Book Title: Appanam Saranam Gacchhami
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003126/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANa saraNa gacchAmi AcArya mahAprajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka : muni dulaharAja (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) prakAzaka : jaina vizva bhAratI, 341306-lADanUM (rAja.) jIvana ke 82 varSa 247veM dina (16 pharavarI san 2003 ) meM praveza kara AcArya mahAprajJa dvArA itihAsa durlabha pRSTha sRjana ke avasara para dIrgha AyuSya kI maMgalakAmanAoM sahitaH buddhamala surendra kumAra caurar3iyA, cADavAsa-kolakAtA saMskaraNa : 2003 mUlya : 60/ mudraka : esa.ema prinTarsa, uldhanapura, dillI-32 APPANAM SARANAM GACHCHHAMI ACHARYA MAHAPRAJNA Rs. 60/ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana zAnti aura samAdhi kI khoja hara manuSya kI maMjila hai / samAdhi kI khoja meM bar3hate hue Azvasta caraNa maMjila kI dUrI ko kama karate jAte haiM 1 maMjila taka pahuMcane ke lie parama satya kA sAkSAtkAra Avazyaka hai / antazcetanA meM parama satya kI sampUrNa sattA kA Akalana karane ke lie bhagavadgItA ke kRSNa ne kahA- mAmekaM zaraNaM vraja- merI zaraNa meM A jaao| maiM tujhe satya se milA dUMgA / tripiTakoM ke buddha ne abhIpsita ko pAne ke lie trizaraNa kA sUtra dete hue kahA buddhaM zaraNaM gacchAmi saMghaM zaraNaM gacchAmi dhammaM zaraNaM gacchAmi AgamoM ke utsa mahAvIra ne cAroM ora se trANa kI sambhAvanA vyakta karate hue kahA arahaMte saraNaM pavajjAmi siddhe saraNaM pavajjAmi sAhU saraNaM pavajjAmi kevala pannattaM dhammaM saraNaM pavajjAmi / sAdhAraNa vyakti svayaM apane jIvana - ratha kA sArathya nahIM kara sakatA, isalie usake lie kisI zaktizAlI sattA kI zaraNa svIkAra karanA Avazyaka ho gayA / hamAre yuvAcArya mahAprajJa ina saba zaraNoM se Upara uThakara kahate haiM- appANaM saraNaM gacchAmi - maiM apanI AtmA kI zaraNa svIkAra karatA huuN| yaha advaita kI bhASA hai| isameM vyakti svayaM hI svayaM kA trAtA banatA hai / yahAM zaraNa dene vAlA parisara meM nahIM, vyakti ke abhyantara meM hai / yahAM kisI paramasattA aura AtmasattA ke bIca kA dvaita samApta ho jAtA hai / vAstava meM gItA, tripiTaka aura AgamoM ke zaraNa AtmA se bhinna nahIM haiM, isalie zAnti aura samAdhi kI rAha apanI zaraNa meM jAne se hI khula sakatI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo vyakti apanI zaraNa ko nahIM khoja pAyA hai, vaha dUsare kI zaraNa meM jAkara bhI nizcinta nahIM ho sktaa| yaha tathya mAtra kAlpanika upaja nahIM hai, zAzvata satya hai| pAramparika nahIM hai, jIvana meM prayukta hai| zrutAnuzruta nahIM hai, anubhava-pUta hai isalie maiM isakA mUlyAMkana karatA huuN| 'appANaM saraNaM gacchAmi'mahAprajJa kI usa anubhava-pUta vANI kA saMkalana hai, jo Atma-samAdhi ke kSaNoM meM udgIta huI hai| samAdhi kI khoja meM nikale hue yAyAvaroM ke lie yaha kabhI nahIM cukane vAlA pAtheya hai| isakA paThana, manana aura nididhyAsana samAdhAna kI nayI dizAoM kA udghATana karegA aura vyakti ko apanI zaraNa meM pahuMcA degA, aisA vizvAsa hai| 8-12-80 AcArya tulasI dazANI gesTa hAusa, sujAnagar3ha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti manuSya kA jIvana vyAdhi, Adhi aura upAdhi-ina tIna dizAoM meM cala rahA hai| kabhI zArIrika kaSTa, kabhI mAnasika kaSTa aura kabhI bhAvanAtmaka ksstt| kabhI-kabhI tInoM eka sAtha / kaSTa honA asvAbhAvika nahIM hai| prAkRtika aura sAmAjika prabhAvoM ke bIca jIne vAlA vyakti kaSTa se mukta nahIM raha sktaa| para manuSya nahIM cAhatA ki kaSTa ho| vaha aisI avasthA meM rahanA cAhatA hai jo kaSToM se atIta ho| vaha avasthA hai smaadhi| usa avasthA meM mAnasika aura bhAvanAtmaka kaSTa nahIM hote, zArIrika kaSTa prAyaH nahIM hotA aura kabhI ho bhI jAtA hai to use zAnta bhAva se sahane kI zakti jAga jAtI hai| cikitsA-zAstra meM vyAdhi-zAmaka upAya batalAe gaye haiN| mAnasika cikitsA meM Adhi-zAmaka upAya milate haiN| upAdhi-zAmaka upAya kevala adhyAtma meM milate haiN| upAdhi (bhAvanAtmaka Aveza, kaSAya) kA zamana hotA hai, jaba zArIrika aura mAnasika kaSTa apane Apa kama ho jAte haiN| samAdhi upAdhi kI viparIta avasthA hai| jaise-jaise upAdhi kama hotI hai, vaise-vaise samAdhi kI ghaTanA ghaTatI hai| samAdhi kI sAdhanA se upAdhi zAnta hotI hai| usake zAnta hone kA artha hai-smaadhi| prastuta pustaka meM samAdhi aura usakI sAdhanA kA nidarzana hai| sAdhanA kA eka mukhya sUtra hai-prekssaa| vaha samAdhi kA Adi-bindu bhI hai aura carama-bindu bhii| Adi-bindu meM citta kI nirmalatA kA darzana hotA hai aura carama-bindu meM cetanA sabhI prabhAvoM se mukta ho jAtI hai| madhya-bindu meM vaha prabhAvita aura a-prabhAvita-donoM avasthAoM meM rahatI hai| varSoM pahale merI yaha dhAraNA thI ki jaina sAdhanA-paddhati meM samAdhi ke tattva alpamAtrA meM upalabdha haiN| aba dhAraNA badala cukI hai| maharSi pataMjali ne dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA bhAga kiyA hai| jaina darzana meM aisA vibhAga nahIM hai| samAdhi dhyAna ke artha meM bhI prayukta hai| isake atirikta anya arthoM meM usakA prayoga milatA hai| isake tattva pracura mAtrA meM upalabdha haiN| uttarAdhyayana (26vAM aura 33vAM adhyayana), bhagavaI (zataka 6), samavAo (32), ThANaM, dazAzrutaskaMdha Adi aneka AgamoM meM isake tattva vidyamAna haiN| prastuta kRti meM samAdhi kA zarIra-vijJAna aura manovijJAna ke saMdarbha meM adhyayana kiyA gayA hai| maiM mAnatA hUM ki zarIra-zAstra ke sandarbha meM samAdhi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rahasyoM kI bahuta spaSTa jAnakArI mila jAtI hai| vijJAna prAyogika darzana hai, isalie dharma aura darzana ke bIca meM abhedya dIvAra nahIM honI caahie| vartamAna meM sAdhanA-granthoM meM sUtra upalabdha haiN| unake rahasya aura cAbhiyAM upalabdha nahIM haiN| vijJAna ke dvArA ve upalabdha ho jAte haiN| dharma se vijJAna aura vijJAna se dharma kitanA lAbhAnvita hotA hai, yaha adhyayana kI nayI zAkhA ho sakatI hai, kintu dharma aneka samasyAoM ko sulajhAne aura anake rahasyoM ko udghATita karane ke lie bahuta upayogI hai| adhyAtma ke AcAryoM ne anubhava ke AdhAra para rahasyoM kI khoja kI thii| unhoMne apane anubhavoM ko zAstroM meM saMkalita kiyA thaa| anubhava kI vANI ko sAdhanA ke dvArA hI samajhA jA sakatA hai| use samajhane kA dUsarA upAya hai-prayoga / dharma bhI prAyogika honA caahie| prastuta kRti se yahI dRSTi vikasita hotI hai| mAnasika samasyAoM aura tanAvoM ke yuga meM samAdhi kA anubhava sarvAdhika mahattvapUrNa hai| manuSya ke sAmane aneka samasyAeM haiN| usake jIvana meM aneka duHkha haiM aura vaha duHkha-mukti cAhatA hai| jJAna aura AcaraNa meM dUrI hai| vaha manuSya ke vyaktitva ko vikhaMDita karatI hai| prAkRtika aura arjita AdateM use satAtI haiN| samAdhi kA anubhava ina samasyAoM kA sthAyI samAdhAna hai| dillI ke do tathA ludhiyAnA ke do-ina cAra ziviroM meM samAdhi kI jo carcA kI gaI, vaha isameM saMkalita hai| AcAryazrI tulasI ne prekSA-dhyAna, usake prayoga aura carcA ko sadA protsAhita kiyA hai, isalie prekSA-dhyAna ke naye-naye AyAma prastuta hue haiN| prastuta kRti ke saMpAdana meM muni dulaharAjajI ne apane zrama aura zakti kA niyojana kiyA hai| merI maMgala-bhAvanA hai ki manuSya mAtra ko samAdhi kA bIja mile| AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI lADanUM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI dizA meM prasthAna anubhava jAge kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai? kyA karma anAsakta ho sakatA hai ? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 6. anukrama kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? dekho aura badala prekSA eka paddhati hai zArIrika svAsthya kI prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA prekSA eka cikitsA hai manoroga kI samAdhi kI khoja 10. samAdhi kI khoja : samasyA kA jIvana 11. samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna 12. samAdhi ke mUla sUtra 13. pratikriyA se mukti aura samAdhi 14. samAdhi ke sopAna 15. saMyama aura samAdhi 16. samAdhi : sAdhya yA sAdhana 17. citta-samAdhi ke sUtra (1) 18. citta-samAdhi ke sUtra (2) 16. samAdhi aura prajJA mr g e ~ 59 3 12 20 28 36 43 51 61 71 8 1 60 66 106 118 126 135 146 157 170 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 167 207 216 samAdhi kI niSpatti 20. apanI khoja 21. kevala-darzana kI sAdhanA 22. kevala-jJAna kI sAdhanA 23. citta-zuddhi aura samAdhi 24. citta-zuddhi aura zvAsa-prekSA 25. citta-zuddhi aura zarIra-prekSA 26. citta-zuddhi aura kAyotsarga 27. citta-zuddhi aura anuprekSA 28. citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna 26. caitanya kA anubhava 30. samasyA ke mUla kI khoja 225 233 244 255 265 276 287 266 308 appANaM saraNaM gacchAmi 31. nayI AdateM : nayI AsthAeM 32. vAstavika samasyAeM aura tanAva 33. appANaM saraNaM gacchAmi 34. kAlpanika samasyAeM aura tanAva 35. Antarika samasyAeM aura tanAva 316 326 334 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI dizA meM prasthAna zivira 1 maharaulI, nayI dillI 18-3-76 se 26-3-76 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. anubhava jAge hama saba duHkha se mukta honA cAhate haiN| hama hI nahIM, saMsAra kA pratyeka prANI duHkha se mukta honA cAhatA hai| sukha saba cAhate haiM, duHkha koI nahIM caahtaa| yaha eka prAkRtika aura sArvabhauma niyama hai| isakA koI apavAda nahIM hai| prazna hotA hai ki jaba hama saba duHkha-mukta honA cAhate haiM, to mukta kyoM nahIM ho pAte? duHkha-mukti kI hamArI tIvra cAha hai, para vaha pUrI nahIM hotii| aisA kyoM? isa prazna ke pIche jo rahasya hai, use hama smjheN| sukha-duHkha kA saMvedana kyoM? sukha aura duHkha-ye do tattva haiN| hama isa bAta ko na bhUleM ki sukha ke ghaTaka bhI hama hI haiM aura duHkha ke ghaTaka bhI hama hI haiN| hama hI sukha-duHkha kA bIja bote haiM, hama hI use aMkurita karate haiM, puSpita karate haiM aura pallavita karate haiN| hama hI use bar3hAte haiM, vizAla vRkSa ke rUpa meM vikasita karate haiN| ina sArI kriyAoM meM dUsarA koI uttaradAyI nahIM hai| yaha bahuta bar3I bhrAnti hai ki hama dUsaroM ko sukha-duHkha dene vAlA mAnate haiN| yaha bhrAnti TUTanI caahie| duniyA meM koI kucha dene vAlA nahIM hai| yadi hama duHkha kA saMvedana kareM to hameM duHkha hotA hai aura yadi hama duHkha kA saMvedana na kareM to hameM duHkha nahIM hotaa| aneka prakAra kI pratikUla paristhitiyAM sAmane hoM aura yadi hama duHkha kA saMvedana nahIM karate to hameM koI duHkha nahIM ho sktaa| hajAra prakAra kI sukha kI suvidhAeM upalabdha hoM aura yadi hama sukha kA saMvedana nahIM karate to hameM koI sukha nahIM ho sktaa| duHkha aura sukha kA saMvedana honA hamAre saMvedana-kendra para nirbhara karatA hai| hamArA saMvedana-kendra kArya karatA hai to sukha-duHkha kA saMvedana hotA hai aura yadi vaha kArya nahIM karatA hai to koI saMvedana nahIM hotaa| hamAre mastiSka ke pIche pIr3A-kendra hai| Aja ke vaijJAnika yaha prayoga kara rahe haiM ki auSadhiyoM ke dvArA usa kendra ko niSkriya banA diyA jAe jisase ki vyakti pIr3A kA saMvedana na kara ske| isa dizA meM prayatna cAlU haiN| aneka prakAra kI oSadhiyAM AviSkRta huI haiM aura unakA prayoga bhI cala rahA hai| jaba pIr3A-kendra pUrNa rUpa se niSkriya ho jAtA hai taba pIr3A kA saMvedana samApta ho jAtA hai| phira zarIra para cAhe kahIM kucha pIr3A ho, vyakti ko usakA anubhava hI nahIM hotaa| pIr3A detA hai yaha sNvedn-kendr| yadi yaha kendra niSkriya ho jAtA hai to phira koI bhI ghaTanA ghaTita ho, usakA saMvedana nahIM hogaa| manuSya kI sabase bar3I bhrAnti yaha hai ki vaha ghaTanA ko mukhya mAna letA hai, paristhiti aura vAtAvaraNa ko Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 appANaM saraNaM gacchAmi hI saba kucha mAna letA hai| yaha bahuta bar3I nAstikatA hai| ghaTanA, paristhiti aura vAtAvaraNa, ye saba apanA-apanA kAma karate haiM, kareMge aura karate hI rheNge| paristhitiyAM utAra-car3hAva kI hoMgI, Ubar3a-khAbar3a hoNgii| sArI duniyA Ubar3a-khAbar3a hai| samatala kahIM nahIM hai| kahIM pahAr3a haiM, kahIM gaDDhe haiM aura kahIM utAra-car3hAva hai| ye hoNge| inheM miTAyA nahIM jA sktaa| paristhitiyAM kabhI eka-sI nahIM rhtiiN| sardI ke bAda garmI AtI hai aura garmI ke bAda brsaat| Apa na sardI ko roka sakate haiM aura na garmI ko| sadA garmI hI rahe, aisA kabhI nahIM ho sktaa| sadA sardI hI rahe, aisA bhI kabhI nahIM ho sktaa| RtuoM kA cakra niraMtara calatA rahatA hai| koI aisA zaktimAna nahIM hai ki vaha barpha girane ko roka sake, barphIlI havAoM ko roka sake yA tUphAnoM ko roka ske| para AdamI buddhimAna prANI hai| vaha kapar3A banAnA jAnatA hai| vaha makAna banAnA jAnatA hai| sardI AtI hai, taba vaha garma kapar3e pahana letA hai aura makAna ke bhItara calA jAtA hai| vaha sardI ke prakopa se baca jAtA hai| eka rAjA ke paira meM kAMTA cubha gyaa| bahuta pIr3A kA anubhava huaa| rAjA ne socA-loga calate haiN| unake pairoM meM bhI kAMTe cubhate hoNge| kitanA kaSTa hotA hogaa| acchA ho ki sArI jamIna ko camar3e se mar3hA luuN| kisI ke paira meM kAMTA nahIM cubhegaa| rAjA ne maMtrI ko bulAkara Adeza diyA ki rAjya kI samUcI bhUmi ko camar3e se mar3ha deN| maMtrI ne kahA-rAjan ! yaha asaMbhava bAta hai| aisA kabhI ho nahIM skegaa| yadi hama sArI pRthvI para camar3A mar3hA deMge to phira khetI kahAM hogI? per3a kahAM hoMge? vanaspati kahAM hogI? hamArA jIvana kaise calegA? Apa aisI atikalpanA na kareM aura bhUmi ko camar3e se mar3hI dekhane kA svapna na leN| pratyeka vyakti apane pairoM meM jUtA pahana le, aisI vyavasthA hama kreN| apane Apa sArI bhUmi camar3e se mar3hI ho jaaegii| AdamI ne jUtA pahananA zurU kiyaa| kAMTe cubhane baMda ho ge| hama paristhitiyoM ko roka nahIM skte| prAkRtika ghaTanAoM se Ane vAle sukha aura duHkha ke nimittoM ko roka nahIM skte| kintu jisake dvArA hame sukha aura duHkha kA saMvedana hotA hai usa para hama niyaMtraNa kara sakate haiN| sAdhanA kI samagra paddhati niyaMtraNa yA saMyama kI paddhati hai| 'niyaMtraNa' zabda se Apa cauMkeM nhiiN| ise apriya na maaneN| samUcI prakRti meM paga-paga para hama niyaMtraNa dekhate haiN| binA niyaMtraNa ke koI kAma cala hI nahIM sktaa| niyaMtraNa damana nahIM hai| vaha jIvana kI svAbhAvika prakriyA hai| isase udAsIna nahIM huA jA sktaa| eka ko banda karanA par3egA aura eka ko kholanA pdd'egaa| kyA daravAjA banda karanA niyaMtraNa nahIM hai? kyA makAna banAnA niyaMtraNa nahIM hai? daravAjA banda karanA, makAna banAnA, kapar3e pahananA-ye saba kriyAeM niyaMtraNa haiN| niyaMtraNa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava jAge 5 jarUrI hai| isase ghabarAkara hama isa prakriyA ko asta-vyasta nahIM kareM / duHkha-mukti cAhate haiM to saMvedana-kendroM para niyaMtraNa karanA hI hogaa| prekSA : niyaMtraNa kI prakriyA niyaMtraNa kI paddhati hai-prekssaa| hama kevala vANI ke dvArA niyaMtraNa nahIM sAdha skte| niyaMtraNa ke lie abhyAsa karanA hotA hai, prayogoM se gujaranA hotA hai| prekSA kA artha hai-dekhnaa| hama pahale dekheM aura saMkalpa-zakti kA prayoga kreN| dekhane kA artha hai--sAkSAtkAra krnaa| yaha kevala mAnanA nahIM hai, dUsaroM ke sahAre calanA nahIM hai| isameM na zabdoM kA sahArA hotA hai, na mAnyatAoM kA shaaraa| yaha hai apanA anubhv| Aja ke vijJAna ne jitanA vikAsa kiyA hai, jitane AviSkAra kie haiM, ve saba anubhava ke AdhAra para kie haiN| eka hai par3hA-par3hAyA jJAna aura eka hai prayoga-siddha jJAna / prayoga-siddha jJAna kA nAma hai-anubhava / jo bAta svayaM kI kasauTI para kharI utaratI hai, vaha hamArA anubhava bana jAtI hai| jo bAta sunI-sunAyI hotI hai, vaha kabhI anubhava nahIM bana sktii| vaha udhAra kI pUMjI hotI hai| anubhava nagada kI pUMjI hai, svayaM kI saMpadA hai, svayaM kI pUMjI hai| buddhi aura ahaMkAra eka adhyAtma ke AcArya ne rUpaka kI bhASA meM eka rahasya kA udghATana kiyaa| eka bAra mana meM yaha vikalpa uThA ki anubhava ko jagAyA jaae| mana kI bAta buddhi taka phuNcii| yaha jAnakara ahaMkAra buddhi ke pAsa Akara bolA ___ ahaMkAro dhiyaM brUte, nainaM suptaM prbodhy| udite paramAnande, na tvaM nAhaM na vai jgt|| 'are buddhi ! tuma anubhava ko mata jgaao| use soyA hI rahane do| usakA sonA hI acchA hai|' buddhi ne pUchA- 'kyoM, kyA bAta hai?' ahaMkAra bolA-'tuma nahIM smjhtii| anubhava ke jAga jAne para na tumhArA astitva hI rahegA, na merA astitva hI rahegA aura na yaha jagat (kA mamatva) hI rhegaa| saba naSTa ho jaaeNge| isalie usa anubhava ko sone hI do|' buddhi aura mamakAra buddhi ne ahaMkAra kI bAta nahIM mAnI / itane meM hI mamakAra vahAM A phuNcaa| usane buddhi se kahA mamakAro dhiyaM brUte, nainaM suptaM prbodhy| udite paramAnande, na tvaM nAhaM na vai jgt|| 'devI buddhi ! anubhava ko mata jgaao| ise jagAnA khataranAka hai| ise jagAnA apane astitva ko gaMvAnA hai| isake jAga jAne para na maiM rahUMgA, na tU rahegI aura na jagat rhegaa| saba kucha smaapt|' Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 appANaM saraNaM gacchAmi buddhi ke kucha kSaNa aise Ate haiM / jaba usameM anubhava ko jagAne kI preraNA jAgatI hai / sAdhaka chaTapaTAtA hai / vaha cAhatA hai ki buddhi kI sImA samApta ho aura anubhava kI sImA meM praveza ho / kintu jaba-jaba anubhava ko jagAne kA prayatna hotA hai taba-taba ahaMkAra aura mamakAra sAmane Akara khar3e hote haiM aura ve pUrA prayatna karate haiM ki buddhi anubhava ko jagAne kA prayAsa na kare, parama Ananda ko na jagAe / samAdhi ke tIna vighna hamAre jIvana meM cAra sthitiyAM AtI haiM-vyAdhi, Adhi, upAdhi aura samAdhi / hama samAdhi meM jAnA cAhate haiM, parama Ananda kI avasthA meM jAnA cAhate haiM / dhyAna kA prayatna samAdhi kA prayatna hai / yaha samAdhi kI yAtrA hai / yaha samAdhi kI dizA meM eka prayANa hai / pratyeka dhyAna sAdhaka samAdhi ke lie apane Apako samarpita karatA hai / samAdhi kA yAtrA - patha bahuta lambA hai / samAdhi taka pahuMcane meM lambI yAtrA karanI par3atI hai / usa yAtrA meM tIna bar3e vighna Ate haiM-vyAdhi, Adhi aura upAdhi / ye tIna avarodha haiM / inako pAra karake hI sAdhaka samAdhi taka pahuMca pAtA hai / jo bhI vyakti parama Ananda taka pahuMcanA cAhatA hai, parama sukha ko prApta karanA cAhatA hai, anubhava ko jagAnA cAhatA hai, use ina tInoM avarodhoM ko dUra karanA hI hogA, anyathA vaha Age nahIM bar3ha sakegA / vyAdhi vyAdhi, Adhi, upAdhi aura samAdhi - ye cAroM zabda eka hI saMskRta dhAtu se niSpanna hote haiM / kintu prathama tIna hamAre lie anupAdeya haiM aura zeSa eka-samAdhi hamAre lie upAdeya hai / vyAdhi kA artha hai - zArIrika bImArI / zArIrika bImAriyoM ko miTAe binA hama samAdhi taka nahIM pahuMca sakate / samAdhAna kaise mile? vyAdhiyAM pratipala satAne lagatI haiM / paga-paga para ve samasyAeM utpanna karatI haiM / jaba sAdhaka dhyAna karane baiThatA hai, usakI zArIrika bImAriyAM ugra hone lagatI haiN| jahAM kabhI bhI darda mahasUsa nahIM hotA thA, vahAM darda prakaTa ho jAtA hai| darda pravAhI hotA hai / kabhI idhara aura kabhI udhara / dhyAna meM mana hI nahIM lgtaa| darda sArI ekAgratA ko naSTa kara detA hai| dhyAna kare yA pairoM meM uThane vAle darda ko saMbhAle / dhyAna meM rIr3ha kI haDDI sIdhI rakhane kA prayatna karate haiM to vahAM bhI darda uThatA hai| dhyAna kare yA rIr3ha kI haDDI ko saMbhAle / dIrgha zvAsa lene kA prayatna karate haiM taba phephar3e meM darda hone lagatA hai, peTa meM darda hone lagatA hai / vyAdhiyAM satAtI haiM taba samAdhi prApta nahIM ho sakatI / samAdhi taka pahuMcane ke lie vyAdhi para niyaMtraNa pAnA jarUrI hai / vyAdhi ko dekheM aura vyAdhi para niyaMtraNa kreN| Apa apane puruSArtha para bharosA rkheN| puruSArtha se niyaMtraNa pAyA jA sakatA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava jAge 7 raktacApa eka vyAdhi hai / ghyAna ke dvArA usa para niyaMtraNa ho sakatA hai| tApamAna kama hotA hai, tApamAna bar3hatA hai| raktANuoM kI prakriyA vRddhiMgata hotI hai / ina saba para niyaMtraNa ho sakatA hai| jitanI bhI zArIrika vyAdhiyAM haiM una para niyaMtraNa ho sakatA hai| pahale hama prekSA kareM, dekheM, phira niyaMtraNa kreN| hamAre zarIra meM aneka niyaMtraNa kakSa haiM, niyaMtraNa kI aneka zaktiyAM haiN| hama unheM jAna lete haiM to niyaMtraNa karanA sahaja aura sarala ho jAtA hai| davAiyoM se piNDa chUTa jAtA hai / AdamI yahI mAnatA hai ki vyAdhi miTAne kA eka paramAtmA hai DaoNkTara, aura eka parama upAya hai davAI | davAiyAM khAte jAo aura vyAdhiyAM bhugatate jAo / davAI se eka vyAdhi zAMta hotI hai to dUsarI ubhara AtI hai| isakA kahIM anta nahIM AtA / yadi vyAdhi ko miTAnA hai to hama niyaMtraNa karanA sIkheM / Adhi / I samAdhi kA dUsarA avarodhaka tattva hai - Adhi / yaha mAnasika asvAsthya hai / - hama mana kI upekSA karate haiN| usa para dhyAna hI nahIM dete| jabaki sabase adhika dhyAna dene yogya vastu hai mana / sabhI vyakti mana kI bhayaMkara bImArI ko bhogate haiM / vyakti kabhI priya saMvedanoM kA zikAra hotA hai aura kabhI apriya saMvedanoM kA / padArthoM kI pracuratA meM bhI vaha duHkhI banA rahatA hai| jina padArthoM para vyakti ko sabase jyAdA bharosA hotA hai, unase bhI vaha duHkhI bana jAtA hai| saMyoga duHkha bar3hAtA hai / viyoga duHkha bar3hAtA hai| AdamI jAnatA hai ki saMyoga bhI nizcita ghaTanA hai aura viyoga bhI nizcita ghaTanA hai / koI inheM TAla nahIM sakatA / saMyoga hogA to viyoga nizcita hogA / viyoga hogA to saMyoga nizcita hI hogaa| saMyoga honA duHkha nahIM hai / viyoga honA bhI duHkha nahIM hai| saMyoga honA sukha nahIM hai / viyoga honA bhI sukha nahIM hai / para manuSya meM bhrAMti hai / apriya kA saMyoga hotA hai, AdamI duHkhI bana jAtA hai| priya kA viyoga hotA hai, AdamI duHkhI bana jAtA hai / priya kA saMyoga hotA hai, AdamI sukhI bana jAtA hai / apriya kA viyoga hotA hai AdamI sukhI bana jAtA hai| AdamI saMyoga se sukhI bhI banatA hai aura duHkhI bhI banatA hai / AdamI viyoga se sukhI bhI banatA hai aura duHkhI bhI banatA hai / mRtyu eka anivArya ghaTanA hai / jo janmatA hai vaha nizcita hI maratA hai / para isa niyati kI ghaTanA para bhI hama sukhI hote haiM, duHkhI hote haiN| yaha bhrAMti hai| anyathA janma khuzI kA kAraNa nahIM bananA cAhie aura maraNa khinnatA kA kAraNa nahIM bananA cAhie / mitra kI mRtyu duHkha kA saMvedana paidA karatI hai aura zatru kI mRtyu sukha kA saMvedana paidA karatI hai / yaha saba bhrAnti hai / hamane itane mAnasika citra banA rakhe haiM ki unheM dekhakara kabhI sukhI ho jAte haiM aura kabhI duHkhI / 1 par3osI ke ghara meM bilaunA hotA thA / yaha dekhakara eka strI duHkhI rahane lagI / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 appANaM saraNaM gacchAmi beTe ne pUchA-'mAM, tuma itanI duHkhI kyoM rahatI ho? itanA zoka kyoM karatI ho?' mAM ne kahA-'beTA! kyA karUM, jaba par3osI ke ghara meM bilaunA hotA hai, mathanI calatI hai to mujhe aisA anubhava hotA hai ki vaha mathanI dahI meM nahIM cala rahI hai, merI chAtI meM cala rahI hai| yahI mere duHkha kA mUla kAraNa hai|' duHkha kauna detA hai-bilaunA, mathanI yA par3osI? koI duHkha nahIM detaa| mana kI bhrAMti hI duHkha detI hai| eka gAMva meM eka vyakti kA makAna sabase UMcA thaa| vaha timaMjilA makAna usake ahaMkAra ko puSTa kie thaa| kucha varSoM ke bAda bAhara se eka vyakti Akara usa gAMva meM basa gyaa| usane pAMca maMjilA makAna khar3A kara diyaa| aba usa gAMva meM usI kA makAna bar3A thaa| timaMjilA makAna vAlA vyakti duHkhI ho gyaa| zarIra sUkha gyaa| mitroM ne duHkha kA kAraNa puuchaa| usane kahA-'Aja taka sukhI thaa| makAna kA ahaM mujhe tRpti de rahA thaa| aba dUsare kA UMcA makAna mere ahaMkAra para coTa karatA hai| use dekhate hI udAsI chA jAtI hai|' duHkhI kauna karatA hai? kyA bar3A makAna use duHkhI banA rahA hai? nhiiN| hamAre hI mana ke ahaMkAra aura mamakAra paristhiti kA nimitta pAkara jAgRta hote haiM aura duHkhI banA dete haiN| priyatA aura apriyatA kA saMvedana sukha duHkha kA nimitta banatA hai| Adhi kI jaTilatA kaThina prazna hai| usakI cikitsA eka durUha vidhi hai| vyAdhi se jitane vyakti duHkhI nahIM hai, utane vyakti Adhi se pIr3ita haiN| Aja kA AdamI zarIra se jitanA asvastha nahIM hai, utanA mana se asvastha hai| sacAI yaha hai ki AdamI jitanA adhika mana se asvastha hotA hai utanI hI vyAdhiyAM bhogatA hai| eka dRSTi se Adhi vyAdhi kI jananI hai| jo AdamI mana se svastha nahIM hai, vaha zarIra se svastha nahIM ho sktaa| vicAra AdamI ko asvastha karate haiM aura vicAra hI AdamI ko svastha karate haiN| bAyophIDabeka paddhati ___ vyAdhi aura Adhi se nibaTane ke lie hama niyaMtraNa-zakti kA vikAsa kreN| una zaktiyoM ko jAgRta kreN| prekSA isakA mAdhyama hai| vijJAna ke kSetra meM kucha aisI khojeM huI haiM jinake Aloka meM prekSA-dhyAna ko sahaja rUpa meM samajhA jA sakatA hai| Aja vaijJAnika jagat meM 'bAyophIDabeka paddhati' calatI hai| isakA sahaja sarala anuvAda kiyA jA sakatA hai-prekSA-paddhati / antara itanA hI hai ki hama prekSA kA abhyAsa apanI cetanA ke dvArA karate haiM, aura 'bAyophIDabeka paddhati meM abhyAsa hotA hai upakaraNo ke dvArA, yaMtroM ke dvaaraa| kintu vAstava meM yaha bhI eka prekSA kI hI paddhati hai| hama prekSA ke samaya dekhate haiM ki hamAre zarIra meM kyA parivartana ho rahe haiM? kyA kriyAeM aura pratikriyAeM ho rahI haiM? Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava jAge 6 kyA rAsAyanika parivartana ghaTita ho rahe haiM? mastiSka meM kyA-kyA ghaTita ho rahA hai? 'bAyophIDabeka paddhati meM bhI yaMtroM ke dvArA yahI saba kucha dekhA jAtA hai, jAnA jAtA hai| dekhanA, prekSA karanA bahuta mahattvapUrNa sUtra hai| para dekhanA hI paryApta nahIM hai| darzana ke sAtha saMkalpa-zakti kA bhI prayoga honA caahie| prakriyA ke tIna AyAma | dekhanA hamArI cetanA kA upayoga hai kintu AtmA kA svabhAva kevala cetanA hI nahIM hai| AtmA meM tIna tattva haiM-cetanA, zakti aura aannd| hama cetanA kA upayoga kareM, dekheM aura jaaneN| hama AtmA ke dUsare tattva 'zakti' kA upayoga kareM aura parivartanoM ko ghaTita kareM, svabhAva ko badaleM, AdatoM ko badaleM, duHkha dene vAle tattvoM ko badaleM, pratikriyAoM ko bdleN| isa zakti ke aneka AyAma haiN| hama saMkalpa-zakti, kalpanA-zakti, icchA-zakti aura ekAgratA kI zakti kA upayoga kreN| hama cetanA ke dvArA jAnate haiM, zakti ke dvArA duHkhoM ke nimittoM ko badalate haiM taba Ananda kA anubhava hotA hai| isa prakAra tIna AyAmoM meM hamArI prakriyA pUrI hotI hai| yaha samagra prakriyA hai| ____eka bAra vaijJAnikoM ne kucheka hRdaya rogiyoM ko parIkSaNa ke lie cunaa| 'phIDabeka' ke dvArA unheM sUcanA dI-'tumhAre hRdaya kI dhar3akana bahuta bar3ha gaI hai| use maMda karo, nahIM to mara jaaoge| maMda karo, maMda karo, maMda kro|' yaMtra kI sUI ghUmatI hai aura yaha batAtI hai ki hRdaya kI gati bahuta teja hai| vaijJAnika ne rogI ko sAvadhAna kara diyaa| aba rogI ne socA ki kucha abhyAsa kiyA jAe jisase ki hRdaya kI gati maMda ho ske| taba use saMkalpa-zakti yA bhAvanA kA prayoga batAyA jAtA hai| use kahA jAtA hai-'tuma apane Apako bahuta halkA anubhava kro| ruI ke phAhe jaisA halkA anubhava kro|' isa bhAvanA ke prayoga se hRdaya kI dhar3akana maMda ho gii| eka mahIne taka yaha abhyAsa claa| phira yaMtra kA prayoga samApta aura apanA abhyAsa cAlU ho gyaa| hRdaya kI gati badala gii| DaoNkTaroM ne yaMtroM ke AdhAra para sUcanA dI-'tumhAre hRdaya kI gati bahuta maMda hai| use teja karo, anyathA mara jaaoge|' rogI ne saMkalpa-zakti kA prayoga kiyaa| usane daur3Ane kA saMkalpa kiyA aura socA-maiM teja gati se daur3a rahA huuN| kucha hI samaya ke bAda hRdaya kI gati bar3ha gaI, teja ho gii| dUsare eka rogI ne vivAda karane kA saMkalpa kiyA aura usake hRdaya kI dhar3akana bhI teja ho gii| prekSA aura saMkalpa-do prakriyAeM cliiN| prekSA se patA cala gayA ki sthiti kyA hai| saMkalpa-zakti kA prayoga kiyA aura parivartana ghaTita ho gyaa| tIsare Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 appANaM saraNaM gacchAmi krama meM Ananda kA anubhava hone lgaa| tInoM bAteM sAtha hoM to prakriyA pUrI hotI hai| korI cetanA kAma nahIM degii| korI zakti kAma nahIM degii| korA Ananda kAma nahIM degaa| cetanA, zakti aura Ananda-tInoM kA samanvaya honA caahie| cetanA ke jAgane para saMkalpa kI zakti kA jAgaraNa hotA hai aura phira parama Ananda kI anubhUti hone lagatI hai|| prekSA-dhyAna kI paddhati vijJAna se pUrNa samarthita hai| 'bAyophIDabeka' kI paddhati isakA svayaMbhU pramANa hai| pratyeka roga ke lie isa paddhati ke yaMtra haiN| hRdaya kA 'phIDabeka' cAhie yA raktacApa ko niyaMtrita karane kA 'phIDabeka' cAhie-saba prakAra ke yaMtra prApta haiN| inakA upayoga kara rogI niyaMtraNa kI dizA meM bar3hatA hai| yaha bhI abhyAsa kI eka paddhati hai| isase sArA citra vyakti ke sAmane AtA hai aura vaha apane ko badala detA hai| yaha bhI niyaMtraNa kA hI eka abhyAsa hai| kisI bhI vastu yA pravRtti kA tyAga kara denA hI pUrA niyaMtraNa nahIM hai| tyAga niyaMtraNa kA eka aMza hai| niyaMtraNa kI pUrNatA taba hogI jaba tInoM prakriyAeM-cetanA ko jagAne kI prakriyA, zakti ko jagAne kI prakriyA aura Ananda ko prApta karane kI prakriyA sAtha-sAtha calatI clegii| prekSA kA abhyAsa karane para yadi AnaMda kI anubhUti nahIM hotI to samajhanA cAhie ki kahIM-na-kahIM truTi raha gaI hai| saMkalpa-zakti kA prayoga kiyA aura Ananda kI anubhUti nahIM huI to samajhanA cAhie ki kahIM truTi avazya hai| saMkalpa-zakti kA prayoga ThIka nahIM huA hai| Ananda hai niSpatti aura Ananda hai ksauttii| Apa apane abhyAsa ko isa kasauTI para kasate jAie ki maiM jo kara rahA hUM usase mujhe Ananda A rahA hai yA nhiiN| yadi Ananda upalabdha ho rahA hai to prakriyA ThIka hai, anyathA kahIM-na-kahIM gar3abar3I hai| yaha usakA tharmAmITara hai| isa bAta se eka bhrAnti na panapa jAe ki sAdhanA ke dasa dinoM meM hI ananta-cetanA jAga jAegI, asIma zakti aura asIma Ananda prasphuTita ho jaaegaa| aisA nahIM ho sktaa| kintu dasa dinoM ke abhyAsa se Ananda kA eka sphuliMga avazya hI prakaTa ho sakegA, jisase ki sAdhaka ko yaha pUrA vizvAsa ho jAe ki abhyAsa sahI dizAgAmI hai| upAdhi samAdhi ke yAtrA-patha kA tIsarA avarodhaka hai-upaadhi| yaha sabase khataranAka hai| yaha hamArI cetanA kA sabase bhItara kA stara hai| homiyopaithika ke pravartaka DaoN. hanImena ne bahuta mahattva kI sUcanA dI hai ki mana cetanA kA Antarika stara nahIM hai| cetanA kA Antarika stara hai-Avega, krodha, mAna, ISyA, lAlaca aadi| hamArI vRttiyAM cetanA kA Antarika stara haiN| bImAriyAM vahAM se AtI haiN| caritra bhI vahIM se AtA hai| mastiSka se caritra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I anubhava jAge 11 nahIM AtA / caritra AtA hai vRttiyoM se aura vaha AtA hai granthi taMtra se / granthiyoM kA sthAna mastiSka kA sthAna nahIM hai / Aja taka yahI mAnA jAtA thA ki mastiSka hamAre zarIra kA mukhya avayava hai| isI prakAra hRdaya aura gurde bhI mahattvapUrNa avayava mAne jAte haiN| kintu aba zarIra - zAstrIya naye AviSkAroM ne yaha pramANita kara diyA ki zarIra kA sabase mahattvapUrNa avayava hai hamArA graMthi -tantra / DakTalesa glaiNDsa - antaHsrAvI granthiyoM kA srAva bAhara nahIM hotaa| vaha sIdhA rakta meM hI mila jAtA hai| Avega, Aveza aura bhraSTa AcaraNa - ina sabakA nimitta hai granthi-tantra / graMthi-taMtra ko prabhAvita kie binA AdamI ko saccaritra, prAmANika nahIM banAyA jA sakatA / bhraSTAcAra ko samApta karane aura jIvana meM sacAI lAne ke lie granthi - tantra ko prabhAvita karanA hogaa| AdamI upadezoM se saccaritra nahIM hotA, jitanA vaha granthi - tantra ke srAvoM ko badalane se hotA hai / yaha tathya Aja anubhavasiddha ho cukA hai| yaha niyama picAnaveM pratizata logoM para lAgU hotA hai| kucheka vyakti, jinakI cetanA atyanta prabuddha hotI hai, ve isake apavAda hote haiN| samasta uttejanAeM, vAsanAeM aura kAmanAeM ye upAdhi haiM / prekSA kI niSpatti vyAdhi, Adhi aura upAdhi-ye tIna avarodhaka haiN| inako samApta karane para, inakI sImAoM ko pAra karane para samAdhi kI sImA prAraMbha hotI hai / samAdhi kA anubhava, svAsthya kA anubhava, parama Ananda kA anubhava, vItarAgatA kA anubhava - yaha saba tInoM avarodhoM ko tor3ane para hI ho sakatA hai / prekSA dhyAna samAdhi taka pahuMcane kI prakriyA hai / samAdhi taka pahuMcane ke lie vyAdhi, Adhi aura upAdhi ko dekhanA, samajhanA aura una para niyaMtraNa karanA hotA hai / prekSA dhyAna yaha saba karane ke lie vyakti ko sannaddha karatA hai / prAraMbha meM maiM yahI maMgala bhAvanA karatA hUM ki sabhI sAdhakoM kI prekSA jAge, darzana kI zakti vikasita ho, saMkalpa kI zakti jAge, parivartana kA sAmarthya bar3he aura parama Ananda - samAdhi kA anubhava ho / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai? vyaktitva ke do koNa haiN| eka hai vItarAgatA aura dUsarA chdmsthtaa| eka hai zikhara aura eka hai tlhttii| vItarAga pUrNatA kA pratIka hai aura chadmastha apUrNatA kaa| chadmastha kI pahacAna ke aneka lakSaNa haiN| unameM eka hai'no jahAvAI thaakaarii'| chamastha vaha hotA hai jo jaisA kahatA hai vaisA karatA nhiiN| kathanI aura karanI meM antara honA chadmastha kA lakSaNa hai| jaba kathanI aura karanI kI dUrI miTatI hai taba dharma kI maMjila prApta hotI hai anyathA vyakti calatA hI rahatA hai, bhaTakatA hI rahatA hai, gantavya taka nahIM pahuMca paataa| jJAna aura AcaraNa kI dUrI sahajatayA miTatI nhiiN| AdamI jAnatA hai para kara nahIM paataa| vaha jAnatA kucha hai aura karatA kucha hai| kahatA kucha hai aura karatA kucha hai| eka bahuta bar3I samasyA hai manovijJAna ke sAmane bhI aura dharma ke sAmane bhii| dharma ne isa dizA meM prayatna kiyA ki kathanI aura karanI kI dUrI miTe, jJAna aura AcaraNa kI dUrI mitte| phira bhI yaha dUrI jyoM kI tyoM banI huI hai| isa pahelI ko kaise sulajhAyA jAe? AdamI ke cAhane aura hone meM bhI dUrI rahatI hai| AdamI cAhatA hai vaha svastha rahe, kabhI roga se AkrAnta na ho| para roga hote haiN| vaha cAhatA hai ki mana kI ulajhana na ho, para mana kI ulajhaneM bar3hatI jAtI haiN| aisA kyoM hotA hai? cAha ke anusAra kAma kyoM nahIM hotA? cintAmaNi, kalpavRkSa, kAmadhenu agara yaha ghaTita ho jAtA ki AdamI ne jo cAhA, vaha ho gayA to AdamI cintAmaNi ratna hotA, kalpavRkSa aura kAmadhenu hotaa| cintana ke anusAra phala de de, vaha cintaamnni| kalpanA ke anusAra jo phalita ho, vaha kalpavRkSa aura kAmanA ke anusAra jo vartana kare, vaha kAmadhenu / kyA hamane apane bhItara vidyamAna zaktiyoM ko hI padArtha mAnakara abhivyakti dI hai? hamAre bhItara cintana hai, kalpanA hai aura kAmadhenu hai| ye tIna mahattvapUrNa zaktiyAM haiN| saba kucha bhItara vidyamAna hai, kintu manuSya unako jAnatA hI nahIM, phira vaha unakI kalpanA kaise karatA? yadi cAha aura upalabdhi kI dUrI miTa jAe. yadi kathanI aura karanI kI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai ? 13 dUrI miTa jAe, yadi jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa jAe to hamase bhinna na koI kalpavRkSa hai, na koI kAmadhenu hai aura na koI cintAmaNi hai| jaba taka dUrI hai, taba taka hama dUrastha padArthoM ko dekheMge, unheM mahattva deMge, bhItara meM nahIM dekha paaeNge| hama dUra kI bAta soceMge, apanI bAta kabhI nahIM soca pAeMge / dUrI kaise miTe? jJAna aura AcaraNa kI dUrI kaise miTe - yaha prazna bahuta mahattvapUrNa hai| loga mAnate haiM - zAstra par3hate jAo, pravacana sunate jAo, saba kucha apane Apa ghaTita ho jaaegaa| yadi apane Apa kucha ghaTita hotA to Aja taka saba kucha ghaTita ho gayA hotaa| para apane Apa kucha nahIM hotA / cAhe koI vyakti cAlIsa varSa yA cAlIsa janmoM taka bhI calatA rahe, vaha gantavya taka nahIM pahuMca skegaa| binA prayatna kie, binA vidhi ko samajhe kucha bhI ghaTita nahIM hotaa| hameM paddhati ko jAnanA hogA / jo vyakti cAbI ghumAnA nahIM jAnatA, vaha tAlA nahIM khola pAegA / dUrI miTAne kA eka upAya hai / jaba siddhAnta sarasatA meM badala jAtA hai taba dUrI apane Apa miTa jAtI hai| jaba taka kevala siddhAnta rahegA, taba taka dUrI banI rhegii| sarasatA Ate hI dUrI samApta ho jAtI hai / sarasatA kevala adhyAtma-zAstra kA hI siddhAnta nahIM hai, kAvya - zAstra meM bhI usakI pramukhatA hai / vaha kAvya acchA nahIM hotA jisameM rasa nahIM hotaa| vaha vaktRtva bhI acchA nahIM hotA jo sarasa nahIM hotA / vaha ikSu bhI nikammA hotA hai jisameM rasa nahIM hotA / vaha phala bhI nikammA hotA hai jisameM rasa nahIM hotaa| sarasatA hI zreSTha hotI hai| manuSya kA sArA AkarSaNa rasa meM hai, sukha meM hai| nIrasa ko koI nahIM cAhatA / siddhAnta aura rasa 'barpha khAne se galA kharAba hotA hai' -yaha siddhAMta Apane bacce ko batA diyaa| bacce ne suna liyA / kintu jaise hI barpha sAmane AtI hai, baccA khAne ko lalacA jAtA hai, kyoMki usakA rasa siddhAnta meM nahIM hai, usakA rasa barpha khAne meM hai| hama jitane siddhAnta banAte haiM ve kahate haiM- aisA karo, aisA mata karo / yaha varjanA kA siddhAnta hai aura yaha vidhi kA siddhAnta hai / siddhAnta mastiSka taka jAte haiM / jaba bhAvanA kI, indriyoM kI aura saMvedanoM kI mAMga ubharatI hai taba vyakti vaisA hI AcaraNa kara letA hai / vaha siddhAnta ko bhUla jAtA hai / vaisA karane meM use rasa milatA hai, Ananda milatA hai / jaba rasa aura Ananda upalabdha hotA hai taba kauna siddhAMta ko mAnegA? kyoM mAnegA ? DaoNkTara prameha ke rogI se kahatA hai-AlU mata khAo, cAvala aura cInI mata khAo / kintu jaba rogI rasoIghara meM jAtA hai aura dUsare vyaktiyoM ko ye Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 appANaM saraNaM gacchAmi saba cIjeM khAte dekhatA hai taba indriyoM ke saMvedana jAga uThate haiM, jIbha ke saMvedana sakriya ho jAte haiM aura muMha se lAra Tapakane laga jAtI hai| siddhAnta kI bAta vismRta ho jAtI hai| yaha antara isalie hai ki siddhAnta meM rasa nahIM hai aura jahAM rasa nahIM hotA vyakti use mAnatA nhiiN| AdamI ko rasa hai indriyoM ke saMvedanoM meM, indriyoM ke bhoga meN| hama usakI varjanA karate haiN| yaha kaise saMbhava ho sakegA? yaha rAstA samAdhAna kA rAstA nahIM hai| siddhAnta apane sthAna para baiThe raheMge aura AdamI vahI kAma karegA jisameM rasa AtA hai, Ananda milatA hai| isa sthiti meM dUrI miTane kA prazna hI nahIM utthtaa| ____ adhyAtma meM rasa hai| vaha bahuta sarasa hai| dUrI ko miTAne kA adhyAtma eka upAya bana sakatA hai| bhautika jagat meM dUrI ko miTAne kA koI sUtra upalabdha nahIM hai| vahAM dUrI bar3hatI hai, miTatI nahIM, kyoMki vahAM bhoga hai| bhoga meM pAne kI bhAvanA hotI hai, baTorane kI icchA hotI hai| jahAM baTorane kI bhAvanA hotI hai vahAM siddhAnta itanA kAragara nahIM hotaa| padArtha ke jagat meM svArtha sarvopari hotA hai| apane lie, apanI indriyoM ke lie, apane saMvedanoM kI pUrti ke lie-inake atirikta padArtha jagat meM dUsarA koI sUtra nahIM hai| kAnUna prakAza se aMdhakAra kI ora le jAte haiM Aja burAiyoM ko miTAne ke lie, samAja kI bhalAI aura kalyANa ke lie tathA rAjya-vyavasthA ke lie aneka niyama aura kAnUna banAe jA rahe haiN| kintu AdamI ke vyavahAra meM koI antara nahIM aataa| daMDa ke bhaya se vaha pratyakSa meM anaitika AcaraNa karane se hicakatA hai kintu parokSa meM vaha vaisA karane se nahIM hicktaa| ye sAre niyama aura kAnUna use prakAza se aMdhakAra kI ora le jAte haiN| pratyakSa prakAza hai aura parokSa aMdhakAra / vaha cAhatA hai, mere AcaraNa kA kisI ko patA na cle| use yaha ciMtA nahIM hai ki yaha anaitika AcaraNa hai, yaha nahIM honA caahie| use kevala ciMtA hai, kisI ko patA na lge| kitanI gaharI bImArI hai| bImArI kI jar3eM bahuta gaharAI meM haiN| yahI dUrI banAye hue hai| isa vyavasthA aura padArtha-jagat meM dUrI ko nahIM miTAyA jA sktaa| dUrI ko miTAne kA sUtra adhyAtma ke AcAryoM kI khojoM ke dvArA jo mahattvapUrNa sUtra upalabdha huA hai vahI isa dUrI ko miTA sakatA hai| vaha sUtra hai-Ananda kI khoj| unhoMne Ananda ko khojA aura eka darzana diyA ki jo Ananda tuma padArtha se pAnA cAhate ho usase adhika Ananda tumhAre pAsa hai| use prApta kro| eka bar3e Ananda ko pAe binA choTe Ananda ko nahIM chor3A jA sktaa| bar3e sukha ko upalabdha kie binA choTe sukha ko nahIM chor3A jA sktaa| bar3I rekhA ko khIMce binA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai? 15 choTI rekhA ko nahIM miTAyA jA sktaa| choTI bAta ko chor3ane ke lie bar3I bAta upalabdha karanI hotI hai| ___ Ananda sabase bar3I upalabdhi hai| maiM isa Ananda kI vyAkhyA vaijJAnika zabdAvalI meM prastuta karanA cAhatA huuN| meDikala insTITyUTa oNpha TeknolaoNjI, madrAsa ne eka upakaraNa kA nirmANa kiyA hai jisase manuSya ke mastiSka kI alphA taraMgoM ko dekhA jA sakatA hai aura unheM saMpreSita bhI kiyA jA sakatA hai| vaijJAnikoM ke anusAra hamAre mastiSka meM vibhinna prakAra kI vidyut taraMgeM hotI haiM-alphA, bITA, DeTA, theTA aadi-aadi| jaba 'alphA' taraMgeM adhika hotI haiM taba AdamI Ananda se bhara jAtA hai| usake sAre avasAda samApta ho jAte haiM, kaThinAI dUra ho jAtI hai| jaba 'bITA' taraMgeM adhika hotI haiM taba AdamI avasAda se bhara jAtA hai, usameM uttejanAeM ubharatI haiN| isa prakAra mastiSkIya vidyuta-taraMgoM ke dvArA AdamI kabhI sukha kA anubhava karatA hai aura kabhI duHkha kA anubhava karatA hai| adhyAtma kA sUtra hai ki alphA taraMgoM ko paidA kiyA jAe aura Ananda ko bar3hAyA jaae| usa Ananda kI itanI vRddhi ho ki indriyoM ke saMvedanoM se hone vAlI kSaNika AnandAnubhUti usake sAmane phIkI par3a jaae| jaba yaha ghaTita hotA hai taba vyakti kA bAhya AkarSaNa chUTane lagatA hai aura Antarika Ananda kI upalabdhi ke lie prayatna Arambha ho jAtA hai| yahI dUrI ko miTAne kA Adi-bindu hai| jaba taka vyakti ko yaha lagatA hai ki indriyajanya Ananda ko chor3anA bahuta bar3e Ananda se vaMcita rahanA hai, taba taka vyakti use chor3a nahIM sktaa| vaha use tabhI chor3a sakatA hai jaba vaha Ananda choTA bana jAe, arthahIna bana jaae| saba jAnate haiM ki abrahmacarya se zakti kSINa hotI hai, UrjA kSINa hotI hai, para sabhI brahmacArI kahAM bana pAte haiM? alphA taraMgoM kA utpAdana bar3e Ananda ko upalabdha karA sakatA hai| usa sthiti meM sAre tanAva samApta ho jAte haiN| mana Ananda, sukha aura zAnti se bhara jAtA hai| taba aisA anubhava hotA hai ki jo prAptavya thA vaha prApta ho gyaa| aba khoja bekAra hai, bhaTakAva nikammA hai| aba na sundara rUpa AkarSaNa paidA karatA hai aura na madhura saMgIta hI mana ko lubhA pAtA hai| saMgIta sunane kI apekSA mahasUsa nahIM hotii| apane bhItara itanA madhura saMgIta prArambha ho jAtA hai ki sunate-sunate jI nahIM aghaataa| apane bhItara rasa kA itanA bar3A jharanA bahane laga jAtA hai ki usake sAmane saba nIrasa-sA lagatA hai| Ananda kI upalabdhi kie binA, sarasatA kI prApti ke binA kathanI aura karanI kI dUrI miTa nahIM sktii| dhyAna kA nazA car3he binA Ananda upalabdha nahIM hotaa| madirApAna karane vAlA bhI mUrkha nahIM hai| vaha Ananda pAne ke lie madirA pItA hai| yaha madirA kathanI aura karanI kI dUrI ko banAe rakhatI hai| yadi isase chuTakArA pAnA hai to dhyAna kI madirA pInI hogii| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 appANaM saraNaM gacchAmi alphA taraMgoM kA utpAdana kaise ? prazna hotA hai ki hama Ananda ko upalabdha kaise kareM ? alphA taraMgoM kA utpAdana kaise ho sakatA hai? adhyAtma kI bhASA meM Ananda kI upalabdhi kA mArga yaha hai- pahale upAdhiyAM miTeM / isakA tAtparya hai ki kaSAya ke sAre Avega samApta hoM / upAdhiyoM ke miTane para AdhiyAM - mAnasika bImAriyAM vinaSTa ho jAtI haiN| AdhiyoM ke na hone para vyAdhiyAM- zArIrika roga nahIM raha sakate / vyAdhi ke miTane para jIvana Ananda se bhara jAtA hai / upAdhi hai mUla zarIra meM roga honA isa bAta kA dyotaka hai ki mana meM roga hai / vyAdhi Adhi kI sUcanA detI hai| Adhi hai to upAdhi avazya hI hogI / upAdhi ke binA mana kI upalajhana nahIM hotii| yaha eka krama hai| nidAna kisakA kare? vyAdhi kA, Adhi kA yA upAdhi kA ? vyAdhi kA nidAna karane se kyA hogA? Adhi bhI mUla nahIM hai / usakA nidAna bhI nirarthaka hogaa| hameM mUla kA nidAna karanA cAhie / upAdhi mUla hai, srota hai / upAdhi kI cikitsA kreN| saba kucha svastha ho jaaegaa| upAdhi kI cikitsA se Adhi mittegii| Adhi ke miTane para vyAdhi nahIM janmegI / upAdhi kA mUla hai - saghana mUrcchA / manuSya itanA mUrcchita hai ki vaha sacAI ko pakar3a hI nahIM paataa| hamAre bhItara ananta Ananda kA srota baha rahA hai, kintu hama usase ajAna haiN| yaha ajAnakArI hI Ananda kI upalabdhi meM bAdhaka hai / usa saMpadA kA patA kaise cale ? yaha eka prazna hai / vizrAma kahAM aura kyA? hamArI vyastatA Ananda ke srota kA patA lagAne nahIM detii| Aja kA AdamI itanA vyasta hai ki vaha vizrAma karanA jAnatA hI nahIM / nIMda vizrAma hai, parantu vaha kevala sthUla avayavoM ko hI vizrAma de pAtI hai| kucha vaijJAnikoM ne kahA- nIMda se vizrAma milatA hai / sammohana bhI vizrAma detA hai / kintu sabase adhika vizrAmadAyaka hai dhyAna / eka AdamI dina-rAta soyA rahatA hai / use vizrAma kI anubhUti hotI hai / kintu yadi vahI AdamI kucha ghaMToM taka dhyAna kI gaharAI meM jAtA hai to use aura adhika vizrAma kI anubhUti hotI hai / nIMda sthUla mana ko vizrAma de sakatI hai / kintu hamArI kozikAoM ko vizrAma kahAM mila pAtA hai / ve nIMda meM bhI sakriya rahatI haiN| hRdaya aura zvAsa - tantra ko vizrAma kaba milatA hai ? nIMda meM bhI ve satata kriyAzIla rahate haiM / mastiSka bhI nirantara sakriya rahatA hai| AdamI sotA kama hai, jAgatA adhika hai / sote samaya bhI sapanoM kI zRMkhalA meM jAgatA rahatA hai| kahAM A pAtI hai nIMda ! nIMda ke abhAva meM thakAna nahIM miTatI, bhArIpana nahIM miTatA / yaha saba miTa sakatA hai yadi AdamI vizrAma karanA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai? 17 jaane| vizrAma taba hotA hai jaba sthUla avayava hI nahIM, zarIra kI eka-eka kozikA so ske| yaha hotA hai dhyAna aura kAyotsarga se| jo AdamI dhyAna aura kAyotsarga karanA jAnatA hai usake hRdaya ke spaMdana kama hone lagate haiM, zvAsa manda hone lagatA hai| isa sthiti meM hRdaya ko aura zvAsataMtra ko kucha vizrAma milatA hai| ve kSaNa-bhara ke lie niSkiya se ho jAte haiN| mahAvIra ne kahA-siddhi kA sAdhana hai akriyA / kriyA se siddhi nahIM miltii| siddhi kI prApti ke pUrva-kSaNa meM sAdhaka ko akriya honA hI par3atA hai| akriyA sakriyatA kI jananI sakriyatA aura vyastatA maStiSka ko bojhila banAtI hai| siddhiyAM dUra calI jAtI haiN| vyavahAra kA bhI siddhAMta hai ki jo AdamI adhika vyasta rahatA hai, kAma meM adhika rasa letA hai aura socatA hai ki adhika kAma karUM, isakA artha hai vaha kAma kama kara paayegaa| jo kAma karane ke sAtha-sAtha vizrAma bhI letA rahatA hai, vaha adhika kAma niSpanna kara pAtA hai| vizrAma nahIM karane vAlA jitanA kAma dasa ghaMToM meM karatA hai usase adhika kAma bIca-bIca meM vizrAma karane vAlA do ghaMToM meM kara letA hai| usakI kArya-kSamatA bar3ha jAtI hai| jaba taka vizrAma karane ke siddhAMta ko hama hastagata nahIM kara lete, taba taka Ananda kI upalabdhi kA mArga bhI nahIM mila sktaa| AdamI jaba adhika vyasta hotA hai taba mAnasika vikRtiyAM bar3hatI haiN| vyastatA se rakta meM lekTipha esiDa kI mAtrA adhika bar3ha jAtI hai| vaha mAnasika avarodha paidA karatI hai| 'bITA' taraMgeM adhika utpanna hotI haiM aura ve mAnasika saMtulana ko asta-vyasta kara detI haiN| vizrAma kI sthiti meM alphA taraMgeM paidA hotI haiN| ve hI Ananda kI utpatti meM kAraNabhUta haiN| alphA taraMgoM se mAnasika upacAra sAdhaka kahatA hai-dhyAna meM Ananda AtA hai| isakA tAtparya yahI to hai ki jaba sAdhaka kAyA kA utsarga kara detA hai, zarIra kI eka-eka kozikA ko niSkriya-sA banA detA hai, vANI zAMta, zvAsa zAMta, mana zAMta, samUcA karma-taMtra zAMta, to usa vizrAma kI saghana sthiti meM mastiSka meM alphA taraMgoM kA saMvardhana hotA hai| ve taraMgeM sAdhaka ko Anandavibhora kara detI haiN| Aja ke manovaijJAnika mAnate haiM ki bIsa pratizata mAnasika roga aise haiM jinakI cikitsA alphA taraMgoM ke AdhAra para hI kI jA sakatI hai| ve mAnate haiM ki eka vyakti ke mastiSka kI alphA taraMgoM ko yadi dUsare vyakti ke mastiSka meM saMpreSita kiyA jA sake to roga kA upacAra ho sakatA hai| yaha saMbhava hai| __ AdamI guru, yogI, saMta vyaktiyoM ke upapAta meM baiThatA hai| use apUrva Ananda kA anubhava hotA hai| guru yA yogI ne kyA diyA? kucha bhI nhiiN| phira Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 appANaM saraNaM gacchAmi Ananda kI anubhUti kaise? upapAta meM baiThane vAloM ko kyA milA? kaise milA? yaha prazna hai| isakA sahaja aura vaijJAnika samAdhAna yaha hai ki jisa mahApuruSa ke mastiSka meM alphA taraMgoM kI mAtrA adhika hotI hai, usake AsapAsa baiThane vAloM meM ve taraMgeM saMpreSita hotI haiM aura ve Ananda kI anubhUti karAtI haiN| Aja ke vaijJAnika AdhyAtmika tathyoM kI vyAkhyA jisa prakAra kara rahe haiM, lagatA hai ki vaijJAnika, jagat sacamuca hI adhyAtma-jagat ko upakRta kara rahA hai| AcArya tulasI ne kahA thA-'vijJAna ko chor3akara yadi adhyAtma ko prastuta kiyA jAe to vaha grAhya nahIM hotaa| adhyAtma kI vyAkhyA kevala zAstroM yA upadeza ke AdhAra para na kareM, use vaijJAnika dharAtala dekara prastuta kreN| koI bhI vyakti taba adhyAtma kA virodhI nahIM hogaa| zarIra, vANI aura mana kA vizrAma hamArI vyastatA kama ho| hama vizrAma karanA sIkheM, jaaneN| kAyotsarga ke dvArA hama zarIra ko vizrAma deM, antarjalpa, mauna aura nirvicAratA ke dvArA hama vANI ko vizrAma deM tathA prekSA aura darzana ke dvArA hama mana ko vizrAma deN| yadi yaha vizrAma ghaTita hotA hai to apane Apa alphA taraMgoM kA saMvardhaka prAraMbha ho jAtA hai| yaha saMvardhana Ananda kI tuSTi detA hai| AdamI padArthoM kA tyAga karatA hai, tyAga kI bhASA meM nahIM, antarmana se, to mAnanA cAhie ki usake mastiSka meM alphA taraMgoM kA saMvardhana huA hai| anyathA padArtha kI Asakti nahIM mitttii| muni sthUlabhadra vezyA ke ghara meM rhe| usa vezyA ke ghara meM jo vezyA cira-paricita thI, jinake sAtha sthUlabhadra muni banane se pUrva raha cuke the| kyA usa vezyA ke sAtha rahanA aura niSkalaMka bane rahanA saMbhava hai? sAmAnya vyakti isa saMbhAvanA kI kalpanA bhI nahIM kara sktaa| para yaha ghaTanA ghttii| sthUlabhadra muni usake ghara eka mahInA nahIM, cAra mahIne taka rahe aura apanI sapheda cAdara ko bedAga rkhaa| yaha tabhI saMbhava ho sakA jabaki sthUlabhadra kA mastiSka alphA taraMgoM se itanA bhara gayA ki use vezyA rAkha ke puMja ke atirikta aura kucha nahIM lgii| sthUlabhadra kAma-vijayI bana ge| eka vyakti ne Akara hemacandra se pUchA-bhaMte! sAdhu sarasa bhojana karate haiM, gariSTha bhojana ghara-ghara se lete haiM, phira ve brahmacarya kA pAlana kaise kara pAte haiM? gariSTha bhojana se zakti bar3hatI hai aura vaha kAma-vAsanA ko uttejita karatI hai| aisI sthiti meM brahmacArI raha pAnA kyA kaThina nahIM hotA? ___AcArya ne kahA-bhadra ! siMha balavAn prANI hai| vaha hAthI aura sUara ke mAMsa ko khAtA hai, phira bhI vaha varSa meM eka bAra rati-krIr3A karatA hai| kabUtara dhAna ke dAne aura kaMkara khAkara peTa bharatA hai, phira bhI vaha rAta-dina kAma-vAsanA se saMtapta rahatA hai| isakA kyA hetu hai? bhadra! brahmacarya yA abrahmacarya meM kevala Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA jJAna aura AcaraNa kI dUrI miTa sakatI hai? 16 bhojana hI nimitta nahIM hai, aura aneka kAraNa hote haiN| sarasa yA nIrasa bhojana kI bAta gauNa hai| yaha pradhAna taba banatI hai jaba mastiSka meM alphA taraMgeM nahIM hotiiN| jaba taka parama Ananda kI anubhUti nahIM hotI taba taka padArthagata Ananda bAMdhe rakhatA hai| jaba mastiSka, mana, citta aura cetanA- ye Ananda se bhara jAte haiM, phira cAhe gariSTha bhojana khAyA jAe, vezyA ke yahAM rahA jAe, manomugdhakAraka zabda sunA jAe to koI antara nahIM aataa| yaha sArA Ananda upalabdha hone para hI ghaTita hotA hai| taba sone kA aura dhana kA mUlya kama ho jAtA hai| sattA aura adhikAra kA mUlya kama ho jAtA hai| jaba mastiSka meM avasAda bharA hotA hai, jaba vaha caMcala hotA hai, taba ye sAre padArtha mUlyavAn lagate haiM, patthara bhI pArasa lagatA hai| jaba mastiSka meM Ananda bharA hotA hai taba ye sAre bAhya padArtha sArahIna lagate haiM, pArasa bhI patthara se atirikta nahIM lgtaa| trigupti kI sAdhanA : visarjana kI sAdhanA jJAna aura AcaraNa kI dUrI ko miTAne kA ekamAtra upAya hai-Antarika Ananda kI upalabdhi / Aganda kI upalabdhi kA upAya hai-dhyAna / dUsare zabdoM meM vaha upAya hai-kAyagupti, vacanagupti aura manogupti / jisane ina tInoM guptiyoM kA abhyAsa kara liyA, usane vaha pA liyA jo pAnA hai| ina tInoM guptiyoM kA abhyAsa visarjana kA abhyAsa hai| yaha visarjana hameM jJAna aura AcaraNa kI samarasatA meM le jA sakatA hai| isase kathanI aura karanI, cAha aura upalabdhi kI dUrI miTa sakatI hai| tIna guptiyoM kI sAdhanA kevala AdhyAtma kA hI sUtra nahIM hai, vyAvahArika jIvana kA bhI saphala sUtra hai| jo vyakti apane jIvana meM sakriyatA aura niSkriyatA kA saMtulana karanA nahIM jAnatA vaha sukha yA Ananda kA jIvana nahIM jI sakatA, phira cAhe vaha dhanakubera ho, padArthoM kI pracuratA meM jI rahA ho| rAkaphelara Aja ke yuga kA dhanADhya vyakti thaa| vaha bImAra huaa| use lagA ki mRtyu sannikaTa hai aura aba adhika jI pAnA asaMbhava hai| DaoNkTaroM ne kahA-yadi tuma vyApAra kI vyastatA se mukta nahIM hooge to binA mauta mAre jaaoge| usane sunA aura smjhaa| tatkAla vaha vyApAra ko apane adhikAriyoM ko saMbhalAkara eka varSa ke lie ekAnta meM calA gyaa| usane apanI AtmakathA meM likhA-maiMne saba kucha chor3akara saba kucha pA liyaa| jaba taka chor3A nahIM jAtA, visarjita nahIM kiyA jAtA, taba taka yathArtha hAtha nahIM lgtaa| yathArtha ko pAe binA ina dUriyoM ko miTAyA nahIM jA sktaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kyA karma anAsakta ho sakatA hai ? dhyAna sAdhanA karane vAle vyakti AtmA kA sAkSAtkAra kara sakate haiM / ve svayaM paramAtmA bana sakate haiN| isakI kevala eka zarta hai ki vyakti karma se mukta ho, akarma bne| jisa upalabdhi ke lie vyakti hajAroM prayatna karatA hai, vaha eka aprayatna se prApta ho jAtI hai| vyakti nahIM jAnatA, vaha hajAroM-hajAroM prayatna karatA rahatA hai, vibhinna pravRttiyAM aura karma karatA rahatA hai| para saba kucha prayatna yA karma se nahIM miltaa| kucha aisI bhI upalabdhiyAM haiM jo kevala aprayatna se hI prApta hotI haiM / kucha aisA bhI tattva hai jo karma se nahIM, akarma se milatA hai / hamane ajJAnavaza yaha mAna liyA ki jo siddhi hogI vaha prayatna, pravRtti yA karma se hI hogii| hama aprayatna yA akarma kA mUlya nahIM jAnate / kucha loga isa bAta para adhika bala dete haiM ki karma honA cAhie / yadi karma ko chor3a diyA gayA to loga AlasI bana jAeMge, bhUkhe mreNge| na khetI hogI, na anAja paidA hogA / na kuAM hogA aura na pAnI milegA / saba bhUkhe-pyAse mara jaaeNge| na kapar3A hogA, na makAna hogaa| isalie karma hI zreSTha hai / vyakti itanA karma kare ki vaha karmamaya bana jaae| karma kA kauzala itanA bar3he ki padArthoM ke utpAdana kI bAr3ha A jAe aura sArA deza padArthoM se bhara jAe / padArtha kA abhAva rahe hI nahIM / yaha eka dRSTikoNa hai| karma para atyadhika bala dene vAle akarma ke mUlya ko bhUla jAte haiM yA akarma ke vAstavika artha ko nahIM jAnate / kyA karma akarma ho sakatA hai? bhAratIya darzana meM isa prazna para carcA kI gaI ki kyA karma ko akarma banAyA jA sakatA hai ? kAphI gaharA cintana claa| usakA niSkarSa yaha huA ki yadi karma ko akarma na banAyA jA sake to pazu aura manuSya meM koI antara nahIM rahegA / maiMne dekhA / eka cir3iyA ghoMsalA banA rahI thii| vaha tinakA lAtI hai, sthAna para rakhate hI vaha jamIna para A giratA hai / vaha punaH use uThAtI hai / punaH vaha nIce A giratA hai| yaha krama calatA rhaa| maiMne socA - kitanA prayatna ! kitanA zrama! zAyada AdamI bhI itanA prayatna nahIM kara sktaa| vaha itanA puruSArthI nahIM ho sakatA, kyoMki usake sAmane zrama kI eka rekhA hai, zrama kA vibhAjana hai| cir3iyA meM vaha nahIM hai| sAyaMkAla taka usakA prayatna calA / para ghoMsalA nahIM bnaa| sArA vyartha / cir3iyA yaha viveka nahIM kara pA rahI thI ki usakA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA karma anAsakta ho sakatA hai? 21 prayatna arthavAn hai yA nirarthaka, para usake puruSArtha meM koI kamI nahIM thI / vaha ghoMsalA banAtI hai| bacce kA prasava karatI hai / use cugA-pAnI detI hai / bar3A karatI hai / yaha krama satata calatA rahatA hai / hama karma ko na dekheN| karma ko dekhate haiM to dhAraNAeM bhrAMta banatI haiN| hama karma ke srota ko dekheM, karma ke preraka tattva ko dekheM / hama yaha dekheM ki karma kahAM se A rahA hai| karma zabda ne bar3I bhrAMti paidA kI hai| akarma zabda ko sunate hI AdamI socatA hai ki akarma kA phala hai niThallApana / akarmaNyatA se saba kucha samApta ho jAtA hai / vikAsa kA avakAza hI nahIM, jo hai vaha bhI naSTa ho jAtA hai / eka marusthala kA vAsI anAra ke deza meM calA gyaa| use vahAM anAra khAne ko dii| usane anAra ko ulaTa-palaTakara dekhA / usakA chilakA utArA / andara bIja hI bIja the| lAla-lAla bIja / usane bIjoM ko nikAla pheMka ddaalaa| hAtha meM chilakA mAtra raha gayA / vaha use khAne lgaa| muMha kaSailA ho gayA / usane grAsa ko thUkate hue kahA- 'are! yaha kaisA phala ! itanA kaSailA !' usa AdamI ko patA nahIM thA ki anAra meM kauna-sA aMza khAne kA hotA hai aura kauna-sA pheMkane kA / sAre bIja nikAlane ke hI hote haiM - yaha mAnakara usane bIjoM ko pheMka DAlA / hAtha lagA kevala chilakA jo kaSailA hotA hI hai / jisa vyakti ne akarma kA anubhava nahIM kiyA, akarma ke mahattva ko nahIM jA, vaha akarma ke mIThe bIjoM ko DAlatA jAegA aura karma ke kar3ave chilakoM ko khAtA jaaegaa| muMha kar3avA hogA, kaSailA hogA, para vaha use nahIM chor3egA / akarma ko chor3akara Aja manuSya jAti bahuta daridra aura zaktizUnya bana gaI hai / jaba karma kI zakti kA bhAna nahIM hotA taba karma kI tejasvitA bhI samApta ho jAtI hai / bhArata ke sAdhakoM ne, AcAryoM ne isa para bala diyA ki yadi manuSya aura pazu-jagat meM bheda-rekhA khIMcanI hai to karma aura akarma ke AdhAra para khIMcI jA sakatI hai| manuSya akarma kI ora jA sakatA hai| pazu akarma kI ora nahIM jA sktaa| karma se akarma kI ora jAne meM karma ko chor3anA nahIM par3atA, kintu karma kI preraNA kA zodhana karanA par3atA hai / karma kA preraka tattva karma kI preraNA hai - vRtti / vRtti se prerita hokara hI manuSya aura pazu karma karate haiM / vRttiyAM aneka haiM- AhAra kI vRtti, bhaya kI vRtti, kAma aura parigraha kI vRtti, krodha aura mAna kI vRtti, mAyA aura lobha kI vRtti / ina vRttiyoM se prerita hokara hI prANI karma karatA hai / pratyeka karma ke pIche inameM se kisI eka yA adhika vRttiyoM kI preraNA milegI / vRtti se pravRtti aura pravRtti kI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 appANaM saraNaM gacchAmi punarAvRtti - yaha cakra nirantara calatA rahatA hai / vRtti jAgI, pravRtti huI / pravRtti ne manuSya ko bAMdha diyaa| aba punarAvRtti honA anivArya hai| usake binA chuTakArA nahIM ho sktaa| saMskAra saMskAra banAtA hai / jo vyakti eka bAra karatA hai vaha saMbhavataH baca jAtA hai / vRtti kI preraNA AtI hai, vaha pravRtti taka nahIM pahuMca pAtI hai to saMbhava hai ki AdamI baca jaaegaa| kintu vRtti jAgI, pravRtti kI to punarAvRtti karanI hI hogI, use rokA nahIM jA sktaa| bAra-bAra usakI AvRttiyAM hotI raheMgI / saMskAra pakar3a letA hai, grasa letA hai| AdamI saMskAroM se grasta hokara hI kAma karatA hai, AvazyakatAvaza kAma meM kama pravRtta hotA hai / jisa saMskAra se citta eka bAra grasta ho jAtA hai, usa saMskAra ko doharAnA hI par3atA hai / vRtti - zodhana hameM zodhana karanA hai| zodhana karma kA nahIM karanA hai, karmendriya kA nahIM karanA hai / hAtha eka karmendriya hai| usakA kyA zodhana ho sakatA hai? kisI ne kisI ko cAMTA mArA to usameM hAtha kA kyA doSa hai? kyA hAtha ne burA karma kiyA hai? hAtha kucha bhI nahIM jAnatA / hAtha se cAMTA mArane ke pIche jo hamArI krodha kI vRtti hai usakA zodhana karanA hai / hAtha kA kyA zodhana hogA? hAtha calatA hI rhegaa| cAMTe mArane meM hAtha nahIM calegA to vaha praNAma karane meM calegA, bhojana karane meM clegaa| hAtha kA zodhana nahIM karanA hai, kintu hAtha ko anucita kArya karane meM prerita karane vAlI vRtti kA zodhana karanA hai| karma karma taba banatA hai jaba vRtti kA zodhana hotA hai| karma ke sAdhanoM kA zodhana nahIM hotA, karma kI preraNA kA zodhana ho sakatA hai| preraNA kA zodhana kevala manuSya hI kara sakatA hai, pazu nahIM kara sakatA / yahI manuSya aura pazu ke bIca kI bheda-rekhA hai| AdamI aura pazu kI paribhASA hama ina zabdoM meM kara sakate haiM ki jo vRtti kA zodhana kara sakatA hai, vaha hotA hai AdamI aura jo vRtti kA zodhana nahIM kara sakatA, vaha hotA hai pazu / pazu kI pazutA calatI rahegI, isIlie ki usameM vRtti - pariSkAra kI koI saMbhAvanA nahIM hai| manuSya pazutA se Upara uTha sakatA hai kyoMki usameM vRtti-pariSkAra kI kSamatA hai / Atma-sAkSAtkAra kA patha manuSya karma se akarma meM jA sakatA hai| yaha patha hai Atma-sAkSAtkAra kA / isa patha para anagina caraNa cale haiM calate haiM aura calate rheNge| kintu jaba isa dizA meM pahalA caraNa uThatA hai taba eka prakAra kI bhAvanA hotI hai aura jaba caraNa Age bar3hate haiM taba pUrva bhAvanA meM parivartana Ane lagatA hai / mujhe lagatA hai ki jisa dina karma se akarma kI dizA meM prayANa huA, usa dina eka prakAra kI bhAvanA banI thI, kintu bIca meM bhAvanA meM bahuta badalAva A gyaa| eka Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA karma anAsakta ho sakatA hai? 23 sUtra pakar3a liyA-karma kA zodhana karane ke lie kartA-bhAva ko chor3anA hogA, saba kucha brahma ke lie samarpita karanA hogaa| 'maiM karatA hUM'-isa ahaMkAra kA parityAga karanA hogaa| usase akartAbhAva prApta hogaa| yaha sundara sUtra thaa| para isakA bhI durupayoga huaa| Aja isa sUtra ko AdhAra mAnakara kucha loga kahate haiM-hama milAvaTa karate haiM, aprAmANikatA karate haiM, para hamArA usameM karttAbhAva nahIM hai| hotA hai, yaha saca hai| hama kucha nahIM hai| jo kucha arjana hotA hai, vaha brahma ke lie hai| merA apanA kucha bhI nahIM hai| yaha donoM ora kI vikRti hai| prAraMbha meM vikRti aura anta meM bhI vikRti| isa vikRta ciMtana se karma se akarma kI ora jAne kI dizA hI dhuMdhalI ho gyii| usameM vikAra A gyaa| akarma kI bAta karate hI aneka prazna khar3e ho jAte haiN| ye prazna akAraNa nahIM haiN| kartA akartA kaba? yogavaziSTha kA eka sundara zloka hai akartR kurvadapyetat, cetaH prtnuvaasnm| dUraMgatamanA jantuH, kathAsaMzravaNe ythaa|| __isa zloka kA Azaya yaha hai ki AdamI karma karatA huA bhI akarma raha sakatA hai| vaha pravRttiyAM karatA huA bhI yaha dAvA kara sakatA hai ki maiM kartA nahIM huuN| isa adhUre tathya ne eka ulajhana paidA kara dii| kyA pratyeka AdamI yaha kaha sakatA hai ki vaha saba kucha karate hue bhI kartA nahIM hai? yadi yaha ho to kisI ko zreya nahIM diyA jA sakegA aura kisa ko azreya nahIM diyA jA skegaa| koI kisI ko cAMTA mArakara kaha sakatA hai-yaha maiMne nahIM kiyA, kyoMki maiM to karttA nahIM huuN| corI karake bhI kaha sakatA hai-maiM karttA to hUM nahIM, mujhe kyA patA ki corI kaise huI? phira koI doSa kA bhAgI nahIM hogaa| yadi kartRtva kA visarjana isa bhUmikA para kiyA jAe to kucha bhI nahIM hogaa| yogavAziSThakAra ne isa ulajhana kA sundara samAdhAna bhI zloka meM prastuta kara diyA hai| vahI AdamI kartA hote hue bhI akartA bana sakatA hai jisakI vAsanAeM kSINa ho cukI haiN| jaba taka vAsanA kSINa nahIM hotI, kaSAya kama nahIM hote, taba taka AdamI kartA banA rahatA hai, lAkha prayatna karane para akartA nahIM bana sktaa| yogavAziSThakAra kartA akartA kaise hotA hai, isako samajhAte hue kahate haiM-dharma kA upadeza sunane vAlA vyakti jaba dharma kI bAta sunatA hai taba usakA mana dUsarI bAta meM calA jAtA hai, mana bhaTaka jAtA hai| vaha zrotA azrotA bana jAtA hai| vaha sunatA huA bhI nahIM suntaa| dharma kA zravaNa karate samaya nIMda bhI satAne laga jAtI hai| sinemA meM tIna-tIna ghaMTA baiThe rahane para bhI nIMda kA AkramaNa nahIM hotA aura dharma-pravacana meM prAraMbha se hI vaha satAne laga jAtI hai| yaha kyoM? isakA eka kavi ne bahuta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 appANaM saraNaM gacchAmi sundara samAdhAna diyA jo yogavAziSThakAra kI bAta kI hI puSTi karatA hai| usa kavi ne eka zloka kahA nidrApriyo yaH khalu kumbhakarNaH, hataH samIke sa rghuttmen| vaidhavyamApadyata tasya kAntA, zrotuM samAyAti kthaapuraannm|| nIMda kA pati thA kumbhkrnn| rAma-rAvaNa ke yuddha meM vaha mArA gyaa| nIMda becArI vidhavA ho gyii| vidhavA ke lie dharma-kathA ko sunane ke sivAya koI kAma nahIM rhtaa| vaha becArI jahAM kahIM dharma-kathA hotI hai vahAM Akara sabake Age baiTha jAtI hai| isIlie dharma-zravaNa meM logoM ko nIMda satAtI hai, mana bhaTakatA jaise dharma-kathA sunane vAlA zrotA azrotA bana jAtA hai, vaise hI jisa vyakti ke citta meM vAsanA kSINa ho cukI hai vaha kartA bhI akartA bana jAtA hai| akartA hone kA digbhrama __ Aja sabase bar3I samasyA yaha hai ki AdamI apanI vAsanAoM ko kSINa karanA nahIM cAhatA, parantu akartA banane ke lie satata lAlAyita rahatA hai| karma se akarma banatA hai aura karttA se akartA banatA hai-isa sUtra ko mAnane vAle loga bahuta digbhrAnta ho rahe haiN| ve vAsanAoM ko kSINa karane kA tanika bhI prayatna nahIM karate aura kartA se akartA banane kA daMbha bharate haiN| ve kahate haiM-- 'maiM to kevala karma karatA hUM, usameM merA kartRbhAva nahIM hai| karor3oM rupayoM kI saMpatti arjita kara lI, phira bhI kahegA-merA koI kartRbhAva nahIM hai| maiM to mAtra kartavyadRSTi se yA kisI ajJAta preraNA se kArya kara rahA hUM' yaha bahuta bar3A digbhrama hai| karma akarma kaise? ____ kartA akartA kaise bane? karma akarma kaise bane? isakI bhUmikA ko hama samajheM ___ eka krama yA vyUha hai-vRtti-prvRtti-nivRtti| isakA pratipakSI krama hai-vRtti kA shodhn-prvRtti-nivRtti| pravRtti donoM kramoM meM hai| vaha donoM ke madhya hai| vRtti ke bAda bhI pravRtti hogI aura vRtti ke zodhana ke bAda bhI pravRtti hogii| kintu jahAM vRtti kA zodhana ho gayA, vahAM pravRtti hogI aura bAda meM vAstavika nivRtti hogI, punarAvRtti nahIM hogI, koI ulajhana nahIM hogii| vRtti kA zodhana hue binA AvRtti miTatI nhiiN| kisI vyakti ne eka dina eka svAdiSTa padArtha khaayaa| dUsare dina thAlI meM yadi vaha padArtha nahIM AtA hai to usakI smRti satAne laga jAtI hai| punarAvRtti kI apekSA hotI hai| kintu jisa vyakti ne zodhana kara liyA, usako punarAvRtti kI apekSA nahIM hotii| usako usa padArtha kI smRti nahIM staaegii| pravRtti punarAvRtti kI mAMga nahIM kregii| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA karma anAsakta ho sakatA hai? 25 jahAM vRtti kA zodhana nahIM hogA, vahAM nizcita hI pravRtti punarAvRtti kI mAMga kregii| isase karma kA jAla vistRta hotA jAtA hai| sacamuca vRtti ke zodhana kA sUtra hamAre hAtha se nikala gayA aura hAtha meM raha gayA kevala karttA se akartA banane aura karma se akarma phalita karane ke siddhAnta kA klevr| AtmA calI gyii| prANa ur3a ge| kevala kalevara ko lekara hama ghUma rahe haiN| yadi mUla prANa, mUla sUtra hamAre hAtha meM hotA to akarma yA akartA hone kI bAta avazya hI phalita hotii| karma : sabase bar3A saMkaTa ____ Aja ke saMsAra kA sabase bar3A saMkaTa hai-karma / karma arthAt prvRtti| Aja pravRttiyoM kI itanI pracuratA hai ki AdamI kSaNa-bhara ke lie bhI akarma nahIM raha sktaa| isa pravRtti-bahulatA ne AdamI ko aNu-astroM ke nirmANa taka pahuMcA diyaa| eka pravRtti ko pUrA karane ke lie dUsarI pravRtti aura dUsarI ko pUrA karane ke lie tIsarI pravRtti apekSita ho gyii| isa cakra kA kahIM anta nahIM hai| tarkazAstra ke anusAra pravRtti anavasthA doSa se grasita ho gayI hai| kahIM rukAvaTa nahIM hai, vyavasthA nahIM hai| yaha anantatA hai| yaha pravRtti-bahulatA sabase bar3A saMkaTa hai| jaba taka sakriyatA ke sAtha-sAtha niSkriyatA kI bAta samajha meM nahIM AegI, jaba taka pravRtti ke sAtha-sAtha nivRtti kA saMtulana nahIM hogA, taba taka yaha saMsAra isa saMkaTa se ubara nahIM paaegaa| nizcita hI isa duniyA ko ina pravRttiyoM ke duzcakra se, ANavika astroM ke visphoTa se utpanna amAvasa kI kAlI rAta dekhanI hogii| ___ DaoNkTara rogI ko kahatA hai vizrAma kro| kyA yaha karma se akarma kI ora jAne kI sUcanA nahIM hai? jaba zarIra, mastiSka aura hamArI granthiyAM adhika sakriya ho jAtI haiM taba AdamI pAgala ho jAtA hai| AdamI ko svastha rahane ke lie mastiSka ko vizrAma denA jarUrI hai| nepoliyana bonApArTa 'vATaralU' kI lar3AI meM hAra gyaa| kyoM hArA-yaha saba nahIM jaante| kahA jAtA hai ki usane sahI samaya para sahI nirNaya nahIM liyaa| sahI nirNaya nahIM le sakA, isakA bhI eka kAraNa thaa| usakI picyUTarI glaiNDa kharAba ho gayI thii| usakA rasasrAva aniyamita ho gayA thA, isalie vaha sahI nirNaya nahIM le skaa| AdamI kI jaba graMthiyAM vikRta ho jAtI haiM taba cintana, manana, nirNaya Adi meM bhI vikAra A jAtA hai| ucita samaya para ucita nirNaya lene, sahI bAta kahane, ucita kArya karane Adi meM gar3abar3I ho jAtI hai aura akalpita ghaTanAeM ghaTita ho jAtI haiN| kriyA-akriyA kA saMtulana ati-sakriyatA aura ati-pravRtti ke kAraNa Aja itanI bhayaMkara sthiti utpanna ho gayI hai ki sArA saMsAra mahAsaMkaTa ke kagAra para khar3A hai| kisI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 appANaM saraNaM gacchAmi ke pAsa samaya nahIM hai / saba vyastatA ko bar3hAne kI ora prayANa kara rahe haiM 1 na jAne isakA avarodha kaba, kaise ho? isa saMkaTa se bacane kA ekamAtra upAya hai - akarma, akriyA / akriyA kA yaha siddhAnta kevala mokSa prApti kA hI siddhAnta nahIM hai, yaha vyAvahArika jIvana jIne kA siddhAnta bhI hai / jo vyakti karma aura akarma ke saMtulana ko nahIM jAnatA, vaha saphala jIvana nahIM jI sktaa| jo vyakti kriyA aura akriyA ke saMtulana ko nahIM jAnatA, vaha jIvana-yAtrA ko AnaMdamaya DhaMga se nahIM calA sakatA / akarma kA bahuta bar3A prazna hai / Atma-sAkSAtkAra ke lie hama akarma kA abhyAsa kareM, yaha acchA hai, kintu saphala jIvana jIne ke lie bhI isakA abhyAsa kreN| hama yaha mAnakara na caleM ki kevala karma karanA hI hamArA jIvana-kArya hai / akarma bahuta Avazyaka hai / eka yAtrI bagIce meM gyaa| usane dekhA, sAre bagIce meM laMbe-laMbe per3a khar3e haiN| usane mAlI se pUchA - per3a itane laMbe kyoM? mAlI bolA - bAbUjI, per3oM ke aura kAma hI kyA hai? Aja ke manuSya kI bhI yahI sthiti hai / vaha kahatA hai-karo, karo aura karate hI rho| vaha karane ko hI bar3A mAnatA hai| vaha 'na karane' kA mUlya hI nahIM jAnatA / hamArA zarIra kozikAoM kA eka piMDa hai / ve kozikAeM vidyut utpanna karatI haiN| vaha vidyut utanI hI hotI hai, jitanI se unakA kAma cala sake / atirikta vidyut utpanna nahIM hotii| yadi AdamI una kozikAoM se adhika kAma letA hai to vidyut kA vyaya adhika hotA hai| nayI kozikAoM ko paidA hone kA avasara hI nahIM miltaa| purAnI kozikA TUTatI jAtI hai, nayI banatI nahIM / isase zakti kI kSINatA hotI hai| AdamI pravRtti yA karma karatA hI rahe to nayI prANa-UrjA paidA nahIM hotii| usake abhAva meM AdamI bar3A kAma nahIM kara sakatA / akarma kI sAdhanA : jIvana kA varadAna ati-vyastatA yA ati-pravRtti zArIrika aura mAnasika dRSTi se bhI acchI nahIM hai / vaha Atma-sAdhanA meM to nizcita hI bAdhaka hai / Ananda kI upalabdhi kA mArga hai akarma kI sAdhanA / eka bacce ne pUchA- 'AtmA kahAM hai?' maiMne kahA- 'tumhAre bhItara hai|' bacce ne kahA- 'bhItara kahAM? dikhAI nahIM detaa|' maiMne kahA- 'AMkheM baMda karo / AtmA ko dekhane kA mArga mila jaaegaa|' 'pazyannapi na pazyati'- dekhatA huA bhI nahIM dekhatA / AMkha khulI hogI, nahIM diikhegaa| AMkha baMda karo, jo nahIM dIkha rahA hai vaha bhI dRSTigata hone lagegA / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA karma anAsakta ho sakatA hai? 27 sira kI prekSA kreN| mana usameM lagAe rkheN| AMkha khulI hai, para dIkhegA nhiiN| kAna khule haiM, para sunAI nahIM degaa| sAdhaka vaha hai jo dekhatA huA bhI nahIM dekhatA, sunatA huA bhI nahIM sunatA, cakhatA huA bhI nahIM cakhatA, bolatA huA bhI nahIM boltaa| yaha akarma kI sthiti hai| yaha sAdhanA se upalabdha ho sakatI hai| loga akarma yA nivRtti kI bAta sunate hI cauMka jAte haiN| unakA tarka hai ki yadi akarma phalita ho jAegA to AdamI niThallA aura akarmaNya bana jaaegaa| sArA vikAsa baMda ho jaaegaa| akarmaNya deza kI vahI gati hogI jo avikasita deza kI hotI hai| aisI AzaMkA karane vAle vicAraka akarma ke artha ko nahIM smjhte| akarma kA yaha artha nahIM hai ki AdamI khAnA chor3a degaa| jaba taka prANa kI yAtrA calatI hai, taba taka AdamI khAnA nahIM chor3a sktaa| jo khAnA nahIM chor3atA, vaha khetI karanA nahIM chor3a sktaa| vaha jInA cAhatA hai| use khAnA hI pdd'egaa| anna ke lie khetI Avazyaka hai| isalie akarma se saba pravRttiyAM chUTa jAeMgI, yaha bhrAmaka kalpanA hai| manuSya kI Adata hai ki vaha tarka ke jAla meM sacAI ko chipA denA cAhatA hai| tarka se sacAI chipa jAtI hai| yahI akarma ke viSaya meM huaa| akarma kA siddhAnta mAnava ke lie eka varadAna thA, mahAmUlyavAn thaa| yaha jIvana kA mahAn sUtra thaa| vaha bhulA diyA gyaa| jyoti ko rAkha se DhaMka diyA gyaa| jaba taka manuSya isa rAkha ko nahIM haTA sakegA, jyoti prakaTa nahIM hogii| jaba taka mana, vANI aura zarIra ko niSkriya banAne ke siddhAnta kA mUlya nahIM samajheMge to manuSya-jAti kA uddhAra nahIM hogaa| mana kA zalya samApta nahIM hogA to maMjila prApta nahIM hogii| eka stotra meM sAdhaka kahatA hai-'bhagavAn mahAvIra! Apane mana ke zalya ko samApta kara ddaalaa| para prazna hai ki Apane yaha kaise kiyA? Apane zarIra aura vANI kI ceSTA ko zlatha kiyA, isa zlathatA ke dvArA Apane mana ke kaiMsara ko miTA diyaa|' tIna zalya haiM-mAyA zalya, nidAna zalya, mithyA-darzana shly| mana ke ye tIna kaiMsara haiN| inako miTAne kA ekamAtra upAya hai-akarma kI sAdhanA, akriyA kI saadhnaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? eka darpaNa kI jarUrata hai, jisameM apanA pratibimba dekhA jA ske| jo prekSA-dhyAna ke lie upasthita hote haiM ve darpaNa kI khoja meM haiN| ve dekhanA cAhate haiM ki bImArI kahAM hai? doSa kahAM hai? yadi darpaNa kI jarUrata hotI to ve saba bAjAra meM jAte, sAdhanA-kakSa meM nahIM aate| kintu ve sAdhanA-kakSa meM Ae haiM, isalie ki unheM vaisA darpaNa mile jo kevala pratibimba hI prastuta na kare, usako badala bhI de / bImArI ko dikhAe hI nahIM, usako miTA bhI de| AdamI darpaNa ke sAmane gyaa| muMha para phor3e-phunsI the| dekhakara roSa meM A gyaa| darpaNa ko burA-bhalA kahane lgaa| para darpaNa kA kyA doSa? vaha to jaisA hai usako dikhA detA hai| darpaNa meM vaha zakti nahIM hai ki vaha roga ko miTA de, asundara ko sundara prastuta kre| vaha jaisA hai vaisA hI pratibimba de sakatA hai| prekSA-dhyAna eka anokhA darpaNa hai jo kevala pratibimba hI prastuta nahIM karatA, bhaddepana ko miTAtA bhI hai| yaha eka aisA eksa-re hai jo bhItara kI bImAriyoM kA lekhA-jokhA hI prastuta nahIM karatA, unakI sUcanA hI nahIM detA, unako miTA bhI detA hai| yaha kSamatA hai usmeN| prekSA kA artha hai-dekhnaa| yaha bahuta zaktizAlI tatva hai| sabase pahalI kriyA hai-dekhnaa| dUsarI hai prANa-zakti kA niyojn| hama prekSA meM dekhate bhI haiM aura sAtha-sAtha prANadhArA kA niyojana bhI karate haiN| mano yatra marut tatra-'jahAM-jahAM mana kI yAtrA hotI hai, prANadhArA bhI vahAM kA sparza karatI hai|' dhyAna karane vAle ko kabhI-kabhI anubhava hotA hai ki dhyAna kiyA, bImArI ko dekhA aura miTa gii| bImArI ko miTAnA cetanA kA kAma nahIM hai| yaha kAma hai prANa-zakti kaa| jahAM-jahAM cetanA jAtI hai, prANa bhI usake pIche-pIche calatA jAtA hai| donoM sAtha-sAtha jAte haiN| Age cetanA aura pIche prANa / cetanA dekhatI jAegI aura prANa usa asvastha bhAga ko svastha karatA jaaegaa| dekhanA isalie mahattvapUrNa hai ki dekhe binA prANa bhI apanA kAma ThIka nahIM kara paataa| jaba hama prANa kI prakriyA kA sahArA lete haiM taba cetanA kA niyojana bhI jarUrI hotA hai| jahAM cetanA niyojita hotI hai vahAM prANa apane Apa sakriya ho jAtA hai aura apanA kAma prArambha kara detA hai| AsthA apane para prekSA ke abhyAsa meM kucheka bAdhAeM haiN| tarka AdamI ko ulajhA dete haiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? 26 abhyAsa kareM to AsthA ko kahAM TikAeM? itanI bar3I duniyA meM itanI prakriyAeM haiM ki AdamI bhUla-bhulaiyA meM phaMsa jAtA hai| kisa prakriyA ko vaha apanAe aura kise chor3e? eka tarka eka prakriyA kA samarthana karatA hai to dUsarA usako kATa detA hai| tarka kA yaha ananta vAtyAcakra AdamI ko nirNaya nahIM karane detaa| AdamI bhaTaka jAtA hai| AsthA ko anyatra TikAne kI bAta kA eka samAdhAna nahIM hotaa| maiM kahanA cAhatA hUM ki kahIM bhI AsthA ko na TikAeM, kisI para na ttikaaeN| yadi TikAnA hI iSTa ho to kevala apane para TikAeM, dUsaroM para nhiiN| dUsaroM para AsthA TikAeMge to dhokhA khaayeNge| bhaTakAva hogaa| isalie sabase pahale apane Apako AsthA kA kendra bnaaeN| Apa cAhate haiM ki Apa AtmA ko upalabdha hoM, caitanya ko upalabdha hoM, to dUsaroM para AsthA TikAne se yaha upalabdhi kaise saMbhava ho sakatI hai? kabhI saMbhava nahIM hai| dUsarA kevala patha-darzaka bana sakatA hai, AsthA apane para hI hogii| hama patha-darzaka kA cunAva kara sakate haiM, usako khoja sakate haiM, kintu use sArI AsthA nahIM de skte| AtmA ko hI AsthA kA kendra banAyA jA sakatA hai| maiM svayaM apanA guru eka bAra kA prasaMga hai| eka vidvAn aayaa| bAtacIta ho rahI thii| usane mujhase pUchA-'Apa guru kise mAnate haiM?' maiMne kahA- 'maiM apane Apako hI guru mAnatA huuN|' usane pratiprazna kiyA-'kyA mahAvIra aura AcArya tulasI ko guru nahIM mAnate?' maiMne kahA- 'nahIM, maiM svayaM ko hI apanA guru mAnatA huuN|' mere isa uttara ne use asamaMjasa meM DAla diyaa| vaha merI ora dekhane lgaa| maiM mana-hI-mana usake mana ke utAra-car3hAva ko par3hatA rhaa| usakA mana jijJAsA ke jvAra se bhara gyaa| maiMne usake mauna ko tor3ate hue kahA-'maiM mahAvIra ko mAnatA hUM-yaha nirNaya merA hai yA mahAvIra kA? maiM nirNAyaka huuN| maiM apanA guruhUM isIlie mahAvIra ko guru mAnatA huuN| agara maiM apanA guru nahIM hotA to mahAvIra ko guru nahIM maantaa| maiM AcArya tulasI ko guru mAnatA hUM-yaha nirNaya maiMne kiyA yA AcArya tulasI ne? yadi AcArya tulasI hI yaha nirNaya kare to phira mujhe hI kyoM, sAre saMsAra ko hI apanA ziSya banA leN| AcArya tulasI ko guru mAnane meM maiM nirNAyaka hUM, ataH maiM hI apanA guru huuN|' jisa vyakti kI apane prati AsthA nahIM hotI, apane astitva ke prati vizvAsa nahIM hotA, jo apane meM nahIM TikatA, usake lie bhaTakAva hI bhaTakAva zeSa rahatA hai| use aura kucha bhI prApta nahIM hotaa| maiM AcArya tulasI ko guru isalie mAnatA hUM ki unhoMne mujhe sikhAyA ki apane Apako dekho, apane Apako jaano| apane bhItara kI yAtrA kro| yadi AcArya tulasI sikhAte ki mujhe hI mAno, mere prati samarpita ho jAo, mujhe hI dekho to mujhe socanA par3atA ki AcArya tulasI ko guru mAnUM yA nahIM? AcArya tulasI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 appANaM saraNaM gacchAmi ko hI guru mAnUM to kyoM mAnUM ? dUsare ko guru kyoM nahIM mAnUM ? mahAvIra ne bhI yahI sikhAyA - saMpikkhae appagamappaeNaM- AtmA ke dvArA AtmA ko dekho / svayaM satya ko khojo / yadi mahAvIra yaha kahate - satya khojane kA adhikAra tumheM nahIM hai| tuma basa mujhe mAnate raho, mAnate calo, AMkha mUMdakara mere pIche calate calo / 'yadi yaha hotA to mahAvIra ko guru mAnane ke lie bhI merA mana nahIM karatA / kintu maiM mahAvIra ko guru isalie mAnatA hUM ki unhoMne kahA - 'tuma svayaM satya ko khojo| tuma svayaM apane patha kA nirmANa kro| apane patha para svayaM clo|' maiM mAnatA hUM ki jo guru yA AcArya apane ziSya ko itanI svatantratA nahIM detA, vahAM eka prabuddha sAdhaka unakA ziSyatva svIkAra nahIM kara sktaa| dUsaroM para AsthA ko TikAne kI bAta meM bahuta bar3A khatarA hai / koI bhI satyaniSTha AcArya apane ziSya ko yahI batAegA ki apane astitva ko hI AsthA kA kendra bnaao| mere se koI patha-darzana lenA cAho to lo / svayaM calo / svayaM khapo aura svayaM tapo / taba hI satya upalabdha hogaa| guru bAMdhatA nahIM, mukta karatA hai| guru bAMdhatA nahIM, kholatA hai mere guru ne mujhe bAMdhA nahIM / maiM apanI avasthA ke do dazaka pUrNa kara tIsare dazaka meM cala rahA thA / usa samaya maiMne sAmyavAdI sAhitya par3hA, sTAlina aura lenina ko par3hA, nAstika sAhitya kA gaharA adhyayana kiyaa| AcAryazrI ne mujhe kabhI nahIM rokaa| unhoMne yaha kabhI nahIM kahA - 'tuma sAmyavAdI sAhitya par3hate ho to sAmyavAdI na ho jaao|' ve par3hane kI preraNA dete rhe| logoM ne mujhe sAmyavAdI, nAstika Adi upAdhiyoM se upamita kiyA, para AcAryazrI ne unakI bAtoM ko bacapane kI bAteM mAtra mAnA / gaMgAzahara kI ghaTanA hai| eka bAra maMtrI muni ne mujhe pUchA - 'Ajakala kyA par3ha rahe ho ?' maiMne kahA - 'karma-graMthoM kA adhyayana kara rahA hUM, anyAnya darzanoM ko par3ha rahA huuN|' unhoMne tatkAla AcAryazrI ko saMbodhita kara kahA - 'gurudeva ! yaha karma-graMthoM ko aura anyAnya darzanoM ko par3ha rahA hai, kahIM mUla zraddhAna meM kamajorI to nahIM hai? kahIM aisA na ho ki par3hate-par3hate apanI dizA hI badala de / ' AcAryazrI ne kahA - 'koI cintA kI bAta nahIM hai / mUla dRr3ha hai / ' AcAryazrI ne mujhe kabhI nahIM rokaa| guru vaha hotA hai jo kabhI rokatA nahIM / usameM yaha kamajorI nahIM hotI ki ziSya anyAnya cIjeM par3hegA to dUsarI dizA meM baha jAegA, bhaTaka jaaegaa| guru yadi rokatA hai to maiM samajhatA hUM ki usa guru kI gurutA meM kahIM kamI hai, usake mana meM bhaya hai| jo guru apane ziSya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? 31 ko svayaM ke astitva para TikA detA hai, apanI AsthA para TikA detA hai, phira ziSya kucha bhI par3he, koI khatarA nahIM hai| Aja ke vyakti meM bhaTakAva bahuta hai| sAmane aneka AkarSaNa hai| vaha kise grahaNa kare? isa nirNaya se bhI yaha nirNaya mahattvapUrNa hai ki sAdhaka ko apane-Apa para bharosA hai yA nahIM. apane astitva para bharosA hai yA nahIM? yadi svayaM para AsthA hai to saba kucha hai| phira AdamI kahIM jAe, kisI ke pAsa rahe, kisI kI upAsanA kare, koI khatarA nahIM hai| jo vyakti zivira meM abhyAsa karate haiM ve isa AsthA ke AdhAra para hI sAdhanA karate haiN| unheM apane Apa para AsthA aura vizvAsa hai| ve apane Apako khoja rahe haiN| apane Apako pAne kA prayatna kara rahe haiN| sAdhanA kI prAthamika AvazyakatA hai apane Apako dekhnaa| dekhanA bahuta jarUrI hai| bahuta loga aise hote haiM jo bImAra hote hue bhI apane Apako bImAra nahIM maante| kaiMsara kA ilAja na hone kA eka kAraNa yaha bhI hai ki kaiMsara jaba prArambha hotA hai taba rogI ko patA hI nahIM rahatA ki usake koI roga hai| jaba use patA calatA hai taba taka roga paka jAtA hai| vaha acikitsya ho jAtA hai| dhyAna hI usakI ekamAtra cikitsA hai| upAdhi : bar3I bImArI ___ sabase bar3I bImArI hai-upAdhi / upAdhi kA artha hai-kssaay| yaha kevala bImArI hI nahIM, dUsarI bImAriyoM ko utpanna karane vAlI bImArI hai| jina logoM ne yaha jAna liyA ve apanI khoja meM cala par3e, unake lie kevala apanI khoja hI saba kucha hai| loga eka prazna karate haiM ki Aja jitanA AkarSaNa bhautikatA ke prati hai, utanA AkarSaNa adhyAtma ke prati nahIM hai| cAhe koI kitanA hI prayatna kare, AkarSaNa kI isa dvividhatA ko miTAyA nahIM jA sktaa| do cIjeM haiN| eka hai sinemAghara aura dUsarI hai asptaal| jitanA AkarSaNa sinemA ke prati hai utanA AkarSaNa aspatAla ke prati nahIM hai| sinemA meM saba jAte haiM, aspatAla meM kevala rogI hI jAtA hai| eka ekTara ko dekhane ke lie jitanI bhIr3a umar3atI hai utanI bhIr3a eka DaoNkTara ko dekhane ke lie nahIM umdd'tii| dhyAna ke zivira meM vahI AtA hai jo yaha jAnatA hai ki maiM bImAra hUM, mujhe apanI bImArI miTAnI hai| jo apane Apako svastha mAnatA hai, vaha kabhI zivira meM nahIM aaegaa| cAra prakAra ke upAsaka gItA meM kRSNa kahate haiM--'cAra prakAra ke vyakti merI bhakti karate haiM-Arta, jijJAsu, jJAnI aura arthaarthii|' AdamI jaba duHkhI hotA hai taba merI bhakti karatA hai| jaba taka use koI pIr3A nahIM satAtI vaha mujhe kabhI yAda nahIM krtaa| AmrapAlI apane samaya kI prasiddha nartakI thii| usane eka bAra buddha se Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 appANaM saraNaM gacchAmi kahA-'bhaMte! Apa mere pAsa kabhI nahIM aate|' buddha bole- 'abhI jarUrata nahIM hai, jisa dina jarUrata hogI, maiM avazya aauuNgaa|' vaha bUr3hI ho gyii| usakA zArIrika lAvaNya miTa gyaa| aba usake pAsa koI nahIM aataa| taba buddha pahuMce aura bole-'priye! maiM A gyaa|' AmrapAlI ne kahA-'bhaMte! aba samaya bIta gyaa| aba mere meM bacA hI kyA hai? vaha zArIrika saundarya aba nahIM rhaa| Apa Aja kyoM Ae?' buddha ne kahA-'priye! yahI to samaya hai Ane kaa| pahale tujhe merI AvazyakatA bhI nahIM thii| dharma kI AvazyakatA aba tujhe mahasUsa ho rahI hai| maiM usakI pUrti karane AyA huuN|' pIr3A aura duHkha ke samaya bhagavAn aura dharma ko yAda kiyA jAtA hai| jaba vyakti mahasUsa karatA hai ki usakI upekSA ho rahI hai, saba usako satA rahe haiM, vaha bUr3hA aura zithila ho gayA hai, vyAkulatA bar3ha gayI hai, mana becaina hai, taba use bhagavAn yAda Ate haiM, dharma kI bAta yAda AtI hai| dUsarI bAta hai ki jaba mana meM jijJAsA jAga jAtI hai ki maiM satya kA sAkSAtkAra kruuN| maiM yaha jAnUM ki AtmA kyA hai? caitanya kyA hai? mokSa kyA hai? usa jijJAsu avasthA meM vyakti bhagavAn kI upAsanA kara apane ko samAhita karanA cAhatA hai| jijJAsA satya taka pahuMcAne vAlA mArga hai| tIsarI bAta hai ki jJAnI vyakti parama kI upAsanA karatA hai, Izvara aura satya ke prati samarpita ho jAtA hai| jJAna kI ArAdhanA satya kI ArAdhanA hai| jJAnI jAna jAtA hai ki saMsAra meM sAra kyA hai aura nissAra kyA hai| vaha jAnatA hai ki satya kA mArga kauna-sA hai? cauthI bAta hai ki arthArthI vyakti bhagavAn kI upAsanA karatA hai| jaba vyakti ke mana meM padArtha kI AkAMkSA ubhara jAtI hai vaha usakI pUrti ke lie bhagavAn kI upAsanA karatA hai, dharma kI ArAdhanA karatA hai| yadi AdamI ko yaha patA cala jAe ki dhyAna zivira meM bhAga lene vAloM ko dhana bhI bAMTA jAtA hai, to yahAM itanI bar3I bhIr3a ikaTThI ho jAegI ki use saMbhAla pAnA kaThina ho jaaegaa| sAdhya-zuddhi : sAdhana-zuddhi ___ maiM dhyAna ke prati AkarSaNa paidA karane ke lie dUsare kRtrima AkarSaNa paidA karanA nahIM caahtaa| hamane sAdhya-zuddhi ke sAtha-sAtha sAdhana zuddhi kA pATha bhI par3hA hai| kevala sAdhya kI zuddhi hI paryApta nahIM hotii| usake sAtha sAdhana kI zuddhi bhI Avazyaka hotI hai| dhyAna zivira kA eka nizcita uddezya hai| usameM Ane vAle sAdhaka eka niSThA ke sAtha calate haiN| yahAM kevala adhyAtma hai, korA adhyAtma / kucha bhI atirikta nhiiN| jo vyakti apanI pIr3A ko zAnta karanA cAhatA hai, satya ko jAnanA cAhatA hai, kaSAya ko dUra karanA cAhatA hai, vaha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? 33 dhyAna meM agrasara ho / dhyAna sAdhaka ke sAmane itanA vizAla kSetra hai ki koI usakA sAthI ho yA na ho, vaha ananta janmoM taka satya kI khoja meM juTA raha sakatA hai| Ara. ena. e. rasAyana dhyAna rUpAntaraNa kI prakriyA hai| usase AdateM badalatI haiM, svabhAva badalatA hai aura pUrA vyaktitva badala jAtA hai| isa rUpAntaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA kI jA sakatI hai| Aja kA vijJAna bhI isa bAta ko samarthita karane lagA hai ki AdamI kA rUpAntaraNa ho sakatA hai / vijJAna ke anusAra hamAre mastiSka meM Ara. ena. e. nAmaka rasAyana hotA hai, jo hamArI cetanA kI paratoM para chAyA rahatA hai / vijJAna ne yaha khoja nikAlA hai ki yaha rasAyana vyaktitva ke rUpAntaraNa kA ghaTaka hai / ise ghaTAyA bar3hAyA jA sakatA hai| isake AdhAra para hI rUpAntaraNa ghaTita hotA hai| AdateM badalatI haiN| purAnI AdatoM ko chor3akara nayI AdateM DAlI jA sakatI haiM / jIvazAstrI jemsa olDsa ne eka prayoga kiyaa| usane cUhoM ke mastiSka meM eka prakAra kI vidyut tarageM prasArita kiiN| kucha hI samaya bAda unake mana kA bhaya bhAga gyaa| cUhe billI ke sAmane niHsaMkoca Ane-jAne lage / unakA bhaya samApta ho gayA / bhaya ko samApta karane ke lie sAdhanA kI kucha prakriyAeM bhI haiM / unake dvArA bhI abhaya banA jA sakatA hai| vaijJAnika prayogoM se bhI bhaya ko miTAyA jA sakatA hai| isa prakAra sAdhanA se jo phalita hotA hai vahI vijJAna ke prayogoM ke dvArA bhI phalita ho sakatA hai| yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki vijJAna jisako kucha hI samaya meM ghaTita kara dikhAtA hai, vaha sAdhanA ke dvArA laMbe samaya ke bAda ghaTita hotA hai| to phira vyakti sAdhanA kI lambI upAsanA meM apanI zakti ko kyoM kharca kare? vaha AdatoM yA vyaktitva ko badalane ke lie vijJAna kA hI sahArA kyoM na le ? yaha prazna svAbhAvika hai / taraMgAtIta avasthA : vijJAna se pare hamAre zarIra meM tIna kendra haiN| eka kendra vaha hai jahAM taraMgeM paidA hotI haiM / dUsarA kendra vaha hai jahAM se taraMgeM gujaratI haiN| tIsarA kendra vaha hai jahAM taraMgeM abhivyakta hotI haiN| hamAre zarIra meM sArI vyavasthA hai / eka kendra hai jahAM se krodha kI taraMga uThatI hai / vaha snAyuoM se gujaratI hai aura eka kendra para Akara prakaTa ho jAtI hai / eka vyakti ko krodha AtA hai taba yaha batAne kI AvazyakatA nahIM hotI ki yaha aba krodha ke vazIbhUta hai| usakI AMkheM lAla ho jAtI haiM / usakI bhRkuTI tana jAtI hai| hoMTha phar3akane laga jAte haiN| apane Apa jJAta ho jAtA hai ki gussA utara rahA hai, A gayA hai| yaha abhivyakti jJAta ho jAtI hai / kintu krodha kI taraMgoM ke gujarane kA patha jJAta nahIM hotaa| use hara vyakti Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 appANaM saraNaM gacchAmi jAna hI nahIM sktaa| Aja kA vijJAna ina sArI bAtoM ko jAnatA hai| pratyeka vRtti ke kendra ko usane khoja liyA hai| isa vRtti kI taraMgeM kisa patha se gujaratI haiM, yaha bhI use jJAta hai| amuka vRtti ke kendra para prahAra kara, use niSkriya kara dene para vaha vRtti samApta ho jAtI hai| karmazAstrIya bhASA meM kahA jA sakatA hai ki usa karma ke vipAka ko banda kara ddaalaa| vipAka kA mArga avaruddha ho jAne ke kAraNa vaha vRtti kabhI nahIM ubhara sktii| eka nAr3I ko kATa dene se krodha samApta ho jAtA hai| eka nAr3I ko kATa dene se uttejanA samApta ho jAtI hai| una vRttiyoM kI abhivyakti kA kendra niSkriya ho jAtA hai| yahAM eka bAta para vizeSa dhyAna denA hai ki isa prakriyA meM taraMgoM kI abhivyakti samApta huI hai kintu taraMgoM kI utpatti samApta nahIM huii| unake gujarane kA rAstA baMda huA hai kintu unakI utpatti kA srota naSTa nahIM huA hai| vaha vaisA hI hai| usI prakAra sajIva hai, sakriya hai| AdamI nahIM badalA, mukhauTA badala gyaa| bAhara kA badala gyaa| bhItara meM kucha bhI nahIM bdlaa| nIMda meM soye AdamI ko Apa kitanI hI gAliyAM deM, vaha gussA nahIM krtaa| kyA hama mAna leM ki usakA gussA samApta ho gayA? nIMda meM vaha aprAmANika bartAva nahIM krtaa| nIMda meM vaha uttejanA kA zikAra nahIM hotA to kyA hama mAna leM ki ye saba vRttiyAM samApta ho gayIM? nIMda kI avasthA meM, suSupti kI avasthA meM abhivyakti nahIM hotii| kintu isase yaha nahIM mAnA jA sakatA ki vyaktitva badala gayA, rUpAntaraNa ghaTita ho gyaa| hama yaha mAnate haiM ki AtmA hai| vaha punarbhavI hai| vaha karma kI kartA hai| vaha karma ko bAMdhatI hai| karma apanA phala dete haiN| karmoM ko bhoganA hI par3atA hai| jaba hama samagratA kI dRSTi se ina niyamoM ke pariprekSya meM dekhate haiM to lagatA hai ki vaijJAnika upacAra kevala sAmayika upacAra hai, kintu samasyA kA sthAyI yA aMtima samAdhAna nahIM hai| usakA aMtima samAdhAna hai ki vyakti taraMgAtIta avasthA meM calA jaae| krodha yA kisI bhI vRtti kI taraMgeM puSTa hotI haiM punarAvRtti ke dvaaraa| krodha ko krodha kA siMcana milatA hai to vaha puSTa hotA hai| krodha ko krodha kA siMcana na mile to krodha kA paudhA apane Apa murajhA jAtA hai| adhyAtma kA siddhAnta hai sAmAyika kA siddhaant| adhyAtma kA siddhAnta hai apane Apako dekhane kA siddhaant| yahI taraMgAtIta cetanA kI bhUmikA hai| jaba vyakti taraMgAtIta avasthA meM pahuMca jAtA hai taba na rAga kA taraMga rahatA hai aura na dveSa kA taraMga rahatA hai| taba na priyatA hotI hai aura na apriyatA hotI hai| usa sthiti meM krodha kA taraMga jahAM se uThatA hai, usa para hI prahAra nahIM hotA, kintu jo usa taraMga ko uThAne kA uttaradAyI hai, usa para prahAra hotA hai| vaijJAnika upakaraNoM kA, unake dvArA utpAdita auSadhiyoM kA prabhAva mastiSkIya staroM para, snAyu-saMsthAna yA nAr3I-maMDala para hotA hai, kintu isa taraMgAtIta dhyAna kA, isa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA AdateM badalI jA sakatI haiM? 35 caitanya kI anubhUti kA aura samatA kA prabhAva isa zarIra para hI nahIM hotA kintu vRttiyoM kI taraMgoM ko paidA karane vAle para bhI hotA hai| yaha mUla para prahAra karane kI prakriyA hai isalie yaha sthAyI samAdhAna hai| vijJAna se Age kI prakriyA hai| taraMgAtIta avasthA taka pahuMcane kI yahI ekamAtra prakriyA hai| isakA avalambana lie binA usakI prApti asaMbhava hai| adhyAtma kI cetanA ko jagAnA, apane Apa para AsthA kendrita karanA, apane Apako jAnanA, apanI khoja karanA, khoja ke saMdarbha meM Ane vAle kaSToM ke lie svayaM ko samarpita karanA, kaSTa-sahiSNutA kA vikAsa karanA, kaSToM ko Ananda meM badala denA-yaha sArI prakriyA dhyAna kI prakriyA hai| isa prakriyA se kevala zArIrika saMsthAna hI prabhAvita nahIM hotA, kevala zarIra kI kemisTrI hI nahIM badalatI, kintu yaha prakriyA sUkSma-jagat taka pahuMcakara hamAre sUkSma-zarIra-taijasa-zarIra aura karma-zarIra ko prabhAvita karatI hai| vahAM pahuMcakara vikRtiyoM ke astitva ko hI samApta kara detI hai| karma-zarIra sArI vikRtiyoM kA mUla hai| dhyAna kI prakriyA se usa para prahAra hotA hai| dhyAna-prakriyA kI khoja vizva kI mahAnatama khoja hai| jo vyakti taraMgAtIta avasthA ko prApta karane kI dizA meM eka caraNa bhI Age rakhate haiM ve vAstava meM satya sAkSAtkAra kI dizA meM prasthita haiN| unakI saMkhyA cAhe do-cAra hI ho yA adhika ho| saMkhyA gauNa hai| mUla hai usa dizA meM prsthaan| eka dina AcArya bhikSu ne sAdhuoM se kahA-'Ao, vyAkhyAna zurU kreN|' sAdhuoM ne kahA-'koI zrotA to hai hI nahIM? vyAkhyAna kise sunAeMge?' AcArya bhikSu bole- kyA tuma zrotA nahIM ho? maiM vyAkhyAna detA huuN| tuma suno|' AcArya bhikSu ne vyAkhyAna prArambha kara diyaa| sAdhu sunane lge| yaha krama claa| loga bhI Ane lge| yahI bAta dhyAna-sAdhakoM ko karanI hai| yadi dhyAna karane vAlA dUsarA vyakti na ho to svayaM ko hI dhyAna meM lagA deN| svayaM hI dhyAna karane vAle aura svayaM hI dhyAna karAne vAle donoM bana jaaeN| sAdhanA meM adhyAtma kA AkarSaNa rhe| dUsaroM para AkarSaNa yadi gayA to adhyAtma bhI rAjanIti kI bhIr3a bana jaaegaa| hamArA AkarSaNa kevala adhyAtma ke prati hI rahe, parigraha ke prati na ho| Aja jaba maiM dekhatA hUM ki adhyAtma ko bhI kucheka logoM ne vyavasAya banA DAlA hai taba bahuta kaSTa hotA hai| isase hama bceN| ApakA AkarSaNa svayaM ke prati rahe, anya ke prati nhiiN| anya ke prati hone vAle AkarSaNa meM dhokhA ho sakatA hai| sAdhaka kI AsthA svayaM ke prati hI ho / vaha isa AsthA ko vistAra de aura saMkalpa-zakti dvArA apane mastiSkIya rasAyanoM ko badalane kA prayatna kreN| isase eka nayI dizA udghATita hogI, adhyAtma yazasvI aura zaktizAlI bnegaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. dekho aura badalo isa saMsAra meM hara vyakti badalanA cAhatA hai| aisA eka bhI vyakti nahIM hai jo jaisA ho vaisA hI rahanA cAhatA ho / bIja kabhI bIja rahanA nahIM cAhatA aura aMkura kabhI aMkura rahanA nahIM caahtaa| bIja aMkura honA cAhatA hai aura aMkura vRkSa banakara AkAza ko chUnA cAhatA hai / hara koI badalanA cAhatA hai / jo nIce hai vaha Upara jAnA cAhatA hai aura jo Upara hai vaha nIce AnA cAhatA hai / apane sthAna para sthira rahanA koI nahIM cAhatA / tAre Upara haiN| ve ulkApAta ke miSa se nIce AnA cAhate haiN| bIja jo bhUmi meM haiM, nIce haiM, ve vRkSa banakara AkAza meM jAnA cAhate haiM / yaha sanAtana prakriyA hai / badalane kI cAha sabameM hai / prazna hai badalane kA mArga kauna-sA hai ? badalane kA ekamAtra mArga hai- dekhanA / jo nahIM dekhatA, vaha nahIM badalatA / jo badalA hai vaha isI mAdhyama se badalA hai| binA dekhe badalanA saMbhava nahIM hai| jo 'dekhane' ke mArga para calA ho aura na badalA ho, aisA kabhI nahIM huaa| jisane dekhanA zurU kara diyA, usane badalanA bhI zurU kara diyA / prekSA- dhyAna kA prayoga dekhane kA prayoga hai aura dekhane ke dvArA badalane kA prayoga hai / hamArA sUtra hai - AtmA ke dvArA AtmA ko dekho / AtmA ko dekhanA hai aura AtmA ke dvArA AtmA ko dekhanA hai / jisake dvArA dekhanA hai vaha bhI AtmA hai aura jise dekhanA hai, vaha bhI AtmA hai / jo hai vaha bhI AtmA hai aura jise badalanA hai vaha bhI AtmA hai / saba kucha AtmA hI AtmA / AtmA hI sAdhana hai / AtmA hI sAdhya hai / AtmA hI dhyAtA hai aura AtmA hI dhyeya hai / AtmA dhyAna hai / bar3I jaTila pahelI hai / kise dekheM? kaise dekheM? kisake dvArA dekheM? kyA akhaMDa AtmA ke Tukar3e ho gae? saba kucha TUTatA hai / kyA prekSA dhyAna ne akhaMDa AtmA ko bhI tor3a DAlA ? eka hai draSTA AtmA aura eka hai dRzya AtmA / dekhane vAlA bhI AtmA aura dekhA jAne vAlA bhI AtmA / yaha tathya samajha meM nahIM AtA / sacamuca eka jaTila pahelI hai / yadi yaha kahA jAtA hai ki AtmA ke dvArA makAna ko dekheM, kapar3e ko dekheM, pustaka ko yA AdamI ko dekheM, to bAta samajha meM A sakatI hai| vahAM AtmA draSTA banatI aura dRzya banatA anya padArtha | kintu AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kI bAta sahajagamya nahIM hai / 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekho' - yaha bahuta bar3e satya kI abhivyakti hai / ise gaharAI meM jAkara hI samajhA jA sakatA hai 1 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekho aura badalo 37 AtmA akhaMDa nahIM kyA hamArI AtmA akhaMDa hai? kisane kahA ki AtmA akhaMDa hai? hara manuSya kI prakRti ne AtmA ko tor3a rakhA hai| usane aneka dIvAreM khIMca lI haiN| unase AtmA aneka khaMDoM meM vibhAjita ho gaI hai| eka akhaMDa cetanA Tukar3oM meM baMTa gii| hajAroM Tukar3e ho ge| akhaMDatA gAyaba ho gii| jina logoM ne gaharAI meM jAne kA prayatna kiyA hai, unhoMne TUTe hue cetanA ke khaMDoM ko dekhA hai, jAnA hai| manovijJAna kA vidyArthI jAnatA hai ki manaHcetanA ke mukhyataH tIna stara haiM-cetana mana, arddhacetana mana, avacetana mana / bhagavAn mahAvIra ne ATha AtmAeM svIkAra kI-dravya AtmA, kaSAya AtmA, yoga AtmA, upayoga AtmA, jJAna AtmA, darzana AtmA, caritra AtmA aura vIrya aatmaa| ye to saMketa mAtra haiN| AtmAeM asaMkhya ho sakatI haiN| eka hI akhaMDa AtmA ke asaMkhya ttukdd'e| isa asaMkhya ke avabodha ko jaina thokar3oM kI bhASA meM 'anerI AtmA' zabda se saMgRhIta kiyA hai| 'anerI' kA artha hai-dUsarI / jisa AtmA kA nAmakaraNa ho sake vaha usa nAma se abhihita ho aura jisakA nAmakaraNa na ho sake vaha 'anerI' zabda se abhivyakta ho| AtmA : sAdhana bhI, sAdhya bhI AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kI prakriyA ko hama smjheN| hama bAhara se cleN| pahale hama cetana mana kA prayoga kreN| sabase pahale bAhara kI cetanA ko dekheN| praveza-dvAra se gujare binA bhItarI makAna taka nahIM pahuMcA jA sktaa| bhItara taka pahuMcane ke lie sArA rAstA taya karanA hotA hai| prazna hotA hai ki jisane dvAra ko dekhA, kyA usane makAna ko dekha DAlA? kyA daravAjA makAna hai? nahIM hai, yaha bhI nahIM kahA jA sakatA aura hai, yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| yadi daravAjA makAna hai to bhItara kA makAna bhI makAna nahIM hai| yadi daravAjA makAna nahIM hai to bhItara kyA hai? kevala daravAje ko bhI makAna nahIM kaha sakate aura kevala kamare ko bhI makAna nahIM kaha skte| daravAjA, kamare, khir3akiyAM, maidAna-ina saba kA samavAya hai mkaan| makAna ke jitane avayava haiM ve saba makAna haiN| hamArA bAharI citta hai vaha bhI AtmA hai aura sabase bhItara jo svastha cetanA kA adhiSThAna hai vaha bhI AtmA hai| hamArA pravezadvAra hai bAharI citta aura hameM pahuMcanA hai zuddha caitanya tk| eka hai sAdhya aura eka hai sAdhana / sAdhana hai vaha bhI AtmA hai aura sAdhya hai vaha bhI AtmA hai| sAdhana AtmA ke dvArA sAdhya AtmA taka pahuMcanA hai| zarIra hai AtmA 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM' kA tAtparya hai ki citta ke dvArA AtmA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 appANaM saraNaM gacchAmi ke vibhinna staroM ko dekheM / dekhate-dekhate sAdhya-cetanA taka pahuMca jaaeNge| jaba hama dekhanA zurU kareMge to sabase pahale hamAre sAmane AegA zarIra / zarIra hamArI AtmA hai| jaba taka usameM prANa-zakti kA saMcAra hai, taba taka hama zarIra ko sarvathA anAtmA nahIM kaha skte| aMgulI isalie hilatI hai ki vaha AtmA hai / kyA zarIra kA koI aisA pradeza hai jahAM AtmA na ho? kyA zarIra kA eka bhI paramANu aisA hai jo AtmA se bhAvita na ho? AtmA hai isalie AdamI khA rahA hai, bola rahA hai, zvAsa kA spaMdana ho rahA hai / AtmA ke cale jAne para AdamI na khA sakatA hai, na bola sakatA hai aura na zvAsa le sakatA hai / zvAsa AtmA hai / bhASA AtmA hai, AhAra AtmA hai aura zarIra AtmA hai| AhAra eka paryApti bhI haiM aura prANa-zakti bhI hai / zarIra eka paryApti bhI hai aura prANa-zakti bhI hai / bhASA eka paryApta hai to eka prANa-zakti bhI hai| mana eka paudgalika zakti hai to vaha eka prANa-zakti bhI hai| hama pudgala aura AtmA ko bAMTa nahIM sakate / caMcalatA kitanI ? I hama citta ko sAdhana banAkara dekhanA prAraMbha kreN| sabase pahale AegA yoga AtmA / isakA artha hai- caMcalatA / AtmA ke do lakSaNa haiM- caMcalatA aura sthiratA / caMcalatA ke do prakAra haiM- eka hai svAbhAvika caMcalatA aura eka hai kRtrima caMcalatA / sabase pahale zarIra kI caMcalatA, zvAsa, vANI aura mana kI caMcalatA AegI / use hama dekheN| caMcalatA ko dekhane kA prayAsa kareM / AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA matalaba hai bhItara meM hone vAlI caMcalatA ko dekhanA / caMcalatA ko dekhane kA artha hai apane Apako dekhanA / caMcalatA ko jAnane kA artha hai apane Apako jAnanA / jo apanI caMcalatA ko nahIM dekhatA - jAnatA, vaha apane Apako nahIM dekhatA - jAnatA / caMcalatA ko dekhe-jAne binA hama apane Apako kaise jAna pAeMge? yadi koI mAnakara baiTha jAe ki vaha to zuddha, buddha, sthira aura kUTastha hai, use phira sAdhanA karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai / use AtmA ko dekhane-jAnane kI jarUrata nahIM hai| yadi maiM zuddha hUM, buddha hUM, niraMjana aura nirAkAra hUM, pavitra aura nirlepa hUM, kUTastha nitya hUM to phira mujhe dhArmika upAsanA karane kI kyA jarUrata hai ? phira maiM dhyAna yA upAsanA meM apanA samaya kyoM lagAUM ? koI jarUrata nahIM hai / jo svarNa zuddha ho cukA hai use phira tapAne yA galAne kI kyA AvazyakatA hai? azuddha svarNa ko tapAne aura galAne kI jarUrata hotI hai, jisase usakI azuddhi miTa jaae| para jo svayaM zuddha hai use zuddha kyA kiyA jAe ? jaba hama AtmA ke dvArA AtmA ko dekhate haiM taba hameM patA calatA hai ki hamAre bhItara kitanI caMcalatA hai / jo vyakti dhyAna nahIM karatA, ekAgra