| rUpa meM apabhraza, purAnI hindI aura hindI bhASA kI raca- ___iya hiDivi jiya tuhaM ca ugahi, nAmoM meM vizeSa rUpa se parilakSita hotI hai| isase yaha suha kahavi na laddhau bhvshi| bhI patA calatA hai ki yaha madhya yuga kI dena hai aura caurAsI lakkhaI joNi duhuM, jai vaNNau dhammau jIva thN| motika itihAsa kI eka paramparA / yaha kevala deza ke pacaheM paramiiiha taNau suha, jiya mAya jahi navakAra lh| kisI eka bhU-bhAga taka sImita na raha kara pUjA ke sAtha jaya mAyahi viDaM navakAra maNe,je asuhakamma vihaha khnne| dakSiNa bhArata se lekara uttara aura pUrva se lekara pazcima ja paMcapayai prArAhiyAI,teM bAraha aMgaDaM saaddiyaa| bhASA-bheda ke sAtha lagabhaga samAna sAhityika vidhA ke navakAra bappa navakAra mAi, navakAra khaNi uvasammamA na mAstiroM meM pracalita huI aura taba se prAja suhasajjaNabaMdhavaimittu, navakAreM kovi na hoi satta / taka pranavacchinna pravartamAna hai| jayamAlA-sAhitya kA gaha-rakkhasa-bhUya-pisAya jevi, navakAramaMti nAsaMti tevi / sahasalie bhI adhika hai ki inakI racanA prAyaH bola- navakAra halaharacakkavai, navakAra viSaDAhiyaha / sAla kI bhASA meM kI gyii| kyoMki jana sAmAnya ke navakAraphaleM tityayaradeva. jama aufima lie pUjA-sAhitya likhA jAtA rahA hai| parantu iname likhA jAtA rahA hai| parantu inameM navakAra ji idiyabalakhaMDau, bhava-samadR navakAra-taraMDau / . sAhityikatA kA prabhAva nahIM hai / jana bhASA meM likhita navakAraji sabala jaMta samgi, navakArasahijjau mokkhmggi| hone para bhI inameM sAhityaka puTa barAbara diyA gayA hai| ghatA-iha navakAraha taNuM phala, jiya kAyahi ekka maNu / isa bAta kA nirNaya svaya pAThaka racanAmo ko par3ha kara dasaNanANasamujjalu, puNu pAmai siddhitaNa / / kara sakate haiM ki inameM sAhityikatA kisa stara taka cavikaNisAsaNidevIyahaM, kIya sAhittu vicitta / viSaya ke anurUpa mArmikatA se abhivyajita ho sakI hai| pArAhippaNu maMti jiNu, kiya navakAra kavittu / paza kI eka aisI ajJAta jayamAlA viggaMbara dasa darasahincha, iccha ma bhetti prijj| kiyA jA rahA hai jo kaI dRSTiyoM jiNasAsaNi bhaviyaNaho, avicala citta dharijja / bAkI pratilipi madhya pradeza ke caMdappaha jiNacaMdappaha, caMdakitti vaMdeppiNa caMdANaNa / gaTake se kI gaI hai| isame racanA ke pasaratiya siyataNu kaMtiya, dhavalaya sayala disAsaNa // 1 // lekhaka kA nAma zrI udayakIrti muni kahA gayA hai / racanA Namo gayarAya jagattayarAya masI aura kahA utpanna hue the, isa sambandha payAsiya Nimmala kevalaNANa, viyaha SaNa saya dehapamANa / vivaraNa nahIM miltaa| racanA me suhAsiya tosiya posiyabhanva, sulakkhaNanAha samambhiyagamya / kesaprasiddha parama namaskAra-mantra kA mAhAtmya, mae jiya saMkuli jamma-samahi, jarAmaraNabhava morI / varNana hai / jayamAlA nimnalikhita hai duruttararudussaha dukkhatiragi, kasAyavihIsaNa vADavaggi / , bhAve vimala sahA bhatIe, stijinnesrho| praNatau kAla duraMta vicitta, niraMtara dakkha paraMpara patta / nisaNijaubhaviyaubhavaduhakhavIu, punnumkkhminvkaarphl| na koI vikAsu vi baMdha na mitta. navakAravihUNau jIva tuhaM, bhavi bhavi saMpatta aNaMta duhu~ / na koI vikAsu vi sayaNa na stt|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavaMza ko eka mAtamamamAlA na koI vikAsu vi deNa samatva, NAgahipAsa sayaMbhadeva, haja baMjasa, gaNa gripdd| na koI vi harevai hoi samatthA jo deva patiTriya prAsarammi, maNisugvaya baMda aMtarammi / maNassa suhAsuha kamma maevi, mAlavaha sati va pavitta vitaseNarAya kaDhi Na itta / na sukkha vi dukkha vi Dhoyai kovi| maMgalauri baMba jagipayAsa, ahiNa vaNa prAisaya guNanivAsa / mahAra u bappu mahArau patta, mahArau vallahuM eha kltt| bAhubaliveu poyaNapuraMmi, 4 vabauM jo mai aMtaraMpi / mahArau geha mahArau vavya, mahArau pariyaNa eha ji svvu| hatthiNauri vaMdau satikaMca, bhaNaMtaho DhakkaI jAma kayaMta, na koivi dIsai rakkhakarata / para tiNi vi vaMdau paya vi tityu, praNeNa jieNa jayammi durata, maraMti Na uliu jamma prnnNt| vANArasi pAsa sayabhasatya, baMdau pariharita dvgNdh| bhamaMtti NahiDiya joNihi lakkha, pAvaha lava aMkusa rAmasUyA, pacevakoDi jahi sibvaa| bhiDati Na magga praNeya vivakkha / sesaMnayasihari paTThaveva koDi, pAMDava sabavau htthjori| pIyaMti Na sosiya sAyara sabva, tArAuri vaMdau maNivaraMga, mAkoDi kilsiddhisNg| ghasaMti Na naThiya pogglbdhv| baDavANI rAvaNaguNanilau, baMdoja devatribhuvana tilau / Na eyaho titti kayAyavi jAya, jiNesaraevahiM tumha paay| vaDavANI rAvaNataNau putta hau baMdau ijita mani pavitta / Niyacchavi maNiya appau ghaNNa, karakaDurAu Nimmiyau bheu, hau baMdau pragali devaveu / caugaha dukkha ho pANiya dinnnn| prahavau siripura pAsaNAha, jayattayasAmiya dallaho bohi, duhakkhau uttamadeha smaahi| jo antarikkha piu naannlaah| pattA--paI vaMdaI appa nidaha, je nara viliya bhvaa-hh| holAgiri saMkha jiNada teu, dussajjai tAha susajjai, kaNaya kitti sAsayasuhaI // 2 // vijjaNa rida pavi labacheu / rigavvANa jayamAlA hau baMdau tiurihi gaNi laga, kamakamalaNavepSiNa hiyai ghareppiNa, tiyaloutilau jo sidimaag| vAI sirigiri gaNaharayaM / Nava Navaha koDi balabhaddatta, tuMgIgiri baMI maNi pavitta / nivvANaiTThANai tityasamANaI, paDiya bhattIe jiNavarahaM puNa aTThakoDi balaeva satya gayavaha girizmi nnivvaannptt| kahalAsasihari siririsahanAha, pacakoDi rAvaNasubhAI, revANaiM vaMda saMpabhuvAi / jo siddhau paDiu dhmmaalaah| kaNNADi vasai vADaijiNaMda, jasu prAli naccai surariva / puNacaMpaNayari jiNavAsapujja, nivANapatta chaMDevi rjj| vaM dijjai mANikadeva deu, jasu praviNa paNavaha suravaritu / ujjatamahAgiri siddhi patta, siriNamiNAhu jAdava pvitt| vaMdijjai gomaTadeu titthu, jasu prAvaNu paNamau surahasatyu / paNNa vi puNa sAmipajjaNa Navevi, pacchimasamuha sasisaMkhavaNNa, tilayAuri caMdapaharavanna / aNaruddhasahiya hau taM Navite devi / maha aisai titthaha payaDiyAi, aNNu vi puNu satta sayAi titya, bAhattari koDisiddha jettha / zrIuvayakitti muni bNdiyaaii| pAvApuri vaMdau vaDhamANa, iya titthaMkara titthaha puSNapavittai, jiNa mahili payaDiya sitthaann| paDhai vihANaI vimalahare / sammevamahAgiri siddhajevi havaMda vIsajiNaMva tedhi| tasu pApapaNAsa i riyaviNAsai, maMgala sayalavitAsu ghre|| pravare vitispa mahili pasiba hv'maasysmiddh| iti zrIkamakamalajayamAlA samApta: /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ koSAdhyakSa, maMtrI aura senApati paramAnanda jaina zAstrI hulla yA hallarAja-vAjivaMzI yakSa rAja aura lokA- maNDalAcAyaM nayakIti siddhAnta cakravartI ko ukta catu mbikA kA putra thaa| jaina dharma ke bar3e bhakta the| vaha jaina vizati jinAlaya kA prAcArya banAyA / jo saNeru gAMva kI dharma kA saccA poSaka thaa| usakI upAdhi samyaktva cUr3A- prAya kA upayoga jinAlayo kI marammata tathA pUjAdi maNi thii| isakI dharma patnI kA nAma padmAvatI thaa| yaha kArya meM karate the| san 1175 I0 me halla ne rAjA eka prAdarza jaina aura zaktizAlI senApati thaa| tathA eka ballAla dvitIya se savaNa ke mAtha bekka aura kagoTe nAmake mahAna senApati aura jaina dharma ke sarakSaka rUpa me usakI gAMvo ko prApta kiyA aura unhe ukta jinAlaya tathA gommaTakhyAti thii| vaha kevala dhArmika puruSa hI nahI thA, kintu deva aura pArzvanAtha kI pajA ke lie pradAna kiyaa| vilakSaNa rAjanItijJa bhI thaa| vaha mahAna matrI, pradhAna senApati hulla ne kellagere, bakApura aura koppaNa ina koSAdhyakSa, sarvAdhikArI aura senApati ke padoM ko suzobhita tIna jaina kendroM ko bhI apanI udAratA se siMcita kiyaa| karatA thA / vaha kArya-sAdhana meM yogandharAyaNa se aura kellagere eka prAcIna tIrtha sthAna thA, jo gaGga narezoM rAjanIti me vahaspati se bhI adhika dakSa thaa| usane rAjA dvArA sthApita kiyA gayA thaa| vaha khaNDahara ho gayA thA / viSNuvarddhana, narasiMha aura ballAla prathama ko prAdhInatA vahAM usane eka vizAla jina mandira kA nirmANa karAyA, meM kArya kiyA thaa| tathA tIthaMkaro ke paMcakalyANako kI bhAvanA se anya pAMca ___ maMtrI hullarAja ke guru kukkuTAsana malaghAri deva the| bastiyA banavAyI thii| halla ne ise nayA rUpa pradAna kiyA maMtrI hulla ko jaina mandiroM kA nirmANa, aura jINoM. thaa| bakApura ke prAcIna evaM vizAla do jina mandiroM kA dvAra karAne, jaina purANa sUnane, tathA jaina sAdhano ko jIrNoddhAra karAyA thaa| tathA kopaNa me nitya dAna ke lie mAhArAdi dAna kI bar3I abhiruci thii| isane zravaNa vRttiyo kA prabandha kiyA thaa| (dekho, jaina lekha saMgraha belgola meM para koTA raGgazAloM va do prAzramoM sahita bhA0 1 137 (345, pR0 266) caturvizati jinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| isakA zravaNa belgola se lagabhaga eka mIla dUra para sthita nirmANa kArya saMbhavataH san 1956 I0 meM hA thA, jaba jinanAtha pura gAva me eka bhikSA gRha banavAyA thaa| isa rAjA narasiMha dvitIya apanI vijaya yAtrA ke nimitta se taraha halla kA jIvana jina zAsana kI sevA meM vyatIta hotA ughara gayA, taba usane bar3e prAdara ke sAtha gomaTTadeva aura thaa| pAzrvanAtha kI mUrtiyoM tathA caturvizati jinAlaya ke lie jina gaihoddharaNaGgali jina mahA-pUjA-samAjaGgali, darzana kiye aura jinAlaya kI pUjAdi ke lie 'savaNeru' jina-yogi-vraja-dAnadi jina-pada-stotra-kriyA-niSThayi / nAma kA grAma pradAna kiyA / aura halla kI cUr3A- jina sat puNya-purANa-saMzravaNAdi santoSamaM tAldibhamaNi upAdhi ke kAraNa jinAlaya kA 'bhavyacUDAmaNi' vyanutaM niccalu minte poltugalevaM zrIhalla-baNDASipaM // 24 // nAma pradAna kiyA / maura senApati hullarAja ne maha -zravaNa velgola zilAlekha
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. jana philAsaphI-lekhaka DA. mohanalAla, prakAzaka 5 pudagala, 6 jJAna, 7 pramANa aura karma / anta meM pArzvanAtha vidyAzrama rimarca insTiTaghaTa vAgaNasI 5 / pustaka meM prayukta pustaka sUcI evaM mahatva pUrNa zabdoM pRSTha sakhyA 234, mUlya 10 rupyaa| kI tAlikA dI gayI hai / graMtha racanA me 46 jaina graMthoM evaM prastuta pustaka ke lekhaka DA0 mohanalAla jI mehatA 34 janetara yaMthoM kA AdhAra liyA gayA hai| hai, jo acche vidvAna, legvaka aura sampAdaka hai| aura tattva zIrSaka adhikAra meM anya dArzaniko ke tattva pArzvanAtha vidyAthama ke DAyarekTara hai| inake tatvAvadhAna sambandhI vicArA kA vivecana kiyA gayA hai, jo paThanIya me vahAM zodha sambandhI vibhinna pravattiyAM cala rahI hai, hai| anya adhyAyoM me jaina mantavyoM kA vicAra prastuta aura aneka graMtho kA prakAzana ho rahA hai| yaha pustaka / kiyA gayA hai| lekhaka ne digambara-zvetAmbara matabhedoM ko jaina darzana ke sambandha me agrejI bhASA me upayogI evaM bhI sayata bhASA me prastuta kiyA hai / isake lie ve vizeSa sAra pUrNa sAmagrI prastuta karatI hai| yaha graMtha lekhaka dvArA rUpa se rUpa se dhanyavAda ke pAtra hai / prAzA hai lekhaka aura prakAzaka pahale likhita 'grAuTa lAinsa praoNva jaina philAsapho kA donoM hI naye-naye maulika eva mahatvapUrNa prakAzana janatA parivadhita saskaraNa hai| samasta sAmagrI pATha adhyayoM me kI bheMTa karate rhege| vibhakta hai-jo isa prakAra hai-1 jaina dharma kA itihAsa, -paramAnanda jaina zAstrI 2 dhArmika eva dArzanika sAhitya 3 tatva, 4 prAtmA, noTa-zeSa graMthoM kI samIkSA agale aMka meM dI jaayegii| 000 jaina saMskRti ke vikAsa meM rAjasthAna kA yogadAna grantha prakAzana kI yojanA udayapura, 15 sitambara, 1971 / bhagavAna mahAvIra 2500vAM nirvANa kalyANaka mahotsava jo aAgAmI 13 navambara, 1974 ko manAyA jAne vAlA hai, usa avasara para prakAzanAdhIna 'jana saskRti ke vikAsa meM rAjasthAna kA yogadAna' nAmaka gratha kI rUpa-rekhA ko antima rUpa dene ke lie rAjasthAna ke vidvAnoM kI eka mITiMga zrI agaracandajI nAhaTA ko adhyakSatA meM 13, 14, 15 sitambara, 71 ko udayapura meM sampanna huii| jisame zrI agaracanda jI nAhaTA (bIkAnera), DA. kailAzacanda jaina (vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina), DA0 narendra bhAnAvata (rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura), DA0 kamalacanda sogAnI (udayapura vizvavidyAlaya, udayapura), zrI balavanta siMha jI mehatA (udayapura), zrIjodhasiMha mehatA (udayapura) evaM zrI deva koThArI (udayapura) Adi vidvAna sammilita hue| ___ mITiMga me yaha nirNaya liyA gayA ki ukta granthake lekhana meM jaina saMskRtike mUlAdhAra, rAjasthAna kA bhaugolika va aitihAsika pariveza, jaina saMskRti kA vikAsa, purAtattva, kalA sAhitya, grantha bhaNDAra, jaina saMgha ke viziSTa vyaktitva, sAmAjika, dhArmika, Arthika tathA rAjanaitika kSetroM meM jaina saMskRti kA yogadAna prAdi viSayo kA samyaka mUlyAMkana prastuta kiyA jAya /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ R.N. 10391/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana purAtana jainabApa-pUcI . prAkRta ke prAcIna 46 mUla-prantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 46 TIkAdi granthoM me uddhRta dumare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kA sUvA / saMpAdaka munnAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI.liTa. kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda / 15.00 prAptaparIkSA : zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 svayambhUstotra : mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / 2.00 stutividyA : svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrI jagalakizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi me alakRta sundara jild-shit| 1-50 adhyAtmakamalamArtaNDa : pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara prAdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 yuktyanuzAsana : tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hayA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / zrIpurapAzvanAthastotra : AcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / / zAsanacatustrizikA : (tIrthaparicaya) muni madanakoti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gahasyAcAra-viSayaka pratyutama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveparaNAtmaka prastAvanA se yukta, majilda / .. 3-0. jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa sahita apUrva sagraha, upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstroM kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... 4.00 samAdhitantra aura iSTopadeza : adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 anityabhAvanA : prA0 padyanandIkI mahattvakA racanA, mukhtAra thI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 tattvArthasUtra : (prabhAcandrIya)-murUnAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAmyA se pRkta / 25 zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha / 1.25 mahAvIra kA sarvodaya tIrya, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya adhyAtmarahasya : paM0 pAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 jenagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyoM kA mahatvapUrNa sagraha / pacapana granthakAro ke aitihAsika pratha-paricaya aura pariziSToM mahita / saM.50 paramAnanda shaastrii| sjild| 12.00 nyAya-dIpikA : prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 daravArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0| 7.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha makhyA 740 sajilda kasAyapAhuDasutta : mUla grantha kI racanA pAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha baDe sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pRSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / ... 20.00 Reality : prA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM anuvAda baDe prAkAra ke 300 pR. pakkI jilda jaina nivandha-ratnAvalI : zrI minAracandra tathA rajanalAla kaTAriyA prakAzaka-premacanda jaina, bIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita / . . 5-00
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 24H kiraNa pharavarI 1972 4.10. anekAnta samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) kA mukha-patra A 4 37.... SCIRCONSTA PremsannAtha 12104 aanRRE - - meinmame - mma HES o nairememimaratiniurna... A umari mmmun .. . s - tram " res are mway - VImmat w ala kareang artmenaTRACURRRIAGAR hin M m o mwwmumentaries dhAtu kI yaha tothaMkara mUti dillI daravAje ke di. jaina mandira ko hai, jo saM0 1536 meM kisI garga gotrI agravAla dvArA gvAliyara meM rAjA mAnasiMha ke rAjyakAla meM pratiSThita huI hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0 viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA kra. viSaya 1 siddha stuti--muni zrI padmanandi 11) seTha rAmarUpa nemIcanda 14/16, prArajIkara 2 rAjasthAna meM jainadharma va sAhitya : eka siMhAva roDa, kalakattA ne anekAnta ke lie dAnasvarUpa gyAraha lokana-DA0 gajAnana mizra ema. e. rupayA bheje hai| isake lie ve dhanyavAda ke pAtra hai / pI-eca. DI. 234 5. vaidya prabhudayAla jo kAsalIvAla ne apane suputra 3 aAgarA me jaino kA sambandha aura prAcIna jaina rAjezakumAra eva zubhacandra seTho gayA nivAsI kI suputrI mandira--bAbu tArAcanda pariyA majalatA ke vivAhopalakSa me nikAle dAna me se pAca 4 jainadarzana meM grAtmatattva vicAra--lAlacanda rupayA anekAnta ke lie madhanyavAda prApta hue hai| jaina zAstrI ema. e. 242 samAja ke mahAnubhAvo kA kartavya hai ki ve vivA5 raNanabhaMvara (raNatha bhaura) kA kakkA : hAdi zubhAvamaro para anekAnta ko acchI sahAyatA bhijaeka aitihAsika racanA-anupacanda jaina nyAya. 246] | bAne kA yatna kr| kAraNa anekAnta hI jaina samAja kA 6 khajugahA ke jainandiro ke DAra liTalsa para zodha-khoja viSayaka eka pratiSThita patra hai| utkIrNa jaina deviyA-mArutinandana pramAda vyavasthApaka 'anekAnta' nivArI 251 vora sevAmandira, 21 dariyAgaMja 7 tattvArtha natra ke prathama adhyAya kA tIsavA mUtra : dillI eka adhyayana-manmatakumAra jaina ema. e. (zodhachAtra) 8 bhadrabAhu zrutakevalI-paramAnanda jana zAstrI 257 9 sakaTa kI sthiti me samAjakalyANa boDoM kA yogadAna-ema. sI jaina 256 pustaka prakAzakoM se nivedana 1. zodha-kaNa-paramAnanda jaina zAstrI 11 uttara pacAla kI rAjadhAnI ahicchatra samAja kI pustaka prakAzaka sasthAnoM ke saMcAlakoM se paramAnanda jaina zAstrI 265 nivedana hai ki ve apane-apane prakAzanoM kI eka-eka kApI 12 dhyAna zataka : eka paricaya vIra-sevA-mandira kI lAyabrerI ko bheMTa svarUpa bhejeN| paM. bAlacandra si0 zAstrI kAraNa ki vIra-sevA-mandira ko lAyabrarI kA upayoga 13 sAhitya-samIkSA-paramAnanda jaina zAstrI 278 dillI yUnivasiTI aura bAhara ke anveSaka (zodha-chApa aura chAtrAeM) kara rahe hai / AzA hai saMsthAnoM ke prakAzaka sampAdaka-maNDala isa pora dhyAna dene kA prayatna karege / DA0 prA0 ne0 upAdhye vyavasthApaka DA. premasAgara jena vIra sevAmandira, dariyAgaMja zrI yazapAla jaina dillI paramAnanda zAstrI 254 62 276 anekAnta me prakAzita vicAro ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka anekAnta anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 24 kiraNa 6 prom prahaMm anekAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam || vIra- sevA mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvata 2468, vi0 saM0 2027 siddha stuti siddho bodhamitiH sa bodha udito jJeya pramANo bhavet / jJeyaM lokamalokameva ca vadantyAtmeti sarvasthitaH / mUSAyAM madanojjhite hi jaThare yAdRga nabhastAdRzaH / prAkkAyAt kimapi prahINa iti vA siddhaH sadAnandati // 5 - muni zrI padmanandi janavarI pharavarI 1672 artha - jo siddha parameSThI apane karmarUpI kaThora zatrumroM ko jItakara nitya mokSa pada ko prApta ho cuke haiN| janma jarA evaM maraNa Adi jinakI sImA ko bhI nahIM lAMgha sakate - jo janma jarA evaM maraNa se mukta ho gae haiM tathA jinameM asAdhAraNa jJAna Adi ke dvArA acintya evaM advitIya ananta catuSTayarUpa aizvarya kA saMyoga karAyA gayA hai; aise ve tInoM lokoM ke cUDAmaNi ke samAna siddha parameSThI mere kalyANa ke liye hove ||4||
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna meM jaina dharma va sAhitya : eka siMhAvalokana DA0 gajAnana mizra ema0 e0 pI-eca0 DI0 rAjasthAna meM jainadharma kA prasAra : ke kAraNa hI jaina dharma ke antargata vibhinna gaccho ko jainadharma bhArata ke prAcIna dharmoM meM se hai| isake sthApanA huii| pravartaka Rpabhadeva mAne jAte hai| ina ke pazcAt 23 anya rAjasthAna meM jainadharma ke saketa IsA se do zatAbdI tIrtha dhara bhI hae jiname antima tIrthaGkara bhagavAna mahA. pUrva taka ke milate hai| lekina IsA kI pAThavI zatAbdI vIra the| mahAvIra svAmI kA samaya IsA se 5vI zatAbdI ke pazcAt to jainadharma kA prabhAva rAjapUta rAjAno ke pUrva mAnA jAtA hai| isa prakAra ye buddha ke samakAlIna zAsana-kAla me bahuta adhika ho gyaa| yadyapi ve rAjA the| inake (mahAvIra) samaya me vaidika karmakANDa kA prArambha me vaiSNava tathA zevadharma ke anuyAyI the, tathApi pracAra pratyadhika thaa| isase samAja jarjagti ho cukA unhone jainadharma kA Adara kiyaa| isakA kAraNa hemthaa| karmakANDa kI pAlocanA karate hae mahAvIra svAmI candra grAdi jainiyoM ke vyaktitva kA prabhAva bhI thaa| jaina ne prAcAra dharma ko pradhAnatA dii| saMyama se rahanA, dharma ke anuyAyiyoM kA rAjagharAno meM bahuta sammAna thaa| binA adhikAra koI vastu grahaNa na karanA, mana, vacana yahI nahI ve bahuta acche pado para pAsIna bhI the| pRthvIaura karma se kisI prANI ko kaSTa na denA, sadAcAra- rAja cauhAna ke zAsanakAla meM jainiyoM ke aneka mandira na karanA. yajJa karanA. ahiMsA, satya asteya apari- banavAye gye| usa kAla ke bane hue raNathambhora tathA graha Adi jaina dharma ke mUla siddhAnta hai| inake lie ajamera kA pArzvanAtha kA mandira ullekhanIya hai, jina para samyaka jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra para bala sone ke kalaza suzobhita the| rAjasthAna ke vIra senAnI diyA gayA hai| mahArANA pratApa ne tatkAlIna jaina santa hIravijaya ko jaina samAja mukhyataH digambara aura zvetAmbara nAmaka dharmopadeza dene ke lie mevADI bhASA me san 1578 ko eka patra likhA thaa| gajasthAna kA koI rAjya aimA do zAkhAnoM meM vibhakta hai| yaha vibhAjana sambhavata: jaina nahI hai jahA~ jaina dharma kA pracAra nahumA ho, jaina mandira matiyo ko vastrAdi se sajjita karane ke viSaya ko lekara na bane ho aura jaina kaviyo dvArA sAhitya na racA hA hai / zvetAmbara jaina apanI mUrtiyoM ko vastra pahanAne / gayA ho| lage aura digambara jaina nagna mUrtiyoM kI upAsanA karane lge| zvetAmbara sAghu zveta vastra dhAraNa karate hai aura jana dharmAvalambiyo ne vipula sAhitya kI racanA digambara sAdhu vastrahIna rahate hai| DA0 mittala ke anu kii| prArambha me sAhitya-racanA tathA adhyayana adhyApana sAra isa bheda kA sUtrapAta jaina dharma ke mUla siddhAta tyAga kA kendra mandira hayA karate the| una mandiro me baiTakara aura vairAgya kI sImA kA nirdhAraNa karane se huaA jAna jo bhI sAhitya viracita kiyA gayA, use vahI surakSita paDatA hai| kAlAntara me zvetAmbara aura digambara sampra 2. rAjasthAna sAhitya kA itihAsa--DA. puruSottama dAya ke andara bhI kaI mata-matAntara ho gaye jinhe sthA* lAla menAriyA, pR0 104-5 / nakavAsI, terahapaMthI prAdi kahA jAtA hai| mata-matAntaro 3. jainijma ina rAjasthAna-bAI ke. sI. jaina, peja 18 / 1. vraja ke dhArmika sampradAyoM kA itihAsa-DA0 prabhu- 4. rAjapUtAne ke jainavIra-ayodhyAprasAda goyalIya dayAla mItala, pR0 52 / pR0 341-42 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna meM janadharma va sAhitya : eka siMhAvalokana 235 rakha liyA gyaa| kAlAntara meM aime mandira graMthAlaya bana padya udaghata milate hai|' gaye, jinhe zAstra bhaMDAra kahA jAne lgaa| jainiyoM ne mAlocyakAlIna rAjasthAna meM racita jaina hindI sAhitya svaracita sAhitya ko hI ina bhaDAro me surakSita nahI kA saMkSipta paricayarakhA api tu jainetara kaviyo ke sAhitya ko bhI surakSita pUrva pRSTo meM dI gaI jaina zAstra bhaDAroM kI sUcI se rakhA / jima samaya bhArata meM videzI jAtiyoM ne prAkara hI yaha vidita ho jAtA hai ki jaina vidvAno ko sAhityayahA~ kI saMskRti aura sAhitya ko naSTa karane kA prayAsa racanA karane evaM use surakSita rakhane kA zauka thaa| kiyA usa samaya ina jaina bhaNDAro ne bhAratIya sAhitya rAjasthAna me jainiyo dvArA sAhitya racanA prAcIna samaya ko surakSita rakhane meM bahuta bar3A yogadAna diyA / nissadeha me hI hone laga gaI thii| lekina prAcIna jaina grantho me ina bhaNDAroM se bhAratIya sAhitya kI paramparA akSuNNa unake nirmANa-kAla, racanA-sthAna adi kA ullekha nahI rahI hai| rAjasthAna me ina zAstra bhaNDAroM kI saMkhyA milatA, isalie 7vI zatAbdI se pahale ke kisI bhI pratha pratyadhika hai / inakI sUcI yahAM dI jA rahI hai ko, vaha kahA~ racA gayA thA ? nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| vI zatAbdI ke prAcArya haribhadra sUri rAja(ka) jaisalamera ke zAstra bhaNDAra sthAna ke bahuta bar3e vidvAnoM meM se hai jinhoMne ghUrtAkhyAna 1. bRhad jana bhaNDAra-sthApita 1440 I0 / kI racanA cittaur3a me kii| jana vidvAnoM ne saMskRta, prAkRta, 2. DUgarasI bhaDAra / apabhraMza tathA Adhunika bhASAmo me apanI racanAe~ kI 3. karatAra gaccha kA pacAyatI bhaMDAra / hai| 13vIM-14vI zatAbdI se jaina vidvAnoM kI racanAeM 4. tapagaccha bhaMDAra / gujarAtI mizrita rAjasthAnI meM taduparAnta zaddha hindI va 5 thAvarasAha bhaDAra--sthApita 17vI shtaabdii| rAjasthAnI meM milatI hai| Alocya kAla se pUrva jaina (kha) bIkAnera ke zAstra bhaMDAra kaviyoM me jayasAgara, daNDAgAMgIya. dayAla, Rpivaddhana sUri, matizekhara, padmAnAbha,'pAvacandra sUri, kuzala1. bRhad jJAna bhaDAra / 2. zrI pUjya jI kA bhaMDAra / lAbha tathA samayasundara' prAdi ke nAma ullekhanIya hai / rAjasthAna me jaina vidvAnoM dvArA jisa sAhitya kI 3. zrI jaina lakSmImohana zAlA bhaMDAra / 4. kSamA kalyANa jI kA bhaDAra / racanA kI gaI hai use muvidhA ke lie pAca bhAgoM me 5. chattIbAI ke upAzraya kA bhaDAra / 1. paramparA patrikA meM prakAzita-agara canda nAhaTA kA 6. zrI abhaya jaina pustakAlaya / lekha, pR061| 7. seThiyA lAibrerI mAdi / 2. jaina gurjara kaviyo-bhAga 1, pR0 27 zrI mohanalAla dalIcanda desaaii| inake alAvA alavara, jayapura, koTA, jodhapura, buudii| jodhapura, bUdA 3. