Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 01
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022485/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcazataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra-pUrvadharamaharSi-vAcakapravarazrI umAsvAti-bhagavat-praNItaM svopajJakArikA-bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhika caturdazazata-prakaraNakartR zrImad-haribhadrasUri-viracitavRttisamalakRtam / zI tavAdhigama satram adhyAya - 1 (gujarAtI anuvAda) thaI - - - - - - - ' meM bhAvAnuvAdakArAhuH ' pU. AcArya zrI vijayarAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvadarya parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ra havaE , ITI rITI mArI vikAsa nA yoGi: ( VG jaya racava zrI kiri zani zuddhi thAya rAnI majhAvA) yuvAvarSa nI bAyaka jAka mahAkaot - sara vAra vi4Tavarka para acAryadeva zcama dizA rAkaraoNparasUrIzvarajI mahArAja (be bhAga) mahAzi eprilamAM mAja ukita ja elive karavAnI nA virama kha = upadezapada graMtha hagths 1 111 Heache dhim inNIen Chettingvakindia T'S T TT TT TT tajI mInA nIra 1 -1 dvavinizcaka paNa raH Plali | | | | NiAR TIkA mahimA mAtra-1 zrI aSTaka prakaraNa I / INTIMETITI mAyA zrI sajanIkApurImAlI mArana pAyAdhIdhAmanA ya thI ja pU. bA. dhI jazoranI hAja (be bhAga) (be bhAga) pUrva nAyAyaM zrI harinAnu viuig phanI bA ro paMcAzaka prarkaraNa zrAvaka navapada 4 kare!! mayAdhAtIya pAyA vAyAlI jI hemacaMdraznavivirakSita GudazamalA (puSpamAlA) hajAnI jana) (bhAga-2) zrAvakadharma adhikAra, gujarAtI manuvAda ahI mira sarSi ka. 4 GER pUjya jAcArya zrI rANI garasUrIza0 HER (be bhAga) pUrNa sAI | riyama viracito thA| MiLyuM kAtmipaboka paMcAzaka prakaraNa bhAga-1 kamAvakadhama adhikArI gujarAtI bhAvAnuvAda jaya mAlavA mAM | + ra karI mArA mA pU. AcAryadeva zrImada vijaya alinaushaldhall Help # mANayAdarA 1 nI parvatamAM rana . A (be bhAga)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrIzvarajI mahArAjA Adie kareluM sAhitya sarjana I'm 'R' S CCC PRACT jAva zAne thI mArI dikarI mA pAMDava agni | AcApRrdaSiA gujarAtI vyAnuga baMdhavihANaM makA nirIka paesa-baMdho tre aacaarydev-shriimdvijypremiiysH| -ravA - jaa nadhitva vivecanA Jii vive pharmA , zekA-samAdhAna tI sohAnavuM dharmabiMdu prakaraNa 10 kaLI pAvAvALI kayA kAraNa ke (be bhAga). bhASyatrayam d]] )[ 0] zrI saMbodha prakaraNa / m zrI yazovijayajI vicita catilakSaNa samuccaya prakaraNa cenyavaMdanabhAkhya pUratA nANAM anAmikA mahArAja traNa bhAga) zrI mArI mAtA ja thAya tatvArthAdhigama satra vI mA | Fa[ NH zrI vAyagama sUtram zrIphacasUtram zrI rUpasena caritra mAya (daza bhAga) haourgladhAra padharAvala, hakalpa lAyakAta vAcaka varSathI umAsvAti visati prazamarati zrI. vItarAgA stotra zrAvaka prajJati prakaraNa kAraNa pujA, zrI rAjaronarasUrIzvarajI ma. sA (, A. zrI rAjazekharasUrIzvara imalA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jJAna zALA vijaya nemisUri-zAna ( ziyA' zabarArthanAthANe tamawA zrImad virSathazvana zrema-rAmacaMdrasUri sa bhyo namaH // sthAna - I ( nama: P', paJcazataprakaraNaprasivamasUtraNasUtradhAra-pUrvadharamaharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti bhagavat praNIta svopajJakArikA-bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhika caturdazazata prakaraNakartR zrImad haribhadrasUri viracitavRttisamalaGkRtam ]] zrI C[ C] thAithathI cUMTa] ]] adhyAya-1 (gujarAtI anuvAda) | * bhAvAnuvAdakAra : pa.pU.A. zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna - aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra pa.pU.A. zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA maMda saMpAdaka geha pU. munirAja zrI dharmazakharavijayajI gaNI * sahayogI * pU. munirAja zrI divyazekharavijayajI prathama AvRtti H vi.saM. 2070, vI.saM. 2540, nakala : 1000 gaH prakAzaka dra zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa pUjya AcAryazrI rAjazekharasUri bhAvAnuvAda bhavana 49/36 , sIlvara lIphanI sAme, kAmataghara roDa, bhivaMDI-421 305. * prApti sthAna dra hindustAna mila sTorsa 481, ganI epArTamenTa, ratana TokIjhanI sAme, AgrA roDa, bhivaMDI-421 305. phona : (02522) 232266, mo. 93212 32266 mUlya : rUA. 1,500/- (bhAga : 1 thI 10)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ suratam amArA hRdayamAM pUjyazrI (parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA) hoya e svAbhAvika che paNa pUjyazrInA hRdayamAM amAro saMgha hato e ja amAruM ahobhAgya che. pUjyazrInI guNagarimAthI AkarSAyelo amAro saMgha kAyama pUjyazrIno RNI raheze. | zrI tapagaccha udaya kalyANa jaina zvetAMbara mUrtipUjaka TrasTa, borIvalI, caMdAvarakara lena. - zrI saMghe potAnA jJAnanidhimAMthI A "zrI tattvArthAdhigama sUtra'no saMpUrNa lAbha lIdhela che. zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa tenI khUba khUba anumodanA kare che. | vijayazIlacaMdrasUri graMtha saMgraha tra sUcanA A pustaka jJAnadravyamAMthI chapAvyuM hovAthI gRhastha mUlya cUkavyA vinA A pustakanI mAlikI karavI nahIM. vAMcavA mATe A pustakano upayoga karavo hoya to yogya nakaro jJAnabhaMDAra khAte Apavo jarUrI jANavo. talanuM cUdAI zrI vijaya hajaya, ne mAre che zAsanuM rena e DeTa 4 mAMkaH 0 0 S33) sthAnuH 6 - // 0 roha hatuM ! E 6}siMhanI vADI, a.246 che a&dAvAda
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ <
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 bhUmikA prastuta zAstranuM (sUtranuM) mukhya nAma tattvArthAdhigama che. A zabdano artha saMbaMdhakArikAnI raramI kArikAnI TIkAmAM jaNAvyo che. paNa vartamAnamAM tene tattvArthasUtra evA saMkSipta nAmathI oLakhavAmAM Ave che. A graMthanA kartA pUjaya umAsvAti mahArAjA che. A sUtro upara bhASya paNa temaNe ja raceluM che. digaMbaro "jyAM vastra tyAM mukti nahi evI emanI mAnyatAne bAdha Avato hovAthI bhASyane umAsvAti mahArAjA kRta mAnatA nathI. teo bhale na mAne paNa keTalIka dalIlo vagerenA AdhAre bhASya umAsvAti mahArAjAnuM ja che ema siddha thAya che. jijJAsue e dalIlo pa.pU. AcArya zrImad AnaMdasAgarasUrIzvarajI mahArAjAe lakhelA upakramamAMthI jANI levI. e upakrama A graMthanA pahelA bhAganA aMte mudrita karavAmAM Avyo che. A graMthano paricaya A graMtha mukhyatayA dravyAnuyogano viSaya che. jainazAsanamAM dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga ane dharmakathAnuyoga ema cAra anuyoga prasiddha che. anuyoga eTale vyAkhyAna ke varNana. jemAM jIvAdi dravyonA =tattvonA) vyAkhyAnanI pradhAnatA hoya te dravyAnuyoga. jemAM AcAronuM vizeSathI varNana hoyate caraNakaraNAnuyoga. jemAM gaNita AvatuM hoya te gaNitAnuyoga. jemAM dharmakathAnuM varNana AvatuM hoya te dharmakathAnuyoga. A cAra anuyogomAM dravyAnuyoga ane caraNakaraNAnuyoga e be anuyogo mukhya che. te bemAM paNa apekSAe dravyAnuyoganuM mahattva vadhAre che. prastuta tattvArthasUtra dravyAnuyoganI pradhAnatAvALuM che. kAraNa ke temAM jIva vagere sAta dravyonuM tattvonuM) varNana che. AthI A graMthanuM mahattva ghaNuM che. A graMthane barAbara samajavAthI samyagdarzana pragaTe che ane pragaTa thayeluM samyagdarzana daDha ane nirmaLa thAya che. jemake pAMcamA adhyAyamAM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra 32 "nnidharUkSatnIt vanya " vagere sUtromAM kareluM pudgalonA baMdhanuM varNana ApaNane spaSTa samajAve che ke sarvajJa vinA bIjo koI AvI bAbato kahI zake nahi. A to mAtra eka dRSTAMta rUpe jaNAvyuM. bIjI ghaNI bAbato evI che ke je sarvajJa vinA bIjo koI kahI zake nahi. prazna- umAsvAti mahArAjA kayAM sarvajJa hatA? e to chagha0 hatA ethI emanuM kaheluM sarvajJoe kahyuM che ema kema kahI zakAya? uttara- pU. umAsvAti mahArAjAe A badhuM potAnI matikalpanAthI nathI kahyuM. kiMtu temanI pUrve thayelA vidvAna ane mahAna AcAryoe je kahyuM tenA AdhAre kahyuM che. temanI pUrve thayelA AcAryoe paNa potAnI pUrve thayelA mahAna jJAnI AcAryonA kathana mujaba kahyuM che ema AgaLa vadhatAM vadhatAM pUrvakAlIna AcAryoe gaNadharonA upadeza mujaba kahyuM che ane gaNadharoe sarvajJa bhagavaMte kahelA upadezanA AdhAre kahyuM che. tethI A zAstranA mULamAM sarvajJa bhagavaMta che. jenA mULamAM sarvajJa bhagavaMta na hoya tevA anya darzanakAronuM kathana sAcuM na gaNAya. ahIM kahevAno Azaya A pramANe che- janmathI aMdha hoya tevA eka puruSe hAthIne sparzIne hAthI kevo hoya teno nirNaya karyo. teNe bIjA janmathI aMdha puruSane hAthI kevA prakArano hoya te kahyuM. teNe(=bIjAe) trIjAne kahyuM. Ama janmAMdha puruSonI game teTalI lAMbI paraMparA sudhI hAthInA AkAranuM varNana thatuM rahe to paNa koIneya hAthInA sAcA AkAranuM jJAna na thAya. kAraNa ke prathama janmAMdha puruSane hAthInA AkArano sAco nirNaya thayo nathI. AMkhothI dekhato puruSa hAthInA AkArano jevo nirNaya karI zake tevo nirNaya janmAMdha puruSa game teTalo buddhizALI hoya to paNa na karI zake. (ahIM "janmathI aMdha puruSanI paraMparA" kahevAnuM kAraNa e che ke A paraMparAmAM koI puruSa dekhato hoya to tene hAthInA sAcA AkAranuM jJAna thavAno saMbhava rahe paNa paraMparAmAM badhA ja janmAMdha hoya eTale koIneya hAthInA sAcA svarUpanuM(AkAranuM) jJAna na thAya.)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tevI rIte prastuta jainadarzana sivAyanA badhA ja darzanakAro chadmastha hovAthI temanI cAlelI paraMparAmAM AvanArA badhA ja chadmastha puruSone AtmA Adi padArthonA sAcA svarUpanuM jJAna thatuM nathI eTale teo "amArI ATalI lAMbI paraMparAthI A jJAna amane maLatuM AvyuM che" ema kahe to paNa emanuM jJAna satya nathI. (yogabiMdu gA.429 vagere) 5 jainadarzanamAM to AtmA Adine sAkSAt jANanArA sarvajJapuruSathI paraMparA cAlI che, eTale jainadarzananI sAcI paraMparAmAM AveluM jJAna yathArtha che, mATe A tattvArtha sUtrane jANavA mATe khAsa prayatna karavo joie. A graMtha mAtra 200 zlokathI ochA pramANavALo hovA chatAM temAM saMpUrNa jainazAsanano sAra samAvI dIdho che. jANe ke gAgaramAM sAgarane samAvI dIdho che. tethI ja kalikAlasarvajJa A.zrIhemacaMdrasUri mahArAja svaracita siddhahema zabdAnuzAsanamAM a.2 pA.2 sU.39 mAM 3omAsvAti saMgrahItAraH=ghaNA viSayano thoDAmAM saMkSepa karavAnA viSayamAM umAsvAti mahArAjA jevA bIjA koi zreSTha nathI. ema jaNAvyuM che. graMthakArano paricaya graMthakAranI mAhitI graMthakAre pote graMthanA aMte prazastimAM saMkSepathI jaNAvI che. te A pramANe "jemano yaza jagatamAM pragaTa che te zivazrI nAmanA vAcakamukhyanA praziSya agyAra aMgonA jJAtA ghoSanaMdI kSamAzramaNanA ziSya, vAcanAthI (bhaNAvanAranI apekSAe) mahAvAcaka zramaNa maMDapAdanA ziSya, vistRta kIrtivALA mUla nAmanA vAcakAcAryanA ziSya kaubhISaNa gotravALA svAti nAmanA pitA ane vAtsI gotravALI umA nAmanI mAtAnA putra nyagrodhikA gAmamAM janmelA, kusumapura (pATalIputra) nAmanA zreSTha nagaramAM vicaratA, ucca nAgara zAkhAnA vAcaka zrI umAsvAtijIe guruparaMparAthI maLelA uttama arihaMta vacanone sArI rIte samajIne (zarIra-mananA) duHkhothI pIDita tathA asatyaAgamathI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI-tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 naSTabuddhivALA jagatane joine jIvonI anukaMpAthI spaSTa arthavALA A tattvArthAdhigama nAmanA zAstranI racanA karI." 6 A vize huM vizeSa vivecana lakhato nathI. kAraNa ke bahu vistArathI lakhavuM paDe. bahu vistArathI lakhAyelA lakhANane vAMcavAno rasa bahu alpajIvone hoya che tathA huM AMkhanI takalIphanA kAraNe vistArathI lakhavA mATe samartha paNa nathI. AthI jijJAsuoe A vize vizeSa mAhitI mATe umAsvAti mahArAjA kyAre thayA ? kayA vaMzamAM thayA' ityAdi vigato jainaparaMparAno itihAsa bhAga-1 mAMthI tathA paMDita zrI sukhalAlajI kRta tattvArtha vivecanavALA pustakamAMthI tathA pU.A. bhagavaMta zrIkesarasUrijI mahArAjAnA samudAyanAM A. zrIhemaprabhasUrijInA ziSya vidvAna muni zrIudayaprabhavijayajIgaNivare lakhela siddhasenagaNikRta TIkAnA prathama adhyAyanA TIkAnuvAdamAM lakhelI bhUmikAmAMthI tathA pa.pU. AgamodvAraka zrIAnaMdasAgarasUri mahArAjAe lakhela tattvArthastRta-tanirNayaH nAmanA pustakamAMthI joi levuM. TIkAkAra maharSino paricaya tattvArthakArikA ane bhASyanI TIkA karanArA zrIharibhadrasUri mahArAjA jainazAsanamAM yAkinImahattarA dharmaputra tarIke prasiddhine pAmelA ane caudazo graMthanA praNetA haribhadrasUri mahArAjA samajavA. emaNe DupikA nAmanI TIkA racI che. zabdakoSamAM DupaDupikA zabdano artha jovAmAM Avyo nathI. paNa DupaDupikA eTale nAvaDI evo artha mane jaNAya che. A TIkA pUrve vi.saM. 1992mAM ratalAma nivAsI zreSThI RSabhadevajI kesarImala jaina zvetAMbara saMsthA dvArA mudrita thai hatI. temAM lakhAyelA upakrama pramANe A TIkA sauthI prAcIna che. arthAt siddhasena gaNikRta moTI TIkAthI paNa prAcIna che, tenA kAraNo 1upakramamAMthI jANI levA tathA tattvArthasUtranA bhASyanA kartA paNa umAsvAti mahArAjA hatA. 1. upakrama A pustakane aMte Apelo che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tenA kAraNo paNa upakramamAMthI jANI levA. bhaviSyamAM vidvAnone upayogI bane te mATe A upakrama A graMthanA prathama bhAganA aMtamAM mudrita karavAmAM Avyo che. A. zrIharibhadrasUri mahArAjAe chaThThI adhyAyanA trevIsamAM sUtranA "vinayasaMpannatA" pada sudhInI TIkA karI che. tyAra pachI emanI TIkA jovAmAM AvatI nathI. kadAca e daramiyAna e mahApuruSa bimAra paDyA hoya ane kALadharma pAmyA hoya e banavA joga che. bAkI rahelI e TIkAne AcAryazrI yazobhadrasUrie uddhAra karavAno prAraMbha karyo. temaNe tyAMthI( vinayasaMpannatA pachIthI) dazamA adhyAyanA chaThThA sUtra sudhInI TIkA uddharI che. bAkInI TIkA temanA ziSya uddhata karI che. A vigata dazamA adhyAyanA chaThThA sUtranI TIkAnA aMte lakhAyelA pAThathI spaSTa thAya che. AnA uparathI e paNa nizcita thAya che ke siddhasena gaNinI moTI TIkAthI A TIkA prAcIna che. - anuvAda aMgenI mAhitI vi.saM. 2013mAM mAruM cAturmAsa pAlItANAmAM thayuM. te vakhate sAdhusAdhvIjIoe mArI pAse cAturmAsamAM vAMcanA ApavAnI mAMgaNI karI. AthI tattvArthasUtra upara vAcanA ApavAnuM nizcita thayuM. tattvArthasUtra upara vartamAnamAM siddhasena gaNikRta moTI TIkA ane zrIharibhadrasUrikRta nAnI TIkA e be TIkAo prasiddha che. A be TIkAone jotAM mane lAgyuM ke siddhasena gaNikRta moTI TIkA ghaNI kaThina che. AthI haribhadrasUrikRta 1. ahIM uddhata=uddhAra karyo e zabdathI zuM samajavuM? dazamA adhyAyanA chaThThA sUtranI vRttinA aMte lakhelA pAThanA AdhAre mane ema samajAya che ke siddhasena gaNita TIkAmAMthI uddhAra karyo che. ahIM zabdazaH uddhAra karyo che ema na samajavuM. kiMtu jyAM siddhasena gaNikRta TIkAmAM pATha lAMbA hoya tene TUMkAvI dIdhA, jyAM zabdanI kaThinatA hoya tyAM saraLa zabdo mUkyA ane kyAMka potAne yogya lAgyA tevA zabdo mUkyA. A rIte temaNe uddhAra karyo ema mane jaNAya che. 2. zrIharibhadrasUrie apUrNa TIkA lakhI e damyAna siddhasena gaNie e TIkAne pUrNa karavAne badale svataMtra potAnI moTI TIkA lakhI. pachI yazobhadrasUrie e TIkAnA AdhAre haribhadrasUrinI bAkIno TIkAno uddhAra karyo.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nAnI TIkA upara vAcanA ApavAno nirNaya karyo. zAzvatI oLI AdinA divaso sivAya cAra mAsa sudhI niyamita vAcanA cAlI. A samaye meM zrI tattvArthasUtranI zrIharibhadrasUrikRta TIkAno anuvAda karavAno saMkalpa karyo paNa anya graMthonA anuvAdanA kAraNosara A anuvAda thaI zakyo nahi. vi.saM. 2064mAM dahANu sTezananA irAnI roDa upara AvelA upAzrayamAM Ano anuvAda zarU karyo paNa temAM zArIrika bimArI Adi ghaNA vipno AvyA. Ama chatAM vighno rU5 khaDako sAthe athaDAtI kuTAtI paNa A anuvAda naukA ghaNA vilaMbathI paNa pUrNatAnA kinAre AvelI joine mAruM mana harSavibhora banI jAya e sahaja che. A anuvAdamAM vidvAnone ghaNI kSatio dekhAze, kyAMka vistArathI lakhavAnuM hovA chatAM vistArathI na lakhyuM hoya, kyAMka saMskRta zabdane anurUpa gujarAtI zabda lakhavAmAM bhUla karI hoya, kyAMka bhAvArtha samajavAmAM niSphaLa banyo houM, kyAMka sUtra-TIkAno artha khoTo thayo hoya ityAdi ghaNI kSatio dekhAze. Ama chatAM vidvAnone huM pU. umAsvAti mahArAjAnA zabdomAM vinaMtI karuM chuM ke putrAparAdhavanama marjayitavya vardhaH sarvam (prazamarati gA.312) pitA putranA aparAdhane mApha kare tema vidvAnoe mApha karavuM. huM eka tarapha mArI buddhinI maMdatAne jouM chuM bIjI tarapha A anuvAdane jouM chuM to mArI sAme "huM A kevI rIte karI zakyo?' evo praznArthacihna khaDo thAya che paNa mArA upakArI siddhAMta mahodadhi pa.pU.A.zrI premasUrIzvarajI mahArAjA ane niHspRhatAmUrti parama gurudeva zrIharasUrIzvarajI mahArAjAnI divya kRpAdRSTinuM smaraNa thatAM ja e praznArthacihna adazya thaI jAya che. AthI A prasaMge e be mahApuruSone harSa bharelA hRdayathI vaMdana karuM chuM tathA vardhamAnataponidhi (vardhamAnatapa AyaMbilanI 100+ 88 oLInA ArAdhaka) pU. gurudeva zrI lalitazekharasUrIzvarajI ma.ne paNa bhAvabharyuM namana karuM chuM.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sahAyakonuM saMsmaraNa anuvAda pUrNa karI devA mAtrathI kArya pUrNa thaI jatuM nathI. anuvAda taiyAra thayA pachI jyAM sudhI pustaka rUpe prakAzita na thAya tyAM sudhI ghaNI javAbadArI vahana karavAnI hoya che. muni zrIdharmazekharavijayajIe A badhI javAbadArI potAnA zire laIne mane e javAbadArImAMthI mukta karyo. Ama karIne temaNe mArA pratye rahelA hArdika bhAvanI abhivyakti karI che. arthanI ke zabdanI azuddhi na rahe e mATe emaNe prathama adhyAyathI AraMbhI dazamA adhyAya sudhInuM meTara zAMtithI ane ekAgratAthI vAMcyuM. pachI prupha saMzodhanamAM paNa ghaNI mahenata karI rahyA che. mupha saMzodhanamAM muni divyazekharavijayajI paNa ghaNo sahayoga ApI rahyA che. mane AMkhanI takalIpha thayA pachI badho anuvAda lakhavAmAM (huM boluM ane te lakhe e rIte) temaNe ja lakhI Apyo che. TIkAnA prAraMbhanA cAra adhyAyanA anuvAdanI presakopI muni zrI hitazekharavijayajIe karI che. bAkInA saMpUrNa bhASyasahita TIkAnA anuvAdanI presakopI muni zrIsumatizekharavijayajIe suvAcya akSaromAM taiyAra karI che tathA koI koi sthaLe anuvAda lakhavAno rahI gayo hoya te anuvAda paNa temaNe lakhI Apyo che. A prasaMge mane sAdhusevA karavAno guNa jenA svabhAvamAM rahelo che tevA muni zrIkaivalyadarzanavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. vi.saM. 2064nAM vApInAM cAturmAsamAM mane AvelI bimArImAM temaNe lagabhaga be mahinAthI paNa adhika samaya sudhI niHsvArthapaNe mArI hArdika sevA karI. muni zrIdivyazekharavijayajI mATe huM zuM lakhuM? ane keTaluM lakhuM? e prazna mane mUMjhavI rahyo che. emanA mATe TUMkamAM eTaluM ja lakhuM chuM ke zarIra aneka takalIphothI gherAtuM jAya che ane atyaMta kRza banatuM jAya che evI avasthAmAM mArA mATe e ja sarvasva che. dararoja savArabapora-sAMje e traNe samaye mAtA jema bALakane khavaDAve tema mane AhAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 vaparAve che ane eka pachI eka davAo Ape che. mane kyAreka A dazyanI smRti thAya che tyAre mArI AMkho AMsuothI bhInI thaI jAya che. mane jayAre bhUtakALanI smRti thAya che tyAre munizrI (hamaNA paMnyAsa) ravizekharavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. varSo sudhI mArI sevA karIne mArI saMyamayAtrAmAM ane sAhityayAtrAmAM sAtha Apyo che. vi.saM. 2050mAM roSakALamAM mane pUnA - TIMbara mArkeTamAM gADha bimArI AvI tyAre meM jIvavAnI AzA choDI dIdhI hatI tevI avasthAmAM ekalA hAthe mArI sevA karanArA muni zrIharSazekharavijayajIne paNa huM kema bhUlI zakuM? sahavartI sarvamahAtmAo mArI sevA karavAmAM sadA utsuka rahe che Ama chatAM mAruM zArIrika ArogyanuM puNya atyaMta nabaLuM hovAnA kAraNe jemAM samAdhi rAkhavI kaThina banI jAya tevI navI navI takalIpho utpanna thayA kare che. Ama chatAM AvA sevAbhAvI mahAtmAonA prabhAvathI mAruM saMpUrNa jIvana samAdhimaya banI rahe e ja abhyarthanA. A anuvAdamAM graMthakAranA AzayathI, bhASyakAranA AzayathI, TIkAkAranA AzayathI ane jinAjJAthI viruddha kaMI paNa lakhAyuM hoya tenuM micchA mi dukkaDa ApavApUrvaka mArI lekhinIne ahIM thobhAvI dauM chuM. - AcArya rAjazekharasUri vi.saM. 2016, Aso vada-12 kalpanagarI, muMbaI-muluMDa 1. A samaye muni zrIdharmazekharavijayajI paNa pUnA hatA, teo kempamAM gADha bimArInA kAraNe pathArIvaza thayelA muni zrIkarmajitavijayajI ma.sA.nI sevAmAM rokAyelA hatA.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 * saMpAdakanI saMvedanA * siddhAMta mahodadhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA gurukulavAsamAM vasIne siddhahasta bhAvAnuvAdakAra parama saMvegI pUjyapAda gurudeva AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekhara sUrIzvarajI mahArAjAe papa varSanA nirmaLa saMyamanI kSaNone saMyama, svAdhyAya ane gurusamarpaNabhAvanI pavitra gaMgotrImAM avagAhana karatAM lagabhaga ATha varSanA alpa cAritra paryAye to atyaMta kaThIna gaNAtA paesabaMdho' nAmanA karmagraMtha viSayaka graMtharatnanI TIkA racI. tyArathI prAraMbhAyelI pUjayazrInI sAhityayAtrA avirata cAlatI rahI. atyaMta nAjuka nAdurastI vacce paNa AMtarika majabUta lokhaMDI manobaLanA kAraNe AtmAne taMdurasta banAve tevA keTalAya graMtharatnonA bhAvAnuvAda, lekhana, saMpAdana, saMkalana karyA. sAhityayAtrAnuM aMtima mAilasTona kahIe to prastuta "tattvArthAdhigama sUtra' A graMtha sAthe aneka ghaTanAo saMkaLAyelI che. "zreyAM ivavijJAni mahatAmapi gAyate" A ukti A sarjanamAM sArthaka nIvaDI che. presara (uMcuM lohInuM dabANa)nI takalIpha vadhatAM tenI asara pUjyazrInI cakSu upara thai. tAtkAlika upAyo karAvavA chatAM eka AMkhe lagabhaga dRSTi jatI rahI. eka AMkhathI paNa kAma cAluM rahyuM. temAM bhIvaMDInA cAturmAsa daramiyAna bIjI AMkhamAM motIyo utarAvyo. lensa je naMbarano hovo joIe tenA karatAM jUdo besADyo. pariNAme bIjI AMkhe paNa lagabhaga dekhAvAnuM baMdha jevuM thayuM. A daramiyAna tattvArthAdhigama sUtrano bhAvAnuvAda cAlu hato. muMbaimAM DaoN. sujala zAha ke jeo prabhuzAsananA tattvajJAnanA parama pipAsu, sAdhu veyAvaccanA rasiyA hatA. temanA satata satata prayAsathI lagabhaga 15 TakA jeTalI dRSTino ughADa thayo. je anuvAdanuM kArya bAkI hatuM tenA vizALa kadanA akSarovALI jherokSa nakalo karAvI. pUjyazrInI AMkhe covIza naMbaranA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ la zrI tAdhigamasUtra adhyAya-1 cazmA paherAvyA. bilakula nikaTamAM lAvIne akSaro vaMcAya tenA AdhAre pUjyazrI teozrInA vinayI ziSya mu.zrI divyazekhara vi.ne kahetA jAya ane graMthanuM kArya AgaLa vadhatuM jAya. A rIte daza adhyAyanuM kArya pUrNa thatAM khyAla Avyo ke prAraMbhanA pAMca adhyAyanA "bhASyano anuvAda to bAkI rahI gayo che. te paNa AvI AMkhe pUjayazrIe pUrNa karAvyo. savAra thatAM ja guru-ziSyanI joDI A kAryamAM joDAI jAya e sukhada dazya to jeNe joyuM te dhanya banyA ! jainazAsananA rAjA jevuM tRtIyapada maLyuM hovA chatAM pUjaya upAdhyAyajI mahArAjAnI pelI paMkti 'bAhyadRSTi pracAreSu mudriteSu mahAtmanaH, antarevAvabhAsante sphuTAH sarvA samRddhayaH | - jJAnasAra" - pUjyazrIe svajIvananI pratyeka kSaNomAM sArthaka karI hatI. athAka prayatna pUrNa karelA anuvAda pachInI je kArya siddhinI sukhada kSaNo hatI tenA sAkSI je banyA hoya te kahI zake ke pUjyazrI keTalA prasanna hatA ! siddhinI anubhUtione akSara deha ApIne prastAvanA rUpe lakhavAno jyAre avasara Avyo te kSaNe huM (muni dharma che.vi.) tathA mu.zrI divya ze.vi. sAme beThA hatA. pUjyazrI jema jema lakhatA jatA hatA tema tema netro paNa sajaLa banatA jatA hatA. atyaMta saMvedanazIlatApUrvaka lakhAyelI prastAvanAmAM nAnAmAM nAnA sAdhue ke koI zrAvake kaMIka madada karI hoya to te badhAne smRtipathamAM lIdhA hatA. anuvAdanuM kArya pUjaya gurudevazrIe pUrNa karyuM te vakhate eka puNyAtmAne patra dvArA jaNAvyuM hatuM ke "tattvArthAdhigama sUtranuM anuvAdanuM kArya pUrNa thayuM che. presamAM paNa mokalI ApyuM che. chapAvavA vagerenuM kArya mArA ziSyAdi saMbhALI leze. tethI have uMmaranA kAraNe ke zArIrika asvasthatAne kAraNe mArI gerahAjarI hoya to paNa pustaka chapAI jaze !" jANe pUjyazrIne potAnA jIvanasamAptino saMketa maLI gayo haze !
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 anuvAda karatI vakhate aneka pratono sahAro levAyo hato. je mudrita pratanA AdhAre anuvAda zarU karyo hato temAM ghaNI azuddhio hatI, kyAMka kyAMka anusaMdhAna paNa maLatuM nahotuM. varasothI anuvAdanI siddhahastatAne kA2Ne pUjyazrIe potAnA anubhavathI te te pAThonuM anya anya pratonA AdhAre anusaMdhAna goThavI dIdhuM hatuM. khAsa karIne 'zrI siddhasena gaNi'kRta tattvArthanI TIkAnA AdhAre ghaNA sudhArA karyA hatA. zrutopAsikA sAdhvIjI zrI caMdanabALAzrIjI mahArAje paNa hastalikhita prata meLavI ApavAmAM ghaNI sahAya karI hatI. A rIte anuvAda karI zeSa kArya chapAvavA vagerenI javAbadArI mane soMpI pUjya gurudevazrI pAlitANA mukAme vi.saM. 2068 nA caitra vada 4 nA smRtizeSa thayA. gurudevazrInI hAjarImAM to kyAMka kSati rahI hoya to pramArjanA karAvavA mATe turaMta temanI pAse doDIne pahoMcI jato hato. have teozrInI gerahAjarImAM A kArya konI pAse karavuM ? temAM pU. bApajI mahArAjAnA samudAyanA vidvarya pU. AcAryadeva zrI municandra sU.mahArAjAne A prupha saMzodhana mATe vinaMti karatAM varasothI sAhitya saMzodhanAdi kAraNe jeo pUjyazrI sAthe AtmIya bhAve joDAyelA hatA tethI A aMge hRdayodgAra jaNAvatAM eozrIe jaNAvyuM ke 'RNa cUkavavAnI suMdara taka ApI.' pU. paMnyAsazrI nayabhadra vi.mahArAje paNa prupha saMzodhana karyuM. mu.zrI divyazekhara vijayajI to sadA upayogI banyA rahe che. mu.zrI padmazramaNa vi.mahArAje paNa prupho meLavavAmAM sahakAra Apyo. pUjya gurudevazrIe keTalAka sthaLo jovA mATe prema-bhuvanabhAnu sU.ma.nA samudAyanA vidvAna paMnyAsapravara zrI yazovijayajI mahArAjane meTara mokalI ApyuM hatuM. temaNe paNa kArya khaMtathI karI anuvAda mokalyo te paNa A graMthamAM samAviSTa che. meTara presamAM ApyA pachI traNa traNa varSa pasAra thai gayA. tejasa prinTarsanA tejasabhAie paNa khUba dhIrajathI cIvaTapUrvaka kArya pUrNa karyuM che. eka graMtharatnanuM sarjana jyAre aneka ArAdhakonI sahAyathI pUrNa thai 13
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 rahyuM che tyAre pUjya gurudevazrInI hAjarImAM na thayAnI adhurAza che. chatAM paramagurudeva gacchasthavira pU. AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekhara sU.mahArAjAnuM vAtsalya, preraNA, avasare kAryabhArane vahelI take pUrNa karavAnI maLatI Takore A kArya pUrNa thaI rahyAno saMtoSa anubhavuM chuM. A sarjanamAM jeno jeno sahakAra maLyo te sahuno huM RNI chuM. vi.saM. 2070, poSa suda 6, somavAra, - muni dharmazekhara vijayajI gaNi tA. 09-01-2014, vardhamAnanagara, rAjakoTa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 A A zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adi pUjyoe karelA saTIka bhAvAnuvAdavALA graMthone zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa prakAzita karela che, je abhyAsI vargane ati upayogI banI rahyA che. A saTIka bhAvAnuvAdavALA graMtho : > paMcasUtra > dharmabiMdu > yogabiMdu > aSTaka prakaraNa > zrAddhadinakRtya > yogadaSTisamuccaya > paMcAzaka prakaraNa (bhAga-1-2) > upadezapada (bhAga-1-2) > paMcavastuka (bhAga-1-2) > gurutattvavinizcaya (bhAga-1-2) > upadezamAlA (puSpamAlA) (bhAga-1-2) > bhavabhAvanA (bhAga-1-2) > tattvArthAdhigamasUtra (bhAga-1 thI 10) > vItarAgastotra > prazamarati prakaraNa > zrAvakadharmavidhi prakaraNa > zrAvakaprajJapti > Atmaprabodha > AcArapradIpa > pAMDavacaritra > zrI vAsupUjaya caritra > zrI zIlopadezamAlA > zrAvakanAM bAra vrato yAne navapada prakaraNa A A A A A A A A A A
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 zrI arihaMta ArAdhaka TrasTe prakAzita karela parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adie racela lokabhogya sAhitya. * lokabhogya sAhitya : > zaMkA-samAdhAna > navakAra mahAmaMtra > mamatA mAre samatA tAre > aNagAranA zaNagAra sAta 'sa'kAra > prabhubhakti > paropakAra kare bhavapAra > jevI dRSTi tevI sRSTi > kaSAyanA kaTu vipAko (bhAga-1-2-3) > tapa karIe bhavajala tarIe > svAdhIna rakSA parAdhIna upekSA > bhAvanA bhavanAzinI > jIvana jItavAnI jaDIbuTTIo > prema-guNa-gaMgAmAM snAna karIe > mAtA-pitAnI sevA > pramoda puSpa parimala > satsaMganI suvAsa > maitrI bhAvanA > citta prasannatAnI jaDIbuTTIo > AdhyAtmika pragatinA pAMca pagathiyA > AdhyAtmika vikAsanA traNa pagathiyA > AhArazuddhithI Atmazuddhi > eka zabda auSadha kare, eka zabda kare ghAva > prabhu bhakti muktinI dUtI > zrI zatruMjaya tIrtha sohAmaNuM > nitya upayogI sAdhanA saMgraha > zrI zaMkhezvara sAhiba sAco, bIjAno Aso kAco
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa prakAzita karela sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone abhyAsamAM upayogI sAhitya > zrI siddhahemazabdAnuzAsana madhyamavRtti (bhAga-1-2) > saMskRta zabda rUpAvalI > saMskRta dhAturUpAvalI - kRdaMtAvalI A A prata vibhAga : > sirisicivAlakahA > paMcAzaka prakaraNa (bhAga-1-2) > saMbodha prakaraNa > Atmaprabodha > zrAddhadinakRtya > tattvArthAdhigamasUtra (sabhASyaharibhadrasUri TIkA) (presamAM) A A A A A pUjyazrI AdinuM anya sAhitya : > 45 Agama ArAdhanA vidhi > zrI rUpasena caritra > paesabaMdho > pratimAzataka > pariziSTa parva > senaprazna > hIraprazna > bRhatkalpa sAroddhAra > gurudravyanA upayoga aMge satya mArgadarzana A A A A A
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ l8 - zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 A A A parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adi pUjyoe karela sUtranA anuvAdavALA graMthone zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa prakAzita karela che, je abhyAsI vargane ati upayogI banI rahyA che. A sUtranA anuvAdavALA graMtho : > yogazAstra > jJAnasAra > aSTaka prakaraNa > vItarAga stotra > prazamarati prakaraNa > tattvArthAdhigama sUtra > yatilakSaNasamuccaya > saMbodha prakaraNa (bhAga-1-2-3) > bhASyatrayam bhAga-1 (caityavaMdana bhASya) > bhASyatrayam bhAga-2 (guruvaMdana bhASya) > karmagraMtha vivecana (1 thI 3 karmagraMtha) > caityavaMdana mahAbhASyA A A A A A A A
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 pahelo adhyAya * samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1-1 // tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // tannisargAdadhigamAdvA // 1-3 // jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 1-4 // nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 1-5 // pramANanayairadhigamaH // 1-6 // nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1-7 // satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1-8 // matizrutAvadhimana: paryAyakevalAni jJAnaM // 1-9 // tat pramANe // 1- 10 // Adye parokSam // 1-11 // pratyakSamanyad // 1-12 // mati: smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 1-13 // tadindriyAnindriyanimittam // 1- 14 // avagrahehApAyadhAraNA // 1- 15 // bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhruvANAM setarANAm // 1- 16 // arthasya // 1- 17 // vyaJjanasyAvagrahaH // 1- 18 // na cakSuranindriyAbhyAM // 1-19 // zrutaM matipUrvaM dvyanekadvAdazabhedam // 1-20 // 19 dvividho'vadhiH // 1-21 // bhavapratyayo nArakadevAnAm // 1-22 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // RjuvipulamatI manaHparyAyaH // 1-24 // vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 1-25 // vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 1-26 // matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // rUpiSvavadheH // 1-28 // tadanantabhAge manaHparyAyasya // 1-29 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 1-30 // ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthya: // 1-31 // 'matizrutAvibhaGgA viparyayazca // 1-32 // sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // naigamasaGgrahavyavahAraRjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // Adyazabdau dvitribhedau // 1-35 // 1. prasiddha sUtra matizrutAvadhayo viparyayazca me cha.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tra tattvArthAdhigama sUtra ba saMbaMdhakArikA TIkAkAra zrIharibhadrasUri ma.sA.no maMgala zloka- vIraM praNamya tattvajJaM tattvArthasya vidhIyate / TIkA saGkSepataH spaSTA mandabuddhivibodhinI // artha-- tattvajJAtA zrI vIra (paramAtmA)ne praNAma karIne tattvArthasUtranI maMdabuddhivALA manuSyone vizeSathI bodha karanArI saMkSepathI spaSTa (arthavALI) TIkA karAya che. 21 TIkA- iha maGgalAdInI zAstrANIti bhAvamaGgalAdhikAre iSTadevatAstavakaraNaM ziSTasamayaH, iSTadevatA cAsya zAstrakarturuttamottamapuruSavizeSaH, sa ca SaTpuruSIsvarUpAvagamAt jJeyaH, SaTpuruSI ca kriyAbhedAt, sA ca kriyA janmani sambhavatIti tad yena yathAbhUtaM sulabdhaM bhavati tathAbhUtamapi abhidhAtumAha TIkArtha-- ahIM zAstranA prAraMbhamAM maMgala vagere hoya che. AthI bhAvamaMgalanA adhikAramAM iSTadevatAnuM stavana karavuM e ziSTapuruSono AcAra che. A zAsrakAranA iSTadeva uttamottama (sarvathI zreSTha) puruSavizeSa che. te puruSavizeSa cha puruSonA svarUpanA bodhathI jaNAvavA yogya che. A cha puruSo kriyAnA bhedathI che--kriyAbhedanA kAraNe che. te kriyA janma thaye chate saMbhave che. tethI te janma jenA vaDe yathArtha svarUpavALuM saphaLa thAya che tevA svarUpane paNa jaNAvavA mATe kahe che-- samyagdarzanazuddhaM, yo jJAnaM viratimeva cApnoti / yu:nimittamapIvuM, tena punarvyA mati nagna rAzA Af // 1. A cha puruSo kArikA-3 mAM kahevAze. 2. AryalakSaLam yasyAH pAde prathame, dvAdaza mAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIye, caturthake paJcadaza sA''ryA //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 zlokArtha-- je samyagdarzanathI zuddha jJAna ane cAritra prApta kare che tenA duHkhanuM kAraNa paNa A (manuSya) janma sArI rIte prApta karAyelo thAya che, arthAt saija thAya che. ( . 1 ) 22 TIkA- 'samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnotI' tyAdi, samyagdarzanaM-zuddhAtmapariNAmarUpaM vakSyamANaM tena zuddhaM-kugrahamalAbhAvena yathAvasthitaviSayaparicchedakaM, 'ya' iti bhavasthasattvoddezaH, 'jJAnaM' matyAdi vakSyamANaM paJcadhA, tatrAdyatrayeNAdhikAraH, tasyAzuddhasyApi mithyAdRSTerajJAnasaMjJitasya bhAvAt, uttaradvayaM tu tacchuddhameva bhavati, mithyAdRSTerasambhavAt, tathA 'viratiH' sAmAyikAdirUpA vakSyamANA paJcadhaiva, tatrApyAdyatrayeNAdhikAraH, uttaradvayaM ca janmano duHkhanimittatvAbhAvAt tAM viratimeva ca, kAraNakAraNatvena tu zubhajJAnazuddhAm, Apnoti - prApnoti, vakSyati 'viratirnAma jJAtvA abhyupetyAkaraNa' miti (tattvA0 bhA-6 - 1) evambhUtaM 'duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma' duHkhayatIti duHkhaM, paritApayatItyarthaH, taddhi zArIrAdi saMsAro vA, nimittaM hetu:, duHkhasya nimittaM duHkhanimittaM janmani sati rogazokAdibhAvAt saMsArAvahakliSTakarmabhAvAcca, duHkhanimittamapi tathAvidhavirAdhanayA dIrghabhavAnubandhitvena, AstAM avirAdhanayaiva alpabhavabhAvAya duHkhanimittamiti, idamiti mAnuSaM janma pratyakSaM darzayati, anyatra samagraviraterabhAvAt, nArakatiryagdeveSUdagraduHkhamohabhogopapatteH, 'tene 'ti yattadornityAbhisambandhAt yacchabdoddiSTameva sattvaM nirdizati, yo'nantaramuktaH sattvaH tena 'sulabdhaM' suprAptaM bhavati 'janma' jAyate'sminniti janma, bhavagrahaNamityarthaH, asya saMsArasamudrAduttIrNaprAyatvAt, yadyapi nottIrNastathApi granthibhedAdibhiruttaraNazaktikaraNAt, ata eva tathA ( tasya ) sulabdhamiti SaSThIM vihAya prakRta evAha, pratihatavektratvAbhidhAyinA tena sulabdhamiti tRtIyAmAha // 1 // 1. uttaradvayena na, tadvato janmano duHkhanimittatvAbhAvAditi syAt / 2. vacanAt yena teneti pra. /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkArtha- " sarjanazuddha yogAnaM viratimeva vAtoti" phatyAdi, samyagdarzana te AgaLa kahevAze tevA zuddha AtmapariNAma svarUpa che. zuddha eTale kadAgraharUpa malanA abhAvathI yathA avasthita viSayano nirNaya karanAruM. yaH evo prayoga bhavamAM rahelA jIvone uddezIne che. jJAna pAMca prakAranuM che te AgaLa kahevAze. te pAMca jJAnamAM ahIM pahelA (matizruta-avadhi) e traNa jJAnano adhikAra che. te traNa jJAna zuddha hoya to paNa mithyASTine ajJAna saMjJAvALA hoya che, arthAt ajJAna svarUpa hoya che. pachInA be jJAna to samyagdarzanathI zuddha ja hoya che kAraNa ke te be jJAna mithyASTine hotA nathI. virati sAmAyika vagere pAMca prakAranI hoya che ane te AgaLa kahevAze. temAM paNa ahIM prathamanI traNa viratino adhikAra che. kAraNa ke pachInI be virati janmanA duHkhanuM kAraNa banatI nathI. zuddha viratine ja je pAme che. ahIM kAraNanA kAraNathI virati zuddha che, arthAta samyagdarzanathI jJAna zuddha che ane zuddha jJAnathI virati zuddha che. AgaLa (a.7 sU.1 nA bhASyamAM) kaheze ke "jANIne svIkArIne karavuM te virati che." "nimittapIvuM tene subdha mavati na" rUtyAti, je duHkhane kare(=pIDA upajAve) te duHkha, arthAt paritApane utpanna kare te duHkha. te duHkha zarIrAdinuM che athavA saMsAra e ja duHkharUpa che, duHkhanuM nimitta te duHkhanimitta. janma duHkhanuM kAraNa che. kAraNa ke janma thaye chate roga ane zoka thAya che ane saMsArane lAvanArA kliSTa karmo thAya che(=kliSTa karmo baMdhAya che) janma avirAdhanAthI alpabhava mATe duHkhanuM nimitta che e vAta to dUra rahI kiMtu tevA prakAranI virAdhanAthI dIrgha (moTI) sthitivALA bhavono anubaMdha karAvavAnA kAraNe janma duHkhanuM nimitta che. "" evA prayogathI pratyakSa manuSya janmane batAve che. kAraNa ke bIjA bhavomAM sarvaviratino abhAva che. nAraka-tiryaMca ane devomAM anukrame atizaya duHkha, moha ane bhoganI prApti thAya che. "tera" e
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 prayoga yar ane tad no nitya saMbaMdha hovAthI yat zabdathI nirdezelA jIvane jaNAve che. tethI anaMtara je jIvane kahyo che tenAthI evo saMbaMdha joDavo. sulabdha eTale sArI rIte prApta kareluM thAya che. jemAM utpanna thAya te janma, arthAt janma eTale bhavanuM grahaNa karavuM. A jIva saMsArarUpa samudramAMthI lagabhaga uttIrNa thai gayelo hovAthI teno janma saphaLa che jo ke te jIva saMsArasamudrane pAra pAmI gayo nathI. graMthibheda AdithI saMsArasamudrane utarI javAnI zakti (prApta) karI hovAthI lagabhaga saMsArasamudrane pAra pAmI gayo che. AthI ja sultavyaM evA prayogamAM (tasya sutai) ema chaThThI vibhaktine choDIne prastutane ja kahe che- "cena tena sultavyamiti tRtIyAmAha'- jenA vaDe ukta prakArano janma prApta karAyo che tenA vaDe A janma sArI rIte prApta karAyo che, arthAt saphaLa karAyo che ema tRtIyA vibhakti kahe che(=kahI che). (kA.1) 24 - janmani karmakleza-ranubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / rmajJezAmAvo, yathAmavadveSa paramArthaH / / 2 / / zlokArtha karmaklezonA anubaMdhavALA A janmamAM karmaklezono sarvathA abhAva thAya tevo prayatna karavo e ja paramArtha che. (kA.2) TIA-- yatathaivaM ata: 'nanmanI'tyAdri, 'nanma' talakSaLa tasmin nanmani, vidbhUta kRtyAda-'rmajJezaranuvadve' yite kRti janma-jJAnAvrnniiyaadi sarvaM, kliznanti klezayanti klizyate vA ebhirAtmeti klezAH, tadvizeSA eva rAgAdayaH, prAdhAnyakhyApanArthaM bhedenAbhidhAnam asti cAyaM nyAya:, yathA-brAhmaNA AyAtA vaziSTo'pi AyAta iti, athavA klezA audayikabhAvarUpA AtmadharmA eva bhAvA rAgAdayo gRhyante, karmma ca teSAM nimittaM, karmmanimittAH klezAH karmaklezAH, nezvarAdinimittA iti bhAva:, karmaklezairanubaddhe santate veSTite vA, tathAhi - janmani sati kAyavAGmanonimittaM 1. mudrita pratamAM pratitavavatratvAmidhAyinA evo pATha che. paNa anya pratamAM vavanAt yena tena rUti evo pATha che. amane anya pratano pATha yogya jaNAyo hovAthI tenA AdhAre artha lakhyo che.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 karma, tadudayAdrAgAdayaH klezAH, tebhyaH punarjanmeti santatiH, veSTanaM tu karmaklezAmeDanena, 'asminni'ti prakrAntatvAt karmaklezAbhAvasAdhanatvAcca tadeva pUrvoktaM mAnuSaM janmAha, idaM hi pratyakSameva karmaklezAneDitaM dRzyata iti, 'tathA prayatitavya'miti tathA-tena darzanAditrayalAbhopAyapAlanaprakAreNAnukampAdigurukulopAsanAdinA pravacanoktahetubhyaH 'prayatitavyaM' prayatnaH kAryaH, yathA kimityAha-'karmaklezAbhAvo yathA bhavati' karmaklezAH pUrvoktAsteSAmabhAva:-kSayaH tairviyoga ityarthaH, sa yathA bhavati, sa cAnukampAdibhyaH pravacanoktahetubhyaH saddarzanAdyavAptau satyAM gurukulopAsanayA adhyayananiraticAracAritrabhAvanAdibhyo bhavati, 'eSa paramArtha' iti, vakSyamANavistaramapi samAsato'vadhAryAha-eSa paramArthaH, asya zAstrasya ayaM jarma pheti mAvA, athavA "puSa' rUtyeSa rmavaltazAmAvaH, "paramArthaH' parama:utkRssttH arthaH-prayojanaM sarvopadravarahitAtyantikasvAsthyabhAvenaitat pradhAnaM yoganuM, mokSa rUtyartha: rA TIkArtha- AvuM hovAthI "janmani" tyAti, janmanuM lakSaNa (kArikA1 mAM) kahyuM che. kevA prakAranA janmamAM ema kahe che "rmavallebairanuva" karAya te karma. jJAnAvaraNIyAdi sarva karma che. jenAthI jIvo kleza pAme che, je jIvone kleza pamADe che, athavA AtmA jenAthI kleza pamADAya che te jozo. rAga vagere klezavizeSo ja che. karmaklezonI pradhAnatA batAvavA mATe ahIM bhedathI kahyuM che. samAnatA hovA chatAM pradhAnatA batAvavA mATe alaga nirdeza karavAmAM Ave che. jemake brAhmaNo AvyA che vaziSTa paNa Avyo che. ahIM brAhmaNo AvyA che ema kahevAmAM vaziSTa AvI jato hovA chatAM tenI pradhAnatA batAvavA mATe viziSTa paNa Avyo che ema alaga batAvyuM che. (tema ahIM rAgAdi paNa klezo hovA chatAM karmaklezanI pradhAnatA batAvavA mATe rmatteraiH evo prayoga karyo che.) athavA karmalezo audayikabhAvo rUpa che ane te bhAvo (karmajanita) Atmadharmo ja che. ahIM te bhAvo rAgAdi grahaNa karAya che. te rAgAdi bhAvonuM nimitta karma che. karmanimittavALA klezo te
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 karmalezo. A rAgAdi bhAvo izvarAdinA nimittavALA nathI evo tAtparyArtha che. karmaklezothI anubaddha eTale avicchinna athavA vIMTaLAyelA. te A pramANe- janma thaye chate kAyA, vacana ane mana nimitte karmabaMdha thAya che. karmanA udayathI rAgAdi lezo thAya che. rAgAdi klezothI pharI janma thAya che. A pramANe avicchinnapaNe thayA kare che. vAraMvAra karmaklezo thavAthI vAraMvAra karmaklezothI vIMTaLAvavAnuM thAya che. "mana" rUti, ahIM manuSya janma prastuta hovAthI ane karmallezAbhAvanuM sAdhana hovAthI smina vibhaktithI te ja manuSyajanmane kahe che- manuSya janma karmaklezothI vIMTaLAyeluM pratyakSa ja dekhAya che. "tathA pratitavya" ti, tathA eTale darzanAdi traNano je lAbha thayo che te lAbhanuM anukaMpA vagere ane gurukulaupAsanA vagere pravacanamAM kahela upAyothI pAlana karavA dvArA prayatna karavo joIe. je pramANe zuM? ema kahe che- "rmattezamAvo yathA mavati" rUtyAdi, karmaksezo pUrve kahyA che. temano abhAva eTale temano kSaya athavA temanAthI viyoga je rIte thAya te rIte prayatna karavo joIe. te(=karmallezAbhAva) samyagadarzanAdinI prApti thaye chate pravacana ukta anukaMpA vagere hetuothI tathA gurukulanI upAsanA dvArA adhyayana, niraticAra cAritra(pAlana) ane bhAvanA vagerethI thAya che. "N: paramArtha " rUti, A paramArtha che. have kahevAze te vistAranuM paNa saMkSepathI avadhAraNa karIne kahe che- A paramArtha che, arthAt A zAstranuM A rahasya che. athavA "N:" eTale karmaklezano abhAva. paramArtha che=utkRSTa artha che. artha eTale sarva upadravathI rahita AtyaMtika svAththabhAvathI A mukhya prayojana che, arthAt mokSa mukhya prayojana che. (kA.2) ekabhavenaitadabhAve yatkAryaM tadabhidhAtumAha eka bhavathI karmaklezano abhAva na thAya to je karavuM joie tene jaNAvavA mATe kahe che
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 27 paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathAkarma // 3 // zlokArtha- AraMbhamAM pravartAvavAnA svabhAvavALA kaSAyAdi doSonI vidyamAnatAnA kAraNe paramArtha(gakarmaklezono sarvathA abhAva) na thaI zake to kuzaLakarmano=puNyAnubaMdhI puNyano anubaMdha thAya te pramANe ni2vadha Arya 421. sa. (1.3) / TIkA- 'paramArthe'tyAdi, 'paramArthAlAbhe vA' paramArthasyAlAbhaH tasmin akSepeNaivoktalakSaNaparamArthaprAptau vA asatyAM, aprAptinibandhanamAha- 'doSeSvArambhakasvabhAveSu' dUSayantyAzayamiti doSA-rAgAdayaH teSu, ArambhayatijanmAntarabIjopAdAnAya azubhe pravarttayatItyArambhakaH, ArambhakaH svabhAvo yeSAmiti vigrahaH teSvevaMbhUteSu satsu, paramArthAlAbhe sati kiM karttavyamityAha'kuzalAnubandhameve'ti kuzalaM zubhasthAnaprAptihetuH puNyaM tadanubadhnAti uttarottarahetuprAptihetutvena tasmin vA anubandho'syeti kuzalAnubandhaM, kuzalaprayojanamityarthaH, evakAro'vadhAraNe, kuzalAnubandhameva nAkuzalAnubandhaM, 'syAdanavadyaM, yathAkarma' syAd-bhaved anavayaM-aucityena guNapratipattyA sUkSmetaranidAnaparihAreNa cApApaM yathA karma-uktalakSaNaM tannibandhanaM vA'nuSThAnaM, tathA prayatitavyamiti varttate, kimanyathApi kazcit prayatata iti ?, ucyate, SaTpuruSavizeSabhAvAt prayatanti, SaT puruSAH adhamAdhamaH adhamaH vimadhyamaH madhyamaH uttamaH uttamottama iti, amISAmAdyatrayamakuzalAnubandhaM prati prayatate, caturthaH kuzalAkuzalAnubandhaM, paJcamaH kuzalAnubandhaM, SaSTho niranubandhamiti // 3 // artha- "paramArthe"tyAdi, 52mArthano vAma na thAya tema athavA uktalakSaNavALA paramArthanI prApti jaladI na thAya tenA kAraNane kahe che"dossessvaarmbhksvbhaavessu" zayane dUSita 2 te 2 // vagere hoSI che. AraMbha karAve te AraMbhaka. AraMbha karAve che eTale janmAMtaranA bIjanuM grahaNa karavA mATe azubhamAM pravartAve che. AraMbhaka svabhAva che jemano te AraMbhakasvabhAvavALA evo vigraha che. AvA prakAranA AraMbhaka
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 svabhAvavALA doSo hoya tyAre paramArthano lAbha na thaye chate zuM karavuM joie e kahe che- zatAnuvazvameveti kuzala eTale zubhasthAnanI prAptinuM kAraNa evuM puNya. teno anubaMdha kare che athavA temAM(=kuzalamAM) anubaMdha che jeno te kuzalAnubaMdha, arthAt kuzalanA prayojanavALuM. vikAra avadhAraNa arthamAM che. kuzalAnubaMdha ja karma karavuM joie. akuzalAnubaMdha karmana karavuM joie. "cAnavadya yathA" je pramANe anavadya karma thAya te pramANe karavuM joie. aucityathI guNanA svIkArathI ane sUkSma-bAdara nidAnanA tyAgathI je pramANe uktalakSaNa karma pAparahita thAya athavA tenuM (=anavadya karmanuM) kAraNa thAya te rIte prayatna karavo joie. prazna- zuM koI bIjI rIte paNa prayatna kare che ? uttara- cha prakAranA puruSonA vizeSa bhAvothI bIjI rIte paNa prayatna kare che. adhamatama, adhama, vimadhyama, madhyama, uttama ane uttamottama ema cha prakAranA puruSo che. A cha puruSomAM prathamanA traNa puruSo akuzala anubaMdha thAya tevo prayatna kare che. cotho puruSa kuzala-akuzala anubaMdha thAya tevo prayatna kare che. pAMcamo puruSa kuzala anubaMdha thAya tevo prayatna kare che. chaThTho puruSa niranubaMdhakarma thAya tevo prayatna kare che. (kA.3) karmAhitamiha cAmUtra, cAdhamatamo naraH samArabhate / ihaphalameva tvadhamo, vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // zlokArtha- adhamatama manuSya A loka ane paralokamAM duHkha ApanArA kAryo kare che. adhama manuSya kevaLa A lokamAM sukha ApanArAM kAryo kare che. vimadhyama manuSya ubhayalokamAM sukha ApanArAM kAryo kare che. (kA.4) TIkA- tatra akuzalAnubandhamabhidhitsurAha- 'karme'tyAdi, karma uktalakSaNaM 'ahitam' aniSTaphaladaM, kvetyAha- 'iha cAmutra ca' ihaloke paraloke ca, 'adhamatamo' jaghanyatamaH 'naraH' tannAmagotrakarmodayamAtreNa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 puruSaH, 'samArabhate' ekIbhAvenAbhividhinA karoti, udAharaNamatra vyAdhamatsyabandhAdayaH, te hIhaloke'pi duHkhabhAjaH paraloke'pi durgatigAmina iti, 'ihaphalameva tvadhamaH' iha phalamasyeti ihaphalaM, karmeti pravarttate, evakAro'vadhAraNe, ihaphalameva, tuzabdo vizeSaNArthaH, adhamamArambhaphalamAzrityAvadhAraNaM, na tvihaphalameva tat, paraloke durgatiphalatvAt, sa hyadhamo viSayasukhagRdhnuH paralokamavigaNayya tadanuguNamihaphalamevArabhate, udAharaNamatra kAmAdipradhAnA aihikapratyavAyaparihAriNaH paralokanirapekSAH pRthagjanA iti, 'vimadhyamastUbhayaphalArtha' vimadhyamaH-aprAptamadhyamAvasthaH, tuH vizeSaNArthaH, saMsArAbhinandyeva, ubhayasmin phalaM ubhayaphalaM tat arthaH-prayojanamasyeti ubhayaphalArthaM, karmArabhata iti vartate, udAharaNaM cAtra viSayeSu saktA amutrApi tadvizeSArthinaH dAnAdikriyAsu pravRttAH pRthagjanA eveti, evametat puruSatrayamapi saMsArabIjopacayahetutvena sAmAnyato'kuzalAnubandhaM prati prayatate // 4 // TIkArtha- temAM akuzala anubaMdhane kahevAnI icchAvALA graMthakAra kahe cha- "karme"tyAdi, bhana lakSa pUrve (2-2 nI TImai) yuM che. ahita eTale aniSTa phaLane ApanAruM. kyAM aniSTa phaLane Ape ema 5 cha- "iha cAmUtra ca" ma sane 529oma bhaniSTa iNane ApanAruM. adhamatama eTale sarvathI jaghanya puruSa. tenA nAma-gotra ane OM dhyabhAtrathA te puruSache. (52mArthathA puruSa nathI.) "samArabhate" bheTale. te kAryamAM saMpUrNa tanmaya banIne kArya kare che. ahIM zikArI, mAchImAra vagere daSTAMtarUpe che. teo A lokamAM paNa duHkhanA bhAgI thAya che ane paralokamAM paNa duHkhanA bhAgI thAya che. kemake paralokamAM durgatimAM janArA hoya che. "ihaphalameva tvadhamaH" mahI dosidy Na cha te ihaphaLakarma e pramANe uparathI cAlyuM Ave che. vikAra avadhAraNa arthamAM che. A lokanA phaLavALuM ja. adhamaAraMbhanA phaLane AzrayIne avadhAraNa che. A lokanA phaLane ja AzrayIne avadhAraNavALuM nathI, arthAt adhama puruSa tevo ja AraMbha kare che. ahIM kAmasukha( bhogasukha)AdinI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 pradhAnatAvALA, A lokamAM thanArA anarthono tyAga karanArA ane paralokathI nirapekSa evA pAmara puruSo udAharaNa rUpa che. "vimadhyamastubhayatAf" vimadhyama eTale jeNe madhyama avasthAne prApta nathI karI tevo puruSa. tu avyaya vizeSaNa mATe che. vimadhyama puruSa saMsArAbhinaMdI ja hoya che(=saMsArasukhamAM ja AnaMda mAnanAro hoya che.) ubhayamAM (ubhayalokamAM) phaLa te ubhayalokaphaLa. ubhayaphaLa jenuM prayojana che te ubhaya prayojana. phalArtha kAryane AraMbhe che ema uparathI cAlyuM Ave che. ahIM viSayomAM Asakta ane paralokamAM paNa viSayavizeSanA arthI ane (tethI) dAnAdi kriyAomAM pravartelA pAmarajano ja udAharaNa rUpa che. A pramANe A traNa puruSo paNa saMsArabIjanA upacayanA kAraNa hovAthI sAmAnyathI akuzala anubaMdhamAM prayatna kare che. (kA. 4) 30 idAnIM yaH kuzalAkuzalAnubandhaM kuzalAnubandhaM ca prati prayatate tAn abhidhAtumAha have je kuzala-akuzalAnubaMdha ane kuzalAnubaMdhamAM prayatna kare che temane kahevA mATe graMthakAra kahe che-- paralokahitAyaiva, pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate, viziSTamatiruttamapuruSaH // 5 // zlokArtha- madhyama manuSya kevaLa paralokanA sukha mATe sadA kriyAomAM pravarte che. viziSTa matimAna uttama puruSa mokSa mATe ja prayatna kare che. TIkA- 'paraloke 'tyAdi paraloko - janmAntaraM tasmin hitaM paralokahitaM tadarthaM paralokahitAya, evo'vadhAraNArtho, ihalokanirapekSaM paralokahitAyaiva pravarttate prayatate, samArabhata iti kriyAnuvRttAvapi pravarttata iti kriyAntarAbhidhAnamatizayena pravarttata iti vaiziSTyakhyApanArthaM, 'madhyama' iti manAgAlocakatvAnmadhyamabuddhitvAnmadhyamo nara iti varttate, kriyAsuanuSThAnarUpAsu 'sadA' sarvakAlamAprANoparamAditi, udAharaNaM cAtra gRhAzrama - "
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tyAgino'navagatatattvamArgAH paraloka eva kalyANArthinastApasAdaya iti, 'mokSAyaiva tu' mokSaH-azeSakarmaviyogalakSaNaH tadarthaM mokSAya, evakAro'vadhAraNe, vivekAnmokSAyaiva, na saMsArArthaM, turvizeSaNArthaH, yathocitakriyayA bhAvasAraM, ghaTate, uttarottaraguNaprAptaye anidAnaM ceSTata ityarthaH, etena pravartata iti kriyAnivRtteH prayojanamuktaM veditavyaM, 'viziSTamatiri'ti heyopAdeyaparijJAnAccaturthyaH puruSebhyo viziSTA-zobhanA matirasyeti viziSTamatiH, uttamaH-pradhAnaH puruSaH, puruSa ityanuvartamAnanaravyavacchedArthaM, ayameva puruSavedAdipuNyasambhAravAn puruSo netara iti, udAharaNaM cAtra gRhAzramatyAginaH suvijJAtatattvamArgA apetabhavarAgA mokSArthino yatizrAvakA (yatayaH zrAvakAzca) ta III TIkArtha- "ratnovecAdri paraloka eTale anya janma. temAM hita eTale paralokahita. tenA mATe eTale paralokanA hita mATe. pava kAra avadhAraNa mATe che. A lokathI( A lokanA sukhathI) nirapekSa banIne paralokanA hita mATe ja prayatna kare che. prazna- samaramate e pramANe kriyApada uparathI cAlyuM AvatuM hovA chatAM ahIM pravartata ema anya kriyAnuM kathana zA mATe karavAmAM AvyuM che? uttara- atizayathI pravarte che ema vizeSatA jaNAvavA mATe anya kriyAnuM kathana che. "madhyama" ti, kaMIka vicAra karanAra hovAthI, madhyama buddhivALo hovAthI madhyama kahevAya che. nara: e pramANe uparathI cAlyuM Ave che. sadA(=sarvakALa). sarvakALa eTale prANa hoya tyAM sudhI anuSThAnarUpa kriyAomAM pravarte che. gRhAzramano tyAga karIne jemaNe tattvano mArga jANyo nathI evA ane paralokamAM ja kalyANanA arthI evA tApaso vagere ahIM udAharaNarUpa che. "okSAvaiva tu saghaLA karmanA viyogarUpa mokSa mATe. vikAra avadhAraNamAM che. vivekathI mokSa mATe ja, saMsAra mATe nahi. tu avyaya vizeSa kahevA mATe che. te A pramANe- uttarottara guNanI prApti mATe
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 yathocita kriyA bhAvapUrvaka kare che ane nidAnarahita prayatna kare che. AnAthI pravartate evI kriyAnI nivRttinuM prayojana kaheluM jANavuM. "viziSTamati:" kRti, heya ane upAdeyanuM parijJAna hovAthI (pUrvokta) cAra puruSothI viziSTa=suMdara che mati jenI te viziSTamati. uttama eTale pradhAnapuruSa. puruSaH e pramANe uparathI cAlI AvatA nara zabdanA vyavaccheda mATe che. puruSa, veda Adi puNyanA samUhavALo A ja puruSa ahIM jANavo. bIjo puruSa nahi. 32 ahIM gRhAzramano tyAga karanArA ane tattvamArgane jemaNe sArI rIte jANyo che tevA, jemanAmAM bhavarAga jato rahyo che tevA mokSArthI sAdhuo ane zrAvako udAharaNarUpa che. Amano(=sAdhu-zrAvakono) anubaMdha kuzala ane niravadya hoya che. kemake emane mokSanI prApti thAya che. (kA.5) amISAM hi kuzalAnubandho'navadyazca mokSaprApteriti gatA paJcapuruSavaktavyatA, sAmprataM SaSThamadhikRtyAha pAMca puruSonuM vaktavya pUrNa thayuM. have chaThThA puruSane AzrayIne (graMthakAra) kahe che-- yastu kRtArtho'pyuttama - mavApya dharmaM parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo- -'vyuttama kRti pUtama va // 6 // zlokArtha-- je manuSya uttama dharma pAmIne kRtakRtya banavA chatAM anya jIvone sadA uttama dharmano upadeza Ape che te uttama puruSothI paNa uttama=uttamottama che, AthI ja te jagatamAM sarvathI adhika pUjanIya che. TIjA- 'yastvi'tyAdi 'yastu nRtArthopi' turAbve: punaHzArtha:, ya: punaH puruSaH kRtArtho'pIti, kRto niSpAdito'rthaH - iSTaprayojanarUpo yena sa kRtArthaH, evambhUto'pi san, zrutalAbhAdiSvapi kRtArthazabdo dRSTaH ityaah'guttamamavAvya dharma tArtha' kRti, 3ttama-prathAnuM mokSatamavAypraapyaatmsaatkRtvaa dharmaM - kSamAdirUpaM vakSyamANaM 'parebhya upadizati' anyebhyaH kathayati, svaphalanirapekSaH svabhAvato, dharmmameveti gamyate, 'nitya' miti
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nityaM-pratidinamupadizatyAkarmakSayAt, ayaM hyAgamaH-tIrthakaraH pratidivasamAdyAM caramAM ca pauruSI dharmakathAM karoti, ya evaMbhUtaH sa uttamebhyo'pyanantaroddiSTebhyaH anyebhyazca prasiddhebhyaH, apizabdAt kimutetarebhyaH, uttamaH-pradhAnaH iti, uttamottamatvAt pUjyatama eva, evakArazcArthe, uttamottamaH pUjyatamazca, Adare'vadhAraNe vA, uttamArthasiddhyarthinAmAdareNAyaM pUjyatama rUtyartha: //ddA TIkArtha- "ttvi"tyAti "vastu kRtArthoDa" ahIM tu zabda punaH arthavALo che, paNa je puruSa kRtArtha thavA chatAM jeNe karyo che(=siddha karyo che) ISTa prayojanarUpa artha te kRtArtha. AvA prakArano thayo chatAM paNa zrutalAbhAdimAM paNa kRtArtha zabda jovAmAM Avyo che. tethI kahe che"uttamamavAtha dha", pradhAna mokSaphaLane pAmIne(=AtmasAt karIne) potAnA phaLanI apekSA rahita banIne svabhAvathI ja have kahevAze te kSamAdi rUpa dharmano bIjAone upadeza Ape che. ahIM dharmano ja upadeza Ape che e samajI zakAya che. "nitya" ti, nitya eTale potAnA karmano kSaya thAya tyAM sudhI dararoja. ahIM Agama A pramANe che- "tIrthakara dararoja pahelA ane chellA praharamAM dharmakathAne kare che." AvA prakArano te jIva hamaNAM ja kahelA uttama puruSothI paNa uttama che. ahIM anaMtara kahelA uttama puruSothI paNa uttama che to pachI prasiddha anya puruSothI uttama hoya temAM zuM kahevuM ema pa zabdathI jaNAya che. uttama eTale pradhAna. uttamottama che ane badhAthI adhika pUjaya che. ahIM vakAra ane arthamAM che. athavA ahIM vakAra Adara' arthamAM ke "avadhAraNa" arthamAM che. uttama arthane siddha karavAnA prayojanavALA jIvone A adhika pUjya che evo bhAvArtha che. (kA.6) evaM sAmAnyena pUjyatamatvamabhidhAya vizeSeNa sthaapynnaahA pramANe sAmAnyathI sarvathI adhika pUjyapaNAne kahIne vizeSathI sthApanA karatA =nirUpaNa karatA) graMthakAra kahe che
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tasmAdarhati pUjAmahannevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH, pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // zlokArtha- AthI uttamottama arihaMta ja lokamAM anya prANIone pUjya gaNAtA devendrothI ane narendrothI paNa pUjya che. TIkA- 'tasmAdarhatI'tyAdi, yasmAdidaM pUjyatamalakSaNaM tasmAt kAraNAt 'arhati pUjA'mityarhati-bhAgI yogya, uttamapUjAyA ityarthaH, pUjAmarcanAbhiSTavarUpAM, ko'sAvityAha- 'arhaneva' devatAvizeSo, na tathA anyaH, kuta ityAha- 'uttamottama' iti, sa yasmAduttamottamaH, uttamottamatvaM ca kRtArtho'pi dharmamupadizatIti, 'loka' iti, sarvasminneva jagati pUjAmarhati, naikadeze, kebhya ityAha- 'devarSinarendrebhyaH' indrazabdaH pratyekamabhisambadhyate, devendrAdibhyaH ityarthaH, kiMviziSTebhyaH ? ityAha'pUjyebhyo'pi' arcanIyebhyo'pi anyasattvAnAM, sAmAnyadevAdInAM, kimuta zeSebhyaH ?, na hi rAjani samuttiSThati pariSadutthAnaM prati vitarka iti // 7 // TIkArtha- "tamaIitI"tyAdi, A sarvathI adhika pUjaya svarUpa hovAthI pUjavAne yogya che, arthAt uttamapUjAne yogya che. pUjA eTale arcanA ane stuti. e koNa che ema kahe che. e lokaprasiddha) devatAothI vizeSa evA arihaMta ja che. bIjo koI deva tevo nathI. zAthI bIjo koI deva tevo nathI ema kahe che- "uttamottama" ti kAraNa ke te uttamottama che. kRtArtha thavA chatAM dharmano upadeza Ape che. mATe uttamottama che. "nA" ti, lokanA koI eka dezamAM nahi kiMtu saMpUrNa jagatamAM pUjAne yogya che. konI pUjAne yogya che ema kahe che"varSanarendrava:" ahIM Indra zabda pratyeka zabdanI sAthe saMbaMdhavALo che. tethI devendra vagerethI pUjya che evo artha thAya. kevI vizeSatAvALA devendra AdithI pUjaya che ema kahe che- " pUgyo .fpa" sAmAnya deva vagere anya jIvonA pUjanIyothI paNa pUjya. to pachI bIjAothI pUjya hoya tenI zI vAta karavI? rAjA ubhA thaye chate parSadA ubhI thAya temAM koI zaMkAne sthAna nathI. (kA.7)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sRSTivAdanuM khaMDana anAdi saMsAramAM ema kahevAthI sRSTivAdanuM khaMDana karyuM. sraSTA vinA sRSTi na ghaTe. sraSTA hoya to prazna thAya ke e sRSTA konAthI banAvAyo? javAbamAM tame kaho ke bIjA sraSTAe banAvyo to bIjA sraSTAne koNe banAvyo ? trIjA sraSTAe banAvyo to trIjA sraSTAne koNe banAvyo? Ama anavasthA thAya. have jo Izvarane koIe banAvyo che ema svIkArAtuM nathI to tenI jema saMsArane paNa koIe banAvyo nathI. rAgAdithI rahita sraSTAne vizvanA sarjananuM koI prayojana nathI. krIDA prayojana che, arthAt sraSTA krIDA karavA mATe jagatanuM sarjana kare che ema svIkAravAmAM Ave to sraSTA rAgAdi doSavALo thAya. devo vagerene sukhI kare ane nAraka vagerene duHkhI kare temAM to (masthAna=) nirarthaka pakSapAta siddha thAya. tevo teno svabhAva che ema svIkAravAmAM koI pramANa nathI=koI yukti nathI. bhraSTAthI koInI utpatti thatI nathI. karmanI preraNAthI srA jIvone utpanna kare che ema svIkAravAmAM sRSTAnI zakti zI rahI? arthAt emAM sraSTAnuM koI mahattva rahetuM nathI. prAsaMgika varNana ATaluM basa che. A viSayano bIjA graMthomAM nirNaya karyo che. anAdi saMsAramAM matiH- kriyAvALo hovAthI ane vizvavyApI na hovAthI (eka gatimAMthI bIjI gatimAM) paribhramaNa karato. (koI darzanakAra AtmAne niSkriya kriyArahita mAne che, koI darzanakAra AtmAne vikhu-vizvavyApI mAne che. mATe ahIM kriyAvALo ane vizvavyApI na hovAthI ema kahyuM.) jenI apekSAe(=je kAraNe) A paribhramaNa che tene kahetA ane prastutamAM upayogI bIjuM paNa jaNAvatA graMthakAra A kahe che- pharmata pava phaLa: svakRtasya ityAdithI prAraMbhI manumati sudhI. 1. pavitatva e padonA sthAne vitta ema hovuM joie ema kalpanA karIne artha lakhyo che.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 "tata: samAdhi' mananI prasannatAthI samAdhi thAya che. upadrava (athavA bhaya) dUra thavAthI ekAgrapaNe vicAra karavAnI kSamatA Ave che. 2 zabda nahi kahelAno samuccaya karavA mATe che. te A pramANe- vaLI tene zuzruSA-zravaNa-grahaNa-Uha-apoha-arthavijJAna-dhAraNA ane tattvAbhiniveza (guNo prApta) thAya che. samAdhithI mAMDI tattvAbhiniveza sudhInA guNasamUhathI niHzreyasa=sarvaklezaprahANa(=sarvaklezavinAza) nAmano mokSa thAya che. AthI pahelAMthI ja arihaMtanuM pUjana karavuM e yogya che. arihaMta paramAtmA kopa ane prasAdathI rahita hovA chatAM agni, caMdra, ciMtAmaNi Adino tevo svabhAva kahyo hovAthI arihaMtothI agni AdinI jema phaLanI siddhi thAya che. (kA.8) Aha- astyetadevaM, yat punaruktaM kRtArtho'pi sannupadizatIti tadayuktaM, kRtArthatvavirodhAt, naitadevaM, kAraNopapatteH, tadAha prazna- arihaMtothI agni AdinI jema phaLa maLe che e vAta barobara che, paNa kRtArtha hovA chatAM upadeza Ape che ema je kahyuM te ayukta che. kemake kRtArthapaNAno virodha Ave che. uttara- A pramANe kahevuM e barobara nathI. kemake upadezanuM kAraNa ghaTe che=saMgata thAya che. upadezanuM kAraNa ghaTI zake che tene kahe che- tIrthapravartanaphalaM, yat proktaM karma tIrthakaranAma / tasyodayAt kRtArtho-'pyahastIrthaM pravartayati // 9 // 1. suzruSA kavaLa vaivagrahai tathA jhApohoDarthavijJAnaM tattvajJAnaM thIguNa:-(1)zuzruSA tattva sAMbhaLavAnI icchA. (2) zravaNa=tattvane sAMbhaLavuM. (3) grahaNa=upayogapUrvaka sAMbhaLeluM prahaNa karavuM. (4) dhAraNa=prahaNa kareluM bhUlI javuM nahi-yAda rAkhavuM. (5) Uha=je artha sAMbhaLyo, jANyo, yAda rAkhyo tene te jyAM jyAM ghaTita hoya tyAM tyAM ghaTAvavo athavA Uha eTale padArthanuM sAmAnya jJAna. (6) apota=sAMbhaLelA vacanothI tathA yuktithI paNa viruddha evA hiMsA, corI vigere duSTa bhAvonA pariNAma jANIne choDI devA athavA apoha eTale padArthanuM te te guNaparyAyapUrvakanuM jJAna. (7)arthavijJAna=UhApohadvArA thayeluM saMzaya keviparyaya vagere doSothI rahita yathArtha jJAna. (8) tattvajJAna=uhApohathI saMzayAdi doSathI rahita thayeluM "A ema ja che" evuM nizcita jJAna. A ATha guNo uttarottara buddhinI vizuddhirUpa che.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 37 zlokArtha tIrthaMkara nAmakarmanuM phaLa (kArya) tIrthapravartana che. ema (zAstramAM) kahyuM che. AthI arihaMta kRtakRtya hovA chatAM tIrthaMkara nAmakarmanA udayathI tIrtha pravartAve che=dharmatIrthanI sthApanA karIne pratidina dharmano upadeza Ape che. (kA.9) TIkA- 'tIrthapravarttane' tyAdi, taranti bhavasamudramaneneti tIrthaM pravacanaM tasya pravarttanaM praNayanA phalaM - prayojanamasyeti vigrahaH, kiM tadityAha-yat proktaM karmma pravacane tIrthakaranAma darzanazuddhyAdinimittaM yasmin upAtte tIrthakaro'yamiti vyapadizyate 'tasya' tIrthakRnnAmakarmaNa udayAd - vipAkAt 'kRtArtho'pi' caramabhavakevalajJAnAvAptyA paramArthataH niSThitArtho'pi 'arhan' devatAvizeSaH 'tIrthaM pravarttayati' uktanirvacanaM pravacanaM praNayati, na ca tathAvidhakarmodaye'pyasyAkRtakRtyatA, kRtakRtyasyaiva tattvataH tatkarmmavatastathAsvabhAvatvAd // 9 // TIkArtha-- "tIrthapravartane"tyAdri, jIvo jenAthI bhavasamudrane tare te tIrtha. tIrtha eTale pravacana. pravacanane pravartAvavuM=tIrthanI sthApanA karavI e jenuM prayojana che te tIrthapravartana. A pramANe tIrthapravartana zabdano vigraha che. tIrthapravartananuM prayojana zuM che tene kahe che- kA2Ne ke darzanazuddhi AdinuM nimitta evuM tIrthaMkara nAmakarma pravacanamAM kahyuM che. je karma grahaNa karyo chate(=bAMdhyu chate) "A tIrthaMkara che" e pramANe vyavahAra karAya che, te tIrthaMkara nAmakarmanA udayathI=vipAkathI chellA bhavamAM kevalajJAnanI prAptithI paramArthathI kRtakRtya paNa arihaMtadeva tIrthane pravartAve che. tIrtha zabdanI vyutpatti pUrve kahI che. tevA prakAranA karmodayamAM paNa arihaMto akRtakRtya nathI. kAraNa ke kRtakRtyano ja paramArthathI te karmavALA(=tIrthaMkara nAmakarmavALA) jIvano tevo svabhAva che. (kA.9) atraiva nidarzanamAtramabhidhAtumAha ahIM mAtra dRSTAMta kahevA mATe graMthakAra kahe che-- tat svAbhAvyAdeva, prakAzayati bhAskaro yathAlokam / tIrthapravartanAya, pravartate tIrthaMkara evam // 10 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrI tasvAthadhigamasUtra adhyAya-1 zlokArtha- jema sUrya tenA svabhAvathI ja lokane prakAzita kare che tema tIrthakara svabhAvathI ja tIrthane pravartAvavAnI pravRtti kare che. TIkA- 'tatsvAbhAvyAdeve'tyAdi, tadeva-prakAzanaM svabhAvastatsvabhAvastadbhAvastatsvAbhAvyaM tasmAt tatsvAbhAvyAdeva, prakAzakatvAdevetyarthaH, 'prakAzayati' udyotayati 'bhAskaraH' AdityaH 'yathA loka'mityatra lokaikadeze lokopacAraH, 'tIrthapravarttanAya' tIrtham-uktalakSaNaM tatpraNayanArthaM 'pravarttate' prabhavati svayameva, tIrthakaranAmakarmasvAbhAvyAdeva, tatkSayAyetyarthaH, na ca tatkarmakSapaNamAtratAdhikAryyatayA svarasapravRttiH syAdvAdino'kRtArthatAdoSAyeti bhAvanIyam // 10 // TIkA- "tasvAbhAvyA tyA, teja=prakAza karavuM te ja svabhAva te tasvabhAva. te svabhAvano bhAva=tasvAbhAvyuM. tenAthI eTale ke tasvAbhAvyathI ja, arthAt prakAzana karavAnA svabhAvathI ja. jevI rIte sUrya lokane prakAzita kare che, tevI rIte tIrthakara tIrthane prakAzita kare che. "no" e sthaLe lokanA eka dezamAM lokano upacAra karavAmAM Avyo che. "tIrthapravartanAya" tIrthanuM lakSaNa pUrve kahI dIdhuM che. tenI sthApanA karavA mATe tIrthaMkara nAmakarmanA svabhAvathI ja svayameva pravarte che, arthAt tIrthaMkara nAmakarmano kSaya karavA mATe tIrtharacanAmAM pravarte che. mAtra tIrthaMkara nAmakarmanA kSayano adhikAra hovAthI svarasathI pravRtti kare che ema na kahevuM. kemake tIrthaMkaranA akRtArthatAnA doSa mATe thAya, arthAt tIrthaMkara akRtArtha che evo doSa AvIne Ubho rahe ema vicAravuM. (kA.10) evaM sAmAnyena tIrthakarasya tIrthapravartanaprayojanamabhidhAya vartamAnatIrthAdhipastavAbhidhitsayA svayaMbhUkalpanAparakunayavyapohenAdita eva tadguNAn kathayitumAha A pramANe sAmAnyathI tIrthaMkaranA tIrtha pravartananA prayojanane kahIne vartamAna tIrthAdhipatinI stuti kahevAnI icchAthI potAnI meLe kalpanA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 ka2vAmAM tatpara evA kunayone dUra karavA vaDe zarUAtathI ja vartamAna tIrthAdhipatinA guNone kahevA mATe graMthakAra kahe che 39 yaH zubhakarmAsevana- bhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu, siddhArthanarendrakuladIpakaH // 11 // zlokArtha-- pUrvakALamAM aneka bhavomAM zubha kriyAnA abhyAsathI AtmAne (zubha bhAvathI) bhAvita karanAra bhagavAna mahAvIra aMtima bhavamAM jJAta ikSvAku vaMzamAM utpanna thayA ane siddhArtha rAjAnA kulane dIpAvyuM. (kA.11) TIkA - "yaH zubhe" tyAdi 'ya' ityuddezo'smAdekAdazyAmAryAyAM tasmai iti nirdezApekSaH, vakSyati kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAra' miti, yaH bhUita: ? tyAha-'zubha-sevanamAvitabhAva:'zubhaM jarmabhuutvrtynukmpaadi vakSyamANaM tasyAsevanam - abhyAsaH tena bhAvito vAsita:, bhAvitaH antarAtmA yasyeti vigrahaH kiyantaM kAlamityAha - 'bhaveSvanekeSu' varabodhilAbhAdArabhya janmasvanekeSu, ante kimityAha- 'jajJe jJAtekSvAkuSu' jajJe jAtavAn, kva ? - jJAtA nAma kSatriyavizeSAH teSAmapi vizeSasaMjJA ikSvAkavasteSu, te'pi vahava ityata Aha- 'siddhArthanarendrakuladIpaH ' siddhArthanAmA bhagavataH pitA sa eva narendrastasya kulaM gRhaM santAno vA tasmin vIpavad vIpo, vamUvetyAddimi(:svayaMmuvo nirAsa phaeN)tti /Iaa TIkArtha-- "ya: zubhe''tyAvi, ya: (je) e pramANeno uddeza A zlokathI agyAramA(=ekavIzamA) zlokamAM tasmai e pramANe nirdezanI apekSAvALo che. "paramarSi evA tene trika2Na zuddha namaskAra karIne" e pramANe AgaLa kaheze. je kevA che ema kahe che- "zubhAMsevanamAvitabhAva:" zubhakarmanA AsevanathI=abhyAsathI bhAvita=vAsita thayo che aMtarAtmA jeno te zubhakarmAsevitabhAvitabhAva evo vigraha che. bhUtaanukaMpA vratIanukaMpA vagere zubhakarma have pachI (a.6 sU.13 vageremAM) kaheze. keTalA kALa sudhI abhyAsa karyo tene kahe che
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 paSyaney" varabodhinA lAbhathI AraMbhIne aneka janmomAM abhyAsa karyo. abhyAsane aMte zuM thayuM te kahe che- "naro sAtesvIkRSa" utpanna thayA. kyAM utpanna thayA? kSatriya vizeSa jJAtomAM utpanna thayA. jJAta nAmanA kSatriyavizeSonI ikvAku evI vizeSa saMjJA che. te izvAku vizeSamAM utpanna thayA. IvAkuo paNa ghaNA che tethI kahe che"siddhArthanarendrazuravI" bhagavAnanA siddhArtha nAmanA pitA hatA te rAjA hatA temanuM kuLa=ghara athavA saMtAna. temAM dIpaka jevA dIpaka thayA. vamUtra ityAdi prayogathI jAte=IcchAthI utpanna thayA enuM nirAkaraNa karyuM. (tIrthakaro svayaM IcchAthI janma letA nathI kiMtu karmathI temano janma thAya che. ethI bhagavAna janma le che evI vAtanuM khaMDana karyuM.) (kA.11) kimbhUto jajJe ? ityaahbhagavAna kevA prakAranA utpanna thayA ityAdi kahe che- jJAnaiH pUrvAdhigatai-rapratipatitairmatizrutAvadhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaM, zaityadhutikAntibhirivenduH // 12 // zlokArtha-jema caMdra sadA zaitya, dhRti ane kAMti e traNa guNothI yukta hoya che. tema bhagavAna mahAvIra janma vakhate pUrve (davabhavamAM) prApta karelA apratipAti mati, zrata ane avadhi e traNa jJAnathI yukta hatA. (kA.12). TIkA- 'jJAnai'rityAdi, jJAnaiH pUrvAdhigataiH-janmAntarAvAtairapratipatitaiHpunaranAvRttaiH, jJAnAnAM paJcatvAdAha-matizrutAvadhibhiH-vakSyamANasvarUpaiH, teSAmapyekaikasya zuddhitAratamyasadbhAvAdAha- 'tribhirapi zuddhairyuktaH', naikena dvAbhyAM vA, nidarzanamAha- 'zaityadyutikAntibhirivenduryuktaH, tatra zaityamAlhAdakaM dyutiH-atIva nirmalatA kAnti:-manoharatA // 12 // 1. AnAthI e siddha thAya che ke tIrthaMkara thAya e bhavathI pUrvanA trIjA bhave tIrthaMkara nAmakarma nikAcita kare te bhavanA samyakatvane varabodhi kahevAya evuM nathI kiMtu tIrthakarano jIva jayArathI samyakatva pAme tyArathI ja temanuM samyakatva varabodhi kahevAya, arthAt tIrthakaranA samyakatvane varabodhi kahevAya. kAraNa ke temanuM samyakatva tIrthaMkara nAmakarmabaMdhanuM kAraNa bane che.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkArtha- "jJAna"rityAdri "jJAnaiH pUrvAdha taiH" janmAMtaramAM prApta karelA ane apratipatita nahi AvarAyelA jJAnothI sahita utpanna thayA. jJAna pAMca hovAthI kahe che- "matiSNutAthami:" jemanuM svarUpa have (a.1 sU.9 mAM) kahevAze tevA mati-zruta ane avadhi jJAnothI sahita utpanna thayA. te traNa jJAnamAM paNa eka eka jJAnanI vizuddhinI taratamatA hovAthI kahe che- ekathI bethI nahi kiMtu traNeya zuddha jJAnathI yukta utpanna thayA. ahIM daSTAMtane kahe che- "tyatintiritryuvata:" jevI rIte caMdra zaitya, dhRti ane kAMtithI yukta hoya che. tevI rIte bhagavAna zaitya, ghuti ane kAMtithI yukta utpanna thayA. temAM zaitya eTale AhalAdaka=AhalAda utpanna karanAra. ghuti eTale atyaMta nirmalatA. kAnti eTale manoharapaNuM. (kA.12) adhikRtadevatAvizeSasyaiva jAtasya yat svarUpaM tdbhidhitsuraahprastuta utpanna thayelA devavizeSanuM ja je svarUpa che tene kahevAnI icchAvALA graMthakAra kahe che- zubhasArasattvasaMhana-navIryamahAtmyaguNayuktaH / jagati mahAvIra iti, tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 // zlokArtha- devoe jagatamAM jemanuM guNanA kAraNe "mahAvIra' evuM nAma karyuM che evA devavizeSa zubha (hitakara) uttama sattva, zreSTha saMghayaNa, lokottara vIrya, anupama mAhAbhya, adUbhuta rUpa ane dAkSiNya Adi viziSTa guNothI yukta hatA. (ahIM zubha zabda sattva Adi dareka zabdanI sAthe joDavo.) (kA.13) TIkA- "zubhasAre"tyAdi atra sattvAdayo vizeSyAH zubhasArA iti vizeSaNaM, sattvaM ca saMhananaM cetyAdirdvandvaH, tatra sattvam-avaiklavyaM saMhananaMzarIradraDhimA vIrya-utsAho mAhAtmyaM-prabhuzaktiH rUpaM-sundarAGgatvaM guNAHgAmbhIryadAkSiNyAdayaH, (te sattvAdayaH zubhasA)rAH, zubhAH-prakRtisundarAH svarUpeNa sArA:-pradhAnA hitaprayojanatvena, sArazabdaH prAdhAnye, sAro'yamatra
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 gRha iti yathA, ebhiH zubhasArasattvAdibhiryuktaH sampannaH san 'jagati' pRthivyAM 'mahAvIra iti' zUravIravikrAntau iti, kaSAyAdizatrujayAt mhaavinto mahAvIra tyevaM 'trizai:'vai: 'muLata:'samovasamAMjnitduHkhshnnimitten 'kRtAbhikhyaH' abhikhyAtiH abhikhyA evamiti gauNanAma, kRtA-pratiSThApitA abhikhyA'syeti kRtAbhikhya iti // 13 // - TIkArtha-- "zubhasAre''tyAdi, ahIM sattva vagere zabdo vizeSya che. zubha sArA e pramANe vizeSaNa che. ahIM sattva ane saMhanana ityAdi dvandva samAsa karavo. temAM sattva eTale anyUnatA. saMhanana eTale zarIranI dRDhatA. vIrya eTale utsAha. mahAtmya eTale prabhunI zakti. rUpa eTale aMganuM suMda25NuM, gaMbhIratA, dAkSiNyatA vagere guNo che. te sattva vagere zubha sAra che. zubha eTale svabhAvathI ja suMdara. sAra eTale svarUpathI ja mukhya. svarUpathI mukhya eTalA mATe che ke hitanA prayojanavALA che. sAra zabda pradhAnatA arthamAM che. jemake ahIM A ghara sAra che=pradhAna che. A zubhasAra sattvAdi guNothI yukta hatAM. bhagavAnanuM devoe guNanA kAraNe jagatamAM mahAvI2 evuM nAma prasiddha karyuM. dhAtupAThamAM zUravIravijrantau evo dhAtupATha che. zUra ane vIra e be dhAtuno parAkrama ka2vo evo artha che. kaSAyAdi zatruone jItavAthI mahAvikrAnta=mahAvIra. devoe saMgamanA upasargothI utpanna karAyelA duHkhone sahana karavAnA nimittathI guNanA kAraNe(=guNaniSpanna) mahAvIra evuM nAma prasiddha karyuM. "tAmiSyaH" evA prayoganI vyutpatti A pramANe che- abhiSyA eTale abhikhyAti. tA eTale karAi che. karAi che=pratiSThita karAi che abhikhyA jenI te kRtAbhiSya.1 guNanA kAraNe mahAvIra evuM nAma devo vaDe prasiddha karAyuM. (kA.13) sa ca rAjadharmamanupAlaya pravavrAja, kutaH avagamya tattvamityAha-- te bhagavAne rAjadharmanuM pAlana karIne dIkSA lIdhI. 1. TIkAmAM rahelA gauNa nAma e sthaLe gauNa eTale guNane AzrayIne pravRtta thayeluM.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 prazna- bhagavAne zA kAraNathI dIkSA lIdhI ? uttara- tattvane jANIne bhagavAne dIkSA lIdhI ema ahIM graMthakAra kahe che-- svayameva buddhatattvaH sattvahitAbhyudyatAvicalitasattvaH / abhinanditazubhasattvaH, sendrairlokAntikairdevaiH // 14 // 43 zlokArtha-- svayameva tattvonA jJAtA hatA. prANIonA hita mATe tatpara ane nizcala sattvavALA hatA. devendroe ane lokAntika devoe teozrInA zubhasattvanI prazaMsA karI hatI. (kA.14) TIkA- 'svayameve'tyAdi svayameva pUrvasucaritAbhyAsAd upadezamantareNaiva tavA 'buddhatattvo'avAtaparamArtha: san 'sattvahitAyudyatApatitasattva:' sattvahitAya-prANihitArthamabhyudyataM-pravRttamacalitaM - niSprakampaM sattvamuktalakSaNaM yasyeti vigrahaH, sa sattvAnAM duHkhabahutvAt saMsArAduddharaNaM nyAyyaM tIrthapravarttaneneti cintayet, 'abhinanditazubhasattvaH' abhinanditaM - upabRMhitaM sattvArthapravRttyA sattvam uktalakSaNameva yasya sa tathAvidhaH, kairityaahmendra, ziimauntivaidaivai:-sArasvatAvibhiH // 4 // TIkArtha-- "svayameve'tyAdri, "svayameva" pUrve sArI rIte AcarelA abhyAsane kAraNe upadeza vinA ja te vakhate 'buddhatattva'=52mArtha temaNe jANyo hato. "sattvahitAyudyatAvipattitasattva:" jIvonA hita mATe avicalita sattva che jenuM te sattvahitA myudghatAvivRttitasattvaH. e pramANe samAsano vigraha che. sattva zabdano artha pUrve kahyo che. te bhagavAna (saMsA2mAM) jIvo bahu du:khavALA hovAthI tIrtha pravartAvavA dvArA jIvono saMsArathI uddhAra karavA yogya che ema vicAre che. "aminvitazumasattva:' jIvo mATe(=jIvonA uddhAra mATe) tIrtha pravartAvavA dvArA pravRtti karavAthI sArasvatAdi lokAntika devoe zakrAdi indronI sAthe temanA sattvanI prazaMsA karI che. (kA.14)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 evaM buddhatattvo yat kRtavA~stadabhidhAtumAha A pramANe jeNe tattvane jANyuM che evA bhagavAne je karyuM tene kahevAne mATe graMthakAra kahe che- janmajarAmaraNArttaM, jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM, zamAya dhImAn pravavrAja // 15 // zlokArtha- janma, jarA ane maraNathI pIDAtA jagatane azaraNa ane asAra joine vizALa rAjyano tyAga karI mokSa mATe pravrujita banyA. (5.74) TIkA-- 'janme'tyAdi ''janmajarAmaraNArttaM' janmajarAmaraNairabhidrutaM jagat tribhuvanamazaraNam-atrANamabhisamIkSya-jJAnacakSuSA dRSTvA niHsAraM - niHsukhaM kadalIgarbhopamaM vA jJAtvA, tathA kiM kRtavAnityAha- 'sphIte 'tyAdi sphItaMRddhaM apahAya-tyaktvA rAjyaM - janapadAdi, kimityAha - 'zamAya dhImAn pravavrAja' zamAya tIrthapravarttanena prakrAntajagataH dhImAn - atizayajJAnavAn 'pravavrAja' pravrajyAmabhyupetavAn iti // 15 // TIDArtha - " janme "tyAdi, "janmajarAmaraNAttaM" jJAna3pI yakSuthI bhenArA bhagavAne janma, jarA ane maraNathI herAna thayelA jagatane (traNa bhuvanane) azaraNa(=rakSaNa rahita) athavA keLAnA garbha samAna niHsAra-sukharahita joine tathA (jagatane tevuM joine) bhagavAne zuM karyuM te uhe che - " sphIta" ityAdi, RddhivAnA 456 khAhi rA4ne choDIne tIrthapravartana dvArA prastuta jagatanI zAMti mATe bhagavAne dIkSAno svIkAra ryo. (DA.18) pravrajyAbahutvAdvizeSAbhidhAnapurassaraM vizeSamabhidhitsurAha-- dIkSA ghaNI(=ghaNA prakAranI) hovAthI vizeSa kahevApUrvaka vizeSa kahevAnI icchAvALA graMthakAra kahe che-- pratipadyAzubhazamanaM, niHzreyasasAdhanaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA, vratAni vidhinA samAropya // 16 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 zlokArtha- azubha karmono vinAza karanAra ane mokSanI prApti karAvanAra sAdhuveSane grahaNa karI sAmAyikano svIkAra karavA dvArA vidhipUrvaka vratone svIkArI mokSa mATe pravrajita banyA. (kA.16) TIkA- "pratipadye"tyAdi pratipadya-gRhItvA 'azubhazamanaM' azubhakarmazamanAyeti pratipattavyaM, saMvegabhAvAdityazubhazamanaM 'niHzreyasasAdhanaM' preyaHsadvidhisthitasya dhyAnAdibhAvAn mokSasAdhakaM(?naM), kiM tadityAha'zramaNaliGga' zramaNacihna, locadevadUSyasandhAraNarUpaM, bhUyazca 'kRtasAmAyikakarme' ti, kRtaM sAmAyikakarma yenAsau kRtasAmAyikakarmA, adhikRtasamatvabhAvasthita ityarthaH, kimityAha-vratAni hiMsAdinivRttirUpANyarthataH 'vidhinA'vidhivat 'samAropya' siddhanamaskArapUrvakaM vidhinA''tmasthAni kRtvA, aGgIkRtyetyarthaH, etacca svatIrthayatikramopadarzanaparaM, na punaratrAyaM sthitakramaH, yata evamAgamaH- "kAUNa NamokkAraM siddhANamabhiggahaM tu so gippe (nnhe)| savvaM me akaraNijjaM pAvaMti carittamArUDho // 1 // " (kRtvA namaskAraM siddhAnAmabhigrahaM tu so'grahIt / sarvaM mamAkaraNIyaM pApamiti cAritramArUDhaH // 1 // ) bhUyazca pratisamayamapramAdavRddhyA paramaguNasamanvito viharatyeva bhagavAn // 16 // TIrtha- 'pratipadye'tyAdi, 'pratipadyAzubhazamanaM' meTa sazuma bhn| nAza mATe svIkArIne. saMvegabhAvathI azubhanuM zamana thAya che. 'niHzreyasasAdhanaM' satizaya priya bhevI sahavidhimA 28 // dhyAnAhi bhAvathI mokSa sAdhaka evA zramaNaliMgane svIkArIne mokSasAdhaka zuM che te kahe che- loca ane devadUSyadhAraNarUpa zramaNacihna. tene svIkArIne, pharI bhagavAna va cha 4 cha- "kRtasAmAyikakarmA" iti, 9o sAmAyi karma karyuM che tevA bhagavAna che, arthAt prastuta samabhAvamAM rahelA che. sAmAyikamAM rahelA bhagavAna zuM kare che te kahe che- paramArthathI hiMsAdithI nivRttirUpa vratonuM vidhipUrvaka samAropaNa karIne siddhone namaskAra karavApUrvaka vidhithI Atmastha karIne, arthAt svIkArIne A potAnA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 tIrthanA sAdhuonA kramane batAvanAruM che paNa A sthitakrama nathI. kAraNa ke Agama A pramANe che siddhone namaskAra karIne mAre saghaLuM pApa na karavuM e pramANe abhigraha karIne bhagavAna cAritramAM AruDha thayA." (Avazyaka bhA.gA. 109) ane pachI pratisamaya apramAdanI vRddhithI zreSTha guNothI yukta bhagavAna vihAra kare ja che. (kA.16) tathA caahte pramANe kahe che- samyaktvajJAnacA-ritrasaMvaratapaHsamAdhibalayuktaH / mohAdIni nihatyA-'zubhAni catvAri karmANi // 17 // kevalamadhigamya vibhuH, svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho-'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // zlokArtha- (pravrajita thayA pachI) samyagU darzana, samya jJAna, samyaka cAritra, tapa, saMvara ane samAdhirUpa sainyathI svayaM (koinI sahAya vinA) mohAdi cAra azubha karmono kSaya karI anaMta kevaLajJAna, kevaLadarzana guNa prApta karIne sarvajJa banavAthI kRtakRtya thavA chatAM lokahita mATe A (vartamAnamAM pravarte che te) tIrthano upadeza Apyo-tIrthane prakAzita karyuM. (kA.17-18) TI- "sakhyatve'tyAti, sakhyatve-kSaya kSAyikAmeva vI, ato jJAnaM kevalajJAnavaryaM caturddhA, cAritraM chedopasthApyaparihAravizuddhirahitam, (zeSatrayaM tu) avasthAvizeSabhedena vRddhavAdaH, saMvaro niruddhasarvAzravatvAt, kRtsnaH, tapo bAhyaM SaDvidhamapi, AntaraM tu yathAsambhavaM, prAyaH prAyazcittAdyabhAvAt, dhyAnasya tu bhAvAt, samAdhiH sarvatraikAgratA, evamanena balena yuktaH san kimityAha-mohAdIni nihatya-prakSapayya 'azubhAni' ghAtikarmatvena zeSakarmabhyo'pi jaghanyAni catvAri karmANi-mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyAkhyAni, tataH kimityAha- "kevale"tyAdi kevalam-ekaM zuddhaM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 adhigamya-prApya, vibhavatIti vibhuH-sarvagatajJAnAtmA 'svayameva' svazaktyA, nezvarAdisAmarthyena, kiM tat kevalamityAha- 'jJAnadarzanaM' jJAnaM ca darzanaM ca, etaccAnantatvAt, etadadhigamya, kathamityAha- 'lokahitAya' lokahitArthaM, kRtArtho'pi mohajayakevalAvAptyA 'dezayAmAsa' dezitavAn, tIrthamidaM vakSyamANam // 17-18 // TIkArtha- " "tyAdi, kSAyika samAna athavA kSAyika ja samyakatva. tyArabAda kevalajJAnane choDIne cAra prakAranuM jJAna, chedopasthApya ane parihAravizuddhicAritra rahita cAritra. (bAkInA traNa cAritra : sAmAyika, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta cAritra) avasthA vizeSanA bhedathI hoya che tevo vRddhavAda che. saghaLA Azravono nirodha karyo hovAthI saMpUrNa saMvara. chae prakArano bAhya tapa. atyaMtara tapa to yathAsaMbhava hoya. kAraNa ke prAyaH (temane) prAyazcitta vagereno abhAva hoya che. dhyAna to (sadA) hoya che. samAdhi eTale sarvatra ekAgratA. A pramANe samyaktva AdinA baLathI yukta thayA chatAM bhagavAna zuM kare che. te kahe che- azubha mohane khapAvIne, moha, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya e cAra karmo ghAtikarmo hovAthI zeSakarmothI paNa jaghanyakarmo che. (kA.17) tataH mityA- azubhamodAdi khapAvIne pachI zuM ema kahe che- "va"tyAdri kevalane eTale eka zuddhajJAnane prApta karIne je vyApta thAya te vibhu, arthAt jeno jJAnaAtmA badhA sthaLe rahelo che te vibhu. svayameva eTale potAnI zaktithI. IzvarAdinA sAmarthyathI nahi. te kevala zuM che tene kahe che- "jJAnavarzana" jJAna ane darzana anaMta (prApta thayA pachI eno nAza na thato) hovAthI kevaLa che. A jJAnadarzanane prApta karIne zuM kare che te kahe che mohanA jayathI kevalajJAnanI prAptithI kRtArtha thavA chatAM lokanA hita mATe have kahevAze te tIrthano upadeza Apyo tIrthane prakAzita karyuM. (kA.18)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tdevaabhidhaatumaahtene ja kahevA mATe graMthakAra kahe che- dvividhamanekadvAdaza-vidhaM mahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAraga-manAya duHkhakSayAyAlam // 19 // granthArthavacanapaTubhiH, prayatnavadbhirapi vAdibhinipuNaiH / anabhibhavanIyamanyai-rbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // zlokArtha- A tIrtha (aMga bAhya ane aMga praviSTa ema) be prakAre, (aMga bAhya) aneka prakAre ane (aMga praviSTa) bAra prakAre che tathA mahAviSayavALuM=sarvadravyone prakAzita karanAruM, aneka nayothI yukta saMsArarUpI samudrathI pAra pAmavA mATe ane duHkhano kSaya karavA samartha che. jema maNi Adi sarva padArthonA prakAzo ekaThA thAya to paNa temanAthI sUrya parAbhava pAmato nathI. tema graMthono artha kahevAmAM nipuNa ane nyAyakuzaLavAdIo tIrthanA parAbhava mATe prayatna karavA chatAM temanAthI tIrtha parAma pAmatuM nathI. (st. 18-20) TIkA- 'dvividha'mityAdi 'dvividha'mityaGgAnaGgapraviSTabhedena, 'anekadvAdazavidha miti yathArthamanekavidhamanaGgapraviSTamAvazyakAdi dvAdazavidhamaGgapraviSTamAcArAdi, mahAn viSayaH sarvadravyANi sarvaparyAyo asyeti mahAviSayam, amitaiH-asaGkhyairnayairgamaiH vakSyamANairnayairvA yuktaM-saMyuktamamitagamayuktaM, etadeva viziSyate, saMsaraNaM saMsAraH-narakAdigamanarUpaH sa eva pracurabhavAdarNavaH-samudra iva saMsArArNavaH tasya pAraM-paraM tIraM tadgamanAya-tannayanAya tannayanArthaM 'duHkhakSayAyAla'miti, saMsArArNavapAragamanAya yo duHkhakSayaH tasmai paryApta, sarvaduHkhakSayAyetyarthaH, etadeva guNAntaradvAreNa pratipAdayannAha"granthArthe"tyAdi 'granthArthavacanapaTubhi'riti, paTuzabdaH pratyekamabhisambadhyate, tantrAntarANyAzritya sAkalyena granthArthavacanadakSairityarthaH, evaMbhUtA api kadAcidaprayatnavanto bhavanti ata Aha-'prayatnavadbhirapi' granthArthavacaneSu yatnaparairapIti bhAvaH, ta eva vizeSyante-'vAdibhirnipuNaiH' vAdamArgakuzalaiH,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 49 kimityAha - anabhibhavanIyam, abhibhavituM na zakyate, 'anyaiH ' nayAntarAzritairekAntavAdibhiH, nidarzanamAha - 'bhAskara iva' Aditya iva sarvatejobhirmaNyAdisambandhibhiH sati tasmiMstattejasAM tatraiva pravezAt evaM nayAntarANyapi sarvavAdaparamezvarAnekAntavAdapravezAnIti bhAvanIyam // 19 - 20 // > TIkArtha "ddhivitha''mityAdi, tIrtha aMgapraviSTa ane aMgabAhya bhedathI be prakAranuM che. yathArtha evuM aMgabAhyatIrtha AvazyakAdi aneka prakAranuM che. aMgapraviSTatIrtha AcArAMga vagere bAra prakAranuM che. te tIrtha sarvadravyone ane sarvaparyAyone batAvanAruM hovAthI mahAviSayavALuM che. asaMkhyagamothI yukta athavA have kahevAze te nayothI yukta=saMyukta. tenAthI saMyukta=amitagamayukta. tIrthane ja vizeSa rIte batAve chesaMsaravuM(=eka bhavathI bIjA bhavamAM bhaTakavuM) te saMsAra. saMsAra narakAdimAM gamana svarUpa che. saMsAra e ja ghaNA bhavovALo hovAthI samudra jevo che. saMsArarUpa samudranA pArane pAmavAnA kAraNe thato je duHkhano kSaya tenA mATe samartha che, arthAt sarva duHkhanA kSaya mATe samartha che. (kA.19) AnuM ja anyaguNa dvArA pratipAdana karatA graMthakAra kahe che-- 'prathArtha' hatyAvi, prasthArthavattanaparumi: e sthaLe paTu zabdano pratyeka zabdanI sAthe saMbaMdha karavAmAM Avyo che. anya darzanone AzrayIne vAdio saMpUrNapaNe graMtha, artha ane vacanamAM kuzaLa che. AvA prakAranA paNa vAdio kadAca prayatnarahita hoya che. AthI kahe che- "prayatavRddhipi" graMtha, artha ane vacanomAM prayatna karavAmAM tatpara paNa hoya che. te ja vizeSathI kahevAya che- vAdamArgamAM kuzaLa nipuNavAdIo (tIrthano parAbhava kare ethI) zuM ? parAbhava kare to paNa anya nayonA 1. gama eTale sarakhA pAThavALA AlAvA. 2. hetvarthestRtIyAghA: (si.haima a.2 pA.2 sU.119) e sUtrathI ahIM hetu arthamAM cothI vibhakti jANavI.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 AzrayavALA ekAMtavAdIo tIrthano parAbhava karavA mATe samartha thatA nathI. dRSTAMtane kahe che- jevI rIte maNi AdinA tejothI sUrya parAbhava pamADI zakAto nathI. kemake maNi AdinA tejono(=prakAzono) temAM ja(=sUryanA prakAzamAM ja) praveza thaI jAya che tevI rIte anya nayo paNa sarvavAdomAM mukhya evA anekAMtavAdamAM pravezI jAya che e pramANe viyArapuM. (st.20) ye evambhUtaM tIrthaM dezayAmAsa tasmai kimityaahjeNe AvA prakAranA tIrthane batAvyuM tene zuM? te kahe che- kRtvA trikaraNazuddhaM, tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate, vIrAya vilInamohAya // 21 // tattvArthAdhigamAkhyaM, bahvarthasaMgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamima-marhadvacanaikadezasya // 22 // zlokArtha- moharahita hovAthI maharSi ane sarvathI adhika pUjanIya te vIra bhagavAnane (mana-vacana-kAyArUpa) trikaraNathI zuddha namaskAra karIne ziSyanA hita mATe arihaMta vacananA eka dezanA saMgraharUpa ane vizALa arthavALA A tattvArthAdhigama nAmanA laghugraMthane kahIza. (7.21-22) __TIkA- "kRtve"tyAdi 'kRtvA'abhinirvartya trikaraNazuddhamAgamoktavidhinA kAyavAGmanaHkaraNapariplutaM 'tasmai' iti 'yaH zubhakAsevane'tyAdinoktaH 'paramarSaye' yogIndrAya 'namaskAra' praNAma kRtvA, paramarSireva vizeSyate, 'pUjyatamAye'ti, ayaM ca pUjyaH ayaM ca pUjyaH ayaM ca atizayena pUjya iti pUjyatamastasmai, bhagavate' samagraizvaryAdiguNayuktAya 'vIrAye'ti nAma pUrvavat, 'vigatamohAya' dhvastasaMsArabIjAyeti bhAvaH / kRtvA vIrAya namaskAraM kimityAha- 'tattvArthAdhigamAkhya'miti tattvamaviparIto'rthaH-sukhaduHkhahetuH adhigamyate'nenAsminniti tattvArthAdhigamaH, iyamevAkhyA-nAma yasyAsau tattvArthAdhigamAkhyastaM, 'bahvartha' bahurartho'syeti