nahIM hotA, use caMcalatA kA jJAna nahIM hotaa| kucha loga kahate haiM-hama jaba dukAna Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekho aura badalo 36 meM rahate haiM yA anyAnya gRhasthI ke kAryoM meM saMlagna rahate haiM taba hamArA mana idhara-udhara nahIM bhaTakatA, kintu jyoMhI hama dhyAna karane yA upAsanA karane baiThate haiM taba mana bhaTakane laga jAtA hai| taba hameM caMcalatA kA anubhava hotA hai| isa viSaya meM hama bahuta bhrAMta haiN| jaba vyakti ghara meM yA dukAna meM hotA hai, juA khelatA hai yA gappeM karatA hai taba vaha caMcala hI hotA hai| usa samaya caMcalatA kA kyA patA cale? jaba vyakti sthira hotA hai taba use bhayaMkara caMcalatA kA jJAna hotA hai| caMcala avasthA meM caMcalatA kA kyA patA cale? kIcar3a meM phaMsane kA AbhAsa use nahIM hotA jo sadA kIcar3a meM hI phaMsA rahatA hai| kIcar3a meM phaMsane kA AbhAsa use hotA hai jo kIcar3a meM nahIM phaMsA hai, para phaMsane kI-sI naubata AtI hai| caMcalatA ko dekheM AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA pahalA artha hogA ki AtmA ke dvArA apanI caMcalatA ko dekheN| jaba vyakti sthira hokara caMcalatA ko dekhatA hai taba use idhara-udhara hone vAle darda kI anubhUti hotI hai| yaha jAgRta avasthA hai| suSupta avasthA meM darda kI anubhUti nahIM hotii| caMcalatA meM darda kI anubhUti nahIM hotI, sthiratA meM vaha hotI hai / darpaNa meM kSamatA hai ki vaha pratibimba ko grahaNa kara sakatA hai| kintu pratibimba taba AtA hai jaba vaha sthira hotA hai| jaba darpaNa hilatA rahatA hai taba usameM koI pratibimba nahIM aataa| jaba hama mana aura zarIra ko sthira kara dekhate haiM taba jJAta hotA hai ki bhItara kitanI caMcalatA hai| AtmA caMcalatAmaya banI huI hai| vaha sthiratA ko nahIM caahtii| AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA artha hai-apanI caMcalatA ko dekhnaa| caMcalatA ko dekhane kA artha hai-AtmA ko dekhanA yAnI yoga AtmA ko dekhnaa| ATha AtmAoM meM eka AtmA hai-yoga aatmaa| yoga ko dekhanA, pravRtti ko dekhanA, karma ko dekhanA, apanI caMcalatA ko dekhanA hai-yaha hai AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA pahalA arth| caMcalatA kA janaka : kaSAya ___ AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA dUsarA artha hai ki caMcalatA paidA karane vAlI AtmA ko dekhnaa| jaba mana zAMta hotA hai taba dhyAna meM sthiratA zIghra hI A jAtI hai| jaba mana caMcala hotA hai taba sthiratA prApta nahIM hotii| caMcalatA paidA kyoM hotI hai? eka AdamI zAMta hai| kisI ne usako kaha diyA-tuma nikamme ho, ahaMkArI ho| tumane sArA vAtAvaraNa bigAr3a ddaalaa| una vAk-prahAroM ko sunakara jaba vyakti dhyAna karane baiThatA hai taba usakA mana sthira ho hI nahIM sktaa| vaha bhale hI Asana lagAkara baiThe, AMkheM banda kara le, sujhAvoM ke anusAra dhyAna karane kA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 appANaM saraNaM gacchAmi prayatna kareM; phira bhI usakA mana sthira ho nahIM sakatA kyoMki una vAk-prahAroM se bhItarI caMcalatA bahuta bar3ha jAtI hai| caMcalatA kA sArA samudra hiloreM lene lagatA hai| vikalpoM kA jvAra AtA hai aura mana usa pravAha meM baha jAtA hai| caMcalatA ko paidA karane vAlI hai-kaSAya aatmaa|hm usako dekheN| caMcalatA ko dekhane ke bAda hama caMcalatA paidA karane vAlI AtmA ko dekheN| jaba kaSAya AtmA vidyamAna hotI hai taba yoga AtmA kA astitva banA rahatA hai| jaba kaSAya AtmA samApta ho jAtI hai taba yoga AtmA kA astitva bhI samApta ho jAtA hai| caMcalatA apane Apa nahIM cala sktii| use sahArA caahie| vaha vaizAkhI ke sahAre hI cala pAtI hai| caMcalatA ko TikAne vAlI hai kaSAya aatmaa| hamArI caMcalatA ke pIche aneka cetanAeM kAma karatI haiN| eka hai krodha kI cetanA, eka hai mAyA aura abhimAna kI cetanA, eka hai lobha aura bhaya kI cetnaa| ye cetanAeM caMcalatA ko bar3hAtI haiN| bhaya kI cetanA se caMcalatA ke bar3hane kA hama sabako anubhava hai| AdamI zAMta aura sthira hai| jyoMhI use patA lagatA hai ki sAMpa A gayA, usakI sthiratA aura zAMti gAyaba ho jAtI hai| usakA sArA yaMtra zarIra caMcalatA se bhara jAtA hai| mana atyadhika caMcala ho uThatA hai| bhaya kI cetanA ke jAgate hI caMcalatA jAga jAtI hai| krodha kI cetanA ke jAgate hI AdamI caMcala ho uThatA hai| usakA mastiSka vikalpoM se itanA AkrAnta ho jAtA hai ki vaha na zAMta baiTha sakatA hai aura na so sakatA hai| mAyA kI cetanA kA jAgaraNa bhI bhayaMkara hotA hai| mAyAvI AdamI apane mAyA ke jAla ko bichAne meM itanA caMcala hotA hai ki dUsarI caMcalatAeM usake sAmane nagaNya-sI lagatI haiN| eka mAyA ko chipAne ke lie hajAroM mAyAjAla bunane par3ate haiN| kSaNa-kSaNa caMcalatA meM hI bItatA hai| lobha kI cetanA bhI caMcalatA kI jananI hai| isa caMcalatA kA anta sahaja nahIM hotaa| hama AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kI prakriyA meM usa mUla sacAI kA anubhava kareM jo caMcalatA ko paidA karatI hai| jaba taka isa sacAI kA anubhava nahIM kareMge, taba taka sthiratA ko upalabdha nahIM ho skeNge| kaSAya cetanA ko dekhanA-jAnanA hI sthiratA ko upalabdha karanA hai| rAjasthAnI meM eka kahAvata hai-'chAcha mAMgane AyI aura ghara kI mAlakina banakara baiTha gii|' ina vibhinna cetanAoM ne bhI aisA hI kucha kiyA hai| ye AtmA banakara baiTha giiN| sArI vikRtiyAM AtmA banakara jama giiN| aba ina svAminiyoM ko ukhAr3a pheMkanA sAdhAraNa bAta nahIM hai| inhoMne itanA adhikAra jamA liyA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekho aura badalo 41 hai ki mUla svAmI ko sthAna chor3ane ke lie lalakAra rahI haiN| ina saba cetanAoM ko haTAnA prayatna- sAdhya hai / vIrya AtmA kA darzana AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kA tIsarA artha hai-vIrya AtmA ko dekheM / zakti kI AtmA ko dekheN| jaba hama cAhate haiM ki caMcalatA ko miTAyeM aura sAtha-sAtha caMcalatA ko utpanna karane vAlI cetanA ko bhI naSTa kareM to hameM vIrya - zakti kA sahArA lenA hogaa| zakti-zUnyatA kI avasthA meM inase nipaTanA sambhava nahIM hai| pUrI zakti caahie| inako dekhane meM itanI zakti apekSita nahIM hotI, kintu inako naSTa karane meM zakti kA saMcaya aura prayoga apekSita hotA hai / eka nAvika nAva ko khe rahA thA / eka paMDita usameM baiThA thA / kucha dUra jAkara paMDita ne nAvika se pUchA - 'tumane bAyolaoNjI par3hI hai?' usane kahA - 'bAyolaoNjI kyA balA hai, maiM nahIM jAnatA / ' paMDita bolA- 'nAvika ! tumane apanI eka cauthAI jindagI vyartha gaMvA dii| acchA, tumane jUolaoNjI par3hI hai ?" vaha bolA, 'mAlika, maiM nahIM jAnatA, yaha kyA hotI hai / ' paMDita ne kahA- 'tumane AdhI jindagI yoM hI khoyI ! acchA, kyA tuma sAyakolaoNjI jAnate ho?" nAvika bolA - 'bAbUjI ! ye 'lojiyAM' maiM nahIM jAnatA / ' paMDita tatkAla bola uThA - ' - 'tumane apanI pauna jindagI gaMvA dii|' itane meM hI eka teja tUphAna AyA / nAva DagamagAne lagI / nAvika bolA - 'bAbUjI ! Apa tairanA jAnate haiM?" paMDita bolA- 'nahIM, maiMne tairanA sIkhA hI nahIM / ' nAvika bolA - 'bAbUjI ! Apane sArI jindagI phijUla kho dii| aba DUbane-marane ke lie taiyAra ho jAo / ' jisameM tairane kI zakti nahIM hai, vaha DUbane se nahIM baca sktaa| vaha kitanI vidyAeM par3ha le kintu DUbane se bacane ke lie tairanA hI sIkhanA hogaa| dUsarI vidyAeM yahAM kAragara nahIM hotIM / dekhane kI prakriyA se hama apanI kSamatAoM ko jAna sakate haiM, durbalatAoM ko jAna sakate haiM, acchAI aura burAI ko jAna sakate haiM, kintu jahAM rUpAntaraNa kA prazna AtA hai vahAM kevala dekhanA - jAnanA paryApta nahIM hotaa| vahAM vIrya- AtmA se kAma lenA hogA / hama yaha anubhava kareM ki hamAre bhItara itanI zakti hai ki hama ina saba paristhitiyoM ko samApta kara sakate haiN| pahale hama vIrya - AtmA ko dekheM / prArambha meM draSTAbhAva aura jJAtAbhAva jarUrI hotA hai / phira hama vIrya kA prayoga kareM / zakti kA prayoga kara paristhiti se Ane vAle sAre prabhAvoM ko dhvasta kareM / vIrya AtmA kA prayoga bahuta mahattvapUrNa hai| Aja ke vijJAna ke saMdarbha meM hama zakti ke rahasya ko samajheM / vijJAna ne Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 appANaM saraNaM gacchAmi Aja adbhuta khojeM prastuta kI haiM / lesara kiraNa Aja usakA mUrta rUpa hai| usakI zakti itanI hai ki vaha nyUnatama samaya meM hajAroM hIre eka sAtha kATa detI hai / parAdhvani ke dvArA jo kArya Aja niSpanna ho rahe haiM, unakI kalpanA karanA bhI Aja sahaja nahIM hai / dhvani kI zakti, prakaMpanoM aura reDiyo taraMgoM kI zakti kI adbhutatA Aja sarvavidita hai / yadi zakti kA rahasya samajha meM A jAe to badalane kI bAta asaMbhava nahIM lgtii| Aja eka krodhI AdamI kaha sakatA hai ki maiM krodha ko badala dUMgA / lobha aura bhIru AdamI kaha sakatA hai ki vaha lobha aura bhaya se chuTakArA pA legaa| aisA ho sakatA hai| para badalane ke lie sabase pahale vIrya - AtmA ko dekhanA aura jAnanA jarUrI hai / saMkalpa zakti ko jAgRta karanA jarUrI hai| jaba saMkalpa jAga jAtA hai taba rUpAntaraNa prAraMbha ho jAtA hai / jaba saMkalpa zakti nahIM jAgatI taba kucha bhI nahIM badala sakatA / yuddha lar3A jA rahA thaa| eka ora vizAla senA thI, dUsarI ora choTI senA thii| senA hArane lagI / senApati ko hAra kA saMvAda milA / vaha khinna aura ciMtAtura hokara ghara meM baiTha gayA / patnI ne udAsI kA kAraNa pUchA / senApati bolA- 'azubha saMvAda milA hai| merI senA hAra rahI hai| bahuta burI ghaTanA hai / patnI ne kahA- 'senA hAra rahI hai, yaha bahuta burI ghaTanA nahIM hai| burI bAta yaha hai ki ApakA manobala TUTa gayA, ApakI saMkalpa-zakti kSINa ho gaI / ' yaha sunate hI senApati kA manobala jAga utthaa| usakI vIrya AtmA, zakti kI AtmA jAgRta huI / vaha maidAna meM A DaTA / bar3I senA hAra kara bhAga gii| choTI senA jIta gaI / jaba manuSya kI saMkalpa-zakti TUTa jAtI hai taba rUpAntaraNa kI bAta hI nahIM uThatI, na svabhAva badalA jA sakatA hai aura na vyaktitva hI badalA jA sakatA hai| pratyeka vyakti isa sacAI kA anubhava kare ki vaha apanI zakti kA prayoga karake jo cAhe bana sakatA hai, badala sakatA hai| jAneM aura badaleM / dekheM aura badaleM / jAnane ke lie jJAna AtmA kA upayoga kareM aura badalane ke lie vIrya - AtmA kA upayoga kreN| AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane ke ye tIna artha haiM 1. apanI caMcalatA ko dekheM / 2. caMcalatA ko utpanna karane vAlI padArtha-cetanA aura padArtha - pratibaddha cetanA ko dekheM / 3. pariNamana ghaTita karane vAlI vIrya - AtmA ko dekheM / : Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. prekSA eka paddhati hai zArIrika svAsthya kI eka kanyA ne apane pitA se kahA - 'maiM kisI purAtattvavid se vivAha karanA cAhatI huuN|' pitA ne pUchA- 'kyoM?' kanyA bolI- 'pitAjI! purAtattvavid hI eka aisA vyakti hotA hai jo purAnI cIjoM ko jyAdA mUlya detA hai / maiM bhI jyoM-jyoM purAnI hotI jAUMgI, bUr3hI hotI jAUMgI, merA mUlya bhI bar3hatA jAegA / vaha mere se napharata bhI nahIM kregaa| vaha yaha nahIM dekhatA ki vastu kitanI sundara hai, kitanI asundara hai / vaha itanA dekhatA hai ki vastu kitanI purAnI hai / yaha usake mUlyAMkana kI dRSTi hotI hai / " mUlyAMkana kA apanA-apanA dRSTikoNa hotA hai| mUlyAMkana kA hamArA bhI eka dRSTikoNa hai| adhyAtma kI sAdhanA karane vAle vyakti kA apanA eka dRSTikoNa hotA hai mUlyAMkana kA aura vaha usakA svayaM kA dRSTikoNa hotA hai, kisI se udhAra liyA huA nhiiN| usakA dRSTikoNa hai-dRSTi badale, caritra badale / vaha purAnA hI na rahe, nayA bane / purAnepana kA Agraha chuutte| sAdhanA meM purAtattvavid kI dRSTi kAma nahIM detii| vahAM nayepana kA AyAma khulatA hai aura sadA nayA banA rahane kI AkAMkSA banI rahatI hai / ahaM arha bane pratyeka samajhadAra AdamI kA prayatna saprayojana hotA hai| dhyAna kI sAdhanA karane vAle vyakti kA sAdhya hai-rUpAntaraNa / dRSTi kA rUpAntaraNa, caritra kA rUpAntaraNa / 'ahaM' ko 'arham' meM badalanA / ahaM aura arham meM kevala Urdhva repha kA antara hai, eka mAtrA kA antara hai / sAdhaka ahaM ko chor3akara arhaM bananA cAhatA hai / yaha eka choTI-sI yAtrA hai| eka mAtrA kA arjana karanA hai / aham para Urdhva repha lage, aisA prayatna karanA hai| AdhI mAtrA ko prApta karanA hai / itanA hone se yAtrA sampanna ho jAtI hai / sAdhanA saphala ho jAtI hai| dhyAna ke sAdhaka kI jitanI choTI yAtrA hotI hai utanI choTI yAtrA aura kisI kI nahIM hotI / tAdAtmya nahIM, abhivyakti prekSA- dhyAna prAraMbha karate samaya hama pratidina arhaM kI yAtrA karate haiM / yaha isalie ki arham hamArA sAdhya hai / hama arham honA cAhate haiM, ahaM se mukta honA cAhate haiM / yaha AtmA kI upalabdhi kA upAya hai| AtmA amUrta hai, anAkAra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 appANaM saraNaM gacchAmi hai, sUkSma hai| hama use pAnA cAhate haiM / vaha dIkhatI nahIM / hama eka maoNDala banAte haiM, prArUpa taiyAra karate haiM aura usake AdhAra para AtmA ko pAnA - jAnanA cAhate haiM / hama jo honA cAhate haiM, 'arham' hamArA pratIka hai, prArUpa hai / hama isako sAmane rakhakara cleN| eka dina AtmA taka pahuMca jaaeNge| hama jo honA cAhate haiM vaha haiM - ananta - cetanA, ananta zakti aura ananta Ananda ke sAtha tAdAtmya nahIM, kintu abhivyakti / yaha saba hamAre bhItara hai| bAhara se kucha pAnA nahIM hai / usakI abhivyakti mAtra karanI hai / usa abhivyakti kI sArI sAmagrI hamAre bhItara hai / kevala prayatna caahie| eka bhavana vaha hotA hai jo vividha sAmagrI se banAyA jAtA hai| eka bhavana vaha hotA hai jo kAMTa-chAMTakara banAyA jAtA hai| dakSiNa meM sthita bAhubalI kI vizAla pratimA kisI sAmagrI se nahIM banAI gaI, kintu jo kucha atirikta thA, use kATa diyA gayA aura pratimA ubhara AyI / prastara kI pratimA meM sAmagrI apekSita nahIM hotI / jo prastara adhika hai, use kATa-chAMTa diyA jAtA hai, pratimA abhivyakta ho jAtI hai / yahI bAta hai AtmA kI pratimA ke viSaya meM / usako pAne ke lie sAmagrI kI AvazyakatA nahIM hai / jo kucha vijAtIya tattva usase cipakA huA hai, use haTA dene se AtmA kI pratimA ubhara AtI hai| jo kucha usake sAtha jur3a gayA hai, use alaga kara dene se AtmA upalabdha ho jAtI hai / koshaM ko'haM kA uttara jJeya, heya aura upAdeya - yaha tripuTI hai / jJeya saba kucha hai| acchA ho yA burA, saba kucha jAnane yogya hai / jAnane ke bAda do bAteM zeSa rahatI haiM - heya aura upAdeya / heya kA artha hai - chor3anA / jo kucha atirikta hai use alaga kara denA hai| zeSa jo bacegA vaha hai upAdeya, vaha hai apanA astitva / astitva kA prazna bahuta jaTila hai / ananta kAla se AdamI pUchatA rahA hai- 'ko'haM, ko'haM- maiM kauna hUM? maiM kauna hUM?' granthoM meM isakA uttara aprApya hai| buddhi kA vyavasAya bhI isakA uttara nahIM de pAtA / tarka isa prazna ko samAhita nahIM kara sktaa| yaha prazna samAhita ho sakatA hai kevala viveka cetanA ke jAgaraNa dvArA / viveka, kAyotsarga aura vyutsarga- ye tInoM sAdhana haiM / jaina AcAryoM ne jise viveka - cetanA yA viveka - pratimA kahA hai, use hI upaniSadkAroM ne 'neti neti' kahA hai| viveka kA artha hai - chor3anA, chor3ate jAnA / calate-calate jo zeSa rahegA vahI hai astitva, vahI hai 'ko'haM prazna kA uttara / jJeya ko jAnanA aura heya ko chor3anA, jo atirikta hai use chor3anA, zeSa jo bace vahI 'maiM huuN'| isa prakriyA meM nirmita kucha nahIM hotA, kintu jo abhivyakta nahIM thA vaha abhivyakta ho jAtA hai| jo AvRta thA, vaha anAvRta ho jAtA hai / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka paddhati hai zArIrika svAsthya kI 45 mana sthira nahIM ho sakatA / sabase pahale hameM caMcalatA ko chor3anA hai| graMtha yaha batA rahe haiM ki sabase pahale hameM mana ko sthira karanA hai| maiM samajhatA hUM yaha eka bhrAMti haiN| mana kabhI sthira hotA hI nhiiN| mana kI prakRti hai cNcltaa| usakA yaha svabhAva hai| vaha apane svabhAva ko kaise chor3egA? vaha sthira kyoM hogA? Aropita guNoM ko haTAyA jA sakatA hai, kiMtu svabhAva ko kabhI nahIM badalA jA sktaa| vibhAva ko naSTa kiyA jA sakatA hai, kintu bImArI ko svAsthya meM nahIM badalA jA sktaa| mana ko sthira nahIM kiyA jA sktaa| mana kA artha hai-sNklp-viklp| mana kA artha hai-smRti aura ciNtn| mana kA artha hai-klpnaa| mana tInoM kAloM meM baMTA huA hai| jo atIta kI smRti karatA hai, usakA nAma haiM mn| jo bhaviSya kI kalpanA karatA hai, usakA nAma hai mn| jo vartamAna kA ciMtana karatA hai, usakA nAma hai mn| tInoM caMcalatAeM haiN| smRti eka caMcalatA hai| kalpanA eka caMcalatA hai| ciMtana eka caMcalatA hai| jaba smRti, kalpanA aura ciMtana nahIM hote taba mana nahIM hotaa| jaba mana hotA hai taba tInoM Avazyaka ho jAte haiN| aisI sthiti meM mana ko sthira karane kI bAta kaise prApta ho sakatI hai? mana ko sthira karane kI bAta kevala eka bhrAMti hai| ise hama nikAla deN| mana ko sthira nahIM, samApta karanA mana ko sthira karane kA artha hai-mana ke astitva ko samApta kara denaa| hama isa bhASA kA prayoga kareM ki mana ko sthira nahIM kiyA jA sakatA, usako samApta kiyA jA sakatA hai| mana ko amana banAyA jA sakatA hai| mana kA sthAyI astitva nahIM hai| usakA astitva asthAyI hai| yadi koI soce ki vaha dIpaka kI lau kI gati ko roka de, to kyA yaha saMbhava hai? gati ko rokane kA artha hai-lau kI smaapti| dIpaka bujha jaaegaa| hama dIpaka ko bujhA sakate haiM, lau kI gati ko nahIM roka skte| nadI ke pravAha ko rokA jA sakatA hai| rukane ke bAda pravAha pravAha nahIM rahatA, vaha kevala bAMdha kA pAnI bana jAtA hai| pravAha bhI rahe aura gati bhI na ho, donoM bAteM eka sAtha nahIM ho sktiiN| mana bhI rahe aura smRti, kalpanA tathA ciMtana na ho-ye donoM bAteM eka sAtha nahIM ho sktiiN| mana hogA to ye tInoM bAteM hoNgii| ye hoMgI to mana avazya hogaa| mana ko utpanna na kareM, yaha saMbhava hai| mana ko miTA deM, yaha bhI saMbhava hai, kintu mana ko sthira kara deM, yaha saMbhava nahIM hai| amana kI sthiti hama aisA abhyAsa kareM jisase mana kI bhUmikA se haTakara citta kI bhUmikA para cale jaaeN| hama mana ko utpanna na kareM aura adhika se adhika amana kI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 appANaM saraNaM gacchAmi sthiti meM rahanA siikheN| hamArI sAdhanA kA yahI prayojana hai| jJAtA-draSTAbhAva kA jitanA adhika vikAsa hogA, samatA kA jitanA adhika vikAsa hogA, rAga-dveSa se pare rahane kA jitanA adhika vikAsa hogA, utanA hI vikAsa amana kI sthiti kA hogaa| jaba vyakti amana kI sthiti meM jAtA hai taba dRSTi meM parivartana honA prAraMbha ho jAtA hai| hama eka AMkha se priyatA kA darzana karate haiM aura dUsarI AMkha se apriyatA kA darzana karate haiN| hamArA samUcA jIvana priyatA aura apriyatA ko dekhane meM bIta jAtA hai| isake atirikta AMkha ke sAmane koI darzana nahIM hai| priyatA aura apriyatA se pare kA koI darzana prApta nahIM hai| use dekhane ke lie hameM tIsarI AMkha caahie| isa tRtIya netra ke dvArA hama priyatA aura apriyatA se haTakara padArtha ko kevala padArtha kI dRSTi se aura yathArtha ko kevala yathArtha kI dRSTi se dekha sakeM, satya ko kevala satya kI dRSTi se dekha skeN| icchA, AkAMkSA, saMkalpa-pUrI yAtrA ___ badalane kI cAha hotI hai, kintu jaba taka cAha saMkalpa taka nahIM pahuMcatI, taba taka badalAva nahIM aataa| cAha ko saMkalpa taka pahuMcane meM lambI yAtrA karanI hotI hai| pahale icchA bane, icchA se AkAMkSA, AkAMkSA se saMkalpa aura saMkalpa se bhAvanA bane, taba yAtrA pUrI hotI hai| pratyeka vyakti kI icchA ho sakatI hai ki vaha naitika bane, caritra-saMpanna bne| kintu icchA ko AkAMkSA taka le jAne meM lambI yAtrA karanI par3atI hai| nItizAstra meM isa viSaya para bahuta vicAra kiyA gayA hai| pAzcAtya vicArakoM kA kathana hai ki icchA aura AkAMkSA kI dUrI ko miTAnA bahuta Avazyaka hai| - bharata cakravartI kA senApati thA sussenn| usane eka dina Akara kahA-'samrAT eka cakraratna kA prAdurbhAva huA hai, kintu vaha AyudhazAlA meM praveza nahIM kara rahA hai| usakI yaha maryAdA hai ki jaba taka sAre rAjA Apake adhIna nahIM ho jAte, taba taka vaha praveza nahIM kara sktaa| lagatA hai, koI rAjA Apako abhI samrATa mAnane ke lie taiyAra nahIM hai|' cakravartI bharata ne socaa| use lagA-bhAI bAhubalI eka aisA nareza hai jo merA Adhipatya svIkAra nahIM kara rahA hai| maiM use parAjita karUM jisase ki cakraratna AyudhazAlA meM praveza kara ske| bharata ke mana meM icchA huii| vaha AkAMkSA taka pahuMce, isase pUrva hI bharata ke mana meM AyA-bAhubalI choTA bhAI hai| bhAI para kaise AkramaNa karUM? loga kyA kaheMge? merI pratiSThA kyA rahegI? icchAoM ke bIca saMgharSa calatA rhaa| phira usane socA-bhAI hai to kyA? prazna bhAI kA nahIM hai| prazna hai sAmrAjya kaa| mujhe usI ke AdhAra para socanA hai| mujhe kartavya kI dRSTi se jo karanA hai vaha karanA hai| bhAvanA jAgI aura AkramaNa kI icchA vijayI ho gyii| sneha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka paddhati hai zArIrika svAsthya kI 47 parAjita ho gyaa| icchA AkAMkSA meM bdlii| dUta bhejaa| usake apamAna ko dekhaa-sunaa| AkAMkSA saMkalpa meM badalI aura yuddha prAraMbha ho gyaa| prekSA : viparIta prakriyA icchA se AkAMkSA aura AkAMkSA se saMkalpa dRr3ha hotA hai| jaba saMkalpa dRr3ha hotA hai taba karma prAraMbha ho jAtA hai, pragati zurU ho jAtI hai| caritra kA parivartana ghaTita hone lagatA hai| eka icchA paidA hotI hai kintu jaba aneka icchAoM meM saMgharSa hone lagatA hai taba bahuta kama loga apanI mUla icchA ko vijayI banA pAte haiN| ve usa saMSargha meM zithila hokara parAjita ho jAte haiN| AdamI caritravAn aura prAmANika bane rahane kI icchA rakhatA hai| parantu jaba vaha acaritravAn vyakti ke vaibhava aura sukha-suvidhAoM ko dekhatA hai taba caritravAn bane rahane kI icchA parAjita ho jAtI hai aura anaitika hokara bar3A AdamI banane kI icchA vijayI bana jAtI hai| eka prazna hotA hai ki vyakti cAhate hue bhI naitika yA caritravAna kyoM nahIM banatA? isakA samAdhAna yaha hai ki icchAoM ke isa jagat meM jaba taka vyakti apanI icchAoM ko vijayI nahIM banA detA, taba taka caritravAn hone kI AkAMkSA paidA nahIM hotii| jaba AkAMkSA utpanna nahIM hotI taba saMkalpa paidA nahIM hotA aura saMkalpa ke binA saphalatA nahIM milatI / yaha sArA isalie hotA hai ki vyakti kI dRSTi kevala priyatA aura apriyatA ke sAtha jur3I huI hai| usase pare kI bAta vaha soca hI nahIM sktaa| isa dvandva (priyatA aura apriyatA) se pare gae binA parivartana ghaTita nahIM hotaa| aba prazna yaha zeSa rahatA hai ki isa dvandva se pare kI dRSTi kA nirmANa kaise kiyA jAe? hamane vyAdhi, Adhi aura upAdhi ko miTAne kI carcA kii| para ye kaise miTe? kyA prekSA-dhyAna vyAdhi miTAne kI paddhati hai? hAM, yaha vyAdhi ko miTAne kI prakriyA hai, kintu hai ulTI prkriyaa| DaoNkTara roga kI davA detA hai| prekSA-dhyAna ke dvArA roga kI davA nahIM dI jaatii| upAdhi ko miTAne kI davA dI jAtI hai| upAdhi kI davA se AdhiyAM miTatI haiM, Adhi miTatI hai isalie vyAdhi miTatI hai| yaha viparIta prakriyA hai| eka roga : eka davA prAkRtika cikitsA meM eka roga aura eka davA hai| peTa meM vijAtIya tattva kA saMcaya honA, yahI ekamAtra roga hai| usakA niSkAsana karanA, yahI ekamAtra davA hai, isake sivAya na koI roga hai aura na koI dvaa| dhyAna-paddhati meM bhI yaha kahA jA sakatA hai ki eka hI bImArI hai| vaha hai-muurchaa| isakI eka hI davA hai| vaha hai-jaagRti| prazna yaha hotA hai ki jAgRti kaise prApta hotI hai? dhyAna se jAgRti paidA hotI hai| dhyAna ke prati AkarSaNa ho, yaha Avazyaka hai| dhyAna ke prati AsthA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 appANaM saraNaM gacchAmi ko bar3hAne ke lie saMkalpa - zakti kA sahArA lenA hogaa| icchA, AkAMkSA aura saMkalpa - zakti ko bar3hAnA hogaa| isake lie prAraMbha meM thor3A anubhava karanA hogA / anubhava ke binA AsthA kA nirmANa nahIM hotA / ye dhyAna zivira anubhava karAne ke mAdhyama banate haiM / inase vyakti meM AsthA kA nirmANa hotA hai / isa AsthA ke AdhAra para vyakti Age bar3hatA hai aura eka dina carama bindu taka pahuMca jAtA hai| rAjA bhoja saMskRta ke vidvAnoM, Ayurveda ke AcAryoM aura bhAratIya vidyAoM ko Azraya dene vAlA eka mahAn rAjA thaa| eka bAra vaha ziraHzUla se pIr3ita ho gyaa| deza ke sAre vaidya cikitsA karane A phuNce| koI lAbha nahIM huA / darda bar3hatA hI gayA / rAjA kA svabhAva cir3acir3A ho gayA / usakA krodha bar3ha gyaa| darda kI bhayaMkaratA se parezAna hokara eka dina usane Adeza diyA ki mere rAjya se sabhI vaidyoM ko nikAla diyA jAe aura cikitsA-granthoM ko nadI meM bahA diyA jaae| rAjA kA Adeza loha kI lakIra hotI thI / sAre rAjya meM khalabalI maca gii| vaidyoM ko nikAla diyA gyaa| purAne granthoM ko eka-eka kara nadI ke pravAha meM DAla diyA gyaa| Ayurveda ke mahAn AcArya jIvaka ne yaha sunaa| unakA mana tilamilA uThA / Ayurveda kI isa durdazA ko ve sahana nahIM kara ske| ve rAjA bhoja ke pAsa Ae aura anunaya-vinaya kiyA ki cikitsA kA eka avasara unheM diyA jaae| rAjA ne kahA - 'nikAla do, ise | nahIM cAhie mujhe Ayurveda kI cikitsA / ' jIvaka ne adhikAriyoM ko samajhAyA aura kahA - ' mAtra eka avasara diyA jaae| yadi maiM asaphala rahA to merA sira kATa DAleM / ' adhikAriyoM ne rAjA ko smjhaayaa| rAjA mAna gayA / mahAn vaidya jIvaka ne rAjA ke sira kI zalya cikitsA kI / usako kholaa| usake Azcarya kA ThikAnA nahIM rahA jaba usane dekhA ki sira ke eka kone meM eka machalI kA baccA halacala kara rahA hai| use bAhara nikAlA / sira ko lepa se sAMdhA / rAjA kA sira darda samApta ho gayA / rAjA ko camatkAra-sA lgaa| pUchane para jIvaka ne kahA- 'Apa kabhI tAlAba para snAna - kullA karane gaye the| taba sambhava hai machalI kA aNDA Apake bhItara pAnI ke sAtha calA gayA aura vaha sira-darda kA mUla kAraNa bnaa|' rAjA ne kahA - 'tAlAba para gayA thA / usake bAda hI yaha darda bar3hA thA / ' rAjA kA mana glAni se bhara gayA / use apanI mUrkhatA para duHkha hone lgaa| usane kahA - 'Ayurveda kI punaH sthApanA kreN| sAre granthoM kA saMgraha kiyA jaae|' AsthA kA punarnirmANa ho gayA / anubhava : AsthA nirmANa kA AdhAra AsthA kA nirmANa mahattvapUrNa tattva hai / AsthA kA nirmANa bhASaNoM, pravacanoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka paddhati hai zArIrika svAsthya kI 46 yA upadezoM se nahIM hotA / vaha hotA hai vyakti ke apane anubhava se 1 1 Aja ke vyakti kA anubhava yaha hai ki padArtha se sukha milatA hai, dharma se koI sukha nahIM miltaa| dharma ke upadezoM ne sukha ko rakha diyA paraloka meM aura dharma ko rakhA vartamAna jIvana meM kitanI dUrI ? dharma kro| marane ke bAda jalAe jAoge / paraloka meM utpanna honA pdd'egaa| pahale janma meM jo dharma kiyA thA, usakA sukha vahAM milegA / bahuta bar3I dUrI paidA ho gayI, isalie dharma ke prati vaha AkarSaNa nahIM rahA / dharma karate hI yadi dharma kA anubhava ho jAtA hai to AdamI dharma se kabhI dUra nahIM ho sktaa| dharma ke anubhava kA mAdhyama hai- prekssaa-dhyaan| dhyAna meM kevala upadeza nahIM hotaa| usameM yaha anubhava karAyA jAtA hai ki padArtha se jo sukha prApta nahIM hotA vaha sukha bhItarI rAsAyanika parivartanoM ke dvArA prApta kiyA jA sakatA hai / vidyut pravAha ke gatirodhoM ko miTAne se, eka dUsarI prakAra kI taraMgoM ke utpanna karane se vicitra prakAra ke sukha kI anubhUti hotI hai / krodha, mAna Adi kI taraMgoM ko miTAkara, vikAra kI taraMgoM ko naSTa kara hama aisI taraMgeM utpanna kara sakate haiM jo parama Ananda kI anubhUti detI haiN| ye taraMgeM bhAvanA ke dvArA paidA kI jA sakatI hai| bhAvanA, zabda aura vicAra-ye tInoM nayI taraMgoM ko utpanna karane meM sahAyaka hote haiM / vyaktitva ko badalane aura purAnI jaTila AdatoM ko miTAne ke lie ye mahattvapUrNa sAdhana haiM / isalie prekSA dhyAna kI paddhati meM bhAvanA, saMkalpa zakti, maMtra, vicAra - sabhI kA avakAza hai / usameM kevala dekhane kA hI sthAna nahIM hai / samaya-samaya para ina vibhinna sAdhanoM kA upayoga kiyA jAtA hai| zabda - saMracanA kA prabhAva 'arham' zabda bahuta zaktizAlI mAdhyama hai / 'ra' agni bIja hai aura 'ha' AkAza bIja hai / jisa maMtra meM 'ha' kA prayoga hotA hai, vaha zaktizAlI maMtra hotA hai / arham kevala pavitra muktAtmA kA hI pratIka nahIM hai, kintu maMtra zAstrIya dRSTi se bhI yaha bahuta zaktizAlI maMtra hai / zabda bahuta zaktisaMpanna hote haiM / eka zabda - saMracanA sAre vyaktitva ko chinna-bhinna kara detI hai aura eka zabda-saMracanA sAre vyaktitva ko zikhara para car3hA detI hai / Aja ke sAhityakAra mAneM yA na mAneM, yaha AjamAyA huA satya hai ki jisa racanA meM dagdhAkSara A jAtA hai, vaha racanAkAra naSTa-bhraSTa ho jAtA hai| eka yathArtha ghaTanA hai / eka kavi nAgora meM rahatA thA / usane eka racanA kI / racanA kI samApti meM usane likhA- 'nAgo rame / ' 'nAgo' alaga zabda aura 'rame' alaga ho gayA / usakA Azaya to yaha thA ki nAgora meM usane yaha racanA kI hai, kintu zabdoM ko do bhAgoM meM bAMTa diyaa| aba unakA artha huA - nAgo arthAt nagna aura rame arthAt khelatA hai / zabda kA asara dekheN| kucha hI dinoM bAda vaha racanAkAra pAgala ho Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 appANaM saraNaM gacchAmi gayA aura sacamuca nagna hokara, bar3abar3Ata huA bAjAroM meM ghUmane lgaa| Aja kI vaijJAnika khojoM ne isa sacAI ko bahuta ujAgara kiyA hai| vijJAna sUkSma-taraMgoM tathA sUkSma-prakaMpanoM se adbhuta kArya kara rahA hai| dhvani aura vicAra ke prakaMpana hamAre caritra ko prabhAvita karate haiN| upAdhi ko miTAne ke lie kisa prakAra kI dhvani taraMgeM, vicAra yA bhAvanA kI taraMgeM kAma meM lenI haiM, isako hama gabharatA se samajheM / upAdhi kI cikitsA Adhi kI cikitsA hogii| Adhi kI cikitsA vyAdhi kI cikitsA hogii| isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki prekSA-dhyAna kI paddhati eka mahattvapUrNa cikitsA paddhati hai, zArIrika aura mAnasika svAsthya kA mahAn prayoga hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA ___ manuSya kI zAzvata kAmanA hai-'jIvema zaradaH zatam-maiM sau varSa taka jItA rhuuN|' prAcInakAla meM jIvana kI sAmAnya sImA thI sau varSoM kii| prAcIna AcAryoM ne isa sImA ko dasa avasthAoM meM bAMTA hai| jIvana kI dasa avasthAeM haiN| AdamI janma letA hai| baccA hotA hai, yuvA banatA hai, bUr3hA hotA hai aura phira mRtyu ko prApta ho jAtA hai| baccA honA koI cAhatA nhiiN| yaha cAha kA viSaya nahIM hai| yaha prazna niyati kA hai| tIna avasthAeM haiM-bacapana, yauvana aura vRddhtv| bacapana cAha kA viSaya nahIM hai, baccA yuvA honA cAhatA hai| yauvana cAha kA viSaya hai| yuvA bUr3hA bananA nahIM caahtaa| vRddhatva cAha kA viSaya nahIM hai| bUr3hA na hone ke lie AdamI ne bahuta prayatna kie haiN| aneka auSadhiyoM aura paddhatiyoM kA AviSkAra kara yaha pUrA prayatna kiyA gayA ki AdamI bUr3hA na bane / Ayurveda ne kAyAkalA kI paddhati calAyI jisase ki AdamI cira yuvA raha sake, bUr3hA bhI yuvaka bana jaae| AdamI bUr3hA isalie hotA hai ki usake zarIra kI kozikAeM naSTa adhika hotI haiM, nayI kozikAoM kA nirmANa nahIM hotaa| zarIrazAstrIya dRSTi se jo AdamI zakti kA vyaya kama karatA hai, UrjA ko kama kharca karatA hai, nayI kozikAoM ko nirmita hone kA avakAza detA hai, vaha jaldI bUr3hA nahIM hotaa| isakA tAtparya yaha hai ki manuSya sadA yuvA rahanA cAhatA hai| prekSA-dhyAna ko hama isa dRSTi se dekheM ki usase cira yauvana ko surakSita rakhA jA sakatA hai| use sthAyI banAyA jA sakatA hai| AgamakAra kahate haiM ki devatA kabhI bUr3he nahIM hote| ve sadA madhyama vaya meM hI rahate haiN| tIrthaMkara yuvAvasthA meM hI nirvANa ko prApta hote haiN| saMbhavataH vyAkhyAkAroM ne yaha mAna liyA ki madhyama Ayu meM hI tIrthaMkaroM ko nirvANa kI prApti ho jAtI hai| isakA sIdhA artha hai ki tIrthaMkara kabhI bUr3he nahIM hote| jo siddhayogI hote haiM ve kabhI bUr3he nahIM hote| koI bhI vItarAga vyakti bUr3hA kaise hogA? bur3hApA lAne vAlI sArI sthitiyAM vahAM samApta ho jAtI haiN| isalie vItarAga, kevalI yA tIrthaMkara kabhI bUr3he nahIM hote| yuvaka kauna? bUr3hA kauna?-eka vaijJAnika vizleSaNa yuvaka aura yauvana kI aneka paribhASAeM kI gyiiN| zarIrazAstra kA kathana hai ki mastiSka kI kozikAeM jaba kaThora bana jAtI haiM taba AdamI bUr3hA banatA hai| bur3hAne kA lakSaNa hai mastiSka kI kozikAoM kA samApta ho jAnA, unakA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 appANaM saraNaM gacchAmi lacIlApana miTa jAnA, unakA kaThora ho jaanaa| kaThoratA meM kSamatA kama ho jAtI hai| usase AdamI bUr3hA bana jAtA hai| vaha bUr3hA hI nahIM banatA, usakI sahiSNutA bhI kama ho jAtI hai, paristhitiyoM ko jhelane kI kSamatA nyUna ho jAtI hai, saMtulana kama ho jAtA hai| yaha vyavahAra kA anubhava hai ki bUr3hA AdamI cir3acir3e svabhAva kA ho jAtA hai| use krodha adhika AtA hai, zIghra AtA hai| vaha kisI bAta ko sahana hI nahIM kara sktaa| bAta-bAta meM adhIratA parilakSita hone lagatI hai| yaha usa vyakti kA doSa nahIM hai| yaha to mastiSkIya majjA kI kaThoratA kA pariNAma hai| __eka zabda meM bUr3hA vaha hotA hai jisakI mastiSkIya majjA kaThora ho jAtI hai| yuvA vaha hotA hai jisakI mastiSkIya majjA meM lacIlApana hai, ArdratA hai| prekSA-dhyAna kI prakriyA se mastiSkIya majjA ko lacIlA banAe rakhA jA sakatA hai, usako gIlA banAe rakhA jA sakatA hai| jo vyakti zarIra aura caitanya-kendroM kI prekSA karatA hai, gaharAI meM utarakara unake aNu-aNu ko dekhane kA prayatna karatA hai, usakI isa gaharI prekSA se rakta aura prANa-zakti kA itanA saMcAra hotA hai ki majjA meM kaThoratA nahIM aatii| vaha vaisI kI vaisI tarala aura Ardra banI rahatI hai| yaha ArdratA AdamI ko kevala bUr3hA hone se hI nahIM bacAtI, vaha usake cir3acir3epana, asaMtulana aura uttejanA ko bhI samApta kara detI hai| bUr3hA vaha hotA hai jisakI rIr3ha kI haDDI vikRta aura kaThora ho jAtI hai| yuvA vaha hotA hai jisakI rIr3ha kI haDDI lacIlI rahatI hai| Agama ke vyAkhyAkAroM ne batAyA ki AdamI cAlIsa varSa taka yuvA hotA hai aura sattara varSa taka praur3ha rahatA hai| yaha madhyama vaya hai| usake bAda kSINatA AtI hai aura AdamI bUr3hA hotA jAtA hai| AyurvijJAna aura svAsthya-vijJAna meM yaha kathana ucita hai| kintu dhyAna-vijJAna meM yaha niyama lAgU nahIM hotaa| jo vyakti pavana-muktAsana, dhanurAsana, pazcimottAnAsana Adi rIr3ha ko lacIlA banAne vAle Asana karatA hai, zakti kendra se jJAna kendra aura jJAna-kendra se zakti kendra taka mana kI antaryAtrA karatA hai, suSumNA mArga se prANa-dhArA ko pravAhita karatA hai, vaha cAhe 80 varSa kA ho yA 90 varSa kA ho, kabhI bUr3hA nahIM ho sktaa| vaha pUre sau varSa pAra kara le, phira bhI bUr3hA nahIM ho sakatA, kyoMki usakI rIr3ha kI haDDI kA lacIlApana banA rahatA hai| vaha yuvA hI hai| prekSA-dhyAna kA prayoga rIr3ha kI haDDI ko svastha aura lacIlA rakhane kA acUka upAya hai| yuvA vaha hotA hai jisakA mastiSka tanAva se mukta rahatA hai| jo mastiSkIya tanAva se mukta hai, usakI Ayu kitanI bhI kyoM na ho, vaha yuvA hai aura jo mastiSkIya tanAva se grasta hai, usakI Ayu cAhe 40-50 hI kyoM na ho, vaha bUr3hA hai| tanAva bur3hApA lAtA hai| tanAvamukti bur3hApe se mukti dilAtI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA 53 zArIrika tanAva, mAnasika tanAva aura bhAvanAtmaka tanAva-ye tInoM prakAra ke tanAva kozikAoM meM kaThoratA paidA karate haiM aura yaha kaThoratA bur3hApe kA mUla kAraNa hai| jo vyakti dhyAna kA abhyAsa nahIM karatA vaha tanAva se sarvathA mukta nahIM ho sktaa| kucheka loga tanAva-mukti ke lie vibhinna auSadhiyoM kA sevana karate haiN| lagatA hai ki kucha ghaMToM ke lie unakA tanAva zithila ho gayA hai, para ve oSadhiyAM aura adhika hAni karatI haiM, usake bahuta bure pariNAma Ate haiN| tanAva ko miTAne kA upAya hai-apanI jaTila AdatoM ko badalanA, kaSAyoM ko kama karanA, AvegoM ko zAnta krnaa| yaha sArA dhyAna se hI sambhava ho sakatA hai| ___ dharmaguru samajhAte rahe haiM ki krodha mata karo, kyoMki usase naraka milatA hai| Aja kA buddhivAdI yuvaka naraka ke bhaya se kisI bAta ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM hai| krodha karane se naraka milatA ho to bhale hI mile, kintu yadi mujhe usase sukha kI anubhUti hotI hai to vaha karaNIya hai, tyAjya nahIM hai| Aja ke AdamI meM naraka kA bhaya nahIM rhaa| kintu yadi Aja ke AdamI ko batAyA jAe ki krodha se tanAva bar3hatA hai, bImAriyAM utpanna hotI haiM, kaiMsara hotA hai, alsara hotA hai, nAnA prakAra ke manokAyika roga hote haiM, to vaha krodha ko chor3ane kI bAta soca sakatA hai| krodha na karane kA prazna kevala paraloka se saMbaMdhita nahIM hai, vaha zArIrika aura mAnasika svAsthya se saMbaMdhita hai| yadi yaha bAta samajhAI jAtI hai to hara vyakti usa para dhyAna de sakatA hai| tanAvagrasta vyakti asamaya meM bUr3hA bana jAtA hai| prekSA-dhyAna eka prayoga hai tanAvamukti kaa| tanAva nirutsAha paidA karatA hai| nirutsAhI vyakti bUr3hA hotA hai| yuvA vaha hotA hai jo utsAha ko kabhI nahIM khotaa| AcArya bhikSu se pUchA-'pramAda kA artha kyA hai?' unhoMne kahA-'dharma ke prati anutsaah| phira pUchA-'apramAda kA artha kyA hai?' unhoMne kahA-'dharma ke prati utsaah| hama eka paribhASA bnaaeN| yuvA vaha hotA hai jo apramatta hotA hai| bUr3hA vaha hotA hai, jo pramatta hotA hai| jo apramatta hogA usameM dharma kA utsAha hogA, apane astitva ke prati utsAha hogA, apane caitanya ke jAgaraNa ke prati utsAha hogaa| bUr3hA vaha hotA hai jisakA dharma yA apane astitva ke prati utsAha mara jAtA hai| bUr3hA vaha hotA hai jisake caitanya kI lau bujha jAtI hai| yauvana kA koI bhI lakSaNa dRggocara nahIM hotaa| bhAvakriyA : vikAsa kA Adi-bindu prekSA-dhyAna eka prakriyA hai apramAda ke vikAsa kI, caitanya ke jAgaraNa kii| jisa vyakti ne bhAvakriyA kA thor3A-sA bhI abhyAsa kiyA hai, vaha vyakti apramatta Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 appANaM saraNaM gacchAmi rahane kA abhyAsI kahA jA sakatA hai| yadi hama gahare meM jAeM, darzana kI bahuta sArI gutthiyoM ko sulajhAne baiTheM to yaha lagegA ki bhAvakriyA ne manuSya ke vikAsa meM bahuta bar3A yoga diyA hai| bhAvakriyA ne hI prANI ko nigoda (vanaspati) se manuSya kI avasthA taka pahuMcAyA hai| nigoda vikAsa kA Adi-bindu hai aura manuSya avasthA vikAsa kA carama-bindu hai| nigoda prANiyoM kA akSaya koSa hai| vahIM se sArA vikAsa prAraMbha hotA hai| manuSya kA jIva jaba usa nigoda meM thA taba ekakozIya prANI ke rUpa meM thaa| koI saMkalpa jAgA, bhAvakriyA hotI rahI, alpa-vikasita cetanA ko vikasita hone kA yoga milatA rhaa| vaha calate-calate amanaska avasthA se samanaska avasthA taka pahuMca gyaa| usameM indriya cetanA, manazcetanA aura bauddhika cetanA vikasita huii| viveka cetanA jaagii| yaha saba bhAvakriyA se hI sambhava ho sakA hai| kriyeTiva ivolyUsana yUnAna ke dArzanikoM ne 'kriyeTiva ivolyUsana' (Creative evolution) para bahuta vicAra kiyA hai| unakA kahanA hai ki manuSya kA jo jaivika vikAsa-krama hai vaha sArA eka saMkalpa ke dvArA huA hai| yadi hama bhAvakriyA ko ThIka samajha leM to usa sRjanAtmaka vikAsa kI vyAkhyA ko samajha sakate haiN| bhAvakriyA ke binA, niraMtara saMkalpa kI preraNA ke binA koI bhI prANI avikAsa se vikAsa kI dazA taka nahIM pahuMca sktaa| yaha prekSA kA prayoga apramAda yA satata jAgarUkatA kA prayoga hai| yaha caitanya kI dIpazikhA ko niraMtara prajjvalita rakhane kA prayoga hai| isa prayoga ke dvArA manuSya sadA yuvA raha sakatA hai| jo apramatta rahatA hai vaha sadA yuvA banA rahatA hai| yuvA jhapakiyAM nahIM letaa| bUr3hA vaha hotA hai jo atIta kI smRtiyoM meM khoyA rahatA hai| yuvA vaha hotA hai jo vartamAna meM rahatA hai| bUr3hA AdamI niraMtara atIta kI yAdoM meM rasa letA rahatA hai| use vartamAna acchA hI nahIM lgtaa| vaha atIta ke gaNa gAtA hai, apane atIta ko yAda kara khila uThatA hai| vaha smRtiyoM ke kagAra para khar3A hotA hai aura smRtiyoM kI baisAkhI ke sahAre calatA rahatA hai| yuvA atIta ko samajhatA hai para jItA hai vartamAna ko| vaha vartamAna para calatA hai, khar3A hotA hai aura use jAnatA-samajhatA hai| vaha atIta kI bAtoM meM kabhI nahIM uljhtaa| vaha ulajhegA bhI kyoM? usakA atIta hai hI kyA? eka bUr3he vyakti kA atIta 80 varSa kA hai aura eka yuvA vyakti kA atIta 20-25 varSa kA hai| vaha yuvA kyA smRti karegA aura kauna se atIta kI prazaMsA karegA? use rasa hI nahIM aaegaa| jo kevala atIta ke gIta gAtA hai vaha cAlIsa varSa kA yuvA bhI bUr3hA hai aura jo vartamAna ko pakar3akara calatA hai vaha assI varSa kA bUr3hA bhI yuvA hai| jo purAne ke nAma para jahara pIne ko taiyAra rahatA hai aura naye ke nAma para amRta ko bhI ThukarA detA hai, jisameM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA 55 purAnepana kA itanA moha aura anurAga ho jAtA hai, vaha cAhe kitanI hI kama umra kA ho, hai bUr3hA hii| bUr3he ko yA yuvA ko avasthA ke sAtha nahIM jor3A jA sktaa| prekSA hai vartamAna meM jInA prekSA-dhyAna kA eka mahattvapUrNa sUtra hai-vartamAna meM jiinaa| vaha vartamAna meM dekhanA sikhAtA hai| vaha kahatA hai-zarIra-prekSA kro| vartamAna meM zarIra meM kyA-kyA ghaTita ho rahA hai use dekho| kauna-sA paryAya cala rahA hai? kauna-sA paryAya naSTa ho rahA hai? kauna-sA paryAya utpanna ho rahA hai? kyA-kyA jaivika aura rAsAyanika parivartana ho rahA hai? hRdaya kA saMcAlana kaise ho rahA hai? zarIra ke rasAyana aura vidyut-pravAha kisa prakAra ke ho rahe haiM? jo ina sArI ghaTanAoM ko dekhatA hai vaha vartamAna ko dekhatA hai aura jo vartamAna ko dekhatA hai, jo vartamAna meM jItA hai, jisane vartamAna ko pakar3a rakhA hai, vaha kabhI bUr3hA nahIM hotaa| sabase kaThina hai vartamAna ko pakar3a paanaa| jisane vartamAna ko pakar3a liyA, usane sacamuca mahAn satya ko pA liyaa| sAiprasa meM kAla devatA kI eka mUrti bnii| vaha bahuta hI mahattvapUrNa hai| usa mUrti ke sira ke agale bhAga meM saghana keza dikhAye gae haiM aura pIche ke bhAga meM vaha muMDa hai, eka bhI keza nahIM hai| vaha mUrti kAla-samaya kA vAstavika jJAna karAtI hai| samaya sAmane se AtA hai| vartamAna AtA hai| jisane usako Age se pakar3a liyA, vaha jIta gyaa| pIche se use pakar3A nahIM jA sktaa| atIta vyartha hai| use nahIM pakar3A jA sktaa| vartamAna hI yathArtha hai| atIta bIta cukaa| vaha ayathArtha ho gyaa| bhaviSya prApta nahIM hai| vaha bhI ayathArtha hai| vartamAna ko pakar3anA, samajhanA hI satya ko pakar3anA hai, samajhanA hai| paTutA kA tAratamya prekSA-dhyAna vartamAna meM jInA sikhAtA hai| vartamAna meM zarIra meM jo kucha ghaTita hotA hai, jo caMcalatA ho rahI hai yA jina kAraNoM se caMcalatA ho rahI hai, unako dekhanA hI prekSA-dhyAna hai| zarIra kI saMracanA bahuta hI jaTila aura sUkSma hai| eka-eka sela kI saMracanA bhI bahuta sUkSma hai| dasa dina ke abhyAsa mAtra se zarIra ko pUrA nahIM samajhA jA sktaa| lambe abhyAsa se hI hama usase kucha paricita ho sakate haiN| sAdhakoM meM dekhane-pakar3ane kI taratamatA hotI hai| eka prazna kaI bAra sAmane AtA hai ki ziviroM meM ve loga bhI Ate haiM jo pahalI bAra prekSA kA abhyAsa karane ke icchuka haiM aura ve loga bhI Ate haiM jinhoMne lambe samaya taka prekSA kA abhyAsa kara liyA hai| donoM meM saMgati kaise ho sakatI hai? yaha koI jaTila samasyA nahIM hai| jo vyakti matijJAna aura zrutajJAna kI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 appANaM saraNaM gacchAmi sUkSmatAoM ko jAnatA hai, vaha aise praznoM meM nahIM ulajhatA / vaha jAnatA hai ki eka vyakti ke jJAna meM aura dUsare vyakti ke jJAna meM ananta gunA tAratamya hotA hai| sabakA pATava yA kauzala eka samAna nahIM hotaa| vaha vyakti-vyakti meM visadRza hotA hai / Aja jo eka vyakti prekSA kA abhyAsa prAraMbha karatA hai vaha bahuta sthUla paryAyoM ko hI pakar3a pAtA hai / jisa vyakti ne bahuta bAra abhyAsa kara liyA vaha Age se Age itanI sUkSmatAoM ko pakar3a letA hai, usameM itanI paTutA A jAtI hai ki usakI tulanA nahIM kI jA sktii| eka kahAnI hI nahIM, mArmika bAta hai jo vyakti kI paTutA kA tAratamya spaSTa karatI hai| eka videzI rAjA ne bhArata para AkramaNa karanA caahaa| usane socA ki AkramaNa karane se pUrva yaha jAna lenA cAhie ki usa rAjA ke pAsa koI buddhimAna vyakti hai yA nahIM? koI anubhavI yA vRddha vyakti hai yA nahIM ? bUr3he vyakti kA bahuta mahattva hotA hai / yaha mata mAnie ki bUr3he kA koI mahattva nahIM hai / bahuta mahattva hai bUr3he vyakti kA / hamAre yahAM eka ukti pracalita hai - 'sAThI buddhi nAThI' - sATha varSa kA huA aura buddhi naSTa ho gii| yaha ukti bhI Aja bhrAnti siddha ho gaI hai| pazcimI jarmanI ke do manovaijJAnikoM ne hajAroM vyaktiyoM para parIkSaNa kara yaha niSkarSa nikAlA ki sATha varSa ke bAda hI manuSya kA vAstavika jIvana zurU hotA hai| bauddhika kSamatA kA pUrA vikAsa usI avasthA meM hotA hai / sATha varSa ke bAda hI svAsthya kA pUrA vikAsa hotA hai| kAryajAzakti bhI usI samaya vikasita hotI hai / sATha varSa se pahale manuSya kA anubhava itanA paripakva nahIM hotaa| sATha varSa ke bAda hI usameM paripakvatA AtI hai| unakI isa ghoSaNA ne 'sAThI buddhi nAThI' ko sarvathA bhrAnta siddha kara DAlA / bUr3hA AdamI sarvathA vyartha nahIM hotaa| anubhava aura bauddhika paripakvatA kI dRSTi se bUr3he vyakti kA bar3A mUlya hai| jahAM bhI anubhava ke AdhAra para nirNaya lene kA prazna AtA hai vahAM bUr3hA AdamI khojA jAtA hai| na kevala manuSyoM meM kintu pazu-pakSiyoM meM bhI bUr3he kA mahattva rahA hai| bUr3he vAnara aura haMsa kI kathAeM pracalita haiN| isI prakAra bUr3he AdamiyoM ke anubhavaparaka ghaTanAkrama bhI pracalita haiM / usa videzI rAjA ne surame kI eka DibiyA dekara eka dUta bhejaa| usa DibiyA meM do AMkhoM meM AMjA jAe, itanA sA suramA thA / vaha suramA aMdhe ko AMkha dene meM samartha thA / dUta aayaa| rAjA ne dUta kA svAgata kiyaa| dUta ne kahA - 'isa DibiyA meM do AMkhoM meM AMje, itanA sA suramA hai / hameM isakI adhika AvazyakatA hai| Apake pAsa ho to hameM deM / yA isa surame ke AdhAra para koI vyakti aisA hI suramA banA sake to hama usa AdamI ko apane sAtha le jAnA cAheMge / ' rAjA ne sunA / maMtriyoM se salAha lI / kintu aisA suramA kauna banA sake? kisI kI buddhi meM samAdhAna nahIM aayaa| rAjA ne socA- mere eka bUr3hA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA 57 maMtrI thA, jo abhI sevA-nivRtta huA hai, use bulAkara pUchA jaae| rAjA ne use bulA bhejaa| vaha aMdhA ho gayA thaa| vaha aayaa| rAjA ne sArI bAta khii| anta meM kahA-'isa surame se tuma apanI AMkheM khola lo| AMkhoM se dIkhane para jIvana sukhada rUpa se kaTa jaaegaa| maMtrI anubhavI thaa| usane DibiyA lii| eka AMkha meM suramA aaNjaa| kucha hI kSaNoM bAda usakI eka AMkha prakAzita ho gii| usako dIkhane lgaa| jo zeSa saramA bacA thA, usane apanI dUsarI AMkha meM nahIM AMjA, kintu jIbha para rakha liyaa| svAda se usane surame ke sAre dravyoM kA vizleSaNa kara liyaa| ghara jAkara vaisA hI suramA bnaayaa| parIkSaNa ke lie apanI dUsarI AMkha meM use aaNjaa| AMkha khula gii| vaha sUjhatA ho gyaa| usane zeSa suramA DibiyA meM bharakara dUta se kahA- 'jAo, apane samrAT se kahanA ki aisA suramA jitanA cAhe yahAM se maMgA leN|' dUta gyaa| samrAT ko sArA vRttAnta sunaayaa| samrATa ne socA-jisa deza meM aise anubhavI aura vRddha rahate haiM, itane buddhimAna maMtrI haiM, usa deza para AkramaNa karanA bhayaMkara bhUla hogii| usakA irAdA badala gyaa| __yaha paTutA kA tAratamya hotA hai| eka hI dina ke abhyAsa se itanI paTutA A nahIM sktii| vaha dhIre-dhIre vikasita hotI hai| jo vyakti paTutA ko upalabdha ho jAte haiM ve binA kisI yaMtra ke rAsAyanika vizleSaNa kara sAre rAsAyanika dravyoM ko jAna lete haiN| zarIra rasAyanoM kA Akara surameM meM to ginatI ke dravya ho sakate haiN| unako sahajatayA kucha abhyAsa se jAnA jA sakatA hai| kintu zarIra meM anagina rasAyana haiN| aneka vaijJAnikoM ne khoja ke bAda batAyA ki vyakti jo socatA hai, cintana karatA hai, usake rasAyana sAre zarIra meM jamA ho jAte haiN| eka nakha meM pacAsa prakAra ke rasAyana haiN| hamAre eka bAla meM saikar3oM prakAra ke rasAyana haiN| sira kA eka bAla pUre vyaktitva kI vyAkhyA karane meM paryApta hai| eka bAla ke AdhAra para vyakti ke atIta ko jAnA jA sakatA hai, vartamAna aura bhaviSya ko jAnA jA sakatA hai| usake AdhAra para manuSya ke svabhAva aura caritra ko jAnA jA sakatA hai| eka zabda meM kahA jA sakatA hai ki eka bAla meM ve sAre rasAyana haiM jo vyaktitva ko abhivyakti dete haiN| sArA zarIra rasAyanoM se bharA par3A hai| dasa, bIsa yA pacAsa dina kI zarIra prekSA se una saba rasAyanoM ko nahIM jAnA jA sktaa| nirantara prekSA karane se hI unase paricita ho sakate haiN| nirantara prekSA karate hue hama yaha soceM ki sUkSma paryAyoM ko pakar3ane kI kSamatA kitanI vikasita ho rahI hai? sUkSma satya kitane hastagata ho rahe haiM? jo vyakti jitanA jyAdA vartamAna meM jItA hai vaha utanA hI paTu hotA jAtA hai, kuzala hotA jAtA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 appANaM saraNaM gacchAmi bUr3hA vaha hotA hai jo paristhitiyoM se pratAr3ita hotA hai| yuvA vaha hotA hai jo paristhitiyoM se pratAr3ita nahIM hotA / pratistrota : bhIr3a-rahita mArga prekSA- dhyAna eka yAtrA patha hai| yaha pratisrota meM calane kA mArga hai / bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA kA eka mahattvapUrNa sUtra diyA- 'paDisoyameva appA dAyavvo hoDakAmeNa - jo vyakti kucha honA cAhatA hai, use pratisrotagAmI bananA hogA / hamAre sAmane do mArga haiN| eka mArga hai anusrota kA aura eka mArga hai pratisrota kA / eka vaha mArga hai jisa para sArI bhIr3a cala rahI hai, sArI duniyA cala rahI hai| eka mArga vaha hai jisa para saMsAra se vimukha kucheka vyakti cala rahe haiM / vaha bhIr3arahita mArga hai / eka ve loga haiM jo vartamAna ke srota ke sAtha cala rahe haiN| dUsare ve loga haiM jo srota ke sAtha nahIM calate, srota ke pratikUla calate haiM / Aja kA srota hai - Ananda se jiio| sukha-suvidhAoM kA adhika se adhika bhoga karate hue jIo / padArthoM ko bhogo / jaba pAsa meM dhana hai to usako aiza-ArAma meM kharce aura usakA bhoga kro| ve dhana kA yahI upayoga samajhate haiM / Aja kA pitA ciMtita hai ki usakI saMtAna saccaritra kaise raha sakatI hai ? Aja yuvakoM ke sAmane itane pralobhana haiM, itane lubhAvane vAtAvaraNa haiM ki ve apane caritra kI surakSA nahIM kara sakate / jaba caritra naSTa ho jAtA hai taba vyApArika samasyAeM ubharatI haiM, vyAvasAyika ulajhaneM AtI haiM, pArivArika saMgaThana TUTane lagatA hai| sAre loga isa cintA se grasta haiM / kintu Aja kA yuvaka pratisrota meM calanA nahIM caahtaa| usake apane tarka haiN| vaha sigareTa pItA hai isa tarka ke sAtha ki jaba pAMca-sAta mitra pIte haiM to maiM kaise na pIUM? vaha madirA pItA hai to isa tarka ke sAtha ki mere mitroM kI pUrI goSThI madirApAna karatI hai to mere pIne meM kyA doSa? vaha sosAyaTI ke sAtha calatA hai| vaha sosAyaTI se alaga nahIM rahanA cAhatA / isIlie Aja sArI varjanAeM samApta ho rahI haiN| prAcIna samAja kI jitanI varjanAeM thIM, jitane niSedha the, ve Aja cala nahIM skte| jo AcAra-saMhitA thI, vaha Aja vyartha pramANita ho rahI hai, kyoMki Aja kA samAja bahuta saMkramaNazIla ho gayA hai| duniyA choTI ho gayI hai| Aja koI avarodha nahIM rahA / prAcInakAla meM bhAratIya samAja meM yaha varjanA thI ki koI bhI bhAratIya samudra se pAra na jaae| Aja ve sArI varjanAeM samApta ho cukI haiN| pahale antarjAtIya vivAha nahIM hotA thA / Aja yaha sImA bhI samApta ho cukI hai| Aja samAja meM koI nizcita varjanAeM nahIM haiM / koI kucha karatA hai aura koI kucha | itanA saMkramaNa ho gayA ki sArI sImAeM vilIna ho gayIM / jitane beriyara the ve sAre TUTa ge| aise saMkramaNazIla samAja meM jIne vAlA yuvaka kauna-se AcAra kA pAlana kare ? kina varjanAoM ko mAnyatA de? kaThina samasyA hai| yadi usameM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai cira yauvana kA 56 pratisrota meM calane kI bhAvanA jAge to vaha aneka anaitikatAoM se baca sakatA hai anyathA nahIM / prekSA dhyAna ke dvArA pratisrotagAmitA kA bhAva paidA hotA hai| AdamI hamezA AMkha kholakara dekhatA hai| yadi vaha AMkha mUMdakara dekhane kA abhyAsa kare to usameM pratisrota kI vRtti paidA hotI hai / jaba AdamI bAharI saMgIta ko chor3akara bhItarI saMgIta ko, nAda ko sunane kA prayAsa karatA hai to usameM pratisrota kI bhAvanA jAgRta hotI hai| AdamI dUsaroM ko dekhane meM rasa letA hai| jahAM kahIM jAyegA vaha dUsaroM ko hI dekhegaa| dharma-sthAna meM Ane vAle bhI dUsaroM ko adhika dekhate haiN| ve sAdhuoM ke chidra dekhane meM bar3A rasa lete haiM / dharma-sthAna Atma-nirIkSaNa kA sthAna hotA hai| vahAM bhI AdamI para nirIkSaNa karatA hai / kaisI viDambanA ! nirantara dUsaroM ko dekhane ke kAraNa AdamI kI dRSTi aisI bana gayI ki vaha apane-Apako dekhanA hI bhUla gyaa| yaha hai dIye tale aMdherA / AdamI bhUla hI gayA ki use apane Apako bhI dekhanA caahie| prekSA dhyAna apane Apako dekhane kI prakriyA hai / yaha prakriyA pratisrota kI cetanA kA nirmANa karatI hai jisase yaha phalita hotA hai ki dUsaroM ko dekhanA baMda kareM aura svayaM ko dekheM / hama bAra-bAra yaha doharAte haiM - 'svayaM svayaM ko dekheN| apane Apako dekhane ke lie hI prekSA-dhyAna kA abhyAsa kareM / ' ye sUtra isalie bAra-bAra doharAe jAte haiM ki hamAre bhItara pratisrota cetanA kA nirmANa ho| isa cetanA ke nirmANa se vyakti yuvA raha sakatA hai / paristhitivAda : eka viparyaya Aja eka naye darzana kA udaya huA hai| usakA nAma hai- paristhitivAda / isake AdhAra para mAnA jAtA hai ki jo kucha hotA hai, sArA paristhitijanya hI hotA hai / vyakti kA usameM koI doSa nahIM hai| isa prakAra sArA doSa paristhiti para hI lAda diyA jAtA hai / vyakti se pUchA - 'tumane lar3AI kyoM kI? yaha aprAmANikatA kA bartAva kyoM kiyA ? gAliyAM kyoM dIM?' vaha sIdhA-sA uttara degA - 'maiM kyA karatA ? aisI paristhiti meM isake sivAya koI cArA hI nahIM thA / mere sthAna para yadi tuma hote to tuma bhI aisA hI bartAva karate / ' apane Apako nirdoSa aura pavitra pramANita karane ke lie AdamI sArA doSa paristhiti para mar3hakara nizcinta ho jAtA hai| isa prakAra manuSya paristhiti ko mukhya aura apane astitva ko gauNa mAnakara cala rahA hai| vaha apane kartavya ko gauNa aura paristhiti ko mukhya mAnatA hai / yaha eka viparyaya hai| jahAM yaha viparyaya kAma karatA hai vahAM samasyAoM kA kabhI aMta nahIM ho sktaa| prekSA-dhyAna ke dvArA eka aisI cetanA kA nirmANa kiyA jAtA hai ki usameM paristhiti dvayaM aura vyakti kA kartavya prathama ho jAtA hai| usase gauNa ko gauNa aura mukhya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 appANaM saraNaM gacchAmi ko mukhya mAnane kI cetanA vikasita hotI hai / yaha saca hai ki vyaktitva ke nirmANa meM paristhiti kA bhI yoga hai / para vaha hai gauNa, mukhya yoga nahIM hai / hama prekSA dhyAna ke abhyAsa se pratisrota kI cetanA kA nirmANa kareM, pratisrota kI cetanA ke dvArA paristhitiyoM ko samajhane aura jhelane meM hama sakSama hoM aura una para hama apanA svAmitva sthApita kareM / yuvA vaha hotA hai jisameM paristhiti ko jhelane kI kSamatA hotI hai, paristhiti ko ThukarAne kI kSamatA hotI hai aura apane svAmitva ko pratiSThApita karane kI kSamatA hotI hai| prekSA dhyAna cira yauvana kA mahattvapUrNa upAya hai / jo sAdhaka prekSA dhyAna kI abhyAsa-bhUmikA meM Ate haiM, apane Apako usake prati samarpita kie rahate haiM ve anubhava kara sakate haiM ki unakA yauvana kitanA sthAyI, kitanA cirajIvI aura vizAla ho gayA hai aura ve samAdhi-mRtyu ke kSaNa taka yahI anubhava kareMge - 'maiM bUr3hA nahIM huuN| maiM yuvA hUM, maiM yuvA hUM, maiM yuvA huuN|' Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA eka seTha mahAtmA gAMdhI ke pAsa Akara bolA- "gAMdhIjI ! Apake nAma se TopI calatI hai / usakA nAma hai 'gAMdhI ttopii'| hajAroM-hajAroM vyakti usa TopI ko pahanate haiM, kintu Apa naMge sira ghUmate haiM, yaha kyoM?' gAMdhIjI bole- 'tumhAre sira para pagar3I hai| eka pagar3I se bIsoM TopiyAM bana sakatI haiM / jaba bIsa AdamiyoM kI TopiyAM tuma akele pahanakara phirate ho to phira unnIsa AdamiyoM ko to naMge sira hI rahanA hogaa|' maiM dekhatA hUM, jaba kucha loga bauddhikatA kI pagar3I ko pahana lete haiM taba kucha vyaktiyoM ko abauddhika hokara hI rahanA par3atA hai| buddhi ko baaNtteN| usakA saMcaya na kreN| bauddhikatA kI pagar3I ko itanI lambI na banAeM jisase ki bahuta logoM ko abauddhika rahanA pdd'e| koI aisA rAstA cuneM jisase saba bhAgIdAra bana skeN| vaha rAstA hai jJAnI hone kaa| jo jJAnI hotA hai vaha nahIM baToratA / jo bauddhaka hotA hai vaha baToratA hai / jJAnI aura bauddhika meM bahuta bar3A antara hai| bauddhika vaha hotA hai jise apane ajJAna kA patA nahIM hotA, jo apanI jJAna kI sImA ko nahIM jAnatA / jJAnI vaha hotA hai jise apane ajJAna kA patA hotA hai, apane jJAna kI sImA kA patA hotA hai / bauddhika apane prati jAgRta nahIM hotA, apane Apa meM sthira yA ekAgra nahIM hotA / jJAnI apane prati jAgRta hotA hai, apane Apa meM sthira aura ekAgra hotA hai| bahuta sAre loga aise hote haiM jo aneka zAstra par3hate haiM, pArAyaNa karate haiM, kintu unheM apane ApakA patA nahIM hotA, apane ajJAna kA patA nahIM hotA / kucha loga Akara kahate haiM - 'AtmA hI nahIM hai to phira dharma kyoM ?, dhyAna kI sAdhanA kyoM? cetanA nAma kI koI vastu nahIM hai / sArI kI sArI bhautika jagat kI lIlA hai| saba kucha bhautika hI bhautika / aisI sthiti meM adhyAtma aura dharma ke nAma para jagat ko pravaMcanA meM kyoM DAlA jAe? jaba cetanA dikhAI nahIM detI, AtmA kA svataMtra astitva jJAta nahIM hotA to phira ye dharma-karma kyoM ? " jaba maiM yaha sunatA hUM taba lagatA hai ki AdamI apane ajJAna ko nahIM jAnatA, apane ajJAna aura apane jJAna kI sImA ko svIkAra nahIM karatA / jisa vyakti ko antardRSTi upalabdha nahIM hotI, vaha apane ajJAna ko nahIM jAna sakatA / apane ajJAna ko vahI vyakti jAna sakatA hai jise antardRSTi prApta hai / 'maiM nahIM jAnatA' - isakA artha astitva kA lopa nahIM hai / yadi isakA artha astitva kA lopa ho to sArI duniyA hI naSTa ho jAegI / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 appANaM saraNaM gacchAmi astitva jJAna para AdhRta nahIM sAmane yaha AkAza hai| isameM ananta-ananta paramANu bhare par3e haiN| sabhI prakAra ke paramANu haiN| vizva meM jitane tattva haiM, una sabake paramANu AkAza meM vidyamAna haiN| aMgulI hila rahI hai, usake cAroM ora ananta paramANu haiN| kyA hama unheM jAnate haiM? dekhate haiM? nahIM dekha paate| kyA isake AdhAra para unake astitva ko hI nakAra deM? aisA ho to phira duniyA meM koI tattva raha nahIM paaegaa| Aja kA vijJAna isa dizA meM prayatnazIla hai ki hajAroM varSa pahale jo loga bole the, unake paramANu jo AkAza-maMDapa meM Aja bhI vidyamAna haiM, unako khojanA, unake AdhAra para unakI mUla vANI ko khoja nikaalnaa| isa AkAza-maMDapa meM cintana ke, bhojana ke, prANa ke paramANu vidyamAna haiM, aura bhI aneka prakAra ke paramANu haiM, tattva haiN| kintu una sabako hama nahIM jaante| para hama yaha nahIM kaha sakate ki ve nahIM haiM, unaka astitva nahIM hai| yadi hama aisA mAna baiThe to hamArI duniyA bahuta choTI ho jAegI aura duniyA usa vyakti kI hI hogI, utanI hI hogI jitanA vaha vyakti jAnatA hai| duniyA aneka bhAgoM meM baMTa jaaegii| eka baccA kama jAnatA hai to usakI duniyA choTI hogii| eka vayaska AdamI adhika jAnatA hai to usakI duniyA bar3I hogii| duniyA kA apanA koI astitva nahIM hogaa| usakA sArA astitva hamAre jJAna para AdhRta ho jaaegaa| indriyoM kI zakti kitanI vikala? AtmA eka sUkSma sattA hai| caitanya eka sUkSma sattA hai| hama sUkSma ko jAnanA cAhate haiN| para hama apane ajJAna ko dekheN| apane jJAna kI sImA ko dekheN| AMkha meM dekhane kI zakti hai| para usake dekhane kI bhI eka sImA hai| vaha eka nizcita AvRtti kI taraMgoM ko hI dekha pAtI hai| rUpa to bahuta haiM, para AMkha sabako nahIM dekha paatii| ati nikaTatA yA ati dUrI ho to AMkha nahIM dekha sktii| AMkha sAmane baiThe hue vyakti ko dekha sakatI hai| yadi AMkha meM suramA AMjA huA ho to vaha nahIM dekha paatii| AMkha se pannA par3hA jA sakatA hai| para yadi panne ko AMkha se saTA deM to vaha nahIM par3ha sktii| ati nikaTatA meM AMkha nahIM dekha paatii| isI prakAra ati dUra meM bhI AMkha nahIM dekha paatii| AMkha eka nizcita avadhi meM hI dekha sakatI hai, usase pare nahIM dekha sktii| isI prakAra AMkha sUkSma ko nahIM dekha sktii| isIlie sUkSma-vIkSaNa yaMtroM kA AviSkAra huaa| yadi AMkha meM sUkSma ko dekhane kI kSamatA hotI to vaijJAnikoM ko sUkSma-vIkSaNa yaMtroM ke nirmANa kI jarUrata hI nahIM hotii| AMkha vyavahita ko nahIM dekha sktii| bIca meM bhIMta A gaI, koI vyavadhAna A gayA, to AMkha dekha nahIM paatii| mizraNa kara dene para AMkha una vastuoM kA viveka nahIM kara Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA 63 sktii| dUdha meM cInI milA dii| AMkha cInI ko dekha nahIM sktii| isa prakAra hamAre indriya-jJAna kI aneka sImAeM haiN| yadi hama sImA ko nahIM jAnate to bahuta bar3e asatyoM kA pAlana karate cale jAte haiN| Aja ke yuga meM sUkSma astitva ko nakAranA bahuta bar3A duHsAhasa hogaa| hama satya ke prati bahuta vinamra rheN| hama yaha kahanA sIkheM-'maiM itanA hI jAnatA huuN| isase Age maiM nahIM jaantaa|' yaha satya kA svIkAra hai| kabhI-kabhI kama jAnane vAle vyakti jAnane kA bahuta bar3A dAvA kara lete haiM aura jo kucha apane jJAna kI sImA se pare hai, una sabakA astitva svIkAra karane laga jAte haiN| aise vyakti kore bauddhika ho sakate haiM, jJAnI nhiiN| jJAnI vaha, jo dhyAnI hai ___AcArya bhikSu satya ke prati pUrNa samarpita the| unhoMne kahA-'koI nayA tattva sAmane Ae aura tumhArI buddhi meM paiTha jAe, tuma usako samajha lo to use saharSa svIkAra karo / yadi tumhArI samajha meM na Ae to tuma bahuta vinamratA ke sAtha kaho-'Apane acchA kahA, kintu merI buddhi sthUla hai, maiM use pakar3a nahIM skaa| maiM use samajhane kA prayatna karUMgA aura jaba samajha meM A jAegI taba maiM kahUMgA ki bAta samajha meM A gaI ora jaba taka samajha meM nahIM AegI, taba taka kahUMgA ki amuka vyakti ne yaha bAta kahI hai, isalie maiM kahatA hUM ki yaha hai, para maiM nahIM jAnatA ki yaha aise hI hai|' yaha satya ke prati vinamra dRSTikoNa hai| yaha vinamra dRSTikoNa taba hI A sakatA hai jaba vyakti jJAnI hotA hai| bauddhika udaMDa ho sakatA hai, jJAnI uddaNDa nahIM ho sakatA / jJAnI vaha hotA hai jo dhyAnI hotA hai| jo dhyAnI nahIM hotA, vaha jJAnI bhI nahIM hotaa| dhyAnI hone kA kevala yahI artha nahIM hai ki vyakti ghaMTA-bhara AMkha mUMdakara baiTha jAe, kAyotsarga kare yA zvAsa aura zarIra kI prekSA kre| dhyAnI hone kA artha hotA hai apane Apake prati jAga jaanaa| jo vyakti apane Apake prati jAga jAtA hai, apane astitva ke prati sajaga ho jAtA hai aura apane Apako satya kI khoja meM lagA detA hai vaha dhyAnI hotA hai, phira cAhe vaha cale, baiThA rahe, khAe, piie| dhyAnI hone kA artha hai-satata apramatta rahanA, satata bhAvakriyA meM saMlagna rhnaa| jisakI mUrchA TUTa gaI, vaha dhyAnI bana gyaa| astitva-bodha : kaba? kaise? hama AtmA ko isIlie nahIM jAnate ki vaha bahuta nikaTa hai, bahuta sUkSma hai, vyavahita hai| mUrchA kA vyavadhAna hai| mUrchA kI aisI abhedya dIvAra khar3I ho gaI hai ki hama AtmA ko nahIM dekha pAte, nahIM jAna paate| AtmA vizuddha nahIM rhii| usameM vijAtIya tattvoM kA sammizraNa ho gyaa| hama isa mizraNa ke kAraNa use nahIM jAna paate| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 appANaM saraNaM gacchAmi jaise-jaise mUrcchA kA vyavadhAna TUTegA, pramAda kI zrRMkhalA TUTegI, jAgRti bar3hegI, apane Apa AtmA kA bodha hogA, astitva kA bodha hogA / jo vyakti tarka ke dvArA, buddhi ke dvArA aura zAbdika prapaMca ke dvArA apane Apako jAnane kA prayatna karatA hai vaha vaisA hI vyartha prayatna hai jaisA ki pAnI ko bilokara makkhana nikaalnaa| kintu pAnI se makkhana nikAlanA bhI kabhI saMbhava ho sakatA hai / kyA kabhI kisI ne do zatAbdI pUrva miTTI se cInI nikAlane kI kalpanA kI thI? Aja tArakola meM se cInI nikAlI jAtI hai / bhaugalika yuga meM miTTI Aja ke yuga kI cInI se anantagunA mIThI thI / jaise-jaise kAla badalA, svabhAva badalA, snigdhatA kama huI, rUkSatA bar3hI aura miTTI meM bhI parivartana A gyaa| usakI miThAsa kama hotI gii| phira bhI miTTI se miThAsa nikAlI jA sakatI hai / pratyeka dravya se pratyeka paryAya kA udbhava kiyA jA sakatA hai / ye sAre vyartha prayatna na hoM, kintu tarka, buddhi aura zabdoM ke mAyAjAla ke dvArA apane Apako jAnA jA sakeM, yaha kabhI saMbhava nahIM lagatA / mahAvIra na paMDita the, na vidvAn indrabhUmi gautama pAragAmI vidvAn, zAstroM ke marmajJa aura jJAtA the / ve bhagavAn mahAvIra ke pAsa aae| unake mana meM eka jijJAsA thI / ve use kahIM prakaTa karanA nahIM cAhate the / unhoMne ise ahaM kA prazna banA liyaa| ve kabhI yaha jatAnA nahIM cAhate the ki unake mana meM eka saMzaya hai| ve bhagavAn mahAvIra ke pAsa aae| Ate hI mahAvIra ne kahA- 'indrabhUti ! A gae ! tumhAre mana meM eka saMzaya hai ki AtmA kA astitva hai yA nahIM ?' yaha sunate hI indrabhUti stabdha raha ge| unhoMne socA - yaha kyA! maiMne Aja taka apanA saMzaya kisI ke samakSa prakaTa nahIM kiyA, para mahAvIra ne kaise jAna liyA? hajAro loga saMzaya-nivAraNa ke lie mere pAsa Ate haiM aura yadi yaha jJAta ho jAe ki mere mana meM bhI saMzaya hai to phira maiM rahA hI kyA ? merA astitva aura merI vidvattA hI kyA ? patA nahIM mahAvIra ne kyA kiyaa| unhoMne merI cetanA kI gaharAI meM rahe hue saMzaya kA pardAphAza kara DAlA / usa saMzaya para maiMne aneka AvaraNa DAla rakhe the, para mahAvIra ne una AvaraNoM ko anAvRta kara DAlA / indrabhUti kA ahaM itanA prabala ho uThA thA ki ve Ae the mahAvIra ko parAsta krne| unhoMne socA- mere rahate dUsarA paMDita kyoM rahe? sahI bAta hai / yadi mahAvIra paMDita hote to avazya hI parAsta ho jaate| para mahAvIra na paMDita the aura na vidvAn / vidvAn vaha hotA hai jo zAstroM ko par3hatA hai| paMDita vaha hotA hai jo pustakoM ko par3hatA hai / mahAvIra ne eka bhI pustaka na par3hI ho, yaha saMbhava hai / unhoMne eka bhI graMtha kA adhyayana nahIM kiyA thA, yaha saca hai / isalie na ve paMDita the aura na vidvAn / ve to mAtra jJAnI the| unheM antardRSTi prApta thI / unheM kaivalya upalabdha thA / unheM AtmA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA 65 prApta thii| ve tarkajAla se mukta aura buddhi kI mAyA se zUnya the| indrabhUti tarka aura bauddhikatA meM prakhara the| unake sAmane mahAvIra kabhI nahIM Tika pAte, kintu mahAvIra jJAnI the| paMDita jJAnI ko nahIM harA sakatA paMDita jJAnI ko parAsta nahIM kara sktaa| itihAsa sAkSI hai ki paMDita sadA jJAnI ke pAsa jAte rahe haiM aura parAsta hote rahe haiN| upAdhyAya yazovijayajI bahuta gaMbhIra vidvAn the| unako laghu haribhadra kahA jAtA thaa| paMDita sukhalAlajI kahate the ki haribhadra ke pazcAt aisA vidvAn eka bhI nahIM huaa| usa samaya AnandaghanajI the| ve jJAnI aura sAdhaka the| upAdhyAya yazovijayajI AnandaghanajI ke pAsa aae| unako dekhate hI ve zraddhA se jhuka ge| unakA mastaka jJAnI ke caraNoM meM nata ho gyaa| Aja taka ke samUce saMta-sAhitya aura adhyAtma-cetanA ke itihAsa meM yaha ghaTanA kabhI nahIM ghaTI ki kisI paMDita ne saMta ko parAsta kiyA ho, kisI vidvAn ne jJAnI ko harAyA ho| phira cAhe kabIra hoM, sUradAsa hoM, Anandaghana hoM, AcArya bhikSu hoM yA aura koii| paMDita jJAnI ko parAsta nahIM kara sktaa| eka bAra kI ghaTanA hai| AcArya tulasI bhivAnI meM the| eka vyakti aayaa| usane kahA-'AcAryajI! maiM carcA karanA cAhatA hUM, zAstrArtha karanA cAhatA huuN|' AcAryazrI ne kahA-'zAstrArtha kI bAteM bIte yuga kI bAteM bana gayI haiN| Aja unakA koI prayojana nahIM rhaa| vaha eka jamAnA thaa| usameM malla-kuztiyAM hotI thiiN| akhAr3e hote the| Aja yaha jamAnA nahIM hai| Akhira tuma mere sAtha zAstrArtha karanA kyoM cAhate ho?' usane kahA-'Apako parAsta karanA cAhatA huuN|' AcAryazrI ne muskarAkara kahA-'are bhAI! mujhe parAsta kara tuma kyA karoge? maiM to eka cIMTI se bhI parAsta huuN| eka cIMTI bhI sAmane AtI hai to rAstA badala detA huuN| vaha bhI mujhe parAsta kara detI hai| tuma parAsta kara kyA karoge? yadi tumhArI prabala icchA hai ki tuma mujhe parAsta karo, to zAstrArtha karane kA yaha samAraMbha kyoM? tumhArA bhI samaya lagegA aura merA bhI samaya lgegaa| tumako bhI bolanA par3egA aura mujhako bhI bolanA pdd'egaa| mujhe harAnA hI tumhArA uddeya hai to mAna lo ki maiM hAra gayA aura tuma jIta ge|' itanA sunate hI vaha vyakti pAnI-pAnI ho gyaa| vaha AcAryazrI ke caraNoM meM luTa gayA aura unakA upAsaka bana gyaa| dUsarI bAra AcAryazrI bhivAnI gae taba vahI vyakti svAgata samiti kA adhyakSa banakara AcAryazrI kA hArdika svAgata karane meM agraNI rhaa| jJAnI vaha, jo svayaM ko par3he hama jJAna meM vizvAsa kreN| jJAnI vaha hotA hai jisakI antardRSTi jAga jAtI hai| AvaraNa haTa jAtA hai| AcArya bhikSu saMskRta yA prAkRta ke vidvAn nahIM the| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 appANaM saraNaM gacchAmi phira bhI unhoMne aise gUr3ha satyoM kA udghATana kiyA, jise dekhakara Azcarya hotA hai aura eka prazna ubharatA hai ki yaha kaise huA? hama tarka se socate haiM taba nayA tarka utpanna hotA hai| hama isa bAta ko bhUla jAte haiM ki Aja kI duniyA jina tattvoM ko mAnakara cala rahI hai, ve tattva aise vyaktiyoM dvArA udghATita hue haiM jo par3he-likhe nahIM the / kintu Aja unheM bar3e-bar3e tArkika, bauddhika aura vaijJAnika loga par3hate haiM / jJAnI ko saba loga par3hate haiM / jJAnI kisI ko nahIM pddh'taa| vaha kevala apane Apako par3hatA hai| jo apane Apako par3hatA hai, use dUsaroM ko par3hane kI jarUrata nahIM hotI / jJAnI svayaMbuddha hotA hai / mahAvIra jJAnI the / mahAvIra svayaMbuddha the / mAtA-pitA ne unheM adhyApaka ke pAsa par3hane bhejA / adhyApaka par3hAne lgaa| usane anubhava kiyA ki maiM jo par3hAnA cAhatA hUM vaha to mahAvIra pahale se hI jAnate haiN| maiM jise par3hA rahA hUM vaha mere se adhika jJAnI hai / adhyApaka Asana se nIce utarA aura sAmane Akara baiTha gayA / mahAvIra Upara baiTha ge| Aja tulasI, sUradAsa, kabIra, mIrA, AcArya bhikSu, gAMdhI Adi vyaktiyoM para saikar3oM vidvAn kAma kara rahe haiN| unakI kRtiyoM kA mUlyAMkana kara rahe haiN| aneka upAdhiyAM le rahe haiM / aneka graMtha likhe jA rahe haiN| bahuta bar3A Azcarya hai / anapar3ha logoM para par3he-likhe loga kAma kara rahe haiN| antardRSTi kA avadAna hama isa sacAI ko samajha leM ki jaba taka hamArI antardRSTi nahIM jAga jAtI, taba taka jJAna nahIM hotA / jJAnI bane binA hama usa Ananda ko upalabdha nahIM ho sakate jo vAstavika hai / Aja taka duniyA kA jitanA vikAsa huA hai, vaha antarjJAnI vyaktiyoM dvArA huA hai / una vyaktiyoM dvArA huA hai jinheM antadRSTi prApta ho gayI thI / bar3e se bar3A AviSkAra antardRSTi ke kSaNoM meM huA hai, mana kI nirvikalpa dazA meM huA hai, dhyAna kI avasthA meM huA hai / mana vikalpoM se bharA ho aura koI nayI bAta sUjhI ho, yaha saMbhava nahIM hai / jaba ghar3A khAlI hotA hai taba pAnI se use bharA jA sakatA hai / jaba ghar3A pahale hI bharA hotA hai taba usameM kucha bhI nahIM samA sktaa| jaba taka mana aura mastiSka pUrA khAlI nahIM hotA, taba taka koI bar3I ghaTanA ghaTita nahIM hotI, viziSTa jJAna avatarita nahIM hotA / AiMsTIna se pUchA gayA - 'Apako sApekSatA ke siddhAnta kA AbhAsa kaba aura kaise huA ?' AiMsTIna bole- 'maiM nahIM jAnatA ki yaha kaise huA / mujhe jJAta nahIM hai / maiMne kabhI socA bhI nahIM thA / kintu yaha ghaTanA ghaTita ho gyii| maiM ghUma rahA thaa| acAnaka yaha vicAra mastiSka meM utrii| maiM ghara gayA aura use lipibaddha kara DAlA / ' yaha hai antardRSTi kA avadAna / jitanA akdAna antardRSTi kA hotA hai utanA buddhi kA nahIM hotA / antardRSTi ke sAtha AtmA 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA 67 kI pUrI sattA jur3I hotI hai, ananta caitanya jur3A hotA hai, isalie usakA avadAna bahuta bar3A hotA hai, sUkSma hotA hai| buddhi kI apanI eka sImA hai| usakA avadAna bar3A nahIM ho sktaa| vaha choTA hI hogA, sImita hogA / usakA sIdhA saMbaMdha virAT caitanya ke sAtha jur3A huA nahIM hotA / antardRSTi ko jagAne kA mAdhyama hai- prekSA dhyAna / hama kevala dekheM / vikalpa na kareM / na atIta meM ulajheM, na bhaviSya meM ulajheM, kevala vartamAna meM raheM / vartamAna meM rahane vAlA vyakti, kevala darzana-zakti kA upayoga karane vAlA vyakti apanI sattA ke sAtha jur3a jAtA hai aura jaba vaha isa sattA se jur3atA hai taba aMtardRSTi svataH jAga jAtI hai / yaha AjJAcakra yA darzana-kendra jo do bhRkuTiyoM ke bIca sthita hai, atIndriya kSamatAoM aura cetanAoM kA srota hai| yaha eka aisA srota hai jisakA pravAha avicchinna rahatA hai / yaha kuMDa kA pAnI nahIM hai / yaha kueM kA srota hai, jahAM pratidina nayA pAnI AtA hai| kuMDa kA pAnI sImita hotA hai / usameM jitanA hai utanA hI nikAlA jA sakatA hai| phira bhI kucha zeSa baca hI jAtA hai| kueM kA srota asIma hai| usase pAnI nikAlate hI cale jAo / buddhi hai kuMDa kA pAnI buddhi se prApta jJAna kuMDa kA pAnI hai| smRti ke koSThoM meM jitanA DAlo, utanA mAtra nikAla lo| kampyUTara se adhika usakA mUlya nahIM ho sktaa| yadi buddhi hI hamAre jJAna kI sImA ho to maiM isa bhASA meM kahUMgA ki AtmA kA astitva nahIM ho sakatA / manuSya eka kampyUTara se adhika nahIM ho sktaa| vahI sImA hogii| itanA spaSTa hai ki kampyUTara meM manuSya ne eka kAryakrama niyojita kiyA hai aura yaha niyojana prakRti ke dvArA ho rahA hai aura koI antara nahIM hai / yaha aMtara taba AtA hai taba antardRSTi jAgatI hai| kampyUTara ke pAsa antardRSTi nahIM hotI / manuSya ko antardRSTi upalabdha hai| usake pIche eka mahAn srota hai / jaba yaha srota khulatA hai taba vikAsa prArambha hotA hai / hamAre zarIra meM Upara, nIce aura bIca meM srota haiM / jaba ye srota khulate haiM taba sArI sthitiyAM banatI haiN| hama ina srotoM ko udghATita karane kA prayatna kareM, apanI antardRSTi jagAeM, Antarika cetanA kI zakti ko vikasita kreN| manovijJAna ne acetana mana kI khoja kara eka nayI krAMti kA sUtrapAta kiyA / yadi manovijJAna kevala sthUla mastiSka, jAgRta mastiSka taka hI ulajhA rahatA to manovijJAna ke kSetra meM itanI krAMti nahIM hotii| usane mana ke tIna staroM kI khoja kI-cetana mana, avacetana mana aura acetana mn| isase sacamuca ajJAta kA dvAra khula gyaa| jJAta aura ajJAta ke bIca jo khAI thI, vaha paTa gyii| usane jJAta jagat se pare jAkara ajJAta jagat ko samajhane kI cAbI manuSya ke hAtha meM sauMpa dii| hamArA jJAta jagat bahuta choTA hai, kintu manuSya apane ahaMkAra ke kAraNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 appANaM saraNaM gacchAmi ise bahuta bar3A mAnakara nirNaya letA hai| yahI sabase bar3I bhUla hai| jo vyakti jJAta jagat ko choTA mAnakara ajJAta jagat kI saMbhAvanAoM kI ora prasthAna kara detA hai, vaha sacamuca jJAnI hotA hai| jisane jJAta jagat ko saba kucha mAnakara ajJAta jagat ke dvAra banda kara die, vaha sabase bar3A ajJAnI hotA hai| ajJAna ko jAnatA hai jJAnI yUnAna meM DelphI devI kA eka mandira hai| vaha devI ghoSaNAeM karatI hai| loga prazna pUchate haiN| vaha uttara detI hai| eka bAra logoM ne pUchA-'yUnAna meM sabase bar3A jJAnI kauna hai?' devI ne kahA-'sukarAta sabase bar3A jJAnI hai| loga sukarAta ke pAsa gae aura bole-'devI ne kahA hai ki Apa yUnAna ke sabase bar3e jJAnI haiN|' sukarAta bole-'kahIM bhUla ho gayI hai| vApasa jaao| devI se puucho|' loga daur3e-daur3e ge| devI se pUchA-'bar3A jJAnI kauna hai?' devI ne kahA-'maiMne pahale hI kaha diyA hai, sukarAta sabase bar3A jJAnI hai| loga punaH sukarAta ke pAsa aae| sukarAta bole-'kucha varSa pahale Ate to maiM tumhArI bAta mAna letA ki maiM sabase bar3A jJAnI huuN| kintu aba mujhe apane ajJAna kA patA laga gayA hai, isalie maiM tumhArI bAta svIkAra nahIM kara sktaa|' loga asamaMjasa meM par3a ge| ve punaH devI ke pAsa Ae aura bole-'yA to Apa jhUTha kaha rahI haiM yA sukarAta jhUTha bola rahe haiN| donoM meM se koI eka jhUThA hai|' devI ne kahA-'nahIM, maiM saca kaha rahI hUM kyoMki jisa vyakti ko yaha jJAta ho jAtA hai ki vaha ajJAnI hai, vahI vAstava meM bar3A jJAnI hotA hai| sukarAta ko apane ajJAna kA patA hai, isalie vahI bar3A jJAnI hai| yaha eka mahattvapUrNa bAta hai| hama yadi apane ajJAna ko samajha lete haiM to jJAnI bana jAte haiN| vyakti kA ahaMkAra itanA bar3A hotA hai ki vaha apane ajJAna ko prakaTa karanA nahIM cAhatA, use chipAe rakhanA cAhatA hai| dazavakAlika Agama meM eka sundara gAthA hai tavateNe vayateNe, rUvateNe ya je nre| AyArabhAvateNe ya, kavvai devkivisN|| eka vyakti sAdhuoM ke sthAna para gyaa| usane dekhA-eka dubalA-patalA sAdhu svAdhyAya kara rahA hai| usane pUchA-'sunA hai, Apake dharma-saMgha meM eka mahAn tapasvI muni hai| kyA ve Apa hI haiM?' sAdhu kA ahaM jAga utthaa| usane kahA-'sAdhu tapasvI hI hote haiN| vAstava meM vaha sAdhu thA bImAra, isIlie dubalA-patalA thaa| kintu vaha yaha kahanA nahIM cAhatA thA ki vaha bImAra hai| Agantuka vyakti ne usa sAdhu kI tapasvI ke rUpa meM prazaMsA kii| prazaMsA suna sAdhu phUla utthaa| yaha tapasyA kI corI hai| vaha sAdhu tapaHcora hai| isI prakAra avasthA, rUpa aura AcAra-zIla kI bhI corI hotI hai| yaha sArA ahaMkAra ke kAraNa hotA hai| AdamI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka prayoga hai jJAnI hone kA 66 apane Apako kisI se nyUna dikhAnA nahIM caahtaa| apanI durbalatAoM ko svIkAra karanA nahIM caahtaa| vaha marakara yadi devayoni meM bhI jAtA hai to adhama jAti kA deva kilviSika hotA hai| sAmAnyataH AdamI apanI kamajorI ko prakaTa karanA nahIM caahtaa| apanI durbalatAoM ko vahI vyakti prakaTa kara sakatA hai jo jJAnI hotA hai, jo apane jJAna kI sImA ko jAnatA hai, apane caritra kI sImA ko jAnatA hai| vyakti sAdhanA ke patha para calatA hai, bar3hatA hai| koI sAdhu bana jAtA hai aura koI gRhastha hI banA rahatA hai| sAdhu banate hI yadi koI soca le ki vaha siddha bana gayA, aba usameM koI truTi nahIM rahI, koI doSa nahIM rahA to yaha bhUla hogii| sAdhana prAraMbha karate hI koI siddha nahIM bana jaataa| siddha banane meM bahuta tapanA par3atA hai, khapanA par3atA hai| prema : vRttiyoM ke prati jAganA prekSA-dhyAna sAdhanA kA mArga hai| koI vyakti prekSA-dhyAna kI sAdhanA prAraMbha karate hI socatA hai ki maiM siddha bana gyaa| aba yadi koI yaha jAna legA ki mere meM yaha durbalatA hai, yaha kamajorI hai to phira maiM sAdhaka hI kaisA! isa prakAra socane vAle sAdhaka kA ahaM ubhara AtA hai aura vaha phira dUsaroM se mArgadarzana lenA bhUla jAtA hai| usameM jaba vAsanA jAgatI hai, krodha kI urmiyAM ubharatI haiM, hiMsA kI bhAvanA jAgRta hotI hai, asatya aura corI kI bhAvanA jAgatI hai taba vaha ina sabhI durbalatAoM ko chipAkara apane Apako eka vizuddha dhyAnI ke rUpa meM prastuta karanA pasanda karatA hai aura siddha karatA hai ki usameM ye kamajoriyAM nahIM haiN| sAdhanA kA yaha sabase bar3A vighna hai| sAdhaka ko cAhie ki vaha apanA guru cune aura apanI samasta kamajoriyAM guru ke samakSa prakaTa karatA rhe| samaya-samaya para ubharane vAlI vRttiyoM ke upazamana ke lie vaha guru se mArgadarzana le aura apanA parimArjana kre| ziSya kI kamajoriyoM ko jAnakara guru ko koI kaSTa nahIM hogaa| guru jAnate haiM ki sAdhanA-kAla meM ye vRttiyAM jAgatI haiN| hajAroM-lAkhoM varSoM ke arjita saMskAra jAgate haiM, yaha Azcarya nahIM hai| kintu jo una ubharane vAlI vRttiyoM kI prekSA karatA hai, unheM dekhatA hai, vaha dhIre-dhIre unase chuTakArA pA letA hai| sAdhanA kA artha sArI vRttiyoM aura saMskAroM se eka sAtha chUTa jAnA nahIM hai, kintu una saMskAroM aura vRttiyoM ke prati jAga jAnA hai, apane bhItara meM saMcita sar3AMdha ko sApha karane ke prati jAga jAnA hai| isakA nAma hai jJAna, dhyAna yA saadhnaa| jaba yaha jAgRta hotI hai taba jIvana meM sAdhanA utaratI hai, vyakti jJAnI banane kI ora agrasara hotA hai| isa jAgRti se hI sAdhanA meM nikhAra AtA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 appANaM saraNaM gacchAmi RjutA : zuddhi kI sAdhanA bhagavAn mahAvIra ne kahA- 'sohI ujjuyabhUyassa' - zuddhi usakI hotI hai jo Rju hotA hai, sarala hotA hai| krAisTa kI bhASA meM - bacce jaisA / bhAratIya paramparA meM vizuddhi ke lie prAyazcitta kA kathana kiyA gayA hai / prAyazcitta kI pahalI zarta hai ki vyakti bacce jaisA sarala hokara apane doSoM ko guru ke samakSa rkhe| yaha hai AlocanA / baccoM kI taraha sarala hokara binA kucha chipAe, guru ko saba kucha kaha denA hI AlocanA hai / phira guru jAne / tumheM koI cintA nahIM / kucha bhI chipAoge to zalya raha jaaegaa| zuddhi nahIM hogii| jo apane jJAna ko chipAtA hai, durbalatA aura kamajorI ko chipAtA hai, usakI zuddhi nahIM ho sktii| jisakI zuddhi nahIM ho sakatI usa AtmA meM dharma nahIM Tika sakatA / Rju AtmA zuddha hotI hai aura zuddha AtmA meM hI dharma TikatA hai / hama prekSA dhyAna ke dvArA dharma kI ArAdhanA kareM, antaHkaraNa ko zuddha kareM aura RjutA ko upalabdha hoN| jaise-jaise RjutA bar3hegI vaise-vaise chipAne kI vRtti kama hogI aura taba hama apanI kamajoriyoM kA tIvratA se anubhava kareMge, unako svIkAra karane meM nahIM hickeNge| aisI sthiti meM hI prekSA dhyAna kA mahattva jIvana meM avatarita hogA aura hama ajJAna kI bhUmikA se haTakara jJAna kI sImA meM praveza pA skeNge| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. prekSA eka cikitsA hai manoroga kI prekSA-dhyAna ke lie upasthita sAdhaka eka prakAra kI cikitsA kA prayoga kara rahe haiN| saba apanI-apanI cikitsA kara rahe haiN| koI DaoNkTara nahIM hai| apanI cikitsA apane Apa jitanI acchI hotI hai, dUsare ke dvArA kI jAne vAlI cikitsA utanI acchI nahIM hotii| eka vyakti aura dUsare vyakti ke bIca meM bahuta bar3A vyavadhAna hotA hai| jahAM vyavadhAna hotA hai, vahAM dUsaroM ko nahIM samajhA jA sktaa| hamArA apanA bhI vyavadhAna hai, para auroM se bahuta km| bahuta kama dUrI hai| dUsare kI dUrI bahuta bar3ha jAtI hai| adhyAtma aura mAnasa ke kSetra meM svayaM kI cikitsA svayaM ke dvArA hI kI jA sakatI hai, kisI dUsare ke dvArA nhiiN| vyakti svayaM hI apanI cikitsA kara sakatA hai aura svayaM hI svAsthya ko upalabdha ho sakatA hai| cikitsA se pUrva bImArI ko jAnanA jarUrI hotA hai| bImArI kyA hai ? duniyA meM sadA eka prazna ubharatA rahA hai-sabase bar3e kaa| hama kisI bhI kSetra meM jAeM, pahalA prazna hogA-sabase bar3A kauna hai? sAhitya meM aise saikar3oM prazna pUche jAte rahe haiM sabase bar3A rasa kyA hai? sabase mIThA kyA hai? sabase bar3A pApa kyA hai? sabase bar3A dharma kyA hai? sabase bar3A guNa kyA hai? sabase bar3A doSa kyA hai? isI saMdarbha meM hama samajheM ki sabase bar3I bImArI kyA hai? choTI-choTI bImAriyoM kI cikitsA karate raheMge to eka bImArI zAnta hogI aura dUsarI ubhara aaegii| eka kI cikitsA kareMge to dUsarI satAne laga jaaegii| dUsarI kI cikitsA kareMge to tIsarI satAne laga jaaegii| isakA kahIM anta nahIM hogaa| kaba taka karate raheMge? isakA samAdhAna yaha hai ki hama usa bImArI kI cikitsA kareM jisa bImArI ke samApta hone para saba bImAriyAM apane Apa samApta ho jaaeN| eka kahAvata hai-cora ko mArane kI apekSA cora kI mAM ko hI mAra DAlanA zreyaskara hai| kyoMki cora kI mAM ke samApta hone para cora svayaM samApta ho jAte haiN| hama bar3I bImArI kI cikitsA kareM jisase ki choTI bImAriyAM apane Apa zAMta ho jaaeN| prazna eka hI rahatA hai-bar3I bImArI hai kyA? usa bImArI kI khoja hameM svayaM karanI hai| sabase bar3I bImArI hai-sacAI ko jhuThalAne kI mnovRtti| manuSya satya ko jhuThalAne aura nakArane kA prayatna karatA hai| vaha satya ko sIdhA svIkAra nahIM krtaa| yaha bImArI anyAnya bImAriyoM ko janma detI hai| Aja ke mAnasika cikitsaka se pUchA jAe ki sabase bar3I bImArI kyA hai to vaha kahegA-mAnasika tanAva sabase bar3I bImArI hai| maiM isa bhASA meM nahIM soctaa| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 appANaM saraNaM gacchAmi mAnasika tanAva bar3I bImArI nahIM hai| yaha svayaM bImArI nahIM hai, bImArI kA vaMza hai| bImArI hai satya ko jhuThalAne kI mnovRtti| jaba hama satya ko jhuThalAte haiM taba mAnasika tanAva paidA ho jAtA hai| jaba-jaba manuSya ne satya ko jhuThalAyA hai taba-taba usane manovyathAoM ko bhogA hai, mAnasika yAtanAoM aura pIr3AoM ko bhogA hai| satya ko jhuThalAne kI manovRtti banatI hai nirapekSatA ke dvaaraa| hamArA svabhAva hI aisA ekAMgI bana gayA ki hama eka bAta ko pakar3akara calate haiM, sarvAMgINa sattA ko dekhanA nahIM caahte| hama nirapekSatA kI pagaDaMDI para calanA pasanda karate haiM, kintu sApekSatA ke rAjapatha para calanA pasanda nahIM krte| ekatva anuprekSA hama aneka anuprekSAoM kA prayoga karate haiN| unameM eka anuprekSA hai- ekatva anuprekssaa| ekatva sacAI hai| kintu manuSya ne isako jhuThalAne kA jitanA prayatna kiyA, utanA prayatna zAyada kisI aura dizA meM nahIM kiyaa| jhuThalAne kA prayatna niraMtara calatA rahA aura vaha prayatna calate-calate Aja isa bindu para pahuMca gayA ki samAja hI parama satya yA dhruva satya bana gyaa| AdamI ne mAna liyA ki samAja hI antima satya hai, vyakti to samAja kA eka purjA mAtra hai| eka mahAyantra kA choTA-sA purjA hai vykti| isake atirikta vyakti kA koI astitva hI nahIM hai| isa mAnyatA ne vyakti ke svataMtra astitva ko hI samApta kara ddaalaa| vyakti kI svataMtratA para bhArI kuThArAghAta huaa| kyA vyakti kA koI svataMtra astitva nahIM hai? kyA vyakti samAja kA eka purjA mAtra hai? jaba vyakti samAja kA purjA hI hai taba phira samAja ke dvArA jo prApta hotA hai use saharSa svIkAra karanA caahie| kintu kaThinAI yaha hai ki samAja se jo saharSa upalabdha hotA hai use vyakti svIkAra nahIM krtaa| tatkAla usakA mAnasika tanAva bar3ha jAtA hai| vaha bhItara meM anubhava karatA hai-maiM vyakti huuN| merI svatantra sattA hai| merA svataMtra astitva hai| eka ora svataMtra astitva kI bAta mana se nikalatI nahIM, dUsarI ora sAmudAyikatA kA saghana sUtra usake sira para thopA jAtA hai| ina donoM sthitiyoM ke bIca sAre tanAva bar3hate cale jAte haiN| saMyoga-viyoga : adhUrA saca vyakti ne saMyoga ko itanA satya mAna liyA ki use lagatA hI nahIM ki saMyoga se pare bhI koI sacAI hai| eka ghaTanA ghttii| eka vyakti mara gyaa| umra choTI thii| sArA parivAra duHkhI ho gyaa| sAre parivAra ke loga mAnasika vyathA ke zikAra ho ge| usa vyathA ne sArA vyApAra caupaTa kara ddaalaa| eka vyakti ke jAne mAtra se parivAra ke dasoM vyakti itane pIr3ita ho gae ki unakA duHkha kabhI kama nahIM huaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka cikitsA hai manoroga kI 73 viyoga hotA hai taba duHkha hotA hai, para yaha kyoM hotA hai, kyoM tanAva bar3hatA hai, yaha hameM socanA hai| yaha duHkha isalie hotA hai ki vyakti saMyoga ko zAzvata mAnakara calatA hai| vaha apanI upayogitA ko dhruva satya mAnakara calatA hai| jo vyakti hamAre lie upayogI hai, vaha yadi calA jAtA hai taba duHkha adhika hotA hai| duHkha isalie nahIM huA ki vyakti calA gayA, para duHkha isalie huA ki upayogitA banda ho gii| vyakti ke cale jAne kA duHkha nahIM hotaa| duHkha isalie hotA hai ki hamane upayogitA ko zAzvata mAna liyA aura yaha mAna liyA ki jo upayogitA Aja hai vaha sadA ke lie banI hI rahanI caahie| usa upayogitA meM antara AtA hai to tatkAla mAnasika vyathA kA anubhava hotA pUrNa sacAI : sApekSa satya ___ yadi hama sApekSa satya ko svIkAra kara caleM to ye manovyathAeM nahIM ho sktiiN| hama yaha soce-samudAya bhI eka sacAI hai aura vyakti bhI eka sacAI hai| akelApana bhI eka sacAI hai aura samudAya bhI eka sacAI hai| ina donoM sacAiyoM ko sApekSatA ke AdhAra para mAnakara caleM to hamAre niSkarSa bahuta sahI hoNge| aisI sthiti meM mAnasika tanAva ko ubharane kA bahuta kama avasara prApta hogaa| eka pitA apane putra ko koI Adeza detA hai| putra use svIkAra nahIM karatA taba pitA tatkAla tanAva se bhara jAtA hai| vaha socatA hai-merA beTA merI bAta nahIM maantaa| yaha vicAra usake lie sabase bar3A sira-darda bana jAtA hai| naukara yadi Adeza na mAne to itanA tanAva nahIM hotA, kyoMki naukara ke prati yaha bhAvanA hotI hai ki vaha parAyA hai, apanA nahIM hai| Aja hai, kala use chor3A jA sakatA hai| 'parAye' kI bhAvanA meM pIr3A kI tIvratA itanI nahIM hotI jo 'apane kI bhAvanA meM hotI hai| jaba merA beTA, merI patnI, merA bhAI, merI bahana kahanA nahIM mAnatI taba mana meM tanAva paidA ho jAtA hai| par3osI yA rAste meM milane vAlA AdamI gAliyAM de yA tiraskAra kare to bhI utanA tanAva paidA nahIM hotaa| bhAI bhAI kI avajJA kara detA hai to jIvana-bhara ke lie alagAva kI sthiti A jAtI hai| naukara avajJA kara de to kucha halkI-sI anubhUti hotI hai| bhAI ke binA bhAI kA kAma cala sakatA hai| naukara ke binA seTha kA aura seTha ke binA naukara kA kAma nahIM cala sktaa| samAja ke kSetra meM ekatva kA AropaNa aura ekatva kI sImA meM samAja kA AropaNa karanA sacAI ko jhuThalAnA hai| yaha mAnasika tanAva paidA karatA hai| isa tanAva ko miTAne ke lie goliyAM paryAptanahIM haiN| jaba taka bhrAntiyAM nahIM TUTegI, sacAI kI anuprekSA nahIM hogI, taba taka isa tanAva kA koI upacAra nahIM hogaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 appANaM saraNaM gacchAmi saMkaTa kA sAgara Aja kI bhayaMkara samasyA hai-mAnasika tnaav| kintu isake pIche jo bhayaMkaratA hai usake prati dhyAna nahIM diyA jA rahA hai| yaha bhayaMkaratA hai-adhyAtma ko bhulA baitthnaa| yaha vikaTa samasyA hai| AdamI adhyAtma ko, apane astitva ko bhulAkara, apane dvArA khoje gae satyoM ko bhulAkara vaha eka aise saMkaTa ke sAgara meM utaratA jA rahA hai ki jahAM pahuMcane para Ara-pAra dikhAI nahIM detaa| tarkazAstra kA eka nyAya hai-'jalapotakAkanyAya' / eka kauvA jahAja ke zikhara para jA baiThA / jahAja claa| athAha mahAsAgara ko cIratA huA vaha kAphI Age bar3ha gyaa| kauve ne ur3akara bhUmi para jAnA caahaa| para usane dekhA cAroM ora pAnI hI pAnI hai| bhUmi kahIM dRSTigocara nahIM huii| vaha punaH vahIM Akara baiTha gyaa| vaha cakAcauMdha meM par3a gyaa| mujhe lagatA hai Aja kA AdamI bhrAntiyoM ke jahAja para baiThakara mithyA dhAraNAoM ke samudra meM itanA gaharA calA gayA hai ki use sacAI kA taTa kahIM najara nahIM aataa| tanAva se tanAva bar3hate jA rahe haiN| hama isa satya ko svIkAra kareM ki jaba taka vyakti ekatva kI sacAI se nahIM gujaregA, cintana hI nahIM, usakA anubhava nahIM karegA, bhedAnubhUti nahIM karegA, taba taka mAnasika ulajhanoM kA samAdhAna nahIM milegaa| akelA kauna? __AcArya bhikSu ne eka mahattvapUrNa sUtra diyA thaa| unhoMne kahA-'gaNa meM rahUM niradAva akelo'-maiM gaNa samudAya meM rahUMgA, para akelA rhuuNgaa| saMgha meM rahate hue akele rahanA-eka mahattvapUrNa sUtra hai| yaha sAdhanA kA parama rahasya hai| hama sarvathA akele nahIM ho sakate / vyakti soca sakatA hai ki vaha jaMgala meM jAkara to akelA ho sakatA hai| kabhI nahIM ho sktaa| jaMgala meM jAne vAlA to itanI bhIr3a se ghira jAtA hai ki gAMva meM rahane vAlA bhI nahIM ghirtaa| hama akele kaise ho sakate haiM jaba hamane apane bhItara hajAroM-hajAroM saMskAra pAla rakhe haiN| mastiSka meM itanI bhIr3a hai ki jisakA andAjA nahIM lagAyA jA sktaa| itanA hone para hama kahIM bhI cale jAeM, akele kaise ho sakate haiM? akelA hone kA avakAza hI prApta nahIM hai| jaba taka yaha mastiSka khAlI nahIM ho jAtA, taba taka AdamI akelA nahIM ho sakatA, kabhI nahIM ho sktaa| ___ akelA hone kA ekamAtra upAya hai-isa sacAI ko svIkAra karanA ki saMyoga mAtra saMyoga hai| zarIra, kapar3e, makAna saba saMyoga haiN| krodha Adi kaSAya, bImAriyAM-ye saba saMyoga haiN| ye hamArA svabhAva nahIM, vibhAva haiN| kintu hamane ina sabako svabhAva mAnakara pAlane kA prayatna kiyA hai| Aja bhI yahI dhAraNA hai ki koI apriya bAta kahe aura krodha na Ae-yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? vaha manuSya hI kyA jo krodha na karanA jAne? vaha to miTTI hai, aura kucha ___ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka cikitsA hai manoroga kI 75 nahIM / vaha mAlika hI kyA jo naukara ke Adeza na mAnane para gussA na kare? vaha seTha yA oNphisara hI kyA jo apane adhInastha vyakti ko barakhAsta karanA yA chor3anA na jAne / eka caukIdAra seTha ke pAsa Akara bolA- 'seThajI ! Aja Apa yAtrA para jA rahe haiM / Apane sArI taiyAriyAM kara lI haiM, kintu merA kahanA hai ki Aja Apa yAtrA para na jaaeN| apanI yAtrA sthagita kara deM / ' seTha ne pUchA- ' - 'kyoM?' usane kahA - 'mujhe Aja rAta ko eka svapna AyA hai / maiMne dekhA hai ki Apa jisa Trena se yAtrA karane vAle haiM, vaha durghaTanAgrasta hogii| aneka yAtrI mAre jAeMge / merA svapna satya hotA hai / isalie Aja Apa yAtrA na kareM / ' seTha ne bAta mAna lI / yAtrA sthagita kara dii| dUsare dina patroM meM Trena ke durghaTanAgrasta hone kA samAcAra pddh'aa| seTha ne caukIdAra ko bulAkara kahA - 'tumane mujhe mRtyu se bacA liyA, isalie ye sau rupaye puraskAra svarUpa detA hUM aura sAtha hI sAtha maiM tumheM naukarI se barkhAsta karatA huuN| kyoMki maiMne tumheM rAta ko caukIdArI karane ke lie rakhA hai, nIMda lene yA sapane dekhane ke lie nahIM / ' mAnadaNDa aneka : roga aneka AdamI ne aneka mAnadaNDa banA rakhe haiM / vaha mAnatA hai ki krodha aura abhimAna karanA bhI jarUrI hai, bar3appana kA pradarzana bhI jarUrI hai, anyathA bar3e banane kA artha hI kyA? kapaTa karanA bhI jarUrI hai / yadi koI vaMcanA karanA nahIM jAnatA, dhokhA-dhar3I nahIM jAnatA, loga use sarala yA bholA samajhakara Thaga lete haiM / jaba dekhate haiM ki sAmane vAlA kapaTI hai, taba socate haiM ki saMbhalakara bAta karanI hogI / loga sAvadhAna rahate haiM, jIvana ke aise mUlya banA rakhe haiM ki unase sArI mAnasika bImAriyAM utpanna hotI haiM / sacamuca vyakti sApekSatA ko nahIM jAnatA / vaha jIvana ke hara kSetra meM sacAiyoM ko asvIkAra karatA jA rahA hai / isalie ye kaThinAiyAM utpanna hotI haiM / zarIra bImAra isalie hotA hai ki usameM viSa jamA hotA hai| jaba viSa adhika jamA ho jAtA hai taba zarIra adhika rugNa bana jAtA hai / viSa nikAlane kA sabase bar3A sAdhana hai - mala-mUtra kA visarjana / jaba mala niyamita rUpa se visarjita hotA rahatA hai taba koI bImArI nahIM hotii| jaba zarIra meM viTAmina 'bI' kI kamI hotI hai, bI kaoNmpleksa kI kamI hotI hai taba koSThabaddhatA kI bImArI ho jAtI hai / yaha zArIrika bImArI kI bAta hai / koSThabaddhatA kA yaha bhI kAraNa hai ki Aja kA AdamI nissAra bhAga khAe jA rahA hai aura sAra bhAga pheMke jA rahA hai| gehUM meM sAra bhAga hai cokara / vaha use nikAla pheMkatA hai aura phira sArahIna bhAga ko khAtA hai / vaha jAnatA huA bhI yahI karatA hai / aisA kyoM hotA hai? yaha isIlie hotA hai ki hara jagaha sacAI ko jhuThalAnA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 appANaM saraNaM gacchAmi cAhatA hai| yaha kaise ho ki bhojana ke viSaya meM vaha sacAI ko na jhutthlaae| yaha saMbhava nahIM hai| jhuThalAnA jisakA svabhAva hI bana gayA, vaha phira hara jagaha jhuThalAne kA prayatna kyoM nahIM karegA? citta-svAsthya kA mAdhyama zarIra eka aisA yaMtra hai jisameM apane Apako svastha rakhane ke lie pUrI vyavasthA hai, kintu citta ko svastha rakhane ke lie usameM koI vyavasthA nahIM hai| use vyavasthA denA Avazyaka hai| vaha vyavasthA hai dhrm| kintu kaThinAI eka hai ki saMpannatA ke zikhara para car3hakara jo khoja kI jAtI hai, garIbI meM usa khoja kA mUlya samApta ho jAtA hai| AdamI bhoga ke aMtima bindu para pahuMca gyaa| usane padArtha ke zikhara para pahuMcakara pAyA ki aba Age padArtha se kucha bhI upalabdha nahIM ho sakatA, padArtha kI zakti samApta hai, padArtha sukha nahIM de sakatA, pratyuta bhrAMti de rahA hai, vyathA de rahA hai, aisI sthiti meM usane pAyA ki eka aisA bhI tattva hai jo padArtha-nirapekSa hai, jahAM padArtha kI sukha dene kI zakti samApta ho jAtI hai vahAM bhI vaha sukha de sakatA hai aura vaha tattva hai dhrm| kintu saMpannatA ke zikhara para pahuMcakara kI gaI khoja vipannatA kI sthiti meM hamAre lie svayaM asatya aura bhrAMti bana jAtI hai| Aja yahI huA hai| hindustAna meM jo dharma yA satya kI khoja huI vaha una logoM ne kI jo saMpannatA ke zikhara kA, bhoga ke antima bindu kA sparza kara cuke the| ve rAje-mahArAje aura samrATa bhoga ke dvArA zAnti nahIM pA sake, taba dUsare patha para cala pdd'e| satya kI khoja meM laga ge| usa khoja meM unheM milA dhrm| aba Aja isa garIba deza meM hama dharma kI bAta karate haiM to loga kahate haiM-roTI caahie| dharma hamArA kyA bhalA karegA? maiM samajhatA hUM ki Aja logoM ko dharma kI kama jarUrata hai, roTI kI adhika jarUrata hai| garIba deza meM dharma kI kama jarUrata hotI hai| dharma kI jarUrata taba hotI hai jaba mAnasika vyathAeM adhika bar3hatI haiM, vibhinna prakAra ke tanAva utpanna hote haiN| dhyAna aura dharma kI jarUrata zAyada una logoM ko hotI hai jo AdamI saMpadA se Ubakara mAnasika tanAva se grasta ho gae haiN| jisa becAre garIba ko do jUna roTI bhI nahIM milatI to vaha kyA dhyAna karegA? usakA sArA prayatna roTI juTAne meM hI khatma ho jaaegaa| tanAva una logoM ko jyAdA hotA hai jo padArtha se cAroM ora ghire rahate haiN| jaba yaha gherAva saghana hotA hai taba ve usase bAhara AnA cAhate haiN| usa cAha se ve nayA rAstA khojate haiN| eka vyakti ne madhumakkhiyAM pAla rakhI thiiN| dUsare vyakti ne pUchA-'inase kyA lAbha huA?' usane kahA-'sabase bar3A yaha lAbha huA ki aba mehamAna Ane kama ho ge| madhukkhiyAM pAlane kI usake lie jarUrata hai jo saba kucha baTorakara rakhanA cAhatA hai| jo yaha socatA hai-maiM eka vyavasAya meM saMlagna huuN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA eka cikitsA hai manoroga kI 77 dUsarA koI usameM A na jaae| mere lAbha meM vaha sahabhAgI na bana jaae| use madhumakkhiyAM pAlanI Avazyaka hotI hai / jo madhumakkhiyAM pAlatA hai kyA vaha unake kATane se svayaM baca sakatA hai? yaha kabhI nahIM hogA / jo dUsaroM ko madhumakkhiyoM kA zikAra banAnA cAhatA hai, kyA vaha svayaM unakA zikAra nahIM banegA ? sAmAjika durvyavasthA aura mAnyatAeM Aja AdamI ne padArthoM kI aneka madhumakkhiyAM pAla rakhI haiN| pahalI jarUrata hai ki unase bacane kA upAya khojA jaae| AdamI kI ekAMgitA ke kAraNa usane padArtha ko itanA sthAna de diyA ki vaha padArthoM meM dUsaroM ko saMbhAgI banAnA nahIM cAhatA / Aja jo sAmAjika kaThinAiyAM yA samasyAeM bar3hI haiM, ve sAmAjika vyavasthAoM ke kAraNa bar3hI haiN| yaha saca hai / kintu vyasvasthAeM AyIM kahAM se? aneka prakAra kI vyavasthAeM haiM- rAjataMtra kI vyavasthA, sAmaMtazAhI kI vyavasthA, saMpatti ke ekAdhikAra yA svAmitva kI vyavasthA / ina vyavasthAoM kA sraSTA kauna hai ? vyavasthA vyavasthA se nahIM AyI / inakA sraSTA hai-manuSya kA mastiSka / ye vyavasthAeM AyI haiM manuSya kI galata mAnyatAoM ke kAraNa / yadi ye mAnyatAeM nahIM hotIM to ve vyavasthAeM nahIM jnmtiiN| jitanI sAmAjika durvyavasthAeM Aya haiM, ve satya ko jhuThalAne ke kAraNa AyI haiM / AdamI AdamI kA sparza nahIM karatA, use achUta mAnatA hai / hamane dekhA hai - kuttA thAliyoM ko cATatA hai| AdamI use dekhate hue bhI nahIM haTAtA / yadi eka AdamI use chU letA hai to vaha AgababUlA ho jAtA hai| kyA kutte se AdamI nikRSTa hai? kuttA kitanA ghRNita hai? vaha kyA nahIM khAtA ? Aja svAsthya kI dRSTi se dekhA jAe to patA calegA ki bImArI ke kitane paramANu kutte ke muMha para lage rahate haiM / vaha kabhI mAMsa para muMha detA hai, kabhI sar3e-gale kalevara para aura kabhI mala pr| vaha thAlI ko cATatA hai| koI Apatti nahIM hotii| AdamI yadi una bartanoM se chU bhI jAe to Apatti ke pahAr3a TUTa par3ate haiN| yaha kyA hai ? AdamI ne eka bhayaMkara bhrAnti pAla rakhI hai| yaha mAnasika bImArI hai| isase aneka choTI-moTI bImAriyAM paidA hotI haiM / ye manovikRtiyAM jaba taka raheMgI, taba taka mAnasika tanAva kabhI nahIM miTa sakegA / isalie prathama AvazyakatA yaha hai ki ina vikRtiyoM ko miTAyA jAe / cikitsA roga kI nahIM, rogI kI roga kI cikitsA meM adhyAtma kA vizvAsa nahIM hai / usakA vizvAsa hai rogI kI cikitsA meM / roga kI cikitsA se bahuta lAbha nahIM ho sakatA / roga kI cikitsA karate haiM aura yadi rogI kamajora hai yA usameM pratirodhAtmaka zakti kama hai to eka roga ke upazamana ke sAtha dUsare roga ke kITANu AkramaNa kara Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 appANaM saraNaM gacchAmi deNge| kevala roga kI cikitsA calegI to bImAriyoM kI zrRMkhalA bhI calatI calI jaaegii| isalie jarUrata hai ki rogI kI cikitsA kI jaae| prAkRtika cikitsaka yahI karatA hai| Aja cikitsA kI eka nayI paddhati pracalita huI hai| vaha hai bhojana ke dvArA cikitsaa| kucha amarIkI vaijJAnikoM ne isa paddhati kA prayoga kiyA hai| isameM kisI bhI prakAra kI oSadhi kA sahArA nahIM liyA jaataa| ve mAnate haiM ki bImArI paidA hotI hai viSa ke saMcaya se| viSa kA artha hai zarIra meM amlatA kA jamAva / amlatA zarIra meM jitanI bar3hatI hai, utanI hI bImAriyAM paidA hotI haiN| auSadhi ke dvArA amlatA ko miTAnA paryApta nahIM hai| ve aise bhojana kA cunAva karate haiM jisameM kSAradharmitA jyAdA ho aura amlatA kama ho| cInI mIThI hotI hai, para amlatA bahuta paidA karatI hai| ve isakA varjana karate haiN| upayukta bhojya padArthoM kA cunAva kara ve roga kI nahIM, rogI kI cikitsA karate haiN| hamArA bhI yahI prayatna hai| mAnasika tanAva se mukta karane ke lie hama manoroga kI nahIM, manorogI kI cikitsA kreN| kisI ke Diprezana ho gayA, avasAda yA viSaNNatA ho gaI, hama ina manorogoM kI cikitsA na kareM, kintu jo vyakti inase grasta hai usakI cikitsA kreN| cikitsA hai kSAradhArmitA, cikitsA hai anuprekssaa| jo manoroga se grasta hai, hama usa rogI ko kaheM tuma ekatva kI anuprekSA karo, maitrI kI anuprekSA karo, karuNA aura mAdhyasthya bhAva kI anuprekSA kro| yaha anuprekSA usako roga se mukta kara degii| jaba ye sacAiyAM mastiSka meM jAgeMgI taba ulajhaneM apane Apa samApta hotI jaaeNgii| jaba sacAiyAM prakaTa hoMgI taba mAnasika tanAva svataH miTane lgegaa| vyakti apane puruSArtha kI sImA ko bhI samajhe aura niyati kI sImA ko bhI smjhe| niyati yA karma kI bhI eka sImA hai aura puruSArtha kI bhI eka sImA hai| karma se jo anudAna prApta hotA hai use bhI sacAI mAnakara svIkAra kare aura jo puruSArtha se anudAna prApta hotA hai use bhI sacAI mAnakara svIkAra kre| karma se milane vAle phala ko puruSArtha ke dvArA na jhuThalAe aura puruSArtha ke dvArA milane vAle pariNAma ko karma ke dvArA na jhutthlaae| eka-dUsare kI sImA kA atikramaNa na kre| kisI bhI sacAI ko asvIkAra na kre| donoM sacAiyoM ko sAtha meM lekara cleN| jaba ina sacAiyoM kA udbodha hogA, jAgaraNa hogA, taba mAnasika tanAva svataH samApta ho jaaeNge| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI khoja zivira 2 ludhiyAnA 14-8-76 se 23-8-76 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. samAdhi kI khoja : samasyA kA jIvana prazna-'makAna kyoM?' uttara bahuta sIdhA hai| duniyA meM dhUpa hai, isalie makAna banAne kI AvazyakatA huii| yadi dhUpa, sardI-garmI aura AMdhiyAM nahIM hotI to bhavana banAne kI jarUrata nahIM hotii| eka hai to dUsare kA honA anivArya hai| pahalA dina hai to dUsarA dina honA jarUrI hai| __ prazna hai-'samAdhi kI khoja kyoM?' samasyA hai isalie samAdhi kI khoja jarUrI hai| yadi koI samasyA nahIM hotI to samAdhi kI khoja kI AvazyakatA bhI nahIM hotii| samAdhi kI sAdhanA isIlie jarUrI hai ki samasyA ko samAhita kiyA jA ske| manuSya ne samasyA ko sulajhAne ke aneka upAya kie| vaha zArIrika samasyA ko sulajhAne meM pUrNa saphala rahA hai| purAne yuga se bhI Aja vaha isa dizA meM adhika saphala hai| vaha zata-pratizata samasyAoM ko sulajhA sakA hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| Aja