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya-DA. mAhezvarI, . prAdi me bhI jaina bhaDAro kI vipulatA hai| jiname sahasroM pR0 250 / hastalikhita pratiyAM upalabdha haiN| vastutaH jaina vidvAnoM ne 4. jai. gU0 ka0 bhAga 1 pR0 48 zrI desAI / bar3e hI udAra bhAva se janetara sAhitya kA sarakSaNa 5. jaina sAhitya no sakSipta itihAsa-rA 768 / kiyaa| saikaDo phuTa kara racanAe~ aura kaI janetara upakAvya 6. rAjasthAna ke jana zAstra kI bhaMDAro kI sUcIto unhI kI kRpA se aba taka baca pAe hai| jainetara bhAga 3 (prstaavnaa)| sagrahAlayo meM jina racanAmo kI eka bhI prati nahIM 7. aitihAsika jaina kaavy-sNgrh| milatI, unakI anekoM pratiyAM jana bhaMDAro meM milatI haiN|''8. rAjasthAna bhAratI bhAga 1 0 4 jana0 47 / isake atirikta aneko jaina grathoM me jainetara kaviyoM ke 6. jai0 gu0 ka0 bhAga 1 pR0 136 /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236, varSa 24, ki06 anekAnta vibhAjita kiyA jA sakatA hai rahe / dIvAna rAmacandra ne jayapura va rAmagar3ha ke madhya zAha1. dhArmika tathA dArzanika sAhitya / bAda ke prasiddha jaina mandira kA nirmANa kraayaa| rAva 2. varNanAtmaka sAhitya / kRpArAma ne cAkasU tathA jayapura meM aneka mandira nirmita 3. kAvya, mahAkAvya aura muktaka kAvya / karAye / jayasiMha ke zAsanakAla me samyakkha kaumudI tathA 4. vaijJAnika sAhitya / karmakANDa saTIka kI bhI racanA huii| 5. aitihAsika tathA rAjanaitika sAhitya / savAI mAdhomiha kA zAsana kAla jainadharma ke lie mAlocya kAla meM bhI uparyukta sabhI prakAra ke ullekhanIya hai| inake samaya me bAlacandra chAbaDA san pAriza kI racanA rAjasthAna ke vibhinna bhAgo meM huii| 1761 me rAjya ke mukhyamantrI bane / unhoMne anekoM jaina hama kAla ke kaviyo meM bIkAnera ke zrI harSanandana' jayatasI, mandige kA nirmANa tathA jIrNoddhAra krvaayaa|" 1764 bhAvapramoda, lAbhavarddhana, lakSmIvallabha, dharmamandira, jIva- (sa0 9821) me bAlacandra chAbar3A ke prayatno se yahA~ rAja, vaccha rAja, udayacandra, guNacandra, kSamAkalyANa, "indradhvaja pUjA mahotsava' manAyA gayA taba tatkAlIna zivalAla, sAvatarAma. raghupati, prAdi jaisalamera ke jaya jayapura nareza mAdhavasiMha jI ne "thA ke pUjAjI ke arthi kIti, badI ke dilarAma, bharatapura ke nathamala bilAlA' jo vastu cAhi je so hI darabAra saM le jAyo" kaha kara tathA anya kaviyo meM rAmavijaya, caritranandana prAdi saba prakAra kI suvidhA aura sahAyatA pradAna kI thii|" sAhityakAro ke nAma ullekhanIya hai / dIvAna ratanacanda, nandalAla, kesarIsiMha va nandalAla ne bhI jayapura rAjya meM jainadharma jayapura aura savAI mAdhopura meM jina mandiroM kI sthApanA krvaaii| savAI jagatasiMha ke dIvAna bakhatarAma ne durgAjayapura rAjya me jainadharma kA vyApaka prasAra madhyakAla puga tathA cauDA rAstA jayapura meM yati yazodAnanda jI ke me humA / jayapura nirmANa se pUrva prAmera rAjya ke rAjAmo me mAnasiMha eva mirjA rAjA jayasiMha ke zAsanakAla me mandira banavAye / isa prakAra prAyaH pratyeka rAjA ke zAsana aneka jaina mandiro kA nirmANa hmaa| 1654 I0 me kAla me mandiroM kA nirmANa jainadharma ke prabhAva ko sthAyI banAye rakhane meM bar3A sahAyaka humA / sAgAnera ke prasiddha godho ke mandira kA nirmANa mirjA gajA jayasiMha ke zAsana kAla meM hI hapA thaa| Amera ke jisa prakAra pratyeka rAjA ke zAsanakAla me jaina pramita jaina mandira vimalanAtha kA nirmANa bhI jayasiMha ke mandiroM kA nirmANa huaA hai usI prakAra yahAM sAhitya samaya meM unake pradhAnamantrI mohanadAsa khaNDelavAla (jaina) racanA bhI huI hai / bhArAmala ke zAsana kAla meM pANDavake dvArA 1656 I0 me humA thA, jisa para sone kA purANa, harivaMzapurANa, mahArAjA bhagavAnadAsa ke zAsanakAla kalaza thaa| me vardhamAnapurANa, rAjA mAnasiMha ke samaya meM harivaMzajayapura ke saMsthApaka savAI jayasiMha ke samaya rAmacaMdra purANa kI racanA huI tathA isI purANa kI saM0 1604 va 1605 me do pratilipiyA~ rAjamahala" tathA saMgrAmapura" chAbaDA, rAva kRpArAma aura vijayarAma chAvar3A dIvAna meM kI gaI / ina hastalikhita lipiyoM ko saMgraha karane kI 1. rAjasthAna bhAratI, bhAga 1 aka 4 / 6.prazasti sagraha-DA. kastUracanda kAsalIvAla / 2. bIkAnera ke jaina zilAlekha-agaracanda nAhaTA pR0 10. jainijma ina rAjasthAna bAI, ke. sI. jaina peja 18-23 / 46-47 / 3, 4, 5, 6, 7. nima ina rAjasthAna bAI. ke. sI. 11. vIravANI pa0 26-30 / jaina / 12. prazasti saMgraha pR073 / 8. enayUala riporTa, rAjapUtAnA myUjiyama, ajamera 13. vahI, pa072 / 1925-26, naM. 11 / 14. vahI, pR.72|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna meM jainadharma va sAhitya : eka siMhAvalokana 237 pravRtti cala paDI aura isa prakAra kaI zAstra bhaNDAra bana (3) bAbA dulIcanda zAstra bhaMDAra, gaye / jayapura meM isa prakAra ke zAstra bhaMDAro kI saMkhyA (4) baghIcanda mandira kA bhaMDAra, lagabhaga 15 hai jinake nAma nimnalikhita hai| (5) saghI jI kA mandira zAstra bhaMDAra, (6) zAstra bhaMDAra, jaina mandira choTe dIvAna jI kA, (1) prAmera zAstra bhaDAra : (7) zAstra bhaDAra, jaina mandira godho kA, isa bhaDAra kI sthApanA pAmera meM kI gaI thii| (8) zAstra bhaMDAra, jaina mandira pArzvanAtha, lekina aba lagabhaga 25 varSoM se yaha jayapura ke cauDA () zAstra bhaDAra, digambara jaina maMdira jobanera, gamnA sthita mahAvIra bhavana meM parivartita kara liyA gayA (10) zAstra bhaMDAra, vijayarAma pANDyA, hai| aTArahavI zatAbdI meM ise bhadrAraka devendra kIti zAstra (11) zAstra bhaDAra, digambara jaina nayA mandira, bhaDAra ke nAma se jAnA jAtA thaa| vartamAna me isa bhaMDAra (12) zAstra bhaDAra, pATodI kA mandira, meM lagabhaga 4,000 hastalikhita pratiyA~ eva 150 guTake (13) zAstra bhaDAra, zvetAmbara jaina graMthAgAra, (2) bar3A mandira kA zAstra bhaNDAra (14) zAstra bhaMDAra, jaina mandira, megharAja jI kA, 2630 hastalikhita pratiyA~ evaM 324 guTake haiN| (15) zAstra bhaDAra, jana mandira, yazodAnada jI kaa| 1. pAmera zAstra bhaMDAra jayapura kI grantha mUcI-saM0 2. rAjasthAna ke jaina bhaDAro kI grantha sUcI-sa. DA. DA0 kastUracanda kAsalIvAla / kAsalIvAla / 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya Syore ke viSaya meM prakAzaka kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaja, dillI prakAzana kI avadhi dvi mAsika mudraka kA nAma vaMzIdhara zAstrI rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI prakAzaka kA nAma vaMzIdhara zAstrI sa0 mantrI vIra sevA mandira gaSTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI sampAdaka kA nAma DA0 mA. ne. upAdhye ema. e. DI. liT, kolhApura DA. premasAgara, baDauta yazapAla jaina, dillI paramAnanda jaina zAstrI, dillI rASTrIyatA bhAratIya mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaja, dillI svAminI sasthA vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI maiM vazIdhara ghoSita karatA hai ki uparokta vivaraNa merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai| 17-2-72 havaMzIdhara (vaMzIdhara) patA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgarA se jainoM kA sambandha aura prAcIna jaina mandira bAbU tArAcanda rapariyA [isa lekha ke lekhaka bAbU tArAcanda jI rapariyA jaina samAja ke purAne kArya kartA hai| acche vidvAna aura samAja sevI hai| zaurIpura tIrthakSetra ke kaI varSoM taka maMtrI rahe hai / prAgarA eka prAcIna aitihAsika sthAna hai / mugala sAmrAjya ke samaya vahAM aneka pratiSThita jainiyoM kA nivAsa thaa| aneka prasiddha vidvAna kavi bhI rahate the| vahA kI pradhyAtma goSThI prasiddha thii| usa goSThI ke prabhAva se aneka vyakti jainadharma ke ghAraka hue the / banArasIdAsa, bhagautIdAsa, rUpacanda, kuMvarapAla, bhUdharadAsa, dyAnatarAya, jagatarAya, mAnasiMha, vihArIdAsa, hIrAnanda, jagajIvana, bulAkIdAsa, zAlivAhana, nathamala vilAlA prAdi kaviyoM kI racanAeM prAgarA meM hI racI gaI haiN| paM0 nayavilAsa ne jJAnArNava kI saMskRta TIkA sAhU ToDara ke putra RSabhadAsa kI preraNA se banAyI thii| pa0 daulatarAma kAsalIvAla ne sa. 1777 me puNyAsrava kathA koSa kA padyAnuvAda banAyA thaa| samayasAra kalazA TIkA ke kartA pAMDe rAjamala ko bhI AgarA meM akabara ke samaya rahane kA avasara milA thaa| kavivara bhagavatIdAsa ne sa0 1651 me argalapura jinavandanA banAI thI, jisame akabara kAlIna digambara zvetAmbara maMdiro kA ullekha kiyA hai pa0 nandalAla ne sa0 1604 me yogasAra ko TIkA banAI hai / ina saba ullekho se prAgare kI mahattA kA sahaja hI bhAna ho jAtA hai| ataH Agare ko jaina samAja kA kartavya hai ki vaha aAgarA ke jaina mandiro ke mUrti lekha aura AgarA ke zAstra bhAge ke hastalikhita grantho kI sUcI kA nirmANa karAye, jaina sAhitya aura itihAsa ke lie isakI mahatI AvazyakatA hai, prAzA hai AgarA samAja isa prora apanA dhyAna degii| -sampAdaka] kRSNa sAhitya meM vRja ke caurAsI vano kA ullekha uttara pazcima meM hai aura prAgaga se gaurIpura 44 mola milatA hai jiname eka agravana bhI hai| vartamAna AgarA kI dakSiNa pUrva meM jamUnA ke kinAre sthita hai / mathurA se sthiti bhI usI agravana meM haiM (sambhava hai nagara basane ke zaurapara taka kA kSetra yAdavo kI krIDAsthala thA prAra uparAnta agralapura-agrasenapura-agalapura yA agrapUra- zrIkRSNa bhakta vaiSNavoM tathA zrI neminAtha bhakta jainoM argalapura prAdi nAma para ho) yaha vana yamunA nadI ke ke lie pUjya pavitra evaM tIrtha tulya thii| prAgarA, mathurA kinAra, yamunA ke kachAra meM phaile hae the| vandAvana kI va zaurIpura ke madhya mArga para sthita hone se prAgare me jaino bhauti agravana bhI jamunA ke tIra para basA thA / zaurIpura kA nivAsa nivivAda thA aura unake mandira prAdi kA yA zUrasena nagara yAdavo kI rAjadhAnI thii| zrI kRSNa ke bhI prAcIna kAla se honA itihAsa se siddha hotA hai| pitA vasUdeva va tAU samudra vijaya prAdi dazArNava va pitA- jaina sAhitya me "nirvANakANDa atizaya kSetra maha andhaka viSNi prAdi yAdavo kA nivAsa sthAna zaurI. kANDa" nAmaka nirvANa bhakti prAkRta bhASA meM bahuta purAnI ghara thA / prasiddha yoddhA karNa aura jaino ke 22ve tIrtha dura eva prAmANika stotra hai / daza bhaktiyoM meM nirvANa bhakti zrI neminAtha kA janma zaurIpUra me hayA thaa| ve zrI kRSNa bhI eka hai jisakA nitya pATha karanA, jaina sAdhu maura ke cacere bhAI the| unake pitA kA nAma samUdra vijaya thaa| zrAvakoM ke lie prAvazyaka hotA hai| isa meM "pragala zrI kRSNajI kA janma mathurA meM apanI nanasAla deva" nAma se eka pratimA ko namaskAra kiyA gayA hai| (nanihAla) meM huA thA / mathurA se prAgarA 36 mIla prAkRta 'aggala, kA saMskRta rUpa 'argala, hotA hai / jaisA
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgarA se jainoM kA sambandha aura prAcIna jaina mandira 236 ki zilAlekho se jAnA jAtA hai, prAgarA kA eka arthAt musalamAna kAla se pUrva ke prAcIna avazeSa nAma argala pura bhI hai / mata: mAlama par3atA hai ki mAgarA me bahuta thor3e hai| mAgarA kile ke jaladvAra ke prAgarA me prAcIna kAla meM koI pratizaya kSetra thA jisa bAhara, kile aura nadI (jamuna) ke bIca kaI kAle pASANa ko pUjanIya pratimA aggala deva ke nAma se usa samaya ke stambha khadAI meM pAye gaye the aura eka bahuta bhArI prakhyAta tho / nirvANa bhakti vi. sa. 46 me hone vAle vizAla kAle pASANa kI kalApUrNa mUrti jo jano ke 20 zrI 108 prAcArya kunda kunda kI racanA mAnI jAtI hai| ve tIrthaGkara zrI munisuvrata nAtha kI thI, khudAI me milI ataH aggala deva kA astitva vi. kI prathama zatAbdI se thI isa para kuTilA akSaro me sa0 1063 khudA thaa| pUrva honA cAhie, kyoki zrI kunda kunda ke samaya meM vaha niHsandeha stambha prAcIna jaina mandira ke dvAra ke the jo nadI mukhya atizaya kSetro meM ginA jAtA thA, prasiddhi prApti me kI ora thA aura jo zAyada jaba kilA banAyA gayA, sthApanA se kama se kama 200-250 varSa kA samaya girA diyA gayA ho|" avazya lagA hogaa| ataH aggala deva kI sthApanA I0 pU0 kaniMghama ne mavat ko vikrama saMvata mAna kara dUsarI zatAbdI me huI hogii| 1006 I0 san mAnA hai| parantu kuTilA akSara aura usa isa samaya aggala deva kI pratimA va madira kA koI samaya ke mavatoM ko dene kI prathA ko dhyAna meM rakhate hae cinha pravaziSTa nahI hai aura itane lambe kAla meM yaha vIra saMvata bhI ho sakatA hai| isase jAna par3atA muslima va anya logoM dvArA jainoM para hone vAle aAkramaNoM hai ki musalamAnoM ke prAne ke pahile se isa sthAna para ke kAraNa, pAyA jAnA bhI sambhava nahI hai| parantu koI prAcIna mandira maujada thaa| pratimA ke sambandha me 1873 meM jArja kaniMghama ko kile ke pUrva jamunA ke patA nahIM lagatA hai ki vaha kahA~ calI gii| bahato kA pAsa eka prAcIna jaina mandira ke avazeSa va eka vizAla vicAra hai ki rosana muhallA me sthita zrI zItala nAtha kAya zyAma varNa pratimA milI thii| yathA kI pratimA yahI hai, parantu uma para koI cinha yA pora "The ancient remains at Agra of the koI zilAlekha nahIM dikhalAI paDatA hai sambhava hai miTa pre. Musalman period are very few. Out gayA ho, alabattA caraNa caukI para jo phala-pattiyAM side the water gate of the fort of Agra, bet banI huI hai ve kacchupA sarIkhe bhI dikhAI par3ate haiM ween the fort and the river, several square zAyada isa kAraNa se kanipama ne usako zrI munisuvratanAtha pillars of black basalt have been unearthed kI pratimA mAna liyA ho / pratimA kA vartamAna nAma as well as a very massive and elaborately karaNa usa zilAlekha ke kAraNa pracalita prA jAna sculptured statue of black basalt representing paDatA hai jo mandira me daravAje ke dAhinI pora lagA Munisuvrata Nath the twentieth Jain Tirtha- hayA hai / yathA-"prathama basanta sirI sItala ja detra hai nkara, with a dedicatory inscription in Kutila kI pratimA nagana guna dasa doya bhrii|" characters, dated Samvat 1063 or A.D. 1006. zilA lekho aura mUrti prazastiyoM meM prAgare kA There can be no doubt that these pillars purAnA nAma ugrasena para va aragala pura, milatA hai| formed the colonnade to the entrance, from zAhajahA~ taka ke samaya meM ugrasena pura va argalapara prasiddha the river, of some ancient Jain temple which the| akabara ke prAgarA basAne se pahile zAyada yahI nAma are probably pulled down and destroyed when pracalita the| akabara ke prAgarA basAne ke bAda prakarAvATa the fort was built."" quities and inscriptions N.W.P. and Oudh 1. Archeological Reports, Vol. VI, page 221- Vol. II, 1891, Page 75. 247. saM0 1973-74 ba Monumental anti- 2. prAcIna jaina zilA lekha saMgraha bhAga 2
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240, varSa 24, ki06 anekAnta nAma diyA gayA parantu vaha jyAdA pracalita huprA mAlUma me koI zikAra taka nahIM khelatA na mAMsa khAtA hai / isase nahIM hotA / yathA--'saMvata 1688 varSe asoja sudI 15 jaina va vaiSNava prabhAva pragaTa hotA hai| zrI aggalapure jalAluddIna pAtisAha zrI akabara suta makabara va anya mugala samrAToM ke rAjya me jaino kA jahAMgIra suta savAI sAhijA vijaya raajy......|' acchA sammAna pAyA jAtA hai| Upara ullekha kiyA jA ___... jainAgame yanmati tadvAkya zravaNena nirmalaghIyAM cukA hai ki jagadguru hIravijaya jI ko akabara ne nirmApitoya grahaM zrI akabarAbAda pure...|" AmaMtrita aura sammAnita kiyA thA aura unase jaina tatvo "... 1671 ... vikramAditya bhUpate.."ugrasenapure kA varNana sunA thaa| parvo ke dino meM hiMsA na karane kA ramye..." bhI pharamAna nikAlA thaa| jagadaguru prAcArya zrI hIra vijaya jI va tIrthamAlA ina bAdazAho ke samaya meM prAgarA me bahuta se jaina ke lekhaka zrI zIlavijaya jI ne bhI prAgarA hI likhA hai, kavi va vidvAna va seTha hae hai| yahA~ digambara va zvetAmbara kabhI-kabhI akabarAbAda bhii| paM. banArasIdAsa jI, bhaiyyA dono AmnAe vAlo kA acchA prabhAva thA mora dono bhagavatIdAsa jI, bhUdharadAsa jI mAdi ne 'mAgarA' va sampradAyo me sauhArda thA / eka dUsare ke utsava Adi meM makabarAbAda donoM hI nAma likhe hai| bahuta sI pratimA sammilita hote the| eka dUsare kI sahUliyata ke lie lekho me bhI AgarA hI likhA milatA hai isase jAna madiroM meM dono sampradAya kI mUrtiyA rahatI thI aura paDatA hai ki 16vI, 17vI zatAbdI me hI prAgarA nAma binA kisI rukAvaTa ke darzana pUjana hotI thii| prasiddhi pA gayA thaa| musalamAnI rAjya ke va gadara ke prAgare kI prAcIna bastiyo me jamunA pAra nunihAI, kucha samaya bAda bhI likhA milatA hai| zorIpura ke sikandarA (jo sikandara lodI ke samaya meM basA huA thA) bhaTTArako ko jo sanada bAdazAha zAha pAlama gAjI ne zAhagaMja, tAjagaja, motI kaTarA, rosana muhallA mukhya the dI thI uname bhI akabarAbAda hI likhA hai| jahA~ jainiyo kI bastiyA~ thI, mandira the aura baDe-baDe ugrasenapura pora argalapura nAma prakavara ke dvArA rAjyamAna saMTha va dhanADhaya rahate the| nagara basAne ke pahile hindU rAjya kAla meM rahA thaa| zAhagaja me pa. bhUdharadAsa jI rahate the| usa purAtatva kI khojoM se jAna paDatA hai ki akabara dvArA samaya vahAM pAzvanAtha svAmI jo cintAmaNi pAzvanAtha nagara basAne se bahuta pahile yahA~ samRddhazAlI hindU va kahe jAte the kA mandira thaa| kisI samaya vahA~ jana rAjya thA jo mAla ma paDatA hai ki prAmbhika musala- jaino kI bastI na rahana se mandira uTha gyaa| batAyA mAnI pAkramaNakAriyoM dvArA dhvasta kara diyA thaa| 11vI jAtA hai ki zrI pAzvanAtha svAmI kI vizAla mUrti vahA~ zatAbdI meM mohammada gaurI aura gajanI kI AgarA ke se lAkara tAjagaja ke mandira meM virAjamAna kara dI gayI nikaTa raparI" aura candavAra' ke cauhAna rAjAnI se thI aura anya bahuta-sI mati motI kaTarA ke mandira meM laDAiyo kA ullekha itihAsa meM pAyA jAtA hai| tahakhAne meM rakha dI gaI thii| ina mUrtiyo ke zilAlekha jainoM kA sambandha--isa prakAra hama dekhate hai ki va prazastiyoM ko saMgraha kiyA jAya to prAgara ka prAcAna Agaga pradeza se jaina dharmAvalambiyo kA sambandha prAcIna jaMna itihAsa para acchA prakAza paDe parantu durbhAgyavaza kAla se rahA hai| prAgarA ke kalekTara nevila ne apane digambara jaino me navIna pratiSThAno kA adhika mahatva hai, prAgaga gajeTiyara (1905) me likhA hai ki prAgarA se prAcIna gaurava kA nahI / isa samaya zAhagaja ke pAsa zvetAiTAvA taka kA pradeza---jamunA, cambala aura kvArI ke kAnokA 'dAdAvADI' nAma kA prAcIna mandira hai| trikoNa ma bamA humA kSetra pUrNatayA ahiMsaka hai| isa kSetra tAjagaMja ke mandira me jo pAzvaM nAtha tIrthaGkara kI 2. .. 4. : prAcIna jaina zilAle gva sagraha bhAga 2 zyAma varNa vizAla mUrti virAjamAna hai usakA pa0 5.6 isa sambandha meM vizeSa khoja kI AvazyakatA hai| banArasI dAsa jI, bhUdhara dAsa jI, nandarAya jA Adi ne
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgarA se jainoM kA sambandha aura prAcIna jaina mandira vinAmaNi pArzvanAtha" ke nAma se ullekha kiyA hai / nandarAma jI ne to yahA~ taka likhA hai ki inake darzana karane se mujhe svarUpa prAtmA kA jJAna samyak darzana huA hai" tAjagaMja ke mandira meM eka zruta yatra hai jisakI prazasti se mAluma hotA hai ki paM0 banArasIdAma jI va bhaiyyA bhagavatIdAsa yatra ko karahala (napurI me patiSThA karA kara lAye the / yahA~ ke sarasvatI bhaNDAra me kaI prAcIna grantha hai jiname 'jIva siddhi' aura svarNa akSarI se likhA huA urdU lipi me paM0 banArasI dAsa kA samayasAra nATaka bhI thaa| jaba 1930 me hama logoM ne zrAcArya zrI 108 zAntisAgara jI ke Agamana para naziyA pIra kalyANI para zAstra pradarzinI kI thI taba ukta dono granthoM ko dekhA thA / motI kaTarA meM digambara va zvetAmbara dono sampradAya ke vizAla evaM prAcIna maMdira hai jiname aitihAsika pratimAe~ virAjamAna hai| zAstra bhaNDAra bhI hai| digambara jaina bar3e mandira ko to prAcIna pratimA aura zAstro kA zAgAra hI kahanA caahie| pa0 banArasI dAsa jI bhI motI kaTarA me rahate the / yahA~ ke zAstroM va pratimAo kI prazastiyA~ yadi prakAza meM A jAve to jaina itihAsa ko bahuta sAmagrI mileM / sunA hai zIghra hI yahA~ yaMtra kalyANaka pratiSThA hone jA rahI hai| acchA ho yadi sayojaka gaNa isa upayogI mahatvapUrNa aura Avazyaka kArya ke lie bhI Ayojana kreN|aa ke mandiroM kI pratimA ve di.lAlekha to sarahIta hovara prakAzita ho cuke hai| unhI ke adhAra para Agare ke prArthana jaina itihAsa kI bhalaka milatI hai| yadi zAstroM ko prazastiyA bhI prakAza meM A jAtI to aura adhika jAnakArI miltii| prasiddha svargIya jatI mAjI meM rahate the / unake kAraNa hI usakA jatI kaTarA nAma paDA / sva0 jatI jI yaMtra, maMtra jyotiSa va vaidyaka prAdi ke acche jJAtA the aura digambara zvetAmbara dono hI sampradAyoM meM unakA prabhAva va mAna thaa| aneka digambara unake ziSya the moThI kaTarA jaina johariyo kI vastI hone se isa kA nAma motI kaTarA par3A jAna par3atA hai / jatI kaTarA meM bhI digambara va zvetAmbara maMndira hai / jiname prAcIna va manogya pratimAeM virAjamAna haiM / / 241 nunihAI va sikaMdarA bhI purAnI bastiyAM hai aura digambara jaina maMdira bhI haiM parantu prAcInatA prAyaH naSTa ho garda yA zrAvako kI Adhunika evaM navIna priyatA ke kAraNa lupta ho gaI hai / bAdazAhI jamAne me nunahAI va zahAdarA sampanna vastiyA thI / purAne makAnoM ke khaDahara bhAgavata ke yotaka hai| nihAI sahAdarA AgarA mugalasarAya mArga para sthita hone se bAdazAhI kAla meM mugala phojo kA par3Ava rahatA thaa| nunihAI ke pAsa hI jamunA kinAre-kinAre bAdazAhI imArato kI lAina hai jinameM rAmabAga, saMvada kA bAga, cauburajA, cInI kA rojA, gyAraha siDDI Adi va navalakhA bAga (jo Ajakala navala gaja kahalAtA hai / ) Adi mukhya hai / isa samaya velanagaja, dhUliyAgaja, pattalagalI gudar3I, ghATiyA, aAjama lA, rAjA manDI nAI bhanDI, chIpITonA, pora kalyANI Adi mohalloM meM karIba 30 maMdira va syAlaya digambara jaina grAmnAya ke aura motI kaTarA va rozana mohallA ke alAvA velanagaMja me bhI vvetAmbara AmnAya ke maMdira hai yaha prAyaH saba maMdira 100 sAla ke andara ke bane hue hai| koI-koI 10-12 varSa ke purAne hI hai| nitya pUjana darzana karanA yadyapi pratyeka jaina strI-puruSabAlavRddha ke lie vastu yaha pravRtti ghaTatI jA rahI hai khAsa kara paDhe-likhe yAdhunika yuvA varga me zivAya mevoM me manorajanAyeM sammalita hone ke maMdira jAne kI pravRtti miTatI jAtI hai| kabhI-kabhI yaha socakara ki itane maMdiroM kI rakSA, va vyavasthA bhaviSya meM kisa prakAra hogI, kheda hotA hai parantu phira bhI nitya navIna maMdira aura mUrti nirmANa kI pravRtti-samAja me dhana vRddhi ke sAtha-sAtha vaDha rahI hai| yaha prAcayaM aura cintA kA viSaya hai / noTa- nunihAI me vArSika kalazAbhiSeka prAcIna kAla se hote cale Aye hai / utsava ke uparAnta janatA etamAdullA ke bagIce meM Thahara kara bhojana karatI thii| gata 2 varSoM se jainoM kI upekSA aura kama jorI ke kAraNa purAtatva vibhAga banda kara diyA hai / isI prakAra sikandarA va tAU ke bagIco me bhI utsava ke bAda bhojana karane kA adhikAra bAdazAhI jamAne se calA bhAtA hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM Atma-tattva vicAra zrI lAlacanda jaina zAstrI ema. e. prAtmA dArzanika jagat kA sabase adhika mahatvapUrNa meM spaSTa rUpa se vyApaka batalAkara sarvatra usakA nivAsatatva mAnA gayA hai / isalie saMsAra ke sabhI RSi, muni, sthAna svIkAra kiyA gayA hai|' dArzanikoM evaM vaijJAnikoM ne prAtmA ko apane ciMtana kA bAda ke bhAratIya darzana meM prAtmA ke parimANa ke kendrabindu banAyA hai| jIvana ke cAroM puruSArtha kA eka viSaya meM tIna prakAra kI vicAradhArAeM upalabdha hotI mAtra sAdhana prAtmA hI hai aisA prAyaH sabhI dArzanikoM ne svIkAra kiyA hai|' jaina darzana me pAtmA upayogasvarUpa, svAmI, kartA, bhoktA, svadeha parimANa, pramUrtika aura karma 1-mAramA praNuparimANa vAlA hai saMyukta mAnA gayA hai| [prAtmA ko svadeha parimANa mAna rAmAnujAcArya, mAdhvAcArya, vallabha matAnuyAyI, kara dArzanika jagata ko Azcarya meM DAla diyA ] aAtmA nimbArkAcArya, mahAprabhU caitanya, kabIradAsa evaM mIrAbAI kA parimANa evaM usake nivAsasthAna ke viSaya me kAphI ne prAtmA ko bAla hajAraveM bhAga ke barAbara aNuparimANa matabheda dRSTigocara hotA hai|' vAlA mAnA hai| yaha aNu parimANa bAlA prAtmA hRdaya paniSado me prAtmA ke parimANa meM koI eka suni- meM nivAsa karatA hai|" vAdarAyaNa kA mata hai ki jIvAtmA zcita vicAradhArA parilakSita nahIM hotI hai| kahI para eka zarIra ko choDakara lokAntara me jAtA hai isase pAtmA ko vyApaka svIkAra kiyA gayA hai to anyatra siddha hai ki prAtmA aNu rUpa hai| nimbArkAcArya ne prAtmA praNaparimANa vAlA mAna kara hRdayastha mAnA gayA hai| kA aNu parimANa vAlA mAna kara prAtmagaNoM kI apekSA isI prakAra dUsare sthAna meM prAtmA ko nakha se sikha taka se use vibhu svIkAra kiyA hai| rAmAnujAcArya kA mana vyApta mAnakara deha parimANa mAnA gayA hai| kintu gItA hai ki aNu parimANa vAlA jIva jJAnarUpI guNa ke dvArA samasta zarIra ke sukhAdi saMvedana ko anubhava karane meM 1. dharma, artha, kAma, mokSa ye cAra puruSArtha mAne gaye hai| samartha hai| jaise dIpaka kI zikhA yadyapi choTI hotI hai 2. bhautikavAdI dArzanikoM ko chor3akara / tathApi sakoca vistAra guNa se yukta hone ke kAraNa samasta 3. paJcAstikAya gAthA 27 / padArthoM ko prakAzita karatI hai|" yadi prAtmA ko aNu na 4. paJcadazI 678 / na mAnA jAya to paraloka gamana nahI ho sakatA hai| 5. mahAntaM vibhumAtmAna matvA dhIro na zopati / praNu prAtma parimANa mAnane vAlo kA mata hai ki vyApaka kaTho0 1 / 2 / 22 mAtmA paraloka gamana nahI kara sakatA evaM deha parimANa vedAhametamajara purANa, sarvAtmAna sarvagata vibhatvAt / zve0 2012 6. gotA 2124-nityaH sarvagataH sthANuracato'ya sanAtanaH 6. saMguSTamAtra: puruSo mAtmani tiSThiti / 10. paJcadazI 61 / kttho02|1:13, zve0 3 / 13, bRhadAraNyaka 567, 11. DA0 rAdhAkRSNa-bhAratIya darzana 1.662 / chA0 374 / 3 / 12. DA0 rAdhAkRSNana-bhAratIya darzana bhAga 2, pR0753 7. meSItakI 4 / 20 / 13. brahmasUtra rAmAnuja bhASya 2 / 3 / 24-26, DA. rAdhA8. manu0 1056 / kRSNana bhAratIya darzana mAga 2 pR.663 /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana darzana meM prAtma-tattva vidha ra . 243 mAtmA anitya ho jAtA hai isalie prAtmA ko praNu pari- taraha se prAkAza sarvatra vyApaka hai, koI bhI aisA sthAna mANa mAnanA hI ucita hai / / nahIM hai jahA~ prAtmA na ho usI prakAra prAtmA bhI sarvatra aNa parimANavAda kI samIkSA vyApaka hai| vibha prAtmA apane karma ke anusAra prApta (1) prAtmA ke aNu parimANa ke siddhAnta kI mabhI bhogAyatana meM rahakara apane sukha-dukho kA anubhava karatA dArzaniko ne AlocanA kI hai| jaina dArzaniko kA kahanA hai| grAtmA ko sarvatra vyApaka mAnane vAle prAtmA ko hai ki prAtmA ko aNu parimANa mAnane para zarIra kI niSkriya mAnate hai / AtmA ko vyApaka mAnane kA kAraNa samasta saMvedanAmo kA anubhava honA asambhava hai|' jisa yaha hai ki adRSTa prAtmA kA guNa hai jo sarvatra vyApya sthAna vizeSa me prAtmA rahatA hai sirpha umI sthAna ke save. rahatA hai, kyoki sarvatra bhoga kI upalabdhi hotI hai| guNa danoM kA vaha anubhava kara skegaa| isalie prAtmA ko binA guNI ke nahIM raha sakatA, isase mAnanA par3atA hai ki praNu parimANa pAnanA ucita nahIM hai| mAtmA vyApaka hai / yadi prAtmA ko vyApaka na mAnA jAya (2) aNu rUpa prAtmA alAta cakra ke samAna pUre zarIra to use yA to praNu parimANa mAnanA par3egA yA madhyama me tIvra gati se ghUma kara samasta zarIra me sukha duHkhAdi kA parimANa kintu aNu parimANa aura madhyama parimANa donoM anubhava kara letA hai| aisA mAnanA bhI ucita nahI hai sadoSa haiM isalie prAtmA ko vyApaka mAnanA hI ucita kyoki jisa samaya prAtmA kisI aMga me; cakkara karatA hai| deha parimANa siddhAnta me sAvayava prAtmA pranitya ho huprA pahuMcegA; usI samaya anya agoM se usakA saMbadha jAyegA, jisase kRta nAtha prakRtAmyAgama doSa utpanna ho mahI rahegA isalie ve acetana ho jaayege| ataH antarAla jAyegA / kahA bhI hai :me hI sukha kA viccheda ho jaayegaa| isalie prAtmA ko sAMzasya ghaTavannAmo bhavatyeva tathA sati / aNu rUpa mAnanA ucita nahI hai| kRtanAzA'kRtAbhyAgamayoH ko vArako bhavet // " (3) aNu parimANa AtmA mAnane se yugapada do prataH prAtmA ko vyApaka mAnanA hI ucita hai| indriyoM meM jJAna nahIM honA cAhie, magara nIbU kA nAma vyApaka prAtmavAda kI samIkSA sunate hI rasanA indriya me vikAra utpanna ho jAtA hai| jaina dArzanika prAtmA vyApaka nahI mAnate hai kyoki isase siddha hai ki grAtmA aNu parimANa nahIM hai| amita pratyakSa pramANa se apane zarIra me hI sukhAdi svabhAva vAle gati zrAvakAcAra (4 // 3-4) me evaM svAmI kArtikeya ne prAtmA kI pratIti hotI hai, dUsare ke zarIra me aura panta(ka:0 anu0 bhAga0, 235) me isa mata kI samIkSA kI hai| rAla (vIca) me prAtmA kA anubhava nahI hotA hai| yadi prAtmA sarvatra vyApaka hai sabhI ko sarvatra apanI prAtmA kI pratIti hone lage to aNu parimANa siddhAnta kI zAMkarAya ne bhI kar3I sabhI sarvajJa ho jAyege evaM bhojanAdi vyavahAra me bhayakara mAlocanA kI hai| isalie advaita aura bedAnta, nyAya- (mizratA) doSa hone lgegaa| prataH pratyakSa pramANa se vaizeSika sAkhya-yoga, prabhAkara aura kumArila ne prAtmA siddha hai ki prAtmA vyApaka nahIM hai| ko praNa parimANa na mAna kara AkAza kI taraha sarvatra AkAzavatsavaMgato nirazaH zruti saMyataH // vyApaka (vibha) eva mahAparimANa vAlA mAnA hai| jisa paJcadazI 686 1. tatvArtha zloka vArtika pR0 409, prame0 20 mA. 5. prakaraNa paJcikA, pR0 157-8 / pR0265| 6. sa ca sarvatra kAyopilambhAda vibhuH, 2. prameya ratnamAlA pa0 265 / paramamahata parimANa vAnityartha / 3. rAdhAkRSNana - bhAratIya darzana bhAga 2, pR0 596-7, kezava mizra-tarka bhASA, pR0 146 brahmasUtra zAMkara bhASya 2 / 3 / 26 / 7. paJcadazI 685 / / 4. tasmAdAtmA mahAneva navANa pi madhyamaH / 8. prameyakamalamArtaNDa 10570, nyAya kumudacaMdra pR. 261