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 zrI tasvAsthadhigamasUtra adhyAya-1 barthastaM, pravacanagarbhAbhidhAnAt saGgraha-samAsaM, laghugranthaM' na saGgrahAntaravad bahugranthamiti, 'vakSyAmi' abhidhAsye, ziSyahitaM, alpagranthenaiva tattvajJAnakaraNAt, 'ima'miti buddhau vyavasthitasya parAmarzaH, kasya saGgrahamityAha'arhadvacanaikadezasya' arhadvacanaM-dvAdazAGgaM gaNipiTakaM tadekadezasya, na sampUrNasyaiva, anena prayojanAditrayopanyAsamAha, tatra tattvArthAdhigamasaMgrahasya cehAbhidhAnena ziSyAnugrahaH zAstrakartuH prayojanaM, jIvAdi tattvamabhidheyaM, sAdhyasAdhanalakSaNaH sambandhaH, etat svayameva prakaTayiSyati / Aha-AstAM tAvadetat saGgrahAbhidhAne prastute kiM sarvasyaivArhadvacanasyAyaM na kriyate, yena tadekadezasyeti, atrocyate, sarvasaGgrahasya kartumazakyatvAd // 21-22 // TIkArtha- "vI' rUtyAdi, tene Agamokta vidhithI kAyA, vacana ane mana e traNa karaNathI vizuddha namaskAra karIne, ahIM tau-tene eTale zubhakamasevana ItyAdithI jene kahyA che te paramarSine yogIndrane namaskAra karIne. paramarSine ja vizeSathI kahe che- "pUthanamAya" A pUjaya che ane A pUjaya che paNa A atizaya pUjya che mATe pUjayatama che tene "pavite" samagra aizvaryAdi guNayuktane "vIrAya'', vIra evA nAmavALAne, vIra zabdano artha pUrvavat (13mI kArikAnI TIkAmAM kahyA mujaba) jANavo. vikatimohAya=jenA saMsArabIjano nAza thaI gayo che tevA, evo bhAva che. (kA.21). vIrane namaskAra karIne zuM kahe che? ema kahe che "tatvArthIdhimAdhyamiti, tattva eTale aviparIta artha. sukhaduHkhanuM kAraNa aviparItapaNe jenAthI athavA jenAmAM jaNAya te tattvAdhigama. tattvArthAdhigama e ja AkhyA=nAma jenuM che te tattvArthAdhigamAkhya. bahmartha, saMgraha, ziSyahitakara ane arihaMta vacananA ekadeza svarUpa evA tattvArthAdhigama nAmanA A laghugraMthane kahIza. bahartha eTale jeno artha ghaNo che te. AmAM pravacananuM rahasya kaheluM hovAthI A graMtha ghaNA arthavALo che.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 saMgraha eTale saMkSipta. laghugraMtha eTale bahu saMgrahavALA graMthonI jema bahu graMtha nathI. alpagraMthathI ja tattvajJAna thai jatuM hovAthI ziSyahitakara che. rUma eTale buddhimAM rahelo graMthano parAmarza samajavo. kono saMgraha ema kahe che-- "ahaMdutvanendrezasya" gaNipiTaka evA je bAra aMgo tenA eka dezano, saMpUrNano nahi ja. AnAthI prayojana vagere traNanA ullekhane kahyo che. temAM tattvArthAdhigamano ema kahevAthI ziSyAnugraha karavo evuM zAstrakartAnuM prayojana kahyuM. jIvAdi tattvo abhidheya che. sAdhya-sAdhanarUpa saMbaMdha che. Ane graMthakAra svayameva pragaTa karaze. prazna-- saMbaMdha AdinuM kathana dUra raho prastuta graMthanA saMgrahakathanamAM saghaLAya arhacanano saMgraha kema karAto nathI ? jethI arhacananA eka dezano saMgraha karAya che ema kahyuM. uttara- sarvano saMgraha karavAnuM azakya hovAthI arhacananA eka dezano saMgraha karAya che ema kahyuM. (kA.22) etadevAbhidhitsurAha-- Ane ja kahevAnI icchAvALA graMthakAra kahe che- mahato 'timahAviSaya - sya durgamagranthabhASyapArasya / . H zavataH pratyAnuM, binavavanamahogheH tum rarU|| zlokArtha-- jenA graMthano ane arthano bahu kaSTathI pAra pAmI zakAya che ane jemAM atizaya ghaNA viSayo rahelA che te mahAna jinavacanarUpa mahAsamudrano saMgraha karavA koNa samartha che ? koi ja nathI. (kA.23) TIkA - " mahata" ityAdi mahato granthaparimANenAnekapadakoTyAtmakasya atimahAn-sarvadravyaprabhUtaparyAyarUpaH viSayo - gocro'syetytimhaavissy1. jIvAdi tattvone jANavA e sAdhya che ane A graMtha jIvAdi tattvone jANavAnuM sAdhana che tethI sAdhya-sAdhana rUpa saMbaMdha che.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 53 stasya, sa eva vizeSyate, durgama:-dulayaH granthabhASyayoH pAro-niSThA'syeti vigrahastasya, tatra granthAH-mUlasUtrANi bhASyANi-tadarthavivaraNAni / atyaMbUtarNa "vA: zata:' ? : samartha ? "pratyAd' lauM 'jinavacanamahodadheH' jinavacanasamudrasya kartuM ?, na kazcidapItyarthaH // 23 // TIkArtha- "maphata" tyAti parimANathI aneka kroDo padarUpa atizaya mahAna che, arthAt sarvadravya ane ghaNA paryAyarUpa che. AthI ati mahAna viSaya che jeno te atimahAviSaya. teno saMgraha karavA mATe koNa samartha che? te ati mahAviSayane ja vizeSathI kahe che- te graMtha ane bhASyanA ati mahAviSayano pAra pAmavo durgama che. durgama che grantha ane bhASyano pAra jeno te durgamagraMthabhASyapAra. A pramANe durgama graMthabhASyapAra zabdano vigraha che. temAM graMtho eTale mULasUtro. bhASyo mULagraMthonA arthanA vivaraNarUpa che. AvA prakAranA jinavacanarUpa mahAsamudranA saMgrahane karavA mATe koNa samartha che? arthAt koIpaNa samartha nathI. (kA.23) yo hyetat kartumicchati sa etadapi kuryaadityaahje A karavAne icche che te A paNa kare (ema koI kahe to tenA uttarane) kahe che- zirasA giri bibhitse-duccikSipsecca sa kSitiM doAm / pratitIrdhecca samudraM, mitsecca punaH kuzAgreNa // 24 // vyomanInduM cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigamiSeccaramasamudraM pipAsecca // 25 // khadyautaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / so'timahAgranthArthaM, jinavacanaM saMjighRkSet // 26 // zlokArtha- je puruSa atizaya ghaNA graMtho ane arthothI paripUrNa jinavacanano saMgraha karavAnI icchA rAkhe che te mohanA kAraNe mastakathI parvatane bhedavAnI icchA rAkhe che. be hAthothI pRthvIne upADavA mATe icche che. be bhujAo vaDe samudrane taravAne icche che. DAbhanI aNIthI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 samudrane mApavAne icche che. AkAzamAM caMdrane oLaMgavAne icche che. meruparvatane hAthathI kaMpAvavAne icche che. potAnI gatithI pavanane jItavAnI IcchA rAkhe che. svayaMbhUramaNa samudrane pIvAne icche che. khadyotanA(=AgiyAnA) tejathI sUryano parAbhava karavAne icche che. (kA. 24-25-26) TIkA- "zirase'tyAdi zirasA-uttamAGgena giri-parvataM bibhitset, uccikSipsecca-utkSeptumicchecca, saH-kazcidanirdiSTaH 'kSiti' pRthivIM 'do' bAhubhyAM 'pratitIrSet' taritumicchecca, samudraM doAmeva mitseccamAtumicchecca punaH kuzAgreNa darbhAgreNa-samudrameva / tathA 'khadyotake' tyAdi, khadyotakaprabhAbhiH-jyotiriGganakarazmibhiH saH-kazcidanirdiSTarUpa eva, abhibubhUSecca-abhibhavitumicchecca bhAskaram-AdityaM mohAd azakyArambhecchayA, ajJAnanAzAya, kimityAha-'yo'timahAgranthArtham' aGgAnaGgabhedabhinnaM 'jinavacanaM' tIrthakaravacanaM 'saMjighRkSet' saGgrahItumicchati, sarvathA azakyametadityarthaH, etacca kila bhinnakartRkamAryAdvayaM, tathApi prAya tatyutaSa vidyA ti vyArAtam ra4-ra-raddA TIkArtha- "zirasA rUlyati, AvuM karanAra puruSa mohanA kAraNe, arthAt azakyano AraMbha karavAnI icchAthI mastakathI parvatane bhedavAnI icchA rAkhe che. be hAthathI pRthvIne upADavA mATe icche che. be bhujAo vaDe samudrane taravAne icche che. DAbhanI aNIthI samudrane mApavAne icche che. AkAzamAM caMdrane oLaMgavAne icche che. meru parvatane hAthathI kaMpAvavAne icche che. potAnI gatithI pavanane jItavAnI icchA rAkhe che. svayaMbhUramaNa samudrane pIvAne icche che. khadyotanA(=AgiyAnA) tejathI sUryano parAbhava karavA icche che. ajJAnanA nAza mATe je ati mahAgraMthArthane aMgapraviSTa ane aMgabAhya evA bhedathI bhinna jinavacanano saMgraha karavAnI icchA kare che te sarvathA azakya karavAnI IcchA rAkhe che. 1. rUta: prAva 'vyonI 'nityaDi siddhasenIyAyAM revANIyAyAM vRtta vyAdhyAtA |
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 mA mAyA ("zirasA giri" ityAdi me meM mAryA bhane "khadyotakaprabhAbhiH" me meM bhAryA sama le mAya)nA tamina cha to paNa A be AryA tattvArthanA pustakomAM che ethI A be AryAnI vyAkhyA 27. (t. 24 thI 26) sarvasaGgrahakaraNAbhAve'pi svapravRtteH phalavattAmAha sarvasaMgraha karavAno abhAva hovA chatAM potAnI pravRtti saphaLa che ema 5 chaekamapi tu jinavacanAd, yasmAnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH, sAmAyikamAtrapadasiddhAH // 27 // tasmAt tatprAmANyAt, samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM, grAhyaM dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // zlokArtha- jinavacananuM eka paNa pada uttarottara jJAnanI prApti dvArA saMsArathI tAranAruM bane che. kevaLa sAmAyika padathI anaMtakALamAM anaMtA jIvo siddha thayA che ema zAstramAM saMbhaLAya che. AthI Agama upara vizvAsa rAkhIne saMkSepathI ke vistArathI grahaNa kareluM jinavacana ja kalyANakArI che. jinavacana zraddhApUrvaka grahaNa karavuM, ciMtanAdithI dhArI 25j mane pArI rAtuM nivayana manyane . (st. 27-28) TIkA- 'ekamapitvi'tyAdi ekamapi tu padam, AstAM tAvadadhikRtAni sapta, jinavacanAdityavacchetrI paMcamI, yathA samUhAcchuklaM prakAzate, yasmAt kAraNAnirvAhakaM-vidhigrahaNacaraNAdAnairbhavottArakaM padaM bhavati, tasmAdyukta eva me saGgrahakaraNArambha ityabhiprAyaH, na ceyaM svamanISiketyAgamamAha'zrUyante ca' tatrAgame dIrpaNa kAlena sAmAyikamAtreNa padena vidhinA'bhyastenApUrvakaraNa-zreNikevalAnyavApya 'siddhA' niSThitArthAH saMvRttA iti, yasmAdevaM 'tasmAdi'ti tasmAttatprAmANyAd-Agamasya prAmANyAt kAraNAt, kimityAha-'samAsataH' saGkSapeNa 'vyAsatazca' vistareNa ca, dezakAlazaktyanurUpaM 'jinavacanaM' tIrthakaravacanaM 'zreya' iti niHzreyasasAdhanatvAt
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 zreya itikRtvA, kimityAha-nirvicAraM' nirgatavicAraM, vastvantarAkaraNena grAhyaM vidhinA sUtrato'rthatazca dhAryaM ca parAvartanAnuprekSAbhyAM vAcyaM cocitavineyebhyaH, anena saGgrahavistaraNakaraNamAkSiptaM, dhAraNAdirUpatvAttasya I/ra7-28AA TIkArtha- "mapi tu rUtyAddhi, prastuta jIvAdi sAtapadonI vAta to dUra rahI. jinavacananuM eka paNa pada vidhithI grahaNa karavAthI ane cAritra levAthI saMsArathI tAranAruM=pAra pamADanAruM thAya che. tethI mAro saMgraha karavAno prAraMbha yukta ja che, evo ahIM abhiprAya che. ahIM "ninavana' e sthaLe pAMcamI vibhakti vyavaccheda karanArI che. jemake samUhamAMthI(=samUhamAM rahelI vastuomAMthI) zukla (vastu) prakAze che. (ahIM zukla sivAyanI bIjI vastuono vyavaccheda karyo.) prastutamAM jinavacanathI anyavacanono vyavaccheda karyo che, arthAt jinavacanothI anyavacano saMsArathI pAra pamADanArAM banatAM nathI. eka paNa jinavacana saMsArathI tAranAruM che e kathana potAnI buddhithI nathI kahyuM ethI Agamane kahe che- "zyanta ra" tyAM AgamamAM dIrghakALathI vidhithI abhyasta karelA(=abhyAsavALA karelA) mAtra sAmAyikarUpa ekapadathI apUrvakaraNa, zreNI ane kevalajJAnane (apUrvakaraNa dvArA zreNI mAMDIne kevalajJAnane) pAmIne anaMtA jIvo siddha samAptakAryavALA thayA che. A pramANe hovAthI Agamane pramANa karIne zuM karavuM ema kahe che- deza, kALa ane zaktine anurUpa saMkSepathI ke vistArathI jinanuM vacana grahaNa karavuM. kemake jinanuM vacana mokSanuM sAdhana che. jinavacana mokSanuM sAdhana hovAthI zuM karavuM te kahe che- tIrthakaranuM vacana nirvicAra grahaNa karavuM. nirvicAra eTale bIjI vastuno vicAra karyA vinA. vidhipUrvaka sUtrathI ane arthathI grahaNa karavuM tathA parAvartana ane anuprekSAthI dhAraNa karavuM ane ucita(yogya)ziSyone kahevuM. AnAthI saMgraha ane vistAra karavAnuM kahevAyuM. kAraNa ke saMgraha ane vistAra dhAraNAdi rUpa che. (ziSya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 saMgrahathI jANI zake che ke vistArathI jANI zake che ema samajIne sUtra vagere ApavAnuM che.) (kA.28) vaktuH protsAhanena svprytnsaaphlymbhidhaatumaahvaktAne protsAhana ApavA dvArA potAnA prayatnanI saphaLatAne kahevA mATe graMthakAra kahe che- na bhavati dharmaH zrotuH, sarvasyaikAntato hitazravaNAt / buvato'nugrahabuddhyA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // zlokArtha- hitakara vacananA zravaNathI sAMbhaLanAra badhAne lAbha thAya ja evo niyama nathI paNa anugrahabuddhithI kahenArane upadezakane to avazya lAbha thAya che. (kA.29) TIkA- 'na bhavatI'tyAdi na bhavati dharmaH svakarmakSayalakSaNaH zrotuH sAmAnyena sarvasya yAvAn kazcicchRNoti ekAntataH hitazravaNAt, dharmazravaNAt, avidhizroturlabdhyAdisApekSasyAbhAvAt bruvataH-abhidadhataH anugrahabuddhyA kathaM nu nAmAmI pratibuddharan prANina ityevaMbhUtayA vaktustu-hitavaktuH punaH ekAntataH-ekAntenaiva bhavati dharma iti, parAnugrahasyotkRSTadharmahetutvakhyApanaparametat, anyathobhayorvaktRzrotrovidhisApekSo dharma iti na kazcidvizeSaH teraza TIkArtha- "ra mavatI'tyAdi, "na mavati dharmaH" sAmAnyathI je koI zrotA dharma sAMbhaLe che te badhA zrotAne dharmazravaNathI ekAMte svakarmakSaya rUpa dharma na thAya. kemake koI zrotA avidhithI dharma sAMbhaLe che. tene svakarmakSayarUpa dharma na thAya. anugrahabuddhithI hita kahenArane to (lokamAM mArI prasiddhi thaze ItyAdi) lAbhanI apekSA na hovAthI ekAMte ja dharma thAya. anugrahabuddhi eTale A jIvo kevI rIte bodha pAme evA prakAranI buddhi. "anugrahabuddhithI" evuM kathana bIjAo upara anugraha karavo e utkRSTa dharmanuM kAraNa che evuM jaNAvavA mATe che. anyathA=anugrahabuddhi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 na hoya to vaktA ane zrotA e baMneno dharma vidhithI sApekSa hovAthI mAM zre vizeSatA na rahe. ( . 28) yatazcaivamataH kimityAha jo A pramANe che to AnAthI zuM karavuM joie te kahe che-- zramamavicintyAtmagataM, tasmAcchreyaM sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi, hitopadeSTAnugRhNAti // 30 // zlokArtha AthI potAnA zramano vicAra karyA vinA sadA kalyANakArI (mokSamArgano) upadeza Apavo joie. kalyANakArI upadeza ApanAra sva-para-laya upara anugraha Dare che. (a.30) TIkA- 'zramamavicintye 'tyAdi, zramaM - hRdayazoSAdirUpaM avicintyaavigaNayyAtmagataM-svagataM yasmAt sarvArthasampAdanenottamo dharmmaH tasmAcchreyaHapavargasAdhanaM sadopadeSTavyaM sadA kathanIyaM zreya eva ca nAzreyaH, svaparopakArakamityarthaH, zAstrAdi zreyaH, upadezaphalamAha - 'AtmAnaM ca paraM ce'ti, cazabdau dvayorapyanugrahasamuccayaparau, AtmAnaM ca paraM ca, hi yasmAt, hitopadeSTA- apavargasAdhanakathakaH sattvaH, anugRhNAti, ubhayorniHzreyasaguNasiddheriti, anena pUrvoktaM prayojanAdi samarthitamiti / tattvArthAdhigamasaGgrahAbhidhAnena ziSyAnugrahaH zAstrakartuH prayojanaM idaM cAnantaraprayojanaM, paramparaprayojanaM tu muktireva, tajjJAnato vairAgyAdibhAvena muktisiddheriti, ukta ca - "mokSamArgopadezena, yaH sattvAnAmanugraham / karoti duHkhataptAnAM sa prAptanotyacirAt zivam // 1 // " iti, zrotRRNAM tvanantaraprayojanaM tattvArthajJAnaM, zravaNapratibodhAnantaraM tasyaiva bhAvAt, paramparaprayojanaM tu muktireva, tajjJAnato vairAgyAdibhAvena muktisiddheriti uktaM ca "mokSamArgaparijJAnAdviraktA bhavato janAH / kriyAsaktA hyavighnena, gacchanti paramAM gatim // | 1 || " iti, abhidheyAdi pUrvavat ||30||
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkArtha- "zramamavivitye tya, potAnA hRdayazoSa Adi rUpa ( hRdayane zoka lAgavo ityAdi rU5) zramane gaNyA vinA kalyANakArI dharmano sadA upadeza Apavo joie. sarva arthane pamADanAro hovAthI dharma uttama che. uttama dharma hovAthI zreyaH(=mokSa)nuM sAdhana che. mATe dharmano upadeza sadA kahevo joIe. e dharma zreyaskara(kakalyANakArI) che. azreyaskara nathI, arthAt dharma sva-paranA upakArane karanAro che. (kAraNa ke) zAstra vagere zreyaskara che. "mAtmAnaM 2 para ra" ti, ahIM be zabdo sva ane para baMnenA anugrahano saMgraha karanArA che. kAraNa ke hitano upadeza karanAra=mokSanA sAdhanane kahenAra jIva potAnA upara ane bIjAnA upara anugraha kare che. kemake baMnenA mokSarUpa guNanI siddhi thAya che. AnAthI pUrvokta prayojana vagerenuM samarthana karyuM. tattvArthAdhigama saMgraha ema kahevAthI ziSya upara anugraha karavo e zAstrakAranuM prayojana che ane A anaMtara prayojana che. paraMpara prayojana to mukti(=mokSa) ja che. kemake tenA jJAnathI vairAgya vagere bhAvathI muktinI siddhi thAya che. kahyuM che ke- "je jIva duHkhathI tapelA jIvo upara mokSamArganA upadezathI anugraha kare che te jIva jaladI mokSane pAme che." zrotAonuM anaMtara prayojana tattvonA arthanuM jJAna che. kemake zravaNathI pratibodha thayA pachI tattvArthanuM jJAna ja thAya che. paraMpara prayojana to mukti ja che. kemake tattvArthanA jJAnathI vairAgyAdi bhAva dvArA muktinI siddhi thAya che. kahyuM che ke "mokSamArganA parijJAnathI bhavathI virakta thayelA ane kriyAmAM tatpara thayelA jIvo vighna vinA paramagatine(=mokSagatine) ja pAme che." abhidheya vagere pUrvavat jANavuM. (kA.30) hitopadeSTA'nugRhNAtItyuktaM, tatra hitopadeze vipratipatteH zeSavyudAsena tamabhidhitsurAha hitano upadeza ApanAra jIvo para anugraha kare che ema kahyuM. temAM hitopadezamAM vivAdo hovAthI zeSa upadezane dUra karIne hitopadeza kahevAnI icchAvALA graMthakAra kahe che
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 narte ca mokSamArgAd, hitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramimameve-ti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // zlokArtha- A samasta vizvamAM mokSamArga sivAya bIjo koI kalyANakArI upadeza nathI, AthI mokSamArga e ja zreSTha upadeza che evo nirNaya karIne huM mokSamArgane kahIza. (kA.31) TIva- "sarve ve'tyAH "narve mokSamA' mokSamAdatemokssmaarg vihAya hitopadezo vidyate 'jagati kRtsne'smin', sampUrNe'pi trailokya ityarthaH, arthopadezAdInAM prakRtyasundaratvAt klezajanakatvAt saMsAravarddhanatvAcca, yata evaM 'tasmAt paramimameveti' tasmAdityavadhAraNopasaMhAraH, paraM-pradhAnaM prakRtisundaratvAdvizuddhijanakatvAt, pradhAnapuruSopAyatvAt, imameva-prastutaM hitopadezaM, iti-evaM vakSyamANena prakAreNa 'mokSamArgam' apavargapanthAnaM pravakSyAmi, kimanyena pariphalgunA'bhihiteneti // 31 // TIkArtha- "natte ve'tyAvi, "natte mokSamata" saMpUrNa jagatamAM paNa, arthAt traNa lokamAM mokSamArgane choDIne bIjo koI hitopadeza nathI. kemake arthanuM upArjana karavuM vagere upadezo klezane utpanna karanArA hovAthI ane saMsArane vadhAranArA hovAthI svabhAvathI ja asuMdara che. Ama hovAthI "tamAn paramiti" tethI evo prayoga avadhAraNanA upasaMhAravALo che. tethI mokSamArgano upadeza svabhAvathI suMdara hovAnA kAraNe vizuddhine utpanna karanAro hovAthI ane mukhya puruSArthano upAya hovAthI prastuta hitopadezane ja have kahevAze te pramANe mokSamArgane ja kahIza, nirarthaka bIjuM kahevAthI zuM? // tattvArthakArikA haribhadrasUriviracitAyAM tattvArthaTIkAyAM samAptAH //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nAga che................ ***..... .......... *viSayAnukrama * viSaya * mULasUtra ............ * saMbaMdhakArikA............. ........... - pahelo adhyAya ............................... .............. * traNa bhegA maLIne ja mokSamArga che.... * sUtra-1 : saddarzanazAnavAritrALa mokSamA: .................. samyagdarzana-jJAna-cAritra bhegA maLI mokSamArga che * samyapha zabda pratyeka zabda sAthe joDavo . * vizuddhi prApta karavI e mokSamArga che ........................ * sUtrokta kramathI mokSamArganI prApti. ............. traNe maLIne ja mokSamArga che ........... - samyagdarzanAdinI lAvidhi.. + samyaphazabdano artha........... + darzana zabdano artha .. * indriya zabdanI vyutpatti.............. * samyagdarzananuM lakSaNa.... + sUtra-2 H tasvArthazraddhAnaM sagarzanam ......... * tattva ane artha e be zabdono ullekha zA mATe.. ........ * zraddhAna zabdano artha ......... * samyagdarzananA lakSaNo ........... + nizcaya samyakatva.. * prazamAdinA kramamAM hetu .............. samyagdarzananI utpattinA prakAro ...... sUtra-3H sisathAmadA.............. - tatsarvanAmano parAmarza kema karyo?. .. ja samyagdarzananA nisarga-adhigama e be bheda zAnA kAraNe che? .. 32
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 .......... 40 ................ 43 ....... zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 nisargasamyagdarzana.. ........... * saMsAra anAdi che enuM kAraNa ................ .......... + sRSTivAdanuM khaMDana ... ...... + AtmAne karmano saMyoga anAdithI che ................... * karmayukta AtmA ja karmano kartA che............ * puNya-pApanA phaLane anubhavato jIva jJAna-darzananA upayogavALo che * nAza niranvaya na thAya ......... anAdi mithyAdaSTi...... + adhigamasamyagdarzana........ * tattvonI saMkhyA .... ...... sUtra-4: gIvALIvAzravavanya * ekavacana-bahuvacanamAM nirdeza be ja tattvamAM sarva tattvono samAveza thavA chatAM sAtano nirdeza kema? * jIvAdinA kramanuM prayojana + tattvonA nikSepano nirdeza... ............. * sUtra-5 : nAmasthApanAdravyamAd. + nAmAdi cAra anuyoga dvArothI jIvAdi tattvono nikSepa ........ je nAmajIva................. ....... sthApanAjIva ...... dravyajIva ................................. ........ 2 bhAvajIva ..... * paryAyavAcI zabdomAM nAmAdi cAranI ghaTanA * dravyo pariNAmI nitya che ......... + dravya zabdanA arthamAM matAMtara... * tattvone jANavAnAM sAdhano ..... * sUtra-6 : pramANa vairadhAma.............. ja pramANa-nayothI jIvAdi tatvono bodha ....... 48 58 58 6O *.. 61 ........ *. 63 ll .... *** S5. *** 66 68 71
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 ........ ............... ......................... 2 | $ $ $ $ $ $ $ $ $ 8 ............. O3 Ox 2 naya-nayAbhAsa...... ........ nirdeza Adi cha dvArothI tattvono bodha ........ ......... * sUtra-7: nirdezasvAmitva sAdhanAthira .......... ......... * nirdeza vagere cha dvArothI tattvono bodha ........... je samyagdarzanamAM nirdeza Adi dvArothI vicAraNA jIvanuM vagere cha vikalpo .......... * asaMbhavita cha vikalpo ........... * saMbhavita cha vikalpo . .......... + taddAvarIya zabdano artha .. + adhikaraNanA traNa bheda.. ........... AtmA ja darzana-jJAna-cAritrarUpa che . + samyagdaSTinA be prakAra .. + sAdi-sAMta zubhadaSTi .. + sAdi-anaMta zubhadaSTi .. 104 * sAdi-sAMta samyagdarzana * sAdi-sAMta samyadarzanano kALa . 105 * zailezIno kALa ...... * samyagdarzananA traNa prakAra............... + sad Adi dvArothI tattvono bodha ........ 110 * sUtra-8H saM dhyAkSetrasparzanAta .. ja samyagdarzana sat che ................................... + (1) sat .................... samyagdarzana jIvamAM che ......... + gati Adi tera dvAromAM samyagdarzananI vicAraNA............ 2 (2) saMkhyA .... je vistArathI saMkhyAnuM svarUpa ........ + (3) kSetra ......... meM 1........ O 08 * 110 ha **. 1 2 2 1 22 23 1 23 m 127 139
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...140. . 142 " (P) nAva ........... 144 ........... . 147 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * , , , , , , , , , , , , , , 151 ra , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ra , , , , , , , , , , , , , , , zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 1 (4) sparzanA .................................................................. - (5) kALa.. ........... + (6) aMtara.......... 143 + (7) bhAva . + (8) alpabadutva ................ . 145 - jJAnanA prakAra ......... 147 sUtra-9 : matikRtAvavamana:paryAyavasAni jJAnam ... * pAMca jJAno. . 149 * kramanuM prayojana .......... pAMca jJAnanI pramANane AzrayIne vicAraNA.................. * sUtra-10H tat pramANe. * jJAna be pramANa rUpa che + pahelA be jJAna parokSa che......... * sUtra-11H mALe parokSam ... . 152 * mati-zrutajJAna parokSa che. + mati-zrutajJAna parokSa kema che? ......... * mati-zrutajJAnanuM Agamokta pratyakSatra vyavahArathI che......... * pachInA traNa jJAna pratyakSa che ....................... * sUtra-12 : pratyakSamanya .. 158 * avadhi-mana paryAya-kevaLajJAna pratyakSa che ... .. 161 * matijJAnanA paryAyavAcI zabdo * sUtra-13H matiH mRti: saMjJA vistA........ .. 166 * matijJAnanI utpattimAM nimitto.......... - 168 + sUtra-14H tiindrayanirjinimittama .. * matijJAnanA traNa prakAra.. ........... + matijJAnanA bhedo . ........... , , , 152 , , , , , , , , , , . 155 ... 156 re , *** 166 .................. che. 173
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 S * * * * * * * * * * * * *...... * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 177 8 9 09 181 185 189 A sUtra-15 : mavapradehApAyathAra ....... 173 * avagrahAdi bhedo 176 avagraha ................ - IhA ................ - IhA saMzayarUpa nathI ....... ...177 + apAyanuM lakSaNa...... dhAraNAnA traNa bheda ... * nirvikalpajJAnapramANa nathI .......... * viSayabhedathI ane kSayopazamanA bhedathI avagrahAdinA bhedo.... 183 * sUtra-16 : vaduvavidhakSaprAnizritA .. .......... 183 * bahu AdinA avagrahAdi che . .......... * avagraha Adino viSaya..... .......... 189 sUtra-17H karthasya.. ......... + arthanA avagrahAdi thAya che. 89 - vyaMjanano mAtra avagraha thAya .............. .......... 190 * sUtra-18: vyavasthAva: 90 * cahyuM ane manathI vyaMjanAvagraha na thAya . 193 * sUtra-19H vadhunikriyAkhyAM .... + cakSu-mana aprApyakArI che 195 * matijJAnanA 336 bhedo .......... * zrutanuM lakSaNa ane bhedo ......... * sUtra-20H kRtaM matapUrva cine ziprema....... 196 * zrutajJAna matijJAnapUrvaka thavAnuM kAraNa .... 205 * zrutajJAnanA paryAyavAcI zabdo ............ zrutajJAnanA prakAro ............ * aMgabAhyazrutanA aneka prakAro................ ............ * aMgapraviSTadyutanA bAra bhedo ......... . 208 ......... .......... 193 195 196 206 206
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........... ......... 215 216 2 ........... 2 2 2 ja che zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 * matizrutamAM bhedanuM kAraNa ....................... ...........209 + aMgapraviSTa zruta ....... 211 * aMgabAhyazrata....................... 212 - mati-zrutamAM bheda ....... + avadhijJAnanA be bhedo ......... 216 sUtra-21 : divithoDavadhaH...... ............. ......... * bhavapratyaya avadhijJAnanA svAmI.............. .......... * sUtra-22: mavapratyayo nAravevAnAm .......... + nAraka-devone bhavapratyaya avadhijJAna hoya.................... 219 * kSayopazamapratyaya avadhijJAnanA svAmI ..................... * sUtra-ra3H yathAvanimittaH TvinkaH ...................... * bAkInA jIvone cha vikalpavALuM avadhijJAna hoya che ......... + avadhijJAnanA cha bhedo ..... ........... + (1) anAnugAmika + (2) AnugAmika.. .......... + (3) hIyamAna . ........ + (4) vardhamAna. ............ ......... + (5) anavasthita ........... ........ + (6) avasthita ... * mana:paryAyajJAnanA bhedo..... * sUtra-24: zravuvipulamatI mana:paryAyaH........ * mana:paryAyajJAnanA be bhedo .. ............. * Rjumati-vipulamatimAM bheda ...............................233 * sUtra-25 : vizucipratipAtAmyAM vizeSa: ......... * avadhi ane mana:paryAyamAM bheda, ........... sUtra-26: vizuddhikSetrasvAmi vivego ...................... 236 * avadhi-mana paryAyamAM vizuddhi AdithI karAyelo bheda .......... 239 ........... je bhAnuzAmake ............. 228 ................. ........... 233 236
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 244 - : , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , 44 :45 245 ....******* 47. ............. 247 ...... 0 w w zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 - mati-zrutajJAnano viSaya ............ ........... 242 + sUtra-27H matikRtiyornivazvaH... ......... 242 avadhijJAnano viSaya... .......... * sUtra-28: rUpiSyavagheH........... * mana:paryAyajJAnano viSaya .................... ........... sUtra-29: tanattamAne mana:paryAyastha ......... .......... + kevaLajJAnano viSaya . sUtra-30H sarvadravyapaSa vatI......... * eka jIvane eka sAthe cAra jJAna hoya. 251 * sUtra-31 : pAvani mAnyAni yupinTe. 251 * kevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM anya jJAnonI sattA aMge matAMtaro 257 * prathamanA traNa jJAna ajJAna paNa hoya sUtra-32 : matakRtAvimA viparyayaza .................. .... 260 * prathamanA traNa jJAna zA kAraNe ajJAna paNa hoya .............. 263 mithyAdaSTinuM jJAna ajJAna kema? .......... * sUtra-33H salatoravizeSAt yadacchopa ........ * naigama vagere nayonuM varNana ............... * sUtra-34: naimisadavyavahAragusUtra..... * nayanA bhedo............... * sUtra-35 : mAdyandiI ditrimelI * naigama ane zabdanayanA bhedo .. * naigamanayanA be bheda............. zabdanayanA traNa bheda..... * naigamananuM svarUpa ............. * saMgrahanayanuM svarUpa .......... ........... * vyavahAranayanuM svarUpa...... * RjusUtranayanuM svarUpa....... 301 264 264 268 1 w w 6 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * up che ) , 294 294 295 .. 298 299 ........ , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthavigamasUtra adhyAya-1 * zabdanayanuM svarUpa ............................................. 302 ja samabhirUDhanayanuM svarUpa ...................................... 304 evaMbhUtanayanuM svarUpa. .......... ...................... 306 * nayanA arthanaya-zabdanaya evA be vibhAga ..................... 307 * nayanI vyAkhyA ane nayanA paryAyavAcI zabdono artha ........ 308 * nayavAdo viruddhajJAna nathI......... .......... 312 * pUrvAcAryaracita AryAothI nayonI vicAraNA 317 * jIvAdicArano nayanI dRSTie artha. ...................... * evaMbhUtanayanI dRSTie jIva Adino artha ......... * pramANane AzrayIne nayonI vicAraNA....... ......... 324 * bhAvAnuvAdakAranI prazasti . ************************ 328 + tattvArthAdhigama sUtrano upakrama .............................. 329 I .. * * * * * ......... 320 321 CC
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 anuvAda prAraMbha- vi.saM. 2014, caitra vada-2, jaina upAzraya, irAnI roDa, dahANu sTezana traNe bhegA maLIne ja mokSamArga chesmygdrshnjnyaancaaritraanni mokSamArgaH // 1-1 // sUtrArtha- samyagdarzana, samyajJAna ane sammacAritra e traNa bhegA maLIne mokSamArga che. (1-1) ___ bhASyaM- samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArthaM tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra samyagiti prazaMsArtho nipAtaH, samaJcatervA bhAvaH darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiretatsamyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // 1-1 // bhASyArtha- samyagdarzana, samyajJAna ane samyakUcAritra e pramANe A traNa prakArano mokSamArga che. te mokSamArgane AgaLa lakSaNathI ane prakArathI vistArathI kahIzuM. zAstranA kramano ullekha karavA mATe A uddeza mAtra kahevAya che. A traNeya bhegA maLIne mokSanAM sAdhana che. e traNamAMthI ekano paNa abhAva hoya to te mokSanAM sAdhana nathI. AthI ahIM traNanuM grahaNa karyuM che. A traNamAM pUrvanA guNanI prApti thatAM pachInA guNanI prApti thAya ke na paNa thAya. paNa pachInA guNanI prApti thatAM pUrvanA guNonI prApti avazya thAya che. temAM samyagU e zabda prazaMsA arthamAM nipAta che athavA sam upasargapUrvaka bas dhAtuthI samyak zabdanI siddhi thaI che. 1. vastune vistArathI varNana karavA mATe pahelA mAtra tenA nAmano ullekha karavo te uddeza kahevAya che. 2. nipAta- vyAkaraNazAstra prasiddha niyama viruddha zabdonI siddhi thAya tene nipAta kahevAmAM Ave che.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 __ "darzanamiti" zana za6 mA arthamA cha. 'darzana' me // 35 che te bhAvane kahenAruM che ane traNa dhAtuthI baneluM che. vyabhicAra doSathI rahita sarva Indriyo ane mananA viSayabhUta padArthonuM jJAna e samyagdarzana che. prazasta(=zreSTha) darzana te samyagdarzana athavA saMgata darzana te samyagdarzana. e pramANe jJAna ane cAritramAM samyapha zabdano martha vo. (1-1) bhASyaTIkA- atra samyagdarzanAdInyevetyavadhAraNaM draSTavyam, anyathA anyasyApi mokSamArgatve amISAM prekSApUrvakAriNAM upanyAsAyogAt, anyabhAve'pi guNavattvAt amISAM upanyAso'viruddha eveti cet, na, etadguNavimuktAnAmanyeSAM tanmArgatvavirodhAt, mokSasyaikarUpatvAt, manuSyalokAdeva ca tatra gamanAditi, mokSamArga iti caikavacananirdezaH samuditAnAmeva mokSamArgatvakhyApanArtha iti sUtrapiNDArthaH / avayavAoNbhidhitsayA Aha bhASyakAra:-'samyagdarzanaM' ityAdi atra samyakzabdaH darzanazabdasannidhAvapi zrUyamANaH pratyekamabhisambadhyate, samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramiti, Aha-samyagdarzanasahAyayoJjanacAritrayoH samyaktvAvyabhicArAdgatArthaH pratyekAbhisambandhaH ?, ucyate, satyametat, kintu samyagdarzanasahAyayorapi na sAmAyikAdijJAnadezaviraticAritrayoH sAkSAnmokSamArgatvam, api tu viziSTayoreveti tatsaMparigrahArthaH pratyekAbhisambandhaH, tatra mithyAtvamohanIyakSayakSayopazamopazamasamutthA tattvaruciH samyagdarzanaM, jJAnAvaraNakSayakSayopazamasamutthaH tattvAvabodho jJAnaM, cAritramohanIyakSayakSayopazamopazamasamutthA tu sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNA viratiH cAritraM, cAritramiti-ayamitizabdaH iyattAM darzayati, etAvantyeva mokSamArgo, na nyUnAnyadhikAni vA, 'eSa' ityayameva ya itinA'vadhRtasvabhAvo vaktRzrotRbuddhigocaro, nAnyaH, adhikRteyattAyA vizeSAt saMkhyAmAha- 'trividha' iti tisro vidhA:-prakArA anantarapradarzitA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 yasya sa trividhaH, ko'sau ? ityAha-sUtrokto 'mokSamArga' iti, atra mokSaH karmavimuktaH Atmocyate tasya mArgaH-zuddhyApAdanaM, tat samyagdarzanAdibhiH kriyata iti tAnyeva mokSamArgaH, yathA(dA)pISatprAgbhArAdharopalakSitaM kSetraM mokSastadApyAkAlaM tatprAptaye tAnyeva mokSamArga iti bhAvaH, atra mokSamArga eSa ityasya trividha ityetadvivaraNamiti, na mokSamArgasyaitAvadevopadezanamityAha-'taM purastAd' ityAdi, taMmokSamArgamanantaroktaM, purastAditi-asmAt sUtrAduparitanasUtreSu 'lakSaNataH' lakSaNaM-svarUpaM tataH tattvArthazraddhAnAdilakSaNamAzritya 'vidhAnatazca' bhedatazca nisargAdhigamadvAreNa kSayopazamadvAreNa vA, caH samuccaye, "vistareNa' ityuddiSTasaMkSepApekSayA prapaJcena 'upadekSyAma' iti bhaNiSyAmaH, svaparAnugrahArthaM, yadyevaM kimanena saMkSepArthAbhidhAyinA''dyasUtropanyAseneti, atrAha-'zAstrAnupUrvI tyAdi, pradhAnapuruSArthazAsanAcchAstraM-prakrAntameva, tasyAnupUrvI-paripATI tasyA 'vinyAsaH'-racanA tadarthaM, tuzabdAllAbhakramapradarzanArthaM ca, 'uddezamAtraM' ityaviziSTapadArthAbhidhAnamuddezastanmAtraM 'idaM' samyagdarzanAdisUtramucyate-abhidhIyate sUtrakAreNa, etaduktaM bhavatianena krameNa samyagdarzanAdIni vakSyAmaH, ayaM cAmISAM lAbhakrama iti pradarzanArthamAdAvidaM ucyate, saMgrahapratijJAnAditi, mokSamArga ityekavacananirdezaprayojanamAha-'etAni ca' ityAdinA, etAni ca prAguddiSTasvarUpANi samyagdarzanAdIni, cazabdaH hizabdArtho nipAtaH, sa ca yasmAdarthaH, 'samastAni' iti sarvANi, 'mokSasAdhanAni'niHzreyasanivartakAni, triphalAvadArogyakartRNi ityarthaH, vipratipattinirAsArthamarthaprApyaM siddhamapyetadAha-'ekatare'tyAdi, vipratipattizca jJAnameva mokSasAdhanamiti jJAnavAdinaH, kriyaiveti kriyAvAdinaH, atattvaM caitat, na kevalaM jJAnamiSTasiddhaye satkriyArahitatvAt paGgavat, na ca kriyAmAtraM viziSTajJAnarahitatvAdaMdhavaditi, ata Aha-'ekatarasyApi' samyagdarzanAdeH
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 'abhAve'-alAbhe 'asAdhanAni'-anirvartakAnItyataH samudAyavAcakatvAnmokSamArgazabdasya nyAyya ekavacananirdezaH, Aha-ityeSa trividho mokSamArga ityanenaiva gatArthametat, na, sAmastyAGgatvAt, pratyekasAdhanatve'pi trividhatvAvirodhAt, asiparazvAdicchedasAdhaneSu tathA tathA darzanAditi, 'atastrayANAM'-samyagdarzanAdInAM grahaNam'-AzrayaNaM mokSArthinA kartavyamiti vidhiH / eteSAmeva lAbhavidhimAha-'eSAM ca' ityAdinA, eSAM iti darzanAdInAM, caH samuccaye, yathA samastAnAM muktihetutA pratipannA evamidamapi ca pratipattavyaM, 'pUrvasya lAbha' iti sUtrakramamaGgIkRtya pUrvasya-samyagdarzanasya lAbhe-prAptau 'bhajanIyaM' vikalpanIyaM syAdvA na veti, 'uttaraM' jJAnaM cAritraM ca, tathA devanArakatirazcAM manuSyANAM keSAJcit samyagdarzanalAbhe'pi nAcArAdigocaraM viziSTaM jJAnaM, tathA keSAJcinmanuSyANAM tallAbhe'pi na sAmAyikAdi viziSTaM cAritramiti, 'uttaralAbhe tu sUtrakramaprAmANyAccAritralAbhe 'niyato' nizcitaH 'pUrvalAbhaH' jJAnalAbhaH, tadabhAve samyakcAritrAbhAvAt, evaM jJAnalAbhe niyato darzanalAbhaH, tadabhAve samyagbodhAyogAt, Aha-jJAnacAritre adhikRtya yuktamuktametat, tayoH kAlabhedenApi bhAvAt, jJAnadarzane punarayuktaM, yugapadbhAvAditi, tathAhi-yadaiva mithyAtvamohanIyakSayopazamAdeH samyagdarzanaM tadaiva matyAdijJAnamiti, ucyate- asti etat, tathApi jJAnAvaraNIyakSayopazamAdinimittaM jJAnaM tathArucipariNAmabhAve bhavatIti tatpUrvakamucyate, na kiJcidatrAyuktam, ata eva kasyacit samyagdarzanalAbhAnantaraM mRtasya viziSTaM jJAnaM na bhavatyapIti vyApinI bhajanA, kRtamatra prasaGgena, akSaragamanikAmAtraphalatvAt prastutArambhasyeti // sUtropanyastAn samyagdarzanAdyavayavAn pravibhAgato vyAcikhyAsurAha-'tatra samyag' ityAdi, 'tatra' ityAdi vAkyopanyAsaH, 'samyagiti-itizabdenArthAdvyavacchinnaH samyakzabdo gRhyate, sa kimityAha-'prazaMsArthaH'-prazaMsA-zlAghA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 arthaH-abhidheyo'syeti prazaMsArthaH 'nipAtaH' nipAtyate'rthAdidyotakatayeti nipAtaH, na nAmAdi padamityarthaH, idaM kila nisargasamyagdarzanaM, svata eva lAbhAt pUjitaH, ataH antaraGgatvenAvyutpattipakSAzrayaM vyAkhyAnaM, vyutpattipakSaM tvadhikRtyAha-'samaJcatervA bhAvaH' sampUrvAdaJcaterdhAtoH kvippratyayAntasyaitadrUpaM samyagiti, samaJcati-gacchati vyApnoti sarvAn dravyabhAvAniti samyak, karbartho'tra, yattat darzanaM rucirUpaM tat samaJcatisakaladravyAstikAdinayamatAGgIkaraNena gacchati vyApnoti jIvAdIn padArthAn, evaM yadA dRSTiH pravartate tadA samyagiti kathyate, veti vikalpArthaH, iha kilAdhigamasamyagdarzanAzrayaM vyAkhyAnaM, tasya prAyo dravyAstikAdyadhigamenaiva pravRttiriti, evaM samyakzabdaM nirUpya darzanazabdanirUpaNAyAha-'bhAve(vaH) darzanamiti', iha naikasmin kArake lyuD bhavati karaNAdike, pazyati sa tena tasmistasmAt, tat sarvApohena viziSTa eva kArake bhAvAkhye khalvayaM draSTavyaH, dRSTidarzanamityarthaH, bhAvArthagarbhametadevAha-'dRze'rityAdinA, dRzerdhAtoH, darzanamiti yadetadrUpaM bhAvAbhidhAyi tad dRzeriti bhAvaH, arthasyAvyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, prAptiH-upalabdhiH, vyabhicaratyavazyamiti vyabhicAriNI, sA caikanayamatAvalambinI sAmAnyamevAsti na vizeSA ityAdi, kAraNAntareNApakSepAt, na vyabhicAriNI avyabhicAriNI, yA sarvanayamatAvalambinI asti sAmAnyaM vizeSAnuviddhamityAdirUpA'pratipakSatayA satyA, enAmeva kathayati-'sarvendriyAnindriyArthaprApti'riti, 'sarvANi'-niravazeSANi 'indriyANi' indrasya-jIvasya liGgAni sparzanAdIni manaHSaSThAni teSAmarthAH-sparzAdayaH teSAmindriyAnindriyArthAnAM prAptiH-upalabdhiH svataH parato vA tadarthaprakAzanottarakAlabhAvinI ruciH adhyavasAyarUpA darzanaM, yadevambhUtaM darzanaM tadvaiziSTyena dyotakamapekSata ityAha-tat samyagdarzanaM, etaduktaM bhavati-yatrAnantaroditA prAptistat samyagdarzanaM, etadeva
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 " nipAtayogena pakSadvayamadhikRtya vizeSato yojayannAha - 'prazasta 'mityAdi, prazastaM darzanaM, prazastaM muktisukhahetutvAt, samyagdarzanaM tattvasya, tatsvAbhAvyAd, AvaraNadoSato'nyathApratIteH, tathArucipradhAnamityarthaH, ayamavyutpattipakSArthaH, vyutpattipakSArthamAha- 'saGgata'mityAdi, saGgataM ca nityAnityAdyadhigamAnusArapravRttaM darzanaM tattvAdhigamAdeva samupajAtA ruciriti bhAvaH / evaM samyagdarzanazabdAvayavavyAkhyAnena samyagjJAnacAritrayorapi lezataH kAkvA vyAkhyAnaM kRtameva veditavyaM tathAhisamyagjJAnazabde'pi samyakzabdaH prazaMsArtho nipAtaH, samaJcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramapi, svasthAne ca vizeSaM vakSyAmaH, sarvatra cAvyutpattipakSaH prathamaM tatpUrvaka eva vyutpattipakSa iti jJApanArthaM, tathAhi-na varNAdInAM vyutpattiH, tatpUrvakAzca padAdayaH, ityalaM prasaGgena 113-211 da , bhASyaTIkArtha-- samyagdarzana-jJAna-cAritra e traNa ja mokSamArga che. A traNa sivAya bIjA koi bhAva mokSamArga nathI. TIkAmAM jakAra artha karavAnuM kAraNa prazna- mULasUtramAM traNa ja ema jakAra nathI. to TIkAmAM 'ja'kAra artha kema karyo ? uttara-jo anyabhAva paNa mokSamArga hoya to prekSAvAna(=vicArapUrvaka pravRtti karanArA) puruSo mATe A traNano mokSamArga tarIke upanyAsa (=ullekha) karavo te saMbaMdharahita bane, arthAt ucita na bane. mATe A traNa ja mokSamArga che, A traNa sivAya bIjo koi mokSamArga nathI. A jaNAvavA TIkAmAM 'ja'kAra artha karyo che. pUrvapakSa-- anyabhAva paNa guNavAna che, arthAt anyabhAvathI paNa mokSanI prApti thAya che. jema samyagdarzanAdithI mokSanI prApti thAya che, tema anyabhAvathI paNa mokSanI prApti thAya che. AthI samyagdarzanAdi
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 traNano mokSamArga tarIke ullekha karavo e viruddha nathI ja; paraMtu "ja'kArano prayoga karavAnI jarUra nathI. uttarapakSa- samyagdarzanAdi traNathI rahita bIjA bhAvo mokSamArga che ema mAnavAmAM virodha che. kemake mokSanuM svarUpa eka ja che, bhinna bhinna nathI. (ethI eno mArga paNa eka ja hoya) tathA manuSyalokamAMthI ja mokSamAM jaI zakAya che. (manuSyaloka sivAya bIjI koI gatimAM A traNa na hoya mATe manuSyalokamAMthI ja mokSamAM jaI zakAya che.) prazna-sAdhanano ullekhasaMddarzana-jJAna-varitrAdi ema bahuvacanamAM che ane sAdhyano ullekha mokSamA ema ekavacanamAM kema che? uttara- samyagdarzanAdi traNe bhegA maLIne ja mokSamArga che. e traNamAMthI eka paNa na hoya to mokSamArga nathI e jaNAvavA mATe sAdhanano bahuvacanamAM ane sAdhyano ekavacanamAM ullekha che. A pramANe sUtrano saMkSepathI artha che. vistArathI artha kahevAnI icchAthI bhASyakAra kahe che samyaka zabda pratyeka zabdanI sAthe joDavo sUtramAM mukhya zabdano ullekha darzana zabdanI pAse saMbhaLAto hovA chatAM pratyeka zabdanI sAthe joDavo. ethI samyagdarzana, samyajJAna, samyaphacAritra e traNa mokSamArga che evo artha thAya. pUrvapakSa- samyagdarzananI sAthe rahelA jJAna ane cAritra samyaka ja hoya che, asamyapha hotA ja nathI. ethI samyapha zabdano saMbaMdha pratyekanI sAthe joDyA vinA paNa samyaka zabdano artha jaNAI ja jAya che tethI samyaka zabdano saMbaMdha pratyekanI sAthe joDavAnI jarUra nathI. uttarapakSa- samyagdarzananI sAthe rahelAM paNa sAmAyika AdinuM jJAna ane dezaviratirUpa cAritra e be sAkSAt mokSamArga nathI, kiMtu viziSTa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 jJAna-cAritra sAkSAt mokSamArga che e jaNAvavA mATe samyapha zabdano saMbaMdha pratyekanI sAthe joDavo ema kahyuM che. mithyAtvamohanIyanAM kSaya-kSayopazama-upazamathI utpanna thayelI tattvonI ruci samyagdarzana che . jJAnAvaraNIyakarmanAM kSaya-kSayopazamathI utpanna thayela tattvono bodha jJAna che. cAritramohanIyanAM kSayakSayopazama-upazamathI utpanna thayelI sakriyAmAM pravRtti ane asatkriyAthI nivRtti svarUpa virati e cAritra che. vAritramiti e sthaLe rahelo ti zabda parimANane jaNAve che. ATalo ja(A traNa ja) mokSamArga che, dhUna ke adhika nahi. uSa: eTale rUti zabdathI avadhAraNa karAyelo ane vaktA-zrotAnI buddhimAM rahelo. "A ja" mokSamArga che, anya nahi. prastuta parimANanI vizeSathI saMkhyAne kahe che. trividhaH- hamaNAM ja batAvelo traNa prakAravALo mokSamArga che. vizuddhi prApta karavI e mokSamArga che mokSamA:- karmathI vimukta banelo AtmA (ja) mokSa che. teno mArga eTale vizuddhi prApta karavI, arthAta AtmAnI vizuddhi prApta karavI e mokSano mArga che. vizuddhinI prApti samyagdarzanAdithI karAya che mATe samyagdarzanAdi ja mokSamArga che. jyAre iSa~AmbhArA pRthvIthI upalakSita kSetra mokSa che ema mAnavAmAM Ave tyAre paNa sarvakALe e kSetranI prApti mATe samyagdarzanAdija mokSamArga che. 1. lokAkAzanAM uparanA cheDAthI nIce eka yojana bAda ane sarvArthasiddha vimAnathI bAra yojanA UMceiSa~AmbhArA nAmanI pRthvI AvelI che. tene siddhazilA paNa kahevAmAM Ave che. jema ratnaprabhA vagere sAta pRthvIo che tema ISa~AmbhArA paNa AThamI pRthvI che. A pRthvIthI upara 3-5/6 gAu(=3 gAuM, 1666 dhanuSya, 2 hAtha ane 16 AMgaLa) upara jatAM siddhajIvo Ave che. jemAM siddhajIvo rahe che te kSetrane mokSa kahevAmAM Ave che. ethI ISatnAbhArA pRthvI ane mokSanI vacce 3-5/6 gAu jeTaluM aMtara che. siddhonI avagAhanA potAnA pUrvanA zarIranAM 2/3 bhAganI rahe che. kAraNa ke zarIramAM 1/3 bhAga jeTalA polANamAM vAyu bharAyelo che. yoganirodha thatAM vAyu nIkaLI javAthI 1/3 bhAgano saMkoca
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 ahIM "A mokSamArga che" enuM "traNa prakArano che" e vivaraNa che. mokSamArgano upadeza ATalo ja nathI, AthI taM puratAt ItyAdi kahe che. hamaNAM ja kahelA mokSamArgane AgaLanAM sUtromAM tattvArthazraddhAno sa rzanam e sUtra dvArA svarUpathI ane tasisathAmAd vA e sUtrathI nisarga-adhigama dvArA athavA kSaya-upazama dvArA prakAro batAvIne sva-paranAM anugraha mATe vistArathI kahIzuM. sUtrokta kramathI mokSamArganI prApti vistarekha- uddeza saMkSepathI karyo che, e apekSAe vistArathI kahIzuM. prazna- jo ema che to saMkSepamAM arthane kahenArA pahelA sUtrane racavAnI zI jarUra che? uttara-zAstrano je krama che te kramathI racanA karavA mATe pahelA sUtrane racavAnI jarUra che. (pahelAM samyagdarzana, pachI samyajJAna ane pachI samyakracAritra e zAstrano krama che. A kramane jaNAvavA mATe pahelA sUtrane racavAnI jarUra che.) lAbhanA kramane batAvavA mATe paNa pahelA sUtrane racavAnI jarUra che. pahelAM samyagdarzanano lAbha thAya, pachI samyajJAnano ane pachI samyakracAritrano lAbha thAya.) ema 1 zabdanA ullekhathI sUcita karyuM che. zAstraje mukhya puruSArthane kahe te zAstra. (dharma, artha, kAma ane mokSa e cAra puruSArthomAM mokSapuruSArtha mukhya che, ane A zAstra mokSa puruSArthane kahe che.) ethI ahIM prastuta graMtha ja zAstra che. thaI jAya che. AthI zarIrano 2/3 bhAga bAkI rahe che. vadhAremAM vadhAre 500 dhanuSyanI kAyAvALA jIvo mokSamAM jaI zake che. 500 dhanuSyanI kAyAno 2/3 bhAga, 333-1/3 dhanuSya(=333 dhanuSya ane 32 AMgaLa) thAya che. eTale AkAzanAM uparanAM aMtima pradezathI nIcenA 333-1/3 bhAga sudhImAM siddha jIvo rahe che. AthI lokAkAzanAM sauthI uparanAM 333-1/3 dhanuSya pramANa kSetrane mokSa kahevAmAM Ave che. 1. mAtra nAmathI nirdeza karavo te uddeza kahevAya.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 uddezamAtram vizeSa vivaraNa vinA sAmAnyathI padArthanuM kathana karavuM te udeza che. zAstrakAra vaDe sagarzana-jJAna-varitrANi mokSamaH e sUtra udezamAtra rUpa kahevAya che. ahIM bhAvArtha A che- A kramathI ame samyagdarzanAdine kahIzuM ane samyagdarzanAdinA lAbhano A krama che, ema jaNAvavA mATe prAraMbhamAM A sUtra kahevAya che. (saMhapratijJAnAdri) saMgrahanI pratijJA karavA mATe, arthAt A zAstramAM ame samyagdarzanAdi traNano saMgraha karIzuM evI pratijJA jaNAvavA mATe A prathama sUtra kahevAmAM AvyuM che. traNe maLIne ja mokSamArga che mokSamA e pramANe ekavacanamAM nirdeza karavAnA prayojanane kahe chepahelAM jemano nAmathI nirdeza karyo che te samyagdarzanAdi badhAM mokSanAM sAdhano che mokSane utpanna karanArAM che, arthAta te traNe bhegA maLIne mokSamArga che. jevI rIte haraDe, beDA ane AmaLAM e traNe bhegA maLIne triphaLA auSadha Arogya kare che, tevI rIte samyagdarzanAdi traNe bhegA maLIne AtmAnA mokSarUpa Arogyane kare che. tethI mokSamA ema ekavacanamAM nirdeza che. arthathI je prApta karavA yogya che te(==Ne bhegA maLIne mokSamArga che e) siddha thaI gayuM hovA chatAM vivAdane dUra karavA mATe A kahe che - koI ekanA paNa abhAvamAM sAdhana na bane ethI traNanuM grahaNa karyuM che. vivAda A pramANe che- jJAnavAdIo jJAnane ja mokSanuM sAdhana mAne che. kriyAvAdIo kriyAne ja mokSanuM sAdhana mAne che. A satya nathI. ekaluM jJAna zubhakriyAthI rahita hovAthI pAMgaLA mANasanI jema ISTanI siddhi mATe thatuM nathI. mAtra kriyA paNa viziSTa jJAnathI rahita hovAthI AMdhaLA mANasanI jema ISTanI siddhi mATe thatI nathI. AthI kahe che- samyagdarzanAdi koI ekanA paNa abhAvamAM mokSanA sAdhana banatA nathI. AthI mokSamArga zabda samudAyano vAcaka hovAthI ekavacanano nirdeza yogya ja che.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 pUrvapakSa- A traNa prakArano mokSamArga che ema kahevAthI ja A (==Ne bhegA maLIne mokSamArga che e) artha jaNAI jAya che. uttarapakSa nathI jaNAto. kemake traNe bhegA maLIne ja mokSanuM sAdhana che. pratyeka sAdhana hoya temAM paNa trividha kahevAmAM koI virodha nathI. kemake talavAra, kuhADI Adi chedavAnA sAdhanomAM te te rIte prayoga jovAmAM Ave che. arthAt chedavAnA sAdhana tarIke prasiddha talavAra, parazu Adi pratyeka sAdhanathI chedavAnuM kArya thaI zakatuM hovA chatAM chedavAnuM sAdhana dvividha che, trividha che ityAdi prayoga jovAmAM Ave che. AthI mokSArthIe samyagdarzanAdi traNeyano Azraya karavo joie. samyagdarzanAdinA ja lAbhavidhine kahe che- jevI rIte samyagdarzanAdi traNeya bhegA maLIne mokSamArganA hetu che ema svIkAryuM tema A paNa svIkAravuM joIe ke pUrvanA sAdhanano lAbha thatAM uttaranA sAdhanano lAbha thAya ke na paNa thAya. sUtramAM jaNAvelA kramanI apekSAe samyagdarzana pUrva che ane jJAna-cAritra uttara che. AthI artha A pramANe thAyasamyagdarzanano lAbha thatAM jJAnano ke cAritrano lAbha thAya ke na paNa thAya. devo-nArako-tiryaMcone ane keTalAka manuSyone samyagdarzanano lAbha thavA chatAM AcArAMga Adi zruta saMbaMdhI viziSTa jJAna nathI hotuM. tathA keTalAka manuSyone samyagdarzanano lAbha thavA chatAM sAmAyika vagere viziSTa cAritra nathI hotuM. uttarano lAbha thatAM pUrvano lAbha avazya hoya. ethI cAritrano lAbha thatAM jJAnano lAbha avazya hoya. kemake jJAnanA abhAvamAM samyaphacAritra na hoya. jJAnano lAbha thatAM darzanano lAbha avazya hoya. kemake darzananA abhAvamAM sabhya bodha na hoya. pUrvapakSa-A(=pUrvano lAbha thatAM uttarano lAbha hoya ke na paNa hoya e) niyama jJAna ane cAritramAM yukta che. kAraNa ke te be kALabhedathI paNa thAya che. paNa jJAna-darzanamAM A niyama yukta nathI. kemake e baMne sAthe thAya che. te A pramANe- jyAre mithyAtvamohanIyanA kSayopazama AdithI samyagdarzana thAya tyAre ja mati Adi jJAna thAya che.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 uttarapakSa - A vAta barobara che. to paNa jJAnAvaraNIyanA kSayopazama Adi nimittathI thanAruM jJAna tevA prakAranI rucino pariNAma utpanna thaye chate thAya che. ethI jJAna samyagdarzana pUrvaka(=jenI pUrve samyagdarzana che tevuM) kahevAya che, arthAt pahelAM samyagdarzana thAya che ane pachI jJAna thAya che ema kahevAya che. AthI ahIM kaMI paNa ayukta nathI. AthI ja samyagdarzananA lAbha pachI turata mRtyu pAmanAra koIka jIvane jJAna na paNa thAya. AthI pUrvano lAbha thatAM uttarano lAbha na paNa thAya e niyama sarvavyApaka che. ahIM prAsaMgika varNana ATaluM basa che. kemake prastuta AraMbhanuM phaLa mAtra akSarano bodha che, arthAt saMkSepamAM bodha thAya e mATe prastuta TIkAno) AraMbha karavAmAM Avyo che. sUtramAM nirdeza karAyelA samyagdarzanAdi avayavonuM vibhAgathI vyAkhyAna karavAnI icchAvALA bhASyakAra kahe che- tatra rUtyAdi vAkyanA prAraMbha rUpa che, arthAt tatra rUtyAdri thI vAkyano prAraMbha thAya che. samyaka zabdano artha saMsthati e sthaLe ti zabdathI arthathI judo karAyelo, arthAtu arthathI rahita samyam evo zabda grahaNa karAya che. samyapha zabdano zo artha che. te kahe che- samyapha zabda prazaMsA arthamAM nipAta che, arthAt nAma vagere pada nathI. nipAta-artha AdinA prakAzaka tarIke jeno nipAta karAya te nipAta. (vyAkaraNazAstramAM prasiddha niyamothI je siddha na thAya te nipAta.) A nisarga samyagdarzanano(=bAhyanimitta vinA) svataH ja lAbha thato hovAthI pUjita che. AthI( svataH ja lAbha thato hovAthI) aMtaraMga che. aMtaraMga hovAthI avyutpattipakSanA AdhAre A vyAkhyAna karyuM che. 1. je zabdanA aMte vibhakti AvelI hoya tene pada kahevAya. samyagu zabda aMte vibhakti AvI hoya tevuM pada nathI.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 (vyAkaraNazAstranA prasiddha niyamothI zabdonI siddhi thAya te vyutpattipakSa che. vyAkaraNazAstranA prasiddha niyamothI zabdonI siddhi na thAya te avyutpattipakSa che.) sUtra-1 13 vyutpattipakSanA AdhAre kahe che- sam upasarga pUrvaka ati(=ajja) dhAtunuM vivar pratyayAMta A samyak evuM rUpa che. je sarva dravyomAM ane bhAvomAM phelAya te samyak. ahIM kartA arthavALo samyak zabda che. je sarva dravya-bhAvomAM phelAya che tevuM darzana ruci rUpa che. te darzana dravyAstika Adi sarva nayamatano svIkAra karIne jIvAdi (sarva) padArthomAM phelAya che. jyAre dRSTi A pramANe pravarte tyAre A dRSTi samyak che ema kahevAya che. (arthAt je darzanamAM sarva dravya-paryAyo je nayathI jevA svarUpe che te nayathI tevA svarUpe temanI ruci=zraddhA thAya te darzana samyak che ema kahI zakAya.) ahIM A vyAkhyAna adhigama samyagdarzanane AzrayIne che. kemake adhigama samyagdarzana prAyaH dravyAstika Adi (naya)nA bodha pUrvaka ja pravarte che. darzana zabdano artha A pramANe samyak zabdanuM nirUpaNa karIne darzana zabdanuM nirUpaNa karavA mATe kahe che- mAve varNanamiti, ahIM koi eka kArakamAM jyur (anna) pratyaya lAgato nathI, kiMtu karaNa Adi kArakamAM lAge che. te jue che, tenAthI jue che, temAM jue che, temAMthI jue che. te sarva kArakone dUra karIne bhAva nAmanA viziSTa ja kArakamAM A(=ana) pratyaya jANavo. arthAt diSTa=jovuM te darzana. bhAvArthathI garbhita A ja viSayane bhASyakAra dazeH ityAdithI kahe che- varNana evuM je A rUpa che te bhAvane kahenAruM che ane dar dhAtuthI baneluM che. darzana eTale vyabhicAra doSathI rahita sarva indriyo ane mananA viSayabhUta padArthonuM jJAna. je diSTa padArthane yathArtha na jaNAve(=jevA svarUpe che tevA svarUpe na jaNAve) te dRSTi vyabhicAradoSavALI che.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-1 sAmAnya ja che vizeSo nathI ema eka nayanA AlaMbanavALI dRSTi vyabhicAradoSavALI che. kemake A dRSTi anya kAraNono apalApa kare che. je dRSTi padArthane yathArtha( jevA svarUpe hoya tevA svarUpe) jaNAve te daSTi vyabhicAradoSathI rahita che. je dRSTi sAmAnya padArtha vizeSa padArthathI joDAyelo che vizeSathI chUTuM na paDe te rIte vizeSanA saMbaMdhavALo che ema sarvanayanA AlaMbanavALI che, te dRSTi vyabhicAradoSathI rahita che. A daSTi virodhathI rahita hovAthI satya che. bhASyakAra A dRSTine ja kahe che- jIvanA liMga svarUpa sparzana vagere sarva indriyonA ane chaThThA mananA viSayabhUta sparza vagere padArthonuM jJAna te samyagdarzana. indriya zabdanI vyutpatti- Indra eTale jIva. liMga eTale oLakhAvanAra. jIvane je oLakhAve te indriya. sparzana vagere indriyo jIvane oLakhAve che. padArthono bodha thayA pachInA kALe svathI(=nisargathI) ke parathI(=adhigamathI) thanArI (zubha)adhyavasAya rUpa je ruci te darzana che. AvA prakAranuM darzana vizeSa prakAranuM hovAthI vizeSatAne batAvanAranI apekSA rAkhe che. AthI bhASyakAra kahe che- tat sagarzanam te samyagdarzana che, arthAt hamaNAM ja kaheluM jJAna te samyagdarzana che. [ahIM samyapha vizeSaNa umerIne e jaNAvyuM ke A darzana sAmAnyadarzana nathI, kiMtu samya(sAcuM) darzana che.] A ja samyagdarzanane nipAtathI ane yogathI (avyutpattipakSa ane vyutpattipakSa) e be pakSane AzrayIne vizeSathI yojanA karatA bhASyakAra kahe che- samyagdarzana prazasta darzana che. samyagdarzana muktisukhanuM kAraNa hovAthI prazasta che. samyagdarzana konuM ? (tenA javAbamAM TIkAkAra kahe che-) tattvonuM samyagdarzana. kAraNa ke samyagdarzanano svabhAva ja che ke jethI samyagdarzanathI tattvonuM darzana thAya. tattvonI ayathArtha pratIti(=bodha) ajJAnAvaraNa doSathI thAya che. (samyagdarzana hoya tyAre ajJAnAvaraNa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-2 15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 doSa na hoya.) arthAt samyagdarzana tattvo jevA svarUpe che tevA svarUpe rucinI pradhAnatAvALuM che. avyutpattipakSanA AdhAre A artha che. vyutpattipakSanA AdhAre arthane bhASyakAra kahe che- mitya, saMgata darzana eTale nityAnityAdinA bodhanA anusAra pravartelu darzana. tattvonA bodhathI ja utpanna thayelI ruci saMgata darzana che evo bhAva che. A pramANe samyagdarzana zabdanA avayavonA vyAkhyAnathI samajJAna ane samyaphacAritranuM paNa kAku vaDe saMkSepathI vyAkhyAna karAyeluM jANavuM. te A pramANe- samyajJAna zabdamAM paNa samyapha zabda prazaMsA arthavALo nipAta che. athavA sama pUrvaka saMskRti (ka) dhAtunuM viva6 pratyayAta samyaka evuM rUpa che. jJAna zabda bhAvamAM (bhAvasAdhanamAM) ja che. e pramANe cAritramAM paNa jANavuM, A aMge vizeSa (temanA) svasthAnamAM kahIzuM. sarvasthaLe avyutpattipakSa pUrvaka ja vyutpattipakSa hoya che ema jaNAvavA mATe ahIM pahelAM avyutpattipakSa kahyo che. te A pramANe- (0, 6, ju vagere...) varNa AdinI vyutpatti nathI. pada vagere varNAdi pUrvaka ja hoya che. prAsaMgika varNana ATaluM basa che. (1-1) TIkAvataraNikA- samprati yathoddiSTAnAM samyagdarzanAdInAmAdyasya nakSAmahaM- TIkAvataraNitArtha- have je rIte samyagdarzana Adino uddeza karyo che te rIte Adya samyagdarzananA svarUpane kahe che- samyagdarzananuM lakSaNatatvArthazraddhA sa nam -rA sUtrArtha-tattvarUpa jIvAdi padArthonI zraddhA te samyagdarzana che. (1-2) bhASyaM- tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM, tattvena vArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam, tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni 1. vAyu zabdanA aneka artha che. temAM ahIM eka zabdanuM vyAkhyAna karavAthI tenI samAna bIjA zabdonuM paNa vyAkhyAna jaNAI jAya evA arthamAM che. 2. je zabdanA aMte vibhakti lAgI hoya te pada kahevAya. (siddhahemazabdAnuzAsana 1-1-20)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-2 jIvAdIni vakSyante / ta eva cArthAsteSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 1-2 // bhASyArtha- tAttvikapadArthonI zraddhA karavI athavA tattvathI padArthonI zraddhA karavI te tattvArthazraddhAna. te samyagdarzana che. tattvathI eTale bhAvathI( paramArthathI) nizcita karela. jIva vagere tattvo have pachI kahevAze. tattvo e ja padArtho che. te padArthonI zraddhA karavI=vizvAsa dhAraNa karavo. A pramANe prazama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane mAstisya sakSauj tatvArthazraddhAna sabhyarzana che. (1-2) TIkA-tatrazabda upanyAsArthaH, tattvArthazraddhAnaM-rucirUpaM samyagdarzanaMmithyAtvamohanIyakSayAdinimittam, ajJAnAt pariNAmAntaramiti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitsayA tvAha bhASyakAra:-'tattvAnA' mityAdi, tattvAnAm-aviparItAnAM arthAnAm-aryamANAnAM jIvAdInAM zraddhAnam-evametaditi rucyabhiprItirUpaM tattvArthazraddhAnamiti, AhayattatvaM tannArthaM vihAyAnyadbhavitumarhati artho vA tattvamantareNetyayuktaM dvayorupAdAnaM, nAyuktaM, kapilAdiparikalpitasya nityAderarthasya tattvavizeSaNAyogAt, arthakriyAviraheNa tasyAnarthatvAditi pratipAditamanyatra, arthazca sa teSAmiti tadvyapohArthaM dvayAbhidhAnaM, tattvAnAmarthAnAM nityA(nityA)dirUpANAM jIvAdInAmityarthaH, Aha-evamapi tattvagrahaNameva kArya, tasyArthAvyabhicAritvAt, tathAhi-yadyapi parikalpito'rtho vyabhicarati tattvaM, tathApi tattvamarthAvyabhicAri, tadbhAvastattvamarthayogAt, ucyate, astyetadvastusthityA, kintu tattvamapi parikalpitaM kaizcidiSyate zUnyatAdyanartharUpamiti, na cobhayapadavyabhicAra eva vizeSaNavizeSyabhAvaH, kiMtvekapadavyabhicAre'pi dRSTo, yathA-ap dravyaM pRthivI dravyamiti, tatra apo dravyameva, dravyaM punar vA anab vA, athavA kiM tAvad anena ?,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. sUtra-2 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 nizaGkamanyadeva vigrahAntaramAha-'tattvena' ityAdi, tattvena cArthAnAM zraddhAnamiti, idamapyarthakathanaM, na tu tripadaH tRtIyAtatpuruSaH sambhavati, evaM ca dRzyam-arthAnAM zraddhAnamarthazraddhAnaM (tattvena arthazraddhAnaM) tattvArthazraddhAnamiti, vAzabdaH pakSAntarapradarzanArthaH, ayaM vA pakSa Asteyami(stheya i)ti, yadevambhUtaM tat samyagdarzanamiti lakSyanirdezaH / atraiva bhAvArthamAha-'tattve'tyAdinA, 'tattvena' yathAvasthitavastuviSayatayA na viparyayeNa, bhAvataH svapratipattyA, na mAtApitrAdidAkSiNyena, nizcitamevetyavadhAritaM, na saMdigdhamityarthaH, tattvena vA asya vA vivaraNaM bhAvato, nizcitamityarthaH, evaM samAsakalpanAdvayaM nirdizyAvayavArthaM darzayannAha-'tattvAnI'tyAdi tattvAnIti-aviparItabhAvavyavasthAni tAni jIvAdInIti, jIvA upayogalakSaNA AdiryeSAM sUtrakramamAzritya, tAni jIvAdIni vakSyante, tattvArthazabdayorvizeSaNavizeSyakalpanApakSamAzrityAha"ta eva cArthA" iti, ta eva cetyarthApekSayA pulliMganirdezaH, ta eva ca jIvAdayo'ryamANatvAdAH, zraddhAnamityasyArthamAha-'zraddhAnami'tyAdi, zraddhAnaM nAma teSu jIvAdiSvartheSu 'pratyayAvadhAraNa'miti, pratyayena tadAvaraNIyakarmakSayopazamAdinA nimittenAlocanAjJAnena vA tadubhayena zrutAdyAlocyaivamevaitattattvametacca tattvamitirucirUpA vA vRttiH pratyayAvadhAraNamiti, Aha-tattvena cArthAnAmiti SaSThyarthaM prAk pradarzya teSu pratyayAvadhAraNamityatra saptamyarthakathanaM kimarthaM ?, ucyate, prAyeNAnayorabhedakhyApanArthaM, tathA ca prAyaH SaSThIsaptamyorabheda eva dRzyate, yathA girestaravaH girau tarava iti, ye hi yasyAvayavAste tasmin bhavanti, evamatrApi, yajjIvAdInAM zraddhAnaM tatastadviSayamiti, evaM tattvArthazraddhAnamityetatpadaM vivRtya samyagdarzanapadaM tu pUrvameva vivRtamiti vihAya yathedamutpannaM sat pareNApi jJAyate tathA saliGgamaidamparyeNAbhidhAtumAha'tadeva'mityAdi, yataH zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNaM, tadevaM vyavasthite sati
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-2 prazamazca saMvegazcetyAdirdvandvaH, tatra prazama:-krodhakSayopazamAdeH satyasati vA doSanimitte kSAntipariNAmaH, saMvegaH sambhItirnarakAdigatyAlocanAt, mokSaikazaraNatA nirvedo viSayeSu doSadarzanena, anukampA duHkhiteSu kAruNyaM, Astikyam-asti jIvAditattvamiti matimato bhAvaH, eSAM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAnAmabhivyakti:-prakaTatA saiva lakSaNaMcihnaM yasya tattathAvidhaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / evambhUtaM yattattvArthazraddhAnaM tat samyagdarzanaM, na punarvacanamAtrakameva, etacca kila samastaprazamAdiliGgayuktaM naizcayikaM, 'jaM moNaMti pAsahA, taM saMmaMti pAsahA' (yanmaunamiti pazyata tat samyagiti pazyata, yat samyagiti pazyata tat maunamiti pazyata) ityAdivacanaviSayaM, AstikyAdyanyataraliGgayuktaM tu vyAvahArikaM, pazcAnupUrvyA ca prAya AstikyAdibhAvaH, na paramArthato'pratipannajinavacanAnAM anukampAdayaH, prazamAdikramopanyAsastu yathAprAdhAnyamiti / atrAha-jinavacanAnabhijJAnAM mASatuSAdInAM kathaM yathoditaM tattvArthazraddhAnamanAbhogapradhAnatvAditi, atrocyate, astyanAbhogo jJAnAvaraNodayajanyaH, kSayopazamAttu darzanaviparItarucinibandhanasya mithyAtvamohanIyasya tadabhAvAdyatrAvagamaH tatrAviparItaiva zraddhA, itaratrApyapratihatA tatchaktiryathA'nAbAdhaM tathaiva pravRtterityata eva mArgadezanAnusAriNo'sadgraharahitAzca samyagdRSTayo bhavantItyabhidadhati vidvAMsa ityalaM prasaGgena, prakRtaM prastumaH // 1-2 // artha- tatra za6 17ya praarmn| arthamA che. arthAt pazyano prAraMbha karavA mATe pahelAM tatra zabda mUkelo che. samyagdarzana tattvabhUta padArthonI rucirUpa che. AvuM samyagdarzana mithyAtvamohanIyanA kSaya Adi nimittathI thAya che. samyagdarzana ajJAnathI anya pariNAma che, arthAta pahelAM ajJAnanA kAraNe AtmAno je pariNAma hato te pariNAma have badalAI jAya che. pahelAM ajJAnayukta pariNAma hato, have jJAnayukta pariNAma che. A pramANe sUtrano saMkSipta artha che.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-2 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 19 have vistArathI artha kahevAnI icchAthI bhASyakAra kahe chetInAmityaki aviparIta( jevA svarUpe che tevA svarUpavALA) jIvAdi tattvonI zraddhA thavI A A pramANe che evI rucipUrvaka atizaya prIti thavI te tattvArthazraddhAna che. (maryamA=jaNAI rahela, athavA arthamA=janAra, eka paryAyamAMthI bIjA paryAyamAM janAra.) - tattva ane artha e be zabdono ullekha zA mATe? pUrvapakSa- je tattva( yathArthasvarUpa che) te padArthane(= jIvAdi padArthane) choDIne na rahe. je padArtha che te tattvane choDIne na rahe. AthI e baMnenuM grahaNa yukta nathI, (arthAt tattvArthazraddhAne ema kahevAne badale tattvazraddhAnuM athavA arthazraddhAne ema kahevuM joIe. ethI tasvArthazraddhAne ema kahevuM yukta nathI.) uttarapakSa- kapila(=sAMkhyadarzana praNetA)Adie kalpelA ekAMte nityAdi padArthomAM tattva evuM vizeSaNa na ghaTe. kAraNa ke te padArthomAM phaLane utpanna kare tevI kriyA nathI. (arthAt tevA padArthothI mokSa Adi kArya siddha na thAya.) AthI te padArtharUpa nathI, kiMtu anartharUpa che. A viSayane anya graMthamAM (vistArathI) jaNAvyo che. (arthaa sa teSAR) kapila Adi dArzaniko tene nitya jIvAdine artharUpa mAne che. tene dUra karavA=nitya jIvAdi padArtho artharUpa nathI ema niSedha karavA mATe ahIM baMnenuM kathana karyuM che. Ano artha e thayo ke tattvArthonI= nityAnityAdi rUpa jIvAdi padArthonI zraddhA=ruci te samyagdarzana. artha zabdano ullekha zA mATe? pUrvapakSa- A pramANe paNa tattva zabdano ja ullekha karavo joie. kemake tattva padArthanI sAthe avazya hoya che. tattva( yathArthasvarUpa) padArthone choDIne bIje kyAMya na rahe. te A pramANe- jo ke kalpita padArtha tattva vinA paNa rahe che. to paNa tattva padArthane choDIne na ja rahe. kemake
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-2 tenuM padArthanuM yathArthasvarUpa te tattva evo tattva zabdano artha che. (padArthanuM yathArthasvarUpa padArthane choDIne na ja rahe.) uttarapakSa- paramArthathI tamArI tattva arthane choDIne na rahe e vAta sAcI che. paNa keTalAka tattvane paNa kalpita mAne che. jema ke sarva zUnce badhuM ja zUnya che. A zUnyapaNuM artharUpa nathI, kiMtu anartharUpa che. Ano artha e thayo ke padArtha tattvane choDIne rahe che. 'ubhayapadamAM vyabhicAra(=sAhacaryano abhAva) hoya to ja vizeSaNavizeSyabhAva hoya evo niyama nathI. kiMtu eka padanA vyabhicAramAM paNa vizeSaNa-vizeSyabhAva jovAmAM Ave che. jemake an dravya, pRthivI dravya. ahIM pANI dravya ja hoya, paNa dravya pANI ja hoya evo niyama nathI. dravya pANI hoya ke pANI sivAyanI bIjI vastu paNa hoya. athavA A pUrvapakSa-uttarapakSa karavAthI zuM ? "tattvArthazraddhA" e padanA jemAM koI jAtanI zaMkA na rahe tevA bIjA vigrahane kahe che"tattvana rUtyAdri, tattvathI arthonI zraddhA te samyagdarzana. A kevaLa arthakathana che. bAkI traNa padano tRtIyA tapuruSa na saMbhave. (AthI) vigraha A pramANe jANavo- arthonuM zraddhAna te arthazraddhAna. tattvathI arthazraddhAna te tattvArthazraddhAna. vA zabda anya pakSane batAvavA mATe che, athavA A pakSa zraddhA karavA yogya che ema jaNAvavA mATe che. je AvA prakAranuM che te samyagdarzana che ema lakSyano nirdeza karyo che. ahIM ja bhAvArthane kahe che- tattvathI eTale vastu jevA svarUpe che tevA svarUpathI zraddhA karavI, vastu jevA svarUpe nathI tevA svarUpathI nahi. bhAvathI eTale potAnA jJAnathI, nahi ke mAtA-pitA AdinA dAkSiNyathI. nizcita eTale A pramANe ja ema avadhAraNa kareluM, saMdehavALuM nahi. arthAt vastu jevA svarUpe che tevA svarUpe svayaM jANIne 1. nItoahIM ubhayapadano vyabhicAra che. kemakenIla utpala ja hoya evo niyama nathI. bIjI vastu paNa nIla hoya. tevI rIte utpala nIla ja hoya evo niyama nathI. rakta vagere paNa hoya.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 sUtra-2 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 A A pramANe ja che evuM avadhAraNa karavuM te tattvArthazraddhAna che. AvuM tattvArthazraddhAna samyagdarzana che. athavA tattva ane mAvatara e padone alaga alaga na karatAM tattvana e padanuM mAvata: e pada vivaraNa che. bhAvathI(=paramArthathI) nizcayavALuM. (mAtra bIjAne batAvavA mATe nizcayavALuM nahi.). A pramANe (tattvanAmarthanAM tattvanI vADanAM zraddhAne evI) be prakAranI samAsa kalpanA batAvIne vistArathI batAvatA bhASyakAra kahe che- tattva evA jIvAdi, je have kahevAze. tattva eTale aviparIta svarUpamAM rahelA jIvAdi, arthAt potAnuM jevuM svarUpa che tevA svarUpe rahelA jIvAdi. jIvanuM lakSaNa (jJAna-darzanano) upayoga che. sUtranA krama pramANe jIvatattva badhA tattvonI AdimAM che. AthI ahIM jIvAdi ema bolAya che. tattva ane artha e be zabdomAM vizeSaNa-vizeSyabhAvanI kalpanArUpa pakSane AzrayIne bhASyakAra kahe che- tattvo e ja artho( padArtho) che. tattvo e ja artho che e arthanI apekSAe (te e pramANe) pulligamAM nirdeza karyo che. anyathA tattva zabda napuMsakaliMgamAM che.) te ja jIvAdi jaNAtA hovAthI athavA (eka paryAyamAMthI bIjA paryAyamAM) jatA hovAthI artha che. zraddhAna zabdano artha have zraddhanam e padanA arthane kahe che- zraddhAna eTale jIvAdi padArthomAM pratyayathI avadhAraNa karavuM. pratyayathI eTale ke zraddhAne rokanArA karmanA kSayopazama Adi nimittathI, athavA (tattvonI) vicAraNAthI thayelA jJAna vaDe, athavA te ubhayathI, zratAdine vicArIne "A A pramANe ja che ane A ja tattva che" evI je vRtti(=avadhAraNa) thAya te pratyayAdhAraNa che. prazna- tattvanAmathanAM zraddhanam ema chaThThI vibhaktimAM artha batAvIne have tevuM pratyayavahAram e sthaLe saptamI vibhaktimAM artha kema kahyo?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-2 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 uttara- prAyaH chaThThI-sAtamI vibhaktimAM abheda che ema jaNAvavA mATe te pramANe artha kahyo che. prAyaH chaThThI-sAtamI vibhaktimAM abheda ja jovAmAM Ave che. jemake parvatanAM vRkSo, parvatamAM vRkSo. je jenA avayavo hoya te temAM hoya, ema ahIM paNa jANavuM. jIvAdinuM zraddhAna che tethI te zraddhAna jIvAdi saMbaMdhI che--jIvAdimAM che. samyagdarzananA lakSaNo A pramANe tattvArthazraddhanam e padanuM vivaraNa karIne, samyagdarzana padanuM pUrve ja vivaraNa karyuM che. AthI tenA vivaraNane choDIne, utpanna thayeluM samyagdarzana bIjAothI paNa je rIte jANI zakAya te rIte cihnothI sahita ane tAtparyArthapUrvaka pratipAdana karavA mATe kahe che. "zraddhAna eTale jIvAdi padArthomAM pratyayathI avadhAraNa karavuM." A pramANe ja che ema nizcita thaye chate, prazama-saMvega-nirveda-anukaMpA-Astikya e pAMca guNo pragaTa thavA e samyagdarzananuM cihna che. arthAta A pAMca guNo jenAmAM hoya tenAmAM samyagdarzana che ema jANI zakAya che. prazamAdi guNono artha A pramANe che- prazama- doSanuM nimitta maLe ke na maLe, krodhamohanIyakarmanA kSayopazama AdithI thato kSamAno pariNAma. saMvega- narakAdi gatinI vicAraNAthI utpanna thato saMsArano) samyaphA=prazasta) bhaya. nirveda- viSayomAM doSo jovAthI kevaLa mokSanuM ja zaraNa svIkAravuM. anukaMpA duHkhI jIvo pratye karuNA. AstiSpa- jIvAdi tattvo che tevo vizvAsa rAkhavo. AvA prakAranI tattvArthazraddhA samyagdarzana che. AvA prakAranI je tattvArthazraddhA che te samyagdarzana che, nahi ke kevaLa bolavuM.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-2 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nizcaya samyakatva nizcayanayanA mate samyagdarzana prazamAdi saghaLAM cihnothI yukta hoya che. (kahyuM che ke-) "jene A mauna=munidharma che ema juo cho tene A samyakatva che ema juo, jene A samyakatva che ema juo cho, tene A mauna=munidharma che ema juo." arthAt munidharma e ja samyatva che ane samyakatva e ja munidharma che. je samyagdarzana AstiSpa Adi cihnomAMthI koI ekAdi citathI yukta hoya te vyAvahArika samyakatva che. prazamAdinA kramamAM hetu prAyaH pazcAnupUrvIthI( viparIta kramathI) AstikyAdi guNo pragaTe che. arthAt pahelA AstiSpa pragaTe, pachI anukaMpA pragaTe ema ulaTA kramathI guNo pragaTe che. AthI ja jemaNe jinavacanano svIkAra karyo nathI tevA jIvone (paramArthathI) anukaMpA vagere na hoya. prazna- jo pazcAnupUrvIthI prazamadiguNo pragaTe che to ahIM prazamAdi guNono AstikyAdi kramathI nirdeza na karatAM prazamAdi kramathI nirdeza kema karyo che ? uttara- pradhAnatAnI apekSAe prazamAdi kramathI nirdeza karyo che. AstikyathI anukaMpA pradhAna che, anukaMpAthI nirveda pradhAna che, ema kramazaH uttarottaraguNa pradhAna che. pUrvapakSa- jinavacanane nahi jANanArA mAtuSa muni Adine yathokta tattvabhUta padArthonI zraddhA kevI rIte hoya? kemake temanAmAM ajJAnatAnI pradhAnatA hoya che, arthAt temAM ajJAna ghaNuM hoya che. uttarapakSa- jo ke mASatuSa Adi muniomAM jJAnAvaraNIyakarmanA udayathI ajJAnatA hoya che. to paNa samyagdarzanathI viparIta rucinuM kAraNa evA mithyAtvamohanIyanA kSayopazamathI samyagdarzanathI viparIta ruci na hovAthI jyAM bodha hoya tyAM aviparIta ja zraddhA hoya, arthAt jeTaluM jANyuM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 hoya teTalAmAM aviparIta ja zraddhA hoya che. je jANyuM nathI temAM paNa bodhazakti haNAi nathI. kemake (jinavacanane) bAdhA na pahoMce te rIte ja pravRtti kare che. AthI ja vidvAno kahe che ke- samyagdaSTi jIvo (mokSanA) mArganI dezanAne anusaranArA ane asad AgrahathI rahita hoya che. prAsaMgika varNana ATaluM paryApta che. have prastuta viSayane zarU karIe chIkhe. (1-2 ) TIkAvataraNikA - taccedaM samyagdarzanaM yato bhavati yadvidhaM caitat tadabhidhitsayA''ha-- TIkAvataraNikArtha-- tattvabhUta padArthonI zraddhArUpa A samyagdarzana jenAthI thAya che=pragaTe che ane jeTalA prakAranuM che te kahevAnI icchAthI graMthakAra kahe che-- samyagdarzananI utpattinA prakAro-- tannisargAdadhigamAdvA // 1-3 // sUtrArtha- nisarga athavA adhigama e be hetuthI samyagdarzana pragaTa thAya che. (1-3) bhASyaM - tadetatsamyagdarzanaM dvividhaM bhavati / nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca / nisargAdadhigamAdvotpadyata iti dvihetukaM dvividhm| nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanarthAntaram / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmara bhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAdRgbhavati yenAsyAnupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetannisargasamyagdarzanam / adhigamaH abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAdyattattvArtha zraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // 1-3 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 25 bhASyArtha- te A samyagdarzana nisargasamyagdarzana ane adhigama samyagdarzana ema be prakAranuM che. samyagdarzana nisargathI ke adhigamathI utpanna thAya che, ema be hetuvALuM hovAthI be prakAranuM che. nisarga, pariNAma, svabhAva, aparopadeza A pramANe eka artha che, arthAt A zabdo nisarganA paryAyavAcI che. jIva jJAna-darzananA upayoga rUpa lakSaNavALo che ema AgaLa (a.2 sU.8mA) kahevAze. anAdi saMsAramAM karmathI ja paribhramaNa karatA, pote karelA karmathI baMdha-nikAcanAudaya-nirjarAnI apekSAe nAraka-tiryaMcayoni-manuSya-devabhavomAM puNyapApanA vividha phaLane anubhavatA jJAna-darzananA upayogarUpa svabhAvathI pariNAmarUpa adhyavasAyanA te te sthAnAMtarone (anya sthAnone) pAmatA evA anAdi mithyASTi paNa te jIvane pariNAmavizeSathI tevuM apUrvakaraNa thAya che ke jethI tene upadeza vinA samyagdarzana utpanna thAya che. A nisargasamyagdarzana che. adhigama-abhigama-Agama-nimitta-zravaNa-zikSA ane upadeza A badhAno eka artha che, arthAt A badhA zabdo adhigama zabdanA paryAyavAcI che. A pramANe paropadezathI tAttvika padArthonI je zraddhA thAya che te adhigamasamyagdarzana che. (1-3) TIkA- prakramAdgamyamAnasyApyasya taditi sarvanAmnA parAmarzaH, sarvavineyAnugrahAyAtisUkSmAtibAdaragranthaprArambhakApohena madhyamArambhakhyApanArthaH samyagdarzanaM mUlahetudvaividhyAd dvividhamiti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha bhASyakAra:-'tadeta'dityAdinA tacchabda etacchabdArthaH, tadetadanantarAdhikRtaM samyagdarzanaM dvividhaM bhavati, nimittadvaividhyAt, anenaiva vyapadizannAha-'nisarge'tyAdi, aparopadezAttathAbhavyatvAditaH kamrmopazamAdijaM tu nisargasamyagdarzanaM, paropadezatastu bAhyanimittApekSaM karmopazamAdijamevAdhigamaH samyagdarzanamiti, vAzabdo nimittadarzanaparaH, naikasyaiva dvayaM nimittamityarthaH, etadeva sUtre'pyasamAsakaraNe prayojanam,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 anyathA tannisargAdhigamAbhyAmiti syAt, vAzabdo'pyatiricyeta, atha kathaM tadevaM vyapadizyate - nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ceti, atrAha - 'nisargAdi' tyAdi, atretizabdastasmAdarthe yattadornityAbhisambandhAt, yasmAnnisargAdadhigamAdvA vakSyamANarUpAdutpadyata etaditi, tasmAdyavAGkurAdivattenaiva vyapadizyate nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ceti, atrAha-yadi mukhyayA vRttyA hetuH pratipAdyate sUtreNa tadaivaM sati tadetat samyagdarzanaM dvividhamityayuktaM vivaraNaM, evaM tu syAt tasya samyagdarzanasya dvau hetU, yataH sUtreNAbhisamIkSitaM tad dvividhatvamiti, evaM paryanuyukta Aha- 'dvihetukaM dvividha' miti, dvau nisargAdhigamAkhyau pratyekAsamAsakaraNajJApitau hetU yasya tad dvihetukaM, na tu tanmukhyabhedapratipAdanayA, nirdezasvAmitvetyAdisUtre samyagdarzana bhedasyAbhidhIyamAnatvAditi / Aha-samyagdarzanotpattau nisargaH kAraNamabhyupeyate, sa kaH kimAtmako veti ?, atrocyate - 'nisargaH pariNAma' ityAdi, apUrvakaraNAnantarabhAvyanivarttikaraNaM nisargaH, tatastattvarucibhAvAt, nisRjyatetyajyate tattvarucyAkhyakAryanirvRttau satyAmiti nisargaH, utpanne samyagdarzane anivRttikaraNaM tyajyate, prayojanAbhAvAt tyAgo'sya kAraNasyaiva kAryarUpatayA bhavanAt, na niranvaya iti jJApanAyAha- 'pariNAma' iti, pariNamanaM pariNAmaH, anivarttikaraNavato jIvasya kathaJcittattyAgena tattvarucirUpatayA bhavanAt, pariNAmazca prayogavizrasAbhyAmiti prayogeNa ghaTAnAM vizrasA'dhrendradhanurAdInAmiti vaizrasikakhyApanAyAha - 'svabhAva' iti, svenaAtmanaiva tathAbhavyatvAdito janito'yamanivarttirUpo bhAva iti svabhAva ityucyate, svo bhAvaH svabhAva iti nAnyena prANinA kRta ityarthaH, sarvopasaMhAramAha-'aparopadeza' miti, nAsmin paropadeza ityaparopadeza:anivarttirUpo bhAva:, ityevaM vyavahArataH anarthAntaraM, nArthAntaravRttitvameSAM zabdAnAmityarthaH idAnIM yasyedaM nisargasamyagdarzanaM yathA caitadavApyate -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 27 tadetadabhidhAtumAha-'jJAnadarzane'tyAdi, yAvad 'yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyata' iti, tatra jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, vizeSAdhyavasAyo jJAnaM sAmAnyAdhyavasAyo darzanaM, te evopayogau, tau lakSaNaM yasya saH, tathAvidhaH ka ityAha-jIva iti, etad vakSyate-abhidhAsyate 'upayogo lakSaNa'mityatra sUtre (2-8) tasya jIvasya, na mahadAdeH, 'anAdau saMsAre paribhramataH' avidyamAna AdirasyetyanAdiH, sarvathA asataHsadbhAvAyogAt, atiprasaGgAt, svata eva kSayApatteH, tasminnanAdau, kasminnityAha-'saMsAre' iti, saMsaraNaM saMsAraH-narakAdigamanaM ityarthaH, iha ca gamanamupalakSaNaM narakAdau sthiterapi, tatazca narakAdigamanatatsthitirUpaH saMsAra iti, tasminnanAdau saMsAre, anena sRSTivAdavyavacchedamAha, sraSTAramantareNa tadanupapatteH, sati cAsmin sa kena sRSTaH ?, tadaparAbhyupagame'navasthA, anabhyupagame tadvadaparasyAsRSTiH, rAgAdirahitasya ca sraSTuH sarjane sarge prayojanAbhAvaH, krIDAprayojanAGgIkaraNe rAgAdimattvaM, sukhitaduHkhitadevAdikaraNe'sthAnapakSapAtaH, tatsvabhAvatvAbhyupagame pramANaM na cAlAda (na pramANaM, na cAsmAt) kasyacidutpattiH, tadabhyupagame karmaprerakatve ca bhaktirvA ityalaM prasaGgena, nirNItametadanyatra, tadanAdau saMsAre kimityAha-'paribhramata' iti, sakriyatvenAsarvagatatvena ca paryaTata ityarthaH, yannimittamidaM paribhramaNaM tat kathayan prakrAntopayogi ca prakArAntaramidamAha-'karmata eva karmaNa svakRtasye'tyAdi yAvat 'phalamanubhavati' iti, karmata eveti prakRtAt jJAnAvaraNIyAderudayaprAptAnimittAt karmaNaH svakRtasyeti anyasya jJAnAvaraNIyAderAtmanA nivarttitasya, anenaitadAha-AtmA hyanyakarmodayanimittApekSayaivAnyat kAntaraM karoti, na tu yathA anye manyante-Adikarma svabhAvata eva, tato'nyA karmasantatiH svakRteti, kutaH ?, siddhAnAmapi karmakaraNaprasaGgAt, svabhAvAvizeSAdityevaM karmata eveti saphalamavadhAraNaM,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 Adikarma na vidyata evAnAditvAt karmaNa ityarthaH, Aha-sarvaM karma kRtaM tat kathamanAdi matam ?, ucyate, pravAharUpeNAtItakAlavat, tathAhi-yAvAn kAlo'tItastena sarveNa vartamAnatvaM prAptam, anyathA'tItatvAbhAvAt, yathoktam-"bhavati sa nAmAtItaH prApto yo nAma vartamAnatvam / eSyaMzca nAma sa bhavati yaH prApsyati vartamAnatvam // 1 // " atha cAsAvanAdiH, evaM kApi, vartamAnatAkalpatvAt kRtakatvasyetyalaM prasaGgena, 'svakRtasyeti cAnena karmasApekSasyAtmana eva kartRtvamAha, kathamayaM svatantraH sannAtmana evAhite pravartata iti cet ?, ucyate, karmamohitatvAt vyAdhimohitavadapathya iti, karmamohitaH kathamekAntena svatantra iti cet, nAyaM doSaH, anabhyupagamAt, karmasApekSa evAyaM kartetyuktaM, na kevalasiddhasya, anabhyupagamAt, tadevaM karmata eva karmaNaH svakRtasya phalamanubhavataH yadapekSaM tat phalaM tadAha-'bandhanikAcanodayanirjarApekSa'miti, tatra bandhaH karmaNo yogaH, sa ca prakRti (sthitirasapradeza) bhedabhinno vakSyamANaH, nikAcanaM tu AtmapradezaiH saha karmaNaH pranaSTasvavibhAgo'viziSTamekapiNDatA, tasyaiva karmaNa udayAvalikApraviSTasyodayo vipAkaH, tasyaiva codayAnubhavasamanantaraM parizATo nirjareti, bandhAdayaH kRtadvandvAH, tAH apekSyanta iti karmaNyat, bandhanikAcanodayanirjarApekSaM, kiM tat ?-phalaM, kathaM punaH tat phalaM bandhAdyapekSaM ?, tata ucyate, yato bandhAdiSvasatsu na tatsambhava iti, kvAnubhavata ityAha-'narake'tyAdi, narakatirazcoryoniH-utpattisthAnaM, tacca dvitIye vakSyati, manuSyAzca amarAzca manuSyAmarAsteSAM bhavaH-prAdurbhAvaH, te bhavanti yatra grahaNAni AdAnAdIni, taccharIragrahaNAnItyarthaH, teSu teSu bhaveSu anAdisaMsArAtmasu, vividhamityanekavidhaM, yataH sAtasamyaktvahAsyAdikAH prakRtayo vividhAstAsAM phalamapi vividhameveti, tathA jJAnAvaraNAdyA api vividhAstatphalamapi vividhamucyate, puNyamanugrahakAri
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 29 sAtAdi, pApamupaghAtakAri jJAnAdiguNAnAM, tayoH puNyapApayoH phalaM svarasavikArarUpaM puNyapApaphalaM tadanubhavato jIvasyopabhuJjAnasya, anu pazcAdarthe, pUrvaM grahaH pazcAt phalopabhoga iti, kathamanubhavata ityAha'jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt' jJAnadarzane vyAkhyAte, tayoH (upayogasya) svAbhAvyaM tasmAt jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAditi, etaduktaM bhavati-yadA yadopabhuGkte tadA tadA cetayate sukhyahaM duHkhito'hamityAdi, sAkArAnAkAropayogadvayasamanvitatvAdavazyaMtayA cetayata iti, uttaragranthenApi sambandho'sya tAnItyAdinA, jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAdeva tAni tAnyanirdiSTasvarUpANi pariNAmenAdhyavasAyasthAnAntarANipariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi, pariNAmena na niranvayocchittyA, niranvayocchittau hi kAryabhAve tattvato'sat sadbhavati, na ca sarvathA asataH zaktipratiniyamaH, tataH kAryAntaravattadabhAvaprasaGga iti bhAvanIyaM, adhyavasAyasthAnAntarANi cAnukampAdigarbhANi malImasamadhyamatIvrANi pAramparyeNa saddarzanabIjabhUtAni bodharUpANi gRhyante, tAni gacchataHprApnuvataH, kimbhUtasya sata ityAha-'anAdI'tyAdi, nAsyAdirastItyanAdiH, anAdimithyAdRSTiH, aprAptapUrvasamyaktvalAbha ityarthaH, tasya anAdimithyAdRSTerapi, apizabdAt sAdimithyAdRSTerapyavAptasamyaktvaparityAginaH punastallAbhe 'sata' iti savRttasya, kliSTasattvAcaritAtikrAntabhAvasya, kimityAha-'pariNAmavizeSA'diti pariNAmaH-adhyavasAyazcittaM, tasya vizeSaH sa eva vA, pUrvaM pUrvaM jaghanyamaGgIkRtya paraH paraH zubho vizeSa ityucyate, pariNAmavizeSazceha yathApravRttakaraNamabhimataM, tataH paramapUrvakaraNaM, aprAptapUrvaM tAdRgadhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi vidArayatAM, tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivartikaraNamAsAdayati, yatastAvanna nivartate yAvat samyaktvaM na labdhamityato'nivartikaraNaM, granthAntaraprasiddhatvAdbhASyakAreNa anivartti nopAttaM karaNaM, avazyaMtayA ca samyagdarzanaM
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ u0 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 labhamAnastallabhata iti kAkvA abhyupetaM, tadabhAve'bhAvAt, ata evAhaapUrvakaraNaM vyAvarNitalakSaNaM 'tAdRgbhavati' tAdRgiti yadyathApravRttakaraNasya kAryamanivRttikaraNasya ca kAraNaM yenAsya jIvasya anupadezAdityupadezamantareNa, viziSTabAhyanimittAbhAvopalakSaNametat, tathAbhavyatvAdibhAvataH AbhyantaradoSopazamaprAdhAnyAt, anyadapi viziSTaM bAhyaM nimittamantareNa 'samyagdarzanaM' yathoditasvarUpamutpadyate abhivyajyate, svata eva kathaJciddhAtuprAguNyAdrogopazAntivad, ityetadevamvidhaM 'nisargasamyagdarzana'miti nigamanaM, uktaM nisargasamyagdarzanam / adhunA adhigamasamyagdarzanamabhidhAtumAha-'adhigama' ityAdi, gamo jJAnaM, adhiko gamaH adhigamaH, AdhikyaM sAmAnyena paropadezAdutpatteH, abhigamastvasAraH saMsAraH ityanvayAlocanena, Agamo'pi sAro'pavarga iti vyatirekAlocanena, nimittamityupadezasya pratimAdi, taddarzanajo bodho'pi nimittam AyughRtamiti yathA, zravaNamiti zrutiH pratimAdereva bhUSAdivarjanAkarNanottho bodha evetyarthaH, zikSeti svayamevAptapraNItAgamAbhyAsaH, upadeza iti gurulakSaNayuktAt gurordharmadezanA ityanarthAntaram evamete kiJcidbhedaM pratipadyamAnA anarthAntaramityucyate, evaM paryAyakathanaM kRtvA saMpiNDya kathayannAha-'tadeva'mityAdi, tadevamityuktena prakAreNa yat paropadezAt paropadezamAzritya, viziSTabAhyanimittopalakSaNamevaitat, tathAbhavyatvAdibhAvataH bAhyanimittaprAdhAnyAt anyadapi pratimAdi bAhyaM nimittamAzritya tattvArthazraddhAnaM bhavati apUrvakaraNAdikrameNa, vaidyopadezakriyAnuSThAnAdrogopazAntivad, adhigamasamyagdarzanamiti nigamanametat, iha ca parAnapekSatvAt kathaJcinnisarge satyadhigamopapatteH, anyathA kathaM tadabhAvAnnisargasamyagdarzanAnantaramadhigamasamyagdarzanopanyAsa iti?, AhasarvasattvAnAmanAditvAt karmasaMyogasya kimiti kAlabhedena samyagdarzanalAbhaH, tathA ca keSAJcidayamanAdimAn keSAJcidadya keSAJcidanantena
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 kAleneti, atrocyate, samyagdarzanalAbho hi viziSTakAlasvabhAvaniyatikarmapuruSakArasAmagrIjanyaH, sA ca pratisattvaM bhinneti, tatazca yasya yo vipAkakAlastathAbhavyatvaniyatikarmakAlapuruSApekSastasya tadA bhavatIti na kazciddoSaH, sarvakAryANAmeva sAmagrIjanyatvAbhyupagamAt, uktaM ca yathAvasthitArhanmatavedinA siddhasenadivAkaraNa "kAlo sahAva NiaI puvvakkayaM purisakAra'NegaMtA / micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM // 1 // " ityalaM prasaGgena, akSaragamanikAmAtrasya prastutatvAditi // 1-3 // TIkArtha- prazna- prakaraNathI samyagdarzana jaNAI jatuM hovA chatAM sUtramAM tat evA sarvanAmathI samyagdarzanano parAmarza kema karyo ? uttara- ahIM sarva ziSyo upara anugraha karavA mATe A graMthano prAraMbha atisaMkSepane ane ativistArane choDIne madhyama rIte che, e jaNAvavA mATe tat zabdathI samyagdarzanano parAmarza karyo che. A pramANe sUtrano saMkSepathI artha che. vistArathI arthane bhASyakAra tat ItyAdithI kahe che- ahIM tat zabda pata arthamAM che. tethI sUtrano artha A pramANe thAya- hamaNAM ja zarU kareluM A samyagdarzana be prakAranuM che. kemake samyagdarzananI utpattinuM mULa nimitta be prakAre che. be prakAranA nimittathI ja (samyagdarzanane) batAvatA bhASyakAra kahe che- nisat ItyAdi, bIjAnA upadeza vinA tathAbhavyatva AdithI ane karmanA upazama AdithI thanAruM samyagdarzana nisargasamyagdarzana che. paranA upadezathI thanAruM bAhyanimittanI apekSAvALuM ane karmanA upazama AdithI ja thanAruM samyagdarzana adhigamasamyagdarzana che. vA zabda nimittane batAvanAro che, arthAt (nisarga ane adhigama e) be nimitta eka ja samyagdarzananA nathI. 1. pUrva sUtramAM rahelA zabdane pachInA sUtramAM kheMcI lAvavo te parAmarza.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 32 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nisarga samyagdarzananuM nimitta nisarga che. adhigama samyagdarzananuM nimitta adhigama che. Ama A be nimitto bhinna samyagdarzananA che. A ja kAraNathI sUtramAM samAsa karyo nathI. samAsa kare to tasiffthAmAm evuM sUtra thAya ane vA zabdano prayoga paNa vadhArAno thAya, arthAt vA zabdano prayoga na thaI zake. samyagdarzananA nisarga-adhigama e be bheda zAnA kAraNe che? prazna- nisargasamyagdarzana ane adhigamasamyagdarzana ema zA mATe kahevAya che ? uttara- sid ityAdi. ahIM ti zabda tasmA( tethI) evA arthamAM che. at ane tat e beno nitya saMbaMdha che, arthAta jyAM var zabdano prayoga hoya tyAM tat zabdano prayoga na hoya to paNa samajI levo. jyAM tat zabdano prayoga hoya tyAM yad zabdano prayoga na hoya to paNa samajI levo. AthI artha A pramANe thAya- je kAraNathI nisargathI ane adhigamathI A samyagdarzana utpanna thAya che te kAraNathI nisarga samyagdarzana ane adhigamasamyagdarzana ema kahevAya che. jemake vAMkura vagere. yavathI utpanna thayelA aMkurane vAMkura kahevAya che. evI rIte nisargathI thayelA samyagdarzanane nisargasamyagdarzana kahevAya che ane adhigamathI utpanna thayelA samyagdarzanane adhigamasamyagdarzana kahevAya che. nisarga ane adhigamanuM svarUpa have kahevAze. pUrvapakSa- jo mukhyavRttithI sUtravaDe samyagdarzananI utpattinA hetunuM pratipAdana karavAmAM Ave che to "te A samyagdarzana be prakAranuM che" evuM vivaraNa ayukta che. e vivaraNanA sthAne vivaraNa A pramANe thAya- "te samyagdarzananA be hetu che." AvuM vivaraNa karavAnuM kAraNa e che ke sUtrathI te be prakAra vicArelA che. A pramANe pUchAyelA bhASyakAra kahe che- uttarapakSa samAsa karyA vinA nisarga ane adhigama nAmanA be hetu jaNAvyA hovAnA kAraNe samyagdarzana nisargasamyagdarzana ane adhigama