bhI aisI bImAriyAM haiM jinakA upacAra usake pAsa nahIM hai| vaha khoja kara rahA hai, para abhI pUrNa saphala nahIM ho pAyA hai| pUrI samasyAoM kA samAdhAna kabhI hotA hI nhiiN| jisa dina jisa samasyA kA zata-pratizata samAdhAna ho jAtA hai, vaha samasyA hI nahIM miTatI, sAtha-sAtha samasyA se sambaddha sArI sAmagrI bhI samApta ho jAtI hai| yadi zarIra ko rahanA hai to usake sAtha-sAtha zarIra kI samasyAoM ko bhI rahanA hai| jisa dina zarIra kI koI samasyA nahIM rahegI, patA nahIM usa dina zarIra rahe yA na rhe| yaha kabhI saMbhava nahIM hai ki sArI samasyAeM samAhita ho jaaeN| isa yuga meM zArIrika samasyAoM kA paryApta samAdhAna huA hai, parantu mAnasika samasyAoM kA samAdhAna bahuta hI kama huA hai| inako sulajhAne kA jitanA prayatna kiyA gayA, ye adhika ulajhatI gayIM aura Aja aisA laga rahA hai ki pratyeka vyakti isase atyadhika grasta hai| isalie Aja samAdhi kI bahuta AvazyakatA hai| atIta meM samAdhi kI utanI AvazyakatA nahIM thI, jitanI Aja hai kyoMki Aja bImArI adhika bar3ha gayI hai, mAnasika pAgalapana bahuta vRddhiMgata ho gayA hai| Aja ke jIvana meM jitanA mAnasika tanAva aura dabAva hai utanA atIta meM nahIM thaa| itihAsa isakA sAkSI hai| kAraNa hai bhaya Aja tanAva ke kAraNoM kI saMkhyA bar3ha gayI hai| usameM bhaya mukhya kAraNa hai| purAne jamAne meM bhaya hotA thA cora kA, DAkU kaa| Aja cora aura DAkU Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 appANaM saraNaM gacchAmi kA bhaya utanA nahIM hai jitanA bhaya rAjya-taMtra kA hai| rAjya kA itanA niyaMtraNa hai ki vyakti sarvathA paratantra hai| Aja kA AdamI sotA hai to bhaya ko sirahAne lekara sotA hai aura uThatA hai to bhaya kI cappala pahanakara hI paira Age rakhatA hai| usakA koI bhI kSaNa aisA nahIM jAtA jo bhayamukta ho| jina logoM ne apane Apako jyAdA sukhI banAne kA prayatna kiyA aura kara rahe haiM unhoMne to aisA mAna liyA ki mAno jIne kA artha hai-bhaya aura bhaya kA artha hai-jiinaa| ve bhaya aura jIvana ko do nahIM maante| yaha dvivacana nahIM, ekavacana bana gyaa| eka vidyArthI se pUchA gayA-'pAjAmA ekavacana hai yA bahuvacana?' usane kahA--'Upara se ekavacana aura nIce se bhuvcn|' ____ Aja pUchA jAe-'bhaya aura jIvana eka hai yA do?' uttara hogA-Upara se eka aura nIce se do| ___ bhaya ko jIvana se alaga nahIM kiyA jA sktaa| yadi bhaya ko alaga nahIM kiyA jA sakatA to AdamI samasyA se mukta jIvana nahIM jI sktaa| bhaya kA itanA bar3A tanAva hai ki jIvana kI sArI vyavasthAeM gar3abar3A jAtI haiN| isake kAraNa nAr3I-saMsthAna, taMtrikA taMtra aura samUcA zarIra-taMtra avyavasthita ho jAtA hai| zarIra ke rasAyana aura vidyut-pravAha badala jAtA hai| isa sthiti meM AdamI sukha se kaise jI sakatA hai? use bhayamukta jIvana jIne kA avasara hI upalabdha nahIM hotaa| sukhI jIvana kA ekamAtra upAya hai-smaadhi| samAdhi sabake lie prAcIna kAla meM samAdhi kI khoja yogiyoM ne kii| yaha mAnA jAtA rahA hai ki samAdhi yogiyoM aura saMnyAsiyoM ke lie hai, gRhasthoM ke lie nahIM hai| kintu Aja hara vyakti jo jItA hai, prANa-dhAraNa karatA hai, usake lie samAdhi aura dhyAna kI atyanta AvazyakatA hai| Aja pratyeka vyati ko yogI bananA jarUrI hai| jo gRhastha yogI nahIM banegA, dhyAna aura yoga kA abhyAsa nahIM karegA vaha pUrA jIvana nahIM jI skegaa| use akAla-mRtyu kA sAmanA karanA pdd'egaa| assI varSa jIne vAlA pacAsa varSa meM hI kAla-kavalita ho jaaegaa| Aja samAdhi kI AvazyakatA sabake lie hai| hama samAdhi kA jo prayatna kara rahe haiM, vaha sabako saMnyAsI, jaMgalavAsI yA yogI banane ke lie nahIM kara rahe haiN| hama sabako ghara chur3avAnA nahIM caahte| hama isa siddhAnta ke sAtha yaha prayatna kara rahe haiM ki hara gRhastha yogI kA jIvana bhI jIye, hara gharavAsI dhyAnI aura samAdhi kA jIvana bhI jiiye|| _prazna hotA hai-samAdhi kyA hai? samasyA kyA hai? saMvara samAdhi hai aura Azrava samasyA hai| jisase duHkha AtA hai, samasyAeM AtI haiM, vaha daravAjA hai-aashry| daravAje ko banda kara dene para na duHkha AtA hai aura na samasyAeM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI khoja : samasyA kA jIvana 83 AtI haiM, yaha saMvara hai, yaha samAdhi hai| daravAjA khulA hai to aashrv| daravAjA banda hai to sNvr| adhika aMtara nahIM hai| khulAvaTa aura banda kA hI antara hai| daravAjA khulA hai to saba kucha A sakatA hai, banda hone para kucha bhI nahIM A sktaa| yaha samAdhi hai| ___Azrava samasyA hai, saMvara samAdhi hai| Aja ke logoM ne Azrava aura saMvara ko bhI Teknikala banA DAlA, paribhASA meM ulajhA diyaa| isalie Azrava aura saMvara kI dhAraNA bhI badala gii| Azrava ke chaha prakAra haiN| hamArI sparzana indriya eka Azrava hai jisase sparza kI anubhUti hotI hai| hamArI jIbha eka Azrava hai, jisase rasAnubhUti hotI hai| hamArI AMkha eka Azrava hai, jisameM se rUpa AtA hai| hamArA kAna eka Azrava hai, jisase zabda AtA hai aura hamArI ghrANa indriya eka Azrava hai, jisase gaMdha kI anubhUti hotI hai| hamArA mana eka Azrava hai, jisase vicAra AtA hai| chaha daravAje aura chaha Agantuka / zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura bhAva-ye Agantuka haiN| inake Ane ke chaha dvAra haiN| zabda kA prabhAva jaba zabda bhItara jAtA hai taba samasyA paidA karatA hai| zabda vyartha kI kalpanAeM aura ulajhaneM paidA karatA hai aura AdamI ko pIr3A kI kArA meM banda kara detA eka AdamI apanI dhuna meM calA jA rahA thaa| pIche se dUsarA AdamI AyA aura bolA-'are! yaha kyA? tuma yahAM ghUma rahe ho aura tumhArI patnI apane premI ke sAtha usa bagIce meM baiThI hai|' yaha sunate hI vaha krodha se bhara gyaa| usake hoMTha phar3akane lge| AMkheM lAla ho giiN| usane kahA-'abhI donoM ko golI se ur3A detA huuN|' vaha bandUka lekara bagIce kI ora claa| itane meM hI use yAda AyA-are, merI to abhI zAdI bhI nahIM huI hai| kahAM hai patnI aura kahAM hai usakA premI! usakA gussA zAMta ho gyaa| zabda kA AkramaNa bar3A bhayaMkara hotA hai| usa samaya vastusthiti kA bhAna nahIM hotaa| AdamI kalpanA ke jAla meM ulajha jAtA hai| zabdoM ke dvArA jIvana meM kitanI ghaTanAeM ghaTita hotI haiN| yathArtha meM samasyA kucha bhI nahIM hotI, kintu AdamI zabda ko pakar3akara itane saMgharSa meM utara jAtA hai ki jisagI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| rAjanetA ke pAsa Akara eka vyakti ne kahA-'amuka vyakti 'kha' Apako burA-bhalA kaha rahA thaa| Apako vaha bhraSTa, dhUrta aura dhokhebAja batA rahA thaa|' rAjanetA ne kahA- 'yadi maiM isa bAra maMtrI bana jAUMgA to usa nAlAyaka ko naraka meM bheja duuNgaa| vaha mujhe samajhatA kyA hai?' itane meM dUsarA AdamI Akara bolA-'amuka vyakti 'ka' ApakI bahuta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 appANaM saraNaM gacchAmi prazaMsA kara rahA thA / vaha janatA ko batA rahA thA ki Apa jaise netA bhArata meM ine-gine haiN| Apa jaisA prAmANika - ImAnadAra vyakti milanA muzkila hai / ' rAjanetA ne haMsate hue kahA- 'usane merA yathArtha mUlyAMkana kiyA hai / yadi maiM maMtrI banUMgA to use svarga meM bheja dUMgA / ' zabdoM kI isa duniyA meM jIne vAlA vyakti kSaNa-kSaNa badalatA jAtA hai / vaha kSaNa meM anugraha karatA hai aura kSaNa meM zApa dene laga jAtA hai / rUpa bhI aneka samasyAeM paidA karatA hai| vaha bhItara utarakara vyaktitva ko cakanAcUra kara detA hai / rasa, gaMdha aura sparza bhI aneka prakAra kI samasyAeM utpanna karate haiM / mana ke bhAva bhayaMkara samasyAoM ke janaka haiM / samasyA kA hala : samAdhi indriya aura mana kI paridhi meM jIne vAle loga hajAroM-hajAroM prakAra kI samasyAeM bhogate haiN| ye samasyAeM sarakAra nahIM sulajhA sakatI / anAja kI samasyA, makAna yA kapar3e kI samasyA ko sarakAra sulajhAne meM sakSama hotI hai / kintu indriyoM aura mana kI samasyA ko koI nahIM sulajhA paataa| ina samasyAoM ko sulajhAne meM sakSama hai kevala vyakti kI apanI samAdhi / dUsarA koI upAya nahIM hai / isalie hama Aja samAdhi kI cintA kara rahe haiM / jisa samasyA ko samAja yA rAjya ke stara para nahIM sulajhAyA jA sakatA usa samasyA ko vyakti ke stara para samAdhi ke dvArA sulajhAyA jA sakatA hai| samasyA kA artha hai - Azrava aura samAdhi kA artha hai-saMvara / samasyA kA artha hai - mUrcchA aura samAdhi kA artha hai - caitanya kA anubhv| eka bAta hai, yadi mUrcchA nahIM hotI to AdamI duniyA meM jI nahIM paataa| hara vyakti mUrcchA se jur3A huA hai, isalie vaha jI rahA hai / hamAre zarIra kI eka vyavasthA hai| zarIra meM jaba taka kaSToM ko jhelane kI kSamatA hotI hai, taba taka vaha jAgRta rahatA hai aura jaba kaSTa adhika bar3ha jAtA hai aura zarIra use jhelane meM asamartha hotA hai taba AdamI mUrcchita ho jAtA hai / jaba bhayaMkara bImArI, avasAda yA kaSTa hotA hai taba AdamI tatkAla mUrcchA meM calA jAtA hai| yaha prakRti kI apanI vyavasthA hai ki jAgRta rahakara AdamI utane kaSTa ko jhela nahIM sakatA isalie use mUrcchita kara do| yA to zarIra svayaM use mUrcchita kara detA hai yA phira DaoNkTara use bAharI sAdhanoM se mUrcchita kA detA hai / mUrcchA asamAdhi hai, samasyA hai| caitanya kA anubhava samAdhi hai / sonA samasyA hai aura jAganA samAdhi / hama sote haiM, yaha sabase bar3I samasyA hai / hama jAgate haiM, yaha samAdhi hai / samAdhi ke viSaya meM eka dhAraNA hai ki vaha yogajanya hai| usake adhikArI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI khoja samasyA kA jIvana 85 kevala yogI hI ho sakate haiM / vaha ekAnta meM yA himAlaya para jAkara hI sAdhI jA sakatI hai| loga bar3I bImArI kI cikitsA karanA jAnate haiM, para choTI bImArI kI cikitsA nahIM jAnate / eka rogI vaidya ke pAsa gayA, bolA- mujhe sardI laga gayI hai, davAI de dIjie / vaidya bolA- bhAI ! mere pAsa sardI ko miTAne kI koI davA nahIM hai, kintu nyUmoniyA kI rAmabANa davA hai / tuma tAlAba para jaao| ThaMDe pAnI se snAna kro| sardI bigar3akara nyUmoniyA bana jaaegii| phira mere pAsa AnA / maiM kSaNa-bhara meM tumheM svastha kara dUMgA / nyUmoniyA ko miTAne vAle loga aneka haiM, kintu sardI jaisI sAmAnya bImArI ko miTAne vAle loga nahIM haiN| kyA sAdhAraNa roga ko bar3A roga banAkara phira cikitsA kareM? kyA pahale bar3I samasyAeM paidA kara phira samAdhi kI bAta soceM ? samAdhi aisI nahIM hai / samAdhi nyUmoniyA kI rAmabANa davA nahIM hai| hama samAdhi ke kucheka binduoM para dhyAna deM / samAdhi ke do bindu 1 samAdhi kA pahalA bindu hai - pratyAhAra, pratisaMlInatA / yaha eka prakAra kA tapa hai / bhagavAn mahAvIra kI bhASA meM jo pratisaMlInatA hai vahI maharSi paMtajali kI bhASA meM pratyAhAra hai / pratyAhAra kA artha hai-nirodha, apane Apa meM gupta rahanA / yadi samasyA kA samAdhAna karanA hai, samAdhi ko prApta honA hai to sabase pahale hama indriyoM ke saMvedanoM ko banda kreN| AMkha, kAna aura nAka kA saMvedana banda, tvacA aura jIbha kA saMvedana baMda aura mana ke bhAvoM kA saMvedana bhI baMda / bAhara se jo A rahA hai, vaha saba baMda, yaha samAdhi kA pahalA bindu hai / banda karanA samAdhi kA upakrama hai| sAre daravAje baMda karanA sIkheM / parantu isake sAtha eka prazna hotA hai ki khir3akiyoM ko banda kaba taka rakhA jAe? durgandha AyI, khir3akI ko banda kara diyaa| durgandha meM kamI ho gayI, kintu sAtha-sAtha meM acchI havA bhI banda ho gayI / kaba taka banda rakheM? kyA koI vyakti AMkheM banda kara jI sakatA hai? kyA koI vyakti kAnoM ko banda kara, binA zabda sune jI sakatA hai ? kyA sarasa bhojana karanA sadA ke lie chor3a diyA jAe? yaha saMbhava nahIM hai | duniyA meM jInA hai to sarasatA bhI cAhie / indriyoM ko banda kara jIne meM sArI sarasatAeM samApta ho jAtI haiM / sArA jIvana nIrasa aura bhAra bana jAtA hai / durgandha ko rokane ke lie khir3akI banda kI to sugandha bhI bhItara nahIM A paaegii| bure ke sAtha acche kA bhI niSedha ho jaaegaa| isa prazna ko samAhita karane ke lie samAdhi kA dUsarA bindu khojA gayA / samAdhi kA dUsarA bindu hai - samatA / jo AtA hai, use Ane do / zabda, rUpa, rasa aura gandha jo bhI Ae, indriyAM jo kucha grahaNa kareM, use Ane do / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 appANaM saraNaM gacchAmi bhItara praveza karane do| mana meM jo vicAra uThe, unheM roko mata, uThane do| basa, eka aisI cetanA jAgRta karo ki vaha jo kucha Ae usakA saMvedana na kare, kevala dekhe, jAne, kintu usake sAtha priyatA yA apriyatA ko na jodd'e| cetanA ko itanI samatAmaya banA leM ki acchA Ae to bhI svAgata hai aura burA Ae to bhI svAgata hai| koI bhI Ae, sabakA svAgata hai| kintu usase koI prayojana nhiiN| Ane vAlA Ae aura calA jAe, yaha hai-smtaa| yaha hai-samAdhi kA dUsarA bindu| isa bindu para priyatA yA apriyatA, manojJa yA amanojJa, kucha bhI nahIM rhtaa| vastu vastumAtra raha jAtI hai| cetanA cetanAmAtra raha jAtI hai| saMvedana saMvedanamAtra raha jAtA hai aura jJAna jJAnamAtra raha jAtA hai| vahAM jJAna saMvedana se prabhAvita nahIM hotA aura saMvedana kI chAyA meM jJAna kI jyoti dabatI nahIM, vaha Upara dIpta hotI rahatI hai| vahAM jJAna Upara rahatA hai aura saMvedana niice| yaha hai samatA kI sthiti| do bAteM ho gyiiN| pahalI bAta hai ki bAhara se kucha liyA nahIM aura dUsarI bAta hai ki bAhara se jo AyA usake sAtha priyatA yA apriyatA kA saMvedana nahIM jodd'aa| parantu ina donoM se bhI samasyA kA pUrA samAdhAna nahIM huaa| bhItara kA AkramaNa AMkheM banda kara liiN| mana ko ekAgra karane kA abhyAsa kiyaa| sarvendriya-saMyama mudrA kara bAhara se sambandha-viccheda kara ddaalaa| aba bAhara se na zabda A rahA hai, na rUpa aura rasa A rahA hai| saba kucha baMda hai| kintu mastiSka meM lAkhoM-karor3oM, asaMkhya zabda, rUpa, gaMdha kaida kiye hue par3e haiN| hajAroM-lAkhoM varSoM se yaha krama cala rahA hai| bAhara se eka bAra baMda kara dete haiM kintu jaba ye bhItara meM saMgRhIta zabda-rUpa ubharate haiM taba AdamI vismaya se bhara jAtA hai| jo vyakti dhyAna se pUrva sthira thA, itanA caMcala nahIM thA, vaha ekAgra hote hI itanA caMcala ho jAtA hai ki jisakI kalpanA bhI nahIM kara skte| dhyAna deN| zabda kahAM se A rahe haiM? bAhara kA daravAjA banda hai| bAhara se koI praveza nahIM kara paataa| jaba koI bAhara se praveza karatA thA, taba bhItara kA soyA par3A thaa| jaba bAhara se koI nahIM A rahA hai to bhItara vAle ko jAgane kA avasara mila jAtA hai| jaba cetana mana jAgatA hai, taba avacetana mana soyA rahatA hai| manovijJAna kI bhASA meM kahA jAtA hai jaba kAMnzasa mAiMDa kAma karatA hai taba saba-kaoNnzasa mAinDa kAma nahIM krtaa| sthAnAMgasUtra kA kathana hai-jaba saMyamI jAgatA hai taba usake zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza-ye pAMca soye rahate haiN| jaba saMyamI sotA hai taba ye pAMcoM jAga jAte haiN| jaba cetana mana jAgatA hai taba bhItara kA taMtra soyA rahatA hai| jaba hama isa cetana mana ko sulA dete hai taba bhItarI mana jAga jAtA hai| jaba bAharI mana jAgatA rahatA hai taba bhItara kA bhaNDAra bharatA jAtA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI khoja : samasyA kA jIvana 87 hai aura eka dina aisA A sakatA hai ki eka bhISaNa visphoTa hotA hai aura AdamI use jhela nahIM paataa| jaba cetana mana jAgata rahatA hai taba hameM samasyAoM kA anubhava hI nahIM hotaa| vAstava meM jaba hama dhyAna-sAdhanA ke dvArA cetana mana ko sulA dete haiM taba hameM jJAta hotA hai ki bhItara kyA-kyA hai| jaba taka saphAI kA prayatna nahIM kiyA jAtA, taba taka kucha bhI patA nahIM lgtaa| samAdhi hai zodhana kI prakriyA ___ samAdhi zodhana kI prakriyA hai| jaba yaha prakriyA calatI hai taba zabda jAgate haiM, bhAvanAeM jAgatI haiM, aise zabda aura aisI bhAvanAeM jinakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| jo AdamI bhalA aura sajjana dikhAyI detA rahA hai, vaha bhI acAnaka hiMsaka aura beImAna ho jAtA hai| usake mana meM burAI kI bhAvanA jAgatI hai, hiMsA kI bAta ubharatI hai, AtmahatyA ke vicAra Ate haiM, corI karane kI bhAvanA jAgRta hotI hai| gRhastha meM hI nahIM, sAdhu-saMnyAsI meM bhI aisA parivartana hotA hai| jaba vaha dhyAna kI gaharAiyoM meM jAtA hai taba saMskAra ubharate haiM aura pariNAmasvarUpa ye sArI vRttiyAM jAga jAtI haiN| svayaM ke mana meM ina vRttiyoM ke prati glAni hotI hai| vaha socatA hai-are, yaha kyA? maiMne kabhI ina nimna vRttiyoM ko poSaNa diyA hI nahIM, phira ye kyoM ubhara rahI haiM ? ye vRttiyAM isIlie ubharatI haiM ki unake mUla saMskAra cetanA kI gaharAI meM dabe hote haiN| dhyAna se ve jaba cher3e jAte haiM taba viparIta bhAvanAeM AtI haiM aura vyakti ko badala detI haiN| AMkha baMda kara lene mAtra se, kevala pratisaMlInatA kA abhyAsa kara lene se yA priyatA yA apriyatA kI bhAvanA ko sAdha lene se samasyA kA samAdhAna nahIM hotaa| samasyA kA samAdhAna taba hotA hai jaba bhItara meM rahe hue zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ke bhaMDAra ko rikta karanA jAna leN| jaba recana karane kI prakriyA sIkha lI jAtI hai taba vaha bhaMDAra khAlI ho jAtA hai| yahI nirjarA kI prakriyA samAdhi ke lie do prakriyAeM bahuta hI mahattvapUrNa haiN| eka hai-saMvara kI prakriyA aura dUsarI hai-nirjarA kI prkriyaa| kevala saMvara se pUrA samAdhAna nahIM hotaa| saMvara se bAhara kA AnA baMda ho jAegA kintu bhItara meM avasthita saMskAroM kA aTUTa bhaMDAra isase rikta nahIM hogaa| bAharI tattva pIr3A pahuMcAnA banda kara deMge, para bhItarI tattva itane jAga jAeMge ki unakI pIr3A asahya ho jaaegii| bAhara kA zatru itanA khataranAka nahIM hotA jitanA khataranAka bhItara kA zatru hotA hai| ghara kA zatru jitanI hAni pahuMcA sakatA hai utanI hAni dUsarA koI nahIM pahuMcA sktaa| samAdhi kI avasthA samAdhi kA artha hai-kevala caitanya kA anubhava / jaba kevala caitanya kA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 appANaM saraNaM gacchAmi anubhava hone lagatA hai taba bhItara ke sAre zabda, rUpa baMda ho jAte hai| taba na bhItara kA zabda satAtA hai aura na bhItara kA rUpa satAtA hai| na zabda kI taraMga, narUpa kI zrRMkhalA, na gaMdha kI lahara, na rasa kI anubhUti aura na sparza kA anubhv| na saMkalpa aura na viklp| saba kucha zAMta, zAMta aura zAMta / sArI taraMgeM zAMta, sArA tUphAna aura bavaMDara zAnta / bhItara kA sArA samudra zAMta ho jAtA hai| usameM koI taraMga nahIM utthtii| vaha athAha samudra zAMta aura nistaraMga ho jAtA hai| yaha hai samAdhi kA carama-bindu / na bAhara kA koI zabda sunAI detA hai aura na bhItara se koI zabda kI taraMga uThatI hai| na bAhara kA koI rUpa dikhAI detA hai aura na bhItara se rUpa kI koI kalpanA ubharatI hai| na koI bhAva bAhara se mana ko uddIpta karatA hai aura na antara meM koI saMkalpa-vikalpa jAgatA hai| bAhara se bhI ye zabda samApta aura bhItara meM bhI ye zabda samApta ho jAte haiN| kevala cetanA kA samudra nistaraMga aura zAMta-avasthita rahatA hai| yaha hai samAdhi kI avsthaa| samAdhi hai aprayatna samAdhi kA abhyAsa eka prayatna nahIM hai, yaha prayatnoM ko chor3ane kA abhyAsa hai| AdamI zarIra se bahuta prayatna karatA hai| vaha bolane kA prayatna karatA hai, socane kA prayatna karatA hai aura prayatna karate-karate tanAva se bhara jAtA hai| ina prayatnoM se mUrchA hotI hai aura AdamI kI AMkheM baMda ho jAtI haiN| AMkheM baMda hotI haiM isalie AdamI jI rahA hai| AMkheM baMda na hoM to AdamI jI nahIM sktaa| eka vakIla ke eka lar3akI thii| vaha kurUpa thii| koI bhI AMkha vAlA usake sAtha zAdI karane ke lie taiyAra nahIM hotaa| aMdhe se usakI zAdI ho gyii| eka dina eka DaoNkTara ne vakIla se kahA-dekho, maiM tumhAre dAmAda ko AMkheM de sakatA huuN| Apa AjJA deM, maiM usakI cikitsA kara duuN| vakIla bolA-aMdhA hI rahane do| jisa dina yaha dekhane laga jAegA, zAdI kA anubaMdha TUTa jaaegaa| yaha aMdhA hai isIlie merI kurUpa lar3akI se zAdI kara pAyA hai| isa saMsAra ke prati AkarSaNa, moha aura lagAva taba taka hI banA raha sakatA hai, jaba taka hama AMkheM baMda kara calate haiM, aMdhe hokara jIte haiN| jisa dina AMkha khula jAegI, rozanI A jAegI, taba yaha sArA lagAva eka jhaTake meM hI TUTa jaaegaa| sArA sapanA samApta ho jaaegaa| eka dRSTi se isa saMsAra meM aMdhe hokara jIne kA bhI eka artha hai| paraMtu prazna hai ki AdamI aMdhA hokara kaba taka jIegA? yadi AMkheM khulatI haiM to isa saMsAra se bhI adhika suMdara saMsAra hamAre sAmane hogA yA hama eka suMdara saMsAra kA nirmANa kara skeNge| aba hama eka aisA prayatna kareM aura prayatnoM ko chor3ane kA prayatna kreN| mana, vANI aura zarIra ko zAnta kreN| kAyotsarga kareM aura ekAgra hone kA udyama Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI khoja : samasyA kA jIvana 86 karate rheN| bhItara meM praveza pAne ke lie eka setu kA nirmANa kreN| zvAsa isa kAma ko pUrA kara sakatA hai| yadi yaha ghaTanA ghaTita hogI to samAdhi kA pahalA caraNa hastagata ho jaaegaa| isake sahAre hama samAdhi ke carama-bindu taka sahajatayA pahuMca jaaeNge| isase sArI mUrchA TUTegI aura hama aMdhatA ko samApta kara prakAza aura jyoti ke sAtha jI skeNge| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna mAnasika samasyAoM ko sulajhAne ke lie manuSya ne hajAroM-hajAroM prayatna kie haiM aura Aja bhI vaha prayatnazIla hai| Aja kA yuga hI mAnasika samasyAoM se AkrAnta hai, atIta kA yuga ina samasyAoM se zUnya thA, aisA nahIM hai| atIta meM bhI ve samasyAeM thIM aura Aja bhI haiN| ho sakatA hai ki kabhI ve dasa pratizata bar3ha gayI hoM aura kabhI kama ho gayI hoN| manuSya hai, mana hai to mana kI ulajhaneM bhI avazyaMbhAvI haiN| jaba-jaba manuSya ne mAnasika ulajhanoM kA bhAra anubhava kiyA, taba-taba usane unako sulajhAne kA prayatna bhI kiyA hai| manoraMjana ke jitane sAdhana haiM, ve saba mAnasika samasyAoM ke saMvedana ko kama karane ke sAdhana haiM, mAnasika ulajhanoM ko sulajhAne ke sAdhana haiN| AdamI tAza khelatA hai, zataraMja khelatA hai, nATaka aura sinemA dekhatA hai, inakA ekamAtra prayojana hai manoraMjana aura manoraMjana kA prayojana hai mAnasika ulajhanoM ko kama karanA, saMvedanoM ko maMda krnaa| manoraMjana ke sAdhana mAdaka dravyoM ke sevana jaise haiN| sira meM darda huA, enAsIna kI golI lI, darda kA anubhava kama ho gyaa| kintu darda miTA nhiiN| kevala darda kA saMvedana kama ho gyaa| hamAre saMvedana-kendra jo darda ko pakar3ate haiM, unake sAtha saMbaMdha kaTa gayA taba aisA lagA ki darda nahIM hai| jaise-jaise mAdaka dravyoM kA asara kama hotA gayA, vaise-vaise darda phira bar3hatA gyaa| manoraMjana ke jitane upAya haiM, ve saba tAtkAlika haiN| bahuta loga ina tAtkAlika upAyoM meM rasa lete haiM kyoMki tAtkAlika upAya eka bhulAvA hai| vaha yathArtha para pardA DAla detA hai, sacAI ko Dhaka detA hai| jaba sacAI para pardA A jAtA hai taba AdamI mAna letA hai ki kAma ho gyaa| sira kA darda miTatA nahIM, dabatA hai, to bhI AdamI mAna letA hai ki usase pUrA chuTakArA mila gyaa| manoraMjana ke sabhI sAdhana mAnasika samasyAoM ko samApta nahIM karate, una para AvaraNa DAlate haiN| AdamI bhulAve meM Akara sacAI ko vismRta kara detA hai| manovijJAna : tanAvamukti ke pariprekSya meM ___ manovaijJAnika mAnasika samasyAoM ke samAdhAna ke lie bahuta prayatnazIla haiN| DaoN. jArja sTIvansana aura DaoN. TIla ne eka pustaka likhI hai-'lAipha, Tensana eNDa rileksezana / usa pustaka meM tanAvamukti ke kucha upAya nirdiSTa haiN| unakA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna 61 kathana hai ki jaba krodha Ae yA krodha kA tanAva bar3he taba kisI-na-kisI prakAra ke zArIrika zrama meM laga jAnA cAhie, jisase ki dhyAna baMTa jAne ke kAraNa krodha kA Avega kama ho jaae| dUsarA prayoga yaha hai ki jaba krodha Adi kA Avega Ae taba svAdhyAya yA kisI manoraMjana meM laga jAnA caahie| ye donoM upAya bhI tAtkAlika haiM, sAmayika haiM, ye samasyA ko sthAyI rUpa meM samAhita nahIM kara skte| manovaijJAnikoM kI zodha ke anusAra yaha tathya pratipAdita huA hai ki yadi vyakti nau minaTa taka krodha ke Aveza meM rahatA hai to nau ghaMTA taka kAma karane meM prayukta hone vAlI zakti naSTa ho jAtI hai| kahAM nau minaTa aura kahAM nau ghaMTA! kitanI hAni? yaha dhArmika upadeza nahIM hai, yaha eka prayogazAlA meM parIkSita satya hai| __ dharmazAstra krodha ke duSpariNAmoM kI laMbI tAlikA prastuta karate haiN| vaha sArI tAlikA naraka ke saMdarbha meM kahI gayI hai| krodha karane vAlA narakagAmI hotA hai| kSamA karane vAlA svarga ko prApta hotA hai| madhyakAla ne ina do zabdoM meM sArI samasyA ko bAMdha liyaa| Aja kA AdamI isa bhASA ko nahIM samajha sakatA ki krodha karane se naraka milatA hai aura kSamA karane se svarga milatA hai| eka bAra yaha mAna bhI liyA jAe ki krodha karane se naraka milatA hai, to bhI usake lie koI pharka nahIM par3atA, kyoMki usake mana meM na naraka kA bhaya hai aura na svarga kA pralobhana hai| AdamI isa bhaya aura pralobhana se Upara uTha cukA hai| kintu Aja kI zarIrazAstrIya aura mAnasazAstrIya khojoM ne jina sacAiyoM kA udghATana kiyA hai ve sacamuca socane ke lie bAdhya karatI haiN| kintu ve bhI sahI aura sthAyI samAdhAna nahIM haiN| yaha mAnA gayA hai ki bhAvanAtmaka AvegoM (imozansa) kA jo AghAta hotA hai, use na rokanA cAhie aura na dabAnA caahie| unakA nirodha aura damana-donoM hitakara nahIM hote| una AvegoM kA tAtkAlika upAya bhI kiyA jA sakatA hai, kintu use sthAyI mAna lenA ucita nahIM hotaa| Avega-upazamana : vyAvahArika upAya AvegoM ke upazamana ke lie aneka upAya sujhAye gae haiM-gussA Ae to muMha meM mizrI kI DalI lekara cUsane laga jAo, dhyAna baMTa jaaegaa| dhyAna baMTate hI gussA maMda ho jaaegaa| gussA Ae to muMha meM pAnI bhara lo| pAnI ko nigalo mt| gussA badala jaaegaa| eka yuvatI bahuta kalaha karatI thii|ldd'naa-jhgdd'naa usakA dainaMdina kA kArya bana gayA thaa| usake kaTu pariNAmoM se bhI vaha pIr3ita thii| eka dina vaha apane par3osI ke pAsa jAkara bolI-pitAjI ! Adata badalatI nahIM hai| kalaha se taMga A gayI huuN| krodha na Ae, kucha upAya sujhaaeN| usane kahA-beTI! mere pAsa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 appANaM saraNaM gacchAmi isakI acUka davA hai| vaha maiM tumheM detA huuN| bahuta kImatI hai| jaba gussA Ae taba eka cUMTa davA le lenA, kintu usako pandraha-bIsa minaTa taka nigalanA mata, muMha meM hI rkhnaa| kucha hI dinoM meM tumhArI Adata badala jaaegii| dUsarA dina yuvatI kAma kara rahI thii| uttejanA kA avasara aayaa| usane tatkAla usa mUlyavAn oSadhi kI eka bUMTa muMha meM lii| krodha kA Avega bhI tAtkAlika hotA hai| vaha paMdraha-bIsa minaTa kaise rahe? usakA krodha zAnta ho gyaa| dUsarA prasaMga aayaa| tIsarA aura cauthA prasaMga aayaa| usane vaisA hI kiyaa| tIna dina taka prayoga kiyaa| kalaha zAMta ho gyaa| gharavAle acaMbhe meM par3a gae-itanA parivartana kaise huA? par3osI se pUchA-aisI kyA davA hai jo bhayaMkara krodha ko bhI zAMta kara de? par3osI ne kahA-kevala pAnI diyA thaa| jaba pAnI muMha meM hotA hai taba krodhI vyakti bola nahIM sktaa| bole binA krodha kA ubhAra nahIM hotaa| vaha dhIre-dhIre zAnta ho jAtA hai| yahI isakA rahasya hai| yaha bhI eka upAya hai| isase krodha AnA rukegA nahIM, kintu krodha bAhara abhivyakta nahIM hogaa| isalie krodha kA jo kaTu pariNAma honA cAhie vaha nahIM hogaa| krodha AtA hai| usakA AbhAsa hotA hai| prakRti ne AbhAsa ko miTAne ke lie vyavasthA bhI kI hai| prakRti ke pAsa vyavasthA hai ki koI bhI Avega Ae, cAhe vaha IrSyA ho yA krodha, mAna ho yA mAyA, ghRNA ho yA prema, usako zAnta kiyA jA sakatA hai|| eka suprasiddha manovaijJAnika ne likhA hai-uttejanA, saMvega Adi AeM to unako dabAnA nahIM cAhie, unheM bAhara nikAla denA caahie| AvegoM ko nikAlane kA sabase acchA upAya hai ronaa| rone para bar3I-bar3I khojeM huI haiN| mahilAoM ko hArTa-Trabala kA roga kama hotA hai aura puruSoM meM yaha adhika hotA hai| yaha kyoM? kAraNa spaSTa hai ki mahilAeM rokara apane dabAvoM ko bAhara nikAla detI haiM aura puruSa rone meM saMkoca karate haiM, isalie unakA dabAva bhItara ekatrita hotA jAtA hai aura vaha bhArI banakara kabhI itane jora se dhakkA mAratA hai ki hRdaya usa AghAta ko sahana nahIM kara paataa| mahilAoM ke AyuSya meM aura puruSoM ke AyuSya meM bhI bahuta bar3A AnupAtika aMtara hotA hai| eka ghaTita ghaTanA hai| eka bAlaka thaa| usakA nAma thA jIvaka kumaar| vaha bahuta tattvajJAnI aura prabuddha thaa| usake sAtha eka vicitra Adata jur3I huI thii| jaba bhI vaha bhojana karane baiThatA, jarUra rotaa| pAMca-sAta minaTa ronA usakA nizcita krama thaa| bhojana kI thAlI parosI huI hai| vaha bhojana karane kI taiyArI meM hai| para vaha ro rahA hai, sisaka rahA hai| eka dina usa samaya vahAM muni A Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna 63 ge| unhoMne dekhaa| ronA ajIba-sA lgaa| unhoMne rone kA kAraNa pUchA / bAlaka prabuddha thaa| usane kahA-rone ke tIna lAbha haiM-(1) cAkSuSa yaMtra ke AsapAsa jo maila yA kapha jamA hotA hai, vaha rone se sApha ho jAtA hai| (2) AMkheM sApha ho jAtI haiM, dekhane kI zakti bar3ha jAtI hai| (3) bhojana bhI ThaMDA aura supAcya ho jAtA hai| __Aja kA manovijJAna kaha sakatA hai ki rone kA cauthA lAbha hai-rone vAle ke hArTa-Trabala nahIM hotaa| ___tanAva ko kama karane kA eka upAya hai-recn| ronA prakRti kA recana hai, prakRti kI vyavasthA hai| recana hotA hai aura dabAva kama ho jAtA hai| dabAva bhItarI snAyuoM meM saMcita nahIM hotA, bAhara nikala jAtA hai| kaThinAI taba hotI hai jaba tanAva snAyu-saMsthAna meM saMcita ho jAtA hai| itanA saMcaya bar3ha jAtA hai ki vaha snAyu-saMsthAna ko hI tor3ane laga jAtA hai| taba ucca raktacApa, mastiSka para dabAva, hArTa-Trabala Adi bImAriyAM paidA hotI haiN| nirjarA : recana kI prakriyA dharma ke kSetra meM yaha prazna pUchA jAtA hai ki kyA dharma ke pAsa koI recana kA upAya hai? dharma damana sikhAtA hai| vaha kahatA hai-gusse ko dabAo, kAmavAsanA kA damana karo, bhaya aura ahaM ko dbaao| dharma kevala dabAne kI hI bAta karatA hai| yaha sahI nahIM hai| dharma ne kabhI damana nahIM sikhaayaa| usake pAsa nirjarA kA siddhAnta hai| nirjarA kA artha hai-recn| jo bhItara saMcita hai usako bAhara nikAlanA hai, yaha hai nirjraa| itanA nikAlanA, itanA recana karanA ki bhItara meM jo saMcita hai, vahI samApta na ho jAe, kintu saMcita karane kA taMtra bhI samApta ho jaae| __ jaba kisI paMchI kI pAMkheM rajoM se bhara jAtI haiM taba vaha apanI pAMkhoM ko prakaMpita kara sAre rajakaNoM ko jhAr3a detA hai| isI prakAra itanA prakaMpana karo ki sArA dabAva samApta ho jAe, bAhara nikala jAe, recana ho jaae| yaha nirjarA kI prakriyA kevala krodha yA bhaya ke tanAva ko samApta karane kI hI prakriyA nahIM hai, kintu krodha aura bhaya ke mUla taMtra ko miTAne kI prakriyA hai| pravRttiyAM aura saMvega ___ manovijJAna ke prasiddha vidvAn mekDonala ne caudaha pravRttiyAM aura caudaha prakAra ke saMvega batalAe haiN| inakI tulanA moha karma kI prakRtiyoM se kI jA sakatI hai| jaina paraMparA meM karmazAstra para bahuta adhyayana huA hai| jaba maiM vartamAna manovijJAna aura jaina darzana ko tulanAtmaka dRSTi se par3hatA hUM to lagatA hai, donoM meM bahuta sAmya hai| yaha tathya hai ki yadi Aja kA manovaijJAnika karmazAstra kA adhyayana nahIM karatA hai to vaha mAnasika samasyAoM kA pUrA samAdhAna nahIM de Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 appANaM saraNaM gacchAmi sakatA aura Aja kA jaina vidvAn yadi mAnasazAstra kA gaharA adhyayana nahIM karatA hai to vaha karmazAstra ko pUrA samajha nahIM paataa|| maiM jaba-jaba manovijJAna ko par3hatA hUM to mujhe lagatA hai ki Aja kA manovaijJAnika karmazAstra kI bhASA meM bola rahA hai, soca rahA hai| manovijJAna ne caudaha mUla pravRttiyAM aura caudaha prakAra ke saMvega pratipAdita kie haiN| eka ora inako rakheM aura dUsarI ora mohanIya karma kI prakRtiyoM ko rakheM to Azcarya hogA ki donoM meM bhAvanA kI hI tulanA nahIM hai, zabdoM kI bhI tulanA hai| vaha cArTa isa prakAra haimUla pravRttiyAM mUla saMvega 1. palAyanavRtti bhaya 2. saMgharSavRtti krodha 3. jijJAsAvRtti kutUhalabhAva 4. AhArAnveSaNavRtti bhUkha 5. pitrIyavRtti vAtsalya, sukumAra bhAvanA 6. yUthavRtti ekAkIpana tathA sAmUhikatA bhAva 7. vikarSavRtti jugupsAbhAva 8. kAmavRtti kAmukatA 6. svAgrahavRtti svAgraha bhAva, utkarSa bhAva 10. AtmalaghutAvRtti hIna bhAva 11. upArjanavRtti svAmitva bhAva, adhikAra bhAva 12. racanAvRtti sRjana bhAva 13. yAcanAvRtti duHkha bhAva 14. hAsyavRtti ullasita bhAva mohanIya karma ke vipAka mUla saMvega 1. bhaya bhaya 2. krodha krodha 3. jugupsA jugupsA bhAva 4. strIveda kAmukatA 5. puruSaveda kAmukatA 6. napuMsakaveda kAmukatA 7. abhimAna svAgrahabhAva, utkarSabhAva 8. lobha svAmitvabhAva, adhikArabhAva 6. rati ullasita bhAva 10. arati duHkha bhAva Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna 65 tAtkAlika upacAra : sthAyI upacAra __manovijJAna kI bhI eka kamI hai| vaha aba taka jitane upacAra sujhA pAyA hai, ve sAre tAtkAlika upacAra haiM, sthAyI eka bhI nahIM hai| karmazAstra sthAyI samAdhAna detA hai| AvegoM kA tAtkAlika upacAra karanA koI burI bAta nahIM hai, kintu vahAM aTaka jAnA burA hai| usako paryApta nahIM samajha lenA caahie| vahAM se Age prasthAna kara saMvegoM ko pUrNa rUpa se samApta karane kA prayatna karanA caahie| tAtkAlika upacAroM se saMvega dabate haiM, nirmUla nahIM hote| jaba taka vRttiyAM, saMjJAeM aura saMskAra samApta nahIM hote, taba taka Avega utpanna hote hI rahate haiN| isa duniyA meM uddIpanoM kI kamI nahIM hai| jaise-jaise uddIpana sAmane Ate haiM, saMvega jAga jAte haiN| unakA upacAra karate haiN| ve zAMta hote haiM, phira jAga jAte haiN| phira upacAra karate haiM, zAnta hote haiM aura phira jAga jAte haiN| yaha krama calatA rahatA hai| isa ananta avyavasthA kA kahIM anta nahIM aataa| itanA mAna lenA hI paryApta nahIM hai ki hamAre bhItara sabhI AvegoM ke saMvedana-kendra haiN| jaba bAhya uddIpanoM se ve uttejita hote haiM taba Avega abhivyakta hote haiN| hameM isase Age jAnA caahie| Age bhI kucha hai| isI bindu para manovijJAna aura karmazAstra meM antara AtA hai| yaha sahI hai ki hamAre mastiSka meM AvegoM ke saMvedana-kendra haiN| unako uddIpta karane vAle kAraNa bhI haiM, kintu itanA hI nahIM hai| ye donoM sthUla tathya haiN| mUla bAta hai-saMjJA, vRtti aura sNskaar| maharSi pataMjali ne jise vRtti kahA, jaina AgamoM ne jise saMjJA kahA aura naiyAyika Adi ne jise saMskAra kahA ve sAre vRttikendra, saMjJAkendra, saMskArakendra hamAre bhItara avazya haiM, kintu ve sthUla zarIra meM nahIM haiM, sUkSma zarIra meM haiM, sUkSmatama zarIra meM haiN| jaba taka ye kendra kSINa nahIM hote, upazAnta nahIM hote, taba taka ye vRttiyAM jAgatI rahatI haiM, kabhI samApta nahIM hotiiN| AdamI saMvegoM kA bhAra DhotA rahatA hai, duHkha pAtA rahatA hai| hameM mUla ko pakar3anA hai, usa para prahAra karanA hai| mUla hai priyatA kI anubhuuti| yaha saMvegoM kA kAraNa hai| jaba taka priyatA yA rAgAtmaka anubhUti samApta nahIM hogI, taba taka na zoka ko miTAyA jA sakatA hai aura na bhaya aura na krodha ko| mUla surakSita hai to patte aura phala-phUla Ate hI rheNge| unako rokA nahIM jA sktaa| priyatA aura apriyatA do nahIM haiN| priyatA hai isIlie apriyatA hotI hai| priya vastu meM koI bAdhaka banatA hai to apriyatA kI vRtti jAga jAtI hai| apriyatA kA mUla hai priytaa| apriyatA kA apane Apa meM koI astitva hI nahIM hai| niSedha kA svataMtra astitva nahIM hotaa| jitane nageTiva haiM ve pojiTiva ke kaMdhe para calate haiN| astitva ke AdhAra para nAstitva aura vidhi ke AdhAra para niSedha calatA hai| ve paMgu haiN| apane pairoM se kabhI nahIM clte| yadi ahiMsA na ho to hiMsA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 appANaM saraNaM gacchAmi kabhI nahIM cala sktii| loga kahate haiM-hiMsA bahuta zaktizAlI hai, jhUTha bahuta zaktizAlI hai, kintu gahare meM utarakara dekheM to jJAta hogA ki yadi ahiMsA na ho to hiMsA apanI mauta mara jAe aura yadi satya na ho to jhUTha kA astitva hI na rhe| jhUTha sacAI ke sahAre palatA hai yA sacAI jhUTha ke sahAre palatI hai? hiMsA ahiMsA ke sahAre palatI hai yA ahiMsA hiMsA ke sahAre palatI hai? AdamI jIvana meM hiMsA kama karatA hai, jhUTha kama bolatA hai| usakA sArA vyavahAra ahiMsA aura satya ke AdhAra para calatA hai| sAre Avega Antarika acchAiyoM ke AdhAra para palate haiN| mUla kI khoja mUla hai priytaa| hama usakA sparza kreN| dharma aura adhyAtma kA sArA upadeza priyatA kI anubhUti ko kama karane kI preraNA detA hai| krodha kyoM AtA hai? priyatA hai isIlie krodha AtA hai| eka rahasya jAna lenA caahie| apanI patnI yA putra para jitanA krodha AegA, par3osI para nahIM aaegaa| kyoMki par3osI kI apekSA patnI aura putra para priyatA kA bhAva adhika hai| bhaya kA Avega kyoM jAgatA hai? priyatA hai isIlie bhaya hotA hai| priya vastu, jo prApta hai, vaha calI na jAe, isa bhaya se vyakti bhayabhIta rahatA hai| yadi kisI cetana-acetana ke prati priyatA na ho to na krodha jAgegA aura na bhaya staaegaa| jinake pAsa dhana hai unheM bahuta bhaya rahatA hai kyoMki dhana ke sAtha unakI priyatA jur3I huI hai| zarIra calA na jAe, yaha bhaya hotA hai kyoMki zarIra ke prati hamArI priyatA hai| AdamI sotA hai| socatA hai-AMgana jamIna ke barAbara hai| rAta ko sAMpa na kATa jaae| bhaya kyoM huA? na vahAM sAMpa hai aura na kucha aur| bhaya isalie AyA ki zarIra bahuta priya hai| priyatA hI sAre AvegoM kI jananI hai| zoka aura harSa priyatA ke kAraNa hotA hai| priyatA hai biij| jaba vaha bIja phalatA hai taba saMvega kA pUrA vRkSa lahalahA uThatA hai| phUla, patte aura phala Ate haiN| saba kucha hotA hai| priyatA ke kAraNa apriyatA banatI hai| apriyatA ke kAraNa bhI krodha jAgatA hai| apriyatA bhaya kA hetu bhI banatA hai| AdamI saMtrasta rahatA hai ki apriya kA saMyoga na ho jAe, apriya ghaTanA ghaTita na ho jaae| vAyuyAna kI durghaTanA kahIM hotI hai aura bhaya kahIM vyApta ho jAtA hai| eka cora aayaa| saMnyAsI kA kaMbala curAkara bhAga gyaa| vaha pakar3A gyaa| jaja ne pUchA-tumane saMnyAsI kA kyA curAyA thA? cora ne kahA-kevala eka kaMbala hI milaa| saMnyAsI ne kahA-yaha jhUThA hai| isane merA saba kucha curA liyA hai| isane merA bichaunA, merA sirahAnA, merA or3hane kA vastra saba kucha curA liyA hai| jaja ne phira cora se pUchA-saca-saca btaao| jhUTha mata bolo| cora ne Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : mAnasika samasyA kA sthAyI samAdhAna 67 kahA-kevala kaMbala hI curAyA thaa| saMnyAsI ne pahelI ko sulajhAte hue kahA-cora ThIka kahatA hai| merA yaha eka kaMbala hI saba kucha hai| sotA hUM to bichA letA huuN| kabhI sirahAne de detA huuN| ThaMDa lagatI hai to or3ha letA huuN| kabhI dUsarI jarUrata nahIM hotI hai to pairoM ke nIce rakha detA huuN| yaha kaMbala hI merA saba kucha hai| priyatA hI saba kucha hai| kintu AdamI kabhI bhaya kA upacAra karatA hai aura kabhI krodha aura IrSyA ko miTAne kA prayatna karatA hai| kabhI vaha lobha ko aura kabhI ghRNA ko miTAtA hai aura jaba kAmukatA kA zikAra hotA hai to kAmukatA kA upacAra karatA hai| kintu jaba taka mUla-priyatA ko nahIM pakar3a letA, taba taka sArA prayatna vyartha hai, tAtkAlika hai| mUla para prahAra kie binA samAdhi nahIM hogI, asamAdhi ke koNa ubharate rheNge| krodha ko miTAne kA prayatna kiyA to bhaya jAga gayA aura bhaya ko miTAne kA prayatna kiyA to ghRNA jAga gii| krama calatA hI rhegaa| rAjasthAna meM eka sundara kahAnI pracalita hai| cora jA rahA thaa| rAste meM kheta A gyaa| corI kI bhAvanA jAga utthii| usane kheta meM se tuMbe curA liye| mAlika ne dekha liyaa| usane pIchA kiyaa| cora daudd'aa| pAnI kI talaiyA A gii| usane tuMboM ko pAnI meM DAlakara chipAnA caahaa| tuMbe pAnI meM tairane lge| usane unheM dbaayaa| para ve nIce jAte haiM, phira Upara A jAte haiN| itane meM kheta kA svAmI vahAM A gyaa| usane kahA-tumane tuMbe curAye? 'hAM, maiMne tuMbe curAye the, para ye itane nAlAyaka haiM ki tIna ko pAnI meM dabAtA hUM to pAMca Upara A jAte haiM aura pAMca ko dabAtA hUM to dasa Upara A jAte haiN|' ___ yahI sthiti saMvegoM kI hai| AdamI bhaya ke saMvega ko dabAtA hai to vAsanA kA saMvega ubhara AtA hai| vAsanA ko dabAtA hai to ghRNA jAga jAtI hai| eka vRtti ko dabAtA hai to pAMca dUsarI vRttiyAM jAga jAtI haiN| jaba taka mUla para gaharA AghAta nahIM hogA, vRttiyoM kA jAganA samApta nahIM hogaa| sthAyI samAdhAna samAdhi sthAyI samAdhAna hai| isa taka pahuMcane ke lie priyatA ko pakar3anA hogaa| asamAdhi, mAnasika azAnti aura tanAva ko miTAne kA ekamAtra upAya hai priyatA kI anubhUti ko samApta karanA yA kama krnaa| priyatA ko samApta karane para ye sArI bImAriyAM samApta ho jAtI haiN| ye bImAriyAM mUla nahIM haiM, mUla ke pArzva meM rahane vAlI haiM, mUla se palane-puSane vAlI haiN| manuSya dRzya bImArI kI cikitsA karAtA hai| ghuTane meM darda hotA hai to ghuTane kI cikitsA karAtA hai aura sira meM darda hotA hai to siradarda kI cikitsA karAtA hai| yaha eka koNIya cikitsA hai| isase use usa darda kA saMvedana kama ho jAtA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 appANaM saraNaM gacchAmi hai| parantu bImArI ke srota kI cikitsA nahIM hotii| bImArI ke srota kI cikitsA kA tAtparya hai-pUre zarIra kI cikitsA krnaa| yaha sthAyI cikitsA hai| dRzya avayava kI cikitsA roga kI tAtkAlika cikitsA hai| - isI prakAra sArI samasyAoM kA sthAyI samAdhAna hai priyatA ko samApta krnaa| eka dina meM yaha kama nahIM ho sktii| dhIre-dhIre ise kama karanA hotA hai| priyatA ke saMvedanoM ko kama karate rahane se zeSa sAre saMvedana kama hone lgeNge| prazna hai-priyatA ke saMvedana ko kama kaise kareM? isakA uttara hai-hama recana karanA siikheN| dIrghazvAsa kA prayoga isakI prakriyA hai| dIrghazvAsa kI prakriyA meM zvAsa laMbA lenA hotA hai aura laMbA hI chor3anA hotA hai| yaha mAnasika azAnti ko miTAne kA mahattvapUrNa upAya hai| jaba zvAsa kA recana hotA hai taba bhItara kI vikRtiyAM bAhara nikalatI haiN| Apa mAneMge ki yaha zArIrika upacAra mAtra hai| lambA zvAsa lene se oNksIjana adhika prApta hogA aura lambA zvAsa chor3ane se kArbana kA adhika recana hogaa| yaha mAtra zArIrika hai| yaha kathana ThIka hai| yadi korA dIrghazvAsa hI ho to yaha zArIrika upacAra-mAtra hogaa| kintu sAdhaka dIrghazvAsa ke sAtha-sAtha citta ko nirmala banAne kI bhAvanA bhI rakhatA hai| usakA uddezya hotA hai-citta ko nirmala banAnA, citta ke vikAroM ko mittaanaa| yaha bhAvanA apanA kAma karatI hai aura mUla priyatA para prahAra karatI hai| dIrghazvAsa kI prakriyA meM priyatA kI anubhUti kA bhI sAtha hI sAtha recana hotA hai| ____ Apa prayoga kreN| gussA Ane lage taba do-cAra dIrghazvAsa leN| krodha kA Avega zAMta hone lgegaa| mana meM akasmAt bhaya yA vAsanA jAga jAe, tatkAla pAMca-dasa dIrghazvAsa leN| bhaya aura vAsanA kA Avega kama ho jaaegaa| Apako anubhava hone lagegA ki mana kA bhAra kama ho rahA hai, dabAva kama ho rahA hai, samAdhi prApta ho rahI hai| samAdhi mAnasika samasyAoM kA sthAyI samAdhAna hai, kintu usakI siddhi samaya-sApekSa hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samAdhi ke mUla sUtra hamArI dRSTi kabhI Upara jAtI hai aura kabhI nIce, kabhI pattoM para jAtI hai aura kabhI jar3a para, kabhI dhvaja para jAtI hai aura kabhI nIMva para / jaba kevala sundaratA kI bAta hotI hai yA koI sUcanA prApta karanI hotI hai taba dhvaja usakA mAdhyama banatA hai / makAna para dhvaja laharAtA hai, patA laga jAtA hai ki yaha kisakA hai ? dhvaja sundara bhI lagatA hai| kintu jaba tIna maMjile makAna ko sAta maMjilA banAnA hotA hai taba dRSTi dhvaja kI ora nahIM jAtI, vaha nIMva ko dekhatI hai ki nIMva majabUta hai yA nahIM? vaha sAta maMjiloM ke bhAra ko jhelane meM sakSama hai yA nahIM? yadi nIMva majabUta hai to usa para kitanI hI maMjileM khar3I kI jA sakatI haiM / usa samaya dhvaja nahIM dekhA jAtA aura yadi koI sundara dhvaja ke AdhAra para maMjileM car3hAnA cAhe to vaha nirA mUrkha hogA / pratyeka dRSTi kA apanA upayoga hai, apanA mUlya hai| dhvaja kA apanA mUlya hai aura nIMva kA apanA mUlya hai / vyakti jIvana kA nirmANa karanA cAhatA hai| isake lie use AdhAra para dRSTipAta karanA hogaa| yadi jIvana kI nIMva sudRr3ha hai to usa para aneka maMjileM khar3I kI jA sakatI haiM / jo vyakti apane jIvana kI nIMva ko dekhe binA nirmANa prArambha kara detA hai, vaha pachatAtA hai / nirmANa kabhI pUrA ho nahIM sakatA / samAdhi ke pAMca AdhAra jIvana kI samasyAoM aura duHkhoM se nipaTane ke lie samAdhi bahuta jarUrI hai / kintu samAdhi taba ghaTita hotI hai jaba mUla AdhAra sudRr3ha hotA hai / samAdhi ke mUla AdhAra kyA haiM? samAdhi kA pahalA AdhAra hai-AtmA kI amaratA / jo vyakti apane Apako isa zarIra kI niSpattimAtra mAnatA hai merA astitva, merA caitanya isa zarIra se niSpanna hai - yaha mAnatA hai- vaha kabhI samAdhi ko upalabdha nahIM ho sakatA / jo aisA nahIM mAnatA, vaha samAdhi ko prApta ho sakatA hai / jo vyakti aisA mAnatA hai ki Dimba aura zukrANu ke yoga se maiM paidA ho gayA / yahI mere astitva kA mUla kAraNa hai / kucha kromosoma mile, guNasUtra mile aura merA astitva prakaTa ho gayA, aisA mAnane vAlA vyakti kabhI samAdhi ko upalabdha nahIM ho sktaa| isa mAnyatA kA AdhAra kevala vartamAna kA jIvana hai| jisakA AdhAra vartamAna kA jIvana hotA hai, usake lie gaharI samAdhi kI jarUrata nahIM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 appANaM saraNaM gacchAmi hotii| vaha samAdhi taka jA nahIM paataa| jisa vyakti ne yaha sAkSAt anubhava kara liyA ki usakA astitva kevala vartamAna ke zarIra yA jIvana kA astitva nahIM hai, usake astitva kI jar3eM itane gahare meM haiM ki ve dRzya nahIM haiN| jisane AtmA ke amaratva kA anubhava kara liyA, vaha vyakti samAdhi ke prathama sopAna kA ArohaNa kara letA hai| 'maiM isa zarIra kI niSpatti nahIM hUM, 'AtmA amara hai' -isa AsthA kA nirmANa samAdhi kA pahalA sUtra hai| jisa vyakti ko AtmA kI traikAlikatA aura trikAlAbAdhita satya kA anubhava ho jAtA hai, jo yaha sAkSAt dekha letA hai ki usakA astitva atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM hogA, usake mana meM jijJAsA kA eka aMkura prasphuTita hotA hai ki merA svabhAva kyA hai? jisakA astitva kevala vartamAna se saMbaddha hai, jo traikAlika nahIM hai, vahAM svabhAva kA prazna nahIM utthtaa| usakA koI sthira svabhAva nahIM hotaa| usakA svabhAva hotA hai para sthii| bhArata ke prAcIna vaijJAnikoM ne svabhAva kA vargIkaraNa karate hue kahA hai-krodha AdamI kA svabhAva hai| lAlaca aura uttejanA AdamI kA svabhAva hai| mAnasika khinnatA AdamI kA svabhAva hai| jisa vyakti meM pitta kI pradhAnatA hotI hai, vaha krodhI hotA hai| jisa vyakti meM kapha kI pradhAnatA hotI hai, vaha lAlacI hotA hai aura jisa vyakti meM vAyu kI pradhAnatA hotI hai, usameM avasAda hotA hai, mAnasika khinnatA hotI hai| vaha bAtUnI aura pravAhapAtI hotA hai| yaha vargIkaraNa zarIra ke guNa-dharmoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| vAta, pitta aura kapha ke AdhAra para manuSya ke svabhAva kA nirmANa hotA hai| cetanA ko vartamAna kI sImA meM svIkAra karane vAle vyakti ke mana meM isase Age svabhAva kI koI bhI jijJAsA nahIM hotI, usakA siddhAnta bhI nahIM hotA aura apekSA bhI nahIM hotii| kintu hamArA astitva jaba traikAlika hotA hai to svabhAva isa vartamAna zarIra kI sImA meM baMdhatA nahIM, kevala vAta, pitta aura kapha kI sImA meM nahIM bNdhtaa| yaha eka sacAI hai ki kevala zarIra meM hone vAle doSoM ke AdhAra para svabhAva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| usakI vyAkhyA ke lie aura gahare meM utaranA Avazyaka hai| isa gaharAI meM samAdhi ke dUsare AdhAra kI prApti hotI samAdhi kA dUsarA AdhAra-sUtra hai-Ananda merA svabhAva hai| vaha Ananda jo sahaja aura vastu-nirapekSa hai| vaha Ananda jisake lie padArtha apekSita nhiiN| vaha Ananda jisake lie mAna-sammAna apekSita nhiiN| vaha Ananda jisake lie pUjA-pratiSThA apekSita nhiiN| vaha asIma Ananda merA svabhAva hai| duHkha merA svabhAva nahIM hai, Ananda merA svabhAva hai| zaktihInatA merA svabhAva nahIM hai, zakti-saMpannatA merA svabhAva hai| ajJAna merA svabhAva nahIM hai, jJAna merA svabhAva Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke mUla sUtra 101 hai| Ananda, zakti aura cetanA yA jJAna-yaha merA svabhAva hai| duHkha, azakti aura ajJAna merA svabhAva nahIM hai| maiM duHkha kA, durbalatA kA aura ajJAna kA yA aMdhakAra kA anubhava karatA hUM-yaha merA apanA bhAva nahIM hai, Aropita yA thopA huA bhAva hai| __ ajJAna Aropita hai, svabhAva nahIM hai| vyakti jaise-jaise AtmajJAna ko upalabdha hotA hai, apane astitva ke prati pUrNa jAgarUka ho jAtA hai, use isa sacAI kA spaSTa bhAna ho jAtA hai ki ajJAna merA dharma nahIM hai, Aropita dharma hai| jaba taka vyakti sacAI ko nahIM jAnatA, taba taka usakA darzana mithyA hotA hai| jaba vaha sacAI ko jAna jAtA hai, taba usakA darzana samyak hone laga jAtA hai| vaha samyak darzana bana jAtA hai| isameM yathArtha darzana hotA hai| mithyAdarzana meM hotA kucha hai aura jAnA kucha aura hI jAtA hai| ___eka vaijJAnika thaa| usakA naukara anapar3ha thaa| vaijJAnika antarikSa ke grahoM, nakSatroM aura tAroM kI khoja karatA thaa| vaha kabhI-kabhI rAta-bhara tAroM ko dUravIkSaNa yaMtra se dekhatA rhtaa| unakA adhyayana krtaa| naukara bhI kabhI-kabhI rAta-bhara baiThA rhtaa| eka dina vaijJAnika tAroM ke adhyayana meM bahuta vyasta thaa| acAnaka eka tArA ttuuttaa| naukara ne dekha liyaa| vaha uchalA aura jora se cillA uThA-merA svAmI kitanA acUka nizAnebAja hai ki tAre ko bhI TUTanA pdd'aa| ajJAna yA mithyAdarzana ke kAraNa hotA kucha hai aura AdamI pakar3atA kucha aura hai, jAnatA kucha aura hai| jaba taka dRSTi samyak nahIM hotI, samAdhi kI bAta vyartha hai| samAdhi ke lie jJAna, zakti, prANavattA aura Ananda kA honA anivArya hai| samyak-darzana hone para isa sacAI kA anubhava ho jAtA hai ki satya aura Ananda merA svabhAva hai, cetanA aura jJAna merA svabhAva hai| usa sthiti meM bhrAMtiyAM aura duHkha TUTane zurU ho jAte haiM aura asamAdhi ke sAre tattva haTane laga jAte haiN| samAdhi kA AdhAra dRr3ha banatA jAtA hai| samAdhi kA tIsarA AdhAra hai-AtmA kI svtntrtaa| isa avasthA meM vyakti mAnane lagatA hai ki maiM paristhiti se saMcAlita yaMtra nahIM huuN| merA apanA svatantra astitva hai| merA apanA svatantra kartRtva hai| jaba vyakti ko apanI svataMtratA kA bodha hotA hai aura maiM paristhiti kA dAsa nahIM hUM'-isakA spaSTa bhAna ho jAtA hai taba usameM hajAra gunA sAhasa jAgajAtA hai| usakI karmajAzakti itanI vikasita ho jAtI hai ki vaha asaMbhava kArya karane ke lie bhI taiyAra ho jAtA hai| jaba taka apanI svataMtratA kA bodha nahIM hotA, taba taka mana kI durbalatA, mana kA bhaya naSTa nahIM hotaa| vaha sadA DarA-DarA rahatA hai aura lakSya kI ora kadama bar3hA nahIM sktaa| vaha samAdhi kI dizA meM kabhI prasthAna nahIM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 appANaM saraNaM gacchAmi kara sktaa| yadi prasthAna kara bhI letA hai to Age nahIM bar3ha sktaa| DhAI hajAra varSa pUrva kI eka aitihAsika ghaTanA hai| kola jAti ke logoM ne kSatriyoM para AkramaNa karanA caahaa| paraspara saMgharSa cala rahA thaa| kola jAti ke loga ekatrita hue| senA bnaaii| Age prasthAna kara diyaa| Age jA rahe the, para manoM meM kSatriyo kA bhaya satA rahA thaa| kSatriyoM ke prahAra unheM yAda Ane lge| mana kamajora ho gyaa| zarIra bhI bhaya se kAMpane lgaa| prathama paMkti meM calane vAle sainikoM ne socA-hama vyartha hI mAre jaaeNge| ve pIche khisaka ge| isI prakAra sArI senA pIche khisakane lgii| vaha apane gAMva A phuNcii|n saMgrAma prArambha huA thA aura na kSatriyoM ke prahAra hI prArambha hue the| usase pUrva hI ve kamajora ho gae aura ghara A phuNce| jaba taka AtmA ke amaratva kA bodha nahIM hotA, apane svataMtra kartRtva kA bodha nahIM hotA, apane astitva aura caitanya kA bodha nahIM hotA, taba taka vaha samAdhi kI dizA meM prasthAna kara lene para bhI saMkalpa-vikalpa ke jAla meM phaMsakara pIche khisaka jAtA hai| samAdhi kI dizA nirvikalpa cetanA kI dizA hai| samAdhi kI dizA sAre vikalpoM ko samApta karane kI dizA hai| vahAM pahuMcane para sAre saMkalpa aura vikalpa samApta, mana ko bhaTakAne vAlI sArI preraNAeM samApta, sArI bAdhAeM samApta ho jAtI haiN| jisa vyakti ko sacAI kA avabodha nahIM hotA, vaha samAdhi kI dizA meM prasthAna karate hI yaha socane lagatA hai-maiM Age kyoM jAUM? maiM hI Age kyoM bahU~? maiM AMkheM banda kara dhyAna meM kyoM baiThU? AMkheM dekhane ke lie haiN| unheM banda rakhane kA prayojana hI kyA hai? kAna sunane ke lie haiM, jIbha rasAsvAdana ke lie hai| phira kAnoM kA saMyama aura jIbha kA saMyama kyoM karUM? isa prakAra vaha vyakti apane mArga se khisakate-khisakate mUla sthAna para A jAtA hai| isalie yaha anivArya hai ki samAdhi kI sAdhanA karane vAle pratyeka sAdhaka meM apane astitva aura kartRtva ke prati AsthA ho, usakA bhAna ho| jisameM yaha AsthA nahIM hotI, jisako ina sacAiyoM kA bodha nahIM hotA, vaha samAdhi kI dizA meM prayANa nahIM kara sakatA aura yadi karatA hai to vaha zIghra hI khisakakara asamAdhi ke daladala meM phaMsa jAtA hai, vahAM se phira nikala nahIM paataa| ___ samAdhi kA cauthA AdhAra hai-maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA huuN| yaha bahuta hI mattvapUrNa sUtra hai| jisa vyakti ko yaha jJAta ho jAtA hai ki usake bhItara asIma Ananda hai, vaha vyakti duHkha kyoM bhogegA? kaise bhogegA? jisako apane asIma Ananda kA jJAna nahIM hai, vaha vyakti duHkha bhoga sakatA hai| jo vyakti yaha mAnatA hai ki jaisI paristhiti hotI hai, vaisA hI use bhugatanA pdd'taa| hai| yadi kaThinAI AtI hai to use duHkha bhugatanA par3egA, ulajhana AtI hai to Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke mUla sUtra 103 ulajhanA par3egA aura samasyA AtI hai to use bhoganA pdd'egaa| kintu jise yaha patA hai ki usake bhItara ananta Ananda kA mahAsAgara hiloreM le rahA hai, usameM nayI cetanA jAgatI hai aura usameM isa AsthA kA nirmANa hotA hai ki maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA huuN| jisa ajJAna ke kAraNa maiM duHkha bhoga rahA hUM, usa ajJAna ko maiM miTA dUMgA aura Ananda ke mahAsAgara meM gote lgaauuNgaa| vaha kabhI duHkhI nahIM ho sktaa| AzA : nirAzA jIvana ke do pakSa haiM-eka hai AzA kA pakSa aura dUsarA hai nirAzA kA pkss| eka hai ullAsa aura harSa kA pakSa, dUsarA hai cintA aura viSAda kA pkss| eka hai abhaya kA pakSa, dUsarA hai bhaya kA pkss| manuSya kA svabhAva hI hai ki vaha zuklapakSa kI ora dhyAna kama detA hai, sadA kRSNapakSa ko hI dekhatA rahatA hai| manuSya kI cetanA kA nirmANa hI kucha aisA huA hai, vaha sadA kamI kI ora dekhatA hai| vaha cintA, nirAzA aura bhaya ko jaldI pakar3atA hai| Ananda, AzA aura abhaya ko vaha jaldI pakar3a nahIM paataa| bImArI sIne taka amerikA ke bhUtapUrva kRSimaMtrI anDarasana ne likhA hai-maiM ikkIsa varSa kA thaa| bImAra ho gyaa| TI.bI. kI bhayaMkara biimaarii| DaoNkTaroM ne acikitsya ghoSita kara diyaa| aspatAla meM eka bUr3hA AdamI rahatA thaa| vaha mere pAsa Akara bolA-beTe! abhI tumhArI avasthA bahuta choTI hai| eka mahattvapUrNa bAta kahanA cAhatA huuN| dekho, yadi tumhArI bImArI sIne taka hI sImita rahI to tumheM koI khatarA nahIM hai aura yadi yaha mastiSka taka pahuMca gaI to phira jI nahIM skoge| dhyAna rakhanA, sIne kI bImArI mastiSka taka na pahuMca jaae| isa bAta ne mujhe bahuta prabhAvita kiyA aura usI kSaNa se maiM isa prayatna meM laga gayA ki sIne kI bImArI mastiSka taka na phuNce| maiMne cintA chor3a dii| prasannatA se jIne lgaa| kucha hI dinoM meM maiM svastha ho gyaa| DaoNkTaroM ko bahuta vismaya huaa| DaoNkToM ne TI.bI. kI dizA meM aneka prayoga kie haiN| unhoMne likhA hai-jo rogI apanI TI.bI. kI bImArI ko sIne taka hI rakhatA hai, vaha khataranAka sthiti meM jAkara bhI jI letA hai| vaha marate-marate baca jAtA hai| jo rogI usa para niyaMtraNa nahIM kara pAte, jinakI bImArI mastiSka taka pahuMca jAtI hai, ve cintAoM se grasta hokara, bImArI se nahIM, usakI cintA se zIghra hI mara jAte haiN| bImArI ko mastiSka taka pahuMcAne kA artha hai-cintAoM se mastiSka ko bhara denA, niraMtara usakI cintA se grasta rhnaa| vyakti sadA ujjvala pakSa kA cintana kare, prakAza kA anubhava kre| vaha sadA ina sUtroM ko yAda rakhe-'maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA huuN| maiM roga Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 appANaM saraNaM gacchAmi kI zayyA para tar3apate rahane ke lie nahIM janmA huuN|' jo vyakti ina sUtroM ko sAkSAt jIne lagatA hai vaha kabhI viSAda se nahIM bharatA, vaha kabhI duHkhI jIvana nahIM jiitaa| jo viSAda aura duHkha ke kSaNa Ate haiM, ve bIta jAte haiM, vyakti ko prabhAvita nahIM kara paate| vaha vyakti jaise sukha ke kSaNoM meM prasanna aura Anandita rahatA thA, vaise hI bhayaMkara duHkha ke kSaNoM meM bhI prasanna aura Anandita raha jAtA hai| vaha sabhI kaThina samasyAoM, bAdhAoM aura duHkhoM ko jhelane meM sakSama ho jAtA hai| vaha duHkhoM se tapta nahIM hotA, TUTatA nhiiN| mRgacaryA jaina muniyoM kI eka zreNI hai-jinklp| jo muni jinakalpa kI sAdhanA svIkAra karate haiM, unheM atyanta kaThora AcAra kA pAlana karanA par3atA hai| mRgAputra rAjakumAra thaa| vaha muni bananA cAhatA thaa| mAtA-pitA se AjJA maaNgii| mAtA-pitA ne use pravrajita hone se rokaa| pravrajita hone kA artha hai-saMsAra se vimukha ho jaanaa| mAtA-pitA aisA nahIM cAhate the| unhoMne putra se kahA-vatsa! municaryA bahuta kaThora hotI hai| muni banane ke bAda cikitsA nahIM karAnI hai| tumheM jIvana-bhara nizcikitsya rahanA hogaa| kitanA kaThora karma hai| zarIra rogoM kA Alaya hai| cikitsA ke abhAva meM zarIra kA kyA nahIM ho jAegA? kitane kaSTa sahane hoNge| soco! rAjakumAra ne kahA-'yaha ThIka hai| jaMgala kA eka hiraNa bImAra ho jAtA hai to usakI cikitsA kauna karatA hai? kauna use davAI detA hai? kauna usakI paricaryA karatA hai? jaba vaha asvastha hotA hai taba chAMha meM baiTha jAtA hai aura svastha hote hI khAne-pIne ke lie cala detA hai| maiM bhI isa mRgacaryA meM rhuuNgaa| mujhe koI paravAha nahIM hai|' davA lenA vivazatA jisa vyakti meM isa AsthA kA nirmANa ho jAtA hai, vaha rogoM ke bhayaMkara AkramaNoM se baca jAtA hai| bhItara kI zaktiyoM ke sAtha jisakA saMparka ho jAtA hai, vaha cikitsA ke lie itanA vyagra nahIM hotaa| davA lenA manuSya kI durbalatA hai, vivazatA hai| jisameM AsthA kA pUrA nirmANa nahIM hotA vaha adhika davA letA hai| aise loga bhI haiM jo itanI davA lete haiM ki unake zarIra kA aNu-aNu auSadhimaya bana jAtA hai| patA nahIM ve kaise jIte haiM? zarIra meM kitanA viSa jamA ho jAtA hai| viSa viSa kI mAMga karatA rahatA hai| AdamI jahara se bharA huA jahara pItA calA jAtA hai| ___ abhI-abhI phUlakumArI seThiyA amerikA kI yAtrA kara lauTI haiN| unhoMne batAyA-amerikA meM 'sAinsa krizciyana sosAyaTI' hai| usake pacAsoM carca haiM aura hajAroM sdsy| usa sosAyaTI kA eka niyama hai ki koI bhI sadasya davAI nahIM le sktaa| cAhe bukhAra ho yA jukAma, cAhe TI.bI. ho yA hArTa Trabala, cAhe Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke mUla sUtra 105 hAtha TUTa gayA ho yA pAMva-vaha davA nahIM le sakatA, ilAja nahIM karA sktaa| vaha kisI bhI prakAra kI cikitsA nahIM karA sktaa| phUlabAI ne usa sosAyaTI ke sadasya se pUchA-Apa loga bImAra to hote hI hoNge| phira Apa apanI bImArI kaise miTAte haiM? usa sadasya ne kahA-'gaoNDa ija lava'-paramAtmA itanA udAra aura zaktizAlI hai ki vaha karuNA kI varSA karatA hai aura hamArI sArI bImAriyAM miTa jAtI haiN| hama rogI meM eka aisI AsthA jagAte haiM, Izvara ke prati itanI saghana AsthA kA nirmANa karate haiM ki usakI bImAriyAM samApta ho jAtI haiN|' phetha hIliMga vartamAna meM eka cikitsA-paddhati pracalita hai| usakA nAma hai-phetha hiiliNg| isakA artha hai-AsthA ke dvArA rog-cikitsaa| AsthA ke AdhAra para hone vAle lAbhoM kA vivaraNa hamAre graMthoM se bharA par3A hai| prazna hai AsthA ghanIbhUta kaise ho? hamArA apane antara ke sAtha saMparka kaise ho? jaba taka apane astitva ke Antarika srotoM ke sAtha saMparka sthApita nahIM hotA, taba taka hameM bAhara ke bharose jInA par3atA hai aura bAharI sAdhanoM kA sahArA lenA par3atA hai| jaba hamArI dRSTi badalatI hai, vaha bAhara se mur3akara bhItara meM jAtI hai taba Antarika srotoM ke sAtha saMparka sthApita hotA hai aura vyakti pUre astitva ke sAtha jIne laga jAtA hai| jaba vyakti meM isa AsthA kA nirmANa ho jAtA hai ki maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA hUM taba vaha duHkha ke mahAsAgara ko tairane meM saphala ho jAtA hai aura vaha use pAra kara jAtA hai| anAsakta yoga duHkha kI ghaTanAeM ghaTatI haiM, unheM koI nahIM roka sktaa| bhUkaMpa AtA hai, tUphAna AtA hai, samudrI bavaMDara AtA hai-inheM koI nahIM roka sktaa| ulkApAta hotA hai, use koI nahIM roka sktaa| bImAriyAM aura prAkRtika prakopa kI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, unheM koI nahIM roka sktaa| kintu manuSya eka kAma kara sakatA hai| vaha ina avazyaMbhAvI prakopoM se hone vAle duHkhada saMvedanoM se apane Apako bacA sakatA hai| ye ghaTanAeM jo mana aura mastiSka ko bojhila banA detI haiM aura jIte-jI marane kI sthiti meM lA detI haiM, inase bacA jA sakatA hai| ghaTanA ghaTita hogI, parantu vyakti inake sAtha nahIM judd'egaa| vaha jur3egA to itanA hI ki ghaTanA ghaTI hai aura usakA jJAna hai| isase adhika ghaTanA ke sAtha koI saMparka nahIM hogaa| ghaTanA cetana mana taka phuNcegii| vaha avacetana mana kA sparza bhI nahIM kara paaegii| cetana mana para ghaTanA kA pratibimba par3egA, avacetana mana para nhiiN| vahAM usakI pratikriyA bhI nahIM hogii| samAdhi kA cauthA sUtra--'maiM duHkha bhogane ke lie nahIM janmA hUM' bahuta hI mahattvapUrNa hai| isase duHkha-saMvedana samApta ho Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 appANaM saraNaM gacchAmi jAte haiN| saMbaMdhoM, saMparkoM aura padArthoM se hone vAle sAre duHkha apane Apa miTa jAte haiM / yahI hai - anAsakta yoga / anAsakti kA artha hai-padArtha ke sAtha jur3I huI cetanA kA chUTa jAnA, usake ghanatva kA tanUkaraNa ho jAnA, padArtha ke sAtha cetanA kA saMparka kama ho jAnA, jaba yaha hotA hai taba samUce jIvana meM cetanA vyApta ho jAtI hai aura Asakti kI chAyA dUra ho jAtI hai| samAdhi kA pAMcavAM AdhAra hai-apane svabhAva ke jAgaraNa ke lie upAyoM kA avalambana / hamane sAre tathya jAna liye| kintu tathyoM ko jAna lene mAtra se kucha nahIM hotA / jaba hamane svabhAva ko jagAne kA prayatna nahIM kiyA, upAyoM kA avalambana nahIM liyA to svabhAva kA jAgaraNa nahIM hogaa| hamAre meM ananta Ananda hai, para vaha soyA par3A hai / hamAre bhItara ananta zakti hai, para vaha bhI suSupta hai / hamArI ananta cetanA hai, para vaha bhI DhakI huI hai / Ananda, zakti aura cetanA DhakI par3I hai| saghana AvaraNa hai / ina sabakA honA na honA samAna hai| AvRta Ananda, zakti aura cetanA kA kyA upayoga ho sakatA hai? paMkhA taiyAra hai / sundara hai / sArI sAmagrI hai / para bijalI nahIM hai| isa sthiti meM paMkhe kA koI upayoga nahIM ho sakatA / usakA honA na honA barAbara hai| paMkhA taba calegA jaba bijalI kA pravAha isake sAtha judd'egaa| zakti hai para vaha taba kAma AegI jaba prANa-zakti kA pravAha isake sAtha jur3egA / Ananda hai, para vaha kAryakara taba banegA jaba caitanya kA pravAha isake sAtha jur3egA / zakti ke sAtha prANa kA pravAha jur3e aura Ananda ke srotoM ke sAtha caitanya kA pravAha jur3e, isake lie zvAsa- prekSA, zarIra - prekSA aura caitanya - prekSA kA upAya kAma meM lenA hotA hai / zarIra- prekSA se cetanA kA sAkSAtkAra zarIra - prekSA kI bAta sunakara Apako kucha aTapaTA-sA lagatA thA / Ae the dhyAna sIkhane aura hameM sikhAyA jA rahA hai zarIra ko dekhanA / lalATa aura bhauMhoM ko dekho, AMkha aura kAna ko dekho| yaha saba eka kAMca meM dekhA jA sakatA hai / yaha kArya ghara para bhI sampanna ho sakatA hai, phira ina ziviroM kA prayojana hI kyA hai? darpaNa meM zarIra ko dekhane vAle camar3I ko dekhate haiM, raMga-rUpa ko dekhate haiM, AkRti ko dekhate haiM / basa, itanA hI dekha pAte haiN| kyA kabhI Apane camar3I ke bhItara kyA hai, dekhA hai ? kyA prANa ke pravAha se hone vAle prakaMpanoM aura spandanoM ko pakar3A hai? nahIM, inheM jAnane kA kauna prayatna kare ? prANa ke spandanoM ke nIce jo cetanA kI sakriyatA hai, cetanA kA pravAha hai, AdamI kabhI usa ora dhyAna nahIM detaa| hamAre zarIra kA eka choTA hissA bhI, oNlapina Tike utanA hissA bhI, prANa se khAlI nahIM hai aura jisa kSaNa vaha prANazUnya hotA hai, vaha avayava nirjIva ho jAtA hai / zarIra prekSA isalie nahIM kI jAtI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke mUla sUtra 107 ki raMga-rUpa ko dekhA jAe, para isalie kI jAtI hai ki isa mAMsa aura camar3I ke putale ke bhItara jo prANa aura cetanA kA pravAha hai, usase saMparka sthApita ho| usakA sAkSAt anubhava karane kA eka upAya hai-shriir-prekssaa| yaha samAdhi taka pahuMcane kA upAya hai| tanAva AdamI hI nahIM, pazu bhI tanAva se bharA rahatA hai| bar3e tanAva ATha haiN| inameM cAra tanAva vyApaka haiM-AhAra kA tanAva, bhaya kA tanAva, kAma (maithuna) kA tanAva aura parigraha kA tnaav| saiddhAntika bhASA meM inheM AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA kahA jAtA hai| ye cAra vyApaka tanAva haiN| ye saba prANiyoM meM pAe jAte haiN| pazu meM bhI ye tanAva pAe jAte haiN| unameM parigraha kA tanAva sabase kama hotA hai| pazu saMcaya nahIM karatA aura yadi karatA hai to bahuta thodd'aa| sAre pazu saMcaya nahIM karate, kucheka hI karate haiN| cIMTiyAM aura madhumakkhiyAM saMcaya karatI haiM, para thodd'aa| zeSa bahuta sAre pazu-pakSI asaMgrahI hote haiN| gAya-bhaiMsa ke sAmane cArA ddaalaa| jitanA khAnA thA khA liyA, saMcaya nhiiN| kahIM grAmAntara jAnA hai to ghAsa sAtha le jAne kI cintA nhiiN| yaha hai-asaMgraha vRtti| usase adhika tanAva hotA hai maithuna kaa| usase adhika tanAva hotA hai bhaya kA aura sabase adhika tanAva hotA hai bhojana kaa| yaha pazu meM hone vAle tanAvoM kA tAratamya manuSya meM sabase kama tanAva hotA hai bhaya kaa| usase adhika tanAva hotA hai bhojana kaa| usase adhika tanAva hotA hai parigraha kA, saMcaya kA aura sabase jyAdA tanAva hotA hai kAmavAsanA kA, maithuna kaa| pazu meM sabase jyAdA tanAva hotA hai-bhojana kA aura manuSya meM sabase jyAda tanAva hotA hai-kAmavAsanA kaa| jaba taka manuSya meM kAma kA tanAva nahIM miTatA, taba taka samAdhi kI bAta ghaTita nahIM hotii| krodha, bhaya Adi kA tanAva hotA hai aura do-cAra-dasa ghaMToM meM miTa jAtA hai, upazAnta ho jAtA hai paraMtu kAmavAsanA kA tanAva, jAne-anajAne, caubIsa ghaMTA bhI raha jAtA hai| yaha sabase bhayaMkara tanAva hai| isa eka tanAva ke kAraNa aura aneka tanAva ghaTita hote haiN| AryarakSita ne prajJApanA sUtra meM isakA manovaijJAnika vizleSaNa prastuta kiyA hai| samAdhi hai bhItara samAdhi taka pahuMcane ke sAre Alambana hamAre bhItara haiN| bAhara se kucha bhI nahIM lenA hai| maiM jo bAhara se lene kI bAta kara rahA hUM, vaha sApekSa hai| hameM sabakA recana karanA hai| zarIrazAstriyoM, Ayurveda ke AcAryoM aura manovaijJAnikoM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 appANaM saraNa gacchAma ne manuSya ke svabhAva kA jo varNana kiyA hai vaha maulika svabhAva nahIM hai / vaha arjita svabhAva hai ! usakA recana karanA hogaa| zarIra kI sImA meM panapane vAle svabhAva mUla svabhAva nahIM hai| unakA recana karanA hogaa| unakA recana hone para hI mUla svabhAva ke sAtha saMparka sthApita hogA / usa 'saMparka' kI sthApanA ke lie 'pUraka' bhI Avazyaka hai / hama dhyAna kI avasthA meM jAeM aura pUraka kareM / pUraka karate samaya yaha saMkalpa kareM - 'pavitra aura vItarAga AtmA jisakA Ananda abAdhita hai, zakti pUrNa jAgRta hai, zakti ke srota udghATita haiM, jisakI cetanA anAvRta ho cukI hai, citta ko nirmala karane vAlI usa mahAzakti ko maiM zvAsa ke sAtha bhItara le jA rahA hUM aura cetanA ke kaNa-kaNa meM use vyApta kara rahA huuN|' isa saMkalpa ke sAtha pUraka kreN| yaha bhI samAdhi kA sazakta upAya hai| isakA abhyAsa puSTa hone para yaha anubhava hogA ki nayI cetanA, nayI zakti aura ajasra Ananda kA pravAha pravAhita ho rahA hai / hama recana aura pUraka kA abhyAsa bhAvanA ke sAtha kreN| hamArI AvRta zaktiyAM anAvRta hoMgI aura samAdhi kA mArga prazasta ho jAegA / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 pratikriyA se mukti aura samAdhi samAdhi kA Adi-bindu hai saMyama aura jIvana kA sUtra hai sarasatA / jaba samAdhi kA prazna AtA hai taba eka vikalpa uThatA hai ki saMyama kA rUkhA jIvana jIeM yA sarasatA kA jIvana jIeM? jaba manuSya yoni milI hai, svastha zarIra, mastiSka aura svastha indriyAM prApta haiM taba sarasa jIvana jInA samajhadArI kI bAta hai, rUkha yA nIrasa jIvana jInA buddhimattA nahIM kahI jA sakatI / nAstikoM kA yaha sUtra AnaMdadAyI hai - jIvana kA svAda lekara jiio| khUba khAo-pIo aura mauja karo / Astika bhI isa bAta meM pIche nahIM haiN| ve saMyama kI bAta doharAte haiM kintu saMyama kA jIvana nahIM jiite| vahAM jIvana kA koI anubhava nahIM hotA / jise apane jIvana kA anubhava hai, vaha doharAegA nahIM / doharAegA vahI jise apanA anubhava nahIM hai / totA doharAtA hai / jaise raTAyA vaise hI doharA diyA / na kucha jor3A aura na kucha todd'aa| TeparikArDara doharAtA hai / usameM jo AvAja bhara dI, vaise hI vaha punaH doharA degA / jisa vyakti ko apanA thor3A-sA bhI anubhava hai vaha anubhava karegA, doharAegA nahIM / samAdhi hai cetanA kI gaharAI samAdhi kI do kaThinAiyAM haiM / samAdhi kI carcA cetanA ke sUkSma stara para kI gaI thii| vaha cetanA kI aisI bhUmikA hai jahAM sthUla dRSTi yA sthUla jagat se saMbaMdha nahIM rahatA / samAdhi kI carcA cetanA kI gaharAI meM jAkara huI thI, kintu sabhI AdamI cetanA ke usa sthUla stara para jI rahe haiM jisakA saMbaMdha isa bAhya jagat ke sAtha aura viSayoM ke sAtha jur3A huA hai| donoM ke do bhinna stara haiM / phira sAmaMjasya kaise ho ? samAdhi kI bAta sunane meM acchI lagatI hai / mana kI samAdhi, citta kI samAdhi, mAnasika zAnti, caitasika zAnti - ye saba isake phalita haiM / jI lalacAtA hai samAdhi kA jIvana jIne ke lie, kyoMki isameM sAre tanAva samApta ho jAte haiM, azAnti samApta ho jAtI hai / kintu jaba vyakti cetana mana kI bhUmikA para hotA hai taba usakA samparka bAhya jagat ke sAtha hotA hai aura usakI indriyAM bAhya viSayoM ko grahaNa karane meM sakriya hotI haiN| sAmane rUpa AtA hai, rasa aura gaMdha AtA hai, zabda AtA hai| AdamI inameM ulajha jAtA hai aura samAdhi kI bAta bahuta pIche raha jAtI hai| taba use lagane lagatA hai ki yaha saMsAra hI sAra hai| isameM jIvita rahanA hI sarasatA hai| cetana mana ke stara para zabda, rUpa, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 appANaM saraNaM gacchAmi rasa, gaMdha Adi kI priya anubhUti hI sAra lagatI hai| isake atirikta sAra kucha bhI nahIM lgtaa| manuSya cAhe apane Antarika bhAvoM ko chipAkara kaha de-'dharma aura satya jIvana kA sAra hai, ahiMsA aura brahmacarya jIvana kA sAra hai|' cetana mana ke stara para jo ye bAteM kahegA to yaha spaSTa hai ki yaha usakI apanI anubhUti nahIM hogI, udhAra lI huI bAta hogii| kyoMki usa vyakti ne aisA sunA hai, vibhinna dharma-granthoM meM par3hA hai| yaha sAra jJAnagata hai, anubhavagata nahIM hai| una vyaktiyoM aura zAstroM ke prati usakI zraddhA hai isalie vaha ina bAtoM ko doharAtA jAtA hai, kintu jaise hI vaha cetana mana ke stara para eka paira rakhatA hai vaha yaha kahane lagatA hai-paisA sAra hai, padArtha sAra hai, khAnA-pInA sAra hai, zeSa sArA asAra kathanI-karanI eka kyoM nahIM? bahuta sAre loga isa ulajhana meM haiM ki unakI kathanI aura karanI eka kyoM nahIM hai? ve kahate haiM vaisA kara kyoM nahIM pAte? kathanI aura karanI kI dUrI miTanI caahie| rAjanIti ke loga aura sAmAjika loga bhI kahate haiM ki kathanI aura karanI kI dUrI miTanI caahie| dharma ke maMca se bhI yahI udghoSa sunA jAtA hai| sAre sAdhu-saMnyAsI bhI yahI kahate haiM, kintu yaha prazna kabhI samAhita nahIM hotaa| Aja yaha prazna jaisA hai vaisA hI hajAra varSa pUrva thaa| isakA samAdhAna nahIM ho sktaa| jaba taka hamArI sabhyatA, saMskRti aura jIvana kA AdhAra sthUla cetanA rahegI, cetana mana kI pravRttiyAM raheMgI, taba taka yaha prazna kabhI samAhita nahIM hotaa| isa prazna ko kevala samAdhi kI bhUmikA para hI samAhita kiyA jA sakatA hai| hameM hamArI sabhyatA, saMskRti aura jIvana ke AdhAra ko hI badalanA hogA aura eka nayI pIr3hI kA nirmANa karanA hogA, jo kevala cetana mana ke stara para hI na jIe kintu avacetana mana ke stara para bhI jInA siikhe| jisa dina pUrI sabhyatA meM avacetana mana ke AdhAra para jIne kI bAta A jAegI, AdamI sUkSma mana ke stara para jIne laga jAegA, usa dina kathanI-karanI kI dUrI apane Apa miTa jaaegii| vItarAga : avItarAga hamAre jIvana kI do avasthAeM haiM-vItarAga avasthA aura avItarAga avsthaa| jaba taka AdamI avItarAga avasthA meM jItA hai, rAga-dveSa kI avasthA meM jItA hai, usakI kathanI aura karanI meM antara hogaa| bhagavAn mahAvIra ne kahA-avItarAga yA chadmastha vyakti kA yaha eka lakSaNa hai ki usakI kathanI aura karanI meM antara hogaa| jo vItarAga hogA vaha jaisA kahegA, vaisA karegA, jaisA karegA, vaisA khegaa| koI antara nahIM hogaa| vItarAga hone kA artha hai-cetana kI sUkSma bhUmikA meM praveza pA jaanaa| yaha atIndriya mana kI bhUmikA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikriyA se mukti aura samAdhi 111 atIndriya cetanA : anubhava cetanA manovijJAna ne cetana mana aura avacetana mana kI carcA kI hai, kintu bhAratIya dArzanikoM ne inase bhI sUkSma cetanA ke staroM kI carcA kI hai / avacetana mana se pare atIndriya mana kI bhUmikA hai| jaba vyakti atIndriya mana kI bhUmikA para calA jAtA hai taba usake sAre virodhAbhAsa miTa jAte haiM / usakI kathanI aura karanI meM sAmaMjasya sthApita ho jAtA hai / atIndriya cetanA ke stara para jIne vAlA vyakti doharAtA nahIM, svayaM satya ko jItA hai, anubhava karatA hai / vaha yaha kabhI nahIM kahegA ki ahiMsA isIlie acchI hai ki mahAvIra ne yA buddha ne usakI guNa gAthA gAyI hai, kintu vaha acchI isalie hai ki maiMne svayaM usakA sAkSAt anubhava kiyA hai / vaisA vyakti apanI anubhava kI bhASA meM bolegA, udhAra kI bhASA meM nahIM / kintu jaba taka vyakti usa atIndriya cetanA ke stara taka nahIM pahuMcatA, taba taka vaha dUsaroM kI bhASA kI punarAvRtti karatA hai aura use doharAtA jAtA hai| doharAne vAlI cetanA koI dUsarI hai aura karane vAlI cetanA koI dUsarI hai to phira kaise AzA kI jA sakatI hai ki kathanI aura karanI meM ekatA ho ? rAjanIti ke maMca para to kathanI aura karanI kA sAmaMjasya ho hI nahIM sakatA / kuzala rAjanItijJa vaha hai jo prAtaH eka bAta kahe, madhyAhna meM dUsarI bAta kahe aura sAyaM tIsarI bAta kahe aura phira yaha samajhA de ki maiMne jo subaha kahA thA vaha bhI saca thA, madhyAhna meM kahA thA vaha bhI saca thA aura sAyaM kahA thA vaha bhI saca thA aura aba jo kucha kahatA hUM vaha bhI saca hai / isa sthiti meM kathanI aura karanI kI ekatA kA svara kaise pratiphalita hogA ? sAmAjika stara para bhI yaha ekatA saMbhava nahIM hai| jahAM vyakti meM svArtha hotA hai vahAM ekatA kI bAta nahIM ho sakatI / dharma ke maMca para bhI kathanI-karanI kI ekatA kA svara saMbhava nahIM hai, kyoMki dharma ke anuyAyI aura guru bhI cetana mana ke stara para jI rahe haiN| ve usa bhUmikA kA atikramaNa kara sUkSma bhUmikA para jAne kA prayoga nahIM kara rahe haiM / jaba taka yaha prayoga nahIM hogA, taba taka avItarAgatA bAdhaka banI rahegI aura kathanI-karanI kA bheda miTegA nahIM / Astika : nAstika Aja ke loga AstikatA kI bAta karate haiM / kintu vAstava meM ve Astika haiM kahAM? jo vyakti sUkSma bhUmikA kI cetanA para nahIM jAtA vaha kabhI Astika nahIM ho sakatA / jo vyakti sUkSma cetanA kI bhUmikA para ArohaNa nahIM karatA vaha kabhI dhArmika nahIM ho sakatA / loga svayaM soceN| apane Apako Astika mAnane vAle kitane loga yathArtha meM Astika haiM? apane Apako dhArmika mAnane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 appANaM saraNaM gacchAmi vAle kitane loga vAstava meM dhArmika haiM? bahuta bar3A praznacihna hai| Astika aura nAstika tathA dhArmika aura adhArmika meM Aja antara hI kyA hai? donoM ke bIca bheda-rekhA khIMcanA saMbhava nahIM hai| donoM cetana mana ke stara para jI rahe haiN| eka Astika bhI cetana mana kI bhUmikA para jI rahA hai aura eka nAstika bhI cetana mana kI bhUmikA meM jI rahA hai| eka dhArmika bhI usI bhUmikA para sthita hai aura eka adhArmika bhI usI bhUmikA para sthita hai| phira aMtara hI kyA hai? jo vyakti cetana mana kI bhUmikA para jItA hai, usake lie zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza kA mUlya hogA, samAdhi kA mUlya nahIM hogaa| vaha azabda, arUpa, arasa, agaMdha aura asparza ko kabhI mUlya nahIM degaa| use zabdAtmaka yA viSayAtmaka jagat hI sarasa lgegaa| phira hama kyoM kisI ko Astika mAneM aura kyoM kisI ko nAstika mAneM? unako Astika yA nAstika mAnane kA AdhAra kyA hai? hamane sthUla mana ke AdhAra para eka bheda-rekhA khIMca lI-amuka rekhAoM para calane vAlA Astika aura amuka rekhAoM para calane vAlA naastik| amuka rekhAoM para calane vAlA dhArmika aura amuka rekhAoM para calane vAlA adhaarmik| isa kRtrima bheda-rekhA ke kAraNa hI dharma kI tejasvitA samApta ho gayI, AstikatA kA mUlya bhI samApta ho gyaa| dharma kA bhrAnta AdhAra Aja jisa AdhAra para dharma ko calAyA jA rahA hai, vAstava meM vaha dharma kA AdhAra banatA hI nhiiN| cetana mana yA sthUla mana ke stara para jIne vAle logoM ko hama yaha kaheM-viSaya kharAba haiN| saba duHkha dene vAle haiN| ve AdamI ko ulajhana meM phaMsAte haiM to ve ina bAtoM ko suna lete haiN| sunane meM acchI bhI lagatI haiN| kintu jaba ve hI vyakti bhojana karane baiThate haiM, sAmane acche-acche bhojana dIkhate haiM, khAte haiM, svAdiSTa lagate haiM taba yaha virodhAbhAsa panapatA hai ki viSaya kharAba nahIM haiN| ve bhogane yogya haiN| kahA jAtA hai-parigraha pApa kA mUla hai| para ye saba bar3e-bar3e parigrahI maMca para baiThe haiM, inakA Adara-sammAna hotA hai| jahAM jAte haiM vahAM inakI bAta mAnI jAtI hai| inakI pUjA-praSThiA hotI hai, phira kaise mAne ki parigraha pApa kA mUla hai| maiMne parigraha chor3A to Aja dara-dara kA bhikhArI banA huA huuN| koI pUchatA taka nhiiN| vicAroM meM saMgharSa hogaa| vaha mAnegA-maiMne parigraha ko chor3akara bhayaMkara bhUla kI hai| rAjakumArI amRtakaura ne gAMdhIjI se kahA-maiM apanI sArI saMpatti ko chor3akara sevA-kArya meM laga jAnA cAhatI huuN| gAMdhIjI ne kahA-saMpatti ko mata chodd'o| apane pAsa rakhakara sevA meM lagI rho| usane parAmarza mAna liyaa| vaha kucha varSoM taka minisTrI meM rhii| phira jaba vaha vahAM se mukta ho gayI taba sArI paristhitiyAM badala gyiiN| pUcha kama ho gyii| logoM kA gherAva kama ho gyaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikriyA se mukti aura samAdhi 113 nikaTa ke loga bhI dUra jAne lge| amRtakaura ne likhA-bApU yadi saMpatti rakhane kA parAmarza nahIM dete to Aja maiM bhikhArina bana jaatii| mujhe dara-dara bhaTakanA pdd'taa| maiM sacamuca duHkhoM se baca gyii| kama-se-kama roTI kI to mujhe takalIpha nahIM hai| ___ Apa mAneMge ki bApU aparigraha meM vizvAsa karate the, phira unhoMne parigraha rakhane kA parAmarza kaise diyaa| vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAlA vyakti yahI parAmarza de sakatA hai| yaha sahI parAmarza hai| isake atirikta koI dUsarA parAmarza ho nahIM sktaa| ___ hama yadi atIndriya jagat kI bAta ko, sUkSma cetanA ke stara para ghaTita hone vAlI ghaTanA ko cetana mana ke stara para jIne vAle vyaktiyoM ko sikhA deM to ve ulajhana meM phaMsa jaaeNge| dharma kA mUla AdhAra : anubhava kI cetanA dharma kA mUla AdhAra hai-sUkSma cetanA kA str| jaba taka yaha udghATita nahIM hogA, taba taka dharma kA yathArtha AdhAra pratiSThita nahIM hogA aura dharma aura karma kI dUrI, dharma aura vyavahAra kI dUrI miTa nahIM paaegii| AdamI upavAsa karatA hai aura jaba rAta ko bhUkha lagatI hai taba sArI rAta tAre ginate rahatA hai| mana meM socatA hai-sUraja ugate hI yaha khAUMgA, vaha khaauuNgaa| yaha banavAUMgA, vaha bnvaauuNgaa| vaha itanI kalpanAeM kara letA hai jitanI kalpanA vaha binA upavAsa ke nahIM krtaa| phira hama kaise mAne ki upavAsa karane meM sukha hai, khAne meM sukha nahIM hai? isa asaMgati yA virodhAbhAsa kA nidAna kyA hai? cikitsA kyA hai? adhyAtma ke AcAryoM ne isakI cikitsA paddhati ko khojaa| vaha hai samAdhi kI cetanA kA avataraNa / jaba taka isa cetanA kA avataraNa nahIM hotA, taba taka ina virodhI praznoM ko sulajhAyA nahIM jA sktaa| samAdhi isalie samAdhAna hai ki cetanA kI usa bhUmikA meM zabda kAma nahIM karate, anubhava kAma karane laga jAtA hai| upadeza kI pakar3a kyoM nahIM? santoM ne kahA-kastUrI mRga ke bhItara hai, pAsa hai, para vaha usakI khoja anyatra kara rahA hai| sukha AdamI ke bhItara hai, para vaha usakI khoja dUsare sthAna para kara rahA hai| vaha bhaTaka rahA hai sukha kI khoja meN| jinhoMne satya kA udghATana kiyA unhoMne sUkSma cetanA ke stara para jAkara usa satya ko kahA hogA, kintu sunane vAloM ke lie isakA koI artha hI nahIM hai| kyoMki sunane vAloM kA stara vaha nahIM hai| ve sunate samaya isako acchA kaheMge, parantu vyavahAra-kAla meM unheM lagegA ki ye kAlpanika bAteM haiM, mAitholaoNjI hai| ye rIyala nahIM haiM, satya nahIM haiN| saMta bhI dhunI hote haiM, jo mana meM AyA kaha dete haiN| ve vAstavikatA ko kaise jAneMge? Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 appANaM saraNaM gacchAmi vyavahAra ko chor3akara ve palAyana kara gae haiN| unheM na kamAnA par3atA hai aura na koI anya vyavasAya karanA par3atA hai| sAre dina yoM hI baiThe rahate haiM, jo mana meM AyA kaha dete haiN| unakI bAtoM meM sAra nahIM hai| vyavahAra meM rahane vAle hama loga jAnate haiM ki sacAI kyA hai? hama saMgharSoM se jUjhate haiM, saMgharSoM kA jIvana jIte haiN| vAstavika samasyAoM kA sAmanA karate haiM, unakA samAdhAna nikAlate haiN| hameM jJAta hai, sukha kyA hai, duHkha kyA hai| dhana ke hone se kyA hotA hai aura na hone se kyA hotA haiN| pratiSThA aura nAma kamAne ke kyA-kyA lAbha hai aura unake na hone se kyA-kyA hAni hotI haiN| priya zabdoM kA kyA asara hotA hai aura apriya zabdoM kA kyA asara hotA hai| saralatA kA jIvana jIne se kyA hotA hai aura mAyA-kapaTa kA jIvana jIne se kyA hotA hai| bacce ko dulArane, thapakI dene aura mIThA bolane se kyA hotA hai aura usako dutkArane aura kaThora zabda bolane se kyA hotA hai| hama yaha saba jAnate haiM, kyoMki hama vAstavikatA kA jIvana jIte haiN| hama vyavahAra ke dharAtala para khar3e haiM, ataH vyavahAra ko jAnate haiM aura usakA paga-paga para pAlana karate haiN| sAmAjika dharAtala para jIne vAle vyakti ke lie ye sArI sacAiyAM haiN| inheM jhuThalAyA nahIM jA sakatA, kyoMki usake jIvana ke pratyeka kSaNa meM ye tathya anubhUta hote rahate haiN| usake samakSa saMtoM kI vANI yA anyAnya upadeza kahIM ke kahIM raha jAte haiN| vaha ina satyoM ko, jo saMtoM dvArA abhivyakta kiye jAte haiM, kabhI vAstavika mAnakara AcaraNa nahIM kara sktaa| samAdhi kI bAta AkAza meM trizaMku kI bhAMti laTaka jAtI hai| usa vyakti ko kaise samajhAyA jAe? kyA samAdhi yA mAnasika zAnti ke prazna ko yoM hI chor3a diyA jAe? kyA dhyAna aura dharma kI bAta AdamI ko na batAI jAe? kyA AdamI ko yoM hI jIvana bitAne diyA jAe? kyA use viSayoM ke sAtha jIne deM aura jo ulajhaneM bar3hatI haiM, duHkha kA antahIna cakra banatA hai, kyA AdamI ko usameM hI phaMsA rahane deM? ye sAre prazna haiN| samAdhi : vijJAna ke saMdarbha meM __ Aja ke isa vaijJAnika yuga ne samAdhi ko samajhane ke lie aneka suvidhAeM prastuta kI haiN| Aja se sau-pacAsa varSa pahale samAdhi kI bAta kevala zAstroM ke AdhAra para hI kahI jA sakatI thii| sukha bAhara nahIM hai, bhItara hai-yaha bAta siddhAnta ke AdhAra para kahI jA sakatI thii| Aja aisA nahIM hai| Aja prayogoM ke AdhAra para ina tathyoM ko pramANita kiyA jA sakatA hai| vaijJAnikoM ne aise yaMtroM kA AviSkAra kiyA hai jinase manuSya ke vibhinna saMvedanoM kA anumApana kiyA jA sakatA hai aura use batAyA jA sakatA hai ki vartamAna kSaNa meM kauna-se saMvedana supta haiM aura kauna-se saMvedana jAgRta haiN| ina sArI bAtoM meM vizvAsa na karane vAle vyakti ko bhI pramANa prastuta kara, vizvAsa dilAyA jA sakatA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikriyA se mukti aura samAdhi 115 taraMgeM hI sukha:-duHkha vijJAna mAnatA hai ki sukha-duHkha kI anubhUti vibhinna prakAra kI taraMgoM para AdhArita hai| jaba mastiSka meM alphA taraMgeM utpanna hotI haiM taba sukha kA anubhava hotA hai| yaha vijJAna kA sUtra hai| vaha mAnatA hai-padArtha ke bhoga meM sukha nahIM hotaa| dhana kamAne yA kharcane meM sukha nahIM hotaa| AdamI ko lagatA hai ki sukha mila rahA hai| vijJAna isa kathana ko yoM hI svIkAra nahIM kregaa| vaha dekhegA ki AdamI ke mastiSka meM kisa ghaTanA ne, kisa paristhiti meM kauna-sI taraMgeM paidA kI haiN| una sabake AdhAra para vaha kahegA ki isa kSaNa AdamI sukha kA saMvedana kara rahA hai aura isa kSaNa vaha duHkha kA saMvedana kara rahA hai| jaba vyakti saMyama, samAdhi yA dhyAna kI sthiti meM hotA hai, jaba usakI ekAgratA saghana banatI hai taba usake mastiSka meM alphA taraMgeM layabaddha rUpa meM paidA honI zurU ho jAtI haiN| jaba alphA taraMgeM bar3hatI haiM taba vyakti ko itane sukha kA anubhava hotA hai ki vaha usakI tulanA kisI padArthajanya sukha se nahIM kara paataa| vaha anirvacanIya, atulanIya hotA hai| jaba ekAgratA kI sthiti TUTatI hai, alphA taraMgoM kI utpatti kama ho jAtI hai, unakI layabaddhatA samApta ho jAtI hai taba bITA, thITA Adi taraMgeM ubharatI haiM aura AdamI kA mana avasAda se bharane laga jAtA hai| mana meM viSAda, cintA, bhaya aura bure vicAra Ate haiM aura AdamI atyanta duHkhI bana jAtA hai| hamAre bhAva kSaNa-kSaNa badalate rahate haiN| dina meM na jAne kitanI bAra AdamI ke mana meM acche vicAra Ate haiM, kalyANakArI saMkalpa ubharate haiM aura kitanI bAra bure vicAra Ate haiM, akalyANakArI bhAvanA ubharatI hai| kitanI bAra usake mana meM hiMsA, ghRNA, IrSyA, vAsanA Adi ke bhAva jAgate haiM aura kitanI bAra vaha prema, ahiMsA aura maitrI ke vicAroM se labAlaba bhara jAtA hai| aisA kyoM hotA hai? kevala bAhya kAraNa hI isa parivartana ke hetu nahIM haiN| ve kevala ina bhAvoM ko uddIpta kara sakate haiM, kintu inheM utpanna nahIM kara skte| inakI utpatti kA srota hamAre bhItara hai| jaba hamAre bhItara kI kriyA badalatI hai, rasAyana badalate haiM, srAva badalate haiM aura bhItarI vidyut kA pravAha badalatA hai, unakI taraMgeM badalatI haiM, taba ye sAre parivartana ghaTita hote haiN| vibhinna taraMgoM ke kAraNa hI aisA cakra calatA rahatA hai| adhyAtma kI bhASA meM ise duHkha kA cakra aura vijJAna kI bhASA meM ise taraMgoM kA cakra kahA jAtA hai| jisa vyakti ke mastiSka meM bITA, thITA Adi taraMgeM utpanna hotI rahatI haiM, vaha cAhe arabapati ho yA sArI sukha-suvidhAoM meM jhUlatA ho, vaha duHkha hI duHkha bhogatA calA jAtA duHkha-cakra kI utpatti kI mImAMsA karate hue samAdhi ke prasaMga meM bhagavAn mahAvIra ne eka sundara darzana diyA-jIbha rasa kA saMvedana karatI hai| yaha usakA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 appANaM saraNaM gacchAmi viSaya hai| kintu vaha priya hai yA apriya, yaha jIbha nahIM jAna sktii| yaha usakA viSaya bhI nahIM hai| vaha yaha jAna sakatI hai ki yaha mIThA hai yA kar3avA hai| parantu yaha acchA hai yA burA, yaha vaha nahIM jAna sktii| kyoMki padArtha na acchA hotA hai aura na burA, na manojJa hotA hai aura na amanojJa, na priya hotA hai aura na apriya / AdamI cAhe padArtha ko kaisA hI mAne, para vastu meM yaha vibhAjana nahIM hotaa| mana se jur3e hue haiM saMvedana-yugala darzana ke kSetra meM eka mahattvapUrNa carcA ho rahI hai| usakA AdhAra hai-astitvavAdI dRSTikoNa aura upayogitAvAdI dRssttikonn| jaMgala meM phUla khilatA hai| usakA astitva nirvivAda hai, para usakI upayogitA nirvivAda nahIM hai| astitvavAdI dRSTikoNa se hama kaheMge-jaMgalI phUla kA astitva hai, para upayogitA usakI koI bhI nahIM hai| vaha jaMgala meM khilatA hai aura jaMgala meM hI murajhA jAtA hai, naSTa ho jAtA hai| apane Apa khilA aura apane Apa samApta ho gyaa| kintu nagara ke udyAna meM khilane vAle phUla kA astitva bhI hai aura upayogitA bhI hai| usakA apanA astitva hai, usakI apanI upayogitA hai| nagara ke phUla kA AdamI upayoga karatA hai| vaha use acchA-burA, priya-apriya, manojJa-amanojJa Adi batAtA hai| ye sAre upayogitA ke bindu haiN| AMkha phUla ko dekhatI mAtra hai, ghrANa usake gandha kA grahaNa mAtra karatI hai aura jIbha usake rasa kA AsvAdana mAtra karatI hai| ina indriyoM ko kucha bhI jJAta nahIM hotA ki yaha priya hai yA apriy| acchA hai ya buraa| yaha saba jJAta hotA hai mana ko| mana ke sAtha ye sAre saMvedana-yugala jur3e hue haiN| usake sAtha priyatA-apriyatA, manojJatA-amanojJatA, acchA-burA-ye saMvedana-yugala indriyoM ke sAtha jur3e hue nahIM hote, isIlie sundara-asundara rUpa kI mImAMsA AMkha nahIM karatI, mana karatA hai| priya-apriya zabda kI mImAMsA kAna nahIM karatA, mana karatA hai| manojJa-amanojJa rasa kI mImAMsA jIbha nahIM karatI, mana karatA hai| muda-karkaza sparza kI mImAMsA zarIra nahIM karatA, mana karatA hai| sugandha-durgandha kI mImAMsA ghrANa nahIM karatA, mana karatA hai| isIlie jaba mana ke pratikUla kucha hotA hai taba kaha diyA jAtA hai-bar3A burA huaa| jaba mana ke anukUla kucha hotA hai taba kaha diyA jAtA hai-bar3A acchA huaa| eka prophesara apane kamare meM baiThe the| eka vyakti Akara bolA-'dhanyavAda, Apa jaisA parizramI aura yogya prophesara maiMne nahIM dekhaa| Apake parizrama se hI merA lar3akA uttIrNa ho sakA hai| sau-sau sAdhuvAda!' itane meM dUsarA vyakti Akara bolA-'Apa jaisA nikammA aura parizrama se jI curAne vAlA prophesara maiMne kahIM nahIM dekhaa| Apake kAraNa hI merA lar3akA anuttIrNa huaa|' Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikriyA se mukti aura samAdhi 117 pahale vyakti kI bAta sunakara prophesara prasannatA se jhUma uThA aura dUsare vyakti kI bAta sunakara vaha viSaNNa ho gyaa| yaha sArA khela mana kA hai| eka ghaTanA mana ke anukUla thI to prasannatA kA pravAha cala pdd'aa| dUsarI ghaTanA mana ke pratikUla thI to viSaNNatA kA vAtAvaraNa bana gyaa| jaba bhojana acchA banatA hai to patnI ko sau-sau sAdhuvAda diyA jAtA hai| jaba kabhI bhojana svAdiSTa nahIM banatA yA nahIM lagatA taba parosI huI thAlI ko Thokara bhI mAra dI jAtI hai| yaha sArA mana kA kArya hai| bhojana bhojana hotA hai| padArtha padArtha hotA hai| usameM svAdiSTa yA asvAdiSTa kA AropaNa hama karate haiM, mana karatA hai| hama isa sacAI ko acchI taraha se jAna leM ki indriyoM kA kArya kevala viSayoM ko grahaNa karanA hai| jaba mana jur3atA hai taba priyatA yA apriyatA kI bAta bhI jur3a jAtI hai| priyatA yA apriyatA na padArtha meM hai aura na indriyoM meM hai| vaha mana ke dvArA Aropita kI jAtI hai| mana kI caMcalatA hI isakA kAraNa hai| jaba kisI ke sAtha priyatA jur3atI hai to usakA pariNAma hotA hai atRpti, kyoMki priyatA kA bhoga atRpti ko hI bar3hAtA hai| duHkha kA cakra isa priyatA ke sAtha hI prAraMbha hotA hai| jaba indriyoM se padArtha kA saMyoga hotA hai taba saMvedana janma letA hai| saMvedana saMvedana taka sImita rahe to koI duHkha nahIM hotaa| kintu saMvedana ke sAtha jaba priyatA yA apriyatA jur3atI hai taba duHkha kA cakra banatA hai| eka sarkala yA valayAkAra cakra hotA hai ki usase bAhara nikalanA hara kisI ke lie sarala nahIM hotaa| padArtha-bhoga se atRpti hotI hai| atRpti lobha ko paidA karatI hai| jaba mana meM lobha jAgatA hai taba corI kI bhAvanA jAgatI hai jaba corI kI vRtti ubharatI hai taba mAyAmRSA-kapaTa aura jhUTha kI vRttiyAM jAgRta hotI haiN| samAdhi kA jIvana jIne vAlA isa duHkha ke cakravyUha ko bhedane meM saphala ho jAtA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. samAdhi ke sopAna garmI bahuta teja hai, acchI nahIM lgtii| ThaMDI havA kA eka jhoMkA AtA hai, mana usake lie tar3apa uThatA hai| paMkhA calatA hai, mana ko bhAtA hai| bAdala AtA hai, mana prasanna ho jAtA hai| manuSya cAhatA hai bAdala Ae, dhUpa kama ho, garmI kama ho| varSA A jAe, taba to kahanA hI kyA! AdamI garmI ko nahI caahtaa| nahIM cAhanA eka bAta hai, honA dUsarI bAta hai| hotA hai, AdamI use nahIM caahtaa| donoM ke bIca pUrA sAmaMjasya nahIM hotA, kabhI nahIM hotaa| yadi AdamI cAhe vahI ghaTita ho to yaha duniyA duniyA nahIM rahegI, kucha aura hI bana jaaegii| duniyA kI yaha prakRti hai ki jo cAhatA hai vaha nahIM hotA aura jo nahIM cAhA jAtA, vaha ho jAtA hai| yaha cAhane aura hone ke bIca jo dUrI hai vahI vAstava meM asamAdhi hai| asamAdhi, duHkha aura azAnti eka hI hai| yahI to azAnti hai ki AdamI jaisA cAhatA hai vaisA nahIM hotaa| yahI to asamAdhi hai ki AdamI cAhatA kucha hai aura hotA kucha hai| yahI duHkha hai| jaisA cAhe vaisA ho jAe to asamAdhi aura azAnti kA prazna hI nahIM utthtaa| phira dhyAna-sAdhanA kI apekSA samApta ho jAtI hai| samAdhi ke lie laMbe prayoga kI AvazyakatA nahIM rhtii| ___manuSya zAnti cAhatA hai| vaha samasyA kA samAdhAna cAhatA hai, samAdhi cAhatA hai| vaha cAhatA hai ki samasyA na Ae aura yadi Ae to vaha samAhita ho jaae| vaha mUlataH samasyA ko nahIM cAhatA aura A jAe to usako asamAhita rakhanA nahIM caahtaa| kintu samasyAeM AtI bhI haiM aura samasyAoM kA samAdhAna nahIM bhI hotaa| jaba samAdhAna dUra calA jAtA hai taba becainI bar3hatI hai| asamAdhi itanI bar3hatI hai ki samAdhi-prApti kA prayatna tIvra ho jAtA hai| bhAvanA aura tar3apa bhI tIvra ho jAtI hai| manuSya samAdhi ko upalabdha honA cAhatA hai| paraMtu prazna hai ki samAdhi kA prAraMbha kahAM se kiyA jAe? usakA pahalA sopAna kyA hai? kahAM se ArohaNa kiyA jAe? asamAdhi se samAdhi kI ora prasthAna karane kA Adi-bindu kyA __ yaha eka vimarzanIya prazna hai| adhyAtma ke AcAryoM ne apane anubhava ke AdhAra para isa prazna ko samAhita karane kA prayatna kiyaa| unhoMne kahA-samAdhi kA Adibindu hai-saMvedana kI tIvratA ko kama karanA, saMvedana cAhe priyatA kA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke sopAna 116 ho yA apriyatA kA ho| saMvedana ko kama karanA bahuta kaThina hotA hai| AdamI priyatA ko bhI nahIM chor3a sakatA aura apriyatA ko bhI nahIM chor3a sktaa| saMvedana ko chor3anA acchA hai| acchA honA eka bAta hai aura usa taka pahuMca pAnA dUsarI bAta hai| Adarza aura lakSya UMce hote haiN| AdamI sadA UMcA Adarza banAtA hai| acchA sAdhya nizcita karatA hai, kintu usa taka pahuMca nahIM paataa| lakSya taka pahuMcanA sahaja-sarala mArga nahIM hai| usameM satata abhyAsa, niraMtaratA aura dRr3ha adhyavasAya kI AvazyakatA hotI hai| yadi AdamI lakSya kI ora eka paira uThAte hI lakSya taka pahuMca jAtA to Aja kucha bhI asaMbhava nahIM rahatA, saba kucha saMpAdita kara diyA jaataa| paraMtu aisA kabhI nahIM hotaa| lakSya taka pahuMcane meM mArgagata aneka bAdhAeM, aneka pratirodha aura khatare Ate haiN| unako pAra karanA hara sAdhaka ke lie sarala nahIM hotaa| samAdhi aura mana kI zAMti acchI hai| use prApta karanA caahie| yaha pratyeka manuSya cAhatA hai| para vaha use prApta nahIM kara paataa| aneka rukAvaTeM A jAtI haiN| usake sAmane yaha prazna banA rahatA hai ki una rukAvaToM kA pAra kaise pAyA jAe? unakI sImAoM kA atikramaNa kaise kiyA jAe? asamAdhi kA mUla kAraNa hai-priyatA aura apriyatA kA sNvedn| saMvedana jitanA tIvra hotA hai asamAdhi bhI utanI hI tIvra hotI hai| samAdhi kI prApti ke lie hama isa saMvedana ko kama kreN| priyatA aura apriyatA kA saMvedana taba kama hotA hai jaba AdamI ko bhItara kI jhalaka mila jAtI hai| jaba manuSya viSaya ke jagat meM jItA hai, indriya-saMvedanoM ko sukha mAnatA hai taba taka use samAdhi kA anubhava nahIM ho sktaa| AdamI sadA pravRtti ko dekhatA hai, pariNAma ko nahIM dekhtaa| vaha ApAtabhadra hotA hai, pariNAmabhadra nahIM hotaa| vaha yahI dekhatA hai ki pravRtti kA kSaNa sukhadAyaka hai yA nahIM? pravRtti-kAla meM yadi priya-saMvedana hotA hai to vaha use acchA mAnatA hai| pariNAma usakA cAhe kitanA bhI aniSTa ho, AdamI usa ora dhyAna nahIM detaa| AdamI use acchA mAnatA hai jo pravRtti-kAla meM acchA ho| AdamI use burA mAnatA hai jo pravRtti-kAla meM burA ho| indriya-saMvedana meM sukha mAnane vAle vyakti ko yadi kahA jAe ki ina saMvedanoM ke pare bhI koI sukha hai, Ananda hai, to use vizvAsa hI nahIM hogaa| use kahA jAe ki aisI bhI pravRttiyAM haiM jo pariNAmabhadra hotI haiM, jinakA pariNAma sukhada hotA hai vaha use svIkAra tabhI karegA jaba ve pravRttiyAM bhI pravRtti-kAla meM sukha dene vAlI hoN| __mUla bAta hai, AdamI ko bhItara kA sAkSAt hue binA priyatA aura apriyatA kA saMvedana kama nahIM ho sktaa| yaha tIvratA taba miTatI hai jaba koI dUsarI jhalaka mila jAtI hai| nayA AkarSaNa hue binA, purAnA AkarSaNa miTa nahIM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 appANaM saraNaM gacchAmi sktaa| indriyajanya sukha kA AkarSaNa taba taka banA rahatA hai jaba taka usase viziSTa Ananda kA AkarSaNa mana meM paidA nahIM ho jaataa| jaba indriya-viSayoM ke sevana se sukha milatA hai taba AdamI vaha upadeza kaise svIkAra karegA ki indriya-viSaya bure haiM, duHkha dene vAle haiM, vikAra utpanna karane vAle haiN| yaha upadeza tabhI saphala ho sakatA hai jaba vyakti ko apane Antarika sukha kA spaSTa aura sAkSAt anubhava ho jaae| isa anubhava kA eka kSaNa bhI priyatA aura apriyatA ke majabUta baMdhana ko DhIlA kara detA hai| taba saMvedana kI tIvratA maMda ho jAtI hai| saMvedana kI tIvratA kA kama honA samAdhi kA pahalA sopAna hai, Adi-bindu jaba samAdhi kA yaha Adi-bindu prApta ho jAtA hai taba usakA pariNAma yaha hotA hai ki AdamI meM pratikriyA kI zakti kama ho jAtI hai| duHkha-cakra kA aMtima tattva hai-prtikriyaa| tanAva hotA hai, tanAva se pratikriyA hotI hai aura pratikriyA se priyatA-apriyatA hotI hai, phira atRpti, corI, mAyA, jhUTha-yaha cakra calatA rahatA hai| pratikriyA taba taka rahatI hai, jaba taka saMvedana kI tIvratA hotI rahatI hai| jaba saMvedanoM para niyaMtraNa ho jAtA hai, unakI tIvratA samApta ho jAtI hai taba pratikriyA bhI samApta ho jAtI hai| eka vyakti bIja bo rahA thaa| dUsare ne pUchA-kyA bo rahe ho? usane kahA-nahIM btaauuNgaa| taba usane kahA-Aja nahIM batAoge to kyA? jaba bIja ugegA taba patA laga hI jAegA ki vaha kyA bIja hai? vaha vyakti bolA-aisA bIja boUMgA, jo ugegA hI nhiiN| yadi hama aisA bIja boeM jo uga na sake, jo pratikriyA na kara sake, to karma hogA, pratikriyA nahIM hogii| uge aura pratikriyA na ho, aisA saMbhava nahIM hai| ugane ke sAtha pratikriyA jur3I huI hai| pratikriyA se mUla bIja kA patA laga jAtA hai| per3a pratikriyA hai| per3a ko dekhakara bIja ko jAna liyA jAtA hai| Ama ke vRkSa ko dekhakara pUchane kI AvazyakatA nahIM hotI ki yaha kisa bIja kA pariNAma hai, pratikriyA hai? bhagavAn mahAvIra ne kahA--jo vyakti zrotra-indriya kA saMyama karatA hai, vaha zrotrendriya ke nimitta se (zabda ke nimitta se) hone vAle karmabaMdha ko roka detA hai| zabda ke nimitta se nayA karmabaMdha nahIM hotaa| jo vyakti jIbha kA saMyama karatA hai, vaha rasa ke nimitta se hone vAle karmabaMdha ko roka detA hai| Aja ke zarIrazAstra aura mAnasazAstra bhI isI bhASA meM bola rahe haiN| mAnasazAstrI kahatA hai-kArya jitanA tIvra hotA hai, usakI pratikriyA bhI utanI hI tIvra hotI hai| ekzana jitanA tIvra hogA, riekzana bhI utanA hI tIvra hogaa| jaba chApa gaharI hotI hai taba usakA pratiphalana yA pratikriyA hotI hai| riphlekzana Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke sopAna 121 hotA hai to riekzana hotA hai| jitanI prativartita kriyAeM hotI haiM, ye sArI gaharI chApa ke kAraNa hotI haiN| AdamI bAjAra se gujaratA hai| hajAroM dRzya dekhatA hai| hajAroM vastueM dekhatA hai| kintu sArI vastuoM kI smRti use nahIM hotii| vaha kucheka vastuoM ke hI nAma ginA pAtA hai| jina vastuoM para usane gaharA dhyAna diyA hai, jina vastuoM ne use gaharA prabhAvita kiyA hai, usa para gaharI chApa chor3I hai, ve smRti-koSThoM meM aMkita ho jAte haiM, zeSa sAre dRzya yA vastueM AMkhoM ke sAmane AyIM aura calI giiN| ___ tarkazAstra meM pramANa ke tIna doSa mAne gae haiM-saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya / saMzaya hotA hai to jJAna pramANa nahIM hotaa| viparyaya jJAna bhI pramANa nahIM mAnA jaataa| raNa meM pAnI dIkhatA hai, para pAsa jAne para kucha bhI nhiiN| yaha mRga-marIcikA viparyaya hai| yaha jJAna pramANa nahIM hotaa| anadhyavasAya bhI pramANa nahIM hotaa| adhyavasAya hI pramANa hotA hai| anadhyavasAya meM sAmane Ane vAlI vastu apanA gaharA pratibimba nahIM DAlatI, gaharI chApa nahIM ddaaltii| jisakI chApa gaharI nahIM hotI, usakI smRti bhI nahIM ho sktii| ____ adhyAtma kI bhASA meM kahA gayA hai ki jisakA saMvedana tIvra nahIM hotA usase nayA karmabaMdha nahIM hotaa| jaba karmabaMdha nahIM hotA to usakA vipAka bhI nahIM hotaa| usako bhugatanA nahIM pdd'taa| yahI bAta zarIrazAstra aura mAnasazAstra meM prApta hotI hai| tathyoM meM koI antara nahIM hai, kevala bhASA kA antara hai| adhyAtma karmazAstra kI bhASA meM bolatA hai aura yaha zarIrazAstrIya, mAnasazAstrIya bhASA hai| sacAI yaha hai ki kriyA kI gaharI chApa taba par3atI hai jaba saMvedana tIvra hotA hai| AdamI karma ko sarvathA nahIM chor3a sktaa| para yaha saMbhava hai ki karma cale para usakI chApa na pdd'e| jaba aisA hotA hai taba samAdhi kA pahalA sopAna prApta ho jAtA hai| yahI asamAdhi para pahalA prahAra hai| priyatA aura apriyatA ke saMvedana para niyaMtraNa pAnA-yaha asamAdhi kI saghanatA ko miTAne kA pahalA prayatna hai| priyatA aura apriyatA ko sarvathA chor3a denA asaMbhava kArya hai| kyoMki itanA dIrghakAlIna saMskAra jise zarIra prabhAvita karatA hai, indriyAM prabhAvita karatI haiM, sabhI bAhya uddIpana prabhAvita karate haiM, usa cakra ko sahasA kaise tor3A jA sakatA hai? kintu kabhI koI eka aisI ghaTanA ghaTita hotI hai aura vaha bAta phalita ho jAtI hai| hama dhyAna, kAyotsarga aura zarIra-prekSA kA abhyAsa isIlie karate haiM ki koI aisI ghaTanA ghaTita ho jAe jisase zarIra se bhinna apane caitanya kA bodha ho jAe, usakI jhalaka mila jaae| zarIra ko dekhate-dekhate prANa kA pravAha pakar3a meM A je| prANa ke pravAha ko dekhate-dekhate sUkSma zarIra ke prakaMpana pakar3a meM A jAeM aura unase Age sUkSmatama zarIra-karma zarIra ke prakaMpana anubhava Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 appANaM saraNaM gacchAmi meM Ane laga jaaeN| caitanya ke spandana bhI ajJAta na rheN| jaba Ananda kA vaha mahAsrota hamArI pakar3a meM A jAtA hai taba bAhara kA jagat phIkA lagane laga jAtA hai / hamArI samasyAeM isIlie ubharatI haiM ki hama bAhya jagat meM adhika jIte haiM, AMtarika jagat meM jIne kA prayAsa nahIM krte| jaba taka bhItara ke daravAje nahIM khulate, taba taka hamArI apAra saMpadA kA hameM bhAna nahIM hotA / bhItara ke zabda kitane sukhada haiM, bhItara kI gaMdha kitanI mIThI hai, bhItara kA rUpa kitanA mohaka hai, inakA hameM taba taka anubhava nahIM hotA, jaba taka bhItarI daravAjoM aura khir3akiyoM ko nahIM khola dete| jaba taka bhItara ke zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura Ananda kA anubhava nahIM hotA, taba taka AdamI kitanA hI par3he, jJAna