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 varSa 24,ki.6 anekAnta anumAna pramANa se bhI yaha siddha nahIM hotA hai ki prasajjarUpa prabhAva tucchAbhAva hotA hai jo kisI pramANa jaise-prAtmA paramamahat parimANa kA kA viSaya na hone se siddha nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki adhikaraNa nahI hai kyoMki vaha kriyAvAlA hai, jo kriyA- yadi tucchAbhAva ko siddha mAna bhI liyA jAya to prazna hai vaha paramamahata-parimANa kA kA adhikaraNa hotA hai ki yaha sAdhya kA svabhAva hai athavA kArya ? yadi nahIM hotA hai| maiM 'eva yojana gayA', 'maiM mA gayA' ityAdi tacchAbhAva ko mAdhya kA prabhAvoM se prAtmA kriyA vAlA hai, yaha siddha ho jAtA tara mAdhya me bhI: taraha sAdhya me bhI tucchAbhAva mAnanA pdd'egaa| tucchAbhAva aura mana athavA zarIra kriyAvAna nahI hai kyoki 'maha' meM kAryatva kabhI siddha nahI ho sakane ke kAraNa use sAdhya pratyaya ke dvArA mana athavA zarIra kI pratIti nahI hotI kA kArya bhI nahIM mAnA jA hai| anyathA cArvAka siddhAnta mAnanA pdd'egaa|' eka mora vyApaka hama mAya kI mAna meM bhI prAtmA me avyApakatva siddha kiyA jA thA vaha sadoSa hone se 'pAramA vyApaka hai, yaha siddha nahIM sakatA hai-prAtmA vyApaka nahI hai kyoki vaha cetana hai, jo hotA hai|' vyApaka hotA hai vaha cetana nahI hotA hai jaise mAkAza adRSTa prAtmA kA guNa na hokara karma hai, isalie prAtmA cetana hai isalie prAtmA vyApaka nahI hai| 'pradaSTa kriyA kA hetu hai' yaha mAnanA bhI ThIka nahI hai| prAtmA ko vyApaka mAnane me yaha tarka diyA gayA thA yadi pUrvapakSa kahe ki adaSTa kriyA hetu hai| kyoki devadatta kimAmA vyApaka hai kyoki aNu rimANa kA adhikaraNa ke zarIra se saMyukta prAtmapradeza meM vartamAna pradaSTa dvIpAntara nahI hai tathA prAkAzAdi kI taraha nitya dravya hai| vartI maNimuktAdi kI devadatta kI pratikriyA me hetu hai| jaina dArzaniko kA kathana hai ki 'prAtmA aNuparimANa aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki zarIra saMyukta prAtmavAlA nahI hai' yaha niSedha paryudAsarUpa hai athavA prasajya pradeza me vartamAna adRSTa kA dvIpAntaravartI dravyoM se yadi niSedha payusa rUpa mAnA jAtA hai to usa sabaMdha honA asabhava hai| aba yadi yaha mAnA jAya ki pratiSadha yA to mahApari hogA athavA madhyama parimANa, dvIpAntaravartI dravya se saMyukta prAtma-pradeza meM vartamAna kyoMki payUsa bhAvAntara svarUpa hotA hai| yadi payudAsa adRSTa maNimuktAdi kI pratikriyA me hetu hai to yaha bhI mahAparimANa svarUpa mAnA jAya, to hetu sAdhya ke samAna ThIka nahIM hai, kyoMki anyatra kiyA gyaa| ho jaayegaa| isalie aNuparimANa niSedha kA artha mahA- prayatna dUsare sthAna kI kriyA meM hetu nahIM ho sakatA parimANa to mAnA naho jA sakatA hai| isI prakAra se hai| yadi kahA jAya ki supradRSTa sarvatra rahatA hai isalie nAvAntara parimANa bhI nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki kriyA me hetu hai, to aisA mAnanA bhI ThIka nahI hai| kyoM deta prAtmA me vyApakarava kI siddhi na karake madhyama parimANa ki yadi adRSTa sarvatra rahatA hai to use dravyoM kI kriyA meM kI siddhi karegA, isalie virUddha hetvAbhAsa nAmaka doSase hetu honA caahie| aisA mAnanA bhI ThIka nahI ki jo deta daSita ho jaayegaa| ata: 'aNuparimANa ke niSedha' kA adraSTa jisa dravya ko utpanna karatA hai vaha usI dravya meM artha payardAsa rUpa nahI hai yaha siddha ho jAtA hai|' kriyA karatA hai, anyathA nhii| kyoMki zarIra ke prArambhaka yadi 'praNaparimANa ke pratirodha' kA tAtparya prasajja aNunoM kI utpatti nahIM hotI hai, isalie uname pradRSTa se rUpa mAnA jAya to hetu prasiddha hetvAbhAsa se dUSita ho kriyA na ho skegii| isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai jAne ke kAraNa sAdhya kI siddhi saMbhava nahI hai| kyoki ki 'madRSTa' kriyA meM hetu nahIM hone ke kAraNa, mAtmA 1. prameyakamala mArtaNDa pu. 570 / vyApaka hai yaha siddha nahIM hotA hai|' 2. vahI pR0 571 / 4. prameya ka0 mA0 pR0 571, prameyaratnamAlA pR0 297 3. prameyakamalamArtaNDa pR0 571, nyAyakumudayanda pR0 5. nyAya kumuda candra pu0 264 / 262, prameyaratnamAlA pR0 262 prameya kamala mArtaNDa pu. 564 /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM prAtma-sasva vicAra 245 prAtmA ko vyApaka siddha karane ke lie diyA gayA ke guNa jJAnAdi pAtmA meM pAye jAte haiN| jisake guNa anamAna "mAtmA ke guNoM kI sarvatra upalabdhi hotI hai, jahA~ hote haiM vahA~ vaha vastu hotI hai jaise ghar3A ke rUpa-raMga isalie prAtmA prAkAza kI taraha vyApaka hai|" yaha bhI prAdi jisa sthAna para pAye jAte haiM vahA~ ghaDA avazya hotA ThIka nahIM hai kyoMki 'sarvatra guNoM kI upalabdhi hotI hai' hai| isI prakAra prAtmA kA guNa caitanya pUre zarIra meM hI isakA tAtparya kyA yaha hai ki apane hI zarIra meM sarvatra pAyA jAtA hai| jisa vastu ke jahA~ gaNa upalabdha nahIM gaNoM kI upalabdhi hotI hai ? yadi hA~ to aisA mAnane se hote hai vahA~ vaha vastu nahIM hotI hai jaise agni ke guNa deta viruddha ho jAyegA kyoMki svazarIra me guNoM kI jala me nahI rahate haiM isalie agni jala me nahI upalabdha upaladhihone se prAtmA bhI svazarIra me hI rahegA anyatra hotI hai / isI prakAra prAtmA ke gaNa zarIra ke bAhara kahI nahIM / aba pUrvapakSa yaha kahe ki svazarIra kI taraha para bhI upalabdha nahIM hote hai| isalie prAtmA zarIra ke zarIra me bhI gaNoM kI upalabdhi hotI hai, isalie AtmA bAhara kahI nahIM hai| ata: cetanatA pare zarIra meM vyApta yApaka para zarIra meM buddhayAdiguNo kI upalabdhi nahIM hone ke kAraNa prAtmA ko bhI pUre zarIra meM vyApta mAnanA dekhI jAtI hai isalie hetu prasiddha ho jAne se ukta kathana cAhie / dUsarI bAta yaha hai ki zarIra ke kisI bhI bhAga bhI ThIka nahIM hai| yadi para zarIra me buddhadhAdi guNoM kI meM vedanA hotI hai usakI pratimAsA upalabdhi hone lage to pratyeka prANI ko sarvajJa mAnanA hai| isase siddha hotA hai pddegaa| isI prakAra se zarIra zUnya pradeza me guNoM kI hai| sukha-duHkha kA prabhAva zarIra ke kisI sthAna vizeSa upalabdhi nahIM hotI hai, isalie antarAla meM bhI guNoM ko para na paDakara zarIra ke pratyeka bhAga para par3atA hai - jaba upalabdhi hotI hai, yaha bhI siddha nahIM hotA hai| isa prakAra kisI vyakti ko sukhada samAcAra prApta hotA hai jaise mita ho jAtA hai ki gaNo kI sarvatra' upalabdhi hotI pUtra ratna kI prApti, dhana kI prApti, iSTa sayoga prAdi] hai|' yaha hetu sadoSa hone ke kAraNa 'AtmA vyApaka hai' to usa samaya usakA ceharA khina jAtA hai eva eka navIna yaha siddha nahIM hotaa| kAnti kI prAbhA mukha maNDala para chA jAtI hai, zarIra meM - AtmA ko vyApaka mAnane meM eka kaThinAI yaha bhI hai romAca utpanna ho jAtA hai, zarIra meM utsAha utpanna ho ki prAtmA Izvara me bhI vyApta ho jaayegii| jisake kAraNa jAtA hai, pAtmika zaktiyAM vikasita ho jAtI hai| isI mAtmA aura Izvara me bheda karanA asabhava ho jaayegaa| prakAra se dukhada samAcAra sunakara athavA iSTa jano ke isI prakAra se vyApaka prAtmA mAnane se kartA, bhoktA. viyoga hone se mukha udAsa ho jAtA hai, aga zithila ho bagha mokSa prAdi asambhava ho jaayeNge| isalie prAtmA jAte hai, hRdaya utsAhahIna ho jAtA hai, zarIra ko camaka ko vyApaka mAnanA ThIka nahI hai| amatigati ne evaM naSTa ho jAtI hai eva Atmika zaktiyAM mikuDa jAtI hai| svAmI kArtikeya ne bhI isa siddhAnta kI samIkSA kI hai| sukha-duHkhAdi ke prabhAva se prAtmA eva zarIra dono prabhA(3) prAtmA madhyama parimANa vAlA hai 6. jIvo taNumettattho jagha kubho tamguNovala bhaato| jaina darzana meM prAtmA ko madhyama parimANa vAlA avadhA'NuvalabhAto bhiNNammi ghaDe paDasseva / / arthAt deha parimANa ke barAbara mAnA hai| kyoki prAtmA -vizeSAvazyaka bhASya (gaNadhara vAda) 1586 1. prameyaka pR0 566 / syAdvAda maJjarI zloka 6, 2. syAdvAda maJjarI pa066 / 7. digambarA madhyamatvamAhurApAdamastakam / 3. vizeSAvazyaka mAhama (gaNa) gA0 1376 / caitanyavyAptisaMdRSTedAnanazrute rapi / 4. pramatigati zrA. 4 / 25-26, kA. anuprekSA gA. 177 paJcadazI 6182 8. jIva eva zarIrasthazceSTate srvdehgH| 5. "vehamAtra paricchinno madhyamo jinsmmtH||" zarIra vyApinIH sarvAH sa ca gRhAtisadgati vedanAH / / darzana mImAMsA 5se uddhata kezavamizra tarkabhASA ke. tarkabhASA .. 52 pR0 155 se uddhjnsmmtH||""
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246, barSa 24, ki06 anekAnta vita hote haiM isase siddha hai ki prAtmA pUre zarIra meM vyApta ukta prazna kA uttara yaha hai ki prAtmA meM dIpaka hai| "mAtmA ke rahane kA sthAna vizeSa jAnane ke lie kI taraha saMkoca vistAra kI zakti hotI hai| isI zakti manuSya ke kamoM ko dhyAnapUrvaka dekhanA evaM anvIkSaNa karanA ke kAraNa eka jIva loka ke masaMkhyAtaveM bhAga meM bhI raha hogaa|.......| isa prakAra sukha yA duHkha dene vAle kArya sakatA hai| umAsvAmI ne tatsvArtha sUtra meM kahA bhI haikA prabhAva prAtmA kI pratyeka zakti, mAnasika ceSTA evaM "pradezasaMhAravisamyAM pradIpavata' yahA~ para 'sahAra' zarIra ke pratyeka bhAga para par3atA hai| aisA pratIta nahIM zabda kA artha hai sikur3anA, jisa taraha se sUkhA camar3A hotA hai ki ina kAryoM kA prabhAva kevala mastiSka, hRdaya sikur3a kara choTA ho jAtA hai, usI prakAra jIva ke yA anya kisI nizcita sthAna para par3atA ho aura anya pradezoM meM bhI saMhAra kI zakti hotI hai| isI prakAra sthAna prabhAvita na hote hoN| isa ghaTanA se zarIra kA visarpa zabda se tAtparya hai phailanA / jisa prakAra tela kI pratyeka bhAga prabhAvita hotA hai-prakaTa hotA hai ki prAtmA eka baMda pUre pAnI meM phaila jAtI hai usI prakAra jIva ke zarIra ke pratyeka bhAga meM vidyamAna hai| pradeza visarpa zakti ke kAraNa zarIra me phaila sakate hai| AtmA ko madhyama parimANa mAnane kA dUsarA kAraNa udAharaNArtha-yadi eka dIpaka ko khule maidAna meM rakha yaha hai ki prAtmA ko jaina darzana meM astikAya' nAmaka diyA jAya to pUre maidAna ko prakAzita karatA hai| aura svatantra dravya mAnA gayA hai' / kAya kA artha hai pradeza, eka yadi usI dIpaka ko eka banda kamare me rakha diyA jAya to avibhAgI paramANu prAkAza ke jitane sthAna ko gheratA hai vaha prakAza ko saMkucita karake usI kamare ko prakAzita use pradeza kahate hai| [yadyapi 'pradeza' ko avayava kaha karegA / isI prakAra saMsArI prAtmA saMkoca rUpa visarpa sakate hai magara avayava aura 'pradeza' meM bheda mAnA jAtA zakti ke kAraNa zarIra ke parimANa anusAra hokara usI hai| syAdvAda ma0pa067] isa taraha ke 'pradeza' eka meM pUrNa rUpa se prApta hokara rahatA hai| isalie yaha siddha AtmA meM asakhya hote hai| ye asakhyAt pradeza vAle ho jAtA hai ki jisakA jaisA sUkSma, sthUla, choTA, bar3A anantAnta jIva lokAkAza meM rahate hai| kintu eka jIva zarIra hotA hai usakI prAtmA bhI usI prakAra kI hotI kama se kama lokAkAza ke asakhyAtaveM bhAga meM raha sakatA hai| jisa prakAra zarIra kI vRddhi hotI hai usI prakAra hai / yahA~ para zaMkA yaha hotI hai ki prAtmA aura prAkAza mAtmA kA parimANa bhI bar3hatA hai| yadi zarIra ke anuke pradeza ke barAbara hai to eka jIva loka ke asakhyAtave sAra vahI AtmA na baDhatI to bacapana kI smRti yuvAbhAga me kisa prakAra rahatA hai ? vasthA me nahI honI cAhie, magara smRti hotI hai isase 1. ratanalAla jaina-pAtma rahasya pu0 60 / siddha hai ki zaMzavAsthA aura yuvavasthA meM vahI prAtmA 2. sati jado teNede pratyitti, bhaNati jiNavarA jmhaa| rahatI hai jo zarIra ke parimANa ke anusAra 'ghaTatI-bar3hatI kAyA iva bahudezA tamhA, kAyA ya asthikAyA ya / / rahatI hai| ___ an E4 mAtmA meM saMkoca vistAra hone kA kAraNa-mAtmA tattvArtha rAjavAtika 117 meM saMkoca vistAra ko zakti kyo ? isakA uttara yaha hai jIvA puggala kAyA dhammAghammA taheva mAyAsaM / 5. lokAsaMsseyabhAgAdAvasthAnAM zarIriNAm / aMzAH visarpa-sahArI dIpAnAmiva kurvate / / te hoMti asthi kAyA......" yogasAra-prAbhUta 2 / 14 paJcAstikAya gAthA 4-5 6.5 / 16 / 3. prasasyeyAH pradezA dharmAdharmaka jIvAnAm / 7. tattvArtha rAjavAtika 5 / 16 / / tattvArtha sUtra zaH 8. tattvArtha zloka vArtika pu0406 / 4. lokAkAze'vagAhaH |-vhii 5 // 12 6. vahI pR0 406 / x
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ navana meM prAtma-satva vicAra jise manya darzanoM meM sUkSma zarIra kahA gayA hai usI ko deha parimANa svIkAra karake, use saMkoca vistAra guNa jaina darzana meM kArmaNa zarIra kahA gayA hai| yahI kArmaNa vAlA mAnA hai| zarIra ke kAraNa prAtmA ke pradezoM meM sakoca vistAra isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai ki saMsArI mAtmA hotA hai| yadyapi prAtmA svabhAva se pramUrtika hai kintu dehaparimANa hI hai aura vaha pUre zarIra me hI vyApta hokara manAdikAla se karmoM ke sAtha rahane ke kAraNa kathaMcit rahatA hai| zarIra ke bAhara mAtmA ke guNa upalabdha na mUrtika bhI hai| isalie karma ke anusAra sasArI prAtmA hone se prAtmA zarIra ke bAhara nahIM rahatA hai| mataH ko jaisA zarIra upalabdha hotA hai use usI meM rahanA prAtmA dehaparimANa hI hai| kahA bhI haipar3atA hai / yahA taka ki cITI kI prAtmA hAthI ke zarIra sukhamAlhAvanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / meM [visarpaNa zakti ke kAraNa pUrva janma meM] vyApta hokara zaktikriyAnumeyA syAvyanaH kAntA samAgame / raha sakatA hai aura isI prakAra hAthI (karma ke anusAra mAkSepa aura parihAra mRtyu ke bAda) kI mAtmA cITI ke zarIra meM raha sakatA sabhI bhAratIya darzanoM ne isa siddhAnta kI tIvra hai| jaba taka kArmaNa zarIra rahatA hai taba taka sasArI mAlocanA kI hai| saMkSepa me kucha prAkSepoM kA vivecana mAtmA meM saMkoca vistAra avazya hI hotA rahatA hai| kiyA jAtA haikintu jaba kArmaNa zarIra ke sAtha nahIM hotA hai usa samaya (1) yadi mAtmA saMkocavistAra zakti yukta hai to mAtmA me saMkoca vikAsa nahIM hotA hai| yahI kAraNa hai vaha sikur3ate-sikur3ate itanA choTA kyoM nahIM ho jAtA hai ki mukta prAsmA kArmaNa zarIra se rahita hone ke kAraNa ki prAkAza ke eka pradeza meM eka hI jIva raha sake ? saMkoca vistAra kI parikramA se rahita hotI hai / muktA aura isI prakAra 'visarpaNa' zakti ke kAraNa sampUrNa loka meM vasthA meM prAtmA apane svAbhAvika svarUpa ko prApta kara (lokAkAza aura pralokAkAza) kyoM nahI phaila jAtA letA hai| isalie sasArI prAtmA meM hI kArmaNa zarIra ke hai? prathama prazna kA uttara yaha hai ki prAtmA kAmaNa zarIra kAraNa sakoca vistAra hotA hai| kintu kevalI samudaghAta ke kAraNa asakucita hotA hai aura kArmaNa zarIra choTA se avasthA kI dRSTi se prAtmA tIno lokoM meM vyApta ho choTA agula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hI ho sakatA sakatA hai| isI taraha se jJAna kI dRSTi se bhI prAtmA hai, isalie jIva isase choTA nahI ho sakatA hai| jIva ko sarvavyApaka jaina darzana me mAnA gayA hai| kyoki jaina kAMDa' meM pragula ke asakhyAtave bhAga zarIra parimANa vAlA darzana meM jJAna aura prAtmA ko bhinna-bhinna na mAnakara jIva mUkSma nigodiyAlabdhaparyAptaka batalAyA gayA hai| abhinna mAnA gayA hai / jJAna evaMgata hai isalie isa dRSTi isase choTA koI jIva nahI hotA hai / isI prakAra visarpaNa se prAtmA sarvavyApaka hai| zakti ke kAraNa prAtmA apane ko lokAkAza taka hI vistRta kara sakatA hai| kyoki lokAkAza ke barAbara hI magara yahAM para dhyAna dene kI bAta yaha hai ki isake jIva ke pradeza hote hai| isalie svayaMbhUramaNa samudra ke madhya viparIta rAmAnujAcArya ne 'jJAna' kI dRSTi se prAtmA ko meM rahane vAlA mahAmatsya, jo ki hajAra yojana lambA 1. puMsA saMhAra vistaro saMhAre karmanimittau / pA~casau yojana caur3A aura DhAI sau yojana moTA hotA hai| tattvAnazAsana 232 sabase bar3A jIva hai, isase bar3A koI jIva nahIM hotA hai| 2. paJcAstikAya gAthA 32-33, tattvArtha zloka malokAkAza taka jIva ke phailane kA dUsarA kAraNa vahA~ vAtika pR0 400 / 'dharma' dravya kA prabhAva hai| 3. mukto tu tasya to naeta: kSayAtarkhatukarmaNAm / tatvAnuzAsana zlo0 232 6. anantavIrya-prameyaratnamAlA 10 297 4. syAvAda maJjarI 103 / 7. gommaTasAra jIva kAMDa gAthA 14 5. pravacanasAra 1023-27 / 8. vahI gAthA 15
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24824, ki06 ( 2 ) madhya parimANa siddhAnta meM anyadarzanoM kI bhA~ti zakara ne bhI yaha doSa batalAyA hai ki AtmA zravayava vAle eva anitya zarIra meM rahatA hai to use bhI zranitya mAnanA par3egA aura anitya hone se mokSAdi saMbhava na ho skege| ukta prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki bhAtmA ko anitya to usa samaya mAnA jA sakatA thA, yadi usake avayava kisI anyadravya ke saMghAta se kAraNa pUrvaka bane hote / jisa vastu ke avayava sakAraNa hote haiM vaha vinAzazIla hotI hai jaise kapar3A taMtu vayavo sA banA hotA hai isalie taMtuoM ke kSINa-jIrNa hone se kapar3A naSTa ho jAtA hai / kintu jisa padArtha ke zravayava zrakAraNa pUrvaka hote hai usake avayava naSTa nahIM hote hai| jaise paramANu ke avayava kisI kAraNapUrvaka nahI hote haiM isalie zravayava vizleSaNa karane para vaha naSTa nahI hotA hai| isI prakAra pravibhAgI dravyasvarUpa AtmA ke pravayava ghaTa-paTa jaina hokara paramANu kI taraha prakAraNa pUrvaka hote hai isalie AtmA zravayava vizleSaNa karane para naSTa nahI hotA hai| ataH dravyAyika naya kI apekSA se AtmA nitya yA vinAzazIla nahI hai / isalie mokSAdi ke nAva kI samasyA jaina siddhAnta meM nahI utpanna hotI hai| dUsarI bAta yaha hai ki paryAyArthaka naya kI apekSA jaina siddhAnta meM prAtmA ko kayacit anitya mAnA hai| kampana kriyA vinA kyoki zarIra ke kaTe hue aMga me Atmapradezo ke saMbhava nahIM haiN| kamala nAla kA udAharaNa i yaha bhI batalAyA gayA hai ki chinna aMga me zrAtma apane pahale vAle zarIra ke bhrAtmapradezo me punaH paSTa ho jAte haiM, yahI kAraNa hai ki yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki chinna aMga kI zrAtmA pUrva zarIra kI zrAtmA ma bhinna hai'| isalie yaha kahanA ki AtmA anitya hai pi nahIM hotaa| (3) madhyama parimANa siddhAnta meM eka kaThanAI yaha zAkara bhASya 2 / 33-36, DA0 rAdhA kR0 bhA0 da0 bhAga 1 pR0 286 tavAyaMzlokavArtika pR0 401 tatvArtha rAjavArtika pR0 456 3. svAdvAdamaJjarI pR0 102 prameya ka0 mA0 pR0 506 ? 2. anekAnta bhI kahI jAtI hai ki sakriya AtmA mUrtika ho jAne se mUrta zarIra meM kaise praveza kara sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki yadi pUrvapakSa mUrta kA artha 'asavaMgata dravya parimANa mAnatA hai taba to jaina siddhAnta me koI doSa nahI hai kyoki isa siddhAnta me prasarvagata dravya parimANa vAlA zrAtmA svIkAra kiyA gayA hai / aura yadi mUrtika sevAparya 'rUpAdivAlA hai, to mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki yaha koI vyApti nahIM hai ki jo sakriya ho vaha mUrtika hI ho| zraura yadi ukta vyApti mAnI bhI jAya to nyAyavaizeSika siddhAnta me sakriya mana ko rUpAdiyukta mUrti ko mAnanA par3egA / zrataH samAna doSa hone se jisa prakAra mUrtika mana zarIra me praveza kara sakatA hai usI prakAra mUrtika AtmA kA zarIra meM praveza samajhanA cAhie' / isake alAvA jala prAdi rUpAdiyukta mUrtika dravya kA pRthvI Adi mUrtika dravya me praveza pratyakSa dekhA hI jAtA hai isalie mAtmA ko sakriya mAnane meM koI doSa nahI hai / yadi AtmA ko sakriya na mAnA jAya to use niSkriya mAnanA par3egA aura aisA mAnane se saMsAra kA prabhAva ho jAyegA; kyoki niSkriya AtmA eka zarIra ko chor3a kara dUsare zarIra meM gamana kriyA nahI kara sakatI hai / (x) eka vaha bhI grApatti dI jA sakatI hai| ki deha parimANa prAtmA digdezAnnavartI paramANuoM ko apane zarIra ke yogya vinA sayoga kiye kaise grahaNa kara sakegI ? isa prazna kA uttara yaha diyA gayA ki yaha koI niyama nahIM hai ki do saMyukta padArthoM meM zrAkarSaNa nahIM ho sakatA hai / yadyapi lohA cumbaka se saMyukta nahIM hotA hai to bhI lohe ko apanI prora AkarSita kara letA hai, usI prakAra prAtmA bhI apane zarIra ke yogya paramANutroM vinA saMyoga kiye prAkarSita kara letA hai| isalie ukta doSa mrAtma deha parimANa siddhAMta me sabhava nahIM hai / ataH zrAtmA deha parimANa hai, aura vaha pUre zarIra meM vyApta rahatA hai| 1. 2. 3. 4. nyAya kumudacandra pR0 268 syAdvAda maM0 pR0 101 prameya ka0 nA0 pR0 580 nyAya kumudacandra 266