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 samyagdarzana e be prakAre kahevAya che, nahi ke samyagdarzananA mukhya bhedanA pratipAdanathI. kAraNa ke nirdeza-svAmitva ItyAdi sUtramAM samyagdarzananA bhedo kahevAze. nisargasamyagdarzana prazna- samyagdarzananI utpattimAM nisarga kAraNa svIkAravAmAM Ave che. te nisarga koNa che? tenuM svarUpa zuM che? uttara- nisarga, pariNAma, svabhAva, aparopadeza e badhA zabdono eka ja artha che. nisarga apUrvakaraNa pachI turata thanAruM anivRttikaraNa. kAraNa ke tenAthI tattvaruci thAya che. nisarga- nisarga zabdano zabdArtha A pramANe che- tattvaruci nAmanuM kArya thaye chate jene tajI devAmAM Ave te nisarga. samyagdarzana utpanna thaye chate anivRttikaraNane tajI devAmAM Ave che. kemake pachI tenuM prayojana rahetuM nathI. kAraNa ja kAryarUpe thaI javAthI anivRttikaraNano tyAga thAya che. pariNAma anvaya(=kAraNanI kAryamAM sthiti) vinA tyAga thato nathI e jaNAvavA mATe kahe che. pariNAma ti, pariNamavuM te pariNAma, arthAt paryAyanuM parivartana te pariNAma. kemake anivRttikaraNavALo jIva kathaMcita anivRttikaraNanA tyAgathI tattvaruci rUpa thAya che, arthAta tyAga ja tattvaruci rUpe pariName che. (mATe nisargane pariNAma paNa kahI zakAya.) pariNAma prayogathI ane vignasAthI ema be rIte thAya che. ghaDAono pariNAma prayogathI=prayatnathI thAya che. AkAzamAM thatA IndradhanuSya Adino pariNAma vignasAthI thAya che. svabhAva- vaiRsika pariNAmane jaNAvavA mATe kahe che- svabhAva ti A anivarti rUpa bhAva svathI potAnAthI ja tathAbhavyatva AdithI utpanna karAyelo che. tethI svabhAva ema kahevAya che athavA potAno bhAva te svabhAva, arthAt bhAva bIjA jIvavaDe karAyelo nathI.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 aparopadeza- sarvanA upasaMhArane kahe che- aparopakleza ti, jemAM parano upadeza nathI te aparopadeza. anivarti rUpa bhAva aparopadeza che. (kemake te koInA upadezathI thato nathI.) A pramANe nisarga vagere zabdo eka arthavALA che, bhinna arthavALA nathI.' have, A nisargasamyagdarzana jene thAya che ane je rIte prApta karAyA che te jaNAvavA mATe bhASyakAra kahe che- jJAna-TarNana ityAdithI AraMbhI yenAyAnupaTTezAt sa rNanamutpadyate sudhI. temAM vizeSa adhyavasAya te jJAna. sAmAnya adhyavasAya te darzana. jJAna-darzana baMne ja upayoga rUpa che. jJAna-darzana e be ja upayoga jIvanuM lakSaNa che. jIvanuM A lakSaNa 35yogI nakSaNam (2-8) e sUtramAM kahevAze. A lakSaNa jIvanuM che, mahad AdinuM nathI. saMsAra anAdi che enuM kAraNa anAdri- jenI Adi nathI te anAdi. jo Adi mAnavAmAM Ave to pahelAM na hato ane utpanna thayo. je vastu sarvathA ja na hoya teno sadbhAva(=sattA) na ghaTe. mATe saMsAra anAdi che. saMsAranI Adi mAnavAmAM atiprasaMga Ave=bIjI paNa sarvathA asatavastuonI utpatti thAya. tathA potAnAthI ja( enI meLe jo nAza thavAnI Apatti Ave. saMsAra- sarakavuM te saMsAra, arthAtu narakAdimAM javuM te saMsAra. ahIM narakAdimAM javuM te narakAdimAM sthitinuM paNa upalakSaNa che. tethI narakAdimAM javuM ane narakAdimAM rahevuM e saMsAra che. 1. nAthacravRttitva.. e paMktino zabdArtha A pramANe che- vRttitva eTale sthiti(=rahevuM), A zabdonI anya arthamAM vRtti sthiti nathI, arthAt eka ja arthamAM vRtti che. 2. sAMkhyadarzanamAM 25 tattvo che. temAMnuM eka tattva mahatva che. ene buddhi paNa kahevAmAM Ave che. sAMkhyadarzana pramANe bAhya padArthonuM jJAna karavuM( bAhya padArthone jANavA) e puruSanuM (=AtmAnuM) svarUpa nathI. jJAna puruSano dharma nathI, kiMtu buddhino dharma che. ethI buddhie je jANyuM hoya tene ja puruSa jANe che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sRSTivAdanuM khaMDana anAdi saMsAramAM ema kahevAthI sRSTivAdanuM khaMDana karyuM. gnA vinA sRSTi na ghaTe. sraSTA hoya to prazna thAya ke e sRSTA konAthI banAvAyo? javAbamAM tame kaho ke bIjA sraSTAe banAvyo to bIjA sraSTAne koNe banAvyo? trIjA sraSTAe banAvyo to trIjA sraSTAne koNe banAvyo ? Ama anavasthA thAya. have jo Izvarane koIe banAvyo che ema svIkArAtuM nathI to tenI jema saMsArane paNa koIe banAvyo nathI. rAgAdithI rahita sraSTAne vizvanA sarjananuM koI prayojana nathI. kriIDA prayojana che, arthAt sraSTA krIDA karavA mATe jagatanuM sarjana kare che ema svIkAravAmAM Ave to sraSTA rAgAdi doSavALo thAya. devo vagerene sukhI kare ane nAraka vagerene duHkhI kare temAM to (masthAna=) nirarthaka pakSapAta siddha thAya. tevo teno svabhAva che ema svIkAravAmAM koI pramANa nathI=koI yukti nathI. sraSTAthI koInI utpatti thatI nathI. karmanI preraNAthI sraSTA jIvone utpanna kare che ema svIkAravAmAM sRSTAnI zakti zI rahI ? arthAt emAM gnAnuM koI mahattva rahetuM nathI. prAsaMgika varNana ATaluM basa che. A viSayano bIjA graMthomAM nirNaya karyo che. anAdi saMsAramAM mita:- kriyAvALo hovAthI ane vizvavyApI na hovAthI (eka gatimAMthI bIjI gatimAM) paribhramaNa karato. (koI darzanakAra AtmAne niSkriya kriyArahita mAne che, koI darzanakAra AtmAne vimu-vizvavyApI mAne che. mATe ahIM kriyAvALo ane vizvavyApI na hovAthI ema kahyuM.) jenI apekSAe(=je kAraNe) A paribhramaNa che tene kahetA ane prastutamAM upayogI bIjuM paNa jaNAvatA graMthakAra A kahe che- varmata pava karmaLa: svatI ityAdithI prAraMbhI manumavati sudhI. 1. vitava e padonA sthAne vitarvA ema hovuM joie ema kalpanA karIne artha lakhyo che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 AtmAne karmano saMyoga anAdithI che pote karelA karmathI ja AtmA paribhramaNa kare che. karmathI ja=udayamAM AvelA prastuta jJAnAvaraNIyAdi karma rUpa nimittathI pote karelA anya jJAnAvaraNIyAdi karmathI ja. AnAthI bhASyakAra e kahe che ke, AtmA anya karmodaya rUpa nimittathI ja anya karmane kare che bAMdhe che. bIjAo mAne che e satya nathI. bIjAo mAne che ke, Adikarma(=sauthI pahelAM karmabaMdha thayo e) svabhAvathI ja che. pachI tenAthI pote karelo anya karmapravAha cAle che. A mAnyatA asatya che. kemake siddhone paNa karma(=karmabaMdha) karavAno prasaMga Ave. kemake (badhA jIvonA) svabhAvamAM koI bheda nathI. Ama "karmathI ja' evuM avadhAraNa saphaLa che. karma Adi(=sarva prathama thayuM hoya tevuM) nathI ja. kemake karma anAdi che. (gADummasaMyonivRtti paheluM paMcasUtra) prazna- sarva karma karAyeluM che. tethI tene anAdi kema mAnI zakAya? (ja karAyeluM hoya te anAdi na hoya, ane je anAdi hoya te karAyeluM na hoya. A niyama che, jemake AtmA vagere nitya padArtho) uttara- atItakALanI jema karma pravAharUpe anAdi che. te A pramANe- je kALa pasAra thaI gayo te sarva kALe vartamAnapaNuM prApta kareluM che. jo vartamAnakALa prApta kareluM na hoya to atItakALa(=bhUtakALa) banI zake nahi. kahyuM che ke- "te kALa atIta che ke jeNe vartamAnapaNAne prApta karyuM che, te bhaviSyakALa che ke je vartamAnapaNAne prApta karaze." je rIte kALa anAdi che te rIte karma anAdi che. kAraNa ke karAyeluM karma vartamAnakALa samAna che. (jema vartamAnakALa utpanna thato hovA chatAM teno Adi kALa nathI, tema karma karAyeluM hovA chatAM teno Adi kALa nathI.) prAsaMgika varNana ATaluM pUrNa che. karmayukta AtmA ja karmano kartA che svaca- pote karelA ema kahevA dvArA karmasApekSa evA AtmAnuM ja kartApaNuM kahyuM, arthAt karmayukta AtmA ja karmano kartA che ema kahyuM.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 37 ahIM jo tame ema pUcho ke AtmA svataMtra hovA chatAM potAnA ja ahitamAM kema pravarte che? to teno pratyuttara kahevAya che- AtmA karmathI mugdha karAyelo hovAthI, jevI rIte vyAdhithI mugdha karAyelo jIva apathyamAM pravarte che tevI rIte, AtmA paNa ahitamAM pravarte che. prazna- karmathI mugdha banelo AtmA ekAMte kevI rIte svataMtra hoya? uttara- A doSa amane lAgato nathI. kemake AtmA ekAMte svataMtra che ema ame svIkAratA ja nathI. amoe karmasApekSA karmayukta) ja AtmA kartA che ema kahyuM che. kevaLa(nakarmarahita) siddhajIva karmano kartA nathI. kevaLa siddhajIva karmano kartA che ema amoe svIkAryuM nathI. A pramANe karmathI ja pote karelA karmanA phaLane anubhavatA AtmAne jenI apekSAe( jenA kAraNe) karmaphaLa maLe che tene kahe che- baMdha, nikAcana, udaya ane nirjarAnA kAraNe karmaphaLa maLe che. baMdha=karmano saMbaMdha. baMdha prakRti, sthiti, rasa ane pradeza e cAra bhedothI bhinna=bhedavALo che. A bhedo have kahevAze. nikAcana- AtmapradezonI sAthe karmanuM potAnuM alaga astitva naSTa thaI jAya te rIte ekameka thaI javuM. udaya baMdhAyA pachI udayAvalikAmAM praviSTa te ja karmano udaya thavo, arthAt phaLane anubhavavuM. nirjarA- udayane(=karmaphaLane) anubhavyA pachI turata karma AtmAthI vikhUTA paDI jAya te nirjarA. prazna- karmaphaLa baMdhAdinI apekSAthI kema maLe che? uttara- jo baMdhAdi na hoya to karmaphaLa na saMbhave. prazna- jIva karmaphaLane kyAM anubhave che? uttara- naraka-tiryaMconI yonimAM ane deva-manuSyonA bhavamAM karmaphaLane anubhave che.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 yoniHutpattisthAna. yonine bIjA adhyAyamAM kaheze. narakAdi gatimAM AtmA (karmaphaLane bhogavavA) zarIrane grahaNa kare che. anAdi saMsAra svarUpa te te bhavomAM jIva aneka prakAranA phaLane bhogave che. kAraNa ke sAtA-samyatva-hAsyAdi karmaprakRtio aneka prakAranI che tathA temanuM phaLa aneka prakAranuM che. jJAnAvaraNIyAdi prakRtio paNa aneka prakAranI che ane temanuM phaLa paNa aneka prakAranuM che. puNya-pApanA phaLane anubhavato jIva jJAna-darzananA upayogavALo che je anugraha kare te sAtAdi puNya che. je jJAnAdi guNono ghAta kare te pApa che. TIkAmAM AvelA manuSyada zabdano zabdArtha A pramANe chemanu (avyaya) pachI evA arthamAM che. pUrve graha(grahaNa) ane pachI phaLano upabhoga te anugraha. puNya-pApanA phaLane kevI rIte anubhave che? evA praznanA uttarane kahe che. jJAna-nopayoga-svAbhAvyA-AtmAno jJAna-darzananA upayogano svabhAva che tethI phaLane anubhave che. bhAvArtha A che- jIva jyAre jyAre phaLano upabhoga kare che tyAre tyAre huM sukhI chuM, huM duHkhI chuM ema jANe che. jIva sAkAra ane anAkAra e be upayogathI yukta hovAthI avazya jANe che. jJAnano yogAsvabhAvyA e padano tAni tAni ItyAdi uttara graMthanI sAthe paNa saMbaMdha joDavo. ethI artha A pramANe thAya- jJAnadarzananA upayogano svabhAva hovAthI ja pariNAmarUpa adhyavasAyanA sthAnAMtarone(=anya anya sthAnone) pAmato. nAza niranvaya na thAya ahIM pariNAmathI evA kathanathI vastuno niranvaya nAza thato nathI ema jaNAvyuM. (dravya sahita paryAyono nAza e niranvaya nAza che.) jo 1. vAkya kliSTa na bane e hetuthI anuvAdamAM nirvivarUpafkha padano artha lakhyo nathI.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 39 vastuno niranvaya nAza thAya ane kArya thAya to asat vastu sat thAya. sarvathA asamAM sat thavAnI(=utpanna thavAnI) zakti ja nathI. tethI niranvaya nAzamAM bIjuM kArya na thAya. bIjA kAryano abhAva thAya. niranvaya nAzamAM anya kAryanA abhAvanI jema mULa vastunA abhAvano prasaMga Ave, arthAt mULa vastu sarvathA nAza pAme. (jema ke suvarNanA hAramAMthI suvarNanI vIMTI banAvI. ahIM suvarNa mULa vastu che. hAra ane vIMTI paryAya che. ahIM suvarNa vastu rahIne vIMTI rUpa kArya thayuM. jo suvarNa nAza pAmIne vIMTI bane to eno artha e thayo ke vIMTI pahelA hatI ja nahi ane asat ja utpanna thai. paNa Ama banatuM nathI. tethI niranvaya nAzamAM suvarNano nAza thayo ane ethI vIMTIno paNa abhAva thayo. jo suvarNa ja nathI to vIMTI zemAMthI bane ?) anya anya adhyavasAyo anukaMpAdithI garbhita, maMda-madhyama-tIvra paraMparAe samyagdarzananA bIjabhUta ane (saMsAranI asAratA AdinA) bodha rUpa jANavA. anAdi mithyArdaSTi-- anAdi eTale jenI Adi nathI te, arthAt jeNe pUrve kyAreya samyagdarzana prApta karyuM nathI tevo jIva anAdi mithyAdaSTi che. anAvimithyAdacherapi e sthaLe rahelA api zabdathI sAdi mithyAdaSTi jANavo.jeNe pUrve samyagdarzana prApta karyuM che ane tajI dIdhuM che tevo jIva sAdi mithyArdaSTi che. sataH- saMklezayukta jIvonA AcaraNano tyAgI. parigAvizeSAd- uttarottara vadhatA jatA adhyavasAyathI. ahIM yathApravRttika2Na rUpa pariNAmavizeSa vivakSita che. yathApravRttikaraNa pachI jIva apUrvakaraNa kare che. apUrvakaraNa eTale jIve pUrve kyAreya prApta nahi karelo tevo anya adhyavasAya. graMthino bheda karatA=karI rahelA jIvone apUrvakaraNa hoya. graMthino bheda thayA pachI jIva anivartikaraNane pAme
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 che. je karaNa=adhyavasAya samyagdarzanane prApta karyA vinA pAcho na phare te anivartikaraNa kahevAya che. anya graMthomAM prasiddha hovAthI bhASyakAre ahIM anivartikaraNano ullekha karyo nathI. Ama chatAM samyagdarzanane pAmato jIva avazya anivartikaraNane pAme che ethI kAku dvArA(=ullekha vinA paNa) anivartikaraNano svIkAra karyo che. kemake anivartikaraNa vinA samyagdarzana prApta thatuM nathI. AthI ja bhASyakAra kahe che yathApravRttikaraNanuM kArya ane anivartikaraNanuM kAraNa evuM apUrvakaraNa thAya che, ke jethI A jIvane upadeza vinA, "upadeza vinA" e viziSTa bAhya nimittonA abhAvanuM upalakSaNa che. ethI upadeza vinA eTale viziSTa bAhyanimitta vinA samyagdarzana pragaTa thAya che. jevI rIte koika roga koika rIte zarIranI vAta-pitta Adi dhAtu sArI thaI javAthI potAnI meLe ja zAMta thaI jAya che tema aMtaranA doSo zAMta thaI javAthI aMtaranA doSonI zAMtinI mukhyatA sivAya bIjA koI bAhya nimitta vinA samyagdarzana pragaTe che. A pramANe AvA prakAranuM nisargasamyagdarzana che. A upasaMhAra vAkya che. adhigamasamyagdarzana nisargasamyagdarzana kahyuM. have adhigamasamyagdarzananuM nirUpaNa karavA mATe kahe che- "dhakAma' ityAdi, adhigama, abhigama, Agama, nimitta, zravaNa, zikSA, upadeza A badhA zabdono eka ja artha che. adhigama-gama eTale jJAna. adhikagamata adhigama. ahIM paropadezathI (=bAhya nimittathI) utpattinI apekSAe sAmAnyathI adhikapaNuM jANavuM. (arthAt vizeSa bodhanI apekSAe adhikapaNuM na samajavuM.) abhigama- saMsAra asAra che ema anvayathI vicAraNA karavI. Agama- mokSa sArabhUta che, arthAta mokSa asAra nathI, ema vyatirekathI vicAraNA karavI. 1. thobhitasvarUpa pUrve jevuM svarUpa kahyuM che tevA svarUpavALuM samyagdarzana.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 41 nimitta- upadezanuM nimitta pratimA vagere che. pratimAnA darzanathI thato bodha paNa nimitta che. jemake ghI AyuSyanuM nimitta hovAthI "ghI AyuSya che ema kahevAya che. zravaNa- zravaNa eTale sAMbhaLavuM. pratimAdinuM ja zravaNa, arthAt jinoe prApta thayelA AbhUSaNa vagereno tyAga karyo hato ema sAMbhaLavAthI thayelo bodha. zikSA AptapraNIta Agamano svayaM ja abhyAsa karavo. upadeza- gurunA lakSaNothI yukta gurunI dharmadizanA. A badhA zabdonA arthamAM kaMIka bheda hovA chatAM (sAmAnyathI) eka arthavALA che. A pramANe paryAyavAcI zabdone kahIne have pUrvoktane ekatra karIne pratipAdana karatA bhASyakAra kahe che- ukta rIte paropadezathI, ahIM paropareza e pada viziSTa bAhya nimittanuM upalakSaNa che. (AthI paropaklezat e padano artha A pramANe thAya-) tathAbhavyatvAdi bhAvathI bAhyanimittanI pradhAnatAthI, bIjA paNa pratimAdi bAhya nimittane AzrayIne, apUrvakaraNa Adi kramathI, vaidya kahelI (pathyapAlana Adi) kriyA karavAthI thatI roganI zAMtinI jema, je tattvArthazraddhAna thAya te adhigamasamyagdarzana che. paropadezathI je tattvArthazraddhAna thAya te adhigamasamyagdarzana che evuM vAkya upasaMhAra rUpa che. ahIM bIjAnI apekSA nahi rAkhavAnA kAraNe nisargasamyagdarzana kahevAya che. kathaMcita nisargasamyagdarzana hoya to adhigamasamyagdarzana ghaTI zake che. anyathA nisargasamyagdarzanano abhAva hovAthI nisarga samyagdarzana pachI adhigamasamyagdarzanano ullekha kevI rIte kare ? (adhigamasamyagdarzananI pUrve kathaMcit nisargasamyagdarzana che ema A kathanano tAtparyArtha che.) 1. nisargasamyagdarzananA karmasthitino hrAsa vagere keTalAka kAraNo adhigamasamyagdarzananA paNa che mATe ahIM kathaMcit nisargasamyagdarzana hoya to ema kathaMcit zabdano prayoga karyo che.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-3 prazna- saghaLA jIvone karmasaMyoga anAdithI hovAthI samyagdarzananI prApti A rIte kALabhedathI kema thAya che ? kALabheda A pramANe chekeTalAkone samyagdarzanano lAbha anAdithI thayelo che. keTalAkone Aje(=vartamAnakALamAM) thAya che. keTalAkone anaMtakALa pachI thaze. uttara- samyagdarzananI prApti viziSTa kALa-svabhAva-niyati-karmapuruSArtha rUpa sAmagrIthI thAya che. te sAmagrI dareka jIvanI bhinna-bhinna che. tethI je jIvano tathAbhavyatva-niyati-karma-kALa-puruSArthanI apekSAvALo vipAkakALa(bhavasthiti paripAka) jyAre thAya te jIvane tyAre samyagdarzananI prApti thAya. AthI AmAM koI doSa nathI. kAraNa ke jainadarzana saghaLAMya kAryo sAmagrIthI( kAraNa samUhathI) thAya ema mAne che. yathAsthita jainadarzanane jANanArA siddhasena divAkara AcArya bhagavaMte kahyuM che ke- "kALa, svabhAva, niyati, pUrvakarma ane puruSArtha A badhAya kAraNo ekalA (eka eka svataMtra) kAryanA kAraNa mAnavA e mithyAtva( khoTuM) che, ane anya kAraNonI sAthe sAmagrI ghaTakanA rUpamAM sahakArI kAraNa mAnavA e samyakatva(=sAcuM) che." prAsaMgika varNana ATaluM pUrNa che. kAraNa ke mAtra saMkSepamAM kahevA mATe zarU karyuM che=A TIkA zarU karI che. (1-3) bhASyAvataraNikA- atrAha- tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam, tatra kiM tattvamiti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha- ahIM ziSya kahe che- tAttvika padArthonI zraddhA e samyagdarzana che ema kahyuM. temAM tattva zuM che? ahIM kahevAya che- TIkAvataraNikA- uttarasUtre sambandhaM lagayannAha-'atrAhe'tyAdi, atra-saviSaye samyagdarzane vyAkhyAte viSayavivekamajAnAna Aha codakaH-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktaM bhavatA, tatra kiM tattvamiti, 'tatre'tyanena tattvArthazraddhAnazabde yastattvazabdastatra kiM tattvaM-kiM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 sUtra-4 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tasyAbhidheyaM ?, na cAyamayuktaH praznaH, tattvAni jIvAdIni vakSyanta iti prAgupanyastatvAt, tadiyattAdiparijJAnAbhAvAt, ityevamAzaGkyAhaatrocyate, atra tattva iti darzite tattvazabde yadabhidheyaM tadiyattAdhavadhRtasvarUpamucyate TIkAvataraNikArtha- have pachInA sUtranI sAthe saMbaMdhane joDatA bhASyakAra kahe che- matrI rUtyavi, viSaya sahita samyagdarzananuM vyAkhyAna karavA chatAM viSayanA vivekane (saMkhyA, svarUpa Adine) nahi jANato ziSya kahe che- Ape tattvArthazraddhAna samyagdarzana che ema kahyuM. temAM tattva zuM che ? tattvArthazraddhA zabdamAM je tattva zabda che, temAM tattva zuM che?=tattvano artha zo che? ziSyano A prazna ayogya nathI. kemake jIvAdi tattvone kahevAze ema pahelAM ullekha karyo che. e tattvo keTalAM che vagerenuM ziSyane jJAna nathI. AvA prakAranI ziSyanI zaMkA karIne bhASyakAra kahe che- ahIM javAba kahevAmAM Ave che. ahIM tattva e pramANe batAvelA tattvazabdamAM(tattvazabda saMbaMdhI) je kahevA yogya che te tattvo ATalA che ityAdi nizcita karelA svarUpane graMthakAra kahe che- tattvonI saMkhyAjiivaajiivaashrvbndhsNvrnirjraamokssaastttvm // 1-4 // sUtrArtha- jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa e sAta tattvo che. (1-4). bhASyaM- jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / tAn lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadekSyAmaH // 1-4 // bhASyArtha- jIvo, ajIvo, Azravo, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa A pramANe A sAta prakArano artha tattva che athavA A sAta padArtho 1. anuvAdamAM te' zabdano saMbaMdha svarUpanI sAthe che, arthAt tattvo ATalA ja che ityAdi je svarUpa nizcita karyuM che te svarUpane.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-4 tattva cha. me. sAta 5hoMne lakSauthI bhane vidhAnathI(= 2thI) mA vistArathI 50zu. (1-4) TIkA- jIvAdayastattvamiti, ekavacananirdezaH amISAmeva nirupacaritasAmAnyavizeSatattvakhyApanAya sAmAnyapradhAnaH, iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tu vigrahapurassaramAha bhASyakAra:-'jIvA' ityAdi, tatra sukhaduHkhajJAnopayogalakSaNA jIvAH, tadviparItAstvajIvAH, AzrUyategRhyate karma anenetyAzravaH, zubhAzubhakAdAnaheturiti bhAvaH, AzravairAttasya karmaNa AtmanA saMyogo bandhaH, Azravasya nirodho guptyAdibhiH saMvaraH, karmaNAM vipAkatastapasA vA zATo nirjarA, kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, 'ityeSa saptavidho'rthastattvamiti' itizabdaH iyattAyAm, etAvAneva, eSa iti codakasya pratyakSIkRto vacanena, saptavidhaH iti saptaprakAraH, artha ityaryamANatvAt, tattvamityasya padasya eSa saptavidho'rtha iti padatrayaM vyAkhyAnaM, tattvamiti vA vyutpattau kathyaM, sadbhUtaM paramArtha iti vyutpattau tu jIvAdInAM padArthAnAM svabhAvaH-svasattA, iyaM yadA prAdhAnyena vivakSyate tadaikavacananirdezaH tattvamiti, yadA tu vizeSadharmAnuviddhatvAdupasarjanatvena tadA bahuvacananirdeza evetyAha-'ete vA saptAstattvAnIti' ete prAk pratyakSIkRtAH, vAzabdo vizeSaprAdhAnyApekSayA vikalpArthaH, saptArthA-jIvAdayastattvAni dRzyAni, puNyapApayozca bandhe'ntarbhAvAnna bhedenAbhidhAnaM, yadyevamAzravAdayo'pi paJca tarhi na jIvAjIvAbhyAM bhidyante tataste'pi na vAcyAH, tathAhi-Azravo mithyAdarzanAdirUpaH pariNAmo jIvasya, sa ca ka AtmAnaM pudgalAMzca virahayya ?, bandhastu karma pudgalAtmakaM AtmapradezasaMzliSTaM, saMvaro'pyAzravanirodhalakSaNo dezasarvabhedaH AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH, nirjarA tu karmaparizATAt jIvakarmaNAM pArthakyamApAdayati svazaktyA, mokSo'pyAtmA samastakarmavirahita iti, tasmAjjIvAjIvau tattvamitye
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-4 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 45 tAvadvaktavyam, ucyate - satyametadevaM, kiMtviha mokSamArge ziSyasya pravRttiH prakAntA, na tu saGgrahAbhidhAnaM tad yadaivamAkhyAyate Azravo bandhazcetaddvayamapi mukhyaM tattvaM saMsArakAraNaM, saMvaranirjare ca mokSasya, tadA'sau saMsArakAraNatyAgenetaratra pravartate, nAnyathetyataH catuSTayopanyAsaH, mukhyasAdhyakhyApanArthaM ca mokSasyeti, na caivamiha puNyapApAbhidhAne kiJcit prayojanamiti, etena jIvAdikramAbhidhAnaprayojanamuktaM veditavyamiti, jIvAdInAM lakSaNAderabhidhAnAvasara ityAha- 'tAMllakSaNata' ityAdi, tAn - jIvAjIvAdIn lakSaNataH svacihnena vidhAnato bhedena cazabdAd bhedaprabhedaparigrahaH, purastAd - upariSTAt vistareNa-prapaJcena upadekSyAmaHsAmIpyena kathayiSyAma:, 'upayogo lakSaNaM' (2-8) sa dvividho'STacaturbhedaH (2-6) tathA saMsArio muktArthe (2-20) samanAmanA: (2-26) saMsAriLastratasthAvarA (2-22) hatyAvinA pratyena II6-4 / / TIkArtha- tattva e pramANe ekavacanamAM nirdeza A sAta tattvo upacAra vinA ja sAmAnya-vizeSa svarUpa che e jaNAvavA mATe che. ekavacanamAM nirdeza sAmAnyanI pradhAnatAvALo che, arthAt sAmAnyanI pradhAnatAnI apekSAe che=sAmAnyane pradhAna banAvavA mATe ekavacanano nirdeza che. A pramANe sUtrano saMkSipta artha che. vizeSa artha to vigraha karavApUrvaka bhASyakAra kahe che- jIvo-- sukha-duHkha-jJAnano upayoga rUpa lakSaNavALA jIvo che, arthAt jemane sukha-duHkhanI anubhUti thAya che ane vastuono bodha thAya che te jIvo che. ajIvo-- tenAthI viparIta ajIvo che, arthAt jemane sukha-duHkhano anubhava thato nathI, ane vastuono bodha thato nathI te badhAya padArtho ajIva che. Azrava-- jenAthI karyo grahaNa karAya te Azrava, arthAt zubha-azubha karmonA grahaNanuM kAraNa te Azrava.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-4 baMdha- Azrayo dvArA grahaNa karAyela karmano AtmAnI sAthe (dUdhapANI jevo) saMyoga te baMdha. saMvara- gupti AdithI Azravane rokavA te saMvara. nirjarA- karmono vipAkathI ke tapathI nAza thAya te nirjarA. mokSa- saghaLAM karmono kSayathI AtmAnuM potAnAmAM rahevuM te mokSa. A pramANe A sAta prakArano padArtha tattva che. rUti zabda ATalA ja padArtho che ema nizcita saMkhyA jaNAvavA mATe che. "A" ema kahIne sAta prakArano padArtha ziSyane vacanathI pratyakSa karyo. savidha eTale sAta prakAravALo. jaNAtA hovAthI athavA (eka paryAyamAMthI bIjA paryAyamAM) jatA hovAthI artha kahevAya che. tattvam padanuM Sa savithoDartha e traNa pada vyAkhyAna che, arthAt A sAta prakArano artha tattva che. ekavacana-bahuvacanamAM nirdeza athavA tattvam e pada tasya mAva: tattvam evI vyutpattimAM kahevuM. evI vyutpattimAM tattvano sabUta ke paramArtha evo artha thAya. A sAta padArtho sadUbhUta che athavA paramArtha che. A pramANenI vyutpattimAM tattva che eTale jIvAdi padArthono svabhAva svasattA che evo artha thAya. jyAre svasattA evA arthanI pradhAnatAthI vivakSA karAya che tyAre tattvam ema ekavacanano nirdeza che. (kAraNa ke svasattA badhA padArthomAM eka sarakhI hovAthI eka ja gaNAya.) svasattA vizeSa dharmothI anuviddha(ekameka rUpe joDAyelI) hovAthI svasattAne gauNa karavAmAM Ave(=vizeSa dharmone mukhya karavAmAM Ave, tyAre bahuvacanamAM nirdeza thAya. AthI bhASyakAra kahe che- athavA A sAta artho( padArtho) tattvo che. te eTale pUrve pratyakSa karAyelA che te.vA zabda vizeSonI pradhAnatAnI apekSAe vikalpa arthamAM che.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-4 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 47 bhAvArtha- dareka padArthamAM sAmAnya-vizeSa ubhaya rahelA che. AthI jyAre sAmAnyanI mukhyatA rAkhavAmAM Ave tyAre tattvam e pramANe ekavacanamAM nirdeza samajavo. vizeSonI mukhyatA rAkhavAmAM Ave tyAre tAni ema bahuvacanamAM nirdeza samajavo. puNya-pApano baMdhatattvamAM samAveza thaI jato hovAthI ahIM te benuM alaga kathana nathI karyuM. be ja tattvamAM sarva tattvono samAveza thavA chatAM sAtano nirdeza kema? pUrvapakSa- jo ema che to Azrava vagere pAMca tattvo jIva-ajIva tattvathI bhinna nathI. tethI te pAMca tattvone paNa alaga na kahevA joie. pAMca tattvono bemAM samAveza A pramANe thAya- Azrava jIvano mithyAdarzanAdi rUpa pariNAma che. te AtmAne ane pudgalone choDIne bIjo koNa che? AtmapradezomAM (dUdha-pANInI jema) joDAyeluM karma e baMdha che ane te pudgalarUpa che. saMvara paNa dezathI ane sarvathI Azrava nirodha rUpa che ane te AtmAno nivRtti rUpa pariNAma che. nirjarA to karmavinAza rUpa hovAthI svazaktithI jIva-karmonA bhedane jaNAve che. mokSa paNa sarvakarmothI sarvathA rahita Atma svarUpa che. AthI nIvALIvI tattvam eTaluM ja kahevuM joie. uttarapakSa A pramANe A satya che. paNa ahIM ziSyanI mokSamArgamAM pravRtti thAya e mukhya viSaya prastuta che. kono zemAM saMgraha thAya e kathana ahIM prastuta nathI. tethI jyAre ema kahevAmAM Ave ke Azrava-baMdha e baMneya mukhya tattvo saMsAranuM kAraNa che, ane saMvara-nirjarA e be mokSanuM kAraNa che, tyAre ziSya saMsAranA kAraNano tyAga karIne mokSanA kAraNamAM pravRtti kare, bIjI rIte nahi. AthI Azrava Adi cArano ullekha karyo che. mokSa mukhya sAdhya che e jaNAvavA mATe mokSano ullekha karyo che. ahIM puNya-pApane kahevAmAM A pramANe jarA paNa prayojana nathI. AnAthI jIvAdinA kramanuM prayojana kaheluM jANavuM.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-4 jIvAdinA kramanuM prayojana jigatamAM mukhya dravyo jIva ane ajIva e be ja che. jIva ane ajIva e bemAM mukhya dravya jIva che. AthI pahelAM jIvadravyano ane pachI ajIvadravyano ullekha karyo che. jIvatattvamAM ajIvana=kama) tattvano Azrava=praveza thAya che. jIvatattvamAM ajIva-karma tattvano Azraya thavAthI baMdha thAya che, eTale ke ajIva karmayugalo kSIranIravat ekameka banI jAya che. mATe ajIvatattva pachI Amravano ane Azrava pachI baMdhano ullekha karyo che. karmano baMdha thavAthI karmano udaya thAya che. karmanA udayathI saMsAranI cAra gatimAM paribhramaNa ane duHkhano anubhava thAya che, Ama duHkhanuM mULa kAraNa Azrava tattva che. AthI duHkha dUra karavA Azravano nirodha karavo joIe. Azravano nirodha eTale saMvara. AthI Azrava pachI saMvarano ullekha karyo che. karmathI sarvathA mukta banavA jema Azravano nirodha karavo joIe tema pUrve baMdhAyelAM karmonI nirjarA paNa karavI joie. AthI saMvara pachI nirjarA tattvano ullekha karyo che. saMvaranirjarAthI AtmA sarvathA karmarahita bane che. AtmAnI sarvathA karmarahita avasthA e mokSa che. mATe nirjarA pachI mokSatattvano ullekha karyo che.] have jIvAdinA lakSaNa Adine kahevAno avasara che. AthI bhASyakAra kahe che- jIva-ajIva Adi tattvone lakSaNathI ane bheda-prabhedathI vistArapUrvaka najIkamAM AgaLa kahIzuM. (1-4). TIkAvataraNikA- ete ca jIvAdayaH nAmAdibhedairanuyogadvAraiH tathA pratyakSaparokSAbhyAM pramANAbhyAM naigamAdibhizca vastvaMzaparicchedibhirnayaiH tathA nirdezasvAmitvAdibhiH satsaMkhyAkSetrAdibhizca prakArairadhigantavyAH, tatra vyApakatvAnnAmAdInAmAdAvebhirnirUpayannAha TIkAvataraNikArtha- A jIvAdi tattvone anuyoganA dvAra evA nAmAdi bhedothI, pratyakSa-parokSa e be pramANothI vastunA aMzano nirNaya karanArA nayothI, nirdeza-svAmitva Adi ane satu-saMkhyA-kSetra Adi
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-pa zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 prakArothI jANavA joie. temAM nAma Adi cAra vyApaka hovAthI(=dareka vastumAM ghaTatA hovAthI) prAraMbhamAM nAma Adi cAra bhedothI jIvAdi tattvonuM nirUpaNa karatA graMthakAra kahe che-- tattvonA nikSepano nirdeza-- 48 nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 1-5 // sUtrArtha- nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAra dvArovaDe jIvAdi tattvonI nyAsa = nikSepa tha zaDe che. (1-4) bhASyaM-- ebhirnAmAdibhizcaturbhiranuyogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArthaM nyAso nikSepa ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma, saMjJAkarma ityanarthAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH // yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti // dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhaGgaH / yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt / aniSTaM caitat // bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca dvividhA vakSyante / evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam / paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvato dravyamiti / yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam / devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidapyAhuH 'yad dravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / 'aNavaH
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 WAza' (6-ra6) "tamecca satpadAnta" (pa-ra6) rUti vAma: bhAvato-dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante / Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha / 'dravyaM ca bhavye' / bhavyamiti prApyamAha / bhU praaptaavaatmnepdii| tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArthaM nyAsaH kArya iti // 1-5 // bhASyArtha- A nAmAdi cAra anuyoga dvArothI jIvAdi tattvono nyAsa thAya che. vistArapUrvaka lakSaNathI ane vidhAnathI jANavA mATe nyAsa-nikSepa che. te A pramANe- nAmajIva, sthApanAjIva, dravyajIva ane bhAvajIva. nAma, saMjJA ane karma e zabdono eka artha che. cetanAvALA athavA acetana dravyanuM jIva e pramANe nAma karAya che te nAmajIva che. je kAi-pusta-citrakarma-akSanikSepa AdimAM jIva e pramANe je sthApanA karAya che te sthApanAjIva che. jema ke devanI AkRtivALo Indra, rudra, skaMda ane viSNu ema kahevAya che. guNa-paryAyathI rahita buddhithI sthApelo ane anAdi pAriNAmika bhAvathI yukta jIva dravyajIva ema kahevAya che athavA A bhAMgo zUnya che, arthAt dravya jIvavALo A vikalpa saMbhavato nathI. je ajIva hoya ane bhaviSyamAM jIva thAya te dravyajIva che. A aniSTa che. aupathamika, kSAyika, lAyopathamika, audayika ane pariNAmika bhAvavALA tathA upayoga lakSaNavALA bhAva jIvo che. bhAva jIvo saMsArI ane mukta ema be prakAranA AgaLa (a.2 sU.10mAM) kahevAze. e pramANe ajIva vagere sarva tattvomAM(=padArthomAM) anusaravuM=jANavuM. jIvAdinA paryAyavAcI zabdothI paNa nAmadravya-sthApanAdravya-dravyadravya bhAvathI dravya ema kahevAya che. je jIvanuM ke ajIvanuM dravya e pramANe nAma karAya che te kAi-pusta-citrakarma-akSanikSepa AdimAM je dravya e pramANe sthapAya che te sthApanAdravya che. devanI mUrtivALA indra, rudra, skanda
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 ane viSNu e sthApanAdravya che. guNa-paryAyathI rahita ane buddhithI sthApelA dharmAstikAya AdimAMthI koI eka dravyadravya che. keTalAko kahe che- dravyathI je caNuka vagere dravya thAya te dravyadravya che. te dravyadravya pudgala dravya ja che ema jANavuM. aNuo ane skaMdhonI saMghAta, bheda ane saMghAtabheda e traNa kAraNomAMthI koIpaNa eka kAraNathI utpatti thAya che ema AgaLa (a.5 sU.25-26mAM) kahIzuM. guNaparyAyavALA ane anya anya dharmone svIkAratA hovAthI pariNAma lakSaNavALA dharmAstikAya vagere dravyo bhAvadravya che. dravyo pariNAma lakSaNavALA che ema AgaLa (a.5 sU.37mAM) kahevAze. AgamathI prAbhRtane jANanAra guru dravyazabdano bhavya evo artha kahe che. dravya zabda bhavya arthamAM nipAta che. (pANinI vyA.a.5 pAda-3 sU.104mAM kahyuM che) bhavya eTale prApya ema kahe che. AtmAnapadI bhUdhAtu dhAtupAThamAM "yU prAta" ema prApti arthamAM kahyo che e pramANe je prApta karAya che athavA je prApta kare che te dravyo. A pramANe AdimAna ane anAdimAna evA jIvathI prAraMbhI mokSa sudhInA bhAvonA tattvane jANavA mATe nikSepa karavo joie. (1-5) TIkA- nAmasthApanAdravyabhAvata iti tRtIyArthe tasiH, nAmAdibhirjIvAdInAM nikSepaH kArya iti sUtrapiNDArthaH / enameva prakaTayannAha bhASyakAraH-'ebhi'rityAdi ebhiriti sUtroktaiH nAmAdibhiH-nAmasthApanAdravyabhAvaizcaturbhiriti nAmAdInAmupalakSaNavyavacchedArthaM saMkhyA, ihAdhikAre ebhirevetyarthaH, 'anuyogadvArai'riti anuyogaH-sakalagaNipiTakavyAkhyA tasya dvArANi-adhigamopAyAstaiH, kimityAha-'teSA'mityAdi, teSAmityanantaroktasUtroktAnAM, tAneva spaSTayati-jIvAdInAM tattvAnAmiti,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 kimityAha-'nyAso bhavati' viracanA kAryetyarthaH, kimarthamAdAvityAha"vistareNe'tyAdi, vistareNa-prapaJcena lakSaNato vidhAnatazcAdhigamAyeti, yaduktaM prAg lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadezyAma iti, tatra lakSaNavidhAnAbhyAmapyabhidhAne cazabdAt svabhedaprabhedaivistareNAdhigamAyeti, tatrApyupayogo lakSaNaM saMsAriNo muktAzcetyAdau upayogaH caturbhedaH saMsArazceti nAmAdinyAsavyAkhyAvatAraNena prapaJcAdhigamAyetyarthaH, AdAvukto'yaM sarvatrAvadhArayituM zakyata itibhAvaH / enamevopanyasya paryAyeNa vyAcikhyAsurAha-'nyAsa' ityAdi, nyAsaH kaH ?, ucyatenikSepa ityarthaH, etannAmAdi yathA lakSye'vatarati tathA'bhidhAtumAha'tadyathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, nAmajIva ityAdi, nAmnaiva jIvaH nAmajIvaH, jIvazabda ityarthaH, evaM sthApanA jIvAkArA pratikRtiH, evaM dravyaM tadguNaviyuktaH, evaM bhAvastadguNa iti, evaM catvAryApi tattvaM sarvebhyo'rthAnarthasiddheriti, yadvA ekasminneva zarIriNi catuSTayaM, tatra yo jIva itizabdaH pravartate sa nAmajIvaH, ya AkAraH karAdyavayavasannivezaH sa sthApanAjIvaH, vivakSayA jJAnAdiguNaviyuktatvaM dravyajIvo, jJAnAdiguNapariNatibhAktvaM tu bhAvajIva iti // samprati nAmAdInAM jIvavizeSaNatayopAttAnAM svArthaM lakSye darzayati-'nAme'tyAdinA, nAmeti kimuktaM bhavati ?-saMjJA nAma karaNamityanarthAntarametat, anena zabdenedaM vastvabhidhIyata itiyAvat, etadevAha-'cetanAvata' ityAdinA, cetanAjJAnaM sA yasyAsti taccetanAvat, tadviparItamacetanaM, 'dravyasyeti (tasya) pradarzanamidaM, guNakriyayorapi nAmAdicatuSTayapravRtteH, dravyavyatirekeNa vA guNakriyA'bhAvAt prAdhAnyakhyApanaparaM, atastasya dravyasya cintA na kriyate, vyavahArArthaM saMjJA-saGketaH kriyate, kIdRgityata Aha-'jIva' iti, itinA svarUpe jIvazabdaH sthApyate, jIva ityayaM dhvaniH taccedvAcyo'rtho nAmatayA(kriyate) niyujyate sa nAmajIva iti, sa ityanena
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 tatra cetanAvatyacetane vA yadRcchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati sa zabdo nAmajIva ityucyate, na tadvastUpAdhika iti, 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA' iti nyAyAt / samprati sthApanAjIvaM kathayati'yaH kASThapusta' ityAdinA, yaH sthApyate jIva iti sambandhaH, kaH sthApyate ? kASThapustAdiSvityAha-kASThaM-dAru pustaM-duhitRkAdi sUtracIvarAdiviracitaM citraM-citrakarAdyAlikhitaM, karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamabhisambadhyate, kASThakriyetyAdi, akSanikSepa iti sAmayikI saMjJA candanakAnAM, nikSepo racanA vinyAsa iti, ete kASThapustacitrakakSinikSepA AdiryeSAM racyamAnAnAM te kASThapustacitrakakSinikSepAdayaH, AdizabdazcobhAbhyAM sambandhanIyaH, kASThapustacitrakAdayo ye sadbhAvasthApanArUpAH tathA akSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpA ye teSu bahuSu 'sthApyate' jIvAkAreNa racyate-jIva iti yo jIvAkAro racitaH sa sthApanAjIvo'bhidhIyate, etaduktaM bhavati-zarIrAnugatasyAtmano ya AkAro dRSTaH sa tatrApi dRzyata itikRtvA sthApanAjIvo'bhidhIyate, nanu cAkSanikSepe nAstyasAvAkAra iti, ucyate- yadyapi bahIrUpatayA nAsti tathApi buddhyA sa racayitA tatra racayati tamAkAram, ata eva sthApanA nAmadravyAbhyAM sudUraM bhinnA, yato nikSipyamANaM vastu na zabdo bhavati, nApi tadbhAvaviyuktaM vivakSyate, kintvAkAramAtraM yattatra tadvivakSitamiti / sthApanAjIvaM dRSTAntena bhAvayati-'devatApratikRtivadi'tyAdinA, deva eva devatA tasyAH pratikRtiH-pratibimbaM, sA ca na saiva sahasrAkSazUlapANimayUravAhanAdirUpA, nApi tato'tyantabhinnasvabhAvA'nyaiva, kintu tatsamAnapariNAmarUpA tathApratItiriti, tadvat indro-devAdhipaH rudraHumApatiH skanda iti skandakumAraH, uttarapadalopAt, satyabhAmA satyeti yathA, viSNuH-vAsudevaH, rudrAdInAM na devatAkhyA zAstre, lokarUDhyA tvevamupanyAsaH, yathendrAdInAM pratikRtiH sthApitA satIndra iti vyapadizyate
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 tathA jIvAkRtirapi kASThAdiSu sthApitA jIva iti bhAvaH / adhunA dravyajIvamAha-'dravyajIva iti', itiH prakArArthaH, yo'yaM prakAraH prAgupanyastaH sa ucyate, 'guNaparyAyaviyukta' iti sahavartino guNA: caitanyasukhAdayaH kramavartinaH paryAyAH-tiryaGmanuSyAdayaH, guNAzca paryAyAzceti dvandvastairviyukto, rahita ityarthaH, nanu dravyaguNAderabhedapratijJAnAt kathametadityAha-'prajJAsthApitaH' prajJA-buddhistayA sthApitaH, guNAdibhedena buddhyA kalpitaH ityarthaH, sa eva vizeSyate-'anAdI'tyAdinA, anAdizcAsau pAriNAmikabhAvazca tena yuktaH, iha bhAva audayikAdirUpo'pi bhavati tadvyapohAya pAriNAmikagrahaNaM, asAvapyabhrendradhanurAdinAM sAdipAriNAmika ityanAdigrahaNaM, evamanAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate dravyajIva iti, asya kalpanayA dravyamAtratvAditi, tattvato nirviSayeyaM kalpanA, guNaparyAyaviyuktasya tasya vAndhyeyAdivadasambhavAt, bhUtabhAvibhavatparyAyayogyatA ceha dravyalakSaNaM na samastIti manyamAna Aha-'athavA zUnyo'yaM bhaGga' iti, niviSaya ityarthaH, etadeva spaSTayati'yasye'tyAdi, yasyeti vastunaH, hizabdo yasmAdarthe, ajIvasyacetanArahitasya sato-vidyamAnasya bhavyaM-bhaviSyat jIvatvaM-cetanAvattvaM syAd-bhavet sa dravyajIvaH syAt, bhAvijIvakAraNatayA, yadyevamapi sati ko doSa ityAha-'aniSTaM caitadi'ti, cazabdaH evakArArthaH, aniSTamevaitat, evaM hyajIvasya jIvabhAve jIvasyApyajIvabhAva iti siddhAntavirodhaH, Aha-evamapi virodha eva, yata uktaM"jattha u jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi a Na jANejjA caukkayaM nikkhive tattha // 1 // " tti, catuSTayasya vyApitoktA sA virudhyate, na, asya bAhulyaviSayatvAt, prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu sambhavAt, ihApi jIvapadArthajJastatra cAnupayukta iti dravyajIvopapatteH, tattathAbhAvena yogyatAlakSaNaM tu dravyatvamadhikRtya
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 55 bhASyakAreNAsya pratiSedhaH kRta iti, bhAvajIvamadhikRtyAha-'bhAvato jIvA' iti, atraikavacanoddeze bahuvacananirdezaH ekapuruSavAdanirAsArthaH, tathA cAhureke-'puruSa eveda'mityAdi, bhAvata iti ca tRtIyArthe tasiH, bhAvaiH saha ye vartanta ityarthaH, ata evAha- aupazamike'tyAdinA, aupazamikAdInAM bhAvAnAM lakSaNaM itthaM kramAbhidhAne prayojanaM ca dvitIyAdhyAyAdisUtre vakSyAmaH 'aupazamikakSAyiko bhAvA'vityatra (a.2 sU.1), tatazcaupazamikAdibhAvayuktAH, ityanena niHsvabhAvajIvavAdavyavacchedamAha, tathA cAhureke-"niHsvabhAvAH jIvAH saMvRtaiH santaH" "akAryAkaraNaikasvabhAvA" iti cAnye, 'upayogalakSaNAH' iti sAkArAnAkArasaMvillakSaNAH, te ca naikarUpAH, kintu ?, 'saMsAriNa' ityAdi, saMsAra uktalakSaNaH sa eSAmasti te saMsAriNo-nArakAdayaH, 'muktAzceti muktAH karmasambandhena, ete ekasamayasiddhAdayaH, cazabdAt saprabhedAH dvividhA vakSyante dvitIye'dhyAye, evaM jIve nAmAdinyAsamupadAjIvAdiSvatidizannAha-'eva'mityAdi, evamiti yathA jIve tathA ajIvAdiSu, apizabdAttadbhedeSvapi dharmAstikAyAdiSu, ata evAha'sarveSvi'ti vyAptyA anugantavyamiti-nAmAdicatuSTayaM kathanIyaM, yathA nAmAjIvaH nAmadhAstikAya ityAdi, evamidamakSaramAtragamanikayA nAmAdisvarUpaM vyAkhyAtaM, vastudharmatvaM caiteSAM sUkSmopapattibhiH saMmatyAdibhyo'vaseyaM, lezatastu darzyate-vastudharmo nAma, tatpratItihetutvAt, tathA lokasiddheH stutyAdau sukhAdibhAvAt stavaphalopapattezca, evaM sthApanA'pi vastudharmaH, taduddezena karaNAt bhedena pravRtteH tadAkArArAdhanAt taddhetukazreyaHsiddhezca, dravyabhAvau tu tasyaiva tathAbhavanAt sAdhudevAyudAharaNataH sujJAnAveva, iha ca nAmasthApane adhikRtavastubhinne kathaJcit ye te tadvata phalAsAdhanAt vastuni pravRttinimittAbhAvAt bahiHparyAyarUpe iti kecid vyAcakSate, na caitadanArSamityalaM prasaGgena // sAmprataM ye'pi
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 56 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 jIvAdInAM zabdAsteSvapyasya nAmAdicatuSTayasyAvatAra ityetat kathayannAha'paryAyAntareNApI'tyAdi, pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaraM tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAryaH, tadAha-'nAmadravya'mityAdi, etadbhASyaM nAmAdijIvavyAkhyAnena bhAvitameva yAvat kecidapyAhurityAdi, kecit punarbuvate, 'yad dravyato dravyaM bhavatI'ti yaditi tryaNukAdi, dravyata iti ca tRtIyArthe paJcamyarthe vA tasiH, dravyaiH sambhUya yat kriyate, yathA bahubhiH paramANubhistripradezikAdiH skandhaH, athavA tasmAdeva bhede paramANuddhipradezikAdizca tadravyadravyaM, dravyato dravyasyaiva bhavanAditi, etadvizeSa sthApayannAha-'tacce'tyAdi, taccaitad dravyaM pudgaladravyaM dravyameva bhavati, nAnyad dharmAdi ityevaM pratyetavyaM, dharmAderanyaiH sambhUyAkaraNAt, bhidyamAnAccAnyavastvanutpatteriti, pudgaleSu caivamutpAdo nyAyya ityetadAha-'aNava' ityAdinA, aNavaHparamANavaH skandhAzca-dvipradezikAdayaH saGghAtabhedebhyaH utpadyante, saGghAtAt skandhAH, bhedAdaNavaH, ityevaM vakSyAmaH paJcame'dhyAya iti // bhAvadravyamabhidhAtumAha-'bhAvato dravyANI'tyAdi, atra bhAvadravyamityekaM vinyasya bhAvato dravyANIti bahuvacananirdezaH parAbhimataM yadekaM vizvasya kAraNamabAdidravyaM, yathAhureke-'Apa evedaM khalvidamagre AsI'diti tadvyapohena dravyabahutvakhyApanArthaM, kAni tAnItyAha-"dharmAdIni paJca saguNaparyAyANI'ti, sahavarttino guNAH-amUrtatvAdayaH kramavarttina paryAyAHaguruladhvAdayaH, tadbhAJji, mA bhUdguNAdibhedena nityAnyevetyAha'prAptilakSaNAnI'ti, tAnyevAnyAnanyAMzca dharmAn pratipadyante pariNAmalakSaNAnItiyAvat tathA ca jIvo devAdibhAvena pariNamate pudgalAH kRSNAditvena dharmAdayastadgamanAdinimittatvena, 'vakSyanta' iti upariSTAt, prAptilakSaNAnIti yaduktaM sA na svamanISiketyAptAgamamAha- Agamatazce' tyAdinA, Agamata iti tasiH saptamyarthe, cazabdo'pizabdArthe, Agame'pi
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-pa zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 , pUrvAkhye kathyamAne 'prAbhRtajJa' iti vyAkaraNamUlayonibhUtazabdaprAbhRtajJo guruH kimityAha - 'dravyamitI' tyAdi, dravyamityasyArthaM tIrthakRt kimAheti paripRSTo jagAda - 'bhavyamAhe 'ti, etadapi sAmprataM kathamavagamyata iti cet zabdaprAbhRtavinirgatavyAkaraNazruteH, tadAha- 'dravyaM ca bhavya' iti, asyAyamarthaH-dravyamiti nipAtyate bhavyaM cedbhavati, bhavyamityapi sandehAspadameva keSAJciditi spaSTayati- 'bhavyamiti prApyamAha' prAptavyaM taistaiH svagataiH pariNativizeSairgatyAdibhiH prApnoti vA tAniti prApyaM, nanu cAyaM bhavatirakarmmakaH sattAbhidhAyI kathaM prApyamityanena karmAbhidhAyinA kRtyena bhavyamiti asyArtho vivriyate ?, ucyate, naivAyaM sattAbhidhAyI, kiM tarhi ?, prAptyabhidhAyI, curAdAvAtmanepadI, tadAha - 'bhU prAptAvAtmane' prAptyabhidhAyitA kathyate'nena, 'tadeva' miti prAptyabhidhAyitve satyayamartho bhavyazabdasya sa karmasAdhanapakSe, prApyante svadharmairyAni tAni bhavyAnyucyante, kartRsAdhanapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmANIti bhavyAnyucyanta iti, etadAha- 'prApyante prApnuvantIti vA dravyANIti, anye tu vyAcakSateAgamatazca prAbhRtajJa iti dravyaprAbhRtapadArthajJo bhAvadravyANi dravyamiti ca bhavyamityAdi noAgamato dravyalakSaNAbhidhAnapratipAdanaparamiti, etacca na bhASyakArAbhiprAyAnusArIti nAtIva zobhanaM vyAkhyAnaM, ananusAritvaM ca ' athavA zUnyo'yaM bhaGga' ityabhidhAnAt, yogyatAlakSaNameva dravyamasyAtrAbhipretamiti gamyate, anyathA jIvapadArthastatra cAnupayukto dravyajIva ityanena prakAreNAsyApi sambhavAt sa zUnyo na syAditi kRtaM vistareNa / samprati jIvAdInAM nyAsaM pradarzya teSAM paryAyasya dravyazabdasya anyeSAmapyevameva kArya ityatidizannAha - ' evaM sarveSA 'mityAdi, evaM yathA jIvAdInAM dravyazabdasya tathA 'sarveSAM' guNakriyAdizabdAdInAmiti (anAdimatAM) bhavyAbhavyAdInAM AdimatAM ca manuSyAdInAM paryAyANAM, 'jIvAdInAM (bhAvAnAM) mokSAntAnAM' sambandhinAmanAdimadAdInAM 'tattvArthA 57
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 dhigamArtha'miti tattvasya-paramArthasya bhAvasyAdhigamo-jJAnaM tadarthaM 'nyAsaH kArya' iti, buddhimatA mumukSuNA nikSepaH kArya ityarthaH // 1-5 // TIkArtha- nAmAdi vaDe jIvAdino nikSepa(sthApana) karavo joIe. sUtrano A saMkSipta artha che. Ane ja pragaTa karatA bhASyakAra kahe che- A nAmAdi cAra anuyoga dvArothI jIvAdi tattvono nikSepa thAya che. ahIM nAmAdinA upalakSaNano vyavaccheda karavA cAra saMkhyA kahI che, arthAt nAma Adi upalakSaNa che ema samajIne koI vadhAre saMkhyA na grahaNa kare e mATe "vatupa " e pramANe cAra saMkhyA jaNAvI che. A cArathI ja. anuyogadvAra- anuyoga eTale sakaLagaNipiTakanI(=dvAdazAMgInI) vyAkhyA. tenAM dvAro eTale tene jANavAnA upAyo. nikSepa thAya che, arthAt viracanA(=vibhAga) karavI joIe. nAmAdi cArano nikSepa prAraMbhamAM zA mATe kahe che evA praznanA uttarane bhASyakAra kahe chevistare rUDhi, vistArapUrvaka lakSaNathI ane prakArathI jANavA mATe nAmAdi cArano nikSepa prAraMbhamAM kahe che. lakSaNathI ane prakArathI AgaLa vistArathI kahIzuM. pUrve je kahyuM hatuM temAM lakSaNa ane prakArathI paNa kahevAmAM potAnA bhedo prabhedothI vistArathI jANavA mATe nAmAdi cAranuM prAraMbhamAM kathana che. temAM paNa upayoga jIvanuM lakSaNa che, jIvo saMsArI ane mukta ema be prakAranA che. ItyAdimAM upayoga, cAra bheda, saMsAra ityAdi zabdonI nAmAdinA nikSepapUrvaka vyAkhyA karavA vaDe vistArathI jANavA mATe nAmAdi cAranuM prAraMbhamAM kathana che. A (nAmAdi nikSepa) AdimAM(=prAraMbhamAM) kahyo hoya to badhA sthaLe avadhArI zakAya evo ahIM bhAva che. nyAsa zabdano ja ullekha karIne tenuM paryAyathI vyAkhyAna karavAnI icchAvALA bhASyakAra kahe che- cAsa: rUtyavi, nyAsano zo artha che? nyAsano nikSepa artha che. nAmajIva A nAmAdi jevI rIte lakSyamAM avatare che=ghaTe che te rIte jaNAvavA mATe kahe che- tadyathA ItyAdi, tathA prayoga udAharaNano prAraMbha karavAnA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 59 arthamAM che. "nAmanIva' ityAdi nAmathI ja jIva te nAmajIva, arthAt jIva evo zabda e nAma jIva che. jIvanA AkAravALI tasavIra sthApanAjIva che. jIvanA guNothI rahita jIva dravyajIva che. jIvanA guNothI yukta jIva bhAvajIva che. A pramANe cAreya tattva che. kemake cAreyathI arthanI ane anarthanI siddhi thAya che. athavA eka ja jIvamAM cAra ghaTe che. temAM jIva evo je zabda pravarte che te nAmajIva che. hAtha Adi avayavonI racanA rUpa AkAra te sthApanAjIva che. vivalAthI jJAnAdi guNothI rahita jIva dravyajIva che. jJAnAdi guNonA pariNAmavALo jIva bhAvajIva che. have jIvanA vizeSaNa tarIke grahaNa karelA nAma AdinA potAnA arthane lakSyamAM nAma ItyAdithI batAve che. nAma kone kahe che? saMjJA ane nAmakaraNa ekAWka che, arthAt A zabdathI A vastu kahevAya che e pramANe koI paNa vastunI saMjJA e nAma che. A ja viSayane vetanavata: ityAdithI bhASyakAra kahe che- cetanA eTale jJAna. cetanA jene hoya te cetanAvALo. tenAthI viparIta =cetanAthI rahita) acetana che. guNa ane kriyAmAM paNa nAma Adi cAra pravarte che ghaTe che mATe ahIM dravyano" ema batAvyuM che kahyuM che. athavA dravya vinA guNakriyA na hoya AthI dravyanI pradhAnatA batAvavA mATe "dravyano" ema kahyuM che. AthI ahIM dravyanI vicAraNA nathI karAtI. vyavahAra calAvavA mATe jIva evo saMketa karAya che. nava rUti e sthaLe rahelA rUti zabdathI potAnA svarUpamAM rahelo (ga, va, evo) jIva zabda sthApita karAya che. jIva evo je dhvani, e dhvanithI vAcya artha, dravyanA nAma tarIke joDavAmAM Ave te nAmajIva che. sa evA prayogathI cetana dravyamAM ke acetana dravyamAM svecchAthI je jIva zabda nAma tarIke joDavAmAM Avyo hoya tene batAve che. te zabda "nAmajIva' ema kahevAya che. artha=vastu (padArtha). abhidhAna=vastunuM nAma. pratyaya jJAna. A traNe samAna
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 nAmavALA che. dA.ta. ghaTa padArtha, ghaTa zabda ane ghaTanuM jJAna e traNemAM ghaTa e samAna abhidheyathI zabdathI vAcya che. sthApanAjIva have : vAiputa ityAdithI sthApanAjIvane kahe che- kAi eTale lAkaDuM. pusta eTale putrI Adie sUtaranA TukaDA AdithI banAvelI DhIMgalI, citrakAra Adie AlekheluM citra, caMdanakanI zAstramAM akSa evI saMjJA che. (jaina sAdhuo sthApanAcArya tarIke jeno upayoga kare che te caMdanakane zAstrIya paribhASA pramANe akSa kahevAmAM Ave che, arthAta akSa ane caMdanaka e baMneno samAna artha che.) nikSepa eTale racanA ke vinyAsa. nikSepaviSa padamAM rahela Adi zabda 8pustavitravarSa e sthaLe paNa joDavo. tethI artha A pramANe thAya- kASTha, pusta ane citrakarma vagere ke je saddabhAva sthApanA rUpa che temanAmAM, ane akSanikSepa vagere ke je asaddabhAva sthApanA rUpa che, te ghaNI vastuomAM jIva evI sthApanA karavAmAM jIva e pramANe jIvano AkAra racavAmAM Ave te sthApanAjIva kahevAya che. bhAvArtha A pramANe che- zarIrayukta AtmAno je AkAra jovAmAM Avyo che te AkAra temAM(=sthApanAmAM) paNa jovAmAM Ave che ethI te sthApanAjIva kahevAya che. prazna- akSanikSepamAM jIvano AkAra nathI. uttara- jo ke bAhyarUpe temAM jIvAkAra nathI. to paNa racanA karanAra puruSa buddhithI temAM jIvAkArane race che. AthI ja sthApanA nAmanikSepAthI ane dravyanikSepAthI ghaNI bhinna che. kAraNa ke nikSepo karAtI vastu(=jemAM sthApanA karAI rahI che te vastu) nathI zabda ane nathI to bhAvarahita dravya, kiMtu te vastumAM je AkAra che te AkAramAtra vivakSita che. - "revatApratikRtiva" ItyAdithI sthApanAjIvane dRSTAMtathI vicAre che. tevatApratitivat eTale devanI mUrtinI samAna. te mUrti sAkSAt
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvASigamasUtra adhyAya-1 61 sahasrAkSa=indra nathI, zUlapANI=zaMkara nathI, mayUravAhana=kRSNa nathI, tenAthI atyaMta bhinna svarUpavALI anya paNa nathI ja, kiMtu tenI samAna svarUpavALI che tevI pratIti thAya che. indra=devono adhipati, rudra=zaMkara, skaMda=skaMdakumAra, viSNu= mahAdeva(kRSNa). rudra Adine zAstramAM devo kahyA nathI. ahIM lokaruDhithI(=lokamAM deva tarIke manAya che tethI) deva tarIke ullekha karyo che. jevI rIte indra AdinI sthApita karAyelI mUrti indra che (A indra che) ema vyavahAra karAya che tema kASTha AdimAM sthApita karelI jIvanI AkRti paNa jIva che(=A jIva che) evo vyavahAra karAya che. dravyajIva have dravyajIvane kahe che- buddhithI(=svamati kalpanAthI) sthApita karAyela, guNaparyAyothI rahita ane anAdi pAriNAmika bhAvathI yukta jIva dravyajIva kahevAya che. dravyanIva rUti e sthaLe rahela kRti pada prakAra arthamAM che. pUrve je (dravya) prakArano ullekha karyo che te kahevAya che. guNa-- jIvanI sAthe rahenArA caitanya ane sukha vagere guNo che. paryAya--jIvanI sAthe kramathI rahenArA tiryaMca, manuSya vagere paryAyo che. prazna- dravya ane guNa Adino abheda mAnavAmAM Avyo che. to jIva guNa-paryAyothI rahita kevI rIte hoi zake ? uttara- guNAdino bheda buddhithI kalpelo che. (52mArthathI bheda nathI.) jIvanA ja vizeSaNane kahe che- anAdi mAsika bhAvathI yukta. auyika Adi bhAva paNa hoya che. tenI vacceTa karavA ahIM pAriNAmika evA zabdanuM grahaNa karyuM che
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 sUtra-5 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 AkAzamAM IndradhanuSya AdimAM rahelA sAdipAriNAmikano vyavaccheda karavA ahIM anAdi zabdanuM grahaNa karyuM che. guNa-paryAyothI rahita ane anAdi pAriNAmika bhAvathI yukta jIva kalpanAthI kalpita hovAnA kAraNe mAtra dravyathI hovAthI dravya kahevAya che. paramArthathI AvI kalpanAno koI viSaya nathI. kemake guNa-paryAyathI rahita jIvano vaMdhyAputranI jema saMbhava nathI. bhUtaparyAya ane bhAviparyAyanI yogyatA jenAmAM hoya e dravya che evuM dravyanuM lakSaNa ahIM ghaTatuM nathI ema mAnatA bhASyakAra kahe cheathavA AtadravyajIva e) bhAMgo zUnya che, arthAt viSayathI rahita che. A ja viSayane bhASyakAra spaSTa kare che- je padArtha ajIva hovA chatAM bhaviSyamAM jIva thAya che( jIva thavAnI yogyatA dharAvatuM hoya) te dravyajIva che. kAraNa ke te bhAvijIvanuM kAraNa che. jo A pramANe hoya to paNa temAM zo doSa che? evA praznano uttara kahe che. A aniSTa ja che. kAraNa ke jo ajIva jIva banI jato hoya to jIva paNa ajIva bane. AmAM siddhAMtavirodha che. (kyAreya jIva ajIva banato nathI ane ajIva jIva banato nathI.) pUrvapakSa A pramANe paNa virodha ja che. kAraNa ke kahyuM che ke- "jyAM je nikSepAne jANe tyAM badhA nikSepAne kahe ane jyAM badhA nikSepAne na jANe tyAM paNa cAra nikSepAne kahe." (anuyogadvAra gAthA-1) A pramANe cAra nikSepAnI je vyApakatA kahI che teno virodha che. uttarapakSa-e vyApakatA bahulatAnI(=moTA bhAge thavAnI) apekSAe che. anya sarva padArthomAM prAyaH saMbhave che. ahIM paNa je jIva jIva padArthane jANanAra che ane tenAmAM upayogathI rahita che te jIva dravyajIva che ema dravyajIva ghaTI zake che. ajIvamAM jIvarUpe banavAnI yogyatA rUpa dravyatvane AzrayIne bhASyakAre dravyajIvano niSedha karyo che.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 63 bhAvajIva have bhAvajIvane AzrayIne kahe che- je aupazamika, kSAyika, lAyopathamika, audayika ane pAriNAmika bhAvathI yukta hoya ane upayoga rUpa lakSaNavALA hoya te bhAvajIvo che. prazna- uddeza mAvagIva e pramANe ekavacanamAM karyo ane nirdeza nIvA: ema bahuvacanamAM karyo tenuM zuM kAraNa che ? uttara- eka puruSavAdanuM khaMDana karavA mATe Ama karyuM che. keTalAko kahe che ke puruSa pravevam ItyAdi, "A pratyakSa jaNAtuM cetana acetana svarUpa je bhUtakALamAM thayuM che ane je bhaviSyakALamAM thavAnuM che te sarva AtmA ja che." mAvataH e sthaLe ta{ pratyaya trIjI vibhaktinA arthamAM che. bhAvonI sAthe ja rahe che te bhAvajIvo che. AthI ja pami ityAdithI kahe che- aupathamika, kSAyika, lAyopazamika, audayika ane pariNAmika bhAvavALA tathA upayoga lakSaNavALA bhAvajIvo che. bhAvajIvo saMsArI ane mukta ema be prakAranA AgaLa kahevAze. aupathamika Adi bhAvonuM lakSaNa ane AvA kramathI kahevAnuM prayojana bIjA adhyAyanA prathama sUtramAM maumikSAyiau bhAvau e sthaLe kahIzuM. aupathamika Adi bhAvothI yukta ema kahIne svabhAvarahita jIvavAdano cheda karyo. keTalAko kahe che ke- "niHsvabhAva: gIvA: saMvRtai: santa:' AvaraNavALA thayA chatAM jIvo (jJAna-darzananA upayogarUpa) svabhAvathI rahita bane che. bIjAo kahe che ke- jIvo akArya karavAnA svabhAvavALA che. upayoga rUpa lakSaNavALA eTale sAkAra ane nirAkAra jJAnarUpa lakSaNavALA. te jIvo eka ja prakAranA nathI, kiMtu saMsArI ane mukta ema be prakAranA che. jemane saMsAra hoya te nAraka vagere jIvo saMsArI che. saMsAranuM lakSaNa pUrve (trIjA sUtranA bhASyanI TIkAmAM) kahI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-pa dIdhuM che. mukta eTale karmanA saMbaMdhathI chUTI gayelA. mukta jIvo eka samayasiddha vagere aneka prakAranA che. A be prakAranA jIvo prabhedothI sahita bIjA adhyAyamAM kahevAze. A pramANe jIvamAM nAmAdi nyAsa batAvIne ajIva AdimAM nAmAdi nyAsanI bhalAmaNa karatA bhASyakAra kahe che- vaM ityAdi, jevI rIte jIvamAM nAmAdinyAsanuM pratipAdana karyuM tevI rIte ajIvAdimAM paNa jANI levuM. api zabdathI tenA dharmAstikAya Adi bhedomAM paNa tevI rIte jANavuM. AthI ja kahe che- badhAmAM vyApakarUpe jANavuM, arthAt badhA padArthomAM nAmAdi cArane kahevA. jemake nAmaajIva, nAmadharmAstikAya vagere. A pramANe saMkSepathI nAmAdinA svarUpanuM vyAkhyAna karyuM. nAma Adi paNa vastuno dharma che e viSayane sUkSmayuktiothI saMmatitarka Adi graMthothI jANI levo. saMkSepathI ahIM batAvavAmAM Ave che- nAma vastudharma che, kAraNa ke nAma vastunI pratItinuM kAraNa che, lokamAM te rIte(=pratItinuM kAraNa che ema) siddha thayeluM che, nAmanI stuti AdimAM sukha Adi thAya che, arthAt sukhAdinI anubhUti thAya che. stavananA phaLanI saMgati thAya che=stavananuM phaLa ghaTe che. e pramANe sthApanA paNa vastudharma che. kemake sthApanA mULavastunA uddezathI karavAmAM Ave che, arthAt mULa vastune lakSamAM rAkhIne karavAmAM Ave che, mULa vastunA bhedathI pravRtti thAya che, arthAt sthApanA mULa vastuthI judI che e rIte sthApanAmAM pravRtti thAya che. (dharma dharmIthI kathaMcit bhinna che.) mULa vastunA AkAranI ArAdhanAthI tenA(=AkAranA) nimittathI kalyANanI siddhi thAya che. dravya ane bhAva e be nikSepA sahelAithI samajI zakAya tevA che. mULa vastu ja dravyarUpa ane bhAvarUpa bane che. jemake sAdhu ja bhAvasAdhu che. bhAvasAdhu ja dravyadeva che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 sUtra-5 zrI tavAthadhigamasUtra adhyAya-1 nAma-sthApanAke je mULavatuthI kathaMcit bhinna che te nAma-sthApanA mULa vastunA phaLanuM sAdhana nathI, arthAt tenAthI mULa vastune koI lAbha thato nathI, tathA te nAma-sthApanA mULa vastumAM pravRttinuM nimitta nathI, AthI nAma-sthApanA bAhyaparyAyarUpa che, arthAt mULa vastunA bAhyaparyAyarUpa che. (dravya ane bhAva mULa vastumAM ja je rIte hoya che te rIte nAma-sthApanA mULa vastumAM hotA nathI. mATe dravya ane bhAva AMtaraparyAya che ane nAmasthApanA bAhyaparyAya che.) Ama keTalAko mAne che. A mata maharSionA vacanathI viruddha nathI. prAsaMgika varNana ATaluM paryApta che. paryAyavAcI zabdomAM nAmAdi cAranI ghaTanA have jIva AdinA je (paryAyavAcI) zabdo che temAM paNa nAmAdi cAra nikSepAnuM avataraNa thAya ema kathana karatA bhASyakAra kahe che"yAntare gi" ItyAdi. mukhya zabdanA arthane kahenArA anya zabdo mukhya zabdanA paryAyo che. paryAyathI anya te paryAyAMtara. paryAyAMtarathI paNa paryAyavAcI zabdothI paNa) nAmAdi cArano nyAsa-nikSepo karavo joIe. tene kahe che- "nAma dravyam" ItyAdi, vidhyAhU: e bhASyanI pahelAnA A bhASyano artha pUrve karelA nAmajIva AdinA vyAkhyAnathI vicArAI ja gayo che. "vihu." ityAdi, keTalAko A pramANe kahe che- dravyathI je caNuka vagere dravya thAya te dravyadravya. dravyata: e sthaLe tam trIjI ke pAMcamI vibhaktinA arthamAM che. trIjI vibhaktinA arthamAM svIkArIe to artha A pramANe thAya- dravyo vaDe bhegA thaIne je karAya te dravyadravya. jemake- ghaNA paramANuo vaDe tripradezika vagere skaMdha karAya che. athavA ta{ pratyaya paMcamI vibhaktinA arthamAM svIkArIe to artha A pramANe thAya- dravyano bheda thatAM dravyamAMthI je paramANu ane ddhipradezika vagere skaMdha thAya te dravyadravya che. baMne artha pramANe dravyathI ja dravya thAya che. mATe te dravyadravya che. A viSayane vizeSathI nizcita karatA bhASyakAra kahe che- "tava" ItyAdi, te A dravyadravya pudgaladravya ja che, dharmAstikAya Adi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ da zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 anyadravya nahi ema jANavuM. kemake pudgala sivAyanA dravyo bhegA thaine dharmAstikAya Adine karatA nathI ane bhedAtA evA dharmAstikAya AdithI pudgala sivAyanI anya vastunI utpatti thatI nathI. A pramANe saMghAta-bhedathI utpatti pudgalomAM ja saMgata thAya che ema aLava: ityAdithI kahe che- aNuo=paramANuo. dvipradezika vagere kaMdho che. skaMdho saMghAtathI ane aNuo bhedathI utpanna thAya che ema ame pAMcamA adhyAyamAM kahIzuM. bhAvadravyane jaNAvavA mATe kahe che- mAvato vyApti ityAdi, ahIM (A sUtranA bhASyamAM) pahelAM bhAvadravyam ema ekavacanano ullekha karIne have bhAvato dravyApi ema bahuvacanamAM nirdeza dravyo ghaNAM che ema jaNAvavA mATe che. keTalAko A pramANe mAne che- "vizvanuM Adi kAraNa jala Adi dravya eka che." kahyuM che ke- "sRSTinI AdimAM kevaLa jala ja hatuM. (AthI kevaLa jalamAMthI ja A vizvanuM sarjana thayuM che.)" A matanuM khaMDana karavA ane dravyo ghaNAM che ema batAvavA mATe bahuvacanamAM nirdeza che. te dravyo kayA che te kahe che- dharmAvIni padma samuLaparyAyALi kRti, sadA dravyanI sAthe rahenArA arUpapaNuM vagere dharmo guNo kahevAya che. kramathI thanArA agurulaghu vagere dharmo paryAyo kahevAya che. guNo ane paryAyothI sahita dharmAstikAya vagere pAMca dravyo che. dravyo pariNAmI nitya che. guNa-paryAyonA bhedathI dharmAstikAya Adi dravyo nitya ja na thai jAo, arthAt dravyomAM guNa-paryAyono bheda(=parivartana) bhale ho, paNa dharmAstikAya dravyo to nitya ja(=sadA eka svarUpa ja) che ema koi na mAnI le, eTalA mATe kahe che- "prAptitakSaLAni" rUti te ja dravyo anya anya dharmone svIkAre che, arthAt dravyo pariNAma lakSaNavALA che te A pramANe- jIva deva Adi bhAvarUpe, puddagalo kRSNa Adi raMgarUpe, dharmAstikAya Adi jIva-pudgalanI gati AdimAM nimittarUpe pariName
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-5 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 che. dravyo pariNAma lakSaNavALA che ema ame have pachI (pAMcamA adhyAyamAM) kahIzuM. je kahyuM che te potAnI buddhithI nathI kahyuM. AthI gAmitaza ityAdithI ApanA Agamane kahe che- mAmati: e pramANe ta{ pratyaya saptamI vibhaktinA arthamAM che. zabda gapa zabdanA arthamAM che. jyAre pUrva nAmanA AgamanuM vyAkhyAna thaI rahyuM hatuM tyAre vyAkaraNanI utpattinuM mULa kAraNa evA zabdaprAbhUtane jANanArA ane dravya evA zabdano tIrthakare zo artha kahyo che ema pUchAyelA gurue kahyuM tIrthakare dravyazabdano bhavya evo artha kahyo che. Ama AgamamAM paNa zabdaprAbhUtane jANanArA gurue dravya zabdano bhavya evo artha kahyo che. prazna- A paNa(=dravya zabdano bhavya evo artha che e paNa) hamaNAM kevI rIte jANI zakAya? uttara-pUrvAntargata zabdaprAbhUtamAMthI utpanna thayelA vyAkaraNamAM tevo artha saMbhaLAya che. (vyAkaraNamAM) kahyuM che ke- dravya eTale bhavya. Ano artha A pramANe che- bhavya arthamAM ja dravya e pramANe nipAta thAya che. keTalAka jIvone bhavya zabdano zo artha che evI zaMkA rahe che AthI bhASyakAra (bhavya zabdanA arthane) spaSTa kare che- je prApya che te bhavya che. potAnA te te gati Adi pariNati vizeSothI je prApta karavA yogya che te prApya che athavA te te gati Adi pariNAma vizeSone je prApta kare che te prApya che. prazna- bhavya zabdamAM bhU dhAtu akarmaka ane sattA arthane kahenAro che, jyAre prApya zabda karmane kahenAro che. to karmane kahenArA prApya evA kRtyanuM(=kRdaMtanuM) bhavya evA arthamAM vivaraNa kema karavAmAM Ave che? uttara- bhavya zabdamAM pU dhAtu sattA arthane kahenAro nathI, kiMtu prApti arthane kahenAro che, tathA (dazamA gaNanA) curAdi dhAtuomAM che. A pAThathI dU dhAtuno prApti artha che. A pramANe bhU dhAtuno prApti artha nizcita
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-5 thaye chate manya zabdano artha A pramANe thAya- karma sAdhana pakSamAM svadharmothI(=te te gati Adi pariNati vizeSothI) je prApta karAya te bhavyo kahevAya che. kartRsAdhanapakSamAM te ja dharmone(=te te gati Adi pariNati vizeSone ja) prApta kare che ethI bhavyo kahevAya che. Ane ja bhASyakAra kahe che- je prApta karAya che ane je prApta kare che te dravyo kahevAya che. dravya zabdanA arthamAM matAMtara bIjAo kahe che ke, JAmatajI prAkRtajJaH e bhASyapATha AgamathI bhAvadravya kone kahevAya tene jaNAve che, dravyaprAmRta padArthano jJAtA jIva AgamathI bhAvadravya che. dravyamiti = mavyam ityAdi bhASyapAThano AgamathI dravyanA lakSaNanuM pratipAdana karavAmAM tatpara che, arthAt no AgamathI dravya kone kahevAya te jaNAve che. A vyAkhyAna bhASyakAranA abhiprAyane anusaranAruM na hovAthI bahu suMda2 nathI. kemake bhASyakAre "athavA A bhAMgo zUnya che" ema kahyuM che. AnAthI e paNa samajI zakAya che ke ahIM bhASyakArane yogyatA e ja dravya che" ema abhipreta che. anyathA, "jIvapadArthane jANanAro ane temAM upayogathI rahita jIvapadArtha dravyajIva che" e rIte paNa 'dravyajIva' e bhaMgano saMbhava che. ethI A bhaMga zUnya na rahe. ahIM vistArathI saryuM. jIvAdinA nikSepAne batAvIne have jIvAdinA paryAya evA dravyazabdano ane bIjA zabdono paNa A pramANe ja nikSepo karavo ema bhalAmaNa karatA bhASyakAra kahe che- "E sarveSAm" ityAdi, jevI rIte jIvAdi saMbaMdhI dravyazabdanA nikSepA karyA tevI rIte jIvathI prAraMbhI mokSa sudhInA padArthonA guNa-kriyA vagere zabdano Adi vinAnA bhavya-abhavya Adino ane AdivALA manuSyAdi paryAyono buddhimAna mumukSue nikSepa karavo joie. (1-5) 1. ahIM dravyazabda "jIvAdi dravyo" e arthamAM nathI, kiMtu nAma-sthApanA-dravya-bhAva e cAra nikSepamAM AvatA dravyanikSepanA arthamAM che.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkAvataraNikA - eteSAmevAdhigamamabhidhAtumAha TIkAvataraNikArtha- prazna-- nikSepa zA mATe karavo joie ? uttara- paramArthanA bodha mATe nikSepa karavo joie. jIvAdi tattvono ja bodha kevI rIte thAya te jaNAvavA mATe graMthakAra uhe che tattvone jANavAnAM sAdhano-- pramANanayairadhigamaH // 1-6 // sUtrArtha - prabhAza - nayothI jodha thAya che. (1-6 ) bhASyaM - eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhirnyastAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati // tatra pramANaM dvividham / 'parokSaM pratyakSaM ca' vakSyate / caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayo vakSyante // 1-6 // sUtra-ha 69 bhASyArtha-- krama pramANe kahelA ane nAmAdithI nikSepa karAyelA A jIvAdi tattvono pramANa ane nayothI vistRta bodha thAya che. temAM pramANa parokSa jane pratyakSa khema se prahAranuM (ja. 1 sU. 10mAM) ahevAze. DoI ( = darzanAro) anya nayavAdhthI prabhAza (pratyakSa-anumAna- upmaanzabda ema) cAra prakAranuM kahe che. naigama vagere nayo AgaLa (a.1 sU.34mAM) hevAze. (1-9) TIkA - pramANanayaiH karaNabhUtairvakSyamANalakSaNairadhigamo bhavati jIvAdInAmiti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitsayA''ha bhASyakAra:'eSA 'mityAdi prakramapradarzitAnAM jIvAdInAM tattvAnAmiti pUrvavad vyAkhyA, 'yathoddiSTAnA' miti yathAparipATyA sAmastyenAbhihitAnAM 'nAmAdibhirnyastAnA' miti nAmAdisUtre nAmasthApanAdibhirbhedairnikSiptAnAM, etadeva spaSTayati, adhigamopAyArthamupakSiptAnAmityarthaH, aneko jIvazabdavAcyo'rtha iti yathAprayojanaM tadvizeSAdhigamAya nyastAnAmiti bhAva:, kimityAha- 'pramANanayai' rityAdi, pramANanayaiH - jJAnavizeSarUpaiH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-6 'vistarAdhigamo bhavati' ekaikasya tata udghaTanAdapakRSTasya vistareNalakSaNavidhAnAkhyena 'adhigamaH' paricchedo bhavati, etaduktaM bhavati-yadA adhigamaH tadA na pramANanayAnvirahayya iti, pramANasaGkhyAniyamAyAha'tatra pramANa'mityAdi 'tatre'ti vAkyopanyAsArthaH, pramIyate'nena tattvamiti pramANaM, karaNArthAbhidhAnaH pramANazabda iti, AtmA sukhAdiguNakalApopeto matyAdinA sAdhakatamenAvabudhyate viSayamityarthaH, Aha-yadi tena karaNabhUtenAvabudhyate Atmeti tanavabodhakriyApramANatve evamavabodhAtmakamevetyaniSTAvAptiH, naitadevaM, svaparyAyasyaiva karaNatvAt, tasya kathaJcit tato'vyatirekAt, anvayavyatirekayogena citrasvabhAvatvAt, tena karaNabhUtenAtmA'vabudhyata ityupapannaM, tathAhi-bhinnaH grAhyagrahaNasvabhAvaH kriyAyAH kathaJcit abhinna AtmA tattvataH pramANaM, tadatra zAbdaM nyAyamadhikRtyopasarjanIkRtakriyAvatkriyAbhidhAyI pramANazabdaH, tadabhedAccAtmAvabodha iti na kazciddoSaH, evaM kartRsAdhanAdipakSeSvapi pramiNoti-avagacchatIti pramANamityevamAdiSvabhihitArthAnusArato bhAvanA kAryA, mukhyastvayaM pramANazabdaH karaNasAdhana eveti nAtra yatnaH, "dvividha'mityanena saGkhyAniyamamAha-dvividhameva, na trividhAdi, dvaividhyameva darzayati-'parokSaM pratyakSaM ca vakSyata' iti, parANi-dravyendriyANi manazca tannimittaM jJAnaM parokSamityAdi, dhUmAdagnijJAnavat, pratyakSaM punaraznAtyaznute vA'rthAnityakSaH-AtmA tasyAkSendriyamanAMsi anapekSya yat svata evopajAyate tat pratyakSam-avadhyAdi, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, etacca vakSyata upariSTAt "itthamupanyAse caivamevAnayorbhAva iti prayojanaM" 'caturvidhamityeke' iti caturvidhaM pratyakSAnumAnopamAnAgamabhedena eke sUrayo manyante, kathamityAha-'nayavAdAntareNa' yataH kecinnaigamAdayo nayAzcaturvidhamabhyupayanti, ata evAnuyogadvAreSu caturvidhamupanyastamiti, etacca yathA avasthitaM cAturvidhyaM tathA bhASyakAra
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-6 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 evottaratra darzayiSyati / evaM pramANAvayavaM nirbhidya vyutpattyAdidvAreNa nayAvayavaM vibhajayannAha-'nayAce'tyAdi, nayantIti nayAH, anekadharmAtmakaM vastu ekadharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayantItyarthaH, ete ca paJca naigamAdayo vakSyanta upariSTAt, ata eva sarvanayAvalambinaH pramANaM jJAnaM, amISAM bhedenAbhidhAnaM, tathAhi-pramANaM samastavastusvarUpaparicchedAtmakaM matyAdIti, ataH pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnaM, yata Aha-'evaM savvevi nayA micchAdiTThI'tyAdi, evaM ca kRtvA pramANazabdasyAbhyarhitatvAt sUtre pUrvanipAta iti na codyAvakAzaH / apare varNayanti-parasparApekSayA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante adhyavasAyAstaiH parasparApekSairjJAnaM samastavastusvarUpAlambanaM janyate, tadanavagatavastuparicchedAbhyupAyatvAt pramANaM, ye punarbhegamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA iti // 1-6 // pramANa ane nayothI jIvAdi tattvono bodha TIkArtha- karaNabhUta evA pramANa-nayothI jIvAdi tattvono bodha thAya che. pramANa-nayonuM lakSaNa have pachI kahevAze. A pramANe sUtrano saMkSipta artha che. vistArathI artha kahevAnI icchAthI bhASyakAra kahe che- thIm ItyAdi, prastutamAM batAvelA yathodiSTAnAM krama pramANe samUharUpathI kahelA, nAma-sthApanA Adi bhedothI nikSipta evA jIvAdi tattvono pramANa-nayothI vistArathI bodha thAya che. nikSita eTale vizeSa bodhanA upAyarUpe jemano najIkamAM ja nikSepa karavAmAM Avyo che te, arthAt jIva(Adi) zabdanA vAcya artha aneka hoya che, temAMthI kayA arthanuM ahIM prayojana che ema vizeSarUpe jANavA mATe jemano nikSepa karavAmAM Avyo che te. (jemake- nAmajIva, sthApanAjIva, dravyajIva, bhAvajIva e badhA jIva che. paNa temAM nAmajIva vagerenuM ahIM prayojana nathI, kiMtu bhAvajIvanuM prayojana che.) ahIM bhAvArtha A pramANe che- jemano nIvALIvAstrave e sUtramAM nAmanirdeza karyo che, ane nAmasthApanA. e
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-6 sUtramAM jemano nikSepa karyo che te jIvAdi tattvono vistArathI bodha pramANa-nayothI thAya che. vistArathI bodha- nIvAnIvA. e sUtramAMthI lIdhelA eka eka tattvano lakSaNa ane prakArothI thato bodha vistArathI bodha che. jIvAdi tattvonI vyAkhyA pUrvavata(cothA sUtramAM jaNAvyA mujaba) jANavI. pramANa-nayo jJAnavizeSa rUpa che. jyAre paNa bodha thAya che tyAre pramANa-nayo vinA bodha thato nathI. AthI pramANanI cokkasa saMkhyA batAvavA mATe bhASyakAra kahe che- taMtra pramALam ityAdi, taMtra avyaya vAkyanA prAraMbha mATe che. jenAthI tattvanuM jJAna thAya te pramANa. ahIM pramANa zabda ka2Na arthamAM che. sukhAdi guNasamUhathI yukta AtmA sAdhakatama evA mati AdithI potAnA viSayane jANe che. pUrvapakSa-- jo AtmA karaNarUpa mati AdithI jANe che to ajJAna rUpa kriyA pramANa banI. tethI ajJAnarUpa kriyAthI jJAna thAya ema thayuM. ajJAnarUpa kriyAthI jJAna thAya e aniSTanI prApti che. uttarapakSa- A A pramANe nathI. karaNa AtmAno ja paryAya che. karaNa AtmAthI kathaMcidU abhinna che. anvaya-vyatirekathI AtmAno vicitra svabhAva che. (AtmA hoya to karaNathI bodha thAya. AtmA na hoya to karaNathI bodha na thAya.) te karaNarUpa pramANathI AtmA jANe che e siddha thayuM. te A pramANe- paramArthathI grAhya-grahaNa svabhAvavALo ane kriyAthI kathaMcid abhinna AtmA pramANa che. tethI ahIM pramANazabda zabdanI nItine anusarIne jemAM kartA gauNa che tevI kriyAne kahenAro che. kriyA ane AtmAno abheda hovAthI AtmAne bodha thAya che. AthI koi doSa nathI. 1. karaNa eTale sAdhakatama. sAdhakatama eTale kAryamAM atyaMta upayogI. jemake vAtreLa sunAti / ahIM laNavA rUpa kAryamAM dAMtaraDuM karaNa che=atyaMta upayogI che.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-6 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 73 ahIM bhAvArtha A pramANe che- tattva jenAthI jaNAya che te pramANa evA zabdone pakaDIne vAdI kahe che ke- jANavAnI kriyA vinA to koI vastu jaNAya ja nahi. AthI kriyA pramANa banI. kriyA jaDa che-ajJAnarUpa che. ajJAnarUpa kriyAthI bodha -jJAna) kevI rIte thAya? ahIM samAdhAnamAM kahe che ke- kriyA ane AtmA abhinna che. AtmA jJAnasvarUpa hovAthI kriyA paNa jJAnarUpa che. AthI jJAnathI ja jJAna thAya che. paramArthathI to AtmA ja pramANa che. jo AtmA ja na hoya to jANavAnI kriyA koNa kare ? Ama AtmA ja pramANarUpa hovA chatAM jenAthI tattva jaNAya evI vyutpattimAM kriyA karanArane gauNa banAvIne kriyAne mukhya rAkhI che. AthI kriyA karaNa banI. kriyA ane karaNa kathaMcit abhinna che. tethI AtmAne bodha thAya che. e pramANe je tattvane jANe te pramANa evA kaThUMsAdhanapakSamAM paNa pUrvokta pramANe bhAvanA karavI. mukhyatAthI to A pramANa zabda karaNa sAdhana ja che, arthAt jenAthI jaNAya te pramANa evI vyutpattithI ja siddha thayelo che. AthI kaThUMsAdhanapakSamAM (zaMkA-samAdhAnAdi) prayatna karAto nathI. temAM pramANa be prakAranuM che ema kahIne saMkhyAnuM niyamana karyuM che, pramANa be prakAranuM ja che, traNa vagere prakAravALuM nathI. pramANanA be prakArane ja batAve che. pramANa parokSa ane pratyakSa ema be prakAre che. AnuM vizeSa varNana AgaLa (a.1sU.11-1ramAM) karavAmAM Avaze. parokSa- paranA nimittathI thatuM jJAna parokSa che. dravyandriyo ane mana AtmAthI para che. AthI temanA nimittathI thatuM jJAna parokSa che. jemakedhUmADo joine thatuM agninuM jJAna. pratyakSa- je padArthono upabhoga kare che athavA padArthomAM vyApI jAya che te akSa. AtmA padArthono upabhoga kare che athavA padArthomAM vyApI jAya che mATe akSa eTale AtmA. netra, indriyo ane mananI apekSA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-6 vinA potAnAthI ja AtmAne je jJAna thAya te pratyakSa. avadhijJAna Adi pratyakSa jJAna che. zabda avadhijJAna AdimAM aneka bhedonA saMgraha mATe che. pratyakSajJAna ane parokSajJAnane (vizeSathI) AgaLa kaheze. prazna- pahelAM parokSa ane pachI pratyakSajJAna kahevAmAM koI kAraNa che? uttara- jIvone pahelAM parokSajJAna thAya che pachI pratyakSajJAna thAya che mATe pahelAM parokSa ane pachI pratyakSajJAna kahyuM che. koIka AcAryo pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama ema cAra prakAranuM pramANa mAne che. kAraNa ke keTalAka naigama Adi nayo cAra prakAravALuM pramANa svIkAre che. AthI ja anuyogadvAra graMthamAM cAra prakAranA pramANano ullekha karyo che. A cAra prakAra je rIte che te rIte bhASyakAra ja AgaLa (1-35 sUtramAM) batAvaze. A pramANe pramANarUpa avayavanA vibhAgo karIne(=batAvIne) have vyutpatti Adi dvArA nayarUpa avayavanA vibhAgone karatA(=batAvatA) bhASyakAra kahe che- nacAza rUtyAti, je prApta kare te nayo, arthAt aneka dharmAtmaka vastunuM "A nitya ja che, athavA A anitya ja che" ema eka dharmathI nirUpaNa kare(=eka dharmavALI batAve) te nayo. naigama vagere pAMca nayone AgaLa (a.1 sU.34mAM) kaheze. AthI ja sarvanayonuM avalaMbana lenAruM jJAna amAre pramANa che. AthI ja nayonuM pramANathI alaga kathana karyuM che. te A pramANe- vastunA saMpUrNa svarUpanuM nirNayAtmaka mati Adi jJAna pramANa che. AthI pramANa samyajJAna che. nayo mithyAjJAna che. AthI kahyuM che ke "A pramANe badhAya namo mithyASTi che" ityAdi. AthI ja pramANa sanmAnita hovAthI sUtramAM pramANa zabdano pahelAM ullekha karyo che. AthI sUtramAM pramANa zabdano pahelAM ullekha kema karyo evA praznane avakAza raheto nathI. - naya-nayAbhAsa bIjAo A pramANe kahe che- parasparanI apekSA rAkhanArA naigama vagere nayarUpe kahevAya che naya tarIke oLakhAya che. e nayo daDha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 sUtra-7 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 nizcayarUpa che. parasparanI apekSAvALA nayothI vastunA saMpUrNa svarUpanA AlaMbanavALuM jJAna utpanna thAya che. te jJAna nahi jANelI vastunA nirNayanuM sAdhana hovAthI pramANa che. paNa je naigama vagere parasparanI apekSAthI. 2hita cha te nayAmAsa. cha. (1-6) TIkAvataraNikA- 'kiJcAnya'dityanenottarasUtraM sambandhayati, naitAvataiva vistarAdhigamastattvAnAM, yato'nyadapi vistarAdhigatau kAraNamasti, kiM tat ?, nirdezAdi, ke punarnirdezAdaya ityukta Aha TIvatA - kizcAnyad- mAnAthI 5chiin| sUtrano saMbaM5 43 che. tattvono vistArathI bodha ATalAthI ja thato nathI, kiMtu vistArathI bodha karavAmAM anya paNa kAraNa che. te kAraNa kayuM che? te kAraNa nirdeza vagere che. te nirdeza vagere kayA che? ema pUchAyelA graMthakAra kahe chenirdeza vagere cha dvArothI tattvano bodhanirdeshsvaamitvsaadhnaadhikrnnsthitividhaantH // 1-7 // sUtrArtha- nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti ane vidhAnathI (r)que tattvonu zAna thAya che. (1-7) / bhASyaM- ebhizca nirdezAdibhiH SaDbhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhavati / tadyathAnirdezaH / ko jIvaH / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / smygdrshnpriikssaayaam| kiM samyagdarzanaM dravyam / samyagdRSTijIvo'rUpI noskandho nogrAmaH // svAmitvam / kasya samyagdarzanamityetadAtmasaMyogena parasaMyogenobhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi / zeSAH santi // sAdhanam / samyagdarzanaM kena bhavati / nisargAdadhigamAdvA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 bhavatItyuktam / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNopazamena kSayopazamAbhyAmiti / adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vaacym| AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / parasannidhAnaM bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM bAhyAbhyantarasannidhAnamityarthaH / kasminsamyagdarzanam-AtmasannidhAne parasannidhAne ubhayasannidhAne iti / AtmasannidhAne tAvat jIve samyagdarzanaM, jIve jJAnaM, jIve cAritramityetadAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti yathoktA vikalpAH / ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti // sthitiH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlam / samyagdRSTirdvividhA / sAdiH saparyavasAnA, sAdiraparyavasAnA ca / sAdisaparyavasAnameva ca samyagdarzanam / tajjaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamAni sAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / saMyogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazceti // vidhAnam / hetutraividhyAt kSayAditrividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA- kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // 1-7 // bhASyArtha-A nirdeza vagere cha anuyoga dvArothI jIvAdi sarvapadArthonA tattvono vividha rIte vistArathI bodha thAya che. te A pramANe che- niza-prazna-04 oche ? uttara- je dravya aupazamika vagere bhAvothI yukta hoya te jIva che. samyagdarzananI parIkSAmAMprshn- zuM sabhyarzana dravya cha ? uttara- samyagdarzana e jIvano guNa che. A guNa jene hoya te jIva samyagdaSTi kahevAya. jIva rUpAdi dharmothI rahita che tethI samyagdarzana
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 77 arUpI che. paMcAstikAya skaMdha svarUpa che. samyagdarzana noskaMdha, nogrAma che. no zabda dezavAcI che, arthAt samyagdarzana skaMdha paNa nathI ane skaMdha rahita paNa nathI. tema grAmamAM samajavuM. svAmitva- prazna samyagdarzana kone hoya ? uttara- samyagdarzana AtmasaMyogathI, parasaMyogathI ane ubhaya saMyogathI thAya che ema kahevuM. AtmasaMyogathI samyagdarzana jIvanuM che. parasaMyogathI samyagdarzana jIvanuM, ajIvanuM, be jIvonuM, be ajIvonuM ane ghaNAM jIvonuM, ghaNAM ajIvonuM evA vikalpo che. ubhaya saMyogathI jIvanuM, no jIvanuM. be jIvanuM, be ajIvanuM. ghaNAM jIvonuM ane ghaNAM ajIvonuM evA vikalpo nathI. bAkInA vikalpo che. sAdhana- prazna- samyagdarzana konAthI thAya ? uttara- samyagdarzana nisargathI ke adhigamathI thAya che ema pUrve kahyuM che. temAM nisarga pUrve kahevAI gayo che. adhigama eTale samavyAyAma. ubhaya (nisarga ane adhigama ema ubhaya) paNa darzanAvaraNIyakarmanA kSayathI, upazamathI ke kSayopazamathI thAya che. adhikaraNa- AtmasaziyAna, parasamiyAna ane ubhayasannidhAnanI apekSAe adhikaraNa traNa prakAranuM kahevuM. AtmasannidhAna eTale atyaMtarasannidhAna. parasannidhAna eTale bAhyasannidhAna. ubhayasannidhAna eTale bAhya ane atyaMtara ema baMne sakriyAnonuM mizraNa. prazna- samyagdarzana konAmAM hoya? uttara- samyagdarzana AtmasannidhAnamAM, parasannidhAnamAM ane ubhayasaridhAnamAM hoya che. AtmasaridhAnamAM eTale jIvamAM samyagdarzana hoya, e rIte jJAna jIvamAM hoya che, cAritra jIvamAM hoya che vagere jANavuM. bAhyasannidhAnanI apekSAe jIvamAM samyagdarzana hoya, nojIvamAM samyagdarzana hoya. A vikalpone pahelA kahyuM tema jANI levA. 11 7.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 ubhayasinnadhAnamAM paNa asadbhUta ane sadbhUta bhaMga vikalpo pUrve kahyA mujaba jANavA. sthiti- prazna- samyagdarzana keTalA kALa sudhI rahe ? uttara- samyagdarzana sAdi sAnta ane sAdi anaMtakALa sudhI rahe. sAdi sAnta samyagdarzana jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI sAdhika chAsaTha sAgaropama sudhI rahe che. sAdi anaMtabhAMge samyagdarzana sayogI kevalI, zailezI prApta kevalI ane siddhane hoya che. 78 vidhAna- samyagdarzananI utpattimAM traNa kAraNa hovAthI kSAyika vagere traNa prakAranuM samyagdarzana che. samyagdarzanane rokanArA (anaMtAnubaMdhI kaSAyarUpa) karmanA ane darzanamohanA kSaya AdithI samyagdarzana utpanna thAya che. te A pramANe- kSayathI utpanna thayeluM samyagdarzana kSAyika che, upazamathI utpanna thayeluM samyagdarzana aupazamika che, kSayopazamathI utpanna thayeluM samyagdarzana kSAyopazamika che. ahIM aupamika, kSAyopazamika ane kSAyika e traNamAM pachI pachInA samyagdarzanamAM vizuddhi vadhAre hoya che. (1-7) TIkA- na tAvannirdezAdIneva vyAcaSTe, sambandhavAkyameva smrthyti'minne'tyAdri, mizra, vazAt pramALanayasavAvimizra, mizruti sAmAnyazabdanirdeze na vizeSAvagatirastyato vizeSArthamAha - (nirdezAdibhiriti ) nirdezazabdena nirdeze sati neyattAparijJAnamastIti, samAse cAvyaktAbhidhAnaM prasiddhaM, na sUtrAdapIyattAsambhAvyeta, ata: 'SaDbhi'rityAha, ukte'pi SaDbhirityasmin kimetAni vyAkhyAdvArANi uta neti yA''zaGkA tannirasanAyAha- anuyogadvAraiH, vyAkhyAntarairityarthaH, eSAM ca vyApitA'sti nAstIti AzaGkAvyudAsAyAha - 'sarveSAmiti, ukte'pi caitasminnabhAvo sarvazabdenopAttastannirAcikIrSayA''ha 'bhAvAnA' miti, abhAvo hi vyarthatvAt prayAsasya na tadviSayametaditi kathayati, bhAvA ', ',
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 apyanyamatAbhimatAH santyatattvarUpA ityato dvayamupAdatte-'jIvAdInAM tattvAnA'mityetat, te ca jIvAdayaH kimebhiH samAsena nirUpyante uta vyAsenetyata Aha-'vikalpaza'iti, zasazca kArakasAmAnyAdvidhAnamiti tRtIyArtha eSa iti, etat kathayati-'vistareNe'tyanena, ukte'pi caitasminnasampUrNameva vAkyaM syAt, yadi pUrvasUtrAdadhigata ityetannAnuvartate, ato'nuvartata iti kathayati-adhigama iti, sattAM ca padArtho na vyabhicarati yadyapi tathApi anyAsyAH kriyAyA nAdhyAhAraH karttavyaH, tatazca-bhavatItyAha, anenaiva sUtrasamudAyo vyAkhyAtaH, avayavArthaM tu vyAkhyAnayannAha-'tadyathe' tyAdi, yathaite bhAvyante nirdezAdayastathA kathyante, nirdeza iti vyAkhyeyAvayavopanyAsaH, asya tUddezapUrvakatvAt prazne sati nirdezopapatteretadvyAcikhyAsayaivoddezamAha-'ko jIva'iti, kiM dravyaM guNaH kriyeti pRSTe nirdizati- aupazamikAdI'tyAdi, aupazamikAdayo vakSyamANAsta eva bhAvAH tathAbhavanAdAtmanaH tairyuktaH dravyaM jIvaH, na dravyamAnaM, nApi kevalA bhAvAH, ubhayamityarthaH 1 / svAmitvAdayo jIve'bhyuhyA anayA dizeti na darzitavAn, vayaM tu darzayAmaH, svAmIprabhustadbhAvaH svAmitvaM, jIvo hi kasya prabhuH ?, jIvasya vA ke svAmina ? iti, ucyate, jIva eko'vadhI('dhi)kRtaH dharmAdInAmastikAyAnAM svAmI, yataH sarveSu mUrchA yAtyupalabhate paribhuGkte zarIratayA vA''datte ataH sarveSAM jIvaH svAmI, jIvasyApi jIvAH anye tanmUrchAkAriNaH svAmino bhavanti 2 / sAdhyate yena tat sAdhanaM, kena cAtmA sAdhyate ?, ucyate, nAnyenAsau, satatamavasthitatvAt, bAhyAn vA pudgalAnapekSya devAdijIvastaiH sAdhyata iti, taiH svasthAnaM nIyata itiyAvat 3 / adhikaraNamAdhAraH, kasminnAtmA ?, nizcayasya svAtmapratiSThatvAt Atmani, vyavahArasya zarIrAkAzAdau sthitaH, AtmarUpAdanapagamaH / / kiyantaM kAlameSa jIvabhAvenAvatiSThate ?, bhava(cakra)maGgIkRtya sarvasmin
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra kAle, devAdastu bhavAnaGgIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThata iti 5 / vidhAnaM prakAraH, katiprakArA jIvAH ?, trasasthAvarAdibhedAH, evaM zeSA api siddhAntAnusAriNyA dhiyA avalokya pAramArSaM pravacanaM vAcyAH, granthagauravabhayAttu nAdidriye bhASyakAra:, tathA yadarthaM zAstrapravRttistatrApi yojanAM nirdezAdInAM kurvannAha - 'samyagdarzanaparIkSAyA'mityAdi, yadA samyagdarzanaM parIkSyate tadApi samyagdarzanaM kiM guNaH ? kriyA ? dravyamiti pRSTe nirdezA bhavanti, ucyate - dravyaM, kathaM ?, ye jIvena zubhAdhyavasAyavizeSeNa vizodhya pudgalAH pratisamayamupabhujyante ataste samyagdarzanasya nimittaM, tadupaSTambhajanyatvAt tattvArthazraddhAnapariNAmasya, tatazca kAraNe kAryopacArAt dravyaM samyagdarzanaM, mukhyayA vRttyA tu tattvArtha zraddhAnarUpa AtmapariNAmaH so'pi nAtmavyatirikta eveti dravyamityuktaM, Aha- yadi yathoktAH pudgalAstadupaSTambhajanyo vA''tmapariNAmaH samyagdarzanaM na tarhi kSINadarzanamohanIyasya chadmasthakevalisiddhajIvasya samyagdarzanamityukte Aha- 'samyagdRSTirjIva' iti samyak - zobhanA sadasatpadArthAvalokinI dRSTiryasya sa kSINadarzanamohanIyasya samyagdRSTirjIva iti, etaduktaM bhavati - kSINe darzanamohanIye na samyagdarzanI bhaNyate, kiM tarhi ?, samyagdRSTireveti, ataH siddhasAdhyatetibhAvaH, sa punaH kSINadarzanamohaH kiM rUpI ?, netyAha- 'arUpI' avidyamAnaM rUpamasyetyarUpI, sarvvadharmmAdiSu kSepyaH, nAsau rUpAdidharmmasamanvitaH, amUrta Atmeti, chadmasthakevalinoryadyapi karmmapaTaloparAgastathApyAtmA na svabhAvamapajahAti, AgantukaM hi karmmarajo malinayatyAtmAnamabhrAdivaccandramasaM, siddhAstu sarvathApyarUpA eva, sa eva samyagdRSTiH idAnImAzaGkyeta - kiM skandho grAma iti, tannirAsAyAha- 'no skandhaH' arUpatvAdeva na skandhaH-pudgalAdirUpaH, svapradezAGgIkaraNAttu syAt skandhaH, athavA paJcAstikAyasamuditAH skandhaH, nozabdasya taddezavAcitvAnnoskandhaH 80 >