kare, sune, usakA AkarSaNa bAhya jagat meM hI hogaa| isa AkarSaka ko nahIM tor3A jA sktaa| dharma kA kitanA hI upadeza suneM, dharma ke kriyAkAMDoM kI upAsanA kareM, kintu jaba taka bhItara kA jAgaraNa ghaTita nahIM hogA, bhItara kI jhalaka nahIM milegI, taba taka AkarSaNa bAhara hI jAegA, bhItara nahIM / kAna kI bAta kAna taka pahuMcakara raha jAegI aura mastiSka kI bAta mastiSka ke taMtuoM ko jhaMkRta kara samApta ho jaaegii| vaha bhItara taka nahIM pahuMca skegii| bhItara kA sAmrAjya anokhA hai / usakA apanA siddhAnta hai, niyama hai, anubhava hai / usakI vyAkhyA aura paribhASA dUsarI hai / saMnyAsI ne rAjA se kahA- -mujhe sone kI gaMdha AtI hai, isalie maiM rAjamahala meM nahIM jAUMgA, kyoMki vahAM sarvatra sonA hI sonA hai| rAjA ne kahA- sone meM gaMdha hotI hI nahIM, phira AegI kaise? saMnyAsI rAjA ko camAravAr3e meM le gyaa| camar3e kI durgandha se rAjA kA sira phaTane lagA / camAroM se pUchA- kyA tumheM kabhI durgandha kA anubhava hotA hai ? unhoMne kahA - mahArAja ! camar3e kI durgandha hotI hI nahIM / saMnyAsI ne kahA- rAjan ! camar3e ke bIca rahane vAle ko kabhI badabU nahIM staatii| isI prakAra sone ke madhya meM jIne vAloM ko sone kI gaMdha nahIM AtI / camar3e kI gaMdha use AegI jo camar3e ke bIca nahIM rahatA / sone kI gaMdha use AegI jo sone ke bIca nahIM rahatA, sone se dUra rahatA hai| jo sone se dUra rahatA hai, vahI sone kI burAI kA anubhava kara sakatA hai| jo sone meM racA-pacA rahatA hai, vaha sone kI burAI kA kyA anubhava karegA ? jo vyakti bhItara ke jagat meM praveza nahIM karatA, jo apane caitanya kA anubhava nahIM karatA, jo apane bhItara vidyamAna Ananda, zakti aura jJAna kA sparza nahIM karatA, usa vyakti ko koI upadeza badala nahIM sktaa| usa vyakti ke AkarSaNa - biMdu ko koI miTA nahIM sktaa| usa vyakti kA AkarSaNa kendra bAhya meM hai aura rhegaa| koI parivartana nahIM AegA, phira cAhe usake lie kitane hI niyama, siddhAnta aura upadeza banA deN| Aja kA yaha jvalaMta prazna hai ki Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke sopAna 123 Aja dharma ke dvArA vaha ghaTita nahIM ho rahA hai, jo honA caahie| Aja itane dharma aura dharmaguru haiM, itane zAstra aura itane dharmasthala haiM-phira bhI dharma kA jo pariNAma AnA cAhie vaha nahIM A rahA hai, kintu saba kucha viparIta ho rahA hai, yaha kyoM? tIna prakAra kI cetanAeM haiM-indriya-cetanA, manazcetanA aura bauddhika cetnaa| AdamI ina tInoM ko kAma meM letA hai aura ina tInoM para pUrA vizvAsa karatA hai| anubhava kI bAta yaha hai ki ye tInoM cetanAeM manuSya ko ulajhAtI haiM, sulajhAtI nhiiN| indriya-cetanA kA jAgaraNa hone para Asakti kA jAgaraNa hotA hai| vairAgya daba jAtA hai| AdamI indriya-cetanA ko kAma meM le para usa para bharosA na kre| yahI bAta manazcetanA ke viSaya meM hai| mana caMcala hai, naTakhaTa hai| usa para pUrA bharosA karane para vaha dhokhA de jAtA hai| AdamI buddhi kI cetanA se kAma karatA haiM vaha tarka kA vyavahAra karatA hai para use yaha jAna lenA cAhie ki tarka bhItara taka nahIM phuNctaa| vaha AdamI ko ulajhA detA hai| yaha isa duniyA kA sabase sakSama zastra hai| isase bar3e-bar3e zastra kATe jA sakate haiN| tarka hara bAta ko kATa sakatA hai, phira vaha bAta cAhe kisI ke dvArA hI kyoM na kahI gaI ho| aise bauddhika prazna sAmane Ate haiM jahAM hAra-jIta kA prazna hotA hai| buddhi Akhira buddhi hai| jo buddhi ke vyAyAma meM nipuNa hai vaha jIta jAtA hai aura jo usa khela meM nipuNa nahIM hai, vaha hAra jAtA hai| AdamI vyavahAra kI duniyA meM buddhi ke sahAre jIta sakatA hai, para vaha sacAI taka nahIM pahuMca sktaa| paMDita raghunandana zarmA alIgar3ha ke nivAsI the| ve saMskRta ke prakAMDa paMDita aura bejor3a Azukavi the| eka bAra ve rela se yAtrA kara rahe the| sAtha meM unakA eka ziSya thaa| pAsa meM eka paMDita baiThA thaa| ziSya ne usa paMDita se pUcha liyA-zrImadAnAM kiM nAmadheyaM? ApakA nAma kyA hai? usa paMDita kA ahaM phuphakAra utthaa| usane kahA-'zrImadAnAM yaha azuddha prayoga kaise kiyA?' paMDita raghunandanajI ne ziSya kI bAta ko sahArA dete hue kahA-yaha prayoga azuddha nahIM hai, zuddha hai| isakA vigraha isa prakAra kiyA jA sakatA hai-zrIyaH madaH iti zrImadaH, teSAM shriimdaanaaN| paMDita cupa ho gyaa| yaha tarka aura buddhi na jAne kaba satya ko asatya aura asatya ko satya ThaharA de| mere jIvana meM bhI aise aneka prazna Ae haiM jaba maiMne bhI, dUsaroM ko lagane vAle azuddha prayogoM ko, zuddha pramANita kiyA hai aura vaha bhI pramANoM aura vyAkaraNa ke prayogoM ke dvaaraa| para maiM buddhi aura tarka para pUrA bharosA kabhI nahIM krtaa| hamArI cetanA kI pahalI maMjila hai-indriya cetnaa| dUsarI maMjila hai Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 appANaM saraNaM gacchAmi manazcetanA aura tIsarI maMjila hai bauddhik-cetnaa| hameM sacAI taka pahuMcanA hai, dharma yA Antarika saMpadA taka pahuMcanA hai to ina tInoM bhUmikAoM se pare jAkara cauthI bhUmikA ko hastagata karanA hogaa| vaha cauthI bhUmikA hai-anubhvcetnaa| Aja dharma isIlie niSprANa-sA ho rahA hai ki usakI ArAdhanA anubhava-cetanA ke stara para nahIM kI jA rahI hai| vaha kevala manazcetanA aura bauddhika-cetanA ke AdhAra para kI jA rahI hai| tarka tarka ko utpanna karatA hai| vaha samasyA paidA karatA hai, kabhI samAdhAna nahIM detaa| jaba anubhava kI cetanA jAgatI hai taba buddhi, jo kabhI bahuta zaktizAlI laga rahI thI, zaktihIna lagane lagatI hai| mana bhI kamajora lagane lagatA hai| phira indriyoM, mana aura buddhi dvArA jo prApta hotA hai usameM kucha sAra nahIM lgtaa| anubhava kI cetanA nahIM jAgatI taba AdamI AMkha, kAna, jIbha dvArA prApta saMvedanoM ko hI sArabhUta mAnatA hai| usakI dRr3ha dhAraNa bana jAtI hai ki indriyoM dvArA jo upalabdha hotA hai vahI sAra hai| mana ke dvArA jo upalabdha hotA hai vahI sAra hai| jaba AdamI ina saba bhUmikAoM ko pAra kara Upara car3ha jAtA hai taba use lagatA hai ki jise vaha sAra mAna rahA thA, ve vAstava meM sArahIna haiM aura jo sAra hai vaha bhItara meM par3A hai| yaha jAgaraNa do prakAra se ho sakatA hai-svabhAva se yA abhyAsa se-'nisargAd vA adhigmaadvaa|' acAnaka bhI aisI ghaTanA ghaTita ho sakatI hai, acAnaka koI saMvega darzana ho sakatA hai ki vyakti meM anubhava kI cetanA jAgRta ho jAtI hai| abhyAsa ke dvArA bhI isakA jAgaraNa kiyA jA sakatA hai| kisI prabuddha vyakti se sunakara yA svayaM meM viziSTa jJAna kI upalabdhi hone para bhI yaha jAgaraNa ho sakatA hai| jaba yaha jAgaraNa hotA hai taba bAhya sImAoM kA atikramaNa kara sAdhaka Antarika sImA meM praveza pA jAtA hai| ___AdamI anubhava kI maMjila para car3ha nahIM pAtA aura kahatA hai indriyoM meM koI sAra nahIM hai| indriyAM haMsatI haiM ki AdamI kitanA pAgala hai| vaha hameM bhogatA jA rahA hai aura kahatA bhI jA rahA hai ki inameM koI sAra nahIM hai| AdamI kahatA hai-mana bhaTakAtA hai, mana duHkha detA hai| mana socatA hai-kitanA mUrkha hai AdamI ki vaha mujhe bhogatA bhI jA rahA hai aura kosatA bhI jA rahA hai| loga pUchate haiM-hama kisa mana ko caMcala kaheM aura kisa mana ko sthira kaheM? kisa mana ke dvArA hama duHkha bhoga rahe haiM aura kisa mana ke dvArA hama duHkha ko kATa rahe haiM? kyA mana bhI do haiM? eka duHkha dene vAlA aura dUsarA duHkha kATane vaalaa| mana socatA hai-merI chAyA meM palane-pusane vAlA AdamI merI chAyA ko hI burA-bhalA kaha rahA hai| buddhi bhI yahI socatI hai ki AdamI mere se khela khela rahA hai aura mujhe hI gAliyAM de rahA hai| jo vyakti indriya-cetanA, manazcetanA aura bauddhika cetanA kI paridhi meM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke sopAna 125 jItA hai, use indriya, mana aura buddhi ko kosane kA koI adhikAra hI nahIM hai aura unake upabhoga meM sAra nahIM hai, yaha kahanA zata-pratizata jhUTha hai / inheM asAra kahane kA adhikAra taba prApta hotA hai jaba sAdhaka ina tInoM cetanAoM se Upara uThakara anubhava kI cetanA meM jIne lagatA hai / anubhava kI cetanA samAdhi kA pahalA sopAna hai| yahAM pahuMcane para priyatA aura apriyatA kA saMvedana samApta ho jAtA hai yA kama ho jAtA hai / usa sthiti meM jIvana ke sAre vyavahAra, pravRttiyAM aura karma pratikriyAzUnya ho jAte haiM / kAma calatA hai, para pratikriyA nahIM hotI / paira calatA hai, para usakA padacihna nahIM banatA / roTI khAte haiM, zeSa kucha nahIM bctaa| kAma ho aura zeSa kucha bhI na rahe, vaha hai pratikriyAzUnya jIvana / yahI duHkha-cakra ko tor3ane vAlA hai| yaha taba upalabdha hotA hai jaba vyakti cauthI maMjila para ArohaNa kara letA hai / dharma kI sArI vyAkhyA, paribhASA aura dharma kA sArA pratipAdana anubhava kI cetanA meM praveza kara diyA gayA hai| dharma kA bodha aura dharma kI samajha unhIM logoM ko huI hai jinhoMne apanA paira anubhava kI cetanA me jamA diyaa| yadi aisA nahIM hotA to ve na dharma kI bAta kahane kA adhikAra pAte aura na indriya-viSayoM ko asAra kahane kA adhikAra paate| yaha tabhI ghaTita hotA hai jaba samAdhi kA pahalA sopAna hamAre pairoM ke nIce A jAtA hai| / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. saMyama aura samAdhi samAdhi kI eka paribhASA hai - jaba dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kA bheda nahIM rahatA taba samAdhi ghaTita hotI hai| jaba taka dhyAtA alaga, dhyeya alaga aura dhyAna alaga hotA hai, taba taka samAdhi nahIM hotI / yaha paribhASA acchI hai / parantu Aja ke saMdarbha meM lagatA hai ki yaha anubhavahIna paribhASA hai| kucha samajha meM nahIM AtA ki samAdhi kyA hai? jaba anubhava samApta ho jAtA hai, korA zabda raha jAtA hai taba hara vastu kA mUlya kama ho jAtA hai / samAdhi kA mUlya bhI kama ho gayA, kyoMki yaha paribhASA nirjIva aura prANahIna bana gaI, anubhavahIna bana gaI / isI prakAra dharma kA upadeza bhI anubhavahIna ho gyaa| dharma kA upadeSTA yadi anubhava kI vANI meM bolatA hai taba usakI vANI prANavAn aura sArthaka hotI hai| yadi bolane vAlA svayaM anubhavazUnya hotA hai to usake zabda prapaMcamAtra raha jAte haiM, zabdoM kA mAyAjAla bichatA hai / koI bhI vyakti usake upadeza se lAbhAnvita nahIM ho sakatA / eka prabuddha vyakti dharma-sthAna meM gayA / pravacana sunA / ghara Akara usane pravacanakAra ko patra likhA- 'maiMne Aja ApakA anubhavahIna pravacana sunA / Apake pravacana kA eka-eka zabda merI pustaka meM hai| maiM vaha pustaka Apake caraNoM meM bheMTasvarUpa bheja rahA huuN|' usane patra ke sAtha pustaka bheja dI / pravacanakAra ne patra par3hA / pustaka kholI / vaha thA zabdakoza / vaha Azcaryacakita raha gayA / lajjita bhI huA / yaha eka tIkhA vyaMgya hai| jaba anubhava kucha bhI nahIM hotA aura kevala vANI doharAI jAtI hai, kevala zAbdika ghaTATopa hotA hai, to ve sAre zabda zabdakoza meM mila jAte haiM, jIvana meM unakA avataraNa kabhI nahIM hotA / na pravacanakAra ke jIvana meM ve zabda milate haiM aura na sunane vAloM ke jIvana meM ve zabda milate haiN| pravacanakAra zabdakoza ko doharA detA hai aura zrotA zabdakoza ko suna letA hai / mUla prazna hai anubhava kA / samAdhi hai bhItara meM jAganA samAdhi kA artha hai - bhItara meM jAganA / jo vyakti bhItara meM jAganA zurU kara detA hai, vaha samAdhi ko upalabdha hotA hai / jo vyakti bhItara meM jAganA zurU nahIM karatA, jo kevala bAhara hI bAhara jAgatA hai, vaha kabhI samAdhi ko upalabdha nahIM hotA / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama aura samAdhi 127 zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza aura bhAva-ina chaha viSayoM meM jIne vAlA vyakti bAhara meM jItA hai| bhAva kA artha hai-mana ke bhAva-krodha, mAna, mAyA, kapaTa, lobha, IrSyA, dveSa aadi| jo ina chaha viSayoM se haTakara jItA hai vaha bhItara meM jItA hai, bhItara meM jAgatA hai| jaba vyakti bhItara meM jAgatA hai, bhItara meM jItA hai taba samAdhi apane Apa ghaTita hotI hai| ___samAdhi kA artha hai-bhItara meM jAganA, bhItara meM jiinaa| asamAdhi kA artha hai-bAhara meM jAganA, bAhara me jiinaa| manuSya sahaja hI bAhara ke prati jAgarUka hotA hai kyoMki bAhara meM jitanA AkarSaNa hai utanA bhItara meM nahIM hai| bhItara meM AkarSaNa to bahuta hai, parantu AdamI usase paricita nahIM hai| samAdhi kA artha hI hai bhItara se paricita honA, apane Apa se paricita honaa| jaba manuSya apane Apa se paricita honA zurU kara detA hai aura paricita ho jAtA hai taba bAhara meM jInA usake lie kaThina ho jAtA hai| bAhara meM jItA hai to bhI kevala eka sAkSI ke rUpa meM jItA hai, taTasthatA ke sAtha jItA hai kintu usameM vaha AkarSaNa nahIM rahatA jo pahale rahatA thaa| AkarSaNa kI dizA badala jAtI hai| nayA AyAma khula jAtA hai| jIvana ke tIna AyAma jaba taka jIvana meM samAdhi kA avataraNa nahIM hotA, taba taka AdamI priyatA aura apriyatA-ina do AyAmoM meM jItA hai| usakA sArA jIvana rAga aura dveSa kI paridhi meM bItatA hai| jaba use bhItara kA paricaya prApta hotA hai, Antarika jAgaraNa hotA hai taba tIsarA AyAma udghATita hotA hai| vaha tIsarA AyAma hai-vItarAgatA, samatA yA sNym| yaha jIvana kA tIsarA AyAma hai| isa AyAma meM jIne vAlA samAdhi ko prApta hotA hai| sAmAnyataH AdamI priyatA yA rAga meM jItA hai athavA apriyatA yA dveSa meM jItA hai| ina donoM se pare hokara 'samatA' meM jInA sabake lie sulabha nahIM hai| sAmAyika kA upalabdha honA sarala nahIM hai| jaina loga paraMparAgata rUpa meM sAmAyika kA anuSThAna karate haiN| muni kI sAmAyika yAvajjIvana kI hotI hai aura upAsaka kI sAmAyika alpakAlika hotI hai| sAmAyika kA artha hai-samatAbhAva meM avsthiti| sAmAyika karane vAlA samAdhi meM rahatA hai| yaha kabhI nahIM ho sakatA ki koI vyakti sAmAyika kare aura asamAdhi meM rahe, mana kI azAnti bhogatA rhe| jaba sAmAyika hogI, samatA hogI to samAdhi apane Apa hogii| sAmAyika, samatA, saMyama aura samAdhi-ye ekArthaka haiN| samatA kA avataraNa taba hotA hai jaba priyatA aura apriyatA kI gAMTha khulatI hai, rAga aura dveSa kI granthi kA vimocana hotA hai| isa gAMTha ke khule binA samatA kA avataraNa nahIM ho sktaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 appANaM saraNaM gacchAmi samAdhi ke tIna sAdhana granthi kaise khule, yaha eka prazna hai| samAdhi aura saMyama kaise prApta ho, ise samajhanA hai| samAdhi ko prApta karane ke aneka sAdhana haiN| unameM tIna mukhya haiM-vairAgya, ekAgratA aura citta kI prsnntaa| ye tIna bar3e sopAna haiM, para ina para ArohaNa kaise kiyA jAe? sopAna-zreNI Upara taka pahuMcAtI hai, para prazna hai ki usa para car3hA kaise jAe? prazna vaisA hI banA raha jAtA hai| eka AdamI naukA para cddh'aa| kucha aMdherA thaa| usane nAva ko khenA prAraMbha kiyaa| nAva khetA rhaa| rAta bItatI gii| rAta-bhara nAva khetA rhaa| kucha ujAlA huaa| usane socA, dUsarA taTa A gayA hai| vaha naukA se utraa| usane dekhA ki taTa vahI hai jahAM se vaha naukA para car3hA thaa| rAta-bhara naukA khetA rahA, para pahuMcA kahIM nhiiN| usane dhyAna se dekhaa| naukA eka rasse se baMdhI thii| vaha usa rasse ko kholanA bhUla gayA thaa| naukA Age nahIM clii| vaha kahIM nahIM phuNcaa| AdamI ke jIvana meM ye ghaTanAeM ghaTita hotI rahatI haiN| vaha apanI jIvana-naukA ko kheye jA rahA hai| vaha naukA rasse se baMdhI huI hai| AdamI usa rasse ko kholanA bhUla gayA hai| vaha mAnatA hai ki naukA cala rahI hai| phira bhI vaha kahIM nahIM pahuMca pA rahA hai| isI prakAra samAdhi kI bAta vahIM kI vahIM raha gaI hai| AdamI jAnatA haivairAgya se samAdhi ghaTita hotI hai, ekAgratA se samAdhi ghaTita hotI hai aura citta kI prasannatA se samAdhi ghaTita hotI hai| paraMtu mUla prazna hai ki vairAgya kaise Ae? padArtha ke prati hone vAlA rAga kaise miTe? ekAgratA kI niSpatti kaise ho? citta kI prasannatA kaise bar3he? saMvega kaise kama ho? hama ina praznoM kA samAdhAna ddhuuNddheN| maiM mAnatA hUM ki jisa vyakti ne zvAsa-niyaMtraNa karanA sIkha liyA, usameM vairAgya, ekAgratA aura citta kI prasannatA-ye tInoM svataH phalita hoNge| jo zvAsa-niyaMtraNa ke sUtra ko nahIM jAnatA usameM na vairAgya phalita hotA hai aura na ekAgratA tathA citta kI prasannatA phalita hotI hai| ___ manovijJAna ke saMdarbha meM hama samAdhi ko smjheN| manovijJAna kA siddhAnta hai ki jaba taka saMvedana, vicAra, saMvega, imozana aura pezana para niyaMtraNa nahIM hotA, taba taka samAdhi yA mana kI zAnti ghaTita nahIM hotii| prAcIna bhASA meM jise vairAgya kahA gayA, manovijJAna use saMvedana-niyaMtraNa kahatA hai| vicAra kA niyaMtraNa ekAgratA hai aura saMvega kA niyaMtraNa citta kI prasannatA hai| mastiSka : saMvedana-niyaMtraNa kendra saMvedana kA saMbaMdha hamArI indriyoM se hai, mastiSka se hai| saMvedanoM ke sAre Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama aura samAdhi 126 kendra mastiSka meM haiN| AMkha dekhatI hai para AMkha ke saMvedana kA kendra AMkha ke pAsa nahIM hai, vaha mastiSka meM hai| jIbha svAda letI hai kintu usakA saMvedana kendra mastiSka meM hai| jIbha, kAna, AMkha para niyaMtraNa karane kI jarUrata nahIM hai| kisI bhI indriya para niyaMtraNa kI AvazyakatA nahIM hai| AvazyakatA hai mastiSka aura merudaMDa-ina do para niyaMtraNa pAne kii| sArA niyaMtraNa yA saMcAlana merudaMDa aura mastiSka dvArA hotA hai| zarIrazAstrIya bhASA meM ise 'serebro-spAinala sisTama' kahate haiN| isake dvArA sArA saMcAlana hotA hai| AdamI jIvita hai| kyA isa camar3I yA haDDiyoM meM jIvana hai? kyA isa rakta aura mAMsa meM jIvana hai? nahIM, koI jIvana nahIM hai| sArA jIvana hai nAr3I-saMsthAna yA taMtrikA taMtra meN| sArA jIvana hai granthi-taMtra meN| hameM merudaMDa, mastiSka aura granthi taMtra-ina tInoM para niyaMtraNa pAnA hai| mastiSka para niyaMtraNa hogA to saMvedanoM para apane Apa niyaMtraNa sthApita ho jaaegaa| mastiSka para niyaMtraNa hogA to vicAra para apane Apa niyaMtraNa ho jaaegaa| merudaMDa para niyaMtraNa hogA to saMvega yA kaSAya para niyaMtraNa ho jaaegaa| kaSAya para niyaMtraNa karane vAlA mastiSka nahIM hai| nAr3I-saMsthAna ke do vibhAga haiN| eka hai svataHcAlita aura dUsarA hai mastiSka aura merudaMDa ke dvArA cAlita arthAt nAr3I-saMsthAna ke dvArA caalit| hamAre jIvana kI praNAlI jo mastiSka aura merudaMDa ke dvArA saMcAlita hotI hai, vaha aicchika nahIM hotii| kintu hamArI bahuta sArI kriyAeM aicchika hotI haiN| ve svazAsita taMtrikA taMtra dvArA sampanna hotI haiN| AdamI ko kucha bhI icchA karanI nahIM par3atI, kucha bhI prayatna karanA nahIM pdd'taa| hRdaya dhar3aka rahA hai, gati kara rahA hai| isake lie kucha bhI apekSita nahIM hai| AdamI ko socanA nahIM pdd'taa| bhojana kiyaa| pAcana kriyA apane Apa hone laga jAtI hai| lIvara apanA kAma karatA hai| AmAzaya apanA kAma karatA hai aura pakvAzaya apanA kAma karatA hai| AdamI ko ina kriyAoM ke lie prayatna karane kI jarUrata nahIM hotii| sArI kriyAeM oNTomeTika hotI rahatI haiN| jitane bhI AMtarika avayava haiM, iNTaranala oNragansa haiM aura jo granthiyAM haiM unake lie AdamI ko kucha bhI nahIM karanA pdd'taa| gussA AtA hai| Apa kyA kareMge? jaba bhI eDrInala granthi kA srAva bar3hatA hai, AdamI gusse se bhara jAtA hai| madhumeha kI bImArI huI aura AdamI cir3acir3A ho jaaegaa| ye saba svataH hote haiN| anukaMpI-sahAnukaMpI taMtrikAeM nAr3I-saMsthAna meM taMtrikA taMtra kI kucha pravRttiyAM aisI haiM jo svataH saMcAlita hotI haiM aura kucha pravRttiyAM merudaMDa aura mastiSka ke dvArA saMcAlita hotI haiN| hAtha uThAnA hai| AdamI kI icchA hogI to hAtha uThegA, anyathA nhiiN| bolanA hai| AdamI kI icchA hogI to bolegA anyathA nhiiN| isI prakAra calanA, baiThanA, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 appANaM saraNaM gacchAmi ghUmanA, dhUpa se chAMha meM AnA yA chAMha se dhUpa meM jAnA-ye saba pravRttiyAM icchA para nirbhara karatI haiN| AdamI cAhatA hai to ye saba hotI haiM, nahIM cAhatA hai to ye kabhI nahIM hotiiN| ye aicchika pravRttiyAM mastiSka aura merudaMDa ke dvArA saMcAlita aura niyaMtrita hotI haiN| Antarika avayavoM ke kArya, granthiyoM kA srAva Adi sAre kArya svAyatta taMtrikA taMtra se niSpAdita hote haiN| merudaMDa ke donoM ora simpetheTika aura perA-simpetheTika-anukaMpI aura sahAnukaMpI ye do prakAra kI taMtrikAoM ke gucche hote haiN| vahAM se svAyatta taMtrikA taMtra saMcAlita hotA hai| usameM mastiSka aura merudaMDa kA vizeSa upayoga nahIM hotA kintu saMbaMdha avazya jur3A rahatA hai| parivartana kA mUla ghaTaka : bAyo-ilekTrisiTI AdamI saMvedanoM, vicAroM aura saMvegoM para niyaMtraNa karanA cAhatA hai kintu jaba taka Antarika kriyAoM meM koI parivartana nahIM AtA, taba taka niyaMtraNa saMbhava nahIM hotaa| vyakti ko saMcAlita karate haiM Antarika rasAyana, Antarika vidyut-pravAha aura Antarika taMtrikA taMtra / jaba taka hamAre rasAyana na badala jAeM, jaba taka hamArI baoNDIkemisTrI meM koI parivartana na A jAe, bAyo-ilekTrisiTI meM koI parivartana na A jAe, taba taka kucha bhI parivartana nahIM ho sktaa| saMvegoM kA parivartana to ho hI nahIM sktaa| AtmapratiSThita krodha : eka sacAI eka AdamI prasanna rahatA hai aura dUsarA khinna rahatA hai| eka nizcita hai aura dUsarA cintAoM ke bhAra se AkrAnta hai| ina vRttiyoM kA mUla kAraNa hai bhItarI rasAyana / ve jaise hote haiM AdamI vaisA hI bana jAtA hai| yoga kI bhASA meM granthiyoM ko cakra aura prekSA-dhyAna kI bhASA meM unheM caitanya-kendra kahA jAtA hai| jaba taka ina granthiyoM ke srAva nahIM badalate, samAdhi niSpanna nahIM hotii| krodha kyoM AtA hai? vaha kevala uddIpanoM, nimittoM yA bAharI ghaTanAoM ke kAraNa nahIM aataa| hajAra pratikUla ghaTanAoM ke hone para bhI eka vyakti ko gussA nahIM AtA aura eka vyakti sAdhAraNa-sI ghaTanA ghaTita hone para krodha kara letA hai| yaha kyoM? koI uddIpana nahIM, koI nimitta nahIM, phira krodha kyoM? sthAnAMga sUtra meM krodhotpatti ke cAra kAraNa mAne gaye haiM- 1. AtmapratiSThita 2. parapratiSThita 3. tadubhayapratiSThita 4. aprtisstthit| __inameM tIna kAraNa (2, 3, 4) spaSTa haiM, hara vyakti ke sAmane Ate haiN| cauthA kAraNa bahuta mahattvapUrNa hai| vaha hai 'AyapayaTThiekohe' - Atma-pratiSThita krodh| yaha vaha krodha hai jisakA koI bhI bAharI kAraNa nahIM hai| vaha bhItara meM utpanna hotA hai aura bAhara prakaTa ho jAtA hai| yaha tathya sahajagamya nahIM hai| binA nimitta ke krodha kaise utpanna hotA hai? binA uddIpana ke krodha kaise utpanna hotA hai? Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama aura samAdhi 131 yaha asaMbhava-sA lagatA hai| kintu zarIrazAstrIya aura mAnasazAstrIya adhyayana ke saMdarbha meM lagatA hai ki bahuta bar3e satya kI udghoSaNA hai-AtmapratiSThita krodh| bAhara kA koI nimitta nahIM, koI hetu nahIM, kintu granthiyoM kA srAva badala gayA, eDrInala kI mAtrA bar3ha gaI aura AdamI bahuta gusse se bhara gyaa| binA kisI nimitta yA kAraNa ke manuSya duHkhaM, cintA, ghRNA, IrSyA se bhara jAtA hai| kAraNa hone para koI IrSyA yA ghRNA karatA hai, vaha bAta chipI nahIM rhtii| parantu binA kAraNa IrSyA, ghRNA karanA kucha aTapaTA-sA lagatA hai| sadA prasanna aura sukhI rahane vAlA AdamI bhI nimitta yA uddIpana milane para duHkhI rahane laga jAtA hai| nimittoM se AdamI sukhI hotA hai, nimittoM se AdamI duHkhI hotA hai| nimittoM ke AdhAra para usake bhAva badalate haiN| kabhI vaha duHkhI ho jAtA hai aura kabhI vaha sukhI bana jAtA hai| kabhI vaha IrSyA se bhara jAtA hai aura kabhI vaha ghRNA se bhara jAtA hai| phira samAdhi kI bAta kaise kI jAe? ye sArI ghaTanAeM asamAdhi meM DAlane vAlI haiM, mana ko azAnta banAne vAlI haiN| nimittoM se baco : bhItarI strAva badalo nimittoM aura uddIpanoM se bacanA samAdhi ke lie paryApta nahIM hai| nimittoM se aura uddIpanoM se bacanA bahuta acchI bAta hai, parantu isa bacAva se samAdhi ghaTita nahIM hotii| isase vyavahAra sukhada banatA hai, aura bhI aneka lAbha ho sakate haiM, parantu samAdhi ko ghaTita karane ke lie itanA hI paryApta nahIM hai| inase kahAM taka bacA jAe? samAdhi ghaTita hotI hai bhItarI parivartana hone pr| cUhA nimittoM se kitanA hI bace, kintu jisa kSaNa billI sAmane AtI hai taba usake lie jIvana-maraNa kA prazna khar3A ho jAtA hai| vyakti dasa varSoM taka nimittoM se bacatA rhaa| eka dina nimitta milate haiM aura vaha vaisA hI AcaraNa karane laga jAtA hai jaise dasa varSa pUrva karatA thaa| nimittoM se bacanA acchA hai, para paryApta nhiiN| brahmacArI se kahA gayA-vaha nimittoM se bce| strI kA saMsarga na kare; zabda, rUpa, rasa aura gaMdha se bace; priya bhojana aura kutUhala se bce| eka pUrI sUcI hai nimittoM se bacane kii| vaha nimittoM se bacatA rhaa| kintu bhItarI parivartana ghaTita nahIM huaa| parivartana kA prayatna hI nahIM kiyaa| prasaMga aayaa| tIvra nimitta milA aura vaha varSoM se bacane vAlA phisala gyaa| nimittoM se bacane kI bAta samApta ho gii| vaha ThIka usI paristhiti meM calA.gayA, jisameM vaha pahale sthita thaa| muni sthUlabhadra vezyA ke yahAM cAra mAsa bitAkara AcArya ke pAsa aaye| AcArya ne unakI bhUri-bhUri prazaMsA kii| eka muni siMha kI guphA para cAra mAsa bitAkara aaye| AcArya ne unakI koI prazaMsA nahIM kii| unhoMne socA-yaha kyA? itanA pakSapAta ! merA sthAna kitanA bhayaMkara thA aura sthUlabhadra kA sthAna kitanA manorama! phira bhI AcArya ne sthUlabhada kI prazaMsA kI, merI nhiiN| sthUlabhadra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 appANaM saraNaM gacchAmi pradhAnamaMtrI kA putra hai, aizvaryazAlI hai, isalie usakI prazaMsA ho gii| merI prazaMsA kauna kare? usake mana meM IrSyA kA bhAva jAga gyaa| vaha AcArya ke pAsa Akara bolA-aba maiM vezyA ke ghara cAturmAsa kruuNgaa| AcArya ne smjhaayaa| vaha nahIM maanaa| vezyA ke ghara jAkara rhaa| kucha dinoM taka nimittoM se bacatA rhaa| usameM Antarika parivartana pUrNa rUpa se ghaTita nahIM huA thaa| eka dina aisA AyA ki vaha vezyA ke mAyAjAla meM phaMsa gyaa| zrAmaNya se cyuta ho gyaa| lambI kahAnI hai| kevala nimittoM se bacanA paryApta nahIM hotaa| donoM ora se bacanA hotA hai| bAhara ke nimittoM se bhI yathAsaMbhava bacanA cAhie aura Antarika granthiyoM ke srAva ko bhI badalanA caahie| karma kA vipAka granthiyoM ke mAdhyama se hotA hai| use bhI badalanA caahie| hama aba ise zarIrazAstrIya aura mAnasazAstrIya vyAkhyA ke saMdarbha meM smjheN| hamArA yaha zarIra sthUla hai| isase Age hai sUkSma zarIra aura usase Age hai ati sUkSma shriir| jaina darzana kI zabdAvalI meM sthUla zarIra ko audArika zarIra, sUkSma zarIra ko taijasa zarIra aura ati sUkSma zarIra ko kArmaNa zarIra kahate haiN| hamAre bhAvoM para niyaMtraNa karatA hai yaha taijasa zarIra aura taijasa zarIra para niyaMtraNa karatA hai karma shriir| taijasa zarIra mastiSka ke eka bhAga 'hAipothelemasa' para niyaMtraNa karatA hai| hamAre zarIra kA tApamAna, cayApacaya kI prakriyA (meTAbolijma)-yaha saba taijasa zarIra dvArA niyaMtrita hotA hai| zarIra meM bhUkha, nIMda Adi ke jo niyaMtraNa kendra haiM ve sAre mastiSka ke hAipothelemasa bhAga meM haiN| taijasa zarIra kA niyaMtraNa hotA hai isa svAyatta-taMtrikA taMtra pr| isa taMtra kA niyaMtraNa hotA hai granthi-saMsthAna pr| eka pUrI zrRMkhalA jur3I huI hai| Antarika srAvoM ko badalane ke lie, bhItarI parivartana ke lie pUrI prakriyA calatI hai| jaba lezyA badalatI hai taba parivartana ghaTita hotA hai| jaba mana meM tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke bhAva Ate haiM taba taijasa zarIra se srAva hotA hai aura vaha hamArI granthiyoM meM AtA hai| granthiyoM ke do prakAra hai-antaHsrAvI granthiyAM aura bahisrAvI granthiyAM / lIvara bahisrAvI granthi hai| usakA srAva hai pitta / vaha bAhara nikalatA hai| vaha bhojana ke sAtha milakara pAcana meM sahayoga detA hai| cakra antaHsrAvI granthiyAM haiN| dhyAna ke dvArA ve sakriya hotI haiN| unakA srAva zarIra se bAhara nahIM jaataa| vaha sIdhA rakta ke sAtha mila jAtA hai aura apanA prabhAva DAlatA hai| ina antaHsrAvI granthiyoM ke rasa hamAre samUce svabhAva ko prabhAvita karate haiN| vyakti cir3acir3A hogA yA prasanna, vyakti krodhI hogA yA zAnta, vyakti IrSyAlu hogA yA udAra-yaha sArA ina granthiyoM ke vibhinna srAvoM para nirbhara hai| jaisA srAva hogA vaisA hI svabhAva nirmita ho jaaegaa| ina srAvoM ko badale binA saMvegoM para niyaMtraNa nahIM kiyA jA sakatA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama aura samAdhi 133 aura svabhAva ko bhI nahIM badalA jA sktaa| yadi thAyarAiDa glaiNDa, kaMThamaNi svastha nahIM hai to krodha kI mAtrA bar3ha jAegI, aura bhI aneka prakAra kI vRttiyAM bar3ha jaaeNgii| bhItara meM kaise badaleM? ___hameM bhItara meM badalanA hai| hama bhItarI parivartana kA abhyAsa kreN| hameM bAhara meM bacanA hai aura bhItara meM badalanA hai| yaha tabhI saMbhava hai jaba hama bhItarI jaiva-rasAyanoM meM parivartana laayeN| granthiyoM ke srAva jaivika rasAyana haiN| inako badalanA hai| vidyut pravAha ko badalanA hai| prANadhArA ko badalanA hai| yaha parivartana dhyAna, ekAgratA, saMyama aura zvAsa-niyaMtraNa se ghaTita hotA hai| sabase pahale zvAsa-niyaMtraNa Avazyaka hotA hai| jaba hama zvAsa ko laMbA karanA sIkha lete haiM, usakA prabhAva svAyatta-taMtrikA taMtra para hotA hai| usakI gati bhI prabhAvita hotI hai| zvAsa kA saMbaMdha aicchika aura anaicchika-donoM prakAra kI taMtrikA taMtra para hotA hai| Apa cAheM to zvAsa kI gati ko bar3hA sakate haiM, ghaTA sakate haiN| yaha binA prayatna ke bhI AtA rahatA hai| isalie yaha anaicchika pravRtti hai| isako ghaTAyA-bar3hAyA jA sakatA hai, isalie yaha aicchika pravRtti hai| zvAsa ko maMda kiyA jA sakatA hai, tIvra kiyA jA sakatA hai| zvAsa kA saMyama kiyA jA sakatA hai| use pUrNa rUpa se rokA jA sakatA hai| vidhipUrvaka karanA hI saba kucha jaise-jaise zvAsa para niyaMtraNa bar3hatA jAtA hai vaise-vaise svacAlita nAr3I-saMsthAna kI pravRtti meM bhI parivartana hotA calA jAtA hai| zvAsa-saMyama kI prakriyA bahuta mahattvapUrNa hai| zvAsa kI saMkhyA ko ghaTAne kA mUlyAMkana karanA pratyeka sAdhaka kA kartavya hai| dIrghazvAsa, maMdazvAsa, sUkSmazvAsa-ye tInoM bahuta mahattvapUrNa haiM / zvAsa kI kriyA ko badalanA samUce vyaktitva kI dhArA ko badalanA hai| jo zvAsa ko badalanA nahIM jAnatA, vaha vyaktitva kI dhArA ko bhI badalanA nahIM jAna paataa| vaha vyaktitva ke rahasya ko bhI nahIM jaantaa| jisane yaha rahasya khojA ki zvAsa-parivartana ke dvArA samUce jIvana ko badalA jA sakatA hai, samUce vyaktitva ko badalA jA sakatA hai, adhyAtma ke kSetra meM vaha vyakti sabase bar3A vaijJAnika thaa| vaha sabase bar3A saMta thaa| jo dhyAna karanA prArambha kara dete haiM, parantu zvAsa para niyantraNa karanA nahIM jAnate, ve dhyAna meM kabhI saphala nahIM hote| dhyAna tabhI saphala hotA hai jaba vaha vidhipUrvaka kiyA jaae| Aja hI eka dampati aayaa| pati-patnI donoM dhyAna karate haiN| unheM dhyAna karate dasa varSa bIta ge| pratidina niyamita rUpa se eka ghaMTA lagAte haiN| para ve kaha rahe the ki unheM kucha bhI saphalatA nahIM milii| mana vaisA hI caMcala hai| ekAgratA sadha nahIM paatii| maiMne pUchA-kauna-sI vidhi se dhyAna karate haiM? unhoMne kahA-koI vidhi nhiiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 appANaM saraNaM gacchAmi aise hI AMkheM banda kara baiTha jAte haiN| maiMne kahA-abhI to dasa varSa hI bIte haiM, yadi pacAsa varSa bhI isa prakAra baiThe raheM to ekAgratA nahIM AegI, mana zAnta nahIM hogaa| Apa mur3akara dekheMge to patA lagegA ki Apa usI padacihna para khar3e haiM jahAM pahalA padacihna aMkita kiyA thaa| kucha bhI Age nahIM bar3ha paae| dhyAna hI kyA, pratyeka sAdhanA vidhi se hI saphala hotI hai| niyaMtraNa kA krama samAdhi kI vidhi kA pahalA sUtra hai-shvaas-niyNtrnn| zvAsa para jaba niyaMtraNa sadha jAtA hai taba indriyoM ke saMvedana-kendroM para sahaja niyaMtraNa ho jAtA hai| saMvedana-kendroM para niyaMtraNa karane para vicAra-niyaMtraNa apane Apa ho jAtA hai| vicAra kI caMcalatA ko bar3hAne vAle haiN-sNvedn| jaba saMvedana Ate haiM taba vaicArika caMcalatA bar3hatI hai aura taba mana ko caMcala honA par3atA hai| jaba saMvedana-kendroM para niyaMtraNa ho jAtA hai taba vicAroM para niyaMtraNa ho jAtA hai aura jaba vicAra niyaMtrita ho jAte haiM taba mana kI caMcalatA miTa jAtI hai| jaba saMvedana aura vicAra niyaMtrita hote haiM taba saMvega-niyaMtraNa svataH prApta ho jAtA hai| ina saba niyaMtraNoM se bhItarI srAva badala jAte haiM, rAsAyanika parivartana ghaTita hotA hai| karmazAstrIya bhASA meM kaheM to karma-vipAka badalane laga jAtA hai| karma ke cAra kArya haiM-1. svabhAva kA nirmANa, 2. kAla-maryAdA kA nirmANa, 3. rasa-vipAka kA nirmANa, 4. yogya paramANuoM kA saMgraha / jaba Antarika parivartana hone lagate haiM taba rasAyana badala jAtA hai| jaba saMvedana, vicAra aura saMvegoM para niyaMtraNa ho jAtA hai taba AdamI bhItara meM pUrA jAga jAtA hai aura bAhara kA daravAjA baMda ho jAtA hai| isa sthiti meM samAdhi svataH ghaTita hone lagatI hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. samAdhi : sAdhya yA sAdhana adhyAtma kI sAdhanA prakAza kI sAdhanA hai| andhakAra se dUra hokara manuSya prakAza meM jAnA cAhatA hai| andhakAra kabhI priya nahIM hotaa| prakAza sadA manuSya ko priya rahA hai aura usane apane jIvana meM adhikatama prakAza kI dizA meM prasthAna kiyA hai| manuSya meM kSamatA hai| nAr3I-saMsthAna jitanA manuSya kA zaktizAlI hai utanA kisI bhI prANI kA zaktizAlI nahIM hai| jitane prANI haiM unameM sabase adhika zaktizAlI nAr3I-saMsthAna manuSya ko milA hai| isalie manuSya hI andhakAra se prakAza kI ora jA sakatA hai| pazu nahIM jA sakatA, kyoMki pazu kA nAr3I-saMsthAna utanA kAryakSama nahIM hai, zaktizAlI nahIM hai| kahA jAtA hai, devatA bhI manuSya honA cAhate haiM, manuSya hokara sAdhanA karanA cAhate haiN| aisA kyoM cAhate haiM? unheM bhI vaha nAr3I-saMsthAna prApta nahIM hai jisake mAdhyama se sAdhanA kI jA sake, viziSTa ArAdhanA aura nayI upalabdhiyAM prApta kI jA skeN| manuSya ke nAr3I-saMsthAna meM jJAna kI zakti bhI hai aura kArya kI zakti bhI hai| usake jJAnavAhI tantu itane zaktizAlI haiM ki vaha bar3A jJAna upalabdha kara sakatA hai| hamArA jJAna bahuta choTA jJAna hai| hama mAnate haiM ki Aja kA yuga vaijJAnika yuga hai aura isameM jJAna kA bahuta vikAsa huA hai, kintu hamAre nAr3I-saMsthAna meM jJAna ke avataraNa kI jitanI kSamatA hai, usake anupAta meM kucha bhI avatarita nahIM huA hai| bahuta choTA jJAna Aja manuSya ko upalabdha hai| atIndriya jJAna taka manuSya pahuMca sakatA hai| samAdhi kA bahuta bar3A phala hai-atIndriya cetanA kA jaagrnn| manuSya atIndriya cetanA ko jagA sakatA hai aura indriyoM kI sImAoM ko lAMghakara una sUkSma zaktiyoM ko dekha sakatA hai, jinheM indriyAM kabhI bhI nahIM dekha paatiiN| vaha indriya, mana aura buddhi-ina sArI sImAoM ko lAMghakara zakti kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| kSamatA kA upayoga kitanA? hamAre nAr3I-saMsthAna meM bar3I kSamatA hai kArya karane kii| manuSya itanA bar3A kArya kara sakatA hai jitanA koI nahIM kara sktaa| yadi zArIrika bala kI dRSTi se dekheM to manuSya bahuta kamajora par3atA hai| eka zera, bAgha, hAthI, baila yA bhaiMsA bhI sAmane A jAye to manuSya kI zakti bahuta kama hotI hai| unakI tulanA meM eka kuttA bhI AdamI ko bhagA detA hai| AdamI kI zArIrika zakti nizcita hI kama hotI hai| kintu nAr3I-saMsthAna kA bala jyAdA hotA hai| usI bala ke Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 appANaM saraNaM gacchAmi AdhAra para Aja yaha hAthI bhI manuSya kI kaida meM hai| manuSya hAthI para savArI bhI karatA hai aura hAthI se bhAra bhI DhotA hai| bAgha, cIte, zera, jitane bhayaMkara jAnavara bhI manuSya ke bandI bane hue haiN| bhaisoM aura bailoM kI bAta hI chor3a deN| nAr3I-zakti ke AdhAra para usakI buddhijA-zakti aura karmajA-zakti donoM itanI haiM ki vaha jo cAhe vaisA kara sakatA hai| vaha kisI bhI prANI kI nAka meM nakela DAla sakatA hai| koI bhI usakI zakti se pare nahIM hai| hamAre nAr3I-saMsthAna meM ye donoM-jJAna aura kArya kI kSamatAeM bahuta adhika haiM jitanI kSamatA hai usakA bIsa pratizata upayoga mAtra hama kara pA rahe haiM, assI pratizata kSamatA anupayoga meM hI par3I rahatI hai| kevala sattA meM par3I rahatI hai, usakA pariNAma nahIM bhI hotaa| sAmAnya AdamI dasa-pandraha pratizata kSamatA kA hI upayoga karatA hai nAr3I-saMsthAna kI zakti kA aura yadi bIsa-paccIsa pratizata upayoga kara letA hai to vaha bauddhika kSetra meM aura karma ke kSetra meM bar3A AdamI bana jAtA hai| kalpanA kareM-dasa-pandraha pratizata kSamatA kA upayoga karane vAlA kyA sacamuca nyAya karatA hai apane jIvana ke prati? kyA nyAya karatA hai apane nAr3I-saMsthAna ke prati? jise itanI kSamatA upalabdha huI hai, vaha upayoga hI nahIM kara pA rahA hai| sacamuca jIvana vyartha calA jAtA hai| dharmaguru kahate haiM-jIvana saphala nahIM bnaa| dharma ke binA jIvana viphala calA gyaa| usakA rahasya smjheN| dharma ke binA jIvana viphala kaise calA gyaa| yAnI jo kSamatA milI usakA hamane pUrA upayoga nahIM kiyaa| jo zakti milI, use pUrA kAma meM nahIM le ske| zakti soyI kI soyI raha gaI, use jAgane kA maukA nahIM milaa| jaba AdamI soyA kA soyA raha jAtA hai taba kSamatA samApta ho jAtI hai| sAdhanA kA uddezya sAdhanA kA uddezya hai-kSamatA ko jgaanaa| sAdhanA kA eka hI uddezya hai-supta zaktiyoM kA jaagrnn| jo assI pratizata jJAna kI aura karma kI zaktiyAM soyI par3I rahatI haiM, una zaktiyoM ko jagAnA, samAdhi kA prayojana hai| zaktiyAM taba jAgatI haiM jaba hama apane prati jAgarUka banate haiM, apanA anubhava karate haiN| apane prati jAgarUka bane binA zaktiyoM kA jAgaraNa nahIM hotaa| samAdhi kA artha hai-caitanya kA anubhava / jo vyakti apane caitanya kA anubhava karane laga jAtA hai usakI soyI huI zaktiyAM jAgane laga jAtI haiN| jitanA-jitanA caitanya kA anubhava hotA hai, utanA-utanA zakti kA vikAsa hotA hai| dhArmika logoM kA uddezya hai-Atmadarzana, aatm-saakssaatkaar| bahuta tar3apa hotI hai, na jAne kitane loga Ate haiM aura pUchate haiM-AtmA kA sAkSAtkAra kaise hogA? AtmA kA darzana kaise hogA? kucha loga pUchate haiM-paramAtmA kA sAkSAtkAra kaise ho? paramAtmA kA darzana kaise ho? koI antara nahIM hai| AtmA ww Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : sAdhya yA sAdhana 137 kA darzana hI paramAtmA kA darzana hai aura paramAtmA kA darzana hI AtmA kA darzana hai| AtmA ke sAkSAtkAra aura paramAtmA ke sAkSAtkAra meM koI antara nahIM, kevala bhASA kA antara ho sakatA hai| bar3I jijJAsA hai paramAtma-darzana kI, Atma-darzana kii| kiMtu jo vyakti apane zarIra kA hI darzana nahIM karatA, vaha AtmA kA darzana kaise kregaa| jisane daravAjA hI nahIM dekhA vaha bhItara kA darzana kaise karegA, bhItara meM kaise dekhegA? jisane sIr3hI para car3hane kA prayatna hI nahIM kiyA vaha aura kucha kyA karegA, Age kaise car3hegA? kisI ne AcArya bhikSu se kahA-Apa logoM ko Atma-darzana kI bAta batAeM, tattva-jJAna sikhaaeN| AcArya bhikSu ne kahA-koI nikaTa Aye taba to Atma-darzana karAne kI, tattva ko samajhAne kI bAta hogii| koI nikaTa hI na Aye, dUra-dUra rahane se kyA hogA? jaba hama Atma-darzana cAhate haiM, to Atma-darzana kA jo upAya hai usake nikaTa to jaayeN| Atma-darzana kI prakriyA Atma-darzana kA pahalA upAya hai-zarIra ko dekhnaa| jisa vyakti ne zarIra ko dekhanA nahIM sIkhA, vaha Atma-darzana nahIM kara sktaa| Apa soceMge, zarIra ko to roja dekhate haiN| aise bhI dekhate haiM, sArA zarIra dikhAI detA hai| aura isase saMtuSTi nahIM hotI hai to zIzA sAmane rakhakara dekhate haiN| Adama-kada zIzA sAmane rakhate haiM, pUrA zarIra dikha jaaye| yaha dekhanA dekhanA nahIM hai| zarIra ko dekhanA bhI eka kalA hai| usako dekhane kI eka vidhi hai| jaba taka zarIra ko dekhane kI vidhi ko nahIM jAnate, kevala camar3I ko dekha sakate haiM, raMga-rUpa ko dekha sakate haiM, AkAra-prakAra ko dekha sakate haiM, banAvaTa ko dekha sakate haiM, kiMtu zarIra ko nahIM dekha skte| zarIra ko taba dekha sakate haiM jaba zarIra-prekSA kA abhyAsa kreN| jo vyakti zarIra-prekSA kA abhyAsa nahIM karatA, vaha zarIra ko nahIM dekha sktaa| eka-eka avayava para citta ko le jaayeN| bAhara aura bhItara citta ko TikAyeM, ekAgra kreN| zarIra ke bhItara jo prANa ke prakampana ho rahe haiM, jo rasAyana kAma kara rahe haiM, jo vidyut kAma kara rahI hai, use dekheN| zarIra ke bhItara kitanA parivartana ho rahA hai-kabhI jaivika-rAsAyanika parivartana, kabhI karma ke vipAka se hone vAle parivartana, kabhI sardI aura garmI ke kAraNa hone vAle parivartana, kabhI bhojana Adi ke dvArA hone vAle parivartana-isa sabako hama dekheN| ina sAre parivartanoM ko jaba taka hama nahIM dekha pAte, taba taka Atma-darzana kI bAta nahIM hotii| isa zarIra meM AtmA to bahuta Age hai| usa para to na jAne kitane avarodha jame par3e haiN| una saba ko dekhe binA usa sUkSma satya ko, parama sUkSma satya ko nahIM dekha sakate, usakA sAkSAtkAra nahIM kara skte| hameM sAre daravAjoM ko, sAre tAloM ko aura sArI khir3akiyoM ko kholanA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 appANaM saraNaM gacchAmi pdd'egaa| saba khula jAyeMge taba AtmA kA sAkSAtkAra hogaa| hamAre caitanya ke kaNa-kaNa para, caitanya ke pratyeka pradeza para ananta-ananta karma ke paramANu cipake par3e haiN| jo caMcalatA ke paramANu cipake par3e haiM ve hamArI caMcalatA ko bar3hAte haiN| ina sAre valayoM ko jaba taka hama nahIM tor3a pAyeMge aura unheM prakampita nahIM kara pAyeMge, taba taka AtmA kA sAkSAtkAra nahIM hogaa| AtmA kA sAkSAtkAra karane ke lie hameM sthUla se sUkSma kI ora prayANa karanA hogaa| sthUla se caleM aura sUkSma taka phuNce| Apa pahale hI kSaNa meM sthUla se sUkSma taka pahuMca jAnA cAhate haiM, bahuta ajIba bAta hai| Aja hI abhyAsa zurU kiyA aura Aja hI sUkSma taka pahuMca jAnA cAhate haiN| Aja hI to yAtrA prArambha kI, pahale kSaNa meM to yAtrA prArambha kI aura dUsare kSaNa meM hI maMjila taka pahuMca jAnA cAhate haiM, yaha saMgata bAta nahIM hotii| aisA kabhI saMbhava nahIM hotaa| hara yAtrA kA eka krama hai| vAhana cAhe kitanA hI drutagAmI kyoM na ho, cAhe kitanI hI zakti se calane vAlA kyoM na ho, usakI gati kA krama hotA hai| samaya lagatA hai| rela ko kucha ghaMTe lagate haiM, vAyuyAna ko kucha minaTa laga sakate haiM aura bailagAr3I ho to aura jyAdA ghaMTe laga sakate haiN| eka krama hotA hai| aisA to nahIM hotA ki vAyuyAna para abhI car3heM, pahale kSaNa car3he aura dUsare kSaNa meM landana pahuMca jaaeN| rasAyana haiM ghaTaka AvegoM ke hama zarIra ko pahale dekheM, zarIra kA sAkSAtkAra kreN| zarIra meM ananta-ananta paryAya ghaTita ho rahe haiN| hajAroM-hajAroM pariNamana ho rahe haiN| hajAroM ghaTanAeM ghaTita ho rahI haiN| unako hama jAneM, dekheN| AdamI haMsatA hai to hameM yaha patA honA cAhie ki haMsatA isalie hai ki haMsAne vAlA eka rasAyana zarIra meM banA hai| AdamI rotA hai, isalie rotA hai ki rulAne vAlA rasAyana bhI zarIra meM bana gyaa| AdamI ciMtA kA bhAra DhotA hai, isalie DhotA hai ki ciMtA karane vAlA rasAyana bhI zarIra meM bana gyaa| hama yaha na mAneM ki koI cIja kho gaI hai aura AdamI ciMtA se daba gyaa| kabhI nahIM hotaa| kisI cIja ke Ane se AdamI prasanna nahIM hotA aura calI jAne se aprasanna nahIM hotaa| hama yaha mAnate haiM ki kucha milatA hai to harSa hotA hai, sukha hotA hai, aura padArtha cale jAte haiM to hameM duHkha hotA hai, cintA hotI hai| yaha satya para eka AvaraNa hai| padArtha ke milane para sukha nahIM hotA aura padArtha ke cale jAne para duHkha nahIM hotaa| yaha hotA hai hamAre rasAyanoM ke kaarnn| eka prakAra kA rasAyana banatA hai| padArtha mila gayA to bhI harSa nahIM hogA, sukha nahIM hogaa| ciMtA miTegI nahIM, zoka miTegA nahIM, ciMtAoM kA bhAra banA kA banA rhegaa| mila gayA, phira bhI koI parivartana nahIM aayegaa| padArtha milA, para milane ke sAtha-sAtha mana meM aise vikalpa jAga gaye jinase mana adhika bhArI bana gayA, duHkhI bana gyaa| padArtha calA gayA, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : sAdhya yA sAdhana 136 koI duHkha nahIM hotA / anubhava kI bAta hai / bahuta bAra aise logoM ko dekhA hai ki jinake pAsa lAkhoM kI sampadA bhI nahIM hai, pAMca-dasa hajAra rupaye cale gaye, phira bhI prasanna haiM / kahate haiM - kyA hai? zrama kiyA, kamAyA, calA gyaa| phira zrama kareMge, kamA leNge| bAta smaapt| aise logoM ko bhI dekhA hai jo karor3apati haiN| sau rupayA bhI idhara-udhara ho gayA to unakI nIMda harAma ho gaI / eka karor3apati bhAI mere pAsa baiThA thA / usake sau rupaye kho gae the| vaha atyaMta udAsa aura khinna thA, maiMne pUchA- aisA kyA ho gayA jo tuma itane ciMtAtura ho ? usane kahA - mahArAja ! kyA karUM Adata hI aisI hai merI / maiM jAnatA hUM, mere lie sau rupayoM kA koI mUlya nahIM hai / paraMtu prazna paise kA nahIM, prazna Adata kA hai / eka AdamI lar3ane lgaa| itanI teja lar3AI kara dI ki rAste meM jAne vAle loga ikaTThe ho gaye aura bole - ' are bhAI ! kyA bAta hai ? kyoM lar3a rahe hoM ?" usane kahA - isane merA eka paisA rakha liyA / are, itanI choTI bAta ke lie lar3a rahe ho| usane kahA- prazna choTI-bar3I bAta kA nahIM, prazna hai paise kA / paisA paisA hai / prazna hai Adata kA / manuSya kI jaisI Adata bana jAtI hai, vaha apanI Adata ke kAraNa sukha pAtA hai aura Adata ke kAraNa duHkha pAtA hai, padArtha ke kAraNa sukha-duHkha nahIM pAtA / Adata ko banAne vAle ghaTaka, Adata kA nirmANa karane vAle tattva hamAre rasAyana haiN| hamAre zarIra meM paidA hone vAle rasAyana, hamArI graMthiyoM se sravita hone vAle rasAyana, hamArI AdatoM kA nirmANa karate haiM / jaba taka hama zarIra- prekSA ke dvArA hamAre bhItara meM hone vAle rasAyanoM kA sAkSAtkAra nahIM karate, taba taka AtmA kA sAkSAtkAra kaise hogA? kabhI sambhava nahIM lagatA / Atma-sAkSAtkAra kI prakriyA hama eka krama se caleM / sthUla se cleN| pahale zarIra ke sthUla - kampanoM kA sAkSAtkAra kareM, phira zarIra ke bhItara hone vAle sUkSma pariNAmoM kA sAkSAtkAra kareM, rasAyanoM kA sAkSAtkAra kareM, zarIra ko saMcAlita karane vAlI vidyut kA sAkSAtkAra kareM, phira una sabako saMcAlita karane vAlI prANa-dhArA kA sAkSAtkAra kreN| jaba ina sabakA sAkSAtkAra karate haiM to sUkSma zarIra kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai aura jaba sUkSma zarIra kA sAkSAtkAra hone lagatA hai to atisUkSma zarIra meM hone vAle prakampanoM kA bhI sAkSAtkAra hone lagatA hai, karma - saMskAroM kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai| jaba unakA sAkSAtkAra hone lagatA hai to phira caitanya kA sAkSAtkAra hotA hai, AtmA kA darzana hotA hai / hama sthUla se sUkSma kI ora caleM / eka prakriyA ke sAtha caleM / chalAMga kI bAta na kreN| chalAMgoM se kAma nahIM hogA, prakriyA se hogaa| ho sakatA hai ki sau meM eka vyakti chalAMga bhI lagA de, kintu ninyAnaveM vyakti chalAMga nahIM bhara sakate / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 appANaM saraNaM gacchAmi eka vyakti kI chalAMga se niyama nahIM banA skte| niyama alaga hotA hai| maiM mAnatA hUM, hara ghaTanA kA niyama alaga hotA hai| adhyAtma kI sAdhanA kA apanA niyama hai, padArtha kI sAdhanA kA apanA niyama hai| bhautika jagat ke apane niyama haiM aura adhyAtma jagat ke apane niyama haiN| hama jisakI sImA meM kAma kareM, usake niyamoM ko smjheN| AdamI vAyuyAna kI yAtrA para claa| vAyuyAna AkAza meM udd'aa| saba loga zAnta baiThe haiN| eka bholA AdamI thaa| pahalI bAra yAtrA kara rahA thaa| niyamoM kA patA nahIM thaa| khar3A ho gayA tatkAla / saba loga baiThe haiN| vaha khar3A huA aura vAyuyAna meM bahuta tejI se calane lgaa| logoM ne pUchA-are! kyA kara rahe ho? yaha kyA abhinaya kara rahe ho? usane kahA-Apako patA nahIM, mujhe jaldI jAnA hai| bahuta jarUrI kAma hai| logoM ne kahA-yaha vAyuyAna hai| tuma sthala para nahIM cala rahe ho| tuma kitanA hI jaldI calo, pahuMcoge hamAre sAtha hI, jaldI nahIM pahuMca paaoge| vAyuyAna kA apanA niyama hotA hai aura thala-yAtrA kA apanA niyama hotA hai| thala para teja calane vAlA Age jA sakatA hai, jaldI jA sakatA hai, para jo rela kI yAtrA kara rahA hai, vAyuyAna kI yAtrA kara rahA hai, vaha kitanA hI jaldI cale, saba ke sAtha pahuMcegA, pahale nahIM pahuMca paayegaa| apanA-apanA niyama sabakA apanA-apanA niyama hotA hai| sAdhanA kA apanA niyama hai, samAdhi kA apanA niyama hai| samAdhi kA niyama hai-virAga, vairaagy| vairAgya taba ghaTita hogA jaba zarIra se hamArA sAkSAtkAra hogaa| jisa vyakti ne zarIra kA sAkSAtkAra nahIM kiyA, jisa vyakti ne zarIra kA saMveda-darzana nahIM kiyA vaha vyakti vairAgyavAn nahIM ho sktaa| zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke prati usI vyakti ke mana meM virAga jAga sakatA hai jisane zarIra meM ghaTita hone vAlI sArI ghaTanAoM kA sAkSAtkAra kiyA hai| usa sAkSAtkAra ke binA vairAgya bhI nahIM ho sakatA aura jaba vairAgya nahIM hotA to AtmA kA darzana bhI nahIM ho sktaa| rAga kA artha hai-padArtha jagat kA sAkSAtkAra aura vairAgya kA artha hai-AtmA kA sAkSAtkAra / do bhinna dizAeM haiN| eka dizA padArtha jagat kI ora, zabda Adi viSayoM kI ora jAtI hai aura dUsarI dizA caitanya kI ora jAtI hai| donoM dizAoM meM jo bheda-rekhA hai, use samajhe binA hama samAdhi kI bAta bhI nahIM kara sakate, Atma-sAkSAtkAra kI bAta bhI nahIM kara skte| samAdhi : sAdhya yA sAdhana prazna hai ki yaha samAdhi sAdhana hai yA sAdhya? sAdhana aura sAdhya kabhI do nahIM hote| sAdhana aura sAdhya meM dUrI nahIM hotii| unameM dvaita nahIM hotaa| eka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : sAdhya yA sAdhana 141 avasthA meM jo sAdhana hotA hai vahI dUsarI avasthA meM sAdhya hotA hai| upAdAna karma aura kArya do nahIM hote| ghar3A banatA hai miTTI kA yA bartana banatA hai kisI dhAtu kaa| miTTI ghar3e kA upAdAna hai aura ghar3A usakA kArya hai| aba yadi pUchA jAye ki miTTI ghar3e kA sAdhana hai yA sAdhya hai? vaha sAdhana hai jaba taka miTTI ke rUpa meM hai| jaba taka miTTI se ghar3A nahIM banA, taba taka miTTI ghar3e kA sAdhana hai| miTTI meM kriyA huI, pariNamana huA, miTTI ghar3e meM badala gaI, sAdhya bana gyaa| jo sAdhana thA vaha sAdhya bana gayA, jo upAdAna kAraNa thA vaha kArya bana gyaa| bIja per3a kA kAraNa bhI hotA hai aura bIja per3a kA kArya bhI hotA hai| jaba taka bIja bIja thA, taba taka bIja per3a kA kAraNa thaa| bIja boyA gayA, siMcana milA, aMkurita huA, pallavita huA, paudhA banA, per3a banA, bIja kArya bana gyaa| kAraNa meM aura kArya meM koI dvaita nahIM hotA, ekAtma hotA hai| vahI bIja per3a bana jAtA hai| vahI miTTI ghar3A bana jAtI hai| ekAtmakatA hotI hai| samAdhi sAdhana bhI hai aura samAdhi sAdhya bhI hai| jaba samAdhi bIja ke rUpa meM hotI hai, bIja ke rUpa meM kArya karatI hai taba vaha sAdhana hotI hai aura jaba vaha prasphuTita hotI hai, samAdhi sAdhya bana jAtI hai| samAdhi kA pahalA bindu hai-viraag| virAga se samAdhi zurU hotI hai| zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke prati jitanA virAga, utanI smaadhi| virAga kA prArambha samAdhi kA praarmbh| virAga bar3hA, samAdhi bddh'ii| vairAgya kA pahalA bindu samAdhi kA sAdhana hai| vairAgya ke sAre madhya-bindu samAdhi ke sAdhana haiM aura vairAgya kA carama-bindu samAdhi hai| prathama biMdu para samAdhi sAdhana hotI hai aura jaba vaha carama-biMdu para pahuMcatI hai taba sAdhya bana jAtI hai| samAdhi svayaM phalita ho jAtI hai, svayaM vItarAgatA bana jAtI hai aura saba kucha kRtakRtya ho jAtA hai| samAdhi ke carama biMdu para pahuMcane para sAdhya zeSa nahIM rhtaa| kucha karanA zeSa nahIM rhtaa| saba apane Apa ghaTita ho jAtA hai| hama carama-biMdu kI bAta chor3a deN| sAdhya kI bAta chor3a deN| sAdhya to hamAre sAmane rhegaa| vaha hamArI dizA kA niyAmaka rhegaa| sAdhya hamezA niyAmaka hotA hai| jaba sAdhya sAmane hotA hai, vyakti ThIka usI dizA meM prasthAna karatA hai| Age calatA calA jAtA hai| sAdhana kI yAtrA ___ hameM sAdhanarUpa samAdhi kI yAtrA karanI hai| jo samAdhi sAdhana hai, hamAre kAma kI Aja vahI hai| hama sAdhana kI yAtrA kreN| dhyAna-sAdhanA kA prayojana hai-samAdhi kI yAtrA, sAdhana kI yaatraa| hama yAtrA zurU kareM vairAgya ke saath| jitanA vairAgya hotA hai utanA hI hamArA anubhava spaSTa hotA hai| vairAgya aneka cIjoM kA karane kI jarUrata nhiiN| tyAga kI bahuta lambI tAlikA banAne kI jarUrata nahIM hotii| kevala pAMca hI to hai hamAre saamne| pAMca ke atirikta aura Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 appANaM saraNaM gacchAmi kisI ke prati hameM virAga karane kI jarUrata nahIM hotii| bAra-bAra doharA rahA hUM-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza / basa, sArA padArtha jagat smaapt| ina pAMcoM ke prati virAga kI jarUrata hai aura chaThA koI nahIM hai| vairAgya zurU kreN| isI vairAgya kI sAdhanA ke lie sAmAyika kA, samatA kA aura saMyama kA upadeza diyA gyaa| zabda Adi ke jagat se alaga hone ke lie yaha sArA upadeza diyA gyaa| samatA, saMyama bahuta priya zabda haiM, kiMtu vairAgya ke binA samatA ghaTita nahIM hotii| vairAgya ke binA saMyama ghaTita nahIM hotaa| kamyunijma kA galata artha ___'kamyunisTa' zabda kA anuvAda kiyA sAmyavAdI / kamyunijma kA anuvAda kiyA saamyvaad| zabdoM kA kabhI-kabhI bar3A galata cunAva ho jAtA hai| padArtha-jagata meM Asakta rahane vAle vyakti ke lie, 'sAmyavAdI' aura padArtha se saMbaddha vAda ke lie 'sAmyavAda'--ye zabda kaise saMgata ho sakate haiM? samatA, sAmya, sAmyavAda padArtha jagat meM ghaTita nahIM hote| AdhyAtmika jagat meM samatA kI ghaTanA ghaTatI hai to AdamI Ananda se bhara jAtA hai aura padArtha ke jagat meM samatA kI ghaTanA ghaTatI hai to AdamI duHkhI bana jAtA hai| mujhe eka paurANika kahAnI yAda A rahI hai| eka bAra indra aura indrANI ke bIca meM vAda-vivAda ho gyaa| vAda-vivAda honA to hamArI duniyA kA niyama hai| hama jisa duniyA meM jIte haiM vahAM vAda aura vivAda na ho to duniyA hI samApta ho jaaegii| zAyada jIvana meM yaha sarasatA vAda aura vivAda ke kAraNa hI calatI hai| pati-patnI jaba lar3a nahIM lete haiM taba yaha mAnate haiM ki jIvana rUkhA-sA ho gyaa| eka bAra lar3ate haiM to anubhava karate haiM ki thor3A sarasa jIvana phira zurU ho gyaa| eka prakAra kA jIvana jIte-jIte Uba-sI A jAtI hai taba nayA jIvana jIne kI zurUAta karanA cAhate haiN| aura naye jIvana kI zuruAta kA artha hai ki pahale lar3akara thor3e dUra ho jAo aura phira samajhautA karake aura nikaTa ho jaao| yaha vAda aura vivAda hamArI duniyA kA niyama hai| isa bhautika jIvana kA niyama hai| indra aura indrANI ke bIca meM bhI vAda-vivAda zurU ho gyaa| indra ne kahA- "tuma merI zakti ko nahIM jaantii| maiM sabako sukhI banA sakatA huuN| maiM cAhUM to sabako duHkhI banA duuN|" indrANI ne kahA-"jhUThA garva karate ho| isa duniyA meM koI aisA AdamI nahIM, jo sabako sukhI banA ske|" vAda-vivAda bddh'aa| indrANI ne kahA-Apa apanI bAta ko pramANita kreN| indra-indrANI donoM eka nagara meM aae| rAjA se mile| janatA se mile| apanA paricaya dekara kahA-hama sabako sukhI banAnA cAhate haiN| tuma jo mAMgo, vaha milegaa| janatA ne sunaa| vaha Ananda-vibhora ho utthii| eka vRddha vyakti ne kahA- 'saMsAra meM sukha hai sonA, svrnn| Apa hameM svarNa de deM, hama sukhI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : sAdhya yA sAdhana 143 ho jaaeNge'| indra ne apane deva-bala se gAMva ke bAhara svarNa ke Dhera lagA die| loga ge| jitanA cAhA utanA svarNa le aae| sabake pAsa sonA ho gyaa| saba samAna ho ge| seTha ke pAsa bhI sone kA Dhera hai aura naukara ke pAsa bhI sone kA Dhera hai| aba koI naukara nahIM rahA, koI karmacArI yA sevaka nahIM rhaa| seTha baiThe haiM, naukara aura munIma gAyaba / vyApAra baMda ho gyaa| kauna bece aura kauna khriide| rAjA ke sabhI karmacArI ghara para A ge| koI sainika senA meM nahIM rahA / saba mAlAmAla ho gae the| rAjA akelA, seTha akelA, seThAnI akelii| koI pAnI pilAne vAlA bhI nahIM bcaa| rasoI kauna pakAe? bAjAra se mAla kauna lAye? ghara kI saphAI kauna kare? sabake lie musIbata ho gii| saba duHkhI ho ge| sArI janatA indra ko gAliyAM dene lgii| indra ne sabako duHkhI banA ddaalaa| indra aura indrANI punaH usI gAMva meM aae| janatA ke duHkhoM kI AvAja sunii| indrANI ne kahA-kyA Apane sabako sukhI banA DAlA? indra ne ghUma-ghUmakara dekhaa| saba apane Apako duHkhI batalA rahe the| indra jahAM bhI gayA-gAliyAM pdd'ii| samatA apaca hotI hai| AdamI samatA ko pacA nahIM sktaa| padArtha kI duniyA meM jIne vAlA vyakti viSamatA cAhatA hai, samatA nhiiN| vaha cAhatA hai, eka bar3A banA rahe, dUsarA choTA / eka svAmI banA rahe, dUsarA sevk| eka Adeza dene vAlA ho, dUsarA Adeza mAnane vaalaa| ___ yaha sArA vaibhava, ThATa-bATa aura sampannatA ke AdhAra para TikI huI hai| koI nirdhana nahIM hai to dhanI hone kA koI prayojana nahIM hai| koI vipanna nahIM hai to sampanna hone kA artha hI nahIM rhtaa| phira hama kamyunisTa ko sAmyavAdI, kamyunijmako sAmyavAda kaise kaha sakate haiM? kamyUna kA artha honA cAhie smuuh| kamyunijma arthAt samUhavAda / kintu kamyUna ke lie sAmya kA prayoga karanA bilakula galata prayoga hai| hamArI bhrAnti ho gyii| kyA sAmyavAdI zAsana-praNAlI meM sAmya milegA, nahIM mila sktaa| sAmya kA darzana kevala adhyAtma meM hI ho sakatA hai| padArtha jagat meM kabhI sAmya kA darzana nahIM ho sakatA aura sAmya sahA bhI nahIM jA sktaa| pAnI meM Aga padArtha kI pracuratA ke kAraNa eka pAgalapana bar3hatA hai, eka atRpti bar3hatI hai aura aisI atRpti bar3hatI hai ki jisako bujhAne kA koI sAdhana nahIM hotaa| jaba taka padArthoM kI kamI hotI hai, taba taka atRpti thor3I hotI hai| yaha bhI eka ulTA niyama hai| ise smjheN| padArthoM kA prAcurya nahIM hotA, bahulatA nahIM hotI taba taka atRpti kama hotI hai| jaba padArthoM kI mAtrA bahuta bar3ha jAtI hai, to atRpti kI mAtrA bhI bar3ha jAtI hai| phira ise miTAne kA koI sAdhana Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 appANaM saraNaM gacchAmi nahIM miltaa| AdamI ko pAgala honA par3atA hai / hama dekha cuke haiM anubhava ke AdhAra para ki jina dezoM ne padArthoM kI sImA kA atikramaNa kara diyA, itane padArtha vikasita kara liye ki bhautikatA carama bindu taka pahuMca gaI, vahAM pAgalapana bhI bahuta bar3ha rahA hai| kyoMki unakI atRpti ko padArthoM ke dvArA nahIM bujhAyA jA sktaa| Aga ko pAnI ke dvArA bujhAyA jA sakatA hai kintu jo Aga pAnI meM laga jAtI hai, phira usa Aga ko pAnI ke dvArA nahIM bujhAyA jA sakatA / samudra kI agni hotI hai bar3avAnala / usako pAnI se nahIM bujhAyA jA sktaa| cAhe kitanA hI pAnI DAleM, pAnI meM hI Aga lagI huI hai, to pAnI kyA karegA? jaba padArtha kI pracuratA ke kAraNa mAnasika atRpti hotI hai, vaha itanI bar3ha jAtI hai ki padArtha use nahIM miTA sktaa| usameM miTAne kI kSamatA nahIM rahatI / padArtha vyartha aura bekAra ho jAte haiM / usa sthiti meM, usa atRpti ko miTAne ke lie eka tRpti kA bindu khojA jAtA hai / I tRpti kA bindu tRpti kA bindu hai - vairAgya / usI ke paripArzva meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA vikAsa huaa| isalie bhagavAn mahAvIra ne kahA- ye mUla guNa haiM pAMcoM | dhyAna bhI uttara guNa hai| yAnI bAda meM hone vAlA hai / samAdhi bhI uttara guNa hai, bAda meM hone vAlI hai / tapasyA bhI bAda meM hone vAlI hai / saba uttara guNa haiM / mUla guNa haiM - pAMca mahAvrata / kramika ArohaNa ye pAMca mahAvrata pahale hote haiM to samAdhi kA vikAsa Age bar3hatA jAtA hai / sAmAyika kA pahalA bindu hai - pAMca mahAvrata / samatA kA pahalA bindu hai-pAMca mahAvrata / ye nahIM hote haiM to phira agrima vikAsa nahIM ho sakatA / maharSi pataMjali ne aSTAMga yoga kA pratipAdana kiyaa| una ATha aMgoM meM pahalA aMga hai - yama / yama ke bAda phira niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / ye calate haiM / jaba yama hI ghaTita nahIM hotA to samAdhi, jo AThavAM aMga hai, kaise ghaTita hogA ? hamAre Aja ke Adhunika bhagavAn, bar3e-bar3e dhyAna ke prayoga karavAne vAle kahate haiM - yama kI koI AvazyakatA nahIM, niyama kI koI AvazyakatA nahIM, mahAvratoM kI koI AvazyakatA nahIM, samAdhi ho jAyegI / yama se samAdhi nahIM hogI, sambhoga se samAdhi ho jAyegI / vicAra kA bahuta bar3A antara hai / eka ora mahAvrata pahalA bindu hai aura usakA vikAsa hote-hote samAdhi kI ghaTanA ghaTita hotI hai| dUsarI ora yama vyartha, mahAvrata vyartha, brahmacarya vyartha, ahiMsA vyartha, sambhoga pahalA bindu aura usase samAdhi kI ghaTanA ghaTita hotI hai| vicAra kI itanI dUrI hai ki isa dUrI ko kabhI nahIM pATA jA sktaa| hama isa bAta meM vizvAsa karate haiM ki mahAvratoM kI sAdhanA ke binA, samatA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : sAdhya yA sAdhana 145 ke Adi binduoM kA vikAsa kiye binA jIvana meM samAdhi kabhI nahIM ho sktii| jo loga sambhoga se samAdhi meM vizvAsa karate haiM, hama unheM bhrAnti meM mAnate haiN| hama unheM sahI nahIM maante| usa rAste ko hI galata mAnate haiN| vaha rAstA manuSya ko aura adhika padArthoM kI ora, vilAsa kI ora, bhoga kI ora le jAne vAlA aura atRpti ko bar3hAne vAlA hai| atRpti ke dvArA kabhI atRpti ko nahIM miTAyA jA sktaa| ghI ke dvArA Aga ko pradIpta kiyA jA sakatA hai, bujhAyA nahIM jA sktaa| hama samatA meM vizvAsa karate haiM, saMyama meM vizvAsa karate haiN| hamane samatA kA anubhava kiyA hai, saMyama kA anubhava kiyA hai| jisa vyakti ne saMyama kA anubhava kiyA, jisa vyakti ne jIvana meM samatA kA anubhava kiyA, saMyama aura samatA ke Adi-binduoM kA thor3A bhI sparza kiyA, vaha sparza karatA hai ina pAMca mahAvratoM kA, pAMca aNuvratoM kaa| eka muni aura adhika sparza karatA hai aura vaha sparza jaise-jaise bar3hatA hai, samAdhi apane Apa vikasita hotI calI jAtI hai| padArthakI yAtrA se apadArtha kI ora nahIM jA rahe haiM kintu apadArtha kI yAtrA meM Ane vAle padArtha ko taTasthadRSTi se, samadRSTi se dekhate hue yAtrA calA rahe haiN| eka AdamI yAtrA zurU karatA hai| rAste meM per3a Ate haiN| rAste meM ghATiyAM bhI AtI haiM, pahAr3a bhI Ate haiM, Ubar3a-khAbar3a jamIneM bhI AtI haiN| sugandha bhI AtI hai, durgandha bhI AtI hai| bhale bhI Ate haiM, bure bhI Ate haiN| saba Ate haiN| calane vAlA calatA jAtA hai| ThIka hamArI vahI yAtrA hai| eka vaha bhI AdamI hotA hai ki jo bhI milA usI se ulajha gyaa| vahAM yAtrA thor3I kaThina bana jAtI hai| hama eka nizcita lakSya ke sAtha caleM aura bIca meM jitane Ane vAle haiM, unako dekhate jAyeM, samajhate jAyeM, para ulajheM nhiiN| hama taTastha hokara calate cleN| jaba hama nizcita lakSya kI ora sama aura taTastha hokara caleMge to pahuMca jAyeMge aura yadi bIca meM ulajha jAyeMge to bhaTaka jaayeNge| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. citta - samAdhi ke sUtra (1) AtmA kI jyoti eka pavitra jyoti hai, akhaNDa jyoti hai / vaha aisI hai jo kabhI nahIM bujhtii| aisI lau, aisI dIpa - zikhA, jo kabhI prakampita nahIM hotI / para jaba taka hama samAdhi kA anubhava nahIM karate, usa jyoti kA hameM patA hI nahIM calatA aura jaba patA hI nahIM calatA to usake prati hamArA koI jhukAva nahIM hotA, koI AkarSaNa nahIM hotA aura usakI dizA meM prasthAna bhI nahIM hotA / prasthAna ke lie jJAna honA jarUrI hai / samAdhi kI sAdhanA kA sArA prayatna usa mahAjyoti kI dizA meM jAnA aura usakA patA lagAnA hai| loga kahate haiM, AtmA kA darzana nahIM hotA, AtmA kA sAkSAtkAra nahIM hotA / Apane kaba khojA usa mahAjyoti ko ? kaba khojane kA prayatna kiyA? pAnI pRthvI ke tala meM bharA par3A hai, para AdamI khojatA nahIM taba taka pAnI kA patA nahIM calatA / cAhe anubhavI AdamI khoje, cAhe yantra ke dvArA khoje, Akhira khojanA hI pdd'egaa| khojatA hai to patA calatA hai ki yahAM pAnI kA sotA hai / para kevala khojane se hI kAma nahIM calatA / khojane ke bAda khodanA par3atA hai| agara khoja le aura khode nahIM to kAma nahIM bntaa| pahale khojanA par3atA hai aura phira kuAM khodanA par3atA hai / taba bhItara sotA phUTatA hai / antarAla meM jo pAnI bahatA hai vaha Upara kI ora AtA hai, jala upalabdha ho jAtA hai / hamArI pyAsa bujha jAtI hai / khojanA aura khodanA-ye donoM bAteM jarUrI haiM / AtmA kA darzana ho sakatA hai, AtmA kA sAkSAtkAra ho sakatA hai, caitanya kA anubhava ho sakatA hai, para donoM zarteM pUrI karanI hoNgii| pahale khojanA hogA, phira khodanA hogaa| khUba gaharAI meM jAnA hogaa| gahare, gahare aura gahare meM jAnA hogA / zarIra kI gaharAI eka bhAI ne Aja pUchA - 'Apa prayoga- kAla meM kahate haiM ki gahare meM jAo, gahare meM jaao| kahAM jAeM? zarIra ke Age se pIche taka eka vitastI mAtra hai, bahuta choTA hai / itanA gaharA kahAM hai ki gahare meM jaaeN| sacAI yaha hai ki jaba hama inhIM AMkhoM se dekhate haiM taba yaha vitastI mAtra lagatA hai, kahIM gaharAI nahIM lagatI / kuAM kahIM khodanA par3atA hai to dasa-bIsa phuTa kI gaharAI meM to jAnA hI par3atA hai aura yadi registAna meM khodanA par3atA hai to saikar3oM phuTa kI gaharAI meM jAnA par3atA hai / para hamArA zarIra to itanA choTA, patalA aura saMkarA hai ki vahAM to gaharAI jaisI koI bAta hI nahIM hai / yadi hama carma cakSu se dekheMge 1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (1) 147 to gaharAI kI bAta samajha meM nahIM aayegii| kintu jaba hama cetanA kI poM ko dekhate haiM, sUkSma jagat meM praveza karate haiM to hameM patA calatA hai ki isa zarIra ke bhItara itanI gaharAiyAM haiM, unheM mApane ke lie, ina gaharAiyoM ko pAra karane ke lie aura unheM kuredane ke lie, kabhI-kabhI saikar3oM-saikar3oM varSa laga jAte haiM aura unase bhI kAma na bane to kabhI-kabhI hajAroM janma laga jAte haiN| sAdhanA kI yAtrA, samAdhi kI yAtrA bahuta lambI hai| vaha koI choTI yAtrA nahIM hai| itanI gaharAI, ananta paramANu bhare par3e haiN| eka ko pAra kareM to bhI zeSa ananta rahate haiM, phira pAra kareM to bhI ananta rahate haiN| ananta kA kabhI anta AtA nhiiN| bar3I kaThina pahelI banatI hai| itanI gaharAI duniyA meM kisI vastu kI nahIM hai, jitanI hamAre isa zarIra ke bhItara gaharAI vidyamAna hai| ina sArI gaharAiyoM ko pAra karane ke lie kAphI khodanA par3egA, pUrA prayatna karanA pdd'egaa| anAyAsa kucha bhI upalabdha nahIM hogaa| AyAsa : anAyAsa duniyA meM kucha ghaTanAeM aisI hotI haiM jo lagatA hai ki anAyAsa ghaTita ho gaIM, kintu jo anAyAsa lagatI haiM unake pIche bhI na jAne kitanA AyAsa huA hogaa| pahale bahuta AyAsa ho cukA, bahuta zrama ho cukA aura Aja vaha ghaTanA ghaTatI hai to lagatA hai ki anAyAsa ghaTa gii| kyoMki jo pIche AyAsa ho cukA, usakA hameM patA nahIM cltaa| jaba hama AyAsa karate haiM to hameM patA calatA hai ki hama AyAsa kara rahe haiN| anAyAsa ghaTanA aura AyAsa ghaTanA, do prakAra kI ghaTanA hotI hai| eka ghaTanA ke pIche hamArA bahuta zrama hotA hai aura eka ghaTanA ke pIche hamArA bahuta zrama nahIM hotaa| samAdhi ke do prakAra samAdhi bhI do prakAra kI hotI hai| eka prayatna ke dvArA labdha hone vAlI samAdhi aura dUsarI binA prayatna ke eka chalAMga hotI hai aura samAdhi upalabdha ho jAtI hai| koI prayatna nahIM karanA pdd'taa| eka koI aisA hetu milA, nimitta milA aura samAdhi ghaTita ho gii| donoM prakAra haiM samAdhi ke| eka hai-sAyAsa samAdhi aura dUsarI hai-anAyAsa smaadhi| eka sAdhanA-labdha samAdhi, dUsarI Akasmika samAdhi / sAyAsa samAdhi kA eka krama hotA hai| jo chalAMga hai usameM koI krama nahIM hotaa| yaha to Akasmika ghaTanA hai| tatkAla ghaTa gii| isake lie kisI prayatna kI jarUrata nhiiN| isake lie sAdhanA kI paddhati kI jarUrata nhiiN| AMkha khulI aura saba kucha upalabdha / eka sapanA jaisA hotA hai| eka divya jyoti upalabdha hotI hai aura ghaTanA ghaTa jAtI hai| kintu sAyAsa samAdhi kA eka krama hotA hai| aura usI krama kI sAdhanA adhyAtma meM rasa lene vAle, prekSA-zivira meM Ane vAle loga karate haiN| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 appANaM saraNaM gacchAmi samAdhi kA krama samAdhi ke krama meM sabase pahalA krama hai-vairAgya-bhAvanA kA vikaas| jo vyakti samAdhi ko upalabdha honA cAhatA hai, samAdhi kI sAdhanA karanA cAhatA hai aura cAhatA hai mana kI azAMti miTe, kaThinAiyAM miTeM, ulajhaneM miTeM, citta sthira ho jAye, use eka krama se sAdhanA karanI par3atI hai| hajAroM-hajAroM paristhitiyoM ke A jAne para bhI citta vicalita na ho, prakampita na ho, yaha ho sakatA hai| yaha na mAneM ki samasyA AyI aura citta vicalita ho gyaa| samasyA ke Ane para citta vicalita nahIM bhI hotaa| kintu citta zaktizAlI nahIM hotA isalie vicalita ho jAtA hai| citta tarala hotA hai, jo kucha bhI milatA hai usase vaha gaMdalA bana jAtA hai| pAnI tarala hai, usameM jo kucha bhI milA, vaha gaMdalA bana jAtA hai| barpha jama gii| Apa usa para koI gaMdI cIja bhI DAleM to lur3hakakara nIce calI jaayegii| gaMdA pAnI DAleM to bhI usameM milegA nahIM, vaha bahakara nIce calA jAyegA, kyoMki pAnI jama gyaa| jamane ke bAda usameM ghulanazIlatA nahIM rhtii| vaha apane meM kucha bhI mizrita nahIM kara paataa| jaba taka hamArA citta caMcala hotA hai, sAmane jo ghaTanA ghaTita hotI hai, citta use pakar3a letA hai aura vicalita ho jAtA hai, gaMdalA ho jAtA hai aura vaisA hI bana jAtA hai jaisI ghaTanA sAmane ghaTita hotI hai| kintu jaba citta jama jAtA hai, usakI taralatA samApta ho jAtI hai, phira sAmane cAhe jaisI ghaTanA ghaTe, vaha usameM ghulatA nahIM aura use pakar3atA bhI nahIM, usa jaisA nahIM banatA kintu apane svarUpa meM pratiSThita rahatA hai| pArA caMcala hotA hai| pAre ko pakar3ane kA prayatna kareM, vaha Age saraka jaaegaa| ___mana kI tulanA pAre se kI jA sakatI hai| duniyA meM aura koI cIja itanI caMcala nahIM hotI jitanA pArA caMcala hotA hai| vaha kisI kA sparza nahIM caahtaa| vaha Age se Age sarakatA calA jAtA hai, gatizIla hotA calA jAtA hai| usakI golI bana jAtI hai, phira pakar3a meM A jAtA hai| usakI caMcalatA samApta ho jAtI hai| jaba taka citta meM caMcalatA hotI hai, hara ghaTanA use pakar3atI rahatI hai| jaise phuTabAla idhara se udhara, udhara se idhara lur3hakatA rahatA hai, uchalatA rahatA hai, coTa khAtA rahatA hai, kabhI Upara jAtA hai, kabhI nIce AtA hai, ThIka yahI dazA citta kI bhI hotI hai| kintu jaise pArA baMdha jAtA hai, vaise hI citta bhI baMdha jAtA hai| taba citta kI zaktiyAM kSINa kama hotI haiM, saMcita jyAdA hotI haiN| jaba citta zaktizAlI banatA hai, samyak sAdhanoM aura samyak upAyoM ke dvArA taba vaha sthira ho jAtA hai aura sthira banA huA citta phira phuTabAla kI taraha idhara-udhara nahIM uchalatA, pAre kI taraha kAMpatA nahIM, kintu jamakara raha jAtA hai| vaha ghaTanA ko dekhatA hai, para ghaTanA ke sparza se Age nahIM uchalatA, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (1) 146 pIche bhI nahIM sarakatA, eka sthAna para khar3A rahatA hai| yaha hai caitanya prtisstthaa| jaba taka hamArA caitanya pratiSThita nahIM hotA, taba taka samAdhi kI ghaTanA ghaTita nahIM hotI aura jaba caitanya apane svarUpa meM pratiSThita ho jAtA hai, taba sahaja samAdhi kA anubhava hone laga jAtA hai| rAga : virAga citta ko lur3hakAne vAlA, citta kI geMda ko uchAlane vAlA hai-raag| jitanA rAga, utanA hI citta uchalatA rahatA hai| isalie samAdhi kI sAdhanA karane vAle vyakti ko sabase pahale virAga kA abhyAsa karanA hotA hai| vairAgya sahaja upalabdha nahIM hotA to phira abhyAsa ke dvArA vairAgya kiyA jAtA hai| vairAgya-bhAvanA samAdhi kA pahalA abhyAsa hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-khaNameta sokkhA bahukAla dukkhaa| jitanI kAmanAeM, lAlasAeM aura AkAMkSAeM jAgatI haiM citta meM, ye kSaNa-bhara ke lie sukha detI haiN| ye pravRttikAla meM sukha detI haiM, kintu pariNAmakAla meM duHkha detI haiN| pravRtti kA kSaNa choTA hotA hai, kintu pariNAma kA kSaNa bahuta bar3A hotA hai| jaise eka choTI-sI bhUla kA bahuta bar3A pariNAma hotA hai vaise hI kAmanA kI bhUla kA choTA-sA kSaNa bahuta bana jAtA hai pariNAmakAla meN| sukha kA anubhava bahuta thor3A hotA hai aura duHkha kA anubhava bahuta jyAdA hotA hai| isa prakAra kA anuciMtana, isa prakAra kI bhAvanA, bAra-bAra kA yaha abhyAsa karate-karate padArtha ke prati rAga kama hone lagatA hai aura mana meM vairAgya kA aMkura phUTane lagatA hai| pratipakSa kI bhAvanA __ pratipakSa kI bhAvanA eka bahuta bar3A sUtra hai sAdhanA kaa| jina-jina kAraNoM se rAga utpanna hotA hai unake pratipakSI sAdhanoM kA abhyAsa karane se virAga utpanna hotA hai| pratipakSa bhAvanA kA abhyAsa kareM aura tRpti kA anubhava kreN| bahuta bar3A saMkaTa hai atRpti| manuSya do biMduoM para saMgharSa karatA hai jIvana meN| eka bindu hai zArIrika atRpti kA aura dUsarA hai mAnasika atRpti kaa| hamArI tRpti zurU hotI hai zArIrika AvazyakatAoM ke saath| hameM jo zarIra upalabdha hai usameM eka vRtti hai-bhuukh| yaha hamArI maulika manovRtti hai| eka vRtti hai kaam| yaha bhI maulika manovRtti hai| ye donoM manovRttiyAM saMgharSa ke lie paristhitiyAM nirmita karatI haiN| bhUkha zarIra kI jIvita apekSA hai| usake kAraNa manuSya ko kitanA saMgharSa karanA par3atA hai| yadi bhUkha nahIM hotI to hamArI pravRttiyAM simaTa jaatiiN| ye itane bar3e-bar3e vyavasAya, dhandhe, kAma, itane prayatna nahIM calate yadi bhUkha kI vRtti nahIM hotii| kintu bhUkha kI Aga ko bujhAne ke lie manuSya ko kitanA prayatna karanA par3atA hai| dUsarI pravRtti hai-kaam| kAmanA kI pUrti ke lie manuSya ko kitanA karanA par3atA hai| bhUkha atRpti paidA karatI hai| kucha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 150 appANaM saraNaM gacchAmi khAyA-pIyA, tRpta ho jAtA hai aadmii| zarIra ke stara para hamArI atRpti ko bharanA bahuta jaTila kAma nahIM hai| kintu vaha atRpti jaba mAnasika stara para pahuMca jAtI hai, vahAM manuSya ko bahuta saMgharSa karanA par3atA hai, aneka mahAyuddha lar3ane par3ate haiN| mAnasika stara para AdamI na jAne kitane vizvayuddha lar3atA hai aura kitanA saMgharSa kA sAmanA karatA hai| mana kI atRptiyAM kitanI bar3ha jAtI haiN| yadi mAnasika atRptiyAM nahIM hotI to dharma kI bAta AdamI ko nahIM suujhtii| yadi mAnasika atRpti nahIM hotI to samAdhi kA sUtra AdamI ko upalabdha nahIM hotaa| mAnasika atRpti ne manuSya ko itanA vyathita banA diyA, itanA saMkaTa meM DAla diyA ki vaha atRpti bharatI hI nahIM hai| manuSya ne socA ki yaha atRpti padArtha ke dvArA nahIM miTa sktii| isakA koI dUsarA hI upAya honA caahie| khoja zurU huii| khoja karate-karate patA calA ki mana kI atRpti ko miTAne kI zakti padArtha meM nahIM hai| mana kI atRpti ko miTAne kI zakti virAga meM hai, vairAgya meM hai| yaha vairAgya kA pahalA sUtra upalabdha huA mAnasika atRpti kI ulajhanoM ke kaarnn| ___mana kI do bhUmikAeM haiM-eka hai kSiptAvasthA aura dUsarI haivikssiptaavsthaa| pahale caMcalatA hotI hai aura caMcalatA jaba adhika bar3ha jAtI hai taba AdamI vikSipta hotA hai, pAgala jaisA bana jAtA hai| pahale caMcalatA bddh'ii| jaise-jaise atRpti bar3hI, caMcalatA bddh'ii| jaba atRpti aura bar3hI, caMcalatA aura jyAdA bddh'ii| caMcalatA jaba aura adhika bar3hI, to AdamI vikSipta hone lagA, pAgala hone lgaa| jaba AdamI ne socA ki atRpti itanI bar3ha gaI hai ki caMcalatA bhI sImA pAra kara rahI hai aura mAnasika pAgalapana ho rahA hai, usa sthiti meM socanA par3A ki koI aisA upAya honA cAhie jisase ki yaha vikSiptatA miTa sake, pAgalapana miTa ske| upAya khojA gyaa| adhyAtma ke kSetra meM upAya milA vairaagy| yadi vairAgya kA abhyAsa kiyA jAe to yaha vikSiptatA miTa sakatI hai, pAgalapana miTa sakatA hai| vairAgya se caMcalatA miTa sakatI hai, yaha kSiptAvasthA samApta ho sakatI hai| yadi kSiptAvasthA samApta ho sakatI hai, to vikSiptAvasthA bhI samApta ho sakatI hai| caMcalatA miTa sakatI hai aura pAgalapana miTa sakatA hai| vikSepa kI dizA : caitanya kI dizA jIvana kI do dizAeM haiN| eka dizA hai vikSepa kI ora jAne kI tathA dUsarI dizA hai caitanya kI ora jAne kii| AdamI jaise-jaise bAhara meM gayA, usakA AkarSaNa jaise-jaise bAhara meM banA, caMcalatA bar3hatI gaI, pAgalapana bar3hatA calA gyaa| bAhara meM jAne kA artha hai-caMcalatA bddh'aanaa| bAhara meM jAne kA artha hai, pAgalapana bddh'aanaa| jina logoM ne kevala bAhara jAne kA artha hI samajhA hai, jina WW Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (1) 151 logoM ne kevala caMcalatA ko bar3hAne kA artha hI samajhA hai, una logoM ne sacamuca duniyA ko azAnta aura pAgala banAyA hai| Aja mAnasika pAgalapana bar3I tejI ke sAtha bar3ha rahA hai| kala hI maiMne par3hA, bhArata ke eka DaoNkTara kA sarvekSaNa jo dasa varSa pahale huA thaa| DaoNkTara ne batAyA ki jisa nagara meM mAnasika pAgaloM kI saMkhyA ATha sau pacAsa thI, Aja vahAM caudaha hajAra kI saMkhyA ho gii| yaha bhArata kI carcA kara rahA huuN| maiM una dezoM kI carcA nahIM kara rahA hUM jahAM caMcalatA ko bar3hAne vAle sAdhana bahuta bar3ha gae haiM aura caMcalatA jahAM vikSiptatA ke bindu para pahuMca rahI hai, vikSepa bar3ha rahA hai, vahAM kI saMkhyA to bahuta jyAdA hai| abhI bhArata to vahAM kI kalpanA hI nahIM kara sakatA, kyoMki bhArata garIba hai| garIba honA eka abhizApa bhI hai, garIba hone ke kucha lAbha bhI haiN| hara vastu ke do pahalU hote haiN| eka burA pariNAma hotA hai to sAtha-sAtha acchA pariNAma bhI hotA hai| garIbI kA burA pariNAma yaha hai-garIbI ke kAraNa anaitikatA bahuta bar3ha rahI hai| kintu sAtha-sAtha garIbI ke kAraNa pAgalapana kI mAtrA utanI nahIM bar3ha rahI hai jitanI ki samRddhi ke bAda bar3hatI hai, kyoMki samRddhi ke bAda jo caMcalatA bar3hatI hai, atRpti bar3hatI hai, phira vaha atRpti padArtha se nahIM mitttii| use miTAne ke lie koI aura bAta cAhie, samAdhi cAhie aura samAdhi kA sUtra upalabdha nahIM hotA hai to phira pAgalapana kA daravAjA itanA caur3A ho jAtA hai ki phira eka-do AdamI ke jAne kA rAstA nahIM hotA, eka sAtha hajAroM-hajAroM AdamI usa daravAje meM jA sakate haiM, praveza kara sakate haiN| bahuta caur3A rAstA ho jAtA hai| hama kitanA upAya kareM mAnasika zAMti kA, citta kI samAdhi kA kintu jaba taka vairAgya kA abhyAsa nahIM kiyA jAyegA, yaha mAnasika azAnti kI samasyA, citta asamAdhi kI samasyA sulajha nahIM paayegii| vairAgya ke binA, padArthoM ke prati tIvra Asakti ko kama kiye binA, yaha mAnasika azAnti kI samasyA sulajha nahIM sakatI aura citta zaktizAlI bana nahIM sktaa| mAdaka vastu se zAMti-eka prazna cihna eka dUsarI dhArA bhI hai mAnasika azAnti ko miTAne kii| loga socate haiM ki citta kI azAnti ko miTAnA hai to mAdaka vastuo kA upayoga kreN| na jAne kitane TraeNkvelAijarsa cala rahe haiM, kitane Dragsa cala rahe haiM, kitanI auSadhiyAM cala rahI haiM, isa mAnasika azAnti ko miTAne ke lie, citta kI samasyA ko sulajhAne ke lie, kintu jitanI davAiyAM cala rahI haiM, utanI hI mAnasika azAnti bar3ha rahI hai| davAI banAne vAloM ko lAbha mila rahA hai, paise mila rahe haiM aura hamAre mAnasika cikitsakoM ko lAbha mila rahA hai ki ve jI rahe haiN| eka vyaMgya hai| bahuta tIkhA vyaMgya hai| bImArI hai to DaoNkTara kA parAmarza lo, isalie ki DaoNkTara jI ske| DaoNkTara jo davA batAe vaha davA kharIdo isalie Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 appANaM saraNaM gacchAmi ki davA banAne vAle jI sakeM aura davA becane vAle jI skeN| davA lo mata, isalie ki tuma bhI jI sako / Aja DaoNkTara bhI jI rahA hai| davAI banAne vAlI kampaniyAM bhI jI rahI haiM aura davAI becane vAle sTora ke mAlika bhI jI rahe haiN| kaThinAI yaha hai ki AdamI mara rahA hai, kyoMki vaha davA le rahA hai| tIna sUtra barAbara cala rahe haiM, kintu AdamI davA le rahA hai| itanI davA le rahA hai ki pAgalapana ko aura adhika bar3hAne vAlI davA le rahA hai| mAnasika zAMti ke lie, citta kI samAdhi ke lie Aja na jAne kitanI davAiyAM cala par3I haiN| davAiyAM lete haiM, para bAta banatI nahIM, samAdhi milatI nahIM, zAMti milatI nahIM / mAdaka vastu kA kAma hai eka bAra vismRti lA denA, bhulAve meM DAla denA, mUrcchita kara denA aura jo hamAre saMvedana- kendra haiM, jo azAMti kA anubhava karAte haiM una saMvedana- kendroM ko niSkriya kara denA / yaha koI samasyA kA sthAyI samAdhAna nahIM hai / yaha to ThIka bhulAve meM DAla dene vAlI bAta hai aura yaha bhulAvA kaba taka cala sakatA hai? yaha vAstavikatA para pardA kaba taka DAlA jA sakatA hai? pardA DAla dene kA matalaba hai eka bAra chipA denA kintu Akhira pardA rahatA nahIM / cetanA para to pardA DAlA hI nahIM jA sakatA kyoMki cetanA to bhItara se bhI sakriya hai, bhItara se apanA kAma karatI hai / usa para yaha pardA nahIM DAlA jA sakatA / samAdhi : mAnasika azAnti kA sthAyI pratikAra mAnasika azAMti kA sthAyI upacAra karane ke lie samAdhi ke sivAya duniyA meM koI vikalpa nahIM hai| cAhe bhagavAn bhI Akara svayaM davAI dene laga jAe to bhI vaha asaphala rahegA, kabhI saphala nahIM ho skegaa| svayaM azvinIkumAra, jo indra ke vaidya haiM, ve bhI davA dene laga jAyeM to ina davAoM ke bala para, mAdaka dravyoM ke bala para mAnasika azAnti ko nahIM miTAyA jA sakatA / prazna cetanA kA hai, padArtha kA nahIM / cetanA kI azAnti ko cetanA ke jAgaraNa ke dvArA hI miTAyA jA sakatA hai aura cetanA kA jAgaraNa vairAgya Arambha hotA hai / hamane yadi vairAgya kA abhyAsa nahIM kiyA, rAga kI mAtrA ko thor3A-bahuta bhI kama nahIM kiyA to yaha caitanya kA jAgaraNa nahIM ho sakatA / vairAgya : samatA : prasannatA : ekAgratA dUsarA sUtra hai - samatA / jisa vyakti ne vairAgya kI sAdhanA nahIM kI vaha sAmAyika kI sAdhanA nahIM kara sakatA / sAmAyika kitanA bar3A vrata hai? kyA vairAgya ke binA sAmAyika kI sAdhanA kI jA sakatI hai? veza badala liyA / sAmAyika kI mudrA meM baiTha gae, eka saMkalpa le liyA aura sAmAyika ho gayA / yadi itane mAtra se hI sAmAyika ho sakatA to phira bahurUpiyA to na jAne kyA-kyA kara letA / bahurUpiye saba veza banAnA jAnate haiM aura bahurUpiyA jitanA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (1) 153 acchA veza banA sakatA hai, jitanI acchI mudrA banA sakatA hai, hara AdamI to utanI acchI mudrA bhI nahIM banAnA jAnatA, aura utanA acchA veza banAnA bhI nahIM jAnatA, kintu jo bahurUpiye bhI hote haiM ve bhI veza kI maryAdA ko jAnate haiN| ve bhI veza kI maryAdA kA atikramaNa nahIM karate / sAmAyika kA veza hai aura sAmAyika kI mudrA bhI hai parantu vairAgya nahIM hai to jIvana meM sAmAyika ghaTita nahIM ho sakatA, caitanya meM sAmAyika utara nahIM sktaa| veza para sAmAyika utare, koI parivartana nahIM AyegA / hamArI mudrA para sAmAyika utare, koI parivartana nahIM AyegA / jaba taka caitanya para sAmAyika nahIM utarA, taba taka parivartana nahIM AtA / parivartana taba zurU hotA hai jaba samatA ke bhAva caitanya para utara jaae| vaha utara sakatA hai, vairAgya kI sAdhanA ke kAraNa / hamane vairAgya kI sAdhanA kI, padArtha ke prati lagAva ko kama kiyA aura jIvana meM samatA kA avataraNa zurU ho gayA, sAmAyika honA zurU ho gayA / 1 tIsarA sUtra hai- - prasannatA / jaba hama vairAgya kA abhyAsa kara cukate haiM aura hamAre jIvana meM vairAgya ghaTita hone laga jAtA hai taba samatA jIvana meM ghaTita ho jAtI hai / vairAgya AyA, samatA AyI, taba prasannatA zurU ho jAtI hai, citta kI nirmalatA prApta ho jAtI hai / citta meM vairAgya kA aMkura phUTA, citta meM samatA kA aMkura phUTA aura citta meM prasannatA kA aMkura phUTA / vairAgya ke binA, samatA ke binA prasannatA nahIM ho sakatI / harSa eka bAta hai, prasannatA dUsarI bAta hai / dhana milA, bar3A harSa ho gayA / priya vastu kA yoga milA, bar3A harSa huaa| harSa kA dUsarA pahalU hai zoka | jahAM harSa hogA, dUsare kSaNa meM zoka bhI jhAMka sakatA hai| eka ora 1 harSa jhAMka rahA hai to dUsarI ora se zoka jhAMka rahA hai| duniyA ke itihAsa meM Aja taka eka bhI aisI ghaTanA ghaTita nahIM huI ki jisa vyakti ne harSa kA anubhava kiyA ho, usane zoka kA anubhava na kiyA ho / harSa aura zoka, donoM sAtha-sAtha calate haiN| eka citra ubhara jAtA hai to lagatA hai yaha harSa hai / vaha jaba nIce jAtA hai, dUsarA citra ubharatA hai to lagatA hai zoka hai| eka ubharatA hai, eka chipa jAtA hai| dUsarA ubharatA hai aura pahalA chipa jAtA hai / kintu vAstava meM harSa aura zoka ke bIca meM koI dUrI nahIM hai| donoM bilakula eka hI sikke ke do pahalU haiM / prasannatA harSa bhI nahIM hai aura prasannatA zoka bhI nahIM hai / prasannatA hai - citta kI nirmltaa| jaba AkAza meM na bAdala hote haiM, na dhUla hotI hai, taba kahA jAtA hai- 'AkAza bar3A prasanna hai / ' hamAre citta para jaba kisI lAbha kI ghaTA umar3atI hai, lAbha ke bAdala chA jAte haiM, bar3A harSa hotA hai aura jaba koI alAbha kI AMdhI utara AtI hai, bar3A duHkha hotA hai, zoka hotA hai, kintu jaba citta ke AkAza para na lAbha kI ghaTA umar3atI hai, na alAbha kI AMdhI utaratI hai usa sthiti meM citta prasanna hotA hai, nirmala hotA hai / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 appANaM saraNaM gacchAmi yaha nirmalatA kI ghaTanA jaba ghaTa jAtI hai, citta prasanna bana jAtA hai taba ekAgratA sadhatI hai| citta pahale ekAgra nahIM hotaa| ekAgra ho sakatA hai citt| nizAnA sAdhane meM kyA citta kI ekAgratA nahIM hotI? eka zikArI nizAnA sAdhatA hai, kitanA ekAgra hotA hai! jaba eka vyakti kisI ko DarAnA cAhatA hai, kitanA ekAgra hotA hai! ekAgra honA hI koI acchI bAta nahIM hai| kintu prasannatA, samatA aura vairAgya ke kAraNa jo caitanya kA anubhava hotA hai, isa caitanya ke anubhava ke prati ekAgra honA acchI bAta hai| vaha ekAgratA hotI hai taba hameM vAstava meM apanI bhItarI saMpadAoM kA patA calatA hai aura AdamI apane ko pahacAna letA hai| ___eka grAmINa kA kesa cala rahA thA korTa meN| pratipakSI vakIla ne pUchA-itanI bhaiMse thIM, unameM se tumane apanI bhaiMsa ko kaise pahacAnA? usane kahA-'isameM kyA kaThina bAta hai| koI kaThinAI nhiiN| jaise itane vakIla khar3e haiM, maiMne apane vakIla ko pahacAna liyA, vaise hI maiMne apanI bhaiMsa ko pahacAna liyaa| koI kaThinAI nahIM huii| apanI pahacAna pahacAnane kI eka bhUmikA AtI hai, AdamI pahacAna letA hai| phira hajAroM-hajAroM ke astitva meM se apane ko pahacAna letA hai| koI bhI AdamI ina padArthoM kI duniyA se bAhara nahIM jA sktaa| kintu ina padArthoM se bhare hue jagat meM bhI apane Apa ko pahacAna letA hai, apane astitva ko pahacAna letA hai, apanI bhItarI sArI sampadAoM ko pahacAna letA hai| jaTila prazna yahI hai ki hama taba taka samAdhi meM nahIM jA sakate, caitanya ke anubhava meM nahIM jA sakate, jaba taka apane Apako pahacAnane kI dizA meM nahIM clte| hamArI kaThinAI hai ki hamArA sArA AkarSaNa dUsaroM kI ora lagA huA hai| jaba taka vaha apanI ora nahIM jAtA, taba taka bAta banatI nahIM hai| eka bar3I mArmika kahAnI hai| eka seTha yAtrA kara rahA thaa| saMyoga milA ki Thaga sAtha meM ho gyaa| use patA laga gayA thA ki seTha ke pAsa hIre haiN| vaha unheM har3apanA cAhatA thaa| vaha seTha ke pIche par3a gyaa| seTha ko patA laga gayA ki yaha Thaga hai| kyA kare, upAya nahIM hai koii| seTha jisa sTezana para utaratA hai, vaha Thaga bhI utara jAtA hai| jahAM Akara ThaharatA hai, vahAM Thahara jAtA hai| pIchA nahIM chodd'taa| seTha ne socA, buddhi se kAma lenA cAhie, nahIM to ThagA jaauuNgaa| seTha ko pAnI pIne jAnA thaa| Thaga ne kahA-"jAie, maiM Apake sAmAna kI rakhavAlI kruuNgaa|" seTha ne kahA-"ThIka hai, tuma pahale patA kara Ao, pAnI kahAM milatA hai| phira maiM jaauuNgaa|" Thaga calA gayA khoja karane ke lie| itane meM seTha ne apane pAsa jo hIre the, ve Thaga kI poTalI meM bAMdha diye| Thaga pAnI kA patA lagAkara AyA, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (1) 155 bolA-"vahAM pAnI milatA hai, bar3A ThaMDA aura nirmala pAnI hai, Apa pIkara A jaayeN|" seTha gyaa| Thaga ne socA-acchA maukA milaa| seTha kA sArA sAmAna TaTolA, kucha bhI nahIM milA, taba usane socA, ho sakatA hai sAtha meM le gayA ho| bar3A dhUrta AdamI hai yaha bhii| dhUrta AdamI dUsare ko dhUrta na mAne to apanI dhUrtatA bhI samApta ho jAye, kintu dUsare ko dhUrta mAnane para apanI dhUrtatA ko panapane kA maukA milatA rahatA hai| seTha pAnI pIkara A gyaa| baiTha gyaa| Thaga pAnI pIne gyaa| seTha ne apane hIre usakI poTalI se nikAlakara apane pAsa rakha liye| seTha ne itanI buddhimattA se kAma kiyA ki jahAM pahuMcanA thA usa sTezana para pahuMca gyaa| lakSya sAmane A gyaa| socA, surakSita pahuMca gyaa| seTha ne kahA-"bhAI sAhaba! bar3e sahayogI rahe merI yAtrA meM, bar3A sAtha nibhAyA, bar3A sahayoga kiyaa| maiM apane ghara jA rahA huuN| nmskaar| Ananda se rhnaa|" dhUrta AyA, pairoM meM gira gyaa| bolA-"seTha sAhaba, Apane mujhe nahIM phcaanaa| maiM eka Thaga huuN| bahuta bar3A Thaga huuN|" seTha ne kahA-"bahuta pahale hI pahacAna liyaa|" to phira eka bAta pUchanA cAhatA huuN| mujhe lagatA hai ki maiM to Thaga hUM aura Apa mahAThaga haiN| maiMne Aja taka duniyA ko ThagA, aura Apane mujhako bhI Thaga liyaa| Apane kaise ThagA, yaha bAta samajha meM nahIM aayii| Apake pAsa itanA kImatI sAmAna aura maiMne jaba-jaba sAmAna ko kholA, dekhA, para kucha bhI nahIM milaa| mujhe lagatA hai ki Apane sacamuca mujhe Thaga liyaa| Apa batA deM, ApakA Thagane kA gura kyA hai? ApakI kalA kyA hai?" seTha ne kahA-"merI aura koI kalA nahIM, sirpha eka hI kalA thI ki jaba tuma bAhara jAte, maiM apanA kImatI sAmAna tumhArI poTalI meM bAMdha detaa| tuma mere sAmAna ko dekhate, apanI poTalI nahIM ttttolte| AdamI dUsare ko dekhatA hai, apane ko koI nahIM dekhtaa|" kitanI bar3I marma kI kahAnI hai ki hara AdamI dUsare kI khoja-khabara letA hai, dUsare ko TaTolatA hai| apanI koI khoja-khabara nahIM letaa| AtmAlocana kareM, Atma-nirIkSaNa kareM, kyA hama usa Thaga kI bhAMti Thage to nahIM jA rahe haiN| Thaga dUsare ko ThagatA hai, para kyA hama svayaM to Thage nahIM jA rahe haiN| hama kevala dUsaroM-dUsaroM ko hI saMbhAla rahe haiN| kabhI padArtha ko saMbhAlate haiM, kabhI kisI AdamI ko saMbhAlate haiN| ulajhana apane mana kI hotI hai aura use dUsaroM para DAla dete haiN| usane merA aisA kara liyA, isalie yaha ghaTanA huI hai| usane merA yaha kara diyA, usane merA vaha kara diyaa| zAyada hI AdamI svIkAra karatA hai ki maiMne yaha kara liyaa| apanI poTalI ko kabhI nahIM sNbhaaltaa| Aja hI eka bahana aayii| dhyAna kiyA, zarIra akar3a gyaa| rIr3ha meM akar3ana A gaI, phira usane davA le lii| vaha ThIka ho gii| dhyAna ke dvArA, samAdhi kI sAdhanA ke dvArA jo vikRtiyAM bAhara nikalanA cAhatI thIM, jo ubhAra bAhara Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 appANaM saraNaM gacchAmi nikalanA cAhatA thA, use andara hI roka diyaa| jo dUsaroM ko dekhanA jAnatA hai vaha nahIM cAhatA ki dUsare bhItara aDDe jamAe baiThe haiM ve bAhara nikala jaayeN| bImAriyAM bAhara nikala jAyeM, AdamI nahIM cAhatA, pAgalapana bAhara nikala jAye, AdamI nahIM cAhatA, vikRtiyAM bAhara nikala jAeM, AdamI nahIM caahtaa| vaha unheM bhItara rakhane kA prayatna karatA hai| davA lI, jo bAhara nikalanA cAhatA thA vikAra, phira bhItara meM sajIva ho gyaa| bhItara jAkara baiTha gayA, jama gyaa| lagatA hai ki bar3A ArAma mila gyaa| are, bhale AdamI! jo ghara ko khAlI karanA cAhatA thA, jo Thaga bAhara jAnA cAhatA thA, para tumane cAhA ki nahIM, Thaga bAhara kyoM jAye, use mere sAtha hI rahanA caahie| isa artha meM hama Thage jA rahe haiN| samAdhi kI sArI sAdhanA, isa pravaMcanA ko tor3ane kI sAdhanA hai, isa ThagAI ko miTAne kI sAdhanA hai aura isa mAyAjAla ko tor3ane kI sAdhanA hai| AdamI kabhI ThagA na jaaye| vaha apane Apako dekhe, apanI sampadA ko dekhe aura apane astitva ko phcaane| jisa dina hama vairAgya, samatA, prasannatA aura prasannatA se upalabdha hone vAle caitanya ke anubhava ke prati ekAgratA ko sAdha leMge, sacamuca hama isa ThagAI ke jAla se Upara uTha jAyeMge aura eka nirdvandva cetanA kI bhUmikA para cale jaayeNge| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. citta-samAdhi ke sUtra (2) adhyAtma sAdhanA ke kSetra meM do zabda bahucarcita haiN| eka hai dhyAna aura dUsarA hai samAdhi / kucha AcAryoM ne kevala dhyAna zabda ke dvArA samUcI sAdhanA ko prastuta kiyA hai aura kucha AcAryoM ne kevala samAdhi zabda ke dvArA samUcI sAdhanA kA pratipAdana kiyA hai| kucha AcAryoM ne dhyAna aura samAdhi donoM kA pratipAdana kiyA hai| hamAre sAmane prazna hotA hai-kyA dhyAna aura samAdhi eka haiM yA donoM meM antara hai? yadi antara hai to vaha kyA hai? koI antara nahIM hotaa| samAdhi ke sAtha dhyAna svayaM A jAtA hai aura dhyAna meM samAdhi svayaM A jAtI hai| bhItara me jAgane kA jitanA prayatna hai vaha sArA kA sArA samAdhi hai| jaba-jaba AdamI bhItara meM jAgatA hai, jaba-jaba vaha caitanya kA anubhava karatA hai, aura jisa biMdu se jAganA zurU karatA hai, usa bindu se lekara carama bindu taka pahuMcatA hai, vaha sArA kA sArA samAdhi hai| bhItara meM jAganA dhyAna aura bhItara meM jAganA smaadhi| koI antara nahIM hotaa| kiMtu jaba donoM zabda hamAre sAmane Ate haiM to antara jAnane kI jijJAsA bhI mana meM jAga jAtI hai| sahaja hI prazna hotA hai-dhyAna aura samAdhi meM bheda-rekhA kyA hai? aneka AcAryoM ne bheda-rekhA bhI khIMcI hai| samanaskatA dhyAna kI sthiti hai| dhyAna meM manuSya samanaska aura sendriya rahatA hai| dhyAna meM manuSya amana nahIM hotA, amanaskatA nahIM AtI aura indriyAM bhI bilakula niSkriya nahIM bntii| samAdhi kI avasthA AtI hai, manuSya amanaska aura anindriya bana jAtA hai| samAdhi hai tIsarI avasthA indriya kI eka avasthA hai vanaspati jIvoM meM, jisa avasthA meM indriyoM kA pUrA vikAsa nahIM hotaa| amanaskatA kI eka avasthA hai vanaspati jIvoM meM, jisa avasthA meM una jIvoM ke mana kA pUrA vikAsa nahIM hotaa| prazna hotA hai-kyA dhyAna karane vAlA, samAdhi meM jAne vAlA anindriya aura amanaskatA kI sthiti meM calA jAye? phira vanaspati jagat meM calA jAye aura usakA jo vikAsa huA hai vaha aura kama ho jAye? yadi aisA ho to phira hameM samAdhi kI koI AvazyakatA nahIM hai| hamane vanaspati se vikAsa kiyaa| vikAsa karate-karate pAMca indriyAM aura mana kI sthiti taka hama phuNce| yadi hama samAdhi ke dvArA phira anindriya aura amanaska kI sthiti meM cale jAeM, indriyAM niSkriya bana jAeM, hamArA mana samApta ho jAe aura vanaspati meM lauTa jAeM to samAdhi Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 appANaM saraNaM gacchAmi kA hamAre lie koI upayoga nahIM hogaa| isalie jaina AcAryoM ne eka zabda kA cunAva kiyA ki jaba samAdhi kI avasthA AtI hai, use na anindriya kahA jAtA hai aura na sendriya kahA jAtA hai, kintu tIsare zabda kA prayoga karanA hogA-no-indriya, no-anindriya / vahAM indriya aura anindriya-donoM avasthAeM samApta ho jAtI haiN| indriya kI cetanA bhI samApta aura mana kI cetanA bhI smaapt| isalie na samanaska aura na amanaska-donoM avasthAeM nhiiN| tIsarI avasthA ghaTita hotI hai| use kahA jAtA hai-no-samanaska aura no-amnsk| yaha eka tIsarI avasthA hai| samAdhi kI avasthA na indriya kI avasthA hai, na anindriya kI avasthA hai| samAdhi kI avasthA na mana kI avasthA hai aura na amana kI avasthA hai kintu samAdhi kI avasthA ina donoM se rahita eka tIsarI avasthA hai| ___maharSi pataMjali ne samAdhi kI avasthA ke lie eka zabda kA prayoga kiyA- 'arthamAtranirbhAsA', jahAM dhyeya chUTa jAtA hai, kevala dhyeya kA nirbhAsa mAtra raha jAtA hai, korA artha raha jAtA hai| Alambana chUTa jAtA hai| korA AbhAsa mAtra zeSa raha jAtA hai, vaha samAdhi kI avasthA hai| gorakSa paddhati meM bahuta spaSTa bheda-rekhA khIMcI hai ki jaba taka zabda sunAI detA hai, indriyoM ke viSaya Ate rahate haiM, saMkalpa-vikalpa Ate rahate haiM, sUkSma ho jAte haiM, phira bhI Ate rahate haiM, vaha dhyAna kI avasthA hai| jaba sAre zabda Adi samApta ho jAte haiM, na bAhara kA zabda aura na bhItara kA zabda, na koI bAhara kI AvAja sunAI detI hai aura na bhItara meM koI zabda kAma karatA hai, vaha samAdhi kI avasthA hai| saMkalpa-vikalpa aura zabda saMkalpa ke lie zabda jarUrI hai| yadi bhItara meM zabda nahIM hogA to saMkalpa nahIM utthegaa| bhItara meM zabda nahIM hogA to koI vikalpa nahIM utthegaa| yaha saMkalpa aura vikalpa tabhI uThate haiM jaba bhItara ke zabda kAma karate haiN| jaba bAhara ke zabda kAma karate haiM to dhyAna kI avasthA bhI pUrI ghaTita nahIM hotI, kintu dhyAna jaise-jaise sUkSma banatA hai, cetanA jaise-jaise sUkSma banatI hai, vaise-vaise bAharI viSayoM meM bhI parivartana AtA jAtA hai| jo vyakti dhyAna kI gaharAI meM nahIM jAtA vaha AMkheM banda karake dhyAna karane ke lie baiThatA hai to koI zabda bhI sunegA aura zabda ke artha meM laga jaayegaa| socegA ki kyA kahA? sArI sthiti usameM calI jaayegii| ye zabda bar3e bhulAve meM DAlane vAle hote haiN| indriyoM ke vikAsa kA krama hai-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura shrot| isa krama se indriyoM kA vikAsa huA hai| vanaspati meM, sthAvara jIvoM meM, kevala eka sparzana indriya kI cetanA jAgatI hai| dvIndriya jIvoM meM do indriya upalabdha hotI haiN| unameM sparzana aura rasana kI cetanA jAgatI hai| jinameM tIna indriyoM kA vikAsa hotA hai, unake Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra ( 2 ) 156 ghrANa indriya aura jAgatI hai / cAra indriyoM kA vikAsa hotA hai unameM cakSu indriya aura jAgatI hai pAMca indriyoM kA vikAsa hotA hai taba zabda- cetanA jAgatI hai / yaha hai indriyoM kA vikAsa krama / kintu sAdhanA kI dRSTi meM isase ThIka ulTA hotA hai| kyoMki manuSya ko sabase jyAdA prabhAvita karate haiM - zabda aura rUpa / isalie dhyAna karane vAle vyakti ko zabdoM se bacanA hotA hai aura rUpoM se bacanA hotA hai / jaMgala meM khar3e the per3a ke nIce / rAjA zreNika apanI senA ke sAtha-sAtha bhagavAn mahAvIra ke pAsa jA rahA thaa| Age-Age kucha karmacArI cala rahe the / eka vyakti jo sabase Age cala rahA thA, dekhA, muni dhyAna karake khar3A hai / calate-calate usane eka DhelA pheMka diyaa| bolA- 'dhyAna karake khar3e ho / rAjya chor3a Aye, patA nahIM pIche kyA ho rahA hai / zatruoM ne AkramaNa kara diyA / lar3akA becArA choTA hai, pisA jA rahA hai| rAjya jA rahA hai, kyA huA rAjya ko chor3akara khar3e ho gaye ?' kucha kaThora zabda khe| eka ora muni dhyAna meM lIna the, caitanya ke anubhava meM lIna the, kintu jaise hI zabda kAnoM meM ghuse, unakA dhyAna chUTa gayA aura ve zabdoM meM ulajha gye| socA, mere rAjya para AkramaNa kiyA hai| abhI maiM jAtA hUM aura pUrI senA kI zakti ke sAtha zatru para AkramaNa karatA huuN| dekhatA hUM, kaise vaha mere rAjya ko lUTatA hai ? aisI sthiti meM cale gaye, dhyAna to chUTa gayA, yuddha kA dhyAna lagA rhaa| AtmA kA dhyAna chUTa gayA, yuddha kA dhyAna sAre mastiSka meM cakkara kATane lagA / zabda bahuta prabhAvita karate haiN| isalie dhyAna kI sAdhanA karane vAle vyakti ko sabase pahale zabda para vijaya pAne kI jarUrata hotI hai / zabdoM ko na suneM aura yadi suneM to unake artha para cintana na kreN| dhyAna na deN| kAnoM meM par3A aura gayA / lagatA hai jaise zabdoM kA kAma kAna meM AnA hai aura usa para dhyAna na denA dhyAna karane vAle kA kAma hai| dhyAna meM yaha sthiti nahIM banatI ki zabda kAnoM meM na AeM aura hamAre mastiSka ko jhaMkRta na kareM / zabda sunAI detA hai aura mastiSka jhaMkRta hotA hai / kintu jaba tanmayatA kI sthiti banatI hai, ekAgratA pragAr3ha hotI hai, ghanIbhUta hotI hai, phira zabda sunAI bhI nahIM detA / samAdhi kI avasthA meM jo calA jAtA hai, kitanA hI zabda ho, use koI patA hI nahIM calatA ki kucha ho rahA hai| cAhe nagAr3A bajA diyA jAye, cAhe jeTa vimAna kAnoM ke pAsa se gujara jAye, koI pharka nahIM par3atA / kitanA hI bhayaMkara zabda ho jAye, samAdhi kI cetanA meM pahuMcane ke bAda hamAre sAre saMvedana- kendra, indriyoM ke saMvedana- kendra aura mana ke saMvedana- kendra saba niSkriya bana jAte haiM / koI bhI zabda sunAI nahIM detA, na bAhara kA zabda sunAI detA hai aura na bhItara kA zabda sunAI detA hai| donoM samApta ho jAte haiM / isIlie isa avasthA ko kahA gayA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 appANaM saraNaM gacchAmi hai-saMkalpa-nAza, jahAM sAre saMkalpa samApta ho jAte haiN| dhyAna aura samAdhi meM bheda dhyAna aura samAdhi kA yaha antara hai-dhyAna meM indriyoM ke viSaya sAmane Ate rahate haiM kintu samAdhi kI avasthA meM na bAhara ke viSaya Ate haiM aura na bhItara ke viSaya Ate haiN| hamArI cetanA sarvathA nirAlamba ho jAtI hai, viSaya-zUnya ho jAtI hai| yaha viSaya-zUnya cetanA, kevala caitanya kA anubhava, yaha hai samAdhi kI avsthaa| vahAM kevala caitanya kA anubhava hotA hai aura isa avasthA meM jo pahuMca jAtA hai vaha antara ke anubhava meM hI pahuMca jAtA hai| isI kA kAma hai-AtmAnubhava, svAnubhava, caitanya kA anubhava, AtmA kA sAkSAtkAra yA paramAtmA kA sAkSAtkAra / samAdhi aura nIMda prazna sahaja hI hotA hai ki nIMda meM bhI zabda sunAI nahIM detaa| AdamI gaharI nIMda meM hotA hai, megha-garjanA hotI hai, patA nahIM calatA, varSA ho jAtI hai, patA nahIM calatA, AMdhI A jAtI hai, patA nahIM cltaa| manuSya mUrchA kI avasthA meM hotA hai taba bhI patA nahIM cltaa| mAdaka dravya kA prayoga kiyA jAtA hai, zUnyatA lA dI jAtI hai, saMvedana-kendra nizcetana bana jAte haiN| mUrchA kI avasthA, zUnyatA kI avasthA aura nIMda kI avasthA meM patA nahIM calatA, taba inheM kyoM na samAdhi mAna leN| nIMda bhI eka samAdhi hai, mUrchA bhI eka samAdhi hai, aura mAdaka vastuoM kA prayoga kiyA gayA, zunyatA lA dI gaI vaha bhI eka samAdhi hai| unako kyoM nahIM samAdhi mAne, sahaja hI mana meM eka jijJAsA jAgatI hai| kintu jaba hama samAdhi kI avasthA ke sAtha ina sabakI tulanA karate haiM to hameM patA calatA hai ki bahuta bar3A antara hai samAdhi meM aura nIMda meN| nIMda aura samAdhi eka nahIM ho sktii| nIMda meM hamArA jAgRta mana so jAtA hai, isalie saMvedana-kendra kAma nahIM karate aura hameM bAhara kI ghaTanAoM kA patA nahIM cltaa| samAdhi meM bAhara kA mana sotA hai kintu bhItara kA mana, bhItara kI cetanA bahuta sakriya ho jAtI hai| itanI jAgarUkatA bar3ha jAtI hai, jitanI pahale kabhI nahIM bddh'tii| dhyAna aura nIMda nIMda kA matalaba hai so jAnA, cetanA kA lupta ho jAnA, bAhara kI cetanA kA samApta honA aura bhItara kI cetanA kA bhI nahIM jAganA / samAdhi kA matalaba hai bAhara kI cetanA kA so jAnA kintu bhItara kI cetanA kA bahuta tIvratA se jAga jaanaa| itanI zaktizAlI bana jAtI hai cetanA, jitanI pahale kabhI nahIM banI thii| bahuta bar3A antara hai| abhI-abhI vaijJAnikoM ne dhyAna aura nIMda kA tulanAtmaka adhyayana kiyA aura bahuta bar3I khojeM isa viSaya meM kiiN| kyA antara AtA hai? kevala dhyAna aura nIMda kI tulanA kI hai, samAdhi kI nahIM kI, kintu Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (2) 161 vaha bhI bahuta mahattvapUrNa hai| unhoMne dekhA ki dhyAna karane vAle vyakti kI, tIna minaTa meM, oNksIjana kI khapata meM solaha pratizata kI kamI ho jAtI hai| kevala tIna minaTa meN| jabaki pAMca ghaMTA kI gaharI nIMda AdamI letA hai to ATha pratizata oNksIjana kI khapata kama hotI hai| kitanA bar3A antara hai? tIna minaTa meM solaha pratizata kI kamI aura pAMca ghaMTe kI nIMda meM ATha pratizata kI kmii| dhyAna meM tvacA kI avarodhaka-zakti bar3ha jAtI hai| hamArI tvacA meM bahuta avarodhaka-zakti hai| yadi tvacA meM avarodhaka-zakti na ho to bAhara kI vidyut-taraMgoM ko AdamI pakar3a letA hai aura jaba bAhara kI vidyut-taraMgoM ko pakar3a letA hai to na jAne kitanI bImAriyoM ko, kitane mAnasika vikAroM ko anAyAsa bhItara le letA hai| kintu tvacA meM itanI avarodhaka kSamatA hai ki vaha bAhara kI vidyut taraMgoM ko nahIM pkdd'tii| pAsa meM AtI hai to pheMka detI hai isalie bAhara ke prabhAvoM ko vaha kama grahaNa karatI hai| nIMda kI avasthA meM dekhA gayA ki tvacA kI avarodhaka-zakti to bar3hatI hai kintu bahuta