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ raNatabha~vara (raNathaMbhaura) kA kakkA : eka aitihAsika racanA anUpacanda nyAyatIrtha rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM meM kitanI hI aiti- isa kile me aneka devI-devatAmoM ke mandira hai jinameM hAsika racanAeM bhI upalabdha huI hai uname se eka raNa- gaNezajI tathA zakara ke mandira ullekhanIya haiN| isa thaMbhaura kA kakkA hai / ina bhaMDAroM meM kakkA yA bArahakhar3I mahatvapUrNa aitihAsika kile kI 84 ghATiyA~ tathA cAroM ke rUpa meM kaI racanAe milatI hai kiMtu raNathabhaura kA ora 4 dareM haiN| mahAgaNA-hammIra ke samaya meM vidvAnoM kavakA nAmaka racanA eka naI kRti pratIta hotI hai / ka eva bahAduroM kA sammAna kiyA jAtA thaa| hindU tathA se lekara ha taka vargoM ke prathamAkSara se dohoM meM yaha racanA musalamAna kA koI bhedabhAva nahIM thaa| paMDita tathA kI gayI hai| dohe kA pahalA akSara kakA, gagA, cacA, khAnU sattI vahAM rahate the| maMdira tathA masjideM dharmArAdhana pAdi varNa se prArambha hotA hai| isa racanA me vyaMjana ke lie banI huI thii| cAroM ora aneka prakAra ke sugasaMkhyAnusAra 33 dohe haiM / antima dohA pUrNa upalabdha nahIM ndhita phUlo evaM svAdiSTa phalo se vRkSa suzobhita the| hai / prati kA antima pRSTha phaTa gayA hai / sabhava hai 33 se bar3e acche-acche bagIce the| sadA naubata tathA zahanAI mAge bhI koI paricayAtmaka dohe diye ho kintu kRti mahArANA hamIra kA yazogAna karatI rahatI thii| yahA~ aprApya hai| racanA sItArAma gUjaragauDa brAhmaNa ke putra ke prasiddha jorA-bhaurA donoM hI bhaNDAra sadaiva aTUTa saMpatti veNIrAma ke pautra mohana kI hai jisakA ullekha 32veM dohe se bhare rahate the| yahAM gupta gaMgA kA nivAsa lakSmInAtha me nimna prakAra hai rAmacandra vikaTavihArI prAdi ke mandira the / rAjamahaloM sasA-sItArAma suta mohano virAmaNa gUjara gor| ke bAhara najadIka hI me naubatakhAnA tathA jale cauka nAtI vaNIrAma ko kako baNAyo joDa // 32 // suzobhita thaa| bar3e-baDe kuNDa tAlAba bAvaDo prAdi meM raNathabhaura ke kile kA kavi ne baDe hI sundara Dhaga se kamala khile hue the| kile kA sthAna bar3A hI ramaNIka mahatva batalAte hue yazogAna kiyA hai| yaha kilA thaa| isake cAroM mora cAra dAje tathA sAta pola the| saMsAra meM prasiddha hai tathA sabhI bAvana kiloM kA dulhA hai / kile kA varNana par3hane se jJAta hotA hai ki kavi mAtmA ke parimANa ke viSaya me upayukta vicAra. mohana jayapura ke mahArAjA mAdhavasiMha me prazaMsako meM se ghArAmoM ke vivecana ke pazcAt yaha niSkarSa nikAlanA eka thaa| isa kile para mahArAjA mAdhavasiMha kA mAdhiki kaunasA siddhAnta uttama hai, asambhava nahIM to kaThina patya thA, tathA vahAM kisI samaya padmaRSi tapasyA karate avazya hai / punarapi aNuparimANa siddhAnta sarvamAnya ho nahIM the| saba prakAra ke phalaphUla khilate the tathA vahAM ke sthAna sakatA hai, kyoMki harama meM rahakara prAtmA zarIra ke anya eka se eka bar3ha kara the| jayapura ke havAmahala ke sadRza bhAgoM ko kisI bhI prakAra se sacetana nahIM banA sakatA hai jagannAtha ke mandira tathA mahala the| isa kile kA nAma dekArDa ko bhI aneka kaThinAIyoM kA sAmanA karanA par3A raNatabhaMvara thA tathA isakI zobhA aparampAra thii| isakA thaa| mAtmA kA sarva vyApaka siddhAnta pahale kI apekSA varNana kavi ke zabdoM meM dekhieyuktiyukta hai| pAzcAtya darzana meM spinojA ne Izvara kA yA zobhA raNathaMbha kI varaNI prakala vicAra / guNamAna kara prAtmA ko sarva vyApaka hI svIkAra yo killo suvasa baso raNata bhaMvara jagajAhara / / kiyA hai| * isa kile meM zItalA mAtA kI pUjA hotI thI tathA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250, varSa,ki06 anekAnta yahA~ bar3A bhArI melA hotA thaa| yahAM solaha sau gaNa. cacA--caMpa camelI mogaro, madhumAlatI sugaMdha / patiyoM kI pUjA hotI thI tathA pIra paigambara prAdi aura keli ke bar3o ketakI, jAbici gaDha raNathabha / / 6 / / pUje jAte the| isa kile ke pAsa me hI zerapurA, khilacI. chachA--chAyA sIjala vRkSa kI, rAja bAga ko moja / purA, mAdhopura, pAlaNapura mAdi gA~va the tathA cAroM pora hoda kavala paravaNa kalI jANi sukala kI doja / 7 / pahADa para parakoTA thA evaM yaha kilA saba kilo kA jajA--jagata sagavata hai sabai, dhanya kahata saba desa / saratAja thaa| sake grAma dADima sarasa, nAgI agha vesa / / 8 / / yadyapi racanA meM koI racanAkAla nahI diyA hai kiMtu majhA--kahAM daNavata bajaragabanI caina talAI Dhora / sambhavataH yaha racanA vi0 saM0 1783 arthAt jayapura sadA virAjata hai t| khetara pAla pora / / / / basane kI bAda kI to nizcita hI hai| isameM antima nanA--novata bAjata hai tahAM, para bAjata sahanAya / 333 dohe meM mahArAja jayasiMha ke zAsanakAla me kile choTI bar3I asA hai, hamIra ke caDhanAya // 10 // para unakI aora se kiledAra rakhA jAnA pratIta hotA hai| TaTA-ToTA nahIM bhaMDAra meM bhareja donyU khAsa / havA mahala ke sadRza mahaloM kI upamA tathA jayapura ke jorA bharA hai daura gapati gaga ko vAma // 11 / jaleba cauka ke sadRza vahAM bhI mahaloM ke samIpa me jaleba ThaThA-ThAkura / midara vahA~ likhamIpati raghanAtha / cauka batalAnA isake pramANa hai| rAmalAla gopAla jI vikTa vihArI nAtha / / 12 / / racanA DhUMDhArI bhASA meM hai| zabdo kA cayana barDa DaDA--DaMDovana kariye sadA maralIghara cita lAya / sundara DhaMga se kiyA gayA hai| zabdoM ko tor3a maroDa kara tribhavanapati mahArAja ja ThAkura dAne rAya // 13 // rakhane kA prayatna kataI nahI kiyA gayA hai|| racanA kA DhaDhA-Dhola ghaDAvali baMdubhI, novati khAno DhIka / krama bhI adhika sundara hai| mAmUlI par3hA likhA bhI acchI upamA coka jale bakI. ta sU mahala najIka / / 14 // taraha artha ko hRdayaMgama kara letA hai| NaNA-rANA gajA rAsa ve vAkai duva jyA bAna / yaha bhI sambhava ho sakatA hai ki usa samaya me savAI yesa bhara raNa dhamaka, vAkI prAjJA mAna / / 15 / / mAdhopura se jainoM ke kaI mandira bhraSTa ho gaye the aura tatA-tAla jaMgAlI padama lo sAgarANI hoda / usI sAmpradAyika viveka ke kAraNa racanAmAra mohana baba vAna bar3I kapa meM, pANI bhare kamoda // 1 // brAhmaNa ne jaina mandira kA ullekha kiyA ho| kucha bhI ho| yayA-thADo ramaNIka prati, jahAM devana ko vAsa / racanA aitihAsika evaM mahatvapUrNa hai ataH use pAThako kI __ jahAM devI kakAlikA, vIramANa ujayAsa // 17 // jAnakArI ke lie jyoM kI tyoM dI jAtI hai| dadA-daravAjA cyAra tarapha, prarasundara sAta poli / -prapa raNatabhaMvara ko karako likhyate do varavAje haiM tahAM, navalakha sUraja kholi // 18 // kakA--kahI kahaM bAMko vikaTa, killo hai raNathaMva / ghaSA-dhanya baravAjo voha ko, karayo misAko soya / mAsi pAsi suraMguke, sadA bajAvaM baMba // 1 // daravAjA sohata savA, mAjhyA lAgata mo // 16 // khakhA-khalakamyAna jAnatasarve, mahimA mAgama prgaass| nanA-narapati mAdho siMgha jI, pAyo gaDha raNathabha / lAlo bAvana gaDhana ko, deta maradardU dAvi // 2 // prAgaNa sudi vArasi dinA, padarA sAla raMba (2).20 // gagA--gavarI putra gaNeza jI, rAja rahe sura gaja / papA-padama riSI sura vahA~ tapa, nIra bharata saba nAri / zivazaMkara rAjata lahA, sakala sudhArata kAja / / 3 / / baMvA Upara ghATa pai, kusama bAga ko bhAra / 21 // ghaSA-ghATI cavarAsI vikaTa, barA dhyAra cora / virAsA vikaTa, barA vyAra chor| phaphA-phUlata gulaturga tahAM, caMpa mogaro vesa / ghuparamala bhaI daro, chaNi khusyAlI mora // 4 // vahAM rAjata bajaraMgabalI, rAjata aura mahesa / / 22 / / manA--nArI nara ko kahA kAha], calI javI laariit| babA-bar3e eka sUM eka hai, kamaThAnA adbhuta / paMDita sAna hai sA aura jamA mahajIta // 5 // jagannAtha ke mahala hai, havA mahala kI sUta // 23 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho ke jaina mandiroM ke Dora-liTalsa para utkIrNa jaina deviyAM mArutinandana prasAda tivArI cadelo ke zAsanakAla meM nimita khajurAhA ke pAva. ke upayukta tIna prAcIna jaina madiroM se prApta kula 5 nAyava prAdinAtha jaina mNdi| aura anya kaI navIna jaina Dora-liTalsa ke pratirikta anya 17 Dora-liTalsa khajurAho madira, jiname sthita mUrtiyA~ cadelo ke kAla kI hI hai| ke purAtAtvika sagrahAlayoM (navIna va jorDana) paura eka vizAla kintu navIna parakoTe me sthita hai| cadelo ke pradinAtha madira ke pIche bAvalI se saTe saMgrahAlaya meM zAsana kAla meM nimita eka anya jaina madira ghaNTAI, sthita hai, aura kaI navIna madiroM ke nirmANa meM praveza jimakA praba kevala arghamaNDapa mora mahAmaNDapa hI zeSa hai, dvAra ke rUpa meM prayukta hue haiM / kula 22 Dora-liTalsa meM se navIna parakoTe se kucha hI dUra para pazcima kI bhora sthita 15 para jaina sampradAya ko viziSTa deviyo, yathA cakrezvarI hai| khajarAho ke jaina jilA ke adhyayana kI dRSTi se vikA, sarasvatI, lakSmI paura padyAvatI ko anekazaH samasta jaina maMdiro ke DAra-liTalma para utkINa jaina utkIrNa kiyA gayA hai, jaba ki zeSa 7 me se 5 para deviyo kA adhyayana viziSTa mahatva rakhatA hai / khajurAho tIrthakaro kI saMkSipta prAkRtiyA~ prakita hai| anta do bhabhA- bhalI bhAMti chatarI [vaNoM laga batIsUM kha / / DAra-liTalsa hidU sampradAya ke tIna pramukha devo brahmA, bIThala kI chatarI vahAM, prati sohata raNathava // 4 // viSNu aura hiza kA citraNa karate hai| ye Dora-liTalsa mamA--mIdara chatarI mahala hai, ketI hI mahajIta / zAtinAtha madira (maMdira na. 1) ke praveza dvAra meM paura ko laga varaNo yA chavI, saba devana ko roti / / 2 / / prAdinAtha madira ke pIche sthita saMgrahAlaya (naM0 ke 108) me dekhI jA sakatI hai| ye udAharaNa nizcaya rUpa se hindU yayA-yA sobhA raNathabha kI, varaNI prakala vicAra / madiro ke Dora-liTalsa pratIta hote hai, kyoki jaina madiro yo kilno suvasa baso raNata bhavara jaga jaah||| 6 // ke Dora-liTalsa para sarvadA inhI devo kA akana prApta rarA- raNa ke DUMgara zItalA, pUjata nAri sudhIra / hotA hai| isa prakAra jaina madiro se sambandhita 20 Doranara nArI pUjata sabA bhAmo bhANako pAra / 27 // liTalsa, jinameM se tIna to pArzvanAtha madira me dekhe jA lalA- lAgata gaDha pyAro savA, gaMga bihArI dAsa / makate hai, nizcita rUpa se khajurAho meM 17 jaina madiroM ke ronA bhonA hai voU, sakala sudhArata kAma // 28 // astitva kA maketa karate hai, jo pAzrvanAtha, ghaNTaI, paura vavA-vahAM melA kaI ja, hota dhamAdhama bhIra / prAdinAtha madiroM ke samAna vizAla na hokara choTe choTe sola se gaNapati pujaM, sadara dIna zrI pIra / / 26 / / devAlaya rahe hoye / prastuta lekha meM hama pArzvanAtha va ghaNTaI zazA-zerapurI khilacI puro, basata kilA kI boTa / maMdiroM ke Dora-liTalsa ke atirikta kucha anya viziSTa mAdhopura mAlaNa puro, cahadisi DUMgara koTa // 30 // Dora-liTalsa kI mUrtiyoM kA bhI pradhyayana karege / prAdinAtha SaSA--sAItara bana kiyo, kavala dhAra jaga nera - maMdira ke praveza dvAra kI mUrtiyoM kA adhyayana hama anekAnta casamA kI sundara havA, vaSA jAla kI mera // 31 // ke pichale aMka meM kara cuke haiN| Dora-liTalsa kI samasta sasA-sItArAma suta mohano virAmaNa gajara goDa / prAkRtiyoM ko lalitAsana mudrA meM eka paira nIce laTakAye nAtI beNI rAma ko, kako baNAyo jAti // 32 // aura dUsarA moDakara prAsana para rakhe hue citrita kiyA hahA-hai narapati jaisyaMdha balI kilovara // 33 // gayA hai| sabhI prAkRtiyAM grIvA me hAra, stanahAra, kuNDala, keyara, pAyajeba, dhotI prAdi se susajlita haiN| sabhI
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 252, barSa 24,ki.. bhAkRtiyAM mastaka para yA to pralaMkRta mukuTa yA ghammila pArzvanAtha madira ke garbhagRha ke pravezadvAra kI prAkase yukta hai| tiyAM vastutaH Dora liMTana ke dAhine pora bAye dIvAra para sarvaprathama hama parzvinAtha maMdira (954 IsavI) sa utkIrNa haiM / phalataH ise Dora-liTala kA prakana svIkAra prApta hora-liTalsa kI deviyoM kA adhyayana kareMge / pAzvaM. nahIM bhI kiyA jA sakatA hai, para unake praveza dvAra kI nAtha maMdira se prApta tIna Dora-liTalsa meM se do madira ke deviyAM hone meM koI saMdeha nahIM hai / bAyI mora kI catumaNDapa aura garbhagRha ke praveza dvAra para aura tIsarA madira bhaMja devI ko Urdhva bhujAmo me sanAla kamala pradarzita hai| ke pazcimI bhAga meM sayukta atirikta choTe maMdira, jo mUla devI kI nicalI dAhinI va bAyI bhujAmoM meM kramazaH prabhayamaMdira me sabhavata: bAda me jor3A gayA thA, ke praveza dvAra mudrA aura kamaNDalu utkIrNa hai / bhujAmoM meM pArita kamala para dekhe jA sakate haiN| pArzvanAtha maMdira ke maNDapa ke Dora ke Upara donoM bhora gaja prAkRtiyAM utkIrNa haiM / gaja bhAkaliTala ke madhya meM (lalATa-biMba) dasa bhujAmoM se yukta tiyoM aura kamala ke prAdhAra para isa prAkRti kI nizcita cakrezvarI ko mAna rUpa meM pradarzita garur3a para mAsIna pahacAna lakSmI se kI jA sakatI hai / dAhinI mora kI citrita kiyA hai / yahAM yaha jJAtavya hai ki lalATa-biMba kI bhAkRti ke UparI dAhine va bAyeM hAthoM meM kramazaH sanAla cakrezvarI prAkRti, jo prathama tIrthakara RSabhanAtha kI kamala aura pustaka pradarzita hai, jabaki nicalI donoM bhujAoM yakSI hai, aura sAtha hI garbhagRha meM sthApita mUla pratimA meM devI ne vINA dhAraNa kiyA hai / pustaka paura vINA ke ke siMhAsana para utkIrNa baila cinha ke mAdhAra para isa mAdhAra para isa mAkRti ko nizcita pahacAna sarasvatI ke maMdira kA RSabhanAtha ko samarpita honA nizcita hai| kI jAnI caahie| pArzvanAtha maMdira ke pIche sayukta eka 19vIM zatI me nirmita kAle prastara kI pArzvanAtha atirikta choTe maMdira ke Dora-liTana ke madhya kI prAkRti pratimA ke mAdhAra para hI ise mala se pArzvanAtha ke UparI donoM hAthoM meM sanAla kamala sthita hai, jabaki maMdira samajhA jAne lgaa| devI kI dAhinI bhujAoM nicalI dAhinI bhujA bhagna hai, mora bAyIM meM devI ne kamame kramazaH Upara se nIce, padma (1), cakra, gadA, Dala dhAraNa kiyA hai / hAthoM meM pradarzita padma isake lakSmI khaDga aura varadamudrA pradarzita hai, aura vAma bhujAmoM meM se pahacAna kI puSTi karatA hai / bAyIM mora kI prAkRti ke usI krama se cakra, dhanuSa, kheTaka, gadA aura shNkh| khajurAho parI dAhinI va bAyauM bhujAmoM meM kramazaH sanAla kamaba meM cakrezvarI kA yaha akelA citraNa hai, jisameM devI ko mora pustaka citrita hai, jabaki nicalI donoM bhujAmoM me dasa bhajAmoM se yukta pradarzita kiyA gayA hai| Dora-liTala vINA pradarzita hai / dAhinI bhora kI prAkRti ke hAthoM meM ke bAyeM kone para caturbhuja brahmANI kI trimukha mUrti bhI pUrvavata sanAla kamala aura pustaka pradarzita hai, jabaki utkIrNa haiN| devI kA vAhana hasa anupalabdha hai| devI nicalI dono bhujAmoM me vINA ke sthAna para varada mudrA kI UparI dAhinI va bAyIM bhujAmo kramazaH zakti aura aura kamaNDalu citrita hai| uparya kta donoM hI prAkRtiyA pustaka citrita hai, jabaki nicalI bhujAmoM meM mabhayamudrA(?) (dAhinI) bhora (bAyIM) dekhA jA sakatA hai| dAhinI niHsaMdeha sarasvatI kA aMkana karatI haiN| yojanA me pArzvanAtha maMdira ke sadaza ghanTaI mandira ko bhora ko AkRti bhI caturbha ja bhora trimukha brahmANI kA aMkana karatI hai| devI ke samIpa hI usakA vAhana hasa sthApatya. mUtikalA aura staMbhoM para utkIrNa lipi saMbadhI citrita hai / devI kI UvaM bhujAyoM meM pUrvavat zakti aura sAkSya ke mAdhAra para dasavI zatI ke aMta meM nirmita mAnA pustaka pradarzita hai, jabaki nicalI dAhinI bhujA me bIja- jA sakatA hai / praveza dvAra ke lalATabiba meM cakrezvarI kI puraka (phala) aura bAyoM meM kamaNDalu akita hai| yahAM yaha aSTabhujI mUrti utkIrNa hai, jisame devI ko mAnaba rUpa meM ullekhanIya hai ki ukta Dora-liTana ke atirikta anya kisI utkIrNa garur3a para AsIna vyakta kiyA gayA hai / cakrezvarI bhI Dora-liTana para brahmANI ko utkIrNa nahIM kiyA gayA kI UparI cAra bhujAmoM meM cakra pradarzita hai, jabaki zeSa tIsarI cauthI dAhinI bhujAmoM meM SaNTa aura mAtuliMga
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ baburAho ke jana mandira mera- tisa para utkIrNa gareviyAM 9 . sithita hai / tIsarI aura cauthI bAyo bhujAmoM meM kramaza: nicalI dAhinI va bAyI bhujAmo me kramazaH barada mudrA anuza (?) mora kalaza (?) utkIrNa hai| Dora-liTala ke mora zakha pradarzita hai| Dora liTama ke donoM konoM para dono konoM para jaina deviyoM ke sthAna para tIrthaMkaro kI bikA kI caturbhaja pAkRtiyA utkIrNa hai, jinake hAthoM saMkSipta (khar3I) prAkRtiyA utkIrNa hai| me pradarzita pratIka samAna hai| caraNa ke samIpa devI kA eka viziSTa Dora-liTana saprati purAtAtvika saMgrahA- vAhana siMha utkIrNa hai, mora zIrSa bhAga meM bhI prAmraphala se laya (jArDena saMgrahAlayaH naM. 1467) meM saMgRhIta hai yukta TahaniyA aMkita hai / prabikA ke UparI dAhinI va (citra s0-1)| madhya meM garur3a para prAsIna caturbhaja bAyI bhujAmo me kamala pora pustaka pradarzita hai aura nicalI cakrezvarI ko prAkRti utkINaM hai / devI kI Urdhva dAhinI dAhinI meM AmrakhaMba pora bAyI bhujA se goda meM baiThe bAlaka va bAyI bhujAoM meM kramazaH gadA aura caka pradarzita hai, ko sahArA de rahI hai| jabaki nicalI dAhinI bhujA se varada mudrA vyakta hai / devI eka anya viziSTa udAharaNa zAtinAtha maMdira ke kI nicalI vAma bhujA saprati khaNDita hai| bAye kone kI andara sthita maMdira naM011 ke praveza dvAra para dekhA jA caturbhaja mAkRti 22ve tIrthaMkara neminAtha kI yakSI aMbikA sakatA hai| madhya me cakrezvarI kI SaSThabhujI prAkRti utkIrNa kA citraNa karatI hai| devI ne do UparI bhujAmoM meM sanAla hai, jo anya citraNoM ke samAna hI garuDa para hI bhAsIna kamala dhAraNa kiyA hai, jabaki nicalI dAhinI majA me hai| devI ke UparI cAra bhujAmo me cakra pradarzita hai, jabaki pAmralaMbi citrita hai| devI kA nicalA vAma hasta bAyI nicalI dAhanI va bAyI bhujAmoM meM kramaza: varada mudrA aura goda me baiThe bAlaka ko sahArA de rahA hai / bAlaka apane zaMkha sthita hai / bAyI bhora kI lakSmI kI caturbhaja prAkRti hAthoM se devI kA stana sparza kara rahA hai / devI ke dAhine UdhvaM bhAga me do gajoM dvArA abhiSikta ho rahI hai / devI pAva meM mAsIna eka prAkRti, jisakI bhujAmoM me phala kI UparI do bhujAbho me kamana pora nicalI meM abhayapradarzita hai, kI pahacAna devI ke dUsare putra se kI jA mudrA (dAhinI) bhora kamaNDalu (bAyI) pradarzita hai| sakatI hai / devI ke zIrSa bhAga meM pAmra phala se yukta daha- dAhinI mora kI prAkRti catubhaMja sarasvatI kA aMkana niyAM bhI citrita haiM, jisake madhya eka saMkSipta jina mUrti karatI hai / devI kI UparI dAhinI va bAyI bhujAoM meM utkIrNa hai| devI ke pAsana ke samIpa hI usakA vAhana kramazaH kamala pora pustaka pradarzita hai, jabaki nicale donoM siMha utkIrNa hai / dAhine kone kI caturbhaja bhAkRti 23veM hAtho meM vINA sthita hai| tIrthakara pAzvanAtha kI yakSI padmAvatI kA akana karatI eka anya viziSTa udAharaNa navIna madira meM naM0 24 hai| zIrSa bhAga meM sapta sarpa phaNoM ke ghaTATopoM se ke praveza dvAra para dekhA jA sakatA hai / latAbiba ko pAcchAdita devI ke UparI va nicalI dAhinI bhujAno meM caturbhaja mAni kI dAhinI UparI va nicalI bhujAmoM meM kramaza: pAza aura varada mudrA pradarzita hai, jabaki UparI kramaza. kamala aura varada mudrA pradarzita haiN| devo kI UparI vAma bhujA me akuza citrita hai| devI kI nicalI bhujA bAyAM hAtha khaNDita hai, jabaki nicale me kamaNDalu dhAraNa bhagna ho cukI hai| devI ke caraNa ke samIpa usakA vAhana kiyA hai / devI kI saMbhAvita pahacAna lakSmI se kI jA isa citrita hai| yahAM yaha dhyAtavya hai ki grathoM meM devI kA sakatI hai| bAyI ora kI prAkRti ke donoM dAhinI vAhana sarpa yA kukkuTa vaNita hai / isa Dora-liTala ko bhujAmoM meM kamala (UparI) aura varada mudrA (nicalI) nizcata rUpa se 11vI zatI ke prAraMbha me tithyAMkita kiyA pradarzita haiM / devI ke donoM vAma hasta khaNDita hai| devI ke jA sakatA hai| dAhine pArzva meM usakA vAhana mayUra utkIrNa hai, jisake AdinAtha madira ke saMgrahAlaya meM sthita eka Dora- prAMdhAra para isakI pahacAna sarasvatI se kI jA sakatI hai, liTala meM madhya meM caturbhUja cakrezvarI kI garur3AsIna mUrti aura mAnA jA sakatA hai ki devI ke khaNDita donoM hAthoM utkIrNa hai| devI kI UparI donoM bhujAeM khaNDita haiM, paura meM pustaka aura kamaNDalu sthita rahA hogaa| dAhinI mo.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254, varSa 24, ki0 6 . anekAnta kI prAkRti ke UparI dAhinI va bAga bhujAmo me kramazaH goda meM baiThe bAlaka ko mahArA de rahI hai / tIsarI prAkRti khaDga aura cakra (yA kheTaka.? ) sthita hai, jabaki nicale kI donoM bhajAmoM meM eka hAra pradarzita hai| bAyI mora kI dono hAthoM meM varada-mudrA aura kamaNDala citrita hai / devI pahavAna lakSmo aura dAhinI ora ko do dvibhuja prAkR. ke caraNo ke samIpa pradazita vAhana siMha hai / isa prAkRti tiyo ko pahacAna ambikA se kI jA sakatI hai / pArzvako nizcita pahacAna 24ve tIrthakara mahAvIra kI yakSI nAtha, ghanTaI, aura jAna saMgrahAlaya ke Dora-liTalsa ke siddhAyikA sa kI jA sakatI hai, kyoki khajurAho se prApta atirikta samasta udAharaNoM ko 10vI 12vIM zatI meM mahAvIra kI mUtiyo me yakSI ke rUpa me utkIrNa caturbha ja nimita svIkAra kiyA jA sakatA hai| siddhAyikA kI bhujA me cakra aura vAhana ke rUpa me siMha anya sabhI Dora liTalsa para caturbhaja cakrezvarI, kA upAsthati sabhA udAharaNo meM dekhI jA sakatI hai| abikA lakSmI aura sarasvatI ko citrita kiyA gayA hai, sAtha ho navIna madira na0 21 ke pIche ke dIvAla para jinake prakana meM koI navInatA nahI prApta hotI hai aura rakhA mahAvIra kI mUrti (ka 28 // 1) me devI ko UparI prAyudhoM Adi kA pradarzana pUrva vaNita udAharaNoM ke sadRza bhujA meM prastuta mUrti ke samAna hI khaDga bhI pradarzita hai hI hai| uparya kta adhyayana se spaSTa hai ki cakrezvarI aura zeSa bhujAmo ke prAyudha bhI samAna hai, mAtra nicalI jisako bahulatA se lalATa biMba meM utkIrNa kiyA gayA hai, vAma bhajA ko chor3akara, jisama davo na prastuta mUrti ke atimina sabhI Teviyo sadeva catarbhaja prakita kI kamaNDala ka sthAna para phana dhAraNa kiyA hai / siddhAyikA samasta pramakha jaina deviyA ka prakana me unase kA akana karane vAlA yaha akelA Dora-liTala hai| grAdi- maMbadhita viziSTatAmoM kA pradarzana isa bAta kA saketa nAtha madira ke Dora-liTala ke samAna hI isa udAharaNa me karatA hai ki kalAkAra ne unaka citraNa meM pratimAbhA madhyavartI prAkRti ka dAnA pora tona-tIna strI prAkR- zAstrIya prathoM me vaNita mUlabhUta vizeSatAoM kA nirvAha tiyA utkIrNa hai| madhyavartI prAkRti ke vAma pAzva kI kiyA hai| para sAtha hI prAyudho ke pradarzana ke krama meM atara samasta catubhaM ja prAkRtiyo ke UparI dono bhujAoM meM aura kucha navInatAnoM kA samAveza yA to kisI praprApya kamala, aura nicalI meM varada mudrA (dAhinI) aura kamaNDala pratimAlAmANika graMtha ke AdhAra para unake nirmita hone (bAyI) citrita hai| madhya ko prAkRti ke dAhine pAva ke kAraNa hai, yA phira svayaM kalAkAra yA prAcArya, jisake kI tInoM prAkRtiyA dvibhuja hai / prathama do prAkRtiyoM kI nirdezana meM mUrtiyAM utkIrNa kI gaI, kI dena hai| dAhinI bhujA se abhaya mudrA vyakta hai aura bAyI se ve 'tattvArthasUtra ke prathama adhyAya kA tIsavAM sUtra' eka adhyayana sanamata kumAra jaina ema0 e0 zoSa-chAtra mAgamakAla meM prAkRta bhASA meM nibaddha samyakjJAna ke jijJAsA kA zamana karane hetu upasthita kiyA gayA :pA~ca bhedo kA jaba tattvArtha sUtrakAra ne sarva prathama saskRta "ekAdIni bhAjyAni yugaparekasminnA caturyaH" meM sUtra rUpa se sUtrita kiyA taba yaha jijJAsA utpanna huI prathAt "eka mAtmA me eka sAtha eka se lekara cAra ki eka sAtha eka mAtmA me kitane jJAna ho sakA hai? jJAno taka kA vibhAga karanA caahie|" vasa, isa jijJAsA ke utpanna hone ke pUrva tattvArtha sUtra. kyA isa sUtra se jijJAsu kI jijJAsA zAnta ho kAra jJAna ke pAMco bhedo kA sampaka pratipAdana kara cuke sakI? nahIM, usakI jijJAsA kI zAnti ke lie bhASya, tha / tattvArthasUtra ke prathama pradhyAya kA tIsavAM sUtra upayukta 1. tattvArtha sU0 1 / 30 /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthasUtra ke prathama adhyAya kA tIsavAM sUtra eka pradhyayana TIkA-praTIkAoM kA praNayana kiyA gyaa| rAI ko parvata banAyA gyaa| sUtra kA Aparezana kiyA gayA, usakA vizleSaNa kiyA gayA / digambara sampradAya me upalabdha sarvaprathama prAcIna TIkA 'siddha' hai isake racayitA pAcArya pUjyapAda inhoMne sUtra ko vizleSita karate hue batalAyA ki zrAtmA meM yadi eka jJAna hotA hai to vaha kevala jJAna hotA hai kyoMki vaha asahAya hai tathA kSAyika hai| yadi do hone haiM to vaha mati zruta hote hai tIna hote hai mati, zruti avadhi yA manaH paryaya hote haiN| yadi cAra hone hai to mati, zruta, avadhi aura manaH paryaya hote haiM parantu pAMcoM jJAna eka sAtha nadI ho skte| zvetAmbara sampradAya meM ulabdha 'svopajJa'. kahA jAne vAlA vAcaka umAsvAti kRta tattvArthAdhigamabha Sya' me mAtmA meM eka jJAna kI vivakSA meM matijJAna ko svIkAra kiyA gayA hai| unhone pUjyapAda kI taraha 'ekAdIni meM eka kA tatparya kevalajJAna se nahIM liyA hai / tasvArtha rAjavAtika' meM kalaMka ne yadyapi donoM matoM kA kathana kiyA hai phira bhI unake vivecana se yaha spaSTa bhalakatA hai ki unakA 'ekAdIni' meM eka' kA tAtparya matijJAna se hai na ki kevalajJAna se unhoMne spaSTa rUpa se kahA hai ki 'eka' zabda anekoM meM prayukta dekhA jAtA hai parantu yahA~ vivakSA se prAthamya vacana rUpa jAnanA 1. eka tArakevalajJAna, na tena sahANyAmi kSAyopazami kAni yugapadavatiSThante mati shrute| trINi matinAvadhijJAnAni, matizruta mana:paryaya jJAnAni vA catvAri mativadhimanaH parvayajJAnAni / " sarvArthasi0 130 2. kasmizcijjIve matyAdInAmeka bhavati tattvArthAvigama bhA0 (vAcaka umA0) 1 / 31 / 3. svArtha rA0 vA0 (akalaka) 1030 / 4. zrayamekazabdo'nekasminnarthe dRSTaprayogAH / kvacitsaM khyAyAM vartate, eko dvo bahavaH iti / kvacidanya-ve, eke prAcAryAnye prAcAryAH iti vacidasahAye, ekAkinaste vicaranti bIrAH iti / kacitprAthamyeekamAgamanam prathamamAgamanam iti kvacitprAdhAnye eka hatAM tenAM karomi pradhAna hatA senAM karomiityarthaH / tatvArtha rA0 vA0 (prakalaka) 1|30|1 255 caahie| isa prakAra se prAthamya vacana rUpa matijJAna hI hotA hai| ataH isa rUpa me bAcaka umAsvAti' paura 'akalaMka' ekamata haiM / parantu 'kalaMka' ne 'apara grAha" ke dvArA 'sarvArthasiddhi' mAnya pradhAna rUpa se yA prasahAya rUpa se 'kevalajJAna' kA bhI ullekha kiyA hai / ve isase sahamata hai yA asahamata yaha nahI kahA jA sakatA / yadi prasahamata ho to rest atter yA samIkSA karate aura yadi hote isakI mImAMsA sahamata hote to isakA spaSTIkaraNa karate / parantu unhoMne ullekha bhara kiyA hai, apanA mana to sUtra ke prathama vArtika meM 'eka' kA tAtparya prAthamya vacana kaha kara hI prakaTa kara diyA thA / tattvArtha zlokavArtikakAra 'vidyAnanda' ne apanI samanvayAtmaka dRSTi kA pUrA upayoga karate hue - 'eka' zabda ke 'prathama' tAtparya kI vivakSA meM matijJAna prathavA 'eka' zabda ke 'pAna' parya kI vivakSA me kevalajJAna donoM ko hI grahaNa kiyA hai| parantu prazna isa bAta kA hai ki 'sarvArthasiddhikAra' ne 'ekAdIni' ne 'eka' kA tAtparya matijJAna se kyoM nahIM liyA kevalajJAna se hI kyoM liyA? yA anya prAcAryo ne 'ekAdIni' meM 'eka' kA nArAyaM matijJAna se ho kyo liyA kevalajJAna se kyo nahIM liyA? kyA ye sUtrakAra ke mantavya ko bhalIbhA~ti nahIM samajha sake the ? eka hI paramparA ke prAcAryoM ne bhinna-bhinna pratipAdana kyo kiyA ? kyA prakalaka 'apara Aha' ke dvArA sarvArthasiddhikAra kI ora igita nahI kara rahe haiM ? yadi kara rahe hai, to phira usakA khaNDana kyoM nahIM kiyA jabaki unhone 'eka' kA tAtparya prathama vacana lekara manijJAna svIkArakara liyA thA ? isa prakAra nAnA zakAe udbhUta hotI hai / prathama zakA ke samAdhAna hetu yaha kahA jA sakatA hai ki prAcArya pUjyapAda ne 'ekAdIni' pada kA viccheda karake hI 'eka' kA tAtparya 'kevalajJAna' se liyA hai| unake 5. vaha vijJAtaH prAthamyavacana ekazabda veditvyH| baho0 1301 6. vahI0 130110 bhASya 7. prAcyamekaM matijJAna zrutibhedAnapekSayA / pradhAna kevala vA syAdekAma yagapannari: tatvArtha inovA (ni) 1302
