Book Title: Sutrakrutanga Sutram Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु अ. ९ चार्वाकमतस्वरूपनिरूपणम् ९५ त्रयो दोषी: संभवन्ति अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसंभवाख्याः तत्र लक्ष्यतावच्छेदक समानाधिकरणात्यंताभावप्रतियोगित्वं । लक्ष्यैकदेशे लक्षणासत्वम्. यथागोनीलरूपवत्वं लक्षणं कृतं चेत्तदा लक्ष्यतावच्छेदकंगोत्वाधिकरणे श्वेतगवि नीलरूपाभवस्य विद्यमानत्वेनाव्याप्तिप्रसंगात् । 'लक्ष्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्ये सति लक्ष्यता वच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावसामानाधिकरण्यमलक्ष्ये लक्षणगमन मिति यावत् । यथा गोः श्रृंगित्व लक्षणे श्रृंगित्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकगोत्वसामानाधिकरण्यं गवि तिष्ठति तथा गोत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावाधिकरणे महिष्यादावपि शृंगित्वमस्ति इत्यलक्ष्ये महिपादौ श्रृंगित्वस्य विद्यमानतया भवत्यलक्षण के तीन दोष होते हैं-(१) अव्याप्ति (२) अतिव्याप्ति और (३) असंभव । इनमें से लक्ष्यतावच्छेदक के समानाधिकरण अत्यन्ताभाव का प्रतियोगी होना लक्ष्य के एकदेश में लक्षण का न होना है। जैसे किसी ने नील रूप गाय का लक्षण किया । किन्तु लक्ष्यतावच्छेदक , अर्थात गोत्व के अधिकरण श्वेत गाय में नील रूप का अभाव पाया जाता है, अतएव इस लक्षण में अव्याप्ति दोष का प्रसंग है । तथा लक्ष्यतावच्छेदक की समानाधिकरणता होने पर लक्ष्यतावच्छेदक से अवच्छिन्न का अन्योन्याभाव की समानाधिकरणता अलक्ष्य में लक्षण का चला जाना कहलाता है । जैसे किसी ने गाय का श्रृंगवत्व लक्षण किया । यहां श्रृंगवत्व लक्ष्यतावच्छेदक गोत्व के अधिकरण गाय में रहता है और साथ ही गोत्वावच्छिन्न प्रतियोगिता का ज्ञापक (गौन) इत्याकारक अन्योन्याभांच - अधिकरण महिपी आदि में भी श्रृंगवत्व रहता है । इस प्रकार अलक्ष्य अर्थात् महिप आदि
તેથી લક્ષણના ત્રણ દોષ કહ્યા છે __(भव्याप्ति (२) अतिव्याप्ति मने (3) अस सप. सध्यता छेना (पहायना નિર્ણય કર નાર) સમાનાધિકરણ અત્યન્તાભાવનુ પ્રતિનિત્વ (અભાવ) હોવું તેનું નામ લક્ષ્યના એક દેશમાં લક્ષણનો અભાવ છે જેમ કે કઈ વ્યક્તિ નીલા રંગને ગાયનું લક્ષણ કહે છે. પરન્ત લક્ષ્યતા છેદક એટલે કે ગત્વનાં અધિકરણમાં સફેદ ગાયા નીલ રૂપનો અભાવ જોવામાં આવે છે તેથી આ લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષનો પ્રસંગ આવે છે. તથા લક્ષ્યતા છેદની સમાનાધિકરણતા હોય ત્યારે લક્ષ્યતાવ છેદકથી અવચ્છિન્ન (હમેશારહેનાર) અન્યાભાવની સમાનાધિકરણતાને અલક્ષ્યમાં લસણુનું ગમન કહે છે. જેમ કે કેઈએ ગાયનું એવું લક્ષણ કહ્યું કે ગાયને શિંગડા હોય છે આ કથન દ્વારા મૂંગયુક્તતાને ગાયનું લક્ષણ કહેવામાં આવેલ છે, અહી શ્રુગવત્વ લક્ષ્યાવચ્છેદક ગેત્રના અધિકરણ ગાયમાં પણ રહે છે અને સાથે સાથે તાવચ્છિન્ન પ્રતિયોગિતાનું જ્ઞાપક ઇત્યાકારક