kama mAtrA meM bar3hatI hai| dhyAna kI tulanA meM bahuta hI nagaNya bar3hatI hai| dhyAna kI sthiti meM mastiSka meM alphA taraMge jAga jAtI haiN| alphA taraMgoM ke jAgane kA matalaba hai zAMti kA anubhava, sukha kA anubhava / hamArI mana kI zAMti aura mana kA sukha, vaha alphA taraMgoM ke kAraNa hotA hai| nIMda meM alphA taraMgeM nahIM jaagtiiN| yadi nIMda zurU hotI hai to alphA taraMgeM jo hotI haiM ve bhI samApta ho jAtI haiN| taba bITA, thITA Adi taraMgeM jAganI zurU ho jAtI haiN| kintu jaba gAr3ha nIMda banatI hai, usameM alphA taraMgeM bhI kucha jAgatI haiN| isalie nIMda meM bhI AdamI ko kucha sukha kA anubhava hotA hai| kintu dhyAna kI tulanA meM bahuta kama jAgatI haiN| isalie hama dhyAna aura nIMda, samAdhi aura nIMda ko eka tarAjU para nahIM tola skte| donoM meM bahuta bar3A antara hai| AdamI AdhA ghaMTA kA bhI dhyAna karatA hai to pUre dina aisA lagatA hai ki Aja koI aisA TaoNnika le liyA ki sAre dina Ananda kA anubhava hotA rahatA hai| nIMda meM tAjagI AtI hai, thakAna miTatI hai, kintu usakA prabhAva bahuta thor3e samaya taka rahatA hai| dhyAna kA prabhAva samUce dina rahatA hai| dhyAna kA sthAyI prabhAva hotA hai, nIMda kA tAtkAlika aura sAmayika prabhAva hotA hai| samAdhi ko aura nIMda ko, samAdhi ko aura mUrchA ko eka koTi meM nahIM rakhA jA sktaa| mUrchA meM kevala mastiSka ke saMvedana-kendra niSkriya bana jAte haiM kintu bhItara kI sArI kriyA cAlU rahatI hai| dhyAna meM hamAre zarIra kI jaivika kriyA bahuta manda ho jAtI hai, zakti kA vyaya ruka jAtA hai| dhyAna karane vAlA vyakti, samAdhi meM jAne vAlA vyakti apanI zarIra kI zakti ko bahuta bacA letA hai, mana kI zakti ko bahuta bacA letA hai| kintu mUrchA meM jAne vAlA aisA nahIM kara paataa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 appANaM saraNaM gacchAmi samAdhi hamArI Antarika jAgarUkatA hai, Antarika jAgaraNa hai| jaba AdamI bhItara meM jAgane lagatA hai, taba isa prakAra kA alaukika jagat usake sAmane AtA hai jisakI usane pahale kabhI kalpanA hI nahIM kI / jaba nayI cIja sAmane AtI hai to use bar3A vicitra - sA lagatA hai / eka AdivAsI nagara meM gayA aura eka Adamakada zIzA le aayaa| gharavAloM kabhI nahIM dekhA thA ki zIzA kyA hotA hai? usane ghara para zIzA rakha diyA / patnI zIze ke sAmane gaI aura cauMka pdd'ii| vaha sIdhI pahuMcI sAsa ke pAsa / jAkara bolI- Aja bar3A anartha ho gayA / sAsa ne pUchA- kyA ho gayA? usane kahA- tumhArA beTA dUsarI aurata le AyA / sAsa ne kahA- yaha kaise ho sakatA hai? abhI jAtI huuN| vaha zIze ke pAsa AyI, dekhA, bolI- are, dUsarI aurata le AyA to ThIka hai para Akhira bUr3hI ko hI kyoM lAyA / donoM ko apane pratibiMba kA patA hI nahIM claa| isalie patnI ne socA ki aura koI aurata le AyA aura sAsa ne socA, bUr3hI aurata ko le AyA / sUkSma jagat : kitanA virAT isa prakAra hameM patA nahIM hotA caitanya ke anubhava kA, aura jaba AdamI ko patA hI nahIM hotA to bar3A ajIba-sA lagatA hai| aisA lagatA hai ki yaha kyA hai ? kahAM se A gayA? yaha ghaTanA kahAM se ghaTita ho gaI? zivira meM prekSA-dhyAna kI sAdhanA karate-karate kucha logoM meM anubhava jAgate haiM / ve mere pAsa Ate haiN| apane anubhava sunAte haiN| maiMne saba ko kaha rakhA hai ki koI bhI vizeSa anubhava ho to batA deM, agara batAnA ho to, anyathA apane pAsa rakheM, kyoMki Antarika anubhava batAnA acchA nahIM hai / bAhara meM kyA parivartana ho rahA hai| batAyA jA sakatA hai kintu dhyAna-kAla meM kucha isa prakAra ke anubhava jAgate haiM ki ve anubhava saba ke sAmane prastuta nahIM karane cAhie / aise vicitra anubhava btaaye| kisI ne kucha dekhA / unhoMne kabhI kalpanA hI nahIM kI thI ki isa prakAra ke bhI dRzya dekhe jA sakate haiN| isa prakAra ke sundara raMga dekhe jA sakate haiM jo raMga hamArI duniyA meM nahIM hai| vaijJAnika duniyA meM jina raMgoM ko kabhI dekhane kA maukA nahIM milatA, vaha dhyAna - kAla meM dekhane kA maukA milatA hai / sArI duniyA meM jo sundara rUpa dekhane kA maukA nahIM milatA vaha dhyAna - kAla meM milatA hai / eka bhAI ne Aja kahA - "hama pahale dhyAna nahIM karate the to bAhara ke raMga aura rUpa dikhAI dete the| aba dhyAna karane laga gaye to bhItara ke raMga-rUpa dikhAI dene laga gye| basa, kyA itanA hI hogA yA aura kucha hogA ?" maiMne kahA--yaha to pahalA caraNa hai / jaba bhItara kI cetanA jAgegI to itanA dikhAI degA ki Aja koI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sktii| hamAre sthUla jagat meM bahuta kama vastueM haiN| hamArA sthUla jagat bahuta choTA hai| hamane bahuta bar3A mAna Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra ( 2 ) 163 rakhA hai| kintu jaba sUkSma jagat ke AvaraNa haTate haiM, hamArI cetanA sUkSma hotI hai aura jaba sUkSma satyoM ko pakar3ane kI hamArI kSamatA jAgatI hai taba hameM lagatA hai ki hamArA sUkSma jagat kitanA bar3A hai, kitanA vizAla aura kitanA virAT hai / AdamI pahale samajha bhI nahIM pAtA, ulajha jAtA hai| patA hI nahIM hotA kyA ho rahA hai? kucha bhI patA nahIM calatA / bholA naukara thA, dehAtI / seTha ne kahA- " are bhaI jAo, dekho, sUraja dikhAI de rahA hai ki nahIM / " bAhara gyaa| phira AyA bhiitr| bolA- " seTha sAhaba ! sUraja dikhAI nahIM de rahA hai, kyoMki abhI aMdherA hai|" seTha ne kahA- " dIyA jalAkara dekho ki AkAza meM sUraja hai yA nahIM / " kyA sUraja ko dekhane ke lie bhI dIye kI jarUrata hotI hai| sUraja nahIM hotA to sAre dIye TimaTimAte haiM, jalate haiM aura eka sUraja AtA hai to saba dIye bujha jAte haiM / phira dIye kI koI jarUrata nahIM hotii| sUraja ko dekhane ke lie kabhI dIye kI jarUrata nahIM, kintu jaba AdamI nahIM jAnatA, vaha samajhatA hai ki sUraja AkAza meM to hai para aMdherA hai isalie dikhAI nahIM detA / tRSNA : eka amiTa pyAsa jaba cetanA apane ApameM pratibiMbita ho jAtI hai taba usake dekhane ke lie kisI kI jarUrata nahIM hotI / jaba manuSya apanI sthUla cetanA ke dvArA apanI sUkSma cetanA ko dekhanA zurU kara detA hai, taba bhItara meM jo hai, vaha use sApha dikhAI dene lagatA hai aura bhItara meM vicitra ghaTanAeM ghaTita hone lagatI haiN| phira usake lie koI dIyA jalAne kI jarUrata nahIM hotI / samAdhi hamArI cetanA kI vaha avasthA hai ki jahAM bAhara ke sAre Alambana chUTa jAte haiN| koI Alambana lenA nahIM hotA dhyAna karane ke lie / samAdhi kA jaba upakrama hotA hai vahAM koI Alambana jarUrI nahIM hotA / na zabda kA, na rUpa kA, na cintana kA / kisI viSaya para mana ko ekAgra karane kI jarUrata nahIM hotI / ekAgratA bhI nIce raha jAtI hai / samAdhi kI avasthA meM tanmayatA AtI hai| manuSya tanmaya bana jAtA hai| kevala caitanyamaya bana jAtA hai| kevala caitanya kA anubhava zeSa raha jAtA hai aura sAre anubhava samApta ho jAte haiN| bAhara AdamI so jAtA hai aura kevala Antarika jAgarUkatA zeSa raha jAtI hai / saMkalpa kA nAza, vikalpa kA nAza / jaba saMkalpa aura vikalpa kA nAza hotA hai taba tRSNA bhI samApta ho jAtI hai| tRSNA sabase bar3I bAdhA hai| manuSya meM yadi tRSNA nahIM hotI to pravRttiyoM ke vyUha meM itanA nahIM ulajhatA / eka tRSNA ke kAraNa hI manuSya ulajhA huA hai| tRSNA eka pyAsa hai aura amiTa pyAsa hai, jo kabhI nahIM bujhatI / usI pyAsa ko bujhAne ke lie AdamI sArA prayatna kara rahA hai| bar3appana kI pyAsa, rAjanetA banane kI pyAsa, bar3A dhanapati banane kI pyAsa, bar3e pada para, bar3I sattA para, bar3e Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 appANaM saraNaM gacchAmi adhikAra para jAne kI pyaas| tRSNA eka aisI amiTa pyAsa hotI hai jo bujhatI hI nahIM, kabhI nahIM bujhtii| na pAnI bujhA sakatA hai, na koI dravya bujhA sakatA hai| duniyA kA koI bhI padArtha usa pyAsa ko nahIM bujhA sktaa| vaha tRSNA AdamI ko bhaTakAtI rahatI hai| jaba saMkalpa kA nAza hotA hai, taba vaha pyAsa bujha jAtI hai| usa pyAsa ko jilAtA hai sNklp| jaba taka saMkalpa kA siMcana milatA hai, pyAsa kabhI nahIM bujhatI aura jaba saMkalpa kA siMcana milanA baMda ho jAtA hai, vaha pyAsa apane Apa bujha jAtI hai| usakI jar3a apane Apa sUkha jAtI hai phira vaha harI-bharI nahIM rhtii| samAdhi kA sabase bar3A pariNAma hotA hai-saMkalpa kA nAza / saMkalpa-nAza kA pariNAma hotA hai-tRSNA kA nAza, kabhI nahIM bujhane vAlI pyAsa kA bujha jaanaa| bilakula samApta ho jaanaa| Apa cAheMge, aisA anubhava hameM honA caahie| kauna vyakti nahIM cAhegA ki samAdhi kA anubhava use na ho| kaI loga kahate haiM ki AzIrvAda deM ki samAdhi kA anubhava ho jaae| hara AdamI cAhatA hai| maiM pahale hI kaha cukaa| maiM una logoM meM nahIM hUM jo samAdhi kA zaktipAta karane vAle haiN| basa, sira para hAtha rakhA aura samAdhi ho gii| maiMne Aja taka aise aneka logoM ko, guruoM ko dekhA hai| dhyAna-sAdhakoM ko dekhA hai, jo kuMDalinI jagAne kI aura samAdhi meM jAne kI ghoSaNA to karate haiM aura sira para hAtha rakhate haiM yA paira para sira rakhavAte haiM kintu samAdhi ghaTita nahIM hotii| mujhe lagatA hai ki jo bAta apane prayatna ke dvArA ghaTita ho sakatI hai, hama isa cakkara meM na jAyeM ki koI AyegA aura do minaTa meM samAdhi lagA degaa| yaha bhulAvA mAtra hogA aura bar3A mAnasika DhoMga hogaa| rAjA zreNika ne rohaka, jo usa jamAne kA bar3A buddhimAna vyakti thA, se kahalA bhejA ki tumhAre gAMva meM jo kuAM hai, usakA pAnI bahuta mIThA hai, usa kueM ko merI rAjadhAnI meM bheja do| yahAM agara mIThA kuAM hogA, janatA ko bahuta lAbha milegaa| kueM ko yahAM bheja do aura yaha rAjAjJA hai, tumheM yaha zirodhArya karanI hogii| gAMvavAle ghabarA gye| ve saba ikaTThe hue| kahA-'rohaka! aba kyA hogA? rAjAjJA hai| usakA pAlana nahIM huA to patA nahIM rAjA kyA karegA? gAMva kA kyA hogA?' rohaka ne kahA-"ciMtA mata kro|" rohaka ne eka patra likhA aura dUta ko dekara bolA-jAo, rAjA ko yaha merA patra de denaa| patra pahuMcA, rAjA ne pddh'aa| patra meM likhA thA-"mahArAjA! hamArA kuAM gAMva kA kuAM hai| gAMva kA kuAM itanA hoziyAra nahIM hotA hai| yaha calanA nahIM jaantaa| rAjadhAnI meM rahane vAle bahuta hoziyAra hote haiM, bar3e dakSa hote haiN| Apa rAjadhAnI kA kuAM yahAM bheja deM to gAMva kA kuAM bhI calanA sIkha jAyegA aura usake sAtha-sAtha ApakI rAjadhAnI meM pahuMca jaayegaa|" / mujhe lagatA hai agara aisA koI samAdhi jagAne vAlA mila jAye ki jo Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (2) 165 apane hoziyAra kueM ko hamAre pAsa bheja de to saMbhava hai ki hamArA dehAtI kuAM bhI calanA sIkha jaae| Aja taka rAjA ne kabhI uttara nahIM diyA aura na phira yaha mAMga kI ki tumhArA kuAM hamAre yahAM bheja diyA jAye / yaha kuAM svayaM ko hI khodanA hai, samAdhi kA abhyAsa svayaM ko karanA hai / samAdhi kA prayatna svayaM ko karanA hai / dUsarA pahalU thA - anAyAsa samAdhi kA / jisa samAdhi ke lie abhyAsa kI jarUrata nahIM hotI, jisa samAdhi ke lie kisI krama se gujarane kI jarUrata nahIM hotI, koI Akasmika ghaTanA ghaTatI hai, ekAeka samAdhi kI cetanA jAga jAtI hai aura jIvana meM samAdhi kA avataraNa ho jAtA hai| usake dasa sUtra haiM / bhagavAna mahAvIra ne citta-samAdhi ke dasa sUtroM kA pratipAdana kiyaa| unameM pahalA sUtra hai -- dharmacintA / jIvana meM kabhI-kabhI koI kSaNa AtA hai, jaba jo satya pahale kabhI sAmane nahIM AyA, acAnaka vaha satya sAmane A jAtA hai / pahale jo cintA aura cintana sAmane nahIM AyA, akasmAt vaha cintana sAmane AtA hai, avatarita hotA hai aura jIvana meM samAdhi kA prasthAna zurU ho jAtA hai / duniyA meM jitane bar3e satya utare haiM ve abhyAsa ke dvArA bhI utare haiM, prayatna karate-karate bhI utare haiM kintu unameM se adhika sahaja utare haiN| unakA sahaja avataraNa huA hai | cAhe adhyAtma kI khojoM meM Apa dekheM, cAhe vaijJAnika khojoM meM / satya kI khoja kI kisI bhI dizA meM Apa jAyeM aura dekheM / bar3e satyoM kA avataraNa aise huA ki jaise koI jhaTakA lagA aura satya sAmane A gayA / samAdhi ghaTita ho gaI thAvaccAputra bahuta bar3e dhanI kA putra thaa| jaba vaha choTA thA, taba pitA cala bsaa| mAM ne usakA pAlana-poSaNa kiyaa| eka dina baiThA thA apane ghara meN| par3osI ke ghara para koI ghaTanA ghttii| baccA janmA / bahuta harSa manAyA gayA / bAje bajAye gae, zaMkhanAda huA, gIta gAye gaye, bar3e madhura gIta / kucha samaya bItA / do, cAra, pAMca ghaMTe bIte / aisA koI saMyoga milA, jo janmA thA vaha mara gayA / saba rone lage / hAhAkAra huaa| rone ke svara kAnoM ko bedhane lage / thAvaccAputra AyA mAM ke pAsa / bolA- "mAM! yaha kyA? maiMne pAMca ghaMTe pahale jo gAnA sunA vaha bar3A priya thA, lubhAne vAlA aura kAnoM ko sukha dene vAlA thA aura aba ye zabda kAnoM ko apriya laga rahe haiM, kAnoM meM cubha rahe haiM / do prakAra ke gIta kyoM gAye jAte haiM?" mAM ne kahA- "beTA ! tU nahIM jAnatA / baccA janmA thA, taba harSa manAyA gayA, ullAsa manAyA gayA, gIta gAye gaye aura jo janmA thA vaha mara gayA isalie saba ro rahe haiM / gIta nahIM gAye jA rahe haiM, yaha ronA ho rahA hai / " "acchA to mAM ! mujhe bhI maranA par3egA ?" "vatsa ! jisane janma liyA hai use maranA pdd'egaa| do dina pahale yA do dina pIche saba ko maranA par3egA / " Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 appANaM saraNaM gacchAmi yaha sunate hI thAvaccAputra ko jhaTakA lgaa| usakA roma-roma bola uThA-"maranA pdd'egaa|" usane mAM se pUchA-"aisA bhI koI upAya hai jisase maranA na par3e?" mAM ne kahA-"bhagavAn ariSTanemi upAya jAnate haiM, manuSya amara ho jAtA hai|" thAvaccAputra bolA-"tumhArA-merA sambandha smaapt| maiM ariSTanemi kI zaraNa meM jaauuNgaa|" usakI samAdhi kI yAtrA zurU ho gii| rAjA gayA bailazAlA meM, jahAM gAyeM rahatI thIM, baila rahate the| eka baila ko dekhaa| tatkAla koI cetanA daur3a gaI aura rAjA ne karmacArI ko bulAkara kahA, kyA yaha vahI baila hai jisake kandhe bar3e puSTa the, bar3A zaktizAlI thaa| jaba ratha para jutatA thA to aisA lagatA thA ki baila kyA cala rahA hai, havA hI cala rahI hai| kyA vahI baila hai? karmacArI bolA-"hAM, mahArAja! vahI baila hai|" rAjA ne kahA-"yaha aisA kyoM huA?" "mahArAja, bUr3hA ho gyaa|" rAjA ne socA-bUr3hA hone para aisA hotA hai to mujhe bhI bUr3hA honA pdd'egaa| basa, bAta samApta / kahAnI samApta ho gayI aura samAdhi kI vyavasthA jAga gii| rAjA ne rAjapATa chor3akara samAdhi kI dizA meM prasthAna kara diyaa| jIvana meM aise kSaNa Ate haiM, dharma kI koI aisI cintA acAnaka jAga jAtI hai, jo kabhI nahIM jAgI aura AdamI sAmadhi kI ora prasthAna kara jAtA hai| jaba eka dhakkA lagatA hai taba vaha cetanA jAga uThatI hai jisase manuSya kI sArI jIvana-yAtrA badala jAtI hai, AkarSaNa badala jAtA hai| vairAgya kI vaha ghaTanA ghaTatI hai aura vaha sIdhA samAdhi meM calA jAtA hai| samAdhi ke lie prasthAna ho jAtA hai| jAti-smRti __ samAdhi kA dUsarA sUtra hai-jAti-smRti-pUrva-janma kI smRti| AdamI ulajhA rahatA hai| mana ulajhA rahatA hai| bar3I samasyA hai mana kI azAMti, asmaadhi| ulajhI huI hotI hai cetnaa| kintu kabhI-kabhI aisA avasara AtA hai ki pUrvajanma kA jJAna acAnaka utara AtA hai| jaise hI pUrvajanma kA jJAna huA, sArI asamAdhi samApta ho jAtI hai| meghakumAra, rAjA zreNika kA putra, ulajha gayA thaa| muni bnaa| rAta ko kaThinAiyAM paidA huiiN| sAdhu Ate haiM, jAte haiM, ThokareM lagatI haiN| rAjakumAra thA, kabhI ThokareM nahIM khaayiiN| eka rAta meM kAphI ThokareM khA cukaa| socA, yaha kyA hai| AyA hUM sAdhanA ke lie aura laga rahI haiM tthokreN| basa, prAtaHkAla hote-hote mahAvIra ke pAsa jAkara kahUMgA-yaha lo apanA saadhutv| maiM to apane mahala meM jAtA huuN| aisA hI huaa| AyA, mahAvIra ne use jaba pUrvajanma kI smRti kraaii| usakI cetanA jAga gii| usane pUrvajanma kA sAkSAtkAra kiyA, sArI bAteM samApta ho giiN| asamAdhi samApta, ulajhaneM samApta aura samAdhi kI aisI yAtrA zurU huI ki usane kahA-"bhante! kevala Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (2) 167 do AMkhoM ko chor3akara, yaha pUrA zarIra saMgha kI sevA meM samarpita karatA huuN| ThokareM lageM cAhe kucha bhI lge|" samAdhi kI yAtrA zurU ho gii| citta-samAdhi kA dUsarA kAraNa hai-jaati-smRti| yaha abhyAsa se nahIM hotA, yaha anAyAsa ghaTita ho jAtA hai| svapna-darzana samAdhi kA tIsarA sUtra hai-svpn-drshn| kabhI-kabhI aisA sapanA AtA hai ki sArI ulajhaneM samApta ho jAtI haiN| sapanoM kA bahuta bar3A vijJAna hai| hamAre bhAratIya darzana meM, bhAratIya tattva-vidyA meM svapna para bahuta gaharI carcAeM huI haiN| Aja ke manovijJAna ne bhI svapna para gaharA adhyayana aura vizleSaNa kiyA hai| phrAyaDa se lekara Aja taka ke manovaijJAnikoM ne svapna-vidyA para bahuta kAma kiyA hai| svapnoM kA bahuta vivecana huA hai| unake lAbha aura alAbha para itanI khojeM huI haiM purAne jamAne meM bhI ki jinakA Aja zAyada hama bhAratIya logoM ko pUrA jJAna bhI nahIM hai| yathArtha svapna AtA hai| koI-koI aisA svapna AtA hai, jIvana kI sArI ulajhaneM samApta ho jAtI haiM, samasyAeM samApta ho jAtI haiM, anuttarita prazna uttarita ho jAte haiM, asamAhita mana samAhita ho jAtA hai| mana kI zAMti, mana kI samAdhi upalabdha ho jAtI hai, kevala eka svapna ke dvaaraa| deva-darzana : kitanA yathArtha citta-samAdhi kA cauthA sUtra hai-deva-darzana / devatA darzana dete haiM, asamAdhi dUra ho jAtI hai| Apa ise kalpanA na maaneN| Aja ke logoM ne deva-darzana ko mAtra eka kalpanA mAna rakhA hai| unheM vizvAsa nahIM ki devatA bhI koI hotA hai, devatA bhI darzana detA hai| hamArI kaThinAI yaha hai ki hama isa sthUla-cetanA, indriya-cetanA, manazcetanA aura buddhi-cetanA ke dvArA jina satyoM ko nahIM pakar3a pAte, unheM asvIkAra karane meM bahuta jaldabAjI karate haiN| itanI jaldabAjI satya ke kSetra meM nahIM honI caahie| yaha ThIka hai ki hameM devatA kA patA nahIM cltaa| isalie nahIM calatA ki ve sUkSma sattA meM haiM, sUkSma zarIra meM haiM aura hamAre pAsa sUkSma ko pakar3ane kI bAta prApta nahIM hai| kyA sUkSma kI cetanA ko pakar3ane kI zakti nahIM isalie asvIkAra karate cale jAeM? paMkhA cala rahA hai| lAuDaspIkara apanA kAma kara rahA hai| vaha dhvani ko vistRta kara rahA hai| mujhe kahIM bhI bijalI dikhAI nahIM detii| asvIkAra kara dUM ki bijalI nahIM hai? jo AMkhoM se dikhAI nahIM detI, asvIkAra kara dUM ki 'bijalI nahIM hai? vaha AMkhoM se dikhAI na de use asvIkAra karate cale jAyeM to satya ke prati itanA ghora anyAya hogA ki jitanA anyAya koI kara nahIM sktaa| hamArI alpakSamatA ke kAraNa hama yadi sUkSma tattvoM ko na pakar3a sakeM aura unheM tatkAla asvIkAra kara deM isase bar3A koI asatya nahIM ho sktaa| yaha bahuta bar3A dussAhasa hogA ki apanI akSamatA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 appANaM saraNaM gacchAmi ke kAraNa hama satyoM ko asvIkAra kara deN| itanI khojeM hone ke bAda bhI, itane sUkSma yantroM ke bana jAne ke bAda bhI kyA vaijJAnikoM ne UrjA ko dekhA hai? nahIM dekha pAye, plAjmA ko dekha nahIM pAye haiN| tApa ko dekha nahIM pAye haiM, kevala lakSaNoM se anumAna karate haiM aura grApha meM Ane vAle aMkanoM se usakA anumAna kara lete haiN| sAkSAtkAra nahIM huA hai, kintu sAkSAtkAra na hone para bhI asvIkAra nahIM kara sakate kyoMki unakA kArya unake sAmane A rahA hai| pahale jo bAteM asvIkAra kI jAtI thIM, Aja bahuta sArI bAteM svIkAra kI jAne lagI haiN| jaba parAmanovijJAna kI zAkhA kA vikAsa hone lagA, vaijJAnikoM ne use mAnyatA hI nahIM dii| kintu Aja yaha parAmanovijJAna kI zAkhA pratiSThita ho cukI hai| jo tattva kAlpanika mAne jAte the-AtmA, punarjanma, jIvana-mRtyu, prAtibhajJAna, avadhijJAna, atIndriyajJAna aura atIndriya cetanA-ye sArI bAteM Aja parIkSaNa kI paridhi meM cala rahI haiM aura bahuta sImA taka ye saphala bhI ho cukI haiN| hama asvIkAra na kareM ki devatA jaisI koI sattA nahIM hai| jaba kisI vyakti ko divya-darzana hotA hai, devatA kA darzana hotA hai taba sArI asamAdhi dUra ho jAtI hai, sArI ulajhaneM miTa jAtI haiN| avadhidarzana, avadhijJAna, kevaladarzana, kevalajJAna, manaHparyavajJAna-ye atIndriya cetanA ke AyAma jaba khulate haiM, citta samAhita ho jAtA hai| sUkSma satya jaba dikhAI dene lagate haiM, sArI asamAdhiyAM dUra ho jAtI haiM, citta kI ulajhaneM miTa jAtI haiN| jaba manaHparyavajJAna hotA hai, dUsare ke citta ko jAnane kI kSamatA bar3ha jAtI hai| dUsare ke mana ko vaise par3ha sakatA hai jaise kisI pane ko par3ha rahA ho, taba asamAdhi dUra ho jAtI hai, ulajhaneM dUra ho jAtI haiN| kevalajJAna aura kevaladarzana hotA hai taba koI asamAdhi zeSa rahatI hI nahIM aura jaba samAdhi-maraNa hotA hai taba citta kI asamAdhi miTa jAtI hai| anAyAsa citta meM samAdhi ghaTita hone ke ye dasa sUtra haiN| hama niSkarSa kI bhASA meM kaha sakate haiM, sUkSma satya prakaTa hote haiM yA sUkSma cetanA prakaTa hotI hai to hamArI ulajhaneM miTa jAtI haiN| hama kyA kareM? samAdhi ke do rUpa haiM-eka abhyAsajanya samAdhi aura eka anAyAsa ghaTita hone vAlI samAdhi / anAyAsa samAdhi jIvana meM ghaTita ho to bahuta acchI bAta hai| yadi na ho to hamAre sAmane eka upAya rahatA hai abhyAsa kaa| kavi do prakAra ke mAne jAte haiM-naisargika kavi aura abhyAsa se hone vAle kvi| dArzanika bhI do prakAra ke mAne jAte haiN| samyak darzana bhI do prakAra kA mAnA jAtA hai-nisarga se hone vAlA samyak darzana aura abhyAsa se hone vAlA samyak drshn| nisarga kI bAta hamAre adhIna nahIM hai, vaha niyati hai| yadi hamane aisA koI puruSArtha Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke sUtra (2) 166 kiyA hai aura yadi hamArI niyati hai to jIvana meM koI ghaTanA ghaTa sakatI hai aura anAyAsa samAdhi meM hama jA sakate haiM, kintu vaha hamAre adhIna nahIM hai| hameM to vahI karanA cAhie jo hamAre vaza kI bAta hai| abhyAsa karanA hamAre adhIna hai| hama aisA abhyAsa aura puruSArtha kareM, niyati ke bharose na baiTheM, koI aisA parAkrama kareM, jisase citta kI ekAgratA hote-hote ekAgratA usa biMdu para pahuMca jAe jahAM vaha tanmayatA meM badala jAe, dhyAna samAdhi bana jAe, kevala caitanya kA anubhava zeSa raha jAe aura jIvana meM parama Ananda, parama caitanya aura parama zakti kA avataraNa ho jaae| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. samAdhi aura prajJA samAdhi kA apanA mUlya hai, parantu bahuta bAra mUlya ko samajhane ke lie dUsare mUlya kA sahArA lenA hotA hai| eka vastu kA mUlya jaba svayaM samajha meM nahIM AtA to vyakti dUsare ke mUlya kA sahArA letA hai| samAdhi acchI hai| samAdhikAla meM Ananda kA anubhava hotA hai, itane se hI AdamI ko santoSa nahIM hotaa| vaha jAnanA cAhatA hai, samAdhi se kyA upalabdhi hogI? upalabdhi kA prazna hara pravRtti ke sAtha jur3A huA hotA hai| jisakI upalabdhi bar3I hotI hai usakA mUlya bahuta bar3ha jAtA hai| jisakI upalabdhi bar3I nahIM hotI, choTI hotI hai, jisakA pariNAma bahuta bar3A nahIM hotA usake lie AkarSaNa bhI sthAyI yA adhika nahIM hotaa| AkarSaNa sthAyI taba banatA hai jaba yaha patA cale ki isakA pariNAma bahuta sthAyI hotA hai, bahuta hI sukhada hotA hai aura isase bahuta bar3I upalabdhi ho sakatI hai| samAdhi ke sAmane bhI yahI prazna hai| samAdhi kI sAdhanA karane se kyA upalabdha hogA? kyA AdamI nikammA bana jAyegA? AlasI hokara, akarmaNya hokara baiTha jAyegA yA kucha karegA? karegA to samAdhi kaise TikegI aura samAdhi hogI to vaha kaise karegA? kArya aura samAdhi meM jaise bhArI virodha ho vaisA hamArI dhAraNA meM samAyA huA hai| saba kucha karatA huA vyakti samAdhi meM nahIM raha sktaa| jaise samAdhi kA aura pravRtti kA koI janmajAta virodha ho| yadi samAdhi manaSya ko akarmaNya banA de, usake hAtha ThiThura jAyeM, paira bhI ThiThura jAyeM, kucha na kara sake, samAdhi jar3a banA de, to usa samAdhi kA upayoga jo jar3a bananA cAhe usake lie ho sakatA hai| usa samAdhi kA mUlya usa vyakti ke lie ho sakatA hai jo apanI zaiyA para sokara hI dina kATanA caahe| una logoM ke lie vaisI samAdhi kA mUlya nahIM hotA jo jIvana ko jIvana kI bhAMti jInA cAhate haiM aura pravRtti meM rahate hue jInA cAhate haiM, kucha karate hue jInA cAhate haiM, kevala niSkriya aura akarmaNya hokara baiThanA nahIM caahte| kyA samAdhi se karmaNyatA AtI hai? isa prazna ke viSaya meM jaba taka hamArI dhAraNA spaSTa nahIM hogI, samAdhi kA sahI-sahI mUlyAMkana nahIM ho sakegA, jIvana meM samAdhi kA avataraNa bhI nahIM ho sakegA aura usakI sAdhanA bhI nahIM ho skegii| samAdhi kI avasthA : citrakAra kI avasthA saMskRta sAhitya meM kucha paheliyoM kA pratipAdana huA hai| eka pahelI hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 171 eka lar3akI se pUchA gayA, "tuma kisa kula kI putrI ho?" lar3akI ne uttara diyA "vihitA nirviSA nAgAH, gajAH shktivivrjitaa| balamuktAH bhaTA yena, tasyA'haM kulbaalikaaH|| jisane sAMpoM ko nirviSa, hAthiyoM ko zaktihIna aura yoddhAoM ko balahIna banA DAlA hai, usa kula kI maiM lar3akI huuN|' kauna ho sakatA hai aisA vyakti jo sAMpoM ko viSazUnya bana de, hAthiyoM ko zaktizUnya banA de aura yoddhAoM ko AkrAmaka vRtti se zUnya banA de| vaha citrakAra ho sakatA hai| lar3akI ne kahA-maiM citrakAra kI putrI huuN| citrakAra meM yaha kSamatA hai ki vaha sAMpoM ko viSazUnya banA detA hai| sAMpa, bhayaMkara sAMpa jo aisA lagatA hai ki mAno kATane AyegA, kintu korA citra kA hai, usameM jahara nahIM hotaa| bhayaMkara hAthI, kintu zakti nahIM hai| sAmane cale jAo, chU lo, kucha bhI nhiiN| bhayaMkara yoddhA citrita hai, para AkramaNa kI koI tAkata nhiiN| samAdhi kI avasthA ThIka citrakAra kI avasthA hai| samAdhi kA jIvana jIne vAlA vyakti usa kuzala citrakAra kI taraha apane jIvana ko banA detA hai jisameM saMvedana ke kendra to rahate haiM para unakI kSamatAeM calI jAtI haiN| samAdhi kI sAdhanA karane vAle vyakti meM bhI krodha ke saMvedana kA kendra to rahegA para sAMpa kA jahara nahIM rahegA, kATegA nahIM, phuphakArA bhI nahIM kregaa| krodha kA saMvedana-kendra viSa-zUnya bana jaayegaa| samAdhi kI sAdhanA karane vAle vyakti meM ahaMkAra kA kendra niSkriya bana jaayegaa| ahaMkAra kI hAthI se tulanA kI jAtI hai| usakA ahaMkAra kA kendra zaktizUnya bana jaayegaa| yoddhA bhI niSprANa bana jAyegA, AkrAmaka vRtti usakI samApta ho jaayegii| samAdhi meM na krodha hogA, na ahaMkAra hogA aura na AkrAmaka vRttiyAM hoMgI, na lar3ane kI vRttiyAM hoNgii| sArI samApta ho jaayeNgii| kendra bane raheMge vaise hI, jaise citra meM bane haiN| sakriya nahIM hoNge| samAdhi kA artha karma chor3anA nahIM hai, sakriyatA ko chor3anA nahIM hai kintu sakriyatA ko badala denA hai| asamAdhi kI avasthA meM hamArA cetana mana adhika sakriya hotA hai| hamAre ye saMvedana-kendra adhika sakriya hote haiN| samAdhi kI avasthA meM cetana mana niSkriya ho jAtA hai, antarmana, antara kI cetanA adhika sakriya bana jAtI hai| hamAre mastiSka ke saMvedana-kendra niSkriya ho jAte haiN| sUkSma-cetanA ke stara para kArya karane vAle caitanya kendra adhika jAgarUka bana jAte haiN| bAhara ko niSkriya banAnA aura bhItarI cetanA ko sakriya banAnA, itanA antara hotA hai| jIvana kI dizA bilakula badala jAtI hai| prajJA kA avataraNa samAdhi kI sabase bar3I upalabdhi hai-prjnyaa| samAdhi kI avadhi jaise-jaise Age bar3hatI jAtI hai, prajJA jAgatI rahatI hai| prajJA buddhi nahIM hai, prajJA mana nahIM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 appANaM saraNaM gacchAmi hai| mana se pare aura buddhi se pare jo cetanA jAgatI hai usakA nAma hai-prjnyaa| prajJA, anubhava, sAkSAtkAra / jisa cetanA meM zakti ke sAkSAtkAra kI kSamatA AtI hai usa cetanA kA nAma hai-prjnyaa| sAkSAtkAra hotA hai, satya ko sAkSAt dekhA jAtA hai, sAkSAt anubhava kiyA jAtA hai| kisI mAdhyama se nahIM dekhA jAtA, kisI dUsare ke sahAre se nahIM dekhA jaataa| na AMkhoM ke sahAre kI jarUrata hai, na kAna ke sahAre kI jarUrata hai| usameM indriya ke sahAre kI jarUrata nahIM hai| mastiSka ke sahAre kI jarUrata nahIM hai| buddhi ke sahAre kI jarUrata nahIM hai| saba sahAre samApta ho jAte haiN| avalambana sAre chUTa jAte haiN| nirAlamba cetanA jAgatI hai| jisa cetanA ko kisI Alambana kI jarUrata nahIM rahatI, apekSA nahIM rahatI, vaha cetanA hai prjnyaa| prajJA jaba jAgatI hai taba kucha alaukika bAteM jIvana meM AnI zurU ho jAtI haiN| laukika-alaukika cetanA kI phalazruti prajJA kI cetanA kA pahalA sphuliMga hai alaukika cetanA / jaise-jaise jIvana meM samAdhi kA praveza hotA hai, vaise-vaise prajJA jAgatI hai aura prajJA kA pahalA sphuliMga hotA hai alaukika cetnaa| usase anuzAsana, jJAna, tapasyA, caritra-sabako pratiSThA dI jAtI hai| hama dekhate haiM, anuzAsana lAne ke kitane prayatna hote haiM? vinamratA ke lie kitanA prayatna hotA hai| na anuzAsana AtA hai jIvana meM aura na vinamratA AtI hai| hara mAtA-pitA cAhate haiM ki santAna vinaya kare, anuzAsana meM rhe| hara adhyApaka cAhatA hai, chAtra anuzAsana meM rhe| hara rAjanetA cAhatA hai ki sArI janatA anuzAsana meM rhe| cAhate haiM, na santAna anuzAsana meM rahatI hai, na chAtra anuzAsana meM rahate haiM aura na janatA anuzAsana meM rahatI hai| isalie nahIM rahatI ki laukika cetanA meM anuzAsana cala nahIM sakatA, nibha nahIM sktaa| laukika cetanA kA mukhya sUtra hai-ahaMkAra / ahaMkAra surakSita rahe, ahaMkAra ko coTa na lge| hara AdamI socatA hai ki mere ahaMkAra ko koI coTa nahIM laganI caahie| mAtA-pitA choTe bacce ko bhI kucha bAta kahate haiM, taba use anubhava hotA hai ki usake ahaM para coTa lagA dii| basa, jaise hI coTa lagatI hai, vaha phuphakAra uThatA hai sAMpa kI taraha,aura phana uTha jAtA hai| eka karmacArI, naukara, choTe-se-choTA kahalAne vAlA AdamI bhI ahaM para coTa ko sahana nahIM krtaa| kahatA hai, bAbUjI! cAhe Apa aura kucha kahiye para mere ahaM para coTa na kreN| maiM ise sahana nahIM kara sktaa| jahAM ahaMkAra hI jIvana kA tattva hotA hai vahAM anuzAsana kI bAta nahIM ho sktii| jaise hI anuzAsana AyA, ahaM para coTa lagI aura jhagar3A zurU ho jAtA hai| Aja ke sAre pArivArika jhagar3e, saMsthAoM ke jhagar3e aura rAjyoM ke jhagar3e ahaM kI coTa ke jhagar3e haiN| eka AdamI dUsare Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 173 AdamI para kucha bhI anuzAsana karanA cAhatA hai aura sAmane vAle ko lagatA hai, mere ahaM para coTa ho rahI hai| tatkAla jhagar3e zurU ho jAte haiN| laukika cetanA meM anuzAsana vAlI bAta samajha meM nahIM aatii| vivazatA to hotI hai, anuzAsana nahIM hotaa| jahAM bAdhyatA hotI hai, vivazatA hotI hai, AdamI bolatA nahIM para mana-hI-mana kitanI bhayaMkara Aga jala jAtI hai aura jaba maukA milatA hai to kitanA bhayaMkara pratizodha letA hai, yaha saba jAnate haiN| samaya Ane para prANa lene ke lie bhI taiyAra ho jAtA hai / laukika cetanA meM anuzAsana kI bAta bhI nahIM hotI aura laukika cetanA meM jJAna bhI bahuta lAbhadAyI nahIM hotaa| kahA jAtA hai-vidyA dadAti vinayam / para laukika cetanA meM vidyA vinaya kaise degI? nahIM de sktii| jaba hamArI cetanA laukika hai to jJAna kA uddezya hogA kevala kauzala prApta karanA / aura vaha kauzala ki jisase adhika-se-adhika kucha baTorA jA sake, ikaTThA kiyA jA ske| laukika cetanA rahatI hai, taba taka yaha tapa aura AcAra bhI bahuta lAbhadAyI nahIM bntaa| jitanA banAnA cAhie, utanA lAbhaprada nahIM banatA / bahuta sArI tapasyAeM bhI kI jAtI haiN| yadi unake sAtha laukika cetanA jur3a gaI to kahIM pratiSThA kI bhAvanA A jAtI hai, kahIM sammAna kI bhAvanA A jAtI hai, kahIM kucha dhana pAne kI bhAvanA bhI A jAtI hai / aura bhI na jAne kitanI laukika bhAvanAeM jur3a jAtI haiM / AcAra ke sAtha bhI jur3a jAtI haiN| koI AdamI pratiSThA pAle ki "bar3A saccaritra hai, " basa, pratiSThA se hI use itanA saMtoSa ho jAtA hai aura lagatA hai ki isa sAkha se bhI mujhe bahuta kucha milegaa| jaba taka laukika cetanA rahatI hai, taba taka inameM parivartana nahIM ho sakatA / samAdhi kI pahalI ghaTanA hai alaukika cetanA kA nirmANa / cetanA alaukika bana jAtI hai| anuzAsana hotA hai / kaSTa nahIM hotA, bilakula kaSTa nahIM hotA, kyoki alaukika cetanA taba jAgatI hai jaba ahaMkAra kA visarjana hotA hai| jaba vyakti ahaMkAra ko visarjita kara detA hai, taba samAdhi AtI hai, taba alaukika cetanA jAgatI hai| aura jaba ahaM hI bhItara nahIM hai, phuphakArane vAlA aura kATane vAlA hI bhItara nahIM hai, phira koI kaSTa nahIM hotA / anuzAsana kitanA hI ho, koI kaSTa nahIM hotA / AcArya bhikSu ne apane paTTadhara ziSya bhArImAlajI se kahA - yadi tumhArI koI bhI zikAyata AyI to tumheM eka telA prAyazcitta kA karanA hogaa| tIna upavAsa karane hoMge prAyazcitta ke rUpa meM / bhalA, choTI-sI bAta aura itanA bar3A prAyazcitta / kaise ho sakatA hai? laukika cetanA hotI hai, tatkAla ahaM coTa karane laga jAtA hai ! kyA guru haiM / itane nirdayI ! itanI choTI bAta ke lie itanA bar3A prAyazcitta ! kyA maiM kamajora hUM? na jAne kitane vikalpa uThate haiM aura vyakti kI cetanA kahAM se kahAM calI jAtI hai para jaba ahaMkAra nahIM rahA taba vikalpa kaise uTha sakate haiM / bhArImAlajI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 appANaM saraNaM gacchAmi bole-"gurudeva! galatI ho gaI aura telA prAyazcitta hai yaha to ThIka bAta hai, para logoM ko patA cale ki aisA hotA hai, inako tIna upavAsa karane par3ate haiM to Ananda lene vAle loga bhI bahuta hote haiM, koI aise hI jhUThI zikAyata kara de to?" AcArya bhikSu ne kahA-"jhUThI zikAyata hogI to bhI telA to karanA hI pdd'egaa|" yaha kaise gurudeva! galatI karane para prAyazcitta ho ThIka bAta hai, para binA galatI ke daMDa kaise? AcArya bhikSu ne kahA-"galatI karane para prAyazcitta ho to samajha lenA maiMne galatI kA prAyazcitta kiyA aura binA galatI ho to samajha lenA purAne saMskAroM kA maiMne RNa cukaayaa| telA karanA hogaa| unhoMne svIkAra kara liyA, koI kaThinAI nhiiN| yaha ghaTanA taba ghaTa sakatI hai jaba alaukika cetanA jAga jaae| laukika cetanA meM aisA kabhI nahIM hotaa| alaukika cetanA jAgatI hai ahaMkAra chor3ane se| ahaMkAra chor3e binA samAdhi kA prazna hI nahIM utthtaa| ahaMkAra manuSya ko jyAdA-se-jyAdA satAtA hai aura AdamI yahI samajhatA hai ki jyAdA-se-jyAdA mujhe bar3A banAne vAlA yahI hai| hamArI kitanI bhrAMtiyAM hotI haiN| na jAne hama apane ajJAna ke kAraNa, mUrchA ke kAraNa, moha ke kAraNa kitanI bhrAntiyoM ko pAlate haiM, bhrAntiyoM kA jIvana jIte haiN| jo sabase jyAdA satAte haiM unako to sabase nikaTa mAnate haiM aura jo satAne vAle nahIM haiM, unako duzmana mAna lete haiN| AdamI AdamI ko kabhI nahIM staataa| AdamI AdamI kA kabhI duzmana nahIM bntaa| duzmana banatA hai isalie ki ahaMkAra eka duzmana bhItara baiThA hai| isalie hama AdamI ko duzmana mAna lete haiN| ___ alaukika cetanA jaba jAgatI hai taba jJAna kI dizA bhI badala jAtI hai| vidyA kA mukhya uddezya bana jAtA hai- "egaggacitto bhavissAmi"-citta ko nirmala banAUMgA, ekAgra bnaauuNgaa| citta kI ekAgratA mukhya uddezya bana jAtA hai| sArI jIvana kI dizA badala jAtI hai| hamArI kaThinAiyAM aura ulajhaneM citta kI caMcalatA ke kAraNa bar3hatI haiN| jaba citta ko ekAgra karane kI bAta mukhya bana jAtI hai taba samasyAeM apane Apa sulajhatI calI jAtI haiN| alaukika cetanA jAgatI hai taba tapasyA kA aura AcAra kA uddezya badala jAtA hai| vaha vyakti aihika sukhoM ke lie tapa aura AcAra kA pAlana nahIM karatA; aihika pUjA-pratiSThA ke lie tapa aura AcAra kA anuzIlana nahIM krtaa| vaha kevala Atma-zuddhi ke lie, kevala pUrvakRta duHkhoM ko samApta karane ke lie, arjita saMskAroM aura karmoM ko samApta karane ke lie tapa kA anuzIlana karatA hai, AcAra kA anuzIlana karatA hai| samAdhi kI sAdhanA kA pariNAma hai jIvana kI dizA meM privrtn| koI dhyAna karatA calA jAe, samAdhi kI sAdhanA karatA calA jAe aura jIvana meM koI parivartana na Ae, mAnatA hUM, sArA prayatna vyartha calA gyaa| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 175 dahI kA manthana karatA calA jAe aura navanIta na nikale, zrama vyartha gyaa| kisalie manthana? navanIta ke lie| aura yadi navanIta milatA hI nahIM, korA hAtha calatA cale, rassI calatI jAe, korA zrama calatA jAe aura pasIne kI bUMdeM TapakatI calI jAeM, navanIta na mile to prayatna sArthaka nahIM huaa| hama vyartha prayatna karanA nahIM caahte| prayatna kI sArthakatA honI caahie| samAdhi kI sArthakatA hai jIvana kA privrtn| samAdhi : rUpAntaraNa kI prakriyA parivartana ke tIna pahalU haiM-zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika / samAdhi ke dvArA ghaTita hone vAle parivartana kA pahalA pahalU hai-zArIrika privrtn| zarIra meM bhI parivartana AnA caahie| zarIra ke rasAyana badalane caahie| samAdhi kI sAdhanA ke dvArA zarIra ke rasAyanoM meM parivartana honA jarUrI hai| hamAre rAsAyanika saMtulana ke do mukhya srota haiM-eka picyUTarI aura dUsarA eddriinl| eDrInala kI do granthiyAM aura picyUTarI-ye tIna graMthiyAM zArIrika rasAyana kA saMtulana karatI haiN| yAnI zarIra meM jo rasAyana haiM unameM saMtulana banAe rakhatI haiN| yadi samAdhi kI sAdhanA ke dvArA ina tInoM granthiyoM ke srAvoM meM parivartana nahIM huA, inake hAramonsa meM parivartana nahIM huA to phira mAnanA cAhie ki samAdhi ThIka sadha nahIM rahI hai, samAdhi kA abhyAsa ThIka nahIM ho rahatA hai| ye badalane caahie| caitanya-kendroM kA nirmalIkaraNa dUsarI bAta hai ki hamAre zarIra meM saikar3oM-saikar3oM caitanya kendra haiM, cetanA ko jagAne vAle cumbakIya kSetra (Magnetic Field) yA vidyut kSetra (Electric Field) saikar3oM-saikar3oM haiN| ve saba nirmala banane caahie| ve nirmala banate haiM to unameM se atIndriya cetanA kI razmiyAM bAhara nikalatI haiM, atIndriya cetanA jAgatI hai| ye nirmala nahIM banate haiM, maile raha jAte haiM, to phira unameM se jJAna kI razmiyAM bAhara nahIM A sakatIM aura vyakti kA jJAna prajJA kI koTi meM nahIM A sktaa| prajJA taba jAgatI hai jaba zarIra ke caitanya kendra nirmala bana jAte rAjA ne citrakAroM ko bulaayaa| bulAkara kahA-citrazAlA banAnI hai| jo sabase sundara banAegA use puraskRta kiyA jaayegaa| citrazAlA yadi ThIka nahIM banI, use daNDa diyA jaaegaa| bar3A mohaka AkarSaNa bhI thA puraskAra kA aura bar3A bhaya bhI thA nirvAsita hone kaa| donoM bAteM hotI haiM to AdamI ko bahuta socanA par3atA hai| sabhI citrakAra palAyana kara ge| kevala do citrakAra sAmane Ae aura donoM ne kahA-"hama ApakI zarta ko svIkAra karate haiN|" citrazAlA kA nirmANa zurU huaa| AdhA khaNDa eka ko aura AdhA eka ko de diyA aura Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 appANaM saraNaM gacchAmi bIca meM eka pardA DAla diyaa| donoM svatantra rUpa se nirmANa krte| koI kisI ko dekha nahIM sktaa| koI kisI kI nakala nahIM kara sakatA / apanI svatantratA se bnaaeN| pUrI vyavasthA ho gii| citrazAlA bana gii| rAjA AyA dekhane ke lie| AdhA khaNDa dekhaa| itanA bhavya, itanA AkarSaka, itanA sundara, bahuta mnorm| bar3A prasanna huA, sAdhuvAda diyaa| puraskAra to milegA hii| aba dUsare khaNDa meM gyaa| jAkara dekhA, kucha bhI nhiiN| eka bhI citra nhiiN| pUchA-kyA kiyA tumane? citra nahIM banAyA? kyA makhaula kiyA hai? pariNAma kyA hogA, patA hai tumheM? citrakAra bolA, 'mahArAja! mujhe patA hai| maiM jAnatA huuN| Apa Adeza deM apane karmacAriyoM ko ki pardA haTA deN| yaha pardA bIca meM na rahe' jaise hI pardA haTA, sArI citrazAlA jagamagA utthii| jo usa khaMDa meM dekhA vaha sArA kA sArA yahAM dIkha rahA hai| rAjA ne kahA-kyA tumane usake khaMDa ko dekhA hai? nahIM, mahArAja, kabhI nahIM dekhaa| bIca meM pardA thA, ApakI AjJA thI, dekhane kaise jA sakatA thA? rAjA ne kahA-'jo vahAM hai vahI yahAM hai| sArA kA saaraa| eka bhI kama nahIM, eka bhI jyAdA nhiiN| rAI bhara kA bhI antara nhiiN| yaha kaise huA? bar3A Azcarya hai|' citrakAra bolA-'mahArAja, maiMne eka bhI citra nahIM bnaayaa| kevala bhIMta kI ghuTAI kI hai| yaha merI ghuTAI kI karAmAta hai ki maiMne dharAtala ko itanA nirmala banA diyA ki koI bhI ho isameM pratibimbita ho jaaegaa| isameM pratibimba lene kI kSamatA maiMne paidA kara dI hai|' eka camatkAra huaa| citra banAnA itanA camatkAra nahIM thA jitanA yaha camatkAra ki pardA ho taba kucha bhI nahIM aura pardA haTe to saba kucha ho jaae| hamAre zarIra kI bhI yahI dazA hai ki jaba taka jJAna kA AvaraNa, darzana kA AvaraNa, moha kA AvaraNa, antarAya kA pratirodha-ye rahate haiM, taba taka kucha bhI pratibimbita nahIM hotaa| satya sAmane hotA hai para pratibimba usakA nahIM hotaa| sAdhaka samAdhi kI sAdhanA ke dvArA apane zarIra ke caitanya kendroM kI itanI ghuTAI kara detA hai, itanA nirmala banA detA hai, unake mala ko itanA sApha kara detA hai, itanI nirmalatA lA detA hai ki vahAM saba kucha pratibimbita ho jAtA hai| citra banAne kI jarUrata nhiiN| citra banAne vAle banAte haiM aura usake sAmane sAre citra pratibimbita ho jAte haiN| samAdhi kA eka pahalU hai-zarIra ke caitanya-kendroM ko nirmala krnaa| mana kA saMtulana samAdhi kA dUsarA pahalU hai-mAnasika sNtuln| samAdhi kI sAdhanA jaise-jaise Age bar3hatI hai, mana kA saMtulana bar3hatA jAtA hai| Temparecara saMtulita hotA calA jAtA hai| garmI kA mausama Ane para bahuta tApa nahIM bar3hatA aura sardI kA samaya Ane para bahuta tApa nahIM ghtttaa| tApa saMtulita rahatA hai| phira vaha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 177 mausama ke sAtha-sAtha nahIM calatA kintu apane sAtha-sAtha calatA hai| hara AdamI mausama ke sAtha calatA hai| thor3I uttejanA kA vAtAvaraNa hotA hai, dimAga garma ho jAtA hai| thor3I prazaMsA kA, pUjA kA, sammAna kA vAtAvaraNa hotA hai, AdamI bilakula ThaMDA ho jAtA hai| eka AdamI DhAbe meM bhojana karane baitthaa| pUcha liyA ki dAla meM namaka to jyAdA nahIM hai? rasoiyA bolA-dAla meM namaka to jyAdA nahIM hai parantu namaka ke anupAta meM dAla kama hai| namaka ko pUrA karane ke lie dAla jyAdA cAhie aura phira dAla ko pUrA karane ke lie namaka jyAdA caahie| yaha calatA rahatA hai| eka mAMga ke lie dUsarI mAMga barAbara banI rahatI hai| yaha mAMga hotI hai to usakI pUrti ke lie dUsarI mAMga AtI hai aura dUsarI mAMga A jAtI hai to usake lie pahalI mAMga ko jyAdA bar3hAnA par3atA hai| mana kA saMtulana nahIM rhtaa| jIvana-dizA kA parivartana samAdhi se jIvana kI dizA badalatI hai to mAnasika pahalU meM parivartana hotA hai, mana saMtulita ho jAtA hai aura mana kA saMtulana hone para ghaTanA bar3I nahIM bntii| mana kA saMtulana nahIM hotA, eka rAI jitanI ghaTanA pahAr3a jaisI bana jAtI hai| ghaTanA apane Apa meM koI choTI nahIM hotii| ghaTanA apane Apa meM koI bar3I nahIM hotii| jisake mana kA saMtulana nahIM hotA vaha choTI ghaTanA ko bhI bahuta bar3A rUpa de detA hai, bhayaMkara banA detA hai aura jisake mana kA saMtulana hotA hai vaha bahuta bar3I bAta ko eka minaTa meM samApta kara detA hai| mana kA saMtulana caahie| ___ AcArya bhikSu se eka vyakti ne pUchA-tuma kauna ho? unhoMne kahA, 'merA nAma bhIkhaNa hai|' 'acchA bhikSujI tuma ho| bahuta burA huaa| tumhArA muMha dekha liyaa| tumhArA muMha dekhane vAlA naraka meM jAtA hai|' AcArya bhikSu ne kahA-'tumhArA muMha dekhane vAlA kahAM jAtA hai?' usa vyakti kA ahaMkAra jAga gyaa| usane kahA-'merA muMha dekhane vAlA svarga meM jAtA hai| AcArya bhikSu ne kahA-'bahuta acchA huaa| tumane merA muMha dekhA aura maiMne tumhArA muMha dekhaa| tumhAre lie burA huaa| mere lie to bahuta acchA huA ki maiM to svarga meM calA jaauuNgaa|' yaha bAta vahI vyakti kaha sakatA hai jisake mana kA saMtulana hotA hai| mana kA saMtulana na ho aura kisI ko kaha de ki tumhArA muMha dekha liyA, naraka meM jAUMgA to naraka meM jAe yA na jAe, pAMca-sAta cAMTe to jamA hI degaa| hAM, naraka kA namUnA to vahIM dikhA degaa| jIvana kI dizA badalatI hai, yaha samAdhi kA tIsarA lAbha hai| svabhAva-parivartana samAdhi kI sAdhanA kA AdhyAtmika pahalU yaha hai ki AdateM badalanI zurU Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 appANaM saraNaM gacchAmi ho jAtI haiN| sAdhanA kare, dharma kI upAsanA kare, ArAdhanA kare, dhyAna kare, samAdhi kA abhyAsa kare aura AdateM na badale, utanA hI gussA, utanA hI ahaMkAra, utanA hI kapaTa, utanA hI lAlaca, utanI hI ghRNA, IrSyA, dveSa barAbara calatA rahe to lagatA hai ki hamane zarIra ke do bhAga banA liye| zarIra ke Adhe hisse meM dharma calatA rahe aura Adhe hisse meM ye burI AdateM calatI rheN| Adhe meM garma pAnI aura Adhe meM ThaMDA pAnI, donoM barAbara calate rheN| jaba garma kI jarUrata ho, garma nikAla lo aura ThaMDe kI jarUrata ho to ThaMDA pAnI nikAla lo| jaba dharma kI jarUrata ho to dharma kara leM aura lar3ane kI, burI AdatoM kI jarUrata ho to unheM nikAla leN| agara aisA hotA hai to isase bar3I jIvana kI koI viDambanA nahIM ho sakatI aura dharma kI arthazUnyatA nahIM ho sktii| yadi dharma aisA hI hai to vaise dharma kA bhAra Dhone kI jarUrata nahIM lgtii| vyakti ke mana meM to itanI pratikriyA bhI jAga sakatI hai ki aise dharma ko samApta kara diyA jAye to koI bhI hAni hone vAlI nahIM hai| dharma kA, dhyAna kA aura samAdhi kA AdhyAtmika pahalU hai AdatoM meM privrtn| hamArI AdateM badalanI caahie| maiM nahIM kahatA, Aja hI Apane dhyAna kI ArAdhanA zurU kI, samAdhi kI ArAdhanA zurU kI, Aja hI Apa bilakula badala jaayeNge| aisA svAbhAvika nhiiN| kintu Aja hI parivartana kA krama zurU ho jaayegaa| garma ghar3e para eka pAnI kI bUMda DAlI, aisA to nahIM ki pahalI bUMda DAlI aura ghar3A gIlA ho jaayegaa| yaha to nahIM ho sakatA, kintu ghar3A gIlA taba ho sakatA hai ki eka-eka bUMda DAlate-DAlate eka kSaNa aisA AtA hai ki ghar3A bilakula gIlA ho jAtA hai| kyA antima bUMda ne ghar3e ko gIlA kiyA hai? antima bUMda gIlA nahIM kara sktii| yadi pahalI bUMda ghar3e ko gIlA nahIM kara pAtI to antima bUMda ghar3e ko gIlA kabhI nahIM kara sktii| yadi sAdhanA kA, samAdhi kA, dhyAna kA pahalA kSaNa AdatoM meM parivartana nahIM lA sakatA to koI bhI kSaNa phira parivartana nahIM lA sktaa| pahale hI kSaNa AdatoM meM parivartana zurU ho jAnA cAhie, taba sArthakatA hai, taba kucha artha samajha meM AtA hai ki dharma kA artha hai, dhyAna kA bhI koI prayojana hai aura samAdhi kA bhI koI uddezya hai| yadi yaha na ho to nirarthaka, niSprayojana aura niruddezya bAta cale, isase bar3I koI mUrkhatA nahIM ho sktii| hama padArthoM ko nahIM, padArtha hameM bhogate haiM hamArI AdatoM meM parivartana AnA caahie| usa parivartana kI kasauTI hai hamArA vyavahAra / samAdhi kI sAdhanA karane vAle kA vyavahAra badalanA cAhie, dUsare ke prati dRSTikoNa badalanA cAhie, dUsaroM ke prati bhAvanA badalanI cAhie, dUsare ke prati socane kA tarIkA badalanA caahie| padArtha ke prati bhI hamArA dRSTikoNa badalanA caahie| jo vyakti samAdhi kI sAdhanA nahIM karatA use padArtha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 176 bhogatA hai aura jo vyakti samAdhi kI sAdhanA karatA hai vaha padArtha ko bhogatA hai| eka AdamI roTI ko khAtA hai, dUsare AdamI ko roTI khAtI hai| kitanA bar3A antara hai? roTI to vahI khA sakatA hai jisane samAdhi kI sAdhanA kI hai| jisane samAdhi kI sAdhanA nahIM kI vaha roTI ko nahIM khA sakatA, roTI use khAne laga jAtI hai| padArtha ko bhogane ke lie pUrI zakti caahie| anyathA AdamI padArtha ko nahIM bhoga sakatA, padArtha use bhogane laga jAtA hai| bhogA na bhuktAH , vayameva bhuktA:-hamane bhogoM ko nahIM bhogA, bhogoM ne hameM bhoga liyaa| kAlo na yAto, vayameva yAtA:-kAla nahIM bItA, hama hI bIta ge| yaha sthiti asamAdhi kI avasthA meM banatI hai| saMnyAsI rAjA ke nimantraNa para mahala meM calA gyaa| kucha dera rahA aura jAne kI bAta nahIM huii| rAjA ne socA-maiM to eka atithi ke taura para lAyA thA, do-cAra dina rahegA para jama gayA yahAM Akara / jAtA hI nahIM hai| jAne kA nAma hI nahIM letaa| Akhira rAjA bolA-mahArAja! jaMgala meM cleN| bahuta dina ho gae baiThe-baiThe, jaMgala-yAtrA kareM, Ananda milegaa| saMnyAsI uTha khar3A huaa| cala diyaa| jAkara eka per3a ke nIce baiTha gyaa| rAjA bolA-'eka bAta pUchanA cAhatA huuN| maiM bhI mahala meM rahatA hUM aura Apa bhI mere mahala meM rahe aura lagatA aisA thA mujhe ki Apa zAyada vahIM rahanA cAhate the| raha gae, to mujhameM aura ApameM kyA antara huA? saMnyAsI musakarAyA aura bolA-aura koI antara nahIM hai| antara itanA hI hai ki mere mana meM mahala nahIM rahA, maiM mahala meM rhaa| tumhAre mana meM mahala rahatA hai, tuma mahala meM nahIM rhte| yahI antara hai| jisa vyakti meM lAlaca hai, lobha hai, bhoga kI AkAMkSA hai usake dimAga meM padArtha rahatA hai| vaha padArtha kA bhoga kabhI nahIM kara sktaa| use patA hI nahIM cltaa| itanI mUrchA ke sAtha bhoga karatA hai ki padArtha kA use patA hI nahIM rahatA ki maiM kyA kara rahA hUM, kyA khA rahA hUM? kintu jaba lAlasA calI jAtI hai, tRSNA TUTa jAtI hai, AkAMkSA kA dhAgA TUTa jAtA hai to phira vaha mahala meM raha sakatA hai, usake dimAga meM mahala nahIM rhtaa| samAdhi kI ghaTanA jaise-jaise ghaTita hotI hai, dimAga meM padArtha nahIM rahate, dimAga se nikala jAte haiN| phira padArtha padArtha kI jagaha haiM, dimAga dimAga kI jgh| phira to padArtha ko vaha bhoga sakatA hai, kAma meM le sakatA hai, unakA upayega kara sakatA hai, kintu dimAga meM phira unake lie koI sthAna nahIM rhtaa| eka bahuta bar3A parivartana hotA hai samAdhi ke dvArA / jIvana kA sArA parivartana ho jAtA hai| hamArI Aja kI sabase bar3I samasyA to yaha hai ki padArtha hamAre mastiSka para, mana para chAye hue haiN| ve hamAre svAmI bane hue haiN| hama unake gulAma bana gae haiN| usa jamAne kI bAta hai, gulAmI kI prathA pracalita thii| eka dina gulAma Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 appANaM saraNaM gacchAmi calA gyaa| mitroM ne kahA ki Aja ApakA gulAma bhAga gyaa| khoja kreN| mahAn dArzanika ne kahA-kyoM, kisalie? mitroM ne kahA-gulAma ke binA kAma kaise calegA? unhoMne kahA-merA gulAma bhI bhAga gyaa| use yaha bhI cintA nahIM ki merA kAma kaise calegA to mujhe kyoM cintA ho? agara mujhe yaha cintA ho, isakA artha ho gayA ki maiM gulAma kA bhI gulAma bana gyaa| yaha maiM nahIM kara sktaa| ___ Aja hamAre jIvana kI sthiti yaha hai ki hama gulAma ke bhI gulAma bane hue haiN| jaba taka jIvana meM samAdhi kA sUtra upalabdha nahIM hotA, yaha gulAmI kabhI samApta nahIM ho sakatI aura hama apanI sampadA ke svAmI kabhI nahIM bana skte| jaba samAdhi kA avataraNa hotA hai, manuSya apanI sampadA kA svAmI bana jAtA hai, phira kisI kA gulAma nahIM rahatA, kabhI nahIM rhtaa| ye sArI ghaTanAeM alaukika cetanA ke jAgane para hotI haiN| samAdhi hai prajJA kA jAgaraNa samAdhi kA bahuta bar3A lAbha hai-prajJA kA jaagrnn| usakA Adi-bindu hotA hai-alaukika cetanA kA jAgaraNa / usakA madhya-bindu hotA hai aticetanA kA jAgaraNa / Aja kI pIr3hI ko, samUcI manuSya jAti ko isa laukika cetanA se haTakara, alaukika cetanA kI dizA meM prasthAna karane kI jarUrata hai| alaukika cetanA ke jAge binA bahuta bar3A khatarA vartamAna ke saMsAra meM prastuta ho rahA hai| Aja kevala yogI ke lie samAdhi kI carcA nahIM hai| Aja dhyAna kevala yogI ke lie aura ekAnta meM, guphA meM baiThakara sAdhanA karane vAle ke lie nahIM hai| kintu Aja vaijJAnika mAraka aura saMhAraka AviSkAroM ke bAda yaha dhyAna aura samAdhi pratyeka gRhastha ke lie anivArya ho gaI hai; anyathA isa manuSya jAti ko bacAyA nahIM jA sktaa| yadi koI cAhe ki manuSya jAti banI rahe, samAja pragati kI dizA meM jAe, avanati kI dizA meM na jAe, cakkA ulTA na ghUme, to eka hI upAya ho sakatA hai ki samAdhi kI cetanA kA jAgaraNa ho aura samAdhi kI cetanA ke jAgaraNa dvArA alaukika cetanA aura aticetanA kA jAgaraNa ho| jaba hamArI UrjA kI UrdhvayAtrA zurU hotI hai taba aticetanA jAgatI hai| jaba hamArA cetana-mana niSkriya hotA hai aura antarmana sakriya banatA hai, taba aticetanA jAgatI hai| UrjA kI UrdhvayAtrA nahIM hotI taba taka yaha kAmakendra sakriya rahatA hai| hamArI UrjA jaba kAma ke lie khapatI hai taba saMgharSa aura yuddha kA unmAda paidA karatI hai| jaba manuSya antaryAtrA ke dvArA, suSumnA ke dhyAna ke dvArA apanI UrjA kI UrdhvayAtrA karAtA hai, kAmakendra meM rahane vAlI UrjA ko jJAna kendra meM pahuMcAtA hai, usakI svArtha vRttiyAM samApta hotI haiM, kAma-vAsanAeM kama hotI haiM aura nIce le jAne vAlI vRttiyAM samApta hotI haiN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi Ara prajJA 18. 1 usameM paramArtha kI vRttiyoM kA jAgaraNa hotA hai| isa sthiti meM aticetanA jAgatI hai / jaba aticetanA jAgatI hai taba sAre saMgharSa, unmAda, pAgalapana samApta ho jAte haiM / aticetanA ko jagAne kA prayatna kie binA manuSya jAti ke kalyANa kA Aja koI mArga mujhe dikhAI nahIM detA / prajJA ke jAgaraNa kA carama - bindu hai atIndriya cetanA kA jAgaraNa, atIndriya jJAna kA jAgaraNa / usa bhUmikA taka jAne kI bAta acchI lagatI hai / atIndriya cetanA kI bhUmikA meM pahuMca jAne ke pazcAt AMkha kholane kI jarUrata nhiiN| jAnanA hai, AMkha banda hai, phira bhI jAna liyA jAtA hai| sunane kI jarUrata nahIM, indriyoM kI jarUrata nahIM, mana kI jarUrata nahIM, koI jarUrata nahIM / saba kucha sAkSAt ho jAtA hai / aisA pardA haTatA hai ki saba kucha pratibimbita ho jAtA hai / zaktiyoM ko jhelane kI kSamatA Avazyaka atIndriya cetanA kI carama bhUmikA kI bAta bahuta suhAvanI aura AkarSaka lagatI hai| kintu maiM, usa AkarSaNa meM, usa pralobhana meM, bhI Apako le jAnA nahIM caahtaa| Apa ekadama atIndriya cetanA ke jAgaraNa kI bAta na soceM / krama se caleM / krama se calanA hotA hai / chalAMga meM bar3A khatarA hotA hai / hamArA eka nizcita krama ho / vaha krama hai sAdhanA ke abhyAsa kA krama / krama yaha hai - sabase pahale alaukika cetanA jAge / phira aticetanA jaage| tIsarI bhUmikA meM phira atIndriya cetanA ko jagAne kI bAta kreN| Aja Apako sIdhA jAti - smaraNa kA sUtra batAUM, sAdhanA btaauuN| para Apako patA hai ki - smaraNa kA jJAna honA, pUrvajanma kI smRti honA asaMbhava bAta nahIM hai, kintu use jhelanA kitanA kaThina hai? yadi jhelane kI kSamatA nahIM hai aura jJAna ho gayA, patA nahIM kyA ho jaaegaa| bijalI kA tAra bahuta kamajora hai aura bijalI kA volTeja bahuta jyAdA hai to kyA hogA ? phyUja ho jaaegaa| sahana nahIM kara pAegA vaha / zakti ke avataraNa ko jhelane kI kSamatA bhI honI caahie| AdamI ke nAr3I saMsthAna meM, mastiSka meM, jJAna-tantuoM meM zakti ko jhelane kI kSamatA yadi nahIM hai aura zakti jAga gaI to vaha AdamI pAgala bana jaaegaa| jaise bahuta burI AdatoM se, krodha, abhimAna Adi kI pracuratA se AdamI vikSipta banatA hai, pAgala banatA hai vaise hI zakti ke jAgaraNa se bhI AdamI pAgala bana jAtA hai / isIlie zakti ko eka sAtha jagAne kI bAta kabhI nahIM socanI caahie| bahuta bar3A khatarA hai / krama hotA hai| kucha logoM meM bar3I tvaratA hotI hai ki Aja hI batA deM, Aja hI batAeM / na jAne mere pAsa kitane bhAI Ae ki lezyA kA dhyAna karA deM, raMgoM kA dhyAna karA deM / maiMne kahA- mausama anukUla nahIM hai / bhayaMkara garmI hai| abhI agara lezyA kA dhyAna karAyA to sAre dina mere pAsa zikAyateM AeMgI ki zarIra meM Aga laga rahI hai, zarIra TUTa rahA hai, phaTa rahA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 appANaM saraNaM gacchAmi hai, AMkheM phaTa rahI haiN| sAre dina zikAyateM aura phira loga daur3eMge-DaoNkTaroM ko bulAo, DaoNkTaroM ko bulaao| itanI jaldabAjI se kAma nahIM hotaa| zakti ko jhelane kI kSamatA caahie| ziSya AyA, bolA-mahArAja! upadeza deN| guru bar3e anubhavI the, pUchA-kaba karoge? abhI nahIM karUMgA, karUMgA to bAda meN| guru bole-'jaba karo taba aanaa| loga karanA nahIM cAhate, upadeza cAhate haiN| karanA nahIM cAhate, AzIrvAda cAhate haiN| yaha cAhate haiM ki siddhi mila jAe, kucha karanA na pdd'e| maiM isameM bilakula vizvAsa nahIM krtaa| sabase bar3A AzIrvAda hotA hai apanA abhyAsa, apanA puruSArtha, apanA praakrm| sabase bar3A upadeza hotA hai-abhyaas| svayaM zivira meM Ane vAloM ne anubhava kiyA ki jaba nahIM Ae the taba nahIM patA thA ki yoga se kyA hotA hai? dasa dinoM ke abhyAsa ke bAda Aja unakI kyA sthiti bana gii| ve kalpanA hI nahIM kara sakate the ki aisA ho sakatA hai| dasa dinoM kA abhyAsa kiyA, pUrA abhyAsa kiyA aura Aja unakA sArA krama badala gyaa| kitane anubhava ho ge| zAyada jIvana meM kabhI kalpanA nahIM kI thI ki aise anubhava hoNge| yaha sArA hotA hai eka krama ke dvaaraa| krama se cleN| caraiveti caraiveti sAdhanA ke bar3e pariNAma haiM to sAdhanA meM bar3e khatare bhI haiN| samAdhi ke bahuta pariNAma haiM to samAdhi ke bahuta khatare bhI haiN| hama eka nizcita abhyAsa se gujareM, apanI zakti ko jgaaeN| zarIra-prekSA, caitanya kendra-prekSA, dIrghazvAsa-prekSA-ye sAre isalie haiM ki nAr3I-saMsthAna kI kSamatA bar3ha jaae| unakI malinatA dUra ho jAe, unameM nirmalatA A jAe, jhelane kI kSamatA A jaae| zakti ke avataraNa ko jhela sakeM aura anubhavoM kA lAbha uThA sakeM, isalie sArA-kA-sArA abhyAsa karanA Avazyaka hai aura yaha abhyAsa niyamita rUpa se calatA rahatA hai to Apa nizcita mAneM, eka dina usa bindu para avazya pahuMcA jA sakatA hai jo atIndriya jJAna kA carama-bindu hai, jo parama samAdhi kA bindu hai, vItarAgatA kA bindu hai| vahAM sArA moha samApta hotA hai / jJAnAvaraNa samApta, darzanAvaraNa samApta, moha samApta, sArI mUrchAeM samApta, sAre vighna smaapt| sabhI zeSa ho jAte haiM, kucha bhI bAkI nahIM bctaa| yaha bindu nizcita AtA hai| Aja taka jo avatAra, tIrthaMkara, mahApuruSa hue haiM aura usa bindu taka pahuMce haiM ve apanI sAdhanA ke dvArA pahuMce haiN| maiM bhI pahuMca sakatA hUM, Apa bhI pahuMca sakate haiM, para pahuMca vahI sakatA hai jo sAdhanA ko nirantara cAlU rakhatA hai| yaha to nahIM hogA ki dasa dina abhyAsa kiyA aura phira sAdhanA ko chor3a diyA, vaha kabhI nahIM pahuMca paaegaa| pahuMcane kA rAstA hai satata abhyAsa / hamArA abhyAsa niraMtara calatA rhe| upaniSad kA vAkya hai--caraiveti caraiveti / hama calate Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura prajJA 183 jaaeN| samAdhi kI yAtrA meM calate jaaeN| calate-calate eka nizcita bindu AegA, hamAre jIvana meM samAdhi kI ghaTanA ghaTita ho jaaegii| samAdhi ke vighnoM kA eka laMbA-caur3A vivaraNa hai-pramAda, Alasya, niiNd| ye bAteM to haiM hI, ye sAre vighna haiM, ina para sabase bar3A vighna hai-vAtAvaraNa, pristhiti| jaba taka paristhiti ko dekhane kI hamArI dRSTi hotI hai, taba taka samAdhi kI ora AdamI nahIM cala sktaa| AdamI dekhatA hai ki sAmane vAlA vyakti mujhe gAliyAM de rahA hai| kyA maiM kamajora hUM? gAlI dene kI bhAvanA nahIM, para sAmane vAlA detA hai usase maiM kamajora rahanA nahIM cAhatA, use yaha anubhava nahIM honA cAhie ki yaha kamajora AdamI hai| AdamI dekhatA hai ki jIvana kI yAtrA Ananda se cala rahI hai| kaThinAI nahIM to phira itane bure kAma kyoM karane cAhie? jaba eka AdamI burAI karake itanA bar3A AdamI bana gayA to kyA maiM nahIM bana sakatA? maiMne hindustAna ke bahuta bar3e udyogapati se pUchA-'tumhAre pAsa itanA paisA thA, karor3oM-karor3oM rupaye, phira tumane itane bure kAma kyoM kie ki tuma saMkaTa meM par3a gae?' vaha bolA- 'mahArAja! saccI bAta batAUM Apako, maiM jaba choTA thA, mere mana meM eka bhAvanA jAgI ki mujhe hindustAna kA sabase bar3A udyogapati bananA hai| bir3alA, TATA, sabako nIce kara denA hai, sabase Age cale jAnA hai| isa bhAvanA ne yaha saba kucha kraayaa|' jaba taka yaha dRSTikoNa rahatA hai ki dUsare ko dekhU, taba taka ye vighna samApta nahIM ho skte| sAre vighnoM ko samApta karane kA pahalA sukha hai-dUsaroM kI ora jhAMkane kI dRSTi ko kama karanA aura apanI dRSTi meM AkarSaNa paidA krnaa| yaha sUtra jaba jIvanagata ho jAtA hai taba vighna kama hote jAte haiN| yadi yaha sUtra jIvanagata nahIM hogA to vighna bar3hate jAeMge aura AdamI unameM ulajhatA jaaegaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi kI niSpatti zivira 3 ludhiyAnA 24-10-76 se 2-11-76 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. apanI khoja manuSya meM hajAroM vizeSatAeM haiN| eka vyakti pairoM se raMgIna citra banAtA hai| eka vyakti pairoM se kAgaja ko kATa-chAMTakara aneka prakAra ke pakSI banA letA hai| eka vyakti AyA, usake hAtha kAma nahIM karate the| usane bar3I kaiMcI pairoM meM pakar3I, eka kAgaja liyaa| pairoM se use mor3A aura kucha hI kSaNoM meM mora taiyAra ho ge| kaiMcI pairoM se cala rahI thii| kAgaja ko mor3anA bhI pairoM se ho rahA thaa| saba kucha paira kara rahe the| isI prakAra pairoM se roTI banA letA hai| cAya banAnA bhI pairoM se hotA hai| hAtha se kie jAne vAle sAre kArya pairoM se kara letA hai| kucha vyakti dAeM hAtha se likhane kA kArya bAeM hAtha se kara lete haiN| akSaroM kI vahI sughar3atA aura likhane kI gati bhI vhii| koI antara nahIM aataa| mAnava zarIra meM bahuta vizeSatAeM haiN| kAna kA kAma hai sunnaa| yadi kAna se sunAI na de, to dAMtoM se sunA jA sakatA hai| AMkha kA kArya hai dekhnaa| yadi AMkha se na dIkhe, to aMguliyoM se dekhA jA sakatA hai, par3hA jA sakatA hai| manuSya kI vizeSatAoM ko nizcita niyamabaddha nahIM batAyA jA sktaa| prazna hai ki manuSya kI sabase bar3I vizeSatA kyA hai ? 'bar3e' kA prazna hamezA rahA hai| AdamI kI prakRti hai ki vaha bar3e se saMtuSTa hotA hai, choTe se nhiiN| loga Ate haiM aura jaba taka AcArya tulasI ke darzana nahIM kara lete, taba taka unheM saMtoSa nahIM hotaa| baccA bhI AtA hai aura pUchatA hai-bar3e gurujI kahAM haiM? kyA pratyeka AdamI kI prakRti hai ki vaha bar3e taka AnA cAhatA hai? jaba taka AdamI pahAr3a kI UMcI se UMcI coTI kA sparza nahIM kara letA, use saMtoSa nahIM hotaa| manuSya kI sabase bar3I vizeSatA hai-samAdhi / jIvana kI sabase bar3I kalA hai-samAdhi / jIvana kA sabase bar3A vijJAna hai-samAdhi / jisa vyakti ko samAdhi upalabdha ho jAtI hai, zeSa sArI vizeSatAeM use prApta ho jAtI haiM yA yaha kahanA cAhie ki usakI dUsarI sArI vizeSatAeM nIce raha jAtI haiN| dUsarI-dUsarI vizeSatAoM se saMpanna vyakti atrANa aura asahAya dekhe jAte haiN| kintu jisa vyakti ko samAdhi upalabdha hai, vaha kabhI atrANa aura asahAya nahIM hotaa| vaha kabhI azaraNa aura duHkhI nahIM rhtaa| samAdhi kI upalabdhi samAdhi kI upalabdhi taba hotI hai jaba vyAdhi nahIM satAtI, upAdhi aura Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 appANaM saraNaM gacchAmi Adhi nahIM staatii| ye tInoM-vyAdhi, upAdhi aura Adhi jaba niHzeSa ho jAtI haiM taba samAdhi ghaTita hotI hai| vyAdhi AtI hai, roga hotA hai, samAdhi TUTa jAtI hai| sukha aura saMtoSa samApta ho jAte haiN| AdamI duHkhI bana jAtA hai| Adhi AtI hai taba AdamI kI sthiti aura jyAdA bhayaMkara ho jAtI hai| zarIra meM koI roga nahIM, kintu mAnasika ulajhana AdamI ko itanA becaina banA detI hai ki AdamI eka kSaNa ke lie bhI sukha kI sAMsa nahIM le sktaa| Adhi kI kaThinAI vyAdhi se adhika hai| Adhi kI sthiti meM AdamI pAgala bana jAtA hai| saba kucha sAdhana hone para bhI vaha bahuta duHkhI bana jAtA hai| upAdhi kI sthiti Adhi se bhI jyAdA bhayaMkara hotI hai| upAdhi kA artha hai-kssaay| usa sthiti meM AdamI AdamI nahIM rhtaa| vaha aura kucha bana jAtA hai-pizAca, bhUta yA rAkSasa bana jAtA hai| usameM krodha, abhimAna aura mAyA kA bhUta jAgatA hai, kapaTa ubharatA hai, lAlaca jAgatA hai| ina sabake astitva meM AdamI saba kucha karatA hai jo use kabhI nahIM karanA caahie| vyAdhi, Adhi aura upAdhi-tInoM khatare haiN| inakI avasthiti meM samAdhi nahIM A sktii| eka rogI AdamI bahuta bar3A dhanI ho sakatA hai, bahuta bar3A kalAkAra ho sakatA hai, bahuta bar3A vaijJAnika ho sakatA hai| mAnasika vyathA se pIr3ita AdamI bahuta bar3A dhanI, vaijJAnika aura kalAkAra ho sakatA hai| krodha se bharA huA AdamI dhanI ho sakatA hai, bar3A zilpI bhI ho sakatA hai, kalAkAra bhI ho sakatA hai, bar3A vaijJAnika bhI ho sakatA hai, kintu vyAdhi, Adhi aura upAdhi se bharA huA AdamI samAdhistha nahIM ho sktaa| samAdhistha hone ke lie tInoM ke pAra jAnA jarUrI hotA hai| zarIra nirantara bImAra rahatA hai, samAdhi kaise hogI? mana ulajhanoM se bharA rahatA hai, samAdhi kaise hogI? AdamI upAdhi se bharA rahatA hai, kaSAya se bharA rahatA hai, samAdhi kaise upalabdha hogI? ina sabase pAra jAne para hI samAdhi kA bindu upalabdha hotA hai| svataMtratA manuSya kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki vaha svataMtra hai| svataMtratA prANI kI vizeSatA hai| acetana svataMtra nahIM hotaa| cetana svataMtra hotA hai| hamArI duniyA meM do mUla tattva haiM-eka cetana aura eka acetn| cetana aura acetana meM antara yaha hai ki cetana svataMtra hotA hai, niyati se pUrA baMdhA huA nahIM hotA aura acetana kevala niyati se baMdhA huA hotA hai| usakI apanI koI svataMtratA nahIM hotii| jitane sArvabhauma niyama haiM, jitane yunivarsala laoN haiM-ye saba acetana ke lie haiN| cetana ke lie ye lAgU nahIM hote| bahuta bar3I bheda-rekhA hai cetana aura acetana meN| cetana svataMtra hotA hai| acetana svataMtra nahIM hotA, pUrA parataMtra hotA hai| prANI meM svataMtratA hotI hai isalie vaha badala sakatA hai| usameM badalane kI kSamatA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI khoja 186 hai| manuSya meM sabase adhika svataMtratA vikasita hotI hai| vaha cAhe to bImAra ho sakatA hai, vyAdhigrasta ho sakatA hai, cAhe to Adhigrasta ho sakatA hai-mAnasika ulajhanoM meM bhara sakatA hai aura cAhe to upAdhi kA jIvana jI sakatA hai-krodha, abhimAna, mAyA aura lAlaca kA jIvana jI sakatA hai| vaha cAhe to samAdhi kA jIvana jI sakatA hai| yaha cunAva karane kI kSamatA kevala manuSya meM hai| mArga do : cunAva kA svAtantrya __ manuSya kI svataMtratA itanI vikasita hotI hai, itanI jAgrata hotI hai ki vaha apane mArga kA cunAva kara sakatA hai| mujhe kauna-sA jIvana jInA hai? vyAdhi, Adhi aura upAdhi kA jIvana jInA hai yA samAdhi kA jIvana jInA hai? Apa pUchanA cAheMge, yaha koI cunAva kA prazna hai? kyA koI vyakti vyAdhi kA jIvana jInA cAhegA? rogI hokara jInA cAhegA? kyA koI vyakti Adhi kA jIvana jInA cAhegA? upAdhi kA jIvana jInA cAhegA? prazna ho sakatA hai| sahaja lagatA hai prshn| kintu uttara bhI jaTila nahIM hai, bahuta sIdhA hai| AdamI cAhatA hai taba bImAra hotA hai| AdamI cAhatA hai taba mAnasika ulajhanoM meM phaMsatA hai aura cAhatA hai taba upAdhi se grasta hotA hai| agara vaha na cAhe to kabhI bImAra nahIM ho sakatA, kabhI Adhigrasta aura upAdhigrasta nahIM ho sktaa| yaha saba cAha para nirbhara hotA hai| kaThina hai usa cAha ko pakar3anA, kaThina hai usa cAha ko samajhanA aura dekhnaa| hama dekhanA nahIM jaante| hamAre bhItara bImAra hone kI cAha jAgatI hai aura hama bImAra ho jAte haiN| binA cAha bImAra koI nahIM ho sktaa| mana meM cAha jAgatI hai, bImAra ho jAtA hai aadmii| kyA bhojana kA asaMyama, bahuta khAne kI cAha aura bImArI do bAteM haiM? do nahIM haiM? mana meM jyAdA khAne kI cAha jAgatI hai, kyA vaha bImArI kI cAha nahIM hai| mana meM asaMyama kI cAha jAgatI hai, kyA vaha bImArI nahIM hai? ati kAma, ati bhojana, ati lobha, atikrodha karatA hai, yaha sArI bImArI kI cAha hai| hama kaise bheda-rekhA khIceMge ki ati bhojana kI cAha, ati svAda kI cAha, ati lolupatA kI cAha to hai aura bImArI kI cAha nahIM hai| yaha nahIM ho sktaa| kevala zabda do haiM, artha meM koI bheda nahIM hai| ati bhojana kI cAha kA matalaba hai, rogI hone kI caah| jIbha kI lolupatA kI cAha kA matalaba hai, rogI hone kI cAha / asaMyama kI cAha kA matalaba hai, bImAra hone kI cAha / hama inheM alaga nahIM kara sakate, kabhI nahIM kara skte| koI AdamI Aga meM hAtha DAle aura kahe-maiM hAtha jalAnA nahIM caahtaa| kyA aisA ho sakatA hai? agara use hAtha ko jalAne kI cAha nahIM hai, to vaha hAtha ko kabhI Aga meM nahIM ddaalegaa| bahuta spaSTa hai ki AdamI kA Aga meM hAtha DAlane kA matalaba hai hAtha jlaanaa| vaha isameM koI bheda-rekhA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 appANaM saraNaM gacchAmi nahIM khIMca sakatA ki hAtha ko jalAne kI cAha to nahIM hai para maiM Aga meM hAtha DAla rahA huuN| jisake mana meM bImAra hone kI cAha nahIM hotI vaha bImAra nahIM hotaa| yaha cAha jAne-anajAne hara AdamI ke mana meM hotI hai| koI AdamI dekhanA jAnatA hai, vaha isa cAha ko dekha letA hai aura jo dekhanA nahIM jAnatA vaha isa cAha ko dekha nahIM pAtA, anajAna meM cAha ko pAlatA jAtA hai| cAha palatI jAtI hai| AdamI bImAra hotA jAtA hai aura usako dekha nahIM pAtA, samajha nahIM pAtA / antara hai kevala dekhane kA / jisa vyakti meM mAnasika ulajhanoM meM jAne kI cAha nahIM hotI, vaha mAnasika ulajhana meM nahIM jaataa| mAnasika ulajhana isIlie hotI hai ki hamAre mana meM mAnasika ulajhanoM meM, mAnasika tanAva meM jAne kI cAha maujUda hai| avirati maujUda hai, atRpti maujUda hai| priyatA aura apriyatA kA saMvedana hai| jaba hamAre bhItara kisI ko priya mAnane kI cAha hai aura kisI ko apriya mAnane kI cAha bhI hamAre bhItara hai, taba priyatA kA saMvedana, apriyatA kA saMvedana rahe aura mAnasika ulajhana na rahe, yaha kabhI nahIM ho sktaa| hama mAnasika tanAva meM, mAnasika ulajhana meM, priyatA aura apriyatA ke saMvedana meM bhI koI antara nahIM kara skte| unake bIca meM koI bheda-rekhA nahIM khIMca skte| priyatA aura apriyatA kA saMvedana tathA mAnasika bImAriyAM, mAnasika ulajhaneM, zabda do haiM, tAtparya meM koI antara nahIM hai| jo krodhI honA nahIM cAhatA, kyA vaha kabhI krodhI ho sakatA hai? krodha usI vyakti ko AegA jo krodhI honA cAhatA hai| abhimAnI vahI banegA, jo abhimAnI honA cAhatA hai| kapaTI vahI banegA, jisake mana meM kapaTa karane kI cAha hai| lobhI vahI banegA, jisake mana meM lobhI hone kI cAha hai| yadi cAha miTa jAe, phira koI krodhI nahIM bana sktaa| sabase bar3I bImArI hai yaha cAha, atRpti, aakaaNkssaa| AkAMkSA hamArI sabase bar3I bImArI hai| sArI bImAriyoM kI jar3a meM hai AkAMkSA, avirati / yadi AkAMkSA miTa jAe, avirati samApta ho jAe, to phira na pramAda hogA, na kaSAya hogA aura na koI bImArI hogii| hama isa sacAI ko dekheM, isa sacAI ko jAneM aura jo isa sacAI ko jAnate haiM unake sAmane yaha prazna jaTila nahIM banatA ki cunAva kaisA? cAha se prerita hai cunAva vyAdhi, Adhi aura upAdhi se pIr3ita hone kA cunAva kauna karegA? kintu AdamI yaha cunAva karatA hai| vaha isalie karatA hai ki usake bhItara cAha maujUda hai| parantu jaba manuSya ko svatantratA hai aura vaha cunAva karane meM sakSama hai, to vaha vyAdhi, Adhi aura upAdhi se dUra jAne kA cunAva bhI kara sakatA hai| jaba vaha vyAdhi, Adhi aura upAdhi se dUra haTakara samAdhi kA cunAva karatA hai taba usakI sArI jIvana kI dizA badala jAtI hai| samAdhi koI adbhuta vastu nahIM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI khoja 161 hai| samAdhi kucha logoM ke lie nahIM hai / samAdhi jIvana ke zikhara para pahuMcane ke bAda hone vAlI ghaTanA nahIM hai / samAdhi hamAre jIvana kI dizA hai / samAdhi hamAre jIvana kA eka mArga hai| yaha jIvana kI eka paddhati hai / jo isa jIvana kI paddhati ko samajha letA hai, jIvana kI kalA ko samajha letA hai, jIvana ke vijJAna ko samajha letA hai vaha zAnta aura sahaja jIvana jItA hai| vaha vyakti nirlipta jIvana jItA hai| kisI kIcar3a meM rahe hue kamala ke patte kA jIvana jItA hai ki jisa para kIcar3a bhI giratA hai, pAnI bhI giratA hai kintu TikatA kucha bhI nahIM, saba kucha calA jAtA hai| vaha vyakti sUkhI bhIMta kA jIvana jItA hai ki jisa para bAlU pheMkI, sUkhI bAlU AyI aura nIce gira gaI / koI lepa nahIM hogA / aisA jIvana jI sakatA hai / apanI khoja I jo vyakti samAdhi kA cunAva karatA hai, use apanI khoja karanI jarUrI hai / apanI khoja kie binA koI samAdhi ko upalabdha nahIM ho sakatA / apanI khoja hai- 'maiM cetana huuN| maiM acetana nahIM huuN|' khoja bahuta sIdhI hai| apanI khoja ke lie Apako dUra jAne kI jarUrata nahIM / mujhameM caitanya hai, Ananda hai aura zakti hai| maiM caitanyamaya hUM, maiM Anandamaya hUM aura maiM zaktimaya hUM / Ananda, caitanya aura zakti - yaha tripuTI merA svabhAva hai / basa, isake sivAya merA koI svabhAva nahIM hai / jo ina tIna ko jAna letA hai, vaha apane Apako jAna letA hai, saba kucha jAna letA hai / acetana meM caitanya nahIM hai, Ananda nahIM hai / usameM zakti hai kintu svatantratAyukta zakti nahIM hai / svataMtratA se jisakA prayoga kiyA jA sake vaha zakti nahIM hai / prANI meM Ananda, caitanya aura svatantratA se prayoga kI jAne vAlI zakti hai / jisa prANI kI apanI vizeSatA hai vaha usakA apanA astitva hai / phira prazna hogA ki caitanya hai, para yaha AvaraNa kyoM ? caitanya hai, maiM jAna sakatA huuN| kucha jAnatA hUM sAmane baiThe logoM ko jAnatA hUM / bhIMta se pare nahIM jAnatA / yaha pustaka hai, Tepa rikArDara hai, mAika hai, AdamI baiThe haiM, maiM jAnatA hUM, kintu hAla meM asaMkhya paramANu cakkara lagA rahe haiM, isa haoNla kA koI bhI bhAga aisA nahIM ki jisameM paramANuoM kA aMbAra na lagA ho, ise maiM nahIM jAnatA / AvaraNa : kAraNa aura nivAraNa caitanya hai to yaha AvaraNa kyoM? kucha jAnatA hUM, kucha nahIM jAnatA / vyavahita ko nahIM jAnatA -bIca meM pardA A gayA, bhIMta A gaI, nahIM jAnatA / sUkSma ko nahIM jAnatA aura dUra ko nahIM jAnatA / dUra ko nahIM dekha sktaa| AMkha kI reMja meM jo hai use dekha letA huuN| jo pare hai use nahIM dekha pAtA / indriyajJAna kI sImA, mana kI sImA, citta kI sImA, buddhi kI sImA - saba kI sImAeM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 appANaM saraNaM gacchAmi haiM yaha kyoM ? jaba caitanya hai to yaha AvaraNa kyoM? yaha AvaraNa kaise miTe? prazna khar3A hogA / 1 jaba sukha hai, Ananda hai to bAdhA kyoM ? bAdhA AtI hai / roga ho gayA, sukha nahIM rahA / mana meM ulajhana AyI, sukha nahIM rahA / gussA A gayA, sukha nahIM rhaa| yaha kyoM ? sukha nirbAdha kyoM nahIM hai? anAbAdha sukha kyoM nahIM hai ? zakti hai to zakti skhalita kyoM ho jAtI hai? eka kAma karane kI zakti hai aura dUsarA kAma karane kI zakti nahIM hai / zakti meM kitanI skhalanAeM hotI haiM / eka AdamI bhAra uThA sakatA hai-eka mana bhAra uThA letA hai, pAMca mana bhAra nahIM uThA sakatA / eka AdamI pAMca mIla cala sakatA hai, dasa mIla nahIM cala sktaa| rAste meM avarodha A jAtA hai| yaha kyoM ? caitanya para AvaraNa kyoM ? Ananda meM bAdhA kyoM? zakti meM skhalana kyoM ? - ye tInoM prazna sAmane upasthita hote haiM / saMnyAsI ke pAsa eka garIba AdamI pahuMcA / yAcanA kI mudrA meM bolA - 'bAbA, kucha do / bar3A duHkhI huuN| kucha do / ' saMnyAsI ne kahA- 'mere pAsa mAMgane AyA hai| maiM kyA dUMgA ? mere pAsa paisA nahIM hai, tujhe kyA dUMgA ?' saMnyAsI ne TAlane kA prayatna kiyA / vaha bhI pakkA thA, TalA nahIM / jamakara baiTha gayA ki denA hI hogaa| saMnyAsa ne eka DibiyA dI / usane kahA- 'DibiyA kA kyA karUM? isameM kyA hai ?' saMnyAsI ne kahA, ise kholo| usane DibiyA kholii| usameM eka kapar3A aura kapar3e ke bhItara eka patthara thA / usane kahA- 'patthara kA kyA karUM?' saMnyAsI bolA- 'patthara nahIM hai / yaha pArasamaNi hai / lohe ko chuAo to sonA bana jAegA / ' usa AdamI ne DibiyA ko liyA, phira mana meM eka vikalpa uThA, bolA- ' bAbA ! bAta samajha meM nahIM AyI / yadi isa pArasamaNi se lohA sonA bana jAe, to ApakI DibiyA bhI sonA bana jAtI / ' tarka bilakula ucita thA / pArasamaNi se lohA yadi sonA banatA hai, to DibiyA sonA kyoM nahIM banI? saMnyAsI ne kahA- 'ThIka kahate ho tuma / buddhimAna AdamI ho, ThIka kahate ho / para yaha DibiyA isalie sone kI nahIM banI ki pArasamaNi aura lohe kI DibiyA ke bIca yaha kapar3e kA AvaraNa hai / isa kapar3e ko haTAo, phira dekho / ' kapar3e ko haTAyA, AvaraNa dUra kiyA aura pArasamaNi ne DibiyA ko chuA - DibiyA sone kI ho gaI / samAdhi ke lie aura kucha nahIM karanA hai / kevala AvaraNa ko haTAnA hai / pArasamaNi hara vyakti ke pAsa hai, mere pAsa bhI hai aura Apake pAsa bhI hai / kintu eka kapar3e kA AvaraNa bIca meM AyA huA hai| AvaraNa haTa jAe to hara vyakti sonA bana sakatA hai / kevala AvaraNa ko haTAne kI jarUrata hai / hamAre jJAna para AvaraNa hai, hamAre darzana para AvaraNa hai / jaba taka yaha AvaraNa nahIM haTatA, taba Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI khoja 163 taka samAdhi upalabdha nahIM ho sktii| AvaraNa kA haTanA aura jIvana meM samAdhi kI ghaTanA kA ghaTita honA, eka hI bAta hai| samAdhi ke lie AvaraNa ko haTAnA jarUrI hai| anAvaraNa kI sAdhanA __ AvaraNa kaise haTe? yaha eka prazna hai| jJAna ke dvArA AvaraNa haTa sakatA hai| AvaraNa isalie AtA hai ki hama kevala-jJAna ke adhikArI nahIM haiM, kevala-jJAnI nahIM haiN| jaba taka kevala-jJAna kI sAdhanA nahIM karate, taba taka AvaraNa nahIM htttaa| AvaraNa ko haTAne ke lie, jJAna aura darzana para Aye hue parde ko dUra karane ke lie, kevala-jJAna aura kevala-darzana kI sAdhanA karanI jarUrI hai| yahAM zivira meM loga sIkhane ko Ate haiN| unheM eka hI bAta sIkhane ko milatI hai| kevala-jJAna sIkheM aura kevala-darzana siikheN| loga Azcarya kareMge ki Aja taka to hamane sunA, yaha pAMcavAM ArA kalikAla hai| Aja kevala-jJAna nahIM ho sakatA aura kevala-darzana nahIM ho sktaa| maiM Apase yaha kahanA cAhatA hUM ki yadi Apako kevala-jJAna nahIM hogA, kevala-darzana nahIM hogA, to phira dhyAna-zivira meM AnA vyartha hogaa| yahAM Ane kI sArthakatA hai, Apa kevala-jJAna sIkheM, kevala-darzana siikheN| kevala-jJAna, kevala-darzana-korA jAnanA, korA dekhanA / hama kevala-jJAna nahIM jAnate, kevala-darzana nahIM jaante| korA nahIM jAnate, korA nahIM dekhte| hara jJAna ke sAtha, hara darzana ke sAtha saMvedana ko jor3a dete haiN| isalie AdamI ko dekhate haiM, para AdamI ko AdamI kI dRSTi se nahIM dekhte| AdamI ko AdamI kI dRSTi se nahIM jaante| yA to isa dRSTi se dekhate haiM ki yaha hamArA priya vyakti hai yA isa dRSTi se dekhateM haiM ki yaha hamArA apriya vyakti hai| yA to isa dRSTi se dekhate haiM ki yaha acchA hai yA isa dRSTi se dekhate haiM ki yaha burA hai| yA to isa dRSTi se dekhate haiM ki bar3A sundara hai yA isa dRSTi se dekhate haiM ki bar3A kurUpa hai| hama AdamI ko kevala AdamI kI dRSTi se dekhanA nahIM jaante| hama kisI bhI vastu ko vastu kI dRSTi se dekhanA nahIM jAnate, kintu usake sAtha koI vizeSaNa jor3akara dekhanA jAnate haiN| acchI bAteM, burI bAteM, manojJa vastu, amanojJa vastu; priya vastu, apriya vastu; kAma kI vastu, nikammI vstu| eka vizeSaNa ke sAtha vastu ko dekhate haiM, kevala vastu ko nahIM dekhte| hama kisI bhI ghaTanA ko ghaTanA kI dRSTi se nahIM dekhate, yathArtha kI dRSTi se nahIM dekhte| kevala-jJAna kA artha hai-yathArtha ko jAnanA, kevala sacAI ko jAnanA, jo jaisA hai usako vaisA jAnanA, usake sAtha aura koI bAta nahIM jodd'naa| sAdhanA kA, samAdhi kA, dhyAna kA pahalA bindu hai kevala-jJAna aura kevl-drshn| jo vyakti yathArtha ko yathArtha kI dRSTi se dekhanA nahIM jAnatA, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 appANaM saraNaM gacchAmi satya ko kevala satya kI dRSTi se dekhanA nahIM jAnatA, ghaTanA kA kevala ghaTanA kI dRSTi se dekhanA nahIM jAnatA, usakA AvaraNa dUra nahIM ho sktaa| AvaraNa kA mUla hetu hai-kevala-jJAna na honA, kevala-darzana na honA, jJAna aura darzana ke sAtha, jAnane aura dekhane ke sAtha saMvedana kA jur3A rahanA / pAnI kI praNAlikA meM pAnI kI dhArA, korI pAnI kI dhArA nahIM, sAtha meM kIcar3a A rahA hai, sAtha meM gaMdagI bhI A rahI hai, sAtha meM malinatA A rahI hai| yaha korA pAnI nahIM hai| AdamI isa pAnI ko pInA nahIM caahtaa| AdamI viveka karatA hai| yaha pIne lAyaka hai yA snAna karane lAyaka hai, yA kAma meM nahIM lene lAyaka hai| pUrA viveka karatA hai| AdamI pAnI ko sApha kara pItA hai| kevala pAnI pInA cAhatA hai, pAnI ke sAtha kUr3e-karkaTa ko, gaMdagI ko pInA nahIM caahtaa| saMvedana hamAre jIvana kA kUr3A-karkaTa hai| priyatA aura apriyatA kA saMvedana kUr3A-karkaTa hai| jaba taka yaha jJAna kI dhArA ke sAtha-sAtha calatA hai, taba taka hama samAdhi ko upalabdha nahIM ho sakate aura ina bImAriyoM se mukta nahIM ho skte| AvaraNa ko kSINa karane ke lie bahuta jarUrI hai, hama kevala-jJAna kI sAdhanA kreN| kevala-darzana kI sAdhanA kreN| samAdhi kI sAdhanA kevala-jJAna kI sAdhanA hai| samAdhi kI sAdhanA kevala-darzana kI sAdhanA hai| nirbAdha Ananda kI sAdhanA hama Ananda ko nirbAdha kaise kareM? aise Ananda ko kaise upalabdha hoM jisameM koI bAdhA na Ae, rukAvaTa na Ae, kucha sukha aura kucha duHkha, yaha na rahe? nirantara sukha, Atyantika sukha, kevala sukha aura sukha, kabhI duHkha na Ae, hama nirbAdha Ananda ko kaise upalabdha ho sakate haiM? sahaja hI prazna hogaa| yaha Apako jAnanA hogA, Ananda meM bAdhA kyoM AtI hai| bAdhA isalie AtI hai ki hamArI dRSTi samyak nahIM hai| dRSTikoNa samyak nahIM hai| dRSTi meM satya kI jhalaka nahIM hai| isameM mithyAtva hai, viparyaya hai, viparItatA hai| isa viparyaya ke kAraNa yaha bAdhA AtI hai| hotA hai sukha dene vAlA, mAna lete haiM duHkha dene vaalaa| hotA hai duHkha dene vAlA, mAna lete haiM sukha dene vaalaa| hotA kucha hai aura mAna kucha lete haiN| yaha dRSTi kA viparyaya hamAre sukha ko nirbAdha nahIM hone detaa| yaha priyatA aura apriyatA kA saMvedana kyoM hotA hai? eka vastu ko priya yA apriya mAnanA kyoM hotA hai? vAstava meM koI vastu priya nahIM hotI, kintu eka mithyAdRSTi ke kAraNa eka ko priya mAna letA hai aura dUsarI ko apriya mAna letA hai| eka baccA miTTI ko kitanA priya mAnatA hai| jisa bacce meM miTTI khAne kI Adata hotI hai use lagatA hai ki duniyA meM sabase acchI vastu koI hai to miTTI hai| Apa use cInI deN| cInI chor3agA, galI meM jAkara miTTI cATane laga jaaegaa| bar3I priya lagatI hai| kyoM hotA hai? apane hI dRSTi-viparyaya ke kAraNa hama yaha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI khoja 165 priyatA aura apriyatA kA Aropa kara lete haiN| eka AdamI ko gAlI dene meM itanA Ananda AtA hai, itanI priya lagatI hai ki dina meM dasa-bIsa bAra gAlI na de to zAyada bhojana hI hajama nahIM ho| dina meM do-cAra bAra lar3AI na kare, dina meM do-cAra bAra gAlI-galauja na kare to use lagatA hai ki Aja kisa AdamI kA muMha dekhA ki sArA dina phAlatU calA gyaa| pati aura patnI donoM meM lar3AI ho rahI thii| eka-dUsare ko gAliyAM de rahe the| eka par3osI pahuMca gayA acAnaka, usane saba kucha dekhaa| par3osI ne pUchA-'kyoM lar3a rahe haiM?' pati ne kahA-'kyA kareM, bahuta dina ho gaye sAtha rhte-rhte| jIvana meM nIrasatA A gaI, rUkhApana A gayA, sustI-sI A gii|' custI lAnI hai to eka bAra lar3a leM, jI-bhara lar3a leM to phira nayA jIvana zurU hogA, naI tAjagI A jaaegii| na jAne AdamI ne priyatA aura apriyatA ke kaise mAnadaNDa banA rakhe haiM? kisa prakAra eka bAta ko priya mAna letA hai aura dUsarI ko apriya mAna letA hai| jaba taka yaha priyatA aura apriyatA kA savAla banA rahegA aura yaha mithyA dRSTikoNa banA rahegA, taba taka hamArA Ananda nirbAdha nahIM ho skegaa| ina bAdhAoM ko nahIM rokA jA sktaa| eka bAta, eka vastu, eka vyakti aura eka ghaTanA sAmane AyI, mana meM priyatA jAga gayI, sukha kA bhAva jAgA aura dUsarI bAta, dUsarI vastu, dUsarA vyakti aura dUsarI ghaTanA sAmane AyI aura mana meM apriyatA kA bhAva jAga gyaa| yaha sukha ke bAda duHkha aura duHkha ke bAda sukha kA cakra jaba taka calatA rahegA, taba taka nirbAdha sukha nahIM hogaa| nirbAdha sukha ke lie dRSTi ko samyak karanA bhI bahuta jarUrI hai| askhalita zakti kI sAdhanA hamArI zakti skhalita kyoM hotI hai? zakti meM bAdhA kyoM AtI hai? bahuta mUlyavAn prazna hai| hamArI sArI jIvana kI paddhati ko dizA dene vAlA aura badalane vAlA prazna hai ki zakti meM bAdhA kyoM AtI hai? zakti meM isalie avarodha aura rukAvaTa AtI hai, hamArI zakti isalie skhalita ho jAtI hai ki hama dUsaroM ke sukhoM ko kucalane meM rasa lete haiM, dUsaroM kI zakti ko kSati pahuMcAna meM hamArA rasa hai| hara AdamI dUsare kI zakti ko kSati pahuMcAnA cAhatA hai| hara vyakti yaha cAhatA hai ki dUsarA mujhase bar3A na bane aura jahAM bhI bar3A banane lagatA hai usake paMkha kATane kA prayatna hotA hai, usake paira tor3ane kA prayatna hotA hai aura use pIche Dhakela diyA jAtA hai| mAlika kaba cAhatA hai munIma usake barAbara bana jAe yA usase Age calA jaae| aura kI bAta chor3a deM, pitA bhI nahIM cAhatA ki beTA usase Age calA jaae| pati kabhI nahIM cAhatA ki patnI usa para hAvI ho jaae| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 appANaM saraNaM gacchAmi koI mujhase bar3A bana jAe, yaha kisI ko pasanda nahIM hai| hara vyakti dUsare ko nIce rakhanA cAhatA hai| apane kandhe ke barAbara koI dUsarA kandhA milAe, vaha use acchA nahIM lgtaa| kandhA thor3A nIce rahe to saMtoSa hotA hai, acchA lagatA hai| apanA makAna sabase UMcA rhe| apanI moTara-kAra sabase bar3I rhe| apanA ghara sabase bar3A rhe| apane kapar3e sabase bar3hiyA raheM yAnI apanI hara bAta sabase UMcI rahe aura duniyA yaha mAne ki yaha sabase bar3A AdamI hai taba bar3A saMtoSa kA anubhava hotA hai| aura jaba yaha bAta A jAe ki saba barAbara, to aisA lagatA hai ki jIne aura marane meM koI pharka nahIM pdd'egaa| dhana kamAyA yA nahIM kamAyA, koI sAra nahIM hai| jaba saba barAbara, taba phira matalaba hI kyA raha gayA? yaha dhana kI sArI lAlasA, vaibhava bar3hAne kI kAmanA, padArtha juTAne kI bhAvanA aura sabase mUlyavAn vastu kharIdane kI kAmanA isalie hai ki maiM akelA dIkhU, akelA cmkuu| sabako aisA lage ki yaha sabase bar3A AdamI hai| kavi ne kahA-'sUrya! tU mujhe acchA nahIM lgtaa| sUrya ne kahA-'are bhaI, kyoM nahIM lagatA? kyA maiM prakAza nahIM karatA? sArI duniyA kA aMdhakAra nahIM miTAtA? kyA maiM soye par3e manuSyoM ko jagA nahIM detA? phira kyoM nahIM acchA lagatA?' usane kahA- 'maiM mAnatA hUM, tuma aMdhakAra ko miTAte ho| tuma manuSyoM ke bhaya ko miTAte ho, tuma nIMda se uThAte ho aura jAgaraNa dete ho, phira bhI tuma acche nahIM lgte|' 'are! phira maiM kyA dUM? itanA bar3A kAma karane para bhI maiM acchA nahIM lagatA?' usane kahA-'bilakula acche nahIM lgte| kyoMki tuma apane sAre jAti-bhAiyoM ko dabAkara kevala akele camakanA cAhate ho| sAre tAroM, grahoM, nakSatroM, pUre sauramaMDala ko, isa nakSatra parivAra ko asta kara, AkAza meM kevala akele camakanA cAhate ho| isalie acche nahIM lgte|' manuSya kI prakRti hai ki vaha dUsaroM ko heThA kara, nIcA kara, dabA kara, chipA kara, apane se hIna, kamajora banAkara kevala akelA bar3hanA cAhatA hai| yaha manovRtti nahIM miTatI taba taka hamArI zakti asIma nahIM ho sakatI, nidhi nahIM ho sakatI, zakti kA avarodha samApta nahIM ho sktaa| caitanya hai, Ananda hai aura zakti hai| caitanya para AvaraNa hai| Ananda para bAdhA hai aura zakti para avarodha hai| ye tInoM usake vighna haiN| ina vinoM ko miTAne ke lie samAdhi kI sAdhanA jarUrI hai| jaba hama samAdhi kI sAdhanA karate haiM-kevala jAnate haiM, kevala dekhate haiM, priyatA aura apriyatA ke saMvedana se mukta hote haiM, dUsaroM ke hitoM ko kSati nahIM pahuMcAte, dUsaroM ke hitoM meM bAdhA-vighna nahIM DAlate, taba hamArA caitanya anAvRta hotA hai, Ananda anAbAdha hotA hai aura zakti avarodhazUnya hotI hai| isakI sAdhanA hI samAdhi kI sAdhanA hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. kevala-darzana kI sAdhanA cetanA para jo pardA hai use haTAnA sabako acchA lagatA hai| cetanA anAvRta ho, yaha jarUrI hai| use anAvRta karane ke lie kevala-darzana kI sAdhanA karanI hogI, kevala-jJAna kI sAdhanA karanI hogii| kevala-darzana kI sAdhanA kiye binA cetanA kA AvaraNa dUra nahIM ho sktaa| kevala-jJAna kI sAdhanA kiye binA cetanA kA AvaraNa dUra nahIM ho sktaa| pahale kevala-darzana kI sAdhanA, phira kevala-jJAna kI saadhnaa| dekhanA siikheN| prekSA kA artha hai-dekhnaa| hama vicAra karanA jAnate haiM, yAda karanA jAnate haiM, kalpanA karanA jAnate haiM, manana karanA jAnate haiM, kintu dekhanA nahIM jaante| jo AdamI dekhanA nahIM jAnatA, vaha AvaraNa ko dUra nahIM kara sktaa| prazna hogA dekhanA kyA hai? kyA AMkhoM se dekhanA hI dekhanA hai? agara AMkhoM se dekhanA hI dekhanA hai to saba AdamI dekhate haiN| jinheM AMkheM upalabdha haiM, jo AMkheM khulI rakhate haiM, ve saba dekhate haiN| koI bhI cakSuSmAn AdamI nahIM hogA jo na dekhatA ho| saba dekhate haiN| hara AdamI dekhatA hai| to phira kyA adbhuta bAta hai jo hama dekhanA sIkheM? AMkhoM se dekhanA dekhanA nahIM hai| yaha kevala-darzana nahIM hai| dekhanA kucha aura hai| jaba hamArI cetanA kI pravRtti hotI hai, cetanA sakriya hotI hai, kintu usake sAtha koI vikalpa nahIM hotA, koI zabda nahIM hotA, koI kalpanA nahIM hotI, koI vicAra nahIM hotA, koI cintana nahIM hotA, koI manana nahIM hotA, koI svapna nahIM hotA, usa cetanA kA upayoga yA sakriyatA kA nAma hai-dekhnaa| dekhane meM kevala dekhanA hotA hai, korA anubhava hotA hai, aura kucha bhI nahIM hotaa| hama dekhanA kahAM jAnate haiM? eka kSaNa ke lie zvAsa ko dekhane ke lie baiThate haiM, to dekhanA banda ho jAtA hai| yA to smRtiyAM Ane laga jAtI haiM, yA kalpanAeM zurU ho jAtI haiM, cintana zurU ho jAtA hai, dekhanA banda ho jAtA hai| dekhanA, darzana hamArI svAbhAvika pravRtti hai| Atma-cetanA kI sahaja pravRtti hai dekhanA aura jaannaa| dekhanA aura jAnanA do bAteM haiN| darzana aura jJAna, ye do haiN| prazna hogA-dekhane aura jAnane meM kyA pharka par3atA hai? hama dekhate haiM taba jAnate haiM, jAnate haiM taba dekhate haiN| kintu aisA nahIM hai| hRdaya nirantara dhar3akatA hai| hRdaya banda nahIM hotaa| jaba taka AdamI jItA hai, hRdaya gati karatA rahatA hai, dhar3akatA hai, kintu Apako patA hai ki yadi hRdaya nirantara dhar3akatA rahe, to hRdaya TUTa jAye, cala nahIM sktaa| koI bhI zakti isa saMsAra meM nirantara gatizIla nahIM raha sktii| hRdaya dhar3akatA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 appANaM saraNaM gacchAmi hai aura dhar3akane ke sAtha-sAtha eka kSaNa vizrAma letA hai / pratyeka dhar3akana ke antarAla meM eka vizrAma hotA hai / dhar3akatA hai, vizrAma letA hai / phira dhar3akatA hai, phira vizrAma letA hai / yaha vizrAma letA hai isIlie dhar3akatA hai / yadi yaha vizrAma banda ho jAye, dhar3akana nirantara ho jAye, antarAla koI na rahe, to hRdaya kI gati ho nahIM sakatI / zakti kA rahasya hai-gati aura vizrAma / calanA aura vizrAma karanA, phailanA aura sikur3anA yaha gati kA sUtra hai / haThayoga ke AcArya eka prayoga kI khoja kii| usakA nAma hai azvinI - mudrA / ghor3e ko dekhakara unhoMne eka khoja kii| Aja kA vijJAna bhI zakti kA mApa ghor3e se karatA hai - azva-zakti / ghor3e meM zakti kahAM se AtI hai? ghor3e kA jo gudA kA bhAga hai vaha sikur3atA hai aura phailatA hai, sikur3atA hai aura phailatA hai / vaha usakI zakti kA rahasya hai / isa AdhAra para haThayoga ke AcAryoM ne azvinI - mudrA kI khoja kii| azvinI - mudrA kA matalaba hai-gudA ke bhAga ko sikor3anA aura phailAnA, sikor3anA aura phailAnA / isase adhika zakti paidA hotI hai / zakti kA rahasya hai sikor3anA aura phailAnA / nirantara koI phailatA hai aura gati karatA hai, sikor3anA nahIM jAnatA, vaha TUTa jAtA hai, zakti kA saMcaya nahIM kara pAtA / zakti-saMcaya ke lie ye donoM bAteM jarUrI haiM / cetanA kI zakti kA bhI yahI rahasya hai / cetanA kI zakti kA yahI sUtra hai / vaha phailatI hai, sikur3atI hai, phira phailatI hai, phira sikur3atI hai | cetanA ke vistAra kA nAma hai-jJAna aura cetanA ke sikur3ane kA, svakendrita hone kA nAma hai - darzana / jaba cetanA sikur3atI hai, to darzana hotA hai| cetanA phailatI hai, to vaha jJAna bana jAtI hai| eka hI cetanA kI do avasthAoM ke do nAma haiM / sikur3ane kA nAma hai-darzana aura phailane kA nAma hai - jJAna / jJAna cetanA : darzana cetanA cetanA cetanA hai / vaha jJAna ko paidA karatI hai| darzana jJAna ko janma detA hai / darzana se jJAna utpanna hotA hai| darzana hotA hai taba jJAna hotA hai| yadi darzana na ho, jJAna nahIM ho sakatA / sabase pahale hamArI cetanA kA vyApAra darzana hotA hai| AdamI calatA hai| sAmane koI dUsarA AdamI AtA hai, sabase pahale dekhatA hai / dekhane ke bAda mana meM phira vikalpa uThatA hai / pahale koI vikalpa nahIM hotaa| pahale kevala dekhatA hai| dhyAna se dekhatA hai, phira vikalpa paidA hote haiM / vastu ko dekheM, kisI vyakti ko dekheM yA kisI ghaTanA ko dekheM, kisI ko bhI dekheM, pahale vicArazUnyatA kI avasthA hogI, phira vikalpa-dazA hogii| dekhane ke bAda phira vikalpa cAlU hote haiM / phira vikalpoM kA tAMtA lagatA hai| yaha kauna hai? AdamI hai| kahAM kA hai? veza-bhUSA kaisI hai? kahAM se AyA hai? kyA isase bAta kareM ? saMparka sthApita kareM ? nAnA prakAra ke vikalpa paidA hote haiM aura vikalpoM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-darzana kI sAdhanA 166 kA jAla bicha jAtA hai| yaha saba darzana ke pazcAt hote haiN| pahale kevala darzana hotA hai| hama prekSA ko itanA mUlya kyoM denA cAhate haiM? prekSA kA mUlya kyoM hai? isalie ki hamArI sArI samasyAeM jJAna ke dvArA utpanna hotI haiN| yadi hama samasyAoM kA samAdhAna cAhate haiM, to hameM darzana kI bhUmikA para bhI jAnA hogaa| hamArI sArI kaThinAiyAM jJAna ke dvArA utpanna hotI haiN| hama una kaThinAiyoM ko samApta karanA cAheM, to hameM darzana kI bhUmikA para jAnA hogaa| hamAre sAre mAnasika tanAva jJAna ke dvArA utpanna hote haiN| yadi hama mAnasika tanAvoM se bacanA cAhate haiM, to hameM darzana kI bhUmikA para jAnA hogaa| hamArI zaktiyAM bahuta kSINa hotI haiN| yadi hama zIktayoM ko surakSita rakhanA cAhate haiM, saMcita rakhanA cAhate haiM, zakti-saMcaya ko samApta karanA nahIM cAhate to hameM darzana kI bhUmikA para jAnA hogaa| darzana meM kevala astitva hamAre sAmane hotA hai, korA astitva / jahAM korA astitva hotA hai vahAM zakti kA vyaya nahIM hotaa| jJAna meM astitva gauNa ho jAtA hai aura vikalpa pradhAna bana jAtA hai| vahAM mana kI zakti kharca hotI hai, vANI kI zakti kharca hotI hai, zarIra kI zakti kharca hotI hai aura nAr3I-saMsthAna kI zaktiyAM kharca hotI haiN| zakti-vyaya ko rokane ke lie jJAna kI bhUmikA se haTakara darzana kI bhUmikA meM jAne kI kalA hameM sIkhanI hogii| prayojana kA mUlya mAlavIyajI eka dhanapati ke pAsa ge| bar3A dhanapati thaa|dhnpti ne satkAra kiyA, paMDita madanamohana mAlavIya ghara para Ae haiM, bar3A sammAna kiyaa| pAsa meM baitthaayaa| dekhate haiM ki baccA khela rahA hai| diyAsalAI kI peTI hAtha meM hai| eka diyAsalAI nikalatA hai, jalAtA hai aura eka lakar3I ko jalA detA hai| seTha ne bIca meM hI uThakara bacce ko eka cAMTA mAra diyaa| apanA lar3akA, pyArA ldd'kaa| seTha phira Akara baiTha gyaa| mAlavIyajI bole-'aba maiM jA rahA huuN|' seTha bolA-'Apa kyoM Ae the? aura kyoM jA rahe haiM? Ane kA koI prayojana Apane nahIM batAyA?' mAlavIyajI ne kahA-'AyA thA prayojana se, para aba maiM kahanA nahIM caahtaa| mana meM socA thA ki hindU vizvavidyAlaya bana rahA hai| tumhAre pAsa bar3A candA lene kI AzA se AyA thA, kiMtu tuma to itane kRpaNa ho ki eka lakar3I jalA dene para bacce ko cAMTA mAra diyaa| tuma mujhe kyA caMdA doge?' seTha ne tatkAla pacAsa hajAra kA caika de diyaa| mAlavIyajI samajha nahIM pAye ki yaha kyA? ve bole-'seThajI! tumhAre bAre meM mere mana meM eka bhAvanA bana gaI thI ki jo vyakti eka lakar3I jalA dene ke kAraNa bacce ko cAMTA jar3a detA hai, vaha kyA caMdA degA?' seTha bolA-'Apa isa bAta ko nahIM jAnate, maiM jAnatA huuN| vyartha kA nukasAna maiM eka pAI kA bhI sahana nahIM kara sakatA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 appANaM saraNaM gacchAmi aura jahAM prayojana ho vahAM pacAsa hajAra bhI diyA jA sakatA hai aura eka lAkha bhI diyA jA sakatA hai|' mAlavIyajI usakI bAta sunakara Azcaryacakita raha ge| zakti kA nirarthaka kharca yaha bahuta bar3A nidarzana hai, darzana hai| AdamI vyartha meM hI zakti ko bahuta kharca karatA hai / zakti ko jalAtA rahatA hai| eka diyAsalAI jalAI aura eka lakar3I jalAI / eka lakar3I hI nahIM jalatI, phira lar3akiyAM hI jalatI calI jAtI hai / hama apanI zakti kA kitanA apavyaya karate haiM, lAbha kucha bhI nahIM utthaate| jahAM lAbha mile, koI phala mile, zakti kA vyaya ho to bAta samajha meM AtI hai / zakti kevala rakhane ke lie nahIM hotI, kevala bhaMDAra meM par3e rahane ke lie nahIM hotI, zakti upayoga ke lie hotI hai, kintu jahAM zakti kA upayoga na ho aura nikammA kharca ho, vaha bAta eka paise kI bhI sahana nahIM ho sakatI / koI bhI samajhadAra vyakti isa bAta ko sahana nahIM karatA ki vyartha meM zakti kA eka kaNa bhI upayoga meM lAyA jaaye| maiM bhI jAnatA hUM aura Apa bhI jAnate haiM ki zakti kA kitanA nirarthaka vyaya hotA hai| kAma karane meM pAMca pratizata zakti kA vyaya hotA hai to picAnave pratizata zakti kA vyaya vikalpoM kI kalpanA meM hotA hai| kAma karanA hai| pAMca pratizata zakti kI jarUrata hai, kintu itane vikalpa Ate haiM ki picAnave pratizata zakti kharca ho jAtI hai / jIvana kI yAtrA calAne ke lie jitanI zakti kI jarUrata hotI hai, vaha zakti pratidina paidA kI jA sakatI hai| pratyeka kozikA ke pAsa apanI azvazakti hai aura pratyeka kozikA apanI jarUrata ke anusAra zakti paidA kara letI hai, kintu jIvana-yAtrA ke lie hI hama zakti kA vyaya nahIM karate, zakti kA vyaya to binA jarUrata bhI karate haiN| kAma karanA thA eka minaTa kA aura cintana zurU kiyA, kAma ho gayA / kintu kAma aba sira para savAra ho gayA / vikalpa calatA rahatA hai, calatA rahatA hai, calatA hI rahatA hai, vismRta nahIM hotA / yAda AtA rahatA hai| satAtA rahatA hai / smRti kA bhAra do bhikSu jA rahe the| rAste meM nadI A gii| nadI ke taTa para khar3e the| itane meM eka sundara yuvatI AyI / usane kahA- maiM bhI pAra jAnA cAhatI huuN| kintu cala nahIM sakatI, Dara lagatA hai| Apa mujhe pAra karA deM, koI naukA dikhAyI nahIM de rahI hai / saMnyAsI the| karuNA A gii| eka ne kahA- mere kaMdhe para baiTha jAo, tumheM pAra karA detA huuN| use pAra karA diyaa| yuvatI calI gii| donoM saMnyAsI sAtha cala rahe haiN| dUsare ne kahA- yaha acchA kAma nahIM kiyaa| strI ko apane kaMdhe para biThAyA, acchA kAma nahIM kiyA / suna liyaa| phira Age Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-darzana kI sAdhanA 201 gye| do mIla cale, aura vaha saMnyAsI bolA-dekho bhAI, maiM phira tumheM kaha denA cAhatA hUM ki tumane acchA nahIM kiyaa| suna liyaa| sthAna para phuNce| pahuMcate hI usa saMnyAsI ne phira kahA-Aja tumane rAste meM acchA kAma nahIM kiyaa| bhojana kA samaya huA aura khAne baiThe to usane phira vahI gAnA zurU kiyA-tumane rAste meM acchA kAma nahIM kiyaa| saMnyAsI se rahA nahIM gayA, bolA--maiM to usa yuvatI ko kaMdhe para biThAkara nadI pAra karAkara vahIM chor3a AyA, kintu tuma to abhI bhI usakA bhAra sira para liye ghUma rahe ho| jJAna : mUlyAMkana kA vistAra kAma samApta ho jAtA hai, kalpanA samApta nahIM hotii| pravRtti samApta ho jAtI hai, vikalpa samApta nahIM hotaa| ghaTanA samApta ho jAtI hai, ghaTanA kA jhaMkAra samApta nahIM hotaa| nAda samApta ho jAtA hai kintu usakI pratidhvani samApta nahIM hotii| ye pratidhvaniyAM hI hamArI zakti ko khatma karatI haiN| astitva-bodha jahAM hotA hai, jahAM darzana hotA hai, kevala dekhanA hotA hai, vahAM koI pratidhvani nahIM hotii| vahAM koI pratikriyA nahIM hotii| vahAM koI pratinAda nahIM hotaa| vahAM kevala kriyA hotI hai, pratikriyA nahIM hotii| vahAM korA astitva kA bodha hotA hai, jisake sAtha koI vikalpa nahIM jur3atA, koI zabda nahIM judd'taa| astitva ke bodha meM koI zabda nahIM hotA aura jaba jJAna hotA hai to usake sAtha zabda jur3a jAtA hai| 'hai', 'hai',-darzana itanA hI hai| kevala 'hai', yaha hai drshn| itanA anubhava hotA hai ki 'hai', isase Age kucha bhI nhiiN| kintu jahAM 'amuka hai', yaha zabda jur3a gayA, vaha jJAna bana gyaa| cetana hai, acetana hai, zabda hai, rUpa hai, rasa hai, gandha aura sparza hai-ye sAre vikalpa jJAna ke hote haiN| jahAM kevala 'hai', vahAM darzana hai| 'AdamI hai' yaha darzana hai| 'yaha acchA AdamI hai', 'yaha burA AdamI hai', yaha sArA jJAna ho gyaa| vikalpa sAtha meM jur3a gyaa| yaha sundara hai, yaha kurUpa hai, bar3A AdamI hai, choTA AdamI hai, bar3A vidvAn hai, mUrkha hai, vikalpa jur3a gayA, zabda jur3a gayA, darzana nahIM rahA, jJAna bana gayA aura jaise hI vikalpa sAtha meM jur3A, eka dUsarI dhArA pravAhita ho gii| vikalpa jur3ane kA artha hai-rAga-dveSa kA jur3a jaanaa| jahAM vikalpa jur3ate haiM vahAM sAtha meM rAga aura dveSa jur3a jAte haiN| jahAM kevala-darzana hotA hai vahAM na rAga hotA hai aura na dveSa / na priyatA aura na apriyatA, koI saMvedana nahIM hotaa| kevala 'hai' hotA hai| 'hai' ke sivAya aura kucha nahIM hotaa| 'hai' astitva hai, asti hai| usameM aura koI bheda nahIM hotaa| jaba AdamI asti kI bhUmikA meM hotA hai, koI samasyA nahIM hotI, koI kaThinAI nahIM hotI, koI duHkha nahIM hotA aura koI sukha bhI nahIM hotaa| kevala 'hotA hai', isake sivAya aura kucha nahIM hotaa| eka kAMca kAMca hotA hai, maNi maNi hotA hai| ghor3A ghor3A hotA hai, gadhA gadhA hotA hai| AdamI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 appANaM saraNaM gacchAmi AdamI hotA hai| pazu pazu hotA hai| 'hotA hai| isake sivAya koI mUlyAMkana nahIM hotaa| ye mUlyAMkana kI dRSTiyAM sArI rAgAtmaka aura dveSAtmaka mUlyoM ke kAraNa banatI haiN| yadi hamArI buddhi meM rAgAtmaka bhAvanA kA janma na ho, yadi hamArI dRSTi meM dveSAtmaka bhAvanA kA janma na ho, yadi hamArI dRSTi meM priyatA-apriyatA kA janma na ho to mUlyAMkana kA yaha vistAra nahIM ho sktaa| hamane ina mUlyAMkanoM ke kAraNa kitane bhedoM kA vistAra kara diyA? kitanA jAla bichA diyA aura kitanI kaThinAiyAM paidA kara dIM? vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAlA AdamI socatA hai, yadi yaha mUlya samApta ho jAe to hamArI sArI pravRttiyAM samApta ho jaayeN| yadi gadhe meM aura ghor3e meM koI antara na rahe to phira ghor3e para car3hane vAlA bar3A AdamI aura gadhe para car3hane vAlA kumhAra nahIM ho sakatA, choTA AdamI nahIM ho sktaa| yadi surUpa aura kurUpa kA koI antara na rahe to phira koI bhI AdamI vivAha ke lie khoja karane ko nahIM niklegaa| jo bhI lar3akI mila gaI, jo jaisA lar3akA mila gayA, aura vivAha saMpanna ho gyaa| khoja kI koI jarUrata nahIM hogii| yadi kAMca meM aura maNi meM antara na ho to koI jauharI nahIM banegA aura kAMca kA phira kama mUlya nahIM hogaa| jauharI kauna hotA hai? vaha hotA hai jo kAMca aura maNi meM antara karatA hai| kAMca kA mUlya kama karatA hai aura maNi kA mUlya jyAdA karatA hai| vaha jauharI akuzala parIkSaka hotA hai jise patA hI nahIM ki kAMca kA kyA mUlya hogA aura maNi kA kyA mUlya hogA? vahI jaba eka parIkSaka kI dRSTi meM AtA hai to usakA mUlya ho jAtA hai| hamAre sAre mUlya samApta ho jAte, samAja ke sAre mUlya samApta ho jAte yadi yaha vikalpa kI sthiti samApta ho jaatii| jaba taka vyakti nahIM jAnatA, taba taka usake lie kAMca aura ratna eka hotA hai, kintu jaba jAna jAtA hai, kAMca kAMca ho jAtA hai, ratna ratna ho jAtA hai| yadi hama darzana kI bhUmikA meM cale jAyeM, nirvikalpa kI bhUmikA meM cale jAyeM, hamAre vyavahAra ke sAre mUlya samApta ho jAeM to phira kAMca kAMca, ratna ratna nahIM hogA, donoM meM koI antara nahIM hogaa| kAMca korA kAMca hogA, ratna korA ratna hogaa| kintu na kAMca kA avamUlyana hogA, na ratna kA mUlyAMkana hogaa| vikAsa kI bhUmikA : avikAsa kI bhUmikA darzana se jJAna kI bhUmikA meM jAne kA matalaba hai vikAsa kI bhUmikA meM jAnA aura jJAna se darzana kI bhUmikA meM Ane kA matalaba hai avikAsa kI bhUmikA meM aanaa| hama kyA cAhate haiM? sAmAjika vikAsa cAhate haiM yA samAja ko phira se dasa-bIsa hajAra varSa purAnI avasthA meM le jAnA cAhate haiM? kyA cAhate haiM Akhira? yadi vikAsa cAhate haiM to hameM jJAna kI bhUmikA meM jInA hogA, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-darzana kI sAdhanA 203 kalpanAoM ke sAtha, vRttiyoM ke sAtha, ina sAmAjika mUlyoM ke sAtha jInA hogA aura yadi hama avikAsa cAhate haiM to hameM vahAM lauTanA hogA jahAM smRtiyAM nahIM, vikalpa nahIM, kalpanAeM nahIM aura sAmAjika mUlya bhI smaapt| Akhira kyA cAhate haiM? isa prazna kI samIkSA meM mere sAmane do rAste haiM, eka jJeya kA aura dUsarA dhyeya kaa| eka jJAna kA aura dUsarA dhyAna kaa| jJAna ke sAtha jJeya kA sambandha hai, dhyAna ke sAtha dhyeya kA sambandha hai| yadi hama kevala jJAna kI bhUmikA meM jInA cAhate haiM to vikalpoM ke sAtha hameM jInA hogA, jUjhanA hogA, saMgharSa karanA hogA aura una mAnasika tanAvoM ko bhI jhelate rahanA hogaa| yadi hama dhyeya kI bhUmikA meM jAnA cAhate haiM, yadi hama dhyAna kI bhUmikA meM jInA cAhate haiM to phira jJAna se darzana kI ora lauTanA hogaa| yaha bahuta jarUrI hai| yadi Apa vikalpoM se utpanna hone vAlI mAnasika samasyAoM se mukti cAhate haiM to darzana kI bhUmikA meM jAnA hogaa| jitane vikalpa jyAdA bar3hate haiM, utanI mana kI azAnti jyAdA bar3hatI hai| jitane vikalpa jyAdA hote haiM, utanI hamArI zaktiyAM jyAdA kharca hotI haiN| jitanI kalpanAeM jyAdA hotI haiM, AdamI ke sira para bhAra utanA hI jyAdA hotA hai| yadi isa sacAI kA patA cala gayA to Apako ulTA calanA pdd'egaa| yAnI vikalpa se nirvikalpa kI ora, vicAra se nirvicAra kI ora, jJAna se darzana kI ora, sAmAjika mUlyoM se haTakara Antarika mUlyoM kI ora jAnA hogaa| darzana aura jJAna kA saMtulana ___ darzana hamArA zata-pratizata mUlya hai| darzana hamArA Antarika mUlya hai| darzana hamArA Antarika prakAza hai| darzana cetanA kA apanA kendra hai| jJAna bAhara ko jyAdA prakAzita karatA hai| jJAna sAmAjika mUlyoM ko jyAdA mahattva detA hai| jJAna vistAra ko jyAdA mUlya detA hai, mahattva detA hai| vaha kendra ko kama mUlya detA hai| jJAna hai-bAhya-kendrita cetanA aura darzana hai-Atma-kendrita cetnaa| maiM yaha parAmarza dUM eka sAmAjika prANI ko ki vaha sAmAjika mUlyoM se haTakara kevala Atmika mUlyoM para A jAe, bAhya-kendrita cetanA se haTakara kevala Atma-pratiSThita cetanA meM A jAe to zAyada vyAvahArika bAta nahIM hogii| jInA hai to jIne ke sAtha kalpanAoM ko chor3A nahIM jA sktaa| jInA hai to jIne ke sAtha smRtiyoM ko chor3A nahIM jA sktaa| isa jIvana kI yAtrA ko calAnA hai to vicAra ko chor3A nahIM jA sktaa| maiM kaise yaha parAmarza dUM ki Apa nirvicAra bana jAeM, nirvikalpa bana jAeM, smRtizUnya bana jAeM, cintanazUnya bana jAeM aura ina mUlyoM kI duniyA se haTakara nirmUlyoM kI duniyA meM cale jAeM? zAyada yaha parAmarza denA nyAya nahIM hogA aura anyAya kI bAta karane kA koI artha nahIM hogaa| kintu eka parAmarza avazya denA caahuuNgaa| yadi Apa samAdhi cAhate haiM, Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 appANaM saraNaM gacchAmi vyAdhi, Adhi aura upAdhi ke jIvana se haTakara, samAdhi kA jIvana jInA cAhate haiM, samAdhAnapUrNa jIvana jInA cAhate haiM, sukha aura Ananda kA jIvana jInA cAhate haiM to jJAna aura darzana kA saMtulana sthApita kreN| ApakA saMtulana bigar3a gayA hai| darzana to chUTa gayA, korA jJAna hI jJAna cala rahA hai| avicAra to chUTa gayA, korA vicAra hI vicAra cala rahA hai| avikalpa kI cetanA to chUTa gaI, korA vikalpa hI vikalpa cala rahA hai| tarAjU kA eka palar3A UMcA ho gayA, eka palar3A ati nIcA ho gyaa| saMtulana bigar3a gyaa| saMtulana ko sthApita karane kI jarUrata hai| jIvana ko saMtulita bnaaeN| yadi Apa jJAna kA jIvana jIte haiM, vicAra, vikalpa aura smRti kA jIvana jIte haiM to usake sAtha-sAtha nirvicAra, nirvikalpa aura smRtizUnya jIvana jInA bhI sIkha jaaeN| yaha hai kevala-darzana kI sAdhanA / maiM kauna hUM? jaba kevala darzana kI sAdhanA upalabdha hotI hai to vyakti phira eka prazna khar3A karatA hai| darzana ke bAda prazna ubharatA hai- 'maiM kauna hUM?' abhI hameM apane astitva kA koI patA nahIM hai aura jaba hama jJAna kI bhUmikA meM hote haiM, hameM apane astitva kA koI patA nahIM hotA / jJAna kI bhUmikA meM rahane vAlA AdamI kabhI kisI guru ke pAsa bhaTakatA hai aura kabhI kisI guru ke pAsa bhaTakatA hai / vaha apane bAre meM jAnanA cAhatA hai ki 'maiM kauna hUM'? AtmA kyA hai ? paramAtmA kyA hai ? dharma kyA hai? ina praznoM kA lambA-sA smRtipatra liye ghUmatA-phiratA hai / prazna karatA hai, uttara letA hai, para samajha meM kucha nahIM AtA / khAlI kA khAlI rahatA hai / kintu vyakti jaba jJAna kI bhUmikA se haTakara thor3A bhI darzana karanA sIkha letA hai, dekhanA sIkha letA hai, sAre prazna samApta ho jAte haiM / yaha praznoM kI lambI tAlikA apanI mauta mara jAtI hai| samApta ho jAtI hai| phira darzana ke samaya meM, nirvikalpa cetanA ke samaya meM, nirvicAratA kI avasthA meM 'hai' kA bodha hotA hai / 'hai' kA, kevala 'hai' kA / 'maiM hUM' kA bodha nahIM hotA / darzana ke jagat meM 'hUM' jaisA prayoga nahIM hotaa| 'maiM hUM'- ' - yaha darzana ke kSetra meM sarvathA varjita prayoga hai| darzana kI sImA meM 'vaha hai' kA prayoga bhI varjita hai / 'tuma ho' yaha prayoga bhI varjita hai / darzana kI sImA meM kevala 'hai' kA prayoga calatA hai / eka 'hai' ke sivAya kucha bhI nahIM hai / kevala 'hai' na prathama puruSa, na madhyama puruSa aura na uttama puruSa / na puruSa aura na strI / na makAna, na jaMgala / kucha bhI nahIM / kevala 'hai' ke sivAya kucha bhI nahIM hai / isa cetanA kA nAma hai - saMgraha - cetanA / isa naya kA nAma hai-saMgraha- ny| jahAM kevala 'hai' hai, isake sivAya kucha bhI nahIM hai / jaba yaha sthiti hotI hai, taba cetanA zaktizAlI banatI hai / yaha cetanA balavAn banatI hai to phira apane Apa patA calatA hai ki 'maiM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-darzana kI sAdhanA 205 huuN'| 'maiM kauna hUM-yaha prazna Aja taka lAkhoM-lAkhoM vyaktiyoM ne pUchA hai, atIta meM bhI pUchA hai, vartamAna meM lAkhoM vyakti pUchate jA rahe haiM aura bhaviSya meM lAkhoM-lAkhoM vyakti puuchege| 'maiM kauna hUM?' 