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256, 24,ki.6 mokAsa vibhAjana ke anusAra-eka mAdiryaSA tAni imAnyekA* tathA 'eka' kA tAtparya prAthamya vacana lekara matijJAna ko dIni" arthAta eka hai prAdi jinakA arthAt jina jJAnoM svIkAra kiyA gayA hai| tatvArtha sUtrakAra kA mantavya to kA mAdi arthAt prArambha eka hai vaha ekAdi hai| pAMca itanA hI thA ki eka sAtha eka prAsmA meM pAMcoM jJAna jJAnoM meM mAtra kevala hI eka aisA zAna hai jo eka hai nahIM ho sakate, cAra taka hI hoNge| akelA hai aura asahAya haiN| eka mAtmA meM eka sAtha sUtra para jaba maiM gahana dRSTi DAlatA hai to eka ulamati aura zrRta do ho sakate hai, mati, zruta aura avadhi mana mastiSka me sahasA uTha khar3I hotI hai ki-eka jJAna yA mana: paryaya tIna ho sakate haiM tathA mati, zruta, avadhi kI vivakSA meM 'yugapada' pada kA vyavahAra kaise hogA jabaki aura manaH paryaya cAra ho sakate haiM parantu kevalajJAna akelA 'ka' kA tAtparya manijAta' se liyA jAye ? na aur hI hogA, eka hI hogaa| isa dhAraNA ko dhyAna meM rakha meM eka sAtha eka jJAna nahI batalAyA gayA hai varan prAdi kara hI sarvArthasiddhikAra ne 'eka' kA tAtparya 'kevalajJAna' se ke cAro jJAno kA kathana kiyA gayA hai| 'yugapad' kI liyA hai| vyApti cAroM jJAnoM ke sAtha hai na ki eka jJAna ke saath| dUsare, sarvArtha siddhikAra saiddhAntika adhika the, jabaki ki akalaka tArkika / akalaka spaSTa rUpa se likhate haiM ki to phira eka prAtmA meM 'yugapat' mati aura zruta do ho eka zabda sakhyAvAcI mAnakara akelA mati jJAna bhI eka sakate hai yA mati, zruta aura avadhi yA mana:paryAya tIna ho ho sakatA hai kyoki aga praviSTa prAdi rUpa zrutajJAna sakate hai. ye kathana kaise baneMge ? basa yahI mAkara ulajhana pratyeka ko ho bhI aura na bhI ho| prastu, itanA to kI vAstavikatA kA ehasAsa ho jAtA hai / ataeva sarvArtha siddhikAra ne eka' kI vivakSA meM pradhAna rUpa se jo spaSTa hai ki akalaMka ko dRSTi matijJAna kI pora hI jhuka rahI hai / tabhI to paravartI TIkAkAra vidyAnandi ne donoM kaMvalajJAna kA svAkAra kiyA hai vaha ucita hI jAna par3atA ke samanvaya kI ora dhyAna diyaa| 'bhapara mAha ke dvArA hai| kyoki nArA hai| kyoMki 'kevalajJAna' jJAna ke anya bhedoM ke sAtha nahI akalaMka kA lakSya 'sarvArthasiddhi' ke zabdo kI pora hai| raha sakatA, tathA kevalajJAna kSAyika anya jJAna kSAyopayaha koI Avazyaka nahIM ki usakA khaNDana yA maNDana zamika / parantu isakA tAtparya yaha nahIM ki eka jJAna kI kiyA hI jaay| ullekha mAtra ho usako svIkAratA kI vivakSA meM manijJAna nahIM ho sakatA kyoMki jisa jIva ke kasauTI hai arthAt yadi 'eka' kA tAtparya kevalajJAna se kevalamati jJAnavaraNa kama kA kSayopazama hapA hai usake liyA jAtA haiM to akalaka ko koI prApatti nhii| to kevala matijJAna hI hotA hai isIlie akalaMka 'eka' ima prakAra kyA pakalaMka ke Upara bAcaka umAsvAti kA prAthamya grahaNa karake manijJAna svIkAra karate hai| kA prabhAva par3A jo 'ka' kA tAtparya matijAna mero sAthasiddhikAra kA eka' kI vivakSA meM kevalAna rakhane kA yaha bhI kAraNa ho sakatA hai ki mati jJAna hai ? vaise vAcaka umAsvAti ne eka kA tAtparya matijJAna paura zrutajJAna kAraNa kArya rUpa hai aura kAraNa ke hone me liyA hai parantu prakalA ne 'ekAdIni' pada meM 'eka para kArya hotA hai prataH mati, zruta do ho sakate haiM akelA kA, 'pAdi' kA aura ekAdIni kA pUrNa rUpa se vivecana mati nahI parantu kSayopazama kI dRSTi se akelA matijJAna karake hI use svIkAra kiyA hai| pUrvavartI hone ma vAcaka bhI ho sakatA hai| umAsvAni kA prabhAva mAnA jA sakatA hai parantu vive. isa prakAra pradhAna aura prAthamya rUpa do dRSTiyoM ke canA kI dRSTi se unakI maulika udamAvanA bhI ho mAdhyama se hama sUtra kA vizveSaNa kiyA gayA hai| eka sakatI hai| prAtmA meM eka sAtha prAdi ke cAroM jJAna raha sakate haiM para isa prakAra pradhAna, asahAya aura kSAyika hone se unakA upayoga tatad jJAna ko apekSA hI hotA hai arthAta 'ekAdIni' meM eka kA tAtparya kevalajJAna' se liyA gayA kisI jIva meM yadi tIna jJAna haiM to eka kAla meM eka hI 1. marvArthasi. 130 / jAna kA upayoga hogA pranya jJAna labdhi rUpa se rheNge| 2. tatvArtha rA. vA0230110 bhASya / prastuta lekha me uThAI gaI zakAmoM ke bAre meM vidvAn 3. vahI0 113011,2,5 / apane-apane vicAra likheM tathA viSaya ko vizada bnaayeN|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhadrabAhu zrutakevalo paramAnanda jaina zAstrI antima kevalI jamba svAmI ke nirvANa ke bAda hU~ aura merA nAma bhadrabAhu hai| prAcArya zrI ne kahA, kyA digambara-zvetAmbara donoM hI sampradAyo kI gurvAvaliyA~ tuma calakara apane pitA kA ghara batalA sakate ho? bhinna-bhinna ho jAtI hai| kintu zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya bAlaka tatkAla prAcAryazrI ko apane pitA ke ghara le ve gagA-yamunA saMgama ke samAna punaH mila jAtI haiN| tathA gyaa| prAcAryazrI ko dekhakara somazarmA ne bhakti pUrvaka bhadrabAhu zruta kevalI ke svargavAsa ke pazcAt jaina paramparA unakI vandanA kii| aura baiThane ke lie uccAsana diyaa| sthAyI rUpa se do vibhinna zrotoM meM pravAhita hone lagatI prAcAryazrI ne somarzA se kahA ki mApa apanA bAlaka hai| ataeva bhadrabAha zruta kevalI donoM hI paramparAmo me hamAre sAtha par3hane ke liye bheja dIjiye / somazarmA ne mAnya hai| prAcAryazrI se nivedana kiyA ki bAlaka ko prApa khuzI bhadrabAhu ragrima: samagrabuddhi sampadA, se lejAiye, aura pddhaaiye| mAtA-pitA kI prAjA se suzabda siddha zAsanaM suzabda-bandha-sundaram / prAcAryazrI ne bAlaka ko apane sarakSaNa meM le liyaa| iddha-vRtta-siddhiratrabaddhakarmabhittapo, aura use sarva vidyAe pddh'aaii| kucha hI varSoM meM bhadrabAhu vRddhi-vaddhita-prakotiruddadhe mahadhikaH / saba vidyAno me niSNAta ho gyaa| taba govarddhanAcArya yo bhadrabAhuzrutikevalonA munIzvarANAmiha pazcimo'pi / ne use apane mAtA-pitA ke pAsa bheja diyaa| mAtAapazcimo'bhUviduSAM vinetA, sarvazrutArthapratipAdanena / / pitA ko use sarva vidyA sampanna dekhakara pratyanta harSa hupraa| zravaNa velgola zilA0 108 bhadrabAhu ne mAtA-pitA se dIkSA lene kI anumati mAgI puNDavarghana deza me devakoTTa nAma kA eka nagara thA, aura vaha mAtA-pitA kI prAjJA lekara apane guru ke pAsa jisakA prAcIna nAma 'koTipura' thaa| isa nagara meM soma vApisa pA gyaa| niSNAta buddhi bhadrabAhu ne mahAvairAgya zarmA nAma kA eka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA sampanna hokara yathA samaya jina dIkSA le lI / pora diganAma somazrI se bhadrabAhu kA janma humA th|| bAlaka mbara sAghu banakara prAnma-sAdhanA meM tatpara ho gayA / svabhAva se hI honahAra aura buddhi kA dhanI thaa| usakA ___eka dina yogI bhadrabAhu prAtaHkAla kAyotsarga me lIna kSayopazama aura dhAraNA zakti prabala thii| prAkRti saumya the ki bhaktivaza deva asura aura manuSyoM se pUjita hue| mAtra paura sundara thii| vANI madhura mora spaSTa thii| eka dina kucha samaya bAda govardana svAmI kA svargavAsa ho gayA / vaha bAlaka nagara ke anya bAlakoM ke sAtha gaMToM guru ke svargavAsa ke pazcAt bhaTajAhu bahu siddhi sampanna (goliyoM) se khela rahA thaa| khelate-khelate usane caudaha / hai muni puMgava hue / caturdaza pUrvadhara aura aSTAMga mahAnimitta goliyo ko eka para eka paMktibaddha khar3A kara diyaa| ke pAragAmI zrutakevalI vidvAna hue| apane saMghake sAtha unhoM Urjayantagiri (girinAra) ke bhagavAna neminAtha kI yAtrA ne aneka dezoM me vihAra kara dharmopadeza dvArA janatA kA se vApisa bhAte hue caturtha zrutakevalI govaIna svAmI kalyANa kiyaa| sagha sAhata kATi grAma pahuca / unhAna bAlaka bhadrabAhu kA bhadrabAhu zrutakevalI yatra-tatra dezoM meM dvAdaza sahasa dekhakara jAna liyA ki yahI bAlaka thor3e dinoM me mantima muniyoM ke sagha ke sAtha vihAra karate hue ujjaina padhAre, zrutakevalI mora ghora tapasvI hogaa| prataH unhoMne usa aura siprA nadI ke kinAre upavana meM Thahare / vahA~ samrATa bAlaka se pUchA ki tumhArA kyA nAma hai, aura tuma kisake __candragupta maurya ne unakI vandanA kI, jo usa samaya prAMtIya putra ho| taba bhadrabAhu ne kahA ki maiM somazarmA kA putra rAjadhAnI meM ThaharA humA thaa| eka dina bhadrabAhu zruta.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258, varSa 24, ki06 anekAnta kevalI prahAra ke lie nagarI me gae / ve eka makAna ke mora unhoMne vahIM samAdhimaraNa kiyA / bhadrabAhu kI samAdhi prAMgana meM praviSTa hue, jisameM koI manuSya nahIM thA, kintu kA bhagavatI pArAdhanA kI nimna gAthA meM ullekha hai:pAlanA meM jhulate hue eka bAlaka ne kahA, muni tuma yahA~ promodariye bhadrabAhUya sakiliTTha madI se zIghra cale jAmo, cale jAyo / taba bhadrabAha ne apane ghorAe tigicchAe paDivaNNo uttama ThANaM // 1544 nimittajJAna se jAnA ki yahA bAraha varSa kA durbhikSa par3ane isa gAthA me batalAyA gayA hai ki bhadrabAha ne avamovAlA hai| 12 varSa taka vahAM varSA na hone se annAdi utpanna darya dvArA nyUna bhojana kI ghora vedanA sahakara uttamArtha na hoge / dhana-dhAnya se samRddha yaha deza zUnya ho jaayegaa| ko prApta kii| candragupta ne apane gurU kI khUba sevA aura bhUkha ke kAraNa manuSya-manuSya ko khA jaayegaa| yaha deza kI / bhadrabAhu ke divagata hone ke bAda zrutakevalI kA rAjA. manuSya aura skarAdi se vihIna ho jAyegA / aisA prabhAva ho gyaa| kyoMki ve antima zruti kevalI the| jAnakara prAhAra lie binA hI jina mandira meM prAkara digampara paramparA meM bhadrabAha ke janmAdi kA paribhAvazyaka kriyAe sampanna kii| aura aparAhna kAla me caya hariSeNa kathAkoSa, zrIcandrakathAkoSa aura bhadra bAhu samasta sagha meM ghoSaNA kI ki yahA bAraha varSa kA ghora carita prAdi me milatA hai| aura bhadrabAhu ke bAda unakI bhikSa hone vAlA hai| ataH saba sagha ko samudra ke samIpa ziSya paramparA aga-pUrvAdi ke pAThiyoM ke sAtha calatI hai| dakSiNa deza meM jAnA caahie| jisakA paricaya prAge diyA jaaygaa| mATa canda gapta ne yaha sanA ki yahA~ dvAdaza varSa zvetAmbara paramparA me, kalpasatra, yAvazyaka sutra, nandikA ghorabhikSa paDane vAlA hai / taba usane bhI bhadrabAhu se sUtra, RSi-maDalasUtra aura hemacandra ke pariziSTa parva me Na kii| jaisA ki tiloyapaNNattI kI nimna bhadrabAhu kI jAnakArI milatI hai / kalpasUtra kI sthavirAgAthA se spaSTa hai: valI me unake cAra ziSyoM kA ullekha milatA hai| para mauDagharasaM carimo jiNa dikkhaM gharadi cNdguto| ve cAroM hI svargavAsI ho ge| prataeva bhadrabAhu kI ziSya tatto mauDaparA, pavvajja va gehati // -tiloya paNNattI 4.1481 paramparA prAge na bar3ha skii| kintu ukta paramparA bhadrabAha bhadrabAha vahAM se calakara sasagha zravaNa delgola taka ke gurU bhAI sabhUti vijayake ziSya sthala madra se prAge bddh'ii| aaye| bhadrabAhu ne kahA merA prAyuSya alpa hai ataH mai yahIM vahA~ sthUlabhadra ko antima zruta kevalI mAnA gayA hai| digambara paramparA me bhadrabAhu kA paTTakAla 26 varSa rahegA aura vizAkhAcArya sasaMgha prAge cale ge| bhadrabAhu mAnA jAtA hai| aura candragupta vahIM raha gae / candragiri parvata ke zilA aura zvetAmbara paramparA meM paTTakAla 14 varSa batalAyA hai lekha se jJAta hotA hai ki candra gupta kA dIkSA nAma mora vyavahAra sUtra- cheda sUtrAdi graMtha bhadrabAhu zrutakevalI 'pramAcandra' thA, ve bhadrabAhu ke sAtha kaTavA para Thahara ge| dvArA racita kahe jAte hai / aura vIra nirvANa savatse 170 bhadrabAhu vacaH zrutvA candragupto narezvaraH / varSa bItane para svargavAsa mAnA hai| digambaraparamparA asyaiva yoginaH pAveM dadhau jainezvara tapaH / ke anusAra bhadrabAha kA svargavAsa vIra ni. sa.ke candragupta muni zIghra prathamo daza pUviNAm / sarva saghAdhipo jAto visaSAcArya sajJakaH / / 62veM varSa arthAt 365 varSa I0 pUrva mAnA jAtA hai| hariSeNa kathAkoSa 38,36 digambara paramparA meM bhadrabAha zratake valI dvArA racita sAhitya nahIM miltaa| isameM pATha varSa kA antara (a) carimo ma uDadharIso jaravANA cadagupta nnaamaae| vicAraNIya hai| pacamahavyaya gahiyA pravari rikkhA (y)-vocchinnaa|| zruta skaMgha bra0 hemacandra 1. yogIndra sthUlabhadro 'bhUda thAntya zrutakevalI / (a) tadIya ziSyojanicandraguptaH samagrazIlAnata devvRddhH| -paTTAvalI samuccaya 125 viveza yastIvratapaH prabhAvaprabhUta-kIrtirbhuvanAnta- 2. zrIvIra mokSAt varSa zate saptatpane gate sati / rANi // 6 bhadrabAhu rapi svAmI yayau svarga samAdhinA / / zravaNabelagola zi0 pR0 210 pariziSTa parva hemacanda
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkaTa kI sthiti meM samAja kalyANa boDoM kA yogadAna ema. sI.jaina deza meM samAja kalyANa gatividhiyoM ke protsAhita karane ke lie borDa kI mazInarI kA upayoga kiyA gayA karane aura unheM baDAvA dene kI prAvazyakatA hamezA se thaa| morce para jAne vAle javAnoM ko sukha-suvidhAeM pahu~mahasUsa kI jA rahI hai, parantu svataMtratA prApti ke bAda yaha cAne kI dRSTi se keTInoM kA saMgaThanakiyA gayA / himAanubhava kiyA gayA ki rASTrIya stara para samAja kalyANa laya ke sImAvartI kSetroM aura rAjasthAna ke marusthaloM meM kAryakramoM kA saMcAlana tabhI kiyA jA sakatA hai jaba prasUti sevAnoM, DAkTarI sahAyatA bAlavAr3I, zilpa prazisvecchika saMgaThana aura svecchika kAryakartA ina kAryakramo kSaNa tathA mahilAmo ke lie samAja zikSA jaisI bahuddezIya ke lie sAdhana juTAne me gaharI dilacaspI leN| eka aora gatividhiyo se yukta kalyANa vistAra pariyojanAeM saMgasvecchika abhikaraNoM aura svecchika kAryakartAmo aura Thita kI gaI thii| ina pariyojanAmoM kA uddezya sImAdUsarI ora sarakArI mazInarI ke prayAso ko majabata banAne vartI kSetroM ke logo me vizvAsa paidA karanA tathA deza ke ke lie kendrIya samAja kalyANa borDa kA gaThana kiyA gyaa| zeSa bhAgo ke sAtha unakA sAMskRtika aura bhAvanAtmaka yaha eka sarvathA navIna prayoga thaa| gata aThAraha varSoM ke ekIkaraNa karanA thaa| kAryakAla meM borDa ne rASTrIya stara para kalyANa kAryakramoM san 1965 meM pAkistAnI mAkramaNa ke samaya bhI ko baDhAvA dene ke sAtha-sAtha samAja ke darbala voke moca para jAne vAle javAnoM ko sukha-suvidhAeM pahu~cAne prati jana-cetanA paidA kI hai aura rASTrIya tathA kSetrIya aura javAnoM ke parivAroM ke lie kalyANa kAryakrama saMgastara para gaira sarakArI kAryakartAmoM ko kendrIya tathA rAjya Thita karane kI dizA meM borDa kisI se pIche nahI rahA / sarakAro ke sarakArI abhikaraNoM ke sAtha kadhe se kaMdhA hAla hI meM san 1966 meM jaba prAdhra meM bAr3ha AI milAkara kAma karane ke lie prerita kiyA hai| vibhinna to ina donoM rAjyoM ke samAja kalyANa saMgaThanoM ne bAr3ha staro para borDa ke vibhinna kAryakramoM kA sacAlana karane pIDitoM ke lie dhana rAzi tathA sAmagrI ke sagraha meM vAle abhikaraNoM meM 50 hajAra ke Upara kAryakartA salagna sakriya bhAga liyA / san 1971 ke prata meM jaba ur3IsA hai aura inameM se lagabhaga 20 hajAra vyakti svecchika meM tUphAna prAyA to ur3IsA rAjya borDa ne pIr3itoM ke lie saMsthAnoM ke kArya meM sakriya rUpa se salagna hai| borDa ke dhana rAzi tathA sAmagrI ke saMgraha ke sAtha-sAtha kalyANa kArya ke lie kSetra DhUMDha nikAle haiM, jinameM sahasroM niHsvArtha sevAmoM kA saMgaThana bhI kiyaa| kAryakartA, vizeSa rUpa se mahilAe svecchA se kAryarata hai| zaraNArthI zivaroM kI sthApanA aba ina svecchika tathA vaitanika kAryakartAmoM para hamezA maI, 1971 meM pAkistAnI sainika zAsakoM ke jaghanya pUrI taraha nirbhara rahA jA sakatA hai mora rASTrIya, prAkR. bhatyAcAroM aura katlegrAma ke kAraNa hamAre deza meM pUrva tika yA anya vipattiyoM kI avasthA meM logoM ko rAhata baMgAla se lAkhoM zaraNArthiyoM ke mAne se bar3I gambhIra pahuMcAne ke uddezya se ina para upayoga liyA jA sakatA sthiti paidA ho gii| isa kaslegrAma se logoM meM dahazata phaila gaI aura ve mAsAma, meghAlaya, tripurA tathA pazcimI sImAvartI kSetroM meM kalyANa-kArya baMgAla ke ziviroM meM ikaTThe hone lge| sarakAra aura pahalI bAra san 1962 me cInI prAkramaNa ke samaya baMgalA deza sahAyatA samiti ke prayAsoM kI pUrti ke lie. javAnoM ke lie sAmagrI, upahAra aura UnI vastra ikaTThe kendrIya samAja kalyANa borDa kI adhyakSatA kI mora se
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 barSa 24,ki.6 anekAnta deza ke svecchika aura vaitanika kAryakartAmoM se manaroSa lie patra-patrikAeM aura pustakeM ikaTThI kI gii| kiyA gayA ki ve sahAyatA mora mAzraya ke lie sAmAjika kAryakartAmoM aura svecchaka saMgaThanoM kA yogadAna bhArata ke dvAra khaTakhaTAne vAle zaraNArthiyoM ke lie dila rAjya boDo kI adhyakSAnoM ne javAnoM ke lie upakholakara dAna deM / borDa ne baMgalA deza ke zaraNArthI ziviroM hAra; sigareTa, mevA prasAdhana vastueM tathA UnI vastra ke lie pUrNata: sajijAta calate-phirate aspatAloM ke lie ikaTThA karane ke lie svecchi sagaThanoM pora svecchika dhanarAzi dene kA prastAva rkhaa| kAryakartAmoM ke nAma apIla jArI kii| svecchika kAryapazcima bagAla maura tripurA me baMgAla deza sahAyatA kartA jilA mora grAma staroM para javAnoM ke parivAroM kI samiti ke kSetrIya adhikAriyoM ko borDa ke rAjya stara ke mAvazyakatAmoM kA prAkalana karane ke lie, unake sAtha abhikaraNoM ne zaraNArthiyoM ke lie sIdhe hI sAmagrI prora sIdhe saMparka sthApita kara rahe haiM aura zikSA meM sakSipta vastra bheje / isake alAvA borDa ke svecchika tathA vaitanika pAThyakrama jaise samucita punarvAsa kAryakramoM kI yojanA banA karmacAriyoM ne ina zaraNArthiyoM ko rAhata pahu~cAne kI rahe haiM tAki do sAla ke andara-andara javAnoM kI mahilA dRSTi se 50 hajAra rupaye se adhika ikaTThe kie| isake sadasyoM ko miDila yA maiTrika taka kI zikSA dI jA sake atirikta praruNAMcala, tripurA pazcima bagAla, himAcala maura unheM utpAdana ekatoM me prazikSaNa diyA jA sake pradeza aura hariyANA ke rAjya boDoM ne eka lAkha rupaye se jahAM ve kAma dvArA apanI rojI kamA sakeM aura parivAra adhika saMgraha kie aura yaha dhanarAzi sIdhe hI pradhAna maMtrI, kI prAya meM paryApta vaddhi kara skeN| sabaddha rAjyoM ke mukhya maMtrI yA bagalA deza sahAyatA saMgharSa ke daurAna borDa ke svecchika saMgaThanoM ne janatA samiti ke adhikAriyo ko dii| ke manobala ko UcA uThAne kI dizA meM kArya kiyA aura tripurA, aruNAcala aura pazcima bagAla ke rAjya use raktadAna ke lie prerita kiyaa| mahilA sAmAjika boDoM kI adhyakSAmro ke netRtva me svecchika kAryakartAmoM kAryakartA aspatAlo meM gae aura unhoMne ghAyala javAnoM ke ne apane sImita sAdhano aura durgama sacAra vyavasthA ke lie kalyANa sevAoM kI vyavasthA kii| rAjasthAna me bAvajUda bagalA deza ke lAkhoM zaraNArthiyoM ko prAzraya svecchika saMgaThanoM ne bAr3amera pora jaisalamera ke ilAkoM me diyaa| kAryakartR yo ne zaraNArthiyo ko bahumukhI sevAeM lar3ane vAle javAnoM ke lie zAnadAra kAma kiyaa| javAnoM upalabdha karAne kI daSTi se zaraNArthI rAhata samiti kA ke parivAroM ke lie TrAMjisTara, prezara kukara tathA anya nirmANa kiyaa| upahAra aura ghAyala sainikoM ke lie vastra ikaTThe kie bagalA deza meM svataMtra nAgarika ke rUpa me svadeza ge| unhone yuddha meM vIra gati prApta yA apaMga parivAroM vApasa lauTAne vAle zaraNArthiyoM ke lie mahilA sAmA- ke pate ikaTThe kie aura unheM sahAyatA pahu~cAne ke lie jika kAryakartA prAvazyaka suvidhAeM juTA rahe haiN| unase saparka sthApita kiyaa| javAnoM kI viSavAnoM aura parivAroM ke lie kalyANa uttara pradeza meM kalyANa kAryoM kA sagaThana kAryakrama uttara pradeza rAjya borDa ke eka adhikArI ne bulandahAla hI meM disambara, 1971 me pAkistAna ke sAtha zahara jile meM eka ghAyala javAnoM kI patnI se saMparka saMgharSa ke daurAna borDa ne cunautI kA phira sAmanA kiyaa| sthApita kiyA aura usake kaI najadIkI saMbandhiyoM, par3oyuddha meM sthAnIya rUpa se apaMga hone vAle yA vIra gati pAne siyoM, aura aspatAla tathA jilA adhikAriyo ke vAle javAno kI vidhavAtroM aura parivAroM ke punarvAsa ke sahayoga se isa prakAra kI samucita vyavasthA kI, jisase lie kendrIya nAgarika pariSada tathA sthala, jala eva vAyu- use koI kaThinAI na ho / eka javAna se kucha mahatvapUrNa senA patnI saMghoM ke sAtha ghaniSTha sahayoga se kAma kiyaa| sainika kAgajAta kho gae the| uttara pradeza ke mahilA kAryakendrIya stara para, aspatAloM meM javAnoM ke manorajana ke kartAmoM ne ina kAgajAta kI chAnabIna karane aura unheM
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkaTa kI sthiti meM samAja kalyANaboDoM kA yogarAma samucita pradhikAriyoM taka pahu~cAne kI dizA meM bahuta kI Una miloM se riyAyatI kImatoM para una upalabdha 'zAnadAra kAma kiyaa| karAne ke lie uttara pradeza rAjya borDa ke sAtha saMparka uttara pradeza meM, sabhI jiloM meM, jilAmajisTreToM ke sthApita kara rahe hai| sahayoga se kendrIya jilA nAgarika pariSade banAI gii| sArvajanika kAryakartAmoM ke prayAsoM kA hI yaha paripariyojanA stara para pariyojanA ke karmacArI praura NAma hai ki tamilanADU ke loga rAjya sarakAra aura svechika kAryakartA javAnoM ke lie caMdA aura sAmAna sainika adhikAriyoM ke sAtha milakara kAma kara rahe haiN| bakatrita karane kI dizA me hara sabhava prayAsa kara rahe haiN| unhoMne sainikoM ko sukha-suvidhAe pahu~cAne kI dRSTi se deharAdUna meM kaI svecchika saMgaThanoM ne kendrIya samAja sarakArI adhikAriyoM, sAmAjika kAryakartAoM, vyApAriyoM kalyANa borDa ke eka sadasya ke prabhAvazAlI netRtva meM tathA sainika adhikAriyo kI baiThakoM kA pAyojana kiyA sahasroM rupaye mUlya kI prasAdhana sAmagrI praura UnI vastra hai| unhoMne sainikoM ke lie sAmAna ikaTThA kiyA hai, ikaT kie| unake lie aspatAloM meM sevAeM upalabdha karAI hai paura raktadAna ke prAndolana ko bar3hAvA diyA hai| maruNAMcala meM zilAMga ke ThelaTsa klaba kI mahilAmoM ne, aruNAMcala rAjya borDa kI adhyakSA ke netRtva meM, paMjAba ke kaniSTha sAmAjika kAryakartA 3 disambara, 1971 se hI yuddha prayAso me apanA niraMtara paMjAba me svecchika kAryakartApoM ne hAspiTala velayogadAna denA prArambha kara diyA thaa| unhone prArthAmaka pheyara sosAiTI aura paMjAba kI kendrIya nAgarika pariSada cikitsA kakSAmoM kA saMgaThana kiyA, blaika AuTa sabadhI ke sAtha milakara javAnoM ke lie suvidhAeM upalabdha karAI nirdezo kA pAlana karAne meM adhikAriyoM kI sahAyatA hai| parivAra aura bAla kalyANa pariyojanAmoM ko kAryakI, logoM ko rakta dAna ke lie prerita kiyA, aspatAloM kArI samitiyo ne jilA adhikAriyoM ke sAtha milakara meM ve ghAyaloM ko dekhane gae, ghAyala javAnoM meM unhoMne kAma kiyA aura javAnoM ke kalyANa ke lie adhika se pAThaya sAmagrI, phala, sigareTa, antardezIya patra, bijalI ke adhika sahAyatA dii| unhone javAno ke lie kaiTInoM kA hITara, miTTI ke bartana aura jurAbeM vitarita kii| unhone sagaThana kiyA aura una sainikoM ko cikitsA sevAeM taka paspatAloM me emplIhAyara aura lAuDaspIkara upalabdha karAI, jinhe inakI AvazyakatA thii| unhone lgaa| aba ve apaga sainikoM ke ghara vApasa loTane para rakta dAna ke lie vAtAvaraNa taiyAra kiyA aura javAnoM eka naI canautI kA sAmanA karane ke lie apane ko ke lie dhanarAzi ekatrita kI tathA anya sAmAna jttaayaa| taiyAra kara rahe hai| unhone yuddha me vIragati prApta yA apaga sainikoM ko saMbhava rAjya pratijJA samitiyoM ke sAtha yuddhayoga sahAyatA pahu~cAne kI dizA me zAnadAra kAma kiyA aura unake parivAroM ke punarvAsa ke lie samUcita yojanAeM javAno ke parivAroM ke sAtha saparka sthApita karane / aura rAjya sarakAra dvArA sthApita rAjya pratirakSA sami- bnaaii| tiyoM ke sAtha sakriya sahayoga karane ke alAvA, prAndhra. mAdhApura gAMva kI mahilAoM kA prazaMsanIya kArya pradeza ko svekSika saMsthAno ne sthAnIya kapaDA miloM se hAla ke hinda-pAka sagharSa me jaba duzmana ke havAI zika kA kapar3A ikaTThA kiyA aura hamaloM se hamAre eka havAI aDDe ko bhISaNa kSati pahu~cI vitaraNa ke lie isake vastra taiyAra to bhuja-khavADa-bannI parivAra aura bAla kalyANa pariyo ra unake parivAro kI nyUnatama janA ke mukhya kendra mAghApura gAva kI lagabhaga 150 kAmabhAvazyakatAmoM kI zarta hetu dhana saMgraha ke lie ve philma kAjI mahilAbhoM ne pratira -zo mora ceriTa zo kA prAyojana kara rahe haiN| ve kAnapura tatkAla hI najadIka ke gAMvoM meM lAmoM ne pratirakSA adhikAriyo ke anurodha para
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262, varSa 24, ki.6 mAvazyaka sAmagrI ..kA prabandha kiyA aura binA kucha . sAmanA karane ke lie kendrIya samAja kalyANa borDa ne pArizramika lie prAra dina ke andara havAI paTTI kI zikSA ke saMkSipta pAThyakrama aura utpAdana ekara jaise marammata kara dii| pratirakSA adhikAriyoM ke prAkalana ke viziSTa kAryakrama zurU.karane ke lie san 1971-1972 anusAra unheM isa prakAra kI marammata meM eka mahIne se meM apane bajaTa meM se 65 lAkha rupaye kI dhanarAzi Upara lgtaa| nirdhArita kI hai| samasyA kI vizAlatA ko dekhate hue gujarAta borDa kI adhyakSatA kA daurA yaha dhanarAzi aparyApta hai, isalie borDa ne javAnoM ke gujarAta rAjya borDa kI adhyakSA ne yuddha-pIDita parivAro ke lie kalyANa koSa kI sthApanA kI hai aura logoM se milane ke kucha, banAmakaNThA aura jAmanagara jiloM borDa kI adhyakSatA meM isa koSa me dila kholakara dAna ke sImAvartI gAMvoM kA nirIkSaNa kiyaa| vaha dantivADA, dene ke lie janatA se apIla kI hai| viziSTa mAvazkabhaja, jAmanagara, ahamadAbAda, dhaMgAnA aura prokhA me tAnoM aura sthAnIya paristhiliyoM ko dRSTi me rakhate hue senA mukhyAlaya ke sainya adhikAriyoM se milI tAki zatra aura kalyANa yojanAe zurU kI jaaegii| borDa dvArA sahAke havAI aura samudrI hamalo ke kAraNa kSatigrasta samudra yatA prApta 6 hajAra saMsthAnoM ke alAvA, aba bhI bahuta taTavartI gAMvo me kalyANa vistAra pariyojanAe saMcAlita se logo kI vizAla sakhyA aisI hai jo samAja kI sevA kI jA sake aura gAva vAloM ke manobala ko UcA ke lie Atura haiM. parantu netRtva aura samucita mArgadarzana uThAyA jA sake / ina kSetro me darjIgiri pora banAI ke ke prabhAva meM usakA prabhAvakArI aura ThIka DhaMga se upaekaka, bAlavADI tathA mahilA maDala aura mahilAmo ke yoga nahI kiyA jA sakA hai| kendrIya samAja kalyANa lie vayaska sAkSaratA kakSAe sthApita karane kA prastAva borDa deza bhara ke sAmAjika kAryakartAmo paura svecchika saMsthAnoM ko protsAhita karane kA sadaiva yatna karatA rahA javAnoM ke parivAroM ke lie kalyANa koSa hai tAki ve na kevala samAja ke durbala vargoM ke lie viziSTa kendrIya samAja kalyANa borDa ne sAre deza ke svecchika kAryakrama sagaThita karane kI dizA meM apane prayAsoM ko kAryakartAmoM ko sakriya karane, bAharI prAkAntAyo kI ekajuTa kara sake balki rASTrIya sthAnIya staroM para mAnava cunautI kA sAmanA karane tathA bAr3ha aura tUphAna jaisI devI yA prakRti dvArA prastuta cunautI kA sAmanA karane ke lie vipattiyo kA mukAbalA karane ke alAvA, sabhI avasaroM ___samucita vAtAvaraNa kI dRSTi kara sake aura janatA ko para sphatimAna netRtva pradAna kiyA hai| yuddha meM mAre gae protsAhita kara skeN| yA apaga hue javAnoM ke parivAro punarvAsa kI cunautI kA zodha-kaNa paramAnanda jaina zAstrI hindI sAhitya ke kaviyoM kA prabhI taka jo itivRtta sA sAhitya racA gayA hai jisa para tulanAtmaka aura samA. saMkalita hupA hai, usame bahuta se kaviyoM kA itivRtta locanAtmaka nibandhoM ke likhe jAne kI prAvazyakatA hai| saMkalita nahIM ho sakA, itanA hI nahIM kintu unakA vartamAna meM hindI sAhitya para jo thIsisa (nibandha). nAma aura racanAdi kA koI paricaya nahI likhA likhe jA rahe haiM, jina para lekha ko ko yUnivarsiTiyo se gayA / usakA kAraNa tadviSayaka anusandhAna kI kamI hai| pI0 eca0DI0 kI DigrI milatI hai| uga thIsiso me anya bhASAmro kI taraha hindI bhASA me jainiyo kA bahuta aneka sthala aura bhaddI bhUle rahane para bhI unako sudhArane .