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 81 samyagdRSTiH, evaM nogrAmo'pi vaktavyaH, caturdazabhUtagrAmaikadezatvAt samyagdRSTeriti / samprati svAmitvazabdoccAraNAt svAmItyanena 'kasya' svAminaH samyagdarzanamiti, uddezavAkyamevaM kRtvA pravRttaM-kiM yatsamavAyyetat tasyaivaitat, uta tadutpattinimittabhUtasyAnyasyApi, vyavahArArthamAzrIyate ? iti, ucyate, mukhyena tAvat kalpena yad yatra samavetaM tat tasyaiveti, vyavahArArthaM tu nimittabhUtasyApyAzrIyate, etadAha-'AtmasaMyogene'tyAdi, AtmasaMyogena-Atmasambandhena, yadA hyutpadyamAnasya samyagdarzanasya parato'pi nimittAt pratimAdikAt nApekSA kriyate pratimAdestadA'sau pariNAma Atmani samaveta itikRtvA sa evAtmA tena pariNAmena tAni tattvAnyevamabhimanyeta ata AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanaM, jIvasya svAminaH samyagdarzanaM-ruciriti, 'parasaMyogene'ti paraM-sAdhupratimAdi vastu tannimittIkRtya zraddhAnapariNAma upajAyate tataH sa pariNAmastatkartRka iti tasya vyapadizyate, atra parasaMyoge SaD vikalpA bhavanti-jIvasyetyAdayaH, yadA'sya jantoH paramekaM munimAlambya kriyAnuSThAnayuktaM sA rucirupajAyate, kSayopazamo hi dravyAdipaJcakamurarIkRtya prAdurasti, ato bahiravasthitasya sAdhorutpAdayituH sA ruciH, svaM kumbha iva kumbhakArasyeti, evamekamajIvAkhyaM padArthaM pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH samupajAyate'tastadA tasyaivAjIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti, yadA punarbI sAdhU nimittaM kSayopazamasya vivakSitau nAtmA tadA jIvayoH samyagdarzanaM, yadA punarajIvau pratimAkhyAvubhau nimittIkRtau tadA tayoH svAmitvavivakSAyAM tat samyagdarzanamiti, yadA punarbahavo jIvAH sAdhavastasyotpattau nimittaM bhavanti tadA jIvAnAM samyagdarzanaM, na tu yatra samavetamiti, yadA punarbahvIH pratimA bhagavatAM dRSTvA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati tadA ca tAsAmeva tatkartRkatvAt nAtmana iti, 'ubhayasaMyogene ti yadA''tmano'ntaraGgasya bahiraGgasya ca sAdhvAdestadvivakSyate tadA ubhau
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 tasya samyagdarzanasya svAminau bhavataH ityubhayasaMyogo'bhidhIyate, atra ca lAghavika AcAryo heyAn vikalpAnAdarzayati, AdeyAH punarupAttavyatiriktAH, ayaM tAvadatra vikalpo na sambhavati-jIvasya samyagdarzanamiti, yato'nena SaSThyantena samyagdarzanasya yaH samavAyyAtmA sa vA bhaNyate bAhyo vA tIrthakarAdiH yamavalokya sa tAdRzaH pariNativizeSaH samudabhUditi ?, tatra yadyAtmA samavAyI sambadhyate nAsti tadA parasya sambandhaH, ubhayasaMyogena caitaccintyate, athavA yadi tIrthakarAdirabhisambadhyate tadA nAtmAbhisambandhaH, ataH tyAjya evAyaM vikalpaH, evaM nojIvasyeti, ajIvasyetyarthaH, ekasyAH pratimAyAH vivakSitatvAdubhayasaMyogAbhAva iti heyo vikalpaH, tathA jIvayoH samyagdarzanamiti na sambhavati, yasmAdvA tatra samavAyinau puruSau svAmitayA vivakSitau, mama ca samyagdarzanamasya ca samyagdarzanamutpannamiti, yatastu tadAlambyotpannaM tasyAvivakSitasvAmitayA utpAdanimittayozcobhayasaMyogo vivakSitaH atastyajyate, tathA ajIvayoH samyagdarzanamiti, dvayoH pratimayorAlambanIkRtayorbhedena tadvivakSitaM, yatra tu samavetaM tatrAvivakSA, atastyajyate ayamapi vikalpaH tathA paJcamo'pi tyAjya:-jIvAnAmiti, atra bahava eva samyagdarzanasamavAyino vivakSitA jIvAH-asya cAsya cAsya ceti, na tu yenAlambanena teSAmutpannaM tasya tat samyagdarzanaM vivakSitaM, tasmAdayamapi tyAjyaH, SaSTho'pyajIvAnAmiti tyajyate, AlambyAnAM bahUnAM pratimAnAmetat samyagdarzanaM vivakSitaM, yatra tUtpannaM tadavivakSitamiti tyAjya eSa SaSTho vikalpaH, evamete ubhayasaMyogavivakSAyAM SaDapi tyaktAH, AdeyA api SaDeva, yathA jIvasya ca jIvasya ca, yasya tadutpannaM tasya ca tatpariNantuH yaM ca nimittIkRtya sAdhumupajAyate tadarzanaM tasya ca taditi, ubhayorvivakSitatvAt sa tattvena vikalpaH sambhAvyate 1 / tathA yasya tadutpannaM yasya ca vivakSitaM yAbhyAM ca dRzyamAnAbhyAM
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sAdhubhyAM tadutpAditaM tayozca sAdhujIvayostat samyagdarzanamubhayatrApi satattvena vivakSitatvAjjIvasya jIvayozca dvitIyo vikalpaH 2 / tathA yasya tadutpannaM yasya ca vivakSitaM yaizca dRzyamAnaiH sAdhubhistadutpAditaM teSAM ca sAdhujIvAnAM tat samyagdarzanaM, ubhayatrApi satattvena vivakSitatvAt jIvasya jIvAnAM ca tRtIyo vikalpaH 3 / tathA yasya tadutpannaM tasya ca vivakSitaM yayA ca dRzyamAnayA pratimayA ajIvarUpayotpAditaM tasyAzca taditi, tadA jIvasya ca tasyAzca pratimAyAH taditi sambhAvyate vikalpo jIvasyAjIvasya ceti 4 / tathA jIvasya yasya tadutpannaM yAbhyAM pratimAbhyAM dRzyamAnAbhyAM tadutpAditaM ubhayatra vivakSitatvAt sambhAvyate ayaM vikalpo-jIvasyAjIvayozceti 5 / tathA yasya tadutpannaM yAbhizca pratimAbhidRzyamAnAbhirutpAditaM sarvatra vivakSitatvAjjIvasyAjIvAnAM ceti bhaGgakaH sambhAvyate 6 / etadAha-'zeSAH santi' SaDityarthaH, 2 / samprati tRtIyaM dvAraM parAmRzannAha-'sAdhana miti, sAdhyate-nirvaya'te yena tat sAdhanaM, atra pRcchya mAnaM, tadAha-'samyagdarzanaM kena bhavati' yA'sau ruciH suvizuddhasamyaktvadalikopetA sA kena bhavatIti ?, ata Aha-'nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktaM' etat kathayati-na tAveva nisargAdhigamau tAdRzIM ruciM janayataH, kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmaNAM janyante, tataH kSayopazamAdeH samyagdarzanaM bhavati, tAvapi ca nisargAdhigamau karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH, tatastAbhyAmuttarottaraM kSayopazamaM vizuddhaM vizuddhataramApAdayamAnAbhyAM yadA prativiziSTaH kSayopazamaH ApAdito bhavati tadA tasmAt prativiziSTAt kSayopazamAt samyagdarzanaM bhavatIti kathayati, tatra nisarge bahu vaktavyamiti prAk taddarzitameva, ekena ca vAkyena na zakyaM tat samastaM darzayitumityatidizati 'tatra nisargaH pUrvoktaH', adhigamo'lpavicAratvAdekena vAkyena, samastAdhigamopasaMhArabhAvAdAha-'adhigamastu samyagvyAyAma'iti, gurvAdi
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 samIpAdhyAsinaH zubhA kriyA samyagdarzanotpAdane zaktA sA samyagvyAyAma ityucyate, 'ubhayamapI'tyAdi, ubhayamapIti-nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM, tau ca nisargAdhigamAvubhAvapi, kathaM bhavataH ?, ata Aha 'tadAvaraNIyasye'tyAdi, tasya-tattvArthazraddhAnalakSaNasya samyagdarzanasya yadAvaraNIyam-anantAnubandhyAdi karma tasya karmaNaH kSayeNa-uktalakSaNenopazamena ca kSayopazamAbhyAmiti ca prApyata iti / atra kazcidAhatadAvaraNIyasyeti tattvArthazraddhAnalakSaNajJAnAvaraNIyaM gRhyate, jJAnAvaraNIyavajjite karmaNi prAya AvaraNIyavyavahArAbhAvAt, ata eva darzanaM jJAnamiti, etaccAyuktaM, jJAnAvaraNIyasyopazamAbhAvAt, syAdetat, satyametat, kintu mohanIyopazamAt yo jJAnAvaraNIyakSayAdiH tataH samyagdarzanamiti, tadapyayuktaM, upazameneti pakSAntaropanyAsAnupapatteH, hetoH phalAt pUrvamupAdAnAt atiprasaGgAcca, sAtAdyudayAdapi kvacid jJAnAvaraNIyakSayAdibhAvAdaudayikaprasaGgAditi yatkiJcidetat, tasmAt samyagdarzanAvArakamityanenAnantAnubandhyAyeva tadAvaraNIyamuktamiti na doSaH 3 / sampratyadhikaraNadvAraM parAmRzati-'adhikaraNa'miti, adhikriyate yatra tadadhikaraNaM AdhAraH-Azraya iti, sa ca AdhArastrividhaH-AtmA vA yat samavetaM darzanaM mukhyataH, upacArAt paratra bhavati, yatrAzvAdau samyagdRSTirvyavasthitaH tasminnapi tat, ubhayavivakSAyAM cobhayatra tat Atmani paratra ca, etadeva traividhyaM darzayannAha-AtmasannidhAnenAtmanyeva sthitamityarthaH parasannidhAnena paratra sthitamiti, Atmasthamapi tadasmin pakSe na vivakSyate, ubhayasannidhAnenAtmani paratra ceti vAcyaM, AtmasannidhAnamiti cAsyArthaM suhRdbhUtvA kathayati-AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH, AtmaivAdhAra AtmasannidhAnaM, prasiddhatareNa sa(sva)zabdenAbhyantarasannidhAnamiti vyapadiSTaM, AntaraH-Asannastasya samyagdarzanasyeti, parasannidhAnamiti cAsyArthaM vivRNoti-'bAhyasannidhAnaM' bAhyam-AsanAdi, yatrasthasya
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 samyagdarzanabhAva iti, evamubhayabhAvanA kAryA, adhunA''dhAre trividhe kathite parasyaitadeva sandehakAraNaM jAtaM-kva tarhi samyagdarzanamiti ?, pRcchati- kasmin samyagdarzanaM' athavA anyathA praznaH, samyagdarzanamityeSa guNaH, guNasya AzrayeNa bhavitavyaM, sa punarAzrayaH kimabhyantara AtmA uta bAhyaM pratimAdi vastu yadupaSTambhenopajAtaM ! utobhayamiti praznita Aha-'AtmasannidhAne tAvadi'tyAdi, AtmAdhAravivakSAyAM jIve samyagdarzanaM, tasya anyatrAdarzanAt, yathA samyagdarzanamevaM jJAnacAritre apIti, etadAha-'jIve jJAnaM jIve cAritra'miti, na ca jJAnadarzanacAritrANi virahayya anyo jIvo'stIti, kAlpanikamupadizati, kathaM ?, yadA tAvajjIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhArabhAvaM pratipadyete, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanaM, yadA jIve jJAnaM tadA darzanacAritrayorAdhAratA, yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanagocarAt cAritramAdheyamiti, 'etadAdI'ti, etAni-jJAnAdIni Adiryasya guNAntarasya tadetadAdi, tadapi jIve AdhAre dRzyaM bhavyAbhavyatvAdi 'bAhyasannidhAnena jIve samyagdarzana'mityAdi, nanu cAtmanyevopalabhyata ityuktaM kathamidAnIM parasminnapi vyapadizati ?, ucyate, na yadeva yatrAvibhAgenAvasthitaM tadeva tatretyucyate, kintu anyatrApi vyavasthitamanyatropadizyate, yathA paryaMkastho gehe devadattaH, gehastho nagara iti, jIve samyagdarzanAdItyAdayo vikalpAH pUrvaM bhAvitA eva, ihApyAdhArabhedaM kevalamuccArayatA sarvaM tathaiva bhAvanIyaM, ubhayasannidhAnenAbhUtAH sadbhUtAzca SaDeva yathoktA bhaGgA eva vikalpAH bhaGgeSu vA vikalpA iti, atrAha- svAmitvAdhikaraNArthayorna kazcidarthabheda iti kimarthaM bhedAbhidhAnaM ?, ucyate, ekatra sambandhavivakSA paratrAdhAravivakSeti, asti cAnayorbhedaH devadattasya putro nagarAsanAdau tiSThatIti yathA 4 / sthitidvAraM spRzati-'sthiti'riti, etad vivRNoti-'samyagdarzanaM kiyantaM kAlamutpannaM sadavatiSThate, 'kAlAdhvano riti dvitIyA, prazna
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra yiturayamabhiprAyaH-prAgabhUtvA mithyAdRSTerdarzanamAvizcakAsti, yaccotpattimat tat sAdi saparyavasAnaM dRSTaM manuSyAdivat, kiJcit sAdiraparyavasAnaM siddhatvAdivat, AcAryo'pi praznAbhiprAyAnurUpamevottaramAha-'samyadRSTirdvividhetyAdi, dvividheti sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA cetyevaM dvividhA, zobhanA dRSTiH samyagdRSTiH kA ca zobhanA ?, yA zuddhakarmmadalikakRtA yA ca darzanamohanIyakSayAt trayANAM bhavati chadmasthasya zreNikAderiva, aparA bhavasthasyApAyasaddravyaparikSaye kevalinaH, aparA siddhasyeti, tatra yA apAyasaddravyavartinI zreNikAdInAM ca sadddravyApagame bhavati apAyasahacAriNI sA sAdisaparyavasAnA, yasmin kAle zreNikAdibhirdarzanamohasaptakaM kSapayitvA rucirAptA sa AdistasyAH, yadA tvapAyaH-AbhinibodhikamapagataM bhaviSyati kevalajJAna utpanne so'nto'syAH samyagdRSTeH, etadAha - 'sAdiH saparyavasAne'ti, yA tu bhavasthakevalino dvividhasya sayogAyogabhedasya siddhasya vA darzanamohanIyasaptakakSayAdapAyasaddravyakSayAccodapAdi sA sAdiraparyavasAneti, yasmin kAle darzanamohanIyaM kSapayitvA prAptA sa AdistasyAH, evametattattvamityevaMvidhA yA ruciH sA na kadAcit tasyApaiSyatIti, evaM yathAkramamupanyastaM svayaM vyAkhyAnayati, sAdisaparyavasAneti yaduktaM tasyedaM vyAkhyAnaM - 'sAdisaparyavasAnameva ca samyagdarzanaM' yaccApAyasaddravyavati tacca samyagdarzanamitIha bhaNati yacca saddravyavirAme apAyasambhave zreNikAdInAM tacca bhaNati kathaM ca sAdIti ?, saha AdinA varttata iti sAdiH, yasmin kAle mithyAdarzanapudgalAn vizodhya sthApayati samyagdarzanatayA tadA sAdiH yadA tvanantAnubandhyudayAt punarmithyAdarzanatayA pariNAmamAneSyati kSapayitvA vA tAn samyagdarzanapudgalAn kevalI bhaviSyati tadA saparyavasAnaM, saha paryavasAnena - antena yadvarttate tat saparyavasAnameva samyagdarzanaM, yadA ca darzanasaptakaM kSapayitvA , 86
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 87 2 prApnoti zreNikAdiH sa Adistasya, kevalaprAptAvanta iti, tat punaH samyagdarzanaM sAdisaparyavasAnaM zuddhadalikasahavarttinI ruciH kiyantaM kAlaM bhavatIti yat purastAccoditaM tadbhAvayannAha - 'tajjaghanyene'tyAdi, 'supsupe'ti samAso bhavati, atyantasaMyoge kAlasya dvitIyA, etaduktaM bhavati-tathA samyagdarzanaM kazcijjanturdve ghaTike tatpariNAmamanubhUya punarmithyAdarzanIbhavati kevalI vA parataH, evaM jaghanyAM sthitimAkhyAyotkRSTAM nirUpayannAha-'utkRSTene'tyAdi, utkarSeNa kiyantaM kAlamAste ?, SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni tadbhAvanA - ihASTavarSe samyagdarzanamadhigamya samAsAditadIkSaH pUrvakoTiM vihRtya aSTavarSonAmaparicyutasamyagdarzanaH vijayAdInAM caturNAmanyatamasmin vimAne udapAdi sthitAvutkRSTAyAM, trayastriMzatsAgaropamasthitiH, tatkSayAcca pracyutya manujeSu sahadarzana: samutpannaH punastenaiva prakAreNa saMyamamanuSThAya tadeva vimAnaM tAvatsthitikamanuprAptaH punaH sthitau kSINAyAmakSINatattvArthazraddhAnaH saMyamaM prApyAvazyaMtayA siddhyati, evaM dve trayastrizatau SaTSaSTiH pUrvakoTitrayAtiriktA, acyutakalpe vA dvAviMzatisAgaropamasthitiH tisro vArA: samutpadyate, tataH paraM avazyaMbhAvinI tasya siddhiriti / yaduktaM purastAt 'samyagdRSTirdvividhA-sAdisaparyavasAneti so'Mzo bhAvitaH sthitireva sAdiraparyavasAneti yo'MzaH sa (taM) bhAvayati anena - 'samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA sayoga' ityAdinA, saha yogaiH - manovAkkAyalakSaNaiH sayogaH kevalI, utpanne kevalajJAne yAvat zaileza na pratipadyate tAvat sayogakevalI, zailezIpratipattau tu niruddhayogaH, etadevAha - 'zailezIprApta' iti, zilAnAM samUhAH zailAsteSAmIzo meruH tasya bhAvaH zailezI, acalatetiyAvat, tAM prAptaH, sa ceyAn kAlo jJeyaH - madhyamayA vRttyA paJca hrasvAkSarANyuccAryante yAvat tataH paraM siddhyatyeva, eSa dvividho'pi kevalI sayogAyogAkhyaH, bhavasthaH sAdyaparyavasAnasamyagdRSTirucyate,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 siddhazca sarvakarmaviyuta iti, yataH sAdirapyasau ruciH na ca kadAcidapaiSyatIti, samyagdRSTiH sAdiraparyavasAneti cetyayaM strIliGganirdezaH bhavasthakevalinaH sayogasyAyogasya ca siddhasya ca tasya rucerananyatvakhyApanArtho, nAsau tato'nyeti, athavA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA yA'bhihitA tAmanubhavati sayogAdiriti 5 / samprati vidhAnadvAraM parAmRzannAha-'vidhAna'miti, vidhIyate taditi vidhAnaM-bhedaH prakAra iti, nanu ca sAdhanadvArairabhihita eva bhedo nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanamiti, kiM punarbheda AkhyAyate ?, ucyate, tatra na samyagdarzanasya bhedaH pratipipAdayiSitaH, kintu nimittaM, tatra kSayAdi yadutpattau kAraNatAM pratipadyate tadbhedo vivakSitaH, iha tu tena nimittena yatkAryamupajanitaM tasya bhedaH pratipAdyate, evaM ca kRtvA vakSyamANasaGkhyAdvArasyAsya ca vidhAnadvArasya (sAdhanasya) ca spaSTa eva bhedo nidarzitaH syAt, vidhAnaM samyagdarzanasya bhedakaM kSayasamyagdarzanamupazamasamyagdarzanaM kSayopazamasamyagdarzanamiti, saGkhyAdvAre tu tadvatAM bhedaH pratipAdyate, kiyat samyagdarzanaM ?, kiyantaH samyagdarzanina ityarthaH, nirNayavAkye'pi cAsaGkhyeyAni samyagdarzanAnItyasmin asaGkhyeyAH samyagdarzanina ityarthaH, matupo lopAdabhedopacArAt arzAdipAThAdvA, tasmAd yuktaH trayANAM sAdhanavidhAnasaGkhyAdvArANAM paraspareNa bheda iti, samprati bhedakathane pravarttamAna ekasyAzcAbhedarucerayuktarUpe(ktA bhinnate)ti manyamAnaH kAraNaupAdhikaM bhedaM darzayannAha-'hetutraividhyAt kSayAdi trividha'mityAdi, tisro vidhA yasya sa trividho hetuH, anyapadArthaH, trividhasya bhAvaH traividhyaM, hetostraividhyaM hetutraividhyaM tasmAddhetutraividhyAt, vartamAnasAmIpyAdivat samAsaH, hetutraividhyapradarzanAyAha-'kSayAdi trividhaM samyagdarzana miti kAryanirdezaH eSaH, na ca tribhiH sambhUyaikaM janyate mRdudakagomayairivopadezanakaM, kintu kSayeNAnyaiva rucirAtyantikI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 89 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sakaladoSarahitA''virbhAvyate, kSayopazamenApi cAnyAdRzyeva, tathopazameneti, ataH trividhaM samyagdarzanaM yat kArya kSayAdihetubhiH, ke punaste hetavaH ? iti, ucyate, kSayAdayaH, kasya ca kSayAdayo'ta Aha'tadAvaraNIyasye'tyAdi, tasya-samyagdarzanasyAvaraNIyam-AcchAdakaM zazilAJchanasyevAbhrAdi tasya, 'karmaNa'iti pRthagbhUtasya karmaNo, na vAsanAdeH, etadeva spaSTayannAha-'darzanamohasye'ti, anantAnubandhyAdedarzanasaptakasyetyarthaH, cazabdaH zeSaprakRtyAnuguNyasamuccayArthaH, avadhAraNArtha ityanye, darzanamohasyaiva na paThantyevAnye, tatazca tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya 'kSayAdibhya' iti kSayakSayopazamopazamebhyastadbhavati, 'tadyathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, 'kSayasamyagdarzana'mityAdi, tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAderupajAtatvAdevamabhidhIyata iti bhAvaH, 'atra ce'tyAdi, atreti eSu kSayAdisamyagdarzaneSu yathA kAryabhedo'bhyupagataH evaM prakarSabhedo'bhyupagantavya iti kathayatyetaccazabdaH, taM ca prakarSa darzayannAha-'aupazamike'tyAdi, pUrvaM ca kSayasamyagdarzanaM pradhAnatvAdupanyasyedAnI prakarSasya nidarzyatvAdante tadupanyasyati, upazamena-udayavighAtarUpeNa nirvRttamaupazamikaM, kSayeNa-parizATarUpeNopazamena ca nirvRttaM kSAyopazamikaM, kSayeNa nirvRttaM kSAyikam, ata eSAmaupazamikAdInAmimAM racanAmAzritya parasparasya vizuddhiprakarSo-nirmalatA svacchatA tattvapariccheditetyarthaH, aupazamikaM hi samyagdarzanaM sarvamalImasamalpakAlatvAt, bhUyazca mithyAtvagamAt, yato'ntarmuhUrttamAtraM bhaved, yadi ca kAlaM tatrastho na karoti, evaM sati mithyAdarzanameva pratipadyata ityAgamaH, tasmAccaupazamikAt kSAyopazamikaM samyagdarzanaM vizuddhataraM, bahukAlAvasthAyitvAd, yata utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni taduktam, ata eva ca tasya vastuparicchedaspaSTagrahaNasAmarthyamanumAtavyam, AgamAccAsmAt, tatazca kSAyikaM vizuddhatamaM, sarvakAlAvasthAyitvAt spaSTavastuparicchedAcceti // 1-7 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 TIkArtha- kevaLa nirdeza Adine ja kahe che ema nahi, kiMtu saMbaMdhavALA vAkyanuM paNa samarthana kare che. mizra ItyAdi, A nirdeza AdithI ane zabdathI pramANa, naya, sat AdithI tattvono vistArathI bodha thAya che. pazca(=emanAthI) ema sAmAnya zabdano nirdeza karavAmAM vizeSano bodha na thAya. AthI vizeSa artha mATe kahe che- nirvezAmika ti, nirdezAdi zabdathI sAmAnya svarUpa kahevA chatAM niyatasaMkhyAnuM jJAna thatuM nathI. samAsamAM kathana aspaSTa ja hoya e prasiddha che. (ethI) sUtrathI paNa niyatasaMkhyAnI saMbhAvanA thaI zakatI nathI. AthI pabi: ema kahyuM. miema kahevA chatAM zuM A cha vyAkhyAnA dvAro che ke nahi evI je AzaMkA tene dUra karavA mATe kahe che- anuyodi: A cha vyAkhyAnA dvAro(=upAyo) che, arthAt vyAkhyAnA anya prakAro che. A anuyogadvAro badhAM ja tattvonAM che ke nahi? evI AzaMkAne dUra karavA mATe kahe che"sarveSAm' ti, badhAya tattvonA anuyogadvAro che. "badhAyanA" ema kahevA chatAM sarva zabdathI bhAvanuM grahaNa karyuM nathI. tethI tenuM nirAkaraNa karavAnI icchAthI kahe che- "mAvAnAm ti, abhAvamAM prayatna karavo e vyartha che. AthI A vivaraNa abhAva saMbaMdhI nathI ema kahe che. bhAvo paNa anyadarzanone abhimata che, paNa atattva rUpa che. AthI gIvAnAM tasvInAm e be vizeSaNono ullekha karyo che. nirdeza AdithI jIvAdi tattvonuM nirUpaNa saMkSepathI che ke vistArathI che? evA praznanA uttaramAM kahe che- " vindhaza: ti, pratyaya badhA kArakamAM lAge che. ahIM trIjI vibhaktimAM che, arthAt vividha rIte. vistare evA padathI Ane kahe che, arthAt vividha rIte vistArathI jIvAdi tattvono bodha thAya che. nirdeza Adi cha dvArothI tattvono bodha nirdezAdika anuyoga dvArothI bhAvasvarUpa jIvAdi sarvatattvono vividha rIte vistArathI ema kahevA chatAM jo pUrvasUtrathI adhigama e padanI anuvRtti na hoya to vAkya adhUruM ja rahe. AthI pUrvasUtrathI adhigamapadanI anuvRtti hovAthI kahe che- "dhAma:"rUti. padArtha sattA vinA hoto nathI,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 arthAt dareka padArthanI sattA avazya hoya che, to paNa bIjI kriyAno adhyAhAra na karavo joie. tethI mati e pramANe kahe che. ATalA varNanathI sUtranA samudita arthanuM vyAkhyAna karyuM. have sUtranA avayavArthanuM vyAkhyAna karatAM bhASyakAra kahe che- "tathA' ityAdi, nirdeza vagere vyAkhyAdvAro je rIte vicArAya che te rIte kahevAya che. (1) nirdeza- nirdeza e pada vyAkhyAna karavA yogya avayavano ullekha che. 'nirdeza uddeza pUrvaka hoya che. AthI prazna thAya to nirdeza ghaTe. AthI nirdezanuM vyAkhyAna karavAnI icchAthI ja bhASyakAra uddezane kahe che- je nIvaH ti, jIva zuM dravya che? guNa che? kriyA che? evo prazna thaye chate nirdezane kahe che- saupamAvi ityAdi, have kahevAze te aupazamika vagere bhAvo che. kemake AtmA te pramANe (upazama Adi rUpe) thAya che. aupazamika Adi bhAvothI yukta jIva dravya che. jIvamAtra dravya ja che ema nahi, tathA kevaLa bhAvasvarUpa paNa nathI, kiMtu dravya ane bhAva ema ubhayasvarUpa che, arthAt jIva dravya che ane aupazamika Adi bhAvothI yukta paNa che. A rIte ja jIvamAM svAmitva vagere anuyogadvAro vicAravA yogya che. AthI bhASyakAre jIvamAM svAmitva vagere anuyogadvAro batAvyA nathI. paNa ame batAvIe chIe. (2) svAmitva- svAmI eTale mAlika. svAmIno bhAva te svAmitva. jIva kono svAmI che? athavA jIvanA koNa svAmI che? evA praznano uttara kahevAya che. prastuta eka jIva dharma vagere astikAyono svAmI che. kAraNa ke jIva badhAmAM mUcha kare che, badhAne prApta kare che, badhAno paribhoga kare che, athavA badhAne zarIrarUpe grahaNa kare che, AthI jIva badhAno svAmI che. jIvanA paNa tenA pratye mUchI karanArA jIvo svAmI thAya che. 1. nirdeza eTale vastunuM vizeSathI varNana karavuM. uddeza zabdanA kevaLa nAmathI ullekha karavo, prazna karavo vagere aneka artho che. temAM ahIM uddeza zabda prazna arthamAM che. uddezane kahe che eTale praznane kahe che
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 (3) sAdhana- jenAthI jIva siddha karAya te sAdhana. jIva konAthI siddha karAya che? evA praznano uttara kahevAya che- jIva bIjA vaDe siddha karAto nathI. kAraNa ke sadAya rahelo che. athavA bAhya (karmarUpa) pugalonI apekSAe deva Adi jIva pudgalothI siddha karAya che, arthAt pudgalo vaDe jIva svasthAne laI javAya che. (4) adhikaraNa adhikaraNa eTale AdhAra. AtmA zemAM rahe che? nizcayanayathI AtmA AtmAmAM rahe che. kAraNa ke potAnAmAM rahelo che. vyavahAranayanI apekSAe AtmA zarIra-AkAza AdimAM rahelo che. AtmA zarIra AdimAM rahevA chatAM potAnA svarUpathI rahita banato nathI. (5) sthiti- AtmA jIvasvarUpe keTalo kALa rahe che? bhavacakranI apekSAe sarvakALe jIvasvarUpe rahe che. devAdinA bhavone AzrayIne jyAM jeTalI AyuSyanI sthiti hoya tyAM teTalo kALa rahe che. (6) vidhAna- vidhAna eTale prakAra. jIvo keTalA prakAranA che? jIvanA tra-sthAvara Adi bhedo che, e pramANe bAkInA bhedo paNa siddhAMtane anusaranArI buddhithI parama RSionA pravacanane joIne kahevA. graMtha gauravanA bhayathI bhAgyakAre batAvyA nathI. samyagdarzanamAM nirdeza Adi dvArothI vicAraNA (1) nirdeza-tathA jenA mATe (samyagdarzanAdi mATe) zAstranI pravRtti che temAM (samyagdarzanAdimAM) paNa nirdeza AdinI yojanAne karatA bhASyakAra kahe che - "samparzanaparIkSAyAm' ityAdi, jyAre samyagdarzananuM nirIkSaNa karAya che tyAre paNa samyagdarzana zuM guNa che? zuM kriyA che? zuM dravya che? ema prazna karyo chate nirdezo thAya che. ahIM uttara kahevAya che- samyagdarzana dravya che. prazna- kevI rIte? uttara- jIvavaDe zubhAdhyavasAya vizeSathI je pudgalo vizuddha karIne dareka samaye bhogavAya che te (karmanA) pudgalo samyagdarzananuM nimitta che.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 kemake tattvabhUta padArthonI zraddhAno pariNAma te pugalonI sahAyathI thAya che. tethI kAraNamAM kAryano upacAra karavAthI samyagdarzana dravya che. mukhyavRttithI to samyagdarzana tattvabhUta padArthonI zraddhArUpa AtmapariNAma che. te AtmapariNAma paNa AtmAthI bhinna nathI. AthI samyagdarzana dravya che ema kahyuM che. jo yathokta pudgalo ke pugalonI sahAyathI utpanna thayela AtmapariNAma samyagdarzana che to jemanuM darzanamohanIya kSINa thayuM che te chadmastha, kevalI ane siddhajIvane samyagdarzana na hoya ema kahyuM chate bhASyakAra kahe che-sASTirnIvala ti, samya eTale zubha(=suMdara). zubha eTale sarvapadArtho satu-asatu rUpa che ema jonArI, jenA darzanamohanIyano kSaya thaI gayo che evA je jIvanI dRSTi zubha che te samyagdaSTi. ahIM bhAvArtha A pramANe che- darzanamohanIya karma kSINa thaye chate jIva samyagdarzanI nathI kahevAto, kiMtu samyagdaSTi ja kahevAya che. (samyagdarzana jene hoya te samyagdarzanI. A vyAkhyA pramANe kSaNa darzanamohanIya jIvamAM samyagdarzana na hoya. paNa samyagU che dRSTi jenI evI vyAkhyAnA AdhAre samyagdarzana hoya. kemake dRSTi ane darzana e baMne zabdano artha eka ja che. AthI samyagdarzanI zabda ane samyagdaSTi zabdamAM mAtra vyutpattino bheda che. padArthamAM bheda nathI.) AthI pUrvapakSInA kathanamAM siddhasAdhyatA che. (je siddha thayeluM hoya ene siddha karavAno prayatna karavo te nyAyazAstra pramANe siddhasAdhyatA nAmano doSa che.) kSINa darzanamoha jIva zuM rUpI che? nA, ema uttara kahe che- (rUpI nathI) arUpI che. jene rUpa na hoya te arUpI. A pramANe sarva (rasa-gaMdha-sparza Adi) dharma AdimAM praznottarI karavI ane (rasa Adino) niSedha karavo. AtmA rUpa Adi dharmathI yukta nathI. AtmA arUpI che. jo ke chabastha 1. bAdi zabdathI paryAyo samajavA.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 ane kevaLI jIvone karmasamUhano uparAga hoya to paNa AtmA svabhAvane choDato nathI. jema vAdaLa vagere caMdrane malina karI zake nahi tema AgaMtuka karmaraja AtmAne malina karI zakatI nathI. siddho to sarvathA arUpI ja che. te ja samyagdaSTi hamaNAM AzaMkA karAya che ke te skaMdha che? grAma che? tenA nirAkaraNa mATe kahe che- samyagdaSTi rUparahita hovAthI ja pudgalAdi svarUpa skaMdha nathI. AtmAnA pradezonI apekSAe skaMdha rUpa che athavA samudita pAMca astikAya skaMdha che. no zabda deza vAcI hovAthI samyagdaSTi noskaMdha che. (kAraNa ke samyagdaSTijIva paMcAstikAya rUpa skaMdhanA ekadeza rUpa che, arthAta pAMca skaMdhamAno eka skaMdha che). e pramANe nogrAma aMge paNa kahevuM, arthAt samyagdaSTi jIva nogrAma che. (kemake samyagdaSTi "caudabhUtagrAmanA eka dezarUpa che, arthAt caudabhUtagrAmamAno eka saMjJI paMcendriya grAma che.) (2) svAmitva- have svAmitva evA zabdoccAramAM rahelA svAmI evA zabdathI samyagdarzana kayA svAmInuM che? evuM udezavAkya karIne prazna thAya ke pravarteluM(thayeluM) samyagdarzana zuM jemAM samavAya(=abheda) saMbaMdhathI raheluM che tenuM ja thAya ke vyavahArathI samyagdarzananI utpattimAM nimitta bananAra anyanuM paNa thAya ? A praznano uttara kahevAya chemukhyavRttithI to je samyagdarzana jemAM samavAya saMbaMdhathI raheluM che te samyagdarzana tenuM ja che. vyavahArathI utpattimAM nimitta bananAranuM paNa 1. eka vastunA guNo bIjI vastumAM Ave te uparAga kahevAya. jemake sphaTikanI pAse lAla puSpa mUkavAmAM Ave to sphaTikamAM thayela lAlaraMga uparAga che. 2. caudabhUtagrAma-ekendriyasUkSma-bAdara, beindriya, treindriya, caurindriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJI paMcendriya A sAteya paryAptA ane aparyAptA=14. 3. samavAyasaMbaMdha eTale abheda saMbaMdha. jemake samyagdarzanAdi guNo AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahelA hovAthI AtmA ane guNo e baMneno abheda saMbaMdha che. baMnene ekabIjAthI judA na karI zakAya. saMyogasaMbaMdha eTale bheda saMbaMdha. jema ke vRkSa upara beThelA vAnarano vRkSanI sAthe saMyoga saMbaMdha che. AthI te baMne judA karI zakAya che. ema soya-doro, Atma-karma vagere saMbaMdhamAM paNa jANavuM.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 thAya. Ane ja bhASyakAra kahe che- AtmasaMyogena ityAdi, AtmasaMyogathI eTale AtmasaMbaMdhathI. jyAre para pratimAdi rUpa nimittathI samyagdarzana utpanna thatuM hoya tyAre pratimAdinI apekSA na karavAmAM Ave to e (samyagdarzanano) pariNAma AtmAmAM samavAya(=abheda) saMbaMdhathI rahyo che. AthI te ja AtmA tevA pariNAmanA kAraNe te jIvAdi tattvo A pramANe ja che ema mAne. AthI AtmasaMbaMdhathI samyagdarzana jIvanuM che. tattvonI rucirUpa samyagdarzanano svAmI jIva che. "pasaMyoone ti, para sAdhu ke pratimAdi vastunA nimittathI zraddhAno pariNAma thAya tethI te pariNAmanA kartA sAdhu ke pratimAdi che. ethI te samyagdarzana sAdhu ke pratimAdi paravastunuM kahevAya che. ahIM parasaMyogamAM jIvanuM ityAdi cha vikalpo thAya che. te A pramANe - (1) jIvanuM, (2) ajIvanuM, (3) be jIvanuM, (4) be ajIvanuM, (pa) ghaNA jIvonuM ane (6) ghaNA ajIvonuM. jIvanuM vagere cha vikalpo jIvanuM- dravya, kSetra, kALa, bhAva, bhava ema pAMca nimittone AzrayIne karmano kSayopazama thAya che. jIvane kriyAnuSThAnathI yukta muninuM AlaMbana karIne tattvaruci utpanna thAya to te tattvaruci utpanna karanAra bahAra rahelA sAdhunI kahevAya che. jemake, ghaDo (vaM=)potAno (=mATIno) hovA chatAM tenA banAvanAra kuMbhArano kahevAya che. ajIvanuM- e pramANe jyAre pratimA vagere ajIva padArthanA AlaMbanathI kSayopazama thAya tyAre te ajIvanuM ja samyagdarzana che, AtmAnuM nahi. be jIvonuM- kSayopazamanA nimitta tarIke be sAdhuo vivakSita hoya, AtmA nahi, tyAre be jIvonuM samyagdarzana che. be ajIvonuM- jyAre be pratimA rUpa be ajIva nimitta karyA hoya tyAre svAmitvanI vivakSAmAM te samyagdarzana be ajIvonuM che.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 ghaNA jIvonuM- jyAre ghaNA=sAdhuo rUpa jIvo samyagdarzananI utpattimAM nimitta bane tyAre ghaNA jIvonuM samyagdarzana che, nahi ke jemAM samavAya saMbaMdhathI rahyuM che te jIvanuM. ghaNA ajIvonuM- jyAre bhagavAnanI ghaNI pratimAo joIne tattvabhUta padArthonI zraddhA pragaTa thAya tyAre pratimAo ja te samyagdarzanane karanArI hovAthI te samyagdarzana pratimAonuM(=ghaNA ajIvonuM) ja che, AtmAnuM nahi. 3mayasaMyokona ti, jyAre samyagdarzana aMtaraMga evA AtmAnuM ane bahiraMga evA sAdhunuM che ema vicakSA karavAmAM Ave tyAre te baMne samyagdarzananA svAmI thAya che. AthI ubhayasaMyoga kahevAya che. asaMbhavita cha vikalpo ahIM lAivika(=thoDA zabdomAM ghaNuM kahevAmAM samartha) AcArya heya( tajavA yogya) vikalpone batAve che, arthAt saMbhavI na zake tevA vikalpone batAve che. heya tarIke grahaNa karelA vikalpo sivAyanA vikalpo Adeya( svIkAravA yogya) che, arthAt saMbhavI zake tevA che. jIvanuM- ahIM(=ubhaya saMyogamAM) jIvanuM samyagdarzana e vikalpa saMbhavato nathI. kAraNa ke jenA aMte chaThThI vibhakti che evA jIva zabdathI samyagdarzananA samavAya saMbaMdhavALo AtmA kahevAya che ? (=grahaNa karAya che?) ke jene joIne tevo pariNAmavizeSa utpanna thayo te bAhya tIrthakara vagere kahevAya che? temAM jo samavAya saMbaMdhavALA AtmAno saMbaMdha karAya che to parano saMbaMdha nathI. (AthI ubhayasaMyoga nathI.) A ubhayasaMyogathI vicArAya che athavA jo tIrthaMkara AdinI sAthe samyagdarzanano saMbaMdha karAya che to AtmAnI sAthe saMbaMdha nathI. AthI A vikalpa tajavA yogya ja che. ajIvanuM eka pratimA vivakSita hovAthI ubhayasaMyogano abhAva che. ethI A vikalpa heya= tyAjya che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 97 be jIvanuM- be jIvonuM samyagdarzana e vikalpa na saMbhave. kAraNa ke mAruM samyagdarzana utpanna thayuM ane AnuM samyagdarzana utpanna thayuM ema samyagdarzananI sAthe samavAya saMbaMdhavALA be puruSo svAmI tarIke vivakSita che. AmAM jenA AlaMbanathI samyagdarzana utpanna thayuM. tenI svAmI tarIke vivakSA karI nathI. ahIM utpatti(=upAdAna) ane nimitta e ubhayano saMyoga vivakSita che. AthI A vikalpano tyAga karavAmAM Ave che. be ajIvonuM- be ajIvonuM samyagdarzana e vikalpamAM AlaMbana karAyelI be pratimAonuM bhedathI samyagdarzana vivakSita che, paNa jemAM samyagdarzana samavAya saMbaMdhathI raheluM che tenI vivakSA nathI. AthI A vikalpa paNa tajavAmAM Ave che. jIvonuM-- tathA jIvonuM samyagdarzana e pAMcamo vikalpa paNa tajavA yogya che. AmAM AnuM samyagdarzana, AnuM samyagdarzana ane AnuM samyagdarzana ema samyagdarzananA samavAya saMbaMdhavALA ghaNA jIvo vivakSita che. je AlaMbanathI temane samyagdarzana thayuM tenuM samyagdarzana vivakSita nathI tethI A vikalpa paNa tajavA yogya che. ajIvonuM- ajIvonuM samyagdarzana e chaThTho vikalpa paNa tajavAmAM Ave che. AmAM AlaMbana karavA yogya ghaNI pratimAonuM A samyagdarzana vivakSita che. jenAmAM samyagdarzana utpanna thayuM tenuM samyagdarzana vivakSita nathI. ethI A chaThTho vikalpa tajavA yogya che. A pramANe ubhayasaMyoganI vivakSAmAM A chae bhAMgA tajI dIdhA. saMbhavita cha vikalpo Adeya vikalpo paNa cha ja che te A pramANe- (1) jIvanuM-jIvanuM, (2) jIvanuM-be jIvonuM, (3) jIvanuM-ghaNA jIvonuM, (4) jIvanuMajIvanuM, (5) jIvanuM-be ajIvanuM, (6) jIvanuM-ghaNAM ajIvonuM.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 (1) jIvanuM-jIvanuM- jene samyagdarzana thayuM, samyagdarzananA pariNAmavALA te jIvanuM ane je sAdhune nimitta karIne samyagdarzana thAya te jIvanuM, ema ubhayanI vivakSA hovAthI tattvathI te vikalpa saMbhave che. (2) jIvanuM-be jIvonuM- jene samyagdarzana thayuM ane vivakSita karAyuM te jIvanuM, darzana karAtA je be sAdhuothI samyagdarzana utpanna karAyuM te be sAdhuonuM, te samyagdarzananI baMne sthaLe vivakSA karI hovAthI jIvanuM ane be jIvonuM evo bIjo vikalpa che. (3) jIvanuM-ghaNA jIvonuM- jene samyagdarzana thayuM ane vivakSita karAyuM te jIvanuM, darzana karAtA ghaNA sAdhuothI samyagdarzana utpanna karAyuM te ghaNA jIvonuM, te samyagdarzananI baMne sthaLe vivakSA karI hovAthI jIvanuM ane ghaNA jIvonuM evo trIjo vikalpa che. (4) jIvanuM-ajIvanuM- jene samyagdarzana thayuM ane vivakSita karAyuM te jIvanuM, darzana karAtI ajIvarUpa pratimAthI samyagdarzana utpanna karAyuM tenuM samyagdarzana, ahIM jIvanuM ane pratimAnuM samyagdarzana che. AthI jIvanuM-ajIvanuM A (cotho) vikalpa saMbhave che. (5) jIvanuM-be ajIvonuM - je jIvane samyagdarzana utpanna thayuM ane darzana karAtI je be pratimAo vaDe te utpanna karAyuM A baMnenI virakSA karI hovAthI jIvanuM ane be ajIvonuM e (pAMcamo) vikalpa saMbhave che. (9) jIvanuM-ghaNA ajIvonuM-je jIvane samyagdarzana utpanna thayuM ane darzana karAtI je ghaNI pratimAothI utpanna karAyuM, ahIMsarvasthaLe vivakSA karI hovAthI jIvanuM ane ghaNA ajIvonuM e (chaThTho) bhAMgo saMbhave che. Ane bhASyakAra kahe che- zeSA: sati bAkInA(=asaMbhavita sivAyanA) cha vikalpo che saMbhave che. (3) sAdhana- have trIjA dvAranI vicAraNA karatA bhASyakAra kahe chesAdhanam ti, vastu jenAthI utpanna karAya te sAdhana. ahIM je pUchAI rahyuM che tene kahe che- sa na mavati ? suvizuddha samyakatvanA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 99 karmadalikothI(=samyakatvamohanIyathI) yukta (tattvabhUta padArthonI) ruci konAthI thAya che? AthI uttara kahe che- te ruci nisargathI ke adhigamathI thAya che ema pUrve (a.1 sU.3mAM) kahyuM che. ahIM vizeSa kahe che- kevaLa nisarga ane adhigama e be ja tevA prakAranI rucine utpanna karatA nathI, kiMtu nisarga-adhigamathI karmono kSayopazama vagere utpanna karAya che. te kSayopazama AdithI samyagdarzana thAya che. te nisarga-adhigama paNa karmanA kSayopazama AdithI ja thAya che. uttarottara adhika adhika vizuddha kSayopazamane utpanna karanArA nisargaadhigamathI jyAre viziSTa koTino kSayopazama utpanna karAya che tyAre te viziSTa koTinA kSayopazamathI samyagdarzana thAya che. nisarga aMge ghaNuM kahevAnuM hovAthI pUrve trIjA sUtramAM) nisarga aMge jaNAvI dIdhuM ja che. te saghaLuM eka vAkyathI jaNAvavAnuM zakya na hovAthI bhalAmaNa kare che. temAM nisarga pUrve kahelo che. adhigamamAM vicAraNA alpa hovAthI eka vAkyathI adhigamano saMpUrNa upasaMhAra thato hovAthI kahe che- dhAtu sI vyAyAmaH ti, adhigama eTale samyagu. vyAyAma. guru AdinI pAse rahenAranI samyagdarzana utpanna karavAmAM samartha evI zubhakriyA samyam vyAyAma kahevAya che. 3mayapa ti, nisargasamyagdarzana ane adhigamasamyagdarzana e baMneya kevI rIte thAya che evA praznanA uttarane kahe che- "tAvarIya tyAdri, tattvabhUta padArthonI zraddhArUpa samyagdarzanane rokanAra je anaMtAnubaMdhI kaSAya Adi karma, te karmanA kSayathI, upazamathI ane kSayopazamathI nisarga ane adhigama samyagdarzana thAya che. talavarIya zabdano artha pUrvapakSa- bhASyanA tAvaraNIyI evA zabdathI tattvArthazraddhArUpa 1. A pUrvapakSa zrI siddhasena gaNikRta TIkAmAM pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAM vistArathI jaNAvyo che ane svapakSanuM judI-judI yuktiothI samarthana karyuM che.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 jJAnane rokanAra karma grahaNa karavA joIe. kemake jJAnAvaraNIya karma sivAya bIjA koI karmamAM prAyaH AvaraNIya evA zabdano prayoga thato nathI. ethI ja darzana e jJAna che. uttarapakSa- A yukta nathI. kAraNa ke jJAnAvaraNIyakarmano upazama thato nathI. pUrvapakSa- jJAnAvaraNIyakarmano upazama thato nathI e satya che paNa amAruM e kahevuM che ke mohanIyanA upazamathI jJAnAvaraNIyano je kSaya vagere thAya tenAthI samyagdarzana thAya. uttarapakSa- A paNa yukta nathI. kAraNa ke anyapakSa(=vikalpa) tarIke 35zamena(=upazamathI) ema je ullekha karyo che te na ghaTI zake. tathA hetunuM kAryanI pUrve grahaNa karavAmAM Ave che. "tAvarIya' zabdathI jJAnAvaraNIyakarmane levAmAM kAryanI pUrve hetu raheto nathI. pahelA mohanIyano upazama (vagere) thAya. tenAthI jJAnAvaraNIyano kSaya vagere thAya. tenAthI samyagdarzana thAya. Ama kArya je samyagdarzana tenI pUrve darzanamohano upazamarUpa hetu nathI. kArya ane hetunI vacce jJAnAvaraNIyano kSaya rahela che, tathA aniSTa prasaMgarUpa doSa Ave che. te A rIte kyAreka sAtavedanIyanA udayathI paNa (=sAtAvedanIyanA udayarUpa nimittathI paNa) jJAnAvaraNIya Adino kSaya thAya. te jJAnAvaraNIyano kSaya vagere audayika bhAvathI thayo ema mAnavAno prasaMga Ave. Ama ukta kathanamAM koI sAra nathI. tethI taddAvarIyam eTale samyagdarzanane rokanAruM karma ane te anaMtAnubaMdhI Adi ja che. Ama mAnavAmAM koI doSa nathI. adhikaraNanA traNa bheda (4) adhikaraNa- have adhikaraNa dvArane vicAre che- "madhara rUti, jayAM rahevAya te adhikaraNa. adhikaraNa eTale AdhAra ke Azraya. samyagdarzanano AdhAra AtmA, para ane ubhaya ema traNa che. mukhya
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI svAdhigamasUtra adhyAya-1 101 AdhAra samyagdarzana jemAM samavAya(=abheda) saMbaMdhathI rahyuM che te AtmA che. upacArathI(=vyavahArathI) samyagdarzana paramAM hoya. samyagdaSTi jIva je azva Adi upara rahelo che te azvAdimAM paNa samyagdarzana che. AtmA ane para ema ubhayanI vivakSA karavAmAM Ave to samyagdarzana AtmAmAM ane paramAM ema baMnemAM raheluM che. A traNa prakArane ja batAvavA bhASyakAra kahe che- AtmannidhAnera phatyAti, AtmasaMnidhAnathI samyagdarzana AtmAmAM ja raheluM che. parasaMnidhAnathI samyagdarzana bIjAmAM raheluM che. A vikalpamAM samyagdarzana AtmAmAM raheluM hovA chatAM vivakSita karAtuM nathI. saMnidhAnathI AtmAmAM ane paramAM ema baMnemAM raheluM che. AtmasaMnidhAna e padanA arthane bhASyakAra mitra thaIne kahe che- AtmasaMnidhAna eTale atyaMtarasaMnidhAna. AtmA ja AdhAra te AtmasaMnidhAna. (ahIM saMnidhAna zabdano AdhAra artha karyo che te khyAla rAkhavAnI jarUra che. ethI traNa AdhArano sIdho artha AtmAdhAra, parAdhAra ane ubhayAdhAra evo thAya.) AtmasaMnidhAnane atizaya prasiddha zabdathI atyaMtara saMnidhAna ema kahyuM che. AMtara eTale samyagdarzananI najIka. (AthI AtmasaMnidhAna eTale najIka evo AdhAra. AtmA atyaMta najIka che. AthI AtmasaMnidhAna, atyaMtarasaMnidhAna ane AsannasaMnidhAna e badhAno eka ja artha che. AtmA samyagdarzanano najIkano AdhAra che.) parasaMnidhAna evA zabdanA arthanuM vivaraNa kare che- vAsannidhAnama, Asana vagere bAhya che. jyAM rahelAne samyagdarzana thAya te bAhyasaMnidhAna che. e pramANe ubhayanI vicAraNA karavI. AtmA ja darzana-jJAna-cAritra rUpa che have traNa prakAranA AdhAranuM varNana karyuM chate bIjAne A ja (-traNa prakAranA AdhAranuM varNana ja) saMdehanuM kAraNa thayuM ke- to pachI samyagdarzana kyAM che? AthI pUche che-mina sInam ? samyagdarzana zemAM che?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 athavA prazna bIjI rIte A pramANe che- samyagdarzana e guNa che. guNono Azraya hovo joie. te Azraya zuM atyaMtara AtmA che ? athavA jenI sahAyathI samyagdarzana thayuM te bAhya pratimAdi vastu che ? ke pachI baMne che? A pramANe pUchAyelA bhASyakAra kahe che- AtmasannidhAne tAvad hatyAvi, AtmA AdhAra che evI vivakSAmAM jIvamAM samyagdarzana che. kAraNa ke jIva sivAya bIjAmAM samyagdarzana dekhAtuM nathI. jevI rIte samyagdarzana AtmAmAM che te rIte jJAna-cAritra paNa AtmAmAM che ema bhASyakAra kahe che-nIve jJAna nIve cAritram kRti, AtmAmAM jJAna che, AtmAmAM cAritra che. jJAna-darzana-cAritra sivAya bIjo koi jIva nathI, arthAt AtmA ja jJAna-darzana-cAritra rUpa che. koika kAlpanika upadeza Ape che. koika kevo kAlpanika upadeza Ape che ? te A pramANe- jyAre jIvamAM samyagdarzana hoya tyAre jJAna-cAritra AdhArabhAvane pAme che, arthAt jJAna-cAritrasvarUpa AtmAmAM samyagdarzana rahe che. jyAre jIvamAM jJAna hoya tyAre darzana-cAritra AdhArabhAvane pAme che. jyAre jIvamAM cAritra hoya tyAre jJAna-darzana AdhAra bane che ane cAritra Adheya bane che. 'ta'i kRti, jJAna-darzana-cAritra ane bhavyatva-abhavyatva vagere guNo jIvarUpa AdhA2mAM rahenArA jANavA. vAhyasanniSAne na nIve samparzanam phatyAvi, bAhya saMnidhAnamAM samyagdarzana jIvamAM nathI, ajIvamAM rahe che. prazna-- samyagdarzana AtmAmAM ja jaNAya che ema kahyuM. have bIjAmAM paNa rahe che ema zA mATe kahevAya che ? uttara- je vastu jyAM avibhAgathI(=abheda bhAvathI) rahI hoya te vastu tyAM ja rahe che ema kahevAtuM nathI, kiMtu bIje paNa rahelI hoya to bIje paNa rahelI kahevAya che. jemake- palaMgamAM rahelo devadatta gharamAM rahelo kahevAya che, gharamAM rahelo devadatta nagaramAM rahelo kahevAya che.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 103. jIvamAM samyagdarzana ityAdi (cha) vikalpo pUrve (svAmitvanI vicAraNAmAM) vicArelA ja che. ahIM phakta ATalo ja bheda che ke svAmI zabdanA sthAne 'AdhAra' zabdano uccAra karavo. bIjuM badhuM pUrva pramANe ja vicAravuM. (juo pRSTha-95) ubhayasaMnidhAnamAM asaMbhavita ane saMbhavita yathokta cha bhAMgA ja vikalpo che, athavA pUrvokta bhaMgomAM vikalpo che. prazna- svAmitva ane adhikaraNa e be dvAranA arthamAM koI artha bheda nathI. tethI e baMnene bhinna kema kahyA? uttara- eka sthaLe(=svAmitvamAM) saMbaMdhanI vivakSA che, bIjA sthaLe AdhAranI vivakSA che. saMbaMdha ane AdhArano bheda che. jemake- devadattano putra nagaramAM ke Asana AdimAM rahe che. ahIM devadattano putra e kathanamAM saMbaMdhanI vivekSA che. nagaramAM rahe che e kathanamAM AdhAranI vivekSA che.) (5) sthiti- have sthitidvArane sparze che- sthiti: ti, sthitidvAranuM vivaraNa kare che- sa rjana viyanta vAtama, utpanna thayeluM samyagdarzana keTalA kALa sudhI rahe che? ahIM vyAkaraNanA 'jhAtAdhvanoH e sUtrathI bIjI vibhakti che. ahIM praznakArano A Azaya che- mithyASTine pahelA na thayeluM samyagdarzana pragaTa thAya che. je utpattivALuM hoya te sAdi-sAta jovAmAM AvyuM che. jemake manuSya. koika samyakatva siddhatva AdinI jema sAdi-anaMta hoya che. AcArya paNa praznamAM rahelA Azaya mujaba ja uttara Ape che- samyagdaSTinA be prakAra sagaNiddhividhA kRtyAti, samyagdaSTi sAdi-sAMta ane sAdi-anaMta ema be prakAranI che. zubha(=suMdara) dRSTi te samyagdaSTi. kaI dRSTi zubha 1. "#Ananovyo" (siddhahemazabdAnuzAsana--2-42) e sUtrathI ahIM dvitIyA vibhakti thaI che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 che? je dRSTi zuddhakarmadalikathI(=samyaktvamohanIyathI) karAyelI che ane darzanamohanIyanA kSayathI thAya che te zubhadaSTi che. bIjI zubhadaSTi (=darzanamohanIyanA kSayathI thayelI zubhadaSTi) ekachabastha zreNika vagerene hoya, bIjI apAyano ane sadravyano kSaya thatAM bhavastha kevalIne hoya, (vizeSathI trIjI daSTine paNa jaNAve che.) trIjI siddhane hoya. (apAya eTale matijJAna. sadravya eTale darzanamohanIya-samyakatvamohanIya). sAdi-sAMta zubhadRSTi apAya-saddhavyanI vidyamAnatAmAM rahelI zreNika vagerenI je dRSTi saddhavyano kSaya thatAM apAya sahacAriNI bane che te zubhadaSTi sAdi-sAMta che. je kALe zreNika vagere jIvoe darzanamohanIya saptakano kSaya karIne ruci prApta karI te zubhadaSTinI Adi che. pachI jyAre kevaLajJAna utpanna thatAM apAya=matijJAna dUra thaze tyAre e zubhadaSTino aMta Avaze. Ane ja bhASyakAre "sAhiH saMparyavasAnA" e zabdothI kahyuM che. sAdi-anaMta zubhadRSTi sayogI ane ayogI evA be bhedavALA bhavastha kevaLInI athavA siddhanI je zubhadaSTi darzanamohanIya saptakanA ane apAyasadravyanA kSayathI utpanna thaI che te sAdi-anaMta che.darzanamohanIyano kSaya karIne zubhadaSTi prApta karI te zubhadaSTinI Adi che tathA "A tattva A pramANe ja che" evI ruci have kyAreya nahi jAya. (mATe anaMta che.) sAdi-sAMta samyagdarzana A pramANe kramazaH (sAdi-sAMta ane sAdi-anaMta evA kramathI) je ullekha karyo che tenuM bhASyakAra svayaM vyAkhyAna kare che. temAM sAtiH saMparyavasAnA ema je kahyuM che tenuM vyAkhyAna A che- samyagdarzana sAdisAMta ja hoya che. je apAya ane sadravyanI vidyamAnatAmAM hoya te samyagdarzana che ema ahIM kahevAya che. sadravyano kSaya thatAM apAyanI vidyamAnatAmAM zreNikAdinuM samyaktva paNa samyagdarzana kahevAya che. te
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 105 samyagdarzana sAdi kema che te kahe che- AdithI sahita hoya te sAdi. je kALe mithyAdarzananA karmadalikone vizuddha karIne samyagdarzana rUpe sthApita kare che(=banAve che, tyAre sAdi che. jyAre anaMtAnubaMdhInA udayathI pharI mithyAdarzanarUpe pariNAmane pAmaze athavA to samyagdarzananA te karmadalikono kSaya karIne kevaLI thaze tyAre sAMta che. je paryavajJAnathI= aMtathI sahita hoya te samyagdarzana sAta ja che. zreNika vagere jyAre darzana saptakano kSaya karIne samyagdarzana pAme che tyAre samyagdarzananI Adi che. kevaLajJAnanI prApti thatAM aMta thAya che. - sAdi-sAMta samyagdarzanano kALa sAdi-sAMta ane zuddha karmadalikonI sAthe rahenArI rucirUpa samyagdarzana keTalo kALa hoya ema je pUrve (nirdezadvAramAM) prazna karyo hato tene vicAratA bhASyakAra kahe che-tanavacena rUlya, ahIM aMtarmuhUrta zabdamAM vyAkaraNanA su supA e sUtrathI samAsa thayo che ane atyaMta saMyoga hovAnA kAraNe kALavAcI zabdane dvitIyA vibhakti thaI che. ahIM bhAvArtha A pramANe che- koI jIva be ghaDI sudhI samyagdarzananA pariNAmane anubhavIne pharI mithyASTi thAya, athavA teTalA samaya pachI kevaLI bane to jaghanyathI aMtarmuhUrta kALa thAya. A pramANe jaghanya sthitine kahIne utkRSTa sthitinuM nirUpaNa karatA bhASyakAra kahe che-3ra phatyAti, utkRSTathI sAdhika chAsaTha sAgaropama sudhI samyagdarzana rahe. tenI bhAvanA A pramANe che- ATha varSanI uMmare samyagdarzana meLavIne dIkSA lenAra jIva ATha varSa nyUna pUrvakroDa varSa sudhI vicarIne samyagdarzana sahita vijayAdi cAra vimAnomAMthI koI eka vimAnamAM utkRSTa sthitimAM utpanna thayo. tyAM utkRSTa sthiti 33 sAgaropama che. teTalI sthiti pUrNa thatAM avIne samyagdarzanasahita manuSyamAM utpanna thayo. pharI te ja rIte saMyama AcarIne teTalI sthitivALA te ja vimAnamAM gayo. pharI sthiti pUrNa thatAM samyagdarzana
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 sahita manuSyabhavamAM saMyama pAmIne avazya siddha thAya. A pramANe traNa pUrva krioDa adhika 66 sAgaropama thAya athavA ayyata (bAramAM) devalokamAM 22 sAgaropamasthitivALo te traNa vAra utpanna thAya. pachI avazya tenI siddhi thAya. zailezIno kALa pUrve samyagdaSTi sAdi-sAMta ane sAdi-anaMta ema be prakAranI che ema je kahyuM hatuM, temAM sAdi-sAta e aMzanI bhAvanA karI. have sAdianaMta e aMzane saSTi sahiraparyavasAnA sayA ItyAdithI vicAre che. je kevaLI mana-vacana-kAyA rUpa yogothI sahita hoya te sayogakevaLI che. kevaLajJAna utpanna thayA pachI jyAM sudhI zailezIne na svIkAre tyAM sudhI sayogakevaLI kahevAya.zailezIno svIkAra thatAM yogono nirodha thaI jAya tyAre ayogakevaLI kahevAya. Ane ja bhASyakAra kahe chezajozIprAta: ti, zilAono samUha te zela(parvata). zailono iza(=svAmI) te zaileza. zaileza eTale meru. zelezano bhAva te zailezI, arthAt sthiratA. (meru jevI sthiratA te zelezI.) zailezIne pAmelo zailezI prApta kahevAya. zailezIno kALa madhyama rIte pAMca hRsvAkSaranA uccAra jeTalo che. tyAra pachI avazya siddha thAya che. sayoga ane ayoga e baMne prakAranA bhavasthakevaLI ane sarva karmothI rahita siddha sAdi-anaMta samyagdaSTi kahevAya che. kAraNa ke sAdi paNa A ruci kyAre paNa nahi jAya. sadaSTi sahiraparyavasAnA evo strIliMgamAM prayoga sayoga-ayoga bhavasthakevaLI ane siddhAM rucithI alaga nathI ane ruci temanAthI alaga nathI ema jaNAvavA mATe che athavA sAdi-anaMta samyagdaSTi je kahI tene sayogakevaLI vagere anubhave che (ema jaNAvavA) mATe strIliMgamAM prayoga che. (6) vidhAna- have vidhAnadvArane vicAratA bhASyakAra kahe chevidhAnam ti, je karAya te vidhAna. vidhAna, bheda, prakAra e badhA zabdo samAna arthavALA che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 107 prazna- sAdhanadvAramAM samyagdarzananA nisarga ane adhigama e be bhedo kahyA ja che. to ahIM bheda kema kahevAmAM Ave che? uttara- sAdhanadvAramAM samyagdarzananA bhedonuM pratipAdana abhiSTa nathI, kiMtu nimittanuM pratipAdana ISTa che. tyAM samyagdarzananI utpattimAM je kSayAdi nimitta bane che tenA bhedo vivakSita che. ahIM to te nimittathI je kArya utpanna karAyuM tenA bhedonuM pratipAdana karAya che. A rIte have pachInA sUtramAM kahevAze te saMkhyAdvArano tathA A vidhAnadvArano ane sAdhanadvArano bheda spaSTa batAvyo che. samyagdarzananA kSAyika, aupazamika ane kSAyopathamika ema traNa bhedo che. saMkhyAdvAramAM samyagdarzanavALA jIvonA bhedonuM pratipAdana karAya che. samyagdarzana keTalA che, arthAt samyagdarzanavALA jIvo keTalA che? evA prazna vAkyanA nirNayavAkyamAM paNa samyagdarzano asaMkhya che, arthAt samyagdarzanavALA jIvo asaMkhya che ema kahyuM che. pUrvapakSa- samyagdarzanavALA evo artha to samyagdarzanazabdane malun pratyaya lAgyo hoya to thAya, anyathA nahi. uttarapakSamatu pratyayano lopa thayo che athavA samyagdarzana ane samyagdarzanI e baMne abhinna hovAthI upacArathI samyagdarzanazabdathI samyagdarzanavALA evo artha paNa samajI zakAya athavA Adi zabdone vALA arthamAM pratyaya lAge che. samyagdarzana zabda arza Adi zabdomAM hovAthI vALA arthamAM A pratyaya lagADIne samyagdarzanavALA evo artha karI zakAya. tethI sAdhana, vidhAna ane saMkhyA e traNa dhArono paraspara bheda yukta che. have bhedone kahevAmAM pravartatA abhinna evI eka ja rucinA bhedo ayukta che ema mAnatA ane nimittanA kAraNe thatA bhedone batAvatA bhASyakAra kahe che. devaividhyAt kSayAdri trividha6 rUkSyA ihetunA traNa prakAra hovAthI samyagdarzana kSayAdi traNa prakAranuM che.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-7 samyagdarzananA traNa prakAra hetunA traNa prakArane batAvavA mATe kahe che- "kSayAdri trivizaM sagarzanama' ti, samyagdarzana kSaya Adi traNa prakAranuM che. sarjana e padathI kAryano ullekha karyo che. traNa kAraNo bhegA maLIne eka kAryane utpanna na kare. jevI rIte mATI-pANI-chANa e traNa maLIne upadezanaka (=upadeza ApavAno hola) rUpa eka kArya kare che, tevI rIte kSaya vagere traNa maLIne eka kArya karatA nathI, kiMtu kSaya vagere eka eka bhinna bhinna kArya kare che. kSaya(=darzanasaptakano kSaya) kayAreya nAza na pAme tevI ane saghaLA doSothI rahita bhinna ja ruci pragaTa kare che. (darzanamohanIyano) kSayopazama paNa bIjA ja prakAranI rucine utpanna kare che. upazama paNa bIjA ja prakAranI rucine utpanna kare che. AthI kSaya Adi hetuothI je samyagdarzana kArya thAya che te traNa prakAranuM che. prazna- te hetuo kayA che? uttara kSaya vagere hetuo che. konA kSaya AdithAyache? evA praznanA uttaramAM kahe che- "talAvarIya rUtyAti, AvaraNIya eTale DhAMkanAra. jevI rIte vAdaLa vagere caMdrane DhAMke che tevI rIte samyagdarzanane DhAMkanArAdarzanamohakarmanAkSaya AdithI samyagdarzana thAya che. "maina: ti, AtmAthI judA thayelA karmanA kSayathI, nahi ke vAsanA AdinA kSayathI. Ane ja spaSTa karatA bhASyakAra kahe cherarzanamohasya' ti, anaMtAnubaMdhI Adi darzanasaptakanA kSaya AdithI. 1. vartamAna samINahivat e padano bhAvArtha A pramANe che- devaiviSya padamAM heto viSya hetutravidhyam evo samAsa che. ahIM ziSya prazna karyo ke AvA prayogo bIjA koI sthaLe jovAmAM AvyA che? AthI ahIM javAba Apyo ke vartamAna sINaM vageremAM Avo prayoga thayo che. paNa mAva: sAmIyuM vartamAnI sAmIpyuM vartamAna sAmIpyuM, vartamAnanAmINava. 2. zrI siddhasena gaNikRta TIkAmAM 3pavezana evo pATha che. A pAThanA AdhAre sabhA hola evo artha thAya. tAtparyArtha to "mATI Adi traNa maLIne eka kArya kare che" evo che.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-7 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 109 zabdano prayoga anya samAna prakRtionA saMgraha mATe che. avadhAraNa mATe che ema bIjAo kahe che. bIjAo tanamohasya evA pAThane ja bolatA nathI=mAnatA nathI. "kSayaviSyaH ti, samyagdarzanane DhAMkanArA darzanamohakarmanA kSaya, kSayopazama ane upazamathI samyagdarzana thAya che. tathA pada udAharaNano ullekha karavA mATe che. kSayasarjana" rUlyakti, samyagdarzanane DhAMkanArA=rokanArA (darzanamohanIya vagere) karmanA kSaya AdithI thayuM hovAthI kSayasamyagdarzana, upazamasamyagdarzana ane kSayopazamasamyagdarzana ema kahevAya che. "satra 2 rUtyati, layasamyagdarzana vageremAM jema kAryabheda svIkArAyo che tema prakarSabheda paNa jANavo ema 4 zabdathI sUcana thAya che. te prakarSane batAvatA bhASyakAra kahe che- "gaupazamija rUtyAdi, aupazamika, kSAyopathamika ane kSAyika e traNamAM pachI pachInA samyagdarzanamAM vizuddhi adhika adhika che. jo ke A traNamAM layasamyagdarzana pradhAna che. ethI pUrve teno prathama ullekha karyo. paNa hamaNAM prakarSa batAvavAno hovAthI teno chelle ullekha karyo che. udayanA abhAvarUpa upazamathI thayeluM samyagdarzana aupazamika che. AtmAthI karmanA judA thavA rUpa kSayathI ane upazamathI thayeluM samyagdarzana kSAyopathamika che. karmanA kSayathI thayeluM samyagdarzana kSAyika che. ahIM aupazamika vagereno je kramathI ullekha karyo che te kramathI paraspara vizuddhimAM=nirmalatAmAM prakarSa che, arthAt pachI pachInA samyagdarzanamAM tattvono bodha adhika adhika thAya che. aupathamikasamyagdarzana badhAthI adhika malina che. kAraNa ke alpakALa rahenAruM che. tathA aupazamikasamyagdaSTi pharI umithyAtvane pAme che. kAraNa ke upazama samyaktva mAtra aMtarmuhUrta sudhI ja hoya. upazamasamyakatvamAM vartato jIva jo kALa na kare to mithyAtvane ja pAme evo Agamika mata che. aupazamikasamyakatvathI kSAyopathamikasamyakatva vadhAre
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 kALa sudhI rahenAruM hovAthI vadhAre vizuddha che. lAyopathamikasamyaktvano utkRSTakALa sAdhika 66 sAgaropama kahyo che. AthI ja kSAyopathamikasamyagdarzanamAM vastuno bodha karavA mATe vastune spaSTa grahaNa karavAnuM sAmarthya che evuM anumAna AgamathI karI zakAya che. kSAyikasamyagdarzana enAthI adhika vizuddha che. kemake te samyagdarzana sarvakALa rahe che ane tenAthI vastuno spaSTa bodha thAya che. (1-7) bhASyAvataraNikA- kinycaanydbhASyAvataraNikAA- vaLI bIjuM- TIkAvataraNikA- 'kiJcAnyad' uttarasUtrasambandhavAkyaM, na kevalamebhiH, etaizcAdhigamaH kArya iti, kairiti cedityata Aha TIkAvataraNikArtha- "jijJAca e pachInA sUtranA saMbaMdha mATenuM vAkya che. kevaLanirdeza vagere dvArothI adhigama karavo joie ema nahi, kiMtu have kahevAze te dvArothI paNa adhigama karavo joIe. evA dvAro kayA che evA praznanA uttara mATe graMthakAra kahe che- sad Adi dvArothI tattvono bodhastsngkhyaakssetrsprshnkaalaantrbhaavaalpbhutvaishc // 1-8 // sUtrArtha-satu, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAva ane alpabahutva e ATha dvArothI paNa tattvono bodha karavo joIe. (1-8) mArtha- sa, saMsthA, kSetra, arza, #AnA, attara, mAvA, alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiti ceducyate, sat samyagdarzanaM kimasti nAstIti / astItyucyate / kvAstIti ceducyate / ajIveSu tAvannAsti / jIveSu tu bhAjyam / tadyathA- gtiindriykaayyog1. AgamanA mate upazama samyakatvane pAmelo jIva traNa puMja na kare, tethI upazama samyakatvano kALa pUrNa thatAM niyamo mithyAtvane pAme che. (bRhatkalpa gA.120)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 111 kaSAyavedalezyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsambhavaM sadbhUtaprarUpaNA krtvyaa|| sngkhyaa| kiyatsamyagdarzanaM kiM saGkhyeyamasaGkhyeyamanantamiti / ucyate / asaGkhyeyAni samyagdarzanAni, samyagdRSTayastvanantAH // kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre / lokasyAsaGkhyeyabhAge // sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam / lokasyAsaGkhyeyabhAgaH / samyagdRSTinA tu sarvaloka iti // atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti / ucyate / apAyasadrvyatayA samyagdarzanam apAya Abhinibodhikam / tadyogAtsamyagdarzanam / tatkevalino nAsti / tasmAnna kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati // kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamityatrocyate / tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam / tadyathA- ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaM utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamAni sAdhikAni / nAnAjIvAn prati sarvAddhA // antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena upArdhapudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram // bhAvaH / samyagdarzanamaupazamikAdInAM bhAvAnAM katamo bhAva ucyate / audayikapAriNAmikavarjaM triSu bhAveSu bhavati // alpabahutvam / atrAha samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaGkhyatvamAhosvidalpabahutvamastIti / ucyate / sarvastokamaupazamikam / tataH kSAyikamasaGkhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazamikamasaGkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti // evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhiradhigamaH kAryaH // 1-8 // mAdhyArtha- sat, saMdhyA, kSetra, sparzana, da, maMtara, bhAva bhane alpabadutva A sabhUta pada vagere ATha anuyogadvArothI sarva padArthono vividha rIte vistArathI bodha thAya che.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 prazna- kevI rIte vistArathI bodha thAya che ema tame pUchatA ho to (amArAthI) kahevAya che. 112 sat-- zuM samyagdarzana che ke nathI ? che ema kahevAya che. kyAM che ema pUchatA ho to kahevAya che. ajIvomAM samyagdarzana nathI, jIvomAM to vikalpa karavA yogya che, arthAt bhajanA che. te A pramANe- gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya, veda, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, cAritra, AhAra ane upayoga e tera anuyogadvAromAM yathAsaMbhava saddbhUta prarUpaNA karavI. saMkhyA-- samyagdarzananI saMkhyA keTalI che ? zuM saMkhyAta, asaMkhyAta ke anaMta samyagdarzana che ? uttara kahevAya che. samyagdarzano asaMkhyAtA che. samyagdaSTio to anaMtA che. kSetra- samyagdarzana keTalA kSetramAM hoya ? samyagdarzana lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM hoya. sparzana- samyagdarzana vaDe zuM (keTaluM) sparzAyuM che ? samyagdarzana vaDe lokano asaMkhyAtamo bhAga sparzAyo che. samyagdaSTi vaDe to saMpUrNaloka sparzAyo che. prazna- samyagdaSTi ane samyagdarzana e bemAM zI vizeSatA che ? uttara- baMnemAM apAya ane sadravyanI apekSAthI aMtara che. apAya Abhinibodhika rUpa che tenA yogathI samyagdarzana che. samyagdaSTi sadravyarUpa che, arthAt apAya AtmAmAMthI dUra thai zake che. paraMtu samyagdaSTimAM A pramANe nathI. kevalI sadravya rUpa che ethI emane samyagdaSTi kahI zakAya che paNa samyagdarzanI kahI zakAtA nathI. kemake emanAmAM apAyano yoga jovAmAM Avato nathI. kALa-- prazna-- samyagdarzana keTalA kALa sudhI rahe che ? ahIM uttara kahevAya che. kALadvAranuM nirIkSaNa eka jIvanI apekSAe ane bahu jIvonI apekSAe karAya che. te A pramANe- eka jIvanI apekSAe
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 113 jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI sAdhika chAsaTha sAgaropama kALa che. bahu jIvonI apekSAe samyagdarzanano sarvakALa che. aMtara- samyagdarzanano virahakALa zo (keTalo) che? eka jIvanI apekSAe jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI kaMIka nyUna ardhapugalaparAvarta che. bahu jIvonI apekSAe aMtara nathI. bhAva- prazna- samyagdarzana aupazamika vagere bhAvomAMthI kayA bhAvomAM che? uttara- audayika ane pariNAmika e be bhAvone choDIne traNa bhAvomAM samyagdarzana hoya che. alpabadutva-prazna-traNa bhAvomAM vartatA samyagdarzanomAM tulyasaMkhyA che ke alpabahuta che? uttara- aupazamika samyagdarzano sarvathI thoDA che tenAthI kSAyika samyagdarzano asaMkhyAta guNA che tenAthI paNa phAyopathamika samyagdarzano asaMkhyAtaguNA che. samyagdaSTio to anaMtaguNA che. e pramANe sarvabhAvono nAmAdi vaDe nikSepa karIne pramANa vagerethI bodha karavo joIe. (1-8) TIkA- sadAdibhizcAnuyogadvAraiH tattvAvagamaH kAryaH ityasya samudAyArthaH, avayavArthaM tu Aha bhASyakAraH, tatra sacchabdaM saGkhyAdi vizeSaNakaM kazcidAzrayediti vivicya darzayati-'sat saGkhyA kSetra'mityAdi yutakamevaitad dvAramiti, itizabda iyattAyAm, iyadbhireva, ye'nye te atraivAntarbhavanti, 'etaizca' sUtroktaiH, etadeva vizeSayati-'sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiH' sadbhUtasya-vidyamAnArthasya samyagdarzanapadasya prarUpakatvaMtattvakathanaM-sa AdiryeSAM tAni sadbhUtapadaprarUpaNAdIni tairiti, vivekena phalaM darzayati-'aSTAbhi'riti, teSAM ca vyAkhyAnAGgatAM kathayatyanuyogadvArairiti, 'sarvabhAvAnA'mityanenaiSAM vyApitAM kathayati sadAdInAM,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 'vikalpazaH' ityAdi vyAkhyAtameva, 'kathamiticedi'tyanena parAbhiprAyamAzaGkate, kena prakAreNa ebhirvistareNAdhigamaH kriyata ityevaM tvaM manyethAH, ucyate yathA kriyate vistarAdhigama iti, 'sadi'tyanena saddvAraM parAmRzati, kathaM caitasya dvArasyotthAnaM yathA zaGkate paraH-kimasti nAstItyevaM, anyathA sattve nirmAte ayuktamevaitatkathanamiti, ata AzaGkAvAkyaM darzayati-'samyagdarzanaM kimasti nAstI'ti, kimuktaM bhavati?-samyagdarzanazabdavAcyo'rthaH kimasti nAstIti, saMzayazcAyaM, zabdo hyasatyapi bAhye'rthe pravarttamAno dRSTaH zazaviSANAdau, satyapi ca ghaTAdAviti, ataH kimayaM samyagdarzanazabdaH sati bAhye'rthe pravRttaH utAsatIti praznayati, sUrirAha-'asti' vidyate, samyagdarzanazabdavAcyo'rtho ghaTAdizabdavAcyavat, AptoktaH prazamAdiliGgagamyazca, punarAzaGkate-'kvAstIti cet', AzaGkAsambhavazca guNaH samyagdarzanaM, guNazca guNiparatantra iti, sUrirAha-'ucyate', ajIveSu tAvannAsti dharmAstikAyAdiSu nAsti samyagdarzanaM, jIvaguNatvAttasya, yaccokta kasyeti svAmitvacintAyAmajIvasya pratimAdeH samyagdarzanamiti tadupacArAt, iha tu mukhyacintAprakrama iti na tadaGgIkriyate, atha jIveSu kA vArtetyata Aha'jIveSu tu bhAjyaM' tuzabda evakArArthe, bhAjyameva, nAvazyaMbhAvi sarveSu, bhajanAM ca kathayati-'tadyathA gatIndriye'tyAdinA, gatyAdIni cAnyatrAvazyakAdau prapaJcenoktAni, azUnyArthaM tu kiJcid darzyate gatyAdiSu pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca samyaktvaM cintyante, tatra narakaprabhRtigatiSu catasRSvapi pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca jIvAH santi, narakagatau kSAyikakSAyopazamike syAtAM, tiryaggatAvapyete, manuSyagatau trINyapi kSAyikAdIni santi, devagatau kSAyikakSAyopazamike bhavetAM 1 // indriyANi sAmAnyenAGgIkRtya santi pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca vikalpazaH, ekendriyeSu na pUrvapratipannAH na pratipadyamAnakAH, dvitricatu
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 rindriyeSu asaMjJipaJcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH sAsvAdanasamyaktvaM prati, pratipadyamAnAstu na santyeva, saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti 2 // ___ kAyAn pRthivyAdInAzritya sAmAnyena dvayamapyasti, vizeSeNa dharaNijalAnalAnilataruSu dvayaM na sambhavatyeva, dvitricaturasaMjJipaJcendriyeSu traseSu pUrvapratipannAH syuH, nAdhunA pratipatsyante, saMkSipaJcendriyatrasakAye dvayamapi syAt 3 / __ yogeSu manovAkkAyeSu sAmAnyena dvayamapi, kAyayogabhAjAM pRthivyAdInAM taruparyantAnAM na dvayaM, kAyavAgyogayujAM dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannAH syuH, na tu pratipadyanta iti, manovAkkAyayogAnAM dvayaM 4 / anantAnubandhinAmudaye na dvayaM, zeSakaSAyodaye dvayaM 5 / / vedatrayasamanvitAnAM dvayamasti sAmAnyena, vizeSeNApi strIvede dvayaM, puruSavede dvayaM, napuMsakavede ekendriyANAmasaMjJipaJcendriyaparyavasAnAnAM pUrvapratipannAH kecit santi, na pratipadyamAnAH, saMjJipaJcendriyanapuMsakeSu dvayaM nArakatiryakmanuSyAkhyeSu 6 / lezyAsUparitanISu dvayaM, AdyAsu pratipannAH syurna tu pratipadyante 7 / kiM samyagdRSTiH pratipadyate mithyAdRSTiH pratipadyata iti ?, atra nizcayasya samyagdRSTiH pratipadyate, abhUt notpadyata iti, zazaviSANAdivat, vyavahArasya mithyAdRSTiH, pratipatterabhUtabhAvaviSayatvAt, 'asat kAraNe kArya'miti nidarzanAt 8 / evaM jJAnI nizcayasya, ajJAnI vyavahAranayasya 9 / cakSurdarzaniSu dvayaM, makSikAdyasaMjJiSu pUrvapratipannAH syuH, na tu pratipadyamAnakAH, saMjJipaJcendriyacakSurdarzaniSu dvayaM, acakSurdarzaniSu pRthivyAdiSu paJcasu dvayaM nAsti, zeSeSu dvitricaturasaMziSvacakSurdarzaniSu pUrvapratipannAH syuna tu pratipadyante, saMjJipaJcendriyAcakSurdarzaniSu dvayaM 10 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 cAritrI pUrvapratipanna eva, acAritraH pUrvapratipannaH pratipadyamAnazca syAt 11 // AhArakeSu dvayaM, anAhArakaH pUrvapratipannaH, na tu pratipadyamAnako'ntaragatau sambhavati 12 / upayoga iti sAkAropayogopayuktaH pratipadyate utAnAkAropayogopayuktaH iti, ucyate, sAkAropayogopayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayogopayuktastu pUrvapratipannaH syAt, na tu pratipadyamAno, yataH sarvAH kila labdhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavantIti pAramarSavacanaprAmANyAt 13 / eteSu trayodazasvanuyogadvAreSu- vyAkhyAnAGgeSu 'yathAsambhava'miti yatra na sambhavati yatra ca sambhavati, athavA kSAyikAdi samyagdarzanaM yatra sambhavati tatra vAcyaM, 'sadbhUtapadArthasya' samyagdarzanapadasya 'prarUpaNA' vyAkhyA (kartavyA-)unneyA, bhASakaparIttAdayastu nAdRtA bhASyakAreNa, prAyasteSAmupAttAnuyogadvArAntargatatvAt iti, yato bhASakaH paJcendriyeSvavatarati, parItto'pi kAyeSu, paryAptasteSveva, sUkSmasaMjJibhavacaramAzca teSvevAto nAhatA iti 1 // dvitIyadvAraM chupannAha-'saGkhye'ti, saGkhyA -iyattA, sA caikA gaNitavyavahArAnuvartinI dvyAdikA zIrSaprahelikAntA, gaNitaviSayAtItA asaGkhyeyA jaghanyamadhyamotkRSTasaMjJitA'parA, tadatikrameNa vyavasthitA anantA, sApi jaghanyAdibhedatrayAnugatA anuyogadvArAt vistarArthinA'dhigamanIyA, ya ete samyagdarzanasamanvitAH sattvA gatyAdiSu te kiyanta iti tadvanta iha pRcchayante, uktaM cedaM purastAd, yataH pRcchati- "kiyat samyagdarzanaM' kiM parimANAste samyagdarzanina ityarthaH, svayamevodghaTTayati saGkhyAbhijJaH san 'kiM saGkhyeya'mityAdi, kiM saGkhyeyaM samyagdarzanarAzimabhyupagacchAmaH utAsaGkhyeyamathAnantamiti ?, evaM pRSTe Aha'ucyate asaGkhyeyAni samyagdarzanAni na saGkhyeyA nApyanantAH, kiM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 117 tarhi ?, asaGkhyeyAH samyagdarzanina iti, kSayasamyagdRSTIn siddhAn kevalinazca virahayya zeSAH saMsAravarttino yAvantaH kSayAdisamyagdarzaninaste nirdizyante asaGkhyeyAni samyagdarzanAnItyanena, ye tarhi kevalinaH siddhAzca te sarve kiyanta ityAha-'samyagdRSTayastvanantA' iti, bhavasthakevalinaH siddhAMzcAGgIkRtyoktaM samyagdRSTayastvanantA iti 2 / dvArAntarasparzanenAha-'kSetra'-kSiyanti-nivasanti yatra jIvAdidravyANi tat kSetram-AkAzaM, ye ete'saGkhyeyatayA nirdhAritA anantatayA ca ebhiH punaH kiyadAkAzaM vyAptamiti saMzaye sati pRcchati-'samyagdarzanaM kiyati kSetre' nanu ca samyagdarzanametena pracchyate, nirNayo'pi tasyaiva, samyagdRSTayastu na codyante na nirNIyanta ityayuktam, ucyate, ihAyaM samyagdarzanazabdaH bhAvasAdhanaH, samyagdRSTiH samyagdarzanaM, sa cApyubhayorvAcako'bhyupagantavyaH, apAyasadvyasamyagdarzaninastadviyutasya ca siddhabhavasthakevalAkhyasya, nirNayavAkye'pyevameva dRzyaM, athavA samyagdarzaniSu nirmAteSu samyagdRSTayo'pyanenaiva rUpeNa grahISyanta iti samyagdarzaninaH praznayati, athavA ekaM jIvamuddizyAyaM prakRtaH praznaH, ekatrAvadhRtakSetre'nyatrApyupamAnAt tathA pratipatsye'hamiti pRcchatisamyagdarzanaM kiyati kSetre iti, ekasmizca pRcchyamAne samyagdarzanaM kiyati kSetre ityekavacanamapi sughaTaM bhavati, sUrirAha-'lokasyAsaGkhyeyabhAga'miti, yadaikaH pRSTaH ekasya cottaraM tadA ko'rthaH ?, yo'haM samyagdarzanI so'haM kiyati AdhAre sthitaH ?, pRSTe uttaraM-lokasyAsaGkhyeyabhAge, dharmAdharmadvayaparicchinna AkAzadezo jIvAjIvAdhAraH kSetraM lokaH, tasyAsaGkhyeyabhAge tvaM sthito, yato'saGkhyeyapradezo jIvo'saGkhyeyabhAga eva avagAhate, sarvasya lokasya buddhyA'saGkhyeyabhAgakhaNDakalpitasya ya eko'saGkhyeyabhAgastatra sthita iti, athApi sarvAnevAGgIkRtya praznastathApyasaGkhyeyabhAge pUrvasmAdabhyadhikatare lokasya sarve vartanta iti yuktamuttaraM 3 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 sparzanamAkAzapradezaiH paryantavartibhiH saha yaH sparzastat sparzanaM, asmin dvAre pRcchyate-samyagdarzanena kiM spRSTamityanena, atrApi samyagdarzanazabdaH sAmAnyavAcI dRzyaH, ekaM vA'GgIkRtya pravRtta iti mantavyaM, uttaraM 'lokasyAsaGkhyeyabhAgaH spRSTa' ityekAnekapraznAnurodhena jJeyaM, yaH punaH samudghAtapratipannaH caturthasamayavarttibhavasthakevalI tena kiM spRSTaM lokasyeti, ucyate-'samyagdRSTinA tu sarvaloka' iti, yato'bhihitaM"lokavyApI caturthe tu" tuzabdo'vadhAraNe, samyagdRSTinaiva samudghAtaM gatenaiva samastalokaH spRzyata iti, etasmin vyAkhyAne codako'cUcudatsamyagdRSTisamyagdarzanazabdayoryutpattau kriyamANAyAM bhAve kArake nAstyarthabheda iti bhavAzcAha-samyagdarzanena lokAsaGkhyeyabhAgaH spRSTaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti, tat nUnaM bhavatA kazcidarthabhedaH parikalpita ityataH praznenopakramate-'samyagdRSTisamyagdarzanayoH ko vizeSa iti ?, sUrirAha-atra 'ucyate', 'apAyasadravye tyAdi, apAyo-nizcayajJAnaM matijJAnAMzaH sadravyANi punaH zobhanAni prazastatvAt vidyamAnAni vA dravyANi sadravyANi-mithyAdarzanadalikAni adhyavasAyavizodhitAni samyagdarzanatayA ApAditapariNAmAni, apAyazca sadravyANi ca apAyasavvyANi teSAM bhAvaH apAyasadravyatA, itthambhUtalakSaNe tRtIyA, yAvat so'pAyaH sambhavati yAvad vA tAni sambhavantyeSA'pAyasadvyatA, tayA samyagdarzanaM, apAyayuktAni savvyANIti vinAzAzaGkAnirAcikIrSayA suhRdbhUtvA sUrirAcaSTe-'apAya AbhinibodhikaM' tRtIyo bhedaH Abhinibodhikasya nizcayAtmakaH prasiddhaH tena yogaH tadyogaH tasmAt, tenApAyena yoga iti vocyate, yataH samyagdarzanapudgaleSu satsu apagateSu ca bhavatIti, vyApI sa ityarthaH, tadyogAt samyagdarzanam, etenApAyena yAvadasti sambandha iti, tena ca sambandhaH satsu ca sadravyeSvakSINadarzanasaptakasya, asatsu ca sadravyeSu kSINa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 119 darzanasaptakasya, ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdarzanaM draSTavyaM, ubhayyAmapi tvavasthAyAM samyagdRSTivyapadezo nAsti, 'tat kevalino nAstI'tyAdi, taditi-samyagdarzanaM saddavyApAyayogajanitavyapadezaM kevalino'tIndriyadarzanatvAt na samasti, ato na samyagdarzanI kevalI, kastahi ?, Aha'samyagdRSTistu kevalI'ti, tAni ca buddhyA AdAya apAyasadvyANi tatra kevalini samyagdarzanivyapadezo niSidhyate, taistu vinA yadi samyagdarzanivyapadezaH kalpyate bhAvasAdhanArtho'viziSTa itikRtvA tadA nAsti niSedha iti, tuzabdaH amumevArthamavadyotayati, evaM ca kRtvA pUrvaprazneSvapi sughaTaM bhASyaM bhavati / dvArAntaraM chupati-'kAla' iti, yadetat pUrvake dvAre nirUpitaM samyagdarzanaM tat kiyantaM kAlaM bhavatIti praznayati, nanu ca sthitidvAre'pyetadeva pRSTamuktaM ca, kimarthaM punaH piSTapeSaNaM kriyata? iti, ucyate, na kAlaH sthitimantareNa kazcidastItyasyArthasya khyApanArthaM, tathA vartanAdInyeva kAlaliGgAni paThanti, athavA ekajIvAzrayaNena nAnAjIvasamAzrayaNena ca nAsti sthitidvAre sAkSAdabhidhAnamityato yujyate praznaH, tathA ca 'puvvabhaNiaM tu jaM ettha, bhaNNatI tatthe'tyAdi, atastat samyagdarzanamekajIvAGgIkaraNena nAnAjIvAGgIkaraNena ca parIkSyaM, etaduktaM bhavati-ekena prAptaM sat kiyantaM kAlamanupAlyata iti, nAnAjIvaizca kiyantaM kAlaM dhAryata iti parIkSyam, 'ekaM jIvaM pratI'tyAdi, pUrva bhAvita eva grantha iti, sthitidvAre nAnAjIvAn prati sarvAddhA-sarvakAlaM, mahAvidehAdikSetramAzrityAvyavacchedAt, iyaM tu sthitiH kSAyopazamikasya cintitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrtapramANeti, kSAyikasya tu sarvadA'vasthAnam 5 / ato'nantaraM antaradvAraM spRzati-'antaraM' ityanena, samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA mithyAtvadalikodayAt punaH kiyatA kAlena lapsyata iti
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 pRcchati-'samyagdarzanasya ko virahakAla' iti, samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA yAvanna punaH samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaHsamyagdarzanena zUnyaH kAlaH kiyAniti, aupazamikakSAyopazamike nizritya nirNayavAkyaM pravRttaM-'ekaM jIvaM pratI'tyAdi, eko janturaupazamikaM kSAyopazamikaM vA prApya ujjhitvA punaH kazcinmuhUrtasyAntarlabhate, kazcittu anantena kAlena labhate, sa cAnantaH kAla evamAkhyAyate-utkRSTato'pArddhaH pudgalaparAvarttaH, pudgalaparAvarto nAma yadA jagati yAvantaH paramANavaste audArikAditayA sarve paribhuktA bhavanti, sa pudgalaparAvataH audArikavaikriyataijasabhASAprANApAnamanaH karmabhedAt saptadhA, etatsamudAyasyArddha gRhyate kiJcinnyUnaM, etat pratipAdayituM kathaM zakyate iti cedupArddhapudgalaparAvarta ityanena, ucyate, 'samudAyeSu hi zabdAH pravRttA avayaveSvapi pravartanta' itinyAyAt, ayaM cArddhazabdaH na samapravibhAgavacanaH, kiJcinyUnAbhidhAyitvAcca puMlliGgaH, upagato'rddha upArddhaHkiJcinyUna iti prAdisamAsaH, 'nAnAjIvA'niti sarvajIvAn nAstyantaraM, videhAdiSu sarvakAlamavasthAnAditi, kSAyikasya tvanapagamAnnAstyantaraM 6 / dvArAntarAbhidhitsayA''ha-'bhAva' iti, yaiSA rucirjIvasya jinavacanazraddhAyinI sA kasmin bhAve aupazamikAdInAM samavatarati iti praznayati-'samyagdarzana'mityAdinA, samyagdarzanamityaviziSTAM ruci kSayAdirUpAM trividhAmapi jijJAsate kva keti, tathA ca prativacanamapi bhaviSyati-triSu bhAveSviti, 'aupazamikAdInAm'uktalakSaNAnAM 'katamo bhAvaH' katamA'vasthetiyAvat, sUristu heyabhAvanirasisiSayA AdeyaM triSvityanena kathayati, audayikaM-gatikaSAyAdirUpaM pAriNAmikaM ca bhavyatvAdilakSaNaM vihAya anye trayaH kSAyikAdayasteSu bhAveSu bhavati, audayikapAriNAmikayorgatyAdibhavyatvAdyavadhAraNAttat na tayoH samasti, anAditvAcca, 'triSu' iti sUcyate triSu bhavati, naudayikapAriNAmikayoriti /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 121 dvArAntaraM spRzati 'alpabahutva' mityanena, 'atra' etasmin triSu bhAveSviti vyAkhyAyate, AhAjJaH - eSAM kSAyikAdInAM 'samyagdarzanAnAM' triSu kSAyikAdiSu pariNAmeSu vartamAnAnAM kiM tulyasaGkhyatvamutAnyatheti, Azrayabhedena vA alpabahutvacintA, Aha- 'astyalpabahutva' miti alpabahubhAvaH, kiJcidalpamatrAsti kiJcicca bahviti, kathaM bhAvanIyam ?, 'ucyate sarvastokamaupazamikaM' yata IdRzI pariNatiM zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavaH sattvAH saMprApnuvantItyAgamaH, 'tataH kSAyikamasaGghayeyaguNaM' tata: - aupazamikAt kSAyikamiti ca, atrAyaM vizeSa: prekSya:- chadmasthAnAM zreNikAdInAM yat kSAyikaM tat gRhyate, apAyasadbhAvAt, chadmasthavarttinazca aupazamikasyAvadhitayopAttatvAt tata ityanena avadhimatApi tAdRzena bhAvyaM, tata aupazamikAt kSAyikaM chadmasthasvAmikamasaGkhyeyaguNamiti, asaGkhyeyaguNamiti yo'sAvaupazamiko rAziH so'saGkhyeyena rAzinA guNyate, aupazamikAd bahutaramitiyAvat, 'tato'pi' kSAyikAt 'kSAyopazamikaM' bhavatyasaGkhyeyaguNaM, sarvagatiSu bahusvAmyAdhAratvAt, asaGkhyeyaguNamiti ca yo'sau kSAyikarAziH so'saGkhyeyena guNyate, ataH kSAyikAd bahutaramAsta itiyAvat, yattarhi kSAyikaM kevalyAdhAraM tat kiyad ?, ucyate, sarvakevalinAmAnantyAdanantaguNaM kevalyAdhArametad dRzyaM ityata Aha-'samyagdRSTayastvanantA' iti, kevalino'nantA ityarthaH, atastadvarttyapyanantameva iti: dvArasamAptisUcakaH / atha kiM samyagdarzanasyaiva nirdezAdisadAdibhidvaraiiradhigamaH kriyate ? uta jJAnAdInAmapi ?, jJAnAdInAmapi, kintu ekatra samyagdarzane yojanA kRtA, anyatrApyevaM dRzyetyatidizati evaM sarvabhAvAnA' mityAdinA, 'eva' miti yathA samyagdarzanasya tathA sarvabhAvAnAM jJAnAdInAM nAmasthApanAdibhI racanAM kRtvA pramANanayanirdezAdisadAdibhiH parIkSAdhigamaH kArya iti, yat prastutaM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti, tatra yat samyagdarzane sUtra
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 vicAryaM tadabhihitaM, tadabhidhAnAcca parisamApitaM samyagdarzanamityetadAhauktaM samyagdarzanaM, dvitIyAvayavavyAcikhyAsAprastAvapradarzanAyAha-jJAnaM vasthAma: II6-8 - sad Adi dvArothI tattvono bodha TIkArtha-saAdi anuyogadvArothI paNa tattvono bodha karavo joie. A sUtrano saMkSipta artha che. vistRta artha to bhASyakAra kahe che- sUtramAM rahela sata zabdane koI saMkhyA Adi dvAronuM vizeSaNa na mAnI le eTalA mATe alaga karIne batAve che- sata, saMsthA, kSetra ityAdi. sat e bIjA dvAronI sAthe joDAyeluM dvAra che. kRti zabda dvAranuM parimANa jaNAvavA mATe che. ATalAM ja dvArothI samyagdarzanano bodha thAya. bIjA dvArono A dvAromAM ja samAveza thaI jAya che. taizca sUtramAM kahelA dvArothI. A dvArone ja vizeSathI jaNAve che- abhUtapaHprarUpaUAmi=vidyamAna artha je samyagdarzana, te samyagdarzana padanI prarUpaNA=svarUpa kathana Adi dvArothI tattvono vistArathI bodha thAya che. sat Adi padone alaga alaga batAvavAthI je phaLa AvyuM tene batAve che- "chAmi:' ATha dvArothI. sat pada vagere vyAkhyA karavAnA aMgotrasAdhano che ema jaNAve che"anuyora:' ti, sat vagere ATha anuyogadvArothI. sarvamAvAnAMka sarvapadArthono bodha thAya che ema kahIne satpada Adi dvArA vyApaka che A dvArothI badhA ja padArthonI vyAkhyA karI zakAya che ema jaNAve che. vindhaza: phatyAti nuM vyAkhyAna (sAtamA sUtramAM) karI ja dIdhuM che. miti vezkevI rIte vistArathI bodha thAya che ? ema kahIne paranA abhiprAyanI AzaMkA kare che. A kArothI kaI rIte vistArathI bodha karAya che ema huM mAnato hoya vicArato hoya to vistArathI bodha kevI rIte thAya te kahevAya che. samyagdarzana sat che (1) san - sat e dvArane vicAre che- A sat dvAranuM utthAna A rIte thAya che- bIjo zaMkA kare che ke samyagdarzana che ke nahi? AvI zaMkA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 123 na hoya, sattA=hovApaNuM) jaNAi gayuM hoya to AnuM(sat padanuM) kathana ayukta thAya. AthI bhASyakAra AzaMkA vAkyane batAve che"sagarNanaM miti nati' ti, samyagdarzana che ke nahi? ahIM bhAvArtha A che- samyagdarzana padathI vAcya padArtha che ke nahi ? A saMzaya che. A saMzaya thavAnuM kAraNa e che ke- bAhyapadArtha na hoya to paNa zabdapravRtti jovAmAM Ave che. jema ke sasalAnA ziMgaDA vagere. bAhya vastu hoya to paNa zabdapravRtti jovAmAM Ave che. jemake ghaTa vagere. tethI praznakAra samyagdarzana zabda vidyamAna bAhyapadArthamAM pravRtta thayo che ke avidyamAna bAhyapadArthamAM pravRtta thayo che? ema prazna kare che. AcArya uttarane kahe che- masti, samyagdarzana zabdathI vAcya padArtha ghaTAdi zabdanA vAnI jema vidyamAna che. e padArtha AptapuruSe kahelo che ane prazama vagere liMgathI jANI zakAya che. samyagdarzana jIvamAM che pharI zaMkA kare che. vAstIti re, kyAM che evI jo AzaMkA hoya, AvI AzaMkA thavAnuM kAraNa e che ke, samyagdarzana guNa che, guNa guNI vinA na rahI zake. AcArya AzaMkAno javAba kahe che- dharmAstikAya Adi ajIvomAM samyagdarzana nathI. kema ke samyagdarzana jIvano guNa che. samyagdarzana kone hoya? evA svAmitvakAramAM ajIva pratimA Adine samyagdarzana hoya ema je kahyuM che te upacArathI kahyuM che. ahIM to (upacAra vinA) mukhya samyagdarzananI vicAraNAno prAraMbha che. AthI ahIM aupacArika ajIva samyagdarzana nathI svIkAratuM. gati Adi tera dvAromAM samyagdarzananI vicAraNA have jIvomAM samyagdarzananI sattA che ke nahi? evA praznanA uttarane kahe che- "vIpu tu mAnya" jIvomAM samyagdarzananI bhajanA ja che. badhA ja jIvomAM samyagdarzana hoya ja evuM nathI. tAthA atIndriya ItyAdithI bhajanAne kahe che- samyagdarzananI bhajanA A rIte che- gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya, veda, vezyA, samyakatva, jJAna, darzana, cAritra,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 AhAra ane upayoga A tera anuyogadvAromAM je pramANe saMbhava hoya te pramANe sadbhUta prarUpaNA karavI. gati Adi anuyogadvArone Avazyaka sUtra vagere graMthomAM vistArathI kahyAM che. ahIM sthAna zUnya na rahe e mATe kaMIka batAvavAmAM Ave che- gati AdimAM pUrva pratipanna ane pratipadyamAna ema be rIte samyaktva vicArAya che. (je jIva pUrve samyakatva pAmyo hoya te pUrvapratipanna kahevAya. je jIva hamaNAM samyaktva pAmI rahyo hoya te pratipadyamAna kahevAya.) (1) gati- naraka vagere cAreya gatiomAM pUrva pratipanna ane pratipadyamAna jIvo che. narakagatimAM kSAyika ane kSAyopathamika e be samyagdarzana hoya. tiryaMcagatimAM paNa A be samyakatva hoya. manuSyagatimAM kSAyika vagere traNe samyagdarzana hoya. devagatimAM kSAyika ane kSAyopathamika e be samyagdarzana hoya. (2) indriya- sAmAnyathI vicArAya to indriyadvAramAM pUrvapratipanna ane pratipadyamAna jIvo hoya. alaga alaga IndriyonI apekSAe ekendriyomAM pUrvapratipanna ane pratipadyamAna e baMne na hoya. beindriya, teindriya, caurindriya ane asaMjJI paMcendriya jIvomAM sAsvAdana samyakatvanI apekSAe pUrvapratipanna jIvo bhAjya che=kyAreka hoya, kyAreka na paNa hoya. pratipadyamAna jIvo to na ja hoya. saMjJI paMcendriya jIvomAM baMne prakAranA jIvo hoya. (3) kAya- kAyadvAramAM pRthvIkAya Adine AzrayIne sAmAnyathI baMne hoya. vizeSathI pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspatimAM baMne na ja hoya. beIndriya, indriya, caurindriya, asaMjJI paMcendriyamAM pUrvapratipanna hoya. pratipadyamAna na hoya. saMjJIpaMcendriya rUpa trasakAyamAM baMne hoya. (4) yoga- yogadvAramAM mana, vacana, kAyA e traNa yogomAM sAmAnyathI baMne hoya, vizeSathI kevaLa kAyayogavALA pRthvIkAyathI AraMbhI vanaspatikAya sudhInA jIvomAM baMne na hoya. kAya-vacana yogavALA beindriya, te indriya, caurindriya, asaMjJI paMcendriyomAM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 125 pUrvapratipanna hoya, pratipadyamAna na hoya. mana, vacana, kAyA e traNe yogavALA jIvomAM baMne hoya. (5) kaSAya-anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udayamAM baMne na hoya, bAkInA kaSAyonA udayamAM baMne hoya. (6) veda-traNe vedavALA jIvomAM sAmAnyathI baMne hoya. vizeSathI to strIvedamAM baMne hoya. puruSavedamAM baMne hoya. napuMsakavedamAM ekendriyathI AraMbhI asaMjJI paMcendriya sudhInA jIvomAM pUrva pratipanna koIka hoya. pratipadyamAna na hoya. saMjJI paMcendriya nAraka, tiryaMca, manuSya saMbaMdhI saMjJI paMcendriya napuMsakomAM baMne hoya. (7) vezyA- uparanI (traNa) lezyAomAM baMne hoya. Adya (traNa) lezyAomAM pUrvapratipanna hoya, pratipadyamAna na hoya. (8) samyakatva- samyagdaSTi jIva samyakatva pAme ke mithyAdaSTijIva samyaktva pAme? nizcayanayanI apekSAe samyagdaSTi jIva samyakatvane pAme, kemake nizcayanayanA mate zazaviSANa AdinI jema je na hoya te utpanna na thAya. vyavahAranayanI apekSAe mithyASTi jIva samyaktvane pAme che. kemake je na hoya te thAya e pratipattino(=prAptino) viSaya che. tathA kAraNamAM je na hoya te utpanna thAya che evuM jovAmAM Ave che. (9) jJAna- nizcayanayanI dRSTie jJAnI samyakatvane pAme che. vyavahAranayanI dRSTie ajJAnI samyakatvane pAme che. (10)darzana cakSudarzanI jIvomAM baMne hoya. mAkhI vagere asaMzI jIvomAM pUrvapratipanna hoya, pratipadyamAna na hoya. saMjJI paMcendriya cakSudarzanI jIvomAM baMne hoya. pRthvIkAya Adi pAMca acakSu darzanIomAM baMne na hoya. bAkInA beIndriya, teIndriya, caurindriya, asaMjJI paMcendriya acakSudarzanIomAM pUrvapratipanna hoya, pratipadyamAna na hoya. saMjJI paMcendriya acakSudarzanIomAM baMne hoya. (11)cAritra- cAritrI pUrva pratipanna ja hoya. cAritra rahita jIva pUrvapratipanna ane pratipadyamAna hoya.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 (12)AhAraka AhAraka jIvomAM baMne hoya. anAhAraka jIvomAM pUrva pratipanna hoya, bhavAMtaramAM jatAM aMtarAlagatimAM pratipadyamAnanasaMbhave. (13)upayoga- prazna sAkAropayogamAM vartato jIva samyatva pAme che ke anAkAra upayogamAM vartato jIva samyakatva pAme che? uttara- sAkAra upayogamAM vartato jIva samyakatva pAme che, ane pUrvapratipanna paNa hoya. anAkAra upayogamAM vartato pUrva pratipanna hoya, pratipadyamAna na hoya. kAraNa ke badhI labdhio sAkAra upayogamAM vartatA jIvane thAya che evuM maharSionuM vacana pramANabhUta che. A tera vyAkhyAdvAromAM vyAkhyA karavAnA sAdhanomAM yathAsaMbhava kahevuM, arthAt samyakatva jyAM na saMbhave ane jyAM saMbhave athavA kSAyika Adi samyagdarzana jyAM saMbhave tyAM kahevuM. sabhUta padArtha evA samyagdarzana padanuM vyAkhyAna A pramANe yathAyogya vicAravuM. bhASaka ane paritta vagere dvArA bhASyakAre kahyAM nathI. kAraNa ke te dvArono ahIM grahaNa karelA kAromAM samAveza thaI jAya che. bhASakadvAra paMcendriyamAM AvI jAya che. parIttadvAra paNa kAyadvAramAM AvI jAya che. paryAptadvAra kAyadvAramAM AvI jAya che. sUkSma, saMjJI, bhava, carama dvArA te ja kAyadvAramAM AvI jAya che. AthI bhASyakAre kahyAM nathI. (2) saMkhyA- have bIjA dvArane sparzatA=vicAratA bhASyakAra kahe che- "saMdhyA' rUti, saMkhyA eTale parimANa. eka saMkhyA gaNita vyavahArane anusaranArI bethI prAraMbhI zIrSaprahelikA sudhInI. bIjI gaNitanA viSayane oLaMgI gayelI asaMkhyayanasaMkhyAthI na gaNI zakAya tevI che. tenA jaghanya, madhyama, utkRSTa ema traNa prakAra che. anaMta saMkhyA asaMkhya saMkhyAne oLaMgI gayelI che. tenA paNa jaghanya, madhyama, utkRSTa ema traNa bhedo che. saMkhyAne vistArathI jANavAnA abhilASIe anuyogadvAramAMthI jANI levI.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 saMkhyAnuM svarUpa [A graMthamAM samaya, muhUrta, divasa, rAta, mAsa, varSa, zIrSaprahelikA, saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta, palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, pudgalaparAvarta vagere zabdo Ave che. A badhA kALanA pramANo che. te samajavA khUba ja jarUrI hoI anya graMthamAMthI tenuM vistRta svarUpa ahIM ApavAmAM Ave che. sarvathI alpa (jAnyamAM jaghanya) kALa eka samayano che jene sarvajJa bhagavaMto ja jANI zake che ane e ja atyaMta sUkSmakALane "samaya" kahevAya che. eka nimiSa (AMkha mIMcIne ughADIe teTalA kALa) mAtramAM asaMkhyAtA samaya vyatIta thAya che. samayathI mAMDIne zIrSaprahelikA (saMkhya), asaMkhya, anaMta, palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, kALacakra, pudgalaparAvarta Adi aneka prakAre vyavahArika kALa che. tenuM kaMIka svarUpa ahIM ApavAmAM Ave che. samayathI laI pudgala-parAvarta sudhInI kALa saMkhyAnuM koSTaka nirvibhAjya kALa pramANa che .......... 1 samaya 9 samayanuM .. . 1 jaghanya aMtarmuhUrta "cothA jaghanyayukta asaMkhyAtAnI saMkhyA pramANa samayonI ............ 1 AvalikA 256 AvalikAno ............ ......... 1 phullaka bhava 2223-1229/3773 AvalikAno .... 1 ucchavAsa athavA ........ niHzvAsa 4446-2458/3773 AvalikAno athavA sAdhika 17 kSullaka-bhavano athavA ucchavAsa niHzvAsa maLIne ......... 1 prANa (zvAsocchavAsa) 1. cothA jaghanyayukta asaMkhyAtAnI je saMkhyA che te saMkhyA pramANa samaya maLIne 1 AvalikA thAya che.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128. zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 7 prANano ........................... 1 sToka 7 stoke ............................... 1 lava 38 lave .......... ........... 1 ghaDI (24 miniTanI je ghaDI thAya che te ghaDI) 77 lave athavA 2 ghaDIe athavA 65536 kSullakabhave athavA 16777216 AvalikAe athavA 3773 prANe ....... 1 (cAMdra) muhUrta thAya ............ (eka sAmAyika-kALa) samayona 2 ghaDInuM ........... 1 utkRSTa aMtarmuhUrta thAya anya rIte nirvibhAjya asaMkhya samayano.......... 1 nimeSa 18 nimeSe .... ............ 1 kASThA 2 kASThAe ......... 1 lava 15 lave... 1 kalA 2 kalAe ..... 15 leze 6 kSaNanI ....... 1 ghaTikA 2 ghaTikAe . ........ 1 muhUrta 30 muhUrtano... 1 divasa (ahorAtra) 15 divasano . 1 pakSa (pakhavADiyuM) 2 pakSe (30 divase) ............... 1 mAsa ra mAse......... ........... 1 Rtu (3 Rtue (183 divase, vA 6 mAse) ... 1 ayana (6 mAsa) leza ...........