'maiM kahAM se AyA hUM?' 'maiM kahAM jAne vAlA hUM?' isa prazna kA uttara Aja taka koI dUsarA vyakti nahIM de sakA, na batA sakA aura na koI batA paaegaa| cAhe mahAvIra A jAeM, cAhe buddha A jAeM, 'maiM kauna hUM'-isa prazna kA koI uttara nahIM de skte| isa prazna kA uttara vyakti apane Apa pA sakatA hai| apane darzana kI avasthA meM aura nirvikalpa cetanA ke kSaNoM meM pA sakatA hai| isake sivAya isa prazna kA uttara dene kA aura koI dUsarA mAdhyama nahIM ho sakatA, koI upAya nahIM ho sktaa| 'hai' hai| phira 'maiM hUM', 'maiM kauna hUM?' 'tuma kauna ho?' 'yaha kauna hai?' ina sabakA uttara milegA 'hai' kI cetanA balavAn banane pr| ___ mahAkavi geTe rAta ko bagIce meM ghUma rahe the| caukIdAra aayaa| dekhA, kAphI rAta calI gaI hai| socA, kauna ghUma rahA hai? koI cora hogA, aura to kauna AegA isa samaya? jAkara pUchA, 'tuma kauna ho?' kavi thA, dArzanika thaa| aisA prazna sAmane A gayA-'tuma kauna ho?' bolA-samUcA jIvana bIta gayA isa prazna kA uttara pAne ke lie, abhI maiM nahIM batA sakatA ki 'maiM kauna huuN| pacAsa varSa nahIM, sau janmoM kA pUrA satra bIta jAe to bhI, "maiM kauna hUM', isa prazna kA uttara nahIM mila sktaa| isa prazna kA uttara dUsarA nahIM de sakatA aura bAhara se A nahIM sktaa| isa prazna kA uttara bhItara se hI A sakatA hai| koI sotA aisA phUTa jAe, koI aisA srota, jharanA A jAe ki pAnI nikala jAe, to hI pAnI nikala sakatA hai| bAhara kA DAlA huA pAnI utanA hI hotA hai| jitanA DAlo, utanA nikAla do| utanA nahIM, thor3A kama hI niklegaa| kucha bhAga kama rhegaa| yaha prazna uttarita hone ke lie bahuta zakti cAhatA hai| jaba cetanA kI zakti ghanIbhUta ho jAtI hai, cetanA kI zakti kendrita ho jAtI hai, taba eka visphoTa hotA hai, eka sotA phUTatA hai| usameM se isakA sahaja uttara nikala AtA hai| yaha taba hotA hai jaba yaha astitva kI zakti, nirvikalpa cetanA kI zakti ghanIbhUta ho jAtI hai aura vaha jaba ghanIbhUta hotI hai to apane Apa isakA uttara milatA hai ki 'maiM kauna hUM?' prekSA hai saMtulana isIlie jJAna-cetanA ke sAtha-sAtha darzana kI cetanA ko vikasita karanA jarUrI hai| isIlie vicAra-cetanA ke sAtha-sAtha prekSA kI cetanA ko vikasita karanA jarUrI hai| jisa vyakti ne korA jJAna kA jIvana jIyA, jisa vyakti ne korA smRti aura kalpanA kA jIvana jIyA, usane jIvana kA vAstavika mUlyAMkana nahIM kiyA; apanI kaThinAiyoM, samasyAoM ko sulajhAne kA sUtra usake Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 appANaM saraNaM gacchAmi hAtha nahIM lagA / prekSA kA mUlya, prekSA dhyAna kA mUlya isIlie hai ki yaha jIvana meM saMtulana karane kA eka prayoga hai| yaha prayoga itanA mUlyavAn hai ki hajAroM-hajAroM prayatna karane para bhI jo gutthiyAM nahIM sulajhatIM, ve gutthiyAM prekSA ke dvArA sulajha jAtI haiN| hajAroM-hajAroM pustakeM par3ha lene para, graMthoM kA adhyayana karane para jo samAdhAna aura uttara nahIM milatA, vaha prekSA karane meM sahaja mila tA hai| koI prazna phira anuttarita nahIM rhtaa| apane jIvana meM eka hI kAma kareM, kevala eka kAma, aura bahuta choTA kAma-jJAna aura dhyAna donoM kA saMtulana kareM / vikalpa cetanA aura nirvikalpa cetanA donoM kA saMtulana kare / zakti-vyaya aura zakti-saMcaya - donoM kA saMtulana kreN| AvRta cetanA aura anAvRta cetanA - donoM kA saMtulana kreN| smRti aura vismRti- donoM kA saMtulana kreN| vANI aura mauna - donoM kA saMtulana kreN| zarIra kI caMcalatA, pravRtti aura kAyotsarga donoM kA saMtulana kreN| yaha saMtulana kA jIvana vAstava meM samasyAoM se mukti kA jIvana hai / jo vyakti isa saMtulana ke sUtra ko samajha jAtA hai, saMtulana ke rahasya ko samajha jAtA hai, vahI vAstava meM kevala darzana kI sAdhanA kA adhikArI banatA hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. kevala-jJAna kI sAdhanA mere sAmane eka prazna hai ki maiMne darzana ko bahuta mUlya diyA, jJAna ko kama mUlya diyA; darzana kI bahuta prazaMsA kI, jJAna kI nindA kI; darzana ko eka ucca zikhara para car3hA diyA aura jJAna ko nIce rasAtala taka pahuMcA diyaa| kyA jJAna kA darzana se kama mUlya hai? kyA darzana UMcA aura jJAna nIcA hai? darzana kA itanA utkarSa aura jJAna kA itanA apakarSa kyoM? isa prazna kA uttara denA Avazyaka hai| darzana kI maiMne prazaMsA isalie kI ki vaha astitva taka jAtA hai, kevala 'hai' taka jAtA hai| usameM koI dUSaNa nahIM hotaa| darzana ko koI khatarA nahIM hotaa| darzana ke sAmane koI samasyA nahIM hotii| jJAna kore astitva 'tat' taka nahIM jAtA, vistAra meM jAtA hai, phailatA hai, vyApaka banatA hai| vyApaka banane vAle ko sadA kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| jitanI nirmalatA, jitanI pavitratA, jitanI zacitA eka sImA meM raha sakatI hai, vyApaka banane vAle meM utanI kabhI saMbhava nahIM hai| gaMgotrI gaMgA kI udgama-sthalI hai| usakA pAnI jitanA pavitra hogA, gaMgA nadI kA pAnI utanA pavitra nahIM hogaa| jyoM-jyoM gaMgA nadI kA pravAha Age bar3hatA hai, usameM nAnA prakAra ke pradUSaNa milate jAte haiN| gAMvoM kI gandagI, nAloM kI gaMdagI, kArakhAnoM kA viSailA pAnI-yaha saba gaMgA meM milatA jAtA hai| jo pAnI kI nirmalatA gaMgotrI kI hotI hai vaha gaMgA kI nahIM hotii| jo nirmalatA eka sImA meM raha sakatI hai, vaha vistAra meM nahIM raha sktii| darzana kevala astitva eka sImita hai, korA 'hai' kA bodha hai yA kevala 'hai' ko jAnatA hai| 'hai' ke pare darzana ke jagat meM kucha bhI nahIM hai| jJAna : vistAra kI vyAkhyA jJAna kevala astitva taka sImita nahIM hai| vaha phailatA hai to vikalpoM ke sAtha phailatA hai, AkAra ke sAtha phailatA hai| bhagavAn mahAvIra ne do zabda die-sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga; sAkAra cetanA aura anAkAra cetnaa| eka cetanA meM AkAra hotA hai aura eka cetanA meM AkAra nahIM hotaa| darzana kI cetanA anAkAra cetanA hai| usameM koI AkAra nahIM hotaa| jaba AkAra nahIM hotA to koI vikalpa nahIM hotaa| jJAna cetanA sAkAra hotI hai| usameM AkAra hotA hai, vikalpa hotA hai| jo dhyeya sAmane AtA hai, jJAna usa AkAra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 appANaM saraNaM gacchAmi meM pariNata ho jAtA hai, apanA pariNamana kara letA hai| jitane padArtha ke AkAra, utane hI jJAna ke AkAra; jitane jJeya ke vikalpa, utane hI jJAna ke viklp| jJAna hamArI sAkAra cetanA hai| darzana ko cetanA ke atirikta kisI ke sAtha samparka karane kI jarUrata nahIM hotii| vaha kevala astitva hai' ke sAtha sambandha sthApita karatA hai| darzana ke jagat meM koI bhASA nahIM hotI, koI zabda nahIM hotA, koI vikalpa nahIM hotA, koI samparka nahIM hotaa| jJAna ke jagat meM bhASA hai, zabda hai, vikalpa hai aura samparka hai| darzana ke bacce ko koI khatarA nahIM, kyoMki vaha ghara meM hI rahatA hai| jJAna ke bacce ko bahuta bar3A khatarA rahatA hai, kyoMki vaha ghara se bAhara rahatA hai, sar3akoM para khelatA rahatA hai| vaha kahIM kA kahIM calA jAtA hai| vaha duniyA ke hara kone meM calA jAtA hai aura padArtha kI pratyeka paryAya para jAnA cAhatA hai| jo bAhara jAegA, vaha phailegA, vaha vistAra kregaa| usake lie bhASA kA mAdhyama Avazyaka hogaa| jJAna ne bhASA kA sahArA liyaa| usakI abhivyakti huii| darzana koI abhivyakti nahIM krtaa| jJAna ne abhivyakta hokara apanA svarUpa prakaTa kiyaa| vaha dUsaroM ke samakSa aayaa| sAkAra : anAkAra ___bhAratIya sAdhanA-paddhati meM sAkAra aura anAkAra kI bahuta carcAeM milatI haiN| AtmA ke do rUpa haiN| eka rUpa hai aMjana aura eka rUpa hai nirNjn| aMjana kA artha hai-abhivykti| niraMjana kA artha hai-anabhivyakti, koI abhivyakti nhiiN| sAkAra kA eka AkAra hotA hai| anAkAra kA koI AkAra nahIM hotA, avagAhana nahIM hotaa| jJAna ne bhASA ke sAtha samparka sthApita kiyaa| zabda jur3a ge| zabdoM ke sAtha vikalpa judd'e| vikalpoM ne use AkAra diyaa| jJAna padArtha ko jAnane ke lie pravRtta huA, kintuM sAtha-sAtha padArtha se jur3a gyaa| jaba vaha padArtha se jur3A to vaha korA jJAna nahIM rhaa| vaha jJeya ko jAnane ke sAtha-sAtha jJeya ke AkAra kA bana gyaa| vaha padArthAkAra aura jJeyAkAra bana gyaa| vaha kevala jAnane taka sImita nahIM rhaa| usakA vikalpa kevala vikalpa nahIM rhaa| vaha rAga kA vikalpa bana gyaa| vaha dveSa kA vikalpa bana gyaa| padArtha ke sAtha samparka hote hI usameM mamatva jAgatA hai, ahaMkAra jAgatA hai, rAga aura dveSa jAgatA hai, priyatA aura apriyatA kA bhAva jAgatA hai| vaha korA jJAna nahIM rahatA, kucha aura bana jAtA hai| vaha pradUSita aura jaharIlA bana jAtA hai| vikalpa : nirvikalpa darzana kI sImA nirvikalpatA kI sImA hai| vaha nirvikalpa cetanA kA kSetra hai| jJAna vikalpa cetanA kA kSetra hai| nirvikalpa meM koI khatarA nahIM hotaa| jahAM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-jJAna kI sAdhanA 206 vikalpa hotA hai vahAM sAre khatare paidA hote haiN| prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA artha hai-nirvikalpa cetanA kI saadhnaa| prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA artha hai-vikalpazUnya cetanA kI sAdhanA / prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA artha hai-darzana kI sAdhanA, kevala-darzana kI saadhnaa| kyA kevala-jJAna kI sAdhanA hamArA sAdhya nahIM hai? kevala-jJAna kI sAdhanA hamArA sAdhya hai| jaise kevala-darzana kI sAdhanA eka mUlyavAn tattva hai, vaise hI kevala-jJAna kI sAdhanA bhI eka mUlyavAn tattva hai| kintu rAga aura dveSa ke vikalpa se milI huI jJAna kI sAdhanA hamAre lie vyartha hai| eka prazna hai ki hama dhyAna aura samAdhi kA abhyAsa karate haiM, kintu kyA jIvana ke sAtha isakI koI saMgati hai? eka ghaMTA dhyAna kiyA, eka ghaMTA samAdhi kA abhyAsa kiyA aura zeSa samaya jIvana-yAtrA ko calAne meM bitAyA to usa sAdhanA aura jIvana-yAtrA ke jJApana ke tarIkoM meM koI sAmaMjasya hai? loga kahate haiM-inameM koI saMgati nahIM hai| isalie socA jAtA hai ki sAdhanA karane vAloM ko jaMgala meM calA jAnA cAhie yA sAdhanA kA svAMga samApta kara denA caahie| donoM meM sAmaMjasya hai hI nhiiN| kucha loga yaha bhI socate haiM ki jaina-sAdhanA paddhati itanI kaThora aura zrama-sAdhya hai ki pratyeka vyakti isa sAdhanA meM nahIM laga sktaa| yaha bhI eka bhrAnti hai| sAdhanA kabhI duHsAdhya nahIM hotii| agara sAdhanA duHsAdhya ho, kucheka vyakti hI use kara pAte hoM to vaha hamArI dharatI kI bAta nahIM ho sktii| AkAza yA pAtAla kI bAta ho sakatI hai| yadi vaha AkAza kI bAta hai to AkAza meM rahane vAloM ke lie upayogI ho sakatI hai| yadi vaha pAtAla kI bAta hai to pAtala meM rahane vAloM ke lie upayogI ho sakatI hai| hama dharatI para jI rahe haiM, isa miTTI para jI rahe haiN| hama AkAza kI paddhati ko mahattva nahIM de skte| vaha jIvana-paddhati kabhI nahIM bana sktii| yadi sAdhanA hamAre jIvana kI paddhati nahIM banatI aura kucha logoM ke lie hI hotI hai to jaMgala meM jAkara guphAoM meM baiThane vAle hI usase lAbhAnvita ho sakate haiN| ve sAre saMparkoM ko tor3akara akelA jIvana jIte haiN| aisI sAdhanA kA mUlya bahuta sImita hogaa| sAdhanA kahAM? kaba? sAmAjika stara para sAdhanA kA prayoga jaina AcAryoM kI dena hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-'sAdhanA gAMva meM bhI ho sakatI hai| sAdhanA jaMgala meM bhI ho sakatI hai| sAdhanA gAMva meM bhI nahIM ho sktii| sAdhanA jaMgala meM bhI nahIM ho sktii|' hama yaha sImA nahIM kara sakate ki jaMgala meM sAdhanA ho sakatI hai aura gAMva meM nahIM ho sktii| yaha sImA-rekhA kabhI nahIM bana sktii| jaMgala meM akelA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 appANaM saraNaM gacchAmi baiThA AdamI jitanA bar3A pApa kara sakatA hai, gAMva meM rahane vAlA utanA bar3A pApa nahIM kara sktaa| gAMva meM rahane vAlA vyakti jitanA bar3A sAdhaka ho sakatA hai, utanA bar3A sAdhaka jaMgala meM rahane vAlA nahIM bhI ho sakatA / sAdhanA akele meM hI hotI hai, sAdhanA samUha meM hI hotI hai - yaha bheda - rekhA nahIM khIMcI jA sakatI / sAdhanA akele meM nahIM ho sakatI / sAdhanA samUha meM nahIM ho sakatI / sAdhanA akele meM bhI ho sakatI hai aura sAdhanA samUha meM bhI ho sakatI hai / dhyAna aura samAdhi kI sAdhanA taba hotI hai jaba vikalpa kI sArI taraMgeM samApta ho jAtI haiM / jaba taka ye taraMgeM mastiSka meM utpanna hotI rahatI haiM, taba taka sAdhanA nahIM ho sakatI, phira cAhe sAdhaka akelA rahe yA samUha meM rahe, gAMva meM rahe yA jaMgala meM rhe| jaba ye taraMgeM samApta ho jAtI haiM taba sAdhanA ghaTita hotI hai, phira cAhe sAdhaka akelA rahe yA samUha meM rahe, gAMva meM rahe yA jaMgala meM rhe| taraMgoM kA piNDaH mastiSka manuSya ke mastiSka meM vibhinna prakAra kI taraMgeM uThatI hI rahatI haiN| kabhI krodha kI taraMga uThatI haiM to kabhI mAna aura mAyA kI taraMga uThatI haiN| kabhI lobha kI taraMga uThatI hai to kabhI IrSyA aura ghRNA kI taraMga uThatI hai / ananta taraMgeM haiM / mastiSka sadA ina taraMgoM se AkrAnta rahatA hai / ina taraMgoM se vyakti hI prabhAvita nahIM hotA, AsapAsa kA kSetra bhI prabhAvita hotA hai / manuSya ke mastiSka ko sAgara se upamita kiyA jA sakatA hai| jaba samudra meM tUphAna AtA hai taba pacAsoM mIla kA kSetra jalamagna ho jAtA hai| vaise hI jaba mastiSka meM vikalpoM kA tUphAna AtA hai taba na jAne kitanI dUra ke kSetra ke loga prabhAvita hote haiM / mastiSka meM krodha kA tUphAna uThatA hai aura yuddha ghaTita ho jAtA hai, nara-saMhAra ghaTita ho jAtA hai / mastiSka meM ahaM kA tUphAna uThatA hai, ahaM kI cetanA jAgatI hai taba sArA saMsAra usake lie choTA bana jAtA hai / 'maiM' bar3A ho jAtA hai 1 gAr3I ke nIce calane vAlA kuttA socatA hai ki gAr3I kA sArA bhAra usI para hai| kisI para kisI kA bhAra nahIM hai / kevala bhrama hI bhrama hai| AdamI socatA hai- - ghara kA sArA bhAra mere para hai, mere sahAre sArA kAma cala rahA hai| usake cale jAne para bhI ghara kA kAma calatA hai / koI calA jAe, duniyA calatI rhegii| vaha kisI kI pratIkSA nahIM krtii| ahaMkAra karane vAle sAre cale gae, para duniyA Aja bhI cala rahI hai, calatI rhegii| yaha kisI eka ke AdhAra para nahIM calatI, nahIM rukatI / yaha calatI hI rahatI hai, koI Ae, koI jAe / kintu manuSya meM eka ahaMkAra hotA hai / vaha socatA hai, sArA dAyitva mujha para hai| agara maiM na hoUM to na jAne kyA ho jaaegaa| aisA socane vAle saba cale gae, para kucha Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-jJAna kI sAdhanA 211 bhI nahIM rukaa| yaha duniyA vicitra hai| pratyeka vyakti eka-dUsare ko Thagane kA prayatna karatA hai| Thagane vAlA yaha kabhI nahIM socatA ki vaha svayaM ThagA jA rahA hai| vaha hamezA yaha socatA hai-maiM dUsaroM ko ThagatA huuN| jaba mastiSka meM uThane vAlI taraMgeM samApta ho jAtI haiM taba AdamI ko sacAI kA patA lagatA hai ki dUsaroM kI hatyA karane vAlA svayaM kI hatyA karatA hai, dUsaroM ko Thagane vAlA svayaM ko ThagatA hai, dUsaroM ko satAne vAlA svayaM ko satAtA hai| sAgara zAnta aura gambhIra hotA hai| para jaba usameM tUphAna AtA hai taba vaha uphanane laga jAtA hai| vaha caMcala bana jAtA hai| mastiSka meM vikalpoM kA tUphAna na ho to vaha zAnta rahatA hai| vikalpa use taraMgita kara dete haiN| isa duniyA meM jIne vAlA koI bhI vyakti aisA nahIM hai jisake mana meM rAga-dveSa kI taraMga na uThatI ho, ahaM aura svArtha kI taraMga na uThatI ho, lAlaca aura IrSyA kI taraMga na uThatI ho / lAlaca kI taraMga prabala hotI hai to saba saMbaMdha visaMbaMdha ho jAte haiN| bhAI bhAI ko mArane ke lie utArU ho jAtA hai| do bhAI dhana kamAkara ghara A rahe the| eka ke mana meM yaha taraMga uThI-dhana kA baMTavArA hogaa| AdhA dhana bhAI ko denA pdd'egaa| kyoM na use samApta kara pUre dhana kA mAlika maiM hI bana jaauuN| ye taraMgeM uThatI haiN| gRhastha ke mana meM hI nahIM, sAdhu-saMnyAsI bhI ina taraMgoM se zUnya nahIM haiN| hamAre mastiSka meM ina taraMgoM ko paidA karane vAle itane yantra haiM ki ve kacce mAla ko pakkA mAla banAkara preSita karate haiN| kyA huA koI muni yA saMnyAsI bana gayA to? usane kevala saMkalpa le liyA ki Age se vaha akalyANakArI kArya nahIM karegA, parantu jo bhaMDAra pahale se bharA par3A hai, usakA phala use bhoganA hI hogaa| jaba taka pUrI nirjarA yA recana nahIM hogA, jaba taka prAgasaMcita kA pUrA visarjana nahIM hogA, taba taka bhItara usakI kriyA hotI rahegI aura pratikriyA abhivyakta hotI rhegii| taraMgoM kA jIvana pratyeka vyakti taraMgoM kA jIvana jI rahA hai| yadi taraMgoM kA jIvana jIne meM kaThinAI na ho, duHkha na ho, tanAva na ho to vaisA jIvana jIne meM koI Apatti nahIM hai| kintu taraMgoM kA jIvana jIne meM samasyAeM aura anagina mAnasika ulajhaneM haiM, isalie usase haTakara nistaraMga jIvana jInA cAhatA hai aadmii| kyA nadI ko yaha jJAta nahIM hai ki taTa para uge hue vRkSa usakI zobhA bar3hAne vAle haiM? para jaba nadI taraMgita hotI hai to vaha taTa para sthita vRkSoM ko dharAzAyI karatI huI Age bar3hatI hai| taTa nadI kI zobhA bar3hAte haiM, para vaha taraMgita nadI unheM bhI tor3akara chitarA jAtI hai| nadI kI hI bAta nahIM, manuSya bhI jaba taraMgita Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 appANaM saraNaM gacchAmi hotA hai taba pArivArika vyavasthAeM samApta ho jAtI haiM, sAmAjika aura mAnavIya mUlya AMkhoM se ojhala ho jAte haiN| isIlie manuSya ne nirNaya liyA ki sAmAjika jIvana jInA hai to samaya-samaya para uThane vAlI taraMgoM para niyantraNa karanA hogaa| sAmAjika vyavasthAoM ko mAnane ke pIche manuSya kA yahI cintana hai| yaha cintana bhI bhaya para TikA hotA hai| AdamI bhaya ke kAraNa hI aisA kara rahA hai| vaha socatA hai, loga kyA kaheMge? acchA nahIM lgegaa| yaha cintana AdamI ko sAmAjika niyantraNoM meM bAMdhe rakhatA hai| yaha taraMga ko dabAne kI prakriyA to hai; parantu jahAM se taraMga uThatI hai, usa mUla ko samApta karane kI prakriyA nahIM hai| cora ko mArane se kyA hogA? jaba taka mAM maujUda hai to cora utpanna hote hI rheNge| mUla bAta hai, cora ko nahIM, cora kI mAM ko samApta karanA hai| mUla para prahAra mUla ko samApta karanA caahie| Upara kA niyantraNa eka taraMga ko dabAtA hai to dUsarI uTha jAtI hai| dUsarI ko dabAtA hai to tIsarI ubhara AtI hai| yaha krama rukatA nhiiN| adhyAtma ke sAdhakoM ne kahA-taraMgoM ko dabAne se kAma nahIM hogaa| hameM mUla para prahAra karanA caahie| nirvikalpa cetanA taka pahuMcane para ye sArI samasyAeM samAhita ho jAtI haiN| nirvikalpa cetanA kA nAma hai-drshn| yadi darzana kI bhUmikA kA abhyAsa kiyA jAe, nirvikalpa cetanA kI ArAdhanA kI jAe to eka dina aisA A sakatA hai ki vikalpa kI taraMgeM uThanI kama ho jAtI haiM aura eka dina ve pUrNa rUpa se samApta ho jAtI haiN| adhyAtma ke sAdhakoM ne kevala-jJAna kI khoja kii| kevala-jJAna kI saadhnaa| jJAna cle| AkAra rhe| vikalpa cle| kintu vikalpa ke sAtha rAga aura dveSa na hoN| donoM ko alaga kara diyA jaae| pAnI ko philTara kara diyA jaae| kevala pAnI rahe, mizrita dravya alaga ho jaaeN| do khojeM adhyAtma ke AcAryoM kI ye do mahattvapUrNa khoje haiM1. nirvikalpa cetanA-darzana cetnaa| 2. rAga-dveSamukta vikalpa cetanA-jJAna cetnaa| inakI sAdhanA pUrNa sAdhanA hai| sAdhanA kI sArI paddhatiyAM ina do meM samAhita ho jAtI haiN| jaise nadiyAM samudra meM mila jAtI haiM, vaise hI sArI sAdhanA-paddhatiyAM kevala-darzana kI sAdhanA-paddhati meM aura kevala jJAna kI sAdhanA paddhati meM mila jAtI haiN| inase pare sAdhanA kI koI tIsarI paddhati nahIM maharSi pataMjali ne kahA-'yathAbhimatadhyAnAd vA' (1/36)-dhyAna kI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-jJAna kI sAdhanA 213 aneka paddhatiyAM haiN| unakI koI sUcI nahIM banAI jA sktii| jisakA mana jisa paddhati meM laga jAe vahI usake lie acchI hai| kintu eka zarta hai ki vaha sAdhanA-paddhati kevala-darzana aura kevala-jJAna kI sImA se pare na jaae| jo sAdhanA hogI, vaha isa sImA meM hI hogii| isase pare nahIM ho sktii| - prekSA-dhyAna meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA bahuta mahattva hai, vinamratA aura indriya-saMyama kA bahuta mahattva hai| ina sabameM eka tattva kAma karatA hai aura vaha hai rAga-dveSamukta viklp| jIvana-yAtrA calAne vAlA AdamI nirantara nirvikalpa nahIM raha sktaa| jo nirantara nirvikalpa rahanA cAhatA hai use jIvana-yAtrA zIghra sampanna karanI hotI hai| mana kA jAnA muni vihAra kara jA rahe the| rAstA lambA thaa| ve rAstA bhUla ge| kheta meM eka kisAna khar3A thaa| muni ne pUchA-rAstA kauna-sA jAegA? rAstA batAne vAle ko bhI rAstA pUchanA par3atA hai| kisAna aayaa| usane rAstA batA diyaa| muni ne socA-ise bhI mokSa kA rAstA batAnA caahie| muni ne kisAna se kahA-'kyA karate ho?' 'khetI karatA huuN|' 'kyA kucha vrata-niyama bhI nibhAte ho?' 'nahIM, mujhe kucha nahIM aataa|' 'kucha tyAga-pratyAkhyAna lo|' 'mujhe koI eka saMkalpa karA do| maiM do-cAra saMkalpa nahIM le sktaa|' muni bole-'kevala eka sNklp| apane mana kI bAta na krnaa| mana jaisA kahe vaisA na krnaa| kisAna bolA-'acchI bAta hai| yaha saMkalpa hai| maiM apane mana ke anusAra kucha nahIM kruuNgaa|' muni cale ge| kisAna ne socA-kheta meM jaauuN| phira socA-are! yaha to mana kA jAnA ho gayA, kaise jAUM? khar3A rhaa| patnI ghara se bhojana lekara aayii| kisAna kheta ke bAhara hI khar3A thaa| patnI ne bulaayaa| vaha kaise bolatA? mana kA jAnA ho jAtA / vaha nahIM bolaa| khar3A rhaa| baiTha bhI nahIM sakA / kyoMki vaha bhI mana kA jAnA ho jaataa| lambe samaya taka khar3A rahanA pdd'aa| usakI jIvana-yAtrA samApta ho gii| donoM sAtha-sAtha nirvikalpa cetanA aura jIvana-yAtrA donoM sAtha-sAtha nahIM cala skte| jIvana-yAtrA ke lie vikalpa jarUrI hai| vikalpa jarUrI hai to sAdhanA kyoM? yahI to eka mahattvapUrNa khoja hai ki jIvana kI yAtrA bhI cale, vikalpa bhI cale aura sAdhanA bhI cle| kevala-jJAna kI sAdhanA kA artha hai-mana meM vikalpa uThe to unakA uttara mata do| pahale nirNaya karo ki yaha rAga se utpanna vikalpa hai yA dveSa se utpanna Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 appANaM saraNaM gacchAmi vikalpa hai| yaha nirNaya karo ki yaha vikalpa jIvana kI AvazyakatA aura upayogitA ke sandarbha meM uThA hai yA aura kisI kAraNa se| jaba yaha lage ki isa vikalpa ke pIche dUsarI preraNAeM nahIM haiM, kevala jIvana-yAtrA ke nirvAha kI preraNA hai, taba usa vikalpa kA samAdhAna karanA hotA hai, usakA uttara denA Avazyaka hotA hai| jaba yaha lage ki ye vikalpa rAga Adi taraMgoM ke kAraNa utpanna hue haiM taba una vikalpoM kA uttara mata do, unakA zamana karo, unakI upekSA kro| unheM dabAo mata, asahayoga kro| yA to nirvikalpa-cetanA kI sthiti meM cale jAo, jisase ki vikalpa apane Apa zAnta ho jAeM, yA rAga-dveSamukta cetanA kI sthiti meM cale jAo, jisase ki eka vikalpa ke sAmane dUsarA vikalpa khar3A ho jAe aura vaha pahalA vikalpa zaktizUnya bana jaae| yaha anyAnya vikalpoM ke sAmane rAga-dveSamukta vikalpa khar3A karane kI sAdhanA hI kevala-jJAna kI sAdhanA hai| rAga-dveSamukta cetanA kA kSaNa kevala-jJAna kI sAdhanA kaThina sAdhanA nahIM hai| yaha kaThora tapasyA yA zarIra sukhAne kI sAdhanA nahIM hai| AdamI isakA AcaraNa na kara sake, aisI sAdhanA nahIM hai| kevala-jJAna kI sAdhanA-paddhati aura kevala-darzana kI sAdhanA-paddhati kucheka logoM ke jIvana kI paddhati nahIM hai, yaha samUce samAja ke lie upayogI hamArI koI bhI pravRtti rAga-dveSamukta hotI hai, vaha pravRtti hai ahiMsA, vaha pravRtti hai satya, vaha pravRtti hai acaurya, vaha pravRtti hai brahmacarya aura vaha pravRtti hai aprigrh| ahiMsA aura dhyAna meM koI antara nahIM hai| ahiMsA aura samAdhi meM koI antara nahIM hai| jJAna aura samAdhi meM koI antara nahIM hai| jaba-jaba jisa kSaNa meM rAga-dveSamukta cetanA jAgatI hai, vaha ahiMsA hai, dhyAna hai, samAdhi hai| isIlie eka ghaMTA AMkheM baMda kara, kAyotsarga kI mudrA meM baiThanA hI samAdhi yA dhyAna nahIM hai| yadi samyak cetanA jAga jAe to samAdhi kI sAdhanA pUre dina ho sakatI hai| isIlie yaha jIvana kI paddhati bana sakatI hai| kisI bhI kAlabaddha, dezabaddha aura sImAbaddha sAdhanA-paddhati ko jIvana kI paddhati nahIM banAyA jA sktaa| kintu pratikSaNa hara deza aura kAla meM jo apramAda kA bhAva jAgatA hai, jAgarUkatA AtI hai, rAga-dveSamukta kSaNa jIne kI eka abhyAsa-vidhi bana jAtI hai to vaha sArI samAdhi kI sAdhanA hai| isIlie samAdhi kI sAdhanA samagra jIvana kI sAdhanA hai| samAdhi kI sAdhanA sAmAjika paddhati meM jIne vAle vyakti kI jIvana-paddhati hai| isa samagratA ko hama khaMDoM meM na baaNtteN| samagratA kI dRSTi se isakA upayoga kreN| isameM kevala eka hI zarta hai ki jAgarUkatA pratikSaNa rhe| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala-jJAna kI sAdhanA 215 prekSA-dhyAna dvArA jaise-jaise dekhane aura jAnane kA abhyAsa bar3hatA hai, vaise-vaise rAga-dveSamukta kSaNa jIne kA vikAsa hotA hai aura eka dina jIvana meM itanI jAgarUkatA AtI hai ki AdamI jIvana-yAtrA ko calAte hue bhI, vyavahAra kI bhUmikA para karaNIya kArya karate hue bhI acche sAdhaka kA jIvana jI sakatA hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. citta-zuddhi aura samAdhi prekSA-dhyAna kI paddhati kevala-darzana aura kevala-jJAna kI paddhati hai| kevala dekhanA hai aura kevala jAnanA hai| kevala dekhanA ho, usake sAtha koI priyatA aura apriyatA kA saMvedana na ho| kevala jAnanA ho, usake sAtha koI priyatA aura apriyatA kA saMvedana na ho, rAga-dveSa kI koI Urmi yA taraMga na ho / darzana bhI nistaraMga ho aura jJAna bhI nistaraMga ho / cetanA kA zAnta samudra hai-prekSA-dhyAna kI pddhti| AtmA kA svabhAva hai-darzana aura jJAna, dekhanA aura jaannaa| sAdhanA kI paddhati vahI ho sakatI hai jo AtmA kA svabhAva hai| AtmA ko upalabdha honA samAdhi hai, isalie samAdhi kI paddhati vahI ho sakatI hai jo AtmA kA svabhAva hai| AtmA ke svabhAva se haTakara use upalabdha karane kI koI paddhati nahIM ho sktii| AtmA kA jo svabhAva nahIM hai, usa svabhAva se viparIta paddhati kA prayoga kara hama AtmA ko upalabdha nahIM ho skte| hameM samAdhi upalabdha nahIM ho sakatI, kucha aura hI upalabdha ho sakatA hai| jaba sAdhya aura sAdhana eka hotA hai taba prAptavya prApta hotA hai| sAdhya aura sAdhana meM dUrI nahIM honI caahie| hamArA sAdhya hai-anAvRta caitanya kI upalabdhi, nirbAdha Ananda kI upalabdhi aura apratihata zakti kI upalabdhi / jaba sAdhya hai-caitanya, Ananda aura zakti to usakI prApti kA sAdhana bhI caitanyamaya, Anandamaya aura zaktimaya hI ho sakatA hai| dUsarA koI sAdhana nahIM bana sktaa| patnI ne pati se kahA-baccoM ko sNbhaalo| maiM DaoNkTara ke pAsa jA rahI huuN| dAMtoM meM bhayaMkara darda hai| dAMta nikalavAne haiN| pati bolA-baccoM kA jhaMjhaTa mujhase nahIM ho sktaa| baccoM ko tuma sNbhaalo| maiM DaoNkTara ke pAsa jAkara apane dAMta nikalavA letA huuN| ___dAMta kA darda kisI ke hai aura nikalavAne koI dUsarA jA rahA hai-yaha kaise hogA? isase kyA banegA? samAdhi kI upalabdhi caitanya kI upalabdhi caitanya hI karA sakatA hai| jo vyakti caitanya kI ArAdhanA karatA hai vahI caitanya ko upalabdha ho sakatA hai| Ananda ko vahI vyakti upalabdha ho sakatA hai jo Ananda kI samupAsanA karatA hai| zakti kI saMprApti usI ko hotI hai jo zakti kI ArAdhanA karatA hai| caitanya, Ananda Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura samAdhi 217 aura zakti kI ArAdhanA kie binA koI bhI vyakti samAdhi meM nahIM jA sktaa| samAdhi kI prApti ke lie unakI ArAdhanA Avazyaka hai| jJAna svayaM samAdhi hai| darzana svayaM samAdhi hai| Ananda svayaM samAdhi hai| zakti svayaM samAdhi hai| yaha saba sahaja samAdhi hai, kyoMki jJAna, darzana, Ananda aura zakti-ye AtmA ke svabhAva haiN| jaba-jaba aura jahAM-jahAM AtmA se dUrI hotI hai, taba-taba aura vahAM-vahAM samAdhi kA bhaMga hotA haiN| jaba-jaba aura jahAM-jahAM AtmA kI nikaTatA hotI hai, taba-taba aura vahAM-vahAM samAdhi ghaTita hotI hai| samAdhi AtmA kA svabhAva hai, caitanya kA svabhAva hai, sahaja avasthA vistAra kyoM? jaba kevala dekhanA aura kevala jAnanA samAdhi hai to kevala dekheM. kevala jaaneN| jAnate raheM, dekhate rheN| basa, itanA paryApta hai| yaha sArA prapaMca kyoM? zvAsa aura zarIra-prekSA kyoM? kAyotsarga aura raMga-dhyAna kyoM? bAta ThIka hai| kevala jAnanA aura dekhanA hai| paddhati sahaja aura sarala hai| paraMtu kabhI-kabhI jo sahaja-sarala hotA hai vaha kaThina bhI bana jAtA hai| sarala saralatA se upalabdha nahIM hotaa| sarala ko upalabdha karane ke lie aneka kaThinAiyoM se gujaranA par3atA hai| saMtoM ne aneka bAra gAyA-sahaja samAdhi bhlii| yaha sunane aura kahane meM sarala lagatA hai| para jaba sahaja samAdhi kI sAdhanA karane kA prazna AtA hai, taba aTapaTA-sA lagatA hai| yadi samAdhi kI upalabdhi sahaja hotI to duniyA asamAdhi meM kyoM rahatI? vyakti mAnasika ulajhanoM aura tanAvoM kA zikAra kyoM hotA? hara AdamI sahaja samAdhi meM calA jaataa| jisane socA, vaha sahaja samAdhi meM calA gyaa| bAta sIdhI-sI lagatI hai, para hai bahuta hI tteddh'ii| sabhI jAnate haiM, roTI khAne se bhUkha miTatI hai, peTa bharatA hai| roTI khAne aura peTa bharane meM koI dUrI nahIM hai, koI ulajhana nahIM hai| kintu roTI ko upalabdha karane meM kitanI ulajhaneM haiN| roTI khAo, peTa bhara jAegA-yaha bAta jitanI sIdhI hai, roTI ko upalabdha karanA utanA sIdhA nahIM hai| usako prApta karane ke lie sArA prapaMca, vistAra aura vyavasAya kiyA jAtA hai| khAne ke lie koI prapaMca nahIM hai, koI vistAra nahIM hai, koI vyavasAya nahIM hai| dekho, samAdhi prApta ho jaaegii| jAno, samAdhi prApta ho jaaegii| bAta sIdhI hai, kintu dekhane aura jAnane kI kSamatA kaise upalabdha ho, yaha jaTila bAta hai| yaha sArA prapaMca aura vistAra usa kSamatA ko paidA karane ke lie haiN| yaha prayatna isIlie hai ki dekhane aura jAnane kI itanI kSamatA bar3ha jAe ki hama jaba cAheM taba dekha leM aura jaba cAheM taba jAna leN| koI vyavadhAna na ho, koI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 appANaM saraNaM gacchAmi antarAya na ho| usa kSamatA ko vikasita karane ke lie hI sAdhanA kI ye bhUmikAeM kI gaI haiN| kSamatA kA vikAsa aura AlaMbana usa kSamatA ko vikasita karane ke lie aneka AlaMbana liye jAte haiN| zvAsa kA AlaMbana, sthiratA kA AlaMbana, sthUla zarIra aura sUkSma zarIra kA AlaMbana, atisUkSma zarIra kA AlaMbana-ye sAre AlaMbana usa kSamatA ko vikasita karane ke lie haiN| AlaMbana gati meM sahAyaka hote haiN| AlaMbanoM ke AdhAra para AdamI bIhar3a patha ko bhI pAra kara jAtA hai| AdamI UMce pahAr3oM aura bhISaNa nadiyoM ko AlaMbanoM ke sahAre pAra kara jAtA hai| dekhane aura jAnane ke bIca meM aneka parvata haiM, aneka nadiyAM haiN| unheM AlaMbanoM ke sahAre hI pAra kiyA jA sakatA hai| jaba sAdhaka dekhane aura jAnane ke lie baiThatA hai taba smRti kI mahAnadI bIca meM A jAtI hai| vaha bhayaMkara rUpa se uphanatI hai| use pAra kie binA koI kevala dekha yA jAna nahIM sktaa| smRtiyAM ubharatI haiM, jAnanA aura dekhanA chUTa jAtA hai| AdamI una smRtiyoM kI mahAnadI meM DUba jAtA hai| vaha smRtiyoM meM ulajha jAtA hai| smRtiyAM na AeM, ve bAdhaka na baneM-yaha AlaMbana ke dvArA hI saMbhava ho sakatA hai, anyathA AdamI smRtiyoM ke tUphAna se baca nahIM sktaa| dUsarI mahAnadI hai-klpnaa| AdamI dekhane-jAnane ke lie prayatna karatA hai, para kalpanAeM use bhaTakA detI haiN| eka ke bAda dUsarI kalpanAoM kA tAMtA laga jAtA hai aura AdamI kalpanA ke isa jAla ko tor3a nahIM paataa| kalpanAeM AtI haiM, vikalpa ubharate haiM aura dekhanA-jAnanA chUTa jAtA hai| zekhacillI kI kahAnI bahuta prasiddha hai| vaha koI eka vyakti rahA hogaa| Aja to sAre loga zekhacillI bana rahe haiM, kalpanAoM ke mahala khar3e kara rahe haiN| jAnate haiM, kalpanAoM se kucha bhI AnA-jAnA nahIM hai, para ve isa mAyAjAla se chUTa nahIM paate| ciMtana bhI eka mahAnadI hai| usakA pAra pAnA bhI sahaja nahIM hai| mastiSka meM jaba vicAroM kA jvAra AtA hai taba na jAne kyA-kyA ghaTita ho jAtA hai| nirvicAra rahanA kaThina bAta hai| laMbe samaya taka nirvicAra rahanA kaThina bhI hai aura jIvana-yAtrA ke lie saMbhava bhI nahIM hai| kevala dekhane aura kevala jAnane meM smRti, kalpanA aura cintana-ye tIna vighna haiN| AlaMbanoM ke sahAre ina vighnoM ko miTAyA jA sakatA hai| vicaya-dhyAna darzana aura jJAna kI kSamatA ko bar3hAne ke lie sabase bar3A AlaMbana hai-vicaya dhyaan| vicaya kA artha hai-khojanA, anveSaNa karanA, vimarza krnaa| ___ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura samAdhi 216 nirvicAra hI dhyAna nahIM hotA, vicAra bhI dhyAna hotA hai| vikalpa bhI dhyAna hotA hai| jaba vikalpa rAga-dveSa se zUnya hotA hai taba vaha vikalpa bhI dhyAna hotA hai| vaha vicAra bhI dhyAna hai jisameM rAga-dveSa nahIM hai| ahaMkAra aura mamakAra kI taraMgoM se mukta pratyeka vikalpa aura vicAra dhyAna hai| jisa vicAra meM priyatA aura apriyatA kI puTa na ho vaha dhyAna hai| isI kI saMjJA hai-vicy-dhyaan| yaha dhyAna kI mahattvapUrNa paddhati hai| yaha hai-satya ko khojanA, kevala yathArtha para vicAra karanA, cintana karanA, yathArtha kA anusaMdhAna krnaa| isakA artha hai-eka sAtha citta kI sArI vRttiyoM ko satya kI khoja meM lagA denA, niyojita kara denaa| yaha vicaya-dhyAna vighnoM kI mahAnadiyoM ko pAra karane ke lie eka pRSTa AlaMbana hai| isa vicaya-dhyAna ke dvArA smRtiyoM ke sAre dvAra banda ho jAte haiM, kevala eka smRti yA vicAra kA AlaMbana hotA hai, zeSa sArI smRtiyAM yA vicAra banda ho jAte haiN| eka vikalpa kA AlaMbana hotA hai, zeSa sAre vikalpa ruka jAte haiN| eka vikalpa para, eka vicAra para, eka smRti para hone vAlI ekAgratA vicaya-dhyAna hai| yaha yathArtha ko jAnane kI bahuta hI mahattvapUrNa prakriyA hai| yaha satya ke khoja kI bahuta hI mahatvapUrNa paddhati hai| jaba manuSya ahaMkAra aura mamakAra se haTakara vastu ke svabhAva ko upalabdha hotA hai, yathArtha ko jAnatA hai taba dekhane-jAnane kI kSamatA bahuta bar3ha jAtI hai| vaha jo jaisA hai use vaisA jAna letA hai| prAcIna sAdhakoM aura dArzanikoM ne isI vicaya-dhyAna ke dvArA satya ko khojA thaa| Aja ke vaijJAnika bhI isI paddhati ke dvArA satya taka pahuMcate haiN| vastu-jagat meM jitanI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, unakA jJAna vicaya-dhyAna ke dvArA hI ho sakatA hai| prAcIna sAdhakoM aura adhyAtma-yogiyoM ne vastu-satyoM kI, vastu ke sUkSmatama rahasyoM kI khoja vicaya-dhyAna ke mAdhyama se kI thii| vastu kA sthUla rUpa hamAre sAmane hotA hai| use hama dekha sakate haiM, jAna sakate haiM, kintu usakA sUkSma-svarUpa jJAta nahIM hotaa| usa para dhyAna kendrita karane para hI usake antara-svarUpa kA jJAna ho sakatA hai| Upara kevala chilakA hotA hai| usakA jJAna hara vyakti ko ho sakatA hai| jaba taka chilake ke bhItara nahIM dekhA jAtA, taba taka sAra kA patA hI nahIM cltaa| hameM ApAtadarzana meM jo dikhAI detA hai, vaha vastu kA UparI bhAga hotA hai| vastu utanI hI nahIM hotI, usakI gaharAI utanI hI nahIM hotI jitanI ina carma cakSuoM se dIkhatI hai| sArI gaharAiyoM ko nApane ke lie bahuta gaharAI meM jAnA par3atA hai| saba padArtha dhyeya __mere sAmane bhIta hai| usakA raMga, usakI laMbAI-caur3AI dikhAI de rahI hai| maiM spaSTa dekha rahA hUM ki vaha sapheda hai, itanI laMbI-caur3I hai| kintu yadi maiM ise lagAtAra 5-10 ghaMTA dekhatA rahUM to mujhe aura bhI bahuta kucha dikhAI degA jo Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 appANaM saraNaM gacchAmi bhIta se saMbaMdhita hai| bhagavAna mahAvIra tiryagabhitti para dhyAna karate the| ve eka bhIta ke sAmane baiTha jAte aura ghaMToM taka use ekaTaka dekhate rhte| yaha ajIba-sA lagatA hai| pAnA hai AtmA ko, jAnanA hai caitanya ko aura dekhI jA rahI hai bhiit| bhIta ko dekhane se AtmA kaise milegI? Atma-sAkSAtkAra kaise hogA? AtmA kI sAdhanA karane vAlA bhIta para dhyAna ekAgra kara rahA hai| AtmA kI sAdhanA karane vAlA zava ko dekha rahA hai| AtmA kI sAdhanA karane vAlA eka jarjarita vyakti ko dekha rahA hai| AtmA kI sAdhanA karane vAlA eka pazu ko dekha rahA hai, eka gaMdagI ke Dhera ko dekha rahA hai| kyA saMbaMdha hai ina saba vastuoM kA aura Atma-sAkSAtkAra kA? sthUla dRSTi se koI saMbaMdha nahIM lgtaa| kintu jisa vyakti ko dekhanA sIkhanA hai, jAnanA sIkhanA hai usake lie AtmA meM aura anyAnya vastuoM meM koI antara nahIM lgtaa| AtmA eka tattva hai aura bhIMta yA zava bhI eka tattva hai| AtmA bhI jJeya hai aura anyAnya padArtha bhI jJeya haiN| AtmA bhI dhyeya hai aura anyAnya padArtha bhI dhyeya haiN| dekhane aura jAnane kI zakti ko bar3hAne ke lie koI AlaMbana caahie| jisane bhIMta ko AlaMbana banAyA, usa para dhyAna kendrita kiyA, to dhIre-dhIre usakA dhyAna ekAgra huA aura taba usake sAmane aneka naye rahasya udghATita hone lge| taba Azcarya hotA hai ki jisa bhIMta ko dekhate-dekhate aneka varSa bIta gae, jisako saikar3oM bAra dekha liyA, koI nayI bAta upalabdha nahIM huI aura Aja dasa ghaMTA taka apalaka dRSTi se dekhane para lagA ki bhIta meM pratikSaNa asaMkhya paramANu A rahe haiM, jA rahe haiM, mAnoM ki bhIta cala rahI hai, acala nahIM hai| bhIMta kA kaNa-kaNa daravAjA banA huA hai| isa bhIMta meM se sardI ke, garmI ke aura bImArI ke paramANu A rahe haiM, jA rahe haiN| zabdoM ke paramANu A-jA rahe haiM, cintana ke paramANu A-jA rahe haiN| tejasa aura vidyut ke paramANu tathA hamAre bhojana ke paramANu A-jA rahe haiN| saMsAra meM aisA kauna-sA sUkSma paramANu hai jo isa bhIMta meM se na A-jA rahA ho| jaba yaha dRSTa hogA taba bhIMta ke svarUpa kI kalpanA hI badala jaaegii| bhIta bhIta nahIM rahegI, usakA avarodhaka rUpa nahIM rhegaa| jJAta ho jAegA ki bhIta kA kaNa-kaNa eka daravAjA hai jisameM se saba kucha sUkSma A-jA sakatA hai| yaha taba hotA hai jaba vicaya-dhyAna kI sAdhanA hotI hai| vicaya-dhyAna siddha hone para vyakti jisa kisI padArtha-cetana yA acetana para ekAgra hogA taba usa padArtha ke naye-naye paryAya udghATita hote jaaeNge| usakA svarUpa bahuta spaSTa hotA jaaegaa| vicaya dhyAna : niSNAtatA kA sUtra ___ zrImajjayAcArya mahAmanISI the| unhoMne AgamoM kA maMthana kiyA, dohana kiyA aura Agama kI gahanatama gutthiyoM ko sulajhAne meM apanI zakti kA niyojana kiyaa|jiivn ke antima samaya meM eka bAra unhoMne apane uttarAdhikArI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura samAdhi 221 se kahA-'maghajI! uttarAdhyayana sUtra kA jitanI bAra pArAyaNa karatA hUM, utanI hI bAra naye-naye ratna prApta hote haiN| Aja bhI yaha bAta milI jo Aja taka ajJAta thii|' pratyeka akSara aura zabda ke ananta paryAya hote haiN| eka bAra par3hane vAlA eka paryAya ko jAna sakatA hai, kintu jo usakA satata avagAhana karatA rahatA hai vaha dhIre-dhIre naye-naye paryAyoM se avagata hotA rahatA hai| mUla bAta hai dhyAna ko kendrita karane kii| jo jisa viSaya para kendrita hotA hai, vaha usa viSaya meM niSNAta ho jAtA hai, usake sAre paryAyoM yA adhikatama paryAyoM ko jAna jAtA hai| dhyAna ko kendrita karane kA viSaya Agama bhI ho sakatA hai aura zava yA vRddha vyakti bhI ho sakatA hai| jisa vastu para jitanA dhyAna kendrita hogA, jitanA vicaya hogA, utane hI naye-naye paryAya abhivyakta hote jaaeNge| gItA para kitanI vyAkhyAeM aura bhASya likhe ge| jisa vyakti ne jitanA dhyAna kendrita kiyA, jitanA vicaya kiyA, utanA hI vaha gaharAI meM utarA aura naye-naye artha abhivyakta hue| sAre bauddhika saMgharSoM kA yahI kAraNa hai ki eka vyakti eka paryAya taka pahuMcatA hai, dUsarA dUsarI paryAya taka aura cauthA cauthI paryAya tk| jo aura adhika gahare meM jAtA hai use aura adhika paryAya jJAta ho jAte haiM aura taba vaha aura naye-naye artha abhivyakta karatA hai| isa prakAra artha meM bahuta bhinnatA A jAtI hai| yaha bhinnatA saMgharSa paidA karatI hai| isa bhinnatA meM bhI eka abhinna aMza hai| usa vastu ke viSaya meM jitane vicAra haiM ve saba apanI-apanI bhUmikA meM satya haiN| zabda ke paryAya ananta haiM to artha bhI ananta ho sakate haiN| jo vyakti zabda ke jisa paryAya ko pakar3a pAtA hai, use hI vaha abhivyakti detA hai| usakA kathana asatya nahIM ho sktaa| usakI pahuMca usa paryAya taka hI thI, isalie usane vaha artha kiyaa| lukamAna paudhoM ke pAsa jAte, una para ekAgra hote aura unake guNadharmoM ko jAna jaate| yaha vicaya kI prakriyA hai| isase ajJAta paryAya jJAta hote haiM aura jJAta paryAya aura adhika spaSTa hote haiN| yaha eka vaijJAnika prakriyA hai| vijJAna aura dhyAna meM dvaita nahIM vijJAna aura dhyAna kI eka hI prakriyA hai| jahAM taka satya kI khoja kA prazna hai vahAM taka donoM meM koI antara nahIM hai| vijJAna svayaM dhyAna kI prakriyA hai aura dhyAna svayaM vijJAna kI prakriyA hai| koI antara nahIM hai| antara hotA hai upayogitA ke kSetra meN| antara AtA hai prayoga-kAla meM, prayoga-avasthA meN| cAkU eka padArtha hai| usameM kATane kI zakti hai| usase sAga bhI kATA jA sakatA hai, kisI para prahAra bhI kiyA jA sakatA hai aura oNparezana bhI kiyA jA sakatA hai| zakti zakti hotI hai| usakA upayoga bhinna-bhinna ho jAtA hai| jahAM zakti Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 appANaM saraNaM gacchAmi ko khojane kA prazna hai, yathArtha ko aura vastu-svabhAva ko jAnane kA prazna hai vahAM vijJAna aura dhyAna meM koI antara nahIM ho sktaa| jo vaijJAnika dhyAna kA abhyAsa nahIM karatA, vaha naye tathyoM kI khoja nahIM kara sktaa| jo sAdhaka dhyAna kA prayoga nahIM karatA, vaha vastuoM kI ajJAta paryAyoM ko nahIM jAna sktaa| naye paryAyoM ko jAnane ke lie vicaya-dhyAna atyanta upayogI hai| vicaya aura vikalpa dhyAna kaba? vastu-svabhAva ko jAna lene ke pazcAt jaba usake sAtha hamArI rAgAtmaka aura dveSAtmaka dhArA jur3atI hai, ahaMkAra aura mamakAra kI bhAvanA jur3atI hai, priyatA aura apriyatA kA saMvedana jur3atA hai taba vaha jJAna dhyAna nahIM rahatA, vaha vicAra aura vikalpa dhyAna nahIM rahatA, aura kucha bana jAtA hai| yadi vaha dhyAna banA rahatA hai to usakI saMjJA hogI-ArtadhyAna, raudrdhyaan| cetanA ko ujjvala banAne vAlA, cetanA ko upAdhimukta karane vAlA dhyAna nahIM rhtaa| citta-zuddhi ke lie vahI vicaya aura vikalpa dhyAna banatA hai, jisake sAtha kisI bhI prakAra kA pradUSaNa nahIM hai; jisake sAtha na rAga hai, na dveSa hai, na mamakAra hai, na ahaMkAra hai aura na priyatA-apriyatA kA saMvedana hai| pratyeka vastu dhyAna kA AlaMbana bana sakatI hai| pratyeka satya dhyAna kA AlaMbana bana sakatA hai| yadi maiM akelA hotA mithilA ke nareza nami rAjarSi asvastha ho ge| ve dAhajvara se pIr3ita the| zarIra meM bhayaMkara dAha / unakI patniyAM candana kA lepa taiyAra kara rahI thiiN| ve candana ghisane lgiiN| cUr3iyoM kI AvAja A rahI thii| ve zabda nami rAjarSi ke kAnoM meM cubha rahe the| unhoMne kahA-zabda kahAM se A rahe haiM? banda kro| loga daur3e-daur3e ge| rAniyoM se khaa| unhoMne eka-eka cUr3I hAtha meM rakhakara zeSa cUr3iyAM nikAla diiN| aba zabda baMda ho gyaa| kucha hI samaya bAda nami ne pUchA-'jo pahale zabda ho rahA thA, kyA vaha banda ho gayA?' "hAM, mahArAja! vaha baMda ho gayA hai|' 'kyA candana nahIM ghisA jA rahA hai?' nami ne puuchaa| paricArakoM ne kahA-candana ghisA jA rahA hai, para rAniyoM ne apane hAthoM meM kevala eka-eka cUr3I hI rakhI hai| jaba eka hI cUr3I hotI hai taba koI zabda nahIM hotaa| dhvani ke lie do caahie| saMgharSaNa ke lie do caahie| rAjarSi ne sunaa| do se saMgharSaNa, do se zabda-ye vicAra ghUmane lge| ve satya kI khoja meM utare, vicaya meM cale ge| cetanA kI gaharAiyoM meM utare aura unheM anubhava huA ki jahAM do hote haiM vahAM samasyAeM ubharatI haiM, vahAM jhaMjhaTa khar3e hote haiN| eka meM koI samasyA nahIM hotI, koI jhaMjhaTa nahIM hotaa| merI bImArI do ke hI kAraNa hai| agara maiM akelA hotA to yaha merI bImArI nahIM hotii| aba mujhe isa bImArI ke lie koI dUsarI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura samAdhi 223 cikitsA kI zaraNa nahIM lenI hai, na caMdana kA lepa Avazyaka hai, na aura koI ossdhi| isakI ekamAtra cikitsA hai-akelA ho jaanaa| ve isI cintana meM DUba ge| rAta ke bItane ke sAtha-sAtha unakI bImArI miTa gii| svastha ho ge| unhoMne apane saMkalpa kI ghoSaNA karate hue kahA-aba maiM akelA bnuuNgaa| aba maiM do nahIM raha sktaa| ve sacamuca akele ho ge| akelA kauna? AdamI akelA taba hotA hai jaba mamakAra aura ahaMkAra kA bandhana TUTa jAtA hai, jaba AtmA kI sannidhi prApta ho jAtI hai| akele meM duHkha nahIM hotaa| guru aura ziSya jA rahe the| jaMgala A gyaa| guru eka vRkSa ke nIce baiThakara dhyAnalIna ho ge| ziSya baiThA thaa| usane dekhA, eka zera udhara hI A rahA hai| bhayabhIta hokara vaha vRkSa para car3ha gyaa| zera aayaa| guru ko sUMghA aura calA gayA / ziSya per3a se utraa| guru ne dhyAna pUrA kiyA aura donoM Age cala pdd'e| kucha dUra gae hI the ki guru ko eka macchara ne kATa ddaalaa| guru ne use httaayaa| kAna ko khujalAyA aura bole-kitanA darda ho rahA hai? ziSya bolA-gurudeva! bAta samajha meM nahIM A rahI hai| zera AyA, taba Apa zAnta baiThe the aura eka choTe se macchara ke kATane se Apa tilamilA utthe| isakA kAraNa kyA hai? guru ne kahA-jaba zera AyA taba maiM apanI AtmA ke sAtha thA, apane prabhu ke sAtha thA aura aba maiM tumhAre sAtha huuN| isakA pratipAdya hai ki jaba koI apane Apake sAtha nahIM hotA, dUsare ke sAtha hotA hai taba use kaThinAiyoM kA anubhava hotA hai| jaba vaha apane Apake sAtha hotA hai taba koI samasyA nahIM hotI, koI kaThinAI nahIM hotii| sArI samasyAoM kA mUla hai-dvait| prekSA-dhyAna hai vicaya-dhyAna satya kI mahAn upalabdhi kA eka mahAn sUtra hai vicy-dhyaan| isakA hI apara nAma hai-prekssaa-dhyaan| prekSA vicaya-dhyAna hai| isameM vicAroM kA yoga hotA hai| hama vicAroM ko dekhate haiM, kintu yaha na mAneM ki basa yahI antima hai| yaha Adi-bindu hai jo vicAroM ke Asa-pAsa tairatA rahatA hai| vicAroM ke pAnI meM vaha tairatA bindu hai, giratA hai aura phaila jAtA hai| pUre vicAra para phaila jAtA hai| vicAroM se sarvathA mukta hokara hama prekSA kA abhyAsa nahIM kara skte| jaba hameM prekSA kI agalI maMjila upalabdha hogI, kevala dekhane kI aura kevala jAnane kI, taba usakA svarUpa badala jaaegaa| vicAra nIce raha jAeMge aura prekSA Upara A jaaegii| kintu prAraMbhika avasthA meM jahAM taka prekSA eka AlaMbana hai vahAM taka vicAra aura prekSA pAnI meM tairatA bindu hai jo pUre vicAra para phaila jAtA hai, pUre pAnI meM phaila jAtA hai| isase yaha bhrama na pAla liyA jAe ki darzana Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 appANaM saraNaM gacchAmi kI zakti upalabdha ho gii| yaha to prArambhika bindu hai, atyanta prAthamika avasthA dhyAna kaba-kahAM? isa saMdarbha meM vicaya-dhyAna ke viSaya meM kucheka prazna ubharate haiM-vicaya-dhyAna ke lie kyA-kyA sAmagrI apekSita hotI hai? usake lie sthAna aura samaya kI kyA maryAdAeM haiM? usake lie Asana aura mudrA kauna-sI honI cAhie? ye prazna svAbhAvika haiN| AcAryoM ne apane anubhava ke dvArA batalAyA ki vicaya-dhyAna ke lie deza aura kAla kI koI maryAdA nahIM ho sktii| amuka sthAna aura amuka kAla meM hI dhyAna kiyA jAe-yaha nirdhAraNA nahIM ho sktii| dhyAna ke lie eka hI niyama paryApta hai ki jisa samaya meM yA jisa sthAna para dhyAna karane se citta kI ekAgratA sadhatI hai, vaha samaya aura sthAna dhyAna ke lie upayukta hai| jisa Asana meM aura jisa mudrA meM citta kI samAdhi upalabdha ho, vahI Asana aura mudrA dhyAna ke lie upayogI hai| mUla bAta sthAna yA kAla nahIM hai, Asana yA mudrA nahIM hai / mUla bAta hai-citta kI samAdhi, mana kA samAdhAna, vANI kA samAdhAna aura zarIra kA smaadhaan| jaba jahAM ye tInoM sadhate haiM vahI samAdhi ke lie upayukta hai| vicaya kI prakriyA ko samajha lene para dhyAna kI bahuta bar3I prakriyA hastagata ho jAtI hai| hamAre hAtha meM eka bahuta bar3A AlaMbana A jAtA hai| vaha AlaMbana hai saMyama kA, saMvara kA, samatA kA aura sAmAyika kA / vicaya-dhyAna ke binA saMyama ghaTita nahIM ho sktaa| vicaya-dhyAna ke binA saMvara ghaTita nahIM ho sktaa| vicaya-dhyAna ke binA sAmAyika ghaTita nahIM ho sakatA, mana meM samatA kA avataraNa nahIM ho sktaa| isalie samAdhi kI abhyarthanA karane vAlA sAdhaka, samAdhi ko upalabdha hone kI bhAvanA rakhane vAlA sAdhaka, darzana aura jJAna kI kSamatA ko vikasita karane vAlA sAdhaka, sabase pahale vicaya-dhyAna kA AlaMbana le| usake sahAre vastu-satyoM ko khoje, vastu-svabhAva ko jaane| jo vastu-svabhAva ko jAnatA hai, use priyatA aura apriyatA ke saMvedana se, rAga aura dveSa se, ahaMkAra aura mamakAra se mukti pAne kA bahuta sarala upAya upalabdha ho jAtA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. citta zuddhi aura zvAsa - prekSA sAdhanA kA sArA upakrama darzana aura jJAna kI zakti ko vikasita karane ke lie hai / samAdhi kA eka hI uddezya hai ki hama apanI sahaja upalabdha darzana aura jJAna kI zakti kA upayoga kara sakeM, satya ko dekha sakeM, satya ko jAna sakeM / prazna hai ki darzana aura jJAna kI zakti kA vikAsa kaise ho ? inakA uttara bhI sIdhA hai / jaba citta kI nirmalatA hotI hai taba darzana aura jJAna kI zakti bar3hatI hai / citta kI jitanI nirmalatA, utanI darzana aura jJAna kI kSamatA / sAdhanA kI vibhinna prakriyAeM citta-zuddhi kI prakriyAeM haiM / citta nirmala bane, usa para jo maila jamA hai, jo kalmaSa jamA hai vaha haTa jAe aura citta kAMca kI bhAMti nirmala bana jAe / citta-zuddhi ke lie hama aneka upakrama karate haiM, aneka dhyeyoM kA AlaMbana lete haiM / dhyeya eka hI nahIM hai, aneka haiM, kahanA cAhiedhyeya ananta haiM / pratyeka padArtha dhyeya bana sakatA hai / padArtha kA pratyeka paryAya dhyeya bana sakatA hai / jitane dravya haiM aura jitane unake paryAya haiM ve saba dhyeya bana sakate haiN| dhyAna karane vAlA eka paramANu ko dhyeya banAkara AtmA ko upalabdha ho jAtA hai| dhyAna karane vAlA eka parvata ko dhyeya banAkara AtmA ko upalabdha ho jAtA darzana aura jJAna ko upalabdha ho jAtA hai / padArtha koI acchA yA burA, zuci yA azuci nahIM hotA / dhyAna ke lie padArtha padArthamAtra hai, kevala padArtha hai, aura kucha nahIM / dhyAna karane vAle vyakti ke lie vastu vastu hai, acchI-burI yA zuci - azuci nahIM hotI / vastu dhyeya banatI hai, kevala dhyeya | yaha dhyeya sAdhaka ko siddhi taka pahuMcA detA hai| dhyAna karane vAlA kisI dhyeya ko heya yA upAdeya nahIM maantaa| heya vastu bhI dhyAna kA AlaMbana bana sakatI hai| caMcalatA : eka bAdhA dhyAna yA samAdhi ke jagat meM heya-upAdeya, acchA-burA, zuci-azuci jaise zabda nahIM haiN| usake zabdakoSa meM eka hI zabda hai - vastu-dharma, vastu satya / na jAne kitane sAdhakoM ne aisI-aisI vastuoM ko dhyAna kA AlaMbana banAyA, jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| ve usa AlaMbana se siddhi taka pahuMca ge| jisakI AMkha sacAI ko dekhane laga jAtI hai, jisameM satya ko dekhane kI kSamatA jAga jAtI hai, vaha kalevara yA camar3I ko nahIM dekhatA, chilake ko nahIM dekhatA, kintu yathArtha ko hI dekhatA hai / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 appANaM saraNaM gacchAmi yathArtha ko dekhane meM sabase bar3I bAdhA hai-citta kI cNcltaa| jaba citta caMcala hotA hai taba yathArtha dikhAI nahIM detA, dUsarA-dUsarA rUpa hI dikhAI detA hai| jisakA citta sthira ho gayA, cetanA kA samudra nistaraMga aura zAnta ho gayA, vaha yathArtha ko sahajatayA dekha sakatA hai| koI bAdhA nahIM aatii| vaha yathArtha ke antarAla kA sparza kara letA hai| dhyeya kI sImA nahIM vizva kA pratyeka padArtha aura padArtha kA pratyeka paryAya dhyAna ke lie AlaMbana bana sakatA hai, dhyeya bana sakatA hai| isalie dhyeya ke lie koI sImA nahIM banAI jA sakatI ki amuka prakAra kA hI dhyeya honA caahie| prArambha meM dhyAna-sAdhaka ke lie kucha vizeSa prakAra ke dhyeyoM kA nirdeza isIlie karate haiM ki ve dhyAna sIkhane meM sahAyaka bana skeN| ve zIghratA se unheM dhyAna meM ArUr3ha kara skeN| bacce ko calanA sikhAne ke lie prArambha meM use kucha kahanA-sunanA par3atA hai| jaba baccA calanA sIkha jAtA hai taba vaha apanI icchAnusAra A-jA sakatA hai| phira calanA sikhAne ke lie mArgadarzana apekSita nahIM hotaa| isI prakAra dhyAna kI prArambhika avasthA meM dhyAna-sAdhaka ko dhyeya sambandhI ka mArgadarzana denA Avazyaka hotA hai| vastu-satya yadi dhyeyoM kA vargIkaraNa kiyA jAe to do mukhya dhyeya banate haiM-vastu-jagat aura zarIra / jo dRzya-jagat hamArI AMkhoM ke sAmane hai, kAnoM ke samakSa hai, tvacA aura rasanA ke samakSa hai, ghrANa ke samakSa yA mAnasika vRttiyoM ke samakSa hai, vaha sArA dRzya-jagat yA vastu-jagat dhyeya bana sakatA hai| isI prakAra zarIra bhI dhyeya bana sakatA hai| satya kI khoja karane vAle vyakti ina donoM dhyeyoM ko sAmane rakhate haiM aura inake sahAre dhyAna kI siddhi ko upalabdha ho jAte haiN| vastu-satya ko jAnanA bahuta Avazyaka hai| dhyAna kie binA koI bhI vyakti vastu-satya ko nahIM jAna sktaa| Aja taka duniyA meM jitane logoM ne sacAiyoM ko khojA hai, una sabane dhyAna ke dvArA khojA hai| caMcalatA ke dvArA vastu-satya taka nahIM pahuMcA jA sktaa| citta ke niyojana aura ekAgratA ke binA satya ko nahIM khojA jA sktaa| vastu-dharma kI khoja dhyAna ke dvArA huii| zarIra ke sAre rahasya dhyAna ke dvArA AviSkRta hue| zarIra meM ghaTita hone vAle pratyeka pariNamana kA, ubharane vAlI pratyeka paryAya kA bodha dhyAna ke dvArA huaa| dhyAna karane vAle vyakti ke lie donoM bAteM jarUrI haiN| vaha vastu-satya kI khoja kare aura zarIra-satya kI khoja kre| jo kevala vastu-satyoM kI hI khoja karatA hai aura zarIra-dharmoM kI khoja nahIM karatA, vaha adhUrA raha jAtA hai| jo kevala zarIra-dharmoM kI khoja karatA hai aura vastu-dharmoM kI khoja nahIM karatA, vaha bhI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zvAsa-prekSA 227 adhUrA raha jAtA hai| hamAre darzana aura jJAna kI samagratA taba banatI hai jaba vastu-dharma aura zarIra-dharma donoM kI khoja ho| zarIra kI khoja samAdhi cAhane vAle vyakti ke lie zarIra kI khoja atyanta apekSita hai| zarIra kI khoja kie binA caMcalatA ko samApta nahIM kiyA jA sakatA aura ekAgratA ke carama-bindu kA sparza nahIM kiyA jA sktaa| yadyapi vastu-dharma kI khoja karane vAlA vyakti bhI ekAgra hotA hai, usakA zarIra sthira aura zAnta hotA hai kintu jitanA mUlya zarIra-prekSA kA hai, zarIra kI sacAiyoM ko jAnane kA hai utanA mUlya prArambha meM vastu-dharma kI khoja ko nahIM diyA jA sktaa| prANI ke pAsa cAra upakaraNa haiM-zarIra, vANI, mana aura shvaas| ye cAroM caMcala haiN| yaha caMcalatA sabase bar3I samasyA hai| jaba taka caMcalatA hai, taba taka satya ko nahIM jAnA jA sakatA, samAdhi taka nahIM pahuMcA jA sktaa| samAdhi meM gae binA satya upalabdha nahIM hotA, rahasya anAvRta nahIM hotaa| hamAre upakaraNa yA sAdhana haiM caMcala aura hama upalabdha karanA cAhate haiM sthirtaa| kyA zvAsa aura zarIra ko sthira kiyA jA sakatA hai? kyA mana aura vANI ko sthira kiyA jA sakatA hai? na kevala sAdhanA karane vAle vyaktiyoM ke sAmane ye prazna haiM kintu pratyeka vyakti ke lie ye mahattvapUrNa prazna haiN| jo vyakti mana kI zAnti cAhatA hai, samasyAoM kA samAdhAna cAhatA he, tanAvoM se mukti cAhatA hai, acchI nIMda aura acchA svAsthya cAhatA hai, usako ina praznoM ko samAhita karanA hogaa| bhrAnti aura bhrAnti mana bahuta caMcala hai| jaba caMcalatA eka bindu ko pAra kara jAtI hai taba AdamI pAgala bana jAtA hai| citta kA vikSepa mana kA vikSepa hai, citta kI caMcalatA mana kI caMcalatA hai| AdamI cAhatA hai, citta zAnta rhe| AdamI cAhatA hai, gaharI nIMda aae| bichaune para jAte hI smRti, kalpanA aura vicAra satAne laga jAte haiN| nIMda ucaTa jAtI hai| AdamI becaina ho jAtA hai| vaha cAhatA hai, usa samaya na smRti, na kalpanA aura na vicAra Ae; para inase chUTa pAnA sahaja nahIM hotaa| mana ko sthira nahIM kiyA jA sktaa| loga bhrAntivaza mAna lete haiM ki mana sthira ho gyaa| yaha eka aisI bhrAnti hai jisako samajhane vAlA bhI nahIM samajha sktaa| AdamI bhrAMtiyoM kA jIvana jItA hai| vaha bhrAntiyoM kA sahArA letA hai| yadi vaha bhrAntiyoM kA sahArA na le to jaisA jIvana jI rahA hai vaisA jIvana kabhI jI nahIM sktaa| bhrAntiyoM ke sahAre hI vaha mUrchA, moha aura duHkhoM kA jIvana jI rahA hai| prakRti kI vyavasthA hai ki tIvratama pIr3A meM AdamI mUrcchita ho jAtA hai| mAnasika jagat kI vyavasthA hai ki cetanA para itanI saghana mUrchA chA jAtI hai ki AdamI kaSToM aura klezoM kA jIvana jI letA hai| yadi yaha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 appANaM saraNaM gacchAmi mUrchA eka bAra bhI TUTa jAe to vaha aisA jIvana kabhI nahIM jI sktaa| phira vaha vyavahAra kA AdamI nahIM rhtaa| samAja ke yA parivAra ke vyakti nahIM cAhate ki koI eka vyakti aisI jAgarUkatA kA jIvana jiie| ve svayaM mUrchA kA jIvana jIte haiM aura dUsaroM ko bhI isI cakravyUha meM rakhanA cAhate haiN| vyavahAra meM jIne vAlA, kAma aura artha kI chAyA meM jIne vAlA koI bhI vyakti yaha nahIM cAhatA ki dUsarA koI isa jaMjAla se nikale aura amUrchA kA jIvana jiie| bhrAMti eka mUrchA hai| caMcalatA hai citta kI, mana kI nahIM citta kI caMcalatA ko miTAyA jA sakatA hai| citta kI caMcalatA miTa sakatI hai, para mana kI caMcalatA kabhI nahIM mitttii| hama mana aura citta ko ThIka se smjheN| bhrAnti meM na rheN| mana kA artha hai-smRti| mana kA artha hai-kalpanA aura mana kA artha hai-cintana / smRti, kalpanA aura cintana ke atirikta mana kucha bhI nahIM hai| kyA smRti, kalpanA aura cintana ko sthira kiyA jA sakatA hai? kyA smRti, kalpanA aura cintana ko rokA jA sakatA hai? kabhI nahIM rokA jA sktaa| do avasthAeM haiM-yA to mana hogA yA mana nahIM hogaa| mana hogA to caMcalatA avazya hogii| mana ko sthira nahIM kiyA jA sktaa| citta ko sthira kiyA jA sakatA hai| sArI caMcalatA citta kI hai| sthiratA citta kI hogI, mana kI nhiiN| mana to caMcala hI hai, vaha kyA sthira hogA! usake ghaTaka caMcala haiN| vaha phira sthira kaise hogA? mana ko sthira karane kA artha hogA mana ko amana banA denaa| jo sthira avasthA hai vaha amana hai, mana nhiiN| vANI, zarIra aura zvAsa ko sthira kiyA jA sakatA hai| mana ko amana banAyA jA sakatA hai| hama zvAsa ke sAtha nahIM calate __hamArI samAdhi kI yAtrA zarIra-prekSA se prAraMbha hotI hai, zvAsa-prekSA se prAraMbha hotI hai| zvAsa hamAre sAtha cala rahA hai, hama zvAsa ke sAtha nahIM cala rahe haiM, yaha bahuta bar3I kaThinAI hai| zvAsa-prekSA taba phalavatI hotI hai, jaba hama zvAsa ke sAtha calate haiN| jaba taka hama zvAsa kA mUlyAMkana nahIM kara pAte, taba taka usake sAtha calane kI bAta pUrNa rUpa se prApta nahIM hotii| eka bahuta bar3A kalAkAra thaa| vaha jisa muhalle meM rahatA thA vahAM aneka dhanI loga rahate the| vaha ghUmane nikltaa| jo bhI sAmane milatA, vaha usakA abhivAdana krtaa| dhanI loga bhI ghUmane niklte| kalAkAra vinamratA se unheM praNAma krtaa| eka bAra rAjA ne kalAkAra ko apane darabAra meM AmaMtrita kiyaa| sAtha hI sAtha usa muhalle ke dhanI logoM ko bhI nimaMtraNa diyaa| rAjA darabAra meM baiThA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zvAsa-prekSA 226 hai| dhanI loga A rahe haiM aura apane pUrva- nirdhArita sthAna para baiThate jA rahe haiN| eka sevaka unako yathAsthAna para biThA rahA hai| rAjA kA unakI ora koI dhyAna hI nahIM hai| itane meM kalAkAra phuNcaa| usako dekhate hI rAjA khar3A huaa| usako namaskAra kara apane pAsa biThA liyaa| sAre loga Azcaryacakita raha ge| sabhA visarjita huii| saba apane-apane ghara jAne lge| kalAkAra jyoMhI sabhA-bhavana se bAhara nikalA, una dhanikoM ne use ghera liyaa| unhoMne pUchA-tuma hama sabako praNAma karate ho aura svayaM rAjA tumheM praNAma karatA hai| Azcarya kI bAta hai! kalAkAra ne vinamra bhAva se kahA-jo kalA kA mUlya nahIM jAnate unheM kalAkAra praNAma karatA hai aura jo kalA kA mUlya jAnate haiM, ve kalAkAra ko praNAma karate haiN| yahI ghaTanA hamAre jIvana meM ghaTita ho rahI hai| hama zvAsa kA mUlya nahIM jAnate, isalie becArA zvAsa hamAre pIche-pIche daur3a rahA hai| jisa dina hama zvAsa kA mUlya jAna jAyeMge, taba hama zvAsa ke pIche-pIche daudd'eNge| zvAsa kA mUlya samAdhi kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka sabase pahale zvAsa kA mUlyAMkana karatA hai| jo zvAsa kA mUlya nahIM samajhatA, vaha samAdhi kI sAdhanA nahIM kara sktaa| jaba zvAsa zAMta hotA hai taba vANI apane Apa zAMta ho jAtI hai| jaba zvAsa zAMta hotA hai taba zarIra sthira ho jAtA hai| jaba zvAsa zAMta hotA hai taba citta svayaM sthira ho jAtA hai aura mana amana kI sthiti meM calA jAtA hai| jaba zvAsa zAMta hotA hai taba smRtiyAM, kalpanAeM aura vicAra zAMta ho jAte haiN| ye saba zvAsa ke sAtha calate haiN| saba zvAsa ke anugAmI haiN| zvAsa bahuta hI mUlyavAn hai| jijJAsA hotI hai ki zvAsa kA mUlya kyoM? hama prANI haiN| prANI isIlie haiM ki hamAre bhItara prANa kA pravAha hai| hamAre meM dasa prakAra kI prANa-zaktiyAM haiM-pAMca indriyoM ke pAMca prANa, mana prANa, vacana prANa, zarIra prANa, zvAsocchvAsa prANa aura AyuSya praann| inake AdhAra para prANI jItA hai| jaba yaha prANoM kI dIpazikhA bujha jAtI hai taba prANI mRtyu kI goda meM calA jAtA hai| jaba taka prANa, taba taka jIvana / prANa samApta, jIvana smaapt| sArA jIvana prANAdhArita hai| zarIra cala nahIM sakatA, eka aMgulI bhI nahIM hila sakatI yadi zarIra-prANa na ho| jaba zarIra-prANa kI UrjA milatI hai taba zarIra sakriya hotA hai| jaba yaha prANa kI zakti simaTa jAtI hai, taba AdamI lakave kA zikAra hotA hai| indriyoM kI caMcalatA, mana, vANI aura zvAsocchvAsa kI caMcalatA-saba prANadhArA se niSpanna hotI haiN| prANa hI caMcalatA paidA karatA hai, anyathA saba niSprANa ho jAtA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 appANaM saraNaM gacchAmi prANa aura zvAsa prANa aura zvAsa kA gaharA saMbaMdha hai| zvAsa ke binA prANa kAma nahIM krtaa| prANa ke lie zvAsa anivArya hai| zarIrazAstra kA pratipAdana hai ki zvAsa ke sAtha yadi prANavAyu (oNksIjana) nahIM jAtA to kucha bhI kAma nahIM hotaa| phephar3A rakta kI zuddhi isI prANavAyu ke AdhAra para karatA hai| kozikAeM UrjA utpanna karatI haiM, vidyut paidA karatI haiM, vaha bhI oNksIjana ke AdhAra para hotA hai| mastiSka kI sakriyatA bhI prANavAyu ke AdhAra para hotI hai| jaba oNksIjana milatA hai taba zarIra kA choTA-bar3A pratyeka avayava kriyAzIla hotA hai| yadi kucha kSaNoM ke lie bhI oNksIjana na mile to AdamI mUrchita ho jAtA hai, mUrcchita samAdhi meM calA jAtA hai| prANa ko kAma karane ke lie oNksIjana caahie| vaha prApta hotA hai zvAsa se| zvAsa ke sAtha-sAtha prANavAyu bhItara jAtA hai| yadi koI zvAsa na le to prANavAyu bhItara nahIM jA sktaa| prANavAyu ke abhAva meM prANazakti kAma nahIM kara sktii| IMdhana ke binA mazIna nahIM cltii| akelA zvAsa samUce zarIra kI mazInarI ko saMcAlita karane ke lie IMdhana detA hai| yahI ekamAtra srota hai| dUsarA koI srota nahIM jo zarIra-taMtra ko IMdhana kI pUrI saplAI kara ske| hamAre jIvana kA mUlya hai shvaas| prazna hotA hai ki zvAsa jIvana kA mUlya hai to usase sAdhanA kA kyA saMbaMdha hai? hameM sAdhanA kI dRSTi se hI isakI carcA karanI hai| jIvana kI dRSTi se DaoNkTara acchI carcA prastuta kara sakatA hai| caMcalatA ke do hetu samAdhi kI dRSTi se zvAsa kA kyA mUlya hai? zvAsa se prANa saMcAlita hotA hai, caMcalatA bar3hatI hai| caMcalatA ke do hetu haiM--zvAsa aura mohakarma kA vipAka / zvAsa bAharI kAraNa hai aura mohakarma kA vipAka bhItarI kAraNa hai| jaba bhItara meM moha ke paramANu sakriya hote haiM taba citta kI caMcalatA bar3ha jAtI hai| yaha caMcalatA nAr3I-saMsthAna meM abhivyakta hotI hai| nAr3I-saMsthAna ke binA karmajanita caMcalatA abhivyakta nahIM ho sktii| mUrchA kitanI hI ho, vaha isa mAdhyama ke binA prakaTa nahIM ho sktii| bijalI kA volTeja kitanA hI ho, prakAza kI abhivyakti balba ke binA nahIM ho sktii| vidyut kA pravAha tAroM meM gatizIla hai parantu isa kAMca kI dIpikA ke binA vaha prakaTa nahIM ho sktaa| bhItara moha ke paramANu kitane hI sakriya hoM, uttejita hoM, kintu yadi nAr3I-saMsthAna meM caMcalatA nahIM hai to unakI caMcalatA prakaTa nahIM hogii| nAr3I-saMsthAna kI caMcalatA ke lie prANa kA caMcala honA jarUrI hai aura prANa kI caMcalatA ke lie zvAsa kA caMcala honA jarUrI hai| sArA saMbaMdha jur3atA hai zvAsa ke saath| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zvAsa-prekSA 231 zvAsa aura Avega __ kAma, krodha, ghRNA, IrSyA, ahaMkAra Adi kI taraMgeM zvAsa kI caMcalatA ke binA nahIM ubhrtiiN| krodha AtA hai to zvAsa tIvra ho jAtA hai yA zvAsa tIvra hotA hai taba krodha kI taraMga AtI hai| zvAsa zAMta hotA hai to Avega zAMta ho jAtA hai, jaba Avega zAMta hotA hai to zvAsa zAMta ho jAtA hai| donoM kA gaharA saMbaMdha hai| zvAsa kA mUlyAMkana nahIM karane vAlA samAdhi meM vighna DAlane vAle Antarika kAraNoM se nahIM nipaTa sktaa| isalie usako cAhie ki vaha sabase pahale zvAsa-prekSA kA abhyAsa kre| vaha yaha jAna jAe ki zvAsa zAMta kaba-kaise kiyA jA sakatA hai? koI bhI uttejanA kI taraMga uThe, zvAsa maMda kara deM, uttejanA kI taraMga zAMta ho jaaegii| ArohaNa meM krama hai, chalAMga nahIM zvAsa aura zarIra nazvara haiN| Age-pIche inheM chor3anA hI hai| phira isa azAzvata sAdhana se AtmA jaisA zAzvata tattva kaise upalabdha hogA? isa kSaNa-bhaMgara sAdhana se ajara, amara, avinAzI caitanya kA sAkSAtkAra kaise hogA? sAdhanA-kAla meM ye prazna Ate haiN| prazna svAbhAvika haiN| hamArA uddezya hai samAdhi ko prApta krnaa| prApti krama se hI saMbhava hai| usameM chalAMga nahIM ho sktii| yadi koI chalAMga bharakara hI ArohaNa karatA hai to makAna meM sIr3hiyoM kA koI upayoga hI nahIM hotaa| eka-eka sIr3hI pAra karake hI ArohaNa kiyA jA sakatA hai| chalAMga nahIM bharI jaatii| car3hane kA krama hogaa| vaha krama drutagAmI ho sakatA hai, maMdagAmI ho sakatA hai| binA krama koI Upara nahIM jA sktaa| caitanya ko upalabdha karane kA bhI eka krama hai| usa krama kI pahalI sIr3hI hai-shvaas-prekssaa| jo vyakti zvAsa ko dIrgha karane kA, zvAsa ko maMda karane kA abhyAsa karatA hai usa vyakti ke sAmane yaha prazna nahIM hotA ki mana bahuta caMcala hai, indriyAM bahuta satAtI haiM, vyartha saMkalpa-vikalpa Ate haiN| mana aura mastiSka bojhila rahatA hai| ye sAre prazna apane Apa samAhita ho jAte haiN| zvAsa saMyama ke sAtha-sAtha indriyoM kA saMyama, vANI kA saMyama, sabhI prakAra ke saMyama sadha jAte haiN| sAdhaka zabdAtIta aura vikalpAtIta sthiti meM calA jAtA hai| kyoMki prANa kI caMcalatA ke sAtha zvAsa kA saMbaMdha hai aura zabda ko saMcAlita karane vAlI hai praann-dhaaraa| vaha zabda ko pakar3atI hai| prANa ke dvArA svara-yaMtra sakriya hotA hai| sArI caMcalatA zabda para AdhArita hai| caMcalatA mana kI nahIM hotii| caMcalatA hotI hai zabda kii| caMcalatA kA artha hai-smRti| zabda ke binA smRti nahIM hotI, kalpanA nahIM hotI aura cintana nahIM hotaa| smRti, kalpanA aura cintana zabdAtmaka hote haiN| ye saba caMcalatA ke hetu haiN| hameM mana aura citta ko sthira nahIM karanA hai, hameM zabda ko sthira karanA hai| hama zabdAtIta bana jaaeN| zabda samApta hotA hai to Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 appANaM saraNaM gacchAmi mana apane Apa samApta ho jAtA hai| mana calatA hai zabda ke sahAre, zabda calatA hai prANavAyu ke sahAre aura prANavAyu calatA hai zvAsa ke shaare| jaba prANavAyu zAMta hotA hai to zvAsa zAMta hotA hai, zvAsa zAMta hotA hai to zabda zAMta hotA hai| zvAsa kI sAdhanA karane vAlA vyakti zabdAtIta, kalpanAtIta aura vicArAtIta sthiti meM calA jAtA hai| prANavAyu ko samajhanA aura use zAMta karanA samAdhi ke lie pahalA prasthAna hai aura usa pahale prasthAna kI yAtrA karane ke lie zvAsa ko zAMta karanA dUsarA prasthAna hai| jaise-jaise ye tInoM prasthAna spaSTa hote jAeMge, vaise-vaise samAdhi kI yAtrA nirvighna hotI jaaegii| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. citta-zuddhi aura zarIra-prekSA citta-zuddhi ke lie zvAsa kA sthAna pahalA hai aura zarIra kA sthAna dUsarA / zvAsa samUce zarIra-tantra ko prabhAvita karatA hai| vaha prANa, cetanA, indriya, mana, citta-sabako prabhAvita karatA hai, isalie usakA sthAna pahalA hotA hai| hamArA zarIra sAta dhAtuoM kA zarIra kahA jAtA hai| sapta dhAtumayaM zarIraM-yaha purAnI paribhASA hai, Ayurveda kI paribhASA hai| Aja kA vijJAna kahatA hai ki solaha tattva se zarIra banA huA hai| zarIra kA eka svarUpa hai-dhAtu se banA huA, tattva se banA huaa| hamArI AMkhoM ke sAmane vahI svarUpa AtA hai| camar3I, roma, keza, lohI, snAyu-jAla, mAMsa ye sAmane Ate haiN| zarIra kA vahI saMsthAna hamAre citta meM jamA huA hai| zarIra eka aura use dekhane kI dRSTiyAM anek| sAmAnya AdamI zarIra ko carmamaya, mAMsamaya, raktamaya dekhatA hai| eka DaoNkTara cikitsA kI dRSTi se dekhatA hai| use aura kucha adhika bAteM dikhAI detI haiN| koI kAmuka hotA hai vaha kevala raMga-rUpa kI dRSTi se dekhatA hai| eka sAdhaka zarIra ko dUsarI dRSTi se dekhatA hai| usakA apanA dRSTikoNa hotA hai| zarIra mAdhyama hai| isa mAdhyama se hI hamArI agalI yAtrA ho sakatI hai| isake atirikta koI hamAre pAsa mAdhyama nahIM hai| yantra hamAre mAdhyama banate haiN| ye bhI taba mAdhyama banate haiM jaba zarIra mAdhyama banatA hai| jisa dina zarIra mAdhyama bananA banda ho jAtA hai, yantra bekAra par3e raha jAte haiN| kitane hI sUkSmavIkSaNa hoM, dUravIkSaNa hoM, koI bhI yantra ho, sAre ke sAre yantra taba mAdhyama banate haiM jaba zarIra mAdhyama banatA hai| hamAre sAmane ekamAtra upAya hai-shriir| isalie sAdhanA karane vAle vyakti ko bhI zarIra ko samajhanA bahuta Avazyaka hotA hai| jo zarIra ko nahIM jAnatA vaha adhyAtma kI gaharAiyoM meM nahIM jA sktaa| vaha adhyAtma kI UMcI car3hAiyAM nahIM car3ha sakatA, ArohaNa nahIM kara sktaa| ArohaNa ke lie use zarIra kA sahayoga milanA caahie| yaha bahuta jarUrI hai| vairAgya kI dRSTi se kucha dharma ke AcAryoM ne zarIra ke viSaya meM kucha bAteM batAIM-yaha zarIra apavitra hai| mala-mUtra se bharA hai| lohI, pIpa, durgandhi-padArtha, kUr3A-karakaTa isa zarIra meM bharA hai| azauca bhAvanA ke lie, azauca anuprekSA ke lie yaha bhI eka dRSTikoNa hai| isase vairAgya hotA hai| yaha bhI sacAI hai, yathArtha hai aura yaha sacAI jaba sAmane AtI hai to manuSya ko vairAgya hotA hai| jaba manuSya sacAI ko nahIM jAnatA, AMkha mUMdakara calatA hai, to vairAgya nahIM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 appANaM saraNaM gacchAmi ho sktaa| yaha sacAI hai, ise hama asvIkAra nahIM kreN| kintu eka kaThinAI ho gaI ki sacAI kA pratipAdana karane vAloM ne vairAgya kI dRSTi se kiyA thA aura hamane samUce zarIra ko hI nikammA mAna liyaa| aisA mAna liyA mAno zarIra to chor3ane yogya hI hai, apavitra hai, kharAba hai, gandA hai, nindanIya hai, isase hameM koI lenA-denA nhiiN| hameM to AtmA caahie| AtmA ko prApta karanA hai, zarIra se hameM koI matalaba nhiiN| yadi hama yaha kalpanA kareM ki zarIra aura zvAsa ko samajhe binA, prANadhArA ko jAne binA tathA sUkSma aura atisUkSma zarIra ke rahasyoM ko jJAta kie binA hI AtmA taka pahuMca jAeMge to yaha ati kalpanA hogii| pAMca mahIne nahIM, pAMca janma taka bhI hama nahIM pahuMca skeNge| zarIra ko isIlie samajhanA jarUrI hai| phira vaha mAdhyama banatA hai Age taka pahuMcane ke lie| zarIra kA mUlyAMkana ___ hamArA zarIra bahuta mUlyavAn hai| itane rahasya bhare par3e haiN| vaha rahasya eka sAdhaka hI jAna sakatA hai| eka DaoNkTara bhI nahIM jAna sktaa| eka kuzala zalya-cikitsaka bhI una rahasyoM ko nahIM jAnatA jo adhyAtma ke AcAryoM ne khoje haiN| zvAsa bAeM nathune se AtA hai, dAeM nathune se AtA hai| donoM nathunoM se AtA hai| kyoM AtA hai aura kyA pariNAma hote haiM, koI DaoNkTara nahIM batA sktaa| pariNAma nizcita hai ki bAeM se Apa zvAsa leM, zarIra meM ThaMDaka vyApta ho jAtI hai| dAeM se zvAsa leM, zarIra meM garmI vyApta ho jaaegii| donoM se zvAsa leM, suSumnA cale, ApakA citta zAnta ho jAegA, vikalpa zAnta ho jaaeNge| kyoM hotA hai aisA, koI bhI zalya-cikitsaka yA phijIziyana isakI vyAkhyA nahIM de sktaa| adhyAtma kA marmajJa isakI vyAkhyA de sakatA hai| antaryAtrA ke rahasya hRdaya meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, nAsAna meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, nAbhi meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai, gudAmUla meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai aura hamArI samUcI tvacA meM prANa kA eka prakAra kA pravAha hai| prANa ke kaI pravAha haiN| koI bhI DaoNkTara nahIM jAnatA ki ye prANa ke pravAha haiM? haiM yA nahIM haiM yA kyoM haiM, nahIM jAnatA isa bAta ko| abhI yaha viSaya hI nahIM banA hai| ye sArI bAteM khojI gaIM sAdhanA kI dRSTi se, antara kI yAtrA karane ke lie| sapta dhAtumaya zarIra ko jAnane mAtra se bhItara kI yAtrA nahIM ho sakatI, bhItara ke daravAje nahIM khula skte| bhItarI daravAjoM ko kholane ke lie, bhItara kI yAtrA karane ke lie ina sAre rahasyoM ko anAvRta karanA, udghATita karanA parama Avazyaka hotA hai| hamAre zarIra meM nAr3I-tantra hai, nAr3I-tantra ke bAre meM Aja kA cikitsaka jitanI acchI prakAra se jAnatA hai, utanA koI dUsarA nahIM jaantaa| unakA phaMkzana kyA hai? narvasa sisTama kA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zarIra-prekSA 235 phaMkzana kyA hai? usake sAre narva-grAhI aura saMvedI kisa prakAra kriyA karate haiN| ina sabako eka kuzala cikitsaka acchI prakAra jAnatA hai, kintu ina nAr3iyoM se kisa prakAra prANa kI dhArA pravAhita kI jA sakatI hai aura kahAM le jAyI jA sakatI hai, citta-vRttiyoM ko kahAM-kahAM le jAyA jA sakatA hai, yaha bAta cikitsA-zAstra kA viSaya nahIM hai| granthi-tantra ___ hamAre zarIra meM dUsarA mahattvapUrNa saMsthAna hai-grnthi-tntr| do prakAra kI granthiyAM haiN| eka haiM-antaHsrAvI granthiyAM, dUsarI haiM bahiHsrAvI granthiyAM / lIvara bahiHsrAvI granthi hai| picyUTarI, piniyala, eDrInala-ye sArI antaHsrAvI granthiyAM haiM, jinakA srAva sIdhA rakta meM mila jAtA hai, bAhara nahIM aataa| yaha samUcA granthi-tantra bahuta mahattvapUrNa hai| Aja kA vaijJAnika, cikitsA-zAstrI granthiyoM ke bAre meM bahuta Age bar3hA hai aura isa viSaya meM kAphI jAnakArI bar3hI hai jo ki adhyAtma kI jAnakArI ke kAphI nikaTa pahaMca gaI hai| zarIra kA tIsarA mahattvapUrNa tantra hai-vidyuta-taMtra, hamAre zarIra kI bijlii| pratyeka avayava ko kAma karane ke lie bijalI kI jarUrata hotI hai| hara kozikA ko bijalI kI jarUrata hotI hai| koI bhI sajIva kozikA bijalI ke binA apanA kAma nahIM calA sktii| sArA zarIra saMcAlita ho rahA hai bijalI ke dvaaraa| purAne AcAryoM ne jise prANadhArA kahA, usakA hI eka dUsarA rUpa hai yaha vidyut-tNtr| hAtha, paira-ye kAma ke to bahuta haiM kintu inakA itanA mUlya nahIM hai| ye kevala kAma karane vAle haiM, kintu kAma kA saMcAlana karane vAle nahIM haiN| hamAre zarIra meM jinakA mUlya hai unameM tIna mukhya haiM-nAr3I-saMsthAna, granthi-saMsthAna aura vidyut kA pravAha, praann-prvaah| ye sAre saMcAlana karane vAle haiM, saMcAlaka haiN| hameM sAdhanA kI dRSTi se ina sabako jAnanA isalie jarUrI hai ki nAr3I-saMsthAna ke mAdhyama se hama sAre kendroM ko jAna sakate haiN| mastiSka aura kendra yaha mastiSka kendroM se bharA par3A hai| krodha kA kendra mastiSka meM hai| lobha kA kendra mastiSka meM hai| bhaya, ghRNA, uttejanA, vAsanA, svArtha, jhagar3AlUpana, vAda-vivAda karanA, vibhinna ruciyoM kA honA-ina sArI bAtoM ke kendra isa mastiSka meM haiN| mastiSka ke ubhare hue sthAnoM ko dekhakara mastiSka-vidyA kA vizeSajJa bahuta sArI bhaviSyavANiyAM kara detA hai ki AdamI kaisA hai? isakA caritra kaisA hai? isakA vyavahAra kaisA hai? mastiSka-vidyA ke vizeSajJoM ne ina kendroM kI khoja kI aura Aja kI cikitsA ne bhI mastiSka ke kendroM kI khoja kara lii| hAipothelemasa mastiSka kA eka hissA hai| vaha tApamAna ko niyaMtrita karatA hai| usameM nIMda kA kendra hai, bhUkha kA kendra hai| vijJAna ne bhI bahuta bar3e Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 appANaM saraNaM gacchAmi kendroM kI, binduoM kI khoja kii| cikitsA-vijJAna, mastiSka-vidyA kA vijJAna aura adhyAtma kA vijJAna - tInoM binduoM ke Asa-pAsa ghUma rahe haiN| hameM zarIra ko jAnanA isalie jarUrI hai ki sAdhanA karane vAle vyakti ko kSamAzIla aura sahiSNu honA caahie| usake kaSAya kama hone caahie| usakI AdatoM meM parivartana honA caahie| krUratA kama honI caahie| jitane doSa mAne jAte haiM, burAiyAM mAnI jAtI haiM, ve samApta honI caahie| dharma kA yahI kAma hai, sAdhanA kA yahI prayojana hai / vaijJAnika yuga meM dharma isa vaijJAnika yuga meM dharma makhaula banA huA hai / makhaula, ki pAMca minaTa pahale to kisI AdamI kA galA kATA, usake bAda vItarAga bana gayA / kala hI eka bhAI AyA mere pAsa / prophesara hai eka kaoNleja meM / usane kahA- mujhe Ate hue saMkoca hotA hai / saMkoca isalie ki maiM jhUTha bolatA hUM, nahIM raha sakatA jhUTha bole binA aura do minaTa ke bAda maiM dhArmika banUM, Age jAkara baiThUM / badala jAUM taba to ThIka hai, Aja jAUM sAdhuoM ke pAsa aura kala badala jAUM taba to bahuta acchI bAta hai / jAne kA artha hai / para roja jhUTha bolatA hI calA jAUM aura roja dharma-sthAna meM bhI jAtA rahUM, yaha viDambanA kI bAta hai| isase bar3I aura kyA viDambanA hogI ? Aja dharma ke sAmane cunautI hai, dharma ke sAmane eka prazna cihna hai ki AdamI roja dharma karatA jAtA hai aura burAiyAM bhI vaisI kI vaisI roja karatA calA jAtA hai| sIkha letA hai dharma ke dvArA / caturAI bar3hatI hai, kucha jJAna milatA hai taba aura nipuNa ho jAtA hai| isa dharma se kucha bhalA hogA, bAta samajha meM nahIM aatii| dhyAna karane kA, sAdhanA karane kA eka prayojana hai ki jIvana kI burAiyAM samApta honI cAhie, AdateM badalanI cAhie, naze kI Adata chUTanI cAhie, vyasana chUTane caahie| eka vyakti kA pUrA rUpAntaraNa honA caahie| sArA vyaktitva badala jAnA caahie| patA cale yaha dhArmika AdamI hai| patA cale yaha Astika AdamI hai| patA cale yaha AtmA ko mAnane vAlA vyakti hai| yaha sUkSma-satyoM ko jAnane vAlA vyakti hai / yaha parama caitanya meM AsthA rakhane vAlA vyakti hai / vyavahAra se jaba koI bhI patA na cale kisI ko ki yaha dhArmika hai, to dharma vahAM arthazUnya ho jAtA hai / caritra ke ghaTaka- kendra aura granthiyAM caritra badale, svabhAva badale aura vyavahAra badale - tInoM bAteM bahuta Avazyaka haiM / ina tInoM bAtoM ko badalane ke lie ina kendroM ko khojanA bahuta jarUrI hai / hamArA jo bhI caritra hotA hai vaha mastiSkIya kendroM aura granthiyoM ke dvArA banatA hai / granthiyAM srAva karatI haiM hAgmonsa kA nirmANAlI haiN| usana Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zarIra-prekSA 237 mastiSka meM jAte haiM, nAr3I-saMsthAna meM jAkara milate haiM, binduoM ko uttejita karate haiM aura una uttejanAoM ke AdhAra para manuSya kA caritra aura vyavahAra banatA hai| eka AdamI zAMta khar3A hai, koI Dara nahIM, koI bhaya nahIM, akasmAt dekhA-sAmane DAkU A rahe haiM, hAtha meM pistaula hai, bandUka hai, dekhate hI ghabarA jAegA, Dara jaaegaa| kyoM? kyA vaha DAkU se DaratA hai? kyA vaha zastra se DaratA hai? pistaula se DaratA hai? bilakula nhiiN| yaha bhrAnti hai hamArI / usase nahIM ddrtaa| kintu bhaya kA kendra uttejita hotA hai, isalie DaratA hai| vahI AdamI nIMda meM soyA huA hai, pAsa meM hI DAkU A jAeM, pistaula liye, sAmane khar3A ho jAe, koI bhaya nahIM hogaa| jaba taka bhaya kA kendra uttejita nahIM hotA, bhaya nahIM hotaa| DAkU kI upasthiti se bhaya nahIM hai| zastra kI upasthiti se bhaya nahIM hotA, kintu bhaya ke kendra ke uttejita ho jAne para bhaya hotA hai| jaba bhaya hotA hai, bhaya kA bindu uttejita hotA hai, yaha abhivRkka granthi sakriya ho jAtI hai, adhika srAva karatI hai aura AdamI nAnA prakAra kI ceSTAeM karane kA, prahAra karane kA prayatna karatA hai, adhika zakti baTora letA hai| yaha sArI prakriyA pUrI hotI hai hamAre zarIragata Antarika hetuoM se| ye hetu haiM-nAr3I-saMsthAna meM rahe hue rasAyana aura vidyut-prvaah| ye jo sAre parivartana hote haiM, ina parivartanoM ko jAne binA hama kaise sAdhanA meM ArohaNa kara sakate haiM? kaise ina caritra aura vyavahAra meM Ane vAle doSoM se baca sakate haiM? pratikSaNa parivartana parivartana samUce jagat kA svabhAva hai| jagat meM jitane tattva haiM, jitane dravya haiM, jitane padArtha haiM, unameM tIna prakAra ke dharma hote haiM-utpanna honA, naSTa honA aura astitva meM sthira rhnaa| pratyeka padArtha apane astitva meM sthira hai| kintu sthira hote hue bhI asthiratA kA cakra barAbara cala rahA hai| utpanna bhI ho rahA hai, naSTa bhI ho rahA hai| badala rahA hai| kitanA badalatA hai? jaina darzana ne isa viSaya para bahuta sUkSma vivecana kiyA hai| hara padArtha prati samaya badala jAtA hai| samaya eka bahuta choTA kAla-mApa hai| eka AMkha mUMdate haiM, kholate haiM, asaMkhya samaya bIta jAte haiM arthAt AMkha ke eka nimeSa meM aura unmeSa meM hara padArtha asaMkhya bAra badala jAtA hai| Azcarya na kreN| Aja kA vijJAna bhI sUkSmatA meM jA rahA hai| samAcAra patra meM par3hA ki briTena meM eka kaimarA vikasita ho rahA hai, usakI khoja huI hai| vaha eka sekaMDa meM sATha karor3a phoTo le skegaa| usa kaimare meM yaha kSamatA hai ki eka-baTA-do hajAra karor3aveM hisse meM hone vAle parivartana ko vaha pakar3a skegaa| Azcarya hai, hamArA jagat kitanA sUkSma hai, kitanA badalatA hai| AdamI socatA hai--maiM kucha badalA hI nahIM, kucha nahIM bdlaa| hara kSaNa meM kitanA badala jAtA hai AdamI, kucha patA hI nahIM cltaa| pratipala badala rahA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 appANaM saraNaM gacchAmi hai, pratikSaNa badala rahA hai| ina sUkSma parivartanoM, sUkSma pariNamanoM ko hama chor3a deM taba to AdamI koI kAma hI nahIM kara sktaa| moTe-moTe hone vAle parivartanoM ko bhI pakar3a leM to bhI bar3I bAta hai| badalanA jarUrI hai aura badalane ke lie una caitanya kendroM ko, granthiyoM ko aura hamAre mastiSka meM vidyamAna svabhAva, vyavahAra, AdatoM aura caritra ko niyantrita karane vAle binduoM ko khojanA jarUrI hai| khojane kA, jAnane kA eka bahuta bar3A artha hai| hama jAnate nahIM to hamArA ajJAna nahIM miTatA, hamArI mUrchA nahIM ttuutttii| jaba taka yaha mUrchA kI paTTI AMkha para baMdhI rahatI hai, taba taka hama bahuta bar3I sampatti ko rauMdate hue Upara se nikala jAte haiN| hameM patA nahIM calatA ki kitanI agAdha sampadA ke hama adhikArI ho sakate haiN| eka bAra do devatAoM meM vivAda ho gayA ki bhAgya bar3A hai yA puruSArtha? vivAda hara vyakti ke mana meM paidA hotA hai, cAhe manuSya ho, cAhe devatA ho| nizcita huA, parIkSA kreN| eka devatA ne kahA-dekho! bhAgya bar3A nahIM hotA, puruSArtha bar3A hotA hai| dUsare ne kahA-nahIM! usa AdamI ko dekho| tumheM sAkSAt pramANita karUMgA ki puruSArtha bar3A nahIM hotA, bhAgya bar3A hotA hai| pati-patnI jA rahe the| devatA ne rAste ke bIca ratnoM kA Dhera lagA diyaa| ratna hI ratna bikhera die| jaba Asa-pAsa Ae, patnI ne kahA-abhI to hamArI AMkheM acchI haiM, hama dekha sakate haiM, hameM saba kucha dikhAI detA hai| kabhI aisA bhI ho sakatA hai ki bur3hApA Ane ke sAtha-sAtha hamArI AMkheM calI jAeM, hama andhe ho jaaeN| phira kAma kaise calegA? pati ne kahA-parIkSA kara leN| dekheM, kaise kAma calegA? donoM ne AMkhoM para paTTI bAMdha lii| donoM cle| jahAM ratna bikhare hue par3e the, Dhera lagA thA Asa-pAsa meM, usase Age nikala ge| kucha Age jAkara pati bolA-AMkhoM ke binA kAma to cala jAegA, aisI koI bAta nahIM hai| khola lo pttttii| ___ paTTI khola lii| devatA ne kahA-dekhA tumane! bhAgya meM nahIM thA, kucha nahIM milaa| bhAgya bar3A hai puruSArtha se| bhAgya aura puruSArtha kI carcA ko hama chor3a deM kintu isa bAta ko hama nahIM chor3eMge ki jaba taka AMkha para mUrchA kI paTTI baMdhI huI hai, taba taka hamAre Asa-pAsa meM, hamAre sAmane, dAeM-bAeM, cAroM tarapha sampadA bikharI par3I hai, para hameM kucha bhI patA nahIM cltaa| hama usa sampadA se anajAna raha jAte haiN| zarIra-prekSA ke tIna pariNAma / ___ ajJAna miTe, mUrchA miTe aura hamArI sakriyatA, hamAre vIrya aura parAkrama kI jyoti jo bujhI par3I hai vaha prajvalita ho utthe| karma ke kAraNa hamArI cetanA malina ho rahI hai, AvRta ho rahI hai| jaba cetanA malina ho rahI hai to sUkSma-zarIra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta zuddhi aura zarIra - prekSA 236 meM aisI vyavasthA hai ki isa sthUla zarIra meM jitane kendra bane haiM ve kendra bhI malina bane hue haiM / hamArI cetanA moha se grasta hai, mUrcchita hai isalie hamArA Ananda kA kendra bhI mUrcchita hai, soyA par3A hai| ananta Ananda kA sAgara bhItara meM laharA rahA hai, hama usakA eka kaNa bhI upalabdha nahIM kara rahe haiN| patA hI nahIM calatA ki bhItara meM koI Ananda hai / hamArI asIma zakti hai para itanA avarodha ho rahA hai ki vaha zakti kAma nahIM kara rahI hai / zarIra prekSA ke dvArA ye tIna kAma ho sakate haiM - caitanya - kendra nirmala ho sakate haiM, Ananda kendra jo soyA par3A hai, mUrcchita hai, vaha jAga sakatA hai aura zakti kA saMsthAna jo avaruddha ho rahA hai, vighna aura bAdhAoM se pratAr3ita ho rahA hai vaha phira sakriya ho sakatA hai aura usakI jyoti prajvalita ho sakatI hai| hama zarIra ko dekhanA siikheN| dekhane aura jAnane para ye sArI bAteM ghaTita ho sakatI haiM / krodha, abhimAna, vAsanA, svArtha-cetanA, IrSyA, bhaya, dveSa, ghRNA - ye sArI vRttiyAM taba jAgatI haiM jaba hamArA citta nAbhi ke Asa-pAsa hotA hai / zarIra zAstra kI bhASA meM z2aba eDrInala graMthi ke Asa-pAsa cetanA kAma karatI hai taba ye vRttiyAM jAgatI haiN| jaba taka eDrInala sakriya nahIM hotI, taba taka ye vRttiyAM nahIM jAga sktiiN| manuSya kA citta jyAdA nAbhi se nIce hI kAma karatA hai, Upara kAma nahIM karatA, Upara nahIM rahatA / use patA hI nahIM ki nIce rahane se kyA hotA hai? hama isa sacAI ko jAna leM ki citta ko adhika se adhika hRdaya se Upara, kaMTha se Upara, sira taka rakhanA lAbhadAyaka hotA hai| bAra-bAra vahIM rakheM to hamArI vRttiyAM samApta ho sakatI haiM, svabhAva badala sakatA hai, vyavahAra badala sakatA hai aura caritra badala sakatA hai / yaha bahuta bar3A rahasya hai vyavahAra aura AcaraNa ko badalane kA svabhAva aura AdatoM ko badalane kaa| citta kI yAtrA caitanya- kendroM para citta kA yaha svabhAva hai ki vaha sira se lekara paira taka cakkara lagAtA hai / kabhI Upara, kabhI nIce, sadA yaha calatA rahatA hai| kabhI hameM acAnaka hiMsA kI smRti A jAtI hai, kabhI dveSa kI smRti A jAtI hai, kabhI ghRNA kA vicAra jAga jAtA hai, kabhI acchA vicAra jAga jAtA hai, kabhI aisI utkaTa bhAvanA paramArtha kI jAgatI hai ki saba kucha tyAgane kI bhAvanA A jAtI hai| aisA kyoM hotA hai? vRttiyAM kyoM badalatI haiM? kabhI kisI smRti kA daravAjA khulatA hai aura kabhI kisI smRti kI khir3akI khulatI hai| kyoM khulatI rahatI haiM? kauna bhItara baiThA hai jo inheM kholatA rahatA hai? aura koI nahIM, yaha citta kI yAtrA jaba-jaba hotI hai, citta jisa granthi se, jisa kendra se, jisa sAikika senTara kA sparza karatA hai, jisake sAtha lIna hotA hai, usa samaya vahI cetanA aura vahI smRti jAga jAtI hai aura vahI vicaya hamAre sAmane prasphuTita ho jAtA hai| isa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 appANaM saraNaM gacchAmi rahasya ko jAna lene ke bAda sAdhaka kA rAstA bahuta sIdhA ho jAtA hai| jo sAdhaka vyavahAra svabhAva aura caritra ko badalanA cAhatA hai usake lie bahuta Avazyaka hai ki vaha una caitanya kendroM para citta kI yAtrA adhika se adhika kare jo caitanya kendra hamAre svabhAva, AcaraNa kA niyantraNa kara rahe haiN| vizuddhi-kendra, jyoti kendra, darzana-kendra, jJAna kendra, zAMti kendra-ye pAMca kendra hamAre vyavahAra ko pavitra banAte haiM, AcaraNa ko pavitra banAte haiM aura asat AcaraNa para, asat vyavahAra para niyantraNa karate haiN| jaba taka inakI ArAdhanA nahIM hotI, jaba taka inakI sAdhanA nahIM hotI, hamArA dhyAna ina para kendrita nahIM hotA, inheM hama sakriya nahIM banA lete, taba taka ye hamArA pUrA sahayoga nahIM krte| sAdhanA kA bahuta bar3A rahasya hai ki hama taijasa-kendra, svAsthya kendra, zakti-kendra kA pariSkAra kareM, Ananda-kendra se jJAna kendra taka ke caitanya kendroM kA sahayoga upalabdha kreN| citta kI yAtrA hamArI Upara kI ora ho, nIce kI ora na ho| yaha itanA bar3A rahasya hai ki ise jAna lene para samUcA vyaktitva badala sakatA hai| prekSA hai prANa kA saMtulana AdamI bImAra kyoM hotA hai? eka DaoNkTara kahegA ki jarsa ke kAraNa bImAra hotA hai, roga-nirodhaka zakti kama ho jAtI hai isalie bImAra hotA hai| eka Ayurveda kA cikitsaka kahegA ki vAta, pitta aura kapha kI gar3abar3I se bImAra hotA hai| kintu adhyAtma kI sAdhanA karane vAlA vyakti ina donoM bAtoM ko svIkAra nahIM kregaa| usakA uttara hogA ki prANa-zakti meM asaMtulana hotA hai isalie manuSya bImAra hotA hai| yadi prANa-zakti kA saMtulana banA rahe to AdamI bImAra nahIM ho sktaa| asaMtulana hI manuSya ko bImAra banA rahA hai| kahIM prANa jyAdA ho gayA aura kahIM kama ho gyaa| saMtulana bigar3a gyaa| pUre zarIra meM prANadhArA kA eka saMtulana honA caahie| zarIra meM vidyut kA pravAha saMtulita rahanA caahie| vaha saMtulana bigar3A aura AdamI bImAra bana gyaa| darda hotA hai, zarIra nikammA ho jAtA hai, kAma karane kI zakti kisI avayava kI kama ho jAtI hai| isalie hotI hai ki prANa kA saMtulana bigar3a jAtA hai| prekSA karane vAlA pUre zarIra ko dekhatA hai| sira se paira taka dekhatA hai| dekhane kA matalaba hai, jahAM citta jAtA hai vahAM prANa jAtA hai| citta aura prANa donoM sAtha-sAtha jAte haiN| citta jahAM kendrita huA, prANa ko usake sAtha jAnA hI hogaa| prANa citta kA anucArI hai, anugAmI hai| pUre zarIra meM citta kI yAtrA hotI hai| isakA artha hai ki pUre zarIra meM prANa kI yAtrA hotI hai| jo saMtulana bigar3A hotA hai, vaha saMtulana phira ThIka ho jAtA hai| pUrA zarIra prANa se bhara jAtA hai| zarIra-prekSA kA pahalA uddezya hai-prANa kA sNtuln| usakI niSpati hai prANa kA sNtuln| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zarIra-prekSA 241 prANa bilakula saMtulita ho jAtA hai| zarIra-prekSA kA dUsarA pariNAma hai-caitanya kendra nirmala ho jAte haiN| purAne jamAne meM ratna-kaMbala hote the| unakI dhulAI pAnI se nahIM, agni se hotI thii| Aga meM DAlo aura ratna-kambala nirmala bana gyaa| pAnI meM DAlo, kucha bhI parivartana nahIM hogaa| hamAre caitanya kendra ratla-kambala haiN| inakI dhulAI pAnI se nahIM hotii| inakA maila pAnI se sApha nahIM hotaa| inakI saphAI hogI Aga ke dvArA / jaba hama zarIra-prekSA karate haiM, caitanya kendroM kI prekSA karate haiM taba vidyut kI dhArA, prANa kI dhArA itanI teja vahAM jAtI hai, jamA huA maila sApha ho jAtA hai aura vaha vidyut-cumbakIya kSetra bana jAtA hai| nirmalatA A jAtI hai aura usa nirmalatA meM se caitanya abhivyakta ho sakatA hai, bAhara prakaTa ho sakatA hai| sAmAnya niyama ko loga jAnate haiM ki lAlaTena kA zIzA jaba andhA ho jAtA hai, bAhara pUrA prakAza nahIM aataa| balba para Dhakkana de diyA jAe, bAhara prakAza nahIM aaegaa| hamArA caitanya kendra jaba taka nirmala nahIM hogA, taba taka bhItara meM jJAna kitanA hI bharA par3A hai, vaha bAhara nahIM phUTegA, usakI razmiyAM bAhara ko prakAzita nahIM kara paaeNgii| isalie caitanya kendroM ko nirmala banAnA jarUrI hai| zarIra-prekSA ke dvArA ye caitanya kendra nirmala ho jAte haiN| caitanya kendroM kI prekSA se aura adhika prANadhArA vahAM ikaTThI hotI hai aura ve nirmala bana jAte haiN| zarIra-prekSA kA tIsarA pariNAma hai-Ananda-kendra kA jaagrnn| hamAre citta meM aise kendra haiM jinake jAgane para vyakti sadA sukha kI sthiti meM rahatA hai| vijJAna kI bhASA meM do laghu granthiyAM haiM pichale bhAga meM, eka sukha kI aura eka duHkha kii| donoM saTI huI haiN| eka granthi jAgRta ho to vyakti bahuta sukha meM rahatA hai, dUsarI jAgRta ho jAe to AdamI duHkhI bana jAtA hai| Ananda kA kendra bhI hamAre bhItara hai| yadi vidyut kA, prANadhArA kA ThIka pravAha vahAM pahuMce, pUrA tApa lage aura usako jagA pAeM to phira Ananda hI Ananda ho jAtA hai| samatA, sAmya, anukUla aura pratikUla sthiti meM eka samAna bhAva rahanA yaha asambhava nahIM hai, sambhava hai| hajAroM-hajAroM sAdhakoM ne ina sthitiyoM ko sambhava bnaayaa| AnaMda jIvana jiiyaa| kaThinAI Ane para koI parivartana nahIM aayaa| yaha tabhI sambhava hai ki vaha Ananda-kendra, samatA kA kendra jAgRta ho jaae| zarIra-prekSA ke dvArA vaha kendra jAgRta hotA hai| zarIra-prekSA ke ye tIna mahattvapUrNa pariNAma haiM-prANa-pravAha kA santulana, caitanya kendra kI nirmalatA aura Ananda-kendra kA jaagrnn| zarIra-prekSA AdhyAtmika prakriyA hai| sAtha hI sAtha yaha mAnasika aura zArIrika prakriyA bhI hai| svAsthya ke lie bhI bar3I cikitsA hai-praann-cikitsaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 appANaM saraNaM gacchAmi zarIra-prekSA karane vAlA kevala AdhyAtmika prayoga hI nahIM kara rahA hai, sAtha-sAtha prANa - cikitsA kA prayoga bhI kara rahA hai / bImAriyoM kI cikitsA kara rahA hai 1 Aja karo, Aja lAbha AtmA ko upalabdha karane kI, caitanya - kendroM ko nirmala banAne kI preraNA na jAne kaba hogI, kintu jaba yaha patA calatA hai ki zarIra ko bhI lAbha hotA hai, AdamI meM tatkAla AkarSaNa paidA ho jAtA hai / mana ko lAbha hotA hai to bar3A AkarSaNa hotA hai / tatkAla lAbha kI bAta bahuta AkarSita karatI hai / maiM to yaha mAnatA hUM ki dharma paraloka kI sAdhanA kA tattva nahIM hai / jina logoM ne dharma ko paraloka ke sAtha jor3a diyA, unhoMne dharma kI asAmayika hatyA kara dii| bahuta bar3I samasyA paidA ho gaI / paraloka kA AkarSaNa kaba paidA hogA? AdamI socatA hai ki dharma se yadi paraloka hI sudharegA to abhI kyoM kareM? bUr3he baneMge taba kreNge| mare binA to paraloka meM jAeMge nahIM / bUr3he hone ke bAda mareMge, ataH dharma antima samaya meM kara leMge, paraloka sudhara jaaegaa| aisI bar3I bhrAnti ghara kara gaI aura AdamI dharma se vimukha ho gayA / dharma kA tattva hai ki Aja karo, Aja lAbha hogA, jisa kSaNa meM karo, usI kSaNa meM lAbha hogaa| AcArya bhikSu kA eka vacana sAdhanA kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai - vartamAna meM huve tikoija kharo / kitanA bar3A sUtra diyA hai| Age vaha kyA karegA, pIche kyA kiyA, hameM isase koI matalaba nhiiN| vaha vartamAna meM kyA kara rahA hai, vaha dekho / prazna huA ki sAdhu hai, Aja hama sAdhu ko vandanA kara rahe haiN| ho sakatA hai ki kala vaha bhraSTa ho jaae| eka koI DAkU hai, burA AdamI hai, hama use burA mAna rahe haiM, kala na jAne vaha kyA ho jAe ? AcArya bhikSu ne kahA- atIta ko chor3o, bhaviSya ko chodd'o| kyA hogA, vaha vyakti apanA jAne / vartamAna meM kyA kara rahA hai, basa usI para sArA nirNaya hogA / AdhAra kevala vartamAna banatA hai / jisa sAdhanA ke dvArA, jisa ArAdhanA ke dvArA, jisa dhyAna ke dvArA vartamAna kA kSaNa Anandamaya, cetanAmaya aura zaktimaya nahIM hotA vaha dharma nahIM, dharma ke nAma para koI dUsarA hI tattva hai| sacamuca, dharma ke dvArA hamArI vartamAna kI samasyA sudharanI cAhie, vartamAna badalanA caahie| yaha dhyAna kI sAdhanA, zarIra - prekSA kI sAdhanA vartamAna kI sAdhanA hai| hama dekhate haiM, zarIra meM hone vAle parivartanoM kA anubhava karate haiN| yaha jAna lete haiM ki vartamAna meM kauna-sA paryAya ghaTita ho rahA hai| kyA parivartana aura pariNamana ghaTita ho rahA hai / jAnane ke sAtha-sAtha pariNamana aura parivartana bhI hotA hai / lagatA hai ki bhAra miTa rahA hai, zarIra halkA ho rahA hai| vyakti dhyAna karane baiThatA hai to zarIra bhArI-bhArI lagatA hai, uThatA hai to halkA ho jAtA hai| dhyAna karane baiThatA hai to kabhI-kabhI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura zarIra-prekSA 243 lagatA hai ki mastiSka bojhila banA huA hai| uThatA hai to lagatA hai ki bilakula halkA, bhAra-zUnya, tanAva-mukta ho gayA hai| tAtkAlika pariNAma aura tAtkAlika lAbha hotA hai| zarIra-prekSA kA mUlya isalie hai ki yaha vartamAna meM lAbha kA anubhava karAtA hai| isase hamArI cetanA kA jAgaraNa hotA hai, nirmalatA bar3hatI hai, Ananda kA srota phUTatA hai aura niritA kA, halkepana kA anubhava hotA hai| isIlie sAdhaka ke lie, jo AtmA ko upalabdha honA cAhatA hai, zvAsa kI sAdhanA, zvAsa ke sAtha-sAtha prANa kI sAdhanA aura prANa kI sAdhanA ke sAtha-sAtha samUce zarIra kI sAdhanA karanI nitAnta Avazyaka hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. citta-zuddhi aura kAyotsarga eka sAdhaka ne pUchA-mAnasika zAnti kA sabase bar3A upAya kyA hai? maiMne khaa-citt-smaadhi| phira prazna huA ki citta-samAdhi kA sabase bar3A upAya kyA hai? uttara diyA-citta kI nirmalatA hotI hai to citta kI samAdhi hotI hai| samAdhi hotI hai to mana kI zAnti hotI hai| prazna Age bddh'aa| citta kI zuddhi kA sabase bar3A sUtra kyA hai? uttara milA-zarIra kI sthirtaa| zarIra jitanA sthira hotA hai, utanA hI citta ko samAdhAna milatA hai, citta zuddha hotA hai, citta kI malinatA samApta hotI hai| citta kI zuddhi kA sabase bar3A sUtra hai-zarIra kI sthirtaa| citta kI azuddhi kA sabase bar3A kAraNa hai-zarIra kI cNcltaa| samajhane meM kaThinAI hogii| pUchane vAle ne citta kI bAta pUchI aura maiMne zarIra kI bAta khii| tarkasaMgata nahIM lgtaa| citta kA prazna hai to uttara bhI citta kA honA caahie| prazna hai citta kA aura uttara diyA gayA zarIra kaa| citta aura zarIra kA kyA sambandha? koI sambandha dikhAI nahIM detaa| bar3A ajIba-sA lagatA hai yaha sambandha / sAdhanA kI sImA meM Age bar3hane para hama svIkAra kareMge ki zarIra kI sthiratA hue binA citta kI sthiratA nahIM hotii| zarIra kI sthiratA hue binA zvAsa zAnta nahIM hotA, mauna nahIM hotA, mana zAMta nahIM hotA, smRtiyAM zAnta nahIM hotI, kalpanAeM samApta nahIM hotI, vicAra kA cakra rukatA nhiiN| isalie sabase pahale Avazyaka hai-kAyotsarga, kAyagupti, kaaysNvr| kAyasavara hotA hai, to anAyAsa sArI bAteM ho jAtI haiN| kAyA kA saMyama hotA hai, sAdhanA ke lie agale caraNa apane Apa Age bar3ha jAte haiN| yadi kAyA kA saMyama nahIM hotA, kAyA kI caMcalatA nahIM