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoSaNa 212 kI mora koI kadama nahIM uThAyA jAtA, aura na unakA prastuta hemarAja godikAne prAgare vAle hemarAjakI TIkA ko nirNaya karane vAle vidvAna una nibandhoM kA AdyopAnta dekhakara pravacanasAra kA padyAnuvAda banAyA hai| prathama hema. adhyayana hI karate hai isalie parimArjana kI pora unakA rAja kI racanA pravacanasAra TIkA, bhaktAmara stotra padyAnudhyAna jAtA hI nhii| aisI sthiti meM una nibandho me vAda, zvetAmbara caurAsIbola, mamayasAra TIkA, karmaprakRti nihita bhUloM kA parimArjana nahIM ho pAtA, aura ve bhUleM TIkA Adi granthoM kI racanA kI hai| aura dUsare hemarAja barAbara banI rahatI hai| yahA~ eka aise hI nibandha kI bhUla ne pravacanasAra padyAnuvAda, dohA zataka prAdi gratha likhe kI pora pAThako kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hUM jo hai| ima sakSipta paricaya para se DA. vAsudevamiha apanI dibandha 'apabhraza aura hindI meM jaina rahasyavAda' para bhUla kA parimArjana karane meM samartha ho skege| likhA gayA hai / jisake lekhaka hai DA0 vasudeva siha ema0 yaha to thIsima kI sabase sthUla bhUla kA namUnA mAtra yaha zodha prabadha saM. 2022 me prakAzita bhI ho cukA hai| jisameM do vibhinna jAtIya vidvAno ke maataahai| maiMne usakI eka prati prabhI munzIlAla, manoharalAla pitAmoM, sthAno aura kRtiyoM ko eka hI batalAyA gayA naI saDaka se kharIdI hai| usake tRtIya adhyAya ke pRSTha hai, jisase spaSTa jAna paDatA hai ki lekhaka ne isa para 122 para (16) pADe hemarAja zIrSaka ke nIce unakA aura zodha karane kA prayatna nahIM kiyaa| anyathA aisI sthala unakI kRtiyoM kA paricaya karAyA gayA hai| jisame bhUla nahI ho sakatI thii| aba lekhaka kI dUsarI bhala kA hemarAja nAma ke do vibhinna jAniyo ke vidvAno ko eka paricaya dekhie| hemarAja ke rUpa me saMkalita kara liyA hai aura dono kI isI prabandha ke pRSTha 86-87 para bhagavanIdAsa kA racanAmoM ko bhI eka hemarAja kI racanA mAna lI gaI hai| paricaya dete hue likhA hai ki-"pa0 paramAnanda zAstrI ne sAtha hI prAgarAvAsI pADe hemarAja agravAla kA bhagavatIdAsa nAma ke cAra vidvAnoM kI kalpanA kii| paricaya aura sAgAnera tathA kAmAvAsI hemarAja khaMDela- Apake mana se prathama bhagavatIdAsa pANDaM jinadAsa ke ziSya the bAla godikA paricaya donoM ko eka rUpa me sambaddha kara dUsare banArasIdAsa ke mitra the| tIsare ambalA ke nivAsI diyA hai| anekAnta patra meM dvitIya hemarAja ne apane aura prasiddha kavi tathA aneka graMtho ke racayitA the aura nisAra ke padyAnuvAda meM likhA hai ki isake sambandha cauthe bhaiyA bhagavatIdAsa 18vI zatAbdI ke kavi the zAstrI nemaketa bhI kiyA jA cukA hai lekhaka ne isa saMbaMdha jI kA yaha anumAna praspaSTa aura kathana paraspara virodhI meM koI anveSaNa nahIM kiyA, aura na yaha socane-samajhane hai| banArasIdAsa ke mitra bhagotIdAsa aura kavi bhagotIkA prayatna hI kiyA hai ki AgarAvAsI hemarAja kI dAsa ko bhinna-bhinna vyakti kyoM mAnA gayA zAstrI pravacanasAra kI gadyaTIkA' (saM0 1706) ko dekhakara jo jI ne isakA koI kAraNa nahIM btlaayaa|" bhAI use dekhakara kAmAvAle hemarAja godikA ne isa prabandha ke lekhaka DA. vAsUdevasiMha jI ne jo 7 kA padyAnavAda' karane kA ullekha kiyA hai| niSkarSa nikAlane kA prayatna kiyA hai, vaha yukta yakti nahI hai| kyoMki maine apane bhagavatIdAsa nAma ke cAra vidvAna 1. satrahasa nava prautara mAghamAsa sita pAkha / nAmaka ke lekha me unakA prAdhAra bhI diyA hai aura likhA paMcami prAditavAra ko pUrana kIno kAma / hai eka pANDe jinadAsa ke guru brahmacArI bhagavatIdAsa the| 2. satraha paccIsako varatai savata sAra / maiMne apane lekha meM yaha kahI nahI likhA ki-"prathama kAtika sudi tithi pacamI pUrana sabhI vicAra / -pravacanasAra padyAnuvAda TIkA pADe hemarAja upagArI nagara pAgare me hitkaarii| 3. pAMDe hemarAja kRta TIkA par3hata bar3hata sabakA hita nIkA gopi praratha paragaTa kari dIno, sarala vacani kA tina yaha prathasaTIka banAyo bAlabodhakari pragaTa dikhaayo| raci sukha liinhoN| vahI pravacanasAra TIkA prazasti pravacanasAra TIkA hemarAja godikA sa. 1725 meM 1. dekhe bhanekAnta varSa 7kiraNa .. X
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264, varSa 24, ki0 6 bhagavatAdAsa pANDe jinadAsa ke ziSya the / " yaha vAkya Apane kaise? maiMne brahAcArI bharatIdAsa ko pANDe jinadAsa kA ziSya nahIM guru likhA hai / ataH yaha grApakI dUsarI bhUla hai| maiMne to pANDe jinadAsa ke jayU svAmI carita kI prazastikA nimna vAkya bhI prastuta kiyA hai jisase spaSTa ho jAtA hai ki pANDe jinadAna bahma bhagaantares frog the| "brahmacArI bhagotIdAsa, tAko ziSya pANDe jinadAsa / " ataH spaSTa hai ki brahmacArI bhagavanI dAma ke ziSya jinadAsa the na ki jinadAsa ke ziSya bhagavatIdAsa | aisI ulTo mAnyatA kI kalpanA Apane kaise karalI, isakA koI pramANa upasthita nahI kiyA / lekhaka ko cAhie ki vaha apane isa vipa rIta kayana kI puSTi meM koI Thosa pramANa upasthita kare / anyathA apanI bhUla svIkAra kareM / dUsare yaha bhI vicAraNIya hai ki pADe jinadAsa ke guru bhagavatIdAma saM0 1640 se pUrva ke vidvAna hai / unakA koI paricaya abhI taka nahIM milA / sambhavataH ina brahmacArI bhagavatIdAma se banArasIdAsa kA paricaya bhI nahIM huA jAna pdd'taa| kyoMki inake ziSya jinadAsa ne sa0 1640] jambUsvAmI carita batAyA taba banArasIdAsa kA janma bhI nahIM huA thA / dUsare bhagavatIdAsa jinhe banArasIdAsa ne nATaka samayasAra prazasti meM 'sumati bhagotIdAsa' likhA hai / bhora 10 hIrAnanda jI ne pacAstikAya kI prazasti me 'vahA~ bhagotIdAsa hai jJAtA' rUpa se ullekha kiyA hai / ve kauna se bhagonIdAsa hai, aura kahA~ ke nivAsI hai, kucha kucha jJAta nahIM hotA / bUr3hiyAvAle tRtIya bhagavatIdAsa kA sambandha AgarA se jarUra rahA hai| dhanekAnta rahe tIsare bhagavatIdAsa jI bUr3iyA vidhA ke nivAsI the unakI jAti agravAla thI, unake pitA kA nAma kisanadAsa thaa| yaha dillI ke bhaTTAraka mahendrasena ke ziSya the / para inhone banArasIdAsa kA ullekha taka nahIM kiyA / 1. savatsara soraha bhae cAlIsa tAsa Upara hna gae / bhAdovadi pAMcami guruvAra, tA dina kiyo kathA uccAra | zrIra na dhanya sUtro se hI jJAta ho sakA ki prastuta bhaga vatIdAsa banArasIdAsa kI goSThI ke vidvAna haiN| bhaTTAraka vidvAna hone ke nAte inase unakA sAkSAtkAra bhI nahIM hunA jAna paDatA / yaha bhagavodAsa AgarA meM jarUra rahe hai'| sa. 1651 me unhone zrargalapura jina vandanA nAma kI racanA banAI thI, vahA~ ke mandiroM kA darzana kiyaa| unake sAtha rAmanagara ke aneka sajjana usa yAtrA me sAtha the| sa0 1396 meM AgarA meM unhoMne koI pratha bhI likhaayeN| inakI racanAe~ saM0 1651, 1664, 1680, 1687 1701 aura antima racanA ma0 1704 me sulatAnapura (AgarA ) meM likhI gaI yaha dIrghajIvI vidvAna the / yaha bhaTTArakIya vidvAna the tathA kavi the / inheM DAkTara sAhaba ne hai, yaha ambAlA ke nivAsI ambAlA kA nivAsI likhA nahIM hai / yaha jagAdharI ke pAsa bUDhiyA ke nivAsI haiM pahale yaha sampanna kasbA thA / aba yaha khaMDaharoM meM pariNata hogayA hai / yaha kasvA paMjAba me thA, aura usakA jilA amdAlA hai| jilA me rahane sa kavi ambAlA ke nivAmI nahIM kahe jA sakate / caturtha bhagavatIdAsa grosavAla the| aura adhyAtma viSaya ke acche vidvAna the, unakI kavitA hai aura adhyAtma rasa se sarAbora hai / yaha 18vI zatAbdI ke vidvAna hai aura brahAdinAsa ke kartA hai| inakA goSa kaTAriyA yA binAsa meM inakI 17 racanAoM kA saM0 1731 se 1755 taka kA saMkalana hai / pAThaka dekhe inake paricaya me kyA asamaMjasa zrIra asambaddhatA hai yaha pAThakoM para hI chor3A jAtA hai| ve ise par3hakara DA0 vAsudevasiMha ko sambaddhatA kA acchA pariSaya pA sakeMge / aura isase unakA bhI samAdhAna ho sakegA / 2. nagara bUDie vase bhAgotI, janmabhUmi hai prAsi bhagotI / agravAla kulavaMsala gotI, paDita pada jana nirakha bhagotI sItAsa pravAsti inakA vizeSa paricaya ke lie dekhe / - anekAnta varSa 20, kiraNa 2, pR0 104 3. inake paricaya ke lie dekheM / - anekAnta varSa 14, kiraNa 10 10 227 mora 356
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara paMcAla ko rAjadhAnI ahicchatra paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya itihAsa meM ahicchatra kA prAcIna nagara ke gayA thA / kintu yaha jisa janapada kI rAjadhAnI thI usakA rUpa meM ullekha milatA hai| yaha nagara uttara pAcAla kI nAma 'pAcAla' thA / purANoM meM janapada kA pAMcAla nAma rAjadhAnI thaa| yahA~ aneka rAjAmoM ne rAjya kiyA hai| par3ane kA kAraNa eka rAjA ke pAca laDake the / unameM pahicchatra bhagavAna pAzvaM nAtha kI vaha tapo bhUmi thI, jahA rAjya ke pAMca bhAga bATe jAne ke kAraNa ise 'pAMcAla unhone 846 IsavI pUrva pApI kamaTha ke jIva dvArA kiye sajJA prApta huii| ho sakatA hai isakA aura anya koI gae ghora upasagoM ko sahA thaa| aura dharaNendra padmAvatI kAraNa rahA ho, viSNu purANa me likhA hai ki jisa rAjya ne usakA nivAraNa kiyA thaa| upasarga dUra hote hI ke saMrakSaNa karane ke lie pAMca samartha vyakti yatheSTa hoM pArzvanAtha ko kaivalya kI prApti huI thii| usI samaya se usa rAjya kI saMjJA pAcAla hai' 'paJca pralaM iti paMcAlam / isakA nAma ahicchatra pdd'aa| yajurveda, brAhmaNa pranthoM, pAraNyako tathA upaniSadoM meM mahAbhArata ke anusAra pAMcAla kA vizAla kSetra himA deza tathA usameM nivAsa karane vAle logo ke lie pacAla laya parvata se cambala nadI taka vistRta thaa| uttarIpAMcAla nAma kA ullekha pAyA jAtA hai / paravartI saskRta sAhitya, yA ruhelakhaNDa kI rAjadhAnI ahicchatra thI / aura dakSiNa pAlI nikAya grathoM aura jaina sAhitya me paMcAla ke aneka pAcAla kI rAjadhAnI kAmpilya thii| mahAbhArata ke yuddha ullekha milate hai| se pUrva (1430 IsavI ke lagabhaga) pAcAla meM drapada nAma prAcIna ahicchatra nagara ke avazeSa uttara pradeza ke kA rAjA rAjya karatA thaa| kaurava-pANDavake garU droNAcArya barelI jile me vartamAna rAma nagara gAva ke samIpa TIloM ne usa para vijaya prApta kI thI / droNa ne uttarI pAcAla para svaya adhikAra kara liyA thA / parantu rAjya kA me vikhare par3e hai / ahicchatra pahu~cane ke lie pahale barelI dakSiNI bhAga drupada ko vApisa kara diyA thaa| ahicchatra se pAvalA nAmaka sTezana jAnA par3atA hai| aura prAvalA jisa janapada kI rAjadhAnI thI usakA nAma mahAbhArata meM se kaccI sadraka dvArA 10 mIla uttara me moTara yA tAMge eka sthAna para ahicchatra viSaya ullikhita hai: se calakara ahicchatra pahu~cate hai| isa purAtana nagarI ke ahicchatra ca viSayaM droNaH samabhipadyata / Dhaha kaI mIla ke vistAra meM phaile hue hai| rAmanagara se eva rAjannahicchAtrA purI janapadA ytaa|| lagabhaga Der3ha mola bhAge pahicchatra ke purAne avazeSa milate uttara aura dakSiNa paMcAla kI sImA ke madhya gagA haiN| yaha kilA aAjakala mAdi koTa ke nAma se prasiddha hai| isa kile ke sambandha meM yaha janazruti hai ki ise rAjA nadI thI / kintu uttarI pAMcAla kI sImA nizcita nahIM Adi ne banavAyA thA, aura vaha jAti se mahIra thaa| thii| saMbhavata: himAlaya parvata usakI uttarI sImA kA eka dina vaha kile kI bhUmi para soyA huprA thA, usake nirmApaka rahA ho / vaidika sAhitya meM ahicchatra kA nAma 'paricakrA' .. Upara eka nAga ne chAyA kara dI thI / droNAcArya use isa milatA hai / ho sakatA hai ki usa samaya isa nagara kA 1. vimala caraNa lAhA paMcAlaja eNDa deyara kepiTala svarUpa cakrAkAra yA golAkAra rahA ho| mahA bhArata 'ahicchavA' (mavAyara prApha di prArkelAjikala sarve kAla me paricakA ke sthAna para ahichatra' nAma rUTa ho grApha iDiyA sakhyA 67) pR0 1.3 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 varSa 24, ki06 anekAnta avasthA meM dekhakara bhaviSya vANI kI thA ki vaha kisI kamaTha kA jIva saMvara deva vimAna meM kahI jA rahA thaa| dina uttara pradeza kA rAjA hogaa| kahate haiM ki vaha usakA vimAna ikAika ruka gayA, usane nIce utarakara bhaviSya vANI satya siddha huI, aura vaha isa nagara kA rAjA dekhA to use pArzvanAtha dikhAI pdd'e| unheM dekhate hI banA / koTa kA vartamAna gherA sAr3he tIna mIla ke lagabhaga usake pUrva bhava kA vaira smRta ho uThA, pUrva vaira ke smRta hai| isa kile ke cAroM mora eka caur3I parikhA khAI hote hI unane kSamAzIla pAvaM nAtha para ghora upasarga thI jisameM pAnI bharA rahatA thA / khAI ke cinha prava kiyA / itanI adhika varSA kI ki pAnI pArzvanAtha kI bhI dikhAI par3ate haiN| purAne koTa ke TIle rAmanagara ke grIvA taka pahu~ca gayA, kintu phira bhI pArzvanAtha apane prAsa-pAsa taka phaile hue haiM / ye TIle prAcIna madiroM, dhyAna se vicalita nahIM hue / tabhI dharaNendra kA prAsana stUpoM aura anya imAratoM ke sUcaka jAna par3ate haiN| kampAyamAna humA mora usane pravadhijJAna se pAzvanAtha baudoM ne ukta janazruti me parivartana kiyA / kyoM para bhayAnaka upasarga honA jAnakara tatkAla gharaNendra panAkinasAMga ne likhA hai ki nagara ke bAhara nAgahRda vatI sahita pAkara unheM Upara uThAkara unake sira para athavA sapaM sarovara thA jisake samIpa buddha ne sAta divasa phaNa kA kSatra tAna diyA / upasarga dUra hote hI unheM taka nAgarAja ke pakSa meM pracAra kiyA thA / aura samrAT jJAna prApta ho gayA / pazcAt usa sambara deva ne bhI azoka ne isa sthAna para stUpa banavAyA thA merA anumAna unakI zaraNa me samyakatva prApta kiyaa| pora anya sAta hai ki bauddha kathA me nAgarAja ko phaNa phailAkara buddha para sau tapasviyo ne bhI jina dIkSA lekara mAtma kalyANa mAyA karate dikhalAyA gayA hai merA yaha bhI vicAra hai ki kiyaa| isa ghaTanA kA ullekha bhAcArya samantabhadra ne ukta ghaTanA ke sthAna para banAe gae stUpa kA nAma mahi- vRhatsvayaMbhU stotra meM kiyA hai| cchatra (sarpachatra) rakhA hogaa| ahicchatra kA ullekha prAcArya somadeva ne apane pAzrvanAtha banArasa ke rAjA vizvasena bhora vAmA yazastilaka campU [zaka saM0881 --vi0 saM010 devI ke putra the| pArzvanAtha kumAra avasthA me eka dina ke upAsakAdhyayana meM kiyA hai| ho jAne kaLatapa hariSeNa ne apane kathAkoza kI 12vIM kathA me pahisiyo ko agni jalAkara tapa karate dekhaa| pAzrvanAtha ne chatra ke rAjA durmukha kA ullekha kiyA hai| pora 20 apane viziSTa jJAna se yaha jAnakara unhone tApasa se kahA vI kathA me kevala pahicchatra kA ullekha hI nahIM kiyA milI kA gala kintu vahA~ ke rAjA vasupAla ne eka uttuga sahastra kUTa hai| lakaDI cIrane para usame se sarpa yugala niklaa| caityAlaya kA nirmANa karAyA thA aura bhagavAna pArzvanAtha pArzvanAtha ne unhe maraNAsanna jAnakara paca namaskAra kI eka sundara kalAtmaka mUrti tayyAra karAkara usameM matra unake kAna meM par3hA / usake prabhAva se vaha yugala virAjamAna kI thii| rAjA ne eka kalAkAra dvArA pAva mara kara nAga kumAra devoM kA adhipati dharaNendra aura nAtha kI mUrti kA nirmANa karAyA, kintu vaha use pUrI padmAvatI humA / isa ghaTanA ke bAda pArzvanAtha dIkSita nahIM banA sakA / paura bhI aneka kalAkAra pAe, para ve ho gae / vihAra karate hue ve ahicchatra phuNce| bhI use banA nahIM sake / bahuta dinoM bAda dUsarA kuzala vAstava meM yaha ghaTanA san 876 Isavo pUrva tIrthakara 1. pAJcAla dezeSu zrImatpAvanAtha paramezvarayazaH pArSanAtha ke tapasvI jIvana se sambandhita hai / buddha to prakAzane mantre pahicchetre candrAnanAGganAratikusuma usa samaya paMdA bhI nahIM hue the| aura na unake jIvana ke cApasya dviSa tapasya bhUpate ruditodita.........." sAtha aisI koI ghaTanA hI ghaTI hai| aisI sthita meM bauddhoM -upAsakAdhyayana pR084 ke sAtha isa ghaTanA kA sambandha batalAnA ucita pratIta 2. pahicchatrapure rAjA durmukho'bhvdiddhdhii| nahIM hotaa| jaba ve ahicchatra meM dhyAnastha the usa samaya -hariSeNa kathAkoza pR0 22
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pavAla kI rAjadhAnI pahilDana 267 kalAkAra pAyA baha vinIta veza meM rAjA ke sAmane upa. kii| prataH usakA nAma pahicchatra loka meM prsittmaa| sthita humA / rAjA ne bar3e koSa meM usase kahA / kalAkAra uttarapurANa meM bhI pAzrvanAtha ke upasarga nivAraNa dekho, hamane anekoM kalAkAroM ko asIma dhana diyA, kA ullekha hai| paura' upasarga dUra hote hI kaivalajJAnakintu ve mukhaM the isIlie mUrti kA nirmANa nahIM kara prApti kA varNana kiyA gayA hai| ske| tuma adbhuta citrakAra ke rUpa meM pAe ho, prataH dakSiNI paMcAla kI rAjadhAnI kAmpilya meM dazavAM isa pratimA ko zIghra tamyAra karo / isa upalakSa pakravartI hariSeNa humA aura bArahavA pakravartI brahmadatta / me maiM tumheM bahuta dhana dUMgA / yadi tuma kalA meM pAraMgata rAmAyaNa meM bhI pAMcAla ke rAjA brahmadatta kI parcA na ho to isI samaya yahAM se cale jAmro / kalAkAra ne milatI hai| kahA ki pApa praba adhika na kahie / maiM pratimA tayyAra mahAbhArata yuddha ke bAda uttara pAMcAla tathA pahikaratA hai| rAjA ne kalAkAra ko tAmbala dekara vidA cchatra ke sambandha meM kucha vizeSa jJAta nahIM hotaa| kahA kiyA / kalAkAra ghara calA gyaa| vahAM usane bar3I bhakti / ra calA gayA / vahA usane bar3A bhAvata jAtA hai ki paMcAla ke uttara pazcima me nAga jAti kA se jinendra bhagavAna kI pUjA kI, aura vahAM sthita prAcA- prAbalya hA pora isa jAti ke netA dvArA parIkSita kI raniSTha muni kA stavana kiyA / aura gurU ke samakSa baiThakara matyu huI / kuru pAMcAla janapada para usakA kSaNika prabhutva bhakti se unakI vinaya karane lgaa| usane munirAja se rhii| parantu janmejaya ne unheM bar3I saMkhyA meM vina nivedana kiyA, ki he muni nAtha ! jaba taka bhagavAna kiyaa| pAzrvanAtha kI pUjA nahI ho jAtI taba taka ke lie kA pUjA nahA hA jAtA taba taka ke lie solaha janapado me pacAla kA nAma pAyA hai| inameM mujhe madya, mAsa, madhu, paMcodumbara phala, dUdha, dahI ghI, paMcAla janapada ke do bhAga batalAye gae haiM / uttara pari maura strI sevana ke tyAga kA niyama pradAna kiijie| dakSiNa / uttara pAMcAla kI rAjadhAnI pahicchatra pora kalAkAra kI icchAnusAra muni ne kalAkAra ko vrata die dakSiNa kI rAjadhAnI kAmpilya thii| ina janapadoM ko aura unakA vidhi-vidhAna bhI batalAyA / kalAkAra apane sthiti bahata kAla taka eka sI na raha skii| inameM se ghara lauTa praayaa| paura sarvalakSaNa-sampanna, sarvAGga sundara 1. iheva jaMvadIve bhArahevAse majjhimakhaDe kuru jagala pArzvanAtha kI pratimA kA nirmANa kiyA / jaba rAjA jaNavae sakhAvaI NAma nagarI riddhasamiddhA hotthaa| vasupAla ne usa nava nirmita pratimA ke darzana kie taba tattha bhayava pAsasAmI chaumatthavihAreNa viharato usakA zarIra harSa se bhara gyaa| usane usa kalAkAra ko kAmrosagge Thipo / pUcanibaddhavareNa kamaThAsureNa vipula dhana diyaa| pravicchinnadhArApavAaihi varisaMto prabuhero viumvivividha tIrthakalpa me ahicchatra nagara kA prAcIna mo| teNa sayale mahimaDale egavaNNavIbhUe pAkaMThanAma-'sakhyAvatI' likhA hai| jo kurujAMgala pradeza kI maggaMga bhagavaMtaM mohiNA mAbhoeUNa pacaggi sAhagajadhAnI thii| usame likhA hai ki jaba bhagavAna pArzva- Nujjaya kamaDhamuNi pANAvibhakaTTakhoDInaMtaraDajjhata nAtha ukta sakhyAvatI nagarI me Thahare hue the| taba kamaTha sappabhavauvayAraM sumarateNa gharaNideNa nAgarAeNa nAmaka dAnava ne unake Upara varSA kI jhaDI lagA dii| aggamahisIhi saha mAgaMtUNa maNirayaNa cicaimaM jaba nAgarAja gharaNendra ko yaha bAta mAlUma huI taba vaha sahassaphaNA maDalachattaM sAmiNI urikareUNa hiTTha sapatnIka usa sthAna para pAyA, jahAM pAzvanAtha dhyAnastha kaMDalIkaya bhogeNa saMgihima so upasagge nivaariyo| the| usane bhagavAna ke zarIra ko cAroM pora se parive- tamo paraMtIye NayarIe ahicchatta ti nAma saMjAyaM / STita kara liyaa| aura phaNo dvArA unake zira kI rakSA -vividhatIrthakalpa pR0 14 2. dekho, uttarapurANa 73 / 136-144 zloka, pR. 238 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268, ba , ki.6 anekAnta ne dasaroM ko dabAnA yA una para adhikAra karane kA rUpa meM rahA jJAta hotA hai| isa kAla ko aneka kalAprayatna karanA zurU kara diyA / mahAtmA buddha ke samaya kRtiyoM vahA~ milI hai| taka magadha, kozala, vatsa aura prvnti| ye cAra rAjya kauTilya ne apane arthazAstra meM ahicchatrA ke muktAmoM uttara bhArata meM pravaziSTa the| zeSa kI sthiti gauNa ho kA ullekha kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki sambhavataH gii| buddha kI mRtyu ke eka sI varSa bAda zAyada paMcAla usa samaya pahicchatra nagara muktA vyavasAya ke lie prasiddha svatantra rhaa| cauthI zatAbdI I0 pUrva me use mahApapa- ho gayA thaa| nanda ne magadha sAmrAjya meM milA liyaa| nandoM ke bAda azoka ke bAda maurya sAmrAjya kA hrAsa prArambha paMcAla kramazaH maurya aura zuMga zAsana ke antargata rhaa| ho gyaa| vividha prAntoM meM zAsaka svatantra rahane lge| zaMga kAlIna jina zAsakoM ke sikke isa pradeza meM bar3I uttara bhArata meM rAjanaitika asthiratA mukharita ho utthii| saMkhyA meM mile haiN| unake nAma agni mitra, bhAnu mitra, aura san 185 I0 pUrva antima maurya zAsaka vRhadratha ko bhadraghoSa, jeTha mitra, bhUmi mitra mAdi milate hai| mAra kara puSpamitra ne zuMga sAmrAjya kI sthApanA kii| IsvI sana ke prArambha meM uttara pAMcAla kA rAjA anya pradezo kI taraha pAMcAla bhI svatantra ho gyaa| yaha pAlAdasena thA, jisake samaya ke do lekha kozAmbI ke pAsa svatatratA lagabhaga 200I0 pUrva prApta huii| usa samaya pabhosA se mile hai| eka lekha meM prASADhasena ko rAjA se lekara IsA kI tIsarI zatAbdI ke madhya taka pAcAla vahaspati mitra kA mAmA batAyA gayA hai| mitravazI me kaI rAjavaMzoM ne zAsana kiyaa| ina rAjAmoM kI rAjazAsakoM ke bAda acyuta nAma ke rAjA kA patA calatA dhAnI ahicchatra hI rahI / pahicchatra me mora usake paashai| isake sikke ahicchatra tathA ruhelakhaNDa ke anya kaI pAsa jo sikke mile hai| unase jJAta hotA hai ki I. sthAno se prApta hue hai| sambhavataH yaha vIra rAjA thaa| pUrva 200 ke lagabhaga 50 IsvI pUrva taka ahicchatra para jise samrAT samudragupta ne parAsta kara pacAla para apanA pAla bhora sena nAma ke rAjAmo ne zAsana kiyA hai| adhikAra kara liyA thA aura taba se pacAla gupta magadha zugavazI zAsako ke sAtha inakA kyA sambandha thA yaha sAmrAjya ke antargata rahA jAna par3atA hai| kyoki kucha jJAta nahI humA / gupta nAma vAle rudra gupta, jaya gupta ahicchatra ke utkhanana me eka muhara milI hai jo gupta aura dAsa gapta / tIna zAsako ke sikke mile hai| pAla kAlIna hai, jisase spaSTa hai ki mahicchatra gupta sAmrAjya vaMzI rAjAno me bagapAla kA nAmollekha milatA hai| kI bhukti banA' / gupta kAla me ahicchatra bar3e nagara ke inakA samaya IsvI pUrva dUsarI satAbdI kA antima bhAga 1. adhichatrA yA rAbo zonakAyana putrasya vaMgapAlasya, mAnA jAtA hai| bagapAla ke uttarAdhikArI vizvapAla putrasya rAjJo tevaNI putrasya bhAgavatasya putreNa, yajJapAla hue / inake nAma sikkoM se hI jJAta ho sake haiN| vahidarI putreNa prASADhasenena kArita / " pahicchatra me abhilikhita kuzAna kAlIna jo buddha 2. dasare lekha meM prASADhasena ko rAjA vRhaspati mitra pratimA milI hai, vaha mathurA ke lAla balue patthara kI hai| kA mAmA kahA gayA hai| usakI nirmANa zailI se spaSTa hai ki vaha mathurA se epi grAphiyA innddik| jilda 20240.41 ahicchatra lAI gaI hogI / kuSANa kAla me mathuga mUrti(ka) rAjJo gopAlIputrasa, bahasati mitrasa mAtulena nirmANa kalA kA bar3A kendra ho gayA thaa| kuzANa kAla gopAlI yA vahidarIputrana [prAsA] AsAr3hasenena lena meM nirmita mUrtiyA~ pazcimottA me takSa zilA se lekara kArita [udAkasa] dasame savachare kazzayomAnaM pUrva me sAranAtha taka aura uttara meM zrAvastI se lekara araha [ta] v| -jaina lekha sa0 a0 2 10 13 dakSiNa meM sAMcI taka bhejI jAtI thii| usa kAla kI 3. 'zrIahicchatrA bhukto kumArAmAtyakAraNasya' nimita mUrtiyA sundara eva kalApUrNa hotI thii| unheM dekhate dekho ahicchatrA-kRSNadatta bAjapeyI saMgrahAdhyakSa mathurA pR0 11 4.dAkhae arthazAstra kA zAmazAstrI saskaraNa /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pacAla kI rAjadhAnI pahiNyatra hI darzaka kA hRdaya haSoMphulla ho jAtA thaa| ahicchatra kaMThastha ho jAyA karate the| ataH unheM devAgamaH stotra meM bhI mUrtiyoM kA nirmANa hotA thaa| jaisA ki hariSeNa kaMThastha ho gyaa| ve usakA artha vicArane lge| usase kathA koSa kI 12vIM kathA se jAna par3atA hai| pratIta hapA ki bhagavAna ne jIvAdika padAyoM kA jo ahicchatra ke vidvAna pAtra kesarI svarUpa kahA hai, vaha satya hai / para anumAna ke sambandha meM ahichatra ke nivAsI pAtrakesarI brAhmaNa vidvAna unheM kucha sandeha hmaa| ve ghara para yaha soca hI rahe the the| jo veda vedAga prAdi meM nipuNa the| unake pAcaso ki padmAvatI devI kA pAsana kampAyamAna humA / vaha vahA~ vidvAna ziSya the / jo avanipAla rAjA ke rAjya kArya meM pAI aura usane pAtra kesarI se kahA ki bhApako janadharma sahAyatA karate the| unhe apane kula (brAhmaNatva) kA ke sambandha meM kRcha sandeha hai| mApa isakI cintA na kre| baDA abhimAna thaa| pAtra kezarI prAta: aura sAyaMkAla kala bhApako saba jJAta ho jaavegaa| vahAM se padmAvatIdevI saMdhyA vandanAdi nitya karma karate the aura rAjya kArya ko pAzvanAtha ke mandira me gii| aura pAvanAyaka mUti jAte samaya kautUhalavaza vahA~ ke pArzvanAtha mandira me unakI ke phaNa para nimna zloka aMkita kiyaa| prazAnta mudrA kA darzana karake jAyA karate the| eka dina "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / usa mandira meM cAritrabhUSaNa nAma ke muni bhagavAna pArzva- nAnyathAnupannatvaM yatra tatra trayeNa kim // " nAya ke sanmukha 'devAgama stotra' kA pATha kara rahe the| prAta:kAla jaba pAtra kesarI ne pAzvanAtha mandira me pAtrakesarI sadhyA vandanAdi kArya sampanna kara jaba ve praveza kiyA taba vahAM unhe phaNa para bhakita vaha zloka pArzvanAtha mandira me pAye, taba unhoMne muni se pUchA ki kivAI diyaa| unhoMne use paDhakara usa para gaharA vicAra prApa prabhI jisa stavana kA pATha kara rahe the| kyA usakA kiyA, usI samaya unakI zaMkA nivRtta ho gii| bhaura prartha bhI jAnate hai / taba muni ne kahA maiM isakA artha nahI sasAra ke padArthoM se usakI udAsInatA bar3ha gii| unhone jaantaa| taba pAtrakesarI ne kahA, pApa isa stotra kA vicAra kiyA ki prAtma-hita kA sAdhana vItarAga pUnaH eka vAra pATha kre| munivara ne usakA pATa punaH mudrA se hI ho sakatA hai| aura vahI prAtmA kA saccA dhIre-dhIre par3hakara sunaayaa| pAtra kesarI kI dhAraNA zakti / svarUpa hai| jainadharma me pAtrakesarI kI prAsthA atyadhika baDI vilakSaNa thii| unheM eka bAra sunakara hI stotrAdi sudRDha ho gaI / aura unhoMne digambara mRdrA dhAraNa kara 1. hariSeNa kathA koss| lii| prAtma sAdhanA karate hue unhone vibhinna dezoM meM 2. vipra vazAgraNI : sUriH pavitraH pAtra kezarI / vihAra kiyA aura jaina dharma ko prabhAvanA kii| sa jIyaryAjjina-pAdAbja-sevanaka madhuvataH / / pAtra kesarI darzanazAstra ke prauDha vidvAna the| unakI -sudarzana caritra do kRtiyo kA ullekha milatA hai| uname pahalA graMtha bhUbhatAdAnuvartI san rAjamevAparAMgamukhaH / vilakSaNa kadarthana hai| jise unhone bauddhAcArya diGnAga sayato'pi ca mokSArthI bhAtyaso pAtrakezarI // dvArA prasthApita anumAna viSayaka hetu ke rUpAtmaka lakSaNa -nagaratAnukazilAlekha kA khaNDana karane ke lie banAyA thA isase hetu ke rUpya 3. nivAse sArasampatte deze zrImagaghAmidhe / kA nirasana ho jAtA hai| yadyapi yaha grantha isa samaya pahicchatre jagaccitra nAgaranagare vare // 18 // anupalabdha hai kintu vaha anya bauddha vidvAna zAntirakSita puNyAdavanipAlAkhyo rAjA rAjakalAnvitaH / aura kamalazIla ke samaya upalabdha thaa| aura akalaMkaprAntaM rAjyaM karotyucca vipraiH paJcazatavrataH // 16 // devAdi ke samaya bhI rahA thA / tatvasaMgrahakAra zAnti viprAste veda vedAGga pAragAH kulgvitaaH| rakSita ne to pR0 404 meM to usakA khaDana karane kA areai madhyA ca niraMtaram / 20 / prayala kiyA hai| pAtrakesarIne ukta 'trilakSakadarthana' meM heta -mArAdhanA kathAkoSa bapya kA yukti purassara khaMDana kiyA thaa| isa kAraNa
