Book Title: Sutrakrutanga Sutram Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
१७४
सूत्रकृताङ्गसूत्र क्रियां कुर्वन् आत्मा नैव विद्यते, सर्वव्यापित्वेनामूर्तत्वेनच निष्क्रियत्वं गगनवदिति । यथा गगने सर्वव्यापकेऽमूर्ते गमनचलनादिरूपा काचनापि क्रिया न भवति तथा व्यापकेऽमूर्ते आत्मनि गमनचलनादिपरिस्पन्दस्वरूपक्रिया नैव भवति सत्यपिप्रयत्नादिमत्वे । तदुक्तम्
" अकर्ता निर्गुणो भोक्ता आत्मा कपिलदर्शने " इति ।
एवं इति, एवम्-अनेन प्रकारेणाकारकाः ते आत्मानः तु शब्दो गाथान्तिमचरणपतितः पूर्ववादिभ्यः सांख्यस्य भेदं सूचयति । ते पुनः सांख्याः एवम् 'पगमिया, प्रकर्पण अतिशयतया धृष्टतावन्त एवं तत्र भूयो भूयः प्रनिपातथापि समस्त क्रियाओं का कर्तृत्व आत्मा में नहीं है। यह बात “ सर्वम्" इत्यादि पदों द्वारा प्रकट करते हैं-आत्मा परिस्पन्द आदि एक जगह से दूसरी जगह की प्राप्ति रूप क्रिया करने वाला नहीं है क्योंकि वह आकाश की भाँति सर्वव्यापक और अमूर्त है जैसे सर्वव्यापक और अमूर्त आकाश में गमन तथा चलना आदि कोई क्रिया नहीं होती उसी प्रकार व्यापक और अमृत आत्मा में जाना चलना हिलना आदि क्रिया नहीं होती, यद्यपि उसमें प्रपत्नादिमत्व मौजूद हैं। कहा भी है- "अकर्ता निर्गणो भोक्ता,, इत्यादि । “कपिल मुनि के दर्शन में आत्मा अकर्ता, निर्गुण और भोक्ता है"
इस प्रकार आत्मा अकारक है । गाथा में जो "तु" शब्द आया है वह यह सूचित करता है कि सांख्यमत पूर्ववादियों से भिन्न है, वे सांग्व्य अत्यन्त धृष्ट होकर वारम्बार ऐसा प्रतिपादन करते है कि सब कुछ प्रकृति આવે છે. આત્મામા સ્થિતિકિયા ઉપલબ્ધ થાય છે, છતા પણ સમસ્ત ક્રિયાઓનુ કતૃત્વ मात्मामा नथी मेरा पात "सर्वभू" छत्यादि । द्वारा सूत्रा२ अट ४२छे-मात्मा પરિસ્પન્દ આદિ એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાની પ્રાપ્તિ રૂપ કિયા કરનારો નથી, કારણ કે તે આકાશની જેમ સર્વવ્યાપક અને અમૂર્ત છે. જેવી રીતે સર્વવ્યાપક અને અમૂર્ત આકાશમાં ગમન તથા ચલન આદિ કઈ ક્રિયા થતી નથી, એજ પ્રમાણે વ્યાપક અને અમૂર્ત આત્મામાં પણ આવવુ જવુ, ચાલવુ આદિ કિયાઓ થતી નથી, જો કે તેમા प्रयत्नाहिमत्व तो भा छ यु ५४ छे-“कर्ता निर्गुणो मोक्ता" त्याहકપિલમુનિના દર્શનમાં એવું કહ્યું છે કે – આત્મા અકર્તા, નિર્ગુણ અને ભક્તા છે”
આ પ્રકારે આત્મા અકારક છે ગાથામા જેa” પદ વપરાયું છે, તેના દ્વારા એ વાત સૂચિત થાય છે કે સાંખ્યમત પૂર્વોત મતવાદીઓના મત કરતા ભિન્ન છે તે સામ્ય મતવાદીઓ ધૃષ્ટતાપૂર્વક એવુ વાર વાર કહે છે કે પ્રકૃતિ જ બધુ કરે છે. તે પ્રકૃતિ જે