miTatI to kucha bhI nahIM hotaa| caMcalatA kA caurAhA karma-zarIra ne apane astitva kI surakSA kI vyavasthA kara rakhI hai| hara koI karatA hai apane astitva kI surkssaa| koI bhI padArtha yA koI bhI tattva duniyA meM aisA nahIM jo apane astitva kI surakSA na kre| sabase pahalA prazna hai, astitva kI surkssaa| hamArA eka zarIra hai, atisUkSma-zarIra, karma-zarIra, jo hamAre samUce tantra ko saMcAlita kara rahA hai, jo AtmA aura pudgala ke sAtha sambandha banAe rakha rahA hai| karma-zarIra ko kaba iSTa hogA yaha ki AtmA mukta ho jAe aura usake caMgula se chUTa jaae| kabhI iSTa nahIM hai| eka bAra jo jisako apane caMgula meM phaMsA letA hai, vaha nahIM cAhatA ki vaha chUTa jaae| vaha usako apane adhIna Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura kAyotsarga 245 hI rakhanA cAhatA hai| zarIra cetana ko apanI adhInatA meM rakhanA cAhatA hai| jo tattva karma kI adhInatA meM A jAe, pudgala kI adhInatA meM A jAe aura vaha sahasA use chor3a de, yaha kabhI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| apane astitva kI surakSA ke lie, cetana ko apane zikaMje meM jakar3e rakhane ke lie eka vyavasthA hai uskii| usa vyavasthA kA sabase bar3A sUtra, sabase bar3A rahasya hai-cNcltaa| yaha eka aisA jAla hai, jisameM saba kucha chipa jAtA hai| itanI caMcalatA, itanI taraMgeM, itanI UrmiyAM A jAtI haiM ki kucha patA hI nahIM cltaa| caMcalatA nahIM hotI to AtmA kabhI apane svarUpa meM calA jaataa| koI sandeha nhiiN| kintu eka caMcalatA ke kAraNa vaha apane svarUpa se bhAga rahA hai| caMcalatA isalie ki ajJAna banA rahe, jisase cetana ko apane astitva kA patA na cle| yadi caMcalatA nahIM hotI to yaha prazna nahIM hotaa| eka AtmavAn puruSa ke sAmane yaha prazna nahIM hotA ki AtmA hai yA nhiiN| eka caitanyavAn puruSa ke sAmane yaha prazna hI nahIM hotA ki AtmA svatantra hai yA nhiiN| AtmA ke bAre meM sandeha, svatantra caitanya ke bAre meM sandeha, traikAlika astitva ke bAre meM sandeha isIlie hai ki caMcalatA vidyamAna hai| caMcalatA hai isIlie itane vikalpa paidA hote haiM, itane tarka paidA hote haiN| una vikalpoM ke aMdhakAra meM, una tarkoM ke AvaraNa meM, astitva kA prazna dhuMdhalA ho jAtA hai aura vyakti ke mana meM sandeha paidA ho jAte haiN| yadi yaha buddhi kA vyAyAma nahIM hotA, yadi yaha tarka nahIM hotA aura ina sabako saMcAlita karane vAlI yaha caMcalatA nahIM hotI to astitva ke bAre meM kabhI sandeha paidA nahIM hotaa| __ adhikArI ne karmacArI se kahA-tuma kAryAlaya ke samaya hajAmata karate ho aura ghaMTA-bhara lagA dete ho| acchA nahIM hai, aisA nahIM honA caahie| keza kaTAnA ho to dUsare samaya meM kttaao| kAryAlaya ke samaya meM aisA nahIM karanA hai| karmacArI bolA-mahAzaya! kyA kAryAlaya ke samaya keza bar3hate nahIM haiM? yadi bar3hate haiM to phira kaTAne meM kyoM Apatti honI cAhie? tarka vAstavikatA para pardA DAla detA hai, sacAI ko AvRta kara detA hai| manuSya ke mana meM aisA vikalpa uThatA hai, satya tirohita ho jAtA hai, parde ke pIche calA jAtA hai| isa mana kI caMcalatA ke kAraNa yaha ghaTanA ghaTita hotI hai, apane astitva kA vyakti ko patA nahIM cltaa| caMcalatA kA eka kAma yaha hai ki AdamI ko apane astitva kA patA na cale, ajJAna sadA banA rhe| caMcalatA kA dUsarA kAma caMcalatA kA dUsarA kAma hai-apane duHkha kA patA na cle| duHkha hai para caMcalatA ke kAraNa usakA patA nahIM cltaa| AdamI mAnatA nahIM ki duHkha hai| 'duHkha hai' yaha kahatA hai| duHkha ko bhogatA hai, duHkha pAtA hai, anubhava karatA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 appANaM saraNaM gacchAmi hai, phira bhI itanI jaldI bhUla jAtA hai ki mAno duHkha huA hI na ho| koI ghaTanA ghaTita hotI hai, sAmane saMkaTa, kaThinAI AtI hai, duHkha kA anubhava hotA hai, saMvedanA hotI hai taba vaha bahuta socatA hai| jaise hI vaha kSaNa nikalA, aisA bhUlatA hai mAno koI ghaTanA ghaTI hI nhiiN| yaha caMcalatA nahIM hotI to aisA nahIM hotaa| caMcalatA ne apanI vyavasthA kara rakhI hai ki jisase AdamI ko apane duHkha kA patA na cle| caMcalatA hai isIlie hameM apanI kamajorI kA patA nahIM calatA, zaktihInatA kA patA nahIM cltaa| apane ajJAna kA patA na honA, apane duHkha kA patA na honA, apanI kamajorI kA patA na honA-ye tInoM bAteM caMcalatA ke sAmrAjya meM hI cala sakatI hai| yadi caMcalatA miTa jAe to kabhI saMbhava nahIM ki ye bAteM cala skeN| kAyotsarga : pratikramaNa kI prakriyA sAdhanA kA sabase pahalA caraNa hai-kaayotsrg| isakA artha hai-zarIra ko sthira karanA, zarIra kI caMcalatA ko samApta krnaa| koI vyakti Ae aura pUche ki sAdhanA kahAM se prAraMbha karUM? sIdhA uttara hai ki kAyotsarga kro| zarIra ko bilakula sthira, nizcala aura zAnta kara baiTha jAo aura kucha karane kI jarUrata nahIM, kucha bhI jAnane kI jarUrata nhiiN| kevala sthira, zAnta hokara baiTha jaaeN| kyA hogA? jo hogA, vaha sArA kA sArA ghaTita ho jaaegaa| zvAsa-prekSA kA abhyAsa kara rahe haiN| zvAsa ko dekheM, zvAsa ke kaMpanoM kA anubhava kareM, zvAsa ke sparza kA anubhava kareM, citta ko nathunoM meM kendrita kareM, zvAsa ko dekheN| Apa sthira hokara baiTha gae, kAyA kI caMcalatA samApta ho gaI, kucha bhI karane kI jarUrata nahIM, apane Apa zvAsa dIkhane laga jaaegaa| jaba kAyotsarga hotA hai, zarIra sthira hotA hai, taba cetanA lauTa AtI hai| cetanA taba bAhara jAtI hai jaba caMcalatA hotI hai| jaba sthiratA hotI hai taba cetanA apane ghara meM lauTa AtI zarIra kI pramukhatA ___ mana svataMtra nahIM hai| zarIra mana ko paidA karatA hai| vacana svataMtra nahIM hai| zarIra vacana ko paidA karatA hai| hamArA svara-taMtra vANI ko paidA karatA hai| hamArA zvAsa-taMtra zvAsa ke krama ko calAtA hai| zvAsa svataMtra nahIM hai| zarIra zvAsa ko utpanna karatA hai| hamArA mastiSka mana ko paidA karatA hai| ina sabako paidA karane kI pUrI kI pUrI vyavasthA hamAre zarIra meM hai| zarIra ina sabako paidA karatA hai| yaha zarIra-zAstrIya dRSTikoNa hai| adhyAtma-zAstrIya dRSTikoNa dUsarA hai| jaina AgamoM ke anusAra jitane paramANu, jitane pudgala bAhara se liye jAte haiM unako lene kA ekamAtra mAdhyama hai-hamArA shriir| vAstava meM caMcalatA kA ekamAtra sUtra hai-shriir| zarIra vacana ke paramANu letA hai| vacana ke paramANuoM ___ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura kAyotsarga 247 1 ko bhASA ke rUpa meM badalatA hai| jaba vacana ke paramANuoM kA visarjana hotA hai, visphoTa hotA hai, taba bhASA zabda meM sunAI detI hai / usa kSaNa kA nAma 'vacana' hai / zeSa sArA kAma zarIra ko hI karanA par3atA hai / sArI kI sArI vacana kI prakriyA zarIra nibhAtA hai, pUrA uttaradAyitva zarIra kA hai| isalie vacana ko zarIra se sarvathA pRthaka nahIM kiyA jA sakatA / zarIra kA eka hissA hai - vacana / mana ko bhI zarIra se pRthak nahIM jA sakatA / zarIra kA eka bhAga hai - mana / mana ke paramANuoM ko zarIra grahaNa karatA hai / mana ke paramANuoM ko cintana ke rUpa meM zarIra badalatA hai| kevala mAnasika paramANuoM kA visarjana hotA hai, usa kSaNa kA nAma hai - mana, aura sArA kA sArA dAyitva yaha zarIra nibhAtA hai / sArA cintana kA bhAra bolane kA sArA bhAra, zvAsa ke paramANuoM ko lene kA sArA bhAra yaha zarIra nibhAtA hai| vAstava meM eka hI tattva hai - zarIra / zvAsa, mana, vacana - ye sAre ke sAre zarIra ke hI eka bhAga mAtra haiM / inakA koI svatantra astitva nahIM hai / aisA nahIM ho sakatA ki zarIra ke binA koI zvAsa le, aisA nahIM ho sakatA ki zarIra ke binA koI bole aura aisA bhI nahIM ho sakatA ki zarIra ke binA koI cintana kare / azarIrI cintana, azarIrI vANI aura azarIrI zvAsa kabhI bhI upalabdha nahIM hogaa| isa parama satya ko jAna lene ke bAda usa uttara ke lie koI jijJAsA zeSa nahIM rahegI ki citta kI zuddhi ke lie zarIra kI sthiratA kyoM jarUrI hai? zarIra caMcala hotA hai to indriya-cetanA bAhara jAtI hai, zarIra caMcala hotA hai to mana kI cetanA bAhara jAtI hai / zarIra jaise hI sthira huA, nizcala huA, zAnta huA, indriya-cetanA lauTa AtI hai, mAnasika cetanA bhI lauTa AtI hai / pratikramaNa zurU ho jAtA hai / cetanA kA bAhara jAnA atikramaNa hai aura cetanA kA phira apane bhItara A jAnA pratikramaNa hai / pratikramaNa apane Apa zurU ho jAtA hai / cetanA ke pratikramaNa ke lAbha 1 hama jaba pratikramaNa kI sthiti meM hote haiM, cetanA taba bhItara lauTatI hai aura bAhara se cetanA kA samparka TUTatA hai / citta jaba bhItara hI dekhane lagatA hai, apanI sArI zakti kA niyojana bhItara hotA hai, usa samaya sabase pahale zvAsa kA darzana hotA hai| sahajabhAva se zvAsa-prekSA ho jAtI hai| jarUrata nahIM sujhAva kI / kucha kahane kI jarUrata nahIM / cetanA bhItara lauTI, pahalA kArya hogA - zvAsa- darzana / apane Apa patA calegA ki isa zarIra ke bhItara eka ghaTanA ghaTa rahI hai| pahalI ghaTanA - zarIra sthira, zAnta, kintu zvAsa cala rahA hai / bahuta manda gati se cala rahA hai| dIrgha zvAsa apane Apa ho jaaegaa| dIrgha zvAsa, manda-zvAsa, yaha sahaja niyama hai zarIra kA / jaba zarIra kI caMcalatA hogI, zvAsa choTA hogA / zarIra kI sthiratA hogI, zvAsa laMbA ho jAegA, dIrgha ho jAegA, manda ho jAegA / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 appANaM saraNaM gacchAmi zvAsa kI sthiratA, zarIra kI sthiratA para nirbhara hai| zarIra jitanA caMcala hotA hai, zvAsa kI gati bar3hatI jAtI hai, saMkhyA bar3hatI jAtI hai, zvAsa choTA hotA calA jAtA hai| eka minaTa meM 16 zvAsa lene vAlA vyakti jaba zarIra kI caMcalatA ko bar3hAtA hai to zvAsa kI saMkhyA bhI 20, 25, 30 Age se Age bar3hatI calI jAtI hai| 60,70 taka bhI calI jAtI hai| zarIra zAnta huA, zvAsa kI saMkhyA kama hone laga jAegI, lambAI bar3ha jAegI, zvAsa apane Apa manda ho jaaegaa| yaha zvAsa kI mandatA kA niyama sthiratA ke sAtha jur3A huA hai| adhyAtma aura vyavahAra ke niyama adhyAtma kI sAdhanA karane vAle vyakti ko, samAdhi aura dhyAna kI sAdhanA karane vAle vyakti ko adhyAtma ke niyamoM kA jAnanA jarUrI hai| jo adhyAtma ke niyamoM ko nahIM jAnatA vaha adhyAtma kI sAdhanA hI nahIM kara sktaa| hara eka ke apane niyama hote haiN| vyavahAra ke apane niyama hote haiM, adhyAtma ke apane niyama hote haiN| parivAra ke apane niyama hote haiM, samAja kI vyavasthA ke apane niyama hote haiN| jo jahAM kA niyama hai, vahAM kA niyama jAnanA jarUrI hai| jo vahAM ke niyamoM ko nahIM jAnatA, vaha usa dizA meM vikAsa nahIM kara sktaa| jo sthala-yAtrA kA niyama hai, vaha vAyu-yAtrA kA nahIM ho sktaa| vAyuyAna meM baiThA AdamI kitanI hI daur3a lagAe, jaldI nahIM phuNcegaa| vAyuyAna pahuMcegA tabhI pahuMca pAegA, pahale nahIM pahuMca paaegaa| caMcalatA kA apanA niyama hai aura sthiratA kA apanA niyama hai| damana nahIM, darzana sAdhanA karane vAlA vyakti yadi zarIra kI caMcalatA ke niyamoM se paricita hotA hai, zarIra kI sthiratA ke niyamoM se paricita nahIM hotA hai to samasyA ko sulajhA nahIM pAtA, mana meM vikalpa uThatA hai, vicAra uThatA hai aura vaha vicAroM ko dabAne kA prayatna karatA hai aura vicAra phuphakArane laga jAtA hai| dabAne kA prayatna karoge, vicAra aura ukhar3egA, aura ubharegA, vikalpa Ane lgeNge| vicAra ko jaise-jaise dabAyA jAtA hai, vicAra bhI vaise-vaise pratirodha karanA zurU kara detA hai aura sAmane Akara DaTa jAtA hai| ___ damana kA niyama rAjya vyavasthA kA niyama hai, caMcalatA kA niyama hai| kintu sthiratA kA yaha niyama nahIM ho sktaa| dabAne kI koI jarUrata nahIM, vicAra ko rokane ke lie prayatna karane kI koI jarUrata nhiiN| zarIra ko adhika-se-adhika sthira kareM, vicAra apane Apa dIkhane laga jaaegaa| vicAra-darzana hogaa| vicAra darzana huA aura vicAra zAnta / dabAoge, vicAra ukhar3egA, vicAra aura jyAdA aaegaa| pAradarzana huA, vicAra ko dekhA aura Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura kAyotsarga 246 vicAra shaant| hara koI vyakti prayoga kara sakatA hai| yaha koI mAnane kI bAta nahIM hai, anubhava kI bAta hai, jAnane kI bAta hai| jaba kabhI jyAdA vicAra Ae, jyAdA caMcalatA bar3he, jyAdA vikalpa satAeM, Apa zAMta baiThe, zAnta leTa jaaeN| citta ko bilakula sthira, zAnta kara vicAroM ko dekhane laga jaaeN| Apako Azcarya hogA ki vicAra kahAM cale gae? vicAroM kA tAMtA lagA thA, eka ke bAda eka jo vicAra aura kalpanAeM A rahI thIM, ve tirohita ho gyiiN| svayaM DhUMr3hanA par3egA Apako ki vicAra kahAM cale gae? patA hI nahIM clegaa| kAyotsarga : adhyAtma kA pahalA niyama adhyAtma kI sAdhanA karane vAle vyakti ko adhyAtma ke niyamoM se paricita honA jarUrI hai| sabase pahalA aura sabase bar3A niyama hai-zarIra kI sthiratA, kaayotsrg| kAyotsarga hotA hai, zvAsa-darzana hotA hai| kAyotsarga hotA hai, zarIra-prekSA apane-Apa ho jAtI hai| zarIra meM hone vAle kampana apane Apa prakaTa hone lagate haiN| kAyotsarga hotA hai, vicAra-darzana hotA hai, vicAra apane Apa dIkhane laga jAte haiN| vicAra kI taraMga uTha rahI hai| dekhA aura zAnta / dUdha uphana rahA hai, aura kucha karane kI jarUrata nahIM, thor3A-sA pAnI kA chIMTA milA aura dUdha zAnta / vicAra kA uphAna hai, usake lie aura kucha karane kI jarUrata nahIM, kevala citta vahAM gayA, cetanA gayI, cetanA ne dekhA aura aisA chIMTA lagA ki vicAra tatkAla zAnta / vedanA kA darzana hotA hai| zarIra meM jo bhI pIr3A hotI hai, kaSTa hotA hai, caMcalatA meM patA nahIM cltaa| jaba sthiratA hotI hai to tatkAla patA calatA hai ki kahAM vedanA ho rahI hai? kahAM pIr3A ho rahI hai? vedanA kA patA calatA hai, kucha vedanAeM prakaTa hotI haiM, kucha vedanAeM ajJAta rUpa meM palatI haiN| bahuta logoM ko bImArI kA patA nahIM cltaa| jaba bImArI pala jAtI hai aura jaba bhayaMkara rUpa letI hai taba patA calatA hai ki koI bImArI hai| bImArI kA pahale patA cala jAe to zAyada ilAja bhI ho jaae| antar-vraNa, bAhara kA nahIM, bhItara kA vraNa hotA hai| pahale patA nahIM cltaa| varSoM taka bImArI palatI calI jAtI hai aura jaba agale sTeja meM calI jAtI hai taba patA calatA hai| taba vaha bImArI asAdhya jaisI bana jAtI hai| na jAne hamArI kitanI bImAriyAM, kitanI vedanAeM aura kitanI pIr3AeM aisI haiM jinakA pahale koI patA nahIM cltaa| caMcalatA meM koI patA nahIM cltaa| zarIra kI sthiratA jaba sadhatI hai, zarIra ke hara avayava kI sthiratA sadhatI hai, pratyeka kozikA kI sthiratA kA abhyAsa hotA hai to phira kisa kozikA meM kahAM kyA ho rahA hai, ghaTanA kA patA lagane laga jAtA hai| nAr3I-saMsthAna meM, granthi-saMsthAna meM jo kucha ho rahA hai, vidyut-pravAha kI jo gati ho rahI hai, hamAre zarIra ke rasAyana kisa prakAra apane vividha pariNamana kara rahe haiM aura kisa prakAra ke rasAyana bana rahe haiM una saba ghaTanAoM kA kAyotsarga Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 appANaM saraNaM gacchAmi meM patA lagane laga jAtA hai| kAyotsarga jaise-jaise vikasita hotA hai, jaise-jaise zarIra kI sthiratA sadhatI hai vaise-vaise jAgarUkatA bar3hatI jAtI hai, cetanA nirmala hotI jAtI hai aura isa sthUla zarIra kI sImA kA atikramaNa kara sUkSma zarIra kI ghaTanAoM kA bhI patA lagane laga jAtA hai / AbhAmaNDala : eka vijJAna AbhAmaMDala kA darzana hotA hai| hara prANI ke Asa-pAsa eka AbhAmaMDala hotA hai, eka razmiyoM kA gherA hotA hai kavaca jaisaa| pUre zarIra ke bAhara phailA huaa| kisI kA tIna phuTa kA, kisI kA pAMca phuTa kA aura kisI kA sAta phuTa kA / hara vyakti kA eka gherA hotA hai| kisI kA bahuta sundara hotA hai, kisI kA bahuta bhaddA hotA hai| kisI kA bar3A AkarSaka hotA hai, kisI kA glAni paidA karane vAlA hotA hai| kisI kA AbhAmaMDala pAsa meM Ane vAle vyakti ko zAnti detA hai aura kisI kA AbhAmaMDala pAsa meM Ane vAle vyakti ko cintA, durmanaskatA se bhara detA hai / AbhAmaMDala lakSaNa hai hamArI jIvaTa kA / AbhAmaMDala lakSaNa hai hamArI bhAvadhArA kA / AbhAmaMDala lakSaNa hai hamArI caitanya pratikriyAoM kA / AbhAmaMDala kA darzana hara kisI ko nahIM hotA / zarIra kI sthiratA kI sAdhanA karane vAle vyakti ko hone lagatA hai / parAmanovijJAna kI khoja karane vAle vaijJAnikoM ne Aja aise kaimare banA liye haiM jinake dvArA AbhAmaMDala ke phoTo liye jA sakate haiM / amerikA meM kaI saMsthAna haiM, rUsa meM kaI saMsthAna haiM jinhoMne AbhAmaMDala ke phoTo liye haiM, prakAzita kiye haiM / AbhAmaMDala taijasa-zarIra kA vikiraNa hai, sUkSma zarIra kA vikiraNa hai| duniyA kA hara padArtha cetana aura acetana apane AkAra meM razmiyoM kA vikiraNa karatA hai| koI bhI padArtha, koI bhI astitva duniyA kA aisA nahIM hai jisase razmiyoM kA vikiraNa na hotA ho / pratyeka padArtha se apane AkAra kI razmiyoM kA vikiraNa hotA hai / isIlie vastu yA vyakti ke cale jAne ke do ghaMTe bAda bhI usakA phoTo liyA jA sakatA hai| vyakti cale gae, unake AbhAmaMDala se vikiraNa hone vAle, phailane vAle paramANu usI AkAra meM vidyamAna haiN| yadi utanA sensiTiva, saMvedanazIla kaimarA ho to do ghaMTe bAda bhI una sabakA phoTo liyA jA sakatA hai| hamAre zarIra se bhI vikiraNa hote haiM aura phailate haiM, dUsaroM ko prabhAvita karate haiM / kAyotsarga kI pragAr3ha avasthA meM AbhAmaMDala kA darzana hone lagatA hai / prazna hotA hai kyA AbhAmaMDala dekhA jA sakatA hai ? bahuta acchI taraha se dekhA jA sakatA hai| dhyAna kI sthiti meM dikhAI detA hai| acAnaka kabhI-kabhI aisA hotA hai ki dhyAna karate-karate zarIra to nahIM kintu pUre zarIra ke AkAra kA eka vidyut kA maMDala sAmane dIkhane lagatA hai| aisA lagatA hai ki jaise sAmane Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura kAyotsarga 251 koI pratimA Akara baiTha gayI hai| tadAkAra-usI AkAra kI, apane zarIra ke AkAra kii| kabhI-kabhI gahare aMdhere meM hAtha ko dekheN| hAtha dikhAI nahIM degA kintu hAtha ke AkAra kI eka AbhA dIkhane laga jaaegii| pUrA kA pUrA vidyutmaya hAtha dIkhane laga jaaegaa| aMdhakAra saghana caahie| apUrvakaraNa kI prApti jaba kAyotsarga saghana hotA hai, kAyagupti saghana bana jAtI hai| kAyA kA saMyama gaharA hotA hai| sarvathA kAyA kA saMvara ho jAtA hai| bAhara se paramANuoM ko lenA banda kara detI hai yaha kaayaa| paramANuoM kA bhItara AnA banda ho jAtA hai| bAhara kA saMparka TUTa jAtA hai| usa sthiti meM atisUkSma-zarIra (karma-zarIra) ke spaMdana dIkhane laga jAte haiN| sthUla-zarIra ko pAra karane ke pazcAt taijasa-zarIra ke spaMdana jAgate haiN| usa sUkSma-zarIra ko pAra karane ke pazcAt atisUkSma zarIra ke spaMdana jAgate haiN| karma-zarIra ke spaMdanoM ko hama pakar3anA zurU kara dete haiN| usakA sAkSAtkAra hote hI hamArI sArI dRSTi badala jAtI hai| samyak-darzana jAgatA hai, apUrvakaraNa hotA hai| jaisA samyak-darzana pahale nahIM jAgA, vaisA samyak-darzana jAgatA hai| hama mAnate the ki sArA duHkha isa zarIra se hotA hai| isa zarIra meM duHkha ke sAre kendra haiN| isa zarIra meM vedanAoM ke sAre kendra haiN| isa zarIra meM vAsanAoM ke sAre kendra haiM / isa zarIra meM krodha, kapaTa, lobha, ghRNA Adi burAiyoM ke kendra haiN| sArA mastiSka ina kendroM se bharA hai| sArA granthi-tantra ina dAyitvoM ko nibhA rahA hai| ye vidyut ke pravAha, ye nAnA prakAra ke rasAyana, zarIra meM paidA hone vAle kemikala-ina sAre dAyitvoM ko nibhA rahe haiN| hamArI pUrI kI pUrI kalpanA jur3I huI thI sthUla zarIra ke saath| sArA bhAra Aropita kara rahe the isa sthUla-zarIra pr| aviveka kA, mUrkhatA kA, duHkha kA, sArA kA sArA nAtA isa zarIra ke sAtha jor3a rahe the, kintu jaise hI karma-zarIra ke spaMdanoM kA patA calA, ve pakar3a meM Ae, hamArI bhrAMti TUTa gyii| hameM patA calA vAstavikatA kA ki yaha sthUla-zarIra to becArA kucha bhI nahIM hai| yaha to kevala abhivyakti kA mAdhyama hai| jo bhI ghaTanA bhItara ghaTatI hai yaha use prakaTa kara detA hai| sArA kA sArA saMcAlana-sUtra bhItara baiThe senApati karma-zarIra ke hAtha meM hai| becArA yaha sthUla-zarIra sainika hai, lar3a rahA hai| sainika kA kAma hai-morce para jaanaa| usakA kAma hai-maranA, maarnaa| para sUtra-saMcAlana karma-zarIra karatA hai| hameM patA calegA ki isa sthUla-zarIra meM jitane kendra haiM, jitane bindu haiM ve sAre ke sAre samvAdI haiN| sUkSma-zarIra meM, atisUkSma-zarIra meM jitanI kriyAeM cala rahI haiM, jitanI kSamatA, akSamatA cala rahI hai, utane hI kendra isa zarIra meM bana jAte haiN| vahAM se srota calatA hai aura yahAM Akara prakaTa ho jAtA hai| saMcAlana kA kAma karma-zarIra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 appANaM saraNaM gacchAmi kA aura abhivyakti dene kA kAma sthUla-zarIra kaa| kAyotsarga kI phalazruti / kAyotsarga se isa sthUla-zarIra ke prati hamArI pakar3a kama ho jAtI hai aura hama duHkha ke upAdAna taka pahuMca jAte haiN| yaha zarIra hai-duHkha ko prakaTa karane kA hetu, kintu prakaTa karane kA upAdAna nahIM hai| upAdAna, mUla kAraNa hai-krm-shriir| hamArI apAya-vicaya kI khoja pUrI hotI hai| hameM duHkha ke upAdAna kA darzana hotA hai| jaba duHkha ke upAdAna kA darzana hotA hai taba sArA vyaktitva bhinna prakAra kA hotA hai| phira, jise sahayogI mAnatA rahA, use asahayogI mAnane laga jAtA hai aadmii| asahayogI mAna rahA thA, use sahayogI mAnane laga jAtA hai| eka satya sthira hotA hai cetanA meM ki karma-zarIra ko kSINa karanA hai, isa sthUla-zarIra kA sahayoga lenA hai| sAdhaka bhI jaba taka isa sacAI taka nahIM pahuMcatA taba vaha mAnane lagatA hai ki sAre duHkhoM kA mUla hai yaha shriir| isa zarIra kA asahayoga kiyA jaae| isa zarIra ko satAyA jaae| satAne kI dhAraNA banatI hai| parantu adhyAtma kI gaharAI meM jAne vAle kisI bhI vyakti ne yaha nahIM kahA ki isa zarIra ko satAnA hai| na jAne kyoM hamArI dhAraNA bana gyii| kAya-kleza kyA hai? jaina sAdhanA-paddhati meM eka zabda AtA hai-kaay-klesh| madhyakAla meM usakI vyAkhyAeM bhI vicitra bana giiN| kAya-kleza yAnI zarIra ko satAo, zarIra ko kaSTa do| zabda kA anartha huaa| zabda kA sahI artha nahIM huaa| kAya-kleza kA artha zarIra ko satAnA nahIM hai| yaha artha kaise hogA? hama Ananda ke lie, mokSa ke lie sAdhanA karate haiN| hama mAnate haiM ki mokSa kA svarUpa hai ananta-cetanA, ananta-Ananda aura annt-shkti| Ananda kI sAdhanA ke lie jAte haiM aura sabase pahalu zurU karate haiM zarIra ko staanaa| sAdhanA karanI hai Ananda kii| jAnA hai Ananda kI dizA meM aura satAne ke sAtha yAtrA zurU karanI hai| duHkha ke sAtha yAtrA zurU karanI hai to hama lakSya kI tarapha nahIM jA skeNge| hamArI gati lakSya kI dizA meM nahIM hogii| kahIM bhaTaka jAegA aadmii| kAyA ko satAnA-yaha artha nahIM hai kAya-kleza kA, isakA artha hai-zarIra kI sthiratA, zarIra ko saadhnaa| kArya kisI kA : zreya kisI ko hamArA virodha hai usa karma-zarIra se jo hameM satA rahA hai| usake sAtha hama lar3a nahIM skte| taba phira becAre sthUla-zarIra ko satAnA zurU kara dete haiN| bAta kucha samajha meM nahIM aatii| isa zarIra kA to hameM sahayoga prApta karanA hai| jaba isakA sahayoga na mile to jaise-taise ise samajhAkara sahayoga lenA hai| kabhI-kabhI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura kAyotsarga 253 sahayoga na milane para sahayoga lene kA koI rAstA nikAlanA par3atA hai| __pitA bUr3hA ho gyaa| pitA ne mUrkhatA yaha kI ki sArI sampatti beToM ko sauMpa dI, hAtha meM kucha bhI nahIM rkhaa| yadyapi udAratA kI bAta hai ki pitA apane beToM ko saba kucha sauMpa de, kintu duniyA kA niyama bhI jAnanA caahie| saba jagaha dharma kA niyama nahIM cltaa| saba jagaha adhyAtma kA niyama nahIM cltaa| vyavahAra ke apane niyama hote haiN| vyavahAra kA yaha niyama hotA hai ki jaba taka kucha pAsa meM hotA hai, taba taka makkhiyAM bhanabhanAtI haiM aura pAsa meM kucha nahIM hotA taba phira makkhiyAM bhI dUra calI jAtI haiN| lar3akoM ne sevA banda kara dii| bar3A duHkhI ho gayA buuddh'aa| eka svarNakAra thA mitr| vaha aayaa| usane pUchA-kyA sthiti hai? bUr3he ne kahA-sthiti vikaTa hai| koI bhI pUchatA nahIM hai| usane kahA-cintA mata kro| upAya kruuNgaa| do-cAra dina ke bAda vaha aayaa| eka peTI laayaa| sirahAne rakha dii| vaha svarNakAra bUr3he pitA ke pAsa AyA taba choTA lar3akA bhI vahAM A phuNcaa| peTI ko dekhakara vaha bolA- 'yaha kyA hai?' 'yaha ratnoM kI peTI hai| 'ratnoM kI peTI kahAM thI itane dina?' svarNakAra ne kahA- 'mere pAsa rakhI huI thii| maiMne socA-seThajI bUr3he ho gae, cala-phira nahIM skte| mere pAsa par3I raha jaaegii| Aja lAkara yaha sauMpa dI lar3akoM ne kahA-'hameM sauMpa diijie| ye kyA kareMge?' svarNakAra bolA-'nahIM, yaha tumheM nahIM milegii| seThajI ke pAsa rahegI, mere mitra ke pAsa rahegI, inake sirahAne hI rhegii|' / vaha lar3akA daur3A-daur3A bhAiyoM ke pAsa gyaa| ratnoM kI bAta sunaaii| sabake muMha meM pAnI bhara aayaa| bUr3he kI sevA prArambha ho gii| jaba hameM patA cala jAe ki ratna hai to sahayoga milanA zurU ho jaaegaa| hama isIlie sahayoga nahIM kara rahe haiM ki hameM patA hai ki pAsa meM kucha bhI nahIM isa zarIra kA sahayoga lenA hai sthiratA meN| zarIra kA kAma hai cNcltaa| sAdhatA nahIM karane vAlA vyakti sthiratA utpanna nahIM krtaa| roga aneka : davA eka Aja ke DaoNkTara kAyotsarga bahuta acchA karavAte haiN| jaba kisI kI haDaDI TUTa jAtI hai, paira meM pakkA plAsTara karate haiN| paira kA itanA acchA kAyotsarga hotA hai ki sAmAnya AdamI kara hI nahIM sktaa| do-tIna mahIne taka pUrA kAyotsarga ho jAtA hai| hAtha kA kAyotsarga, paira kA kAyotsarga aura kabhI-kabhI Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 appANaM saraNaM gacchAmi pUre zarIra kA kAyotsarga karA dete haiN| DaoNkTara isa bAta ko jAnatA hai ki kAyotsarga nahIM hogA to haDDI bhI nahIM judd'egii| zarIra kI svasthatA ke lie bhI kAyotsarga jarUrI hai| kisI bhI mAnasika cikitsaka ke pAsa Apa jaaeN| sabase pahale vyavasthA hogI ki leTa jaaeN| zarIra ko rileksa kreN| phira Apako nirdeza milegA ki mana ko dekheM, vicAroM ko dekheM aura jo bhI vicAra Ae kahate cale jAeM, chipAeM nhiiN| jo kucha Ae, eka bhole bacce kI bhAMti saba kucha prakaTa karate cale jaaeN| mAnasika cikitsaka bhI kAyotsarga karavAtA hai| ___ koI samasyA sAmane AtI hai| Apa socate haiM ki samasyA kA samAdhAna kaise mile? ekAnta meM jAkara baiThate haiM, zAnta hokara baiThate haiM,samasyA kA samAdhAna mila jAtA hai| jIvana kI yAtrA calAne vAlA, vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAlA hara vyakti samaya-samaya para kAyotsarga karatA hai| adhyAtma kI yAtrA karane vAle vyakti ke lie to isake sivAya aura koI vikalpa hI nahIM hai| jo kAyotsarga kI samyak ArAdhanA nahIM karatA, kAyotsarga ko ThIka nahIM sAdhatA, vaha adhyAtma ke kSetra meM koI pragati nahIM kara sktaa| citta kI zuddhi ke lie jarUrI hai-kaayotsrg| mana kI zAnti taba hogI jaba citta kI samAdhi hogii| samAdhi taba hogI jaba citta kI zuddhi hogI aura citta kI zuddhi taba hogI jaba kAyotsarga hogA, zarIra kI sthiratA hogii| hamArA yaha zarIra jisa dina himAlaya kI bhAMti niSpakampa, aDola aura acaMcala bana jAegA to phira sAdhanA ke lie aura kucha jAnane kI, aura kucha samajhane kI, aura kucha karane kI jarUrata nahIM hogii|saadhnaa kI sArI ghaTanAeM apane Apa ghaTita hone laga jAeMgI aura sAdhanA svayaM sAkAra hokara hamAre sAmane mUrtimAna bana jaaegii| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. citta zuddhi aura anuprekSA sAdhanA ke do mahattvapUrNa tattva haiM - dhyAna aura svAdhyAya / samAdhi ke lie dhyAna bahuta Avazyaka hai aura dhyAna ke lie svAdhyAya atyanta apekSita hai / nirvicAra avasthA meM jAne para svAdhyAya nahIM hotA / nirvicAra avasthA kI upalabdhi ke lie dhyAna bahuta Avazyaka hotA hai| vicAra ko sarvathA chor3A nahIM jA sakatA / nirvicAratA kI eka sImA hai / vaha eka sImA meM hI saMbhava hai / amuka deza aura kAla meM manuSya nirvicAra raha sakatA hai kintu jIvana bhara vaha nirvicAra nahIM raha sakatA / jIvana-yAtrA meM vicAra Avazyaka hotA hai / bar3I bAta hai, vicAra ko dhyAna meM badala deN| vicAra ko hI dhyAna banA deM / vicaya-dhyAna vicAra kA hI dhyAna hai / vaha nirvicAra kA dhyAna nahIM hai I svAdhyAya kyA aura kyoM? svAdhyAya nahIM karane vAlA sAdhaka dhyAna kI maryAdA ko nahIM jAna sakatA / usake lie dhyAna meM jAnA bhI sahaja-sarala nahIM hotA / svAdhyAya eka sopAna hai / isa para ArohaNa karane vAlA dhyAna ke sopAna para bhI ArohaNa kara sakatA hai / jo svAdhyAya ke sopAna para ArohaNa nahIM karatA vaha dhyAna ke sopAna para bhI ArohaNa nahIM kara sktaa| donoM sAtha-sAtha calate haiM / dhyAna ke pazcAt svAdhyAya aura svAdhyAya ke pazcAt dhyAna- donoM kA yoga Avazyaka hotA hai / ye donoM eka hI citta kI do avasthAeM haiN| jaba taka pAnI tarala hai, taba taka pAnI hai aura jaba vaha jama jAtA hai taba barpha bana jAtA hai, pAnI nahIM rahatA / mUlataH donoM meM koI antara nahIM hai / eka hI jala kI do avasthAeM haiM / isI prakAra eka hI citta kI do avasthAeM haiM- dhyAna aura svAdhyAya / eka tarala avasthA hai aura eka jamI huI avasthA hai / jaba jamane kA bindu AtA hai taba tarala pAnI jama jAtA hai| jaba taka jamane kA bindu nahIM AtA, taba taka vaha tarala banA rahatA hai| barpha kA bhI apanA mUlya hai aura tarala pAnI kA bhI apanA mUlya hai| tarala rahane se usakA mUlya samApta nahIM ho jAtA, kama nahIM ho jAtA / usakI apanI vizeSatAeM kahIM nahIM jAtIM / svAdhyAya hamAre citta kI tarala avasthA hai / eka bindu para hama citta ko kendrita karate haiM, citta vahAM jama jAtA hai, sthira ho jAtA hai / vaha tarala citta dhyAna bana jAtA hai / jaba citta usa bindu para jamatA nahIM, sthira nahIM hotA, Asa-pAsa ghUmatA hai taba vaha svAdhyAya bana jAtA hai| samasyA ko sulajhAne ke Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 appANaM saraNaM gacchAmi lie svAdhyAya bhI bahuta jarUrI hai aura dhyAna bhI bahuta jarUrI hai| eka samasyA para dhyAna kendrita karanA vicaya-dhyAna kI prakriyA hai| samasyA ke jo paryAya ajJAta haiM, jinakI hameM koI jAnakArI nahIM hai, ajJAta ko jJAta karanA hai, anupalabdha ko upalabdha karanA hai, satya kA anusaMdhAna karanA hai to usa bindu para dhyAna kendrita karanA haagaa| jaba cetanA kI dhArA eka dizAgAmI, eka lakSyagAmI aura eka vicAragAmI hotI hai, taba aisA kSaNa AtA hai ki samAdhAna mila jAtA hai| samasyA sulajha jAtI hai, ajJAta jJAta ho jAtA hai| svAdhyAya : patha-darzana jaba taka dhyAna kI sthiti nahIM banatI, taba taka svAdhyAya ke dvArA bhI samasyA ko sulajhAyA jA sakatA hai, cintana aura vicAroM ke dvArA bhI samasyA ko sulajhAyA jA sakatA hai| bahuta bAra aisA hotA hai ki dhyAna-kAla meM bhI samasyAeM paidA hotI haiM aura dhyAna-sAdhaka ke sAmane aneka samasyAeM upasthita ho jAtI haiN| yadi svAdhyAya kA AlaMbana na ho to vyakti ulajha jAtA hai| yadi guru kA mArgadarzana na ho to vaha bhaTaka jAtA hai| yadi ye donoM bAteM nahIM hotI haiM to dhyAna kA mArga bahuta kaMTIlA hai| dhyAna-sAdhaka yaha mAnakara calatA hai ki dhyAna kA mArga phUloM kI saira kA mArga hai| kintu ucita mArga darzana ke binA usake paira kAMToM se biMdha jAte haiN| phUla hAtha nahIM lagate, kAMTe pahale hI cubha jAte haiN| dhyAna-sAdhaka ke lie patha-darzana apekSita hotA hai| svAdhyAya patha-darzana karane meM kSama hai| vaha svayaM patha-darzaka hai| adhyayana karanA, jijJAsA karanA, punarAvartana karanA, anuprekSA karanA, dharma-kathA karanA-ye saba svAdhyAya ke aMga haiN| maMtra kA japa karanA bhI svAdhyAya hai aura anuciMtana karanA bhI svAdhyAya dhyAna meM ubharatI samasyAeM : nirAkaraNa kA upAya kucheka vyakti kahate haiM-dhyAna karane vAle ko graMtha nahIM par3hane cAhie, maMtra kA japa nahIM karanA caahie| saMkalpa-zakti aura prANa-zakti kA prayoga nahIM karanA cAhie, ciMtana-manana nahIM karanA caahie| dhyAna-sAdhaka jitanA nirvikalpa aura nirvicAra rahe, yaha acchA hai| isakA koI virodha nahIM kara sktaa| kintu nirvicAratA kI upalabdhi prAraMbha meM hI nahIM ho jaatii| yaha sahaja mArga nahIM hai| bahuta kaMTIlA patha hai| dhyAna-sAdhaka dhyAna prAraMbha karatA hai| dhyAna ke dvArA taijasa-zakti jAgatI hai, haThayoga kI bhASA meM kuMDalinI kA jAgaraNa hotA hai, UrjA kI UrdhvayAtrA hotI hai taba vAsanA kA prabala ubhAra AtA hai, vikalpoM kA jvAra AtA hai aura taba sAdhaka socatA hai, calA thA dhyAna karane, mana ko sthira karane, AtmA ko upalabdha karane, kintu jitanI vAsanA pahale nahIM thI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura anuprekSA 257 utanI Aja ubhara rahI hai| kAma jitanA pahale nahIM satAtA thA, utanA Aja satA rahA hai| cale the kucha aura karane, huA kucha aura hii| aisA hotA hai| isakA kAraNa hai| hamAre zarIra kI saMracanA meM zakti kendra aura kAma-kendra donoM saTe hue haiN| donoM meM koI antara nahIM hai| jaba dhyAna dvArA UrjA jAgatI hai taba sAtha-sAtha meM kAma-kendra bhI sakriya ho jAtA hai| koI bhI vyakti aisA nahIM milegA jisane zakti ko jagAne kA prayatna kiyA ho aura usakA kAma-kendra sakriya na huA ho| zakti kendra kI sakriyatA ke sAtha-sAtha kAma-kendra bhI sakriya hogaa| vaha jaba sakriya hogA to kAma-vAsanA kA tUphAna aaegaa| binA guru ke patha-darzana ke isa tUphAna ko zAnta nahIM kiyA jA sktaa| svAdhyAya ke binA yaha zAnta nahIM ho sktaa| jo vyakti svAdhyAya karatA hai, adhyAtma ke rahasyoM ko jAnatA hai, vaha jAna letA hai ki kisa yAtrA-patha para kyA sthiti bnegii| yAtrA-patha meM kitane mor3a haiM, vahAM kitanA rukanA hai, kaise calanA hai, yaha saba use jJAta ho jAtA hai| cale aura pahuMca gae, aisA nahIM hotaa| patha kI sArI jAnakArI guru se prApta kI jA sakatI hai| guru kA patha-darzana bhI svAdhyAya hai| par3hanA-sunanA bhI svAdhyAya hai, samAdhAna pAnA yA anucintana karanA bhI svAdhyAya hai| guru sulabha hoM to patha-darzana leM aura yadi ve sulabha na hoM to pustakoM ke dvArA bhI mArga-darzana upalabdha ho sakatA hai| tApa, zoSa aura bheda dhyAna karate samaya tIna bAteM hotI haiM-tApa, zoSa aura bhed| jaise sone ko nirmala banAne ke lie use tapAyA jAtA hai, usakA zoSaNa kiyA jAtA hai, zodhana kiyA jAtA jAtA hai aura vidAraNa kiyA jAtA hai, vaise hI dhyAna sAdhaka ko ina tInoM avasthAoM se gujaranA hotA hai| dhyAna karane vAle vyakti meM tApa bar3hatA hai, usakA zarIra tapa jAtA hai| dhyAna karate samaya kabhI-kabhI itanI garmI bar3ha jAtI hai ki sira phaTane lagatA hai, sAre zarIra se USmA kI UrmiyAM nikalatI rahatI haiN| zarIra jala uThatA hai| dhyAna karane vAle ke zarIra kA zoSa hotA hai| usakA zarIra thaka jAtA hai| carbI ghaTa jAtI hai| carbI ko ghaTAne kA sundara upAya hai-dhyaan| dhyAna karane vAle vyakti ke zarIra kA vidAraNa hotA hai, jamI huI granthiyoM kA bhedana hotA hai, granthiyAM khula jAtI haiN| jisa prakAra sthUla zarIra meM ye tInoM avasthAeM ghaTita hotI haiM vaise hI karma-zarIra meM bhI ye tInoM avasthAeM ghaTita hotI haiN| karma-zarIra kA tApa hotA hai| karma-zarIra kA zoSa hotA hai| karma-zarIra kA bhedana hotA hai| pazu apane sthAna para itanA bhayaMkara nahIM hotaa| usako cher3ane se usakA bhayaMkara rUpa pratyakSa ho jAtA hai| siMha apanI guphA meM itanA bhayaMkara nahIM hotA jitanA vaha cher3ane se hotA hai| karma-zarIra kI bhI yahI bAta hai| vaha bhItara par3A Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 appANaM saraNaM gacchAmi hai aura apane DhaMga se kArya kara rahA hai| na usameM koI uphAna AtA hai aura na koI tUphAna AtA hai| kintu jaba dhyAna ke dvArA usake sAtha cher3achAr3a hotI hai taba vaha raudra rUpa dhAraNa kara letA hai| usameM bhayaMkara tUphAna AtA hai, bavaMDara uThate haiN| yadi usa samaya guru kA patha-darzana nahIM milatA, svAdhyAya kA sambala nahIM milatA to vyakti nirAza ho jAtA hai, TUTa jAtA hai| vaha una sthitiyoM ko saMbhAla nahIM paataa| dhyAna karane vAle vyakti meM jaba UrjA jAgatI hai taba krodha bhI bar3ha jAtA hai| zakti kA kArya hai uttejanA paidA krnaa| Aga se pakAyA bhI jA sakatA hai aura jalAyA bhI jA sakatA hai| agni jalAtI hai| usameM yaha viveka nahIM hotA ki kisako jalAnA hai aura kisako nahIM jalAnA hai| jo bhI sAmane AtA hai, use vaha jalAkara rAkha kara detI hai| jaba vaha cUlhe meM sImita hotI hai to pakA sakatI hai| jaba vaha sImA kA atikramaNa kara phailatI hai taba saba kucha bhasmasAt kara detI hai| hamAre bhItara kI UrjA bhayaMkara Aga hai| zarIra meM taijasa kI itanI bar3I aura bhayaMkara Aga hai ki anyatra vaha durlabha hai| jisa sAdhaka ko tejolabdhi prApta ho jAtI hai, usameM itanI kSamatA vikasita ho jAtI hai ki vaha eka kSaNa meM hajAroM mIla ke bhU-bhAga ko bhasma kara sakatA hai| eka aNu-visphoTa se adhika vinAza karane meM vaha sakSama ho jAtA hai| jaba yaha zakti jAgatI hai aura yadi use sahI rAstA mila jAe, eka cUlhA mila jAe, niyAmaka tattva mila jAe to vaha hamArI anyAnya zaktiyoM ke saMvardhana meM hetubhUta ho sakatI hai| yadi aisA nahIM hotA to vaha usI vyakti ko jalAne laga jAtI hai| jaba taijasa-zakti kA jAgaraNa hotA hai taba bhayaMkara tApa paidA hotA hai| yadi sAdhaka usa tApa ko sahane meM sakSama nahIM hotA to vaha pAgala ho jAtA hai| yaha zakti bahuta khataranAka hotI hai| isase krodha bar3ha jAtA hai| zApa dene kI zakti hAtha meM A jAtI hai| dhyAna karane vAle kucha tapasvI aise hote haiM, jinakI zakti jAga jAtI hai, krodha bar3ha jAtA hai, para unheM krodha ke upazamana kA upAya hAtha nahIM lagatA taba unakI zakti dUsaroM kA aniSTa karane meM, zApa dene meM khapatI svAdhyAya ke dvArA yaha jAnA jA sakatA hai ki zakti-jAgaraNa hone para kisa prakAra kI anuprekSAeM karanI cAhie, kyA-kyA karanA caahie| jaba zakti ke jAgaraNa meM anuprekSAoM kA sahArA liyA jAtA hai taba khatarA nahIM hotA, koI kaThinAI nahIM hotii| sAdhaka bhayaMkara se bhayaMkara sthiti sAmane hone para bhI zakti kA santulana banAe rakhatA hai| vaha uttejita nahIM hotaa| kisI ko zApa nahIM detaa| jina sAdhakoM ne dhyAna ke dvArA sAdhanA ke rahasyoM ko upalabdha kiyA, sAdhanA kI sacAiyoM ko upalabdha ho gae, unake sAmane bhayAnaka sthitiyAM AyIM, para unameM pratikAra kI bhAvanA jAgRta nahIM huii| ve cAhate to una sthitiyoM ko Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura anuprekSA 256 eka kSaNa meM samApta kara dete| sAre virodhiyoM ko bhasma kara dete, para unhoMne vaisA nahIM kiyaa| jaba bhI dUsare unako satAte to ve socate 'ye ajJAnI haiM', hameM nimitta banAkara svayaM bandhana paidA kara rahe haiN| anuprekSA : AlambanoM kI jananI adhyAtma kA eka sUtra hai-koI vyakti krodha kare, gAlI de, use sahana kro| sahana karanA sAmAnya bAta nahIM hai| isake lie puSTa Alambana caahie| kisI Alambana ke AdhAra para hI sahA jA sakatA hai| sAmAnyataH gAlI kA uttara gAlI se, krodha kA uttara krodha se, uttejanA kA uttara uttejanA se diyA jAtA hai| sAmane koI pratikriyA ho aura dUsarA pratikriyA na kare, aisA sambhava nahIM lagatA, kintu anuprekSA ke Alambana ke sahAre ina saba sthitiyoM ko sahA jA sakatA hai| taba koI pratikriyA nahIM hotii| ye Alambana anuprekSA se prApta hote haiN| krodha Adi Avezajanya sthitiyoM ko sahane, mana ko zAnta aura santulita rakhane ke pAMca puSTa Alambana haiN| 1. bhUla kI khoja __koI vyakti krodha karatA hai, gAlI detA hai, uttejita hotA hai to jisa vyakti ko AlaMbana prApta hai, vaha socatA hai-avazya hI merI koI-na-koI truTi huI hai| mujhe usa truTi ko khojanA caahie| merI truTi ke kAraNa hI yaha uttejita aura krodhita huA hai| vaha sAdhaka apanI bhUla kI khoja meM laga jAtA hai| vaha krodha kA uttara krodha se nahIM detaa| sAmane vAlA vyakti bhI zAMta ho jAtA hai| 2, maiM ajJAnI nahIM jaba dUsarA koI krodha karatA hai taba vaha AlaMbana-prApta sAdhaka socatA hai-yaha ajJAnI hai, isalie krodha kara rahA hai| ise krodha ke duSpariNAma jJAta nahIM haiN| maiM jJAnI huuN| mujhe krodha ke duSpariNAma jJAta haiN| maiMne kSamA kA mUlya samajhA hai| ajJAnI AdamI ko krodha karate dekhakara yadi maiM bhI krodha karUM to maiM bhI ajJAnI bana jaauuNgaa| eka vyakti apane mitra ke ghara gyaa| pUchA-Aja itane prasanna kaise laga rahe ho? usane kahA-Aja eka ajIba ghaTanA ghttii| maiM par3osI ke dhara gyaa| usane jAte hI mujhe kahA-tuma gadhe ho| mitra ne pUchA-tumane pratyuttara meM kyA kahA? usane kahA-maiM mauna rhaa| kyoMki maiM bhI gAlI kA uttara gAlI se detA to sacamuca maiM gadhA bana jaataa| usane mujhe gadhA kahA, isase maiM gadhA nahIM banA kintu maiM gAlI detA to avazya hI gadhA bana jaataa| jinameM sahana karane kI zakti durbala hotI hai, ve gusse ke prati gussA, uttejanA ke prati uttejanA karane meM rasa lete haiN| jinameM yaha cetanA jAga jAtI hai-ajJAnI manuSya ko dekhakara ajJAnI nahIM banatA hai| krodha vaha karatA hai jo ajJAnI hotA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 appANaM saraNaM gacchAmi hai, mujhe jJAna upalabdha huA hai, maiM ajJAnI nahIM hUM, krodha ko dekhakara krodha nahIM karUMgA, yadi karUMgA to ajJAnI bana jAUMgA-unheM dUsarA AlaMbana prApta ho jAtA hai| 3. maiM mUrkha nahIM krodha karanA mUrkhatA kA lakSaNa hai| krodha karane vAlA mUrkha hotA hai| samajhadAra AdamI kabhI krodha nahIM krtaa| samajhadAra AdamI kAraNa ko khojatA hai, krodha ke prati krodha nahIM krtaa| jo vyakti kAraNa kI khoja meM laga jAtA hai, vaha krodha kI ora kama jAtA hai, kAraNa taka pahuMcane kA prayatna karatA hai| sAdhaka ina AlaMbana sUtroM ko puSTa kare-maiM mUrkha nahIM huuN| mUrkhatA merA svabhAva nahIM hai| 4. doSa merA hI hai maiM sabake sAtha sad-vyavahAra karatA hUM, kisI kA prativAda nahIM karatA, phira bhI koI vyakti mere vyavahAra se kupita hotA hai to yaha mere pUrvakRta karma kA hI phala ho sakatA hai| koI aisA vipAka hai, mere svaroM meM yA zabdoM ke vyavahAra meM aisI koI kamI hai ki sAmane vAlA kupita ho jAtA hai| doSa dUsaroM kA nahIM hai, merA hI hai| isa AlaMbana ke AdhAra para vaha gusse se baca jAtA hai| 5. Aga hAtha jalAtI hai jo krodha karatA hai, usakA mana rugNa ho jAtA hai| kSamA karane vAle kA citta svastha rahatA hai| yaha sacAI jaba samajha meM A jAtI hai taba krodha kI jar3a para tIvra prahAra hotA hai| jisane yaha spaSTa rUpa se jAna liyA ki Aga meM hAtha DAlane se hAtha jala jAte haiM, vaha vyakti kabhI Aga meM hAtha nahIM ddaalegaa| jisa vyakti kI cetanA meM isa sacAI kA spaSTa avataraNa ho jAe ki krodha karane vAle kA citta rugNa hotA hai, mana malina hotA hai, rakta viSailA banatA hai, bhayaMkara bImAriyAM utpanna hotI haiM, vaha vyakti krodha kA kabhI pAlana-poSaNa nahIM kregaa| yaha pAMcavAM AlaMbana hai| sahiSNutA ke ye pAMca puSTa AlaMbana haiN| zakti para khola car3hA do| __dhyAna kI sAdhanA ke sAtha jaba zakti jAgatI hai taba krodha bhI ubharatA hai, kiMtu svAdhyAya aura anuprekSA karane vAlA vyakti yaha jAna letA hai ki krodha Ane para kina-kina AlaMbanoM kA sahArA lenA caahie| vaha una puSTa AlambanoM kA sahArA letA hai aura krodha para eka insulina car3hA detA hai| zakti para eka kholI car3hA detA hai| zakti para kholI ho to phira vaha khataranAka nahIM bntii| yadi usa para koI kholI nahIM hotI to zakti zakti hai, vaha jalA bhI sakatI hai, mAra bhI sakatI hai| isalie yaha bahuta jarUrI hai ki jaba dhyAna kI sAdhanA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura anuprekSA 261 ke sAtha-sAtha zakti jAge to svAdhyAya, anuprekSA kI kholI usa para car3hA dI jAe, jisase ki vaha khataranAka na bane aura usakA ThIka upayoga ho ske| vaha hamAre kAma AtI rhe| ahaMkAra kA uphAna aura zamana vicaya-dhyAna karane vAlA, vicAra kA dhyAna karane vAlA anuprekSA ko kabhI nahIM chor3a sktaa| dhyAna ke sAtha kucha zaktiyAM prApta hotI haiM, kucha labdhiyAM prApta hotI haiM, kucha vibhUtiyAM prApta hotI haiM, taba ahaMkAra ke jAgane kI bahuta bar3I saMbhAvanA bana jAtI hai| zaktiprApta vyakti socatA hai-yaha zakti mere meM hai, dUsaroM meM nahIM-yaha cetanA jAgate hI usakA ahaMkAra uphanane lagatA hai| yadi sabako vaha zakti upalabdha hotI to usameM ahaMkAra nahIM jaagtaa| jaba kucha atiriktatA hotI hai taba ahaMkAra ko jAgane ko avakAza mila jAtA hai| do sAdhaka mile| eka ne kahA-calo, Aja pAnI para baiThakara carcA kreN| use pAnI para baiThane kI zakti prApta thii| dUsarA sAdhaka bhI zakti-sampanna thaa| usane kahA-pAnI para kyA baileM, calo, Aja AkAza meM adhara baiThakara carcA kreN| use AkAza meM baiThane kI zakti prApta thii| pahale sAdhaka kA ahaMkAra kucha ThaMDA par3A, kyoMki pAnI para baiThane se AkAza meM baiThanA bar3I bAta thii| dUsare sAdhaka kA ahaMkAra phuphakAra utthaa| itane meM hI eka adhyAtma yogI udhara A niklaa| usane donoM kI bAta sunii| usane kahA-eka machalI bhI pAnI meM tairatI hai, baiThatI hai| yaha to mAmUlI bAta hai| makkhI AkAza meM ur3atI hai| adhara raha jAtI hai| isameM kyA anokhApana hai? pAnI para baiThanA yA AkAza meM adhara rahanA koI mahattva kI bAta nahIM hai| machalI aura makkhI kA jIvana mata jiio| sAdhanA kI sahI dizA meM clo| adhyAtma ko upalabdha karo, apane kaSAyoM aura malinatAoM ko dUra karo, azuddhiyoM ko samApta kro| anyAnya labdhiyAM mahattvapUrNa nahIM haiN| ve sAdhanA ke sAtha svayaM upalabdha hotI hai| ahaMkAra se bacane kA ekamAtra upAya hai-anuprekssaa| jo vyakti dhyAna ke sAtha-sAtha anitya anuprekSA kA prayoga Arambha kara detA hai, usameM ahaMkAra jAgane kI saMbhAvanA kama ho jAtI hai| yadi ahaMkAra jAgatA bhI hai to zAMta ho jAtA hai| krodha AtA hai to vaha Tika nahIM pAtA, apane Apa vilIna ho jAtA hai| dhyAna karane vAle vyakti ko ina anuprekSAoM kA bAra-bAra AlaMbana lenA cAhieanitya anuprekSA yaha zarIra anitya hai| yaha yauvana anitya hai| zarIra kI suMdaratA kA abhimAna ho sakatA hai| yauvana kA abhimAna ho sakatA hai| yaha parivAra kA saMyoga anitya hai| apane parivAra kA abhimAna ho sakatA hai| yaha vaibhava, yaha saMpadA anitya hai| saMpadA kA ahaMkAra ho sakatA hai| iSTa kA saMyoga bhI anitya hai| aura kyA? Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 appANaM saraNaM gacchAmi jIvana bhI anitya hai| jaba anityatA kA yaha anuciMtana sAmane rahatA hai, bAra-bAra cetanA meM ubharatA hai taba ahaMkAra ke prazna samApta ho jAte haiN| jisa vyakti ko anityatA kA anubhava nahIM hotA usameM krodha Ane kA bahuta avakAza rahatA hai| jisakI cetanA meM yaha bAta jama gaI ki saMyoga anitya hai, padArtha nazvara hai, taba padArtha ke cale jAne para bhI vaha duHkhI nahIM hogaa| hamAre vyAvahArika jIvana meM bhI anitya anuprekSA kA bahuta bar3A mahattva hai| jisa vyakti ke citta meM yaha saMskAra puSTa bana jAtA hai ki saba padArtha anitya haiM, phira usa vyakti ke mana se vivAda bar3hAne vAlI bAteM samApta ho jAtI haiN| vaha ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nhiiN| dhyAna karane vAle meM aura dhyAna nahIM karane vAle meM yahI antara hai| dhyAna karane vAlA vyakti ghaTanA ko jAnatA hai, bhogatA nhiiN| dhyAna nahIM karane vAlA vyakti ghaTanA ko jAnatA nahIM, bhogatA hai| ghaTanA ko jAnane vAlA vyavahAra ko amRtamaya banA detA hai, madhura banA detA hai| ghaTanA ko bhogane vAlA svayaM duHkha pAtA hai aura sAre vAtAvaraNa meM duHkha ke paramANuoM ko bikhera detA hai / vaha duHkha usI taka sImita nahIM rahatA, vistRta ho jAtA hai| pati-patnI lar3a rahe the| par3osI aayaa| pUchA-kyA tuma sadA se lar3ate rahe ho? pati bolA-yaha hamAre vivAha kA tIsarA varSa hai| pahale varSa maiM kucha kahatA, yaha suna letii| dUsare varSa yaha kucha kahatI aura maiM suna letaa| isa tIsare varSa meM hama donoM bolate haiM aura par3osI sunate haiN| tIsarA varSa unake lie duHkha bikherane kA varSa bana gyaa| azaraNa anuprekSA dUsarA sUtra hai-azaraNa anuprekssaa| dhyAna sAdhaka bahuta jAgarUka rahatA hai| vaha bhrAntiyoM ko tor3atA rahatA hai| yaha eka bahuta bar3I bhrAnti hai ki AdamI hara eka ko zaraNa mAna letA hai| vyavahAra meM aisA mAnanA par3atA hai, para yaha aMtima sacAI nahIM hai| hara eka cIja trANa nahIM hotii| hamArA yaha viveka spaSTa honA cAhie ki hama vyavahAra ko antima sacAI na maaneN| vyavahAra vyavahAra hotA hai aura yathArtha yathArtha hotA hai| vyavahAra kI sacAI vyavahAra kI sacAI hotI hai aura vAstavikA kI sacAI vAstavikatA kI sacAI hotI hai| vyavahAra kI sacAI itanI-sI hai ki jaba taka donoM kA svArtha jur3A rahatA hai, taba taka eka-dUsare ke lie trANa yA zaraNa bane rahate haiN| jahAM svArtha ko dhakkA lagA ki trANa samApta ho jAtA hai, zaraNa samApta ho jAtA hai, phira vaha pachatAve ke zabdoM meM kahatA hai-are, maiMne isake pAlana-poSaNa ke lie kitanA kiyA, Aja yaha mere sAtha aisA vyavahAra kara rahA hai? usa vyavahAra ke kAraNa koI duHkhI nahIM hotA, duHkhI hotA hai niyama kI vismRti ke kaarnn| vyakti jaba vyavahAra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura anuprekSA 263 ko, padArtha ko aura vyakti ko aMtima satya mAna letA hai, trANa mAna letA hai, taba duHkhI honA par3atA hai| yaha hai azaraNa anuprekssaa| vyavahAra meM aneka padArthoM ko trANa mAnate caleM, kintu isa sacAI ko na bhUleM ki vAstavikatA yA aMtima trANa apanA jJAna, apanA darzana, apanA AcaraNa tathA vyavahAra hotA hai| dUsare meM trANa dene kI kSamatA nahIM hai| ekatva anuprekSA tIsarA sUtra hai-ekatva anuprekssaa| sAmAjika prANI sahayoga letA hai aura sahayoga detA hai| vaha akelA jIvana nahIM jI sktaa| sabakA sahayoga letA hai to samAja calatA hai| sAmAjika jIvana jIte hue bhI loga isa sacAI ko bhUla jAte haiM ki antataH vyakti akelA hai| dhyAna karane vAle sAdhaka ko isa sacAI se bahuta paricita rahanA hai| isa anuprekSA ko bAra-bAra doharAnA hai| jisakA yaha AlaMbana puSTa ho jAtA hai-AtmA akelI hai, vyakti akelA hai-use sahayoga na milane para bhI koI kaSTa nahIM hogA, kyoMki usakA citta isa bhAvanA se pUrNarUpeNa bhAvita hai| vaha paristhiti ke Ane para bhI TUTegA nhiiN| yadi yaha bhAvanA citta meM sthita nahIM hai, aura vyakti sunatA hai ki sabane usakA sAtha chor3a diyA hai, to vaha vikSipta bana jAegA, pAgala ho jaaegaa| aisA isalie hotA hai ki vaha vyakti aTala sacAI ko vismRta kie calatA hai| vaha usa sacAI kA pAlana nahIM karatA, anubhava nahIM krtaa| yadi citta sacAI se bhAvita rahe to aisI ghaTanA ghaTane para AdamI vicalita nahIM hotA, vaha saMbhalA rahatA hai| jaba saba sAtha kArya karate the, vaha Azcarya kI bAta nahIM hai| aba saba bichur3a gae yA sahayoga khIMca liyA, yaha bhI Azcarya kI bAta nahIM hai| Azcarya kI bAta yaha hai ki aisI ghaTanAeM pratidina ghaTatI rahatI haiM, phira bhI AdamI AMkha mUMdakara sacAI kI avahelanA karatA jA rahA hai| 'maiM akelA hUM'-yaha hai ekatva anuprekssaa| saMsAra anuprekSA ___ cauthA sUtra hai-saMsAra anuprekSA / isakA artha hai-saMsAra kI nAnA pariNatiyoM ko jAnanA, vidhi parivartanoM ko jaannaa| janma aura mRtyu ke cakra se barAbara paricita rhnaa| citta-zuddhi kI prakriyA : anuprekSA __ anuprekSAeM aneka haiN| maiMne cAra mukhya anuprekSAoM kI carcA kI hai| jo vyakti dhyAna ke sAtha-sAtha ina anuprekSAoM kA abhyAsa karatA hai, usake citta para koI mUrchA nahIM jamatI, maila nahIM jmtaa| kabhI kucha jamatA hai to anuprekSA se usakI dhulAI ho jAtI hai| citta-zuddhi ke lie anuprekSAoM kA abhyAsa karanA jarUrI hai| svAdhyAya bhI bahuta apekSita hai| prekSA-dhyAna kI prakriyA meM svAdhyAya kA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 appANaM saraNaM gacchAmi bhI sthAna hai, guru ke patha-darzana kA bhI sthAna hai / isa sacAI ko barAbara mAnate caleM to dhyAna ke sAtha-sAtha hamAre citta kI nirmalatA ghaTita hogI, citta kI nirmalatA hone para saMbhAvita doSoM kA zodhana karate cale jAeMge aura taba vyavahAra ke kSetra meM bhI jIvana-yAtrA sukhada hotI calI jaaegii| usa sthiti meM adhyAtma kI yAtrA nirvighna aura nirbAdha bana sakegI / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna isa vaijJAnika yuga ne manuSya jAti kA bahuta upakAra kiyA hai| Aja dharma ke prati jitanA samyak dRSTikoNa hai vaha pacAsa-sau varSa pUrva nahIM ho sakatA thaa| Aja sUkSma satya ke prati jitanI gaharI jijJAsA hai, utanI pahale nahIM thii| kucha samaya pUrva taka jaba kabhI sUkSma satya kI bAta prastuta hotI thI to manuSya use paurANika yA managaDhaMta mAnakara TAla detA thaa| vaha use aMdhavizvAsa kahatA thaa| eka aisA zabda hai aMdhavizvAsa ki usakI oTa meM saba kucha chipAyA jA sakatA hai| kintu vijJAna ne jaise-jaise sUkSma satyoM kI prAmANika jAnakArI prastuta kI, vaise-vaise aMdhavizvAsa kahane kA sAhasa TUTatA gyaa| aba yadi koI vyakti kisI bAta ko aMdhavizvAsa kahakara TAlatA hai to vaha sAhasa hI karatA hai| Aja vijJAna jina sUkSma satyoM kA sparza kara cukA hai, do zatAbdI pUrva usakI kalpanA karanA bhI asaMbhava thaa| yaha kahA jA sakatA hai ki vijJAna atIndriya jJAna kI sImA ke Asa-pAsa pahuMca rahA hai| prAcInakAla meM sAdhanA dvArA atIndriya jJAna kA vikAsa aura sUkSma satyoM kA sAkSAtkAra kiyA jAtA thaa| Aja ke AdamI ne atIndriya jJAna kI sAdhanA bhI kho dI aura atIndriya jJAna ke vikAsa karane kA abhyAsa bhI kho diyaa| paddhati bhI vismRta ho gyii| aba sivAya vijJAna ke koI sAdhana nahIM hai| vaijJAnikoM ne koI sAdhanA nahIM kI, adhyAtma kA gaharA abhyAsa nahIM kiyA, atIndriya cetanA ko jagAne kA prayatna nahIM kiyA kintu itane sUkSma upakaraNoM kA nirmANa kiyA ki jinake mAdhyama se atIndriya satya khoje jA sakate haiM, dekhe jA sakate haiN| jo indriyoM se nahIM dekhe jA sakate, ve satya ina sUkSma upakaraNoM se jJAta ho jAte haiN| isakA phalita yaha huA ki Aja kA vijJAna atIndriya tathyoM ko jAnane-dekhane aura pratipAdana karane meM sakSama hai| sUkSma zarIra sUkSma zarIra jJAta nahIM hai| isa sthUla zarIra se pare koI zarIra hai, yaha na Aja kA cikitsaka jAnatA hai aura na dUsare vyakti jAnate haiN| Aja ke cikitsaka ne zarIra ke eka-eka avayava ko jAna liyA hai| vaha zarIra ke sUkSmatama avayavoM ko bhI jAnatA hai| unako usane dekhA hai, jAnA hai, unakI prakriyA se bhI vaha avagata hai| eka-eka snAyu aura granthi ke viSaya meM use pUrI jAnakArI hai| parantu yaha sArA isa sthUla zarIra kI paridhi ke saMdarbha meM hai| isase Age Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 appANaM saraNaM gacchAmi bhI koI sUkSma yA sUkSmatama zarIra aura hai, yaha bAta use jJAta nahIM hai aura vaha isa tathya ko mAnane ke lie bhI sAvakAza nahIM hai / meDikala sAinsa isa sthUla zarIra kI sImA meM hI jJAna kara sakA hai| 'sthUla kucheka vaijJAnikoM ne aise anusaMdhAna kie haiM jinake AdhAra para ve zarIra se Age kI bAta kahane meM sakSama haiM / laMdana ke eka DaoNkTara DablU. eca. je. mIlara ne eka pustaka likhI hai- 'da hyUmana enATaoNmI / usameM unhoMne likhA hai ki aneka rogiyoM ke parIkSaNa ke pazcAt maiM isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki manuSya ke isa bhautika zarIra meM eka aisA zarIra aura hai jo prakAza kA piMDa hai, vidyutmaya hai, tejomaya hai / rUsa ke vaijJAnikoM ne aneka parIkSaNoM ke pazcAt yaha pratipAdana kiyA ki isa sthUla zarIra meM eka vidyut-zarIra bhI hai / yaha vidyut-zarIra, prakAza-zarIra mRtyu ke samaya dekhA jA sakatA hai| jaba AdamI maratA hai taba vaha sthUla zarIra ko chor3akara bAhara nikalatA hai| use bAhara dekhA jA sakatA hai / jIvita prANiyoM meM bhI yaha dekhA jA sakatA hai aura isake phoTo bhI liye jA sakate haiN| lezyA kA siddhAMta sthUla zarIra ke pare kA siddhAnta hai / hama jaba lezyA ke viSaya meM kucha jAnane kA prayatna karate haiM, usakA artha hotA hai ki isa audArika zarIra kI sImA ko pAra kara, sUkSma zarIra kI sImA meM praveza ho rahA hai| isa sthUla zarIra ke bhItara, isI ke pUre AkAra kA, eka zarIra phailA huA hai| use taijasa zarIra, vidyut-zarIra kahA jAtA hai| vaha prakAza kA zarIra hai| usake sAre paramANu prakAzamaya haiM / ve bahuta tarala haiM 1 jaiva plAjmA isa dRzya jagat meM cAra prakAra ke dravya haiM - tarala, Thosa, gaisIya aura plAjmA / Aja vaijJAnikoM ne yaha pratipAdana kiyA ki ye cAra hI prakAra nahIM hote / eka aura prakAra bhI hai| use jaiva plAjmA kahA jAtA hai / vaha jaiva plAjmA mRtyu ke bAda bhI naSTa nahIM hotA / vaha vidyut cumbakIya kSetroM meM calA jAtA hai 1 taijasa zarIra bhI mRtyu ke bAda naSTa nahIM hotA / eka dRSTi se ise amara kahA jAtA hai| jaba taka manuSya isa zarIra se sarvathA mukta nahIM ho jAtA, taba taka yaha taijasa zarIra kabhI nahIM maratA / manuSya anAdikAla se zarIra dhAraNa karatA A rahA hai| eka sthUla zarIra ko chor3atA hai aura dUsare sthUla zarIra ko dhAraNa kara letA hai| usane kitane zarIra badale haiM, kitanI bAra badale haiM / kintu itanA saba hone para bhI usake pAsa eka taijasa zarIra hai jo sadA se usake sAtha A rahA hai| vaha nahIM maratA, nahIM badalatA / isa dRSTi se vaha amara hai, sadA sAtha rahane vAlA hai / taijasa zarIra se bhI sUkSma hai karma zarIra / vaha bhI prANI kA sAtha nahIM chor3atA / vaha bhI kabhI nahIM mraa| usane jIva kA sAtha Aja taka Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddha Ara lazyA-dhyAna 267 nahIM chor3A aura taba taka nahIM chor3egA, jaba taka jIva baMdhanoM se sarvathA mukta nahIM ho jaaegaa| ye donoM zarIra amara haiN| jaba hama taijasa zarIra meM praveza karate haiM taba hamArA cintana badala jAtA hai, bhAvadhArA badala jAtI hai| bhAvoM kA sArA nirmANa isa taijasa zarIra yA vidyut zarIra kI sImA meM hotA hai| hamAre bhAva banate haiM, acche hote haiM, bure hote haiM, ve saba taijasa zarIra kI sImA meM hote haiN| taijasa zarIra ke Asa-pAsa sArI ghaTanAeM ghaTita hotI haiN| ve ghaTanAeM aura bhAva sthUla zarIra meM utarate haiM aura hamAre graMthi saMsthAna, hamAre snAyu-maMDala ko prabhAvita karate haiN| phira ve hamAre AcaraNa meM Ate haiN| manuSya ke AcaraNa aura vyavahAra kA adhyayana nAr3I-maMDala aura graMthi-saMsthAna ke AdhAra para nahIM kiyA jA sktaa| usakA adhyayana kiyA jA sakatA hai taijasa zarIra ke AdhAra para, lezyAoM aura bhAvataMtra ke AdhAra pr| prakAza hI hai raMga hama jaba isa sthUla zarIra kI sImA se pAra jAkara dekhate haiM to hameM vicitra raMga dikhAI dete haiN| vicAroM ko sabase adhika prabhAvita karane vAle do tattva haiM-zabda aura rNg| manuSya ina donoM se atyadhika prabhAvita hotA hai| do indriyAM-cakSu aura zrotra AdamI para prabhAva DAlatI haiN| hamAre Asa-pAsa raMgoM kA valaya banA huA hai| hamAre bhItara raMgoM kA valaya banA huA hai| Apa dekheN| AMkhoM ko baMda kreN| darzana-kendra para dhyAna kendrita kreN| thor3e samaya meM hI raMgoM ke bindu dIkhane laga jaaeNge| AMkha ko mUMdakara dabAeM aura dekheM, prakAza ke bindu aura raMgIna bindu Asa-pAsa cakkara lagAte hue dIkha pdd'eNge| sarvendriya-saMyama mudrA kreN| AMkhoM ke sAmane raMga hI raMga dIkha pdd'eNge| ye raMga hamAre bhItara haiN| taijasa zarIra raMgoM kA zarIra hai| prakAza aura raMga do nahIM haiM, eka hI haiN| prakAza kA unacAsavAM prakaMpana hI raMga hotA hai| eka phrikvensI meM prakAza raMga bana jAtA hai| sUrya kI kiraNoM meM sabhI mUla raMga haiN| jahAM taijasa hai, prakAza hai, vahAM raMga hai| prakAza aura raMga donoM sAtha-sAtha hote haiN| hamArA taijasa zarIra prakAza kA zarIra hai, raMgoM kA zarIra hai| usameM sabhI raMga vidyamAna haiN| raMga hamAre sAmane Ate rahate haiN| yadi koI draSTA ho, jisake cakSu nirmala hoM, jise dRSTi upalabdha ho, vaha sAmane dIkhane vAle raMgIna binduoM ke AdhAra para jAna letA hai ki kisa prakAra kA bhAva nirmita ho rahA hai aura aba kauna-sI vRtti abhivyakta hogii| ina raMgoM ke AdhAra para jAnA jA sakatA hai ki hamAre Asa-pAsa meM kisa prakAra ke paramANu adhika mAtrA meM AMdolita ho rahe haiM, cakkara lagA rahe haiN| samUcA svarodaya kA siddhAMta ina binduoM ke AdhAra para calatA hai| binduoM ko dekhakara svara-sAdhaka jAna jAtA hai ki aba pRthvI tattva cala rahA hai, jala tattva cala rahA hai yA agni tattva cala rahA hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 appANaM saraNaM gacchAmi guNa tIna mAne gae haiM-sattva, rajas aura tamas / ina tInoM guNoM ke dvArA manuSya para vibhinna prakAra kI pratikriyAeM hotI haiN| ina tInoM kA raMgIna binduoM ke AdhAra para patA lagAyA jA sakatA hai| yaha sUkSma zarIra kI saMkSipta carcA hai| inako sunakara yaha abhIpsA paidA hotI hai ki kabhI-kabhI sthUla zarIra se pare bhI jAnA caahie| sUkSma-zarIra kA jJAna hameM nahIM hai| hamArI aMtima sImA sthUla zarIra hai| hamArI sArI pravRttiyAM isI kI paridhi meM hotI haiN| isase pare AdamI socatA bhI nhiiN| sArI ghaTanAeM isake irda-girda ho rahI haiN| kintu prekSA-dhyAna kA abhyAsa karane vAlA vyakti sImA ko pAra karanA caahegaa| jaba vaha sImA ko pAra karegA taba use patA calegA ki kaba zveta raMga dikhAI detA hai| kahAM kaba lAla raMga aura camakIlA nIlA raMga dikhAI detA hai| kisa prakAra zAnti, Ananda aura prasannatA ghaTita hotI hai| apane Apa mana meM eka jijJAsA jAgatI hai-raMga kyoM AtA hai, yaha kyA __ raMgoM kA dIkhanA zubha lakSaNa hai| isase yaha pratIta hotA hai ki mana sthira ho rahA hai, lezyA zuddha ho rahI hai| yaha dhyAna kI kasauTI hai| jaise-jaise lezyA zuddha hotI hai, vaise-vaise AbhAmaMDala nirmala aura pavitra hotA hai| jaise-jaise AbhAmaMDala nirmala hotA hai, vaise-vaise vyakti kA caritra zuddha hotA calA jAtA hai| caritra-parivartana kA mUla AdhAra hai lezyA kA privrtn| caritra-parivartana kA mUla AdhAra hai AbhAmaMDala kA privrtn| AbhAmaMDala jitanA dUSita hotA hai, caritra bhI utanA hI dUSita hotA hai| AbhAmaMDala jitanA zuddha hotA hai, caritra bhI utanA hI zuddha hotA hai| AbhAmaMDala kA vizleSaNa karane vAlA vyakti caritra kA vizleSaNa kara sakatA hai| vaha vyakti-vyakti ke caritra ko jAna sakatA hai| dhyAna kI dIkSA dene vAlA guru ziSya ke AbhAmaMDala ko dekhakara usake samUce caritra ko par3ha letA hai aura jAna jAtA hai ki yaha kaisA vyakti hai? isakI bhAvadhArA kaisI hai? esTralaprojekzana aura samudghAta eka habzI mahilA hai| usakA nAma hai-liliyn| vaha atIndriya prayogoM meM dakSa hai| usase pUchA gayA-tuma atIndriya ghaTanAeM kaise batalAtI ho? usane kahA, 'maiM esTralaprojekzana ke dvArA una ghaTanAoM ko jAna jAtI huuN| pratyeka prANI meM prANadhArA hotI hai| use esTrala baoNDI bhI kahA jAtA hai| esTralaprojekzana ke dvArA maiM prANa-zarIra se bAhara nikalakara, jahAM ghaTanA ghaTita hotI hai, vahAM jAtI hUM aura sArI bAteM jAnakara dUsaroM ko batA detI huuN|' vijJAna dvArA sammata yaha esTralaprojekzana kI prakriyA jaina paraMparA kI samudghAta prakriyA hai| samudghAta kA yahI tAtparya hai ki jaba viziSTa ghaTanA ghaTita Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna 266 hotI hai taba vyakti sthUla zarIra se prANa-zarIra ko bAhara nikAlakara ghaTane vAlI ghaTanA taka pahuMcAtA hai aura ghaTanA kA jJAna kara letA hai| yaha prANa-zarIra bahuta dUra taka jA sakatA hai| isameM apUrva kSamatAeM haiN| samudghAta sAta haiM-vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalI smudghaat| jaba vyakti ko krodha adhika AtA hai taba usakA prANa-zarIra bAhara nikala jAtA hai| yaha kaSAya samudghAta hai| jaba AdamI ke mana meM ati lAlaca AtA hai taba bhI prANa-zarIra bAhara nikala jAtA hai| isI prakAra bhayaMkara bImArI meM, marane kI avasthA meM bhI prANa-zarIra bAhara nikala jAtA hai| Aja ke vijJAna ke sAmane aisI aneka ghaTanAeM ghaTita huI haiN| eka rogI oNparezana thiyeTara meM Tebala para leTA huA hai| usakA mejara oNparezana honA hai| DaoNkTara oNparezana kara rahA hai| usa samaya usa vyakti meM vedanA samudghAta ghaTita huii| usakA prANa-zarIra sthUla zarIra se nikalakara Upara kI chata ke AsapAsa sthira ho gyaa| oNparezana cala rahA hai aura vaha rogI apane prANa-zarIra se sArA oNparezana dekha rahA hai| oNparezana karate-karate eka bindu para DaoNkTara ne galatI kii| tatkAla Upara se rogI ne kahA, 'DaoNkTara! yaha bhUla kara rahe ho|' DaoNkTara ko patA nahIM calA-kauna bola rahA hai| usane bhUla sudhaarii| vedanA kama hote hI rogI kA prANa-zarIra punaH sthUla zarIra meM A jAtA hai| projekzana kI prakriyA pUrI ho jAtI hai| hoza Ane para rogI ne DaoNkTara se kahA, 'chata para laTakate hue maiMne pUrA oNparezana dekhA hai|' zarIra-prakSepaNa kI aneka prakriyAeM haiN| ina prakriyAoM meM prANa-zarIra bAhara calA jAtA hai| usa habzI mahilA liliyana ne kahA, 'maiM esTralaprojekzana ke dvArA yathArtha bAta jAna letI huuN| maiM logoM ke AbhAmaMDala meM praviSTa hokara unake caritra kA varNana kara sakatI huuN| kintu zarAbI AdamI ke caritra ko maiM nahIM jAna sakatI, kyoMki zarAbI AdamI kA AbhAmaMDala asta-vyasta ho jAtA hai| vaha itanA dhuMdhalA ho jAtA hai ki usake raMgoM kA patA hI nahIM cltaa|' hamArI bhAvanAeM, hamAre AcaraNa AbhAmaMDala ke nirmAtA haiN| jaba acchI bhAvanAeM aura pavitra AcaraNa hotA hai taba AbhAmaMDala bahuta sazakta aura nirmala hotA hai| bhAvadhArA malina hotI hai aura caritra bhI malina hotA hai taba AbhAmaMDala dhUmila, vikRta aura dUSita ho jAtA hai| bhAmaMDala aura AbhAmaMDala do zabda haiN| eka hai bhAmaMDala aura dUsarA hai aabhaamNddl| oNkalTa sAinsa (Occult-Science) meM bhAmaMDala ko haeNlo (Hallow) kahate haiN| yaha sira ke pIche hotA hai| Aja bhI jo avatAroM ke citra milate haiM, bar3e vyaktiyoM ke citra Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 appANaM saraNaM gacchAmi milate haiM, unameM hama vyakti ke sira ke pIche golAkAra pIle raMga kA eka cakra - sA dekhate haiM / yaha bhAmaMDala hai / yaha pratyeka prANI meM nahIM hotA / viziSTa vyaktiyoM ke hI hotA hai| dUsarA hai AbhAmaMDala / ise oNkalTa sAinsa meM 'orA' (Aura) kahate haiM / yaha AbhAmaMDala hamAre caritra kA, hamArI bhAvadhArA kA pratinidhitva karatA hai / AbhAmaMDala ko dekhakara vyakti ke caritra ko jAnA jA sakatA hai aura vyakti ke caritra ko dekhakara AbhAmaMDala ko jAnA jA sakatA hai| jo vyakti caritravAn hai, usakA AbhAmaMDala sazakta hogA / usa para dUsaroM kA prabhAva nahIM ho skegaa| dUsare tattva usa AbhAmaMDala meM praveza nahIM kara sakeMge / hama jisa duniyA meM jIte haiM vaha saMkramaNa kI duniyA hai / eka vyakti para aneka tattva saMkramaNa karate haiN| aneka rUpa-raMga AkramaNa karate haiM aura AbhAmaMDala ko vicalita karane kA prayatna karate haiM, kintu jinakA caritra zuddha hotA hai, bhAvadhArA nirmala hotI hai, unakA AbhAmaMDala vicalita nahIM hotA / bAhya AkramaNoM se vaha AkrAnta nahIM hotA / usameM itanI kSamatA hotI hai ki jo AtA hai, TakarAtA hai aura vApasa calA jAtA hai, bhItara praveza nahIM pA sktaa| eka caritravAn vyakti ko koI abhizApa de, usa para koI asara nahIM hogA / hamArA caritra aura bhAva jaba nirmala hotA hai taba isa saMkramaNa kI duniyA meM rahate hue bhI hama bAhya prabhAvoM se baca jAte haiM / caritra kA bahuta bar3A mUlya hai| AdamI saphala hotA hai aura kabhI-kabhI pratyeka kArya meM saphala hotA calA jAtA hai| vaha nahIM jAnatA ki yaha kaise huA? yaha sArA hotA hai bhAva kI zuddhi aura caritra kI zuddhi ke dvArA / eka bahuta bar3e yogI santa the AnandaghanajI / ve pahuMce hue siddhayogI the logoM ko patA calA ki ye siddhayogI haiN| aba loga apanI-apanI duHkha - gAthAoM ko lekara Ate aura duHkha - pratikAra kI bAta puuchte| AnandaghanajI ne socA- yaha kyA ? merI sAdhanA kA sArA samaya yadi maiM inake duHkha dUra karane meM lagA dUM to phira sAdhanA kaba karUM? ve gAMva ko chor3a jaMgala meM cale ge| vahAM bhI loga pahuMca ge| AnandaghanajI vahAM se ajJAta sthAna meM cale ge| eka bAra eka sunAra aura eka baniyA- donoM unako DhUMDhane nikale aura bhAgyavaza una taka pahuMca ge| bahuta anunaya-vinaya kiyaa| AnandaghanajI kA mana karuNA se bhara gayA / unhoMne pUchA- kyA cAhate ho ? donoM ne kahA- aura kucha nahIM, kevala svarNa cAhate haiN| AnandaghanajI bole- acchA, maiM tumheM svarNa-siddhi kA maMtra detA hUM / kintu maMtra kI sAdhanA nahIM hogii| tumheM ahiMsA, satya, acaurya aura brahmacarya kA pAlana karanA hogA / saMgraha nahIM karanA hogaa| unhoMne kahA- mahArAja ! Apa kitane bhole haiN| yadi saMgraha nahIM karanA hai to hameM svarNa-siddhi kI kyA AvazyakatA hai? yaha niyama nahIM pala sakatA, aura sabhI niyamoM kA pAlana hama kreNge| taba Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna 271 AnandaghanajI bole-acchA, do vratoM kA pAlana avazya krnaa| eka hai-jhUTha na bolanA aura dUsarA hai-kama tola-mApana krnaa| donoM ne svIkAra kara liyaa| AnandaghanajI ne maMtra de diyaa| ye ghara ge| janatA ko patA calA ki ye na jhUTha bolate haiM aura na kama tola-mApa karate haiM, bhIr3a bar3hane lgii| vyApAra caugunA ho gyaa| dhana Ane lgaa| eka varSa pUrA huaa| AnandaghanajI usa gAMva meM aae| svarNakAra bhI darzana karane gayA aura baniyA bhI phuNcaa| AnandaghanajI ne pUchA-svarNa-siddhi maMtra kI sAdhanA kaise cala rahI hai? ve bole-'mahArAja! maMtra ke prayoga kI AvazyakatA hI nahIM pdd'ii| kevala do vratoM kI sAdhanA se svarNa hI svarNa ho gyaa|' jaba jIvana meM vrata AtA hai taba manuSya kA caritra zuddha hotA hai, AbhAmaMDala nirmala hotA hai aura usa vyakti meM aise paramANuoM kA vikiraNa hotA hai ki binA bulAe loga Ate haiN| AkarSaNa paidA ho jAtA hai| maMtra kI sAdhanA jarUrI nahIM hotii| dharma ke do aMga : prayoga aura anubhava Aja sabase bar3I samasyA yahI hai ki logoM ne caritra kA mUlyAMkana kama kara diyaa| dhArmika logoM ne bhI yahI kiyaa| unhoMne dharma ko rUr3ha banA diyaa| jo dharma prAyogika thA, vaha Aja prayogazUnya ho gyaa| jo anubhava ke dvArA prApta hone vAlA tattva thA, usase anubhava ko kATa diyA gyaa| dharmarUpI paMchI ke do paMkha the| eka thA prayoga kA paMkha aura dUsarA thA anubhava kA pNkh| donoM paMkha kATa diye ge| Aja vaha dharma kA paMchI paMkhavihIna hokara tar3apa rahA hai| jisa dharma ke sAtha prayoga nahIM hai, kucha nayA jAnane kI jijJAsA nahIM hai, naye tathya khojane kI abhIpsA nahIM hai, vaha dharma rUr3ha ho jAtA hai aura gar3he meM gire hue pAnI jaisA gaMdalA bana jAtA hai| jisake sAtha svayaM kA koI anubhava nahIM hotA, kevala sunane aura mAnane kI bAta calatI hai, vaha dharma bahuta bhalA nahIM kara sktaa| tyAga kI zakti kA utsa dharma kI sabase bar3I zakti hai-tyAga kI shkti| duniyA meM koI bhI tattva aisA nahIM hai jo tyAga kI zakti paidA kara ske| ekamAtra dharma kI cetanA se vyakti meM tyAga karane kI kSamatA AtI hai| saMsAra ke sAre zAstra bhoga kI bAta sikhAte haiM, baTorane kI bAta aura indriyoM ke viSaya ke sevana kI bAta sikhAte __ ekamAtra dharma kI cetanA vyakti ko tyAga kI bAta sikhAtI hai| vaha kahatI hai-tyAga karo, viSayoM kA parityAga karo, anupalabdha ko upalabdha karane kA prayatna mata kro| kintu Aja mUla para hI kuThArAghAta ho cukA hai| caritra kI Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 appANaM saraNaM gacchAmi cetanA jaba lupta ho jAtI hai, taba vyakti ke mana meM yaha vicAra uThatA hai ki caritravAn duHkha pAtA hai aura caritrahIna sukha bhogatA hai| jaba yaha vicAra dRDhamUla bana jAtA hai taba usa vyakti kA, samAja yA rASTra kA caritra - pakSa kabhI ujjavala nahIM raha sktaa| ve kabhI unnati ke zikhara kA sparza nahIM kara sakate / AnandaghanajI se saMbaMdhita cAritrika pakSa kI eka dUsarI ghaTanA hai| eka bAra eka pradeza ke rAjA-rAnI AnandaghanajI ke pAsa aae| ve bole-guruvara ! aura saba kucha hai, para putra nahIM hai / putra ke binA saMpadA aura vaibhava kA prayojana hI kyA ho sakatA hai? AnandaghanajI bole- maiM kyA putra dUMgA? jAo, aura kisI se yAcanA karo / rAjA-rAnI ne bahuta Agraha kiyaa| AnandaghanajI ne eka panne para kucha likhA aura kahA- rAnI ke bAeM hAtha para bAMdha denA / merI eka zarta mAnanA, sadA sadAcAra kA pAlana karanA / ahiMsA, satya kA pAlana karanA / manokAmanA pUrI hogii| anyAya mata karanA, zoSaNa aura utpIr3ana se bacanA / nyAya karanA / rAjA-rAnI ne sabhI vratoM kA pAlana prAraMbha kara diyA / AcaraNa kA pakSa ujjvala huaa| kSamatA bar3hI / bhAvanAoM meM zakti AyI, saMkalpa - zakti kA vikAsa huaa| saMyoga kI bAta putra kI prApti ho gii| ve donoM AnandaghanajI ke pAsa Akara bole- mahArAja ! ApakA maMtra saphala huaa| hama Apake atyanta AbhArI haiN| AnandaghanajI ne kahA- rAnI ke hAtha para baMdhA patra laao| use pddh'o| usameM likhA thA - rAnI ko putra ho to AnandaghanajI ko kyA ? putra na ho to AnandaghanajI ko kyA? yaha na kA keI yaMtra thA aura na maMtra / caritra aura saMkalpa jaba vyakti kA caritra zuddha hotA hai taba usakA saMkalpa apane Apa phalita hotA hai / caritra kI zuddhi ke AdhAra para saMkalpa kI kSamatA jAgatI hai / jisakA saMkalpa - bala jAga jAtA hai usakI koI bhI kAmanA adhUrI nahIM rahatI / 1 saMkalpa lezyAoM ko prabhAvita karate haiM / lezyA kA bahuta bar3A sUtra hai - caritra / tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA - ye tIna ujjvala lezyAeM haiM / inake raMga camakIle hote haiN| kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA - ye tIna azuddha lezyAeM haiN| inake raMga aMdhakAra ke raMga hote haiM / ve vikRta bhAva paidA karate haiN| ve raMga hamAre AbhAmaMDala ko dhUmila banAte haiM / camakate raMga AbhAmaMDala meM nirmalatA aura ujjvalatA lAte haiM / ve AbhAmaMDala kI kSamatA bar3hAte haiN| unakI jo vidyut cumbakIya razmiyAM haiM ve bahuta zaktizAlI bana jAtI haiM / hama lezyA - dhyAna kA prayoga karate haiN| jaba hama darzana kendra para bAla sUrya ke aruNa raMga kA dhyAna karate haiM aura vaha raMga jaba prakaTa hotA hai taba karane vAle ko jJAta hotA hai ki usameM kitanA Ananda jAga rahA hai| jisa vyakti Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna 273 ne tejolezyA kA prayoga nahIM kiyA, dhyAna nahIM kiyA, vaha vyakti isa sthUla zarIra se pare bhI koI Ananda hotA hai, ina viSayoM se pare bhI koI sukhAnubhUti hai, nahIM samajha pAtA, kalpanA bhI nahIM kara paataa| AMsU kyoM? jaina vizva bhAratI ke prAMgaNa meM prekSA-dhyAna kA zivira thaa| vaha sampanna huaa| antima dina pati-patnI mere pAsa aae| ve rone lge| maiMne pUchA-kyoM? unhoMne kahA-jAnA par3a rahA hai, para jAne ko jI nahIM karatA kyoMki jisa sukha kA anubhava yahAM huA, vaha jIvana meM kabhI nahIM huA thaa| hamane darzana-kendra para bAla-sUrya ke lAla raMga kA dhyAna kiyaa| aisA teja prakAza jAgA ki Aja taka hamane vaisA raMga nahIM dekhaa| usase jo AnandAnubhUti huI vaha anirvacanIya hai| Aja jA rahe haiM, bar3A duHkha ho rahA hai| isIlie AMkhoM meM ye AMsU A ge| sukha ke nimitta : vidyut prakaMpana jaba taka ve prayoga se nahIM gujare the, taba taka unheM yaha jJAta hI nahIM thA ki aisA anirvacanIya sukha bhI ho sakatA hai| Azcarya hogA, prazna bhI hogA ki na kucha khAyA, na sUMghA, na sunA, na dekhA aura na sparza kiyaa| phira kaisA sukha? kahAM se milA? bahuta bAra AdamI bhrAnti meM ulajha jAtA hai| kyA khAne se, sunane aura sUMghane se, sparza karane aura dekhane se sukha milatA hai? isa bhrAnti ko todd'eN| padArthoM meM sukha nahIM hai| hamAre bhItara eka vidyut-dhArA hai| vaha sukha kA nimitta banatI hai| vaijJAnika prayogoM se yaha siddha ho cukA hai ki vidyut ke prakaMpanoM ke binA koI sukha kA saMvedana nahIM ho sktaa| jo sukha indriya-viSayoM ke upabhoga se upalabdha kiyA jAtA hai, vahI sukha kevala vidyut ke prakaMpana paidA karake bhI kiyA jA sakatA hai| kAna ke bindu para yA svAda ke bindu para ilekTroDa lagAkara prakaMpana paidA kie jAeM, to padArtha ke binA bhI unake upabhoga kI-sI sukha saMvedanA kA anubhava hotA hai| vastu ke saMyoga se jo pratikriyAeM paidA hotI haiM, ve pratikriyAeM vastu ke binA bhI vidyut ke prakaMpanoM se paidA kI jA sakatI haiN| isalie yaha tathya pramANita ho gayA ki sukha kA saMvedana vidyut prakaMpana-sApekSa hai| __ jaba tejolezyA jAgatI hai taba vidyut ke prakaMpana bahuta bar3ha jAte haiM, tIvratama ho jAte haiN| prekSA-dhyAna kA abhyAsa karane vAle ko ilekTroDa lagAne kI jarUrata nahIM hai| jaba vaha tejolezyA kA dhyAna karatA hai, bAla-sUrya kI razmiyAM sAkAra hotI haiM, vidyut ke prakaMpana tIvra hote haiM taba itane sukha kA anubhava hotA hai ki vyakti use chor3anA nahIM caahtaa| indriya viSayoM ko bhogane ke bAda kaThinAiyAM bhI paidA hotI haiM, kabhI zaktihInatA kA anubhava hotA hai aura kabhI Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 appANaM saraNaM gacchAmi saMtApa kaa| nAnA prakAra kI pratikriyAeM hotI haiN| kintu taijasa zarIra kI jo pratikriyAeM haiM, bAyAilekTrisiTI ke dvArA jo prakaMpana paidA hote haiM, ve kevala sukhada hote haiN| ve apane pIche duHkhada pariNAma nahIM chodd'te| jisa vyakti ne isa sacAI kA anubhava nahIM kiyA vaha isakI kalpanA bhI nahIM kara sakatA ki padArthoM ko bhoge binA bhI apUrva sukha kA anubhava ho sakatA hai| jaba padma-lezyA ke spaMdana jAgate haiM, pIle raMga ke paramANuoM ke prakaMpana paidA hote haiM taba vyakti ko anirvacanIya nirmalatA prApta hotI hai| usameM prajJA kI nirmalatA, buddhi kI nirmalatA aura jJAna-taMtuoM kI nirmalatA itanI tIvra hotI hai ki vaha hajAroM granthoM ke adhyayana se bhI upalabdha nahIM hotii| gaharAI meM jAne kI aisI dRSTi mila jAtI hai ki AdamI samasyA ko tatkAla sulajhAne meM sakSama ho jAtA hai| samasyA sulajhAne kA prayoga samasyA ko sulajhAne kA eka choTA-sA prayoga kreN| jaba kabhI samasyA Ae, zAnta hokara kAyotsarga kI mudrA meM baitthe| zvAsa zAMta, zarIra zAMta, mAMsapeziyAM zithila, pUrA kaayotsrg| dasa minaTa taka kreN| mastiSka meM pIle raMga kA dhyAna kareM, padmalezyA kA dhyAna kreN| athavA dasa minaTa taka AMkheM baMda kara AMkhoM para pIle raMga kA dhyAna kreN| athavA dasa minaTa taka Ananda-kendra meM aruNa raMga kA dhyAna kreN| aisA lagegA ki samasyA binA sulajhAe sulajha rahI hai| samAdhAna svataH kahIM se utarakara sAmane A gayA hai| zukla lezyA jaba zukla lezyA ke prakaMpana tIvra hote haiM taba anirvacanIya zAMti prApta hotI hai| aisI zAMti ubharatI hai ki mana meM koI saMtApa zeSa nahIM rhtaa| sapheda raMga zAMti kA pratIka hai| jaba AbhAmaMDala sapheda paramANuoM se bhara jAtA hai taba vyakti praphullita ho jAtA hai| mana meM koI viSAda nahIM rhtaa| kArya kA kitanA hI bhAra ho, use kucha lagatA hI nhiiN| use parvata-sI samasyA rAI jaisI lagane lagatI hai| vyaktitva-rUpAntaraNa ke ghaTaka tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke prayoga, unase pariSkRta hone vAlA AbhAmaMDala aura una AbhAmaMDaloM meM Ane vAle ve paramANu-ye sAre hamAre vyaktitva ko nayA nikhAra aura nayA rUpa de dete haiN| __ lezyA-dhyAna eka kasauTI hai| sAmAjika jIvana meM dhyAna karane vAle vyakti kI kasauTI hotI hai usakA vyavahAra aura usakA caritra / dhyAna karatA calA jAe aura vyavahAra na badale, caritra na badale to mAnanA cAhie ki usakA dhyAna bhI eka nazAmAtra hai| korA Ananda milanA, korI zAMti milanI yA tRpti Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi aura lezyA-dhyAna 275 milanI-yaha dhyAna kI paripUrNatA nahIM hai| ye to prAraMbhika bAteM haiN| dhyAna kI vyAvahArika kasauTI hogI ki dhyAna karane vAle kA jIvana badale, usakA vyavahAra aura caritra badale / yadi yaha hotA hai to samajhanA cAhie ki vyakti ko dhyAna upalabdha ho gyaa| dhyAna karane vAle vyakti kI AtaMrika kasauTI hai-AbhAmaMDala kA pariSkAra / jisakA AbhAmaMDala nirmala ho gayA, lezyAeM vizaddha ho gaIM, bhAvadhArA zuddha ho gaI to samajhA jA sakatA hai ki vyakti dhyAna karatA hai| isIlie prekSA-dhyAna kI paddhati meM eka kasauTI ke rUpa meM aura Ane vAle avarodhoM ko samApta karane ke lie lezyA-dhyAna kA bahuta bar3A mahattva hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. caitanya kA anubhava prekSA-dhyAna kA prayatna aprayatna kA prayatna hai, anAyAsa kA AyAsa hai| yaha kyoM? yaha prazna sahaja hai| prekSA-dhyAna meM zvAsa kI prekSA karate haiM, zarIra aura caitanya kendroM kI prekSA karate haiM, raMgoM kA dhyAna karate haiM yaha saba kyoM? zvAsa bhI nazvara hai, zarIra bhI nazvara hai, caitanya kendra bhI nazvara haiM aura ye sAre raMga bhI nazvara haiN| kyA ina nazvara tattvoM kI upalabdhi ke lie hI itanA bar3A samAraMbha, itanA bar3A prayatna aura itanA bar3A AyAsa kiyA jA rahA hai? itanA samaya aura zakti kA dAna kyA inhIM kI upalabdhi ke lie kiyA jA rahA hai? yaha to vaise hI eka tuccha prayatna hogA, jaise pahAr3a ko khodA aura nikalI eka cuhiyaa| yaha AyAsa buddhi-saMgata nahIM lgtaa| prekSA-dhyAna eka prayatna hai, samAraMbha hai, AyAsa hai| kintu yaha aprayatna ke lie prayatna hai, anAyAsa ke lie AyAsa hai, sahaja ke lie thor3A asahaja bhI hai| hamArA dhyeya hai anAkAra taka phuNcnaa| vijJAna nahIM mAnatA ki isa duniyA meM koI bhI padArtha anAkAra hai| hamArA uddezya hai cetanA taka phuNcnaa| cetanA ko saba svIkAra karate haiN| koI bhI darzana aisA nahIM hai jo cetana-tattva ko svIkAra na karatA ho| isa svIkRti meM matabheda avazya hai| kucha mAnate haiM ki cetana tattva hai, para jaba taka yaha jIvana hai, taba taka cetana kA astitva hai| jIvana samApta, cetana bhI samApta / yadi jIvana ke sAtha-sAtha cetana bhI samApta hone vAlA hai to usake sAkSAtkAra ke lie itanA prayatna kyoM? nazvaratA kI dRSTi se zarIra aura cetana meM antara hI kyA rahA? zarIra bhI eka dina naSTa hogA aura cetana bhI eka dina naSTa ho jaaegaa| donoM meM koI antara nahIM hai| jina logoM ne cetana-tattva ke viSaya meM yaha dhAraNA banAkara mAna liyA ki zvAsa nazvara hai, zarIra nazvara hai, caitanya kendra nazvara hai aura raMga nazvara haiM, una logoM ne isa mahattvapUrNa tathya ko vismRta kara diyA ki ina nazvara tattvoM ke pIche eka anazvara tattva bhI hai| ina sabake naSTa ho jAne para bhI vaha naSTa nahIM hotaa| usI ko jAnane ke lie yaha mahAn prayatna kiyA jAtA hai| use jAnane kI bhAvanA hI Atma-jijJAsA hai| yaha manuSya kI anAdikAlIna jijJAsA hai| vaha cirakAla se AtmA ko jAnane kA prayatna karatA rahA hai, AtmA ke sAkSAtkAra kA AyAsa karatA rahA hai| Atma-jijJAsA eka balavatI jijJAsA hai, adamya jijJAsA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kA anubhava 277 na jAne AtmA ko nakArane ke kitane-kitane prayatna hue, kitane grantha likhe gae, nAstikatA kA purajora pracAra kiyA gayA aura yaha pratipAdita kiyA gayA ki jIvana se pare kucha nahIM hai, phira bhI manuSya meM Atma-jJAna kI jijJAsA, Atma-sAkSAtkAra kI bhAvanA kabhI vinaSTa nahIM huii| usakI yaha prabala bhAvanA sadA jalatI rahI hai aura Aja bhI vaha prajvalita hai| prekSA-dhyAna aura samAdhi kA sArA samAraMbha usa Atma-sAkSAtkAra ke lie, cetana-tattva kI upalabdhi ke lie aura anazvara tathA anAkAra kI ArAdhanA ke lie hai| prazna hai-kyA AtmA ko dekhA-jAnA jA sakatA hai? kyA caitanya kA anubhava kiyA jA sakatA hai? isa prazna kA uttara vahI pA sakatA hai jo svayaM prayoga karatA hai| Atma-sAkSAtkAra aura vicAra-dhyAna ___ Atma-sAkSAtkAra kI do paddhatiyAM haiN| eka hai-savicAra-dhyAna aura dUsarI hai-nirvicaar-dhyaan| sabase pahale hameM zruta kA sahArA lenA hogaa| Agama kA sahArA lenA hogaa| jinheM atIndriya jJAna upalabdha huA, unhoMne apanI anubhava kI vANI meM jo batAyA, usakA sahArA lenA hogaa| sabase pahale sAdhaka apane Apako ina saMskAroM se bhAvita kare-'AtmA' hai| vaha caitanyamaya, anAkAra, nirlepa, zabdAtIta, rUpAtIta, gaMdhAtIta, rasAtIta aura sparzAtIta hai| vaha kevala caitanyamaya hai| sArA caitanya hI caitanya hai| vaha eka sUrya hai, jyoti hai, prakAzapuMja hai| vahAM koI aMdhakAra nahIM hai, koI tamas nahIM hai| isa bhAvanA se sAdhaka apane mana ko bhAvita kre| vaha yaha AropaNa kare-maiM anAkAra huuN| maiM niraMjana huuN| maiM padArtha aura pudgala se pare huuN| maiM amUrta huuN| maiM cetanAmaya, Anandamaya aura zaktimaya huuN| maiM zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza se pare huuN| isa bhAvanA se citta ko bhAvita kara sAdhaka apane svarUpa kA dhyAna karatA hai| vaha prAraMbha karatA hai zruta se, vikalpa se, kintu Atma-svarUpa se citta ko bhAvita kara aisA karatA hai| vaha svarUpa meM tanmaya bana jAtA hai, ekAgra ho jAtA hai, vicAroM ko chor3a detA hai| yaha Atma-sAkSAtkAra kI, vicAra-dhyAna kI eka paddhati hai| vicAra-dhyAna ke dvArA AtmA kA anubhava kiyA jA sakatA hai| jaba tallInatA aura ekAgratA bar3hatI hai taba jisa svarUpa kI kalpanA kI thI vaha svarUpa sAkSAt hone lagatA hai| draSTA, dhyAtA dhyAna meM baiThA hai| AbhAsa hotA hai, jaise sAmane hI AtmA sthita hai yA bhItara vaisI hI AtmA sakriya ho rahI hai| pratyakSataH sAkSAtkAra ho jAtA hai| isa dhyAna ko AjJA-vicaya-dhyAna kahA jAtA hai| hamane sthUla kA AlaMbana liyA, sthUla kA vicAra kiyA, vaha sthUla haTa gayA aura sUkSma sAmane prastuta ho gyaa| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 appANaM saraNaM gacchAmi citta sUkSma huA, cetanA sUkSma huI, cetanA kI kuzAgrIyatA bar3hI aura tadpa AtmA kA AbhAsa ho gyaa| yaha atIndriya tattvoM ke sAtha saMparka sthApita karane kI paddhati hai, sUkSma tattvoM ko jAnane kI eka prakriyA hai| mAnasika prakSepaNa jaba sUkSma satya jAnane hote haiM taba sabase pahale kAyotsarga karanA hotA hai| zarIra ko zithila kara, sarvathA zUnya kara, pUrNa rikta karanA hotA hai| koI tanAva na rhe| na zarIra kA tanAva rahe aura na mana kA tanAva rhe| koI avarodha na rhe| aisI sthiti meM avasthita hokara jaba sUkSma-tattva kA dhyAna kiyA jAtA hai taba vaha tattva zarIra meM praviSTa hokara sakriya bana jAtA hai| jaise hI dhyAna saghana hotA hai, ekAgratA bar3hatI hai, taba sAdhaka usa tattva ke sAtha tanmaya aura tadrUpa bana jAtA hai| yaha tanmaya banane kI prakriyA hai| isa prakriyA ke AdhAra para zakti aura svAsthya prApta kiyA jA sakatA hai| zarIra ko sarvathA zUnya banAkara Arogya kA dhyAna karate hI samarasI bhAva paidA hotA hai| usa samaya ekarasatA aura samAdhi kI sthiti upalabdha hotI hai aura taba vahIM Arogya kA pariNamana hone laga jAtA hai| kucheka vaijJAnikoM ne parIkSaNa ke lie vanaspati ke sAtha tAdAtmya sthApita kiyaa| unakA tadAtmya itanA gaharA thA ki paudhoM meM jo saMvedana hotA, ve use pakar3a lete| saMvedana kA tAra aisA jur3A ki paudhoM meM jo pratikriyAeM hotIM ve pratikriyAeM svayaM meM hone laga jAtI aura jo pratikriyAeM svayaM meM hotIM ve pratikriyAeM paudhoM meM hone laga jaatiiN| yaha zUnyIkaraNa kI prakriyA hai| isase AropaNa ho sakatA hai| yaha manovijJAna kA viSaya hai, AtmA kI vastusthiti nahIM hai| isa paddhati se AtmA kI sacAI ko nahIM jAnA jA sktaa| yaha AropaNa hai| yaha eka mAnasika prakriyA hai, mAnasika prakSepaNa hai| jisa prakAra kI mAnasika kalpanA vyakti karatA hai, ekAgratA ke kAraNa vaha kalpanA prakaTa hote-hote sAmane A jaaegii| yaha mAtra mAnasika prakriyA hai| isase AtmA kA koI patA nahIM cala sktaa| jisa vyakti ke citta meM apane iSTa ke prati zraddhA aura samarpaNa bhAva hai, dhyAna karate-karate vahI iSTa usI rUpa meM usake sAmane prastuta ho jAtA hai| jisa iSTa kA jisa rUpa meM dhyAna kareMge, citta ko ekAgra kareMge aura jaba vaha ekAgratA eka nizcita bindu para pahuMcegI taba vaha pratimUrti sAkAra hokara sAmane prastuta ho jaaegii| manovijJAna kI bhASA meM yaha mAnasika prakSepaNa hai| isameM yaha patA nahIM calatA ki hameM apane iSTa kA sAkSAtkAra huA hai| bahuta loga yaha kahate haiM-hameM paramAtmA yA guru kA sAkSAtkAra ho gayA, hameM amuka devI yA amuka devatA kA sAkSAtkAra ho gyaa| vaha unakA sAkSAtkAra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kA anubhava 276 nahIM hai, vaha una logoM kA hI mAnasika prakSepaNa hai| hama svayaM mana meM eka kalpanA kara lete haiM, eka AkAra banA lete haiN| vaha AkAra puSTa hote-hote eka dina sAkAra ho jAtA hai aura kabhI-kabhI vaha hamase bAta bhI kara letA hai| vaha nirdeza dene aura patha-pradarzana karane bhI laga jAtA hai| vaha kucha dene bhI laga jAtA hai| yaha sArA hai mAnasika prakSepaNa, mAnasika aaropnn| yaha hamAre hI mana kI pratikriyA hai| isa paddhati kA Alambana isalie liyA jAtA hai ki vyakti meM zraddhA aura AsthA kA nirmANa ho, usameM sUkSma satyoM ko jAnane kI tIvra abhIpsA jAga jaae| yaha sthUla se sUkSma ko jAnane kI prakriyA hai, kintu AtmA jaise atisUkSma yA parama-sUkSma ko jAnane kI prakriyA nahIM hai| yaha aMtima prakriyA yA samAdhAna nahIM hai| nirvicAra-dhyAna Atma-sAkSAtkAra kI dUsarI prakriyA hai-nirvicAra-dhyAna, nirvicaarsmaadhi| jaba samAdhi vikalpazUnya, cintanazUnya hotI hai, jisameM caitanya kA anubhava mAtra hotA hai, vaha hai nirvicAra smaadhi| nirvicAra avasthA meM na cintana hotA hai, na kalpanA hotI hai aura na smRti hotI hai| na zabda kA AlaMbana, na rUpa kA aalNbn| padastha dhyAna bhI nahIM, rUpastha dhyAna bhI nahIM, piMDastha dhyAna bhI nhiiN| tInoM dhyAna nahIM hote| saba chUTa jAte haiN| kevala nirvikalpa aura nirvicAra avasthA, amana avasthA hotI hai| mana samApta ho jAtA hai| usa sthiti meM zuddha caitanya kA anubhava hotA hai| usI sthiti meM AtmA kA sAkSAtkAra ghaTita hotA hai| se na ruve, na sahe...arUvI sttaa| vaha na rUpa hai, na zabda hai...arUpI sattA hai| AtmA apada hai| vaha pada ke dvArA nahIM jAnA jA sakatA-apayassa payaM Natthi / zabdAtIta ko zabda se kaise? aneka loga AtmA ko jAnane ke lie tarka kA prayoga karate haiM, buddhi kA vyAyAma karate haiM, kaise jAneMge? apada ko pada ke dvArA nahIM jAnA jA sktaa| jisakA zabda ke sAtha koI saMbaMdha hI nahIM hai use zabda ke dvArA kaise jAnA jA sakatA hai? jo vikalpAtIta hai use vikalpa ke dvArA nahIM jAnA jA sktaa| jo vicArAtIta hai vaha vicAroM ke dvArA nahIM jAnA jA sktaa| 'savve sarA Niyati-takkA jattha na vijjaI-tarka vahAM hai hI nhiiN| AtmA kI siddhi ke lie aneka tarka diye gae haiN| madhyakAla meM tarkoM kA vikAsa huA aura tarkazAstra ke aneka grantha likhe ge| una paMDitoM ne AtmA kI siddhi ke lie prabala tarka die| maiM mAnatA hUM ki ve sAre tarka anubhavazUnya haiN| bauddhika vyAyAma mAtra haiN| ve AtmA taka nahIM phuNcaate| AtmA ke khaMDana meM bhI utane hI tarka Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 appANaM saraNaM gacchAmi haiM jitane tarka AtmA ke maMDana meM haiN| khaMDana karane vAlA bhI nahIM jAnatA ki AtmA nahIM hai aura maMDana karane vAlA bhI nahIM jAnatA ki AtmA hai| vAdI aura prativAdI-donoM anubhavazUnya haiN| donoM isa jJAna se zUnya haiN| AtmA ko Astika bhI nahIM jAnatA aura nAstika bhI nahIM jaantaa| donoM kevala mAnate haiN| tarka se AtmA ke astitva kA khaMDana bhI kiyA jA sakatA hai aura maMDana bhI kiyA jA sakatA hai| tarka kahIM nahIM phuNcaataa| vaha ulajhAtA hai| yaha tarka kA eka khela hai| eka pakSa AtmA ko siddha kara rahA hai| dUsarA pakSa usake astitva ko nakAra rahA hai| kintu donoM nahIM jAnate ki vAstavikatA kyA hai? jaba taka hama tarkAtIta, zabdAtIta aura vikalpAtIta nahIM hote, taba taka AtmA ko upalabdha nahIM kara skte| usako upalabdha karane kA ekamAtra upAya hai-nirvikalpa-cetanA kA nirmaann| ise sAmya-cetanA, svastha-cetanA, samAdhi-cetanA, zuddhopayoga-cetanA kahA jA sakatA hai| yahI citta-nirodha kI cetanA hai| jisa tattva ko citta kA nirodha karake jAnanA hotA hai use hama buddhi ke vyApAra se, citta ke vyApAra se jAnanA cAheM, yaha kabhI saMbhava nahIM hai| jisa tattva ko AMkheM banda kara jAnanA hai use hama AMkheM phAr3a-phAr3akara jAnanA cAhate haiN| jisa tattva ko kAna banda kara jAnanA hotA hai use hama zabdoM ko suna-sunakara jAnanA cAhate haiN| yaha kabhI saMbhava nahIM hai| indriyAtIta cetanA, buddhi se pare kI cetanA, manasAtIta cetanA hotI hai taba AtmA kI sImA meM praveza kiyA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| dUsare zabdoM meM caitanya ke anubhava kA ekamAtra upAya hai-recana, khAlI krnaa| buddhi ko, citta ko aura mana ko pUrNa khAlI kareM, samApta kareM, vilIna kreN| indriyoM ko khAlI kreN| khAlI karane para jJAta hotA hai ki yathArtha kyA hai? khAlI meM bhagavAn hotA hai ___eka saMnyAsI eka dukAna para gyaa| dukAnadAra se pUchA-isa Dibbe meM kyA hai? dukAnadAra ne kahA-ATA hai| isameM kyA hai? dAla hai| isameM kyA hai? ghI hai| pUchatA rhaa| dukAnadAra batAtA rhaa| anta meM eka DibbA bcaa| saMnyAsI ne pUchA-isameM kyA hai? usane kahA-yaha khAlI hai| isameM kucha bhI nahIM hai| saMnyAsI uchala pdd'aa| usane kahA-Dibbe meM kucha bhI nhiiN| isakA artha hai isameM bhagavAn haiN| dukAnadAra ne kahA-mahArAja! yaha khAlI hai| isameM bhagavAn kaise? saMnyAsI bolA-jisameM aura kucha nahIM hotA, khAlI hotA hai, usameM bhagavAn hote haiN| saMnyAsI ne bahuta bar3e satya kA udghATana kiyA ki jo rikta hai usI meM bhagavAn kA nivAsa hai| rikta mana meM, rikta citta meM aura rikta indriyoM meM samamuca Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kA anubhava 281 bhagavAn rahatA hai, apanA prabhu hotA hai, apanI AtmA hotI hai| loga bhare hue kA mUlya samajhate haiM, khAlI kA mUlya nahIM smjhte| bharA huA bahuta satAtA hai| naukA nadI pAra kara rahI thii| aneka vyakti usameM the| bhAra adhika ho gyaa| naukA DagamagAne lgii| nAvika ne kahA-naukA DUba jaaegii| yadi sabako bacanA hai to svayaM ko surakSita rakhate hue apanA sArA sAmAna nadI meM bahA do, anyathA sAmAna ke sAtha-sAtha prANa bhI jaaeNge| sabane apane jIvana kI surakSA ko mahattva dete hue sAmAna nadI meM DAla diyaa| eka baniye ke pAsa tIna khAlI Dibbe aura eka rupayoM se bharA DibbA thaa| usane khAlI Dibbe pAnI meM DAla die| nAvika ne kahA-isa vajanI Dibbe ko DAla do| baniye ne rupayoM ko aise vyartha bahAnA ucita nahIM smjhaa| vaha Dibbe ko sAtha le nadI meM kUda pdd'aa| naukA halkI ho gii| para vaha baniyA usa Dibbe ke bhAra se dabakara DUba gyaa| yadi vaha khAlI Dibbe ke sAtha kUdatA to saMbhava hai baca jAtA, para bhare hue Dibbe ne use Dubo diyaa| logoM kA bhare hue para adhika vizvAsa hai, khAlI para nhiiN| kAma meM lage rahate haiM to samajhate haiM bhare hue haiM, samaya kA upayoga ho rahA hai| jaba khAlI hote haiM taba samajhate haiM, Aja to samaya vyartha hI kho rahe haiN| loga khAlI rahanA nahIM jAnate aura khAlI rahane ke samaya kA upayoga karanA bhI nahIM jaante| AdamI khAlI kahAM raha pAtA hai? jaba usake pAsa koI kAma nahIM hotA, taba bhI vaha khAlI nahIM hai| usake mana kA cakkA itanI tIvra gati se ghUmatA hai ki duniyA kI sArI smRtiyAM usa samaya ubhara AtI haiN| mastiSka vicAroM se, saMkalpa-vikalpoM se bhara jAtA hai| kahAM hai khAlI vaha AdamI? usakA dimAga bharA hI rahatA hai| bahuta bar3A kavi thA imrsn| vaha ghUmane niklaa| akasmAt varSA A gii| usake pAsa apanI kavitAoM kI eka pAMDulipi thii| bhIgane ke Dara se usane vaha pAMDulipi eka dukAnadAra ke pAsa rakha dii| imarasana calA gyaa| dukAnadAra ne dekhA-kucha panne bhare hue haiM, kucha khAlI haiM vaha bhare hue pannoM meM vastueM lapeTakara grAhakoM ko detA rhaa| kucha samaya pazcAt varSA rukI, imarasana aayaa| pAMDulipi maaNgii| dukAnadAra ne kahA- 'mApha karanA, kucheka bhare pannoM kA maiMne upayoga kara liyA hai| khAlI panne jyoM ke tyoM haiN| bhare kAma ke nahIM the| khAlI likhane ke kAma A sakate haiN| yaha sunate hI imarasana kA mAthA tthnkaa| usakI sadyaHlikhita mahattvapUrNa kavitAoM ke panne nikala cuke the| zeSa bace the kevala kore kaagj| adhyAtma hai khAlI hone kI prakriyA vyavahAra kI duniyA meM khAlI kA mUlya nahIM hotA, bhare kA mUlya hotA hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 appANaM saraNaM gacchAmi khAlI panne kA kyA mUlya ho sakatA hai vyavahAra kI duniyA meM aura khAlI Dibbe kA kyA mUlya ho sakatA hai vyavahAra kI duniyA meM? isI prakAra khAlI citta aura khAlI mana kA bhI kyA mUlya ho sakatA hai vyavahAra kI duniyA meM? vyavahAra meM jIne vAle yahI cAhate haiM ki ye saba sadA bhare hI raheM, kabhI khAlI na hoN| jaba adhyAtma kI yAtrA zurU hotI hai taba bhare kA kyA mUlya hai aura khAlI kA kyA mUlya hai, spaSTa ho jAtA hai| usa yAtrA meM yaha anubhava hotA hai ki likhA huA kAgaja calA gayA, acchA huaa| bharA huA DibbA calA gayA to acchA huaa| bharA huA mana, bharI huI buddhi, bharA huA citta khAlI ho gayA to acchA huaa| vahAM khAlI honA hI zreyaskara mAnA jAtA hai| jaba khAlI hone kI prakriyA prAraMbha hotI hai taba usa kSaNa meM jo anubhava hotA hai, vahI vAstava meM caitanya kA anubhava hai| caitanya ke anubhava kA vahI kSaNa hai jisa kSaNa meM hamArA citta khAlI ho gayA hotA hai| usa kSaNa meM na zvAsa-prekSA, na zarIra-prekSA, na caitanya kendra-prekSA aura na lezyA-dhyAna, kucha bhI Avazyaka nahIM hotaa| isa saMdarbha meM eka prazna AtA hai ki jina kriyAoM kI jarUrata nahIM hai, unheM hama karate hI kyoM hai? jinheM chor3anA hai, unheM kyoM karate jA rahe haiM? prazna svAbhAvika hai| isa saMsAra kA svabhAva hI aisA hai ki jise chor3anA hotA hai, use pahale karanA hotA hai| nadI ko pAra kara naukA ko chor3anA par3atA hai| kintu jaba taka nadI kA kinArA na A jAe, taba taka naukA para calanA hotA hai, use chor3A nahIM jA sktaa| jaba taka nirvikalpa cetanA na jAga jAe, taba taka adhyayana, punarAvartana, jijJAsA, anuprekSA-ye saba karane par3ate haiN| vicAra-dhyAna kA abhyAsa karanA par3atA hai| jaba vicAra-dhyAna kI sImA samApta hotI hai aura nirvicAra-dhyAna kI sImA meM praveza karate haiM, nirvicAra cetanA meM jAte haiM, kevala Atma-dhyAna kI bhUmikA meM jAte haiM taba adhyayana, anuprekSA Adi chUTa jAte haiN| koI AvazyakatA nahIM rhtii| vahAM phira AlaMbana banate haiM-kSAnti, mukti, Arjava aura maardv| nirvikalpa-cetanA ke AlaMbana nirvikalpa-cetanA kA pahalA AlaMbana banatA hai-kssaanti| isakA artha hai-krodh-mukti| krodha ke paryAya naSTa hote haiM aura krodha-mukti kI bhAvanA jAga jAtI hai| vaha usa cetanA kA AlaMbana bana jAtA hai| Atma dhyAna se krodha naSTa hotA hai, krodha ko dekhane se krodha naSTa hotA hai| krodha AtA hai| zvAsa rokA, krodha naSTa ho gyaa| acchA vicAra ubharA, krodha zAMta ho gyaa| yaha krodha kA upazamana hai| ise kucha loga damana bhI kahate haiN| damana aura upazamana eka hI bAta hai| krodha bhI eka vikalpa hai| dUsarA vikalpa Ate hI krodha zAMta ho jAtA hai| eka vikalpa ke dvArA dUsare vikalpa ko parAsta kara diyaa| eka zaktizAlI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kA anubhava 283 hAthI ne dUsare madonmatta hAthI ko parAsta kara diyaa| eka sAMDa ne dUsare sAMDa para vijaya pA lii| itanA hI huaa| vaha miTA nahIM, naSTa nahIM huaa| parAsta hone vAlA nimitta pAkara punaH phuphakAra sakatA hai| upazAMta kiyA huA krodha na jAne kaba punaH sakriya hokara satAne laga jaae| vikalpa ke dvArA vikalpa kA upazAMta-yaha damana kI prakriyA hai| yaha kSaya kI prakriyA nahIM hai / usa vikalpa ko kSINa karane kI prakriyA hai-nirvikalpa cetanA kA jaagrnn| nirvikalpa cetanA jaise-jaise puSTa hotI hai, krodha kA vikalpa apane Apa kSINa hotA jAtA jaba nirvikalpa cetanA zaktizAlI hotI hai taba kSamA svayaM eka AlaMbana bana jAtI hai| mukti kA artha hai-nirlobhtaa| lobharahita cetanA eka AlaMbana banatI hai| anubhava hone lagatA hai ki cetanA meM lobha kA koI paryAya nahIM hai| cetanA svayaM eka Aloka hai| lobha cetanA kA eka vikAra hai, andhakAra hai| usa vikAra kA sAkSAt hone lagatA hai| isI prakAra kapaTa kI cetanA kA sAkSAt hotA hai, RjutA kI cetanA jAga jAtI hai| ahaMkAra ke vikalpa kA sAkSAt hotA hai| mRdutA kI cetanA jAga jAtI hai| sAdhaka ko yaha spaSTa anubhava hone lagatA hai ki krodha cetanA kA svabhAva nahIM hai, ahaMkAra aura lobha cetanA kA svabhAva nahIM hai| mAyA aura kapaTa cetanA kA svabhAva nahIM hai| cetanA kA svabhAva hai-kSamA, RjutA, mRdutA, laghutA aadi| ye hI nirvikalpa cetanA ke AlaMbana banate haiN| isa cetanA ke jAgane para sAre grantha chUTa jAte haiM, svAdhyAya aura anuprekSAeM chUTa jAtI haiN| unake kevala sUkSya paryAya bacate haiM, sthUla paryAya chUTa jAte haiN| jaba kSamA, RjutA, mRdutA Adi cetanAoM kA sAkSAtkAra hotA hai taba unake nIce chipI huI sUkSma cetanA kA bhI sAkSAtkAra hone lagatA hai| citta nirmala hotA hai, svastha banatA hai| asvastha citta se kyA-kyA nahIM ho jaataa| vicAra aura AcAra bhI roga ke kAraNa __ Atreya Ayurveda ke mahAn AcArya the| agniveza ne unase pUchA-'bhagavan! Apane kahA hai ki rogoM kA kAraNa hai kupthy| kintu kabhI-kabhI eka sAtha itane roga phailate haiM ki sAre gAMva, nagara aura pUrA janapada hI naSTa ho jAtA hai| kyA sabane eka sAtha kupathya kara liyA ki sabako eka sAtha maranA par3A?' Atreya ne kahA-'vatsa! kevala kupathya hI rogoM kA kAraNa nahIM hai| manuSyoM ke vicAra aura AcaraNa bhI rogoM ke kAraNa banate haiN| jaba eka sAtha koI burA vicAra phailatA hai taba mahAmArI kI sthiti bana jAtI hai| jaba eka sAtha koI burA AcaraNa hotA hai taba bhayaMkara bImArI se sArA janapada AkrAnta ho jAtA hai| jaba taka burA vicAra aura burA AcaraNa nahIM chUTatA, taba taka bImArI se Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 appANaM saraNaM gacchAmi chuTakArA nahIM milatA, logoM kA svAsthya nahIM bntaa|' roga kA kAraNa kevala bhojana hI nahIM hai, vicAra aura AcAra bhI usake mukhya kAraNa haiN| svAsthya kI kAmanA karane vAle vyakti ko AhAra se adhika dhyAna vicAra aura AcAra para kendrita karanA par3atA hai| jaba nirvikalpa cetanA jAgatI hai taba patA calatA hai ki vAstava meM svAsthya kyA hai? Aja samAja ke stara para viSamatA miTAne aura samatA kI sthApanA karane ke aneka prayatna calate haiM, kintu yathArtha meM samatA kyA hai, viSamatA kyA hai, isakA jJAna nirvikalpa cetanA ke jAgane para hI ho sakatA hai| nirvikalpa cetanA kA kSaNa vAstava meM sAdhanA kI parama upalabdhi kA kSaNa hai| nirvicAra kA saMsAra : niSpattiyAM / __hamAre sAre prayatna AraMbhika haiN| hama abhI yaha na mAneM ki raMgoM kA spandana yA zvAsa ke spandana pakar3a meM A gae, caitanya kendra aura zarIra ke spandana pakar3a meM A gae, hama dhyAna meM saphala ho ge| yaha to adhyAtma-yAtrA kA prathama par3Ava hai| hameM yahAM rukanA nahIM hai| bahuta Age jAnA hai| gantavya dUra hai| hameM calate rahanA hai| isa kaMpana aura spandana vAle zarIra meM, indriya-cetanA, manazcetanA aura citta kI cetanA vAle zarIra meM eka aisA tattva bhI hai jo ina spandanoM se pare hai, ina cetanAoM se pare hai| usakA sAkSAtkAra hameM iSTa hai| jitane kSaNa hama nirvikalpa cetanA meM raheMge, jitane kSaNa hama zUnya meM raheMge, una kSaNoM meM Atma-sAkSAtkAra hogaa| Atma-sAkSAtkAra kI mahattvapUrNa prakriyA hai-nirvikalpa cetanA kA nirmaann| adhyAtma jagat kI yaha eka mahattvapUrNa dena hai| bhautika aura vyAvahArika jagat meM isakA koI mUlya nahIM hai| isa sImA para pahuMcakara hI hama bhautika jagat aura adhyAtma jagat ke antara ko samajha sakate haiN| avyatha cetanA jisa duniyA meM nirvicAra aura nirvikalpa kA mahattva hai, sacamuca vaha koI dUsare prakAra kI duniyA hai| jaba yaha cetanA jAgatI hai taba sArI asamAdhiyAM dUra ho jAtI haiN| sabase pahalA suphala hotA hai-avyatha cetanA kI jaagRti| nirvikalpa cetanA meM jIne vAlA vyakti nirvyatha jIvana jItA hai| usakI cetanA meM vyathA nahIM hotii| usake sAmane kitanA hI pratikUla vAtAvaraNa upasthita ho, bhayaMkara paristhitiyAM aura samasyAeM hoM, vaha kabhI vyathita nahIM hotaa| usakA citta sadA avyatha rahatA hai| vaha ghaTanA ko jAnatA hai, para vyathita nahIM hotaa| usa para ghaTanA kA koI asara nahIM hotaa| jaise soye hue vyakti ke sAmane ghaTane vAlI ghaTanA kA usa para koI asara nahIM hotA vaise hI nirvikalpa cetanA meM jIne vAle vyakti para ghaTanAoM kA koI asara nahIM hotaa| koI bhI ghaTanA use Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kA anubhava 285 kSubdha nahIM kara paatii| vaha ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nhiiN| vaha kevala jJAtA rahatA hai, bhoktA nhiiN| amUr3ha cetanA dUsarA suphala yaha hotA hai ki cetanA asammoha sthiti meM calI jAtI hai| usameM phira mUr3hatA paidA nahIM hotii| isa duniyA meM mUr3hatA paidA karane vAle aneka tattva haiN| vaha eka zabda sunatA hai, eka rUpa dekhatA hai aura sammohita ho jAtA hai| usakI cetanA saMmUr3ha bana jAtI hai| eka vicAra sAmane AtA hai aura saMmUr3ha bana jAtA hai| paga-paga para saMmUr3hatA ke kAraNa bikhare par3e haiN| vaha inameM phaMsa jAtA hai| sAre sammohana vikalpa cetanA meM jAgate rahate haiN| vikalpa ubharatA