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270, varSa 24,ki.6 povAta yaha anya eka mahattvapUrNa kRti thaa| mApakI dUsarI kRti zAsana kiyA hai isase spaSTa hai ki pahicchatra meM jaina, bahuta choTI sI 'binena guNa saMstuti' nAma kI hai| boTa, vaiSNava bhora ziva ke mandira rahe haiM / ina sabhI dharmoM jisakA papara nAma 'pAtra kesarI stotra' hai| jo stati graMtha kI mUrtiyAM bhI vahA~ milI haiN| jo kalA kI dRSTi se hote hue bhI usameM dArzanika dRSTi se mahanta ke vividha pratyanta mUlyavAna haiM / guNoM ko aneka yuktiyo se puSTa kiyA gayA hai| san 1861-62 ke utkhanana meM DA0 phurahara ko isase spaSTa hai ki prAcArya pAtra kesarI apane samaya pArzvanAtha kA eka mandira milA thA, jisakI ke bahuta bar3e vidvAna the| zilA lekhoM meM sumati yA suma- tArIkha kuzAna kAla kI batalAI gaI hai| paura kaI bhagna tideva se pahale pAtra svAmI kA nAma prAtA hai| unakA digambara mUrtiyAM bhI prApta huI thIM, jiname se kucha pera sabase purAtana lekha bauddhAcArya zAntirakSita kA samaya san 63 se 152 taka kI tArIkheM thiiN| isake uttara meM (I.705-763) hai| aura kaNaMgomI kA samaya IsA eka choTe mandira ke khaDahara bhI mile the| kaTArI kher3A kI 7vI zatAbdI kA uttarArddha pora 8vIM kA pUrvArddha hai| se kaniMghama ko eka bahuta bar3I nagna jaina mUrti milI thii| prataH pAtra svAmI kA samaya bauddhAcArya dignAga (I. vahA~ DA0 phurahara ko jo stambha milA thA usa para nimna 425) ke bAda aura zAnti rakSita ke madhya honA caahie| lekha aMkita thA'-'mahAcArya indranandi ziSya pArva parthAt pAtra svAmI IsA kI chaThI zatAbdI ke uttarAI patissa koTTArI' isake atirikta choTA pASANa bhI milA aura 7vIM zatAbdI ke pUrvAddha ke vidvAna honA caahie| thA jisa para navagraha bane hue the| ahicchatra kA utkhanana isase spaSTa jJAta hotA hai ki pahicchatra prAcIna kAla pahicchatra kI khudAI me jo bahamUlya kalAtmaka se lAmaka se hI jainoM kA kendra rahA hai / vaha prAja bhI jaina tIrtha ke vastueM prApta huI, uname mUrtiyAM, miTTI ke vartana, pazu- rUpa rUpa meM prasiddha hai| aneka yAtrI vahA~ darzana-pUjana ke lie pakSiyoM kI prAkRtiyA~, sabhA maNDapa, stUpa aura prayAga pahu~cate hai / vArSika melA bhI vahA~ lagatA hai| paTa prAdi mile hai / sabhA mandira aura moharoM se bharA humA 1. epi grAphiyA iDikA jilda 10, san 1606-10 vartana bhI milA thaa| aneka tA~be ke sikke bhI mile the pa0 106.121 tathA gajeTiyara 1610, 1911 / jo vibhinna rAjavaMzoM ke the| jinhoMne ahicchatra para dekho ahicchatrA pu. jaina darzana meM Atma-tattva vicAra [pRSTha 246 kA zeSAMza] magara vicAra karane para yaha siddhAnta bhI bAla kI dIvAra kI taraha Dhaha jAtA hai| kyoki vyApaka pAtmA zarIra ke bAhara pAja taka kisI bhI yogI, mahAtmA ko dikhalAI nahIM diyA hai| isalie niSkarSa yahI nikalA ki prAtmA svadeha parimANa vAlA hai| svAmI kArtikeya jI ne kahA bhI hai : loya pamANo jIvo deha-pamANo vi acchide khette / / uggAhaNa-sattI do saMharaNa visappa-dhammAdeNa' // 176 arthAt jIva loka pramANa hai aura vyavahAra naya kI apekSA deha pramANa bhI hai kyoMki isameM saMkoca vistAra karane kI zakti rahatI hai| isase spaSTa hai pAtmA deha pramANa hai| 1. svAmI kA anu0 gA0 106
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnazataka : eka paricaya bAlacandra siddhAnta-zAstrI dhyAnazataka-yaha eka dhyAnaviSayaka mahattvapUrNa grantha kiyA gyaa| hai| bhASA usakI prAkRta va gAthAsakhyA 105 hai| vaha kucha hastalikhita pratiyoM meM eka gAthA (106) aura suprasiddha haribhadra sUri viracita TIkA ke sAtha zrI vinaya- bhI upalabdha hotI hai, jisame yaha sUcita kiyA gayA hai bhaktisundaracaraNa granthamAlA dvArA vi. saM. 1997 meM ki jinabhadra kSamAzramaNa ne muni jana ke lie kamavizuddhayartha prakAzita ho cukA hai| haribhadra sUri ne use apanI 105 gAthAmoM me dhyAna kA vyAkhyAna kiyA hai| zrI pAvazyakasUtra kI TIkA me pUrNa rUpa se uddhRta kara diyA paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA kI kalpanA hai ki vaha hai| pratikramaNa nAmaka caturtha prAvazyaka ke prakaraNa meM 'pADa- niyaMktikAra bhadrabAha ke dvArA racA gayA hai| kamAmi tihi sallehi' ityAdi sUtra ke antargata 'paDikka- racayitA usakA koI bhI rahA ho' para prantha kI an - mAmi uhi mAhi-paTTeNaM jhANeNaM kaddeNaM. dhammaNa0 racanA suvyavasthita va viSaya kA vivecana utkRSTa evaM sukkeNaM.' isakI vahA vyAkhyA karate hue unhone dhyAna ke prasAmpradAyika hai-digambara va zvetAmbara donoM hI niruktArtha, kAla, bheda aura phala kA nirdeza mAtra karate sampradAyoM meM vaha pratiSThita rahA hai| haribhadra sUri ne hue yaha kaha diyA hai ki 'yaha dhyAna kA samAsArtha hai, usakA jahAM apanI AvazyakasUtra kI TIkAmeM use pUrA hI udvistRta prathaM dhyAnazataka se jAnanA caahie| vaha yaha hai' ghRta kara diyA hai vahA SaTkhaNDAgama ke prasiddha TIkAkAra itanA kahate hue unhoMne use mahAn partha se gabhita zAstrA- prAcArya vIrasena ne grantha aura granthakAra ke nAmanirdeza tara-eka pRthak hI prantha batalAyA hai| ke binA ukta SaTkhaNDAgama ke antargata vargaNA khaNDa me pranthakAra-yahAM haribhadra sUri ne usake racayitA ke karma anuyogadvAragata tapaHkarma kA vyAkhyAna karate hue nAma prAdi kA kucha nirdeza nahIM kiyaa| zrI vinayabhakti prastuta grantha kI lagabhaga 41 gAthAmo ko uddhRta kiyA sandaracaraNa granthamAlA dvArA prakAzita usake saskaraNa meM hai| vahA~ tapazcaraNa kA prakaraNa hone se unhone prArtause "jinabhadra gaNi kSamAzramaNa viracita' nirdiSTa kiyA para likhA gayA hai, jo svataMtra rUpa me devacandra lAlagayA hai, para vahA isakA prAdhAra kucha nahIM btlaayaa| isI bhAI jaina pustakoddhAra phaNDa sUrata se mudrita humA hai. saMskaraNa ke anta me mudrita ukta haribhadra sUri viracita __ (I. 1920) / vatti ke kAra malaghAragacchIya hemacandra sUri dvArA nimita 3. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4, pa. 250.51 TippaNa' meM bhI prastuta grantha ke kartA prAdi kA nidaza nahI 4. tattvArthasUtra ke antargata veM adhyAya me 27-45 1. praya dhyAnasamAsArthaH, vyAsArthastu dhyaanshtkaadvseyH| (ive. 27-46) sUtro ke dvArA jo dhyAna kA vive taccedam-dhyAnazatakasya ca mahArthatvAdvastutaH zAstrA- cana kiyA gayA hai usakI prastuta granthagata usa ntaratvAt prArambha eva vighnavinAyakopazAntaye maGga- dhyAna ke vivecana se tulanA karane para aisA pratIta lArthamiSTadevatAnamaskAramAha hotA hai ki vaha tattvArthasUtra ke pazcAt usake (mAva. sU. pUrva bhAga pR. 582) prAdhAra se racA gayA hai| kAraNa yaha ki tattvArthasUtra 2. yaha TippaNa maladhAragacchIya hemacandra sUri dvArA hari- kA prabhAva isake Upara spaSTa rahA dikhatA hai| bhadra sUri viracita Avazyaka sUtra kI samasta vRtti 5. SaTkhaNDAgama pu. 13, pR. 64-77.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272, varSa 24, ki06 anekAnta .." 20 raudra dhyAno kI upekSA karake adhikAMza gAthAyeM dharmadhyAna ke kahane kI pratijJA kI hai| isase aisA pratIta hotA hai prakaraNa kI udghata kI haiM, kucha gAthAye zukladhyAna prakaraNa ki granthakAra kI dRSTi meM prastuta grantha kA nAma dhyAnAkI bhI hai| dhyAnazataka kI jina gAthAnoM ko SaT khaNDA. dhyayana rahA hai| para jaisA ki Upara nirdeza kiyA gayA hai, gama kI ukta TIkA meM uddhRta kiyA gayA hai unakI kramika haribhadra sUri ne usakA ullekha 'dhyAnazataka' nAma se saMkhyA isa prakAra hai kiyA hai| dhyAnazataka dhavalA pu. 13 dhyAnasAmAnya kA lakSaNa va kAla-yahA~ sthira pRSTha gA. adhyavasAna ko-ekAgratA kA avalambana lene vAlI mana ... 64 12 kI pariNati ko-dhyAna kahA gayA hai| vaha eka vastu36.40 66 14.15 viSayaka chadmastha (alpajJa) jIvo ke antarmuhUrta kAla taka 37 hI ho sakatA hai, isase adhika kAla taka vaha nahIM ho 66-67 17-18 sakatA / isa sthira adhyavasAnarUpa dhyAna ko chor3akara jo ... 67 16 mana kI ca calatA hotI hai use citta kahA gayA hai jo bhAvanA, anuprekSA athavA cintA svarUpa hai| dhyAna ke 42-43 21-22 30-34 . 23.27 abhyAsa kI kriyA kA nAma bhAvanA hai| dhyAna se cyuta 45-46 ... 71 hone para jo mana kI ceSTA hotI hai use anuprekSA kahA 33-37 gayA hai| bhAvanA va anuprekSA se rahita mana kI pravRtti kA 41 nAma cintA hai| 52-56 43-47 kevaliyo kA dhyAna citta kI sthiratArUpa na hokara yogo ke nirodhasvarUpa hai prora vaha unhI ke hotA hai, 66.68 53-55 chanasthoM ke nahI hotaa| 63. ... chadmasthoM ke antarmuhurta ke bAda yA to pUrvokta cintA 102 ... ... ... 57 hotI hai yA phira dhyAnAntara hotA hai| dhyAnAntara se ___ donoM granthagata ina gAthAnoM meM jo thoDA sA zabdabheda yahA~ anya dhyAna kA abhiprAya nahIM rahA, kintu usase hai vaha prAyaH nagaNya hai| jaise-hojja hoi, jhAijjA- bhAvanA yA anuprekSArUpa citta ko grahaNa kiyA gayA hai| jjhAejajo, pasama thejjAi -pasamatyeyAdi ityAdi / isa prakAra kA dhyAnAntara usake pazcAt hone vAle dhyAna grantha kA viSaya-paricaya ke hone para hI sambhava hai / isa prakAra bahuta-pranyAnyagrantha ke prArambha meM granthakartA ne zakladhyAnarUpa agni vastuoM ke saMkramaNa dvArA dhyAna kI paramparA dIrgha kAla ke dvArA karmarUpa iMdhana ko bhasmasAt kara dene vAle yogI. taka bhI sambhava hai|| zvara' vIra jinendra ko namaskAra karate hue dhyAnAdhyayana dhyAna ke bheda-vaha dhyAna prAta, raudra, dharma aura 1. gAthAkta 'joIsara' zabda kA artha ribhaTa sarira zukla ke bheda se cAra prakAra kA hai| iname antima do zvara yogozvara vA kiyA hai| yogezvara ke artha ko dharma aura zukla-dhyAna nirvANa (mukti) ke sAdhaka haiM pragaTa karate hue unhoMne vIra ko anupama yogo se aura prAdi ke do-pAta aura rodra-saMsAra ke kAraNa pradhAna batalAyA hai| tatpazcAt vikalpa rUpa meM _hai| yaha sAmAnya nirdeza hai| vizeSa rUpa se prAtaM dhyAna 'yogozvara' ko grahaNa karate hue unhoMne usake spaSTIkaraNa meM kevalajJAnAdi se yoga (sambandha) karA dene ko tiyaMcagati, raudra dhyAna ko narakagati, dharmadhyAna ko vAle dharma va zukla dhyAno se yUkta aise yogiyoM ne vaimAnika devagati aura zukladhyAna ko siddhagati kA athavA yogiyo kA Izvara batalAyA hai| kAraNa samajhanA cAhie / : :::::::::::::::
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnazataka : eka paricaya 273 pArtadhyAna-isake cAra bhedoM kA vivecana karate hue dharmadhyAna-isakA vivecana karate hue yahA~ prapamataH kahA gayA hai ki maniSTa indriyaviSayoM ke viyoga kA do gAdhAmoM(28-29) meM bhAvanA, deza, kAla, bhAsanavizeSa, evaM bhaviSya meM unake prasaMyoga kA nirantara cintana, zUla mAlambana, krama, dhyAtavya, dhyAtA, anuprekSA, lezyA, liMga va zirorogAdi janita vedanA ke viyoga kA evaM bhaviSya aura phala; ina bAraha dvAroM-ukta dharmadhyAna ke prarUpaka meM unake punaH udbhUta na hone kA cintana, abhISTa indriya- antarAdhikArI-kA nirdeza karate hue unako jAnakara viSayoM ke sarvadA bane rahane kA cintana, tathA indra va cakra- muni se usake cintana ke lie preraNA kI gaI hai| tatpavartI bhAdi kI vibhUti ko prArthanA; yaha saba mArtadhyAna zcAt ima dharmadhyAna kA abhyAsa ho jAne para dhyAtA ko hai / vaha rAga, dveSa va moha se kaluSita rahane vAle prANiyoM zukladhyAna kI pora prAkRSTa kiyA gayA hai| prAge kramazaH ke hotA hai jo tiyaMcagati kA pradhAna kAraNa hone se saMmAra ukta bAraha dvAroM ke anusAra usa dharmadhyAna kA vivecana kA bar3hAne vAlA hai| iSTaviyoga va aniSTa saMyoga Adi kiyA gayA hai / ke nimitta se jo zoka va vilApa prAdi hotA hai, ye 1. bhAvanA-bhAvanAmo ke dvArA dharmadhyAna kA pUrva usake paricAyaka liMga hai| vaha avirata-mithyAdRSTi va meM abhyAsa kara lene para dhyAtA caki dhyAna kI yogyatA samyagdRSTi, dezavirata (dhAvaka) aura pramAdayukta sayata ko prApta hotA hai, isIlie una bhAvanAoM kA jAna lenA jIvoM ke hotA hai| (gA.5-10 va 18) raudradhyAna-yaha bhI hisAnubandhI, mRSAnubandhI, Avazyaka hai / ve bhAvanAeM cAra hai-jJAna, darzana, cAritra steyAnubandhI aura viSayasaMrakSaNAnubandhI ke bheda se cAra aura vairAgya / jJAna (zruta) ke prayAsa se mana kI pravRtti prakAra kA hai| raudradhyAnI prANI sadA krodha ke vazIbhUta hotA prazubha ko chor3akara zubha vyApAra meM hotI hai tathA usake humA nirdayatApUrNa antaHkaraNa se dUsare prANiyo ke bagha, prAzraya se jIvAdi tattvoM kA yathArtha bodha hotA hai, jisase bandhana evaM jalAne prAdi kA cintana kiza karatA hai| vaha dhyAtA sthirabuddhi hokara dhyAna meM pravRtta hotA hai| yaha dhUrtatA se apane pApAcaraNa ko chipAtA humA aneka prakAra jJAna-bhAvanA kA prabhAva hai / jo samyaktva ke praticAra rUpa se asatya, kaThora eva gahita prAdi bhASaNa karatA hai; tIvra zakA-kAMkSA prAdi doSoM se rahita hotA humA prazamAdikrodha va lobha se abhibhUta hokara nirantara dUsare ke dravya ke prazama'. savega, nirveda, anukampA aura prAstikya-guNoM ke apaharaNa kA vicAra karatA huA usase hone vAlI sAtha jinazAsanaviSayaka sthiratA prAdi guNo se yukta narakAdi durgati kI ora bhI dhyAna nahIM detA tathA viSayo hotA hai usakA hotA hai usakA samyagdarzana vizuddha hotA hai| isa vizuddha ke sAdhanabhUta dhana ke sarakSaNa me sadA vyApata rahatA hupA - samyagdarzana ke prabhAva se naha dhyAna ke viSaya me nizcala 'na jAne kona kaba kyA karegA' isa prakAra se zaMkAla hotA hai| yaha darzanabhAvanA kI mahimA hai| cAritrahokara mabhI ke dhAta kA kaluSita vicAra kiyA karatA hai| bhAvanA se-sarvasAvadhanivRttirUpa cAritra ke prayAsa se yaha cAroM prakAra kA rodradhyAna cUMki rAga, dveSa va moha -navIna karmoM kA anAsrava (savara) aura pUrvasacita se malina jIva ke hotA hai; isIlie vaha narakagati kA mUla karma kI nirjarA hotI hai, isase dhyAtA anAyAsa hI dhyAna kAraNa hokara saMsAra kA-~janma-maraNa kI paramparA kA-- ko prApta hotA hai| vairAgyabhAvanA se mana ke suvAsita bar3hAne vAlA hai / raudradhyAno nirdaya hokara dUsaro kI ra ho jAne para jagat ke svabhAva kA jJAtA dhyAtA viSayA hai vipatti meM akAraNa hI hapita hotA hai tathA isake lie 3. gAthokta (32) 'pasama' zabda ke abhiprAya ko spaSTa vaha kabhI pazcAtApa bhI nahIM krtaa| isake atirikta karate hue haribhadra sUri ne prathamataH usakA saskRta vaha svaya pApa kArya karake yAnanda kA anubhava karatA hai| rUpa prazrama' mAnakara usakA artha sva-para tattva ke padhi(gA. 16.24) gamaviSayaka prakRSTa kheda kiyA hai, tatpazcAt vikalpa 1. tulanAtmaka adhyayana ke lie dekhiye / ta. sU.6, 2714 rUpa meM 'prazama' saMskRta rUpa ko grahaNa karake usase 2.ta. sU. 6-35. prakRta prazamAdi pA~ca guNoM ko grahaNa kiyA gayA hai|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 274, varSa 24,ki. 6 nurAga se rahita, nirbhaya aura isa loka va paraloka saMbaMdhI jisa prakAra viSama sthAna ke Upara car3hane ke liye lAThI yA prAzasA (prabhilASA) se vihIna hotA humA dhyAna meM rassI prAdi kA sahArA liyA jAtA hai usI prakAra uttama nizcala hotA hai| dhyAna para prArUr3ha hone ke liye ukta vAcanA prAdi kA 2. deza-dhyAna ke yogya sthAna vaha hotA he jahA~ mAlambana lenA Avazyaka samajhanA caahie| yavatI strI, pazu, napusaka aura kuzIla-juvArI va 6. krama- dhyAna kI pratipatti kA krama kevalI ke zarAbI prAdi-jana kA saMcAra na ho| yaha aparipakva bhavakAla me-muktiprApti ke nikaTavartI antamahataM meM dhyAtA ko lakSya karake kahA gayA hai. kintu jo sahanana (zailezI avasthA meM)-manonigraha prAdi rUpa hai-prathamataH aura dhairya se baliSTha hote hue jJAnAdi bhAvanAmo ke manoyoga kA nigraha, pazcAt vacana yoga kA nigraha aura vyApAra me abhyasta ho cuke hai aise muni jana ke lie dhyAna tatpazcAt kAyayoga kA nigraha karanA hai| kevalI ko kA koI sthAna niyata nahI hai unake lie janasamudAya chor3akara anya dhyAtA ke jisa prakAra se bhI samAdhAna samApta grAma aura nirjana vana meM koI vizeSatA nahIM hotA hai use hI dhyAna kI pratipatti kA krama jAnanA hai| tAtparya yaha ki mana ko sthira kara lene vAle vaise cAhi mani jana jisa kimI bhI sthAna meM nizcalatApUrvaka dhama- 7. dhyAtavya-dhyAtavya kA artha hai dhyAna kA viSaya, dhyAna kara sakate hai| dhyAtA ke lie jahA~ bhI mana, vacana jisakA ki usa meM cintana kiyA jAtA hai| vaha prAjJA, va kAya yogo kA svAsthya-svarUpasthiti-sambhava hai vahI apAya, vipAka aura saMsthAna ke bheda se cAra prakAra kA sthAna dhyAtA ke lie upa kta hotA hai| itanA avazya hai hai| grAjA ke viSaya me dhyAtA vaha vicAra karatA hai ki ki vaha prANihimA grAdi se rahita honA caahie| jina bhagavAn usa dIpaka ke samAna hai jo samIpavartI padArthoM 3kAla- isI prakAra kAla bhI dhyAna ke lie vaha ko binA kisI bhedabhAva ke prakAzita karatA hai| dIpaka uttama mAnA gayA hai jisame upayukta yogA ko samAdhAna se uname yaha eka vizeSatA bhI hai ki ve loka me vartamAna prApta hotA hai-usake lie dina-rAta Adi kA kucha sabhI trikAlavI padArthoM ko prakAzita karate hai-unhe niyama nahI hai| udAsInabhAva se kevala jAnate-dekhate hai / isa prakAra sarvajJa 4. prAsana-yahI bAta prAsana ke viSaya meM bhI sama va vItarAga hone ke kAraNa ve tatva kA anyathA prarUpaNa jhanA cAhie-padmAsanAdi rUpa zarIra kI jo avasthA nahI kara sakate / isIliye unake dvArA upadiSTa vastusva. dhyAtA ke dharmadhyAna meM bAdhaka nahI hotI vahI prAsana dhyAna / rUpa kA jinAjJA ke prAzraya se usI prakAra kA zraddhAna ke lie ucita mAnA gayA hai| vizeSa itanA hai ki usame karanA caahie| yadi buddhi kI mandatA, upadezaka prAcArya bhI yogo kA samAdhAna honA caahie| abhiprAya yahI hai mAdi ke prabhAva athavA sUkSma padArthoM kI duravabodhatA ke ki dhyAna ke liye deza, kAla aura ceSTA (pAsanAdi rUpa kAraNa jijJAsita padArtha kA nirNaya nahI hotA hai to zarIra kI avasthA) kA koI niyama nahI hai| ina sabameM bhI "jina bhagavAn anyathA kathana karane vAle nahI hai' isa / kevala yogo kA samAdhAna abhISTa hai| kAraNa yaha ki prakAra kI dRDha zraddhA ke sAtha use vaisA hI mAnakara usake kaivalya prAdi kI prApti kA eka pradhAna kAraNa vahI hai| viSaya me zakA prAdi se rAhata honA caahie| y. prAlambana-pAgama se sambaddha vAcanA, pracchanA, apAyake viSaya meM dhyAtA yaha vicAra karatA hai ki jo parAvartana aura anucintana ye tathA samIcIna dharma se anuH jIva rAga, dveSa evaM prAsrava prAdi kriyAnoM meM pravRtta rahate gata sAmAyika Adi ye saba dharmadhyAna ke pAlambana hai| hai ve isa loka aura paraloka donoM lokoM meM duHkha bhogate 1. prAtmAnamAtmanyavalokamAnastva darzana-jJAnamayo vi- hai, isIlie Atmahitecchu ke lie unakA tyAga karanA zuddhaH / ekAgracittaH khalu yatra tatra sthito'pi sAdhu prAvazyaka hai| labhata samAdhim // (dvAtriMzatikA amita. 