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 * * * * * * * * sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 129 2 ayane (12 mAse) athavA cha Rtue. 1 varSa 5 (saura) varSe .. ........ 1 yuga 20 yuge.... ................ 1 zata varSa (100) daza zata varSa............................... 1 sahasra varSa zata sahasra varSe ....................... 1 lakSa varSa 84 lakSa varSe .......................... 1 pUrvAga 84 lAkha pUrvIge.......... (70 lAkha kroDa 56 hajAra kroDa sUrya-varSa) 1 pUrva 84 lAkha pUrve ......... ............. 1 truTitAMga .......................... (prathama prabhunuM AyuSya) 84 lAkha truTitAMge..................... 1 truTita 84 lAkha truTine 1 aDaDAMga 84 lAkha aDaDAMge.......................... 1 aDaDa 84 lAkha aDaDe............................... 1 avavAMga 84 lAkha avavAMge........... 1 avava 84 lAkha avave. ..................... 1 juhukAMga 84 lAkha hahukAMge.. ....... 1 huka 84 lAkha huke.... 1 utpalAMga 84 lAkha utpalAMge 1 utpala 84 lAkha utpale ...... 1 padmAMga 84 lAkha padhAMge........................... 1 padma 1. je mATe kahyuM che ke 'pAusa vAsArato sarao hemaMta vasaMta gimhA ya / ee khalu chappi uU, jiNavara-diTThA mae siTThA // '
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * * * * * * * * * ' ka ......... 130 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 84 lAkha padma ......... ...... 1 nalinAMga 84 lAkha nalinAMge .................... 1 nalina 84 lAkha naline....................... 1 arthanipUrAMga 84 lAkha arthanipUrAMge ............... 1 arthanipUra 84 lAkha athanipUre.................... 1 ayutAMga 84 lAkha ayutAMge. 1 ayuta 84 lAkha ayute .. .......... 1 prayutAMga 84 lAkha prayatAMge ........ 1 prayuta 84 lAkha prayute.. ............ 1 nayutAMga 84 lAkha nayutAMge .............. 1 nayuta 84 lAkha nayute........... 1 cUlikAMga 84 lAkha cUlikAMge.................... 1 cUlikA 84 lAkha cUlikAe .................. 1 zIrSa-prahelikAMga 84 lAkha zIrSa-prahelikAMge .............. 1 zIrSa-prahelikA .................... (saMkhyAmAM varSa) asaMkhyAtA varSano (palya prarUpaNAe)..... 1 palyopama (cha bheda) 1. 194 athavA matAMtare 250 aMka sudhInI saMkhyAe zIrSaprahelikA che. emAM eka mate zIrSaprahelikAno aMka, 758263253073010241157973pa6997pa696406218966848080193296, A 54 AMkaDAo upara 140 mIMDAM jeTalo thAya che, arthAtu kula 194 aMka-pramANa che. A pramANe mAthurIvAcanA-prasaMge anuyogadvAramAM kahela che. zrIbhagavatIjI, jaMbUDhIpaprajJapti, sthAnAMgAdi AgamagraMthomAM A ja abhiprAya jaNAvela che. jyAre anya jyotiSkaraMDakAdigraMthomAM tethI paNa bRhatsaMkhyA gaNAvI che, eTale 70 aMkane 180 zUnyo mUkavAthI 250 aMkapramANa saMkhyA prApta thAya che. je A rahI1879551795501125954190096998134307707874654942619777476572573427186816 (kula 70 aMka saMkhyA) ane upara 180 zUnya mUkavAM, jethI 250 aMkasaMkhyA Ave che. e pramANe "valabhI" (valabhIpura nagaramAM thayelI) vAcanAmAM kahevAyela che.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 10 koDAkoDI palyopamano............... 1 sAgaropama ................ (kula 6 prakAre) 10 koDAkoDI addhA-sAgaropamanI ....... 1 utsarpiNI athavA ......... teTalA ja kALanI .............. 1 avasarpiNI ...... (te cha cha ArA pramANa) 20 koDAkoDI addhA-sAgaropamanI athavA 1 utsarpiNI ane 1 avasarpiNI maLI... 1 kAlacakra thAya anaMtA kALacakra ....... ........... 1 yugala-parAvarta thAya .......... ane te cAra prakAre che. pugala parAvartanuM svarUpa pudgala parAvartanA dravya, kSetra, kAla ane bhAva ema cAra bheda che. te darekanA bAdara ane sUkSma ema be be bheda che. eTale ke bAdara dravya pugala parAvarta, sUkSma dravya pugala parAvarta, bAdara kSetra pudgala parAvarta, sUkSma kSetra pugala parAvarta, bAdara kALa pudgala parAvarta, sUkSma kALa pugala parAvarta, bAdara bhAva pudgala parAvarta, sUkSma bhAva pugala parAvarta. (1) bAdara dravya pugala parAvarta- eka jIva jagatamAM rahelA sarva pudgalone jeTalA kALamAM audArika, vaikriya, taijasa, kArmaNa, bhASA, zvAsocchavAsa ane mana e sAta vargaNA rUpe grahaNa karIne mUke teTalo kALa eka bAdara dravya pugala parAvarta che. AmAM pahelAM audArika rUpe laIne mUke pachI vaikriyarUpe laIne mUke evo krama nathI. (2) sUkSma dravya pudgala parAvarta- eka jIva jagatamAM rahelA sarva pugalone prathama dArika rUpe laine mUke, pachI vaikriyarUpe laIne mUke,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 pachI taijasarUpe laine mUke, ema kramazaH AhAraka vargaNA sivAya sAte vargaNArUpe laine mUke teTalo kALa sUkSma dravya pudgala parAvarta che. (AmAM sarva pudgalone jyAM sudhI audArikarUpe laine na mUke e daramyAna vacce vacce vaikriya, taijasa AdirUpe laine mUke to te na gaNAya.) TUMkamAM sarva pudgalone krama vinA audArikAdi vargaNArUpe laine mUke to bAda2 dravya pudgala parAvarta ane kramazaH laine mUke to sUkSma dravya pudgala parAvarta (Ama anya sthaLe paNa jANavuM.) (3) bAdara kSetra pudgala parAvarta- eka jIva lokAkAzanA sarva pradezone krama vinA maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa bAdara kSetra pudgala parAvarta che. (4) sUkSma kSetra pudgala parAvarta-- eka jIva lokAkAzanA sarva pradezone kramazaH maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa sUkSma kSetra pudgala parAvarta che. (5) bAdara kALa pudgala parAvarta- eka jIva utsarpiNI tathA avasarpiNI rUpa kALacakranA sarva samayone krama vinA maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa bAdara kALa pudgala parAvarta che. (6) sUkSma kALa pudgala parAvarta-- eka jIva utsarpiNI tathA avasarpiNI rUpa kALacakranA sarva samayone kramazaH maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa sUkSma kALa pudgala parAvarta che. (7) bAdara bhAva pudgala parAvarta-- eka jIva 2sabaMdhanA sarva adhyavasAya sthAnone krama vinA maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa bAdara bhAva pudgala parAvarta che. (8) sUkSma bhAva pudgala parAvarta-- eka jIva rasabaMdhanA sarva adhyavasAya sthAnone kramazaH maraNa karIne sparze temAM jeTalo kALa thAya teTalo kALa sUkSma bhAva pudgala parAvarta che.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 133 dareka jIve A saMsAramAM AvA anaMta pudgala parAvarto pasAra karyA che ane jyAM sudhI mokSa nahIM pAme tyAM sudhI bhaviSyamAM paNa AvA pudgala parAvarto pasAra karaze. saMkSepamAM pudgala parAvartanuM svarUpa A pramANe che- asaMkhya varSa=1 palyopama. 10 koDAkoDI palyopama=1 sAgaropama. 10 koDAkoDI sAgaropama=1 utsarpiNI ke 1 avasarpiNI. 20 koDAkoDI sAgaropama (1 utsarpiNI + 1 avasarpiNI)=1 kALacakra. AvA anaMta kALacakra= eka pudgala parAvarta thAya. saMkhyAtAdinuM svarUpa-- (navyakarmagraMtha-gAthA 71 thI 86) pahelAM jaMbUdvIpanA pramANavALA 1 lAkha yojana lAMbA-pahoLA ane 1000 yojanA UMDA tenI upara 8 yojananI jagati tenI upara 2 gAunI vedikA A pramANavALA 1, anavasthita 2, zalAkA 3, pratizalAkA 4, mahAzalAkA nAmanA pyAlAo kalpavA. tyAra pachI pahelo anavasthita pyAlo zikhA sudhI sarasavanA dANAthI bharIne eka hAthamAM laine bIjA hAthe temAMthI 1-1 dANo dvIpa ane samudromAM nAkhatA javuM. jyAM AgaLa pahelo pyAlo khAlI thAya (jUnA karmagraMthamAM tyAre 1 dANo zalAkAmAM nAkhavA jaNAvyuM che.) tyAM te dvIpa ke samudranA jeTalo bIjo pyAlo kalpavo. tenI UMcAi ane UMDAi pUrvokta pramANe samajavI. A pyAlAne AgaLanA dvIpa ane samudromAM pUrvokta pramANe khAlI karavo ane khAlI thAya tyAre zalAkA nAmanA pyAlAmAM 1 dANo nAkhavo. tyAM pharI te dvIpa ke samudranA jeTalo moTo pyAlo kalpavo. A pyAlAne AgaLanA dvIpa ane samudromAM khAlI karavo ane khAlI thAya tyAre bIjo dANo zalAkAmAM nAkhavo. pharIthI te dvIpa ke samudra jeTalo moTo pyAlo anavasthita nAmano bharIne AgaLa dvIpa ane samudromAM nAkhatA javuM. A rIte anavasthita pyAlAo bharIne khAlI karatAM 1-1 dANe zalAkA pyAlo jyAre pUrNa thAya.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 (zikhA sudhI bharAya) tyAre anavasthita pyAlo bharIne sthApI rAkhavo ane zalAkA pyAlAne upADIne AgaLanA dvIpa ane samudromAM 1-1 dANo nAkhatAM khAlI thAya tyAre pratizalAkAmAM 1 dANo nAkhavo. pachI anavasthita pyAlAne upADIne AgaLanA dvIpa ane samudromAM khAlI karavo ane khAlI thAya tyAre zalAkAmAM 1 dANo nAMkhavo. tyAra pachI bIjo te dvIpa ke samudranA jeTalo moTo anavasthita pyAlo kalpavo. tene bharIne AgaLanA dvIpa ane samudromAM 1-1 dANo nAkhatAM jyAre khAlI thAya tyAre zalAkAmAM bIjo dANo nAkhavo. e pramANe pUrvokta krama pramANe zalAkA bharAya eTale anavasthita pyAlAne bharIne sthApI rAkhavo ane zalAkAne upADIne AgaLanA dvIpa ane samudromAM 1-1 dANo nAkhatAM khAlI thAya tyAre pratizalAkAmAM bIjo dANo nAMkhavo. A pramANe pratizalAkA paNa zikhA sudhI bharAya tyAre zalAkA khAlI thayelo hoya che. tene pUrvokta pramANe anavasthitathI pUrNa bharI devo ane pachI anavasthita paNa bharI devo. A traNe bharAya eTale zalAkA ane anavasthitane sthApIne pratizalAkAne upADIne AgaLanA dvIpa ane samudromAM khAlI karavo ane khAlI thatAM mahAzalAkAmAM eka dANo nAkhavo. tyAra pachI zalAkAne upADI AgaLanA dvIpa ane samudromAM khAlI karavo ane khAlI thatAM 1 dANo pratizalAkAmAM nAkhavo. tyAra pachI anavasthitane upADIne AgaLanA dvIpa-samudromAM khAlI karavo ane khAlI thatAM 1 dANo zalAkAmAM nAkhavo. ane A ja rIte krame anavasthitathI zalAkAne, zalAkAthI pratizalAkAne ane pratizalAkAthI mahAzalAkAne bharI devo. mahAzalAkA bharAi jAya tyAre pratizalAkA khAlI thai gayo hoya che. tene pUrvokta krame bharI devo ane tyAra pachI zalAkAne ane chevaTe anavasthitane bharI devo. Ama cAre pyAlA pUrNa bharAi jAya tyAre anavasthita pyAlAnuM mApa chellA vakhate khAlI thayuM che teTalA dvIpa ke samudragaNuM che.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 135 A cAre pyAlAmAM rahelA ane dvIpa samudromAM naMkhAyelA e badhA sarasavanA dANA bhegA karIe. tenI je saMkhyA thAya te jaghanya paritta asaMkhyAtu thAya. ahIMyA keTalAka ema kahe che ke eka pyAlo khAlI thatAM joDe joDenA pyAlAmAM je eka eka dANo naMkhAya che te pyAlAmAMno nahIM paraMtu navo dANo levo, jyAre keTalAka ema kahe che ke te pyAlAmAMno je chello dANo (sAkSIbhUta) joDenA pyAlAmAM nAkhavo.) pyAlAno upADavAno krama evo che ke pachIno pyAlo jyAre upADavo hoya tyAre pUrvanA pyAlA bharI rAkhavA joIe. jema ke pratizalAkAmAM eka sarasava nAkhavA, zalAkA tyAre ja upADI zakAya ke jyAre anavasthita bharI rAkhyo hoya, mahAzalAkAmAM sarasava nAkhavA pratizalAkA tyAre ja upADI zakAya ke jyAre anavasthita ane zalAkA banne bharI rAkhyA hoya. siddhAMta mate- (navyakarmagraMtha-gAthA 77-78-79) | 1 jaghanya saMkhyA 2 madhyama saMkhyA jaghanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA 3 utkRSTa saMkhyA jaghanya paritta asaMkhyAtamAM 1 jUna 4 jaghanya parita asaMkhyAta cAra pyAlA ane dIpa-samudronAdANAnI saMkhyAne 5 madhyama paritta asaMkhyAta jaghanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA 6 utkRSTa paritta asaMkhyAta jaghanya yukta asaMkhyAtamAM 1 jUna 7 jaghanya yukta asaMkhyAta jaghanya parita asaMkhyAtano rAziabhyAsa karatAM 1. rAziabhyAsa eTale te rAzine te rAzithI teTalIvAra guNavo. dA.ta. 30ne 30thI 30 vAra guNatA je Ave te.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 8 | madhyama yukta asaMkhyAta 9 utkRSTa yukta asaMkhyAta 10 jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta 11 madhyama asaMkhyAtAsaMkhyAta 12 utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta 13 jaghanya paritta anaMta 14 madhyama paritta anaMta 15 utkRSTa paritta anaMta 16 jaghanya yukta anaMta 17 madhyama yukta anaMta 18 utkRSTa yukta anaMta 19 jaghanya anaMtAnaMta 20 madhyama anaMtAnaMta sUtra-8 jaghanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA jaghanya yukta asaMkhyAtAsaMkhyAtamAM 1 nyUna jaghanya yukta asaMkhyAtano rAzi abhyAsa karatAM jaghanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA jadhanya paritta anaMtamAM 1 nyUna jadhanyaasaMkhyAtAsaMkhyAtano rAziabhyAsa karatAM jadhanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA jaghanya yukta anaMtamAM 1 nyUna jaghanya paritta anaMtano rAzi abhyAsa karatAM jaghanyathI utkRSTa vaccenI saMkhyA jaghanya anaMtAnaMtamAM 1 nyUna jaghanya yukta anaMtano rAzi abhyAsa karatAM jaghanya anaMtAnaMtathI adhika siddhAMtanA mate-- utkRSTa anaMtAnaMta nathI. mATe kula 20 bheda thAya. A sUtrAnusAra eTale ke anuyogadvArAnusAra che. anya AcAryonA mate- (navyakarmagraMtha-gAthA 80 thI 8) jaghanyaparittAsaMkhyAtano rAzi abhyAsa 4thuM jaghanyayuktAsaMkhyA 7muM jaghanyAsaMkhyAsaMkhyAta jaghanyayuktAsaMkhyAtano varga karavo 1luM jaghanyaparittAnaMta 1. varga eTale te saMkhyAne te saMkhyAthI guNavo. dA.ta. 4ne 4thI guNavo. jaghanyAsaMkhyAtAsaMkhyAtano 3 vAra varga karavo temAM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 137 1 | lokAkAzanA pradezo 2 | dharmAstikAyanA pradezo 3 | adharmAstikAyanA pradezo 4 | eka jIvanA pradezo 5 | sthitibaMdhanA adhyavasAyo 6 | rasabaMdhanA adhyavasAyo | yoganA nirvibhAga bhAgo utsarpiNI, avasarpiNI (1 kAlacakra)nA samayo 9 | pratyeka zarIrI jIvo 10 | sAdhAraNa zarIro (nigodanA zarIro) A 10 vastuo umerIne pharI 3 vAra varga karavo. 4thuM jaghanyayuktAnaMta jaghanya parittAnaMtano rAzi abhyAsa (abhavyanA jIvo ATalA che.) jaghanya yuktAnaMtano varga karavo jaghanyAnaMtAnaMtano 3 vAra varga karavo temAM--- 7muM jaghanyAnaMtAnaMta bhuM utkRSTAnaMtAnaMta 1 [ siddhanA jIvo 2 | nigodanA jIvo 3 | vanaspatinA jIvo 4 | traNe kALanA samayo 5 | sarva pudgalanA paramANuo 6 | sarvaloka ane alokanA pradezo
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 A cha vastuo umerIne pharI 3 vAra varga karavo ane temAM kevaLajJAna ane kevaLadarzananA paryAyo umeravA. A rIte utkRSTAnaMtAnaMta kahyuM. A jAtanA hisAbe kula 21 bheda thAya. lokAlokamAM jeTalAM padArtho che te sarve madhyamAnaMtAnaMte ja che. tethI utkRSTAnaMtAnaMta nimprayojana che. jaghanya yukta asaMkhyAta - 4thuM AvalikAnA samaya jaghanya yuktAnaMta abhavya jIvo madhyama yuktAnaMta siddho ane samyakatvabhraSTa jIvo madhyAnaMtAnaMta - 8muM | 22 vastuo 8mA madhyamAnaMtAnaMte rahela 22 vastuo : | 1 | bAdara paryAptA vanaspati jIvo | 12 | nigodanA jIvo bAdara paryAptA jIvo 13 | vanaspatinA jIvo bAdara aparyAptA vanaspati jIvo [ 14 | ekendriyanA jIvo bAdara aparyAptA jIvo 15 | tiryaMcanA jIvo bAdara jIvo 16 | mithyAdaSTi jIvo | 6 | sUkSma paryAptA vanaspati jIvo 17 | avirati jIvo 7 | sUkSma paryAptA jIvo 18 | sakaSAya jIvo 8 | sUkSma aparyAptA vanaspati jIvo 19 ] chadmastha jIvo 9 | sUkSma aparyAptA jIvo 20 | sayogI jIvo 10 | sUkSma jIvo 21 | saMsArI jIvo 11 | bhavya jIvo 22 | sarva jIvo anya graMthomAMthI lIdheluM saMkhyAnuM lakhANa ahIM pUrNa thayuM.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 139 samyagdarzanathI yukta jIvo gati AdimAM keTalA che ? ema samyagdarzanavALA jIvo ahIM pUchAya che. pahelAM A kaheluM che. AthI pUche che ke "cit sarzanam samyagdarzanIo keTalA che? saMkhyAne jANanArA bhASyakAra svayaM ja Ane spaSTa kare che- " isakseyama phatyAti, samyagdarzanIo zuM saMkhyAta che? asaMkhyAta che ke anaMta che? A pramANe pUchAye chate bhASyakAra kahe che- te, ma dhyeyani sa nAni, uttara kahevAya che. samyagdarzanIo asaMkhyAta che. saMkhyAta ke anaMta nathI. samyagdarzanIo asaMkhyAtA che evA nirdezathI kSAyikasamyagdaSTi jIvo, siddho ane kevaLIone choDIne bAkInA saMsAravartI samyagdarzanI jIvo jeTalA che teTalA batAvAya che. to pachI kevaLIo ane siddho e badhA keTalA che? evA praznanA uttarane kahe che- bhavastha kevaLIo ane siddhonI apekSAe samyagdaSTio anaMta che. (3) kSetra- anya dvAranI vicAraNA mATe kahe che- jIvAdi dravyo jemAM rahe te kSetra, arthAtu AkAza. asaMkhyAta ke anaMtarUpe nizcita karelA A jIvo keTalA AkAzamAM rahelA che? evo saMzaya thaye chate pUche che - samyagdarzanI keTalA kSetramAM hoya? prazna- A kathanathI samyagdarzanI pUchAya che, ane nirNaya paNa samyagdarzanIno ja thAya che. samyagdaSTio to pUchAtA nathI ane temano nirNaya paNa thato nathI. A ayukta che. uttara- ahIM A samyagdarzana zabda saSTi : darzanam e pramANe bhAvasAdhanamAM che. tethI te zabdane samyagdaSTi ane samyagdarzana e baMnenA vAcaka tarIke svIkAravo joIe, arthAt apAyasadravyathI yukta samyagdarzanI ane apAyasadravyathI rahita(=samyagdaSTi) evA siddha ane bhavastha kevaLI e baMneno vAcaka mAnavo joIe. nirNayavAkyamAM paNa A pramANe ja jANavuM. 1. prathama adhyAyanA sAtamA sUtramAM vidhAnadvAramAM saMdhyAre tuM taratAM pratipAdyate |
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 athavA samyagdarzanIone jANI lIdhA pachI samyagdaSTio paNa A ja rIte grahaNa karI zakAze ema mAnIne samyagdarzanIno prazna kare che athavA prastuta A prazna eka jIvane AzrayIne che. eka sthaLe kSetrane jANI lIdhA pachI upamAna(samAnatA) dvArA anya sthaLe paNa huM jANI laIza. AthI pUche che ke samyagdarzanI keTalA kSetramAM rahe che? eka jIva saMbaMdhI prazna hovAthI samyagdarzanI keTalA kSetramAM rahe che evuM eka vacana paNa saMgata bane che. AcArya kahe che- samyagdarzanI jIva lokanA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahe che. jyAre eka saMbaMdhI prazna hoya ane eka saMbaMdhI uttara hoya tyAre artha A pramANe che- huM samyagdarzanI AdhArabhUta keTalA kSetramAM rahelo chuM? praznano uttara A pramANe che- tuM lokanA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahelo che. dharmAstikAya ane adharmAstikAya e be dravyo jemAM rahelA che teTalo AkAzadeza jIva-ajIvanuM AdhArakSetra che, ane te loka kahevAya che. tenA asaMkhyAtamA bhAgamAM tuM rahelo che. kAraNa ke asaMkhya pradezavALo jIva asaMkhyAtamA bhAgane ja avagAhIne rahe che. saMpUrNa lokanA buddhithI asaMkhya vibhAga jeTalA khaMDa kalpIne teno je eka asaMkhyAtamo bhAga temAM tuM rahelo che. have jo e prazna badhA jIvone AzrayIne hoya to paNa asaMkhyAtamA bhAgamAM ja rahe che. A asaMkhyAtamo bhAga pUrvanA asaMkhyAtamA bhAgathI moTo jANavo. AthI badhA samyagdarzanIo lokanA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahe che evo uttara yukta che. (4) sparzanA paryate rahelA AkAzapradezonI sAthe sparza karavo te sparzanA. A dvAramAM sa rjana pRSTha samyagdarzanI vaDe keTaluM sparzAyeluM che? e praznathI sparzanA pUchAya che. ahIM paNa samyagdarzana zabda sAmAnyavAcI (samyagdarzana ane samyagdaSTi e baMnene jaNAvanAro) jANavo. athavA eka jIvane AzrayIne pravRtta thayelo jANavo. uttara Achesamyagdarzana vaDe lokano asaMkhyAtamo bhAga smazayelo che. A uttara ekane AzrayIne ane anekane AzrayIne karAyelA praznane anusarIne jANavo.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 141 samudyAtane pAmelA ane samuddhAtanA cothA samayamAM rahelA bhavastha kevaLI vaDe lokano keTalo bhAga spardhAyelo che ? uttara A chesamyagdaSTithI sarvaloka spardhAyelo che. kAraNa ke kahyuM che ke "novyApI vArthe tu"=bhavasthakevaLI kevaLIsamuddhAtanA cothA samayamAM lokavyApI thAya che. tu zabda avadhAraNa arthamAM che. AthI artha A pramANe thAyasamyagdaSTi ja ane samudyAtane pAmelo ja jIva saMpUrNa lokane sparze che. A vyAkhyAnamAM ziSya prazna karyo. te A pramANe- samyagdaSTi ane samyagdarzana e be zabdonI bhAvakAratamAM vyutpatti karavAmAM Ave to arthabheda nathI. Apa to ahIM kaho cho ke samyagdarzana vaDe lokano asaMkhyAtamo bhAga sparzAyo che ane samyagdaSTi vaDe saMpUrNa loka sparzAyo che. tethI cokkasa Ape A be zabdomAM arthabheda kalpelo che. AthI bhASyakAra praznathI kahevAno prAraMbha kare che. samyagdaSTi ane samyagdarzanamAM zo bheda che? sUri uttara kahe che- apAya ane saddhavyathI samyagdarzana che. apAya e nizcayakArI matijJAnano vibhAga che. prazasta hovAnA kAraNe zubhadravyo te saddhavyo athavA vidyamAna dravyo te sadbhavyo. adhyavasAyathI zuddha karAyelA te samyagdarzananA pariNAmane utpanna karanArA mithyAtvadarzananA daliko sadbhavyo che. apAya ane sadbhavyo te apAyasadravyo temano bhAva te apAyasadravyatA. trIjI vibhakti ityaMbhUtalakSaNanA arthamAM che. jayAM sudhI apAya hoya, athavA jyAM sudhI sadbhavyo hoya tyAM sudhI apAyasadravyatA che. tenAthI samyagdarzana che. apAyathI(=anarthathI) yukta sadbhavyo te apAya sadbhavyo ema vinAzanI AzaMkAne dUra karavAnI IcchAthI sUri mitra thaIne kahe che"apAya eTale matijJAna. apAya matijJAnano nizcayarUpa trIjo bheda che 1. hetucrasthamUtAkSane (siddhahemazabdAnuzAsana-2-2-44) hetusUcaka gauNanAma, kasUcaka gauNanAma, karaNasUcaka gaNanAma ane koI paNa prakAranI vizeSatAnI nizAnanuM sUcaka gauNanAma A badhA nAmone trIjI vibhakti lAge. 2. prathama adhyAyanA 15mA sUtramAM apAyanuM varNana che.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 ema prasiddha che. tenAthI(=apAyathI) yoga te tadyoga. tenAthI samyagdarzana thAya che. kAraNa ke samyagdarzananA pudgalo hoya ke na hoya to paNa apAya hoya che, arthAt apAya vyApaka che. apAyanA yogathI samyagdarzana thAya che. AnAthI e nizcita thayuM ke jyAM sudhI apAyanI sAthe saMbaMdha hoya tyAM sudhI samyagdarzana hoya. jenuM darzanasaptaka kSaNa thayuM nathI tene sadbhavyonI vidyamAnatAmAM ane jenuM darzanasaptaka kSINa thayuM che tene sadravyonI avidyamAnatAmAM apAyanI sAthe saMbaMdha hoya che. A baMne prakAranI avasthAmAM samyagdarzana jANavuM. A baMne prakAranI avasthAmAM samyagdaSTi evo vyavahAra thato nathI. samyagdarzana kevaLIne na hoya. sadbhavya ane apAyanA saMbaMdhathI utpanna karAyelo samyagdarzana evo vyavahAra kevaLIne na hoya. kemake kevaLIo atIndriyathI ( AtmAthI) jonArA hoya che. AthI kevaLI samyagdarzanI na hoya. to pachI kevaLI koNa hoya? evA praznanA uttaramAM kahe che ke kevaLI samyagdaSTi hoya. te apAyasadravyone buddhimAM rAkhIne kevaLImAM samyagdarzanI evA vyavahArano niSedha karAya che. paNa jo apAyasadravyo vinA kevaLImAM samyagdarzanI evo vyavahAra karavAmAM Ave to bhAvasAdhana arthamAM bheda na hovAthI niSedha nathI. tu zabda A ja arthane jaNAve che. AvuM karavAthI pUrvanA praznomAM paNa bhASya susaMgata bane che. (5) kALa- have anya dvArane sparze cheHvicAre che. pUrvadvAramAM nirUpita karAyeluM samyagdarzana keTalo kALa rahe evo prazna kare che. pUrvapakSa- sthitidvAramAM A ja pUchyuM che ane uttara Apyo che. to pachI pharI piSTapeSaNa kema karavAmAM Ave che? uttarapakSa- sthiti sivAya bIjo koI kALa nathI e arthane jaNAvavA mATe prazna karAya che tathA vartana vagerene ja kALaliMgo kahe che. athavA sthitidvAramAM eka jIvane AzrayIne ane aneka jIvone AzrayIne sAkSAt kahevAyuM nathI. AthI prazna ucita che.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 143 A viSe kahyuM che ke- pUrve kaheluM pharI ahIM kahevAya che temAM kAraNa (A) che- graMthakAre pUrve anujJA ApatA je artho kahyA hatA te ja artho hamaNAM niSedha karatA kahe che, mATe doSa nathI. athavA- pUrve niSedha karatA je artho kahyA hatA te ja artho hamaNAM anujJA ApatA kahe che, arthAt pUrve je artho kahyA che, te ja arthone ahIM kahe che, paNa phera eTalo che ke pUrve e artho pratiSedha karavA mATe kahyA che. hamaNAM anujJA ApavA mATe kahyA che. mATe koi doSa nathI. athavA- graMthakAra anya hetune batAvavA mATe pUrve kaheluM pharI kahe che, mATe koi doSa nathI. athavA- vizeSa jJAna thAya e mATe graMthakAra pUrve kaheluM pharI kahe che mATe, koi doSa nathI. (nizItha sUtra gAthA-5201) AthI te samyagdarzana eka jIvane ane aneka jIvone AzrayIne vicAravuM joie. ahIM bhAvArtha A che- eka jIva vaDe prApta karAyeluM samyagdarzana keTalA kALa sudhI pAlana karAya che ?=keTalA kALa sudhI Take che ? aneka jIvo vaDe prApta karAyeluM samyagdarzana keTalA kALa sudhI dhAraNa karAya che ? ema vicAravuM. eka jIvane AzrayIne pUrve vicAreluM ja che. aneka jIvone AzrayIne samyagdarzana sarvakALa hoya che. kAraNa ke mahAvidehakSetranI apekSAe samyagdarzanano kyAreya viccheda thato nathI. A sthiti kSAyopazamika samyaktvanI vicArI. aupamikanI yathAsaMbhava aMtarmuhUrta pramANa hoya. kSAyika sarvakALa hoya. (6) aMtara- have pachI antamAM evo ullekha karIne aMtaradvArane vicAre che- samyagdarzanane pAmIne mithyAtvadalikono udaya thavAthI samyagdarzanano tyAga karyA pachI pharI keTalA kALe samyagdarzana pAmaze ema prazna kare che- samyagdarzanano virahakALa keTalo che ? samyagdarzanane pAmIne pharI tyAga karyA pachI jyAM sudhI samyagdarzanane na pAme te kALa virahakALa che. arthAt samyagdarzanathI rahita kALa keTalo che evo prazna che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 eka jIvane AzrayIne aMtara- aupazamika ane kSAyopathamikane AzrayIne nirNaya vAkya A che- eka jIva aupazamika ke kSAyopathamika samyagdarzanane pAmIne tyAga karIne pharI koI jIva aMtarmuhUrtamAM samyagdarzanane pAme che, koI jIva anaMtakALa pachI samyagdarzanane pAme che. te kALa utkRSTathI kaMIka nyUna ardhapudgala parAvarta jeTalo che. ardhapudgala parAvartano artha jyAre jagatamAM rahelA sarva pudgalo audArika Adi rUpe bhogavAI jAya tyAre jeTalo kALa thAyateTalo kALa eka pugala parAvarta thAya. te pugala parAvarta dArika, vaikriya, taijasa, bhASA, prANApAna, mana ane karmanA bhedathI sAta prakAre che. A sAte pudgalaparAvartano kaMIka nyUna ardho bhAga samajavo. AnuM pratipAdana kevI rIte karI zakAya? ema pUchavAmAM Ave to javAba A che- samudAyomAM pravartelA zabdo avayavomAM paNa pravarte che. e nyAyathI upAdhe pudgala parAvarta zabdathI AnuM pratipAdana karI zakAya.ardhazabda samAnaardhavibhAga vAcI nathI, kiMtu kaMIka nyUnane kahenAro che ane pulliga che. 35 tortha =kaMIka nyUna. A pramANe prAditapuruSa samAsa che. aneka jIvone AzrayIne aMtara - sarva jIvone AzrayIne aMtara nathI. kAraNa ke mahAvideha vagere kSetramAM sarvakALe hoya che. kSAyikasamyagdarzana to jatuM na hovAthI aMtara nathI. (7) bhAva- jinavacano pratye zraddhA karAvanArI jIvanI ruci aupathamika Adi kayA bhAvamAM hoya ema " sa rjana' ityAdithI prazna kare che. samyagdarzana aupazamika Adi bhAvomAMthI keTalA bhAvomAM hoya? praznamAM samyagdarzana ema aviziSTa kSayAdirUpa traNe prakAranI ruci aMge ziSya kaI ruci kayA bhAvamAM hoya ema jANavA mATe icche che. teno javAba paNa bhASyakAra traNa bhAvomAM hoya ema kaheze. aupathamika vagere bhAvonuM lakSaNa pUrve (A adhyAyanA sAtamA sUtramAM 1. pudgala parAvartanA vizeSa svarUpa mATe juo pariziSTa-1.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 sUtra-8 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 vidhAnadvAramAM) kahI dIdhuM che. aupazamika Adi samyagdarzana kayA bhAvamAM hoya? sUri heya bhAvone choDavAnI IcchAthI tripu e padathI Adeya bhAvone kahe che. gati-kaSAya Adi rUpa audayika bhAva ane bhavyatvAdi rUpa pAriNAmika bhAvane choDIne bIjA kSAyika Adi traNa bhAvomAM samyagdarzana hoya che. audayika bhAvamAM gati Adi ane pAriNAmika bhAvamAM bhavyatva Adi nizcita thayelA hovAthI ane anAdi kALathI hovAthI te be bhAvomAM samyagdarzana na hoya. tripu evA prayogathI sUcita kare che ke traNa bhAvomAM hoya, audayika-pAriNAmika bhAvomAM na hoya. (8) alpabadutva- atyaMvadutva e padathI anyadvArane vicAre che. A dvAramAM (kSAyikAdi) traNa bhAvomAM alpa-bahuvanuM vyAkhyAna karavAmAM Ave che. ahIM ajJAna ziSya prazna kare che- kSAyikAdi traNa pariNAmomAM vartatA jIvo zuM tulya saMkhyAvALA che ke vadhAre-ochA che? athavA AzrayanA bhedathI alpa-bahutvanI vicAraNA karAya che. pUchAyelA praznano bhASyakAra uttara kahe che- alpa-bahatva che. koI samyaktva(=samyagdarzanI) alpa che, koIka bahu che. A kevI rIte vicAravuM ? evA praznanA uttarane kahe che- opazamika samyakatva=pathamikasamyakatvavALA jIvo sarvathI alpa che. kAraNa ke zreNi upara ArUDha thavAnA svabhAvavALA AvA pariNAmane bahu jIvo pAmatA nathI ema Agama kahe che. aupazamikathI kSAyika asaMkhyagaNuM che. ahIM A vizeSa samajavuM- ahIM chamastha zreNika vagerenuM kSAyika samyaktva grahaNa karavuM. kAraNa ke temAM apAyano sadbhAva che. (tatA e padathI) avadhi tarIke chaprasthamAM rahela aupazamikasamyaktvanuM grahaNa karyuM hevAthI tataH e padathI avadhivALA jIvo paNa tevA(=chadmastha aupathamikavALA) hovA joIe. ahIM bhAvArtha A che- upazamasamyakatva maryAdita saMkhyAvALuM che. tethI upazamasamyakatvavALA jIvo paNa maryAdita saMkhyAmAM hoya.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-8 tethI(=ukta kAraNathI) aupazamikathI chabastha jIvonuM bhAyika samyaktva asaMkhya guNa che, arthAt aupathamikasamyakatvanI saMkhyAne asaMkhyAtathI guNavAthI jeTalI saMkhyA thAya teTalA chabastha kSAyika samyaktvavALA jIvo che, arthAt aupathamikasamyaktvathI kSAyika samyakatva vadhAre hoya che. kSAyikasamyaktvathI kSAyopathamika asaMkhyaguNa che. kAraNa ke sarva(cAreya) gatiomAM kSAyopathamikasamyatvavALA jIvo ghaNA hoya che. kSAyikanI saMkhyAne asaMkhyAtathI guNavAthI jeTalI saMkhyA thAya teTalAM kSAyopathamikasamyakatva hoya che, arthAt sAyikathI lAyopathamikasamyatvavALA jIvo ghaNA hoya che. prazna- to pachI kevaLInA kSAyikasamyaktvanI apekSAe kSAyikasamyaktva keTaluM hoya che? uttara- sarva kevaLIo anaMta hovAthI kevaLIonuM kSAyikasamyakatva anaMtaguNa jANavuM. AthI bhASyakAra kahe che- samyagdaSTio anaMtA che, arthAt kevaLIo anaMtA che. ethI kevaLIomAM raheluM kSAyikasamyaktva paNa anaMta che. rUtiH zabda dvAranI samAptine sUcavanAruM che. prazna- nirdeza Adi ane sata Adi dvArothI samyagdarzanano ja bodha karAya che ke jJAnAdino paNa bodha karAya che? uttara- jJAna Adino paNa bodha nirdeza Adi dvArothI karAya che. eka samyagdarzanamAM yojanA karI. bIjA tattvomAM paNa e pramANe yojanA jANavI ema bhASyakAra bhalAmaNa kare che- jevI rIte samyagdarzananI yojanA karI te rIte jJAnAdi sarvabhAvonI paNa nAma-sthApanA AdithI nikSepa karIne pramANa, naya, nirdeza Adi ane sata AdithI vicArIne bodha karavo. ahIM samyagdarzana-jJAna-cAritra e traNa mokSamArga che. e prastuta viSaya che. temAM samyagdarzana saMbaMdhI je vicAravA jevuM hatuM te kahyuM. tene kahevAthI samyagdarzananuM varNana pUrNa karyuM. Ane bhASyakAra kahe che- samyagdarzana kahyuM.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutrzrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 147 have bIjA avayavanuM(=jJAnanuM) vyAkhyAna karavAnI icchAthI prAraMbha patAaan bhATe bhASya 2 4 cha- ve zAnane DI. (1-8) samyajJAnanuM varNana bhASyAvataraNikA- uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vkssyaamHbhASyAvataraNikArtha- samyagdarzana kahyuM. jJAnane kahezuM. TIkAvataraNikA- kIhak taditi ced, ucyteTIkAvataraNikArtha- jJAnanuM svarUpa kevuM che? ema pUchatA ho to kahIe chiijJAnanA prakAromtishrutaavdhimnHpryaaykevlaani jJAnaM // 1-9 // sUtrArtha-bhAta, zruta, avadhi, mana:pAya bhane u (pAya) zAna cha. (1-8) bhASyaM- matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamityetanmUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAdvakSyante // 1-9 // bhASyArtha- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna ane kevaLajJAna ema mULa bhedanI apekSAe jJAna pAMca prakAranuM che. jJAnanA bhavAMtara ho. to bhAgaNa (ma.1. sU.15 vagairebhAM) vAze. (1-8) TIkA- matyAdIni sarvANyeva jJAnaM pratyekaM, na tu sarvANyekameva, ekavacananirdezastu sarveSAmoghataH samAnajAtIyatvajJApanArthaH, tathAhisarvANyeva viSayAvabodhe jJAnAnIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha bhASyakAra:- matijJAna'mityAdi mananaM matiH-indriyAnindriyaparicchedaH, zAtirjJAnaM, sAmAnyena vastusvarUpAvadhAraNaM, jJAnazabdaH sAmAnyavAcako matyA vizeSyate, matizcAsau jJAnaM ceti matijJAnaM, evaM 'zrutajJAna'miti, zrutiH zrutaM-zabdArthasaMvedanaM, tena jJAnaM vizeSyate, zrutaM ca tat jJAnaM ca zrutajJAnamiti, avadhizabdo maryAdAvacanaH, amUrtaparihAreNa sAkSAnmUrta
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtraviSayamindriyAnapekSaM manaHpraNidhAnavIryakamavadhijJAnaM, avadhizca tajjJAnaM ca tadavadhijJAnaM, 'manaHparyAyajJAna'miti manasaH paryAyAH manaHparyAyAHjIvAdijJeyAlocanaprakArAH, paragatAH manyamAnamanodravyadharmA ityarthaH, sAkSAtkAreNa teSu teSAM vA jJAnaM manaHparyAyajJAnamiti, 'kevalajJAna'miti kevalamityekaM-svabhedarahitaM zuddhaM vA-sakalAvaraNazUnyaM, sakalaM vAAdita eva sampUrNaM asAdhAraNaM vA-matyAdivikalaM anantaM vAsarvadravyabhAvaparicchedi jJAnaM kevalajJAnaM, svAmyAdisAdhAdAdau matizrutopanyAsaH, atrApi matibhedatvAt matipUrvakatvAcca zrutasyAdau mateH, kAlaviparyayAdisAdhAcca tadanvavadheH, chadmasthaviSayAdisAdhAcca tadanu manaHparyAyasya, uttamatvAdibhirvA'nte kevalasyetyupanyAsAnupUrvIprayojanaM, tathA coktam "jaM sAmikAlakAraNavisayaparokkhattaNehiM tullAiM / tabbhAve sesANi a teNAdIe matisuAI // 1 // kAlavivajjayasAmittalAhasAmaNNao'vahI tatto / mANasametto chaumatthavisayabhAvAdisAmaNNA // 2 // aMte kevalamuttamajaisAmittAvasANalAbhAo // " (vize. 86-87 // ) ityAdi, 'ityetaditi, itiriyattAyAM, etAvadeva, nAnyadasti, etadityavayavapravibhAgena yadAkhyAtaM mUlam-AdyaM vidhAnaM-bhedaH mUlaM ca tadvidhAnaM ca mUlavidhAnaM tena mUlavidhAnena-mUlavidhAnataH 'paJcavidha mityAdi jJeyaparicchedi jJAnaM, etaduktaM bhavati-maulAn bhedAnaGgIkRtya paJcavidhameva bhavati, atha kimanye eSAM paJcAnAM prabhedAH santi uta neti ?, santItyucyate, 'prabhedAstvasye'tyAdi, prabhedA-aMzAH avayavAH asyapaJcavidhasyopariSTAd vakSyante, mUlabhedAstu na, kathitatvAditi, matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutasyAGgAnaGgapraviSTAdayaH avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH manaHparyAyajJAnasya RjumatyAdayaH, kevalajJAnasya na santyeveti // 1-9 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-9 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 149 TIkArtha- mati Adi badhAya jJAno alaga alaga jJAna che, badhA maLIne eka ja jJAna nathI. prazna- to pachI jJAnAni ema bahuvacanamAM nirdeza na karatAM jJAna ema ekavacanamAM nirdeza kema karyo? uttara- badhAya sAmAnyathI eka jAtivALA che ema jaNAvavA mATe eka vacanamAM nirdeza che. te A pramANe- mati Adi badhAya viSayane jANavAmAM jJAnarUpa che. A pramANe sUtrano saMkSipta artha che. vistArathI artha to bhASyakAra kahe che- "matijJAnama' ityAdi, pAMca jJAno matijJAna- manana karavuM te mati, arthAt indriya ane manathI thato padArthono bodha. jANavuM te jJAna. sAmAnyathI vastunA svarUpanuM avadhAraNa karavuM te jJAna. matijJAna zabdamAM jJAna zabda sAmAnya vAcaka che, ane mati zabda tenuM vizeSaNa che. zrutajJAna- zabdanA arthano bodha te zruta jJAna zabda vizeSyavAcaka che. zrata evuM je jJAna te zrutajJAna. avadhijJAna- avadhi zabda maryAdAvAcI che. kaI maryAdA? arUpI padArthano bodha na thAya, kiMtu rUpI padArthano bodha thAya te maryAdA. avadhijJAnamAM IndriyonI apekSA hotI nathI, arthAt sIdhuM AtmA dvArA ja bodha thAya che. hA, AmAM mAnasika vyApAra thAya tevA sAmarthyanI apekSA rahe che. avadhivALuM jJAna te avadhijJAna. mana:paryAyajJAna- mananA paryAyo te mana:paryAyo=jIvAdi zeya padArthanA ciMtananA prakAro, arthAt bIjA jIvamAM rahelA citavAtA manodravyanA paryAyo. temano sAkSAt AtmA dvArA thato bodha te manaHparyAyajJAna. (aDhIdvIpamAM rahelA saMkSipaMcendriya jIvonA mananA vicArono(=paryAyono) bodha te mana:paryAyajJAna.)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-9 kevaLajJAna- kevaLa eTale eka, arthAt bhedothI rahita. athavA kevaLa eTale zuddha-sarvaAvaraNothI rahita. athavA kevaLa eTale sakaLa=prathamathI ja saMpUrNa athavA kevaLa eTale asAdhAraNa matijJAna AdithI rahita. athavA kevaLa eTale anaMta=sarvadravya-paryAyono bodha karanAruM. kevaLa evuM je jJAna te kevaLajJAna. kramaprayojana- svAmI AdinA samAnapaNAthI prAraMbhamAM mati-zrutano ullekha karyo che. temAM paNa zruta matijJAnano bheda hovAthI ane matipUrvaka thanAruM hovAthI zrutanI AdimAM matino ullekha karyo che. kAla-viparyaya AdinA samAnapaNAthI mati-zruta pachI avadhijJAnano ullekha karyo che. chadmastha jIvone hoya, ItyAdi samAnapaNAthI avadhijJAna pachI mana paryAyajJAnano ullekha karyo che. sarva jJAnothI uttama che ityAdi vizeSatAnA kAraNe aMte kevaLajJAnano ullekha karyo che. A pramANe kramika ullekha karavAnuM prayojana jaNAvyuM. kahyuM che ke- svAmI, kALa, kAraNa, viSaya ane parokSapaNAnI samAnatA hovAthI tathA mati-zruta pachI bIjA jJAno thatA hovAthI mati-zrutano prAraMbhamAM nirdeza karyo che. (vizeSA86). kALa, viparyaya, svAmitva ane lAbhanI samAnatAnA kAraNe matizruta pachI avadhijJAnano nirdeza karyo che. chabastha, viSaya ane bhAvanI 1. svAmI- baMnenA svAmI eka ja che. kemake jyAM matijJAna hoya tyAM ja zrutajJAna hoya. kALa- baMneno kALa samAna hoya che. baMneno kALa jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI sAdhika 66 sAgaropama che. kAraNa- baMne jJAna indriya-manathI ane sva AvaraNanA kSayopazamathI thatA hovAthI kAraNa samAna che. viSaya- baMne jJAna sarvadravya AdinA viSayavALA hovAthI viSaya samAna che. parokSapaNuM- AtmA sivAya paranA nimittathI thatA hovAthI baMnenuM parokSapaNuM samAna che. 2. kALa- jeTalo kALa mati-zrutano che teTalo ja kALa avadhijJAnano che. viparyaya- jevI rIte mithyAtvano udaya thatAM mati-zruta ajJAna rUpa viparyayane pAme che tevI rIte avadhijJAna paNa viparyayane pAme che. svAmitva mati-zrutano je(=samyagdaSTi) jIva svAmI che te ja jIva avadhijJAnano paNa svAmI che. mATe svAmitvanI samAnatA che. lAbha- kyAreka koIka jIvane A traNe ekI sAthe prApta thAya che mATe lAbhanI samAnatA che.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-10 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 151 samAnatAnA kAraNe avadhijJAna pachI mana:paryAyajJAnano nirdeza karyo che. (baMne jJAna chavsthane hoya, baMneno viSaya pugala che. baMne kSayopazama bhAvamAM hoya.) sarvottama hovAthI saMyamIone thatuM hovAthI ane aMte thanAruM hovAthI kevaLajJAnano aMte nirdeza karyo che. (vizeSA) 87). rUtyendra ti, ti zabda parimANane batAve che, arthAt mULabhedo ATalA ja che, anya nathI. patar zabdathI mULa bhedonuM kathana karyuM che, arthAtu mULa bhedonI apekSAe jJAna pAMca prakAranuM che. prazna- pAMca jJAnanA anya prabhedo che ke nahi ? uttara- anya prabhedo che. pAMce jJAnanA prabhedonuM kathana AgaLa (a.1 sU.13 vageremAM) karavAmAM Avaze. jJAnanA mULabhedo AgaLa nahi kahevAya. kAraNa ke hamaNAM ja kahI dIdhA che. matijJAnanA avagraha Adi, zrutajJAnanA aMga, anaMgapraviSTa Adi, avadhijJAnanA bhavapratyaya Adi, mana:paryAyajJAnanA Rjumati Adi bhedo che. kevaLajJAnanA prabhedo nathI. (1-9) TIkAvataraNikA- evaM jJAnamabhidhAyeha prmaannsngkhyaamaahTIkAvataraNikArtha A pramANe ahIM jJAnane kahIne have pramANanI saMkhyAne kahe che- pAMca jJAnanI pramANane AzrayIne vicAraNA tat pramANe 2-10nA sUtrArtha- pAMca prakAranuM jJAna be pramANa rUpa che. (1-10) bhASyaM- tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM ve pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca I1-2nA bhASyArtha- te A pAMca prakAranuM jJAna parokSa ane pratyakSa ema be pramANarUpa che. (1-10) TIkA- idaM paJcavidhamapi jJAnaM jAtibhedena dve pramANe iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'tadetadi'tyAdinA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-11 tacchabda etadityasyArthe, paJcavidhamapi jJAnaM matyAdi dve pramANe bhavata ityetadatra vidhIyate, kimbhUte dve ityAha-'parokSaM pratyakSaM ceti paraiHindriyairukSa-sambandhanaM yasya jJAnasya tat parokSam-indriyAdinimittaM matyAdi, yatpunarindriyAdinimittanirapekSamAtmana evopajAyate avadhyAdi tat pratyakSaM, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, itthamupanyAse caivamevAnayorbhAva iti prayojanaM // 1-10 // jJAna be pramANarUpa che TIkArtha- A pAMceya prakAranuM jJAna be pramANa rUpa che. A pramANe sUtrano saMkSipta artha che. vistArathI artha "tata ityAdithI bhASyakAra kahe che- mULa sUtramAM tat zabda tat zabdanA arthamAM che. mati Adi pAMceya prakAranuM jJAna be pramANa rUpa che evuM A sUtramAM kahevAmAM AvyuM che. be prakAra kayA che ? evA praznanA uttaramAM kahe che- parokSa pratyakSa =jJAnanA parokSa ane pratyakSa ema be prakAra che. parokSa zabdamAM para ane ukSa ema be zabdo che. para eTale indriyo. ukSa eTale saMbaMdha. je jJAnane iMdriyonI sAthe saMbaMdha che te parokSajJAna, arthAt iMdriya AdinA nimittathI thanAruM mati Adi jJAna parokSajJAna che. je jJAna indriya Adi nimittanI apekSAthI rahita AtmAthI ja thAya te avadhi Adi pratyakSa jJAna che. zabda potAnA aneka bhedono saMgraha karavA mATe che. pahelAM parokSa ane pratyakSa kahevAnuM kAraNa A ja kramathI jJAna thAya che, arthAt pahelAM parokSa ane pachI pratyakSa jJAna thAya che, mATe pahelAM parokSano ane pachI pratyakSano nirdeza karyo che. (1-10) pahelAnA be jJAna parokSa che- TIkAvataraNikA- prokssmbhidhaatumaahTIkAvataraNikAW- parokSa jJAnanuM pratipAdana karavA mATe kahe che- sAthe parokSad -2 sUtrArtha-prathamanAM mati-zruta ebe jJAna parokSa pramANa rUpa che. (1-11)
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-11 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 153 bhASyaM- Adau bhavamAdyam / Adye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti / tadevamAdye matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / kutaH / nimittApekSatvAt apAyasadvyatayA matijJAnam / 'tadindriyAnindriyanimittam' iti vkssyte|| tatpUrvakatvAtparopadezajatvAcca shrutjnyaanm||1-11|| bhASyArtha- AdimAM thayeluM te Adya. sUtramAM kahelA krama pramANe "Aye" the54thI paDeTA bhane bI. zAnane 4 cha. mA prabhArI Aghe matijJAna ane zrutajJAna parokSa pramANa rUpa che. prazna- bhatizAna-zrutazAna nA // 24. parIkSazAna 35. che ? uttara- nimittanI apekSAe matijJAna-zrutajJAna parokSajJAna rUpa che. apAyasadravyanA kAraNe matijJAna che. "te matijJAna indriyo ane anindriyanI(=mananI) sahAyatAthI utpanna thAya che." ema AgaLa (a.1 sU.14mAM) kahevAze. matijJAnapUrvaka hovAthI ane paropadezathI thanAruM hovAthI zrutajJAna parokSa pramANa rUpa che. (1-11). TIkA- etadeva vyAcaSTe bhASyakAra:-'Adau bhavamAdyaM' yasmAt paramasti na pUrvaM sa AdiH, vivakSAvazAt, tatra bhavaM 'digAditvAt' Adyamiti, AdyaM cAdyaM cetyAdye iti, prativiziSTena ca krameNa vyavasthitAnAmAdyavyapadezo dRzyate, tadyathA-ayaM yatireSAM viziSTakramabhAjAmAdya iti, evamatrAmUrtAnAM jJAnAnAM kramasannivezo durupapAda iti matvA abravIt-'Adye iti sUtrakramaprAmANyAt' sUtraM cAsannamapyanantaraM tyajyate tat pramANe iti, sannivezAbhAvAt, tasmAt parameva matizrutAdi grAhyaM, tatra kramaH-paripATI, sUtre kramaH sUtrakramastasya prAmANyam-AzrayaNaM tasmAt, 'prathamadvitIye' matizrute 'zAstIti kathayati sUtrakAra ityAha bhASyakAraH, asyaiva bhAvArthamAha-'tadeva'mityAdinA, tadevamAdyavyapadeze siddhe sukhena vaktuM zakyate yadutAdye matijJAnazrutajJAne dve api parokSaM pramANaM bhavata iti, zeSamanUdya parokSapramANatA vidhIyate, evaM zabdArthena tattvataH pratipAditamapi parokSatvaM samyaganavagacchannAha codakaH 'kuta'iti
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-11 . kasmAt parokSaM pramANaM bhavataH, gururapi tadeva spaSTayannAha'nimittApekSatvAditi indriyamanonimittApekSatvAditi, indriyamanonimittApekSatvAdibhiH prAyaH, evamapi tattvato'navagacchataH sAmAnyena nimittApekSatvAditi manyamAnasya mA bhUdAzaGkA-nanvavadhyAderapi viziSTakSayopazamAdinimittApekSA'styeveti, tadvyavacchedAyAha-'apAyasadvyatayA matijJAna'miti apAyo-nizcayaH ihAnantaravartI sa...vyamitizobhanAni dravyANi samyaktvadalikAni, apAyazca sadrvyANi cApAyasadrvyANi teSAM bhAvaH-svarUpAdapracyutiH tayetthambhUtayA matijJAnaM parokSam, etaduktaM bhavati-apAya indriyAnindriyajanya iti indriyanimittatayA parokSaM, grAhyagRhItRvyatiriktanimittApekSatvAditiyAvat, na caivamavadhyAdeH grAhyagRhItRvyatiriktanimittApekSA'sti, ayameva sUtrakArAbhiprAya iti draDhayannAha-'tadindriye'tyAdi-taditi-matijJAnaM indriyANi-zrotrAdIni anindriyaM manastAni nimittaM-kAraNaM yasya jJAnasya tattatheti vakSyate sUtrakAraH, idaM ca sadravyavikalAnAmapi samyagdRSTInAM bhavati zreNikAdInAM tathApi bahUnAM sadravyasamanvitAnAmiti sAmAnyenoktamapAyasadvyatayetyalaM prasaGgena / zrutajJAnasya parokSatve vizeSakAraNamAha 'tatpUrvakatvAditi matijJAnapUrvakatvAt 'paropadezajatvAcca' paraH-tIrthakarAdistasmAdupadezastato jAyata iti paropadezajaM tadbhAvastasmAcca zrutajJAnaM parokSamiti, anenobhayasya nimittabhUyastvaM khyApyate, tathA cedaM kvacinmanasi matijJAnaM zrutajJAnaM ca svata eva bhavati, yathA pratyekabuddhAdInAM, kvacittvadhikaM paropadezamapekSate, yathA asmadAdInAmiti nimittabhUyastvaM zrutajJAnasya / atra kazcidAha-indriyamanonimittaM vijJAnaM parokSamityetadAgamaviruddhaM bhavataH, "iMdiyapaccakkhaM noiMdiyapaccakkhaM ce"tyAdi (nandI sU.3) vacanaprAmANyAt, pratItiviruddhaM ca, sAkSAdrUpAdidarzanAditi, atrocyate- nAgamaviruddhaM, tatra vyavahArataH
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 155 pratyakSatvAbhidhAnAt, kathametat jJAyata iti cet nanvAgamAdeva, yatastatraivoktaM "matinANaparokkhaM ca suanANaparokkhaM ca" (nandI sU.) na ca matizrutAbhyAmindriyamanonimittamanyadasti yat pratyakSamaJjasA bhavediti upacAratastatra pratyakSatvAbhidhAnaM, nizcayaM tvadhikRtya pravRtto'yaM zAstrakAra iti nAgamavirodhaH, pratItivirodho'pi nAsti, sAkSAdrUpAdidarzanAsiddhaH, indriyAdidvAreNa darzanAt, zakyaM cAtra vaktuM indriyamanonimittaM vijJAnaM parokSaM, grAhyagRhItRvyatiriktanimittotthApitapratyayAtmakatvAdbhUmAdagnijJAnavat, vipakSe'vadhyAdIti kRtaM prasaGgena // 1-11 // mati-zruta jJAna parokSa che TIkArtha- Ane ja bhASyakAra kahe che- mAvo bhavamA~ AdimAM thanAra Adya che. jenA pachI che, paNa pUrvamAM nathI te Adi. vivakSA pramANe Adino vyavahAra thAya che. AdimAM thanAra Adya kahevAya che. ahIM litviy e vyAkaraNanA niyamathI Adya zabda banyo che. sAthe e dvanda samAsano mA vAdya evo vigraha che. koI viziSTa kramamAM rahelAomAM Adya evo vyavahAra thAya che. te A pramANe- A sAdhu A viziSTakramavALAomAM Adya che. A pramANe arUpI jJAnonA kramano AdhAra duHkhathI ghaTI zake che tema mAnIne bhASyakAre kahyuM ke mArI evA padathI sUtrokta kramano Azraya laIne pahelA bIjA mati-zratane sUtrakAra kahe che. tat pramANe e sUtra najIkanuM ane anaMtara hovA chatAM ahIM kramanA AdhAra mATe grahaNa karavAmAM AvyuM nathI. kemake e sUtramAM kramano koI AdhAra nathI. ethI enI pahelAnuM mati-kRtI-Dadha-mana:paryAya-vanani jJAnam e sUtra grahaNa karavuM joIe. e sUtramAM jaNAvelA kramano Azraya laIne Ave evA padathI pahelAbIjA mati-zruta e be jJAnane sUtrakAra kahe che ema bhASyakAranuM kahevuM che. 1. tiri-hAMzat : (siddhahema0 6-3-124) digu Adi ane deha avayavavAcI saptamaMta zabdothI nava arthamAM vapratyaya Ave. (digu Adi gaNamAM Adi zabda rahelo che.)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-11 AnA ja bhAvArthane tahevam ityAdithI kahe che- A pramANe Aghe padathI konuM grahaNa karavuM e siddha thaye chate sukhethI kahI zakAya ke Adya evA matijJAna ane zrutajJAna e baMneya parokSa pramANa che. avadhi Adi zeSajJAnone choDIne parokSa pramANatAnuM vidhAna karavAmAM Ave che. mati-zruta parokSa kema che ? A pramANe zabdArtha dvArA paramArthathI parokSatvanuM pratipAdana karavA chatAM parokSatvane samyag nahi jANato praznakAra zA kAraNathI mati-zruta parokSa pramANa thAya che ema prazna kare che. guru paNa parokSatvane spaSTa karatA kahe che- nimittApekSatvAr kRti, indriya ane mana rUpa nimittanI apekSA rAkhavAnA kAraNe mati-zruta parokSa pramANa che. ukta baMne jJAna prAyaH indriya-manarUpa nimittanI apekSA vagere kAraNothI thAya che. 156 A pramANe paNa paramArthane nahi jANatA ane ethI ja sAmAnyathI nimittanI apekSA rAkhe che eTaluM ja pakaDanArA ziSyane avadhi Adi jJAnamAM paNa viziSTa kSayopazama vagere nimittanI apekSA che ja evI zaMkA na thAya e mATe e zaMkAne dUra karavA mATe bhASyakAra kahe che'apAyasadravyatayA matijJAnam' kRti, apAya eTale ihA pachI thanAra nizcaya. sadravya eTale zubha dravyo, arthAt samyaktva(mohanIya)nA daliko. apAya ane sadravyo te apAyasadravyo. temano bhAva eTale svarUpathI cyuta=bhraSTa na thavuM. apAyasadravyathI, eTale ke apAyasadravyonA kAraNe matijJAna parokSa che. ahIM bhAvArtha A cheapAya indriya-manathI thAya che. tethI apAyamAM indriyo rUpa nimittanI jarUra paDatI hovAthI apAya parokSa che. ahIM tAtparya e che ke grAhya(=padArtha) ane grahaNa karanAra(=AtmA) sivAya anya nimittanI apekSA rahe che. avadhi Adi jJAnamAM grAhya ane grahaNa karanAra sivAya koi nimittanI apekSA rahetI nathI. sUtrakArano A ja abhiprAya che ema dRDha karatA bhASyakAra kahe che- 'tarindriya' tyAdri, matijJAna indriyamana rUpa nimittathI thAya che tema have pachI kaheze.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 157 A matijJAna sadravyathI rahita hoya evA paNa zreNika vagere samyagdaSTi jIvone hoya che, to paNa sadravyothI yukta jIvo ghaNA hoya che. ethI ahIM 'apAyasadravyathI' ema sAmAnyathI (bahulatAnI apekSAe) kahyuM che. prAsaMgika varNana ATaluM paryApta che. zrutajJAnanA parokSatvamAM vizeSa kAraNane kahe che- tapUrvAparopavezapatlAnna matijJAnapUrvaka hovAthI ane tIrthaMkara Adi anyanA upadezathI thatuM hovAthI zrutajJAna parokSa che. AnAthI mati-zruta e baMnene ghaNA nimittonI apekSA rahe che ema jaNAve che. tathA koika jIvanA manamAM potAnI meLe ja mati-zrutajJAna thAya che. jemake pratyekabuddha vagerene, koika jIvane paropadeza rUpa adhika nimittanI apekSA rahe che. jemake ApaNA jevA loko vagerene. A pramANe zrutajJAnamAM ghaNA nimittonI apekSA rahe che. mati-zrutanuM Agamokta pratyakSatva vyavahArathI che pUrvapakSa- indriya-mana rUpa nimittathI thatuM jJAna parokSa che evuM ApanuM kathana AgamathI viruddha che. kAraNa ke "indriya pratyakSa ane manaHpratyakSa'" ityAdi (naMdI sUtranuM) vacana pramANa rUpa che. tathA (AMkha AdithI) rUpa vagere sAkSAt dekhAtA hovAthI ApanuM kathana anubhavathI viruddha che. uttarapakSa-- amAruM kathana AgamathI viruddha nathI. kAraNa ke tyAM (naMdI sUtramAM) vyavahArathI pratyakSatva kahyuM che. A kevI rIte jANI zakAya ? A AgamathI ja jANI zakAya che. kemake tyAM ja(=naMdI sUtramAM ja) "matijJAnaparokSa ane zrutajJAnaparokSa' ema kahyuM che. matijJAna-zrutajJAna sivAya indriya-mana rUpa nimittathI thanAruM bIjuM koi jJAna nathI, ke je 1. pratyekabuddha vagere jIvone jAtismaraNa jJAna dvArA nimitta vinA paNa pUrvabhava saMbaMdhI matizrutajJAna thAya che. 2. indriyapratyakSa ane manaHpratyakSa ema be prakAranuM pratyakSa che.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-12 spaSTa rIte pratyakSa thAya. AthI tyAM je mati-zrutanuM pratyakSatva kahyuM che te upacArathI kahyuM che. zAstrakAra nizcayanayanI apekSAe mati-zrutane parokSa kahe che. AthI AgamanI sAthe koI virodha nathI. anubhavathI paNa viruddha nathI. kAraNa ke sAkSAt AtmAthI darzana asiddha che. indriyAdi dvArA ja rUpAdinuM darzana thAya che. AthI anumAna pramANathI kahI zakAya keindriya-manarUpa nimittathI thanAruM jJAna parokSa che. kemake grAhya-grAhakathI bhinna nimittathI thAya che. jemake dhUmathI thanAruM agninuM jJAna. je jJAna indriya-manarUpa nimittathI na thAya te parokSa na hoya. jema ke avadhijJAna Adi. ahIM prAsaMgika vizeSa varNananI jarUra nathI. (1-11) TIkAvataraNikA- evaM parokSaM pramANamabhidhAya tdnydbhidhaatumaahTIkAvataraNikArtha A pramANe parokSa pramANane kahIne pratyakSa pramANanuM pratipAdana karavA mATe kahe che- pachInA traNa jJAna pratyakSa che- pratyakSamacat ra-rA sUtrArtha- bAkInAM avadhi, mana:paryAya ane kevaLa e traNa jJAna pratyakSa pramANa rU5 che. (1-12) bhASyaM-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tatpratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH / atIndriyatvAt / pramIyante'staiiriti pramANAni / atrAha- iha avadhAritaM dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti / anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnyapi ca pramANAnIti kecinmanyante / tatkathametaditi / atrocyate- sarvANyetAni mtishrutyorntrbhuutaaniindriyaarthsnnikrssnimitttvaat| kiJcAnyat / aprAmANAnyeva vA / kutaH / mithyaadrshnprigrhaadvipriitopdeshaacc| mithyAdRSTehi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAkyAma: -rA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-12 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 159 bhASyArtha-mati-zrutathI je anya traNa prakAranuM jJAna te pratyakSa pramANa rUpa che. praznazAthI pratyakSa pramANa rUpa che? uttara- indriyonI apekSA vinA thatuM hovAthI pratyakSa pramANarUpa che. jemanAthI padArthone sArI rIte jANI zakAya te pramANo che. prazna- ahIM pratyakSa ane parokSa e be ja pramANo che ema avadhAraNa karyuM che. paraMtu keTalAka anumAna, upamAna, Agama, arthapatti, saMbhava ane abhAva e pramANo paNa che ema mAne che tethI AmAM satya zuM che? uttara-A badhA pramANono mati-zrutamAM samAveza thaI jAya che. kemake e badhA pramANo indriya ane padArthonA saMbaMdha rUpa nimittathI thanArA che. athavA to anumAna vagere apramANo ja che pramANa rUpa nathI. prazna- zAthI? uttara- mithyAdarzanoe A pramANone svIkAryA hovAthI ane viparIta upadeza rUpa hovAthI pramANa rUpa nathI. mithyASTinA mati-zruta-avadhi jJAna avazya ajJAna ja che ema AgaLa (a.1 sU.32mAM) kahevAze. anya nayavAdathI to mati-zruta-avadhi vikalpathI je rIte jJAna rUpa thAya che te rIte AgaLa (a.1 sU.35nA bhASyamAM) kahIzuM. (1-12). TIkA- uktalakSaNajJAnadvayAd yadanyad jJAnatrayaM tat pratyakSamiti sUtrasamudAyArthaH / etadevAha bhASyakAraH-'matizrutAbhyA'miti matijJAnazrutajJAnAbhyAM yadanyat prAguddiSTe jJAnapaJcake'vaziSyate trividhaM jJAnam avadhyAdi tat trividhamiti pratyakSapramANaM bhavati, pramANamanUdya pratyakSaM bhavatItyetadvidhIyata iti, evaM zabdArthenaiva tattvataH pratipAditamapi pratyakSaM samyaganavagacchannAha codaka:-'kuta' iti kasmAt pratyakSaM pramANaM bhavati ?, gururapi tadeva spaSTayannAha-'atIndriyatvAditi, atikrAntamindriyANAmatIndriyaM jJAnaM tadbhAvo'tIndriyatvaM tasmAditi, yat prANinAM
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-12 jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt kSayAcca indriyAnindriyadvArAnapekSamAtmAnameva kevalamabhimukhIkurvadudeti tat pratyakSam-avadhyAdi eva, 'tat pramANe' iti dvitvasaGkhyAyAM parokSapratyakSAkhyo yo viSayastamupadarthya pramANazabdArthaM kathayannAha bhASyakAra:-'pramIyante'staiiriti pramANAnI'ti, pramIyanteparicchidyante sadasadityAdibhedenArthAH-jIvAdayastairiti pramANAni, karaNe lyuTa, bhAvanA'tra prAk kRtaiva, jJAnavyaktyapekSo bahuvacananirdezaH pramANAnIti, 'atrAhe'ti evaM dve parokSapratyakSapramANe bhavata iti jJApite codayati-'ihe'tyAdi, iha-zAstre'vadhAritametat, anyathA 'tat pramANe' iti dvitvasaGkhyAvaiyarthya, ke dve ityAha-'pratyakSaparokSe' iti, lokarUDhyaivamupanyAsaH, tataH kimityAha-'anumAne'tyAdi, anumAnaM copamAnaM cetyAdirdvandvaH, tatrAnumAna-liGgAdarthadarzanaM, prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnaM, AptopadezaH AgamaH, dRSTAderadRSTAdikalpanamApattiH, sambhavaH prasthAdau kuDavAdibhAvaH, abhAvo bhAvopalambhakapramANaviraha iti, etAnyapi ca pramANAnItyevaM sAGkhyAdayaH AcAryadezIyA vA (kecit) manyante 'tat kathametaditi, kimetAnyapramANAnyeva uta pramANAntarANi bhavantIti codakAbhiprAyaH, atra parihAramAha-'ucyata' ityAdinA, ucyate atra samAdhiH, sarvANyetAni-anumAnAdIni matizrutayorantarbhUtAnipraviSTAni, kathamiti yuktimAha-'indriyArthe'tyAdi, indriyANi-cakSurAdIni teSAmA-rUpAdayaH indriyANi cArthAzca indriyArthAsteSAM sannikarSaHsambandhaH sa indriyArthasannikarSo nimittaM yasya tattathA anumAnAdi tadbhAvastasmAt, na hi dhUmAdibhiH prasthaparyantairindriyAnindriyAbhyAmagRhItairanumAnAdInAM sambhava iti matizrutayorantarbhAvaH, 'kiJcAnyadi'ti pakSAntaramAzrayati, tadAha-'apramANAnyeva vA' anantaroditAni anumAnAdIni, kuta ? iti praznaH, atra nirvacanaM-'mithyAdarzane'tyAdi, mithyAdarzanena-tattvArthAzraddhAnapUrveNaikanayarUpeNa parigrahAt-svayamaGgI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-12 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 karaNAt anumAnAdInAM, tathA 'viparIte 'tyAdi, viparItAnAmupadezaHkathanaM parebhyastadviSayalakSaNagocaramiti, viparItopadezaH tasmAcca kAraNAt apramANAnyeva, ekAnekasvabhAve vastutattve ekasvabhAvamanekasvabhAvaM veti yAvAnupadeza: sa viparIta eveti bhAvanIyaM, na ceyaM svamanISiketi sUtrakAramatamupanyasyannAha 'mithyAdaSTe' rityAdi, mithyAdRSTeH prANino yasmAnmatizrutAvadhayastrayo'pi niyataM nizcitamajJAnameva, kutsitaM jJAnamityevaM vakSyati sUtrakAraH, na cAjJAnasya prAmANyamiti pratItametat, Aha-yadyevaM kathaM matizrutayorantarbhUtAnItyuktam ?, atrocyate-'nayavAde'tyAdi, nayA - naigamAdayasteSAM vAdaH svarucitArthaprakAzanaM nayavAdastasya antaraM-bhedaH nayavAdAntaraM tena nayavAdabhedenaiva, 'yathA' matizca zrutaM ca matizrute tayorvikalpAH - bhedAstebhyo jAyanta iti matizrutavikalpajAni bhavanti yathA tathA nayavicAraNAyAM purastAt vakSyAma iti, zabdanayasya hi mithyAdRSTirajJo vA nAstIti vakSyati, tanmatena tu pramANAnIti // 1-12 // 161 avadhi-mana:paryAya-kevaLajJAna pratyakSa che TIkArtha- jenuM svarUpa kahyuM te be jJAna sivAya anya je traNa jJAna te pratyakSa jJAna che. khA pramANe sUtrano samuddita (=sAmAnya) artha che. khAne 4 bhASyAra (vizeSathI) uhe che - pUrve helA pAya jJAnabhAM bhati-zruta jJAnathI anya je traNa jJAna bAkI rahe che te avidha Adi traNa prakAranuM jJAna pratyakSapramANa che. pramANane kahIne have temAM pratyakSatvanuM vidhAna karavAmAM Ave che. A pramANe pratyakSane zabdArtha dvArA ja paramArthathI jaNAvI dIdhuM hovA chatAM pratyakSane samyag nahi jANato praznakAra prazna kare che ke, zAthI pratyakSa prbhaae| che ? tene 4 spaSTa uratA guru pe| uhe che- 'atIndriyatvAd' iti, bhe indriyone khoNaMgI gayuM hoya = indriya vinA 4 thatuM hoya te atIndriya che. traNa jJAna atIndriya hovAthI pratyakSa che. jIvone je jJAna
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 " sUtra-12 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNanA kSayopazamathI ke kSayathI thAya. Indriya-mananI apekSA na rAkhatuM hoya, ane kevaLa AtmAthI ja pragaTa thatuM hoya te avadhi vagere pratyakSa che. tat pramANe e pramANe pramANanI be saMkhyA jaNAvI. be saMkhyAvALA pramANanA parokSa ane pratyakSa ema be viSayane jaNAvIne pramANa zabdanA arthane jaNAvatA bhASyakAra kahe che- jenA dvArA padArtho jaNAya te pramANa, arthAt sat ane asad ityAdi bhedathI jIvAdi padArtho jenAthI jaNAya te pramANa. karaNa arthamAM juduM (mana) pratyaya che. jJAnavyaktinI( bhinna bhinna jJAnanI) apekSAe pramAni e pramANe bahuvacanamAM nirdeza che. A pramANe parokSa-pratyakSa e be pramANa che ema jaNAvyuM tethI praznakAra prazna kahe che ke zAstramAM be pramANa che ema amArAthI avadhAraNa karAyuM che, anyathA tat pramANe e sUtrathI jaNAvelI pramANanI be saMkhyA vyartha bane. te be pramANa kyA che? e praznanA uttaramAM kahe che- pratyakSa ane parokSa e be pramANa che. pahelAM pratyakSano ane pachI parokSano ullekha lokarUDhithI che. prazna- jo be ja pramANo che to anumAna, upamAna, Agama, arthapatti, saMbhava ane abhAvane paNa sAMkhyo vagere ke AcArya jevA keTalAka pramANa mAne che to tenuM zuM? anumAna vagere pramANo ja nathI ke anya pramANo che? evo praznakArano prazna pUchavAno Azaya che. anumAna liMgathI padArthanuM darzana. (jemake dhUmADAthI agninuM darzana.) upamAna=prasiddha samAnatAthI sAdhyane siddha karavuM. (jemake gAyanI samAnatAthI gavayane jANavo.) Agama=AptapuruSano upadeza. arthApatti-jANelathI nahi jANelAnI kalpanA karavI. (jemake divase bhojana karato nathI chatAM puSTa che ethI rAte bhojana kare che evI kalpanA karavI.)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 163 saMbhava=moTA parimANamAM nAnA parimANanuM hovuM ke moTI saMkhyAmAM nAnI saMkhyAnuM hovuM. jemake prasthamAM kuDavanuM hovuM. (athavA so saMkhyAmAM daza saMkhyAnuM hovuM.) sUtra-12 abhAva=padArthanI upalabdhi(=jJAna) karAvanAra pramANano abhAva. jemake pRthvI upara ghaDo nathI. uttara- A badhAM pramANo mati-zruta jJAnamAM aMtarbhUta thai jAya che. kAraNa ke A badhA pramANo indriyonA ane tenA arthanA saMbaMdharUpa nimittathI thAya che. cakSu Adi indriyonA ane temanA rUpa vagere arthonA=viSayonA saMbaMdharUpa nimittathI anumAna vagere thAya che. indriyothI ane manathI grahaNa nahi karAyelA dhUmathI prAraMbhI prastha sudhInA padArthothI anumAna vagere thai zakatA nathI. AthI anumAna vagereno mati-zrutamAM aMtarbhAva thai jAya che. anyapakSano Azraya kare che- athavA hamaNAM kahelAM anumAna vagere apramANo ja che. prazna- zAthI ? uttara- te pramANo mithyAdarzana vaDe grahaNa karAyelA che, arthAt tattvarUpa jIvAdi padArthonI zraddhAnA abhAva rUpa je eka naya te naya vaDe svayaM aMgIkAra karAyelA hovAthI apramANa che=pramANarUpa nathI. tathA anumAna vagere viparIta upadezavALA che, arthAt mithyAdarzana vaDe anumAna vagere viparIta rIte kahevAyA che. AthI anumAna vagere apramANo ja che. dareka vastu paramArthathI eka-aneka svarUpavALI che. chatAM vastu eka svarUpavALI ja che ke aneka svarUpavALI ja che ema upadeza Apavo te viparIta ja che. 1. jemake, suvarNa suvarNa rUpe eka svarUpavALuM che. paNa kuMDala, jhAMjhara, hAra Adi rUpe aneka svarUpavALuM che. mATe vastu eka ja svarUpavALI che ke aneka svarUpavALI ja che evo upadeza viparIta upadeza che.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-12 A svamatithI kahyuM nathI ethI sUtrakAranA matano ullekha karatA bhASyakAra kahe che- mithyAdiSTa rUlyAddhi, mithyAdaSTi jIvanA mati-zruta-avadhi e traNe paNa nizcita rUpe ajJAna ja che. ema graMthakAra AgaLa kaheze. ahIM ajJAna eTale jJAnano abhAva nahi, kiMtu kutsita(=ahitakara) jJAna. ajJAna pramANa rUpa na gaNAya e prasiddha ja che. prazna- jo anumAna vagere pramANo ja nathI to pachI anumAna vagereno mati-zrutamAM aMtarbhAva thaI jAya che ema kema kahyuM? uttara- nayavAdanA bhedathI ja mati-zrutanA je rIte bhedo utpanna thAya che te rIte AgaLa (35mA sUtramAM) naya vicAraNAmAM kahIzuM. nayavAda eTale naigama vagere nayonuM svAbhipreta arthanuM prakAzana karavuM. athavA zabdanayanI dRSTithI mithyAdaSTi ajJAnI nathI te AgaLa (35mA sUtramAM) kaheze. zabdanayanA matathI to A anumAna vagere pramANa che. (1-12) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAd vistareNa vakSyAma iti / taducyatAmiti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- Ape mati Adi jJAnano uddeza karIne kahyuM hatuM ke- prakAra ane lakSaNa jaNAvavApUrvaka te jJAnone vistArathI AgaLa kahIzuM. to te jJAnane kaho. uttara- kahevAya che- TIkAvataraNikA- sUtrAntarasambandhAbhidhitsayA''ha 'atrAhe'tyAdi, atra ityetasmin jJAnapaJcake kathite sAmAnyena pramANadvaye ca pratyakSaparokSarUpe vihite paro'vocat-'uktaM' pratipAditaM tvayA, kimiti tad ?, ucyatematyAdIni paJca jJAnAni-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni, evamuddizya
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-12 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 165 tata idamabhihitaM-kiM tad ?, ucyate-'tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAdvistareNa vakSyAma' ityetat, nanu ca naivamvidhaM tatra sUtre bhaassymstividhAnato nakSataza, thamayamadhyAropaH jyite rohiti 2, 3d, satyamevamvidhaM bhASyaM nAsti, evaM punaH samasti-prabhedAstvasya purastAdvakSyanta iti, ataH prabhedA ityanena vidhAnalakSaNarUpAH pratipAdyante tatra bhASye, ato nAdhyAropa iti, tatra vidhAnaM-bhedaH matyAdeH, lakSaNaM tvasAdhAraNaM cihna iti, yadetat pratijJAtaM prAktaducyatAmiti pRSTaH san Aha-'atrocyate' atra etasmizcodite ucyate mayA lakSaNamAdau, alpavicAratvAt, tadAha TIkAvataraNikArtha- anya sUtranI sAthe saMbaMdha jaNAvavAnI icchAthI kahe che- " trAdi rUtyAti, sAmAnyathI pAMca jJAna kahyuM chate ane pratyakSaparokSa rUpa be pramANanuM vidhAna karyuM chate bIjAe kahyuM Ape patikRtArvAdha-mana:paryAya vatani (2-2) ema pAMca jJAnanA nAmano nirdeza karyA pachI kahyuM hatuM ke prakAra ane lakSaNa jaNAvavApUrvaka te jJAnonuM vistArathI varNana AgaLa kahIzuM. prazna- te sUtramAM vidhAnatA nakSataza evuM bhASya nathI. tethI gurune adhyAropa doSa kema karAya che? uttara- tamAruM kahevuM sAruM che. tevuM bhASya nathI paNa meTvistha puratAt vakSyane jJAnanA prabhedonuM kathana AgaLa karavAmAM Avaze evuM bhASya che. AthI prakhevA evA ullekhathI prakAra ane lakSaNonuM tyAM bhASyamAM (a.1 sU.13 vageremAM) pratipAdana karAya che. AthI adhyAropa nathI. temAM vidhAna eTale mati AdinA bhedo. lakSaNa eTale asAdhAraNa =bIjAmAM na hoya tevuM) cihna. A je pUrve pratijJA karI che tene kaho. A pramANe preraNA karAyelA guru kahe che- trocyate-A aMge 1. je na kaheluM hoya tene kaheluM che ema kahevuM te adhyAropa. ahIM vidhAna: nakSataza ema bhASyakAre kahyuM nathI chatAM prakAra ane lakSaNa jaNAvavApUrvaka kahezuM evuM kahevuM te adhyAropa.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-13 preraNA karAye chate lakSaNamAM vicAra alpa karavAno hovAthI prAraMbhamAM mArAthI lakSaNa kahevAya che- matijJAnanA paryAyavAcI zabdomtiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 1-13 // sUtrArtha-mati, smRti, saMjJA, ciMtA ane abhinibodha e pAMca zabdo bheDA cha, arthAt me pAye zahInomartha bhAti (na) thAyache. (1-13) bhASyaM-matijJAnaM, smRtijJAnaM, saMjJAjJAnaM, cintAjJAnaM, AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram // 1-13 / / bhASyArtha- matijJAna, smRtijJAna, saMjJAjJAna, ciMtAjJAna ane AbhinibodhikajJAna A badhA zabdono eka ja artha che, arthAt A badhA zo malizAnana pAyavAyI che. (1-13) TIkA- Aha-lakSaNato vidhAnatazcetyevameva kinna kRtaH sambandhagrantho yenAlpavicAratvAditi prayojanamAzrIyate, ucyate, prAg vidhAnaM lakSaNAGgabhAvakhyApanArthamiti, matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaramiti paryAyairlakSaNAbhidhAnaM mananAdyAtmakametadityaduSTameva, ayaM sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha-'matijJAna'mityAdinA mananaM matiH saiva jJAnaM matijJAnamityevaM sarvatrAkSaragamanikA kAryA, bhAvArthastvayaMmatijJAnaM nAmA yadindriyAnindriyanimittaM vartamAnaviSayaparicchedi, smRtijJAnaM prAk paricchinnendriyArthagrAhi mAnasaM, saMjJAjJAnaM sa evAyamahamadrAkSamiti pratyabhijJA jJAnaM, cintAjJAnaM yathAvadAgAmivastuviSayaM mAnasameva, abhinibodhajJAnaM tu sarvairebhiH prakArairabhimukhanizcitaviSayaparicchedarUpaM, itizabda evamityasyArthe, evamanarthAntaramiti, kiyatA'pi aMzena bhedaM pratipadyamAnamapyanarthAntaraM, kimuktaM bhavati?-naiSAM matijJAnavirahito'rthaH kalpanIya iti // 1-13 // TIkArtha- prazna- lakSaNathI ane vidhAnathI e pramANe ja saMbaMdhagraMtha (krama) kema na karyo ? jethI alpavicAravAnuM hovAthI pahelAM lakSaNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-13 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 167 kahevAya che ema pahelAM kahevAnA prayojanano Azraya levAmAM Ave che. (lakSaNathI ane vidhAnathI ema kahevAmAM to pahelAM lakSaNa ja Ave che. ethI alpavicAravALuM hovAthI pahelAM lakSaNa kahevAya che ema kahevAnI jarUra ja na rahe.) uttara- vidhAna(=prakAra) lakSaNanuM aMga che ema jaNAvavA mATe pahelAM vidhAnano ullekha karyo che. mati, smRti, saMjJA, ciMtA, abhinibodha e badhA ekArthaka che. ema kahIne paryAyo dvArA lakSaNanuM kathana karyuM te barobara che. kemake mati Adi pAMceya manana svarUpa che. A sUtrano sAmAnya artha che. vizeSa artha matijJAnam jJAti thI bhASyakAra kahe che- manana karavuM te mati. mati e ja jJAna te matijJAna. A pramANe badhA zabdomAM akSarano saMkSipta artha karavo. bhAvArtha to A che-- matijJAna- indriya-mana rUpa nimittathI thAya ane vartamAnakALano bodha kare te matijJAna. smRtijJAna- pUrve jANela padArthanuM mAnasika jJAna, arthAt pUrve anubhUtavastunuM smaraNa, te smRtijJAna. saMjJAjJAna- te ja A vastu che jene pUrve meM joi hatI evuM je jJAna te saMjJAjJAna che. (saMjJA bhUtakALanA viSayane vartamAnakALano viSaya banAve che.) ciMtAjJAna- bhaviSyakALanuM yathArtha mAnasika jJAna te ciMtAjJAna che. (arthAt bhaviSyanI vicAraNA te ciMtA.) Abhinibodhika-- A badhA prakArothI padArtha sanmukha thaine nizcitarUpe padArthano bodha te Abhinibodhika jJAna. (Abhinibodha zabda mati Adi dareka jJAna mATe sarva sAmAnya che. jemake kerI zabda AphUsa kerI, kesara kerI ityAdi dareka kerI mATe sarva sAmAnya che.)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-14 __ iti zanI meM prabhArI mevo artha cha. // pramA) mati mAha zabdono eka artha che. alpAMzathI bheda hovA chatAM sAmAnyathI eka artha che, arthAt mati Adi badhA zabdono matijJAna sivAya bIjo koI artha nathI. (1-13) TIkAvataraNikA- evaM lakSaNato matijJAnamabhidhAyAdhunA vidhAnato'bhidhAtumAha TIkAvataraNikArtha A pramANe lakSaNathI matijJAnane kahIne have prakArathI matijJAnane jaNAvavA mATe kahe che. matijJAnanI utpattimAM nimittotdindriyaanindriynimittm // 1-14 // sUtrArtha te matijJAna indriyo ane (anindriya)mana rUpa nimittathI thAya che. (1-14) __ bhASyaM tadetanmatijJAnaM dvividhaM bhavati / indriyanimittamanindriyanimittaM ca / tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svvissyessu| anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 1-14 // bhASyArtha-te A matijJAna, indriya nimitta ane anindriya nimitta ema be prakAranuM che. sparzana Adi pAMca indriyonA potAnA sparza vagere pAMca ja viSayomAM thanAruM jJAna indriya nimitta che. je jJAnamAM mana ane oghajJAna nimitta che te anindriya nimitta matijJAna che. (1-14) TIkA- asya samudAyArthaH prAg vyAkhyAtaH, adhunA avayavArthamAha'tadetadi'tyanantaroktalakSaNopetaM matijJAnaM kiMnimittaM ?, ucyate, hetodvaividhyAd dvividhaM bhavati, tenaiva hetunA dvividhena tatkAryamAdarzayati indriyanimittamanindriyanimittaM ca, tatrendriyANi-sparzanAdIni paJca nimittaM yasya tadindriyanimittaM, na hi zrotrendriyamantareNAyaM pratyayo bhavati zabdo'yamiti, na vA sparzanamantareNAyaM pratyaya utpadyate-zIto'yamuSNo vA, evaM zeSeSvapi vAcyaM, tathA 'anindriyanimitta'miti indriyA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-14 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 169 danyadanindriyaM-manaH oghazceti, tannimittamasya matijJAnasya tadanindriyanimittamiti, smRtijJAnaheturmanaH, evaM caitad draSTavyamindriyanimittamekamaparamanindriyanimittaM anyadindriyAnindriyanimittamiti tridhA, tatraikamindriyanimittameva jJAnaM matyAkhyaM, yathA avaninIradahanapavanavanaspatInAmekendriyANAM dvitricaturindriyANAM asaMjJinAM paJcendriyANAM, manasaH abhAvAt, tathA anindriyanimittaM smRtijJAnamitarendriyanirapekSaM, cakSurAdivyApArAbhAvAt, tathA indriyanimittaM jAgradavasthAyAM sparzanena manasopayuktaM spRzatyuSNamidaM zItaM veti, indriyaM manazcobhayaM tasyotpattau nimittaM bhavatIti, tadetat sarvamekazeSAllabhyata iti, indriyaM ca anindriyaM ca indriyAnindriye ca indriyAnindriyANi tAni nimittaM yasya tadindriyAnindriyanimittamiti, etadevAha-indriyanimittamanindriyanimittaM ca, cazabdAdubhayaM ceti, apekSAkAraNaM cAGgIkRtya sUtraM papAThAcAryaH tadindriyAnindriyanimittamiti, apekSAkAraNaM cAlokaviSayendriyANi, sati prakAze viSaye ca cakSurAdiSu ca satsu jJAnasyodbhavo dRSTaH, teSAmapi madhye'ntaraGgamapekSAkAraNamindriyANi paThitaM, pAramArthikaM tu kAraNaM kSayopazamaH matijJAnAvaraNapudgalAnAM, na hi tadAvaraNakSayopazamamanapekSya jJAnasyotpattiriSyate, yadi tantiranimittaM kSayopazamaH sa evopAdeyaH, kiM bAhyenendriyAnindriyanimittenAdhIteneti, ucyate, sa kSayopazamaH sarvasAdhAraNa itikRtvA na paThitaH, cazabdena vA sagRhIto draSTavyaH, indriyanimittamanindriyanimittaM ca, cazabdAt kSayopazamanimittamiti, na ca bhAvendriyasya tadrUpatvAditi, tatrendriyanimittaM svayameva bhAvayati'tatrendriye'tyAdi, tatra-teSAM trayANAM madhye indriyanimittaM tAvad bhaNyate'sparzanAdInA'miti sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANAM paJcAnAmeva paJcasvevetyanyasyAbhAvaM niyamayati, sve AtmIyA viSayA yeSu prANinaH saktiM bhajante teSu sveSu viSayeSu, tadyathA-sparzanasya sparze rasanasya rase ghrANasya
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-14 gandhe cakSuSo rUpe zrotrasya zabde, ata eSAM sparzanAdInAM svaviSayeSu vartamAnAnAM grAhitayA yadupajAyate jJAnaM tat tAnIndriyANyAlambyotpadyamAnamindriyanimittamiti bhaNyate, idAnImanindriyanimittamAcaSTe anindriyaM-manastannimittaM yasya tadanindriyanimittaM, kIhak tad ityAha 'manovRttiH' manovijJAnamiti, manaso-bhAvAkhyasya vartanaM-viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH, 'oghajJAnaM ceti oghaH-sAmAnya apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi nApi manonimittamAzrIyate, kevalaM matyAvaraNIyakSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittaM, yathA vallyAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAne na sparzanaM nimittaM, na mano nimittamiti, tasmAttatra matijJAnAvaraNakSayopazama eva kevalo nimittaM kriyata oghjJAna II-24o. TIkArtha- A sUtrano samudAyArtha(=sAmAnya artha) pUrve (12mA sUtramAM) kahyo che. have vizeSa arthane kahe che- "tata ti, prazna- hamaNAM ja kahelA lakSaNathI yukta matijJAna kayA nimittathI utpanna thAya che ? uttara- matijJAnanI utpattinA hetu be hovAthI matijJAna be prakAranuM che. te ja be prakAranA hetuthI matijJAnanA be kAryane batAve che-ndriyanimittanijiyanimitta , temAM sparzana vagere pAMca indriyo jemAM nimitta che te indriyanimitta che. zrotrendriya vinA A zabda che evuM jJAna thatuM nathI. sparzendriya vinA A zIta che ke A uSNa che evuM jJAna thatuM nathI. e pramANe anya indriyomAM paNa jANavuM. tathA "nindriyanimittama rUti, indriyathI anya te anindriya. anindriya eTale mana ane oghasaMjJA. je matijJAnanuM mana ane oghasaMjJA nimitta che te anindriyanimitta matijJAna che. mana smRtijJAnanuM kAraNa che. matijJAnanA traNa prakAra ahIM A vizeSa jANavuM- eka indriyanimitta, bIjuM anindriyanimitta ane trIjuM indriyAnindriyanimitta. Ama matijJAna traNa prakAranuM che.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 sUtra-14 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 temAM eka matijJAna indriyanimitta ja che. A jJAna pRthvIkAya-aplAyateukAya-vAyukAya-vanaspatikAya e pAMca ekendriya, beIndriya, teIndriya, caurindriya ane asaMjJI paMcendriya jIvone hoya che. kemake temane mana hotuM nathI. indriyonI apekSA vinA thatuM smRtijJAna anindriyanimitta che. kAraNa ke temAM cakSu Adi indriyonI pravRtti hotI nathI. tathA jAgrad avasthAmAM sparzendriyathI ane manathI upayukta banIne sparza kare che tyAre A uSNa che, A zIta che evuM jJAna indriyAnindriyanimitta che. kAraNa ke te jJAnanI utpattimAM indriya ane mana e be nimitta thAya che. A badhuM ekazeSa samAsa karavAthI prApta thAya che. te A pramANe-ndriya va niyiMra phandriyanijiye va=ndriyanindriyani, te je jJAnamAM nimitta che te jJAna kriyAnindriyanimittama che. Ane ja bhASyakAra kahe che-ndrinimittam niktinimitte zabdathIndriyanindrinimittam paNa samajI levuM. apekSA rUpa kAraNane AzrayIne AcAryabhagavaMte takiyAnindriyanimittam evuM sUtra kahyuM che. prakAza, viSaya ane indriyo apekSAkAraNa che, arthAta matijJAna thavAmAM prakAza AdinI apekSA rahe che. prakAza, viSaya ane cakSu Adi indriyo hoya to matijJAna thAya che ema jovAmAM AvyuM che. A traNamAM paNa indriyone aMtaraMga apekSA kAraNa tarIke kahI che. pAramArthika kAraNa to matijJAnAvaraNakarmanA pugalono kSayopazama che. matijJAnAvaraNakarmanA kSayopazama vinA matijJAnanI utpatti thatI nathI. pUrvapakSa- jo ema che to aMtaraMganimitta kSayopazamano ja kAraNa tarIke svIkAra karavo joIe. bAhya indriyAnindriya nimittane kahevAnI koI jarUra nathI. uttarapakSa-kSayopazama sarvasAdhAraNa hovAthI (=sarva prakAranA jJAnamAM jarUrI hovAthI) kahyo nathI athavA zabdathI kSayopazamano paNa saMgraha karyo che.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-14 prazna-- kSayopazama bhAvendriya che. ethI ndriyanimitta mAM kSayopazamano paNa samAveza thai jAya che. ethI 7 zabdathI kSayopazamano saMgraha karavAnI jarUra nathI. 172 uttara- bhAvendriya(=kSayopazama) indriyanimitta nathI, arthAt indriyanimittamAM bhAvendriyanI(=kSayopazamanI) gaNanA thatI nathI. indriyanimittane bhASyakAra svayaM vicAre che-'tatrendriya' tyAdi, te traNamAM indriyanimitta matijJAna kone kahevAya te jaNAvavAmAM Ave cheindriyo potapotAnA viSayane grahaNa kare tyAre utpanna thatuM matijJAna indriyanimitta che, arthAt sparzana sparzane, rasanA rasane, ghrANa gaMdhane, cakSu rUpane, zrotra zabdane grahaNa karavA mATe pravarte tyAre je jJAna thAya te jJAna indriyonA AlaMbanathI utpanna thatuM hovAthI indriyanimitta kahevAya che. have anindriyanimitta matijJAnane kahe che- anindriya eTale mana. je jJAnamAM mana nimitta bane te jJAna anindriyanimitta che. te jJAna kevuM che ? evA praznanA uttaramAM kahe che- manovRtti:, bhAvamananI viSayanA bodha rUpe pariNati te manovRtti, arthAt manovijJAna. 'odhajJAnaM va' kRti, ogha eTale vibhAga rahita sAmAnya. je jJAnamAM sparzanAdi indriyono ane manarUpa nimittano Azraya karAto nathI, kevaLa matyAvaraNIyakarmano kSayopazama ja hoya che, te oghajJAna che. jemake velaDIo vagere chAparA vagere tarapha jAya che. temAM sparzanendriya ke mana nimitta nathI. tethI tyAM oghajJAna thavAmAM kevaLa matijJAnAvaraNakarmano kSayopazama nimitta che. (1-14) TIkAvataraNikA - tat punarindriyanimittamanindriyanimittaM ca jJAnaM kimekarUpamutAsti kazcidbhedakalApaH ?, astItyAha yadyasti tato bhaNyatAm, ucyate-- TIkAvataraNikArtha-prazna- te indriyanimitta ane anindriyanimitta jJAna eka ja prakAranuM che ke aneka prakAranuM che ?
