Book Title: Sutrakrutanga Sutram Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
-
-
-
मृत्रकृताङ्गमत्र ३६० तस्मादपि पोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि" इति ।
प्रधानं मूलकाणम्, ततो महत्तत्त्वं समुत्पद्यते, तादृशमहतः सकागात् अहंकारस्य जनिः, अहंकारादेकादशेन्द्रियाणि पञ्च तन्मात्राणि भूतमूक्ष्मरूपाणि जायन्ते । तेभ्यः सूक्ष्मेभ्यः पञ्चमहाभूतानाम् आकाशवायु तेजोजलपृथिवीना समुत्पत्तिः।
__पृथवीभ्य ओपधिवनस्पत्यादीनां संभवो जायते । पुरुषम्त केवल मुदासीनो भोक्ता च, तदेवं सर्वमपि कार्य प्रधानादेव साक्षात्परंपरया जायते इति ।
अव सूत्रकार सांख्यों का कथन करते हैं । उनका कहना है कि ईश्वर जगत् का कारण नहीं है । उनका तर्क यह है कि शब्दादि जो प्रपंच (फेलावविस्तार) है वह मुख दुःख और मोह आदि से युक्त है अतएव इस प्रपंचका कारणभी सुख दुःख मोह आदिसे युक्त ही होना चाहिए । प्रधान या प्रकृति कार्य के समान ही है, अतएव वही जगत् का उपादान कारण है । सतोगुण, रजोगुण और तमोगुण की समान अवस्था को प्रधान
या प्रकृति कहते हैं । इस प्रकृति से महत् (बुद्धि) आदि के क्रमसे आकाश __ आदि प्रपंच की उत्पत्ति होती है । ईश्वर कृष्ण ने कहा है
'प्रकृति से महत्तत्व की, महत् से अहंकार की, अहंकार से सोलह तत्त्वों की और उन सोलह में के पाँच तन्मात्राओं से पाँच भूतों की उत्पत्ति होती है।
तात्पर्य यह है कि प्रधान मूल कारण है । प्रधान से महत् अर्थात् बुद्धि उत्पन्न होती है । महत् से अहंकार का प्रादुर्भाव होता है। अहंकार से ग्यारह इन्द्रियाँ (पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ और मन) और पांच तन्मात्रा
હવે સૂત્રકાર સાખેને મત પ્રકટ કરે છેસામ્યુંની એવી માન્યતા છે કે ઈશ્વર જળનું કારણ નથી-- ઈશ્વરે જળની રચના કરી નથી તેમને એવો તર્ક છે કે શબ્દાદિ જે પ્રપ ચ (વિસ્તાર) છે, તે સુખદુ ખ અને મેહથી યુક્ત છે, તેથી આ પ્રપંચનું કારણ પણ સુખદુ ખ, મેહ આદિથી યુક્ત હોવું જોઈએ, પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કાર્યના સમાનજ છે, તેથી તેને જ (પ્રકૃતિને) જગતનું ઉપાદાન કારણ માનવું જોઈએ સત્વગુણ, રજોગુણ, અને તમોગુણની સમાન અવસ્થાને પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કહે છે આ પ્રકૃતિ દ્વારા મહત્ (બુદ્ધિ) આદિના ઉમે આકાશ આદિ પ્રપંચની ઉત્પત્તિ થાય છે. ઈશ્વરકૃણે એવું કહ્યું કે--
પ્રકૃતિ વડે મહત્તત્વની, મહત્ પડે અહ કારની, અહ કાર વડે સેળ તત્ત્વોની અને એ સેળમાના પાચ તન્માત્રાઓ વડે પાચ ભૂતોની ઉત્પત્તિ થાય છે
આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે પ્રધાન (પ્રકૃતિ) મૂળ કારણ છે પ્રકૃતિ દ્વારા મહતુ (બુદ્ધિ) ઉત્પન્ન થાય છે, મહત્ વડે અહ કારને પ્રાદુર્ભાવ (પ્રકટ થવાની