25) 2.ta. sU.6-36 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnazataka : eka paricaya 275 vipAka kA artha karmakA paripAka hai| yaha prakRti, sthiti, dharmadhyA 7 ke dhyAtA pUrva do zukladhyAnoM-pRthaktvavitarka pradeza mora anubhAga ke bheda se cAra prakAra kA hai / ina savicAra pora ekatvavitarka bhavicAra-ke bhI dhyAtA haiN| cAroM meM pratyeka zubha va azubha ke bheda se do prakAra kA hai| vizeSa itanA hai ki ve atizaya prazasta saMhanana (prathama) yaha karma kA vipAka mithyAdarzanAdi ke prAzraya se vividha se yukta hote hue caudaha pUrvo ke dhAraka hote hai / antima prakAroM meM pariNata hotA hai| isa prakAra dharmadhyAna kA do zukladhyAno-sUkSmakriyAnivRtti aura vyUparatakriyAdhyAtA karmavipAka ke viSaya meM aneka prakAra se cintana pratipAtI ke dhyAtA krama se sayoga ke valI aura kiyA karatA hai| prayogake valI hote hai| dhyAtavya ke caturga bheda (sasthAna) me dhyAtA dharma va anaprekSA-jisa muni ne pUrva meM dharmadhyAna ke dvArA adharma prAdi dravyo ke lakSaNa. grAkAra, AdhAra, bheda aura apane antaHkaraNa ko savAsita kara liyA hai vaha dharmadhyAna pramANa ke sAtha unakI utpAda, sthiti evaM bhaga (paya) ke samApta ho jAne para bhI sadA pranityAdi bAraha rUpa avasthAnoM kA bhI vicAra karatA hai| sAtha hI vaha anuprekSAgro ke cintana meM nirata hotA hai| paMcAstikAyasvarUpa anAdinidhana va nAma-sthApanAdi rUpa 10. lezyA-dharmadhyAnI ke krama se vizuddhi ko prApta cAra karatA huA hone vAlI tIvra-madhyamAdi bhedayukta pIta, padma prora zukla usameM avasthita pathiviyo, vAta valayo, dvIpa-samudroM, nAraka- nIlezI viloM, devavimAnoM aura bhavano Adi ke prAkAra kA 11. liMga-dhamadhyAna kA paricAyaka liMga jinavicAra karatA hai / vaha yaha bhI vicAra karatA hai ki upa prarUpita padArthoM kA zraddhAna hai jo pAgama (sUtra), upadeza yogasvarUpa jo jIva hai vaha anAdinidhana, zarIra se -satra ke anusAra kathana, prAjJA (artha) aura nisarga bhinna, arUpI, kartA aura apane karma kA bhoktA hai / (svabhAva) se hotA hai| prakRta dharmadhyAnI jina-sAdhuo ke apane hI karma se nirmita usakA sasArarUpa samudra janma guNoM kA kIrtana-sAmAnya se ullekha-aura unakI bhaktimaraNAdirUpa aparimita jala se paripUrNa, moharUpa prAvoM pUrvaka prazamA karatA humA vinaya aura dAna se sampanna (bhavage) se sahita aura ajJAnarUpa vAyu se prerita sayoga hotA hai| sAtha hI vaha sAmAyikAdi bindumAra paryanta zruta, va viyoga rUpa laharoM se vyApta hai| usase pAra karAne me vratAdi ke samAghAnasvarUpa zola aura sayama meM rata samartha vaha cAritrarUpa vizAla naukA hai jisakA bandhana rahatA hai| samyagdarzana aura karNadhAra (nAvika yA mallAha) samyagjJAna 12. phala-puNya kA prAsrava, sabara, nirjarA aura hai| isI cAritrarUpa nAva para car3hakara munijanarUpa vyA- devasakha kI prApti yaha saba zabhAnubandhI usa ghamadhyAna kA pArI nirvANarUpa nagara ko prApta hue hai| phala hai / isa prakAra upayukta bAraha dvAro ke samApta ho 8 dhyAtA-ukta dharmadhyAna ke dhyAtA saba pramAdo se jAne rahita va jJAna rUpa dhana se sampanna kSINa moha (kSAka) paura zakladhyAna-'zodhayati aSTaprakAra karmamala zucaM va upazAnta moha (upazAmaka) muni mAne gaye hai| ye hI klamayatIti zaklama' isa niruktike anUmAra jo jJAnAvara1. yahA TIkAkAra haribhadra sUri ne dharmAdharnAdi dravyo 1. yahA (64) haribhadrasUri ne gAthokta 'pUrvaghara' kI utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpatA ko siddha karate samaya vizeSaNa apramAda vAlo (apramattA) kA batalAyA hai| pramANa ke rUpa me "ghaTa-mauli-suvarNArthI .." Adi ise spaSTa karate hue unhone yaha kahA hai ki isa jina do kArikAoM ko udghana kiyA hai ve prApta- prakAra se ukta prAdi ke do zukla dhyAna mASa tuSa mImAMsA kI 56-60 sakhyA kI kArikAye hai| ye marudevI prAdi apUrvadharoM ke bhI ghaTita hote haiN| dono kArikAe ukta haribhadra sUri ke zAstravArtA- 2. isa phala kA nirUpaNa yahA na karake prAge zukladhyAna samuccaya (7, 2-3) me bhI samAviSTa hai| ke prakaraNa meM (gA. 63) kiyA gayA hai|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276. varSa 24, ki0 6 manekAnta gAdi rUpa mATha prakAra ke karma mala ko zuddha karatA hai athavA zoka ko dUra karatA hai usakA nAma zukladhyAna hai| isa zukladhyAna kI prarUpaNA me bhI ve hI bAraha dvAra haiM jinakA nirUpaNa dharmadhyAna meM kiyA jA cukA hai| uname bhAvanA, deza, kAla dhora pAsanavizeSa inakI prarUpaNA ghadhyAna ke hI samAna haiM--usase kucha vizeSatA nahIM hai-- isIliye inakA nirUpaNa yahAM phira se nahIM kiyA gayA hai / prAlambana-- krodha, mAna, mAyA aura lobha ke pari tyAgasvarUpa, krama se kSAnti, mArdava, prArjava praura mukti ye prakRta zukladhyAna ke zrAlambana hai; jinake mAzraya se muni usa para ArUDha hotA hai / 1 krama - prathama do zukladhyAno ke krama kA kathana dharmadhyAna ke prakaraNa meM kiyA jA cukA hai (44) / vizeSatA yahAM yaha hai ki chadmastha (palpa) dhyAtA tInoM lokoM ko viSaya karane vAle mana ko krama se prativastu ke parityAga rUpa paripATI se - paramANu meM sakucita karake zratizaya nizcala hotA huA zukladhyAna kA cintana karatA hai| tatpazcAt prayatnapUrvaka mana ko usase bhI haTAkara amana ( mana se rahita ) jina hotA huA antima do zukladhyAnoM kA dhyAtA hotA hai / uname bhI zailezI pravasthA kI prApti ke pUrva pantamuhUrta sUkSmakriyAnivRttizukladhyAna kA dhyAtA hotA hai aura nezI dhavasthA me antima syuparatakriyA pratipAtI zukladhyAna kA dhyAtA hotA hai / upata chadmastha dhyAtA tInoM lokoM ke viSaya karane vAle mana ko kisa prakAra se paramANu meM saMkucita karatA hai aura tatpazcAt usase bhI use kaise haTAtA hai, ise nimna do-tIna udAharaNoM dvArA spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra mAntrika saba zarIra me vyApta vicchU Adi ke viSa ko matra dvArA DaMka ( bhakSaNasthAna ) me rokatA hai maura tatpazcAt atizaya pradhAna maMtra ke yoga se use Daka se bhI dUra kara detA hai usI prakAra tIno loko ke viSaya karane vAle mana rUpa viSa ko dhyAna rUpa matra ke sAmarthya se jinadeva rUpa vaidya use paramANu meM sthApita karatA hai aura tatpazcAt usase bhI use haTA detA hai / athavA jisa prakAra Idhana ke samUha ko krama se haTAne para zragni alpa mAtrA meM zeSa raha jAtI hai aura panta meM thor3e se zeSa rahe Idhana ke bhI haTa jAne para vaha pUrNatayA bujha jAtI hai isI prakAra prakRta mana ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| isI prakAra krama se vacanayoga kA paura kAyayoga kA bhI nirodha kara kezo ke svAmI meru ke samAna sthira hokara zailezI' kevalI ho jAtA hai / dhyAtavya - pUrvagata zruta ke anusAra aneka nayoM ke mAzraya se utpAda, sthiti aura bhaMga (vyaya) Adi paryAyoM kA jo praNa prAdi rUpa eka dravya me cintana hotA hai yaha pRthaktvavitakaM savicAra nAma kA prathama zukladhyAna hai / vaha rAga pariNAma se rahita ( vItarAga ) ke hotA hai / parva (dravya), vyajana (zabda) aura yoga inake sakramaNa-artha se vyaMjana va vyaMjana se artha Adi ke parivartanakA nAma vicAra hai| isa vicAra se sahita hone ke kAraNa ise savicAra kahA gayA hai (78 ) / jo citta ( prantaHkaraNa ) vAyuvihIna dIpaka ke samAna atizaya nizcala rahakara pUrvokta utpAdAdi paryAyoM meM se kisI eka hI paryAya ko viSaya karatA hai| vaha pUrvokta vicAra se rahita hone ke kAraNa ekatvavitarka- avicAra (dvitIya) zukladhyAna kahalAtA hai' (80) / yaha bhI pUrvagata zruta ke anusAra hotA hai / nirvANakAla me kucha yogoM kA virodha karane vAle mana va vacana yogoM kA pUrNatayA nizedha karake sAye kAyayoga kA bhI nirodha kara dene vAle kevalI ke tIsarA - sUkSma kriyA anivartI zukladhyAna hotA hai usa samaya kevalI ke ucchvAsa niHzvAsa rUpa sUkSma kAya kI kriyA raha jAtI hai| ve hI kevalI yogoM kA pUrNa rUpa se nizeSa ho -- 1. zailezI kA artha haribhadra sUri ne kucha prAcIna gAthAnoM ke AdhAra se aneka prakAra kiyA hai| jaise- 1 zaileza (meru) ke samAna jo sthiratA ko prApta ho cukA hai use zailezI kahA jAtA hai, 2 zaila ke samAna sthira ( aDiga ) RSi zailapi ( prA. saMlesI) kahalAtA hai, lezI paryAt lezyA se rahita vahI kevalI, yahAM 'a' kA lopa ho gayA hai, 4 zIla kA artha sarvasaMvara hai, usakA jo Iza (svAmI) ho cukA hai vaha zIleza yA zailezI hai| 2. . . 6, 41.44 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnazataka : eka paricaya 277 jAne para jaba zaila (parvata) ke samAna sthira hokara zailezI kAraNabhUta dhyAna ko unake mAnanA hI caahiye| tIsarA bhAva ko prApta ho jAte haiM taba unake vyucchinnakriyA- hetu zabda kI prarthabahulatA hai| tadanusAra zabda ke aneka apratipAtI (anUparata svabhAvavAlA) nAma kA cauthA parama artha sambhava hone se yahAM dhyAna zabda kA kAyayoga ke zukladhyAna hotA hai| nirodha rUpa artha grahaNa karanA caahie| mantima (cauthA) ukta cAra zukladhyAnoM meM prathama-pRthaktvavitaka- hetu jinAgama hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki aise pratIsavicAra zukladhyAna-mana prAdi eka yoga meM athavA sabhI ndriya padArtho ke sadabhAva ke viSaya meM pAgama ko pramANayogo meM hotA hai| dUsarA-ekatvavitarka avicAra zukla- bhUta mAnanA caahie| dhyAna-tIna yogo me se kisI eka hI yoga vAle ke hotA anuprekSA-jimakA antaHkaraNa zakladhyAna se suvAhai, kyoki isame yogasaMkramaNa kA abhAva ho cukA hai| sita ho cukA hai vaha dhyAna ke samApta ho jAne para bhI tIsarA-sUkSmakriyA-pranivartI zukladhyAna-eka kAya- cAritra se sampanna dhyAtA prAsravadvArA'pAya, sasArA'zuyogame hI hotA hai, anya kisI yogame nahI hotA hai / cauthA bhAnubhAva, ananta bhavasantAna aura vastupro kA vipari -vyaparatakriyA-prapratipAtI zukla dhyAna kAyayoga kA bhI NAma; ina cAra anuprekSAnoM kA cintana karatA hai| pUrNatayA nirodha kara dene vAle prayogakevalI ke hotA lezyA-prAdi ke dA zukladhyAno ke mamaya sAmAnya sa zukla lezyA aura tImare meM parama zakanalezyA rahatI hai| yahA~ yaha zakA ho sakatI thI ki kevalI ke jaba mana cothA zaknadhyAna lezyA meM rahita hai| naSTa ho cukA hai taba unake antima do zukladhyAna kaise liMga-avagha, prasammoha, viveka aura vyutmarga ye usa sambhava hai, kyoki manavizeSa kA nAma hI to dhyAna hai| zukla dhyAna ke liMga-granumApaka hetu hai ; jinase yaha jAnA isake samAdhAna rUpa me yahA~ yaha kahA gayA hai ki jisa jAtA hai ki muni kA citta zaknadhyAna meM nirata hai| prakAra chanastha ke atizaya nizcala mana kA dhyAna kahA zukladhyAnI parISaho / upasagoM ke dvAga na dhyAna meM jAtA hai usI prakAra kevalI ke atizaya nizcala kAya ko vicalita hotA hai aura na bhayabhIta hotA hai, yaha avadha dhyAna kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki yogasAmAnya kI liMga hai / vaha sUkSma padArthoM ke viSaya me va aneka prakAra kI apekSA manayoga aura kAyayoga me kucha vizeSatA nahI hai| devamAyA meM sammoha ko prApta nahI hotaa| vaha prAtmA isa para punaH yaha zakA upasthita ho sakatI thI ki ko zarIra prAdi se bhinna dekhatA hai, yaha viveka liMga hai / prayogakevalI ke to kAyayoga kA bhI nirodha ho cukA hai, tathA vaha zarIra aura anya bAhya upadhi kA parityAga karatA phira aisI avasthA me unake cauthA zukladhyAna kaise mAnA hai, yaha usakA vyatsarga liMga hai| jA sakatA hai ? isake samAdhAna meM kahA gayA hai ki jisa phala-dharmadhyAnake phalarUpa me jina zuma bhAsAva mAdi prakAra kumhAra kA cAka' dhUmane ke nimittabhUta daNDa ke kA nirdeza pUrvame (dekho pIche pa.275)kiyA gayA hai ve unakI alaga kara dene para bhI pUrva ke prayoga se ghUmatA rahatA hai prApti anuttara vimAnavAsI devo ke sukha kI prApti, yaha usI prakAra kevalI ke mana prAdi yogoM kA prabhAva ho [zeSa TAiTila peja 3 para] jAne para bhI upayoga ke sadbhAva me bhAvamana ke rahane se 3. ta. sU. 6-26 me abhyantara tapa ke bhedabhUta vyutsarga kevalI ke bhI dhyAna sambhava hai| dUsarA hetu karma nirjarA tapa ke do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM-bAyopadhidiyA gayA hai| jisakA abhiprAya hai yaha ki nijaMrA kA vyatma aura abhyntr-updhivytsrg| inameM bAhyakAraNa jaba dhyAna hai taba usa karmanirjarA ke hone se usake upadhivyutsarga me dhana-dhAnyAdi bAhya parigraha kA 1.ta. sU. 6-40 / tyAga tathA abhyantara-upadhivyutsarga me kaSAyo va 2. ta. sU. 10-7 me isakA dRSTAnta mukta jIva ke zarIra kA tyAga abhipreta rahA hai (sa. si. 6-26 va Urdhvagamana ko siddha karate hue diyA gayA hai| ta. bhA. 6-26) /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. jainadharma kA maulika itihAsa (prathama khaNDa) ve acelaka kA artha nagna kaise kara sakate the? jaba mahAvIra lekhaka eva nirdezaka prAcArya hastImala jI, prakAzaka jaina kA acelaka dharma sacela bana gayA, taba bhagavAna pArzvanAtha itihAsa samiti prAcArya zrI vinayacandra jJAnabhaMDAra, lAla kA sAntottara dharma mahA mUlyavAna vastra dhAraNa karane vAlA bhavana, caur3A rAstA, jayapura - pRSTha saMkhyA 733, mUlya ho gayA isame pAzcarya kI kauna sI bAta hai ? savastra sajilda prati kA 25) rupyaa| mAnyatA ke samarthana me kezI gautama savATa kI bhI kalpanA kI prastuta gratha jaina dharma ke maulika itihAsa kA tIrthakara gaI hai / kezI ne gautama kA pacayAma to svIkRta kara liyA nAma kA prayama mkhaNDa hai| isame 24 tIrthaDukaro kA parantu vastra kA parityAga karanA svIkAra nahI kiyaa| aisI itivRtta zvetAmbarIya pAgama sAhitya ke prAdhAra para diyA sthiti meM acela kA vaha sAmpradAyika artha ucita hI hai / gayA hai| zvetAmbara mAhitya me ukta sambandha me jo prastuta grantha me bAsupUjya, mallinAtha aura neminAtha sAmagrI milatI hai ume ima gratha me sundara DhaMga se sajAyA ko to avivAhita mAnA hai aura pAzvanAtha tathA mahAvIra gayA hai / grantha me yathA sthAna matabhedo aura digambara ko vivAhita svIkRta kiyA hai / jaba ki pAMco hI tIrthakara mAnyatApro kA nirdeza kiyA hai / lekhana zailI meM kahI bhI kUmAra avasthA me dIkSita hue hai / kumAra zabda kA prasiddha kaTutA aura sAmpradAyika abhiniveza kA ubhAra nahI hone partha kumArA hI hai kintu kumAra zabda kA artha yuvarAja pAyA hai| svIkRta kara pArzvanAtha aura mahAvIra ko to vivAhitA grantha ke prArambha me apanI bAta aura sampAdakIya me ghoSita kara diyaa| bhale hI kumAra zabda kA ukta prathaMkara aneka saiddhAntika mAnyatApro kA spaSTIkaraNa kara diyA samavAyAga tth| ThANAMga satro paura aAvazyaka niyukti se hai / bhagavAna mahAvIra ke nirvANa samaya taka kA itivRtta viruddha paDatA ho / kyoMki prAvazyaka niyukti kI gAthA isa pratha me akita kiyA gayA hai / grantha ke prAdhe bhAga me 251 me spaSTa likhA hai ki kumAra avasthA me dIkSA RSabhedavAdi teIsa tIrthakaro kA jIvana paricaya saMkSipta eva dhAraNa karane vAle mahAvIra, ariSTa, nemi, pAva, malli sarala rUpa meM jIvana ghaTanApro ke sAtha diyA gayA hai| aura aura vAsupUjya ina pAMca tIrthaMkaro ko choDakara zeSa 19 zeSa prAdhe bhAga meM bhagavAna mahAvIra kA jIvana paricaya aneka tIrthakaro ne hI viSayo kA sevana kiyA hai| isase spaSTa ghaTanAkramo ke sAtha nibaddha hai| tIrtha karo ke jIvana pari hai ki zvetAmbaro me mahAvIra ke vivAha sambandha kI do caya likhane meM bahuta kucha sAvadhAnI bartI gaI hai / brahmadatta mAnyatAe hai| cakravartI kA jIvana paricaya tulanAtmaka rUpa meM diyA gayA digambara sampradAya ke grantho me vAsupUjya, malli, nemi hai / jaina aura jainetara gratho ke prAdhAra para tIrthakara ariSTa aura pArzvanAtha tathA varddhamAna ko bAla brahmacArI aura nemi kI vazAvalI bhI dI hai| tIna pariziSTa bhI diye kumAra kAla me dIkSita mAnA gayA hai| isakA ullekha hai / bhASA sarala aura muhAvaredAra hai| usame gati evaM bhI kiyA hai| pariziSToM meM tIrtha karo ko lekara vividha pravAha hai| mAnyatA bheda zvetAmbara digambara granthoM ke prAdhAra para cAToM prAgamika TIkAkAroM ne 'acela' zabda kA jo artha dvArA pradarzita kiye hai , jo bahuta upayogI hai| sampAdaka alpamUlya vAle jIrNa-zIrNa vastra diyA hai vahI artha isa maNDala kI zailI prazasanIya hai| pustaka paThanIya mora grantha me bhI diyA gayA hai / TIkAkArI ke samaya meM unake sagrAhya hai| kAgaja, chapAI, vAiMDiMga aura prakAzana sabhI saMbhavataH sampradAya ke saba muni vastra dhAraNa karate the| ataH aAkarSaka aura sundara hai| -paramAnanda jaina zAstrI
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ke 24veM varSa kI vASika viSaya-sUcI 22 114 1 prAjJAta jaina kavi aura unakI racanAeM 16 koSAdhyakSa, matrI aura menApati hullarAja -DA0 gagArAma garga --paramAnanda jaina zAstrI 2 apabhraza kA eka pracacita caritra kAvya 17 khajurAho ke grAdinAtha mandira ke praveza dvAra -DA. deveMndrakumAra zAstrI kI matiyAM--mAninandana prasAda tivArI' 218 3 apabhraMza kA jayamAlA sAhitya 18 khajurAho ke jaina mandige ke Dora liTalsa para -DA0 dedendra kumAra zAstrI utkIrNa-jana deviyA 251 4 apabhraza kI eka ajJAta jayamAlA 16 khajugahI ke pAvanAtha mandira ko bhittiyo kii| -DA0 devendrakamAra zAstrI thikAmo me jaina deviyA~-mArutinandana 5 apamraza bhApA ke jaina kaviyo kA nIti-varNana prasAda tivArI -DA. vAlakRSNa akicina 347 20 khaNDAra ke mena paramparA kalekha 6 apabhra za bhASA ke jaina kaviyoM kA nIti-varNana -gamavallabha somANI -DA bAlakRSNa akicana 21 guNakItikRta caupadI 7 abhaya kumAra--jovana paricaya -DA0 vidyAdhara joharApurakara paramAnanda jaina zAstrI 22 gvAliyara meM jaina dharma-- gopIlAla 'amara' 8 abhinandana jinastavana 23 candraghADa kA itihAsa -prAcArya samantabhadra -paramAnanda jaina zAstrI 6 arhat parameSThI stavana 24 jinavarastavanam-muni pacanandi -muni padmanandi 185 25 jaina kalA meM pratIka tathA pratIkavAda 10 prAgarA se jaino kA sambandha aura prAcIna -mU0 lekhaka e0 ke0 bhaTTAcArya, anu0 jana mandira DA0 mAnasiMha 163 bAbU tArAcanda rapariyA 238 26 jaina darzana meM prAtmatattva vicAra 11 prAtma-vijaya kI rAha -zrI lAlacanda jaina zAstrI 242 -zrI 'ThAkara' 27 jainadharma ke sambandha meM bhrAntiyA evaM unake 12 uttara paMcAla kI rAjadhAnI ahicchatra nirAkaraNa kA mArga -paramAnanda jaina zAstrI --40 vaMzIdhara zAstrI ema. e. 13 upadezI pada (gIta) 28 jana bhakti kAvya meM pragati kavivara dyAnatarAya -DA0 gaMgArAma garga 14 kalacuri kAlIna eka navIna jaina bhavya zilpa 26 jaina yakSa-yaNiyA~ aura unake lakSaNa -kastUracanda 'sumana' - gopIlAla 'amara ema0 e0 15 kaliGga kA itihAsa aura samrATa khAravela eka 30 jaina zilpa me bAhubalI adhyayana-paramAnanda jaina zAstrI -mArutinandana prasAda tivArI 26
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280, varSa 24, ki06 anekAnta 69 222 GK 10 31 jaina zilpa meM sarasvatI kI mUrtiyAM 52 mUka sAhitya-sevI-zrI pannAlAla jI agravAla -mArutinandana prasAda tivArI -bA. mAIdayAla jaina 32 tatvArthasatra ke prathama adhyAya kA tIsavAM satra 53 raNatabhaMvara (raNathaMbhora) kA kakkA : eka eka adhyayana-manamatakumAra jaina ema0 e0 aitihAsika racanA-anUpacanda nyAyatIrtha 249 (zodhachAtra) 254 54 rAjagiri yA rAjagRha 13 nIrthakara bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa -paramAnanda jaina zAstrI 86 mahotsava kA uddezya eva dRSTi 55 rAjasthAna me jainadharma sAhitya: eka siMhAvalokana -zrI RSabhadAsa rAMkA -DA. gajAnana mizra ema0 e0 34 tripurI kI kalacuri-kAlIna jaina pratimAe 56 vizAlakIti va ajitakIrti -kastUracanda 'sumana' ema0 e0 40 -DA0 vidyAdhara joharApurakara 35 dazabAhya-parigraha -10 ratanalAla kaTAriyA 10 57 vIra-zAsana-jayantI-premacanda jaina 36 duHkha pAyaMsatya: eka vivecana 58 zAntinAtha jinastavana-muni padmanandi -dharmacandra jaina (zodha chAtra) 56 zilAlekhoM meM golApUrvAnvaya 37 dhyAnazataka: eka paricaya -paramAnanda jaina zAstrI 102 -bAlacandra siddhAnta zAstrI 60 zodhakaNa-zrI nIraja jaina 110 38 nareNA kA itihAsa-DA. kailAzacandra jaina 215 61 zodhakaNa-yazavaMta kumAra malayA 213 36 pArasanAtha kilA ke jaina avazeSa 62 zodhakaNa-paramAnanda jaina zAstrI 262 -kRSNadatta vAjapeyI 63 zrAvakra kI 53 kriyAeM 4. pAvApura-zrI balabhadra jaina 165 -vaMzIdhara zAstrI ema0 e0 41 punIta pAgama sAhitya kA nIti zAstrIya 64 zreyAsa jina savana -svAmi samantabhadra 137 siMhAvalokana-DA. bAlakRSNa 'akicana' 65 saMkaTa kI sthiti meM samAja kalyANaboDoM ema0 e0 pI0 eca0 DI0 221 kA yogadAna-ema0 sI0 jena / 256 42 pAMDe jIvanadAsakA bArahamAsA-ginnIlAla jaina 66 6E saMta kabIra aura dhAnatarAya-DA0 gagArAma garga 62 43 prayAga-zrI 10 balabhadra jaina 7667 sadoSatA-muni zrI kanhaiyAlAla 44 brahma jinadAsa eka adhyayana 68 samyagdarzana: eka adhyayana -paramAnanda jaina zAstrI 226 -4. bAlacandra siddhAntazAstrI 45 brahma sAdhAraNa kRta duddhArasi kathA 66 mAhitya-mamIkSA-paramAnanda zAstrI 47,67,133 -DA0 bhAgacanda jaina 70 siddha stuti-muni zrI 1anandi, TAiTala 46 bhadrabAha zruta kebalI-paramAnanda jaina zAstrI 257 peja 3 ki05 47 bhArata kalA bhavana kA jaina purAtattva 71 sena parampaga ka kucha prajJAta sAdhu -mArutinandanaprasAda tivArI 51 -rAmavallabha somANI 233 48 bhAratIya darzana kI eka apratima kRti 72 haDapA tathA jainadharma ma0 le0 TI0ena0 praSTa sahastrI-DA0 darabArIlAla koThiyA 2 rAmacandrana-anu0 DA0 mAnasiMha 156 46 madhya pradeza me kAkAgaMja kA jaina purAtatva 73 hindI ke kucha ajJAta jaina kavi aura aprakAzita ---kastUracanda sumana ema0 e0 racanAe-paramAnanda jaina zAstrI 43,58,138 50 mahAmAtya kuzarAja-paramAnanda jaina zAstrI 74 hindI bhASA kA mahAvIra sAhitya 51 mAnava kI svAdhInatA kA saMgharSa --DA0 kastUracanda kAsalIvAla 50 balabhadra jaina 42 75 helAcAyaM--paramAnanda jaina zAstrI W
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI (pAribhASika zabda-koza) isakA svarAnta (a se au taka) prathama bhAga chapa kara taiyAra ho cukA hai| isameM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM ke lagabhaga 400 granthoM se pAribhASika zabdoM ko saMkalita kiyA gayA hai| ina granthoM se jo usameM lakSaNa saMgRhIta haiM unheM yathAsambhava kAlakrama se rakhA gayA hai| yaha zodha-khoja karane vAle vidvAnoM ke lie mahattvapUrNa grantha samajhA jAyagA / mAtha hI vaha tattva jijJAsumo ke lie bhI upayogI haiM / vivakSita vividha lakSaNoM meM se 1-2 grantho ke grAthaya se prAmANika hindI anuvAda bhI pratyeka lAkSaNika zabda ke nIce de diyA gayA hai| prastAvanA meM 102 mahattvapUrNa granthoM kA paricaya karA diyA hai tathA pariziSTa meM granthakAroM ke kAla kA bhI nirdeza kara diyA gayA hai| chapAI uttama aura pUrNarUpa se kapar3e kI sundara va TikAU jilda hai| baDe AkAra meM pRSTa sakhyA 440 hai / lAgata mUlya ru. 25-00 rakhA gayA hai| [pRSTha 277 kA zeSAMza] prathama do-zukladhyAnoM kA sala hai| antima do zukla- me magna hai baha IA, viSAda va zokAdirUpa mAnasika dhyAnoM kA phala mokSa kI prApti hai| cirasaMcita karmarUpa du:khoM se tathA zIta va prAtapa mAdi zArIrika duHkhoM se Idhana ko bhasmasAt karane kA upAya yaha dhyAnarUpa agni bhI sakleza ko prApta nahI hotA (103-4) / isa prakAra hI hai, isa bAta ko yahAM aneka udAharaNoM (67-102) vaha atizaya prazasta dhyAna cUMki dRSTa va adRSTa sukha kA dvArA puSTa kiyA gayA hai| anta meM aihalokika phala kA sAdhaka hai, isIlie yahA~ (105) usake pradAna karane bhI nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jisakA citta dhyAna va cintana karane kI preraNA dI gaI hai| 000
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ R.N. 0594/04 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana purAtana janavAkya-sUcI : prAkRta ke prAcIna 46 mUla-pranyo kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi granyo me uddhRta dumare padyo ko bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya-vAkyo kA mUvI / sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jo kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se pralakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI. liTa. kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda / 15.00 prAptaparIkSA : zrI vidyAnandAcArya kI mvopajJa saTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 svayambhastotra : mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2.00 stutividyA : svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugalakizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / 1-50 adhyAtmakamalamArtaNDa : pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1-50 puktyanazAsana : tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI haprA thA / mukhtArazrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / ... zrIpurapAzrvanAthastotra : AcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / zAsanacatustrizikA : (tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda mahita samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora __ jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / 3-00 jainaprantha-prazasti saMgraha bhA. 1: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... samAdhitantra aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 bhanityabhAvanA : prA0 padmanandIkI mahattvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 tattvArthasUtra : (prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA meM yukt| zravaNabalagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha / 1-25 mahAvIra kA saryodaya tIrtha, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya adhyAtmarahasya : pa. prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindA anuvAda sahita / jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 . apabhraza ke 122 aprakAzita granthoko prazastiyo kA mahattvapUrNa sgrh| pacapana grantha kAge ke aitihAmika graMtha-paricaya aura parigiSTo mhit| saM.paM0 paramAnanda shaastrii| mjild| 12-00 nyAya-dIpikA : prA abhinava dharmabhUpaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0| 7.00 jana mAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : paSTa makhyA 740 sajilda 5-00 kasAyapAhaDasutta : mUla grantha kI racanA prAja me do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / ... 20.00 Reality : prA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA agrejI meM panuvAda bar3e prAkAra ke 300 pa. pakkI jilda jaina nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA ratanalAla kaTAriyA 5.00 prakAzaka-vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrita / w ___ 25 6.00
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
_