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 uttara- aneka prakAranuM che. jo aneka prakAranuM che to Apa e aneka prakArone kaho. kahIe chIematijJAnanA bhedoavgrhhaapaaydhaarnnaa // 1-15 // sUtrArtha- matijJAnanA avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA ema mukhya cAra bhedo che. (1-15) bhASyaM tadetanmatijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati / tadyathAavagraha IhA apAyo dhAraNA ceti / tatrAvyaktaM yathAsvamindriyaiviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaram // avagRhIte viSayAthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram // avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram // dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram // 1-15 // / bhASyArtha- te A ubhaya nimittavALuM paNa pratyeka matijJAna cAra prakAranuM che. te A pramANe- avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA. Indriyo vaDe potapotAnA viSayonuM AlocanAtmaka avadhAraNa karavuM te avagraha che. avagraha, grahaNa, Alocana ane avadhAraNa e badhA zabdono eka ja artha che. avagraha thaye chate avagraha dvArA je padArthanA eka aMzanuM grahaNa karI lIdhuM hoya te padArthano vizeSa rUpe nizcaya karavA mATe jijJAsAthI thatI vicAraNArUpa ceSTA e hA che. IhA, UhA, tarka, parIkSA, vicAraNA ane jijJAsA A badhA zabdono eka ja artha che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-15 avagRhIta thayelA viSayamAM A samyagu che. A asamyagu che e pramANe guNadoSanI vicAraNAnA adhyavasAya dUra thavA, arthAt A amuka vastu che evo je nirNaya te apAya che. apAya, apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha ane apanutta e badhA zabdono eka artha che. dhAraNA eTale yathAsvapratipatti, matyavasthAna ane avadhAraNa. yathAsvapratipatti eTale potAne yogya sparza vagere je viSayano bodha thayo hoya teno nAza na thavo. matyavasthAna eTale dhAraNA rUpa matinuM rahevuM. pUrve anubhavelA viSayanuM jJAna thAya te avadhAraNA che. dhAraNA, pratipatti, avadhAraNa, avasthAna, nizcaya, avagama ane avabodha e 15zahIno meM artha che. (1-15) TIkA- avagrahAdayaH indriyAnindriyanimittamatijJAnabhedA iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'tadetadi'tyAdinA tadetat matijJAnaM lakSaNavidhAnAbhyAM yaduktaM 'ubhayanimittamapi' idriyanimittamanindriyanimittam, apizabdAdindriyAnindriyanimittamapi 'ekazaH' ityekaikaM sparzanAdIndriyavyaktyapekSayA'pi 'caturvidha miti catasro vidhA yasya taccaturvidhaM bhavati, 'tadyatheti vidhopanyAsArthaH, 'avagraha' ityAdi, evamupanyasyAvagrahasvarUpAbhidhitsayAha-'tatrAvyakta'mityAdi, tatreti pUrvavat avyaktam-asphuTamAlocanAvadhAraNamiti yogaH, tadeva vizeSyate- 'yathAsva'miti yathAsvamiti yathAtmIyaH, indriyaH sparzanAdibhirviSayANAM sparzAdInAM yathA''tmIyo-yo yasya viSayaH, svaviSaya ityarthaH, 'AlocanAvadhAraNa'miti AGmaryAdAyAM, locanaMdarzanaM, etaduktaM bhavati-maryAdayA sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmAdikalpanArahitasya darzanamAlocanaM tadevAvadhAraNamAlocanAvadhAraNaM, etadavagraho'bhidhIyate, avagrahaNamavagrahaH ityanvarthayogAditi, evaM svacihnato
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tApA sUtra-15 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 175 'vagrahamabhidhAyAsyaiva paryAyazabdAnAha-'avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaraM' sAmAnyamAtraparicchedavAcitvAt paryAyazabdA evaite iti, evamavagrahaM kathayitvA IhAsvarUpaM kathayannAha-'avagRhIta' ityAdi, avagRhIta ityanena kramaM darzayati, avagRhIte sAmAnye IhA pravarttate, tAmAha-'viSayAthaike'tyAdi, viSayaH sparzAdiH, sa evAryamANatvAdarthaH viSayArthaH tasyaikadezaH sAmAnyamanirdezAdirUpaM tasmAd viSayAthaikadezAt paricchinAdanantaraM sparzamAtragrahe tasya mRNAlasparzasAdharmyAt 'zeSAnugamanaM' sadbhUtAsadbhUtoSNatvAdivizeSyatyAgopAdAnAbhimukhasvarUpeNa, na saMzaya iva sarvAtmanA parikuNThacittabhAvataH, ananugamanena, kimityAha'nizcayavizeSajijJAsA ceSTe'ti nizcIyate'sAviti nizcayaH-mRNAlasparzAdiH sa eva viziSyate-anyasmAditi vizeSaH tasya jJAtumicchA jijJAsA tayA ceSTA-bodhaH svatattvAtmavyApArarUpa Ihocyate, evaM svacihnataH IhAM nirUpya asyA eva paryAyazabdAnAha-'IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaraM' sAmAnyenehAvAcitvAnnAstyarthabheda eSAM zabdAnAmiti, evamIhAmabhidhAyApAyamabhidhAtumAha-'avagRhIta' ityAdi, anenApi kramamAcaSTe, avagRhIte viSaye sparzasAmAnyAdau tataH 'samyagi'ti mRNAlasparza ityevamAdAnAbhimukhaM samyak, tatra tadbhAvAnuguNyAt, no ahisparza ityevaM parityAgAbhimukhyamasamyak, tatra tadbhAvavaiguNyAt, ityevamIhAyAM pravRttAyAM satyAM tataH kimityAha-'guNadoSavicAraNA'dhyavasAyApanodo'pAya iti' iha mRNAlasAdhAraNo dharmo guNaH yastatra na sambhavati dharmaH sa doSaH tayorvicAraNA-mArgaNA tayA'dhyavasAyo vimalatarabodhaH sa evApanodaH mRNAlasparza evAyamiti nizcayAdayamudeti, tatrehAmitikRtvA, 'apAya' ityayamevaMvidho'panodo'pAya iti, apaitItyapAyaH, nizcayena paricchinattItyarthaH, evaM svalakSaNato'pAyamabhidhAyAsyaiva paryAyazabdAnAha-'apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH' tathA 'apeta'
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-15 mityAdi, etacca bhAvAbhidhAyibhiH punaH- paryAyAbhidhAnaM vastuviSayo'pAyo'nantarakAlabhAvI saMlakSyamANo'pAya iti jJApanArthaM, evamapAyamabhidhAyAdhunA dhAraNA'bhidhitsayA''ha-'dhAraNe'tyAdi, dhAraNeti lakSyaM pratipattiH yathArUpayogApracyutiH 'yathAsva'miti yathAviSayaM, yo yaH sparzAdiviSayaH, mRNAlasparzAnubhavasyAnAza ityarthaH, tathA 'matyavasthAna'mityupayogAntare'pi zaktirUpAyA(?zaktirUpeNa) mateH kvacidavasthAnaM, tathA 'avadhAraNaM ce'ti, kAlAntarAnubhUtaviSayagocaraM smRtijJAnamiti bhAvaH, evametena avicyutivAsanAsmaraNarUpA tridhA dhAraNetyuktaM bhavati, evaM svalakSaNato dhAraNAmabhidhAyAdhunA asyA eva paryAyazabdAnAha'dhAraNA pratipattiH avasthAnaM nizcayaH avagamaH avabodha ityanantaraM,' sAmAnyena dhAraNAvAcitvAnnAstyarthabhedaH eSAM zabdAnAmiti, evaM rasanAdibhirapi rasAdInAmupalabdhau bhAvanA kAryA, ete cAvagrahAdayaH sannihite'pi yugapadeva prameye matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamavaicitryAt pramAturevaM pravarttate, kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtvAcca sarva eva pramANaM, na punaravagrahamAtrAvaseyamekasvabhAvameva jJeyaM nirvikalpaM pratyakSaM tatpRSThabhAvI tu gRhItagrAhyevApramANaM vikalpa iti, kutaH, ? nirvikalpakagrAhyasya vikalpenAgrahaNAt, pratibhAsabhedAt, vidyutsampAtAdigRhIte ca vikalpApravRtteH, ekasvabhAvalakSaNagrAhakasya ca niranvayakSaNikabodhasya paTIyastvAdikalpanA'yogAditi prapaJcitamanyatretyalaM prasaGgena // 1-15 // savaDa ho TIkArtha- indriyanimitta ane anindriyanimitta matijJAnanA avagraha vagere bhedo che. A pramANe sUtrano sAmAnya artha che. vizeSa artha to bhASya 2 'tadetad' ityAhithI cha- yakSa- rothI. hernu pUrva vAna karyuM che te indriyanimitta, anindriyanimitta ane indriyAnindriyanimitta matijJAna sparzana Adi eka eka indriyane AzrayIne cAra prakAranuM che. te A pramANe- avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 177 avagraha- Indriyo vaDe potapotAnA viSayonuM AlocanA vadhAraNa te avagraha che. AlocanAdhAraNa-AeTale maryAdA, locana eTale darzana. ahIM bhAvArtha A che- maryAdAthI sAmAnyanuM darzana te Alocana, arthAt A AvuM che evo nirdeza na karI zakAya, ane ethI ja svarUpa ane nAma vagerenI kalpanAthI rahita evA viSayanuM darzana te Alocana. Alocana e ja avadhAraNa te AlocanAvadhAraNa. AlocanAvadhAraNane avagraha kahevAmAM Ave che. kema ke mavagrahamavapra (=sAmAnyabodha) evo avartha temAM ghaTe che. A pramANe svalakSaNathI avagrahane kahIne have paryAyavAcI zabdone kahe che- avagraha, grahaNa, Alocana, avadhAraNa A badhA zabdono eka ja artha che. A badhA zabdo mAtra sAmAnyabodhane kahenArA hovAthI paryAyavAcI zabdo ja che. IhA- A pramANe avagrahane kahIne have ihAnA svarUpane jaNAvatA bhASyakAra kahe che- avagRhIta rUtyAdi, avagraha thaye chate ema kahIne kramane batAve che. avagraha thaye chate(=sAmAnyajJAna thaye chate) IhA pravarte che, arthAtu avagraha thayA pachI ihA thAya. ihAne kahe che- "viSayArthe tyAdri, sparza vagere viSaya che. te ja (bodha kALe) jaNAto hovAthI artha che. viSaya e ja artha te viSayArtha. avagraha dvArA je padArthanA eka dezane (jenA svarUpano nirdeza na karI zakAya tevA sAmAnya aMzane) grahaNa karyo che, tenA zeSAnumana=zeSa aMgone jANavA mATe zuM A mRNAlasparza che ke sarpasparza che e pramANe thatI vicAraNA IhA che. IhA saMzayarUpa nathI pUrvapakSa- A IhA saMzayarUpa che. uttarapakSa- IhA saMzayarUpa nathI. kAraNa ke saMzayamAM A mRNAlano sparza che ke sarpano sparza che? evI vicAraNA karavA mATe citta kuMThita
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-15 thaI gayeluM hovAthI vizeSa vicAraNA na karavAthI koI ekano paNa nirNaya karavA jIva samartha thato nathI. jyAre IhAmAM avagrahathI kevaLa sparzanuM jJAna thatAM zuM A mRNAlano sparza che ke sarpano sparza che? e pramANe vizeSa vicAraNA thAya che. temAM IhA mRNAlasparzamAM anubhavelA sadbhUta vizeSonA upAdAnanI sanmukha thayelI hoya che ane asaddabhUta vizeSonA tyAganI sanmukha thayelI hoya che. AthI saMzayamAM ane IhAmAM samAnatA nathI. saMzaya ane IhAmAM samAnatA nathI to ihA zuM che? tene kahe chenizcavizeSavijJAsA veSTA padArthanA vizeSa svarUpano nizcaya karavA mATe jijJAsA thAya che. e jijJAsAthI thatI vicAraNA rUpa ceSTA hA kahevAya che. A pramANe svalakSaNathI ihAnuM nirUpaNa karIne ihAnA ja paryAya zabdone kahe che- IhA, UhA, tarka, parIkSA, vicAraNA ane jijJAsA e badhA zabdono eka ja artha che. sAmAnyathI A badhA zabdo IhAvAcaka hovAthI temanA arthamAM bheda nathI. apAyanuM lakSaNa apAya- A pramANe bahAne jaNAvIne apAyane jaNAvavA mATe kahe che- mavagRhIte rUtyaka, mavagRhIta evA prayogathI paNa pahelAM avagraha thAya pachI ihA thAya evA kramane kahe che. sparzasAmAnya Adi viSayano avagraha thayA pachI A mRNAlasparza che e pramANe upAdAnanI sanmukha thatI IhA samyagu che. kAraNa ke mRNAlasparzane anukULa ihA che. A 1. TIkAmAM ceSTAno bodha artha karyo che. paNa saraLatAthI samajI zakAya e mATe anuvAdamAM ceSTAno vicAraNA artha lakhyo che. hAno vicAraNA artha bahu prasiddha che. TIkAnI voH tattvatmivyApArarUpa: e paMktino zabdArtha A pramANe che- svasvarUpavALA (athavA svasvarUpamAM rahelA) AtmAno vyApAra bodha che. AtmA jJAnasvarUpa che. ethI jANavuM e ja AtmAno vyApAra che. AtmAnuM lakSaNa upayoga che. upayoga eTale bodha rUpa vyApAra. mATe, ahIM voi: svatasvItmavyApArarUpa: ema kahyuM che.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sarpasparza che evI ihA asamyapha che. kAraNa ke mRNAlasparzane anukULa ItA nathI. A pramANe IhAnI pravRtti thayA pachI zuM thAya che te kahe che"TLavoSavivArapADadhyavasAya nIroDapAya: ti, A sparzamAM mRNAlamAM ja jaNAtA guNo che ane sarpamAM jaNAtA guNo nathI e pramANe guNadoSanI vicAraNA thAya che. AvI vicAraNAthI adhika spaSTa adhyavasAyaH bodha thAya che. A adhika spaSTabodha e ja apanoda che. (apanoda eTale dUra thavuM. te adhyavasAya temAM nahi rahelA sarpasparza vagerene dUra kare che. AthI adhyavasAya e ja apanoda che.) A mRNAlasparza ja che evA prakAranA nizcayathI apanoda thAya che. A pramANe ihA karIne AvA prakArano je apanoda te apAya che. je nizcayathI jANe che te apAya. A pramANe svalakSaNathI apAyane kahIne apAyanA ja paryAya zabdone kahe che- apAya, apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha ane apanutta A badhA zabdono eka ja artha che. apAya, apagama, apanoda, apavyAdha e zabdothI ekArthaka zabdo kahyA pachI tathA ema kahIne bhAvane kahenArA apeta, apagata, apaviddha, apanutta e zabdothI pharI paryAyavAcI zabdonuM kathana karyuM te vastusaMbaMdhI je apAya che te IhA pachI turata thAya che ane jenuM lakSaNa hamaNAM karAI rahyuM che te apAya che, ema jaNAvavA mATe che. dhAraNAnA traNa bheda A pramANe apAyane kahIne have dhAraNAne kahevAnI IcchAthI bhASyakAra kahe che- dhArA rUtyAti, dhAraNA lakSya che. (dhAraNAnA avizruti, vAsanA ane smRti ema traNa bheda che.) avismRti dhAraNA- pratittiryathAsva=potAne yogya mRNAla sparza vagere je je viSayano bodha thayo hoya teno nAza na thavo, arthAt mRNAla sparza vagere je viSayano apAya thayo hoya te viSayano upayoga TakI rahe, te pratipattiyathAva(=avismRti) dhAraNA che.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-15 vAsanAdhAraNA- matyavasthAna=anyaviSayamAM upayoga thavA chatAM jeno apAya thayo hoya te apAyavALI matinuM zaktirUpe TakavuM te matyavasthAna(vAsanArUpa) dhAraNA che. 180 smRtidhAraNA- avadhAraLa=pUrve anubhUta viSayanuM smaraNarUpa jJAna te avadhAraNa(=smRti) dhAraNA che. A pramANe pratipattiryathAsvam ityAdi kathanathI avicyuti, vAsanA ane smRti ema traNa prakAranI dhAraNA kahI. A pramANe svalakSaNathI dhAraNAne kahIne have dhAraNAnA ja paryAyazabdone kahe che- dhAraNA, pratipatti, avasthAna, nizcaya, avagama ane avabodha A badhA zabdono eka ja artha che, arthAt A zabdo sAmAnyathI dhAraNArUpa arthane kahenArA hovAthI A zabdonA arthamAM bheda nathI. jema sparzendriyathI sparzanI upalabdhimAM bhAvanA karI tema rasanA vagere indriyothI rasa vagerenI upalabdhimAM paNa bhAvanA karavI. [pUrvapakSa- dUra rahelA viSayamAM avagrahAdi kramazaH pravarte e barobara che. jemake dUrathI dekhAtI vastu sthANu che ke puruSa che ? ityAdi sthaLe avagrahAdi kramazaH pravarte. paNa je vastu taddana najIkamAM ja rahelI che ane ethI STimAM paDatAM ja A amuka vastu che evo apAya thai jAya che. tethI najIkamAM rahelI vastumAM avagrahAdi kramazaH na pravartavA joie. uttarapakSa-- najIkamAM rahelA paNa prameyamAM matijJAnAvaraNIya karmakSayopazamanI vicitratAthI pramAtAne ekIsAthe ja avagrahAdi A 1. nirNaya(=apAya) thayA pachI te vastuno upayoga TakI rahe te avicyutidhAraNA che. A avicyutidhAraNAne ja ahIM pratipattiyathAsvam padothI jaNAvI che. avicyutidhAraNAthI AtmAmAM te viSayanA saMskAra paDe che. A saMskAra e ja vAsanAdhAraNA. A vAsanAdhAraNAne ja ahIM matyavasthAnam e padathI jaNAvI che. AtmAmAM paDelA saMskAro nimitta maLatAM jAgRta bane che. ethI pUrvAnubhUta vastunuM ke prasaMganuM smaraNa thAya che. pUrvAnubhUta vastunuM ke prasaMganuM smaraNa e ja smRtidhAraNA che. A smRtidhAraNAne ja ahIM avadhAraLam e padathI jaNAvI che. avicyutidhAraNAthI vAsanAdhA2NA thAya, vAsanAdhAraNAthI smRtidhAraNA thAya.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 181 pramANe pravarte che. tathA A avagrahAdi kathaMcit nahi jANelA viSayane jaNAvanArA hovAthI badhA ja pramANa che. (mAtra apAya ja pramANa che ema nahi, kiMtu avagrahAdi badhAya pramANa che.)] A avagrahAdi jJAno kathaMcit rUpathI nahIM jANelA padArthone jANanArA hovAthI te badhA pramANa ja che. prameya vastu najIkamAM hote jIte matijJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamanI vicitratA hovAthI eka sAthe ja A avagrahAdi pramAtune A pramANe pravRtta thAya che. (arthAt utpanna thAya che.) paNa avagraha mAtrathI jJAna thaI jAya evo zeya padArthano eka ja svabhAva nathI. (arthAt IhAdinI apekSA rAkhe che.) ahIM sudhI graMthakAra potAno abhiprAya jaNAve che. graMthakAranuM kahevuM che ke avagrahAdithI yukta savikalpajJAna ja pramANa banI zake. paNa darzana jevuM athavA avagraha vakhate je jJAnamAtrA hoya teTalI jJAnamAtrAvALuM nirvikalpajJAna pramANa na thaI zake. nirvikalpajJAna pramANa nathI bauddho nirvikalpajJAnane pramANa mAne che. avagrahAdithI yukta savikalpajJAnane pramANa mAnatA nathI. bauddho potAnI vAtane jaNAve che ke- nirvikalpajJAna pratyakSa che. (tethI pramANa che.) ane vikalpajJAna nirvikalpajJAnanI pachI thatuM hovAthI ane gRhItagrAhI hovAthI apramANa che. kAraNa ke nirvikalpajJAna ane vikalpajJAna baMne paraspara bhedavALA che. nirvikalpathI grAhyanuM vikalpa vaDe grahaNa na thaI zake. dA.ta. vidyuta AdinA camakArAnuM grahaNa thayA pachI turata nAza pAmatuM hovAthI tyAM vikalpanI pravRtti thatI nathI tema. nirvikalpa eka svabhAva rUpa padArthane grahaNa karanAra che ane niraya kSaNika bodhavALo che. mATe temAM paTupaNAdithI kalpanAno yoga thaI zakato nathI. nirvikalpajJAnamAM gRhIta grAhitapaNuM saMbhavatuM nathI. kema ke nirvikalpajJAna nAza pAmI gayuM hovAthI pachI thanAra vikalpajJAna nirvikalpane jANI zakatuM nathI. ahIM sudhI bauddhoe nirvikalpajJAna pramANa che tenI siddhi mATe dalIlo ApI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-15 che. tyAre bauddhone prazna karAya che ke- nirvikalpajJAna kSaNika ane ekasvabhAvavALuM che to pachI laukikavyavahAra zenA AdhAre karAya che ? AnA javAbamAM bauddho kahe che ke-- sugatamatamAM sarva vastusamUha kSaNika mAnela che. kSaNika vastu prathama cakSu Adine pratyakSa thAya te jJAna kahevAya che. AvuM jJAna nAma, jAti kalpanAthI rahita hovAthI nirvikalpa kahevAya che. tyAra pachI vAsanAbaLathI utpanna thayela vikalpajJAna saMketakALa vakhate joyela vastune grahaNa kare che, AthI saMketakALe thayela jJAna ane zabdano saMparka thAya che ane te ja zabda saMparkayogya che. je nirvikalpajJAna ane pAchaLa vAsanAthI utpanna thayela vikalpajJAna ane AnA viSayabhUta utpanna thayela paraMparAnA baLathI vikalpavijJAna sarva nizcaya kare che. AthI sarva paNa laukikavyavahAra A vikalpa vijJAnathI cAle che. dA.ta. jema bALaka paNa pUrve jovApUrvaka stanane jANato nathI tyAM sudhI stanane viSe mukhane rAkhato nathI. nirvikalpa nizcaya karanAra nathI. kAraNa ke potAnA svarUpane ja utpanna kare che. te prathama kSaNe ja nAza pAmavAthI zabda saMbaMdhane yogya nathI ane AthI ja nirvikalpajJAna vyavahAranuM kAraNa banatuM nathI. AcArya kahe che ke tamArI A vAta sAcI nathI. kema ke- nirvikalpajJAna jo laukikavyavahAranuM kAraNa na banatuM hoya to pachI nirvikalpajJAna pramANa kevI rIte banI zake ? eTale ke jo nirvikalpajJAna paNa uttarakALamAM vyavahArane utpanna karavA samartha evA vikalpajJAnanA prAmANyanA svIkAranI apekSA rAkhato hoya to tene badale vikalpajJAna ja prAmANya tarIke svIkAra karavo zreSTha che. ane vaLI tamArA mate nirvikalpajJAna svayaM apramANabhUta che ane apramANabhUta hote chate jo te nirvikalpajJAnanA prAmANyano vyavasthApaka (sAdhaka) thAya to e vAtamAM kAMi sAra nathI. tethI avagrahAdithI yukta savikalpajJAna ja nizcaya karAvavAnA svabhAvavALo che ane laukika
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 183 vyavahAranuM kAraNa bane che. tethI pramANabhUta che ema tamAre svIkAra karavo joIe. paNa nirvikalpajJAna nahIM. Ano anya sthaLe vistAra karelo che, mATe prasaMgathI saryuM. (1-15) TIkAvataraNikA- ete cAvagrahAdayaH kSayopazamavaicitryAd vicitrA iti khyApayannAha TakAvataraNikArtha- A avagraha vagere kSayopazamanI vicitratAthI vicitra (bahu bheTavALA) che ema jaNAvatA graMthakAra kahe che- viSayabhedathI ane kSayopazamanA bhedathI avagrahAdinA bhedobhubhuvidhkssipraanishritaanuktdhuvaannaaN setapaIVII" -ddA sUtrArtha-bahu, bahuvidha, kSipra, nizrita, anukta ane dhruva e cha ane e chathI itara=viparIta abahu, abahuvidha, akSipra, anizrita, ukta ane adhruva e cha maLI bAra prakAre avagrahAdi pravarte che. (1-16) bhASyaM- avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgA eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / bahvavagRhNAti alpamavagRhNAti / bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRhNAti cireNAvagRhNAti / anizritamavagRhNAti nizritamavagRhNAti / anuktamavagRhNAti uktamavagRhNAti / dhruvamavagRhNAti madhuvanavavRdviti rUtyevIdADhInAmapi vidyAt II1-26aaaa bhASyArtha- avagraha vagere matijJAnanA cAra vibhAgo che. e pratyeka vibhAganA itarathI sahita bahu, bahuvidha, kSipra, anizrita, anukta ane dhruva e cha bhedo che. itarathI sahita eTale pratipakSathI sahita. jema ke bahuno avagraha kare che, alpano avagraha kare che. bahuvidhano avagraha kare che, ekavidhano avagraha kare che. kSipra (jaladI) avagraha kare che, vilaMbathI ghaNIvAra pachI) avagraha kare che. anizritano avagraha kare che, nizritano avagraha kare che. anuktano (asaMdigdhano) avagraha kare
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-16 che, uktano avagraha kare che. dhruvano avagraha kare che, adbhuvano avagraha hure che. khA pramANe hA vagere viSe pe| bharAvaM. ( 1 - 16 ) TIkA- zrutAnugataizca padaiH prAyo vyAkhyA sUtrANAmiSTeti anumIyamAnairavagrahAdibhiH bahvAdInAM sambandhaM lagayannAha - 'avagrahAdayazcatvAra' ityAdi avagrahAdayaH prAksUtre nirUpitasvarUpA mUlabhedatazcatvAra iti kSayopazamavaicitryAttu nAnAbhedAsta eva bhavantIti matvA catvAra ityAha, matijJAnasya ca prakRtatvAdbhedA eta iti matijJAnavibhAgA ityAha, te avagrahAdaya iti, eSAM sUtropanyastAnAM bahvAdInAM SaNNAmarthAnAmarthyamANAnAmityarthaH, bahvAdInAM setarANAM 'te' avagrahAdayo grAhakA ityAhasetarANAM bhavantIti, 'ekaza' ityekaikasya bahvAdeH setarasya mA bhUd bahorarthasya kSiprArtha itaro bahvAdInAM vA nizritAdiriti pratipattiH, tannirAsAyAha-'setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH ' etaduktaM bhavatiitarazabdasya virodha evArthaH samavaseyo, nAnya iti etadeva prakaTayati, tadyathA-'bahvavagRhNAtI'tyAdinA, nanu tAvadavagrahAdayaH prathamAntAH zrutAH pUrvasUtre bahvAdayazceha SaSThyantA iti tatraivamarthakathanaM yuktaM - bahorarthasya avagrahaH alpArthasyAvagraha iti, ucyate alpo'yaM doSaH, yato'vagrahAdayaH kartRsAdhanAstatra zritA avagRhNAtItyavagrahaH, Ihate iti IhA, apaitItyapAyaH dhArayatIti dhAraNA, yazcAsau jJAnAMzo'vagRhNAtItyAdirUpastasyAvazyaM karmaNA bhavitavyaM, tatazceha bahvAdibhedaM sUtreNa viSayAtmakaM bhaNyate, ato nAstyevArthabhedo bahoravagrahaH bahumavagRhNAtIti, anayoreka evArthaH, kevalaM tu zabdabhedaH, tatra bahumavagRhNAti veNuvINAmRdaGgapaTahadhvanisamudayaM kSayopazamotkarSAt, kathametad vinizcIyate, uttarakAlaM tathA apAyAdidarzanAt, na hyasatyavagraha (di) bhede sa tathAvidho yuktaH, atiprasaGgAd, vyAvahArikAvagrahamevApekSyaivamuktamityanye, sa hyapAya evottarehAdyapekSayA avagraha iti, tathA 'alpamavagRhNAti' teSAmeva veNvAdizabdAnAmekaM
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 paTahAdizabdaM, nAnyAn, sato'pi kSayopazamApakarSAt, tathA 'bahuvidhamavagRhNAti' teSAmeva veNvAdizabdAnAmekaikaM mRdumadhuraSaDjAdibhedena, tathaikavidhamavagRhNAti, tameva veNvAdizabdaM mRdvAdyekaguNasamanvitamityarthaH, tathA kSipramavagRhNAti tameva veNvAdizabdaM zIghramiti bhAva:, tathA 'cireNAva - gRhNAti' tameva veNvAdizabdaM bahunA kAleneti, tathA 'anizritamavagRhNAti ' tameva veNvAdizabdamanyanirapekSaM meghazabdAdinA bherIzabdAgrahaNavaditi vRddhavyAkhyA, 'nizritamavagRhNAti tameva veNvAdizabdamanyasApekSamiti, tathA 'asaMdigdhamavagRhNAti tameva veNvAdizabdaM nizcitamityarthaH, tathA 'saMdigdhamavagRhNAti' tameva veNvAdizabdamanizcitamiti, tathA 'dhruvamavagRhNAti' tameva veNvAdizabdaM sthirabodhabhAvena, tathA 'adhruvamavagRhNAti' tameva veNvAdizabdamasthirabodhabhAvena, bhAvanA cAtrottarakAlaM tathA apAyAdidarzanAdinA kRtaiva, tathA kazcid dhruvo bodho bhavati yataH punaH smaraNaM pravarttate, anyastu na tathetyanubhavasiddhametat evamIhAdInAmapi vidyAt, 'eva' miti yathA viSayasya bahvAderbhedAt dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH kSayopazamotkarSApakarSAd 'evamIhAdInAmapi ' IhApAyadhAraNAnAmapi vidyAd- jAnIyAd bhedaM tadyathA - bahvIhate alpamIhate, evaM bahvapaityatyalpamapaiti, evaM bahu dhArayatyalpaM dhArayatItyAdi dvAdazavidhatvamiti // 1-16 // 185 bahu AdinA avagrahAdi che TIkArtha- sUtronI vyAkhyA prAyaH zrutane anusaranArA padothI iSTa che. AthI bahu Adi padono saMbaMdha avagrahAdinI sAthe che evuM anumAna thAya che. bahu AdinA zuM? bahu AdinA avagrahAdi che. Ama anumAna karAtA avagrahAdinI sAthe bahu AdinA saMbaMdhane joDatA bhASyakAra kahe che - avagrahAdayazcatvAra ityAdi, 4nuM pUrvasUtramAM niiyaesa yu che te avagrahAdi mUlabhedathI cAra che. kSayopazamanI vicitratAthI te cAra ja avagrahAdi ghaNA bhedovALA thAya che ema mAnIne bhASyamAM cAra ema
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-16 kahyuM che. matijJAnanuM varNana prastuta hovAthI avagrahAdi matijJAnanA bhedo che. AthI avagrahAdi matijJAnanA bhedo che ema kahyuM che. avagrahAdi sUtrokta ane pratipakSa sahita evA bahu Adi cha arthonA grAhaka(=jANanArA) che. je jaNAya te artha. 'za:' vRtti, pratipakSa sahita bahu Adi darekanA avagrahAdi grAhaka che. bahu padArthano pratipakSa kSipra padArtha che ema koi na samajI le, athavA bahu Adi (traNa)nA nizrita Adi (traNa) pratipakSa che ema koi na samajI le, mATe evA jJAnane dUra karavA mATe kahe che- setarALA=pratipakSa sahita bahu AdinA. arthAt tara zabdano virodha ja artha jANavo, bIjo nahi. Ane ja bhASyakAra vahu avaijJAti ityAdithI spaSTa kare che. pUrvapakSa-- pUrvasUtramAM avagrahAdimAM prathamAvibhaktino prayoga karyo che, A sUtramAM bahu AdimAM chaThThI vibhaktino prayoga karyo che. tethI vadhu avaijJAti ityAdi prayoganA badale vahorarthasya avagraha:, alpasyArthasyAvagraha: evo prayoga karavo joie. uttarapakSa-- AmAM doSa nathI. kAraNa ke pUrvasUtramAM kahelA avagrahAdi kartRsAdhana rUpe yojelA che. jemake - je avagraha(=indriyono viSayonI sAthe saMbaMdha) kare che te avagraha che. je ihAne(=tarkane) kare che te ihA. je apAyane(=nirNayane) kare che te apAya. je dhAraNAne kare che te dhAraNA. je jJAnAMza avagrahAdine kare che tenuM koi karma (kArya) avazya hovuM joie. tethI A sUtramAM (avagrahAdinA) viSayasvarUpa bahu Adi bhedone kahevAmAM AvyA che. AthI arthabheda nathI ja. 'bahuno avagraha' ema kaho ke 'bahuno avagraha kare che' ema kaho e baMne prayogono eka ja artha che. kevaLa zabdabheda che. vandvavALAti=kSayopazamanA utkarSathI bahune=vAMsaLI-vINA-mu2japaTahanA dhvani samudAyane grahaNa kare che. 1. aoDayuM roSaH e sthaLe alpa zabda abhAvanA arthamAM samajavo.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 187 prazna- Ano( dhvanisamudAyano avagraha kare che eno) nizcaya kevI rIte karI zakAya? uttara- avagraha pachInA kALe te rIte apAya vagere jovAmAM Ave che. avagrahAdinA bheda vinA tevA prakArano apAya ghaTI zake nahi. jo tevA prakAranA avagrahAdi vinA ja tevA prakArano apAya thAya to atiprasaMga doSa thAya. koI kahe che ke vyAvahArika avagrahanI apekSAe ja evuM kahevAmAM AvyuM che. te apAya ja pachI thanArA ihA AdinI apekSAe avagraha che. gamavaMAtiRte ja vAMsaLI vagere zabdomAMthI paTaha vagere koI ekanA zabdane grahaNa kare che. kSayopazamanI nyUnatAnA kAraNe anyano zabda hovA chatAM anyanA zabdane grahaNa na kare. vahuvidhavAti te ja vAMsaLI vagerenA zabdonA mRdu-madhura-paja vagerenA bhedathI pratyekane grahaNa kare che. vidhavAvi=te ja vAMsaLI vagerenA zabdane mRdu Adi koI eka guNayuktane grahaNa kare che. 1. pUrvapakSa- avagrahano kALa zAstramAM eka samayano ja kahyo che. eka samayamAM bahu Adi rUpa avagraha na ghaTI zake. kAraNa ke eka samaya alpakALa che. avagrahanA be prakAra uttarapakSa- naiRRyika ane vyAvahArika ema be prakAranA avagraha che. naiRRyika avagrahane zAstramAM sAmAnyano bodha karanAra ane eka samayano kahyo che. vyAvahArika avagraha vizeSano bodha karanAra ane aneka samayano che. AthI koI kahe che ke vyAvahArika avagrahanI apekSAe ja evuM(=bahuno avagraha kare che evuM) kahevAmAM AvyuM che. 2. naikSayika avagraha pachI zuM A sparza che ke asparza che? evI ihA pravarte che. tyArabAda A sparza ja che evo apAya(=nizcaya) thAya che. A apAya ja pachI thanArA IhA AdinI apekSAe aupacArika avagraha che. kema ke A apAyajJAnamAM enA AgAmI bhedonI apekSAe sAmAnyano ja bodha thAya che. A apAya rUpa bodha sAmAnya eTalA mATe che ke enA pachI "A sparza kono che?" evI IhA thAya che. tyAra bAda amuka vastuno ja A sparza che evuM apAya jJAna thAya che. A rIte AgAmI vizeSajJAnanI apekSAe pUrvanuM jJAna sAmAnya gaNAya che. A rIte pUrvanA apAyane paNa avagraha kahI zakAya. AthI ahIM kahyuM ke te apAya ja pachI thanArA IhA AdinI apekSAe avagraha che.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-16 fkSapramavaFpati te ja vAMsaLI AdinA zabdone jaladI grahaNa kare che. vipAvapRti-te javAMsaLI AdinA zabdone vilaMbathI grahaNa kare che. nizratamavakRti=te ja vAMsaLI AdinA zabdone anyanI apekSA vinA grahaNa kare che. bherIno zabda meghanA jevo che ema pahelAM jANIne pachI bherI vAgatI hoya tyAre A zabda meghanA jevo che mATe bherIno zabda che ema jANe che te nizrita. have tenAthI UlaTuM- A zabda meghanA jevo che ema jANyA vinA bherI zabdane grahaNa kare te anizrita avagraha che. AvI vRddhavyAkhyA che. nizrAmagRti=ja vAMsaLI AdinA zabdane anyanI apekSAthI grahaNa kare. masaMdhivakRti=ja vAMsaLI AdinA zabdane nizcita rUpe(=saMdeharahita) grahaNa kare. saMdhivapati=te ja vAMsaLI AdinA zabdane anizcita rUpe(=saMdeharUpe) grahaNa kare. dhruvamavagRhapati te ja vAMsaLI AdinA zabdane sthirabodha rUpe grahaNa kare. (jemake- koI vyaktino avAja sAMbhaLIne A avAja amuka vyaktino che ema khabara paDI. pachI pharIvAra jyAre te avAja saMbhaLAya tyAre paNa A avAja amuka vyaktino ja che ema nizcitarUpe jANe.) madhuvamavati =te ja vAMsaLI AdinA zabdane asthirabodha rUpe grahaNa kare. (dhruvamAM kahelAM daSTAMta pramANe koI vakhata te ja avAja pharI sAMbhaLatA A avAja amuka vyaktino ja che ema nizcitarUpe na jANI zake-anizcita rUpe jANe.) ahIM bhAvanA "avagraha pachInA kALe te rIte apAya vagere jovAmAM Ave che." ityAdithI pUrve (vahvaLAtie bhedanI vyAkhyAmAM) karI ja che. tathA koI bodha dhruva rUpe thAya che. jethI pharI tenuM smaraNa thAya che. koI bodha dhruva rUpe nathI thato. A anubhavasiddha che.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-17 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 189 A rIte IhAdimAM paNa jANavuM. jevI rIte kSayopazamanA utkarSaapakarSathI bahu Adi viSayonA bhedathI avagraha bAra prakArano kahyo che te rIte bahA-apAya-dhAraNAmAM paNa A bhedo jANavA. jema ke- ghaNAnI "hA, alpanI IhA. bahuno apAya, alpano apAya. bahunI dhAraNA, alpanI dhAraNA. A rIte bahAdi bAra prakAre che. (1-16) TIkAvataraNikA- evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidhaM grAhyabhedAr3hedaM pratipAdyedAnImeSAmeva viSayaM nirdhArayannAha TIkAvataraNikArtha- A rIte avagrahAdinA svasthAnamAM zeyanA bhedathI bAra prakAranA bhedanuM pratipAdana karIne have avagrahAdinA ja viSayanuM nirdhAraNa karatA sUtrakAra kahe che avagraha Adino viSayaarthaze -2chA sUtrArtha-avagraha, IhA apAya ane dhAraNA arthanA che, arthAtasparzAdi guNa rUpa arthanA ane spazadiguNayukta dravyarUpa arthanA thAya che. (1-17) bhASyaM- avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // 1-17 // bhASyArtha- matijJAnanA avagraha vagere vikalpo sparza vagere arthanA viSayanA thAya che. (1-17) TIkA- arthasya grAhakAH avagrahAdaya iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'avagrahAdaya' ityAdi: avagrahAdayo'nantaroditasvarUpA matijJAnavikalpA-matijJAnAMzAH arthasya-sAmAnyavizeSAtmano viSayarUpasya bhavanti grAhakAH, viSayiNa itiyAvat, arthagrahaNaM vyaJjanavyAvRttyarthaM, sAkalyenaite'rthasyaiva bhavanti, na vyaJjanasya // 1-17 // arthanA avagrahAdi thAya che. TIkArtha- avagrahAdi padArthane grahaNa karanArA che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra kahe che- matijJAnanA aMza ane hamaNAM ja jemanuM svarUpa kahyuM che te avarahAdi sAmAnya-vizeSa svarUpa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-18 viSayane grahaNa karanArA che, arthAt viSayI che. arthanuM grahaNa vyaMjananI vyAvRtti mATe che. A avagrahAdi saMpUrNapaNe arthanA ja thAya che, vyaMbhnanA nahi. (1-17) TIkAvataraNikA - vyaJjanasya tarhi kimityAha TIkAvataraNikArtha-- to pachI vyaMjananuM zuM thAya che te kahe che-- vyaMjano mAtra avagraha thAya-- vyaJjanasyAvagrahaH // 1- 18 // sUtrArtha - vyaMgnano avagraha 4 thAya che. (1-18) bhASyaM - vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // 1- 18 // bhASyArtha-- vyaMjanano avagraha ja thAya che, ihA vagere thatA nathI. A pramANe avagraha vyaMjanano ane arthano ema be prakArano che. ihA vagere to arthanA 4 thAya che. (1-18) TIkA- eka eva bhavatIti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'vyaJjanasye' tyAdinA, vyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanaM, taccopakaraNendriyazabdAdipariNatadravyasaMzleSarUpaM, tathA cAha bhASyakAra:-'vaMjijjai jeNattho ghaDovva dIveNa vaMjaNaM taM ca / uvakaraNidiasaddAipariNaadavvasaMbaMdho ||1|| (vize0 194 ) ityAdi, tasya vyaJjanasya saMzleSarUpasyAvagraha evaiko bhavati, tathAvidhakSayopazamAbhAvAdavyaktatanmAtrabodha: suSuptAGgapatitotpalanAlasaMzleSabodhavat, 'nehAdaya' iti, zabdAdyarthaviSayatvAdIhAdInAM anye tu vyAcakSate - vyaJjanaM zabdAdyAkArapariNatAH pudgalA eva taddvAreNaiva saMzleSe pravRtteriti, viziSTArthAvagrahakAritvAt, arthAvagrahabodhAbhimukhyakAri teSAM svIkaraNamityarthaH, tasyAvagraha eva bhavati, nehAdaya iti, svAMze
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 191 bhedamArgaNanizcayadhAraNAkhye, tAsAM niyatatvAt, 'eva'mityAdi, evamanantaroditasUtradvayAbhihitena prakAreNa 'dvividho' dviprakAro'vagrahaH, viSayabhedAd 'dvaividhya'mityAdi, vyaJjanasyoktalakSaNasyArthasya ca, 'IhAdayastvarthasyaiva' sAmAnyavizeSAtmanaH, Aha-yadA pudgalA vyaJjanaM tadA kathamidamarthAd bhidyate ?, abhede ca vyaJjanasyAvagraha iti kiM paraM sUtraM?, ucyate, prAptakArIndriyaviSayapudgalA vyaJjanaM, teSAmAdAvarthAvagrahabodhAbhimukhyakAri yat svIkaraNaM taptazarAvamrakSaNatulyaM na tatrehAdaya ityevaM para sUtre 2-28 TIkArtha- vyaMjanano eka avagraha ja thAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- jevI rIte vyaMjanano artha dIpaka vaDe ghaTa pragaTa karAya che tevI rIte jenA vaDe artha pragaTa karAya che te vyaMjana che. vyaMjana upakaraNendriya ane zabdAdi rUpe pariNata dravya e baMnenA saMbaMdha=saMyoga rUpa che, arthAt upakaraNendriya ane viSayanA saMbaMdhane-saMyogane vyaMjana kahevAmAM Ave che. vizeSAvazyaka bhASyanA kartA kahe che ke "jevI rIte dIpakathI ghaDo pragaTa karAya che tevI rIte jenAthI artha pragaTa karAya te vyaMjana che. vyaMjana upakaraNendriya ane zabdAdirUpe pariNata dravyanA saMbaMdharUpa che." (vizeSAvazyakabhASya-194) saMbaMdharUpa te vyaMjanano eka avagraha ja thAya che. tevA prakArano (viziSTa) kSayopazama na hovAthI vyaMjanAvagrahamAM kevaLa avyakta bodha ja thAya che. jemake, gADha nidrAmAM sUtelA mANasanA zarIra upara kamaLanALa paDe tyAre tenA sparzano avyakta bodha ja thAya che. vyaMjananA IhAdi thatA nathI. kAraNa ke hAdino viSaya zabdAdi artha che, arthAt IhAdi zabdAdi viSayone grahaNa kare che. - bIjAo to kahe che ke zabdAdi AkAre pariNamelA yugalo ja vyaMjana che. kemake te pugalo dvArA ja saMzleSa=ekameka saMbaMdha thAya che.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-18 prazna- zabdAdi AkAre pariNamelA yugalothI koI prakArano (avyakta paNa) bodha thato nathI. tethI temane jJAna kema kahevAya ? uttara- viziSTAthavagraharitvItrae pudgalo viziSTa arthAvagrahane ( kaMIka che evA avyakta bodhane) karAvanArA hovAthI temane (kAraNamAM kAryanA upacArathI) jJAna kahevAmAM Ave che, arthAt arthAvagrahanA bodhanI sanmukha karAvanArA hovAthI zabdAdi AkAre pariNamelA pugalono jJAna tarIke svIkAra karavAmAM Avyo che. vyaMjanano avagraha ja thAya che, IhA vagere thatA nathI. kemake IhAapAya-dhAraNA potapotAnA aMzamAM niyata thayelA che. te A pramANeA mRNAlano sparza che ke sarpano sparza che evI vicAraNAmAM IhA, A mRNAlano ja sparza che ema nizcita karavAmAM apAya ane nizcita thayelA arthane dhArI rAkhavAmAM dhAraNA niyata thayela che. "va" rUtyAddhi, hamaNAM ja be sUtromAM kahyuM tema avagrahanA be prakAra che. pUrve jenuM svarUpa kahyuM che te vyaMjana ane artha ema be viSayonA kAraNe avagrahanA vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha ema be prakAra che. hArvarthaaiva=IhA vagere to sAmAnya-vizeSa rUpa arthanA (=padArthanA) ja thAya che. pUrvapakSa- jo pudgalo vyaMjana che to vyaMjana arthathI bhinna kevI rIte che? arthAt bhinna nathI. jo abhinna che to vyanIvapraEUR: evA bIjA sUtranI zI jarUra che? uttarapakSa- prAptakArI indriyonA viSaya hoya te ja pudagalo vyaMjana che. te pugalo sarvaprathama arthAvagraha bodhanI sanmukha karAvanArA hovAthI te pudgalono vyaMjana tarIke karelo svIkAra tapelA zakorAne bhiluM karavA tulya che. te A pramANe- atyaMta tapelA zakorAmAM pANInAM TIpAM nAkhatAM zako tene cUsI le che. ethI jarAya pANI dekhAtuM nathI. lagAtAra thoDIvAra pANInA TIpAM nAMkhavAmAM Ave to thoDA samaya bAda
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-19 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 193 temAM jarA pANI dekhAya che. ahIM jyAM sudhI zakoruM pANI cUse che tyAM sudhI temAM pANI dekhAtuM nathI, chatAM temAM pANI nathI ema na kahI zakAya. pANI hoya che paNa te avyakta hoya che. zakoruM bhInuM thayA bAda pANI vyakta thAya che. tema prastutamAM vyaMjanAvagrahamAM jJAna avyakta hoya che ane arthAvagrahamAM sAmAnyarUpe vyakta hoya che. vyaMjanAvagrahamAM ihA vagere pravartatA nathI. mATe vyajjanasyAvagraha evA bIjA sUtranI AvazyakatA che. (1-18) TIkAvataraNikA - tat kimayaM vyaJjanAvagraho na sarvatra ?, omityucyate, tathA cAha sUtrakAra: TIkAvataraNikArtha- prazna-- tethI zuM A vyaMjanAvagraha sarvatra(=badhI indriyomAM) nathI pravartato ? uttara- hA, vyaMjanAvagraha sarvatra nathI pravartato. te pramANe ja sUtrakAra kahe che-- cakSu ane manathI vyaMjanAvagraha na thAya-- na cakSuranindriyAbhyAM // 1-19 // sUtrArtha-- cakSu ane mana vaDe thatA matijJAnamAM vyaMjanAvagrahano abhAva che. (1-19) bhASyaM cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / caturbhirindriyaiH zeSairbhavatItyarthaH / evametanmatijJAnaM dvividhaM caturvidhaM aSTAviMzatividhaM aSTaSaSTyuttarazatavidhaM SaTtriMzattrizatavidhaM ca bhavati ||cchu-2|| bhASyArtha-- cakSuthI ane noindriyathI vyaMjanAvagraha thato nathI. bAkInI cAra indriyothI vyaMjanAvagraha thAya che. A pramANe A matijJAna be prakAranuM, cAra prakAranuM, aThyAvIza prakAranuM, ekaso aDasaTha prakAranuM ane traNaso chatrIsa prakAranuM thAya che. (1-19)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkA- (na cakSuranindriyAbhyAM) vyaJjanAvagraha iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'cakSuSe'tyAdi cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyeNa ca manaoghajJAnarUpeNa vyaJjanAvagraho na bhavati, etaduktaM bhavati- te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH na tAbhyAM saMzliSya vijJAnaM janayanti, api tu yogyadezAvasthitAzcakSuSA gRhyante, praNidhAnasacivAzca manasA cintyante, saMzleSAbhyupagame tu akSyaJjanAdeH grahaNaM, viSayakRtau vA'nugrahopaghAtau durnivArau, nAyanarazmividhAnaM manonirgamanaM cAnyatra nirAkRtamiti nehAbhidhIyate, atazcakSuranindriyAbhyAM vyaJjanAvagraho na bhavati, zeSairbhavatItyAha-'caturbhi'rityAdi, caturbhirindriyaiH-sparzanarasanaghrANazrotraiH zeSaiH-uparyuktavarjerbhavati vyaJjanAvagraha iti, atra caturbhirindriyairityanena saGkhyAbhyupagamato'dhikendriyavyavacchedaH, upasaMharannAha-'eva'mityAdi, evametat taditi lakSaNavidhAnAbhyAM yannirUpitaM matijJAnaM, tasya punaH saMpiNDya bhedAn kathayati'dvividha'mityAdi, dvividhamiti indriyanimittamanindriyanimittaM ca, caturvidhamavagrahAdibhedataH, aSTAviMzatividhamiti sparzanAdInAM manaHparyavasAnAnAM SaNNAmekaikasya catvAro bhedA avagrahAdayaH, tat samuditAH sarve caturviMzatirUpA jAtAH, tanmadhye cakSurmanovarjaH sparzanAdInAM yo vyaJjanAvagrahazcaturbhedaH sa prakSiptaH tato'STAviMzatividhaM bhavati, aSTaSaSTyuttarazatavidhamiti tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedaH SaDvidho bhavati, bahvAdibhedena, ato'STaSaSTyuttarazatavidhaM bhavati, SaTtriMzattrizatabhedamiti, tasyA aSTAviMzaterakaiko bhedo dvAdazadhA bhavati setarababAdibhedena // 1-19 // TIkArtha-cakSu ane mana vaDe vyaMjanAvagraha thato nathI e pramANe sUtrano sahita artha che. avayavArthane to maadhy|2 5 che- 'cakSuSA' ityAdi,
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 sUtra-19 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 calu-mana aprApyakArI che upakaraNendriya rUpa AMkhanI ane mAnasika ovajJAnarUpanoindriyanI sAthe vyaMjanAvagraha thato nathI. ahIM bhAva A che- rUpAkAre pariNamelA pudgalo ane vicArAtA vastuvizeSo(=vividha vastuo) cakSu ane mananI sAthe ekameka rUpa saMbaMdha pAmIne vijJAna utpanna karatA nathI, kiMtu yogya sthAne rahelA ja pudgalo (zarIramAM ja rahela) cakSu dvArA grahaNa karAya che, tathA mananI ekAgratAnI sahAyathI mana dvArA ciMtavAya che. jo ekameka rUpa saMbaMdha mAnavAmAM Ave to cakSuthI (cakSumAM AMjelA) aMjana AdinuM grahaNa thavuM joie, paNa grahaNa thatuM nathI. athavA padArthathI karAyelA anugraha(=upakAra) upaghAta(=apakAra) avazya thavA joie. jemake- caMdra Adi zItala padArthone jovAthI netromAM jyotinI vRddhi ane agni Adine jovAthI netronI jyotinI hAni thavI joie, paNa thatI nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke netromAMthI kiraNo nIkaLIne vastunI sAthe sAkSAt saMbaMdha kare che ane mana bahAra nIkaLIne padArthanI sAthe sAkSAt saMbaMdha kare che, to te ayukta che. A baMne muddAonuM anyasthaLe nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. AthI ahIM kahevAmAM AvatuM nathI. AthI cakSuthI ane manathI vyaMjanAvagraha thato nathI. zeSa cAra indriyothI vyaMjanAvagraha thAya che ema kahe che- "vatu" rUtyAti, A sUtramAM jenuM kathana karyuM che te sivAyanI sparzana, rasana, ghANa ane zrotra e cAra indriyothI vyaMjanAvagraha thAya che. ahIM "cAra indriyothI" ema saMkhyAne svIkArIne adhika Indriyono niSedha karyo che. matijJAnanA 336 bhedo upasaMhAra karatA bhASyakAra kahe che- "va" rUtyAti, lakSaNa ane prakArothI matijJAnanuM je A nirUpaNa karyuM tene ekatra karIne matijJAnanA bhedone kahe che- "vidha" rUtyAdi, matijJAna indriyanimittaka ane
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 anindriyanimittaka ema be prakAranuM che. matijJAna avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA ema cAra prakAranuM che. sparzanathI prAraMbhI mana sudhInA cha che, e chanA pratyekanA avagrahAdi cAra bhedo che. e badhA maLIne 24 thayA. te covIsamAM cakSu-mana sivAya sparzanAdi cAra indriyonA cAra prakArano vyaMjanAvagraha umeratAM kula 28 bhedo thayA. tethI matijJAna aThyAvIsa prakAranuM che. te 28 bhedonA pratyekanA bahu Adi cha bhedo che. tethI matijJAna 168 prakAranuM che. te ja 28 bhedonA pratyekanA pratipakSa sahita bahu Adi bhedothI bAra prakAra che. tethI 28812336 matijJAnanA 336 bhedo thayA. (1-19). TIkAvataraNikA- atra-asmin avakAze codaka Aha-'gRhNImo' jAnImastAvat krameNa pUrvamudghaTitaM lakSaNavidhAnarUpaM matijJAnaM, tadanantaraM tu yacchrutajJAnamuktaM tanna vidma ityataH pRcchyate mayA-zrutajJAnaM kiMlakSaNamiti ?, asmizcodite gururAha-'ucyate' mayeti TIkAvataraNikAA- A avasare praznakAra kahe che- pUrve kramazaH lakSaNathI ane prakArathI prakAzita karelA matijJAnane ame jANyuM. matijJAna pachI je zrutajJAna kahyuM tene ame jANatA nathI. tethI huM pUchuM chuM ke zrutajJAnanuM svarUpa kevuM che? praznakAre A rIte preraNA karI. ethI guru kahe che- huM zrutajJAnanuM svarUpa kahuM chuM. zratanuM lakSaNa ane bhedo- zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam // 1-20 // sUtrArtha- zrutajJAna matijJAna pUrvaka thAya che. tenA be bheda che. te be bhedanA kramazaH aneka ane bAra bhedo che. (1-20). bhASyaM- zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAptavacanamAgamaH upadeza aitihamAmnAyaH pravacanaM jinavacanamityanarthAntaram / tadvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM ca / tatpunaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGkhyam /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 197 aGgabAhyamanekavidham / tadyathA- sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH dazAH kalpavyavahArau nizIthamRSibhASitAnyevamAdi / aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA- AcAraH sUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazA: antakRddazAH anuttaraupapAtikadazAH praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti / atrAha- matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyateutpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam // atrAha- gRhNImo matizrutayornAnAtvam / atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti / atrocyate- vaktRvizeSAd dvaividhyam / yadbhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhiH tatsvAbhAvyAtparamazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgbuddhisaMpannairgaNadharairdRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yatproktaM tadaGgabAhyamiti // sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya, zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnanadhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiJcAnyatsukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArthaM ca / anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavaduradhyavaseyaM syAt / etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyAkhyAtAH / atrAha- matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati / dravyeSvasarvaparyAyeSviti / tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate- uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM vizuddhataraM ceti / kiJcAnyat
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano jJasvAbhAvyAtpAriNAmikam / zrutarAne tu tapUrvamAnoddezAt mavatIti I6-2nI bhASyArtha- zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che. zrata, Aptavacana, Agama, upadeza, aitihya, AmnAya, pravacana ane jinavacana A badhA zabdano eka artha che. aMgabAhya ane aMgapraviSTa ema zrutajJAna be prakAre che. temAM aMgabAhya aneka prakAranuM che ane aMgapraviSTa be prakAranuM che. te A pramANe- sAmAyika, caturvizatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna, dazavaikAlika, uttarAdhyAyo, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, RSibhASita vagere. aMgapraviSTa bAra prakAranuM che te A pramANe- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtadharmakathA, upAsaka adhyayanadazA, attakRdazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra ane daSTipAta. prazna- matijJAna ane zrutajJAnamAM zo bheda che? uttara- matijJAna utpanna thayelA ane vinAza nahIM pAmelA padArthane grahaNa kare che tathA matijJAna vartamAnakALanA viSayavALuM che. zrutajJAna to traNeya kALanA viSayavALuM che tathA utpanna thayelA, vinAza pAmelA ane utpanna nahi thayelA padArthane grahaNa kare che. prazna- mati-zrutanA bhedane ame grahaNa karIe chIe (svIkArIe chIe). have zrutajJAna be prakAranuM, aneka prakAranuM ane bAra prakAranuM che. Avo bheda zAnA kAraNe karAyo che ? uttara-vaktAvizeSanA kAraNe zrutajJAna be prakAranuM che. sarvajJa, sarvadarzI, paramarSi ane arihaMta evA bhagavAna vaDe temanA svabhAvathI tathA paramazubha pravacananI pratiSThA karavAnA phaLavALA tIrthaMkaranAmakarmanA anubhAvathI je kahyuM tathA bhagavAnanA ziSyo atizayavALA ane uttama atizaya vAgrabuddhithI saMpanna evA gaNadharo vaDe je racAyuM te aMga praviSTa che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 199 gaNadharo pachI thayelA atyaMta vizuddha AgamavALA parama utkRSTa vANIvALA ane parama utkRSTa mativALA tathA parama utkRSTa zaktivALA evA AcAryothI kALa, saMhanana ane AyuSyanA doSathI alpazaktivALA ziSyonA anugraha mATe je kahevAyuM che te aMgabAhya che. sarvajJapraNIta hovAthI ane jJeya anaMta hovAthI zrutajJAna, matijJAnathI mahAviSayavALuM che. te (zrutajJAna) mahAviSayavALuM hovAthI te te arthono adhikA2 karIne prakaraNanI samAptinI apekSAe aMga ane upAMga ema judApaNuM che. vaLI bIjuM-sukhapUrvaka grahaNa karI zake, sukhapUrvaka dhAraNa karI zake, sukhapUrvaka jANI zake, sukhapUrvaka nirNaya karI zake ane yathAkALa pratilekhanAdi kriyA karI zake te mATe aMgopAMgano bheda che. aMga ane upAMga evA be bheda na karavAmAM Ave to samudrane taravAnI jema du:khathI jANI zakAya. AnAthI pUrve, vastuo, prAbhUto, prAmRta-prAbhUto ane adhyayananA uddezAonuM vyAkhyAna karyuM. prazna-- mati ane zrutajJAnano viSaya sarvadravyo ane asarvaparyAyo (keTalAka paryAyo) samAna che ema (a.1 sU.27mAM) kaheze tethI te baMne eka ja ho bheda zA mATe karAya che ? uttara- matijJAna vartamAnakALanA viSayavALuM che ane zrutajJAna to traNeya kALanA viSayavALuM che ane adhika vizuddha che ema pUrve kahevAi gayuM che. vaLI bIjuM matijJAna indriya ane anindriyanA nimittavALuM che. AtmA jANavAnA svabhAvavALo hovAthI matijJAna pAriNAmika che. zrutajJAna to matijJAnapUrvaka AptanA upadezathI thAya che. (1-20) ', TIkA- 'zrutajJAna' mityAdinA zrutamiti vivRNoti - zrutajJAnamiti, zrutiH zrutamitikRtvA, zrotrAdinimittaM zabdArthajJAnamityarthaH zrUyata iti zrutaM - zabdAtmakamupacArAd jJAnahetutvAt zrutamucyate, matipUrvamiti vyAcaSTe - 'matijJAnapUrvakaM bhavatI'ti matijJAnam - anantaroditaM kAraNaM yasya tattathA, Aha- yugapadeva matizrutayorlabdhiH, tatkathaM matipUrvakatvamasya ?, ucyate,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 upayogApekSayA zrutopayogo matinimittamityarthaH asya ca zrutajJAnasya pradhAno hetuH zabdAtmakaM zrutamiti, paryAyazabdaistadAha- 'zruta 'mityAdi, zrUyata iti zrutaM - zabdarUpaM, tathA AptavacanaM - tIrthakarAdivacanaM, tathA AgacchatyAcAryaparamparayetyAgamaH, tathA upadizyate-uccAryata ityupadezaH, tathA aitihyameva vRddhAH smarantIti, tathA abhyasyate nirjarArthibhirityAmnAyaH, tathA pragataM prazastaM pradhAnamAdau vA vacanaM pravacanaM kSINarAgAdivacanaM jinavacanamiti, 'ityanarthAntara' miti evamebhiH paryAyazabdaiH dvAdazAGgaM gaNipiTakamabhidhIyata itiyAvat, dvyanekadvAdazabhedamityenamavayavaM vyAcikhyAsurAha-'tadetadi'tyAdi, tadetacchrutamanantaroktaM 'dvividhaM'dviprakAraM, kathamityAha-'aGgabAhya'mityAcArAdizrutapuruSAvayavabAhyaM, 'aGgapraviSTaM ce'ti tadantargataM cetyarthaH, tat punardvividhaM sat anekavidhamanekaprakAraM dvAdazaprakAraM ca, kathamityAha - 'yathAsaGkhyaM' yathopanyastamitiyAvat, tadeva prakaTayannAha - 'aGgabAhya' mityAdi, aGgabAhyamanantaropanyastamanekavidhaM, tadyathA - 'sAmAyika' mityAdi, samabhAvaH sAmAyikaMcAritraM, tat pratipAdakamadhyayanamapi sAmAyikamiti 1, caturviMzatInAM tIrthakRtAM apyanyeSAM ca stavAbhidhAyI caturviMzatistavaH 2, vandanaM kasmai kAryaM kasmai ca neti yatra varNyate tadvandanaM 3, asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivarttanaM yatra varNyate tat pratikramaNaM 4, kRtasya pApasya yatra kAyaparityAgena kriyamANena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsarga: 5, pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityayamarthaH khyApyate tat pratyAkhyAnaM 6, daza vikAle putrahitAya sthApitAnyadhyayanAni dazavaikAlikaM, AcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastenottarAdhyayanAni, pUrvebhya AtmIyasaGghasantatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucyante, dazA iti cAvasthAvacanaH zabdaH, kAcit prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate tA dazA iti, kalpavyavahArau kalpante - bhidyante 200 - --
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 mUlAdiguNA yatra sa kalpaH, vyavahriyate prAyazcittAbhavadvyavahAratayeti vyavahAraH, nizItham - aprakAzaM sUtrArthAbhyAM yat, RSibhirbhASitAni pratyekabuddhAdibhi: kApilIyAdIni evamAdi sarvamaGgabAhyaM dRzyaM, uktamaGgabAhyaM, aGgapraviSTamabhidhAtumAha-'aGgapraviSTa'mityAdi, aGgapraviSTaM yat prAgupanyastaM tat dvAdazavidhaM, 'tadyathA - AcAra' ityAdi, AcAro jJAnAdiryatra kathyate sa AcAraH, sUtrIkRtAH ajJAnikAdayo yatra vAdinastat sUtrakRtaM yatraikAdIni paryAyAntarANi varNyante tat sthAnaM, samyagvAyanaM varSadharanadyAdiparvatAnAM yatra sa samavAyaH, vyAkhyAyA jIvAdigatAyA yatra nayadvAreNa prarUpaNA kriyate sA vyAkhyAprajJaptiH, jJAtAdRSTAntAstAnupAdAya dharmo yatra kathyate tajjJAtadharmakathA, upAsakai:zrAvakairevaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu varNyate tA upAsakadazA:, antakRta:-siddhAH te yatra khyApyante varddhamAnasvAminastIrthe etAvanta ityevaM sarvatIrthakRtAM tA antakRddazAH, anuttaropapAtikA devA yAsu khyApyante tA anuttaropapAtikadazAH, praznitasya jIvAderyatra prativacanaM bhagavatA dattaM tat praznavyAkaraNaM, vipAkaH - karmmaNAmanubhavastaM sUtrayati yatra tadvipAkasUtraM dRSTInAm ajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAsAM vA yatra pAtaH // atrAvasare codaka Aha- ' matijJAnazrutajJAnayo' ranantaroditayoH 'kaH prativizeSa: ?' parokSatvAdyavizeSAditi praSTurabhiprAyaH, siddhAntavAdyAha-'atrocyate' 'utpanne' tyAdi, utpanna iti svena rUpeNa jAtaH, na tu utpadyamAnaH, sa cAtIto vinaSTo'pi bhavatyata Aha- 'avinaSTa' ityapracyutaH artho - rUpAdiH tasya grAhakaM paricchedakaM, etacca kAlAntarasthAyiSUtpannAvinaSTeSvapyartheSu vyavahAratastrikAlagocaramapi sambhavatyata Aha-'sAmpratakAlaviSaya 'miti varttamAnakAlaviSayamityarthaH, smRteratItaviSayatvAnna sarvamevaMvidhamiti cet ?, na, sAmpratakAla - gRhItAtiriktasya kasyacidasmaraNAt, pUrvadRSTasya kAlAntaradarzanavaccAsyAH 201
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 , , prAmANyamiti ' matijJAna' miti matijJAnamevaMvidhaM bhavati, 'zrutajJAnaM tvi'tyAdi, tuzabdo matijJAnAdasya bhedapradarzanArtha:, tathA cAha'trikAlaviSaya' miti trikAlagocaraM mA bhUdviSayAbheda evetyAha'utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti utpanno varttamAnaH vinaSTa:-atikrAntaH anutpanno-bhAvI artho - rUpAdistasya grAhakaM - paricchedakaM, noindriyanimittaviziSTaparyAlocanAtmakatvAcchrutasya, Aha-utpannAdyarthagrAhakamityetAvadeva vAcyaM asya trikAlaviSayAvyabhicAritvAt, na utpannAdibhedApekSayA vyabhicArAsiddheH na hi pratyekamutpannAdi jJAnaM trikAlagocaramiti, atastasya kathaJcidekatvakhyApanaparaM trikaalvissygrhnnN| 'atrAhe'tyAdi, atra prastAve Aha codakaH gRhNImo-jAnImastat pUrvapRSTaM matijJAnazrutajJAnayornAnAtvaM atha zrutajJAnasya prastutasya dvividhamanekadvAdazavidhamityevaM bhUyaH kiM kRtaH prativizeSo - bhedaH, sarvaM tadravyazrutamoghato bhAvazrutasya kAraNamityabhiprAyaH siddhAntavAdyAha 'atrocyate vaktRvizeSAditi, vaktAraH tasya grantharAzernibandhakAsteSAM vizeSo-bhedastasmAd dvaividhyamiti dvividhatvaM, etadeva darzayati'yadbhagavadbhi'rityAdinA, bhagavadbhirityaizvaryAdiguNAnvitaiH 'sarvajJai' riti sarvadravyaparyAyAn vizeSato jAnAnaiH, 'sarvadarzibhiriti tAnyeva sAmAnyataH pazyadbhiH, 'paramarSibhi' riti kevalipradhAnaiH 'arhadbhiriti pUjAM tridazAdInAmarhadbhiryaduktamiti sambandhaH kimarthaM kRtakRtyairuktamityAha'tathAsvAbhAvyAdi'ti, teSAmeSa eva svabhAvo yataste sarvAkAraM (sarvadaiva ) parahitaratA iti, athavA na kRtakRtyA eveti hetvantaramAha-'paramazubhasya ce'tyAdinA, iha tIrthakaranAmakarma vizeSyaM varttate, paramaM ca tacchubhaM ca paramazubhaM, nAto'nyat zubhataramasti, tasminnabhyudite'nyA asAtAdikAH prakRtayaH uditA api na svavipAkaprakarSaM pradarzayituM kSamAH, kSIrapUritakumbhe nimbarasabinduvattasya, etadeva vizeSyate - 'pravacane 'tyAdinA, pravacanaM 202 " "
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 203 dvAdazAGgaM gaNipiTakaM tato'nanyavRttirvA saGghastasya, pravacanasya pratiSThApanaM phalaM-prayojanamasya tat pravacanapratiSThApanaphalaM tasya, tIrthaM tadeva gaNipiTakaM saGghaH samyagdarzanAditrayaM vA tat kurvanti-upadizanti ye te tIrthakarAstAnnAmayati-karoti yattIrthakaranAma tasyAnubhAvAtpazcAdvipAkAt ityarthaH, atastasmAdanubhAvAd yad ukta-pratipAditaM san mAtRkApadAdirUpeNa bhagavacchiSya'riti tIrthakaraziSyaiH, te ca sAmAnyapuruSA api bhavantyata Aha-'atizayavadbhiH' viziSTazaktiyuktaiH, etai'pi vaikriyA api bhavantyata Aha-'uttamAtizaya' ityAdi, uttamA atizayA:pradhAnA apramAdAdayaH, vAg vivakSitArthapratipAdikA, buddhiH bIjakoSThAdirUpA AbhiH uttamAtizayavAgbuddhibhiH sampannaiH-samanvitaiH, kairityAha-'gaNadharai'riti sAdhvAdigaNadhAribhiH yad dRbdhaM-racitaM tadaGgamAcArAdi, tadanyakRtamaGgabAhyamityetadAha-'gaNadharAnantaryAdibhistvi'tyAdinA, gaNadharA-gautamAdayaH teSAmanantare ye sAdhavaste'nantaryAsteSAM ziSyA jambUnAmAdayaH te AdiryeSAM prabhavAdInAM te gaNadharAnantaryAdayastaiH, punaH kimbhUtairityAha-'atyantavizuddhAgamaiH' atyantaM nirmalAgamaiH, ta eva vizeSyante-'paramaprakRSTavAGmatizaktibhi'riti vAg-agrAmyA, mati:autpattikyAdiH caturvidhA zaktiH-granthakaraNalabdhiH paramAH-uttamAH prakRSTAH-tajjAtAvapi zreSThAH vAGmatizaktayo yeSAM te tathAvidhAstaiH, 'AcAryairiti jJAnAdyAcArAnuSThAyibhiH, kimityAha-'kAlasaMhananAyurdoSAdi'ti duSSamacchevaTThavarSazatajIvitAparAbhavAt alpazaktInAM ziSyANAM, kAladoSAt hyete alpazaktayo bhavanti, ata etadanugrahAyaupakArAyAlpenaiva granthena tattvamUhiSyata iti manyamAnairyatproktamanantaroditaguNairAcAryairdazavaikAlikAdi tadaGgabAhyamiti, ata eva ca materetanmahAviSayamityAha-'sarvajJetyAdinA, sarvajJapraNItattvAt-tIrthakaropadiSTatvAt tathA AnantyatvAd vijJeyasya zrutajJAnasambandhinaH, kimityAha-'mati
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 jJAnAt' sAmpratakAlaviSayatayA (alpaviSayajJApakAt zrutajJAnaM trikAlaviSayatayA mahAviSayaM), anekArthaparicchedItyarthaH, tasya caivaMvidhasya zrutasya mahAviSayatvAt kAraNAt tAstAnarthAn jIvAdInadhikRtya prakaraNasamAptyapekSaM vivakSitAdhikAraniSThApekSaM, kimityAha-'aGgopAGganAnAtva'miti, etaduktaM bhavati-yatrAcArAdirUpo'rthaH parisamApti nItastadidamAcArAdi, yatrAparo vicitrastadupAGga rAjaprasenakIyAdi, 'kiJcAnyat' itazcAGgopAGganAnAtvaM, 'sukhagrahaNe'tyAdi, sukhena-anAyAsena pUrvasya grahaNaM kariSyati aGgAnaGgAnAM, sukhena ca gRhItaM dhArayiSyanti buddhyA, sukhena vijJAnaM tasminnarthe zRNvanta utpAdayiSyantIti, sukhenApohaMnizcayaM kariSyantIti, evameSo'rthaH sthita iti-sukhena ca prayoga-vyApAraM kariSyanti pratyupekSaNAdi kAlabhedena viditveti / 'anyathe'tyAdi anyatheti-bhedena racanAyAH abhAve hiH yasmAdanibaddham-aracitaM kathamiti ced 'aGgopAGgazaH' aGgAni-AcArAdIni upAGgAni-rAjaprasenakIyaupapAtikAdIni tAbhyAM sAGgopAGgAbhyAM parimitaviziSTArthAbhidhAyibhyAM sAGgopAGgazaH, alpatvAt zasuH dRzyaH, samudrasya prataraNamuttaraNaM tena samudraprataraNena tulyaM varttate samudraprataraNavat 'duradhyavasAnaM syAditi duHkhenAdhyavasIyate duradhyavasAnaM bhavet, 'etene'tyAdi etenAGgopAGgabhedaprayojanena sukhagrahaNAdinA pUrvANi-dRSTipAtAntaHpAtIni, pUrvaM praNayanAt, vastUni pUrvasyaivAMzo'lpaH, vastunaH prAbhRtamalpataraM, prAbhRtAt prAbhRtaprAbhRtamalpataraM, tato'dhyayanaM granthato'lpataraM, tataH uddezako'lpataraH, uddezakAt padamityata Aha- padAni ca vyAkhyAtAni, etaduktaM bhavati-sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti / / 'atrAhe'tyAdi, atrAvasare matizrutayoruktasvarUpayostulyaviSayatvamabhinnagrAhyatA, sA ca vakSyate ihaivottaratra, tasya vakSyamANasya sUtrasyaikadezamupanyasyati-'dravyeSvasarvaparyAyeSvi'ti sarveSu dharmAdidravyeSvasarva
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 205 paryAyeSu matizrutayoH pravRttiH nibandha iti, tasmAdviSayAdekarUpAdekatvameva matizrutayorbhavati, na bheda iti, 'atrocyate, uktametaditi bhedaprayojanaM purastAt, tadevodghaTTayati-'sAmprate'tyAdinA, vartamAnakAlaviSayaMvartamAnamarthamAlambate matijJAnaM, zrutajJAnaM punastrikAlaviSayaM-traikAlikamarthamAlambate, vizuddhataraM ca-vyavahitaviprakRSTAnekasUkSmArthagrAhitvAdvizuddhataramucyate, 'kiJcAnya'diti, tathA ayamaparastayovizeSaHmatijJAnamindriyANi-sparzanAdIni anindriyaM-mana oghajJAnaM ca nimittamurarIkRtya pravarttate, 'Atmano' jIvasya 'jJasvAbhAvyAditi jAnAtIti jJaH jJatvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyaM-AtmarUpatA tasmAt jJasvAbhAvyAditi, 'pAriNAmika'miti sarvakAlavarti, na kadAcit saMsAre paryaTat etad bhraSTaM, yato nigodajIvAnAmapi akSarasyAnantabhAgo nityodghATa ityAgamaH, ataH pAriNAmikaM, 'zrutajJAnaM tvi'tyAdi zrutajJAnaM punaHvaM, yataH 'tatpUrvaka miti, matipUrvakaM, matipUrvakatve'pi na tanmAtranimittamityAha-'AptopadezAdbhavatI'ti arhadAdivacanAdupajAyate iti / Aha-'atrAha gRhNImo matijJAnazrutajJAnayornAnAtva'mityanena avadhAritametat, punarayuktamatrAha ityAdi codanaM uktanirvacanaM ?, ucyate, nAyuktaM, kvacit kasmiMzcidadhigate'pi hi nimittAntarataH AzaGkAbhAve ziSyasya parihAra eva smAraNIyo'dhikataraM vA kiJcidvAcyaM, na tu kupitavyamiti vidhipradarzanArthaM atrAhetyAdi // 1-20 // artha- "zrutajJAnam" tyAhathI zrutanuM vi129|| 43 cha. zrutiH zrutaM evI vyutpattithI zrotra Adi nimittathI zabdanA arthanuM jJAna te zrutajJAna cha. zrUyate iti zrutam the. vyutpttin| anusAra 206 135 // 4. zrutajJAnanuM kAraNa hovAthI upacArathI zruta kahevAya che. zrutajJAna matijJAnapUrvaka thavAnuM kAraNa zrutazAna bhatijJAnapUrva thAya che ma cha- matijJAnapUrvakaM bhavati=
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che, arthAt pahelAM matijJAna thAya che, pachI zrutajJAna thAya che. prazna- mati-zratanI prApti ekI sAthe ja thAya che, to pachI zrutajJAna matijJAnapUrvaka hoya e kevI rIte? uttara- upayoganI apekSAe zrutajJAna matijJAnapUrvaka hoya che, arthAt kRtopayoga matinA nimittathI thAya che. zrutajJAnano mukhya hetu zabda svarUpa zrata che. zrutanA paryAyavAcI zabdo zrutanA paryAyavAcI zabdone kahe che- zrata, Aptavacana, Agama, upadeza, aitihya, AmnAya, pravacana ane jinavacana A badhA zabdono eka ja artha che, arthAt A badhA paryAyavAcI zabdo che. zrata=je saMbhaLAya te zrata. zruta zabdarUpa che. Aptavacana=tIrthakara AdinuM vacana. Agama-AcAryanI paraMparAthI je Ave te Agama. upadeza=je upadezAya che=uccArAya che te upadeza. aitihya-vRddho smaraNa kare che tethI aitihya che. AmnAya=nirjarAnA arthI jIvo vaDe jeno abhyAsa karAya te AmnAya. pravacana=prakRSTa, prazasta, pradhAna ke prathama vacana te pravacana. jinavacana=jenA rAgAdi doSo kSINa thayA che tenuM vacana. "rUtyanAthantara" rUti, A badhA zabdono zrata evo eka ja artha che. A pramANe A paryAyavAcI zabdothI dvAdazAMga-gaNipiTaka kahevAmAM Ave che. zrutajJAnanA prakAro cinedazamema e avayavanuM vyAkhyAna karavAnI icchAvALA graMthakAra kahe che- hamaNAM ja kaheluM zruta aMgabAhya ane aMgapraviSTa ema be prakAranuM che. zratarUpa puruSanA aMgarUpa AcAra Adi RtathI bAhya te aMgabAhya. zratarUpa puruSanA aMgonI aMtargata AcArAdi zrata aMgapraviSTa che. te be prakAranuM zruta kramazaH aneka prakAranuM ane bAra prakAranuM che.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 207 aMgabAhyazrutanA aneka prakAra- sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyavyutsarga, pratyAkhyAna, dazavaikAlika, uttaraadhyAyo (=uttarAdhyayana), dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, RSibhASita vagere. sUtra-20 (1) sAmAyika- sAmAyika eTale cAritra. cAritranuM pratipAdaka adhyayana paNa sAmAyika kahevAya. (2) caturvizatistava-- covIsa tIrthaMkaronI ane bIjA paNa tIrthaMkaronI stutine kahenAra caturviMzatistava adhyayana che. (3) vaMdana- vaMdana kone karavuM ane kone na karavuM evuM varNana jemAM hoya te vaMdana adhyayana che. (4) pratikramaNa-- asaMyamasthAnane pAmelA sAdhunuM asaMyamasthAnathI pAchA vaLavAnuM varNana jemAM hoya te pratikramaNa adhyayana che. (5) kAyavyutsarga- jemAM karelA pAponI kAyAnA tyAgathI vizuddhi kahevAmAM AvI hoya te kAyavyutsarga adhyayana che. (6) pratyAkhyAna- jemAM mUlaguNo-uttaraguNone dhAraNa karavAnuM kahevAmAM AvyuM hoya te pratyAkhyAna adhyayana che. (7) dazavaikAlika vikALe(=saMdhyA samaye) putranA hita mATe (pUrvamAMthI uddharIne) sthApelA daza adhyayano te dazavaikAlika. (8) uttarAdhyayano- pUrvakALe sAdhuo AcArAMga pachI A adhyayano bhaNatA hatA tethI uttarAdhyayano kahevAya che. (9) dazA- potAnA ane saMghasaMtatinA hita mATe pUrvamAMthI uddharIne sthApelA adhyayano dazA kahevAya che. dazAzabda avasthAne kahenAro che. jemAM sAdhuonI vizeSa prakAranI avasthAonuM varNana hoya te dazA. (10)kalpa- mUlaguNa AdinA bhedo jemAM kahyA te kalpa. (11)vyavahAra- jemAM prAyazcittano ane mAlikIno(=kai vastu kayA sAdhunI mAlikInI thAya evo) vyavahAra kahyo hoya te vyavahAra.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 (12)nizItha- je sUtrathI arthathI prakAzita na karI zakAya pariNata sAdhu sivAya koIne na kahI zakAya te nizItha adhyayana. (13)RSibhASita- pratyekabuddha Adi RSioe kahelA adhyayano RSibhASita che. jemake- kapila munie racela kApilIya adhyayana vagere. ityAdi saghaLuM zruta aMgabAhya jANavuM. aMgapraviSTa kRtanA bAra bhedo have aMga praviSTa zrutane jaNAvavA mATe kahe che-"gapraviSTama" rUtyAti, pUrve jeno nirdeza karyo che te aMgapraviSTa zruta bAra prakAranuM che. te A pramANe- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakAdhyayanadazA, aMtakRdazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra ane daSTivAda. (1) AcAra- jemAM jJAnAdi AcAranuM varNana karAya che te AcAra. (2) sUtrakRta- jemAM ajJAnika vagere vAdIonuM varNana karavAmAM AvyuM che te sUtrakRta. (3) sthAna- jemAM eka vagere anya anya paryAyonuM(=sthAnonuM) varNana karavAmAM AvyuM che te sthAna. (4) samavAya- jemAM varSadhara, nadI, parvato vagerenuM samyapha nizcita varNana karavAmAM AvyuM che te samavAya. (5) vyAkhyAprajJapti- jemAM jIvAdi saMbaMdhI vyAkhyAnuM naya dvArA prarUpaNA karAya che te vyAkhyAprajJapti. (9) jJAtAdharmakathA- jJAta eTale dRSTAMta. jemAM dRSTAMtapUrvaka dharma kahevAya che te jJAtAdharmakathA. (7) upAsakadazA- jemAM zrAvakoe kevI rIte rahevuM joie=vartavuM joie evuM varNana je daza adhyayanomAM hoya te upAsakadazA.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 209 (8) aMtakRdazA- aMtakRd eTale siddha. jemAM siddha jIvonuM vardhamAna svAmInA ane sarva tIrthaMkaronA tIrthamAM ATalA siddha thayA evuM varNana karAya che te aMtakudazA. (9) anuttaropAtikadazA- anuttaropapAtika devonuM jemAM varNana hoya te anuttaropapAtikadazA. (10)praznavyAkaraNa- pUchAyelA jIvAdi tattvanA bhagavAne ApelA pratyuttaranuM varNana jemAM hoya te praznavyAkaraNa. (11)vipAkasUtra- karmanA vipAkanuM je sUtramAM varNana hoya te vipAkasUtra. (12)dRSTivAda- ajJAnika Adi (mithyA)dRSTionI prarUpaNA jemAM karAyelI hoya te dRSTivAda. athavA dRSTionuM jemAM pAta(=samAveza) che te dRSTipAta. matizrutamAM bhedanuM kAraNa ahIM praznakAra pUche che ke, matijJAna ane zrutajJAnamAM zI vizeSatA che ? praznakArano Azaya e che ke baMne zAnamAM parokSatva (baMne jJAna parokSajJAna che.) vagere samAna che to pachI e bemAM zI vizeSatA che ? siddhAMtavAdI kahe che ke, praznakAranA praznano pratyuttara apAya chematijJAna utpanna ane avinaSTa evA rUpa Adi arthane grahaNa karanAruM che ane vartamAnakALanA viSayavALuM che. utpanna- potAnA svarUpathI utpanna thayeluM hoya, paNa vartamAnamAM utpanna thatuM hoya tevuM nahi. utpanna thayelI vastu nAza paNa pAmI gai hoya. AthI ahIM avinaSTa ema kahyuM, arthAt utpanna thayelI vastu nAza pAmI gayelI na hovI joie, vidyamAna hovI joie. matijJAna utpanna ane avinaSTa evA rUpAdi arthane jANe che. utpanna ane avinaSTa paNa trikALasthAyI padArthomAM trikALa viSayavALuM jJAna saMbhave che. AthI teno na
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 niSedha karavA mATe kahe che- "sAmRtavAviSayama' ti, matijJAna vartamAnakAlIna viSayane grahaNa karanAruM che. zaMkA- smaraNano viSaya atItakALa saMbaMdhI hoya che. AthI ja saghaLuM ya matijJAna vartamAnakALanuM ja hoya evuM nathI. samAdhAna- ema na kahevuM. kAraNa ke vartamAnakALamAM grahaNa na karelA koI arthanuM smaraNa thatuM nathI. jevI rIte pUrvakALe joyelA arthanuM anyakALe darzana (A te ja mANasa che ke jene pUrve meM joyo hato) pramANa che, tevI rIte pUrve anubhavelI vastunuM vartamAnamAM smaraNa pramANa che. zrutajJAne tu rUAti, tu zabda matijJAnathI zrutajJAna bhinna che ema jaNAvavA mATe che. zrutajJAna trikALanA viSayavALuM che, arthAt zrutajJAnathI traNe kALanA padArthono bodha thAya che. kALanA kAraNe zrutajJAnamAM bheda bhale hoya, paNa viSayano abheda ja che ema koI na mAnI le eTalA mATe kahe che- "utpannavinachAnunnArthagrAha' ti, zrutajJAna utpanna, vinaSTa ane anutpanna arthane grahaNa kare che. utpanna=vartamAnakALamAM vidyamAna.vinaSTa=bhUtakALa anutpanna=bhAvI. zrutajJAna utpanna, vinaSTa ane anutpanna arthane jANe che. kemake zruta mananA nimittathI viziSTa ciMtana svarUpa che, arthAt zrutathI traNe kALanA padArthonuM ciMtana karavA dvArA jJAna thAya che. prazna- zrutajJAna utpanna, vinaSTa, anutpannanuM grAhaka che eTaluM ja kahevuM joie. zrutajJAna trikALanA viSayavALuM che ema kema kahyuM? kAraNa ke je utpannAdi rUpa hoya te trikALa viSayavALuM hoya ja? uttara- tamAruM A kathana barobara nathI. kAraNa ke je padArtha utpannAdi bhedavALo hoya te trikALa viSayaka ja hoya evo niyama nathI. pratyeka utpannAdi viziSTa jJAna trikALa viSayaka nathI hotuM. AthI utpannAdi viziSTa jJAna ane trikALa viSaya e bemAM kathaMcit ekatva che e batAvavAne mATe trikALa viSayaka ema kahyuM che.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 aMgapraviSTa zruta prazna- 'trAde phatyAdi A avasare praznakAra prazna kare che ke- pUrve pUchAyela matijJAna zrutajJAnamAM bheda jANyo. have prastuta zrutajJAnanA be prakAra ane te be prakAranA kramazaH aneka prakAra ane bAra prakAra che. Avo bheda zAnA kAraNe karAyelo che ? te saghaLuMya dravyadbhuta sAmAnyathI bhAvakRtanuM kAraNa che. to Avo bheda zAnA kAraNe che? uttara- graMtha samUhane racanArAonA bhedathI zrutanA be bheda che. te A pramANe- sarvajJa, sarvadarzI ane paramarSi arihaMta bhagavaMtoe tIrthaMkarapaNAnA svabhAvathI tathA paramazubha ane tIrtha sthApanAnA phaLa svarUpa tIrthakara nAmakarmanA prabhAvathI je kahyuM ane tene atizayavALA, uttama atizayavALA ane vAmbuddhithI saMpanna evA bhagavAnanA ziSya gaNadharoe racyuM te AcArAMga vagere aMgapraviSTa che. sarvajJa=sarvadravya-sarvaparyAyone vizeSathI jANanArA. sarvadarzI sarvadravya-sarvaparyAyone sAmAnyathI jonArA. paramarSi=kevaLIomAM mukhya. arihaMta-devo AdinI pUjAne yogya. bhagavaMta aizvaryAdi guNothI yukta. svabhAvathI tIrthakarono A ja svabhAva che ke kevalajJAna utpanna thAya tyAre saMkSepamAM gaNadharone zruta kahevuM. kAraNa ke tIrthakaro sadAya parahitamAM rata hoya che. athavA tIrthakaro kevalajJAna pAmavA chatAM kRtakRtya thayA nathI, AthI gaNadharone zruta kahevAnuM bIjuM kAraNa kahe che-paramazubha ane pravacana sthApanAnA phaLa svarUpa tIrthaMkaranAmakarmanA prabhAvathI zrutane kahe che. paramazubha=tIrthakaranAma paramazubha che, enAthI adhika bIjuM koI karma zubha nathI. kAraNa ke tIrthaMkaranAmakarmano udaya thaye chate bIjI asAtA vagere prakRtio udaya pAmavA chatAM potAnA prakRSTa vipAkane batAvavA mATe samartha thatI nathI. jemake, dUdhathI bharelA ghaDAmAM lImaDAnA rasanuM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 eka biMdu nAMkhavAmAM Ave to te rasabiMdu potAnA kaTuguNanI asara batAvavA samartha thato nathI. pravacanasthApanAnA phaLa svarUpa=pravacana eTale gaNipiTaka evI dvAdazAMgI. athavA pravacana eTale dvAdazAMgImAM jenuM citta che evo saMgha. AvA pravacananI sthApanA karavAnA phaLavALuM tIrthaMkaranAmakarma che. tIrthaMkara=tIrtha eTale dvAdazAMgI rUpa gaNipiTaka, athavA saMgha athavA samyagdarzanAdi traNa. AvA tIrthane je kare=AvA tIrthano je upadeza Ape te tIrthaMkara. nAmakarma=tIrthaMkarone je namAve=kare te tIrthaMkaranAmakarma. je kahyuM=mAtRkApada Adi svarUpe jenuM pratipAdana karyuM. atizayavALA=sAmAnya puruSo paNa tIrthaMkaranA ziSyo hoya AthI atizayavALA ema kahyuM. atizayavALA eTale viziSTa zaktithI yukta. uttama atizayavALA=viziSTa zaktithI yukta vaikriyalabdhivALA paNa hoya che. AthI ahIM uttama atizayavALA ema kahyuM. apramAda vagere je mukhya atizayo(=guNo) tenAthI yukta hoya che. vAmbuddhithI saMpanna=vivakSita arthanuM pratipAdana karanArI vANIthI yukta ane bIja, koi Adi buddhithI yukta. bhagavAnanA ziSya--tIrthaMkaranA ziSyo. gaNadhara=sAdhu AdinA gaNane(=samudAyane) dhAraNa karanArA. aMgabAhya zruta gaNadharothI bIjAoe, arthAt gaNadharo sivAyanA mahApuruSoe raceluM zruta aMgabAhya che ema gaLadharAnantaryAiikhastu ityAdithI kahe chegaNadharonI pachI thayelA, atyaMta nirmaLa jJAnavALA, paramaprakRSTavANImatizaktivALA jaMbusvAmI, prabhavasvAmI vagere AcAryo vaDe duHkhamA kALanA, chevakuM saMghayaNanA ane so varSathI adhika AyuSyanA abhAvarUpa
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-20 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 213 AyuSyanA doSathI alpazaktivALA ziSyonA anugraha mATe dazavaikAlika vagere je kahyuM te aMgabAhya che. gaNadhara=gautamasvAmI vagere. parama-uttama. prakRSTa=temanI jAtimAM (badhA sAdhu samudAyomAM) zreSTha. vANI-vANI zreSTha vacanovALI hoya. mati=tpAtikI Adi zreSTha mati hoya. zakti=graMtharacanA AdinI labdhivALA hoya. AcArya jJAnAcAra Adi AcAronuM pAlana karanArA. alpazaktivALA ziSyonA anugraha mATe kALadoSothI ziSyo alpazaktivALA thatA jAya che. AthI ziSyonA upara upakAra karavA mATe nAnA ja graMthathI tattvane samajaze ema mAnatA pUrvokta guNavALA AcAryo vaDe dazavaikAlika vagere je kahevAyuM che te dazavaikAlika vagere aMgabAhyazruta che. AthI ja zrutajJAna matijJAnanI apekSAe adhika viSayavALuM che ema sarvajJa' ityAdithI kahe che- sarvajJapraNIta hovAthI ane zrutajJAna saMbaMdhI zeya padArtho anaMta hovAthI zrutajJAna matijJAnathI mahAviSayavALuM che. zrutajJAna mahAviSayavALuM hovAthI te te jIvAdi padArthone AzrayIne prakaraNanI samAptinI apekSAe aMga ane upAMga evA bheda paDyA che. vaLI bIjuM- ziSyo sukhapUrvaka grahaNa karI zake, jANI zake, nirNaya karI zake ane vyApAra karI zake te mATe bheda karyo che. sarvazapraNIta- tIrthakarothI upadezAyeluM. vartamAnakALanA viSayavALuM hovAthI alpaviSayane jaNAvanArA matijJAnathI zrutajJAna trikALa viSayavALuM hovAthI adhika viSayavALuM che, arthAt aneka arthane jaNAvanAruM che.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-20 prakaraNa samAptinI apekSAe vivakSita adhikAranI pUrNatAnI apekSAe. ahIM bhAvArtha A che- jayAM AcArAdi rUpa artha pUrNa thayo te A AcArAdi aMga che. jemAM bIjo vividha artha che te rAjaprasenakIya Adi upAMga che. zinya-vaLI A kAraNathI paNa aMga ane upAMga evo bheda che. 'suvapradA' rUlyA, aMga-upAMga evA bheda karavAthI pUrve grahaNa nahi karelA zrutane kaSTa vinA grahaNa karaze. grahaNa karelA zrutane sukhapUrvaka buddhithI dhAraNa karaze. tenA arthane sAMbhaLatA ziSyo sukhapUrvaka viziSTa jJAnane utpanna karaze, sukhapUrvaka arthano nirNaya karaze. A pramANe A artha nizcita thayo ke pratyupekSaNAdine kALabhedathI jANIne(=kyA kALe karyuM anuSThAna karavAnuM che ema jANIne) sukhapUrvaka vyApArane (=paDilehaNAdi sAdhu vyApArane) yathAkALa karaze. "anyathA' rUtyAdi, bhedathI racavAmAM na Ave to aMga-upAMga evA bhedathI nahi racAyeluM zruta samudrane taravAnI jema duHkhethI jANI zakAya tevuM bane. AnAthI pUrvo, vastuo, prAbhUto, prAbhRta-prAbhUto, adhyayano, uddezAo ane padonuM vyAkhyAna thaI gayeluM jANavuM. AnAthI=aMga-upAMganA bhedanuM sukhapUrvaka grahaNa karI zakAya ityAdi prayojana jaNAvavAthI pUrva AdinA bhedanuM paNa prayojana jaNAvyuM, arthAt aMga-upAMga evo bheda karavAmAM sukhapUrvaka grahaNa karI zakAya ItyAdi je kAraNo che te ja kAraNo pUrva Adi bhedo karavAmAM che. pUrva=daSTivAdamAM AvelA vibhAgo. gaNadharoe sarvaprathama pUrvonI racanA karI hovAthI pUrva kahevAya che. vastu pUrvano ja alpa vibhAga. prAbhRta-vastuno alpa vibhAga. prAbhRta-prAbhRta-prAbhRtano alpa vibhAga.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 sUtra-20 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 215 adhyayana=pranthano alpa vibhAga. uddezo=adhyayanano alpa vibhAga. pada-udezAno alpa vibhAga. mati-zrutamAM bheda pUrvapakSa- "gatrAI phatyAti, jenuM svarUpa pUrve kahyuM che te mati-zrutano viSaya tulya che, arthAt jANavA yogya padArthomAM koI bheda nathI. Ane ahIM ja have pachInA sUtramAM kaheze. je sUtra have pachI kahevAze te stranA eka dezano upanyAsa kare che- "ccezvasarvaparyApu" mati-zrutajJAnano viSaya dharmAstikAya Adi sarvadravyo ane keTalAka paryAyo che. viSaya samAna hovAthI mati-zrutamAM samAnatA che, bheda nathI. uttarapakSa- atrota- bhedanuM prayojana pUrve kaheluM ja che. pUrvoktane ja "sAmRta' ityAdithI prakAzita kare che. matijJAna vartamAna padArthane grahaNa kare che, zrutajJAna trikALanA padArthone grahaNa kare che, ane adhika vizuddha che. kAraNa ke te vyavahita, dUra rahelA ane aneka sUkSma padArthone grahaNa kare che. vaLI te bemAM bIjo bheda A che- matijJAna sparzane Adi indriyonA, mananA ane oghajJAnanA nimittathI pravarte che. tathA AtmAno jANavAno svabhAva hovAthI matijJAna pAriNAmika hovAthI sadA kALa pravarte che. saMsAramAM paribhramaNa karatA jIvane matijJAna kyAreya na hoya evuM banatuM nathI=sadA kALa hoya che. kAraNa ke nigodajIvone paNa jJAnano anaMtamo bhAga sadA ughADo hoya che(=AvarAyelo hoto nathI) ema Agama bole che. AthI matijJAna pAriNAmika che. zrutajJAna AvuM nathI. kAraNa ke zrutajJAna matipUrvaka hovA chatAM mAtra mahinA nimittathI thatuM nathI, kiMtu arihaMta AdinA vacanathI thAya che. pUrvapakSa- 'matrada phatyAtri, pUrvapakSakAra kahe che ke pahelAM kahyuM ja che ke matijJAna-zrutajJAnanA bhedane amoe jANI lIdho che. to pachI pharI bheda saMbaMdhI prazna ane teno uttara e baMneya ayukta che.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-21 uttarapakSa-ayukta nathI. kyAreka koI viSayane jANI levA chatAM koI anya nimittathI AzaMkA thAya to ziSyane enuM samAdhAna ja yAda karAvavuM joIe athavA kaMIka adhika paNa batAvavuM joIe. paNa gusse nahi thavuM joie. A batAvavA mATe pharI bhedanuM kathana karyuM che. (1-20) TIkAvataraNikA-atrAvasare codaka Aha-'uktaM zrutajJAnaM' bhavateti, 'athAvadhijJAnaM kiM' yadasyAnantaramuddiSTamiti, atrocyate ityAha TIkAvataraNitArtha- A avasare preraka kahe che ke, Ape zrutajJAna kahyuM. zrata pachI jenA nAmathI nirdeza karyo che te avadhijJAna kevuM che?, arthAta kevA svarUpavALuM che? ahIM tene kahIe chIe. AthI sUtrakAra kahe che avadhijJAnanAM be bhedophivithoDavaH 2-2 sUtrArtha- avadhinA be bheda che. (1-2) bhASyaM- bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca // 1-21 // bhASyArtha- avadhijJAna bhavapratyaya ane kSayopazamanimittaka ema be prakAranuM che. (1-21) TIkA-dve vidhe-dvau bhedau yasya sa dvividho'vadhiH-jJAnavizeSa iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitsayA dvaividhyamevAha bhASyakAra:'bhavapratyaya' ityAdinA bhavanaM bhavaH janmotpAda ityanarthAntaraM, sa eva pratyayaH-kAraNaM yasyAvadheH sa bhavapratyayaH, tathA kSayopazama:avadhijJAnAvaraNaparizATodayavighAtalakSaNaH nimittaM yasya sa tathAvidhaH, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, na ca lakSaNavidhAnAvasare'sya bhedAbhidhAnamayuktaM, bhedakathanenaiva lakSaNAbhidhAnAt, etaduktaM bhavatibhavakSayopazamAbhyAM lakSyamANo dvividho'vadhiriti // 1-21 // TIkArtha- jenA be bheda che te dvivadha. avadhi jJAnavizeSa che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane kahevAnI icchAthI
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-22, zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 217 bhASyakAra mavapratyaya ItyAdithI avadhinA be bhedane ja kahe chebhavanimittaka ane kSayopazama nimittaka ema be prakAre avadhi jJAna che. bhavana, bhava, janma, utpAda(=utpatti) A badhA zabdono eka ja artha che. bhava ja jenuM kAraNa che te bhavanimittaka che. kSayopazama jenuM nimitta che te kSayopazamanimittaka che. udayamAM AvelA avadhijJAnAvaraNIya karmano kSaya ane udayamAM nahi AvelA avadhijJAnAvaraNIyakarmano upazama=udayavighAta te kSayopazama kahevAya. zabda potAnAmAM rahelA aneka bhedono saMgraha karavA mATe che, arthAt bhavanimittaka ane kSayopazamanimittaka avadhijJAnanA pratyekanA aneka bhedo che te jaNAvavA mATe va zabdano ullekha karavAmAM Avyo che. prazna- avadhijJAnanA lakSaNanuM vidhAna karavAnA avasare avadhijJAnanA bhedonuM kahevuM ayukta che. uttara- ema na kahevuM. kemake bhedanA kathanathI ja lakSaNanuM kathana karavAmAM AvyuM che. ahIM A bhAva che- bhavathI ane kSayopazamathI oLakhAtuM avadhijJAna be prakAre che. (1-21) TIkAvataraNikA- sUtrAntarasambandhamAha-'tatra'tayorudghaTitayorbhedayorAdyastAvaducyate, tamAha TIkAvataraNikArtha- anya sUtranA saMbaMdhane kahe che- tatra, batAvelA be bhedomAMthI prathama bheda kahevAya che. avadhijJAnanA prathama bhedane kahe che- bhavapratyaya avadhijJAnanA svAmIbhvprtyyo nArakadevAnAm // 1-22 // sUtrArtha-nArakone ane devone bhavapratyaya avadhijJAna hoya che. (1-22) bhASyaM- nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa iti // 1-22 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-22 bhASyArtha- nArako ane devone potAnA bhavamAM utpanna thatI vakhate jeTaluM adhijJAna hoya te bhavapratyaya avadhijJAna kahevAya che. bhava pratyaya eTale bhava jeno hetu che tevuM, arthAt bhavanA nimittavALuM. teone bhavanI utpatti ja avadhijJAnano hetu bane che. pakSIone AkAzamAM javAnI zaktinI jema. pakSIone AkAzamAM UDavAmAM zikSA } taya arA nathI. (1-22) 218 , TIkA - avadhiriti varttate, sUtrasamudAyArthaH prakaTaH, avayavArthamAha bhASyakAra:-'nArakANA'mityAdinA narakAH - sImantAdayasteSu bhavAH prANinastIvraduHkhabhAjo nArakAsteSAM tathA dIvyanta iti devA: bhavanavAsyAdayaH pradhAnasukhabhAjaH prANina eva teSAM, 'yathAsva' miti yathA svAtmIyaM yasya yat svakSetrAdi niyataM gavyUtapaJcaviMzatiyojanAdimAnamityarthaH kimityAha ? - 'bhavapratyayaM' bhavakAraNamavadhijJAnaM bhavatIti, kSAyopazamikatvAdavadherbhavasya kAraNatvamapazyataH mA bhUt pratyayazabdo jJAnavacana iti vibhramaH, svayameva vyAcaSTe - 'bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimitta' mityarthaH, kAraNavacana evAyaM pratyayazabda iti bhAva:, Aha- kathamaudayiko bhAvo'sya kAraNaM ? kSAyopazamikametaditi ?, supratItaM ?, ucyate, satyametat, kintu tasminneva kSayopazama evAvazyaM bhAvItyevamucyate, etadevAha - 'teSAM hI 'tyAdi, teSAM nArakadevAnAM yasmAdbhavotpattireveti, utpattizabdaH sattAvacano, bhavasattaiva nAnyat kiJcit 'tasya heturbhavatI 'ti tasyeti - nizcayato jJAnAvyabhicAriNaH kSayopazamasya vyavahAratastu jJAnasyaiva kAraNaM bhavatIti, nidarzanamAha 'pakSiNA 'mityAdinA, pakSiNAM - haMsAdInAmAkAzagamanavat yaccaiSAmAkAzagamanaM tacchaktestadbhava eva niyamabhAvAt bhavotpattireva hetu:, na zikSA - anyopadezarUpA, tathA 'na tapaH' anazanAdilakSaNaM tadvannArakadevAnAmapyavadheriti bhAvaH // 1-22 // 2
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nAraka-devone bhavapratyaya avadhijJAna hoya TIkArtha nArakone ane devone bhavapratyaya avadhijJAna hoya che. sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane bhASyakAra nArAma ItyAdithI kahe che- nArakone ane devone yathAsva bhavapratyaya avadhijJAna hoya che, bhavapratyaya eTale bhavahetuka, arthAt bhavanimittaka. jema pakSIone AkAzamAM uDavAnI zakti bhavapratyaya hoya che, tema nAraka-devone avadhijJAna bhavapratyaya hoya che. temane avadhijJAna mATe zikSA ke tapanI jarUra nathI. sImaMta vagere narako che. temAM utpanna thayelA tIvra duHkhanA bhAgI jIvo nArako che. je dIpe te devo. atizaya sukhanA bhAgI evA bhavanavAsI vagere jevo ja devo che. yathAsva- jenuM jenuM jeTaluM jeTaluM kSetra niyata thayeluM hoya tene teTaluM teTaluM avadhijJAna hoya. jemake- koine eka gAu jeTaluM avadhijJAnanuM kSetra hoya, koinuM pacIsayojana jeTaluM avadhijJAnanuM kSetra hoya. A rIte yathAyogya bhavapratyaya avadhijJAna hoya. avadhijJAna lAyopathamika che tethI avadhijJAnanI utpattimAM bhavarUpa kAraNane na jotA koikane ahIM pratyayazabda jJAnavAcI che evo bhrama na thAya eTalA mATe bhASyakAra svayaM ja pratyaya zabdanA arthane kahe chebhavapratyaya eTale bhavahetuka, arthAt bhavanimittaka. A pratyaya zabda kAraNavAcI ja che. prazna- (bhava audayikabhAva che.) audayikabhAva avadhijJAnanuM kAraNa kevI rIte bane? avadhijJAna lAyopathamika che ema suprasiddha che. uttara- tamAruM kathana sAcuM che, paNa te ja bhavamAM kSayopazama avazya thAya che. AthI bhava kAraNa che ema kahevAya che. A ja viSayane kahe che- "teSAM hiM rUtyavi, nAraka-devone bhavasattA ja nizcayathI jenAthI avadhijJAna avazya thAya tevA kSayopazamanuM kAraNa bane che. vyavahArathI to jJAnanuM ja kAraNa bane che, arthAt bhavasattA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 nizcayanayathI avadhijJAnanA kSayopazamanuM kAraNa che, ane vyavahArathI avadhijJAnanuM kAraNa che. kSaMAM ityAdithI daSTAMtane kahe che- haMsa Adi pakSIone AkAzamAM uDavAnI je zakti che te zakti pakSInA bhavamAM ja avazya prApta thatI hovAthI te zaktino hetu bhavotpatti ja che, te zakti anyanA upadeza rUpa nathI, tathA anazanAdi rUpa tapa paNa nathI, arthAt te zakti anyanA upadezathI ke tapathI prApta thatI nathI. tevI rIte nAraka-devone paNa bhavanA kAraNe avadhijJAnanI prApti thAya che. (1-22) TIkAvataraNikA-'dvividho'vadhi rityuktaM, tatraikaM bhedamabhidhAyAdhunA dvitIyamabhidhAtumAha TIkAvataraNikArtha- avadhijJAna be prakAranuM che ema kahyuM. temAM eka bhedane kahIne have bIjA bhedane jaNAvavA mATe kahe che- kSayopazamapratyaya avadhijJAnanA svAmI- yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // sUtrArtha- zeSa jIvone zAstrokta kSayopazama rUpa nimittathI utpanna thanAra avadhijJAna cha prakAranuM hoya che. (1-23) bhASyaM- yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhavati zeSANAm / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM / tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / tadyathA-anAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitaM, avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati, praznAdezapuruSajJAnavat / / AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavacca // hIyamAnakaM asaGkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUrdhvamadho yadutpannaM
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-23 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 221 kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati A aGgalAsaGkhyeyabhAgAt pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat / / vardhamAnakaM yadaGgalasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate A sarvalokAt / adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat // anavasthitaM hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate ceti punaH punarUmivat // avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalaprApteH AbhavakSayAdvA jAtyantarasthAyi vA bhavati linggvt||1-23|| bAkInA jIvone cha vikalpavALuM avadhijJAna hoya che bhASyArtha- zeSa jIvone yathokta nimittavALuM kSayopazamanimittavALuM avadhijJAna hoya che. A avadhijJAna cha prakAranuM che. zeSa jIvone eTale nAraka ane devo sivAyanA tiryaMcayonimAM utpanna thanArA ane manuSyone avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI avadhijJAna cha prakAranuM che. te A pramANe- anAnugAmika, AnugAmika, hIyamAna, vardhamAna, anavasthita ane avasthita. anAnugAmika- je kSetramAM rahelAne avadhijJAna utpanna thayuM hoya tyAMthI bIje sthaLe janArane jatuM rahe. jevI rIte koI naimittika koIka devasthAnamAM nimittane barobara kahevA mATe samartha thAya che, badhA sthaLe nahi. tevI rIte anAnugAmika avadhi bIjA sthaLe janAranuM jatuM rahe che. AnugAmika- je kSetramAM rahelAne avadhijJAna utpanna thayuM hoya te kSetrathI anya kSetramAM gayelAnuM paNa avadhijJAna sUryanA prakAzanI jema ane ghaDAnA lAla raMganI jema jatuM na rahe. hIyamAnaka- asaMkhya dvIpa-samudromAM (ratnaprabhA vagere) pRthvIomAM ane vimAnomAM tirjI, upara ane nIce utpanna thayeluM je avadhijJAna kramazaH saMkSipta thatuM jAya ane aMte aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTaluM rahe athavA sarvathA nAza paNa pAme. jema agnimAM iMdhanarUpa upAdAna satata nAkhavAnuM baMdha thaI jAya to agnijavALAo kramazaH ghaTatI jAya ane aMte sarvathA nAza paNa pAme tema.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 vardhamAnaka- utpanna thatI vakhate aMgulanA asaMkhyAta bhAga Adi pramANavALuM hoya, pachI vadhatA saMpUrNaloka sudhI vadhe te vardhamAnaka avadhijJAna che. jema upara nIcenA agnikAinA saMgharSaNathI utpanna thayelA agnimAM sUkA chANA Adino prakSepa karavAthI agni vadhe che ane pharI pharI iMdhanono prakSepa karavAthI agni kramazaH adhika vadhe che tema. anavasthita samudranA taraMgonI jema je avadhijJAna pharI pharI ghaTe che ane vadhe che athavA vadhe che ane ghaTe che athavA paDe che ane pharI utpanna thAya che te anavasthita avadhijJAna che. avasthita- jeTalA kSetramAM utpanna thayeluM hoya te kSetrathI kevalajJAnanI prApti sudhI ke bhavanA kSaya sudhI jAya nahi athavA anya janma sudhI sAthe Ave te avasthita avadhijJAna che. jema A janmamAM puruSaveda vagere bAMdhIne jIva anya janmamAM jAya tyAre te veda vagere sAthe Ave tema. (1-23) TIkA- sUtroktakSayopazamahetuH SaDvidhastiryaGnarANAmavadhiriti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAraH avayavoliMgitena, tatra 'yathoktanimitta' iti yathoktaM nimittaM yasya sa tathA, bhavo'pyuktameva nimittamiti tadvyAvRttyarthamAha-'kSayopazamanimitta ityarthaH' kSayopazamaH pUrvavat sa nimittaM yasya sa tathA, kva punaridamuktaM nimittaM ?, adhikAre jJAnAjJAnadarzana(dAnAdi)labdhayaH ityatra, ya ihAvadhizabdaH prakRtajJAnavizeSaNamiti / etadAha-'tadetadi'tyAdi, taditi purastAdyadAdiSTaM tat avadhijJAnaM, kimbhUtamityAha-kSayopazamanimittaM, netarat bhavapratyayikam, (miti)nAda-vivaeN mavati' kSayopazamI vidhI, teSAmitvAda-"zeSA'miti, tava vyAva-"zeSA'mityavinA, zeSANAmityuparyuktavarjitAnAM, uparyuktAzca nArakadevA ityAha-'nArakadevebhyaH zeSANA'miti, te ca nAnya ityAha-'tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca', cazabda eteSAmeva garbhajatvAdivizeSaNArthaH, tadanyeSAmavadhijJAnAyogAt,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-23 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 223 tathaitat SaDvidhamupAdhibhedAt, tathA cAha- 'avadhijJAne' tyAdinA, avadhijJAnasya-prAguktasvarUpasyAvaraNIyam - AcchAdakaM yat karma - bhAskarasyevAbhrAdi tasya kSayopazamAbhyAm uktasvarUpAbhyAM samuditAbhyAmeva, naikaikasmAt kSayAdeH, bhavatyavadhivijJAnaM, 'SaDvidhaM' SaTprakAraM, 'tadyathe' ti prakAropanyAsArthaH, 'anAnugAmika' mityAdi, upanyasya cArthaM kathayati'nAtre'tyAdinA, 'tatra'teSu SaTsu 'anAnugAmikaM' anugacchatyavazyamanugAmi tadevAnugAmikamAdyarthaM anugamaprayojanaM vA anugAmikaM tasya pratiSedhe'nAnugAmikamiti, arthamasya bhAvayati- 'yatre' tyAdinA, yatra kSetre pratizrayasthAnAdau 'sthitasye 'ti kAyotsargakriyAdipariNatasya' utpannamudbhUtaM bhavati, tena cotpannena yAvattasmAt sthAnAt na niryAti tAvajjAnAtyarthAn, tato (pracyutasya - ) apakrAntasya - sthAnAntaravarttinaH 'pratipatati' nazyati, kathamiva ?, ucyate - ' praznAdezapuruSajJAnavat' praznaM pracchanaM jIvadhAtumUlAnAM taM praznamAdizatIti praznAdeza: praznAdezazcAsau puruSazceti vigrahastasya jJAnaM tena tulyametad dRzyaM, puruSapraznAdezajJAnavadityevaM gamakatvaM, athavA praznAdezaH -pradhAnapuruSaH tanniSThaH-tatparAyaNastasya jJAnaM tadvaditi kA punarbhAvanA ?, yathA naimittikaH kazcidAdizan kasmi~zcideva sthAne zaknoti saMvAdayituM, na sarvatra, pRcchyamAnamartham, evaM tadapyavadhijJAnaM yatra sthitasyopajAtaM tatrastha evopalabhate tena, nAnyatreti, 'AnugAmikam' etadviparItamiti, yatra kvacidAzrayAdutpannaM tatastasya kSetrAntaragatasyApi na pratipatati-na pracyavate, bhAskaraprakAzavat, AdityaprakAzo hi tadanuyAyIti pratItaM, kSetrAntare tatparokSatayA saMdehAt pratyakSaM nidarzanAntaramAha- 'ghaTaraktabhAvavacca' na hi ghaTasyApAkAt samupajAto raktabhAvaH gRhAdestaDAgAdigatasyApi pratipatati, 'hIyamAnakaM' hIyate krameNa alpIbhavati yat taddhIyamAnakaM, 'asaGkhyeyeSu' atikrAntazIrSaprahelikAgaNiteSvi
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 tiyAvat dvIpA-jambUdvIpAdayaH (teSu) samudrA-lavaNAdayaH teSu 'pRthivISu' ca ratnaprabhAdikAsu vimAneSu-jyotirvimAnAdiSu, tiryag dvIpasamudreSu Urddha vimAneSu adhaH pRthivISu yadavadhijJAnamutpannaM bhavati tat kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati sarvAn dvIpAn pazyan sa teSAmekAMzaM punarna prekSate, zeSaM pazyati, punardviyojanaM na pazyatyevaM krameNa hIyamAnaM tAvaddhIyate yAvadaGgalAsaGkhyeyabhAgaH zeSaH, tadAha-'A aGgulasyAsaGkhyeyabhAgAt' aGgalaparimANasya kSetrasya aGkhyeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin aGkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni pazyatItyarthaH, tataH kadAcidavatiSThate kadAcitpratipatatyeva, tAnyapi na pazyatItyarthaH, aGgalazabdasya paribhASito'rtho draSTavyaH, anyathA aGgalasaGkhyeyabhAgAdi bhavitavyaM, anyeSAM tvevaMvidhaM bhASyamiti, kathaM hIyata iti ced dRSTAntamupanyasyati-'paricchinne'tyAdi, paritaH-sarvAsu dikSu chinnA paricchinnA, indhanaM-palAlAdi tasyopAdAnaM-prakSepaH tasya santatiHnairantaryaM, sA viziSyate-paricchinneti, nAtaHparamindhanaprakSepaH, paricchinA indhanopAdAnasantatiH, etadubhayaM punarapi zikhAvizeSaNaM-paricchinnA indhanopAdAnasantatiryasyAmagnizikhAyAM sA paricchinnendhanopAdAnasantatiH, agneH zikhA agnizikhA, paricchinnendhanopAdAnasantatizcAsAvagnizikhA ca paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhA tayA tulyametad hIyamAnamavadhijJAnaM, yathA apanItendhanAgnijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapIti, 'varddhamAnakaM yadaGgalAsaGkhyeyabhAgAdiSu' aGgalAsaGkhyeyabhAgamAtre kSetre, tato'GgalamAtre tato ranimAtra ityAdiSUtpannaM tAvadvarddhate yAvat sarvaloko-dharmAdharmadravyaparicchinno vyApto bhavati, tadA 'A sarvalokAt' kathamiva vardhate ?, ata Aha-'adharottare'tyAdi, adharaH-adhovartI uttaraH-uttaravartI tAvevAraNI tAbhyAmadharottarAraNibhyAM nirmathanaM-saMgharSaNaM tena niSpannaH-udbhUtaH, tadevamutpanno'vadhirvRddhimadhigacchati, tathAha
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-23 zrI tatvASirAmasUtra adhyAya-1 225 'upAtte'tyAdinA, upAttaM-prakSiptaM zuSkam-AdraM na bhavatIti karISAdi tenopAttena zuSkeNa upacIyamAnaH vRddhi gacchannityarthaH, AdhIyamAnaHprakSipyamANo'nyo'pi punarindhanAnAM palAlAdInAM rAzi:-samUho yatrAgnau sa adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnapracIyamAnendhanarAzyagnistena tulyametaditi, yathA agniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAd vivRddhimupagacchati evaM paramazubhAdhyavasAyalAbhAdasau pUrvotpanno varddhata ityarthaH, 'anavasthita'miti nAvatiSThate kvacid ekasmin vastuni, zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt, yata Aha-hIyate yojanaM dRSTvA tasyaivArddhamavagacchati tasyApyarddhamevamAdi vardhate cArddhakrozaM dRSTvA krozamavaityarddhayojanamevamAdi, kadAcidubhayImavasthAmanubhavati vardhate hIyate ca tasyaiva kozasyaikasyAM dizyaparakozo vRddhaH, anyasyAM tasya krozasyArddha hInamiti, athavA 'pratipatati cotpadyate ca' kvacit kAlAntare uditaM punarna pazyati punazcodeti, tatkSayopazamavaicitryAt punaH punarnAzotpAdasvabhAvam, Urmivat, yathA mahati sarasi svacchavAribhAriNi pUrve prabalAnilaveganikSipyamANajalapaTale adabhrormayaH samupajAtAH samAsAditarodhasaH zanaiH zanaiH zamaM bhajante, punazcAbhighAtavizeSAt prAdurbhavanti, ato yathormayo'navasthitA evamavadhijJAnamapi, 'avasthita miti avatiSThate sma avasthitaM, yayA mAtrayotpannaM tAM mAtrAM na jahAtItiyAvat, etadAha'yAvati kSetre' ityAdi, yAvati-yatparimANe kSetre aGgulAsaGkhyeyabhAgAdAvutpannamAsarvalokAt 'tata' iti tasmAt kSetrAt na pratipatatina nazyati, sarvakAlamAste, kuto'vadhiryAvadAsta iti ?, ucyate'AkevalaprApteH' AG maryAdAyAM kevalaM jJAnaM tasya prAptiH-lAbhaH AkevalaprAptiH (tAM) yAvat, etadAha-'yAvati kSetra' ityAdi, kevalajJAnaM na prApnoti, prApte tu kevale chAdmasthikaM jJAnaM vyAvarttate, athavA AmaraNAt, tadAha-'A bhavakSayAt' bhavo manuSyAdijanma yAvattatra jIvati
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 tAvadbhavati tataH paraM nazyati, athavA jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muJcati, tadavadhijJAnaM tenAnvita eva gacchati, liGgavajjAtyantarAvasthAyitA bhavatItyetadAha-jAteranyA jAtiH jAtyantaraM tatrAvatiSThate, tacchIlaM ca, kathamiva tadAdAya gacchati ?, Aha-'liGgavat' puruSavedAdiliGgaM tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat, yathA iha janmanyupAdAya puruSavedaM janturjAtyantaramAdhAvatyevamavadhimapi // 1-23 // TIkArtha- tiryaMca-manuSyone zAstrokta kSayopazama hetu avadhijJAna che prakAranuM hoya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to avayavane sparzIne bhASyakAra kahe che- "thonimitta" ti, yathokta nimitta jene che te yathonimitta. bhavane paNa kSayopazamano nimitta kahyo che, AthI bhavanI vyAvRtti mATe kahe che- "kSayopazamanimitta tyartha." pUrve jenuM svarUpa kahyuM che te kSayopazama jemAM nimitta che te yathoktanimitta. prazna- A nimitta kyAM kahyuM che? uttara- lAyopathamikabhAvanA adhikAramAM A tattvArthAdhigamasUtranA bIjA adhyAyanA "jJAnAzAnadarzananAhitnazcaya: (2-1)" e sUtramAM kahyuM che. ahIM (e sUtranA bhASyamAM) je avadhi zabda che te prastuta jJAnanuM vizeSaNa che. Ane kahe che- "ta" rUAti, pUrve kaheluM avadhijJAna, arthAt kSayopazama nimitta avadhijJAna cha prakAranuM che. kemake kSayopazama cha prakArano che. prazna- A cha prakAranuM avadhijJAna kone hoya che? uttara- nAraka-devo sivAya bIjA tiryaMca-manuSyone hoya che. manuSkALAM va ema zabda garbhaja Adi vizeSa prakAranA tiryaMcamanuSyone kSayopazamanimittaka avadhijJAna hoya ema jaNAvavA mATe che. kAraNa ke te sivAyanA bIjA tiryaMca-manuSyone avadhijJAna na hoya. tathA upAdhinA bhedathI A avadhijJAna cha prakAranuM che. te pramANe "avadhijJAne"
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-23 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 227 ityAdithI kahe che. jevI rIte vAdaLa vagere sUryane AcchAdita kare che tevI rIte pUrvokta svarUpavALA avadhijJAnanuM AcchAdana karanAra avadhijJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI cha prakAranuM avadhijJAna thAya che. cha prakAranuM avadhijJAna kSaya ane upazama e baMne samuditathI ja thAya che, ekalA kSayathI ke ekalA upazamathI nahi. kSaya-upazamanuM svarUpa pUrve jaNAvyuM che. avadhijJAnanA cha bhedo te cha prakAra A pramANe che- anAnugAmika, AnugAmika, hIyamAnaka, vardhamAnaka, anavasthita ane avasthita. (1) anAnugAmika- te chamAM anAnugAmika A pramANe che- je avazya sAthe Ave te anugAmI. ene svArthamAM rUd pratyaya lAgatAM kAnuIfma thAya. athavA anugamana (sAthe javuM) prayojana che jenuM te AnugAmika. anugAmika nahi te anAnugAmika. Ano bhAvArtha A pramANe che- upAzraya Adi je kSetramAM kAyotsarga kriyA AdinA pariNAmavALA banelA jIvane avadhijJAna utpanna thayuM hoya, te sthAnamAMthI jyAM sudhI na nIkaLe tyAM sudhI padArthone jANe, tyAMthI anya sthAnamAM gayelAnuM avadhijJAna nAza pAme, te anAnugAmika che. prazna- konI jema ? uttara- prajJAzapuruSajJAnavat praznano javAba ApanArA puruSanA jJAnanI jema. jIva, dhAtu ane mULiyA (Adi) saMbaMdhI prazna pUchavA te prazna. teno javAba Apavo te Adeza. prajJA puruSazAnavat eTale pUchAyelA praznano javAba ApanArA puruSanA jJAnanI jema. athavA pUchAyelA praznamAM parAyaNa pUchAyelA praznano javAba ApavAmAM tatpara evA puruSanA jJAnanI jema. ahIM bhAvanA A pramANe che- praznano javAba Apato koI naimittika pUchAyelA arthano koIka ja sthAne sAco javAba ApI zake che, badhA sthaLe
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 nahi. e rIte te avadhijJAna paNa je sthAnamAM thayuM hoya te sthAnamAM ja jANe che, anya sthaLe nahi. AnAthI viparIta avadhijJAna AnugAmika che. (2) AnugAmika- anAnugAmikathI viparIta AnugAmika che. je koI sthAne utpanna thayuM hoya tyAMthI bIjA sthAne janArane paNa paDe nahinAza pAme nahi te AnugAmika che. AmAM sUryanA prakAzanuM dRSTAMta che. sUryano prakAza sUryanI sAthe jAya che e prasiddha che. sUrya anya kSetramAM parokSarUpe hoya che. AthI saMdeha thaI zake che. AthI bIjuM pratyakSa dRSTAMta kahe che- jevI rIte ghaDo pAkasthAnamAM lAla hoya che, tema gharamAMthI taLAva vagere anya sthaLe gayelo paNa lAla ja rahe che. (3) hIyamAnaka je kramazaH ghaTatuM jAya te hIyamAnaka zIrSaprahelikA sudhI saMkhyA che. zIrSaprahelikAthI AgaLa asaMkhya che. jaMbUdvIpa vagere asaMkhya dvIpomAM, lavaNa vagere asaMkhya samudromAM, ratnaprabhA vagere pRthvIomAM, jyotiSka vagere vimAnomAM, arthAt tihu~ lIpasamudromAM, Urdhva vimAnomAM ane nIce pRthvIomAM utpanna thayeluM avadhijJAna kramazaH ghaTatuM ghaTatuM tyAM sudhI ghaTe ke chelle aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa kSetrane jue che. ahIM bhAvArtha A che- utpanna thAya tyAre tirlDa badhA dvipasamudrone, upara badhA vimAnone ane nIce badhI pRthvIone jue che. pachI te badhAnA eka bhAgane na jue, bAkInuM badhuM jue. pachI be yojana jeTaluM na jue, e pramANe kramazaH ghaTatuM ghaTatuM teTaluM ghaTe che ke aMgulaparimANa kSetranA asaMkhyabhAgo karIne tenA eka asaMkhyabhAgamAM jeTalAM dravyo rahe teTalAM dravyone jue che. tyArabAda kyAreka rahe ane kyAreka nAza pAme, arthAt teTalAM paNa dravyone na jue. ahIM aMgulazabdano pAribhASika( zAstrokta) artha jANavo. anyathA mattasagyeyamAr evo prayoga thavo joIe. bIjAo a cce mAtra evA ja bhASyapAThane mAnya kare che. (ahIM bhAvArtha A che- aMgulano zAstrokta artha hoya to ja sattAdhyeiya
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-23 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 229 mAt evo pATha ghaTe che. zAstrokta aMgulanA artha pramANe eka aMgulanA asaMkhya pradezo che. jyAre lokaprasiddha aMgulanA to saMkhyAta pradezo che. ethI jo ahIM lokaprasiddha aMgula bhASyakArane ISTa hoya to bhASyakAra ma dhyeyamA ti ema lakhe. jyAre bhASyakAre matAdhyeiyamAM evo prayoga karyo che. tethI ahIM aMgula zabdano pAribhASika(trazAstrokta) ja artha samajavo joIe.) kevI rIte ghaTe che e viSayane samajAvavA dRSTAMtano ullekha kare che chinna" phatyAti, agnimAM sarvadizAomAM palAla(kaparALa) Adi iMdhaNa satata nAMkhavAmAM Ave to jvALAo vadhe. paNa sarva dizAomAM iMdhaNa satata nAMkhavAnuM baMdha thaI jAya to agnijavALAo kramazaH ghaTatI jAya ane jaladI nAza pAme, tema hIyamAna avadhijJAna paNa kramazaH ghaTatAM ghaTatAM aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTaluM rahe athavA sarvathA nAza paNa pAme. (4) vardhamAnaka-je kramazaH vadhatuM jAya te vardhamAnaka. pahelAM aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalA kSetramAM utpanna thAya, pachI aMgula jeTalA kSetramAM ane pachI hAtha jeTalA kSetramAM utpanna thAya, ema vadhatAM vadhatAM dharmAstikAya, adharmAstikAya dravyathI vyApta evA saMpUrNaloka sudhI vadhe. konI jema vadhe che ane kahe che- "aghora rUAti, jevI rIte nIce ane uparanA araNikASThanA saMgharSaNathI utpanna thayelA agnimAM zuSkachANa Adino prakSepa karavAthI agni vadhe che. vadhI rahelA agnimAM pharI parALa Adi iMdhaNa nAMkhavAnuM cAlu rAkhavAthI agni vadhe che. jevI rIte prayatnathI utpanna thayelo agni pharI iMdhaNanA lAbhathI vizeSa vadhe che, tevI rIte pUrve thayeluM avadhijJAna paramazubha adhyavasAyanI prAptithI vadhe che. (5) anavasthita- zubhAzubha aneka saMyamasthAnonI prApti thavAnA kAraNe kyAreka eka vastumAM sthita(ekasarakhuM) na rahe te anavasthita che. jemake eka yojana joine tenuM ja adhuM jANe. tyArabAda tenuM paNa
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-23 adhuM jANe, kyAreka andha gAu joine eka gAune jANe, pachI ardhayojana jANe vagere pheraphAra thAya. kyAreka vadhe ane ghaTe ema baMne avasthAne anubhave. jemake, koI eka dizAmAM eka gAu jue che, pachI eka gAu vadhAre jue che, ane bIjI dizAmAM agAu ochuM jue che athavA kyAreka jatuM rahe che ane kyAreka utpanna thAya che, arthAt kyAreka anya kALe utpanna thayeluM jatuM rahe che, pharI utpanna thAya che. avadhijJAnano kSayopazama vicitra che. anavasthita avadhijJAna samudranA taraMgonI jema pharI pharI nAza pAmavAnA ane utpanna thavAnA svabhAvavALuM che. jemake, svaccha jalathI paripUrNa moTA sarovaramAM jyAre prabaLa pavananA vegathI pANI samUha pheMkAya che, tyAre moTA taraMgo utpanna thAya che, utpanna thayelA e taraMgo sarovaranA kinAre AvIne dhIme dhIme zAMta thAya che. pharI abhighAtavizeSathI(=vizeSa pavananA jhapATA vagerethI) taraMgo utpanna thAya che. jevI rIte A taraMgo anavasthita(=asthira) hoya che tevI rIte avadhijJAna paNa anavasthita che. (6) avasthita- jeTalA pramANamAM utpanna thayuM hoya teTalA ja pramANamAM sadA rahe te avasthita. Ane ja bhASyakAra kahe che- aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgathI prAraMbhI lokAMta sudhImAM jeTalA kSetramAM avadhijJAna utpanna thayuM hoya teTalA kSetrathI ghaTe nahi, teTaluM ja sadAkALa rahe. kyAM sudhI rahe ? e praznanA uttaramAM kahe che- kevaLajJAnanI prApti thAya tyAM sudhI rahe. kevaLajJAnanI prApti thatAM chAAsthika jJAna jatuM rahe che. athavA mRtyu thAya tyAM sudhI rahe che, pachI nAza pAme che. athavA anya jAtimAM(GbhavamAM) paNa jatA jIvane avadhijJAna choDatuM nathI, arthAtu parabhavamAM paNa avadhijJAna sahita ja jAya che. konI jema ? liMganI jema. puruSaveda Adi traNa prakAranuM liMga che. jevI rIte A bhavamAM bAMdhelA) puruSavedane laIne jIva anya janmamAM jAya che. e pramANe (A bhavamAM utpanna thayelA) avadhijJAnane paNa laIne anya janmamAM jAya che. (1-23)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-24 zrI tAryAdhigamasUtra adhyAya-1 231 bhASyAvataraNikA- uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vkssyaamHbhASyAvataraNitArtha- avadhijJAna kahyuM. mana:paryAyajJAnane kahIzuM. TIkAvataraNikA- prastutavastuparisamApti sUcayati 'uktamavadhijJAna'mityanena, uktaM lakSaNato vidhAnatazcAvadhijJAnaM, na punarvAcyamiti / tadanantarAnusAri 'manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH' avadhijJAna kahyuM ema kahevA dvArA prastuta viSayanI samAptinuM sUcana kare che. lakSaNathI ane prakArathI avadhijJAna kahyuM. have pharI avadhijJAna aMge kaMI kahevA yogya rahetuM nathI. have avadhijJAna pachI AvatA mana:paryAyajJAnane kahIzuM. mana paryAyajJAnanA bhedoRjuvipulmtii manaHparyAyaH // 1-24 // sUtrArtha- mana:paryAyanA Rjumati ane vipulamati ema be bhedo che. (1-24) bhASyaM- manaHparyAyajJAnaM dvividham / RjumatimanaHparyAyajJAnaM vipulamatimanaHparyAyajJAnaM ca // 1-24 // bhASyArtha- mana:paryAyajJAna Rjumati ane vipulamati ema be 52rnu cha. (1-24) TIkA- RjuvipulamatI viSayabhedAt jJAnabhedau manaHparyAyajJAnamabhidhIyata iti sUtrapiNDArthaH, avayavArthamAha bhASyakAra iti 'manaHparyAye'tyAdinA jJAnaprakramAdeva manaHparyAyajJAnaM prAgnirUpitazabdArtha, kimityAha-'dvividha'miti, dve vidhe yasyeti dvividhaM, dvaividhyamAha'RjumatI'tyAdinA, RjumatiH ghaTAdimAtracintanadravyajJAnAd RjumatiH saiva manaHparyAyajJAnaM, manyamAnamanodravyapariNAmAlambanatvAd RjumatimanaHparyAyajJAnaM, evaM vipulA matirmahadraktazyAmAdighaTAdicintanadravyajJAnAd vipulamatiH saiva manaHparyAyajJAnaM, manyamAnamanodravyaviziSTapariNAmagocara
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-24 tvAd vipulamatimanaHparyAyajJAnamiti, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH //6-24 mana:paryAyajJAnanA be bhedo TIkArtha-- viSayanA bhedathI Rjumati ane vipulamati e be jJAnabhedo mana:paryAyajJAna kahevAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra mana:paryAya ItyAdithI kahe che- jJAnano adhikAra hovAthI ja mana:paryAyajJAna che ema samajI zakAya che. mana:paryAya jJAnano zabdArtha pUrve (pahelAM adhyAyanA 9mA sUtramAM) jaNAvyo che. be prakArane jaNAve che- mana:paryAyajJAnanA RjumatimanaHparyAyajJAna ane vipulamatimana:paryAyajJAna ema be bheda che. rakta, zyAma Adi vizeSatA vinA sAmAnyathI ghaTAdi ciMtita dravyonuM jJAna thatuM hovAthI Rjumati che, arthAt ciMtavAtA manodravyanA (sAmAnya) paryAyonuM jJAna thatuM hovAthI RjumatimanaH paryAya kahevAya che. rakta-zyAma Adi vizeSatA sahita ghaTAdi ciMtita dravyonuM jJAna thatuM hovAthI vipulamati che, arthAt ciMtavAtA manodravyanA viziSTa paryAyonuM jJAna thatuM hovAthI vipulamatimana:paryAya kahevAya che. = zabda svagata(=Rjumati-vipulamatimAM rahelA) aneka bhedono saMgraha karavA mATe che, arthAt va zabdanA ullekhathI RjumatinA ane vipulamatinA aneka bhedo che ema jaNAve che. [mana:paryAyajJAnathI mananA paryAyo-vicAro ja pratyakSa dekhAya che, vicAraNIya vastu nahi. jenA saMbaMdhI vicAra karavAmAM Ave e vastu anumAnathI jaNAya che. mana jyAre vicAra kare che tyAre vicAraNIya vastu pramANe manovargaNAnA pudgalonA judA judA AkAro goThavAya che. A AkAro e ja mananA paryAyo ke vicAro che. mana:paryAyajJAnI e vicArone pratyakSa dekhe che, pachI e AkArothI anumAna karI le che ke
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-25 233 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 amuka vastuno vicAra karyo. kuzaLa vaidya mukhAkRti vagere pratyakSa joine zarIramAM rahelA rogane anumAnathI jANe che tema.] (1-24) bhASyAvataraNikA-atrAha- ko'nayoH prativizeSa iti| atrocyttebhASyAvataraNitArtha- prazna- A bemAM zo bheda che. uttara- ahIM kahevAya che- TIkAvataraNikA-sUtrAntarasambandhAbhidhAnAyAha-'atrAhe'tyAdi, atra dvaividhye darzite codako'bhidhatte-'ko'nayoH prativizeSa'iti, ka ityasambhAvane, naiva kazcit sambhAvyate anayorRjuvipulamatyoH prativizeSa:svagato bhedaH, manaHparyAyANAmubhayatra darzanAt, tadvizeSANAM ca bahutvena dvaividhyAnupapatteriti codakAbhiprAyaH, 'atrocyata' iti parihAramAha suutrennTIkAvataraNikArtha- anya sUtranA saMbaMdhane jaNAvavA mATe kahe che trAdi rUtyAdi, ahIM mana:paryAyanA be prakAra batAvyuM chate praznakAra pUche che ke, Rjumati ane vipulamatimAM zo bheda che? : pada asaMbhAvanAmAM che. Rjumati-vipulamatimAM koI bheda saMbhavato nathI=jaNAto nathI. kAraNa ke mananA paryAyo baMne bhedomAM samAna che. jo manodravyonA vizeSonI apekSAe bheda mAnavAmAM Ave to vizeSo to ghaNA che. AthI be prakAra nahi ghaTe. praznakArano A abhiprAya che. ahIM sUtradvArA nirAkaraNa kare che- Rjumati-vipulamatimAM bheda- vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 1-25 // sUtrArtha- vizuddhi ane apratipAta(=kAyama TakavuM te) vaDe Rjumati ane vipulamatimAM vizeSa=bheda che. (1-25) bhASyaM- vizuddhikRtazcApratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathARjumatimanaHparyAyAdvipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / kiJcAnyat
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-25 RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatatyapi bhUyaH / vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatIti // 1-25 // bhASyArtha- Rjumati ane vipulamatimAM vizuddhino ane sapratipAtano (1yama 2g ) me che. te // prabhArI- bhtimn:paryAyathI vipulamatinA paryAyajJAna adhika vizuddha che. vaLI bIjuM Rjumatimana:paryAyajJAna jatuM paNa rahe, vipulamatinA paryAyajJAna jatuM nathI. (1-25) TIkA- vizuddhyapratipAtAbhyAM vakSyamANasvarUpAbhyAM 'tadvizeSa' iti RjuvipulamatyornAnAtvamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'vizuddhikRtazce'tyAdinA vizuddhyA-bahutaraparyAyajJAnarUpayA kRtaH-janitaH vizuddhikRtaH, caH samuccaye, tathA apratipAtenaacyavanarUpeNa kRto'pratipAtakRtazcAnayoH RjuvipulamatyoH prativizeSobheda iti, etadeva bhAvayati-'tadyathe' tyAdinA, tadyathetyupanyAsArthaH, RjumatimanaHparyAyajJAnAttu uktalakSaNAt sakAzAt vipulamatimanaHparyAyajJAnamuktalakSaNameva vizuddhataramiti, jAtibhedena bahutaraparyAyAvagamAditi, tathAhi-ghaTe cintite RjumatimanaHparyAyajJAnena ghaTo'nena cintita ityAnugAmikAvagamane manodravyANi sAkSAt kriyante, vipulamatimanaHparyAyajJAnena tu ghaTo'nena vicintitaH sa mahAn raktaH zyAmo vetyAnugAmikAvagamanibandhanAnIti, 'kiJcAnyad' ityayamaparo bhedahetuH, RjumatimanaHparyAyajJAnamuktalakSaNaM prAptaM sadapramattayatinA pratipatatyapi pracyavate, apizabdAttu na pratipatatyapi, bhUyaH-punaH vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatyAkevalaprApteriti, bahutve'pi manodravyavizeSANAM tadbhAnasya dvaividhyopapattiH // 1-25 // TIkArtha- jenuM svarUpa have kahevAze te vizuddhi ane apratipAtathI Rjumati ane vipulamatimAM bheda che. A pramANe sUtrano samudita artha
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-25 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 235 che. avayavArthane to vizuddhivRtaza ityAdithI bhASyakAra kahe cheRjumati ane vipulamatimAM ghaNAM paryAyonA jJAnarUpa vizuddhithI ane nAza na pAmavArUpa apratipAtathI karAyelo bheda che. A ja viSayane bhASyakAra tathA ityAdithI vicAre che. Rjumati ane vipulamati e baMnenuM lakSaNa pUrve kahyuM che. RjumatithI vipulamati adhika vizuddha che. kAraNa ke vipulamatinA paryAyajJAna jAtibhedathI adhika paryAyone jANe che. te A pramANe- koI ghaTa citave tyAre Rjumatimana:paryAyajJAnathI amuke ghaTa vicAryo ema sAmAnya bodharUpa manodravyanA paryAyo jaNAya che. vipulamatimana:paryAyathI amuka mahAna, lAla ke zyAma ghaTa vicAryo ema vizeSa bodharUpa manodravyanA paryAyo jaNAya che. Rjumati-vipulamatinA bhedamAM A bIjo hetu che- apramatta sAdhue prApta kareluM jumati jJAna paDI paNa jAya. gari zabdanA prayogathI na paNa paDe ema jaNAve che. paNa vipulamatimana:paryAyajJAna kevaLajJAnanI prApti thAya tyAM sudhI paDatuM nathI. manodravyanA vizeSo ghaNA hovA chatAM A be kAraNothI mana:paryAyajJAnanA be bheda ghaTI zake che. (Rjumatimana:paryAyavALo jIva "amuka vyaktie ghaDAno vicAra karyo" ema sAmAnyathI jANe. jyAre vipulamatinA paryAyavALo jIva "amuka vyaktie amadAvAdanA, amuka raMganA, amuka AkAranA, amuka sthaLe rahelA ghaDAno vicAra karyo." ityAdi vizeSathI jANe. RjumatijJAna jatuM paNa rahe, jayAre vipulamatijJAna na ja jAya. vipulamatimana:paryAyajJAna utpanna thayA bAda kevaLajJAna moDuM ke vaheluM avazya utpanna thAya.) (1-25) bhASyAvataraNikA- atrAha- athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnamAM zuM bheda che ?
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-26 uttara- nahIM uhevAya che TIkAvataraNikA - sUtrAntarayogamAha-'atrAhe' tyAdi, atraRjuvipulamatyorbhede ukte codaka Aha-atha avadhimanaHparyAyajJAnayoHuktalakSaNayoH kaH prativizeSa iti pUrvavat, atIndriyatvAvizeSAt praSTurbhrAntihetu:, atrocyate guruNA TIavataraziDArtha - anya sUtranA saMbaMdhane uhe che - atrAha ityAdi, Rjumati-vipulamati evA be bheda kahye chate praznakA2 pUche che ke avadhimana:paryAyajJAnamAM zo bheda che ? baMne atIndriya hovAthI atIndriyapaNAnI dRSTie baMne samAna che evI bhrAnti praznanuM kAraNa che. ahIM guru pratyuttara kahe che-- avadhi ane mana:paryAyamAM bheda vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH // 1-26 // sUtrArtha- vizuddhi, kSetra, svAmI ane viSaya e cAra hetuothI avadhijJAna ane manaHparyAyajJAnamAM leha che. (1-26) bhASyaM - vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH // tadyathA - avadhijJAnAnmanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni mana:paryAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte // kiJcAnyat kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH avadhijJAnamaGgulasyAsaMGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyAsarvalokAt / manaH paryAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati nAnyakSetra iti // kiJcAnyat - svAmIkRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya asaMyatasya vA sarvagatiSu bhavati / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati, nAnyasya // kiJcAnyat- viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSvasarvaparyAyeSvavadherviSayanibandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti // 1-26 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 237 bhASyArtha-- avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnamAM vizuddhithI karAyelo, kSetrathI karAyelo, svAmIthI karAyelo ane viSayathI karAyelo bheda che. te A pramANe- avadhijJAnathI mana:paryAyajJAna adhika vizuddha che. avadhijJAnI rUpIdravyone jeTalI vizuddhithI jANe che tenAthI adhika vizuddhithI mana:paryAyajJAnI manogatarUpI dravyone jANe che. vaLI bIjuMA bemAM kSetrathI karAyelo bheda che. avadhijJAna aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga vagerethI prAraMbhIne saMpUrNaloka sudhInuM utpanna thAya che. mana:paryAyajJAna to manuSyakSetramAM ja hoya che, bIjA kSetramAM nahi. vaLI bIjuM- A bemAM svAmIkRta bheda che. adhijJAna saMyata ke asaMyatane sarvagatiomAM utpanna thAya che. mana:paryAyajJAna to manuSya saMyatane ja thAya che, bIjAne nahi. vaLI bIjuM- A bemAM viSayathI karAyelo bheda che. te A pramANe- avadhijJAnano viSayavyApAra(=kAryakSetra=maryAdA) sarva rUpIdravyo ane keTalAka paryAyo che. manaHparyAyajJAnano viSayavyApAra tenA anaMtamAM bhAge hoya che. (1-26) TIkA- vizuddhayAdikRtaH avadhimanaH paryAyayoH prativizeSa iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha bhASyakAra: 'vizuddhikRta' ityAdinA vizuddhayA kRtaH vizuddhikRtaH evaM kSetrAdiSvapi yojanIyaM etadeva prakaTayannAha-'avadhijJAnAdi' tyAdi, avadhijJAnAd-uktalakSaNAt mana:paryAyajJAnaM vizuddhataraM, vizuddhataratA svayameva bhASyakRdAha-yAvantiyatparimANAni, niyamAdanantAni, hireva ityasyArthe, yAvantyeva rUpameSAmastIti rUpINi, pradarzanaM caitad rUparasagandhasparzazabdavanti dravyANi guNasadbhAvAtmakAni avadhijJAnI jAnIte, pazyati ceti dRzyaM, teSAmavadhijJAninopalabddhAnAM rUpidravyANi yAvanti manaHparyAyajJAnino viSayabhuvamAskandanti tAnyasau manaH paryAyajJAnI vizuddhatarANi, bahutaraparyAyANi jAnAtItyarthaH, tAnyapi ca manogatAnIti manovyApArabhAJjItyarthaH, asaJcityamAnAni tu naiva jAnIte sAkSAt, 'kiJcAnyadi'tyayaM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-26 cAparo bheda iti, 'kSetrakRtazcAnayoH' avadhimanaHparyAyayoH prativizeSobhedo dRzyaH, etadbhAvayati-'avadhijJAnamaGgale'tyAdi aGgalamasaGkhyeyAni khaNDAni kRtAni tatraikasminnasaGkhyeyabhAgamAtre kSetre yAvanti rUpidravyANi samavagADhAni sarvastokAni yaH pazyati tataH sa eva varddhamAnena tena bahUni bahutarANi dravyANyavagacchati yAvat sarvalokAvasthitAni dravyANi pazyati zubhAdhyavasAyavizeSAditi, etadAha- aGgulasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyAsarvalokAditi, manaHparyAyajJAnaM, tuzabdaH punaHzabdArthaH, manuSyakSetra eva-arddhatRtIyadvIpasamudraparimANe bhavati, nAnyakSetra iti-saudharmAdau anyakSetre eva, na anyakSetrajamanaHparyAptimatprANiviSayaM tu, manuSyaloka eva bhavatIti kSetragrahaNaM, "kiJcAnyatsvAmikRta' ityAdi pUrvavat, avadhijJAnamavadhikRtaM saMyatasya-sAdhoH viratasyAsaMyatasya-aviratasya saMyatAsaMyatasya-viratAviratasya zrAvakasya sarvagatiSu nArakAdiSu catasRSvapi bhavati, manaHparyAyajJAnaM punarmanuSyasaMyatasyaiva bhavati, manuSyagrahaNAnnArakAdivyudAsaH, saMyatagrahaNAnmithyAdRSTyAdInAM pramattAntAnAM SaNNAM vyudAsaH, evakAreNa niyamayatimanuSyasaMyatasyaiva, phalaM niyamasya darzayati-'nAnyasyeti devAdeH naitadutpadyata ityarthaH, 'kiJcAnyat viSayakRta' ityAdi, rUpiSu paramANudravyeSu sarveSu 'asarvaparyAyeSvi'ti sarve-sampUrNAH paryAyA-utpAdAdayo yeSAM tAni sarvaparyAyANi na sarvaparyAyANi asarvaparyAyANi teSu, tAni hi rUpidravyANyavadhijJAnI sarvANi jAnAti, na tu teSAM sarvAn paryAyAn iti, ekaikasya tu paramANoH kadAcidasaGkhyeyAn kadAcit saGkhyeyAn paryAyAn jAnAti, kadAciJjaghanyena caturo rUparasagandhasparzAn, na punarekaikasya paramANoranantAn jJAtuM pratyalaM syAt paryAyAniti, yadi hi sarvAneva jAnIyAt kevalyevAsau syAt, 'je egaM jANati se savvaM jANatI'tyAgamAt, ataH asarvaparyAyeSu 'avadheH' avadhijJAnasya
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 239 viSayanibandho bhavati, gocaravyavasthetyarthaH, naivaM manaH paryAyasyeti etadAha - ' tadanantabhAge manaHparyAyasye 'ti teSAm - avadhijJAnajJAnijJAtAnAM dravyANAmanantabhAge manovargaNAsambandhini mana: paryAyajJAnasya viSayanibandha iti / evamatIndriyatvAvizeSe'pyavadhimanaHparyAyayorvizeSa iti / (1-26) avadhi ane mana:paryAyamAM vizuddhi AdithI bheda TIkArtha avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnamAM vizuddhi AdithI karAyelo bheda che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane vizuddhita ityAdithI bhASyakAra kahe che- vizuddhinI apekSAe karAyelo bheda vizuddhikRta che. e rIte kSetranI apekSAe karAyelo bheda kSetrakRta che. e pramANe svAmI ane viSayamAM paNa yojanA karavI. vizuddhi avadhijJAnathI manaHparyAyajJAna adhika vizuddha che. rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabdavALA e guNa svarUpa jeTalA dravyone avadhijJAnI avadhijJAnathI jANe che ane jue che, adhijJAnathI jaNAyelAM dravyomAMthI jeTalAM dravyo mana:paryAyajJAnInI viSayabhUmine prApta kare che, arthAt ciMtanamAM upayogI bane che, eTale ke manadvArA ciMtavAya che te dravyone manaHparyAyajJAnI adhika vizuddha jue che, arthAt adhika paryAyone jANe che. manadvArA je dravyo ciMtavAtA nathI te manodravyone sAkSAt na jANe. ciMtavAi rahelAM manodravyone sAkSAt jANe che. kSetra- vijJAnyaj kRti, avadhi-mana:paryAyamAM kSetrakRta bheda paNa che. kSetrakRta bhedane vicAre che- "avadhijJAnamakUla" tyAdi, aMkulanA asaMkhyabhAga karIne temAMnA eka asaMkhyabhAga jeTalA kSetramAM jeTalA rUpIdravyo rahe ene avadhijJAna jaghanyathI jANe che, arthAt avadhijJAnano jaghanya viSaya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalA kSetramAM rahelA rUpI dravyo che. avadhijJAnathI sarvathI alpadravyone je jue che, te ja vadhatA avadhijJAnathI ghaNA ane adhika ghaNA dravyone jANe che, yAvat zubhASyavasAyavizeSathI sarvalokamAM rahelA dravyone jue che. paNa
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-26 mana:paryAyajJAna aDhIdvIpa-samudra parimANa manuSyakSetramAM rahelA mano dravyone) jue che, saudharma devaloka vagere anya kSetramAM nahi. anya kSetramAM utpanna thayelA mana:paryAptivALA jIvonA manodravyane na jue. mana:paryAyajJAnano viSaya manuSyaloka ja che. AthI kSetranuM grahaNa karyuM che. svAmI- "sinyat svAmiRta' rUtyAdi, vaLI avadhijJAnamana:paryAyajJAnamAM svAmIthI karAyelo bheda che. avadhijJAna viratidharane, aviratidharane ane dezaviratidhara zrAvakane narakAdi cAreya gatimAM thAya. mana:paryAyajJAna manuSya saMyatane ja thAya. manuSya zabdanA ullekhathI nArakAdino niSedha karyo. saMyata zabdanA ullekhathI mithyAdaSTithI prAraMbhI pramatta sudhInA cha prakAranA manuSyono niSedha karyo. mana:paryAyajJAna manuSyasaMyatane ja utpanna thAya, anya devAdine utpanna na thAya. viSaya- " sid viSayakRta' rUtyAddhi, avadhijJAnI rUpI sarvadravyone jANe che, paNa saghaLA paryAyone na jANe. eka eka paramANunA kyAreka asaMkhya, kyAreka saMkhyAtA paryAyone jANe che. kyAreka jaghanyathI rUpa, rasa, gaMdha, sparza e cAra paryAyone jANe che. paNa eka eka paramANunA anaMta paryAyone jANavA mATe samartha na thAya. jo badhAya paryAyone jANe to te kevaLI ja banI jAya. kAraNa ke "je ekane jANe che te sarvane jANe che" evuM Agama che. AthI avadhijJAnanI viSayavyavasthA asarvaparyAyo (keTalAka paryAyo) che. mana:paryAyajJAnanI viSayavyavasthA e pramANe nathI. ene kahe che - " tattama mana:paryAyI" ti, mana:paryAyajJAnanI viSayavyavasthA avadhijJAnI vaDe jaNAyelA dravyono anaMtamo bhAga che. mana:paryAyajJAnI manovargaNAnA manarUpe pariNamelA dravyone ja jANe che. te dravyo avadhijJAnanA viSayabhUta dravyonA anaMtamA bhAge che. avadhijJAna-mana paryAyajJAnamAM atIndriyapaNAnI apekSAe samAnatA hovA chatAM vizuddhi AdinI apekSAe bheda che. (1-26) 1. mana:paryavajJAna apramattasaMyatane ja utpanna thAya tethI pramatta sudhInA chano niSedha karyo.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 241 bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM manaHparyAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti / atrocyate- kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate / mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti // (10.1) atrAha- eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- mana:paryAyajJAna kahyuM. have kevaLajJAna zuMcha ?, arthAt // sva35vApuMcha ? uttara- ahIM kahevAya che- mohanA kSayathI ane jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAyanA kSayathI kevaLajJAna thAya che ema dazamA adhyAyamAM kaheze. prazna-A matijJAnAdijJAnomAM kayA jJAnano kayo viSayanibaMdha che? uttara- maha upAya - TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi atrAvasare Aha codaka: 'uktaM manaHparyAyajJAnaM' bhavatA atha tadanantaroddiSTaM kevalajJAnaM kimitikisvarUpamiti praznaH, atrocyate parihAra:-'kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate', taddhi ghAtikarmaNAM kSayAdeva bhavati, asAvapi ca saMvarAt, saMvarazca navame'dhyAye vakSyamANa itikRtvA, ata eva dazamAdhyAyAdisUtramAha-'mohakSayA'dityAdi, moho-mohanIyaM karma tatkSayAt, tathA jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca, kimityAha-'kevala'miti kevalajJAnaM bhavati / 'atrAhe'tyAdi atrAvasare Aha codaka:- eSA miti pUrvoditAnAM matijJAnAdInAM (jJAnAnAM) kaH kasya jJAnasya viSayanibandho-viSayavyApAra iti, atrocyate sUtrakRtA tArtha- 'atrAha' ityAdi, mA avasare prazna 12 prazna 43 che ke, Ape mana:paryAyajJAna kahyuM. have tenA pachI turata uddiSTa(nAmathI jaNAvela) kevaLajJAnanuM svarUpa zuM che? ahIM teno uttara kahevAmAM Ave
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-27 che- kevaLajJAna dazamA adhyAyamAM kahevAze. kevaLajJAna ghAtakarmonA kSayathI ja thAya. ghAtakarmono kSaya saMvarathI thAya. tethI saMvara navamA adhyAyamAM kahevAze. AthI ja dazamA adhyAyanA prathama sUtrane kahe che modakSayA" phatyAdri, moha eTale mohanIyakarma. tenA kSayathI ane jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAyanA kSayathI kevalajJAna thAya che. "trAI phatyAdi, A avasare praznakAra prazna kare che ke pUrvokta matijJAna AdimAM kayA jJAnano kayo viSayanibaMdha che?=kayA jJAnano kayo viSaya che? arthAt kayuM jJAna keTaluM jANI zake che? ahIM sUtrakAra pratyuttarane kahe che- mati-zrutajJAnano viSayamtishrutyornibndhH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // sUtrArtha-mati-zruta jJAnano viSaya sarvadravyo ane keTalAka paryAyo che. (1-27) bhASyaM- matijJAnazrutajJAnayoviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH II-raNA. bhASyArtha- matijJAna ane zrutajJAnano viSayavyApAra sarvadravyomAM ane keTalAka paryAyomAM hoya che. te be jJAnathI sarva dravyone jANe che paNa sarvaparyAyothI sahita nathI jANato, arthAt sarvadravyone sarvaparyAyothI sahita nathI jANato. (1-27) TIkA- asya samudAyArthaH prakaTaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAraH, prakRtaM jJAnamityevamAha-'matijJAnazrutajJAnayoH' uktasvarUpayorviSayanibandho-viSayavyApAro bhavati, kvetyAha-'sarvadravyeSu' dharmAstikAyAdiSu, 'asarvaparyAyeSvi'tyasampUrNaparyAyeSvityarthaH, paryAyA utpAdAdayaH, etadeva
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-27 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 243 bhAvayati-'tAbhyAM hI'tyAdi, tAbhyAM-matizrutAbhyAM yasmAt sarvANi dravyANi dharmAdIni jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH utpAdAdibhiH, asya bhAvanA-matijJAnI tAvacchRtajJAnopalabdheSu sarvadravyeSu yadA'kSaraparipATImantareNa svabhyastavinyastAni dhyAyati tadA sarvANi jAnAti, na tu sarvAn paryAyAn, alpakAlatvAnmanasazcAzakteriti, evaM zrutagranthAnusAreNApi bhAvanIyam // 1-27 // TIkArtha- A sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- 'jJAna prastuta che. ethI bhASyakAra e pramANe kahe che- matijJAna-zrutajJAnano viSayavyApAra dharmAstikAya Adi sarvadravyomAM ane utpatti Adi keTalAka paryAyomAM thAya che, arthAt mati-zrutajJAnathI sarvadravyo ane keTalAka paryAyo (sarva nahi, kiMtu keTalAka paryAyo) jANI zakAya che. Ane ja bhASyakAra vicAre che- "tAmya di rutyakAraNa ke mati-zruta vaDe dharmAstikAya Adi sarvadravyone jIva jANe che. paNa te dravyonA utpatti Adi sarvaparyAyone nathI jANato. Ano bhAvArtha A che- matijJAnI, zrutajJAnathI upalabdha(=jANelAM) sarvadravyomAM jyAre akSaraparipATI vinA(zrutanI sahAya vinA) sArI rIte abhyasta viSayonuM ciMtana kare che tyAre te sarvadravyone jANe che, paNa saghaLA paryAyone jANato nathI. (keTalAka ja paryAyone jANe che.) kAraNa ke indriyono viSaya alpakAlIna che ane manamAM eTalI zakti nathI ke jethI sarvaparyAyone jANI zake. e pramANe zratagraMthAnusAra thatAM ciMtanamAM paNa vicAravuM. (1-27) TIkAvataraNikA- avdhevissynibndhnmaah1. mULa sUtramAM mati-zruta evo prayoga che. temAM jJAna zabda nathI, bhASyakAre matijJAna zrutajJAna ema jJAna zabdano prayoga karyo che. AnA saMdarbhamAM TIkAkAre jJAna prastuta che ityAdi kahyuM che. -- - 2. vinyasta zabdano zabdArtha mUkela, thApela ke goThavela evo che. bhAvArtha to anuvAdamAM lakhyA mujaba che. -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-28 TIkAvataraNikArtha- avadhijJAnanA viSayavyApArane sUtrakAra kahe che- avadhijJAnano viSayaruupissvvdheH // 1-28 // sUtrArtha- avadhijJAnano viSaya (keTalAka paryAyothI yukta) rUpIdravyo cha. (1-28) bhASyaM- rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati asarvaparyAyeSu / suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // 1-28 // bhASyArtha- avadhijJAnano viSayavyApAra rUpI ja sarvadravyomAM ane keTalAka paryAyomAM hoya che. vizuddha paNa avadhijJAnI rUpI ja dravyone jANe che. te rUpIdravyone paNa sarvaparyAyothI (sarvaparyAyothI sahita) jANato nathI. (1-28) TIkA- rUpiSu dravyeSvavadhernibandhaH iti sUtrapiNDArthaH / enameva prakaTayannAha bhASyakAraH 'rUpiSveve'tyAdi rUpiSveve'ti mUrteSvetyarthaH, dravyeSu-pudgaladravyeSu skandhAdiSu avadhijJAnasyoktalakSaNasya viSayanibandho-viSayavyApAro bhavati sarveSu, asarvaparyAyeSu, mA bhUt paramAvadheranyo'pi prakAra ityAzaGkApohAyAha-'suvizuddhenApI'tyAdi, suvizuddhanApyavadhijJAnena, paramaprakarSaprAptenApItyarthaH, rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte skandhAdIni, tAnyapi na sarvaiH paryAyairatItAnAgatairutpAdAdibhiriti // 1-28 // TIkArtha- avadhijJAnano viSaya rUpI dravyo che ema sUtrano samudita martha che. sAne 4 spaSTa 42di mAdhya24 cha- "rUpiSveva" ityAdi, avadhijJAnanuM lakSaNa pUrve (prathama adhyAyanA 9mA sUtramAM) kahyuM che. avadhijJAnano viSayavyApAra skaMdha vagere sarva rUpI ja dravyomAM thAya che, sarvapayAyoma thatI nathI. (324138 paryAyoma thAya che.)
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya 245 paramAvadhijJAnano bIjo paNa prakAra na thAo, arthAt avadhijJAnathI paramAvavijJAna kadAca bhinna haze evI AzaMkAne dUra karavA kahe che"suvizuddhanA" rUtyAdi, suvizuddha-parama prakarSane pAmelA avadhijJAnathI avadhijJAnI aMdha vagere rUpI ja dravyone jANe che, rUpIdravyonA paNa atIta ane anAgata evA utpAda Adi sarvaparyAyone jANI zake nahi. (1-28). TIkAvataraNikA- mnHpryaaynibndhnmaahTIkAvataraNitArtha- mana:paryAyanA viSayane kahe che- mana:paryAyajJAnano viSayatdnntbhaage manaHparyAyasya // 1-29 // sUtrArtha-manA paryAyajJAnano viSaya avadhijJAnanA viSayano anaMtamo bhAga che. (1-29) bhASyaM- yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSayanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // 1-29 // bhASyArtha- avadhijJAnI je(=jeTalA) rUpIdravyone jANe che tenAthI anaMtamA bhAgamAM mana:paryAyajJAnIno viSayavyApAra hoya che. avadhijJAnanA viSayanA anaMtamA bhAgane mana paryAyajJAnI jANe che tathA manuSyakSetranA paryAyane pAmelA evA apragaTa mAnasika vicAra saMbaMdhI rUpIdravyone adhika vizuddha jANe che. (1-29). TIkA- avadhijJAnaviSayAnantabhAge manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha bhASyakAra:-'yAnI'tyAdinA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2496 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-29 yAni rUpANi dravyANi skandhAdInyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAgeteSAmavadhijJAnadRSTAnAM yo'nantabhAgastasmin manaHparyAyasya-uktarUpasya viSayanibandho bhavatIti / vizeSAbhidhAnAyaitadeva spaSTayannAha'avadhijJAne 'tyAdi, avadhijJAnaviSayasya sakalapudgalarAzeH anantabhAgaM stokapudgalarUpaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, kimuktaM bhavati ? rUpidravyANi mUrttAnItyarthaH, tAnyapi na yAni kAnicit kintu 'manorahasyavicAragatAnI' tyatra manaH- anindriyaM prativiziSTapudgalapracitaM cetaH parigRhyate tadeva rahasyam - aprakAzarUpaM tasmin vicAro - vicAraNA, kathamayaM padArtho vyavasthitaH ityevaMrUpA, tatra gatAni - praviSTAni jIvena cintyamAnAnItiyAvat, tAnyapi na sarvalokavarttIni, kintu mAnuSakSetraparyApannAnIti, mAnuSakSetraM mAnuSottarArddhatRtIyadvIpasamudrapramANaM tatra paryApannAni-vyavasthitAni 'vizuddhatarANi ce'tyavadhijJAnijJeyebhyaH sakAzAdbahutaraparyAyANi jAnIta iti // 1-29 // TIkArtha-- avadhijJAnanA anaMtamA bhAge mana:paryAyajJAnano viSaya vyApAra che e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra 'yAni' ityAdi thI 'he che- avadhijJAnI sTuMdha vagere ke 3pIdravyone bhae che, avadhijJAnathI jovAyelA te dravyono je anaMtamo bhAga che te anaMtamA bhAgamAM mana:paryAyano viSayavyApAra thAya che. manaHparyAyanuM svarUpa pUrve (A adhyAyanA 9mA sUtramAM) kahyuM che. vizeSa kahevA mATe khAne 4 spaSTa 'ratA bhASyAra uhe che - " avadhijJAna" ityAdi, avadhijJAnano viSaya sarvapudgalasamUha che. manaHparyAyajJAnI sarvapudgala samUhanA anaMtamA lAgane bhane che. anaMtamo bhAga (jahu 4) alppudgala rUpa che. ahIM bhAvArtha A che- manaHparyAyajJAnI rUpIdravyone jue che, rUpIdravyomAM paNa game te rUpIdravyone nahi, kiMtu manorahasyavicAragatAni mano vargazAnA viziSTa puchgalothI rathita mana ke je aprakAza rUpa che, (sAmAnya mANaso tene joi zakatA nathI) tevA manamAM thatI A padArtha kevI rIte rahelo che evI vicAraNAmAM praviSTa
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-30 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 dravyone, arthAt jIva vaDe ciMtavAtA dravyone jANe che. jIva vaDe ciMtavAtA dravyo paNa sarvalokamAM rahelA nahi, kiMtu mAnuSottara parvata sudhInA aDhI dvIpa-samudra pramANa kSetramAM rahelA dravyone jue che. e dravyone avadhijJAnInA zeya dravyothI adhika vizuddha-ghaNA paryAyavALA jANe che, arthAt adhika spaSTa jANe che. 247 tAtparyArtha-- vizuddha avadhijJAnI paNa mananA vicArone jANI zake che. Ama chatAM vizuddha avadhijJAnI paNa mananA vicArone mana:paryAyajJAnI jeTalI sUkSmatAthI jANI zake che teTalI sUkSmatAthI jANI zake nahi. (1-29) TIkAvataraNikA - kevalajJAnasya nibandhamAha - TIkAvataraNikArtha- kevaLajJAnanA viSayane kahe che-- kevaLajJAnano viSaya-- sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 1-30 // I sUtrArtha- kevaLajJAnano viSaya sarvadravyo ane sarvaparyAyo che. (1-30) bhASyaM - sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM sambhinnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiJcidanyajjJeyamasti // kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokaalokviSaya(yaM nirAvara)manantaparyAyamityartha: 5-30nA bhASyArtha kevaLajJAnano viSayavyApAra sarvadravyomAM ane sarvaparyAyomAM hoya che. kevaLajJAna sarvabhAvane grahaNa karanAruM ane saMpUrNa loka, alokanA viSayavALuM che, arthAt saMpUrNa lokane ane alokane jANe che. AnAthI (kevaLajJAnathI) zreSTha koi jJAna nathI ane kevaLajJAnanA viSayathI adhika anya koi jJeya (jANavA yogya) nathI. kevaLa eTale paripUrNa, samagra, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarvabhAvane jANanAruM, lokAlokanA viSayavALuM, AvaraNathI rahita ane anaMtaparyAyavALuM che. (1-30)
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-30 TIkA-sarvadravyaparyAyeSu kevala(sya)viSayanibandhaH anantajJeyaviSayametaditi sUtrasamudAyArthaH / enameva prakaTayannAha bhASyakAra:-'sarvadravyeSu' dharmAdiSu sarvaparyAyeSu cotpAdAdiSu kevalajJAnasya viSayanibandhogocaravyApAro bhavati, kathametadevamityAha-'taddhI'tyAdinA tat kevalajJAnaM yasmAt sarvabhAvagrAhakaM bhUtabhava(dbhAvibhAva)grAhakaM, mA bhUdupacArato loka evetyAha-'saMbhinnalokAlokaviSayaM' saMbhinnau-sampUrNau svaparaparyAyopetau lokAloko dharmAdisamanvitAsamanvitAkAzarUpau viSayogocaro yasya tat tathA, jJAnaprakarSatAmasyAha-'nAtaHparaM jJAnamasti' ataHkevalajJAnAt paraM-pradhAnataraM jJAnaM nAsti, anenAprakAzitaM jJeyaM tarhi paraM bhaviSyatItyAzajhyAha-'na ce'tyAdi, na ca kevalajJAnaviSayAt paraM duravabodhaM sUkSmatayA pradhAnataraM kiJcid-anyad jJeyamasti, SaSThAstikAyAdi, anyabhAvavaikalyenetarAbhAvarUpatayA paJcAnAmeva pratIteriti / kevalasyaiva paryAyAnAha-'kevala'mityAdinA, tatra kevalamekam anyajJAnAsamparkAt, paripUrNa-sarvataH sakalakhaNDazo bhavanAt, samagram-anyajJAnAdhikasarvaviSayagrahaNAt, asAdhAraNaM matyAdibhiratulyaM kSAyikatvAt, nirapekSamAlokAdyaparatantramuttamabodhatvAt, vizuddham-ekAntavimalaM sakalAvaraNavigamAt, sarvabhAvakhyApakaM dharmAdiparyAyaprarUpakaM, tatastathAvidhadezanAbhAvAt, lokAlokaviSayaM-sarvavastvAlambanaM, nirAvaraNaMsarvajJAtmasvabhAvatvAt, anantaparyAyam-anantapariNAmaM, jJeyAnantatvAdityarthaH, ityetat paryAyazabdAbhidhAyakamiti // 1-30 // TIkArtha kevaLajJAnano viSayavyApAra sarvadravya-sarvaparyAyomAM che. kevaLajJAnano viSaya anaMta zeya padArtho che. A pramANe sUtrano samudita martha cha. sAviSayane 4 spaSTa 42ta bhaassy|2 5 cha- sarvadravyeSu= dharmAstikAya Adi sarvadravyomAM ane utpAda Adi sarvaparyAyomAM kevaLajJAnano viSayavyApAra thAya che.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-30 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 249 kevaLajJAnano viSaya sarvadravyomAM ane sarvaparyAyomAM kevI rIte che evA praznanA uttarane "ddhi rUtyAti thI kahe che. kAraNa ke kevaLajJAna bhUtakALanA, vartamAnakALanA ane bhaviSyakALanA ema traNe kALanA bhAvonuM grAhaka che. sarvazabdathI upacArathI loka ja na samajAya ethI kahe che- "mannatAno viSaya" dharmAstikAya AdithI yukta, svapara paryAyothI yukta saMpUrNa loka ane dharmAstikAya AdithI rahita aloka kevaLajJAnano viSaya che. kevaLajJAnanI sarvajJAnamAM utkRSTatAne kahe chenAta:54 jJAnati kevaLajJAnathI zreSTha anya koI jJAna nathI. to pachI kevaLajJAnathI aprakAzita bIjuM zeya haze evI AzaMkA karIne kahe che " rUtyAti, kevaLajJAnano viSaya na hoya tevI durrIya ane sUkSma bIjI koI vastu nathI. jemake cha astikAya nathI. kemake kevalajJAnano viSaya na hoya tevA anya koI padArtho na hovAthI pAMca ja astikAyanI pratIti thAya che. kevaLajJAnanA paryAya zabdone kahe che- kevaLa, paripUrNa, samagra, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarvabhAvazApaka, lokAlokaviSaya, nirAvaraNa ane anaMtaparyAya A badhA zabdo kevaLajJAnanA ekArthaka che. kevaLa- kevaLa eTale eka. kevaLajJAna ekaluM ja hoya che. kema ke kevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM anya koI jJAnano saMbaMdha hoto nathI. paripUrNa- kevaLajJAna badhI rIte saMpUrNa che. kemake khaMDazaH hotuM nathI, arthAta pahelAMthI ja saMpUrNa ja utpanna thAya che. pahelAM thoDuM utpanna thAya, pachI vadhatuM jAya, ane aMte saMpUrNa thAya ema khaMDaza vadhatuM vadhatuM saMpUrNa thatuM nathI. samagra- anyajJAnothI adhika che. sarva viSayone grahaNa karavAvALuM hovAthI kevaLajJAna samagra che. asAdhAraNa- kSAyika hovAthI matijJAna Adi jJAnonI tulya na hovAthI kevaLajJAna asAdhAraNa che.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-30 nirapekSa uttamabodha svarUpa hovAnA kAraNe sUrya AdinA prakAzanI apekSAthI rahita hovAthI kevaLajJAna nirapekSa che. vizuddha- saghaLA AvaraNo dUra thavAthI kevaLajJAna ekAMte nirmala che. sarvabhAvazApaka- kevaLajJAna dharmAstikAya Adi sarvadravyonI ane tenA paryAyonI prarUpaNA karanAra che. kemake kevaLajJAnathI tevA prakAranI( dharmAstikAya Adine prakAzita karanArI) dezanA thAya che. lokAlokaviSaya- loka-alokamAM rahelI sarva vastuone viSaya karavAthI kevaLajJAna lokAloka viSaya che. nirAvaraNa- (sarva AvaraNono kSaya thavAnA kAraNe) sarva vastuone jANavAnA svabhAvavALuM hovAnA kAraNe nirAvaraNa che. anaMtaparyAya- zeya anaMta hovAnA kAraNe kevaLajJAna anaMtaparyAyavALuM anaMtapariNAmavALuM che. A badhA zabdo kevaLajJAnanA paryAyavAcI zabdo che. (1-30) bhASyAvataraNikA- atrAha- eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmiJjIve kati bhavantIti / atrocyate bhASyAvataraNikAA- eka jIvamAM ekI sAthe A matijJAna vageremAMthI keTalA jJAna hoya? tene batAve che TIkAvataraNikA- sUtrAntaraprastAvagrantha atrAhetyAdiH, 'atrAhe'ti pUrvavat, 'eSAm'-anantaraprapaJcakhyApitAnAM 'matijJAnAdInAM' paJcAnAM 'yugapadekasmin' kAle ekasmin 'jIve' pramAtari 'kati bhavantIti' prazna:, 'matrocyate" rUti nirvavanopanyAsa: . TIkAvataraNikAW- "gaDhAda rUlyati, anya sUtranI prastAvanA mATeno graMtha che. trIdano artha pUrvavata che, arthAt praznakAra prazna kare che evo artha che. hamaNAM ja vistArathI prakAzita karelA matijJAna Adi pAMca jJAnomAMthI eka kALe pramAtA( yathArtha jJAna karanAra) eka jIvamAM keTalA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 251 jJAno hoya evo prazna che. "ahIM kahevAya che" evo ullekha pratyuttara ApavA saMbaMdhI che, arthAt ahIM pratyuttara kahevAya che eka jIvane ekI sAthe cAra jJAna hoyaekaadiini bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthya: // 1-31 // sUtrArtha- eka jIvane ekI sAthe eka, be, traNa ke cAra jJAna hoI . (1-31) bhASyaM- eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmiJjIve A caturthyaH / kasmiMzcijjIve matyAdInAmekaM bhavati / kasmiMzcijjIve dve bhavataH / kasmiMzcittrINi bhavanti / kasmiMzciccatvAri bhavanti / zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAdvA na veti / atrAha- atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati neti / atrocyate- kecidAcAryA vyAcakSate / nAbhAvaH, kintu tadabhibhUtatvAdakiJcitkarANi bhavantIndriyavat / yathA vA vyabhre nabhasi Aditye udite bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakiJcitkarANi bhavanti tadvaditi / kecidapyAhuH / apAyasadvyatayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam, avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnnaitAni kevalinaH santIti // kiJcAnyat / matijJAnAdiSu caturpu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati // kiJcAnyat / kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva kevalaM / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti // 1-31 // bhASyArtha- matijJAna Adi prathamathI AraMbhI cAra sudhI ekI sAthe 1. ma AGavadhau (siddhahemazabdAnuzAsana 2-2-70) sUtrathI pAyabhI vimati mAvI cha.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2para zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-31 eka jIvamAM bhAjya che eTale ke vikalpa karavA yogya che. te A pramANekoIka jIvamAM eka jJAna hoya che, koika jIvamAM be jJAna hoya che, koika jIvamAM traNa jJAna hoya che, koIka jIvamAM cAra jJAna hoya che. zrutajJAna to avazya matijJAnanI sAthe hoya che. kemake zrutajJAna matijJAnapUrvaka hoya che. jene matijJAna hoya tene zrutajJAna hoya ke na paNa hoya. prazna- kevaLajJAna hoya tyAre pUrvanA matijJAna vagere jJAno hoya ke na hoya ? uttara- A vize keTalAka AcAryo kahe che ke- kevaLajJAna hoya tyAre A cAra jJAnano abhAva nathI hoto, kiMtu kevaLajJAnathI parAbhava pAmI javAnA kAraNe indriyonI jema svakArya karavA samartha banatA nathI. athavA vAdaLa rahita AkAzamAM sUryano udaya thaye chate sUrya atizaya tejasvI hovAnA kAraNe sUryathI parAbhavane pAmelA agni-maNi-candranakSatra vagere tejasvI padArtho prakAza mATe asamartha banI jAya che tenI jema, kevaLajJAna thaye chate mati Adi jJAno potAnuM kArya karavA asamartha banI jAya che. keTalAko kahe che ke apAyasadravyatAnA kAraNe matijJAna che. zrutajJAna matijJAnapUrvaka hoya che. avadhi ane mana:paryAyajJAnano viSaya rUpI dravyo che tethI A cAra jJAno kevalIne hotA nathI. vaLI bIjuM- matijJAnAdi cAra jJAnomAM kramazaH upayoga pravarte che ekI sAthe nahi. kevalajJAna-kevaladarzanavALA kevalIbhagavaMtane to ekI sAthe sarvabhAvone grahaNa karanArA ane nirapekSa evA kevalajJAna ane kevaladarzanamAM pratyeka samaye upayoga pravarte che. vaLI bIjuM- pUrvanA cAra jJAno kSayopazamathI utpanna thAya che jyAre kevaLajJAna kSayathI ja utpanna thAya che tethI kevalajJAnIne zeSajJAna hotA nathI. (1-31)
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-39 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 TIkA - ('ekAdIni' ityAdi) nirvacanasUtraM, prathamAdIni vikalpyAni ekasmin kAle ekasmin prANini catvAri yAvad, AGo'bhividhivAcakAditi sUtrasamudAyArthaH / enamevopadarzayannAha bhASyakAra:- 'eSAM matyAdInAM jJAnAnAM etadvicArAdhikArAt prastutAnAM Adita Arabhya ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmin jIve pramAtari A caturthya ityabhividhAvAG, etadeva spaSTayannAha - 'kasmi~zci' dityAdi kasmi~zcijjIvemanuSyAdau matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAM ekaM bhavati, AdyaM matijJAnameva, etacca kvacinnisargasamyagdarzanasyAnavAptAkSara zruteH nisargataH pravacanamAtRmAtraparijJAnavati dRzyaM, tathA kasmi~zcijjIve dve bhavataH matizrute, ete api samyagdarzanavatyavAptAkSara zrute dRzye, tathA kasmi~zcit trINi bhavanti, matizrutAvadhIni prAktane (dvaye) evAvadhisamutpatteH, tathA kasmi~zciccatvArIti matizrutAvadhimana: paryAyANi, jJAnatrayavati mana: paryAyotpattau, Aha-mati zrutayoryugapallAbha uktaH tat kathaM matijJAnamekaM bhavati ?, ucyate, yugapallAbhe'pi tadupayogayobhinnaprakAratvAt, tadupayogamadhikRtyAnyApUrvakatvAnmatijJAnamevaikaM bhavati, zrutajJAnamapyevaM na kimiti cedityAha - 'zrutajJAnasya tvi'tyAdi, zrutajJAnasya puna:granthAnusAryupayogarUpasya 'matijJAnena' yathoditarUpeNa niyato- nizcitaH 'sahabhAva: ' - ekatravRttiH, kuta ityAha- 'tatpUrvakatvAt' - matijJAnapUrvakatvAditi, etadeva spaSTayati 'yasyetyAdinA yasya jantoH zrutajJAnaM zrutAnusAryasti tasya niyatam - avazyaM matijJAnaM yathoktalakSaNaM sambhavati, yasya punarmatijJAnaM kevalaM nisargasamyagdarzanakAle anavAptAkSara zrutasya tasyaivaMbhUtasya zrutajJAnaM granthAnusAri syAduttarakAlaM paThato na vA anadhIyAnasyetyata ekamuktaM, (atha) cenmatijJAnameva kevalajJAnasya sakalajJeyagrAhiNaH pUrvaiH-pUrvakAlaprAptaiH pUrvasannivezibhirvA matijJAnAdibhizcaturbhiH saha kiM sahabhAvaH sahAvasthAnaM bhavati neti ?, uta 253
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-31 " zeSajJAnAnAmabhAva eveti, atrocyata ityuttaragranthopanyAsaH, 'kecidi' tyAdi, vipratipattiriti keSAJcinmatopanyAsaH, kecidRjumatayaH AcAryAH-sUrayo vyAcakSate atra, kimityAha - nAbhAvaH zeSajJAnAnAM, sata: sarvathA asattA'yogAt, samu (satsu) sukhAderapyasattvaprasaGgAt, kintu abhibhUtatvAttiraskRtatvAt kevalena akiJcitkarANi bhavanti, svaprayojanAsamarthAnItyarthaH, dRSTAntamAha - 'indriyavat' yathendriyamakiJcitkaraM cakSurAdi kevalinaH sarvAtmanA kevalenaiva tadviSayadarzanAt tadvaditi, ziSyavyutpattaye nidarzanAntaramAha-'yathA ve 'tyAdi, yathA vA-yena vA prakAreNa etat sthitaM loke, kimityAha - 'vyabhre nabhasi' vigatAbhre AkAze Aditye udite sati, kiM viziSTe ityAha- 'bhUritejasi ' prabhUtodyote, kimityAhabhUritejastvAdeva kAraNAt AdityenAbhibhUtAni tirohitasvasAmarthyAni, kAnItyAha- anyatejAMsi - anyAni ca tAni tejAMsi ca anyatejAMsi, tejaso'bhedAttejomayAni dravyANyeva gRhyante, tathA cAha - 'jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni ' jvalana:- arciH maNiH - sUryakAntacandrakAntAdiH candraH-zazI nakSatraM-azvinyAdi, prabhRtizabdAttArakAdiparigrahaH, etAni prakAzanam - udyotanaM pratyakiJcitkarANi bhavanti, te (tAni na ) kiJcihiravasthitaM prakAzayanti, hataprabhAvatvAt, 'tadvadi'ti tena prakAreNa kevala bhAsvatA bhUritejasA''krAntAni na viSayaprakAzanaM prati vyApriyante matyAdIni, atraiva matAntaramAha- 'kecidapyAhu' rityAdinA, anye punarbuvate'apAye 'tyAdi, yuktigranthAnnaitAni matyAdIni kevalinaH santi, tatrApAyasaddravyatayeti pUrvavat, anena prakAreNa na matijJAnaM, zrotrAdIndriyopalabdhehitArthanizcayarUpaM na tadabhAvAt tatpUrvakaM matijJAnapUrvakaM zrutajJAnamuktalakSaNaM na, avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca yathoktasvarUpe rUpidravyaviSayaniyamagocare, ata ete api na, sakalavastuviSayatvAt kevalasya, yasmAdevaM tasmAnnaitAni sarvANyeva kevalinaH sataH pravRttakSAyikAlokasya 254 --
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra- 31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 255 santIti, upapattyantaramupanyasyannAha - 'kiJcAnyadityAdi, idaM vA yadatra kSUNaM matijJAnAdiSu caturSu manaHparyAyajJAnAnteSu paryAyeNa krameNopayogaHsvaviSayagrahaNavyApAro bhavati, na yugapad - ekasminneva kAle matyAdInAmanyatamenopayuktasya zrutAdyanyatamopayogAbhAvAt, anyopayogAsaMkIrNa upayogo bhavatItyarthaH, 'saMbhinne 'tyAdi, saMbhinne- sarvaparyAyagrAhake jJAnadarzane - vizeSasAmAnyaviSaye yasya sa tathA tasya punarbhagavataH samagraizvaryAdiyuktasya 'kevalinaH' paramajJAninaH kimityAha - 'yugapad' akrameNa, kimityAha - 'sarvabhAvagrAhake' paJcAstikAyagrAhake, etadeva vizeSyate - 'nirapekSe' jJeyaM muktvA'nyApekSArahite, kasminnityAha'kevalajJAne kevaladarzane ca' itaretarAnuviddhavizeSasAmAnyagrAhiNi kSAyikabodha ityarthaH, 'anusamayaM upayogo bhavatI 'ti anugataH-avyavahitaH samayaH-atyanto'vibhAgaH kAlo yatra kAlasantAne so'nusamayastaM, pratisamayamityarthaH, upayoga:- svaviSayagrahaNavyApAro bhavati, tataH sadA kevalopayogadvayabhAvAt anyopayogAsaMkIrNopayogarUpalakSaNamatyAdijJAnAbhAva ityabhiprAya: / 'kiJcAnyadi' tyupapattyantaramAlambate 'kSayopazame'tyAdi, kSayopazamAdudbhUtAni catvAri jJAnAni pUrvANi matizrutAvadhimanaHparyAyalakSaNAni, kSayAdeva svAvaraNasya kevalaM bhavati, kSaye ca kSayopazamAbhAva ityabhiprAyo, nigamayannAha - ' tasmAdi' tyAdi, tasmAt kSayopazamAbhAvAt na kevalino bhagavataH zeSANi kevalAt jJAnAni matyAdIni santIti // 1-31 // , TIDArtha- 'ekAdIni' ityAdi, sUtra pratyuttara sUtra che. prathama vagere jJAno vikalpa karavA yogya che. eka kALe eka jIvamAM cAra jJAna sudhI hoi zake che. kema ke Ak avyaya abhividhi' vAcaka che. A pramANe 1. A zabhanA bharyAhA jane abhividhi sevA je artha che. temAM maryAdA bheTale ve zabdane A lAgelo hoya te na AvechUTI jAya. abhividhi eTale jene A lAgelo hoya te paNa Ave. Thebhe ApATaliputrAd vRSTo meghaH ahIM bhe 'khA' avyayano bharyAA artha uravAmAM Ave to
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-31 sUtrano samudita artha che. A ja arthane batAvatA bhASyakAra kahe chejJAnanI vicAraNAno adhikAra cAlato hovAthI prastuta matijJAna AdimAMthI prathamathI zarU karIne cAra sudhI pramAtA eka jIvamAM ekI sAthe cAra jJAna hoya che. Ane ja spaSTa karatA bhASyakAra kahe che- mizra phatyAti, manuSya vagere koIka jIvamAM pAMcamAMthI eka jJAna hoya che, arthAt paheluM matijJAna ja hoya che. A jJAna jeNe akSarazrutanuM jJAna prApta karyuM nathI tevA nisarga samyagdarzanavALA ane nisargathI mAtra pravacanamAtAnA jJAnavALA jIvamAM jANavuM. tathA koIka jIvamAM mati-zruta e be jJAna hoya. A be jJAna paNa jeNe akSarazrutanuM jJAna prApta karyuM che tevA samyagdaSTi jIvamAM hoya. tathA koIka jIvamAM mati-zruta-avadhi e traNa jJAna hoya. avadhijJAna utpanna thavAthI pUrvanA be jJAna sahita mati-zruta-avadhi ema traNa jJAna hoya. (athavA mati-zruta-mana:paryava e traNa jJAna hoya.) koIka jIvamAM mati-zruta-avadhi-mana:paryAya ema cAra jJAna hoya. traNa jJAnavALA jIvane mana:paryAya jJAna utpanna thatAM cAra thAya. prazna-mati-zrutano ekI sAthe lAbha (kRtaM tipUrva61-20sUtramAM) kahyo che. tethI matijJAna ekaluM kevI rIte hoya? uttara- mati-zrutano lAbha ekI sAthe thato hovA chatAM temanA upayogano prakAra bhinna hovAthI temanA upayogane AzrayIne matijJAna zrutapUrvaka na hovAthI matijJAna ja ekaluM hoya che. pATaliputra sudhI varasAda varasyo, arthAtu pATaliputranI hada sudhI varasAda varasyo, paNa pATaliputramAM na varasyo. have jo abhividhi artha karavAmAM Ave to pATaliputramAM paNa varasAda varasyo evo artha thAya. prastutamAM Avaturtha: zabdamAM rahelA mA avyayano abhividhi artha hovAthI cAra paNa AvI jAya. AthI ekI sAthe cAra jJAna hoI zake evo artha thAya. paNa jo maryAdA artha karavAmAM Ave to cAra chUTI jAya. ekI sAthe traNa jJAna hoI zake evo artha thAya.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 prazna-- zrutajJAna paNa ekaluM kema na hoya ? ja uttara- zrutagraMthonA anusAre jeno upayoga thAya che tevuM zrutajJAna avazya matijJAnanI sAthe ja hoya che. kAraNa ke zrutajJAna matijJAnapUrvaka ja hoya che. A ja viSayane yasya phatyAdri thI spaSTa kare che. je jIvane zrutAnusArI zrutajJAna che tene avazya yathoktalakSaNavALuM matijJAna hoya. je jIvane nisarga samyagdarzanakALe akSarazruta prApta thayuM nathI te jIva jo pachIthI zrutagraMthAnusArI zrutajJAna bhaNe to zrutajJAna hoya, na bhaNe to na hoya. AthI matijJAna ekaluM hoya ema kahyuM che. kevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM anya jJAnonI sattA aMge matAMtaro zaMkA-- sarva zeyanA grAhaka kevalajJAnano 'pUrvanA matijJAna Adi cAra jJAnonI sAthe avasthAna che ke nahi ? athavA to kevaLajJAna hoya tyAre anya cAra jJAnano abhAva ja hoya che ? 257 samAdhAna- AmAM vivAda che. saraLamativALA koi AcAryo kahe che ke, anya jJAnono abhAva thato nathI. kemake je sat hoya tenuM sarvathA asattva na thai jAya, arthAt sat sarvathA asat na bane. jo sat sarvathA asat thAya to sat svarUpa sukhAdinA paNa abhAvano prasaMga Ave. kevaLajJAna hoya tyAre cAra jJAna hoya kharA, paNa abhibhUta= hataprabhAvavALA thaI jatA hovAthI potAnuM kArya ka2vA samartha banatA nathI. kevaLIbhagavaMtanI cakSu Adi indriyo potAnuM kArya karavA samartha banatI nathI. kemake kevaLajJAnathI ja badhI ja rIte indriyonA viSayo dekhAya che. tevI rIte anya cAra jJAna paNa kevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM potAnuM kArya karavA samartha banatA nathI. 1. bhASyanA pUrve:-padano artha A pramANe che- pUrve:=pUrvAlAe:=kevaLajJAnanI pUrvakALamAM prApta thanArA athavA pUrvasannivezimi+=kramamAM kevaLajJAnanI pUrve jemano ullekha karavAmAM Ave che tevA maMti-zruta-avadhi-manaHparyAyajJAna.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-31 ziSyane vizeSa bodha pamADavA mATe bIjuM daSTAMta kahe che- "yathA vA" rUtyAdi, jevI rIte vAdaLa rahita AkAzamAM atyaMta tejasvI sUryano udaya thaye chate sUrya atyaMta tejasvI hovAthI ja anya agni, sUryakAMta-caMdrakAMta vagere maNi, caMdra, nakSatra ane tArA vagere tejomaya vastuonuM sAmarthya sUryathI aMtardhAna (adazya) thaI jAya che. tethI te vastuo prakAza karavA mATe samartha banatI nathI. te vastuo hataprabhAvavALI thaI javAthI bahAra rahelI koI vastune prakAzita karatI nathI. tevI rIte atyaMta tejasvI kevaLajJAna rUpa sUryathI AkrAMta karAyelA mati Adi jJAno svaviSayanuM prakAzana karavA mATe vyApAra karatA nathI. ahIM ja "vihu." ityAdithI matAMtarane kahe che- bIjAo kahe che ke, yuktivALA graMthonA AdhAre kevaLIne mati Adi jJAno na hoya. temAM mayadravyatA no artha pUrvavat (a.1 sU.11mAM jaNAvyA pramANe) che. matijJAna apAyasadravyanI vidyamAnatAmAM thatuM hovAthI kevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM na hoya. matijJAna zrotrendriya AdithI upalabdhatathA Ihita padArthanA nizcayarUpa che. AvuM matijJAnakevaLajJAnanI vidyamAnatAmAM na hoya. matijJAna nahovAthI matijJAnapUrvaka thatuM zrutajJAna paNa na hoya. zrutajJAnanuM lakSaNa pUrve (a.1 sU.9mAM) jaNAvyuM che. avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna niyama rUpI dravyone jANe che. AthI A be jJAna paNa na hoya. kemake kevaLajJAna saghaLI vastuone jANe che. tethI kSAyikajJAnavALA kevaLIne A badhA ya jJAno na hoya. A viSe bIjI yuktino ullekha karatA bhASyakAra kahe che"zciA" rUtyAdi, vaLI ahIM A prasiddha che ke matijJAnathI prAraMbhI manaHparyAyajJAna sudhInA cAra jJAnomAM kramathI upayoga thAya che, eka ja kALamAM ekI sAthe upayoga na thAya. upayoga eTale potAnA viSayane jANavAno vyApAra. kemake mati Adi koI ekamAM upayogavALAne te
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 259 samaye zrata vagere anyano upayoga hoto nathI, arthAt anya upayoganI sAthe nahi bhaLelo upayoga hoya che. panna" pharyAddhi, saMbhinna jJAna-darzanavALA bhagavAna kevaLIne ekI sAthe sarvabhAvagrAhaka ane nirapekSa evA kevaLajJAnamAM ane kevaLadarzanamAM anusamaya upayoga hoya che. saMbhinna sarvaparyAyonA grAhaka (jJAtA). jJAna-vizeSaviSayavALuM darzana sAmAnya viSayavALuM bhagavAna=saMpUrNa aizvaryAdithI yukta. kevaLI=paramajJAnI. ekIsAthe=krama vinA. sarvabhAvagrAhaka= paMcAstikAyanA grAhaka. nirapekSatrazeya sivAya anya vastunI apekSAthI rahita. kevaLajJAna ane kevaLadarzana paraspara saMkaLAyelA evA vizeSa ane sAmAnyane grahaNa kare che, arthAt kSAyika bodha svarUpa che. anusamaya- anu eTale anugata, arthAt vyavadhAnathI rahita. samaya eTale jeno vibhAga na thaI zake tevo aMtima kALa. je kALa pravAhamAM vyavadhAnathI rahita ane vibhAgathI rahita hoya te anusamaya, arthAt pratyeka samaya. upayoga- potAnA viSayane grahaNa karavAno vyApAra. kevaLIne pratisamaya sadA kevaLajJAna ane kevaLadarzana e be upayoga hovAthI anya upayogathI asaMkirNa--amizrita upayogavALA mati Adi jJAnano abhAva che. zI" ti, anya yuktinuM AlaMbana le che, "yopazama" phatyAti, pUrvanA mati, zruta, avadhi, mana:paryAya e cAra jJAna kSayopazamathI utpanna thAya che. kevaLajJAna svAvaraNanA kSayathI ja pragaTa thAya che. kSayamAM kSayopazama na hoya evo abhiprAya che. upasaMhAra karatA 1. ahIM bhAvArtha A che- matyAdi cAra jJAnamAMthI koI eka jJAnano upayoga hoya tyAre anya traNa jJAnano upayoga na hoya. matijJAnano upayoga hoya tyAre zrutAdi jJAnano upayoga na hoya. zrutajJAnano upayoga hoya tyAre atyAdi jJAnano upayoga na hoya. mATe ahIM TIkAmAM kacopayo. saMpiyo... ityAdi lakhyuM che.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-32 bhaassy|24 cha - "tasmAd" ityAdi, kSayamA kSayopazama na hovAthI kevaLIbhagavaMtane kevaLajJAna sivAya anya mati Adi jJAna na hoya. (1-31) TIkAvataraNikA- evaM matyAdijJAnapaJcakaM pramANaM pradarzya AdyatrayaM sAbhAsaM tadupadarzayannAha TIkAvataraNikArya-A pramANe pramANa svarUpa mati Adi pAMca jJAnane batAvIne prathamanA traNa jJAna pramANAbhAsa che ema batAvatA sUtrakAra 5 chprathamanA traNa jJAna ajJAna paNa hoya"mtishrutaavibhnggaa viparyayazca // 1-32 // sUtrArtha- mati, zruta ane avibhaMga(=avadhi) viparIta eTale ke mAna 59 Doya che. (1-32) bhASyaM- matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamiti / viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH / jJAnaviparyayo'jJAnamiti / atrAha- tadeva jJAnaM tadevAjJAnamiti, nanu chAyAtapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocyate- mithyAdarzanaparigrahAdviparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti / tadyathA- matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / avadhiviparIto vibhaGga ityucyate / atrAha- uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdijJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyAzcendriyanimittAnaviparItAnsparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparzaM sparza iti rasaM rasa iti / evaM zeSAn / tatkathametaditi / atrocyate- teSAM hi viparItametad bhavati // 1-32 // 1. prasiddha sUtra matizrutAvadhayo viparyayazca me che.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-32 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 261 bhASyArtha- matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna viparIta paNa hoya che. viparIta eTale ajJAna. kemake jJAnathI viparIta ajJAna che. prazna- je jJAna hoya te ja ajJAna kevI rIte hoya? A to chAyA ane taDakAnI jema athavA zIta ane uSNanI jema atyaMta viruddha che. uttara- mithyAdarzananA udayane kAraNe A traNa jJAno viparItabhAvane grahaNa karanArA che. tethI jJAnanA phaLane ApatA nathI paNa ajJAnanA phaLane Ape che. te A pramANe- matiajJAna, zrutajJAna ane virbhAgajJAna. viparIta avadhi(jJAna) virbhAgajJAna kahevAya che. prazna- samyagdarzanathI grahaNa karAyelA matyAdijJAna jJAna che anyathA ajJAna ja che ema Ape kahyuM. mithyASTio paNa bhavya ane abhavya hoya che. te baMne prakAranA mithyASTio indriyo nimitta che jemAM evA sparza vagere viSayone aviparIta paNe jANe che ane sparzane sparza kahe che, rasane rasa kahe che e pramANe bIjA viSayone paNa aviparItapaNe kahe che tethI mithyASTinA jJAna ajJAna kema kahevAya? uttara- teonuM jJAna viparIta hoya che. (arthAt teonuM jJAna viSaya pratibhAsa rUpe hoya che paNa AtmapariNati rUpe hotuM nathI tethI viparIta che.) (1-32) TIkA- atrAvadhau vaktavye avibhaGgagrahaNamavadhevibhaGgo viparyaya iti jJApanArthaM, ete trayo jJAnabhedAH ajJAnaM jJAnaM ceti sUtrasamudAyArthaH, enameva prakaTayannAha bhASyakAra: 'matijJAna'mityAdi jJAnaviparyayo'yathArtho'vabodhaH ajJAnamiti, atrAha codaka:-'tadeva'ityAdi, tadeva jJAnaM matyAdi tadevAjJAnaM viparyaya iti, nanvityasUyAyAM, chAyAtapavat zItoSNavacceti nidarzanaM, 'tadatyantaviruddha'miti tat jJAnAdajJAnaM ajJAnAcca jJAnaM parasparaparihAreNAvasthAnAdatyantaviruddhaM, yathA chAyAderAtapAdi, ekasya viruddhadharmadvayasamAropAyogAditi, atrocyate parihAra:-'mithyAdarzane'tyAdi,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-32 mithyAdarzanena tattvArthAzraddhAnarUpeNa parigrahAt-adhyAsAt kAraNAt, kimityAha-'viparItagrAhakatvam' ayathAvastupariccheditvameteSAMmatyAdInAM, tasmAdviparItagrAhakatvAt ajJAnAni bhavanti, mithyAtvalakSaNaudayikabhAvayogAdityarthaH, 'tadyathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, matijJAnamiti jJAnaM mithyAtvodayAdviparItagrAhakaM matyajJAnaM bhavati, evaM zrutAjJAnaM, evaM vibhaGgajJAnamiti, vibhaGgAvayavaM vyAcaSTe-avadheviparIto-mithyAtvodayAdviparItagrAhakaH atIndriyArthaviSayo bodhaH vibhaGga ityucyate zAstra iti, tatazca na tadeva jJAnaM tadevAjJAnam, api tu nimittabhedAt jJAnAjJAnavyavastheti bhAvArthaH / 'atrAhe'tyAdi, atra jJAnetaravibhAga ukte codaka Aha-'uktaM bhavatA' pratipAditaM tvayA, kimityAha-'samyagi'tyAdi, samyagdarzanenatattvArthazraddhAnarUpeNa parigRhItam-adhiSThitaM matyAditrayaM jJAnaM bhavatyaviparItArthagrAhi, anyathA mithyAdarzanaparigRhItamajJAnamevetyayathArthagrAhIti yAvatA mithyAdRSTayo'pi ca laukikAstantrAntarIyAzca ete ca dvividhA ityAha-'bhavyAzcAbhavyAzca' siddhibhavanayogyA bhavyAH ayogyAstvabhavyAH, ete ca 'indriyanimittAn' upalabdhau sparzanAdIndriyApekSAn 'aviparItAn' yathAvasthitAn 'sparzAdInan' sparzarasagandhavarNazabdAn upalabhante svataH upadizanti cAnyebhyaH, kathamityAha-'sparza' zItAdikaM 'sparza' ityevamupalabhante upadizanti ca, tathA rasaM-tiktAdikaM rasa ityevaM, evaM zeSAn-gandharUpazabdAnavaiparItyena, tataH kathametaditi, na bAdhakaM pratyayamantareNa mithyAdRSTijJAnAnAmayathArthagrAhitetyarthaH, atrocyate guruvargeNa, 'teSAM hI'tyAdi teSAM-mithyAdRSTInAM yasmAdviparItametad-adhikRtajJAnaM mithyAtvagrahAvezAdbhavatyato'jJAnameveti // 1-32 // TIkArtha- ahIM sUtramAM avadhi zabdanuM grahaNa karavuM joie, tenA badale avibhaMga zabdanuM grahaNa karyuM te avadhijJAnano viparyaya vibhaMga che ema jaNAvavA mATe che. A traNa jJAnabhedo ajJAna paNa hoya ane
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-32 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 263 jJAna paNa hoya. A pramANe sUtrano samudita artha che. A ja arthane pragaTa karatA bhASyakAra kahe che- "tizInama" rUlyakti, jJAnaviparyaya eTale ayathArtha bodha eTale ke ajJAna. zaMkA-mati Adine jJAna kahevuM ane tene ja ajJAna kahevuM e chAyAAtapa ane zIta-uSNanI jema atyaMta viruddha che. jJAna ane ajJAna paraspara eka-bIjAne choDIne rahetA hovAthI jJAnathI ajJAna ane ajJAnathI jJAna atyaMta viruddha che. eka ja vastumAM paraspara viruddha be dharmono samAropa karavAmAM Avato nathI. samAdhAna- tattvabhUta padArthonI azraddhA rUpa mithyAdarzanathI grahaNa karAyelA hovAthI ane ethI ja viparIta vastunA grAhaka hovAthI ajJAna thAya che, arthAt mithyAtvarUpa audayikabhAvanA saMbaMdhathI traNe ajJAna thAya che. te A pramANe- mithyAtvanA udayathI viparIta vastunuM grAhaka matijJAna ja matiajJAna thAya che. e pramANe zrutajJAna ane virbhAgajJAna viSe paNa jANavuM. vibhaMga evA avayavanuM vyAkhyAna kare che- mithyAtvanA udayathI viparIta vastunA grAhaka atIndriya padArtha saMbaMdhI avadhinA bodhane zAstramAM vibhaMga kahevAmAM Ave che. tethI te jJAna che te ja ajJAna nathI, kiMtu nimittanA bhedathI jJAna ane ajJAna evI vyavasthA che. prathamanA traNa jJAna zA kAraNe ajJAna paNa hoya khatrA rUtyAti, ahIM jJAna-ajJAnanA vibhAgane kahyuM chate praznakAra prazna kare che- tattvabhUta padArthonI zraddhArUpa samyagdarzanathI gRhIta ane ethI ja aviparIta artha grAhaka mati Adi traNa jJAna che, mithyAdarzanathI gRhIta ane ethI ja ayathArtha grAhI mati Adi traNa ajJAna che ema Ape kahyuM. paNa laukiko ane anyadarzanIo ema be prakAranA tathA bhavyo(=muktimAM javA mATe yogya) ane abhavyo (=muktimAM javA mATe ayogya) ema be prakAranA mithyASTio paNa
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-33 indriyanimitta evA sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabdone yathAvasthita pote jANe che ane bIjAone te pramANe upadeza Ape che. zItAdika sparzane A sparza Avo che ema jANe che ane bIjAone kahe che. tikta vagere rasane A rasa Avo che ema jANe che ane bIjAone kahe che. e pramANe gaMdha, rUpa ane zabdone aviparItapaNe jANe che ane bIjAone kahe che. tethI Ape kahelI vAta kevI rIte ghaTe ? bAdhaka jJAna vinA mithyASTionAM jJAna ayathArthagrAhI che ema na kahI zakAya. ahIM guruvarga kahe che- mithyAdaSTi jIvonuM prastuta jJAna mithyAtvarUpa grahanA AvezavALuM hovAthI viparIta che. ethI ajJAna ja che. (1-32) TIkAvataraNikA- tathA cAha suutrkaarHTIkAvataraNitArtha- sUtrakAra te pramANe kahe che- mithyAdRSTinuM jJAna ajJAna kema?sdstorvishessaad yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // sUtrArtha- potAnI mati pramANe artha karavAthI unmattanI jema sa( vidyamAna) padArthanI ane asa(=avidyamAna) padArthanI vizeSatA na samajI zakavAthI mithyASTinuM mati Adi jJAna ajJAna svarUpa che. (1-33) ___ bhASyaM- yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamativiparItagrAhI bhavati / so'zvaM gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti, loSTaM suvarNamiti suvarNaM loSTa iti, loSTaM ca loSTa iti suvarNaM suvarNamiti, tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNa suvarNaM loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // 1-33 // bhASyArtha- karmanA udayathI jenI indriyo ane mati haNAI gayA che evo unmatta puruSa padArthane viparIta grahaNa kare che. jema ke te ane gAya kahe che, gAyane azva kahe che. mATInA DhephAne suvarNa kahe che ane suvarNane 1. indriyanimitta eTale jANavAmAM sparzana Adi indriyonI apekSAvALA.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-33 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 265 mATInuM DhekuM kahe che. te kyAreka mATInA DhephAne mATInuM DhekuM kahe che ane suvarNane suvarNa kahe che. Ama chatAM sAmAnyathI to mATInA DhephAne suvarNa ane suvarNane mATInuM DhekuM ema viparItapaNe jANatA tenuM cokkasa ajJAna ja che. tevI rIte mithyAdarzanathI jenI indriyo ane mati haNAI gaI che mevA mithyaassttin| bhati-zruta-pizAna 59 mana che. (1-33) TIkA- saccAsacca sadasatI, sadvidyamAnaM asadavidyamAnamubhayoH sadasatoravizeSAd-abhedAt, abodhamadhikRtya, ayathAvabodhAdityarthaH, yatrApi yathAbodhAdhyavasAyastatrApi yadRcchopalabdheH-anAlocitopalabdheH unmattavad unmattasyevAjJAnameveti sUtrArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAraH'yathonmatte'tyAdinA, yathonmatto vAyupizAcAdigRhItaH 'karmodayAd' jJAnAvaraNIyAdikarmavipAkAt upahatendriyamatiH smaran, kimityAha'viparItagrAhI bhavati' anyathAvasthitavastuparicchedItyarthaH, ata eva 'so'zva'mityAdi, sa unmattaH azvaM santaM gaurityadhyavasyati-gaurayamityevaM gRhNAti, tathAbhidhAnAt, gAM ca saMtamazvo'yamityadhyavasyati, evaM loSTamRdAtmakaM suvarNamiti, suvarNaM loSTamiti, kadAcilloSTaM ca loSTamityadhyavasyati, evaM suvarNaM ca suvarNamiti, tasyonmattasya evamuktanItyA'vizeSeNa ayathAvabodhena loSTasuvarNe dve api saMmUDhacetanatvAttattvatastulye, gavAzvopalakSaNametat, etAvapi tulyau, cetanAcetaneSu sarvatra saGgraha iti jJApanArthaM udAharaNabahutvaM, tatazca 'loSTa'mityAdi, loSTaM suvarNamityevaM viparItamadhyavasyataH-gRhNataH, kimityAha-niyataM-nizcitaM ajJAnameva, kutsitaM jJAnameva, na jJAnaM bhavati, evaM dRSTAntamabhidhAya dArTAntikayojanAmAha-'tadi'tyAdinA, yadvat prAguktamajJAnaM tadvanmithyAdarzanopahatendriyamateH pramAtuH matizrutAvadhayo'pi prAguktasvarUpAH ajJAnAnyeva bhavanti, mithyAdarzanagrahaNena saMmUDhacetanatvAt, ata eva manuSya eva devaH tadavyatirikto veti sAGkhyAdInAM pratipattiH sadasadavizeSeNeti bhAvanIyamalaM prasaGgeneti, nigamanamAha // 1-33 / /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-33 TIkArtha- bodha na thavAthI, arthAta ayathArthabodha thavAnA kAraNe sat ( vidyamAna) padArtha ane asa(=avidyamAna) padArthanA bhedane na samajI zakavAthI mithyASTinuM jJAna ajJAna che. jyAM yathArthabodha karavAno adhyavasAya che tyAM paNa unmatta mANasanI jema vicAra karyA vinA jJAna thavAthI mithyASTinuM jJAna ajJAna ja che. A pramANe sUtrano artha che. avayavArthane to "yathonmatta' ityAdithI bhASyakAra kahe che- jevI rIte vAyu, pizAca AdithI gRhIta unmatta mANasa jJAnAvaraNIyAdi karmanA vipAkathI upahata indriya-mativALo thayo chato viparIta grAhI thAya che=vastu jevA svarUpe che tenAthI viparIta rUpe jANe che. ethI ja te unmatta azvane A gAya che ema samaje che. kAraNa ke te pramANe bole che. gAyane A azva che ema samaje che. e pramANe mATInA DhephAne suvarNa samaje che, ane suvarNane mATInuM DhekuM samaje che. kyAreka DhephAne A DhekuM che ema samaje che. e pramANe kyAreka suvarNane suvarNa samaje che. A rIte yathArtha bodha na thavAthI mATI-suvarNamAM rahelA bhedane na samajI zakavAthI saMmUDhacetanAvALA unmattane mATI ane suvarNa e baMneya paramArthathI tulya jaNAya che. mATI-suvarNanuM dRSTAMta gAya-azvanuM upalakSaNa che, arthAt mATI-suvarNanA daSTAMtathI gAya-azvanuM dRSTAMta paNa samajI levuM. unmattane gAya-azva paNa tulya jaNAya che. prazna- ahIM eka dRSTAMtathI samajAvI zakAtuM hovA chatAM ghaNAM udAharaNo kema jaNAvyAM ? uttara-cetana-jaDa sarva padArthono saMgraha karavA mATe, arthAt cetanajaDa sarva padArthomAM mithyAdaSTi jIva sata-asatanA bhedane samajI zakato nathI ema jaNAvavA mATe, ghaNAM udAharaNono ullekha karyo che. 1. azva ane gAyathI sarva sacetana padArthono ane DhephA-suvarNathI sarva acetana padArthono saMgraha karAyelo jANavo.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-33 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 267 tethI DhephAne A suvarNa che ema viparIta jANatA mithyASTinuM nizcita ajJAna ja che. ahIM ajJAna eTale jJAnano abhAva nahi, kiMtu mithyAjJAna (ke viparIta jJAna) evo artha che. te jJAna ja nathI. A pramANe daSTAMtane kahIne "ta ItyAdithI dAntikanI sAthe yojanAne kahe che. jevI rIte pUrve ajJAna kahyuM tevI rIte mithyAdarzana (=mithyAtva mohanIya) karmathI jenA indriya-mana haNAyelA che te pramAtAnA mati-zruta-avadhi paNa ajJAna ja hoya che. kemake te jIva mithyAdarzanathI gRhIta hovAthI saMmUDhacetanAvALo che. AthI ja manuSya eja deva che ke manuSya devathI bhinna che? evI sAMkhya AdinI mAnyatA satu-asanuM bheda karanArI nathI ema vicAravuM. prAsaMgika varNana ATaluM pUrNa che. (1-33) bhASyAvataraNikA- uktaM jJAnam / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA bhASyAvataraNikAA- jJAna kahyuM. cAritrane navamA adhyAyamAM kahIzuM. be pramANo kahyA. have nayone kahIzuM. te A pramANe TIkAvataraNikA- 'uktaM jJAnaM' matyAdiprAgupanyastaM, idAnIM cAritrAvasara ityata Aha-'cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH' AzravanirodhaH saMvara: (1) sa samitidhanupkSAparISahRdayavAritra' (1.2) rityAdinA grathena, tataH zAstrArthaparijJAnagamyatvAdasyeti sUtrAntarasambandhAbhidhitsayA''ha-pramANe cokte, pramANanayairadhigama iti sUtrAnuvRttau pramANe ca parokSapratyakSe ukte, adhunA nayAn vakSyAmaH, 'tadyathe'tyetadupanyAsArthaH / TIkAvataraNikArtha- upasaMhArane kahe che- "varta jJAnama" phatyAdi, jJAna kahyuM. have cAritrane kahevAno avasara che. AthI kahe che- cAritrane navamA adhyAyamAM paheluM ane bIjuM sUtra vagere sUtro dvArA kahIzuM. kemake cAritra zAstrArthanA jJAnathI jANI zakAya che.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-34 have anyasUtranA saMbaMdhane jaNAvavAnI icchAthI bhASyakAra kahe chepramALanavaidhiAma: e sUtranA anusaMdhAnamAM parokSa ane pratyakSa e be pramANa kahyAM. have nayone kahIzuM. te A pramANe naigama vagere nayonuM varNana-- naigamasaGgrahavyavahAraRjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // sUtrArtha--naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda e pAMca nayo che. (1-34) mAthaM-- naigama:, sabraho, vyavahAra:, RRnusUtra:, zandra tyete pazca nayA mavanti 5-rUA bhASyArtha-- naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda A pAMca nayo che. (1-34) TIkA - naigamazca saGgrahazcetyAdi kRtadvandvasamAsAnAM paJcAnAmapi prathamA-bahuvacanAntaM, nayA iti cAnekadharmAtmakasya vastuna ekadharmAdhyavasAyAdi-lakSaNA iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha- 'naigama' ityAdinA nigamyante- paricchidyanta iti nigamA:- padArthAH laukikAsteSu bhavo naigamaH, sadabhedena sarvaM gRhNAtIti saGgrahaH satsaGgRhItAnAM vidhipUrvakaM vyavaharaNaM vyavahAraH, Rju - samamakuTilaM sUtrayatIti RjusUtra:, yathArthazabdanAcchabda ityevamarthAH, ete paJca nayA bhavanti // 1-34 // TIkArtha dvandvasamAsavALA naigama vagere pAMceya zabdonuM prathamAbahuvacanAMta rUpa che. nayo aneka dharmasvarUpa vastunA (A nitya ja che, A anitya ja che e rIte) eka dharmano nizcaya karanArA che. A pramANe sUtrano samudita artha che. bhASyakAra "naima" ityAdithI avayavArthane kahe che-- naigama-- je jaNAya che(=jeno bodha karAya che) te naigama, arthAt nigama eTale laukika padArtho. laukika padArthomAM thanAra(=loka vyavahArane 1. Avi zabdathI eka dharmano svIkAra karanArA che vagere samajavuM.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 269 anusaranAra) jJAna naigama kahevAya. (loko je rIte vyavahAra kare te rIte naigamanaya paNa vyavahAra kare.) saMgraha- sanA abhedathI saghaLuM grahaNa kare che ethI saMgrahanaya kahevAya che. vyavahAra- satthI saMgraha karAyelI vastuono vidhipUrvaka vyavahAra karavo te vyavahAranaya che. RjusUtra--Rju eTale saraLa. je saraLane guMthe, arthAt vartamAnakAlIna vastune grahaNa kare te RjusUtra. zabda- yathArtha padArthane kahevAnA kAraNe zabdanAya che. AvA prakAranA arthavALA A pAMca nayo che. (1-34) bhASyAvataraNikA- ttrbhASyAvataraNitArtha te pAMca nayomAM- TIvatA - "ta'ti pUrvavat che. TIkAvataraNikArtha- "tatre'ti pUrvanI jema. nayonA bhedoaadyshbdau dvitribhedau // 1-35 // sUtrArtha-Adyanaigama) nayanA (sAmAnya ane vizeSa ema) be bhedo che. zabdanayanA (sAMprata, samabhiruDha ane evaMbhUta ema) traNa bhedo che. (1-35) bhASyaM-Adya iti suutrkrmpraamaannyaannaigmmaah| sa dvibhedo dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH sAmprataH samabhirUDha evambhUta iti // atrAha- kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate- nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagragrAhI naigamaH / arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM saGgrahaH / laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH / yathArthAbhidhAnaM zabdaH / nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH / vyaJjanArthayorevambhUta iti //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 ___ atrAha- uddiSTA bhavatA naigamAdayo nyaaH| tannayA iti kaH padArtha iti / nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanAntaram / jIvAdInpadArthAnayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // atrAha- kimete tantrAntarIyA vAdina AhosvitsvatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyate- naite tantrAntarIyA, nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / tadyathA- ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhinirvRtta UrdhvakuNDalauSThAyatavRttagrIvo'dhastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasminvizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAtparijJAnaM naigamanayaH // ekasminvA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSUpacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu saMpratyayo vyavahAraH / teSveva satsu sAmprateSu saMpratyaya RjusUtraH / teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH / teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsakramo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // atrAha- evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAnnanu vipratipattiprasaGga iti / atrocyate- yathA sarvamekaM sadavizeSAt / sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt / sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarvaM catuSTayaM caturdarzanaviSayAvarodhAt sarvaM paJcatvamastikAyAvarodhAt / sarvaM SaTtvaM SaDdravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni tadvannayavAdA iti // kiJcAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjJAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthugupalabhyate,
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa, na ca tA vipratipattayaH tadvannayavAdAH / yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate, svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdA iti / Aha canaigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH // 1 // yatsagRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tatsaGgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // samudAyavyaktyAkRtisattAsajJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // sAmprataviSayagrAhakamajusUtranayaM samAsato vidyAt / vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti // atrAha- atha jIvo nojIvaH ajIvo noajIva ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyata iti / atrocyate- jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUdvaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM jIvasya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti / evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt / eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH prANiti prANAndhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate tasmAd bhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vaa| ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti bhavastha eva jIva iti / samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyate / evaM jIvau
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 jIvA iti dvitvabahutvAkAriteSvapi / sarvasaGgrahaNe tu jIvo nojIvaH ajIvo noajIvaH jIvau nojIvau ajIvau noajIvau ityekadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt / eSa hi nayaH saGkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchati ythaarthgraahii| zeSAstu nayA jAtyapekSamekasminbahuvacanatvaM bahuSu bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAdhigamaH kAryaH / __ atrAha- paJcAnAM jJAnAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH zrayata iti / atrocyate- naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante / RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT / atrAha- kasmAnmati saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate- zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt / zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate / atrAha- kasmAnnetarANi zrayata iti / atrocyate- matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt / cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAnna zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / atrAha cavijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAnnayaiH parIkSyANi tattvAni // 1 // jJAnaM saviparyAsaM trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTerjJAnaM mithyAdRSTeviparyAsaH // 2 // RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate nA'nyacchutAGgatvAt // 3 // mithyAdRSTyajJAne na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo mithyAdRSTirna cApyajJaH // 4 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 273 iti nayavAdAzcitrAH kvacidviruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAstattvajJAnArthamadhigamyAH // 5 // // 1-35 // iti tattvArthAdhigamasUtre svopajJabhASyasamete prathamo'dhyAyaH samAptaH // naigama ane zabdanayanA bhedo bhASyArtha- sUtramAM jaNAvelA krama pramANe Adya zabdathI naigamanane kahe che. naigamanaya dezaparikSepI ane sarvaparikSepI ema be prakAre che. zabdanayanA sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta ema traNa prakAra che. prazna- A nayonuM lakSaNa zuM che? uttara-zaigamanaya- nigama eTale deza. je dezamAM je zabdano prayoga thayo hoya ane te zabdano je artha thato hoya tenuM jJAna thavuM te naigamanaya che. naigamanayanA deza parigrAhI ane samagra parigrAhI ema be bheda che. (daza parigrAhI eTale vizeSa parigrAhI ane samagra parigrAhI eTale sAmAnya parigrAhI. dareka vastu sAmAnya ane vizeSa ema ubhaya svarUpavALI che. jemake ghaTa e sAmAnya che ane lAlaghaTa, kRSNaghaTa vagere vizeSa che. koipaNa vizeSatA vinA koI prakArano ghaDo joito hoya tyAre ghaDo lAva ema bolAya che, paNa jayAre amuka ja vizeSa prakArano ghaDo joIto hoya tyAre lAla ghaDo laI Ava ke kALo ghaDo laI Ava ityAdi prayoga thato hoya che. A be prakAranA vastunA svarUpamAMthI sAmAnyane grahaNa karanAra naigamanaya samagra parigrAhI che ane vizeSane grahaNa karanAra naigamanaya dezaparigrAhI che. saMgrahanaya- sarvavizeSano sAmAnyathI eka rUpe grahaNa karanAra naya saMgrahAya che. (jema ke cetana ane jaDa e baMne padArtho bhinna che paNa saMgrahanaya sat tarIke baMneno saMgraha kare che, arthAt sat tarIke baMnene samAna mAne che judA mAnato nathI.) vyavahAranaya- (i) laukikasama- vyavahAranaya laukikasama che. jema lokamAM vastunA vizeSa aMzane grahaNa karIne vyavahAra thAya che tema ja
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 naya vizeSane grahaNa kare te vyavahAranaya. (jema ke lokamAM auSadhi maMgAvavI hoya to auSadhi laI Ava ema nathI bolAtuM kiMtu je auSadhi joItI hoya tenuM nAma laIne kahevAya che, jema ke haraDe laI Ava, athavA AmaLA laI Ava. ema vizeSathI kahevAya che.) (i) upacAraprAya- A naya prAyaH upacAramAM pravarte che. (jema ke ghaDAmAM raheluM pANI jharatuM hovA chatAM ghaDo jhare che ema upacAra thAya che.) (ii) vistRtArtha vyavahAranaya upacAranI bahulatAvALo hovAthI ja vistIrNa adhyavasAyavALo che, arthAt enA zeya viSaya aneka hovAnA kAraNe vyavahAranaya vizeSa arthavALo che. RjusUtranaya- kevaLa vartamAnamAM vidyamAna padArthane grahaNa kare te RjusUtranaya. zabda- padArthanuM jevuM svarUpa che tevuM ja uccAraNa karavuM, arthAt kartA, karma Adi kArakonuM nirUpaNa arthane anurUpa karavuM te zabdanAya che. sAMprata- pUrve nAma AdimAM prasiddha banelA zabdathI arthano bodha karavo te sAMpratanaya. samabhirUDha- satya arthomAM asaMkrama te samabhirUDha naya che, arthAt paryAyavAcI zabdomAM eka zabdanI vyutpattithI thatA arthamAM bIjA zabdanI vyutpattithI thato arthano saMkrama na karavo. eTale ke paryAyavAcI zabdomAM paNa vyutpattibhedathI arthano bheda mAnavo e samabhirUDha naya che. evaMbhUtanaya vyaMjana=padArtha vAcaka zabda ane artha abhidheya rUpa padArtha e benA yathArtha saMbaMdhane svIkAre te evabhUtanaya. arthAta vastumAM jayAre zabdano vyutpatti artha siddha thato hoya tyAre te zabdathI te vastune saMbodhato evaMbhUtanaya che. (jema ke A naya gAyaka tene ja kahe ke je vartamAnamAM gIta gAto hoya.) prazna- Ape naigama vagere nayo kahyA. tethI temAM nayo e zuM padArtha che? arthAtu naya evA zabdano zo artha che?
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 275 uttara-naya, prApaka, kAraka, sAdhaka, nirvartaka, nirmAsaka, upalakSmaka, vyaMjaka A badhA zabdo eka arthanA vAcaka che. naya je vastunA aMza tarapha laI jAya che=dore che, arthAt je jIvAdi padArthone sAmAnyAdi rUpe prakAzita kare che te nayo che. jIvAdi padArthone laI jAya (dore) te naya. prApta karAve te prApaka. siddha karAve te sAdhaka. utpanna kare te nirvartaka. bhAsa karAve (vastunA aMzanuM jJAna karAve) te nirmAsaka. oLakhAve te upalakSmaka. pragaTa karAve te vyaMjaka. prazna - A navo anyadarzananA vAdIo che ke svataMtra ja prerakanA pakSane grahaNa karanArA ayathArtha nirUpaNo che? uttara-A nayo anyadarzananA vAdIo nathI ane svataMtramatimohathI ayathArtha nirUpako paNa nathI, kiMtu joya padArthanA anya-adhyavasAya rUpa(=vizeSa bodharUpa) che. te A pramANe naigamanaya- ghaTa e pramANe bolatA naigamanaya A pramANe mAne che. kuMbhAra AdinA prayatnathI utpanna karAyela, jenA uparanA bhAgamAM oSThano bhAga kuMDalAkAre goLa che jenI Doka laMbagoLa che, samAna paridhivALo che tathA je nIcenA bhAgamAM goLa che, je pANI-dUdha vagere lAvavAmAM ane dhAraNa karavAmAM samartha che, agnipAkathI utpanna thanArA lAlaraMga Adi uttaraguNonI parisamApti thavAthI je banI gayo che evA mATInA dravyavizeSane ghaTa kahe che. saMgrahanaya- eka ghaTamAM athavA nAma-sthApanA-dravya-bhAvathI viziSTa vartamAnakAlIna, bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna, ghaNA ghaDAomAM A ghaTa che evo sAmAnya rUpe bodha e saMgrahanaya che. vyavahAranaya- eka, be ke ghaNA nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpa laukika parIkSakothI grAhya upacAragamya ane yathAyogya sthUlaarthavALA te ja ghaDAomAM A ghaTa che evo je bodha te vyavahAranaya che.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 RjusUtra- vartamAnakALamAM ja vidyamAna ghaDAomAM A ghaTa che evo bodha te RjusUtra naya che. 276 sAMprata-- vartamAnakALamAM ja vidyamAna ane pUrvaprasiddha evA nAmAdimAMthI koi ekanA vAcaka zabdomAM tevA prakAranI vastuno ghaTa evo je bodha te sAMprata naya che. samabhirUDha- vartamAnakALamAM vidyamAna ghaTAdi padArthonA nAmanuM(=vAcaka zabdonuM) saMkramaNa na thavuM, anya vAcakamAM pravRtti na thavI te samabhirUDha che. ghaTAdinA prakArathI kUTa na kahevAya (ghaTAdi ja kahevAya), arthAt ghaTa zabdathI phUTa na kahevAya (ghaTa zabdathI ghaTa ja kahevAya). kema ke baMnenuM pravRtti nimitta bhinna che. (ghaTanuM pravRtti nimitta ceSTA che, phUTanuM pravRtti nimitta phUTana che.) ahIM adhyavasAyano artha jJAna che. Ama chatAM jJAnanA utpAdaka nAmane(=zabdane) paNa upacArathI adhyavasAya kahevAya. AthI vitarka dhyAnanI jema adhyavasAyano nAma(=zabda) artha karyo che. evaMbhUta- samabhirUDhathI svIkRta ghaTAdi padArthonA je vyaMjana(=zabda) ane artha e benI anyonyanI apekSAthI arthane grahaNa karavuM te evaMbhUta naya che. prazna- eka padArthamAM judo judo bodha thavAthI viruddhajJAnano prasaMga Avaze. uttara- viruddhajJAnano prasaMga na Ave. te A pramANe- badhuM eka ja che. kema ke sat rUpe koimAM bheda nathI, arthAt badhA ja sat che. badhI vastuo be che. kema ke badhI vastuo jIva svarUpa ke ajIva svarUpa che. (jIva ke ajIvathI trIjI koi vastu nathI.) badhI vastuo traNa che. kAraNa ke dravya-guNa-paryAya e traNamAM badhAno samAveza thai jAya che. badhI. vastuo cAra che. kAraNa ke badhI vastuono cakSudarzana vagere cAramAM samAveza thai jAya che. badhI vastuo pAMca che. kema ke badhI vastuono
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 277 dharmAstikAya vagere pAMca kAyamAM samAveza thaI jAya che. badhI vastuo cha che. kema ke badhI vastuono cha dravyamAM samAveza thaI jAya che. jema A jJAno viruddha jJAno thatA nathI- anyonya bodha rUpa che. tevI rIte A nayavAdo anyonya bodha rUpa che. vaLI bIjuM- jevI rIte matijJAna vagere pAMca jJAnothI dharmAstikAya vagere pAMca kAyono koI eka artha judo judo gaNAya che. kema ke te jJAnomAM paryAya vizuddhinA bhedathI utkarSa che. jema A jJAno viruddha jJAno nathI tema nayavAdo viruddha jJAno nathI. athavA jema pratyakSa anumAna-upamAna ane Agama e pramANothI koI eka artha jaNAya che. kema ke dareka pramANano potAno viSaya nizcita che. jema te jJAno viruddha jJAno nathI tema nayavAdo viruddha jJAno nathI. judA judA dezomAM uccArAtA (vaparAtA) zabdo ane arthonA eka (vizeSarUpa) aneka(=sAmAnyarUpa) padArthone prakAzana karavAnA prakAronA (prakAzana karavAnI rItanA) bodhanI apekSAvALo dezagrAhI ane samagragrAhI ema be prakAre naigamanaya jANavo. (1) sAmAnyamAM, sAmAnya-vizeSamAM ke vizeSamAM saMgraha karela vacanarUpa jJAnane nayabhedonA jANakAra puruSe saMgrahamAM niyata thayelo jANavo. (2) samudAya, vyakti, AkRti, sattA(sAmAnya), saMjJA vagerenA nizcayanI apekSAvALo tathA lokopacAramAM niyata thayelo ane vistRta arthavALo, AvA nayane vyavahAranaya jANavo. (3) vartamAnakALanA padArthane grahaNa karanAra nayane saMkSepathI RjusUtra naya jANavo. yathArthazabdavALo yathArthazabdanA prayogavALo ane (vizeSatAvaMtra)jenA nAmAdi vizeSatAvALA karAyelA che te nayane zabdanaya jANavo. (4) prazna- jIva, nojIva, ajIva, noajIva e pramANe uccArAye chate naigamAdi niyomAMthI kayA nayathI kayo artha jaNAya che ?
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 uttara- jIva evA padanuM uccAraNa karAye chate dezagrAhI naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, sAMprata ane samabhirUDha nayathI pAMceya gatimAM rahelo koi eka jIva jaNAya che. 278 prazna- zAthI ? uttara- A nayo jIvane AzrayIne aupazamikAdi bhAvothI yukta padArthane grahaNa karanArA che. nojIva evA padanuM uccAraNa karAye chate ajIvadravya athavA jIvadravyanA deza ane pradeza jaNAya che. ajIva evA padanuM uccAraNa karAye chate ajIva dravya ja jaNAya che. noajIva evA padanuM uccAraNa karAye chate jIva ja athavA tenA deza ane pradeza jaNAya che. evaMbhUta nayathI to jIva evA padanuM uccAraNa karAye chate bhavamAM rahelo jIva jaNAya che. (zAthI ?) A naya jIvane AzrayIne audiyaka bhAvane ja grahaNa karanAra che. je jIve te jIva, arthAt je prANone dhAraNa kare te jIva. te(=prANone dhA2Na ka2vA rUpa) jIvana siddhamAM nathI hotuM tethI bhavamAM rahelo ja jIva jaNAya che. nojIva evA padanuM uccAraNa karAye chate ajIvadravya ke siddhajIva jaNAya che. ajIva evA padanuM uccAraNa karAye chate ajIvadravya ja jaNAya che. noajIva evA padanuM uccAraNa karAye chate bhavamAM rahelo ja jIva jaNAya che. kema ke A naya saMpUrNa arthane grahaNa karanAro hovAthI A naya vaDe deza ane pradeza grahaNa karAtA nathI. e pramANe "nIvau" ema dvivacanamAM ane "nIvA:" ema bahuvacanamAM uccArAye chate A rIte jANavuM. sarva (grAhI) saMgrahanayamAM to nIvo, nonIva:, anIvo, nomanIva:, nIvau, nonIvau, anIvau ane nomanIno A pramANe ekavacana ane dvivacanamAM uccAra karAye chate zUnya che. saMgrahanayane A vikalpo iSTa
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 279 nathI. (zAthI?) A(=sarvagrAhI saMgraha)naya jIvonI anaMta saMkhyA hovAthI bahuvacanane ja icche che. kAraNa ke A naya yathArtha padArthane grahaNa kare che. zeSa nayo to jAtinI apekSAe ekamAM bahuvacana ane bahumAM bahuvacana mAne che. kAraNa ke bAkInA nayo bahuvacana vagere badhAya vacanothI uccAraNa karAyelA vikalpone grahaNa karanArA che. A pramANe sarva padArthomAM nayavAdothI bodha karavo. prazna- viparyayathI sahita pAMca jJAnomAM kyo naya kyA jJAnano Azraya kare che(=svIkAre che) ? uttara- naigama vagere traNa nayo badhAya=ATheya jJAnono Azraya (svIkAra) kare che. RjusUtra naya matijJAna ane matyajJAna e bene choDIne cha jJAnono Azraya kare che. prazna- RjusUtra naya zA kAraNathI matijJAna ane matyajJAnano Azraya karato nathI? uttara- matijJAna viparyaya sahita zrutajJAnane upagraha kare che. zabdanayato zrutajJAna ane kevalajJAna e be jJAnano ja Azraya kare che. prazna- zabdanaya kayA kAraNathI zruta ane kevalajJAna sivAyanA jJAnono Azraya karato nathI? uttara- mati, avadhi, mana:paryAya e traNa jJAno zrutane ja upagraha kare che mATe zabdanaya teno (zrutajJAna, kevaLajJAna sivAyano) Azraya karato nathI. tathA sarva jIvono sAmAnya rUpe ane vizeSarUpe jANavAno svabhAva hovAthI AnA mate koI jIva mithyASTi ke ajJAna nathI tethI paNa viparyayavALA jJAnono Azraya karato nathI. AthI (koI jIva mithyAdaSTi ke ajJAna na hovAthI) pratyakSa-anumAna-upamAna-Agama prAmANanI anujJA Ape che=prAmANyane svIkAre che. kahyuM che keekAWpadone, arthapadone, vidhAnane, ISTane, zAstrokta yukti vagerene jANIne sarvatra nAmAdithI vinyAsa(=racanA) karIne nayo vaDe jIvAdi sAta tattvonI vicAraNA karavI joIe. kArikA (1).
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 280 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 prAraMbhanA naigama, saMgraha, vyavahAra e traNa nayo vibhaMga sudhInA ATha prakAranA jJAna (5 jJAna + 3 ajJAna)ne svIkAre che. sAmAnyathI samyadRSTinuM jJAna samyajJAna che, mithyASTinuM jJAna mithyAjJAna che. kArikA (2) RjusUtra naya matijJAna ane matiajJAna sivAya cha jJAnane svIkAre che. zrutano upakAraka hovAthI ane zrutathI abhinna hovAthI A naya matijJAna ane matiajJAnane svIkArato nathI. zabdanaya zrutajJAna ane kevaLajJAnane svIkAre che. mati Adi anyane svIkArato nathI. kemake anya jJAno zrutanuM aMga che. kArikA (3) zabdanaya mithyASTine ane ajJAnane svIkArato nathI. kAraNa ke zabdanayanA mate koI jIva ajJAna nathI, jIvano jANavAno svabhAva hovAthI koI jIva mithyAdaSTi nathI ane ajJAna paNa nathI. kArikA (4) A pramANe nayavAdo naigamAdi bhedothI vividha prakAranA che. svarUcithI grahaNa karelI vastunA aMzamAM jANe viruddha hoya tevA jaNAya che. Ama chatAM te nayavAdo vizuddha che. A nayavAdo laukika zAstrone oLaMgI gayA che, arthAt vaizeSikAdi laukika zAstromAM nayonuM varNana nathI. vastunA satya svarUpanA jJAna mATe, arthAt svAra darzananA bodha mATe A nayavAdo jANavA joie. kArikA (5) A pramANe svopajJa bhASyayukta tattvArthAdhigamasUtramAM pahelo adhyAya pUrNa thayo. (1-35) TIkA- Adau bhavaH AdyaH, zabdanAcchabdaH, Adyazca zabdazca Adyazabdau, nayau dvitribhedAviti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha'Adya' ityAdinA granthena, Adya iti sUtrakramaprAmANyAt yathopanyAsAt naigamasaMgrahetyAdipAThAt naigamanayaM bravIti, sa dvibhedaH, asau yo naigamaH dvibhedaH dvau bhedau asyeti dvibhedaH, bhedAvevAha-'dezaparikSepI ca, sarvaparikSepI ca' deza:-vizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIlamasyeti dezaparikSepI, vizeSagrAhItyarthaH, sarva-sAmAnyaM tadvyApitvAt tat
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 281 parikSeptuM zIlamasyeti sarvaparikSepI, sAmAnyagrAhItyarthaH, cazabdau pRthakpRthaksvAtantryakhyApanaparau, zabdanayaH (tribhedaH) tryaMzaH, tAnAha 'sAmprate'tyAdinA, sAmpratavastvAzrayaNAt sAmprataH, nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH, yathAbhUtaH-evambhUto'nvarthapradhAnatvAt, iti samuccaye parisamAptau vA, 'atrAhe'tyAdi atrAdhikAre Aha paraH, kimeSAM naigamAdInAM lakSaNamiti, praznottarAbhidhitsayA''ha-atrocyatenigameSvi'tyAdi, nizcayena gamyate uccAryate prayujyate yeSu zabdAste nigamA-janapadAsteSu nigameSu-janapadeSu ye'bhihitAH uccAritAH zabdAghaTAdayasteSAmarthA-jalAdyAnayanArthakriyAsamarthA ghaTAdaya eva, zabdArthapratijJAnaM ca vAcyavAcakabhAvena, so'yamitthaM prapaJcaH, kimityAha'dezasamagragrAhI naigama'iti dezo-vizeSaH dezatvAdeva samagraM-sAmAnya samagravyApteH etadgrAhI naigamaH, sauvarNo ghaTaH ghaTa iti ca grahaNAt, ubhayagrahaNe'pi naya eva, svaviSayaprAdhAnyAditi / saGgrahalakSaNamAha'arthAnA'mityAdinA, arthAnAM-ghaTAdInAM sarvaikadezasaGgrahaNaM saGgrahaH, sarva-sAmAnyaM sarvavyApteH dezo-vizeSaH dezatvAdeva, tayoH sarvaikadezayoH sAmAnyavizeSAtmakayoH ekIbhAvena saGgrahaNaM saGgrahaH, sanmAtrAvizeSAt tadatiriktavastvabhAvAditi / vyavahAralakSaNAbhidhitsayA tvAha'laukike'tyAdi, loke-manuSyAdisvabhAve ye viditAste laukikA:puruSAH taiH samaH-tulyaH, yathA caite vizeSairvyavaharanti tathA'yamapIti 'upacAraprAyaH' upacArabahulaH, anyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropa upacAraH yathA kuNDikA zravati panthA gacchatItyAdi, iha kuNDikAsthaM jalaM zravati, pathisthAH puruSA gacchantIti, ata eva 'vistRtArthaH' vistIrNAdhyavasAyaH vyavahAra iti / RjusUtralakSaNaM tu 'satA'mityAdi, satAM-vidyamAnAnAM, nAsatAM khapuSpAdInAM, satAmapi sAmpratAnAM, nAtItAnAmanAgatAnAm arthAnAM-ghaTAdInAM, nAnarthAnAM kalpitAnAM,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 'abhidhAnaparijJAnaM' abhidhAnaM-zabdaH parijJAnam-avabodhaH abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yacca RjusUtra iti / zabdalakSaNamAha"yathArthAbhidhAnaM zabdaH' yathArthaM ca tadabhidhAnaM ca yathArthAbhidhAnaM, bhAvaghaTAbhidhAnamityarthaH, zabda iti zabdanayaH, tadAzrayo'dhyavasAya ityarthaH, ayaM ca samAnaliGgasaGkhyApuruSakAlavacanaH, ataH svAti tArA nakSatramityasyAvastu, tathA cAmrakadambA vanaM, tathA sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmItyAdi, tathA agnISTomayAjyasya putro yati(bhavi)tetyevamAdi sarvamavastu, parasparavyAghAtAt, nIlaraktAdivat, ayaM ca sAmpratAdibhedAtrividha ukta iti sAmpratalakSaNamAha-'nAme'tyAdinA, 'nAmAdiSvi'ti nAmasthApanAdravyabhAveSu 'prasiddhapUrvakatvAditi prasiddho-nitiH pUrvaMsaMjJAsaMjJisambandhakAle, prasiddhaH pUrvamiti prasiddhapUrvaH, ayameva prasiddhapUrvakasvabhAvastasmAt zabdAd-ghaTAdeH-arthe bhAvarUpe tasyaivAbhidheyatvAt pratyaya ityadhyavasAyaH sAmprata iti, ayaM ceha sAmAnyazabda eveti sapta nayAH, anye tvanekavAcakaikazabdAnabhyupagamenAsya bhedamAhuH, siMhAdAvanekasminnarthe harizabdAnabhyupagamAt / samabhirUDhalakSaNamAha'satsu artheSvi'tyAdi, satsu-vidyamAneSu vartamAnaparyAyApanneSu artheSughaTAdiSu ghaTaH kuTaH kumbha ityevamanekapravRttinimittasamupalakSaNeSu 'asaMkrama' ityanyatrAgamanaM, zabdasya pravRttinimittaM vihAya, ghaTazabdasya kuTArthavatyasaMkramAdhyavasAyaH samabhirUDha iti, ghaTanAd ghaTaH kuTanAt kuTaH kumbhanAt kumbha iti bhinnapravRttinimittA evaite zabdA ghaTakuTAdizabdavaditi paryAyazabdAbhAvaH, indrAdizabdAnAmapi indanazakanapUrdAraNAdikriyAbhedAditi / itthambhUtalakSaNaM tvadaH-'vyaJjanArthayorevaMbhUta' iti vyaJjanaM-zabdaH tadabhidheyo'rthaH tayorvyaJjanArthayoH evaM paryAyAbhAvavadvAcyavAcakapravRttinimittabhAve bhUto yathArtha evaMbhUta iti, yathA ghaTazabdo na kuTArthavAcakaH, pravRttinimittAbhAvAt evaM nAceSTAvadartha
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 283 vAcako'pyata eva hetoH, artho'pi tatkriyAzUnyo na sa iti, tathA aryamANatvAbhAvAt, ato yadaiva yoSinmastakAdhirUDho jalAdyAnayanAya ceSTate tadaiva ghaTaH, ghaTavAcako'pi ghaTazabdo'sya tadaivetyadhyavasAya evambhUtaH / etAni vAkyAni sUtrANi iti kecit, tattu na vRttyabhAvAt, tannayalakSaNavAkyAnyeveti / uktaM nayalakSaNaM, eteSAM cAdyAzcatvAro'rthanayAH, arthapradhAnatvAcchabdopasarjanAH, zeSAstu zabdanayAH, zabdapradhAnatvAt arthopasarjanA iti / 'atrAhe'tyAdi, atrAvakAze yathoditagRhItanayasvarUpazcodaka Aha-'uddiSTA' abhihitA lakSaNataH 'bhavatA' tvayA naigamAdayo nayAH, 'tannayA iti kaH padArtha iti, tannayA iti laukikavAcoyuktiH,tadrAjA kIdRza iti yathA, iha nayAH zabdanayA gRhyante, yadAha-nayA ityasya kaH padArtha iti, tadasya padArthatvopapatteH, ko'rtha iti vA, anabhidhAnaM gamyArthavyapohena vAcyArthasaMgrahArthaM, kaH padArtha iti ko vAcyo'rthaH ?, anekakArakasannidhAne sati kaH pratyayArtho grAhya iti praznanimittaM, evaM codakena prazne kRte satyAcArya Aha'tatrocyata' ityAdi, nayAH prApakA ityAdinA karbarthaH pradarzyate, nayanta iti nayAH, sAmAnyAdirUpeNArthaM prakAzayantItyarthaH, prApakA ityanena nayaterantItaNyarthatA khyApyate, prApayantyAtmani taM tamarthaM svAbhimatAbhirupapattibhiriti prApakAH, kArakA ityAdibhistu nayaterantaratApi bhavati, anekArthatvAd dhAtUnAmiti darzayati, kurvanti tad tadvijJAnamAtmana iti kArakAH, evaM sAdhayanti taM tamAtmIyaM yoginamiti sAdhakAH, evaM nirvarttayanti tathA AtmAnamiti nirvartakAH, evaM nirbhAsayanti-dIpayanti svAM svAM vyaktimiti nirbhAsakAH, evamupalambhayanti tAMstAn sUkSmAn arthavizeSAnityupalambhakAH, evaM vyaJjayanti-spaSTayanti tathA tathA svAbhiprAyeNa vastviti vyaJjakAH 'ityanarthAntara'miti kathaJcidbhede satyapi paryAyabhedA eta ityarthaH, sakarmakANAM prApyena karmaNA bhavi
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 tavyamiti tadarzayannAha-jIvAdIn sapta padArthAn prAguddiSTAn nayanti iti nayAH, taddhA evaM santastAneva nayante, anena kartRkaraNAnAM vAstavaM nyAyamadhikRtya kathaJcidbhedamAha, ityatra bahu vaktavyaM tattu nocyate, granthavistArabhayAditi, 'atrAhe'ti pUrvavat, kimete naigamAdayo nayAstantrAntarIyAH tanyante-vistAryante arthA anenAsminniti vA tantraMpravacanaM tasmAdanyat kApilAdi tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA tantrAntarIyA vAdinaH svazAstrasiddhArthavadanena, Ahosvidityuta svatantrA eva 'codakapakSagrAhiNa iti' duruktAdIni codayatIti codakaH tasya pakSo-viSayaH taM grahItuM zIlA iti, matibhedo-buddhibhedastena vipradhAvitA:ayathArthanirUpakA iti, etatparihArArthamAha-'atrocyate' ityAdi, na ete tantrAntarIyAH, te hi niviSayA eva, avadhAraNadoSAt, nApi svatantrA eva codakapakSagrAhiNaH matibhedena vipradhAvitAH, tadasambaddhapralApitvAditi, 'jJeyasye'tyAdi, jJeyasyArthasya jIvAdighaTAdeH adhyavasAyAntarANyevaitAni, vijJAnabhedA ityarthaH, vAcyaM jJeyamadhikRtyaitadupadarzayannAha-'tadyathe'ti pUrvavat ghaTa ityukte naigamAdhyavasAya evaM manyate 'yo'sAviti yo lokaprasiddhaH 'ceSTAbhinivRttaH' iti kulAlAdiceSTAniSpAditaH, kimAkAra ityAha-'UrdhvakuNDaloSTAyatavRttagrIvaH' UrdhvakuNDaloSThazcAsAvAyatazca vRttagrIvazceti samAsaH, tathA cordhvaM parikuNDalaM vRttAvauSTho yasya evaM AyatA-dIrghA vRttA-samaparidhi grIveti, tathA adhastAd-adhobhAge parimaNDalo-vRttaH, evaM jalakSIrAdInAM AharaNadhAraNasamarthaH, AharaNaM dezAddezAntasaJcAraNaM, dhAraNaM teSAmeva dezaniyataM, etatpratyalaM uttaraguNanirvartanayA-ApAkajaraktatAdiguNaparisamAptyA nirvRtto-niSpannaH dravyavizeSa iti mRdravyabhedaH, tasminnevamAtmake ekasminneva vizeSavatizuklapItAdivizeSayukte tajjAtIyeSu vA tatprakAreSu vA sarveSvavizeSAdabhedena sAmAnyena parijJAnam-avabodho naigamaH, tathA ekasmin ghaTe
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 285 bahuSu ghaTeSu 'nAmAdivizeSiteSvi'ti nAmasthApanAdravyabhAvaviziSTeSu sAmprateSu-vartamAneSu atIteSu-atikrAnteSu anAgateSu-bhAviSu ghaTeSu sampratyayo ghaTa iti sAmAnyAdhyavasAyaH saGgrahaH, sAmAnyapradhAnatvAditi, evaM teSveva ghaTeSu ekadvibahunAmAdirUpeSu 'laukikaparIkSakagrAhyeSu' loke viditA laukikA:-avyutpannamatayaH parIkSakAstu-zAstravyutpannamataya iti, etadgrAhyeSu tatphalArthamavipratipannAH, 'upacAragamyeSvi'ti samudro ghaTa ityAdinIteryathAsthUlArtheSviti sUkSmasAmAnyavyapohena sampratyayo ghaTa ityadhyavasAyo vyavahAro vizeSapradhAnatvAditi, tathA 'teSveve'tyAdi, teSveva ghaTeSu 'satsu' vidyamAneSu (sAmprateSu-vartamAneSu) sampratyayo ghaTa ityadhyavasAyaH RjusUtraH / evaM 'teSvi'tyAdi, teSveva sAmprateSuvartamAneSu 'nAmAdInAM' nAmasthApanAdravyabhAvAnAmanyatamagrAhiSu yasmAdyasya zabdasya namyamAnaH padArtho vAcyaH na tasya sthApanA na tasya dravyaM na tasya bhAva ityato nAmAdInAM ghaTAnAM ye zabdA anyatamaM-nAmasthApanAdikaM gRhNAti te'nyatamagrAhiNasteSu, eteSvapi 'prasiddhapUrvakeSu' prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamasaGketaste prasiddhapUrvAH ta eva prasiddhapUrvakAH teSu, nAmAdInAmanyatamavAcakeSu, sampratyayastathA ghaTa ityadhyavasAyaH sAmprataH, zabdaH sAmAnya ityarthaH, evaM 'teSA'mityAdi, teSAmeva ghaTAdInAM sAmpratAnAM-vartamAnAvadhikAnAM sambandhI adhyavasAyAsakramaH' adhyavasAyo-jJAnaM tadutpAdakamabhidhAnamapyadhyavasAyaH tasyAsakramaH anyatra vAcye apravRttiH, na hi ghaTAdibhedena kuTa ucyate, bhinnapravRttinimittatvAt, ihaiva nidarzanamAha-'vitarkadhyAnavadi'ti, vitarka:-zrutaM tatpradhAnaM dhyAnaM vitarkadhyAnaM tadvat, etaccaikatvavitarkaM, dvitIyamiha gRhyate ityadhyavasAyaH samabhirUDha iti / 'teSAmeve'tyAdi, 'teSAmeva' anantaranayaparigRhItaghaTAdInAM yau vyaJjanArthoM tayorvyaJjanArthayoranyo'nyApekSArthagrAhitvamiti svapravRttinimittabhAvena yathA vyaJjanaM tathA'rtho
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 yathA'rthaH tathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcyavAcakasambandho, nAnyathA, puSTapravRttinimittAbhAvenetyadhyavasAya evaMbhUta iti / iha cAdhyavasAyo jJAnanaya uktaH, sAkSAcchAstrAdhikArAt, jJeyaH asyArthanayaH, vAcakastu zabdanaya ityevamavagantavyamiti / 'atrAhe'tyAdi evamuktanItyA (idAnIM) ekasminnarthe ghaTAdau adhyavasAyanAnAtvAt vijJAnabhedAt nanu vipratipattiprasaGga iti, nanuzabdo mImAMsAyAM, mImAMsanIyametat-evaM vipratipattiprasaGga iti-viruddhA pratipattivipratipattiH tasyAH prasaGgo'niSTamityarthaH, na hyekanimittAH anekAH pratipattayo bhavitumarhanti, kRSNe nIlAdipratipattaya ivetyabhiprAyaH, evaM pUrvapakSamAzaGyAha-'atrocyata'ityAdinA, atra viruddhAH pratipattiH, na caikAntenaikanimittA ataH sAdhvyeveti yathe' tyAdinA darzayati, yathA sarvaM jagadanekAvayavAtmakamapi sat ekaM, kuta ityAha'sadavizeSAt' sattvenAbhedAt, avizeSeNa sacchabdavaditi pratItisiddheH, evaM sarvaM dvitvaM, dvayorbhAvo dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt sarvasya, tathobhayabhedazca pratItibhedAt, na hi satpratItimAtraM jIvAdipratIteriti, evaM sarvaM tritvaM, trayANAM bhAvaH tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAtsarvasya, ihAnvayi dravyaM, guNA-rUpAdayaH, paryAyA:-kapAlAdayaH iti pratItiH, atrApi bhedanimittamiti triSu sarvasyAvarodhaH, evaM sarvaM catuSkaM, caturNAM bhAvaH catuSkaM caturdarzanAvarodhAt sarvasya, cakSurdarzanAdIni catvAri darzanAni taiH sarvasyAvarodho-grahaNaM, vizeSANAmapi kathaJcit sAmAnyabhedAditi, evaM sarvaM paJcatvaM paJcAnAM bhAvaH astikAyAvarodhAt sarvasya paJcabhirastikAyairdharmAdibhiravaruddhatvAdityarthaH, evaM sarvaM SaTkaM, SaNNAM bhAvaH, SaDdravyAvarodhAcca SaD dravyANi dharmAstikAyAdInyeva kAlAvasAnAni, 'kAlazcetyeke' iti (5-38) vacanAt, bhinnazca kathaJcidravyapariNAmo'stikAyapariNAmAt, pradezasaMghAtadravaNanimittabhedAditi / prakRtayojanAmAha- 'yathe'tyAdinA, yathaitAH sadAdiprati
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 287 prattayo'nantaropanyastA na vipratipattayo na viruddhAH pratipattayaH, sarvasya jagataH tattaddharmabhedena tasyaiva tathApratIteH, atha ca adhyavasAyasthAnAntarANi-vijJAnAntarANyetAni, pratipattyapahnavAyogAt, atiprasaGgApatteH zUnyatAprasaGgAditi, 'tadvannayavAdA' ityanekadharmAtmakavastugocarAH kSayopazamavaicitryatastattaddhAdhyavasAyanibandhanA ityarthaH, nidarzanAntaramAha-'kiJcAnyadi'tyAdinA, yathA matijJAnAdibhiH prAgabhihitasvarUpaiH paJcabhiH kevalAntaiH jJAnairdharmAdInAmastikAyAnAM vakSyamANalakSaNAnAmanyatamo'rtha iti-dharmAdiH pRthak pRthagadhyavasAyabhedenopalabhyate, tathA anubhavasiddhatvAd, ihaiva nimittamAha-'paryAyavizuddhivizeSAdi'ti, paryAyA-vastubhedAH vizuddhi:-kSayopazamAdirUpA tadvizeSAt-tadbhedAt utkarSeNa-prakarSeNa labhyate, ekaM ca tadvastu anekadharmAtmakatayA, na ca tA vipratipattayo mithyAdipratipattayaH, tadvannayavAdA na vipratipattaya iti bhAvitametat, nidarzanAntaramAha-'yathA ve'tyAdinA, yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH caturbhiH pramANaiH eko'rthaH pramIyate agnyAdiH pratyakSeNAsannena pramAtrA jvaladbhAsvarAkArastArNAdivizeSaH, anumAnena tu dhUmAdviprakRSTena sAmanyatastaddezaniyataH, upamAnena tu madhyadezavartinA nirdhUmaH kanakapuJjapiJjaratvasAdharmyaNa, Aptavacanena tu viprakRSTena pramAtrA tathA anavacchinnadezasAmAnya eveti, evameko'rthaH pramIyate-paricchidyate, kathaM na sarveSAmevaikAkArA pratipattirityAha'svaviSayaniyamAditi sva:-AtmIyo viSayo-jJeyaH svazcAsau viSayazceti svaviSayaH tasmAniyamAt-niyatatvAt, anenaikAntataH pramANasamplavavyavacchedamAha, pratItibhedAnubhUtervaiyyadhikaraNyavyavacchedaM ca, tathA tathA agnyanubhavopapatteH, 'na ce'tyAdi, na ca tA jvaladbhAsvadAkArAdilakSaNAH pratipattayo vipratipattayo bhavanti, sarvAbhirapi tathA tatparicchedAt, tathA anubhavasiddheH, tadvannayavAdA iti na vipratipattayaH, etaduktaM bhavati
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 ekAnekasvabhAve vastuni sannibandhano'yaM sakalavyavahAraH sarvathaikasvabhAve tvanibandhana ityatyAjya eva, pratyakSAdijJAnAbhedaprasaGgAt, sarvathaikAlambanatvApatteH, nirviSayatve cAtiprasaGgAt, saGkhyAdiniyamatvAnupapatteriti prapaJcitametadanyatreti neha prayAsaH, abhihitamevArthaM pUrvAcAryabahumato'yamiti tatsaGgrahyAryAbhirupapradarzayannAha-'Aha ce'tyAdi, Aha ca kasmin'naigame'tyAdi, naigamazabdArthAnAmiti nigamA-janapadA tatra bhavAH naigamAHzabdA arthAzca teSAmekAnekArthanayagamApekSa iti, eko-vizeSaH ekatvAt anekaM-sAmAnyamanekAzritatvAt tAveva arthAvaryamANatvAt, tathA nayagamaHparicchedaprakAraH tamapekSate-abhyupaiti yaH sa tathAvidhaH, amumevArthaM pUrvAcAryavAcoyuktyA'nusmArayannAha-'dezasamagragrAhI ti dezo-vizeSaH samagraM-sAmAnyaM tayorcAhI-Azrayati, 'vyavahArI'ti vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAmastIti vyavahArI 'naigamo jJeyaH' naigamanayo jJAtavya iti 1 // saGgrahAryAmAha-'yat sagRhItavacana'mityAdi, yaditi jJAnaM sambadhyate, kIdRzaM tadityAha-'sagRhItavacanaM' sagRhItaMsAmAnyaM tadevocyata iti vacanaM, tatazca sagRhItaM vacanaM yasya jJAnasya tat saGgrahItavacanaM, sAmAnyajJAnamityarthaH, etacca sAmAnye sattAyAM dezataH prakramAt gotvAderetaddezAt vizeSAcca khaNDAdeH apohyeti zeSaH, tadvyatirekeNa tadabhAvAt, tadasattvaprasaGgAt, evaMbhUtaM yad jJAnaM tat saGgrahanayasaMja-saGgrahanayaniyataM vidyAt-jAnIyAt 'nayavidhijJo' nayabhedavit 2 // vyavahArAryAtviyaM-'samudAye'tyAdi, samudAyaH-saMghAtaH, vyakti:-manuSyatvaM, AkRtiH-saMsthAnaM, sattA-mahAsAmAnyaM saMjJAdayonAmasthApanAdyAH eSAM nizcayo-vizeSaH tamapekSate-abhyupaiti samudAyAdinAM nizcayApekSaH, samudAyAdInAM samudAyAdivyatirekeNAbhAvAt, na samudAyAdInAM samudAyaH samudAyibhyo'nyaH, na ca manuSyatvaM manuSyAtiriktaM, na cAkRtirAkRtimadbhayaH, na sattA sadbhayaH, na ca nAmAdayo namyamAnA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 289 dInyantareNa, vizeSapradhAnatvAt, tadapekSaM taM vidyAditi sambandhaH, 'lokopacAraniyata'miti lokopacAraniSaNNaH, lokopacArastu dahyate girirgalati bhAjanamityAdi, 'vyavahAra'miti nayaM, vistRtamupacaritArthAzrayaNAdvistIrNaM vidyAdityavabudhyeta 3 // RjusUtrazabdanayasaGgrahamAha 'sAmprata'mityAdinA, sAmprataviSayagrAhakaM-vartamAnajJeyaparicchedakaM RjusUtranayaM prakAntameva samAsata:-saGkSapeNa vidyAt-jAnIyAd, yathArthazabdamityanenaivaMbhUta eva prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAdasyeti, darzitametat, sAmpratasamabhirUDhasaGgrahArthamAha-'vizeSitapadaM tvi'ti vizeSitaM padaM-nAmAdi prasiddhapUrvakatvAdityAdinA, 'zabdanaya'miti 4 // itizabdo nayAnusmaraNaniSThAsUcakaH / atrAha paraH-'artha'tyupanyAse, jIva iti zuddhapadenAkArite-AdiSTa iti yogaH, tathA nojIva iti dezasarvapratiSedhe vA niyukte, evaM 'ajIva' iti pratiSedhe vA niyukte, evaM noajIva iti pratiSedhadvayasamanvite evamAkArite uccarite sati kena nayena naigamAdinA ko'rthaH pratIyata iti, prAg ghaTapadArthamajIvameva kevalamadhikRtyaiva tadarthaprarUpaNA kRteti saMzayabIjaM parasya, evaM pUrvapakSasambhave sUrirAha-'atrocyata' ityAdi, jIva ityAkArite zuddhapadenAdiSTe kimityAha-'naigame'tyAdi, naigamazca dezasaGgrahazca vyavahArazcetyAdiH samAsaH, naigamena dezagrAhiNA tathA vyavahAreNa vizeSagrAhiNA RjusUtreNa vartamAnagrAhiNA sAmpratena samabhiruDhena ca ebhiH sarvaireva samRviMbhUtavajaiH paJcasvapi gatiSu-narakatiryaG manuSyadevasiddhigatilakSaNebhyaH anyatamo nArakAdigativartI jIva ityevaM jIvaH pratIyate, nAbhAvo nApi bhAvAntaraM, kasmAditi codakAbhiprAyamAzaGkyAha-ete hi yasmAnnaigamAdayo nayA jIvaM prati jIvamaGgIkRtya 'aupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH' aupazamikAdiyuktaM bhAvaM-arthaM grahItuM zIlA yataH, ataH siddhigatAvapi kSAyikabhAvAt paJcagrahaNamiti /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 , 'nojIva' ityAdinA, nojIva uccarite ajIvadravyaM dharmAdi pratIyata iti varttate, jIvasya vA dezapradezau, dezaH ziro'GgAdivibhAgaH, pradezastvavibhajanIyaH kazcit, nozabdasya sarvadezapratiSedhavacanatvAditi, 'ajIva' ityAdi, ajIva iti voccarite ajIvadravyameva dharmmAdi, pratIyata iti varttate, sarvapratiSedhavAcakatvAdakArasya paryudAsasya cAzritatvAditi, 'noajIva' ityAdi, noajIva iti cAdiSTe jIva eva, nAbhAvo nApi bhAvAntaraM pratIyata iti varttate tasya vA'jIvasya dezapradezAviti pUrvavat, dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhavAcakatvAt, dvau pratiSedhau prakRtaM gamayata itikRtvA // evamadhikRtanayavaktavyatAmabhidhAya evaMbhUtavaktavyatAmadhikRtyAha - ' evaMbhUte' tyAdi, evaMbhUtanayena tu jIva ityAkArite-uccarite sati 'bhavastha' iti bhave sthito bhavasthaH - saMsArI jIvaH pratIyate, kasmAt siddhigatityAga ityAha- 'eSa hi' ityAdi, eSa yasmAnnayaH - evaMbhUtaH jIvaM pratyevaM pravRttaH - yaduta audayikAdibhAvagrAhaka eva - audayikAdibhAvayuktaM jIvamicchati, zabdapravRttinimittApekSaNAt yadAha - jIvatIti, jIva prANadhAraNe, prANAnindriyAdIn dhArayatItyarthaH, tacca jIvanamindriyAdilakSaNaM siddhe na vidyate, tannibandhanakarmmAbhAvAt, tasmAdbhavastha eva jIva ityevaMbhUtanigamanaM // 'nojIva' ityuccarite ajIvadravyaM dharmmAdi, pratIyata iti varttate, siddho vA, tasya prANalakSaNajIvaliGgAnupapatteH, nozabdasya sarvapratiSedhavAcakatvAt, etannayamatena dezavAcakatvAsiddheH, dezina eva dezatvAt, bhinnasya taddezatvAyogAt, sambandhAnupapatteH, anavasthAprasaGgAditi, 'ajIve'tyAdi, ajIva iti uccarite ajIvadravyamevANvAdi, sarvapratiSedhavAcakatvAdakArasya, 'noajIva' ityAkArite bhavastha eva jIva iti pratIyate, pratiSedhadvayasya prakRtagamakatvAd, dezapradezAnabhyupagame kAraNamAha'samagrArthe' tyAdinA, samagra :- sampUrNa : artho vastu samagrArthaM grahItuM
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI svArthAdhigamasUtra adhyAya-1 291 zIlamasyeti vigrahastadbhAvaH tasmAt, asya nayasyaivaMbhUtasya nAnena evaMbhUtanayena dezapradezau-sthUlasUkSmAvayavau gRhyate iti, evamekavacanena catvAro vikalpA darzitAH, evaM dvivacanabahuvacanAbhyAmapi draSTavyA ityabhidhAtumAha-'evaM jIvau jIvA' iti, dvitvabahutvAkAriteSvapi catvAro vikalpAH, tadyathA-jIvau nojIvau ajIvau noajIvau, bahuvacane'pi jIvAH nojIvAH ajIvA noajIvA iti, ekavacanadvitvabahutvAkAriteSvapyevamevAbhyupagamo naigamAdInAmityarthaH, sarvasaGgrahamadhikRtyAha-'sarvasaGgrahe'tyAdi, sarvasaGgraheNa tu nayenasAmAnyavastugrAhiNA jIvo nojIva ityAdi ekavacanadvivacanAnAM vikalpA neSyante, asya hyevaMbhUtaM vastu zUnyaM-pratipattyagocaraH, kasmAdityAha-'eSa hI'tyAdi, eSa yasmAnnayaH saGkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchatIti pratIyate, 'yathArthagrAhI'ti naikavacanadvivacanArthaH iha vidyata ityabhiprAyaH, citramatazcaiSa ityevamavirodhaH, ayaM vizeSo'nena pratipanno dezasaGgrahavyavahArAdibhya iti bhAvanA pUrvavat, 'zeSAstvi'tyAdi, zeSAstu naigamAdayo nayAH jAtyapekSamekasminneva jIvAdau bahuvacanamicchanti, kathamityAha-'jAtyapekSaM' jAtim-sAmAnyarUpAmapekSate yattajjAtyapekSaM bahuvacanaM, jAteranekAzrayatvAt, jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAM (pA0 1-2-58) bahuvacanAt bahuSu caikavacanaM jAtyapekSameveti, 'sarvAkAritagrAhiNa' iti sarvavacanAdibhirAkAritAn-uccAritAn anekAn vikalpAn gRhNanti tacchIlAzceti sarvAkAritagrAhiNa iti etanmatasamAptyarthaH, "eva'mityAdi, evaM sarvabhAveSu-dharmAstikAyAdiSu nayavAdenAnugamaH anusaraNalakSaNaH kAryaH ityatideza eSaH / evaM prameyanayAnugama uktaH, sAmprataM pramANamadhikRtyainamabhidhAtuM codakadvAreNAha'atrAhe'tyAdi, - 'atre'tyupanyAsArthaH paJcAnAM jJAnAnAM matyAdInAM saviparyayANAM saha viparyayeNa-ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM kAni
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate abhyupagacchatIti, atrocyate, 'naigame'tyAdi, naigamAdayastu ya AdyA eva-naigamasaGgrahavyavahArAH sarvANi matyAdIni zrayante, kAnItyAha-aSTau matijJAnaM matyajJAnamityAdinA prakAreNa paJca jJAnAni trayo viparyayA itikRtvA zrayante-abhyupagacchanti, yataH sarvANyeva tAnyarthaM paricchindanti, 'RjusUtranayo matimatyajJAnavivarjitAni SaT zrayata' iti, atrAha paraH-kasmAt matimuktalakSaNAM saviparyayAM matyajJAnasahitAM na zrayati-necchati ?, atrocyate-zrutasyazrutajJAnasya saviparyayasya zrutAjJAnasahitasya upagrahatvAt upakArakatvAt, matimatyajJAne zrutasya zrutAjJAnasahitasya upagrahaM kurute, tatkAryabhUtatvAt zrutasya, phalapradhAnazcaiSa naya ityabhiprAyaH / zabdanaya punarbhAvArthAvalambI dve eva, ke te ityAha-zrutajJAnakevalajJAne zrayate-abhyupaiti, atrAha-atha kasmAnnetarANi-matyAdIni zrayata iti, atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM trayANAmapi, kimityAha-zrutasyaivopagrahatvAt-upakArakatvAditi, nAtmAnamAtmanA pratipAdayituM kSamANyetAni, mUkakalpatvAt, zrutena tu pratipAdyata iti zrutamupakArakameSAM, upakAri ca zreyo jaghanyamupakAryamityadhikRtanayAbhiprAyaH, kevalajJAnaM tu pradhAnamanyenAnupakAryaM svasAmarthyenaiva ca pravartitavAgyogamiti zrayate, viparyayAnAzrayaNe tu kAraNamAha'cetane'tyAdi, cetanA-jIvatvaM paricchedatvasAmAnyaM gRhyate jJa ityanena tu vizeSapariccheditA, tayozcetanAjJayoH svAbhAvyaM-tathAbhavanaM tasmAcca cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM-pRthivIkAyikAdInAM nAsya nayasya kazcinmithyAdRSTirajJo vaikAntena jIvo vidyate, yathAvasthitasparzAdiparicchedAt, Agamo'pi kilaivameva vyavasthitaH 'savvajIvANaMpi aNaM akkharassa aNaMtabhAgo NiccugghADio'tti (nandIsUtra)vacanAt sarve samyagdRSTayo jJAninazca, tasmAdapi kAraNAt, na kevalaM zrutopagrahatvena, viparyayAn-matyAdIn na zrayata iti nAbhyupaiti atazca-asmAt
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 "" kAraNAt pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi ca prAgabhihitasvarUpANAM prAmANyamabhyanujJAtami (vaMta iti etena yat 'pratyakSamanyadi' tyasmin sUtre pratijJAtaM nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAdvakSyAmaH iti taduktaM veditavyaM, evaM hi samyagdRSTitvAt samyagjJAnitvAcca sarvajIvAnAM sarvajJAnAnAmeva prAmANyaM pratibhAsakatvAditi // sAmprataM pramANanayavicArasamanantarAdhyAyArthamupasaMharannazaGkArthaM vAsya pUrvasUribahumatatvaM kArikAbhirupadarzayannAha 'Aha ce 'tyAdi, Aha ca kazcit pUrvasUriH 'vijJAye' tyAdi, vijJAya ekArthAni padAniparyAyazabdarUpANi tadyathA - jIvaH prANI jantuH ityAdIni ca, arthapadAni ca - niruktapadAni, jIvatIti jIvaH prANA asya vidyanta iti prANI, jAyata iti janturityevamAdIni vidhAnaM nAmasthApanAdikaM iSTaM ca nirdezasvAmitvAdi cazabdAdanyacca tantrayuktyAdi, tathA''dyaM parokSasya prAmANyasyAdAvabhidhAnaM tatpUrvakameva pratyakSamiti jJApanArthamityAdi, vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt samantAt nayaiH naigamAdibhiH parIkSyANimImAMsyAni tattvAni - jIvAdIni // 1 // jJAnaM matyAdi saviparyAsaM-saha viparyAsaiH tribhiH trayaH zrayantIti trayo - naigamAdayaH abhyupagacchanti, AditaH AderArabhya nayA: sarvamaSTavidhaM jJAnaM vibhaGgAntaM etacca sAmAnyataH samyagdRSTe :- uktalakSaNasya jJAnaM mithyAdRSTerviparyAsaH mithyAtvagrahAvezAditi // 2 // 'RjusUtra' ityAdi, RjusUtro nayaH SaN matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate matiM saviparyayAM zrutopagrahAt zrutopakArakatvAt ananyatvAt zrutAnanyatvena na zrayata iti zrutakevale tu - zrutajJAnakevalajJAne tu punaH zabdaH zrayate uktanItyA, ata evAhanAnyat matyAdi zrayate, zrutAGgatvAt zrutasyaiva tatprativiziSTabalAdhAnahetutvAditi ||3|| 'mithyAdRSTI' tyAdi, mithyAdRSTyajJAne prAk pradarzite na zrayate, kasmAdityAha nAsya zabdanayasya kazcidajJo'sti, kuta ityAha ,, 293
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 'jJasvAbhAvyAditi pUrvavat, jIvaH - AtmA, mithyAdRSTirna cApyajJo'sti jIva eva ityAdi ||3|| 'iti nayavAdAzcitrA' naigamAdibhedena kvacidvastvaMze svarucigRhIte viruddhA iva lakSyante, vizeSe kathaM sAmAnyaM ? sAmAnye vA vizeSa ?, ityAdi, atha ca vizuddhA ete, vizeSasya sAmAnyAnanuviddhasyAsattvAt sAmAnyasya vizeSAnanuviddhasyeti prapaJcitametadanyatra, ete ca 'laukikaviSayAtItA' iti laukikAnAM - vaizeSikAdInAM viSayAH-zAstrANi tAnyatItAH-atikrAntAH avadhRtasvarUpatvena tadasambhavAt ete ca tattvajJAnArthaM sadbhUtasarvadoSarahitajJAnAya adhizamyA-jJeyA:, varzanajJAnArthamityartha: 5-rUA iti haribhadrasUri viracitAyAM tattvArthavRttiTIkAyAM DupaDupikAbhidhAnAyAM tattvArthATIkAyAM prathamo'dhyAyaH samAptaH // naigamanayanA be bheda 294 TIkArtha- AdimAM thanAra Adya kahevAya. je kahe te zabda. Adya ane zabda e be nayonA anukrame be ane traNa bheda che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra "Adya" rUtyAdri, graMthathI kahe cheAdya evA padathI pUrvokta naigama-saMgraha ityAdi sUtramAM kahelAM kramanA anusArathI naigamanayane kahe che, arthAt Adya eTale naigamanaya. naigamanayanA be bheda che. be bhedane kahe che- dezaparikSepI ane sarvaparikSepI. deza eTale paramANu AdimAM rahela vizeSa, vizeSamAM phelAi javAno jeno svabhAva che te dezaparikSepI, arthAt vizeSane jANavAnA svabhAvavALo. sarva eTale sAmAnya. sAmAnyamAM phelAnAro hovAthI sAmAnyamAM phelAi javAno jeno svabhAva che te sarvaparikSepI, arthAt sAmAnyagrAhI= sAmAnyane jANavAnA svabhAvavALo. be 7 zabda dezaparikSepI ane sarvaparikSepI e baMnenI alaga alaga svataMtratAne jaNAvanArA che. zabdanayanA traNa bheda zabdanayanA traNa bheda che. traNa bhedone "sAmprata'" hatyAthiI bhASyakAra kahe che- (sAmprata eTale vartamAnakALa.) sAmpratakALanI vastuno Azraya
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 295 (=svIkAra) karavAthI sAmrata kahevAya che. paryAyavAcI zabdonA) vividha arthone grahaNa karavAthI samabhirUDha kahevAya che. je zabdano je anvartha che te yathAbhUta anvarthano grAhakanaya samabhirUDha nayache. kemake A naya anvarthanI pradhAnatAvALo che. rUti zabda samuccaya arthamAM ke parisamAptinA arthamAM che. naigamanayanuM svarUpa "gaDhA" tyAdi, A adhikAramAM anya prazna kare che ke, A niMgamAdi nayonuM lakSaNa zuM che? praznano uttara kahevAnI icchAthI kahe che- "matrocate nikApu" phatyAdi, naigama-nizcayathI jaNAya che, uccArAya che, prayojAya che zabdo jemAM te nigama. nigama eTale deza. nigamomAM dezomAM kahelA-uccArelA je ghaTAdi zabdo ane uccArelA ghaTAdi zabdonA jala AnayanAdi kArya karavAmAM samartha evA ghaTAdi artho(=padArtho)nuM parijJAna e vAcya-vAcaka bhAvathI zabdArthanuM pariNAna, arthAtu A zabdano A artha che, ane A artha mATe A zabdano prayoga karAya che e rIte vAcya-vAcaka bhAvathI zabdArthanuM je parijJAna te dezasamagragrAhI naigamanAya che. aMza rUpa hovAthI ja deza eTale vizeSa. saMpUrNamAM vyApta( phelAyelo hovAthI samagra eTale sAmAnya. naigamanaya vizeSa ane sAmAnyane grahaNa kare che. suvarNano ghaTa che evuM kathana dezagrAhI naigamanayathI che. ghaTa evuM kathana samagragrAhI naigamanayathI che. ahIM sAmAnya ane vizeSa e ubhayano svIkAra hovA chatAM naya ja che. kemake svaviSayanI pradhAnatA che, arthAt dezagrAhI naigamanayamAM vizeSanI pradhAnatA che ane samagragrAhI naigamanayamAM sAmAnyanI pradhAnatA che. [1.naigamanaya - A nayanI aneka dRSTio che. gama eTale dRSTijJAna. jenI aneka dRSTio che te naigama. vyavahAramAM thatI lokarUDhi A 1. "soDamauypa: A padono artha lakhavAmAM vAkya racanA kliSTa bane, ethI anuvAdamAM teno artha karyo nathI. teno artha A pramANe che- je A vistAra che, arthAt ghaTAdi zabdo. ghaTAdi zabdonA artho ema zabdArtha parijJAna e badhu deza-samagrAhI naigamanAya che. 2. kAMusavALuM A lakhANa, have pachI paNa AvanAruM kAusanuM nayasaMbaMdhI lakhANa "tAthadhigamasUtra"nA mArA (A. rAjazekharasUri) karelA vivecanamAMthI ahIM lIdhuM che.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 naigamanayanI dRSTithI che. A nayanA mukhya traNa bhedo che- (1) saMkalpa, (2) aMza ane (3) upacAra. (1) saMkalpa- saMkalpane siddha karavA je koI anya pravRtti karavAmAM Ave che tene paNa saMkalpanI ja pravRtti kahevAmAM Ave che. jema keramaNalAle muMbaI javAno saMkalpa=nirNaya karyo. AthI te potAne jarUrI kapaDAM Adi sAmagrI potAnI peTImAM bharavA lAgyo. A vakhate teno mitra caMpakalAla tyAM Avyo. teNe ramaNalAlane kyAMka javA mATenI taiyArI karato joI pUchyuM: 'tame kyAM jAva cho ?' ramaNalAle kahyuM: "huM muMbaI jAuM chuM." ahIM muMbaI javAnI kriyA to hajI have thavAnI che. hamaNAM to mAtra tenI taiyArI thaI rahI che. chatAM mitra vartamAnakALano gamana kriyAno prazna karyo ane ramaNalAle javAba paNa vartamAnakALamAM Apyo. vartamAnakALamAM muMbaI tarapha gamana na hovA chatAM vartamAnakALano prazno ane javAba saMkalparUpa naigamanayanI dRSTithI satya che. A naya kahe che ke jyArathI saMkalpa karyo tyArathI te saMkalpa pUrNa na thAya tyAM sudhI te mATenI saghaLI kriyAo saMkalpanI ja kahevAya. eTale muMbaI javAnI taiyArI paNa muMbaInA gamananI kriyA che. (2) aMza- aMzano pUrNamAM upacAra. makAnano bhIMta Adi koI eka bhAga=aMza paDI jatAM ApaNe "makAna paDI gayuM" ema kahIe chIe. AMgaLIno eka bhAga pAkyo hovA chatAM "AMgaLI pAkI ema kahevAmAM Ave che. pustakanuM ekAda pAnuM phATI jatAM pustaka phATI gayuM ema kahevAya che. A saghaLo vyavahAra aMzanaigamanI dRSTithI cAle che. (3) upacAra-bhUtakALano vartamAnamAM, bhaviSyakALano vartamAnamAM, kAraNano kAryamAM, Adheyano AdhAramAM ema aneka rIte upacAra karavAmAM Ave che. jyAre divALI Ave che tyAre ApaNe "Aje divALInA divase bhagavAna mahAvIra nivArNa pAmyA" ema kahIe chIe. bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA tene 2500 varSa uparAMta kAla thaI gayo. chatAM
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 ApaNe bhUtakALano vartamAnakALamAM Aropa karIne "Aje bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA" ema bolIe chIe. ghI jIvana che ema bolAya che. ghI jIvana thoDuM che? ghI to jIvavAnuM sAdhana che=kAraNa che. kAraNamAM kAryano upacAra karIne "ghI jIvana che" ema kahevAmAM Ave che. nagaranA loko raDI rahyA hovA chatAM "nagara raDe che' ema bolavAmAM Ave che. ahIM Adheya lokono AdhArarUpa nagaramAM upacAra karavAmAM Avyo che. parvata upara raheluM ghAsa baLavA chatAM "parvata baLe che ema kahevAmAM Ave che. siMha samAna baLavALA mANasane "A to siMha che' ema siMha tarIke saMbodhavAmAM Ave che. keTalIkavAra ApaNe vartamAnakALamAM bhUtakALano Aropa karIe chIe. jemake dUdhapAka taiyAra thaI rahyo che te vakhate koI pUche ke- "Aje zuM banAvyuM che?" to "Aje dUdhapAka banAvyo che" ema kahevAmAM Ave che. ahIM dUdhapAka hajI have banavAno che, banI rahyo che, chatAM "banAvyo' ema bhUtakALano prayoga karavAmAM Ave che. e pramANe keTalIka vAra bhaviSyakALano vartamAnamAM Aropa karIe chIe. koI kArya mATe bahAra javAne jarA vAra hovA chatAM kyAre javAnA cho?' ema pUchavAmAM Ave to hamaNAM ja jauM chuM ema kahevAmAM Ave che. ahIM javAnI kriyA to bhaviSyakALamAM thoDIvAra pachI thavAnI che, ethI "hamaNAM ja jaIza" ema kahevuM joIe tenA badale "hamaNAM ja jauM chuM' ema vartamAnakALano prayoga karavAmAM Ave che. Ama aneka prakAranI vyavahArarUDhi lokarUDhi A naigamananI dRSTithI che. have bIjI rIte naigamanayane vicArIe. niMgamanayanA sarvaparikSepI ane dezaparipI ema be bheda che. sarvaparikSepI eTale sAmAnyagrAhI ane dezaparikSepI eTale vizeSagrAhI. pratyeka vastu sAmAnya ane vizeSa ema ubhayasvarUpa che. jemake ghaTa. mATInI dRSTie ghaTavizeSa che, kAraNa ke mATInI aneka vastuo bane che. mATInI dareka vastumAM mATI rahelI che. mATe mATI sAmAnya che ane
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 temAMthI banelI dareka vastu vizeSa che. AthI mATInI apekSAe ghaTa vizeSa rUpa che. ghaTanA paNa aneka prakAro hoya che. judA judA prakAranA ghaTanI apekSAe ghaTa e sAmAnya che ane judA judA prakAranA ghaTa vizeSa che. Ama dareka vastu apekSAbhedathI sAmAnya-vizeSa svarUpa che. naigamanaya sAmAnya-vizeSa ubhayane avalaMbe che. paNa teno AdhAra lokarUDhi che. naigamanaya lokarUDhi pramANe kyAreka sAmAnyane avalaMbe che to kyAreka vizeSane avalaMbe che. jemake, bhAratamAM amadAvAdanI amuka poLamAM amuka naMbaranA gharamAM rahetA caMdrakAMtane jyAre jyAre anya ajANa vyakti "tame kyAM raho cho? e prazna pUche che tyAre tyAre te eka sarakho uttara nathI Apato, kintu bhinna bhinna uttara Ape che. jyAre te amerikAmAM hoya tyAre jo koI tene "tame kyAM raho cho?' ema pUche to te kahe ke "huM bhAratamAM rahuM chuM. jyAre te bhAratamAM mahArASTra Adi dezamAM hoya tyAre te "huM gujarAtamAM rahuM chuM ema uttara Ape che. kyAreka te "amadAvAdamAM rahuM chuM' ema uttara Ape che. kyAreka "amuka poLamAM amuka naMbaranA gharamAM rahuM chuM' ema uttara Ape che. ahIM prazna eka ja che. tenA javAbo aneka che. dareka javAba satya che ema naigamanaya kahe che. ahIM amerikA, raziyA vagere dezonI apekSAe bhArata vizeSa che. paNa bhAratanA gujarAta, mahArASTra Adi bhAgonI apekSAe bhArata sAmAnya che. bhAratanI apekSAe gujarAta vizeSa che, paNa gujarAtanA kaccha-kAThiyAvADa vagere bhAgonI apekSAe gujarAta sAmAnya che. naigamanaya sAmAnya-vizeSa ubhayane grahaNa kare che.] saMgrahanayanuM svarUpa saMgraha- "anAm ityAdithI saMgrahanA lakSaNane kahe che- ghaTAdi padArthonA sarva svarUpano ane eka deza svarUpano eka rUpe saMgraha karavo te saMgraha. sarva eTale sAmAnya. kAraNa ke sAmAnya sarvamAM vyApta che. deza eTale vizeSa. kAraNa ke vizeSa aMza svarUpa ja che. sAmAnya-vizeSa svarUpano eka rUpe saMgraha karavo te saMgraha. kAraNa ke badhA padArtho sata mAtra
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 299 che, sat mAtrathI bhinna nathI. kemake satathI atirikta vastuno abhAva che. nigamanane abhimata sAmAnyarUpa ane vizeSarUpa e badhA padArtho sata che ema sata rUpe badhA padArthono saMgraha kare e saMgrahanaya che. [2. saMgrahanaya- je naya sarva vizeSono eka rUpe=sAmAnyarUpe saMgraha karI le te saMgrahanaya. dareka vastu apekSAbhedathI sAmAnya ane vizeSa ema ubhayarUpe che, ema ApaNe joyuM. AthI dareka vastumAM sAmAnya aMza ane vizeSa aMza rahela che. saMgrahanaya sAmAnya aMzane grahaNa kare che. te kahe che ke sAmAnya vinA vizeSa hoI zake ja nahi. sAmAnya vinA vizeSa AkAza kusumavat asat ja che. vanaspati vinA lImaDo hoI zake ja nahi. AthI jyAM jyAM vizeSa che tyAM tyAM sAmAnya avazya hoya che. AthI saMgrahanaya dareka vastunI oLakhANa sAmAnyarUpe Ape che. enI daSTi sAmAnya tarapha ja jAya che. AthI A nayanI dRSTi vizALa che. te sarva vizeSono sAmAnyathI ekarUpe saMgraha karI le che. jemake cetana ane jaDa e baMne padArtho judA che. paNa A naya te baMnene ekarUpe saMgrahI le che. jaDa ane cetana e baMne padArtho sat che. satu tarIke baMne samAna che=eka che. pratyeka jIva bhinna bhinna hovA chatAM A naya sarva jIvone caitanyathI ekarUpe mAne che. kAraNa ke darekamAM caitanya samAna eka che. sADI, buzakoTa, blAujha, dhotiyuM vagere aneka prakAranI vastune kApaDa kahIne ekarUpa mAne che. Ama A naya sAmAnya aMzane grahaNa kare che. sAmAnya aMzamAM aneka taratamatA hoya che. AthI saMgrahanayanA dareka daSTAMtamAM paNa taratamatA rahevAnI. sAmAnya aMza jeTalo vizALa teTalo saMgrahanaya vizALa. sAmAnya aMza jeTalo saMkSipta teTalo saMgrahanaya saMkSipta.] vyavahAranayanuM svarUpa vyavahAra- vyavahAranA lakSaNane kahevAnI icchAthI bhASyakAra kahe che- "nau"i rUtyAli, vyavahAra laukika samAna che, upacAranI bahulatAvALo che ane vistRta arthavALo che.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 laukika samAna- manuSyAdi rUpa lokamAM je prasiddha che te laukika vyavahAra, vyavahAra laukika puruSonI samAnatulya che. jema laukika puruSo vizeSano vyavahAra kare che tema vyavahAranaya paNa vizeSano vyavahAra kare che. (jemake, zAka sAmAnya che, dUdhI, paravaLa, guvAra vagere vizeSa che. zAka lAvavAnuM hoya tyAre zeTha nokarane zAka laI Ava ema na kahe, kiMtu dUdhInuM zAka, paravaLanuM zAka, guvAranuM zAka laI Ava ema kahe. Ama lokamAM vizeSano vyavahAra thAya che. mATe A vyavahAranaya paNa vizeSano vyavahAra kare che.) upacAranI bahulatAvALo- anya sthAne rahelA arthano anya sthAne adhyAropa karavo te upacAra. jemake, kuMDikA jhare che=gaLe che, mArga jAya che. ahIM paramArthathI to kuMDImAM raheluM pANI jhare che, mArgamAM rahelA puruSo jAya che, Ama chatAM upacArathI kaMDikA jhare che, mArga jAya che evo vyavahAra thAya che. vistRta arthavALo- vyavahAranaya upacAranI bahulatAvALo hovAthI ja vistIrNa adhyavasAyavALo che, arthAta enA zeya viSaya aneka hovAnA kAraNe vyavahAranaya vistRta arthavALo che. | [3. vyavahAranaya-je naya vizeSa tarapha daSTi karIne dareka vastune judI judI mAne te vyavahAranaya. A naya kahe che ke vizeSa sAmAnyathI juduM nathI e vAta sAcI, paNa vizeSa vinA vyavahAra na cAlI zake. zuM "vanaspati lAva" eTaluM kahevA mAtrathI lAvanAra vyakti kaMI lAvI zakaze? nahi ja. ahIM tamAre kahevuM ja paDaze ke "amuka vanaspati lAva." Ama kahevAthI te joitI vastu lAvI zake che. vizeSane mAnyA sivAya vyavahAra cAle ja nahi. AthI vyavahAranaya vizeSa aMzane mAne che. 1. adhyAropaeka vastunA guNane bIjI vastumAM joDavo. adhyAropa ane Aropa e baMne zabdono eka ja artha che. 2. vistRto vistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nipAta (siddhasena gaNikRta TIkA)
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 301 ahIM sudhI ApaNe joi gayA ke naigama, saMgraha ane vyavahAra e traNa nayomAM naigamanaya sAmAnya ane vizeSa ema ubhayane svIkAre che. saMgrahanaya kevaLa sAmAnyane svIkAre che. vyavahAranaya kevaLa vizeSane svIkAre che. saMgraha ane vyavahAranaya paraspara sApekSa che. AthI eka ja vicAra saMgrahanayano paNa hoya ane vyavahAranayano paNa hoya. jemake 'A nagaramAM manuSyo rahe che' A vicAra saMgrahanayano paNa che ane vyavahAranayano paNa che. nagaramAM manuSya uparAMta jAnavara prANIo paNa rahe che. AthI jAnavara ane manuSya e baMne jIva che. jIvanI dRSTie manuSya vizeSa che. AthI jIvanI dRSTie 'A nagaramAM manuSyo rahe che' e vicAra vyavahAranayathI che. manuSyomAM strI, puruSa, bALaka, yuvAna, vRddha vagere hoya che. manuSyanA strI, puruSa Adi vizeSa bhedonI apekSAe 'A nagaramAM manuSyo rahe che' e vicAra saMgrahanaya che. A pramANe eka ja vicAra saMgrahanaya paNa kahevAya ane vyavahAranaya paNa kahevAya. AthI tAtparya e AvyuM ke- jeTalA aMze sAmAnya tarapha dRSTi teTalA aMze saMgrahanaya ane jeTalA aMze vizeSa tarapha dRSTi teTalA aMze vyavahAranaya.] RtusUtranayanuM svarUpa RjusUtra- RjusUtranuM lakSaNa A pramANe che- "satAm" tyAdi, vidyamAna vartamAnakAlIna ghaTAdi padArthonA je zabda ane jJAna te RjusUtra che. ahIM vidyamAna ema kahevA dvArA AkAzapuSpa Adi jevA asat vastuno niSedha karyo. vartamAnakAlIna ema kahevA dvArA bhUtakALanI ane bhaviSyakALanI vastuno niSedha karyo. ghaTAdi padArthono ema kahevA dvArA je padArtha nathI=kalpita che tevI vastuno niSedha karyo. ahIM bhAvArtha A che- vyavahAranaya trikALavartI vizeSa aMzone grahaNa kare che. temAMthI bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna vastuo choDIne kevaLa vartamAnakALamAM vidyamAna vizeSa aMzone ja RjusUtranaya grahaNa kare che.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 [4. RjusUtranaya- je naya kevaLa vastunI vartamAna avasthA tarapha lakSya rAkhe te RjusUtranaya. A naya vastunA vartamAna paryAyane ja mAnya rAkhe che. atIta ane anAgata paryAyone te mAnya nathI rAkhato. A naya vartamAnamAM je zeThAI bhogavato hoya tene ja zeTha kahe che, jyAre vyavahAranaya vartamAnamAM te zeThAI na bhogavato hoya paNa bhUtakALamAM teNe zeThAI bhogavI hatI e dRSTie tene vartamAnamAM paNa zeTha kaheze. RjusUtranaya je vartamAnamAM rAjyano mAlika hoya tene ja rAjA kahe che. jyAre vyavahAranaya je bhaviSyamAM rAjayano mAlika banavAno che tene paNa rAjA kahe che. A pramANe vyavahAranayanI apekSAe RjusUtranaya sUkSma che.] zabdanayanuM svarUpa zabda- zabdanA lakSaNane kahe che- yathArtha kahevuM, arthAt (nAmaghaTa, sthApanAghaTa ane dravyaghaTane choDIne) bhAvaghaTane ghaTa kahevo te zabdanaya che, arthAt zabdane Azrita adhyavasAya zabdanAya che. A naya samAna liMga, saMkhyA, puruSa, kALa ane vacanamAM samAna artha mAne che. (Ano artha e thayo ke liMga, saMkhyA, puruSa, kALa ane vacananA bhedathI arthabheda mAne che.) liMgabheda-AthI zabdanayanA matesvAtiH(pulliga), tArA(strIliMga), nakSatram (napuMsakaliMga) tathA : (pulliga), va (strIliMga), vanaM (napuMsakaliMga) Ama liMgabhedathI avastu cheHbhinna vastu che. (saMkhyA-gAya, gAyo, mANasa, mANaso vagerenA artha bhinna bhinna che.) puruSa-sa pati (trIjo puruSa), vaM paNi (bIjo puruSa), AduM pavama (pahelo puruSa) A rIte puruSanA bhedathI arthabheda mAne che. kALa- aniSToma yAjJikano putra yati thaze ema kALanA bhedathI arthabheda mAne che.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 303 (vacana pramaH (eka vacana), prANI (dvivacana), grAma (bahuvacana) Ama vacanabhedathI artha bheda mAne che.) A rIte liMgabheda AdithI arthabheda che. liMga AdinA bhedamAM nIla ane lAla raMga AdinI jema paraspara vyAghAta hovAthI arthabheda che. zabdanaya sAMprata Adi bhedathI traNa prakAre kahyo che. [pa. sAMprata-zabdanaya- ApaNe samajavuM hoya ke anyane samajAvavuM hoya to zabdonI jarUra paDe che. zabdo vinA vyavahAra na cAle. zabdothI thatA arthanA bodhamAM zabdanayanI pradhAnatA che. zabdanaya eTale zabdane AzrayIne thatI arthavicAraNA. zabdanaya liMga, kALa, vacana vagerenA bhedathI arthabheda mAne che. arthAt bhinna bhinna zabda, liMga Adino artha paNa bhinna bhinna svIkAre che. liMgabheda- nara, nArI, kALo, kALI, kALuM, pyAlo, pyAlI, ghaDo, ghaDI, copaDo, copaDI vagere judA judA liMganA judA judA artho che. kALabheda- hato, che, haze, ramo, rame che, ramaze vagere judA judA kALanA judA judA artho che. itihAsalekhakane bhUtakALanA amadAvAdanuM varNana karavuM che. AthI lekhakanA kALamAM amadAvAda hovA chatAM lekhaka amadAvAda hatuM ema lakhe che. ahIM bhUtakALano prayoga zabdanayanI dRSTie che. zabdanaya kahe che ke bhUtakALamAM je amadAvAda nagara hatuM ane atyAre je che te baMne judA che. ItihAsalekhake bhUtakALano ja prayoga karavo joie. vacanabheda- gAya, gAyo, mANasa, mANaso vagere judA judA vacananA judA judA artha che. kArakabheda- chokaro, chokarAne, chokarAthI vagere kArakanA bhedathI arthabheda thAya che. A pramANe zabdanaya liMga AdinA bhedathI arthabheda mAne che, paNa eka ja zabdanA paryAyavAcI zabdonA bhedathI arthabhedanathI svIkArato. manuSya,
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 mANasa, manuja vagere zabdo judA judA hovA chatAM eka ja zabdanA paryAyavAcI zabdo hovAthI te sarvazabdono mAnava evo ekaja arthathaze.] sAMprata- AthI "nAma" rUtyati thI sAMpratanayanuM lakSaNa kahe che"nAmAviSa" ti, nAma-sthApanA-dravya-bhAvamAM prasiddhapUrvavat ti, pUrve saMjJA-saMkSi-saMbaMdhakALe A ghaTAdi padArthano A zabda vAcaka che ema je jaNAyo che te prasiddhapUrva che. AvI prasiddhapUrva zabdathI bhAvarUpa ghaTAdi padArthamAM A ghaTa zabdano ja abhidheya(=vA) che evo je bodha= adhyavasAya te sAMpratanaya che, arthAt nAmAdi rUpa koI paNa padArthanuM evA zabda dvArA kathana karavuM ke jeno vAcya-vAcaka saMbaMdha pUrve jJAta thayelo che, te sAMpratanaya che. [tAtparyA- ApaNe ghaDAnI tarapha najara karatAM turata A ghaTa che ema bolIe chIe. ApaNe koine ghaDo lAva kahIe tyAre te vyakti ghaNI vastuo paDI hovA chatAM ghaDo ja lAve che. kAraNa ke ene e samaja che ke ghaTa zabda amuka AkAravALI vastuno vAcaka che. A rIte vAcyavAcakanA saMbaMdhathI thatA vyavahAranuM kAraNa sAMpratanaya che.] A sAMpratanaya sAmAnyathI zabdanaya ja che. ethI nayo sAta ja che. (ATha nathI.). bIjAo eka zabda aneka arthono vAcaka che evo svIkAra karatA nathI. AthI sAMpratanaya zabdanayathI alaga naya che ema kahe che. kAraNa ke hari zabdanA siMha vagere aneka artha che ema bIjAo svIkAratA nathI. samabhirUDhanayanuM svarUpa samabhirUDha- samabhirUDhanA lakSaNane kahe che- "allu arthe" DratyAdi, vidyamAna=vartamAna paryAya prApta ghaTa Adi padArtho ke je padArtho ghaTa, kuTa, kuMbha e pramANe aneka pravRttinimittathI jaNAya che, te ghaTAdi padArthomAM zabdonuM saMkramaNa na thavuM te samabhirUDhanaya, arthAtu potAnA pravRttinimittane choDIne anya pravRttinimitta padArthamAM zabdanuM na javuM te samabhirUDhanaya.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 305 jemake ghaTa evA zabdanuM vidyamAna ceSTAtmaka ghaTane choDIne anya kuTa Adi padArthamAM asaMkramaNano adhyavasAya e samabhirUDhanaya che. (zabdanaya paryAyavAcI zabdomAM arthabheda na mAne. samabhirUDhanaya paryAyavAcI zabdomAM paNa arthabheda mAne. kemake paryAyavAcI zabdomAM paNa dareka zabdamAM pravRttinimitta bhinna che. te A pramANe-) ghaTanAs (kaceSTA karavAthI) para: ruTanA( kuTavAthI) : mainAt (mATI bharavAthI) : - e pramANe A zabdo ghaTa-kuTa vagere zabdonI jema bhinnapravRttinimittavALA che. A pramANe ghaTa, kuTa, kuMbha e zabdo paryAyavAcI nathI. iMdra, zakra, puraMdara Adi zabdomAM paNa rUdrana (aizvarya), zana (sAmarthya), pUravAra (nagarane bhAMgavuM) vagere kriyAnA bhedathI paryAyavAcI zabdo nathI. arthAt paryAyavAcI zabdono eka artha nathI. [6. samabhirUDhanaya- A naya eka ja paryAyavAcI vastuno zabdabhede arthabheda svIkAre che. zabdanaya eka paryAyavAcI zabdono artha eka ja mAne che. paNa samabhirUDhanaya zabdabhedathI arthabheda mAne che. te kahe che ke jo liMga AdinA bhedathI arthano bheda mAnavAmAM Ave to vyutpattibhedathI paNa arthano bheda mAnavo joIe. dareka zabdanI vyutpatti judI judI che. mATe dareka zabdano artha paNa judo judo che. AthI nRpa, bhUpa, rAjA vagere dareka zabdano artha paNa judo judo che. je mANasanuM rakSaNa kare te nRpa, je pRthvInuM pAlana kare te bhUpa, je rAjacihnothI zobhe te rAjA. prazna- zuM zabdanaya zabdabhedathI arthabheda sarvathA nathI svIkArato? uttara-zabdanaya zabdabhedathI arthabheda svIkAre paNa che ane nathI paNa svIkArato. zabdanaya eka paryAyavAcI zabdo sivAyanA zabdomAM zabdabhedathI arthabheda mAne che; jemake candra, sUrya, Indra vagere zabdonA artha judA judA che. paNa eka paryAyavAcI zabdomAM zabdabhedathI arthabheda nathI mAnato. jyAre samabhirUDhanaya eka paryAyavAcI zabdomAM paNa zabdabhedathI arthabheda mAne che. A ja zabdanaya ane samabhirUDhanayamAM vizeSatA che-taphAvata che.]
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 evaMbhUtanayanuM svarUpa evaMbhUta-evaMbhUtanayanuM lakSaNa A che- "canArthayorevaMpUta" ti, vyaMjana eTale zabda. artha eTale zabdathI abhidheya. (jemake ghaTa evo zabda che. e ghaTa zabdathI abhidheya ghaTa vastu artha che.) vyaMjana ane artha e beno parva eTale e pramANe mUta eTale thayelo, arthAt vyaMjana ane artha e beno e pramANe thayelo yathArtha(=sAco atha) e evaMbhUta che. e pramANekaparyAyanA abhAvavALAmAM vAcya-vAcaka saMbaMdha hoya ane pravRttinimittanI sattAmAM thayelo je yathArtha(=sAco artha) te evaMbhUta che. jemake, ghaTa zabda kaTArthano vAcaka nathI, kemake ghaTa zabdamAM kUTArthanA pravRttinimittano abhAva che. e pramANe ghaTa zabda (jalAharaNAdi) ceSTArahita ghaTa arthano vAcaka paNa nathI. ethI je je padArtha paNa tenI kriyAthI(=jalAharaNAdi kriyAthI) rahita che-zabdAnusAra pravRttithI rahita che te padArtha (sa:=) yathArtha nathI-ghaTazabdathI vAcya nathI. kemake ghaTa zabdano artha jaNAI rahyo nathI. AthI ghaTe jyAre strInA mastake rahelo hoya, jalAdi lAvavAnI kriyA karato hoya, tyAre ja ghaTa kahevAya che=ghaTavAcaka paNa ghaTa zabda tyAre ja (kaccha=) ghaTano vAcaka bane che tene ghaTa kahe che. AvA prakArano adhyavasAya evaMbhUtanaya che. [7. evaMbhUtanaya- je naya vastumAM jyAre zabdanI vyutpattisiddha artha ghaTato hoya tyAre ja te zabdathI te vastune saMbodhe te evaMbhUtanaya. A naya gAyaka tene ja kaheze ke je vartamAnamAM gAyana gAto hoya. gAyaka jyAre gAyana sivAyanI kriyA karato hoya tyAre tene A naya gAyaka nahi kahe. rasoiyo jyAre rasoI banAvato hoya tyAre ja tene rasoiyo kahevAya. nRpa mANasonuM rakSaNa karI rahyo hoya tyAre ja nRpa kahevAya. rAjA rAjacihnothI zobhI rahyo hoya tyAre ja rAjA kahevAya. A pramANe A naya kriyAbhedathI vyutpattisiddha arthanA bhedathI arthabheda mAne che. je zabdano je artha hoya te arthamAM te zabdanI vyutpattithI je kriyA jaNAya te kriyA jyAre thatI hoya tyAre ja te artha mATe te zabdano prayoga karavo joIe ema A naya mAne che.]
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 307 koI kahe che ke A vAkyo naigama vagere nayanA lakSaNa vAcaka (nimeSa vefmahitA: vagere) sUtro che, (bhASya nathI.) te barobara nathI. kemake temanA upara koI vRtti lakhAyelI nathI. AthI te naya lakSaNane jaNAvanArA vAkyo ja che. nayanA arthanaya-zabdanaya evA be vibhAga nayonuM lakSaNa karyuM. A nayomAM pahelA cAra nayo arthano che. kemake temAM arthanI pradhAnatA che ane zabdo gauNa che. bAkInA nayo zabdano che. kemake temAM zabdanI pradhAnatA che ane artha gauNa che. gatrAI phatyAdi A avasare yathokta niyonuM svarUpa jeNe jANyuM che evo praznakAra kahe che- Ape lakSaNathI naigamAdi nayo kahyA, arthAt Ape niMgamAdi nayonuM lakSaNa kahyuM, "tamayA ti : pArtha" ti, te nayo zo padArtha che? tanayA(=ste janayAti tatrayA) e laukikavacana che. jemake, ( 2 rInA veti tIkhA) jevI rIte sa va AnA veti tatrInA evA vigrahathI tAnA prayoga banyo, te rIte tatrayA prayoga banyo che. te rAjA kevo che? ahIM naya zabdathI zabdanayonuM grahaNa karavAmAM Ave che. jyAre ema kahevAmAM(=pUchavAmAM) Ave ke naya zabdano padArtha zo che? tyAre nayanA padArthano bodha thAya che. prazna- ahIM phortha ? ema na kahetAM pa0 zabdane umerIne : pArtha ? ema kema kahyuM? uttara- zabdanA gamya ane vAcya ema be prakAranA artha che. jemake guDa zabdano vAcya artha goLa che. madhuratA vagere gamyArtha che. ahIM gamArthane dUra karIne vAcyArthIno saMgraha karavA mATe pArthaH ema kahyuM che. ethI : pArtha eTale vAcyArtha zo che? evo artha thAya. kAraka aneka hovAthI nizcita(=cokkasa) artha kayo levo evo saMzaya praznanuM kAraNa che. A pramANe praznakAre prazna karyo eTale AcAryabhagavaMta
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 uttarane kahe che- "tatrocyate" rUtyAdri nayA: prApa: ityAdithI kartA kAraka artha pradarzita karAya che. nayanI vyAkhyA ane nayanA paryAyavAcI zabdonA artha naya-je vastunA aMza tarapha laI jAya che=dore che, arthAt je jIvAdi padArthone sAmAnyAdi rUpe prakAzita kare che te nayo che. prApava- prApA evA prayogathI nI dhAtunA prerakaprayoganA arthane sUcave che. svane abhimata yuktithI te te arthane AtmAmAM pahoMcADe che te prApaka che. vadhAraverA : ityAdi prayogothI to naya dhAtunA anya artha paNa thAya che ema batAve che. kemake dhAtuonA aneka artho thAya che. je AtmAmAM te te jJAnane kare, arthAt pUrve nahi thayelA jJAnane AtmAmAM pragaTa kare te kAraka che. sAtha-potAnA( potAne abhimata) yogavALA (prakRti-pratyayanA yogathI thatA) te te arthane siddha kare te sAdhaka. nirvartiA- potAnA nizcita abhiprAyathI AtmAne tevA adhyavasAyavALo banAve te nirvartaka. nisava- je potapotAnA(=potapotAne abhimata) aMzane pragaTa kare te nibhasaka. 3panAma je te te sUkSma arthavizeSone jaNAve te upalaMbhaka. vyava-je potAnA abhiprAyathI vastune te te rIte spaSTa kare te vyaMjaka. prApaka vagere badhA zabdo eka arthavALA che. kathaMcita bheda hovA chatAM A badhA zabdo paryAyavAcI che. sakamaka dhAtuonuM koI prApya karma hovuM joie. AthI karmane batAvatA bhASyakAra kahe che- pUrve kahelA jIvAdi sAta padArthone je sAmAnyAdi rUpe prakAzita kare che te nayo che. nayo jIvAdi padArthonA dharmo ja thayA chatAM jIvAdi padArthone ja sAmAnyAdi rUpe prakAzita kare che.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 309 AnAthI(=ranti ityAdi artha dvArA) pAramArthika nayane AzrayIne kartA ane kriyAnA kathaMcita bhedane jaNAve che. (sarvathA bheda nathI.) ahIM ghaNuM kahevA jevuM hovA chatAM graMthavistAranA bhayathI kahevAtuM nathI. trA" ti, nayazabdanA arthanuM nirUpaNa karyuM te praznakAra prazna pUche che ke zuM A naigamAdi no tannAMtarIya vAdIo che ke svataMtra ja codakanA pakSane grahaNa karanArA evA buddhibhedathI ayathArtha nirUpako che? tantrAntarIya- jenA vaDe ke jemAM artho vistArAya te taMtra=pravacana. tenAthI anya kapila (kapilamunie kahela) vagere taMtrAMtara che. taMtrataramAM thayelA ke taMtrAMtamAM kuzala te taMtrAMtIya. teo svazAstrathI siddha thayelA arthane kahetA hovAthI vAdIo kahevAya che. vo- kaThina kahyuM hoya vageremAM prazno kare te vo. AnuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che- "matrocyate" phatyAti, ukta zaMkAnuM nirAkaraNa karavAmAM Ave che. A nayo taMtrAMtarIya vAdIo nathI, kemake taMtrAMtarIyo nayono viSaya nathI. kemake avadhAraNa doSa che, arthAt ekAMtavAdI che. nayo vastunA yathArtha svarUpanA grAhaka che. tathA svataMtra ja codakapakSagrAhI matibhedathI ayathArthanirUpako paNa nathI. kemake ayathArtha nirUpako saMbaMdharahita pralApa karanArA che. kiMtu jIvAdi ane ghaTAdi zeya padArthanA jJAnabhedo che. arthAt A navo jinapravacanAnusAra vastunA yathArtha svarUpane grahaNa karanArA che. vAgyane zeyane AzrayIne A viSayane darzAvatA bhASyakAra kahe che"tathA" phatyAti, te A pramANe naigama- ghaTa e pramANe bolatAM naigamanaya A pramANe mAne che- kuMbhAra AdinA prayatnathI utpanna karela, jenA uparanA bhAgamAM oSThano bhAga kuMDalAkAre goLa che, jenI Doka lAMbI ane goLa samAnaparidhivALI che,
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 tathA jeno nIceno bhAga goLa che, je pANI-dUdha vagerene lAvavAmAM ane dhAraNa karavAmAM samartha che, agnipAkathI utpanna thanArA lAlaraMga Adi uttaraguNonI parisamApti thavAthI je banI gayo che, evA mATInA dravyavizeSane ghaTa kahe che. e pramANe zukla-pIta Adi vizeSa dharmathI yukta koI eka ja ghaTamAM, athavA tenA jevA saghaLA ghaTamAM, bheda vinA sAmAnyarUpe "A ghaTa che" evo bodha e naigamanAya che. saMgraha- eka ghaTamAM athavA nAma-sthApanA-dravya-bhAvathI viziSTa, vartamAnakAlIna, bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna ghaNA ghaDAomAM "A ghaTa che" evo sAmAnyarUpe bodha e saMgrahanaya che. kAraNa ke AmAM sAmAnyanI pradhAnatA che, arthAt saMgrahanaya sAmAnyane pradhAna mAne che. vyavahAra- eka, be ke ghaNA, nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpa laukika parIkSakothI grAhya, upacAragamya ane yathAyogya sthUla arthavALA te ja ghaDAomAM "A ghaTache" evo je bodha te vyavahAranaya che. kAraNa ke AmAM vizeSanI pradhAnatA che, arthAt vyavahAranaya vizeSane pradhAna mAne che. laukika- lokamAM je prasiddha hoya te laukika, arthAt sAdhAraNa buddhivALA puruSo. parIkSako- zAstrathI thayelI tIkSNa buddhivALA puruSo. grAhyaHgrahaNa karavA yogya. laukiko ane parIkSako tenA javAharaNa Adi kArya aMge vivAdathI rahita che. upacAragamya- A ghaDo samudra che(=samudra jevaDo moTo che) evA upacArathI jANI zakAya tevA. yathAyogya sthUla arthavALA- sUkSma ane sAmAnyane dUra karIne yathAyogya sthUla arthavALA.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-1 311 RjusUtra- vartamAnakALamAM ja vidyamAna ghaDAomAM A ghaTa che evo bodha te RjusUtra che. sAMprata- vartamAnakALamAM ja vidyamAna ane pUrvaprasiddha evA nAmAdimAMthI koI ekanA vAcaka zabdomAM tevA prakAranI vastuno ghaTa evo je bodha te sAMpratanaya che. pUrvaprasiddha- jemano prathama saMketa(=ghaTAdi padArthonA A ghaTAdi zabdo vAcaka che, ghaTAdi zabdonA A ghaTAdi padArtho vAcya che ema vAcavAcaka rUpa saMbaMdha) prasiddha che te pUrvaprasiddha che. nAmAdimAMthI koI ekanA vAcaka- nAma-sthApanA-dravya-bhAvanA bhedathI cAra prakAranA padArthomAMthI koI ekanA vAcaka. je zabdano nAma padArtha vAcya che te zabdano sthApanA, dravya ane bhAva padArtha vAcya nathI, AthI nAma ghaTa AdinA je zabdo che temAMthI koI eka nAma, sthApanA AdinA vAcaka. A sAMpratanaya sAmAnyarUpe zabdanaya ja che. samabhirUDha- vartamAnakALamAM vidyamAna ghaTAdi padArthonA nAmanuM(=vAcaka zabdanuM) saMkramaNa na thavuM anyavAgyamAM pravRtti na thavI te samabhirUDha che. ghaTAdinA prakArathI kuTa na kahevAya, arthAt ghaTa zabdathI kuTa na kahevAya. (ghaTa zabdathI ghaTa ja kahevAya.kuTa na kahevAya) kemake baMnenuM pravRttinimitta bhinna che. (ghaTanuM pravRttinimittaceSTAche. kuTanuM pravRttinimitta kuTana che.) ahIM adhyavasAyano artha jJAna che. Ama chatAM jJAnanA utpAdaka nAmane(=zabdane) paNa upacArathI adhyavasAya kahevAya. AthI adhyavasAyano nAma(zabda) artha karyo che. ahIM ja daSTAMtane kahe che-vitarka dhyAnanI jema. vitarka eTale zrata. zratanI pradhAnatAvALuM dhyAna te vitarka dhyAna. A zukladhyAnanuM ekatvavitarka nAmanuM bIjuM dhyAna samajavuM. pRthakatva vitarka savicAra nAmanuM paheluM zukladhyAna paNa vitarka pradhAna che. chatAM tenuM udAharaNa na ApatAM bIjA zukladhyAnanuM udAharaNa ApyuM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 " sUtra-35 enuM kAraNa e che ke pahelA bhedamAM artha-vyaMjana-yoganI saMkrAti che. bIjA bhedamAM saMkrAMti nathI. te rIte A naya paNa saMkrAMtithI rahita che.] evaMbhUta- samabhirUDhanayathI svIkRta ghaTAdi padArthonA je vyaMjana ( zabdo ane artha te benI anyonyanI apekSAthI arthane grahaNa karavo te evaMbhUtanaya che. anyonyanI apekSAthI- jevo zabda hoya tevo ja artha te vastumAM ghaTato hoya. jevo artha ghaTato hoya tevo ja zabda hoya. A pramANe thAya to ja vAcya-vAcakano saMbaMdha ghaTe, anyathA vAcya-vAcaka saMbaMdha na ghaTe. kemake puSTapravRttinimittano abhAva che. Avo adhyavasAya(=bodha) te evaMbhUtanaya che. ahIM adhyavasAya(=bodha) jJAnanaya che. kAraNa ke te sAkSAt zAstrano viSaya che. jJAnano zeya arthanaya che. arthano vAcaka zabda zabdanaya che. A pramANe jANavuM. nayavAdo viruddhajJAna nathI pUrvapakSa "matrAda" rUtyAdi, praznakAra potAnA abhiprAyane vyakta kare che- ukta rIte eka ja ghaTAdi padArthamAM vijJAnano bheda thAya che. vijJAnanA bhedathI viruddhajJAnano prasaMge upasthita thAya che. viruddhajJAnano prasaMga vicAraNIya che. viruddhajJAnano prasaMga aniSTa che. eka ja nimittathI aneka jJAna na thaI zake. jemake kRSNa vastumAM A nIla che (A zveta che) ityAdi jJAna na thaI zake. uttarapakSa- A pramANe pUrvapakSanI AzaMkA karIne "trocyate" ityAdithI uttarapakSane kahe che- ahIM viruddhajJAna ekAMte eka ja nimittathI(=eka ja viSayanA kAraNe) nathI. AthI viruddhajJAna saMgata ja che, asaMgata nathI. jemake saghaLuM jagata eka ja che. aneka avayavasvarUpa hovA chatAM "sa' sAmAnyanI apekSAe sarva - eka ja
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 313 che. sarva padArthomAM sattA samAna rUpe jovAmAM Ave che, arthAt hUM sat DhuM sat mafpa sat ema AkhuM jagat sat zabdathI vAcya che. sarva jagata jIvarUpa ane ajIvarUpa ema be prakAranuM che. kema ke baMne bhedonI pratIti thAya che. jIva-ajIvanI pratIti kevaLa satanI pratIti nathI. AkhuM vizva traNa prakAranuM che. dravyarUpa, guNarUpa ane paryAyarUpa. saMpUrNa jagatano dravya-guNa-paryAyamAM samAveza thaI jAya che. je guNa-paryAyone anusara=guNa paryAyo vinA na rahe te dravya. rUpa vagere guNo che. kapAla vagere paryAyo che. AvI pratIti thAya che. ahIM paNa nimitta bhinna che. A pramANe traNa bhedomAM saMpUrNa vizvano samAveza thaI jAya che. e pramANe saMpUrNa vizva cAra prakAranuM che. kemake saMpUrNa vizvano cAra prakAranA darzanamAM samAveza thaI jAya che. cakSudarzana Adi cAra darzanothI saMpUrNa vizvanuM grahaNa thaI jAya che. kemake vizeSo paNa kathaMcit sAmAnyanA bheda che. (puruSo e manuSyarUpa sAmAnyano bheda che.) e pramANe saMpUrNa vizva dharmAstikAya Adi pAMca astikAyonI apekSAe pAMca prakAranuM che. kemake saMpUrNa jagatano pAMca astikAmAM samAveza thaI jAya che. e pramANe saMpUrNa jagata cha prakAre che. kemake sarvano cha dravyomAM samAveza thaI jAya che. dharmAstikAya Adi pAMca astikAya ane kALa ema cha dravyo che. kemake vAtsalya (keTalAka AcAryo kALane paNa dravya tarIke mAne che.) evuM sUtra che. astikAyanA pariNAmathI kALadravyanuM pariNAma pradezasaMghAta-dravaNarUpa nimittabhedathI bhinna che. astikAmAM pradezono saMghAta che. kALamAM te nathI. astikAmAM (pudgalAstikAyanI apekSAe) aNu AdinuM dravaNa gamanAgamana che. kALamAM te nathI. "rA' ityAdithI prastuta yojanAne kahe che. jevI rIte hamaNAM ja kahelA "sa Adi jJAna viruddhajJAna nathI, kemake saMpUrNa jagatanI te te
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 dharmanA bhedathI sat AdinI ja te rIte pratIti thAya che. A jJAno eka Adi svarUpathI thatA anya anya vijJAno che. e vijJAnano apalApa karI zakAya tema nathI. e vijJAnano apalApa karavAthI atiprasaMga doSa thAya. (jo A jJAno khoTA che to anya badhA jJAno paNa khoTA mAnavA paDe.) ethI zUnyatAno prasaMga Ave. jevI rIte eka ja jagatane AzrayIne thatA A jJAno viruddha nathI, tevI rIte aneka dharmasvarUpa (eka ja) vastumAM kSayopazamanI vicitratAthI te te dharmanA jJAnanuM kAraNa evA nayavAdo viruddha nathI. jhinya ityAdithI anya daSTAMtane kahe che. jevI rIte mati-zrutaavadhi-mana:paryAya-kevaLajJAna e pAMca jJAnothI dharmAstikAya Adi astikAyomAMno koI eka padArtha jJAnabhedathI bhinna bhinna jaNAya che, kemake te rIte anubhavathI siddha thayeluM che. ahIM ja (jJAnabhedathI bhinna bhinna bodha thavAmAM) nimittane kahe cheparyAyonA bhedathI ane vizuddhinA bhedathI eka ja padArtha bhinna bhinna jaNAya che. paryAyonA bhedathI vastunA bhedathI, arthAt vastunA dharmonA bhedathI (eka ja vastumAM bhinna bhinna dharmo hovAthI eka ja vastu bhinna bhinna svarUpavALI thAya che.) vizuddhinA bhedathI kSayopazamAdi rUpa vizuddhinA bhedathI. paryAyonA bhedathI ane vizuddhinA bhedathI eka ja vastu uttarottara prakarSathI (=prakRSTapaNAthI) jaNAya che. ti A pramANe- matijJAnI vartamAnakAlIna manuSya paryAyane cakSu Adi indriyathI sAkSAt jANe che. tene ja zrutajJAnI Agama-anumAnanA svabhAvathI jANe che. tene ja avadhijJAnI atIndriyajJAnathI jANe che. koI saMjJI manuSya paryAya saMbaMdhI prazno pUche tyAre mana:paryAyajJAnI tenA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 315 manogata dravyone joine anumAnathI ja manuSyanA vicArone jANe che. kevaLI atyaMta vizuddha kevaLajJAnathI jANe che.] jema te jJAno viruddhajJAna svarUpa nathI, arthAta mithyAjJAna Adi svarUpa nathI, tevI rIte A nayavAdo paNa viruddhajJAna nathI. pahelAM A vicAryuM ja che. athavA ItyAdithI anya daSTAMtane kahe che- athavA pratyakSa-anumAnaupamAna-Agama e cAra pramANothI eka ja agni vagere padArtha (judI judI rIte) jaNAya che. jemake najIkamAM rahela eka mANasa agnine(=Agane) baLatA, prakAzamAna, tRNathI pragaTelA ItyAdi svarUpe sAkSAt jue che, dUra rahelo bIjo mANasa te agnine dhUma rUpa hetune joine anumAnathI jANe che. madhyamAM (agnithI bahu dUra ke bahu najIka nahi evA sthAne) rahelo trIjo mANasa agnine dhUma rahita ane suvarNa puMja sama pItavarNanI samAnatAthI upamAna pramANa dvArA jANe che. dUra rahelo cotho mANasa Apta puruSanA kathanathI agninA cokkasa bodha vinA sAmAnya ja agnine(=Agane) jANe che. A pramANe eka ja padArtha (bhinna bhinna svarUpe) jaNAya che. prazna- badhAyane eka sarakhuM jJAna kema thatuM nathI? uttara- pramANono potapotAno zeyaviSaya niyata che(=amuka rIte ja zeya jANI zakAya che). AthI badhAne eka sarakhuM jJAna thatuM nathI. AnAthI pramANamAM saMplavano, eTale ke eka bIjAmAM samAveza thaI javAno niSedha karyo che. kAraNa ke dareka pramANathI zeyano bhinna-bhinna rUpe bodha thAya che evo anubhava thAya che. tathA AnAthI vyadhikaraNano=bhinna viSayano niSedha karyo che, kAraNa ke agni Adi eka ja viSayamAM te te rIte bhinna jJAna thavAno anubhava ghaTe che.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 primANanA saMplavanA ane vyadhikaraNanA niSedhathI e vAta jaNAvI ke eka ja sthAne rahela eka ja zeyano viSayano vividha pramANathI bhinna bhinna bodha thAya che.] agninA A baLatodedIpyamAna vagere) jJAnoviruddha jJAno nathI. kAraNa ke te sarva jJAnothI te rIte padArthano bodha thAya che. e anubhavathI siddha che. te rIte nayavAdo paNa viruddha jJAno nathI. ahIM tAtparyArtha A che- vastu eka svarUpavALI ane aneka svarUpavALI che. (jemake- badhA ghaDAo sAmAnyathI ghaTarUpe eka che, eka svarUpavALA che. vizeSathI to kALo ghaDo, lAla ghaDo, nAno ghaDo, moTo ghaDo ema ghaDA aneka svarUpavALA che.) eka svarUpavALI ane aneka svarUpavALI vastumAM A saghaLo vyavahAra (nivazvana:) sakAraNa che, arthAt apekSAvALo che. judI judI apekSAe judo judo vyavahAra thAya che. (ghaTasAmAnyanI apekSAe A badhA ghaDAo che evo vyavahAra thAya che. ghaTavizeSanI apekSAe A ghaDo lAla che, A ghaDo kALo che, A ghaDo nAno che, A ghaDo moTo che evo vyavahAra thAya che.) jo vastu ekAMte eka svarUpavALI ja hoya to vyavahAra akAraNa banI jAya, arthAtu apekSA vinAno thaI jAya. AthI Avo vyavahAra sAmAnyanI apekSAe ane vizeSanI apekSAe thato vyavahAra) tyAga karavA yogya nathI ja. jo AvA vyavahArano tyAga karavAmAM Ave to pratyakSa Adi jJAnonA abhedano prasaMga Ave, arthAtu badhA jJAno eka svarUpa mAnavAno prasaMga Ave ane ethI ekAMte vyavahAra eka AlaMbanavALo banavAno prasaMga Ave. tathA jo vyavahAra nirviSaya(=nirnimitta) eTale nimitta vinA thato hoya to atiprasaMga Ave, arthAt game te kAraNathI game te vyavahAra thAya. vaLI- jJAna pAMca che evo saMkhyA Adino niyama ghaTI zake nahi. A viSayane bIjA sthaLe vistArathI jaNAvyo hovAthI ame ahIM vistArathI jaNAvavAno prayatna karatA nathI. 1. Adi zabdathI pratyakSapramANa, parokSapramANa vagerenuM grahaNa karavuM.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 pUrvAcArya racita AryAothI nayonI vicAraNA uparyukta ja artha pUrvAcAryothI vizeSa mAnya karAyo che. ethI teno saMgraha karIne AryAothI batAvatA bhASyakAra kahe che naigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH // 1 // sUtra-35 317 zabdArtha- naigama evA zabdonA ane arthonA eka-aneka padArthonA bodhanA prakAronI apekSA rAkhanAra, tathA deza ane samagrano grAhaka ane vyavahArI naigamanaya jANavo. vizeSArtha--nigama eTale deza. temAM thayela naigama. eka eTale vizeSa. kemake vizeSa eka ja che. aneka eTale sAmAnya. kAraNa ke sAmAnya anekane Azrita che. vizeSa ane sAmAnya e be artha che. kAraNa ke je jaNAya te artha. vizeSa ane sAmAnya jaNAi rahyA che mATe artha(=padArtha) che. naigama eTale bodhano(=jANavAno) prakAra. deza eTale vizeSa. samagra eTale sAmAnya. te bene grahaNa kare te deza-samagragrAhI. bhAvArtha te te dezamAM bolAtA zabdone ane tenA arthone tathA vizeSane ane sAmAnyane jANavAnA prakAronI je apekSA rAkhe te naigamanaya che. pUrvArdhamAM kahelA ja arthane pUrvAcAryanA vacanaprayogathI smaraNa karatA bhASyakAra kahe che- tathA je vizeSa ane sAmAnyano grAhaka= Azraya karanAra che te naigamanaya che. tathA je paraspara vimukha(=bhinna) evA sAmAnyathI ane vizeSathI vyavahAra kare che te naigamanaya che. ahIM be muddA che. pahelo muddo e che ke te te dezamAM te te zabdano je je artha (abhidheya) hoya tene svIkAre che. tathA je artha(abhidheya) mATe je zabda hoya tene svIkAre che. jemake gujarAtamAM navaro zabdano A mANasa navaro(=kAma vinAno) che evo che. mahArASTravAsI navaro zabdano A navo(=vara) che evo artha mAnya kare che. naigamanaya baMne arthane mAnya kare che.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 ahIM bIjo muddo e che ke naigamanaya sAmAnya ane vizeSa e ubhayane grahaNa kare che. jemake rameza bhAratamAM rahe che evA vAkyane naigamana satya kahe che. rameza gujarAtamAM rahe che evA vAkyane paNa naigamana satya mAne che. bhArata sAmAnyanI apekSAe gujarAta vizeSa che. (AryA-1) saMgrahanayanI Ane kahe che- yatsagRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tatsaGgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // zabdArtha je jJAna sAmAnya jJeyavALuM hovAthI govAdirUpa dezathI ane vibhAgarUpa vizeSathI dUra thaIne sattArUpa sAmAnyamAM pravarte che tene nayabhedone jANanArA vidvAna puruSe saMgrahanaya jANavo. sAmAnyano govAdideza hovAthI ahIMgovAdirUpadezathI ema kahyuM che. sAmAnya vinA vizeSa na hoya. sAmAnya vinA vizeSane mAnavAmAM sAmAnya asattvano prasaMga Ave. (AthI A naya sarvavizeSono ekarUpe= sAmAnyarUpe saMgraha karI le che.) (AryA-2) vyavahAranayanI AryA A che- samudAyavyaktyAkRtisattAsajJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // zabdArtha je nayasamudAya, vyakti, AkRti, sattA ane saMjJA AdinA vizeSanI apekSAvALo che, lokopacArathI siddha thayela che, ane vistRta che tene vyavahAranaya jANavo. samudAya-samUha, vyakti=manuSyatva, AkRti=saMsthAna, sattA=mahAsAmAnya, saMjJA=nAma-sthApanA-dravya-bhAva. samudAya Adi samudAyavALA vinA na hoya. samudAyavALAono samudAya samudAyavALAothI bhinna nathI. manuSyatva manuSyothI bhinna nathI.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 319 AkRti AkRtivALAothI bhinna nathI. sattA sata padArthothI bhinna nathI. nAma vagere nAmavALA vagere vinA na hoya. kAraNa ke vizeSanI pradhAnatA che. lokopacAra- parvata baLe che, pAtra gaLe che, ityAdi lokopacAra che. vistRta- (vizeSono ane) upacarita arthono Azraya hovAthI vizALa che. (AryA-3) RjusUtranayano ane zabdanayano saMgraha karavA mATe kahe chesaamprtvissygraahkmRjusuutrnyN samAsato vidyAt / vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // zabdArtha- vartamAnakAlIna zeyane(=viSayane) grahaNa karanAra nayane saMkSepathI RjusUtranaya jANavo. yathArthazabdam e padathI zabdanayanA evaMbhUtanayane prakAzita karelo jaNAya che. kAraNa ke sarvanayomAM e vizuddha che. yathArthazabda=jevo artha hoya tevo ja zabda prayoga hoya, jevo zabdaprayoga hoya tevo ja artha ghaTato hoya to te yathArthazabda che. jemake ghaTano jalAharaNa Adi artha che. ethI ghaTamAM jalAharaNa Adi kArya thatuM hoya tyAre ja ghaTa zabdano prayoga yathArtha che. sAMprata ane samabhirUDhano saMgraha karavA mATe kahe che. vizeSitapadane zabdanaya jANavo. pada eTale nAmAdi, arthAt nAma-sthApanA-dravya-bhAva. prasiddhapUrvavat (1-35 sUtramAM) ItyAdithI jenA nAmAdi vizeSatAvALA karAyelA che te zabdanAya che. bhAvArtha- pUrve saMjJA-saMjJI saMbaMdhakALe A ghaTAdi padArthano A ghaTAdi zabda vAcaka che ema je zabda jaNAyo che te zabda prasiddhapUrva che. AvA prasiddhapUrva zabdathI A ghaTa zabdano ja abhidheya(=vAgya) che evo je ghaTAdi padArthano bodha te sAMpratanaya che, arthAt nAmAdi rUpa koI paNa padArthanuM evA zabdadvArA kathana karavuM ke jeno vAcya-vAcaka saMbaMdha pUrve jJAta thayelo che te sAMpratanaya che. (AryA-4). rUti zabda nayonA punaH smaraNanI samAptino sUcaka che.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ tra-35 320 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-1 jIvAdi cArano nayanI dRSTie artha ahIM anya prazna kare che- jIva, nojIva, ajIva, noajIva AvA kevaLa zuddhapadanuM uccAraNa karavAmAM Ave to naigamAdi nayomAMthI kayA nayathI kyo artha jaNAya che? pahelAM nayonI prarUpaNA kevaLa ajIva ghaTa padArthane AzrayIne karavAmAM AvI che. tethI zaMkA thAya che ke jIva, jIvanA deza, sarvapratiSedhamAM nojIvanA, jIvanA sarvapratiSedhamAM ajIvanA ane deza-sarvae be pratiSedhathI yukta noajIvanA viSayamAM A nayonI mAnyatA zI che? Avo pUrvapakSa thatAM AcArya uttara kahe che- "matrocyate" phatyAti, uttarapakSa A pramANe che jIva evA zuddhapadanA uccAraNathI dezagrAhI naigama, saMgraha, vizeSagrAhI vyavahAra, vartamAnagrAhI RjusUtra, sAMprata ane samabhirUDha, A (evaMbhUta sivAya) badhAya namovaDe bhegA thaIne naraka, tiryaMca, manuSya, deva ane siddhigati e pAMceya gatimAMthI narakAdi koI eka gatimAM rahela jIvane AzrayIne "A jIva che" evo bodha thAya che. abhAva ke anyabhAva jaNAto nathI. prazna- zAthI? uttara- kAraNa ke A naigamAdi navo jIvane AzrayIne aupazamikAdi bhAvothI yukta padArthane grahaNa karavAnA svabhAvavALA che. AthI siddhigatimAM paNa kSAyikabhAva hovAthI pAMca gatinuM grahaNa karyuM che. nojIva evA zuddhapadanuM uccAraNa karavAmAM Ave to sarvapratiSedhamAM) dharmAstikAya Adi ajIva dravya jaNAya che athavA (daza pratiSedhamAM) jIvanA deza ane pradeza e be jaNAya che. zarIrano mastaka Adi vibhAga deza che. jenA be vibhAga na thaI zake tevo aMtima deza pradeza che. kAraNa ke no zabda sarvaniSedha ane dezaniSedhane kahe che.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 321 ajIva evA zabdanuM uccAraNa karavAmAM dharmAstikAya Adi ajIva dravya ja jaNAya che. kAraNa ke makAra sarvapratiSedhane kahe che athavA prakAra paryadAsano Azrita che. noajIva evA zuddhapadanuM uccAraNa karavAmAM Ave to jIva ja jaNAya che, abhAva ke anyabhAva jaNAto nathI. athavA ajIvanA deza ane pradeza e be jaNAya che. deza-pradezano artha pUrvavat samajavo. nokAra ane makAra e baMneya sarvapratiSedhavAcaka che evA arthamAM "be nagna prastuta arthane jaNAve che" e nyAyathI noavathI jIva ja jaNAya che. nio zabda dezapratiSedha vAcaka che evA arthamAM ajIvanA deza ane pradeza e be artha che.] evaMbhUtanI dRSTie jIva Adino artha A pramANe prastuta nayasaMbaMdhI vaktavyatAne kahIne evaMbhUtanayanI vaktavyatAne AzrayIne kahe che- "vaMpUta" rUtyAti, evaMbhUtanayathI to jIva" evuM uccAraNa karavAmAM bhAvamAM rahelo saMsArI jIva jaNAya che. prazna- ahIM siddhigatino tyAga kema karavAmAM Ave che? uttara- kAraNa ke evaMbhUtanaya audayikAdi bhAvayukta jIvane icche che. A naya zabdasaMbaMdhI pravRttinimittanI apekSA rAkhe che. je padArtha je zabdathI vAcya hoya te padArthamAM te zabdanuM pravRttinimitta ghaTatuM hoya to ja te padArtha te zabdathI vAcya banI zake. jIva zabdanuM pravRttinimitta jIva che. je jIve te jIva, jIva dhAtuno artha prANadhAraNa che. indriya vagere (pAMca Indriya, traNa yoga, zvAsozvAsa ane AyuSya e daza) prANo che. 1. patA: sadAdI, sastu niSedhA namUnA pathudAsa ane prasaya ema be prakAra che. temAM pathudAsana sarvathA niSedha na kare, kiMtu samAnane grahaNa kare. prasayana sarvathA niSedha kare. ajIva zabdamAM rahelo namUno prasajya artha karavAmAM Ave to jIvano sarvathA abhAva evo artha thAya, paryadAsa arthe karavAmAM Ave to jIvanI samAna anya padArthanuM grahaNa thAya. jIva samAna anya padArtha ajIva che. ahIM pahelA prasajyanagune AzrayIne ane pachI paryadAsanane AzrayIne artha jaNAvavAmAM Avyo che. 2. nI nigI pravRtArtha ramata: evo nyAya che.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 ethI je Indriya vagere prANone dhAraNa kare te jIva. indriyAdi rUpa jIvana siddhamAM nathI. kAraNa ke siddhamAM prANonuM kAraNa karyo nathI. tethI bhavastha ja jIva che evA prakAranuM nigamana(=upasaMhAra) che. nojIva e pramANe uccAraNa karavAmAM dharmAstikAya Adi ajIva athavA siddha jIva jaNAya che. ahIM no zabda sarvapratiSedhano vAcaka che. kAraNa ke evaMbhUtanA matathI dezavAcakapaNuM siddha thatuM nathI. arthAt "deza" ja siddha thato nathI. kAraNa ke dezI( dezavALo) ja dezarUpa che. jo dezane dezIthI bhinna mAnavAmAM Ave to atyaMta bhinna anya vastunI jema deza dezIno na kahevAya. (jo dezane dezIthI abhinna mAnavAmAM Ave to te dezIrUpa ja che. dezIthI bhinna nathI.) ethI deza-dezIno ( A deza che ane A teno dezI che evo) saMbaMdha na ghaTe. chatAM jo saMbaMdha mAnavAmAM Ave to anavasthAno prasaMga Ave, arthAt game teno game tenI sAthe saMbaMdha thavAnI Apatti Ave. (mATe dezIthI bhinna koI deza jevI vastu na hovAthI no zabda sarvapratiSedha vAcaka che.) ajIva evA padanuM uccAraNa karavAmAM paramANu Adi ajIvadravya ja jaNAya che. kAraNa ke ahIM sakAra sarvapratiSedha vAcaka che. noajIva evA padanuM uccAraNa karavAmAM saMsAramAM rahelo ja jIva jaNAya che. kAraNa ke be niSedha prastuta =jIva) arthane jaNAve che. prazna- deza-pradeza arthano kema svIkAra karyo nathI? uttara- evaMbhUtanaya saMpUrNa vastune grahaNa karavAnA svabhAvavALo hovAthI tenA mate deza-pradeza (sthUla-sUkSma avayavo grahaNa karAtA nathI. A pramANe ekavacanathI cAra vikalpo batAvyA. e pramANe dvivacanabahuvacanathI paNa cAra vikalpo jANavA ema kahe che- e pramANe dvivacanabahuvacananA uccAraNamAM paNa cAra vikalpo che. te A pramANe- nIvo, 1. nyAyanA pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana e pAMca aMgo che.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 nonIvI, anIvo, nonIvI, bahuvacanamAM paNa nIvADa, nonIvADa, manIvADa, nomanIvADa | ekavacana-dvivacana-bahuvacananA uccAraNamAM paNa naigama vagere nayonI A pramANe ja svIkRti samajavI. sarva(grAhI)saMgrahanayane AzrayIne kahe che. sAmAnya vastunA grAhaka sarvasaMgrahanayane ekavacana - dvivacananA jIva, nojIva ItyAdi vikalpo ISTa nathI. enA mate AvI vastu nathI, arthAt jJAnano viSaya banatI nathI. kAraNa ke A naya jIvonI saMkhyA anaMta hovAthI bahuvacanane ja mAne che ema jaNAya che. A naya satya arthano grAhaka hovAthI enA mate ekavacana-dvivacanano artha ja nathI, arthAt ekavacana-dvivacananA vikalpo ja nathI. A naya vividha mAnyatAvALo hovAthI AmAM koI virodha nathI. sarvasaMgrahanayamAM dezasaMgrahavALA vyavahAranaya AdithI A (ekavacana-dvivacananA vikalpo nathI e) vizeSatA che. AmAM (zeSa) bhAvanA pUrvavat ja che. (jemake jIvo ema bahuvacanavALA padanuM uccAraNa karatAM pAMceya gatimAM rahelA jIvo samajAya che vagere.) zeSAtuM" rUtyAdi, bAkInA naigama vagere no eka jIva vagere padArthamAM sAmAnya rUpa jAtinI apekSAe bahuvacanane icche che. kAraNa ke jAti anekanA AzrayavALI che, arthAta jAtimAM aneka jIvo rahelA hoya che. nAtyAdhyAyAmesmina vadhuvanama tarasyAm (pANinI vyA. 12-58) e sUtrathI jAtinI apekSAe bahuvacanano prayoga thAya. ghaNAo hoya tyAre jAtinI apekSAe ja ekavacanano prayoga thAya. saritAdina: bAkInA nayo bahuvacana vagere badhAya vacanothI uccAraNa karAyelA vikalpone grahaNa karavAnA svabhAvavALA che. ti zabda ekavacana vagere vacanane AzrayIne nayamatanA varNananI samAptino sUcaka che. "va" tyAdri A pramANe dharmAstikAya Adi sarva padArthomAM nayavAdathI anusaraNa karavuM, arthAt nayavAdathI vicAraNA karavI, evI bhASyakAranI bhalAmaNa che.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 pramANane AzrayIne nayonI vicAraNA - A pramANe prameya(=joya)ne AzrayIne nayonI vicAraNA karI. have pramANane AzrayIne nayonI vicAraNA karavA mATe praznakAra dvArA(=praznakAranA mukhathI) kahe che- "mannAda" rUtyAti, prazna- naigamAdi kayo naya ajJAna svarUpa viparyayathI sahita matijJAna Adi jJAnomAMthI kayA jJAnone svIkAre che? uttara-naigama-saMgraha-vyavahAra e traNa nayo matijJAna Adi pAMca jJAna ane mati ajJAna Adi traNa viparyaya ema ATheyane svIkAre che.kAraNa ke te badhAya padArthano nirNaya kare che. RjusUtranaya matijJAna ane matiajJAna sivAya chano svIkAra kare che. prazna- RjusUtranaya matijJAna sahita matiajJAnane kema svIkArato nathI? uttara- matijJAna ane matiajJAna e baMneya zrutajJAna ane zrutajJAnanA upakAraka che, arthAta matijJAna ane matijJAna e be zrutajJAna ane zrutaajJAnanA kAraNa che. zrutajJAna ane zrutaajJAna kArya che. A naya phaLane=kAryane pradhAna mAne che, kAraNane nahi. AthI te matijJAna-matiajJAnane svIkArato nathI. zabdanaya bhAvaarthano avalaMbI che. AthI te zrutajJAna ane kevaLajJAna e be jJAnane svIkAre che. prazna- zabdanaya matijJAna Adi anya jJAnono svIkAra kema karato nathI? uttara- mati-avadhi-mana:paryAya e traNeyano zruta upakArI che. A traNa jJAna svayaM potAne jaNAvavA mATe samartha nathI. kemake muMgA mANasa jevA che. mRtathI ja e traNanuM pratipAdana karI zakAya che. mATe zrata e traNano upakArI che. upakArI zreSTha che, ane upakArya jaghanya che. Avo zabdanayano abhiprAya che. kevaLajJAna to (badhA jJAnomAM) pradhAna che.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 325 bIjuM koI enA upara upakAra karatuM nathI. svasAmarthyathI ja vacana-yogane pravartAve che, arthAt vacanadvArA sva-parane prakAzita kare che. traNa ajJAnane nahi svIkAravAmAM kAraNa kahe che- pRthvIkAya Adi sarva jIvo sAmAnya ane vizeSane jANavAnA svabhAvavALA che. AthI A nayanA mate koI jIva ekAMte mithyAdaSTi ke ajJAna nathI. kAraNa ke temane sparza Adino yathArtha bodha thAya che. AgamamAM paNa A pramANe ja kahyuM che. kemake "badhAya jIvone jJAnano anaMtamo bhAga sadA pragaTa (=AvaraNarahita) hoya che." evuM zAstravacana che. (naMdIsUtra-75) AvA zAstravacanathI sarvajIvo samyagdaSTi ane jJAnI che. tamAri vAraMpazruita upakArI che eTalA mAtrathI ja nahi, kiMtu sarvajIvo samyagdaSTi ane jJAnI che e kAraNathI paNa zabdanaya matiajJAna Adine svIkArato nathI ane A kAraNathI(=sarva jIvo samyagdaSTi ane jJAnI hovAthI) pratyakSa-anumAna-upamAna-AgamanA prAmANyano paNa svIkAra thaI jAya che. AnAthI(=zabdanaya matiajJAna Adine svIkArato nathI ityAdi kahevAthI) pratyakSama (1-12) sUtramAM "nayavAdanA bhedathI ja 'matizrutanA je rIte bhedo utpanna thAya che te rIte AgaLa naya vicAraNAmAM kahIzuM" ema je kahyuM hatuM te kahevAI gayeluM jANavuM. A pramANe sarvajIvo samyagdaSTi ane jJAnI hovAthI sarvajIvonA badhA ja jJAnonuM prAmANya che, arthAt badhA ja jJAno pramANa rUpa che. kAraNa ke badhAM ja jJAno padArthone prakAzita kare che. have pramANanayanI vicAraNA karyA pachI adhyAyanA arthano upasaMhAra karatA bhASyakAra kahe chevijnyaayaikaarthpdaanyrthpdaani ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAnnayaiH parikSyANi tattvAni // 1 // 1. AthI ja kRtaM tipUrva zrutajJAna matipUrvaka ja hoya ema kahyuM che.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 zabdArtha- athavA pramANa-nayomAM zaMkA na rahe e mATe pramANa-nayo pUrvAcAryone bahumAnya che ema kArikAothI batAvatA bhASyakAra kahe cheahIM koI pUrvAcArya kahe che ke, ekAWpadone, arthapadone, vidhAnane, ISTane ane zAstroktayukti vagerene jANIne sarvatra nAma AdithI vinyAsa(=racanA) karIne navo vaDe jIvAdi sAta tattvonI vicAraNA karavI joie. ekArtha pado eka arthavALA paryAyavAcI zabdo, jemake jIva, prANI, jaMtu vagere. arthapado=niruktithI thatA arthavALA pado. jemake jIve te jIva, jene prANI hoya te prANI, je utpanna thAya te jaMtu vagere. vidhAna- nAma-sthApanA vagere. iSTa- nirdeza, svAmitva vagere. zAstroktayukti-jemake parokSa ane pratyakSa e be prakAranA pramANamAM pahelAM parokSapramANanuM kathana parokSapUrvaka ja pratyakSa hoya ema jaNAvavA mATe che. ityAdi zAstrokta yuktio. (kArikA-1) jJAnaM saviparyAsatrayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTerjJAnaM mithyAdRSTeviparyAsaH // 2 // zabdArtha- prAraMbhanA naigama-saMgraha-vyavahAra e traNa navo nibhaMga sudhInA ATha prakAranA jJAnane svIkAre che. sAmAnyathI samyagdaSTinuM jJAna samyajJAna che, mithyASTinuM jJAna mithyAjJAna che. kAraNa ke mithyASTine mithyAtvarUpa prahano vaLagADa lAgelo hoya che. (kArikA-2) RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate nA'nyacchutAGgatvAt // 3 // zabdArtha-RjusUtranaya matijJAna ane matiajJAna sivAya cha jJAnane svIkAre che. pUrve A ja sUtramAM RjusUtranayanA varNanamAM kahyuM tema)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 327 zratanA upakAraka hovAthI ane zrutathI abhinna hovAthI A naya matijJAna-matiajJAnane svIkArato nathI. zabdanaya pUrve(=zabdanayanA varNanamAM) kahela nyAyathI zrutajJAna ane kevalajJAnane svIkAre che. matijJAna Adi anyane svIkArato nathI. kemake anya jJAno zrutanuM aMga che. anya jJAno mRtanuM aMga che enuM kAraNa e che ke zruta ja(=pUrve zabdanayanA varNanamAM kahyuM tema) anya jJAnomAM prativiziSTa balanuM AdhAna(=mahattAnI prasiddhi) kare che. (kArikA-3) mithyAdRSTyajJAne na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / / jJasvAbhAvyAjjIvo mithyAdRSTirna cApyajJaH // 4 // zabdArtha-zabdanayamithyAdaSTine ane ajJAnane svIkArato nathI. kAraNa ke zabdanayanA mate koI jIva ajJAnI nathI. zAthI koI jIva ajJAnI nathI evA praznanA uttarane kahe che- jJasvAbhAvyAt Ano artha pUrve pAMca jJAnane AzrayIne kahelA zabdanayanA varNanamAM kahyA mujaba jANavo. AthI koI jIva mithyAdaSTi ke ajJAnI nathI, kiMtu jIva ja che. ityAdi. (kArikA-4) iti nayavAdAzcitrAH kvacidviruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAstattvajJAnArthamadhigamyAH // 5 // zabdArtha- A pramANe nayavAdo naigamAdi bhedothI vividha prakAranA che. kyAMka svarucithI grahaNa karelA vastunA aMzamAM jANe viruddha hoya tevA jaNAya che. jemake, vizeSamAM sAmAnya kevI rIte hoya? sAmAnyamAM vizeSa kevI rIte hoya? ityAdi jANe viruddha hoya tevA jaNAya che. Ama chatAM te nayavAdo vizuddha che. kAraNa ke vizeSa alaga na thAya e rIte sAmAnyanI sAthe saMkaLAyelA che. ethI vizeSa sAmAnya vinA hoya ja nahi. te rIte sAmAnya alaga na thAya te rIte vizeSanI sAthe saMkaLAyeluM che. ethI sAmAnya vizeSa vinA rahe ja nahi. A viSayanI anya sthaLe 1. jyAM zrutajJAna hoya tyAM matijJAna avazya hoya e daSTie zrutathI abhinna che. athavA matijJAna zrutajJAnanuM kAraNa che. kAraNa-kArya kathaMcita abhinna hoya che e dRSTie zrutathI abhinna che.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 vistArathI carcA karI che. A nayavAdo laukikazAstrone oLaMgI gayelA che, arthAt vaizeSika Adi laukikazAstromAM nayonuM varNana nathI. vastunA sasvarUpanA jJAna mATe, arthAt sva-paradarzanonA bodha mATe, A nayavAdo jANavA joie. (kArikA-5) (1-35) bhAvAnuvAdakAranI prazasti A pramANe pa.pU. AcArya zrI haribhadrasUri mahArAjA vaDe zarU karAyelI ane chaThThA adhyAyanA 23mA sUtramAM vinayasampannatA pada sudhI pUrNa karAyelI) pachI chaThThA adhyAya sudhI AcArya zrI yazobhadrasUri vaDe pUrNa karAyelI ane tyAra pachI sAtamA adhyAyathI bAkI rahelI TIkA) temanA ziSya vaDe pUrNa karAyelI tattvArthAdhigama sUtranI prathama adhyAyanI DupaDupikA nAmanI TIkAno siddhAMta mahodadhi parama pUjaya AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra parama gItArtha parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra gacchasthavira parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra paMcasUtra, paMcavastu, paMcAzaka, dharmabiMdu, yogabiMdu, upadezapada, upadezamAlA (puSpamAlA), zrAddhadinakRtya, vitarAgastotra, zIlopadezamAlA, aSTaka prakaraNa, navapada prakaraNa, yogadaSTi samuccaya, zrAvakadharmavidhiprakaraNa, caityavaMdana mahAbhASya, yatilakSaNa samuccaya, gurutattvavinizcaya, saMbodha prakaraNa, prazamarati prakaraNa, zrAvaka prajJapti Adi aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjakRta gurjara (gujarAtI) bhAvAnuvAda pUrNa thayo.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 329 parama pUjya AcArya zrImad AnaMdasAgarasUrIzvarajI (sAgarAnaMdasUrijI) mahArAjAe lakhelo tattvArthAdhigama sUtrano upakrama ahIM awani mAve ch|| zrIharibhadrasUrisUtritavRttyA'laMkRtasya sabhASyatattvArthasyopakramaH // zAstramidaM tattvArthAdhigamAkhyaM vartamAnayugInAnAM digambarANAM zvetAmbarANAM cAtitarAM mahanIyAspadamiti na ko'pi visaMvAdaH / anekA vRttayo'sya dvaye'pi svasvasampradAyAcAryakRtAH santIti manyante, iyaM ca vRttirmudyamANA bhagavadbhiH zrIharibhadrasUribhirvihitA, neyaM mudritapUrvA na ca sulabheti mudraNamasyA atyAvazyakameva, yato na zvetAmbarasampradAye pracalantISu vRttiSu na kA'pItaH prayatneti mudraNe'syAH pravRttiryuktatAmeti, digambarIyA api vRttayo nAtaH prAktanAH, na cAta eva tAsAM vicAro'tra, kiJca-ime anekazaH svopajJaM bhASyamevAsya vRttitayollikhanti, bhASyaM bhASyatayA tatkartAraM ca bhASyakArakatayA tu sthAne sthAne ullikhantyeva, parametasmAdbhASyAt na paraM tadAnIM vivaraNamiti bhASyavRttyubhayatayollekho bhASyasya nAsambhavI / yadyapi zrIharibhadranAmAno'neke sUrIzAH zrIjainazAsanAntarIkSodyotino'bhUvan paramime vRttikartAraH zrIharibhadrasUrayazcaturdazazatI prakaraNAnAM ye vyadhusta evetyavasIyate, kAraNAni ca tatremAni1. etasyA vRtteH zrImadbhirharibhadrAcAryArabdhatve'pi ardhaSaDadhyAyIM yAvadvivRttaM taiH, ata evArdhaSaDadhyAyI yAvat samudAyAvayavArthayoH pArthakyaM, na parataH, tatrApi vinayasaMpannateti sUtrAt zrIyazobhadrasUribhiruddhartumArabdhA, sA'pi dazamAdhyAyAMtakSetrakAlAdisUtrAt prAgbhAgaM yAvaduddhRtA, zeSA ca teSAM zrIyazobhadrasUrINAmantevAsinoddhRtA, spaSTaM cedaM tatratyavRttiprAntapAThena, evaM ca zrIsiddhasenIyAyA vRtteH prAcIneyaM vRttiH, zrIsiddhasenasUribhyazca prAkkAlInA eta eva caturdaza(zata)prakaraNakArAH zrIharibhadrasUrayaH /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-upa 2. nirdezAdisUtre zrImadbhiH samyaktvAvaraNIyatAyAH jJAnAvaraNIyAdInAM nirasanaM kRtaM zrIsiddhasenaiH svIkRtaM tat, tathA nArakAyuSasyAzrave kuNimAhArAdInAM saGgrahaH sUribhiH svIkRtaH zrIsiddhasenaistu tannirAkaraNamakAri, tataH prakRtAyA vRtteH prAcInatvaM / 330 3. viMzikAyAM yathA''stikyAdInAM samyaktvalakSaNAnAM pazcAnupUrvItA vyAkRtA tathA'trApi tattvArtha zraddhAnasUtre / 5. tiryaglokagatakSetrANAM paridhyAdimAnasUcakAnAM sUtrANAM keSAJcidubhayairapi kRtrimatoktA'tra, paraM samAnazabdA sA, antaradvIpakabhASyasya sarvatrakadurvidagdhavinAzitatA'picobhayasaMmatA 6. zrIharibhadrasUrisUtritameva vIraM praNamyeti maGgalaM zrIdevaguptasUribhiH kArikAvyAcikhyAsubhiH kRtaM saiva ca vyAkhyA zrIsiddhasenasUribhiH svavRtterAdau saMmateti 4. akSaragamanikAmAtraphalatvAt prastutaprArambhasyeti bahuSu sthAneSu yadupalabhyate tadeva ca zrImadbhirvihite AvazyakavivaraNAdau zrImatAM jinezvarANAM varabodhilAbhatA yathA'STakaprakaraNe lalitavistarAkhyavRttau ca tathA'trApi yaH zubhakarmAsevanetyAryAyA vivaraNe 9. bahuSu sthAneSu vivecitamanyatra nirNItamanyatretyAdyA atidezA anekAgAdhagranthakarttRtAmeva vRttikRtAM sUcayanti 7. 8. 10. dvitIyAdhyAye jIvabhedAdhikAre prAbhRtakAranAmnA yad gAthAdvayamuddhRtaM tadadhunAtaneSu grantheSvanupalabhyaM na ca sa grantho'pyupalabdhiviSaya iti / tadevaM vividhahetubhiriyaM vRttiH zrIbhavavirahAGkureva zrIharibhadrasUribhiH sUtriteti niHzaGkaM / bhASyametadIyaM svopajJameva zrIumAsvAtivAcakavaryANAM, etadapi nimnollikhitebhyo hetubhyo nizcIyate mokSamArgakathanopakramo bhASye, tadupakramApekSaM cet sUtraM na syAt syAt samyagdarzanajJAnacAritreNa mokSa iti
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 331 tattvArthAdhigamAkhyaM granthaM vakSyAmIti, paramidameveti, mokSamArga pravakSyAmIti ca sUtrabhASyayorekakartRkatAM vyanakti tattvArthetyabhidhaiva bhASyakAreNa sUcitA / 4. SaTpuruSIsvarUpatAkathanapUrvaM maGgalaM zrIvIranamaskArarUpaM prayojanAdi ca bhASyakArairevAbhASi saGgrahasyAzakyatApratipAdanamapi bhASyakArANAM svopajJatvameva bhASyasya bhASate, anyathA saGgrahakArasya mAhAtmyameva jegIyeta pAThAntaramarthAntaramAcAryAntaramataM yanna kutrApi bhASye tadapi svopajJatA mUlakaM 7. sthAne sthAne uktaM bhavatetyuktvA sUtroktismAraNaM na svopajJatvamantareNa 8. sthAne sthAne vakSyAmaH upadekSyAma iti kriyApadAnAmasmadupapadArhANAM na tadantarA sattA 9. jIvabhavyeti sUtrasthamAdipadaM vihAyAnyavacasa AlambanaM vyAkhyAtaM tattadaiva yogyaM 10. yathokteti sUtrasthaM SaDvikalpapadaM yadvikalpavizadIkaraNapUrvakatayA ''khyAtaM tadapi bhASyasUtrayorekakartRtAyAmeva jAghaTIti satsvevaMvidheSvanekeSu kAraNeSu yat nagnATaiH sUtrasya svIkAre'pi bhASyamanaGgIkRtyArdhajaratIyamanukriyate tatra sAmAyikapauSadhAdividhiH pauSadhAticAreSu saMstArastatpramArjanAdeH dAne vastrAderdAnaM AdAnanikSepasamitau rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM ca graha ityAdi saMyamopakaraNasattAsiddhirevAnumIyate hetuH, kiJcAnyat-bhASyasya svIkAre dazavaikAlikottarAdhyayanakalpavyavahAradazAzrutaskandhanizIthaRSibhASitAdInAM svIkAro'pi vartamAnAnAmAvazyakaH syAt, jinanAmahetuSu sAdhuvaiyAvRttyAdhikAre saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM yadullikhitaM tadapi na tebhyo rucyaM, vyutsargatapasi bAhyopadhityAgavivaraNamapi na vivasanAnAM rucikaramiti na svIkRtaM tairbhASyaM, vastutastu sUtrameva taiH zvetAmbarIyameva sadAtmasAt kRtaM, nagnATIyaM cet sUtraM
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-1 sUtra-35 syAdetat na dvAdaza devalokAH tadanusAreNaiva ca na lezyApravIcArasthitayo'pi varNitA bhaveyuH, kiJca-ekAdaza jine iti parISahaprakaraNe sUtramapi na syAt, yadyapi ngnaattainetydhyaahRty vyAkhyAyate paraM puraH pazcAdvidhisUtreSu madhye niSedhasUtratayA vinA niSedhaM vyAkhyA vinA''grahaM na kimapi dhvanayati, kiJca-parISahANAM dvAviMzaterbhAvAt ekAdazAnAM niSedhe'pi dhrauvyamekAdazAnAmiti, anyacca tattvArthasUtrameva nagnATAnAmAdyaM sUtraM matamUlaM caitat, tatra yadi jine ekAdazAnAM parISahANAM niSedhaH tarhi bADhamudghoSaNIyametad yaduta ekAdazaparISahANAM sadbhAvasAdhakaM zvetAmbarIyameva zAsanaM zAzvataM, yadyapi digvastrairAtmasAtkartuM parAvarttitAni sUtrANyanekAni paraM tatparAvartanaM ghRtaM muSitvA''tapasthitasya ziroveSTane dhArakasya kRtimanukurute sAkSAnnaveti sUtrANAM parasparaM bhedaM paryAlocakayatAmidaM spaSTaM, na ca vistarabhiyA pradarzyate, bhASyapustakaM vRttikAradvayavacanAdeva prAganekadhA parAvRttimat paraM vRttikaraNAdanu vyasthitaM tat tatra vRttiprabhAva eva, yadyapi sambandhakArikAsu devaguptasiddhasenIyavRttyoH adhikaM kArikAdvayaM saGgrahAzakyatA'dhikAre prakRtAyAM ca vRttau utpAdavyayeti sUtre bhASyamadhikaM tathApi anyaH pAThaH samAnaprAya eva bhASyasyeti susthaM sarvaM / mudraNaM cAsyA vRtteH pUrvakAlameva cikIrSitaM zrIsiddhasenIyAyA vRtteH paramanyagranthAnAM mudraNavyApRteridAnIM yAvannAbhUt tat, pratayazca nAsyAH sulabhA iti yathAmati vihitAyAmapi zuddhau nAzuddhInAmasambhava iti tacchodhanenopakAravidhAne sajjanA abhyarthyA eva / viSayastvasya yadyapi prArambhasUtre eva sUcitastathApi vRtterbhASyasya cAnukramaM dRSTvA sa sukhenAvadhAraNIyaH, akArAdikramastu laghutamagranthatvAnnAsyAtIvopayogIta na tatrAdaraH, yathAyathamenat savRttikaM sabhASyamavabudhya taduktAnuSThAnena saphalIkurvantu sajjanAH zramametadIyamityarthayante AnandasAgarAH / ___ - vIrasaMvat 2462 mAghazuklA 6 gheTI
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvadvarya parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya brAvanA lavAlAzinI SINavA iTu vipAko SINonhuM DipaIs ] koi dAvAnaLano dAha kaSAyonA kaTu vipAko anooluM tao ujaLuM JSNAnI tijorITho loDo (ahaMkAra ajagarano raMphADIne jIvana jItavAnI chIbuTTIo ja zakita samaja sImAMtI jAkira jaa navakAra madhamaMtra zrI sAvakadharmavidhi prakaraNa jananInI cAvI // jI ////wAratomAM // kIbikitI zrI zaMkhezvara sAhiba sAyo bIjano Azaro kAyo. - || ftI | lAIma li. vAhIvetAtha thIzativicita ceDayadaNamahAmAtahI vavavAdanA pAlaDAI), nA aM tara kI ja ja tapa karIe bhavajala tarIe hIrAThI / Bad AdhyAtmika vikAsanA traNA pagathiya - AdhyAtmika pragatinA pAMca pagathiyAM pratimA zataka thI jonaraznIkAratA mArAja
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvarajI mahArAja Adie kareluM sAhitya sarjanA jIvI dvaSTi tevI sRSTi kakI kaIlass zrI hemacAve re uitlad zrI vItarAgastotra eka zabda auSadha re, eka zabda re ghAva bhavabhAvanA guru dravyanA upayoga aMge satya mArgadarzana R 10 Mala wi The 45 Agamatapa ArAdhanA vidhi hamIDhaAItA izreNI TITyunItI mATe sAdhanA saMgraha saMta. zabda rUpAvalI prema-guNa-gaMgAmAM snAna karIe, pad a ni Rasde on svAdhIna rakSA pATIvA upekSA thAmazuddhinI A mazuddhi mAtA-pitAnI seII Rial prasaCTLI 6IbuTTIo zrIyATikAkarANI JNI prazamarati | prakaraNa bA kI rAjapIrasarImArajI mA bhA. 1 vAra karavA vAta kara ra rana hAthAdhithI vizimalApIpulakhilajajatakAla | || zrIsaMgothagp4[| sirisirivAlakahA sarakAra nA ||shrii paJcAzaka prakaraNam / / (vyaNa fthayA) ith merits of f pangfirfakarapahpahvagn | AtmapravarthaH | te maja kAma karanArA (be bhAga)
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tejas Printers AHMEDABAD M.98253 4762