hai, sAtha-sAtha mUr3hatA ubharatI hai, nirvikalpa cetanA ke upalabdha hone para citta mUr3ha nahIM banatA, sammohana samApta ho jAte haiN| vaha abhI-abhI saMnyAsI banA thaa| eka tAlAba ke pAsa so rahA thaa| kucha striyAM pAnI lene tAlAba para aayiiN| unhoMne saMnyAsI ko dekhaa| eka strI bolI-dekho, saMnyAsI ho gayA to kyA? abhI sirahAne kA moha nahIM chuuttaa| kapar3e kA takiyA nahIM milA to IMTa kA takiyA banA diyaa| saMnyAsI ke kAnoM meM ye zabda pdd'e| vaha una zabdoM se saMmUr3ha ho gyaa| usane tatkAla sira ke nIce dI huI IMTa nikAla dii| striyoM ne yaha dekhaa| eka strI bolI-'acche saMnyAsI bane! thor3I-sI bAta kahI aura Dara ge| una zabdoM ke prabhAva meM A ge| mahArAja! Apane saMnyAsa le liyaa| ghara-bAra chor3a diyA, para lagatA hai abhI taka vAsanA nahIM chuuttii| hama to gRhastha haiN| yoM hI kahate rheNge| hamAre kahe-kahe Apa karate raheMge to saMnyAsa kA pAlana hI nahIM kara paaeNge| Apa kabhI IMTa nikAleMge aura kabhI rkheNge| kitanI mArmika hai kathA! koI vyakti paga-paga para mUr3ha banatA hai to duniyA usako Tikane nahIM detii| yaha duniyA acche kArya kI bhI AlocanA karatI hai aura bure kArya kI bhI AlocanA karatI hai| yadi koI vyakti zabdoM aura vicAroM ke AdhAra para saMmUr3ha hotA hai to use jIne kA adhikAra hI prApta nahIM hotaa| nirvikalpa cetanA meM saMmUr3ha hone kI sthiti samApta ho jAtI hai| viveka-cetanA tIsarA suphala yaha hotA hai ki viveka-cetanA jAga jAtI hai| viveka-cetanA ke jAgane para sAdhaka meM pArthakya-zakti vikasita ho jAtI hai| vaha jAna jAtA hai ki yaha chAcha hai aura yaha mkkhn| yaha khalI hai aura yaha tel| yaha zarIra hai aura yaha aatmaa| yaha acetana hai aura yaha cetn| yaha azAzvata hai aura yaha shaashvt| AtmA aura pudgala kA spaSTa bheda use sAkSAt ho jAtA hai| yaha viveka-cetanA bahuta bar3I upalabdhi hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 appANaM saraNaM gacchAmi vyutsarga-cetanA cauthA suphala yaha hotA hai ki jaba viveka-cetanA puSTa hotI hai taba vyutsarga kI kSamatA bar3hatI hai, tyAga aura vijarsana kI zakti kA vikAsa hotA hai| phira chor3ane meM saMkoca nahIM hotA, cAhe zarIra ko chor3anA par3e, indriya-viSayoM ko chor3anA par3e, parivAra yA dhana ko chor3anA pdd'e| usameM chor3ane kI itanI kSamatA bar3ha jAtI hai ki vaha jaba cAhe taba kisI ko bhI chor3a sakatA hai| koI moha nahIM rhtaa| vyutsarga kI cetanA jAgane para sAdhaka ko spaSTa anubhava ho jAtA hai ki maiM caitanyamaya huuN| yahI merA astitva hai| caitanya ke atirikta jitanA bhI jur3A huA hai vaha vijAtIya hai, merA nahIM hai| vaha rahe yA na rahe isase mujhe kyA? samaya para sabako chor3a duuNgaa| vyutsarga-cetanA se tyAga kI zakti prabala hotI hai| samAdhi-yAtrA aura niSpatti samAdhi kA pahalA bindu hai-kevala jJAna aura kevala darzana-kevala jAnanA aura kevala dekhnaa| isa bindu se hama samAdhi kI sAdhanA prAraMbha karate haiN| dUsare zabdoM meM, samAdhi kI yAtrA saMvedanazUnya jJAna aura saMvedanazUnya darzana se hotI hai| hama prayatna karate haiM ki hamAre kucha kSaNa aise bIteM jinameM hama kevala jAneM, kevala dekheM, koI saMvedana sAtha meM na judd'e| priyatA aura apriyatA, rAga aura dveSa-koI vikalpa na rhe| yahAM se samAdhi kI yAtrA zurU hotI hai aura vaha Age bar3hatI-bar3hatI nirvikalpa cetanA taka pahuMca jAtI hai| yahAM pahuMcane para vicAroM ke vikalpa, padArthoM ke vikalpa, saba vikalpa zAMta ho jAte haiN| mana kA samudra zAMta ho jAtA hai| usameM vikalpa kI koI taraMga nahIM utthtii| jisa cetanA meM vikalpa kI halkI-sI taraMga bhI nahIM uThatI, vaha hai nirvikalpa cetnaa| usa sthiti taka pahuMca jAnA hI hamArI sAdhanA kA uddezya hai| yahI hamArA gantavya hai, yahI hamArI maMjila hai| jaise-jaise cetanA kA vikAsa hogA, jaise-jaise vikalpoM ko kama karate hue nirvikalpa cetanA ke kSaNoM meM jIne kA abhyAsa hogA, vaise-vaise vaha cetanA puSTa hogI aura cetanA kA vaha ananta sAgara eka dina nistaraMga aura UrmivihIna bana jaaegaa| usa sthiti meM, usa parama satya kA sAkSAtkAra hogA jisake lie hajAroM-hajAroM loga sadA utsuka rahate haiN| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. samasyA ke mUla kI khoja eka bhAI ne mere pAsa Akara kahA-'mana ko zAnta karanA cAhatA huuN| mana bahuta azAnta hai| maiMne pUchA-kyA huA? usane kahA-'abhI-abhI merI patnI kA dehAvasAna ho gyaa| usakA viyoga mere mana meM khaTaka rahA hai| mana ko samajhAtA hUM para vaha mAnatA hI nhiiN| yaha zikAyata eka hI nahIM, sabakI hai ki hama mana ko samajhAte haiM, para vaha mAnatA hI nhiiN| manuSya ne isa sUtra ko pakar3a liyA ki mana mAnatA hI nahIM, samasyA kaise sulajhe! yaha bahuta bar3A bahAnA hai| jo mAnatA hai use hama manavAnA nahIM cAhate aura jo becArA nahIM mAnatA use hama manavAnA cAhate haiN| jise manavAnA cAhie usa ora hama dhyAna nahIM dete| yahI hamArI sabase bar3I samasyA hai| jaba taka hama samasyA kA mUla nahIM khoja lete, taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM ho sktaa| pratyeka manuSya cAhatA hai ki samasyA miTe, duHkha miTe, sukha Ae, sulajhAva aae| cAhatA hai, para kevala cAha se kucha bhI nahIM mila sktaa| manuSya anantakAla taka cAha karatA rahe para vaha cAha kabhI pUrI nahIM hotii| jaba taka cAha kI pUrti ke lie koI prayatna nahIM kiyA jAtA, taba taka cAha se kucha nahIM bntaa| cAha ke anurUpa mArga kI khoja honI caahie| sabase pahale yaha khoja honI cAhie ki samasyA kA mUla kyA hai? jaba taka samasyA kA mUla nahIM khojA jAtA, taba taka samasyA kA aMta nahIM ho sktaa| eka samasyA ko sulajhAte haiM to dUsarI samasyA sAmane A khar3I ho jAtI hai, kyoMki mUla vidyamAna hai| jaba taka mUla (jar3a) harA-bharA hai to vasanta bhI AegA aura patajhar3a bhI aaegaa| inako rokA nahIM jA sktaa| naye patte Ate raheMge, purAne patte girate raheMge, unakA anta kabhI nahIM hogA, kyoMki jar3a harI-bharI hai| mUla bAta hai jar3a kI, patte kI nahIM hai| hama patte kA samAdhAna cAhate haiN| yaha samAdhAna hotA nhiiN| samAdhAna ke lie jar3a taka pahuMcanA jarUrI hai| samasyA kA mUla hai manobala kI durbalatA Aja kI samasyA kA mUla hai-citta kI durbalatA, manobala kI kmii| jaba mana kI zakti kama hotI hai taba samasyAeM bhayaMkara banatI calI jAtI haiN| jaba mana kI zakti dRr3ha hotI hai taba bahuta bar3I samasyA bhI choTI ho jAtI hai| jaba mana kA bala TUTa jAtA hai taba rAI pahAr3a bana jAtI hai| samasyA ko bar3A-choTA nahIM kahA jA sktaa| koI bhI samasyA svayaM meM bar3I nahIM hai aura koI bhI samasyA svayaM meM choTI nahIM hai| manobala aTUTa hai to pratyeka samasyA choTI hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 appANaM saraNaM gacchAmi manobala TUTA huA hai to pratyeka samasyA bar3I hai| samasyA kA choTA honA yA bar3A honA, bhayaMkara honA yA sarala honA isa bAta para nirbhara hai ki manobala kama hai yA adhika / AdamI samasyA para dhyAna adhika kendrita karatA hai, samasyA ko sulajhAne kA adhika prayatna karatA hai| jaise-jaise vaha sulajhAne kA prayatna karatA hai, vaise-vaise samasyA ulajhatI jAtI hai aura isalie ulajhatI jAtI hai ki samasyA ko sulajhAne kI jo zakti hai-icchAzakti, ekAgratA kI zakti yA saMkalpa-zakti-vaha vahAM nahIM hai| vyakti na icchA-zakti ko jagAne kA abhyAsa karatA hai, na ekAgratA ko prApta karane kA prayatna karatA hai aura na saMkalpa-zakti ko jagAne kA prayatna karatA hai| jaba yaha nahIM hotA, bhItara se zakti kA jAgaraNa nahIM hotA taba manobala nahIM bar3hatA aura manobala ke abhAva meM samasyA kA samAdhAna ho sake, yaha saMbhava nahIM ho sktaa| samasyA ke samAdhAna ke lie zakti kA saMcaya jarUrI hai| jitanI zakti hai utanI yadi kharca ho jAtI hai to samasyA kA samAdhAna nahIM ho sktaa| zakti kA saMcaya patnI par3hI-likhI thii| usane pati se kahA-aba Aya-vyaya kA hisAba maiM rakhA kruuNgii| usane eka kaoNpI lii| eka ora Aya kA vibhAga, eka ora vyaya kA vibhaag| mahInA pUrA huaa| Aya ke vibhAga meM likhA thA-hajAra rupayoM kI aay| vyaya ke vibhAga meM likhA thA-saba kharca ho ge| jitanI zakti kA arjana hotA hai, utanI zakti kharca ho jAe to koI atirikta kArya nahIM kiyA jA sktaa| atirikta kArya ke lie saMcaya Avazyaka hotA hai| zarIra meM zakti kI jitanI Aya hotI hai, yadi vaha sArI kharca ho jAtI hai to kevala jIvana jIyA jA sakatA hai, koI atirikta kArya nahIM kiyA jA sktaa| atirikta kArya yA vikAsa ke lie zakti kA saMcaya apekSita hotA hai| yaha zakti-saMcaya tabhI saMbhava hai jaba hama tanAva-visarjana kI prakriyA ko jaaneN| jo vyakti isa tanAva-visarjana kI prakriyA ko nahIM jAnatA vaha zakti kA atirikta saMcaya nahIM kara paataa| jo zakti arjita hotI hai vaha visarjita ho jAtI hai| zakti paidA hotI hai para tanAva usa zakti ko kSINa kara detA hai| taba manuSya koI bar3A kAma nahIM kara sktaa| usake pAsa bar3A kAma saMpanna karane kI zakti hI nahIM bctii| manuSya aura pazu meM yahI to antara hai ki pazu zakti kA saMcaya nahIM kara sktaa| zArIrika zakti ko bhale hI vaha kucha saMcita kara le, para mastiSkIya zakti kA saMcaya vaha kara hI nahIM sktaa| kyoMki vaha zakti-saMcaya kI prakriyA se anabhijJa hai| manuSya zakti-saMcaya kI prakriyA ko jAnatA hai| manuSya meM cintana kI yaha vizeSatA hai ki vaha zakti ke saMcaraNa aura saMcaya kI paddhati ko jAnatA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA ke mUla kI khoja 286 zakti-jAgaraNa kA sUtra ___hamAre zarIra meM eka tarala padArtha hai jo mastiSka se lekara pUre pRSTharajju taka phailA huA hai| use 'sairigo spAinala phyUiDa' kahate haiN| isakA raMga bhUrA hai| yaha zakti-saMcaraNa kA mAdhyama hai| isake mAdhyama se mastiSka se lekara pUre pRSTharajju taka zakti kA saMcAra aura viziSTa zaktiyoM kA jAgaraNa hotA hai| yadi yaha tarala padArtha na ho to koI bauddhika vikAsa yA AdhyAtmika vikAsa nahIM ho sakatA, atirikta vikAsa saMbhava nahIM bana sktaa| yaha bhUre raMga kA tarala padArtha bahuta zaktizAlI padArtha hai| Ayurveda meM ise majjA kahA jAtA hai| isameM adbhuta zaktiyAM bharI par3I haiN| yadi ise prabhAvita kiyA jA sake, isa para dhyAna kendrita kiyA jA sake to na kevala bauddhika vikAsa hI kiyA jA sakatA hai, apitu atIndriya cetanA kA jAgaraNa bhI kiyA jA sakatA hai| isake mAdhyama se mana kI sUkSmatama zaktiyoM ko kholA jA sakatA hai, zakti ko bar3hAyA jA sakatA hai| samasyA eka : mUla aneka ____ Aja sabase bar3I samasyA hai-mana kI durbltaa| mana itanA jaldI TUTa jAtA hai ki vaha kisI bhI paristhiti ko jhela nahIM paataa| do vAda haiN| eka hai paristhitivAda aura dUsarA hai caitnyvaad| samAjazAstrI sArI samasyAoM kA samAdhAna paristhiti meM khojate haiN| samAjazAstrIya bhASA meM samasyA hai-pristhiti| jaba paristhiti ulajha jAtI hai taba vaha samasyA bana jAtI hai| jaba paristhiti sulajha jAtI hai taba samasyA sulajha jAtI hai| samAjazAstra samasyA kA pUrA dAyitva paristhiti para DAlatA hai| mAnasazAstrI mAnatA hai ki samasyA kA mUla hai tanAva / vaha sArI samasyAoM ke lie tanAva ko uttaradAyI mAnatA hai| phijikala Tensana-zArIrika tanAva aura menTala Tensana-mAnasika tanAva-ye samasyA ko paidA karate haiN| zarIra meM darda taba hotA hai jaba vaha tanAvagrasta hotA hai| jaba zarIra ke snAyu-saMsthAna meM tanAva bhara jAtA hai taba darda hotA hai, pIr3A hotI hai| jaba tanAva jama jAtA hai taba vaha hamAre UrjA-kSetra ko prabhAvita aura kSatigrasta karatA hai| caitanyavAdI, adhyAtmazAstrI yA karmazAstrI samasyA ke lie uttaradAyI mAnatA hai-karma ke vipAka ko, saMskAroM ko| karma kA vipAka hotA hai, saMskAra jAgate haiM taba samasyAeM paidA hotI haiN| samasyA ke prati ye alaga-alaga dRSTikoNa haiN| tanAva bhI unameM eka mukhya dRSTikoNa hai| arthazAstra kI dRSTi se Aya kama aura vyaya adhika hotA hai, taba eka prakAra kA tanAva paidA ho jAtA hai, jisase samasyA paidA hotI hai| tanAva kI jitanI bhASAeM haiM, vyAkhyAeM haiM yA jitane dAyitvapUrNa dRSTikoNa haiM ve paraspara Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 appANaM saraNaM gacchAmi virodhI nahIM haiM, kintu vAstavika haiM, sApekSa haiN| kyA jIvikA eka samasyA nahIM hai? kyA usase tanAva paidA nahIM hotA? eka AdamI naukarI para hai| sukha se jIvanayApana kara rahA hai| acAnaka usakI naukarI chUTa jAtI hai| kyA vaha tanAva se grasta nahIM hogA? avazya hI vaha tanAva se bhara jaaegaa| usakA sArA sukha eka sapanA bana jaaegaa| vaha ghaTanA usake manobala ko miTAne ke lie paryApta hai| vaha vyakti cintA, viSAda aura pIr3A se AkrAnta ho jaaegaa| kala kyA hogA? bacce kaise par3heMge? kirAyA kaise deMge? Adi-Adi cintAoM se vaha grasta ho jaaegaa| kyA artha kA abhAva tanAva paidA nahIM karatA? kyA paristhiti tanAva paidA nahIM karatI? jAne-anajAne, cAhe-anacAhe eka prakAra kI paristhiti nirmita hotI hai aura vyakti tanAvagrasta ho jAtA hai| paristhiti vyakti ko bahuta prabhAvita karatI hai| eka vyakti rela meM yAtrA kara rahA thaa| acAnaka cAra-pAMca AdamI Ae aura bole-dekho, yaha cAkU hai| jo kucha tumhAre pAsa dhana hai vaha de do, anyathA cAkU kI teja dhAra tumhArI chAtI ke Ara-pAra pahuMca jaaegii| anacAhe eka paristhiti paidA ho gii| aba vaha kyA kare? eka ora dhana kA moha hai, dUsarI ora prANoM kA moha hai| donoM ora moha hai| AdamI paristhiti meM ulajha jAtA hai| paristhiti kucha bhI nahIM hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| paristhiti kA prabhAva kyA hotA hai, vaha usa vyakti se pUcho jo usakA sAmanA kara rahA hai, jo usameM ulajhA huA hai| paristhiti kucha bhI nahIM hai, yaha vahI vyakti kaha sakatA hai jisane paristhiti ko bhogA nahIM hai| jisane paristhiti ko bhogA hai, sAmanA kiyA hai, dekhA hai, vaha paristhiti kA mUlya jAnatA hai| paristhiti ke kAraNa vyakti kyA hotA hai aura kyA bana jAtA hai| usakA sArA vyaktitva hI badala jAtA hai| paristhiti kA apanA mUlya hai| yaha eka sacAI hai| zarIra kA tanAva bhI eka sacAI hai| jaba zarIra meM koI tanAva paidA hotA hai taba vaha bhAga akar3a jAtA hai| usameM aiMThana paidA ho jAtI hai| vaha pIr3A aura darda karane lagatA hai| rasAyana aura vidyutpravAha zarIra meM do tattva adhika sakriya rahate haiN| eka hai rasAyana aura dUsarA hai vidyut / zarIra kA apanA phijiksa hai, usakA apanA tantra hai| vidyut kA apanA kArya hai| donoM kArya karate haiN| zarIra ke rasAyana ThIka hote haiM to zarIra svastha DhaMga se kAma karatA hai aura yadi ye rasAyana bigar3a jAte haiM to zarIra asvastha bana jAtA hai| kucha loga kahate haiM ki jaba sote haiM taba zarIra svastha-sA pratIta hotA hai, uThate haiM taba niSprANa aura zithila-sA lagatA hai| kucha loga kahate haiM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA ke mUla kI khoja 261 ki sote haiM taba zarIra DhIlA lagatA hai, asvastha lagatA hai, para uThate haiM taba usameM tAjagI A jAtI hai aura bilakula svastha lagatA hai| subaha svastha, zAma ko asvastha, zAma ko asvastha aura subaha svastha / aisA kyoM? yaha isalie hotA hai ki yA to zarIra ke vidyut kA santulana bigar3a jAtA hai yA zarIra ke rasAyana badala jAte haiN| jaba-jaba ye rasAyana badalate haiM, jaba-jaba vidyut kI dhArA kA saMtulana bigar3atA hai, taba-taba zarIra meM parivartana AtA rahatA hai| eka AdamI ko 24 ghaMTe meM eka jaisA nahIM pAyA jA sakatA-na mAnasika dRSTi se aura na zArIrika dRSTi se| bar3A giragiTa hai AdamI AdamI sUryodaya ke sAtha apanA dina prArambha karatA hai aura sUryAsta ke sAtha use pUrA karatA hai| vaha sUryAsta ke sAtha rAtri kA prArambha karatA hai aura sUryodaya ke sAtha use pUrA karatA hai| sUrya kI sAkSI se vaha dina bitAtA hai aura sUrya ke abhAva meM rAtri bitAtA hai| koI bhI vyakti yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha isa pUre samaya meM eka-sA rahA ho| yadi koI dAvA karatA hai to vaha jhUThA hogaa| isa avadhi meM mAnasika-tantra aura zArIrika-tantra meM utAra-car3hAva Ate haiN| mana aura tana eka-sA nahIM rhtaa| kitanA badalatA hai| cetana jitanA badalatA hai, utanA jar3a nahIM bdltaa| jar3a meM bhI parivartana AtA hai| sUkSma jagat meM saba kucha badalatA hai, kintu sthUla jagat meM AdamI kA tana aura mana jitanA badalatA hai utanA jar3a padArtha nahIM bdltaa| AdamI itane raMga badalatA hai ki zAyada giragiTa bhI itane raMga nahIM bdltaa| giragiTa ke pAsa utane raMga haiM hI nhiiN| AdamI bahuta bar3A giragiTa hai| eka ghaMTe meM kitane manobhAva badala jAte haiN| kabhI usameM rAga kA bhAva jAgatA hai, kabhI dveSa kaa| kabhI vaha krUra banatA hai to kabhI karuNA se bhara jAtA hai| kabhI usameM hAsya kA bhAva jAgatA hai to kabhI rudana kA bhAva jAgatA hai| ina saba bhAvoM ko yadi philmAyA jAe to bahuta bar3I philma ho sakatI hai| isake lie hAI phrIkvensI kA kaimarA Avazyaka hogaa| eka ghaMTe meM hajAroM-lAkhoM bhAva badalate haiN| eka-eka bhAva ke aneka poja lene hoMge, taba mana kA eka citra sAmane aaegaa| itanI hai hamArI gatizIlatA aura privrtnshiiltaa| yadi hama ina sAre rUpoM ko jAna sakeM to samasyA samAdhAna prApta ho sakatA hai| samasyA kA samAdhAna khojane ke lie sAre dRSTikoNoM ko sApekSa karanA hogaa| jina-jina para, jina-jina logoM ne dAyitva DAlA hai, una sabako sApekSa kara, eka pUrA citra banAkara dekhanA hogaa| samasyA ke mUla meM paristhiti bhI eka sacAI hai, zarIra kI vidyut aura rasAyana bhI eka sacAI hai, mAnasika parivartana aura tanAva bhI eka sacAI hai, AjIvikA kA prazna bhI eka sacAI hai, saMskAra aura karma ke vipAka bhI eka Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 appANaM saraNaM gacchAmi sacAI hai| hama kisI eka sacAI ko pUrI sacAI mAnakara yadi zeSa sacAiyoM ko asvIkAra kara dete haiM to aura saghana andhakAra meM bhaTaka jAte haiN| saMsAra : samasyAoM kA Alaya / eka vyakti ne mujhe pUchA-kyA dhyAna ke dvArA sabhI samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA hai? maiMne kahA-'saMsAra meM aisI koI zakti nahIM hai jo sabhI samasyAoM kA samAdhAna de ske| saba zaktiyoM kI apanI-apanI sImA hai| yadi kisI eka zakti ke dvArA sArI samasyAoM kA samAdhAna ho sake to maiM use sArvabhauma zakti-sampanna Izvara maanuuNgaa| Izvara kI vizeSatA hI kyA hai? Izvara vaha hotA hai jo sArI samasyAoM kA samAdhAna de sake, kintu maiM samajhatA hUM ki ina sArI samasyAoM kA samAdhAna Izvara bhI nahIM de sktaa| vaha apanI sthiti meM hI samAdhAna de sakatA hai, jagat kI sthiti meM nahIM de sktaa| jagat kI sthiti meM yadi samAdhAna dene kI usakI kSamatA hotI to Aja sArA saMsAra samasyAoM se mukta ho jAtA, saMsAra meM koI samasyA rahatI hI nhiiN| yaha saMsAra samasyAoM kA saMsAra hai| isameM samasyAeM thIM, haiM aura rheNgii| agara koI kahe ki satyuga samasyAoM se mukta thA, vaha dAvA jhUThA hogaa| yadi koI yaha kalpanA kare ki aisA yuga AegA jisameM koI samasyA hI nahIM rahegI to yaha bhI ati-kalpanA hogii| AdamI sadA samasyA ke sAtha jItA rahA hai, jI rahA hai aura jItA rhegaa| Apa ise nirAzA kI bAta na smjheN| Apa soceMge, hama zivira meM Ae haiM samasyAoM ko miTAne ke lie| kintu jaba samasyAeM zAzvata haiM taba hamArA dhyAna kA, kAyotsarga kA yA anyAnya sAdhanA kA prayatna vyartha hogaa| kyoM hama dhyAna kareM? kyoM sAdhanA meM samaya lagAeM? / hama sacAI ko samajhakara cleN| AdamI kitanA hI prayatna kyoM na kare, vaha samasyAoM se baca nahIM sktaa| samasyAeM AeMgI, samasyAeM rheNgii| paristhiti ko nahIM miTAyA jA sktaa| Arthika samasyAoM ko sadA-sadA ke lie nahIM sulajhAyA jA sktaa| garIbI ko miTAne ke lie aneka sapane liye gae, para duniyA se garIbI nahIM mittii| Arthika dRSTi se sampanna dezoM meM bhI hajAroM loga garIbI se pIr3ita haiN| jo deza anyAnya dezoM ko karor3oM kI sahAyatA dete haiM, vahAM ke hajAroM nivAsI phuTapAthoM para sote haiN| jahAM sAmAjika samAnatA ke lie prayatna kiye gae, vahAM ke loga bhI sAmAjika viSamatA se pIr3ita haiM aura Arthika bhraSTAcAra ke zikAra haiN| nayI zakti : pratirodhAtmaka zakti __ hama dhyAna sAdhanA ke dvArA samasyA ko miTAne kA prayatna nahIM kara rahe haiM kintu samasyA ke mUla kI khoja kara, samasyA ke pratirodha meM eka nayI zakti khar3I karane kA prayAsa kara rahe haiN| hama pratirodhAtmaka zakti utpanna kareM jo Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA ke mUla kI khoja 263 samasyA kI zakti ke sAmane khar3I rahakara samasyA kA pratirodha kara ske| jaba Amane-sAmane dUsarI zakti hotI hai taba AkrAmaka zakti kA vega manda ho jAtA hai| use sAvadhAnI se Age bar3hanA hotA hai| jaba zatru-senA ke sAmane dUsarI zaktizAlI senA khar3I hotI hai taba use Age bar3hane kA avakAza prApta nahIM hotaa| yadi pratirodha karane vAlI senA na ho to vaha nirbhIkatA se Age bar3ha jAtI hai| hamAre zarIra meM jaba roga-pratirodhaka zakti prabala hotI hai taba kisI bhI prakAra ke roga ke kITANu AkramaNa nahIM kara skte| ve Ate haiM aura pratirodhAtmaka zakti se parAjita hokara bhAga jAte haiN| sArA zarIra kITANuoM se AkrAnta hai| ve roga paidA kara sakate haiM kintu jisa vyakti kI rejisTensa paoNvara-pratirodhAtmaka zakti prabala hotI hai, jisameM roga ke kITANuoM se lar3ane kI kSamatA hotI hai, vaha vyakti rogoM se AkrAnta nahIM hotaa| vaha bImAra nahIM hotaa| jisakI yaha zakti kSINa hotI hai, vaha sahajatayA bImArI se grasta ho jAtA hai| kucheka loga pratizyAya yA siradarda se sadA pIr3ita rahate haiN| kucheka loga anyAnya bhayaMkara bImAriyoM se duHkhI rahate haiN| kyA roga ke kITANu unhIM ko satAte haiM? ve dUsaroM ko kyoM nahIM satAte? kITANu sabako satAne kA prayatna karate haiN| jisa-jisa vyakti kI prANa-zakti kama ho jAtI hai, roga-nivAraka zakti kSINa ho jAtI hai, use kITANu adhika satAte haiN| jisa vyakti kI prANa-zakti majabUta hai, use kITANu satAne kA prayatna karate haiM para satA nahIM paate| hama dhyAna ke dvArA prANa-zakti ko sakSama banAte haiM, pratirodhaka zakti kI eka majabUta dIvAra khar3I karate haiM jisase ki koI AkramaNa na kara sake aura hameM samasyA na satA ske| zodhana kI prakriyA loha aura ispAta do haiN| loha kamajora hotA hai aura ispAta bahuta majabUta hotA hai| loha para jaMga jamatA hai, ispAta para jaMga nahIM jmtaa| loha hI ispAta meM badalatA hai| dhAtu ko majabUta karane ke lie use teja tApamAna diyA jAtA hai aura jitane vijAtIya kaNa usase nikAla die jAte haiM, utanA hI vaha dhAtu majabUta bana jAtA hai| antarikSayAna ke lie loha-dhAtu ko bahuta majabUta banAyA jAtA hai, jisase ki vaha hara jhaTake ko jhela ske| kintu majabUtI taba AtI hai jaba vijAtIya kaNa nikAla die jAte haiM aura mUla kaNa adhika se adhika vikasita hote haiN| __ hamAre citta kI bhI yahI prakriyA hai| jaba citta meM vijAtIya tattva jyAdA hote haiM taba citta itanA kamajora bana jAtA hai ki vaha paristhiti ke jhaTake ko sahana nahIM kara sakatA, tatkAla TUTa jAtA hai| yadi usI citta ko dhyAna kI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 appANaM saraNaM gacchAmi teja agni ke dvArA tapAyA jAtA hai, use loha se phaulAda banA diyA jAtA hai, usake sAre vijAtIya tattvoM-saMskAroM ko nikAla diyA jAtA hai to vaha bahuta majabUta bana jAtA hai| usa sthiti meM kevala citta raha jAtA hai, vizuddha cittmaatr| vaha pratyeka tUphAna kA sAmanA kara sakatA hai aura bhayaMkara se bhayaMkara bavaMDara meM avicala khar3A raha sakatA hai| dhyAna kI niSpatti : samasyA kI samApti yA manobala kI vRddhi? dhyAna kI prakriyA samasyAoM ko samApta karane kI prakriyA nahIM hai| dhyAna-sAdhaka yaha bhrAnti na rakheM ki dhyAna se sArI samasyAeM samApta ho jaaeNgii| aisA kabhI nahIM hogaa| dhyAna ke dvArA samasyAeM yA paristhitiyAM nahIM miTa sktiiN| jagat meM vibhinna prakAra ke loga haiN| unakI granthiyoM ke Antarika srAva bhI bhinna-bhinna haiN| unakI vidyut-dhArAoM ke pravAha bhI bhinna haiN| kyA-kyA miTA pAyeMge? dhyAna ke dvArA roTI kI aura AjIvikA kI samasyA ko nahIM sulajhAyA jA sktaa| kitanA hI dhyAna kareM, usase roTI prApta nahIM ho sktii| roTI ke lie khetI Avazyaka hai| roTI ke lie zrama aura vyavasAya apekSita hai| dhyAna ke dvArA roTI kI samasyA nahIM sulajha sktii| dhyAna ke dvArA jo prAptavya hai vaha dhyAna se mila sakatA hai| jo dhyAna ke dvArA nahIM ho sakatA, usako dhyAna ke dvArA karane ke lie prayatna karanA, eka bhrAnti hai| yadi isa bhrAnti meM jAeMge to na dhyAna ko hI samajha pAeMge aura na dhyAna ke dvArA jo prAptavya hai, vahI upalabdha hogaa| dhyAna ke dvArA milatA hai-manobala, cittazakti, zuddha cetanA kA praakrm| dhyAna ke dvArA eka aisI zakti milatI hai jo vyakti ko pratyeka samasyA ko jhelane meM sakSama banAtI hai| vyakti meM aisI zakti jagA detI hai ki vyakti pratyeka paristhiti kA haMsate-haMsate sAmanA kara sakatA hai, samasyA ko sulajhA sakatA hai aura acchI-burI ghaTanA ghaTita hone para bhI saMtulana nahIM khotaa| saMtulana ko banAe rakhanA bahuta bar3I bAta hai| bar3e-bar3e loga bhI viSama paristhiti meM saMtulana nahIM rakha paate| bar3e AdamI hI jyAdA asaMtulita hote haiN| choTA AdamI sahanA jAnatA hai| vaha choTI-bar3I apriya ghaTanA saha letA hai| saMtulana nahIM khotaa| bar3A AdamI saha nahIM sktaa| apriya ghaTanA hote hI usakA ahaM jAga jAtA hai| dhana aura sattA kA nazA usako AkrAnta kara detA hai| vaha taba dUsaroM ko tuccha mAnakara apriya kara baiThatA hai| usakA saMtulana bigar3a jAtA hai aura taba jo honA hotA hai vahI hotA hai| bar3e AdamI ko saMtulana khone ke aneka avasara milate haiN| choTe AdamI ko ve avasara sulabha nahIM haiN| yahI kAraNa hai ki choTA AdamI kama avasaroM meM saMtulana khotA hai, aura bar3A AdamI kama avasaroM meM saMtulana rakha pAtA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA ke mUla kI khoja 265 saMtulana kA vikAsa dhyAna se hameM dhyAna ke dvArA saMtulana kA vikAsa, manobala kA vikAsa aura kSamatA kA vikAsa karanA hai| hameM vaha vikAsa karanA hai jo sArI paristhiti ke sAmane eka dIvAra khar3I kara sake, paristhiti se TUTe nahIM, ghuTane na tteke| kyA hama nahIM jAnate ki jaba AdamI kA mana zuddha nahIM hotA, citta zuddha nahIM hotA taba vaha kitanI kaThinAiyoM se gujaratA hai? jaba hama logoM kI samasyAoM ko sunate haiM taba mana karuNA se bhara jAtA hai| socate haiM kyA yahI hai saMsAra? kisI kA pitA mara gayA hai aura kisI kA beTA mara gayA hai| kisI pati ne patnI ko chor3a diyA hai aura kisI patnI ne pati ko chor3a diyA hai| ye sArI sthitiyAM samasyAeM paidA karatI haiN| isa vizva meM itanI virodhI sthitiyAM haiM mana ko aura citta kI cetanA ko tor3ane ke lie ki yadi mana zaktizAlI nahIM hotA hai to manuSya ke lie pAgala banane ke atirikta aura koI rAstA nahIM bctaa| samasyA para ekAgra honA : samasyA kA samAdhAna eka bhAI ne Akara kahA-maiM pAgala hotA jA rahA huuN| Apa batAeM ki maiM ThIka hoUMgA yA nahIM? maiMne kahA-ThIka honA yA na honA tumhAre hAtha meM hai| tuma jhelane kI zakti kA vikAsa kro| jhelane kI zakti ekAgratA se prApta hotI hai| Aja kA vyakti ekAgra honA nahIM jAnatA / jisa vyakti, samAja yA rASTra meM ekAgratA kI zakti nahIM hotI vaha kaMgAla bana jAtA hai| Aja bhArata aura jApAna kI sthiti ko dekheN| jApAna ne jitanA vikAsa kiyA hai, bhArata usase bahuta pIche hai| kisI bhI viSaya para ekAgra hone kA abhyAsa jitanA jApAniyoM ne kiyA hai, utanA bhAratavAsiyoM ne nahIM kiyA, aisA nahIM kahanA cAhie kintu yaha kahanA cAhie ki ekAgratA kI jo zakti bhArata meM thI aura jisa zakti kA zikSaNa jApAna ko diyA thA, Aja bhArata usa vidyA ko bhulA baiThA aura jApAna usakA upayoga kara rahA hai| jaba taka vyakti samasyA para ekAgra honA nahIM jAnatA, pUrI ekAgratA aura tanmayatA ke sAtha samasyA kA samAdhAna khojanA nahIM jAnatA, taba taka samasyA samAhita nahIM hotii| Aja eka viSaya para mana ekAgra hotA hai to kala dUsare viSaya pr| Aja eka yojanA banatI hai to kula dUsarI yojanA sAmane A jAtI hai| __eka gAMva meM eka sevaka rahatA thaa| vaha eka kAma zurU karatA, bIca meM hI dUsarA kAma zurU kara detaa| isa prakAra vaha aneka kAma prAraMbha kara detA, para pUrA eka bhI nahIM hotaa| eka dina eka AdamI ne use Ama lAne bhejaa| bIca meM dUsarA AdamI milaa| usane kahA-sevakajI! ghara meM ATA nahIM hai, ATA lA do| vaha Ama lAnA bhUla gayA aura ATA lAne calA gyaa| phira tIsarA AdamI milA, vaha bolA-sevakajI! ghara meM patnI behoza par3I hai, vaidya ko bulA laao| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 appANaM saraNaM gacchAmi vaha ATA lAnA bhUla gayA aura vaidya ko lAne daudd'aa| Age cauthA AdamI bolA-are, bhAge jA rahe ho / dekho, merI lADalI sasurAla jA rahI hai| use pahuMcAne jAnA hai| rela meM cAra ghaMTe kA rAstA hai| beTI ko sasurAla pahuMcAkara cale aanaa| sevaka ne svIkAra kara liyaa| sAre kAma chor3a vaha sTezana kI ora cala pdd'aa| usane cAra kAma saMbhAle, para pUrA eka bhI nahIM huaa| prAyaH vyaktiyoM kI yahI sthiti hai| ve eka samasyA ko sulajhAne kA prayatna karate haiM, dhyAna dUsarI samasyA para calA jAtA hai, phira tIsarI samasyA aura phira cauthI samasyA para dhyAna kendrita ho jAtA hai| vahAM bhI vaha dhyAna nahIM ttiktaa| eka bhI samasyA nahIM suljhtii| pAnI sau hAtha nIce hai to sau hAtha khodane para hI vaha prApta ho sakatA hai| dasa-dasa hAtha ke dasa gar3he khodane se pAnI prApta nahIM ho sktaa| yahAM gaNita kAma nahIM AtA ki dasa-dasa hAtha ke gar3he khodane se sau hAtha ho ge| pUre sau hAtha eka sthAna para khodane se hI pAnI mila sakatA hai, anyathA dasa-dasa hAtha ke hajAra gar3he bhI khoda lo, pAnI nahIM milegaa| dhyAna isa samasyA ko sulajhA sakatA hai| vaha vyakti ko kendrita honA sikhAtA hai| sAdhaka dhyAna ke dvArA ekAgratA aura saMkalpa-zakti kA vikAsa kare aura samasyAoM ke samakSa eka pratirodhAtmaka zakti khar3e kare jisase ki citta samasyA se Dare nahIM, kintu usake sAmane eka parvata kI bhAMti acala khar3A raha ske| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi zivira 4 aNuvrata vihAra, nayI dillI 15-5-76 se 20-5-76 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. nayI AdateM : nayI AsthAeM AdamI do avasthAoM meM jItA hai| eka avasthA hai javAnI kI aura dUsarI hai bur3hApe kii| AyuSya ke sau varSa ke anupAta meM vyakti kI dasa avasthAeM batalAI gaI haiM, kintu ve sArI avasthAeM ina do avasthAoM meM samAviSTa ho jAtI haiN| prazna hotA hai-javAna kauna? bUr3hA kauna? sAmAnya AdamI kA yahI uttara hogA ki jo 25-30 varSa kI Ayu kA hai, vaha javAna hai| jisake sira ke bAla kAle haiM, vaha javAna hai| jo AdamI sATha varSa pAra kara cukA hai, jisake bAla paka gae haiM, sapheda ho gae haiM, vaha bUr3hA hai| yaha sAmAnya uttara hogaa| jo vyakti zarIra kI zakti ko jAnatA hai, vaha aisA uttara nahIM degaa| vaha kahegA-javAna vaha hotA hai jisakA raktacApa santulita hotA hai| bUr3hA vaha hotA hai jisakA raktacApa santulita nahIM hotaa| jisakA raktacApa santulita hai aura vaha sattara varSa kA ho gayA hai, to bhI vaha javAna hai| jisakA raktacApa asantulita hai aura vaha tIsa varSa kA hI hai, phira bhI vaha bUr3hA hai| raktacApa bar3hane kA kAraNa hai hRdaya para atirikta bhAra pdd'naa| jaba hRdaya ko adhika zrama karanA par3atA hai taba raktacApa bar3ha jAtA hai| jaba dhamaniyAM ThIka kAma nahIM karatIM, dhamaniyoM ke chidra avaruddha ho jAte haiM taba hRdaya ko una taka rakta pahuMcAne ke lie atirikta zrama karanA par3atA hai| vaha kamajora hotA calA jAtA hai aura raktacApa bar3hatA calA jAtA hai| isase tIsa varSa kA AdamI bhI bUr3hA hotA calA jAtA hai| jaba dhamaniyAM ThIka hotI haiM, praNAlikAeM ThIka hotI haiM to rakta kA saMcAra nirbAdha gati se hotA rahatA hai| isa sthiti meM hRdaya ko atirikta zrama nahIM karanA pdd'taa| usakI zakti kama kSINa hotI hai aura vaha lambe samaya taka kAryakSama ho sakatA hai| isa sthiti meM AdamI sattara varSa kI avasthA meM bhI javAna banA raha sakatA hai| rakta-saMcAra meM bAdhA kyoM punaH eka prazna hotA hai ki dhamaniyoM ke rAste avaruddha kyoM hote haiM? ve kamajora kyoM hotI haiM? rakta-saMcAra meM bAdhA kyoM AtI hai? yaha zarIra maloM kA zarIra hai| isameM itane mala jamA hote haiM ki yadi ve na nikaleM to sArA zarIra malamaya bana jAtA hai| mala nikalane ke aneka dvAra haiM-mala-dvAra (gudA), mUtra-dvAra (zizna), tvacA aura shvaas-prnnaalii| ye sAre dvAra mala ko bAhara pheMkate haiN| kintu kucheka kAraNoM se ye avayava visarjana kA kAma Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 appANaM saraNaM gacchAmi kama karane laga jAte haiN| zarIra meM adhika viSa jamA ho jAne ke kAraNa nAr3I-saMsthAna durbala ho jAtA hai, mala pheMkane vAle avayava kamajora ho jAte haiM, aura dhIre-dhIre dhamaniyAM viSa se bhara jAtI haiN| mala AMtoM se cipaTa jAtA hai, rAste saMkare ho jAte haiM, AMteM kaThora ho jAtI haiN| jaba taka mala nikalane ke dvAra ThIka kAma karate haiM, taba taka viSa jamA hote haiM aura bAhara nikala jAte haiN| viSa kA jamA honA svAbhAvika prakriyA hai| aisA kabhI saMbhava nahIM hai ki zarIra meM mala jamA na ho, viSa kA saMcaya na ho| hama jo kucha khAte haiM, saba ke sAtha viSa jAtA hai| jo amRta mAnA jAtA hai, usake sAtha bhI viSa jur3A rahatA hai| yaha mAnA jAtA hai-phala bahuta lAbhaprada haiN| pattI kA zAka bahuta acchA hai| dUdha, ghI aura phaloM ke rasa amRta-tulya haiM, svAsthyakAraka haiN| kintu ina sabake sAtha viSa hai| eka bhI khAdya padArtha aisA nahIM hai jise kevala amRta kahA jAe, jisake sAtha viSa kI mAtrA na ho| hama amRta bhI khAte haiM aura sAtha-sAtha jahara bhI khAte haiN| jaba vaha ucita mAtrA meM bAhara nahIM nikalatA taba aneka roga AkramaNa karate haiN| jaba taka mala-niSkAsana kA mArga sApha rahatA hai, khulA rahatA hai, taba taka jIvana kI yAtrA nirbAdharUpa se calatI rahatI hai| Avazyaka yaha hai ki mArga sApha rahanA caahie| ye nAle gaMde na hoM, sadA sApha rheN| inameM koI avarodha nahIM honA cAhie, jisase ki jo jahara jamA ho vaha sahajatayA visarjita ho jaae| yadi avarodha nahIM hogA to bur3hApA nahIM aaegaa| javAna sukhI, bUr3hA duHkhI isa zarIra kI prakriyA ke sAtha jaba maiM citta kI aura cetanA kI prakriyA ko dekhatA hUM to mujhe lagatA hai ki donoM kI prakriyA samAna hai| bAhya jagat meM yaha prazna hai ki bUr3hA kauna? javAna kauna? mAnasika jagat meM yaha prazna hai ki sukhI kauna? duHkhI kauna? isakA uttara hai-javAna arthAt sukhI, bUr3hA arthAt duHkhii| bur3hApA apane Apa meM duHkha hai| mahAvIra ne duHkhoM kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogANi maraNANi y| aho dukkho hu saMsAro, jassa kIsati jntvo|| -janma duHkha hai, bur3hApA duHkha hai, roga duHkha hai aura maraNa duHkha hai| bur3hApA apane Apa meM bImArI hai, duHkha hai| mAnasika jagat meM javAna vaha hai jisake mana meM koI saMtApa AtA hai aura nikala jAtA hai| jisameM koI avarodha nahIM AtA, vaha sukhI aura javAna hai| duHkhI vaha hai jisake mana meM saMtApa AtA hai aura vaha jamA ho jAtA hai, nikalane kA rAstA nahIM miltaa| vaha bUr3hA hotA hai| duHkhI aura bUr3hA-koI antara nahIM hai| hama yaha na mAneM ki isa duniyA meM koI janma le aura saMtApa na aae| jaise amRta Ae aura sAtha meM jahara na Ae, aisA nahIM ho sakatA to mAnasika jagat Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI AdateM : nayI AsthAeM 301 meM mAnasika Ananda Ae aura duHkha na Ae, saMtApa na Ae, aisA bhI nahIM ho sktaa| jahAM sukha kI anubhUti hotI hai vahAM saMtApa bhI sAtha-sAtha AtA hai| koI bhI aisA sukha nahIM hai jisake sAtha duHkha jur3A huA na ho| isa bhautika jagat kI sImA meM hone vAlA Ananda aisA nahIM hai jisake pahale yA pIche yA samarekhA meM saMtApa na ho| kintu jaba mana aura cetanA kI praNAlikA sApha rahatI hai, viSa jamA hotA hai aura nikala jAtA hai, mala sApha ho jAtA hai to bur3hApA nahIM AtA, duHkha ghanIbhUta nahIM hotA, vedanA saghana nahIM hotii| AtI hai, calI jAtI hai| jaba mala jyAdA jamA ho jAtA hai aura use nikalane kA mArga nahIM milatA taba saMtApa itanA saghana bana jAtA hai ki vaha bhItara hI bhItara vRddhiMgata hotA huA AdamI ko pUrA duHkhI banA DAlatA hai| vaha duHkhamaya aura vedanAmaya bana jAtA hai| pIr3A use ghera letI hai| aisA kyoM hotA hai? isakA uttara yahI hai ki jaba vyakti hRdaya se aura cetanA se atirikta kAma lene laga jAtA hai, taba malAvarodha hotA hai aura vahI isa pIr3A ko utpanna karatA hai| saMcAlaka-zakti-cetanA hamArA sArA jIvana calatA hai-AsthA ke dvaaraa| yaha jIvana saMcAlana kA sUtra hai| AMkha dekhatI hai, kAna sunate haiM, hAtha-paira calate haiN| ye saba kriyA karane vAle haiN| inakA sUtradhAra kauna hai ? inheM saMcAlita karane vAlA mUla kauna hai, jinakI preraNA se ye sAre kriyAzIla rahate haiM? AMkha dekhatI hai| yadi AMkha svayaM saMcAlaka ho to vaha eka hI dizA meM dekhegii| kintu AMkha kabhI sAmane dekhatI hai, kabhI idhara-udhara dekhatI hai| kabhI dAeM dekhatI hai aura kabhI baaeN| kabhI eka vastu ko dekhatI hai aura kabhI dUsarI vastu ko| aisA kyoM hotA hai? AMkha eka upakaraNa hai, sAdhana hai| bhItara meM rahane vAlA saMcAlaka-sUtra use isa prakAra saMcAlita kara rahA hai| jisa dizA meM vaha saMcAlita hotI hai, usI dizA meM dekhane laga jAtI hai| AMkha svayaM saMcAlaka nahIM hai| vaha saMcAlita hai| sArI indriyAM saMcAlita haiN| saMcAlana kA sUtra kisI dUsare ke hAtha meM hai| senA kA saMcAlana senApati karatA hai| vaha kaMTrola rUma meM baiThA-baiThA hI saMcAlana kara letA hai| saMcAlana-sUtra kisI dUsare vyakti ke hAtha meM rahatA hai aura saMcAlita hone vAle dUsare hote haiN| hamArI sabhI karmendriyAM, jJAnendriyAM, mana aura mastiSka-ye saba dUsare sUtra se saMcAlita haiN| inako saMcAlita karane vAlI zakti hai-cetnaa| cetanA meM jitanI Asakti, jitanI mUrchA, jitanA moha hai utanA hI adhika viSa jamA hotA jAtA hai aura hamArA sArA snAyu-tantra avaruddha ho jAtA hai| prazna hai-mUrchA aura Asakti kA, jo cetanA ke sAtha jur3I huI hotI hai| padArthoM ke sambandha se jhaTakA padArtha padArtha hotA hai| vaha jar3a hai| vaha na sukha detA hai aura na duHkh| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 appANaM saraNaM gacchAmi padArtha meM sukha-duHkha dene kI kSamatA nahIM hotI / acetana meM yaha kSamatA nahIM hotI / padArtha ke sAtha hamArA sambandha hotA hai, saMyoga hotA hai, aura phira viyoga ho jAtA hai| AdamI prAtaHkAla uThatA hai aura uThate hI padArtha ke sAtha sambandha sthApita kara letA hai| kucha loga uThate hI apanI hatheliyAM dekhate haiM, unase sambandha sthApita karate haiM / ve mAnate haiM ki aisA karanA zubha hai, maMgalakArI hai| kucha vyakti uThate hI apane Asa-pAsa ke vyaktiyoM se sambandha sthApita karate haiM, kamare meM par3I huI vastuoM ke sAtha sambandha sthApita karate haiN| jaba ve bAhara jAte haiM taba anyAnya vastuoM ke sAtha sambandha sthApita karate haiM / uThate hI Adata ke kAraNa bhI samparka sthApita hotA hai| cAya kI Adata yA khAne kI Adata ho to cAya aura khAne ke padArthoM ke sAtha samparka hotA hai| isa prakAra uThate hI bAhya jagat ke sAtha hamArA saMparka sthApita honA zurU ho jAtA hai aura vaha silasilA dina bhara aura rAta bhara (jaba taka nahIM sote taba taka) calatA rahatA hai| na jAne kitanI vastuoM ke sAtha hamArA saMparka hotA hai aura hama unase sambandha sthApita kara lete haiM / bAhya padArtha ke sAtha sambandha sthApita hote hI eka jhaTakA lagatA hai / dUsare padArtha se saMparka hote hI dUsarA jhaTakA lagatA hai aura ye sAre jhaTake smRti-koSTha meM jAkara saMcita ho jAte haiN| padArtha yadi kamajora hotA hai to jhaTakA manda hotA hai / padArtha yadi zaktizAlI hotA hai to jhaTakA tIvra hotA hai / jhaTakA lagatA avazya hai / eka baccI par3osI ke ghara gaI / ghara kA mAlika khar3A thaa| baccI ne kahA - strI caahie| ghara ke svAmI ne apanI patnI kI ora izArA karate hue kahA- vaha khar3I hai sAmane, le jaao| baccI ne kahA- 'vaha nahIM, kapar3oM vAlI cAhie / ' mAlika bolA- kapar3oM vAlI hI to hai, naMgI kahAM hai ? baccI bolI - 'yaha nahIM, karaMTa vAlI cAhie, jisake hAtha lagate hI jhaTakA lage / ' mAlika ne haMsate hue kahA - 'isake hAtha lagAkara to dekho, yaha bhI teja jhaTakA detI hai / ' padArtha kA jhaTakA lagatA hai aura sAre jhaTake smRti-koSTha meM jAkara jamA ho jAte haiM / yadi jhaTakA teja hotA hai to vaha majjA taka calA jAtA hai aura sthAyI bana jAtA hai / AdamI usameM ulajha jAtA hai, rAstA banda ho jAtA hai / ye jhaTake avarodha paidA karate haiN| yaha hai Asakti, mUrcchA, moh| hamane na jAne kitane saMbaMdha sthApita kara rakhe haiM / hamArA saMbaMdha cetana se bhI hai aura acetana se bhI hai| hajAroM-hajAroM logoM se hamArA sambandha hai aura hajAroM-hajAroM padArthoM se bhI hamArA saMbaMdha hai| sAre ke sAre saMbaMdha hamArI cetanA kI praNAlI meM avarodha paidA kiye hue haiN| cetanA jo kevala cetanA thI, zuddha cetanA thI, cetanA ke atirikta kucha bhI nahIM thA, vahAM ina sAre samparkoM aura sambandhoM ne avarodha paidA kara die| cetanA kA mArga jo rAjapatha thA, sApha thA, vistIrNa thA, use Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI AdateM : nayI AsthAeM 303 ina avarodhoM ne saMkarA banA diyA, asvaccha banA diyaa| mUrchA itanI saghana ho gaI ki dhamaniyAM kar3I bana gaIM aura unameM rakta kA saMcAra sugama nahIM rhaa| isIlie javAnI samApta ho rahI hai, bur3hApA A rahA hai aura AdamI duHkha pA rahA hai| lakSya aura AsthA bahuta bar3A prazna hai ki dhyAna kA prayojana kyA hai? dhyAna-sAdhaka kA lakSya kyA hai? vaha kyA cAhatA hai? jaba taka koI lakSya spaSTa nahIM hotA taba taka jIvana kA saMcAlana-sUtra bhI spaSTa nahIM hotaa| AdamI kI eka lakSya ke prati AsthA hotI hai| jaisI AsthA aura zraddhA hotI hai vaisA hI usakA saMcAlana hotA hai| eka AdamI baiThA hai| bhUkha lagatI hai| vaha khar3A hotA hai aura rasoIghara kI ora jAtA hai| hAtha kI mAMsapeziyAM sakriya hotI haiN| vaha hAtha se bhojana uThAtA hai| muMha meM lAra Tapakane laga jAtI hai, rasa kA srAva prArambha ho jAtA hai| pitta kA srAva hone lagatA hai| sArA zarIra-taMtra saMcAlita ho jAtA hai| pAcana-praNAlI kI mAMsapeziyAM sakriya ho jAtI haiN| saba apanA-apanA kAma karate haiN| bhojana ke lie jitane rasasrAva apekSita hote haiM, ve sAre hone laga jAte haiN| isakA kAraNa kyA hai? isakA kAraNa hai ki bhItara eka AsthA jamI huI hai ki jaba bhUkha kA anubhava ho to bhojana karanA caahie| AsthA se prerita hokara manuSya jaba bhojana ke lie paira bar3hAtA hai taba sArA taMtra sakriya ho jAtA hai| hamAre jIvana kI samasta kriyAeM saMcAlita hotI haiM AsthAoM ke dvaaraa| ye sAre kAryataMtra haiN| mastiSka bhI eka kAryataMtra hai| vaha sAre kArya ko saMcAlita karatA hai, niyaMtrita karatA hai| usakI preraNA hai-gahana antarAla meM chipI huI hamArI AsthA aura shrddhaa| hamArI jaisI AsthA hogI, usI ora hamArI sArI zakti pravAhita hone laga jaaegii| yadi AdamI kI AsthA lar3AI meM hai to usakI sArI zakti lar3AI meM laga jaaegii| yadi AdamI kI AsthA kSamA meM hai to usakI sArI zakti kSamA meM laga jaaegii| AsthAoM se Adata kA nirmANa hotA hai| Adata AsthA ko nahIM banAtI, kintu AsthA Adata ko banAtI hai| pahale AsthA phira aadt| jaisI AsthA vaisI aadt| Aja AsthAoM meM parimArjana apekSita hai| dhyAna hai AsthAoM kA parimArjana dhyAna kA lakSya hai AsthAoM kA parimArjana krnaa| hama AsthAoM kA pariSkAra karanA cAhate haiN| hamArI AsthA saMbaMdha kI AsthA banI huI hai| yaha saMbaMdha sthApita karane kI AsthA hai| hama adhyAtma jagat se apanA saMbaMdha sthApita karanA cAhate haiN| usa saMbaMdha ke dvArA sukha pAnA cAhate haiN| samparka-sUtra kI AsthA, saMbaMdha aura sukha-yaha eka prakriyA hai| padArtha kA saMyoga hotA hai, taba sukha hotA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 appANaM saraNaM gacchAmi hai / padArtha kA viyoga hotA hai, taba duHkha hotA hai| bijalI thI taba sukha kA anubhava hotA thaa| bijalI calI gaI taba duHkha kA anubhava hone lagA / sukha bijalI ke rahane se nahIM huA / duHkha bijalI ke jAne se nahIM huA / vastu ke jAne se duHkha nahIM hotA / duHkha taba hotA hai jaba hameM patA calatA hai ki vastu calI gaI / vyakti ko patA nahIM hai ki vyApAra meM ghATA hai, taba use duHkha nahIM hotA / duHkha taba hotA hai jaba use patA laga jAtA hai ki ghATA huA hai| nukasAna hone se koI duHkha nahIM hotA aura lAbha hone se koI sukha nahIM hotA / jaba donoM ajJAta hote haiM taba kucha nahIM hotaa| jaba ve jJAta hote haiM taba sukha-duHkha ke kAraNa banate haiN| yadi vAstava meM ghATA hone se hI koI duHkha ho taba to ghATA lagane kI ghaTanA ke sAtha-sAtha hI duHkha ho jAnA cAhie, kintu aisA nahIM hotA hai / koI priya vyakti cala bsaa| cAra dina taka samAcAra nahIM mile| koI duHkha nahIM huaa| samAcAra milate hI duHkha kA pahAr3a TUTa pdd'aa| ataH yaha nizcita hai ki ghaTanA ghaTita hote hI sukha-duHkha nahIM hotaa| sukha-duHkha taba hotA hai jabaki usakA patA cle| kucha Age caleM / patA lagane se bhI sukha-duHkha nahIM hotA / sukha-duHkha taba hotA hai jaba hamArI mUrcchA hotI hai| mUrcchA hotI hai taba saMyoga hone para sukha aura viyoga hone para duHkha hotA hai| jaba mUrcchA nahIM hotI taba cAhe viyoga ho yA saMyoga, duHkha bhI nahIM hotA aura sukha bhI nahIM hotA / ghaTanA ghaTatI hai| AdamI jAna letA hai| kevala ghaTanA - bodha hotA hai / para sukha-duHkha nahIM hotA / AsthA kA nirmANa dhyAna-sAdhanA ke dvArA hama AsthA kI sthiti kA nirmANa karanA cAhate haiM / jo ghaTanAeM ghaTita hone vAlI haiM ve avazya ghtteNgii| unakA hameM bodha bhI hogA, kintu unake sAtha na sukha Ae aura na duHkha Ae, yaha apekSita hai| hama kevala jAnate raheM, kartavya kA pAlana karate raheM, cintana karate raheM, cintita na baneM / saMtApa ko ikaTThA na kreN| saMtapta na baneM / AcAryazrI rAyapura meM the| virodha meM vidyArthiyoM kA eka julUsa A rahA thaa| loga ghabarAye huye the| unhoMne kahA - 'upadrava hogA / ' AcAryazrI bole - 'cintA mata karo, cintana kro|' yaha hai eka AsthA kA nirmANa / sAmAnyataH hotA yaha hai ki sAmane thor3I-sI pratikUla sthiti AtI hai aura AdamI cintAoM se grasta bana jAtA hai| una cintAoM ke kAraNa vaha upAya khojanA hI banda kara detA hai| upAya ke abhAva meM paristhiti aura adhika jaTila bana jAtI hai| aba kaSToM kA mArga hI usake lie udghATita rahatA hai / isase bacane kA ekamAtra upAya hai- paristhiti ke Ane para cintA na karanA kintu cintana karanA, vyathA na karanA kintu saMvedana krnaa| inake pIche alaga-alaga prakAra Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI AdateM : nayI AsthAeM 305 kI AsthAeM bola rahI haiN| cintA ke pIche eka prakAra kI AsthA hotI hai aura cintana ke pIche dUsare prakAra kI AsthA hotI hai| jo vyakti cintana karanA jAnatA hai vaha apAya ke bIca meM bhI upAya khoja letA hai aura use samAdhAna mila jAtA hai| jo vyakti cintana karanA nahIM jAnatA, cintA se grasta rahatA hai, vaha apAya ke Ane para ghuTane Teka detA hai| use kabhI samAdhAna nahIM miltaa| vaha upAya khoja hI nahIM sktaa| usake lie saphalatA ke sAre mArga banda ho jAte haiN| bahuta saMkarI rekhA hai cintA aura cintana meM, vyathA aura vedana meN| eka rekhA ke pare cintA hai, jahAM sArI viphalatAeM jIvana kA varaNa kara letI haiN| eka rekhA hai cintana kI jahAM sArI saphalatAeM jIvana kA varaNa kara letI haiN| hama dhyAna ke dvArA isa sthiti kA nirmANa kareM ki cintA se mukta hokara cintana ko prazasta kreN| vyathA se mukta hokara vedana ko prazasta kreN| AsthA ke nirmANa kA artha hai-cetanA kA nirmANa, caitanya ke sAtha jur3I huI AsthA kA nirmANa / yahI hai-dRSTikoNa kA privrtn| dRSTi ke dvArA AsthA kA nirmANa hotA hai| jaisI dRSTi, vaisI aasthaa| jaisI AsthA, vaisA aacrnn| AcaraNa jur3A huA hai AsthA se aura AsthA jur3I huI hai dRSTi se| hama dhyAna ke dvArA dRSTi kA parimArjana aura pariSkAra cAhate haiN| hamArI dRSTi nirmala bane, hamArI mUrchA TUTe aura AsthA pavitra ho| do dRSTiyAM : do niSpattiyAM ___ hamArA jIvana saMcAlita hotA hai prANa-zakti aura mastiSkIya cetanA ke dvArA-yaha eka dRSTi hai| dUsarI dRSTi yaha hai-hamArA jIvana saMcAlita hotA hai zAzvata cetanA ke dvaaraa| jaba hama cetanA ko mastiSka taka sImita kara lete haiM, taba hamArI cetanA vartamAna taka sImita bana jAtI hai aura vaha kevala jIvana ke sAtha jur3a jAtI hai| hamArI cetanA isa jIvana ke pahale kSaNa meM paidA huI cetanA nahIM hai| vaha zAzvata kAla se calI A rahI cetanA hai| usakA saMbaMdha kevala isa jIvana ke sAtha hI nahIM hai, ananta-ananta jIvanoM ke sAtha hai| na jAne kitane saMskAra, kitanI vAsanAeM aura bhAvanAeM lekara yaha cetanA AyI hai aura eka nayA janma le rahI hai| isa AsthA ke sAtha jaba AdamI calatA hai taba usakA jagat bahuta bar3A bana jAtA hai| usake sAmane itanA virAT saMsAra hotA hai ki vaha vartamAna kI samasyAoM kI vyAkhyA kevala vartamAna ke saMdarbha meM hI nahIM karatA, kintu vaha aura virAT jagat meM calA jAtA hai| jaba zAzvata cetanA ke dvArA AsthA kA nirmANa hotA hai to AdateM bhI naye prakAra kI banatI haiN| yadi hamArA jIvana bhautika padArtha se nirmita jIvana hai, to phira bhautika padArtha se saMbaMdha-viccheda karane kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| mUla bhautika, AvazyakatAeM bhautika, samApti bhautika / Adi kA kSaNa bhautika, madhya kA kSaNa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 appANaM saraNaM gacchAmi bhautika aura aMta kA kSaNa bhautik| saba kucha bhautika hI bhautika hai| phira bhautikatA se pare haTane kI koI jarUrata nahIM hai, AsthA ko abhautika AdhAra dene kI koI AvazyakatA nahIM hai| hamArI sArI AsthA bhautikatA se jur3I huI AsthA hogii| isa sthiti meM adhyAtma aura abhautikatA kisalie? atIta aura bhaviSya kisalie? na bhaviSya Avazyaka hai aura na atiit|n adhyAtma Avazyaka hai aura na abhautiktaa| kintu jaba hamArI AsthA isa bAta se jur3I hotI hai ki isa jIvana kA mUla sUtra bhautika nahIM hai, koI abhautika sattA hai, koI zAzvata cetanA sattA hai, isa sthiti meM bhautikatA gauNa ho jAtI hai| phira hamArI AsthA mUla sattA ke sAtha, cetanA ke sAtha jur3a jAtI hai| vaha AsthA cetanA ke pariSkAra kI AsthA hotI hai| hAtha uThatA hai to cetanA ke pariSkAra ke lie uThatA hai| paira uThatA hai to cetanA ke pariSkAra ke lie uThatA hai|sonaa, jAganA, khAnA-saba kucha cetanA ke pariSkAra ke lie hotA hai| jIvana kI sArI pravRttiyAM cetanA ke pariSkAra ke lie hotI haiN| ajJAnI sotA hai, jJAna jAgatA hai bhagavAn mahAvIra ne kahA-suttA amuNiNo muNiNo sayA jAgaratiajJAnI sadA sotA rahatA hai, jJAnI sadA jAgatA rahatA hai| jJAnI vaha hai jo jAgatA hai aura ajJAnI vaha hai jo sotA hai| jJAnI AdamI nIMda lete hue bhI jAgatA hai aura ajJAnI AdamI AMkha khulI rakhate hue bhI sotA hai| bar3A Azcarya hogaa| AMkheM banda haiN| soyA par3A hai| bhAna nahIM hai, phira mahAvIra kahate haiM-vaha jAga rahA hai| eka AdamI cala rahA hai| AMkheM khulI haiN| mahAvIra kahate haiM-vaha soyA huA hai| bahuta bar3A virodhAbhAsa hai| jAgatA AdamI soyA huA hai aura soyA AdamI jAgA huA hai| bahuta bar3A rahasyodghATana kiyA hai mahAvIra ne| jo ajJAnI hai, jisakI AsthA kevala bhautika sattA ke sAtha jur3I huI hai, vaha jAgate hue bhI soyA huA hai| vaisA vyakti cetanA ke pariSkAra ke lie koI kAma nahIM krtaa| vaha cetanA ko mUrcchita karane vAle kArya karatA hai| vaha jo bhI karatA hai mUrchA meM karatA hai, behozI meM karatA hai, soye hue karatA hai| jJAnI soye hue bhI jAgatA hai| vaha cetanA ke pariSkAra ke lie kAma karatA hai| vaha saba kucha hoza meM karatA hai, mUrchA meM nhiiN| vaha saba kucha jAgate hue karatA hai| eka bahuta bar3I bAta kahI gaI ki sAdhu khAtA hai, utsarga karatA hai, vaha saba dharma hai| sAdhu jo kucha karatA hai vaha dharma hotA hai| gRhastha khAtA hai, utsarga karatA hai, vaha saba pApa hai| prathama darzana meM lagatA hai ki yaha sacAI nahIM hai| kintu isa bAta ko jaba hama sUkSma jagat meM utarakara dekhate haiM to pratIta hotA hai ki yaha eka bahuta bar3I sacAI kA udghATana hai| jisa vyakti meM cetanA ke pariSkAra kI bhAvanA jAga gaI, jo cetanA ke pariSkAra meM laga gayA, jisakI sArI UrjA cetanA ke Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayI AdateM : nayI AsthAeM 307 pariSkAra meM laga gaI vaha jo kucha bhI karatA hai, vaha sArA dharma hI hai| jisakI UrjA cetanA ke pariSkAra meM nahIM lagI, usakA karanA pApa hai, adharma hai / sAdhu kA matalaba veza pahanane mAtra se nahIM hai / mahAvIra kA yahI Azaya hai / unhoMne veza ko lakSya kara kucha nahIM khaa| unhoMne cetanA ko lakSya kara hI sArA pratipAdana kiyA hai| jisakI yAtrA cetanA ke jagat meM zurU ho gaI, jisane cetanA ke jagat meM eka paira bhI bar3hA diyA, vaha vyakti cetanA ke jagat meM rahakara jo kucha karatA hai vaha sArA kA sArA dharma hai / jisane cetanA kI antaryAtrA zurU nahIM kI, vaha vyakti jo kucha karatA hai vaha adharma hai, dharma nahIM hai / mukhya bAta hai --cetanA ke pariSkAra kI / cetanA kA pariSkAra cAhe sAdhu kare yA gRhastha kre| donoM kara sakate haiN| gRhastha ke veza meM sAdhu : sAdhu ke veza meM gRhastha sAdhu kauna ? gRhastha kauna? yaha khoja kA viSaya hai ki kisa veza meM kauna baiThA hai? gRhastha ke kapar3oM meM baiThA huA sAdhu ho sakatA hai aura sAdhu ke kapar3oM baiThA huA gRhastha ho sakatA hai| maiM cetana jagat kI carcA kara rahA huuN| jisane cetana jagat kI yAtrA zurU kara dI, cetanA ke jagat meM jisake jIvana kA kriyA-kalApa prAraMbha ho gayA, vaha sAdhu hai| gRhastha kA sArA kriyA-kalApa bAhya jagat meM hotA / vaha cetanA kA sparza nahIM kara pAtA / yaha veza se gRhastha kI bAta nahIM hai / dhyAna kA uddezya hai - AsthA kA nirmANa / jo cetanA ke sAtha jur3I huI hai usa AsthA ke dvArA jo kucha hogA vaha nayI AdateM lAne vAlA hogA / hama zvAsa kA prayoga isIlie karate haiM ki cetanA ke sAtha jur3e hue viSoM aura maloM ko dUra kareM, cetanA kA pariSkAra kreN| aisA hone para nayI AdatoM kA nirmANa hotA hai / yadi zvAsa lene kI sahI vidhi hastagata ho jAtI hai aura vyakti sahI DhaMga se zvAsa lene laga jAtA hai, to usakI mUrcchA saghana nahIM hotI / usakI uttejanAeM aura vAsanAeM tIvra nahIM hotIM / jo vyakti dIrgha zvAsa kA abhyAsa karatA hai, vaha ina sArI burAiyoM ko niyaMtrita kara detA hai aura dhIre-dhIre inase chuTakArA pA jAtA hai| eka zvAsa lene kI Adata ko DAlane kA matalaba hai bahuta sArI acchI AdatoM kA nirmANa karanA / yadi zvAsa lene kI Adata sahI nahIM hai to vaha vyakti antaryAtrA nahIM kara sakatA / dhyAna kA prayojana hai-cetanA ke sAtha jur3I huI AsthA kA nirmaann| usa AsthA ke AdhAra para saMcAlita hone vAlI nayI AsthAoM kA nirmANa / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. vAstavika samasyAeM aura tanAva hama jisa jagata meM jI rahe haiM, vaha hai virodhI yugaloM kA jagat / jagat meM eka bhI tattva aisA nahIM hai jo kevala eka hI ho, jisakA koI virodhI na ho| koI bhI tattva aisA nahIM hai, jisakA pratipakSI na ho| koI bhI zabda aisA nahIM hai, jisakA pratipakSI zabda na ho| prakAza hai to aMdhakAra bhI hai| ThaMDA hai to garama bhI hai| acchA hai to burA bhI hai| jitanA pakSa hai, utanA hI pratipakSa hai| kevala eka upalabdha nahIM hotaa| yugala milatA hai| eka hai, dUsarA virodhI hai| yaha dvandvoM kA jagat hai| sarvatra dvaMdva hai-do hai| saMyoga hai, viyoga hai| saMbaMdha hai, visaMbaMdha hai| tanAva kA upAdAna aura nimitta isa virodhI yugaloM ke jagat meM tanAva na ho, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? yahAM tanAva ke upAdAna bhI haiM aura nimitta bhI haiN| donoM haiN| korA upAdAna ho aura nimitta na ho, to abhivyakti nahIM miltii| korA nimitta ho aura upAdAna na ho, to bhI kucha nahIM bntaa| upAdAna aura nimitta-donoM apekSita hote haiN| upAdAna mUla hai aura nimitta shyogii| jaba donoM kA yoga hotA hai taba eka sthiti kA nirmANa hotA hai| tanAva ke upAdAna haiM-vyakti kA apanA antastala, saMskAra, AMtarika arjanA, saMcita karma aura usake vikAra tathA mUrchA, Asakti, mamatva aadi| tanAva kA nimitta kAraNa hai-sAmAjika pristhiti| AdamI sAmAjika vAtAvaraNa meM jItA hai, akelA nahIM jiitaa| samAja meM tanAva bar3hAne ke aneka nimitta haiN| paga-paga para tanAva kA nimitta milatA hai| koI nahIM baca sktaa| ghaTanA kahIM ghaTita hotI hai aura yahAM baiThA AdamI tanAva se bhara jAtA hai| Aja saMsAra ke sAdhana itane tIvra-gatika haiM ki koI ghaTanA gupta nahIM raha sktii| duniyA kI sArI dUrI samApta ho cukI hai| ghaTanA sunate hI AdamI tanAvagrasta ho jAtA hai| bhuTTo ko phAMsI pAkistAna meM dI gii| ghaTanA vahAM ghaTita huI aura kazmIra meM gAMva jalA diye ge| vahAM ke AdamI usa ghaTanA se prabhAvita ho ge| ghaTanA kahIM ghaTita hotI hai aura tanAva kahIM ho jAtA hai| krikeTa kahIM khelA jA rahA hai aura yahAM kA AdamI usase prabhAvita ho rahA hai| dvitIya mahAyuddha meM hamane dekhA ki logoM ke do kheme bana jAte the| eka khemA hiTalara kA pakSa letA aura dUsarA carcila kaa| yuddha kisI bhUmi para lar3A jA rahA thA aura prabhAvita Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika samasyAeM aura tanAva 306 ho rahe the ve loga jo vahAM se hajAroM mIla dUra the| vaha bhISaNa yuddha yUropa kI bhUmi para ho rahA thA, to bhArata ke aneka kSetroM meM pakSa aura vipakSa meM baMTe loga lar3a rahe the| na kucha lenA-denA, phira bhI pakSa aura vipakSa ke kAraNa bahuta jhagar3e ho rahe the| raMgamaMca zurU ho gayA thaa| kahIM kI ghaTanA kA kahIM prabhAva ho jAtA hai| bImArI kahIM hotI hai. ilAja aura kahIM hotA hai| UMTa bImAra thaa| AdamI ne lohe kI salAI Aga meM garma kii| jaba vaha tapakara agnimaya bana gaI, taba vaha AdamI use lekara UMTa ko dAgane aayaa| AdamI ThiganA thaa| hAtha UMTa kI thUbha taka nahIM pahuMca skaa| usane pAsa meM khar3e baila ko hI dAga diyaa| bImArI kisI ke aura cikitsA kisI kii| __ manuSya kA vyavahAra hara kSetra meM aisA hI ho rahA hai| sarvatra viparyaya hI viparyaya hai| viparyaya kevala bImArI kI avasthA ke lie hI nahIM hotI, praveza pratyeka kSetra meM hai| bahuta sArI ghaTanAeM aisI hotI haiM jinakA saMbaMdha vyakti se nahIM hotA, phira bhI vyakti usa ghaTanA ko dekha-sunakara duHkhI ho jAtA hai| ghaTanA duniyA ke kisI bhI kone meM ghaTita ho, AdamI use yahAM baiThA huA bhI bhoga letA hai| isa duniyA meM itane nimitta haiM ki pratyeka nimitta upAdAna ko jagA detA hai aura AdamI vaisA bana jAtA hai| adhyAtma : tanAvamukti kA upAya isa saMsAra meM vyakti kA jIvana jInA, apane upAdAna kA jIvana jInA aura nimittoM ke sAtha jInA, phira bhI tanAvagrasta na honA, yaha asaMbhava ghaTanA hai| isa asaMbhava ko hama saMbhava banAne kA prayatna kyoM kareM? tanAva kA nivAraNa karane vAle svayaM tanAvagrasta haiN| aisI sthiti meM ve dUsaroM ko tanAvagrasta kaise kara sakate haiM? eka manocikitsaka mahilA DaoNkTara ne patra meM likhA-'prekSA-dhyAna kI carcA se mujhe bahuta samAdhAna milaa| maiM svayaM mAnasika tanAva se grasta thii| aba Apane jo AdhyAtmika mArgadarzana diyA usakA prayoga kara maiM lAbhAnvita huI hUM aura aba maiM apane marIjoM ko bhI usa prayoga vidhi se avagata kraauuNgii|' jo vyakti svayaM tanAva se bharA hai, vaha dUsaroM ko tanAvamukta kaise kara pAegA? Aja hama jisa jagat meM jI rahe haiM, vaha sArA jagat tanAva se bharA par3A hai| adhyAtma kA mArga yadi hAtha na lage, to duniyA meM aisA eka bhI tattva nahIM hai jo tanAva se mukti dilA ske| dharma aura adhyAtma kI yahI upayogatA hai ki ve vyakti ko sAre tanAvoM se mukta karate haiN| samasyA kyA? kitanI? manuSya kevala roTI ke lie nahIM janmA hai| roTI eka bahuta bar3I samasyA hai| bImArI aura azikSA bhI eka samasyA hai| ye samasyAeM haiM, kintu ekamAtra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 appANaM saraNaM gacchAmi ye hI samasyAeM nahIM haiN| Aja vizva ke netA anAja, bImArI aura azikSA kI samasyA ko miTAne ke lie kRta-saMkalpa haiN| aneka upAya khoje jA rahe haiN| pRthvI para utpanna anna se anAja kI samasyA hala na ho sakane ke kAraNa samudra para khetI karane kI bAta socI jA rahI hai| vizva svAsthya saMgaThana isa ceSTA meM lagA huA hai ki vaha sAre vizva ko san 2000 taka rogamukta kara degaa| DablyU.eca.o. (W.H.O.) kI patrikA meM par3hA ki yadi vizva ko rogamukta karanA hai, to kevala ailopaithika auSadhiyoM ke sahAre use rogamukta nahIM kiyA jA sktaa| usake pAsa itane sAdhana nahIM haiN| usa saMsthAna ke DAirekTara janarala ne sujhAyA ki hama apane uddezya meM tabhI saphala ho sakate haiM, jaba hama pracalita cikitsA kI prAcIna paddhatiyoM ko bhI protsAhana deN| ojhA, mAMtrika, tAMtrika, AdivAsI bhIla, jarre Adi-Adi jina-jina paddhatiyoM se cikitsA karate the, una saba paddhatiyoM ko bhI samAna rUpa se vyavahAra meM laayeN| tabhI saMbhava hai ki san 2000 taka rogoM kA unmUlana kiyA jA ske| kucha varSa pUrva taka vijJAna ne jina paddhatiyoM ko aMdhavizvAsa mAnakara chor3a diyA thA, Aja unhIM paddhatiyoM ko vaijJAnika protsAhana de rahe haiN| camatkAra : aMdhavizvAsa maiM nahIM jAnatA, aMdhavizvAsa kyA hotA hai? jo AdamI jisa bAta ko nahIM jAnatA, usake lie aMdhavizvAsa kaha denA bahuta suvidhA kI bAta hai| bAta ko samApta karane kA yaha sabase sahaja tarIkA hai| camatkAra aura aMdhavizvAsa-ye do zabda hai| inakA prayoga karo aura bAta smaapt| camatkAra kyA hai? yaha koI jhUThI bAta nahIM hai| camatkAra vaha hotA hai jise saba loga nahIM kara pAte, kucheka vyakti hI kara pAte haiN| yadi saba kareM, to vaha camatkAra nahIM hotaa| vedAnta ne kahA-'brahma satya hai, jagat mithyA hai, mAyA hai| jainoM ne kahA-'jagat mAyA hai, mRgamarIcikA hai| yaha bAta kahAM se AyI? mRgamarIcikA eka satya hai, tabhI yaha bAta kahI jA sakatI hai, nahIM to nahIM kahI jA sakatI hai| koI kahe, mRgamarIcikA jhUTha hai| raNa meM pAnI na hone para bhI jo pAnI dikhAI detA hai, vaha mRgamarIcikA hai| yadi kahIM para pAnI kA astitva na ho, to mRgamarIcikA kI bAta nahIM A sktii| AkAza-kusuma-yaha eka kalpanA hai| yadi kusuma kA kahIM astitva na ho, to AkAza-kusuma jaisI jhUThI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| 'bAMjha kA beTA' -yaha eka prayoga hai| yadi kahIM beTe kA astitva na ho, to 'bAMjha kA beTA' -yaha prayoga nahIM kiyA jA sktaa| pAnI kA astitva hai, phUla kA astitva hai, putra kA astitva hai tabhI mRgamarIcikA, AkAza-kusuma aura baMdhyA-putra-ye prayoga calate haiN| isakA phalita yaha hai ki vAstava meM yadi koI anahonI ghaTanA ghaTita na ho, to usakI jhUThI kalpanA bhI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika samasyAeM aura tanAva 311 nahIM kI jA sakatI / camatkAra tabhI kahA jA sakatA hai jaba kahIM-na-kahIM vaha ghaTanA ghaTita hotI hai / saba use nahIM jaante| eka-do hI use jAnate haiM / yahI bAta aMdhavizvAsa ke lie hai / jaise-jaise vijJAna ke caraNa Age bar3ha rahe haiM, vaise-vaise aMdhavizvAsa aura camatkAra bhI vaijJAnika sacAiyoM ke rUpa meM badalate cale jA rahe haiN| mAnasika tanAva : kahAM? kaise? vartamAna meM roTI kI samasyA, bImArI aura azikSA kI samasyA ko samAhita karane ke lie anagina prayatna ho rahe haiN| sabhI rASTra isa prayatna meM lage hue haiM ki mAnava-jAti ina tInoM samasyAoM se mukta ho / roTI kA abhAva na rahe, bImArI kA AtaMka na rahe aura azikSA kA bhUta bhAga jaae| ina tInoM dizAoM meM jAgatika prayatna cala rahe haiM / sArA vizva ekajuTa hokara kArya kara rahA hai / phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki roTI mila jAne para bhI AdamI tanAva se mukta ho jAegA / kintu pariNAma viparIta dekhA gayA hai| jahAM roTI kI samasyA samAhita ho cukI hai, vahAM tanAva aura adhika ho gayA hai| svAsthya kI samasyA sulajhane para bhI tanAva kI samasyA sulajha jAegI, yaha anivArya nahIM hai / sacAI yaha hai ki jahAM auSadhiyAM adhika sulabha haiM vahAM tanAva bahuta jyAdA hai| mAnasika tanAva ko miTAne ke lie, anidrA ke roga se chuTakArA pAne ke lie loga anagina prakAra kI goliyAM khA rahe haiN| jyoM-jyoM goliyoM kA pracAra bar3ha rahA hai, prayoga aura upayoga bar3ha rahA hai, AdamI adhika-se-adhika tanAvagrasta hotA jA rahA hai| jahAM svAsthya kI suvidhAeM nahIM haiM, cikitsA ke prayoga sulabha nahIM haiM, vahAM mAnasika tanAva kama hai / ina logoM kI tulanA meM zatAMza mAtra hai / jo rASTra sAkSara haiM, jahAM ke nAgarika azikSA se mukta haiM, ve bhI tanAvagrasta haiM / sAkSaratA hone para tanAva miTa jAegA, yaha kalpanA ho sakatI hai, pUrNa yathArthatA nahIM hai / mUla hai upAdAna manuSya kA eka zAzvata svabhAva hai| vaha kevala roTI se saMtuSTa nahIM hotA / vaha kevala cikitsA kI suvidhA mila jAne se saMtuSTa nahIM hotA / vaha kevala sAkSara ho jAne se santuSTa nahIM hotA / ina tInoM samasyAoM ke sulajha jAne para bhI usake antaHkaraNa meM eka TIsa bacI raha jAtI hai| usameM asaMtoSa kI jvAlA katI raha jAtI hai| jaba taka yaha TIsa nahIM miTatI, yaha jvAlA nahIM bujhatI, taba taka tanAva nahIM miTa sakatA, AdamI saMtuSTa nahIM ho sktaa| vaha TIsa hai - mUrcchA / vaha jvAlA hai - mUrcchA / jaba taka mUrcchA kI cikitsA nahIM hogI, taba taka AdamI meM saMtoSa nahIM aaegaa| jaba taka AdamI saMtuSTa nahIM hogA, taba taka vaha tanAva se mukta nahIM hogaa| kaisI viDaMbanA ! Aja ke bar3e-bar3e manovaijJAnika, dhurandhara zikSAzAstrI aura bhUkha kI samasyA ko miTAne vAle Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 appANaM saraNaM gacchAmi vaijJAnika una ekAMgI siddhAMtoM ke AdhAra para sAre saMsAra ko sukhamaya banAne kA sapanA dekha rahe haiM, kiMtu upAdAna ko sarvathA asvIkAra kara cala rahe haiN| usa ora dhyAna denA ve Avazyaka hI nahIM maante| upAdAna rahegA to kabhI-kabhI nimitta Akara usa samasyA ko ubhAra degaa| isalie sabase mahattva kI bAta hai ki upAdAna para sArA dhyAna kendrita kiyA jaae| adhyAtma kI yahI mahattvapUrNa dena hai| adhyAtma ke logoM ne sabase pahale upAdAna para dhyAna diyaa| gahare meM jAkara mUla ko pkdd'aa| mUla hai-muurchaa| jaba taka mUrchA kA nidAna nahIM hogA, taba taka tanAva samApta nahIM hogaa| dharma kI samUcI ArAdhanA, adhyAtma kI sampUrNa prakriyA, dhyAna kA abhyAsa-ye saba mUrchA ko samApta karane ke sAdhana haiN| mUrchA samApta hotI hai, to tanAva samApta ho jAtA hai| isalie yaha kahA jA sakatA hai ki dharma, adhyAtma aura dhyAna kI prakriyAeM tanAvamukti kI prakriyAeM haiN| hama mUla bAta para dhyAna deN| dhyAna ke sAtha anuprekSA kA abhyAsa kreN| yaha tanAvamukti kA acUka sAdhana hai| prekSA kA artha hai-dekhanA aura anuprekSA kA artha hai-dhyAna meM jo sacAiyAM upalabdha hoM unheM sthira banAnA, puSTa karanA aura nayI AdatoM kA nirmANa krnaa| padArtha-pratibaddhatA padArtha ke sAtha hamArA saMbaMdha hai| hama padArtha ke sAtha yoga karate haiN| padArtha ke prati AkarSaNa bar3hatA hai| padArtha AtA hai taba sukha detA hai aura jAtA hai taba duHkha detA hai| purAnA rUpaka hai| lakSmI AtI hai taba sukhakara lagatI hai aura jAtI hai taba duHkhakara lagatI hai| lakSmI kA eka nAma hai-dault| vaha AtI hai taba lAta mAratI hai aura jAtI hai taba bhI lAta mAratI hai| para AtI huI lAta mAratI hai to acchI lagatI hai| aisA lagatA hai mAno vaha lAta nahIM mAra rahI hai, sahalA rahI hai| jAtI huI lAta mAratI hai, to burI lagatI hai| aisA lagatA hai mAno gadhA dulattI mAra rahA ho| yaha svAbhAvika hai| padArtha AtA huA acchA lagatA hai aura jAtA huA burA lagatA hai| kyoMki padArtha ke sAtha hamArA gAr3ha sambandha ho gayA hai| hama isa sacAI ko yAda rakheM ki yaha saMsAra virodhI yugaloM kA saMsAra hai| saba yugala haiN| akelA kacha bhI nhiiN| saMyoga hai, to viyoga hogaa| pakSa hai, to pratipakSa hogaa| yadi isa sacAI ko jAna jAte (kevala mAnate hI nahIM, jAna lete), to hameM kisI viyoga para, cAhe vaha padArtha kA ho yA vyakti kA, kabhI kaSTa nahIM hogaa| taba lagegA ki yaha to svAbhAvika krama hai| saMyoga ke bAda viyoga kA krama avazyaMbhAvI hai| saMyoga honA Azcarya hai, viyoga honA koI Azcarya nahIM hai| isa zarIra ke piMjar3e meM nau dvAra sadA khule rahate haiN| isa piMjar3e meM prANa kA eka paMchI baiThA hai, yaha Azcarya hai| calA jAe, yaha Azcarya Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika samasyAeM aura tanAva 313 nahIM hai, kyoMki jAne ke eka nahIM, nau dvAra khule haiN| saMyoga aura viyoga do nahIM haiN| ye donoM eka hI kapar3e ke do chora haiN| eka chora hai-saMyoga aura dUsarA chora hai-viyog| donoM ko kabhI pRthak nahIM kiyA jA sktaa| yadi isa sacAI ko samajhA hotA, to AdamI saMyoga hone para sukhI aura viyoga hone para duHkhI nahIM hotaa| prekSA : anuprekSA prekSA ke sAtha anuprekSA bahuta jarUrI hai| isalie ki mUrchA chUTe, bhrAntiyAM ttuutte| hamane aneka prakAra kI mUrchAeM aura bhrAntiyAM pAla rakhI haiN| hameM padArtha ke cale jAne kA kaSTa nahIM hotaa| hameM apanI bhrAnti ke TUTane kA kaSTa hotA hai| jaba yaha mAna liyA-'yaha merA hai' aura jaba yaha chUTa jAtA hai, taba yaha bhrAnti TUTatI hai ki jise maiMne apanA mAna rakhA thA, vaha to calA gayA, merA nahIM rhaa| vaha bhrAnti kA TUTanA kaSTa detA hai, kacoTatA hai| isake sthAna para yadi mAnA jAe ki merA koI nahIM hai, to usake cale jAne para bhI koI kaSTa nahIM hogaa| isa sacAI ko gaharAI se pakar3eM ki padArtha ke Ane-jAne se sukha-duHkha nahIM hotaa| vaha hotA hai padArtha ko apanA mAnane yA na mAnane se| prathama zravaNa meM yaha bAta viparIta-sI lagatI hai, para hai yaha scaaii| AdamI padArtha aura vyakti se apane Apako itanA abhinna mAna letA hai ki usake mana meM eka bhrAnti panapa jAtI hai| jaba abhinnatA khaMDita hotI hai taba sAtha-sAtha bhrAnti bhI khaMDita hotI hai| bhrAnti kA khaMDita honA duHkha kA kAraNa banatA hai| hama bhrAntiyoM ko na paaleN| bhrAntiyoM kA vighaTana anuprekSA kA prayojana hai-bhrAntiyoM ko khaMDita krnaa| manuSya jitanI jyAdA bhrAntiyAM pAlatA hai utanA hI adhika vaha duHkhI banatA hai| prekSA-dhyAna ke dvArA hama sacAiyoM ko jAneM aura anuprekSA ke abhyAsa se una bhrAntiyoM ko todd'eN| pahalI anuprekSA hai-anitya anuprekssaa| koI bhI saMyoga yA saMbaMdha zAzvata nahIM hai| yugala hai| kucha zAzvata hai, kucha azAzvata / kucha nitya hai, kucha anity| donoM sAtha-sAtha calate haiN| saMsAra meM kucha bhI zAzvata nahIM hai, eka bhI saMyoga aisA nahIM hai jo nitya ho| kintu mUrchA ke kAraNa saMyoga ko nitya mAna liyA jAtA hai| anitya ko nitya mAna liyA jAtA hai| duHkha kA bIjAropaNa yahIM se zurU ho jAtA hai| jaba usa padArtha yA vyakti se visaMbaMdha hotA hai taba duHkha ubhara AtA hai| kyA yaha padArtha yA vyakti ke viyoga se utpanna duHkha hai? nahIM, yaha anitya ko nitya mAnane kI bhrAnti ke TUTane kA duHkha hai| manuSya kA svabhAva hI hai ki vaha pahale jhUThI mAnyatAoM kA mahala khar3A karatA hai aura unake TUTane para duHkhI hotA hai| prekSA-dhyAna kA abhyAsa karane vAlA vyakti prAraMbha se hI sAvadhAna ho jAtA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 appANaM saraNaM gacchAmi hai| vaha bhrAntiyoM ke vAtyAcakra meM nahIM phNstaa| vaha sacAiyoM ke sAtha jIne kA prayatna karatA hai| dhyAna kI sabase bar3I upalabdhi hai ki vyakti sacAiyoM ko svIkAra kare aura unake sAtha jInA prArambha kre| jo vyakti dhyAna nahIM karatA, mana ko ekAgra nahIM karatA, mana ke maloM kA prakSAlana nahIM karatA, maloM kA saMcaya karatA calA jAtA hai, vaha aneka prakAra ke asatyoM ke sAtha jItA hai| vaha vyakti aneka kaThinAiyoM ko pAlatA hai, inheM poSaNa detA choTA baccA sar3ake kinAre khela rahA thaa| kisI ne kahA-'sar3aka para mata khelo| moTareM bahuta calatI haiN| koI moTara Upara se na nikala jaae|' bacce ne kahA--'koI paravAha nahIM hai| mere Upara se roja dasa havAI jahAja nikalate haiN| Aja taka kucha nahIM bigdd'aa| eka moTara nikala jAne se kyA hogA?' aisI bhrAntiyAM eka nahIM, hajAroM haiN| sabhI AdamI bhrAntiyAM pAlate haiN| apavAda koI nahIM hai| bhrAnti ke samarthana meM vyakti tarka khar3A kara detA hai| buddhi kA vyAyAma hotA hai| tarkoM kA dvAra khula jAtA hai| tarka ne AdamI ko jitanA bhrAnta banAyA hai utanA ajJAna ne nahIM banAyA hai| tArkikoM, paMDitoM aura tathAkathita upadezakoM ne jitanI bhrAntiyAM paidA kI haiM, utanI aura kisI ne nahIM kI haiN| aise-aise tarka hote hai ki ve AdamI ko satya taka pahuMcane hI nahIM dete|aaj mAnyatAoM kA itanA bar3A mAyAjAla bichA huA hai ki AdamI unase mukta hone kI bAta bhI nahIM soca sktaa| vaizAkhI kI duniyA ___hamArA sUtra hai-appaNA saccamesejjA-apane Apa satya ko khojo| dharma kA sUtra bhI yahI hai-svayaM satya kI khoja kro| dUsaroM ke bharose mata rho| maiM yaha kahanA nahIM cAhatA ki koI dUsare ke mArgadarzana meM na cle| bImAra ko yadi maiM kahUM ki vaizAkhI ke sahAre mata calo, to vaha nyAya nahIM hogaa| kintu janmate bacce ko vaizAkhI lagA dI jAe aura use yaha sikhAyA jAe ki sadA vaizAkhI ke sahAre calate raho, apane pairoM ke sahAre caloge to na jAne kaba lar3akhar3Akara gira par3oge, taba sArI duniyA vaizAkhI kI duniyA ho jaaegii| pairoM ke sahAre calane vAlI duniyA hI samApta ho jaaegii| choTA baccA mAM kI aMgulI pakar3akara cale, to cala sakatA hai, kintu mAM bacce ko yahI sikhAe ki jaba bhI calo taba aMgulI ke sahAre hI clo| apane pairoM para kabhI bharosA mata krnaa| yadi aisA hogA, to sArI duniyA laMgar3I bana jAegI, apane pairoM para calane vAlI duniyA nahIM hogii| yadi dharma yaha sikhAe ki jo kucha zAstra kahate haiM, vahI mAnakara calo to AdamI aMdhA bana jaaegaa| usake dekhane kI zakti naSTa ho jaaegii| mAnane Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika samasyAeM aura tanAva 315 kI bhI eka avasthA hotI hai / jIvana bhara AdamI mAnatA hI cale, jAnane kA prayatna hI na kare, to vaha satya taka kabhI nahIM pahuMca paaegaa| dharma kahatA hai - mAnane ko samApta kara jAnane kI sImA meM praveza karo aura svayaM satya ko khojo / prekSA kI prakriyA satya ko khojane kI prakriyA hai / maiM kahUM-padArtha anitya hai aura Apa ise mAnate cale jAeM, to bahuta bar3I bhrAnti mana meM ghara kara legI / kintu jaba Apa prekSA aura anuprekSA ke abhyAsa se zarIra - prekSA kareMge, to patA lagegA ki kitane prakaMpana ho rahe haiM / sArA kA sArA spaMdana hI spaMdana hai / jo prakaMpana hai, vaha zAzvata nahIM hotA, nitya nahIM hotA / vaha anitya hotA hai prekSA : sva- avagati 1 jagat meM do prakAra ke padArtha haiM - prakaMpa aura aprakaMpa / sArA prakaMpa anitya hai / prakaMpa AtA hai, naSTa hotA hai| dUsarA AtA hai, naSTa hotA hai| yaha prakaMpana kA jJAna, anitya kA bodha apane anubhava se jAge / zarIra- prekSA karane vAle ko yaha sahaja anubhava ho sakatA hai / yaha svayaM jAnane kI prakriyA hai / yahI svayaM satya ko khojane kI prakriyA hai / dhyAna aura anuprekSA kI prakriyA ise aura gatimAna karatI hai 1 visaMbaMdha kI cetanA anuprekSA kA pahalA sUtra hai -anitya anuprekSA / hama isakA anubhava kareM, hama prekSA karate-karate isa sacAI taka pahuMce ki jitane saMyoga haiM ve sAre viyoga vAle haiN| agara isa sacAI taka pahuMca jAte haiM, to azAzvata ko zAzvata mAnane kI bhrAnti khaMDita ho jAtI hai aura padArtha ke viyoga se hone vAle sAre saMtApa samApta ho jAte haiN| usase nayI Adata aura naye saMskAra kA nirmANa hotA hai / jaise padArtha ke saMbaMdha se eka Asakti kA saMskAra banatA hai aura vaha saMskAra padArtha ke cale jAne para duHkha detA hai, vaise hI padArtha se visaMbaMdha kA saMskAra anuprekSA ke dvArA nirmita ho jAe, to AdamI kabhI saMtapta nahIM hogaa| AdamI pratidina anuprekSA ke dvArA isa sacAI kA anubhava kare ki viyoga pahalA chora hai, saMyoga dUsarA chora hai| viyoga pahalA dvAra hai, saMyoga dUsarA dvAra hai / use donoM sacAiyAM eka sAtha pratIta hone laga jaaeN| saMbaMdha kI bhAMti visaMbaMdha kI Adata bhI nirmita ho jAe, to AdamI yathArtha ke jagat meM jI sakatA hai aura yathArtha ke jagat meM ghaTita hone vAlI yathArtha kI samasyAoM kA yathArtha kI bhUmikA para khar3e hokara sAmanA kara sakatA hai / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. appANaM saraNaM gacchAmi eka bhAI ne kahA-hama pratidina isa sUtra ko doharAte haiM-arahate saraNaM pavajjAmi, siddhe saraNaM pavajjAmi-maiM arhat kI zaraNa meM jAtA hUM, maiM siddha kI zaraNa meM jAtA huuN|' hama dUsaroM kI zaraNa meM kyoM jAeM? jaba saba kucha puruSArtha ke dvArA upalabdha hotA hai taba dUsaroM kI zaraNa kyoM? jo dUsaroM kI zaraNa meM jAtA hai use kucha bhI upalabdha nahIM hotaa| jo apanI zaraNa meM jAtA hai vaha saba kucha pA letA hai| arhat kI zaraNa meM jAnA, siddha kI zaraNa meM jAnA, sAdhu kI zaraNa meM jAnA aura dharma kI zaraNa meM jAnA, kisI dUsare kI zaraNa meM jAnA nahIM hai, yathArtha meM vaha apanI hI zaraNa meM jAnA hai| koI vyakti kahatA hai-'satyaM zaraNaM gacchAmi', maiM satya kI zaraNa meM jAtA huuN| satya kI zaraNa meM jAnA apane ApakI zaraNa meM jAnA hai| AtmA kI zaraNa meM jAnA, satya kI zaraNa meM jAnA aura arhat kI zaraNa meM jAnA eka hI bAta arhat vaha hotA hai jisakI sArI arhatAeM vyakta ho jAtI haiN| koI bhI arhatA chipI nahIM rhtii| hara AtmA meM ananta arhatAeM haiN| jisakI sArI arhatA, kSamatA, yogyatA yA zakti abhivyakta ho jAtI hai vaha arhat bana jAtA hai| arhat kI zaraNa meM jAne vAlA apanI AtmA kI yogyatA kI zaraNa meM jAtA hai, apanI zakti kI zaraNa meM jAtA hai| zakti -paricaya ___ vyakti ko apanI zakti kA jJAna nahIM hotaa| yaha sabase bar3A Azcarya hai| ve zaktiyAM chipI huI raha jAtI haiN| koI bhI vyakti aisA nahIM hai, jisameM zaktiyAM na hoN| bahuta kama loga aise haiM jinheM apanI zaktiyoM kA bhAna ho| bahuta kama loga aise haiM jo apanI zaktiyoM kA pUrA sahayoga karate hoN| manovijJAna kahatA hai ki AdamI apane mastiSkIya zakti kA kevala pandraha pratizata bhAga hI upayoga meM le pAtA hai, zeSa pacAsI pratizata bhAga supta hI raha jAtA hai| vaha jAgRta hI nahIM hotaa| hamAre zarIra meM bhI bahuta zaktiyAM haiM, para unakA bhI pUrA upayoga nahIM ho pAtA / pratyeka vyakti apanI zArIrika zakti kA jitanA upayoga karatA hai aura jise naoNrmala zakti mAnA jAtA hai, usase sAta gunA adhika zakti usameM sadA saMcita rahatI hai, kintu vaha kabhI usakA pUrA upayoga nahIM kara paataa| jaba zakti kSINa ho jAtI hai taba kabhI-kabhI vaha kAma meM AtI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 317 hai| kisI vyakti kA paira kamajora ho jAtA hai to dUsarA paira adhika kAma karane laga jAtA hai| eka hAtha kamajora ho jAtA hai to dUsarA hAtha adhika kAma karane laga jAtA hai| eka AMkha kamajora hotI hai to dUsarI AMkha adhika sakriya ho jAtI hai| eka kAna kama sunane lagatA hai to dUsarA kAna adhika saMvedanazIla ho jAtA hai| zarIra meM zakti saMcita rahatI hai aura zarIra kI yaha vyavasthA hai ki jaba koI eka avayava kamajora hotA hai to zarIra usakA bhAra dUsare avayava para DAla detA hai aura dUsarA avayava usa dAyitva ko sambhAla letA hai aura bhalI-bhAMti usa dAyitva kA nirvAha bhI karatA hai| zarIra, nAr3I-saMsthAna aura mastiSka meM zakti saMcita rahatI hai| hama ise nahIM jAnate, isIlie supta yA saMcita zaktiyoM ko jAgRta karane kA prayatna nahIM krte| AdamI yadi apanI zaktiyoM se paricita ho aura zakti-jAgaraNa kI prakriyA ko jAnatA ho to vaha bahuta kucha kara sakatA hai| vaijJAnika tathya _ vaijJAnikoM ne yaha khoja kI ki AdamI kI ausata Ayu Der3ha sau varSa kI hotI hai| isa avadhi taka hara AdamI ko jInA cAhie, para jItA nhiiN| isa khoja kA AdhAra hai-mecyUriTI, svysktaa| jisa avasthA meM savayaskatA prApta hotI hai usase chaha gunI umra hotI hai| kutte kI savayaskatA DhAI varSa kI hotI hai to usakI ausata Ayu pandraha varSa kI mAnI gaI hai| AdamI kI savayaskatA pacIsa varSa meM hotI hai to usakI umra Der3ha sau varSa kI honI caahie| yaha vijJAna ke dvArA gaNita kI bhASA meM khojA gayA satya hai| yaha sahI bhI lagatA hai| para AdamI itanA lambA nahIM jI paataa| usameM jIne kI zakti hai, kSamatA hai, para vaha jI nahIM paataa| isake do kAraNa haiM-zaktiyoM kA aparicaya aura khAnapAna kI avdhi| kucha varSa pUrva taka AdamI yadi pacAsa varSa kA hokara maratA to loga mAnate bUr3hA hokara marA hai, koI bAta nahIM hai| Aja yadi AdamI sattara-assI varSa kA hotA hai, phira bhI use bUr3hA nahIM mAnA jaataa| yaha socane kA antara A gyaa| eka bAta aura hai| usa samaya 40-45 varSa kA AdamI bUr3hA jaisA lagane laga jAtA thaa| Aja vaisI sthiti nahIM hai| __ Ayu kama hone ke do kAraNa haiM-bhojana aura tnaav| sthAnAMga sUtra meM akAla mRtyu ke sAta karaNa batalAe haiM usameM eka hai atibhojana aura dUsarA hai-a-bhojn| atibhojana se bhI akAla-mRtyu hotI hai aura a-bhojana se bhI akAla mRtyu hotI hai| ati-bhojana bhojana ke sambandha meM samaya-samaya para aneka mAnyatAeM pracalita hotI rahatI haiN| eka yuga AyA kelaurI kaa| yaha mAnA jAne lagA ki pratyeka vyakti ko Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 appANaM saraNaM gacchAmi eka dina meM itanI kelaurI avazya lenI caahie| cInI meM adhika kelaurI hotI hai-yaha jAnakara loga cInI adhika khAne lge| pariNAmasvarUpa aneka bImAriyAM hone lgiiN| usa para niyaMtraNa kiyA gyaa| phira proTIna kA yuga aayaa| mAnyatA bana gaI ki proTIna adhika khAnI caahie| maiMne pahale jo kahA ki pacAsa varSa pUrva loga alpAyu meM mara jAte the, usakA eka kAraNa yaha thA ki ve proTIna adhika mAtrA meM khAte the| ghI, dUdha, makkhana aura dAla-inameM proTIna adhika hotA hai| loga inheM jyAdA khaate| inako pacA pAnA sarala nahIM thA, ataH aneka bImAriyAM pnpiiN| loga akAla meM hI mRtyu-kavalita ho jaate| yaha AyuSya kI kamI kA bhI kAraNa bnaa| tIsarA yuga AyA viTAmina kaa| loga viTAmina kI goliyoM kA aMdhAdhundha prayoga karane lge| isa ati-prayoga se lAbha ke badale hAni adhika huii| isa mAtrA kI ati ke kAraNa akAla-mRtyu hone lgii| a-bhojana jisa prakAra ati-bhojana akAla mRtyu yA alpa-AyuSya kA kAraNa banatA hai vaise hI a-bhojana bhI akAla-mRtyu yA alpa-AyuSya kA kAraNa banatA hai| a-bhojana kA artha bhojana kA na milanA hI nahIM hai kintu apoSaka bhojana bhI hai| jaise bhojana nahIM karane vAlA kucha dina jIvita rahatA hai, vaise hI apoSaka bhojana karane vAlA kucha hI dina jIvita rahatA hai| zarIra-nirvAha ke lie paryApta poSaNa Avazyaka hotA hai| tIna zabda haiM-poSaNa, apoSaNa aura kupossnn| ye bhojana kI tIna avasthAeM bana jAtI haiN| eka hai apoSaNa kI avsthaa| jaba zarIra-taMtra ko calAne ke lie paryApta mAtrA meM poSaNa nahIM milatA taba vaha roga-grasta ho jAtA hai, kSINa hone laga jAtA hai| isase mana bhI prabhAvita hotA hai| usameM bhI vikRti utpanna ho jAtI hai| pahale yaha mAnA jAtA thA ki mastiSka kI bImArI, snAyavika durbalatA, citta kI vikRti aura mAnasika pAgalapana-ye saba mana kI avasthA se, mana kI vikRti se hote haiN| kintu nayI khojoM ne yaha siddha kara diyA ki apoSaNa se bhI mAnasika pAgalapana panapatA hai| jaba snAyuoM ko pUrA poSaNa nahIM milatA, taba dhIre-dhIre AdamI pAgalapana kI ora bar3hatA jAtA hai| aise prayoga kiye gae ki jo pAgala the unheM paryApta poSaNa diyA gyaa| ve svastha ho ge| unakA pAgalapana miTa gyaa| Aja kisI bhI bImArI kI cikitsA kevala mana ke AdhAra para yA kevala zarIra ke AdhAra para hI nahIM kI jAtI, kintu saMyukta cikitsA kI jAtI hai| use manokAya-cikitsA kahA jAtA hai| bImAriyAM bhI manokAyika aura cikitsA bhI mnokaayik| viparIta bhojana jaise apoSaNa ke kAraNa aneka prakAra kI bImAriyAM paidA hotI haiM, vaise hI kupoSaNa ke dvArA bhI aneka bImAriyAM paidA hotI haiN| kupoSaNa kA artha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 316 hai-viparIta possnn| Ayurveda meM isa viSaya kI vizada carcA prApta hai| Aja ke DaoNkTara bhI isa ora AkRSTa hue haiN| viparIta bhojya padArthoM se aneka roga utpanna hote haiN| kharabUje ke sAtha zahada lenA yA dUdha lenA viruddha bhojana hai| mAnA jAtA hai ki Ama ke sAtha cInI nahIM khAnI caahie| yaha nukasAnakAraka hotI haiN| isa prakAra Aja kA AdamI svAda ke kAraNa aneka prakAra ke viruddha bhojana kie jA rahA hai| roga kI utpatti meM yaha bhI eka pramukha kAraNa hai| isase AyuSya bhI kama hotA hai kyoMki zarIra-taMtra asamaya meM hI kSINa ho jAtA hai| isase aneka viSa jamA hote haiN| __ isa prakAra aneka vyakti bhojana saMbaMdhI apane ajJAna aura bhrAnta dhAraNAoM ke kAraNa tathA jIvana-caryA ke niyamoM kI anabhijJatA ke kAraNa akAla-mRtyu kI ora bar3ha rahe haiN| yaha sArI carcA isa sandarbha meM kI gaI hai ki akAla-mRtyu kyoM hotI hai? bImAriyAM kyoM hotI haiM ? AdamI pAgala aura duHkhI kyoM hotA hai ? ye saba isIlie ghaTita hote haiM ki AdamI satya kI zaraNa meM nahIM jAtA, apane Apa kI zaraNa meM nahIM jaataa| vaha dUsaroM kI zaraNa khojatA hai, para apanI zaraNa nahIM khojatA, apanI zaktiyoM kI zaraNa nahIM khojtaa| yaha sabase bar3A khatarA hai| mAM kI zaraNa mRtyu bana gaI ___ eka bhAI ne batAyA ki eka bar3e DaoNkTara ne usake bacce kA oNparezana kiyA aura nayI samasyA paidA ho gii| bImArI thI peTa kI aura oNparezana kiyA apenDisAiDa kaa| oNparezana se ThIka nahIM huaa| bar3e se bar3A DaoNkTara kahatA ki do lAkha rupaye kharca hoMge taba kahIM yaha baccA ThIka ho sakatA hai, anyathA nhiiN| bar3e DaoNkTaroM kI zaraNa meM jAnA bhI khatare se khAlI nahIM hotaa| jahAM zaraNa dUsare kI hai, vahAM khatarA nizcita hai| bacce ko jvara A gyaa| kaI dina bIta gye| vaidya ne khAne para niyaMtraNa kara diyaa| dUdha aura rUkhI roTI dI jAne lgii| baccA choTA thaa| eka dina usane dUsare baccoM ko miThAI khAte dekha liyaa| usakA mana miThAI khAne ke lie lalacA utthaa| pitAjI se kahA, bhAI aura bahana se miThAI maaNgii| kisI ne nahIM dI, taba vaha mAM ke pAsa phuNcaa| mAM kA mana pighala gyaa| socA, bahuta dinoM se bacce ne kucha nahIM khaayaa| isakA mana miThAI khAne ke lie lalacA rahA hai| eka laDDU de dUM to kyA pharka pdd'egaa| bacce ko laDDU mila gyaa| usane bar3e svAda se use khaayaa| jvara kA prakopa bar3hA aura tIna hI dinoM meM baccA mara gyaa| mAM kI zaraNa bhI bacce ke lie khatarA bana gii| zaraNa-azaraNa kI sImArekhA jahAM bhI dUsare kI zaraNa hai vahAM sva se vyavadhAna paidA ho jAtA hai| jaba Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 appANaM saraNaM gacchAmi vyakti apane se haTakara dUsare ke pAsa calA jAtA hai vahAM khatare kI saMbhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yaha maiM kahanA nahIM cAhatA ki Apa dUsaroM kI zaraNa leM hI nahIM, kyoMki sAmAjika baMdhanoM ko tor3ane kI bAta maiM kaise kahUM? maiM Apako sarvathA asahAya, atrANa aura azaraNa hone kI bAta nahIM kaha sktaa| kintu isa sacAI se avazya hI avagata karAnA cAhatA hUM ki jahAM hama zaraNa samajhate haiM vahAM zaraNa hotA bhI hai aura nahIM bhI hotaa| azaraNa ko zaraNa mAna lene para bahuta bar3I bhrAnti hotI hai| mahAvIra ne kahA-nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vA-jisa parivAra ko manuSya trANa aura zaraNa mAnatA hai, vaha parivAra kabhI trANa aura zaraNa nahIM ho sktaa| na tuma use trANa aura zaraNa de sakate ho aura na vaha tumheM trANa aura zaraNa de sakatA hai| yaha sAmAjika saMbaMdhoM ko tor3ane jaisI bAta lagatI hai| vyakti kyA? samAja kyA? ___manuSya do AyAmoM meM jItA hai| eka hai vyakti kA AyAma aura dUsarA hai samAja kA aayaam| koI bhI vyakti pUrA vyakti bhI nahIM hotA aura pUrA samAja bhI nahIM hotaa| vaha vyakti kA jIvana bhI jItA hai aura samAja kA jIvana bhI jItA hai| vyakti kA artha hai-antarmukhatA aura samAja kA artha hai-bhirmukhtaa| vyakti kA artha hai-saMkoca sikur3ana aura samAja kA artha hai-phailAva aura vistAra / vyakti kA artha hai-saMbaMdhAtIta honA aura samAja kA artha hai-sambandhoM kI paristhApanA, saMbaMdhoM kA jiivn| vyakti kA artha hai-Atma-nirIkSaNa, apanI samasyAoM kA vizleSaNa karanA aura samAdhAna khojnaa| samAja kA artha hai-jAgatika samasyAoM kA saMdarbha khojanA aura unakA samAdhAna ddhuuNddh'naa| samAja kA sUtra hai anukaraNa ___ jIvana ke do pahalU haiM-antarmukhatA aura bhirmukhtaa| hama AMkheM banda kara apane bhItara jhAMkate haiM aura AMkheM kholakara dUsare kI ora jhAMkate haiN| jahAM samAja hai vahAM apane Apako dekhane kI koI jarUrata nahIM, svayaM ko dekhane kI bAta vahAM prApta nahIM hotii| vahAM hamezA dUsaroM ko dekhane kI bAta AtI hai| samAja kA sUtra hai-anusaraNa, anukrnn| dUsaroM ke pIche clo| jo paira uTha cuke haiM, jo padacihna aMkita ho cuke haiM, jo mArga jama cuke haiM, una para clo| nayA mArga mata bnaao| samAja meM rahane vAlA vyakti anukaraNa karatA calA jAtA hai| vaha makAna banAyegA to dekhegA ki dUsare ne kaisA makAna banAyA hai| kapar3e banAyegA to dekhegA ki dUsare ne kaise kapar3e banAe haiN| vaha apanI suvidhA yA asuvidhA kA vicAra nahIM kregaa| vaha yahI dekhegA ki dUsaroM ne kaise kapar3e banAe haiM, kaise pahanate haiM, kaba pahanate haiM? phaizana ke badalane aura vistRta hone kA yahI AdhAra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 321 hai| anukaraNa hI phaizana kA dRr3ha AdhAra hai| pratyeka vyakti anukaraNa-priya hotA hai| vaha apanA svataMtra jIvana nahIM jiitaa| vaha sadA dUsaroM ko dekhakara apanA jIvana calAtA hai| samAja ke saMdarbha meM jIne vAlA koI bhI vyakti aisA nahIM ho sakatA jisake lie apanA tharmAmITara, apanA tarAjU yA apanA koI mAnadaMDa ho| tharmAmITara, tarAjU aura mAnadaMDa sadA dUsare kA rhegaa| vyakti vahI AcaraNa karanA cAhatA hai jo samAja ke adhikAMza loga karate haiN| yaha bahumata kA rAjya ___ eka pAgala thaa| vaha pAgalakhAne meM bharatI ho gyaa| kucha loga use dekhane ge| bAtacIta kI to jJAta huA bahuta bar3A vidvAn hai, samajhadAra hai| usase pUchA-bhAI! tuma yahAM kaise A gae? usane kahA-kyA karUM, mere gAMva meM saba loga pAgala the| eka maiM hI samajhadAra thA to gAMvavAloM ne socA-yadi yaha bAhara rahegA to acchA nahIM hai, unhoMne mujhe yahA bheja diyaa| yahAM saba anukaraNa hotA hai| bahumata calatA hai| yadi bahumata pAgaloM kA hotA hai to samajhadAra ko bhI pAgala karAra de diyA jAtA hai aura bahumata yadi coroM kA hotA hai to eka ImAnadAra ko cora banA diyA jAtA hai| yaha bahuta hI kama saMbhava hai ki jahAM hajAroM-hajAroM loga beImAnI aura aprAmANikatA kA jIvana jIte hoM, vahAM koI do-cAra AdamI ImAnadArI aura prAmANikatA kA jIvana jI skeN| eka bhAI ne batAyA-vaha AsAma gayA, naukarI kI talAza meM / eka seTha ne kahA-'tumheM acchA vetana duuNgaa| mere yahAM kAma bhI halkA hI hai| kevala do nambara ke khAte saMbhAlanA hai| usane kahA-'maiM aNuvratI huuN| yaha kAma nahIM kara skuuNgaa|' seTha ne kahA-'yahAM Ae hI kyoM? jAo, ghara meM mauja kro|' vaha dUsare sthAna para gyaa| vahAM milAvaTa kA kAma hotA thaa| vahAM bhI use naukarI nahIM milii| vaha ghara calA aayaa| isakA phalita yaha hotA hai ki jisa samAja meM bahuta loga aprAmANika hoM, vahAM kucheka loga prAmANikatA kA jIvana jI sakeM, yaha asaMbhava bAta hai| - samAja kA sArA kAma bahuta ke AdhAra para calatA hai| isIlie eka vicAraka ne kahA-bahumata kA artha hai-naastiktaa| yaha ucita hai, kyoMki jahAM bahumata ke AdhAra para kAma hotA hai, vahAM satya nahIM ho sktaa| vahAM icchA kA rAja hotA hai, icchA calatI hai| ___ samAja kA sUtra hai-anusaraNa aura anusaraNa kA artha hai-vistAra / jahAM vistAra hai vahAM nirmalatA raha nahIM sktii| nirmalatA antarmukhatA meM hotI hai| jahAM bahirmukhatA hai, dUsaroM ko dekhane kI pravRtti hai vahAM pratyeka vyakti apane jIvana kA nirdhAraNa dUsaroM ke AdhAra para karatA hai, vahAM satya kI bAta nahIM ho sakatI, vahAM mAtra anusaraNa hotA hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 appANaM saraNaM gacchAmi vyakti kA artha jIvana kA dUsarA pakSa hai - vyakti kA jIvana / vyakti kA artha hai - sikur3anA, saMkucana, anusaraNa kI samApti, dUsaroM ko na dekhanA, svayaM ko dekhanA, apanA vizleSaNa, apanI khoja, apanA cintana, apanI samasyA aura samAdhAna / dhyAna kA sUtra hai - vyakti aura jJAna kA sUtra hai - samAja / jJAna aura dhyAna meM bahuta bar3A antara hai| jJAna samAja ke AdhAra para calatA hai aura dhyAna vyakti ke AdhAra para calatA hai| cetanA ke do stara haiM - cala aura sthira / jo cetanA cala hai vaha jJAna kahalAtI hai aura jo cetanA sthira hai vaha dhyAna kahalAtI hai| jJAna aura dhyAna do nahIM haiM / itanA hI antara hai ki jo jJAna caMcala hai vaha jJAna kahalAtA hai aura jo jJAna sthira hai vaha dhyAna kahalAtA hai vyakti aura samAja bhI do nahIM haiN| jahAM vyakti dUsaroM ko dekhatA hai vaha vyakti samAja hai aura jahAM vyakti apane Apako dekhatA hai vaha samAja vyakti hai / satya- zaraNa kI iyattA isalie jo samAja kI zaraNa meM jAtA hai vaha satya kI zaraNa meM nahIM jA sakatA / satya kI zaraNa meM jAne ke lie vyakti ko vyakti rahanA jarUrI hai, saMparkoM ko tor3anA jarUrI hai aura sAre saMbaMdhoM ko kATanA jarUrI hai / mahAvIra ne kahA ki parivAra tumheM trANa nahIM de sakatA, tuma parivAra ko trANa nahIM de skte| yaha samAja tor3ane kI bAta nahIM hai, yaha apane astitva ke sAtha jur3e hue virAT satya ko dekhane kA sUtra hai / samAja kA sUtra : parasparopagraha vyakti meM eka bhaya hai / vaha socatA hai-yadi adhyAtma kI dizA meM prasthAna hogA to vyakti rahegA, samAja TUTa jAegA, vyavahAra samApta ho jAegA aura taba vyakti avyAvahArika aura anupayogI bana jAegA / yaha kAlpanika bhaya hai / isa bhaya ke kAraNa AdamI ne bahuta sacAiyoM ko nakAra diyA aura eka-eka kara aneka sacAiyoM kA galA ghoMTa diyaa| kyA satya ke kAraNa samAja TUTatA hai ? kyA kabhI yaha saMbhava hai? sacAI to yaha hai ki satya ke AdhAra para samAja aura acche rUpa meM cala sakatA hai / kintu vyakti ne viparIta mAna liyA ki satya se samAja TUTatA hai, satya se parivAra TUTatA hai / satya se vyakti akelA aura avyAvahArika bana jAtA hai| isakA artha yaha huA ki vahI samAja cala yA Tika sakatA hai jo asatyoM ko Azraya detA hai, unheM pAlatA hai, unakA poSaNa karatA hai| yaha galata dhAraNA hai| samAja kA mUla AdhAra hai - satya / samAja kA vikAsa hotA hai ahiMsA, satya aura brahmacarya ke AdhAra pr| samAja kA vikAsa Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 323 hotA hai acaurya aura aparigraha ke AdhAra para / samAja nirmANa ke ye pAMca sUtra haiN| / samAja racanA ke AdikAla meM inhIM pAMca sUtroM kA pAlana kiyA jAtA rahA / inhIM ke AdhAra para samAja astitva meM aayaa| jaba loga jaMgala meM rahate the, akele the, na parivAra thA aura na koI saMbaMdha, taba samAja nahIM thA / loga mAMsAhArI the / eka prakAra se ve hiMsaka pazu kA jIvana jIte the| bhUkha ko zAMta karane ke lie ve AdamI ko bhI mAra DAlate the / jaba samAja banA, gAMva basA to usakA AdhAra - sUtra thA - 'parasparopagraho jIvAnAm' - jIva jIte haiM eka-dUsare ko AdhAra dekara / binA isa upagraha yA Alambana ke koI jIva jIvita nahIM raha sakatA / isake abhAva meM eka-dUsare ko mAranA, kATanA - yahI pnpegaa| jaba taka ahiMsA kA bhAva vikasita nahIM hotA, taba taka eka prANI dUsare prANI ke sAtha raha nahIM sakatA / yaha ahiMsA kA bhAva gAMva yA samAja ke nirmANa kA AdhAra banA / sabhI vyaktiyoM ne yaha samajhautA kiyA ki hama sAtha rheNge| kisI ko ghAta nahIM pahuMcAyeMge / kisI ko nahIM maareNge| gAMvoM meM vyApAra isI sUtra para vikasita huA ki koI vizvAsaghAta nahIM karegA, koI kisI ko dhokhA nahIM degA, kisI kI saMpatti nahIM har3apegA, aprAmANikatA nahIM brtegaa| ina sUtroM ke AdhAra para vyavasAya kA vikAsa huaa| lAkhoM-karor3oM kA lena-dena binA likhA-par3hI ke hotA thA / na sAkSI aura na aura kuch| saba kucha jabAnI lena-dena / vizvAsa kI yaha parAkASThA thI / jabAna kA mUlya jIvana se bar3hakara thaa| bAta ko rakhane ke lie mRtyu-varaNa svIkAra karanA sahaja-sarala bAta thI / gujarAta ke eka prasiddha seTha the - bhaiMsAzAha / ve jabAna ke dhanI thA / unakA apanA karor3oM kA vyavasAya thaa| eka bAra ve vyApAra ke nimitta kahIM anajAne pradeza meM cale ge| vahAM unheM eka lAkha rupayoM kI jarUrata pdd'ii| vahAM koI jAna-pahacAna vAlA nahIM thaa| ve bAjAra meM ge| eka sAhUkAra kI per3hI para cddh'e| sAhUkAra ne unakA svAgata kiyaa| bhaiMsAzAha ne kahA- -eka lAkha rupayoM kI AvazyakatA hai| yaha lo merI mUMcha kA bAla / ise rkho| maiM byAja sahita pUre rupaye cukAkara yaha bAla le jaauuNgaa| seTha ke bAla ko rakhakara usane eka lAkha rupaye de die| samAja - vikAsa ke sUtra Apa isa ghaTanA ko Aja ke vyavahAra se milaaeN| kahAM vaha saghana vizvAsa aura prAmANikatA aura kahAM Aja saghana vizvAsaghAta aura aprAmANikatA ! donoM sthitiyoM meM rAta-dina kA antara hai / Aja to sArI mUMcha ukhAr3akara de deM to bhI pAMca rupaye milanA muzkila hai aura yadi koI vizvAsa meM de detA hai to dhokhA hI khAnA par3atA hai / usa samaya sArA vyavasAya calatA thA jabAna ke AdhAra para / gAMva kA vikAsa ahiMsA ke AdhAra para huaa| gAMva meM Avazyaka vyavasAya kA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 appANaM saraNaM gacchAmi vikAsa satya aura acaurya ke AdhAra para huaa| gAMva meM strI-puruSa kA eka sAtha raha pAnA brahmacarya ke AdhAra para huaa| dAmpatya jIvana kA bhI yahI AdhAra bnaa| logoM ne svIkAra kara liyA ki dAmpatya ko koI khaMDita nahIM kregaa| aparigraha ke AdhAra para bahuta sArI sAmAjika vyavasthAoM kA vikAsa huaa| samUce samAja kA vikAsa ina satyoM ke AdhAra para huA hai| kintu Aja na jAne kaisI bhrAnti palane lagI hai ki jahAM satya aura adhyAtma kI carcA hotI hai vahAM manuSya mAna letA hai ki ye satya samAja aura vyavahAra ko vighaTita karane vAle haiN| isa eka bhrAnti ke AdhAra para yA isa bhrAnti ko puSTa karane ke lie AdamI ne dUsarI bhrAnti ko janma diyA aura use pAlane ke lie tIsarI-cauthI bhrAnti paidA kI gii| yaha krama kahIM rukane vAlA nahIM hai| yaha anavasthA kA krama hai| isa anavasthA ke kAraNa manuSya kA samUcA jIvana hI bhrAntiyoM kA jIvana bana gayA hai| ina bhrAntiyoM kA kahIM anta nahIM hai| azaraNa anuprekSA kyA satya kI zaraNa meM jAnA samAja ko tor3anA hai? kabhI nahIM, yaha bhrAnti mAtra hai| manuSya kA mana asatya se itanA bhAvita ho cukA hai ki Aja jahAM satya kI bAta AtI hai vahAM use anubhava hone laga jAtA hai ki yaha sAmAjika aura pArivArika vyavasthA ko bhaMga karane vAlA hai| isa bhrAnti ko tor3ane ke lie vyakti azaraNa anuprekSA kA abhyAsa kre| jo vyakti azaraNa kI anuprekSA karatA hai, anudhyAna aura anusaraNa karatA hai vaha isa satya ko pakar3a letA hai ki jinheM maiM zaraNa yA trANa mAna rahA hUM ve na zaraNa dene meM samartha haiM aura na trANa dene meM sakSama haiN| jo zaraNa aura trANa dene meM sakSama haiM unheM maiM zaraNa aura trANa nahIM mAna rahA huuN| yaha sacAI jaba anubhUta ho jAtI hai, taba vyakti bhrAntiyoM ke vAtyAcakra se mukta ho jAtA hai| arhat sacamuca zaraNa hai| apanI AtmA kI arhatAoM ko jAgRta karane vAlA hI zaraNa pA sakatA hai, trANa pA sakatA hai aura isa azaraNa aura atrANa kI duniyA se zaraNa aura trANa kI sImA meM jA sakatA hai| 'siddhe saraNaM pavajjAmi'-maiM siddha kI zaraNa meM jAtA huuN| siddha kI zaraNa meM jAne kA artha hai-apane astitva kI sArI zaktiyoM ko ujAgara karanA, abhivyakta karanA, siddhi ke stara taka pahuMca jaanaa| 'sAhU saraNaM pavajjAmi'-maiM sAdhu kI zaraNa meM jAtA huuN| sAdhu kI zaraNa meM jAne kA artha hai-sAdhanA kI zaraNa meM jaanaa| sAdhu dUsarA nahIM hotaa| choTe bacce ke pAsa cAkaleTa hai| use kahA jAe ki apane choTe bhAI ko de do, nahIM degaa| kintu use yadi kahA jAe ki sAdhu ko de do, to vaha tatkAla de degA, kyoMki vaha sAdhu ko apane se dUsarA nahIM smjhtaa| sAdhu dUsarA nahIM hotaa| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 325 sAdhu kA artha hai-apane jIvana kI saadhnaa| sAdhu kI zaraNa meM jAne kA artha hai-apane jIvana kI sAdhanA kI zaraNa meM jaanaa| jo vyakti sAdhanA kI zaraNa meM jAtA hai vaha trANa pA letA hai aura jo sAdhanA kI zaraNa meM nahIM jAtA vaha trANa nahIM pA sktaa| sAdhanA kI zaraNa meM jAnA bhI sarala nahIM hai| usameM bar3A bhaya lagatA hai| bahaneM ghaMToM taka rasoIghara meM baiThane se nahIM ghbraatiiN| itanA tApa sahana karanA unake lie sahaja-sA bana gyaa| para eka ghaMTA dhyAna karane meM unheM apAra kaSTa kI anubhUti hotI hai| isIlie loga socate haiM ki dhyAna apane Apa ho jAe, kucha karanA na pdd'e| jaba vaha siddha hone lagegA taba hama prayatna kreNge| eka vyakti tairanA sIkhanA cAhatA thaa| vaha tAlAba para gyaa| pAnI meM utraa| paira phisala gyaa| DUbane lgaa| eka vyakti ne use pakar3a liyaa| usase kahA-kala phira aanaa| dhIre-dhIre tairanA sIkha jaaoge| usane kahA-jaba taka tairanA nahIM sIkha jAUMgA, taba taka tAlAba para nahIM aauuNgaa| bahuta sAre loga isI bhASA meM socate haiM-jaba taka dhyAna karanA nahIM sIkha lUMgA taba taka zivira meM nahIM jaauuNgaa| unheM sAdhanA karane meM bhaya lagatA hai| AcArya pUjyapAda ne likhA hai __ mUr3hAtmA yatra vizvastaH, tato nAnyad bhyaaspdm| yato bhItastato nAnyad, abhayasthAnamAtmanaH / / mUrcchita cetanA vAlA vyakti jahAM vizvAsa karatA hai, usase bar3A khatarA koI ho nahIM sktaa| jahAM trANa hai vahAM vaha jAnA nahIM cAhatA aura jahAM atrANa hai vahAM vaha niDara hokara jAtA hai| jisase vaha DaratA hai usase bar3A koI trANa nahIM hai aura jahAM trANa mAnatA hai usase bar3A koI khatarA nahIM hai| mUrchA ke kAraNa jIvana meM aise viparyaya palate haiN| apanI zaraNa kyA? * sAdhanA kI zaraNa meM jAnA dUsare kI zaraNa meM jAnA nahIM hai| * dharma kI zaraNa meM jAnA dUsare kI zaraNa meM jAnA nahIM hai| * yaha saba apanI hI zaraNa meM jAnA hai| * arhat, siddha, sAdhu aura dharma-ye hamAre astitva ke hI aMga haiN| inakI zaraNa meM jAnA apane astitva kI zaraNa meM jAnA hai| adhyAtma kA sUtra yahI hai-apanI zaraNa meM jAo, dUsaroM kI zaraNa meM mata jaao| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. kAlpanika samasyAeM aura tanAva manuSya bahuta bAra kalpanA ke jagat meM jItA hai| kalpanA acchI bhI hai aura burI bhI hai| jo kalpanA yathArtha taka pahuMca jAe vaha acchI hai aura jo kalpanA kevala kalpanA hI banI rahe, yathArtha ke AkAza ko chU na pAe; vaha burI hai| manuSya jitanI kalpanAeM karatA hai utanA hI vaha unase grasta hotA jAtA hai| smRti bhI jarUrI hai aura kalpanA bhI jarUrI hai, kintu atismRti aura atikalpanA-donoM khataranAka haiN| patA nahIM, manuSya ko ati meM jAnA pasanda kyoM hai? vaha kisI bhI pakSa meM ati se kyoM nahIM baca pAtA? vaha hara bAta meM ati karatA hai, karanA cAhatA hai| mana meM eka prakAra kI mUrchA ke kAraNa vaha saMyama nahIM kara paataa| saMyama kA artha hai-ati se bcnaa| yaha jIvana kA mahattvapUrNa sUtra hai| bhojana kA saMyama karanA-isakA yaha artha nahIM hai ki bhojana na kiyA jaae| bhojana ke binA prANa nahIM ttikte| bhojana ke binA jIvana-yAtrA nahIM cala sktii| bhojana jarUrI hai, kintu jaba usakI ati hotI hai, taba samasyAeM utpanna hotI haiN| bhojana-saMyama kA artha hai-bhojana kI ati se bacanA / zarIradhArI kAma kA bhI sevana karatA hai| icchAoM kI pUrti bhI karatA hai| zarIra aura mana kI AkAMkSAoM kI pUrti ke lie vaha hara saMbhava prayatna bhI karatA hai| kintu jIvana ke kisI bhI kSetra meM jahAM ati kA prayoga hotA hai vahAM kaThinAiyAM paidA hotI haiN| kAmavRtti : koNika sacAI mAnasazAstrI mAnate haiM ki jIvana meM kAma (sex) Avazyaka hai| phrAyaDa ne isakA bahuta samarthana kiyaa| sabhI manovaijJAnikoM ne isakI AvazyakatA mahasUsa kI hai| 'kAma' manuSya kI svAbhAvika vRtti hai| usakI pUrti nahIM hotI hai to AdamI pAgala ho jAtA hai| bahuta bAra yaha prazna AtA hai ki manuSya yadi brahmacArI banA rahe to vaha pAgala ho jaaegaa| isa bAta meM sacAI nahIM hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| jIvana kI svAbhAvika mAMgoM kI yadi pUrti nahIM hotI hai to eka prakAra kA unmAda yA pAgalapana utpanna ho jAtA hai aura AdamI becaina ho jAtA hai| hara sacAI kA eka koNa hotA hai| ye pratipAdita sacAiyAM koNika sacAiyAM haiN| ye sArvabhauma nahIM haiN| bahuta bAra AdamI ardhasatya ko pUrNasatya mAna letA hai| yahAM bhrAMti kA nirmANa ho jAtA hai| ardhasatya ko yadi ardhasatya kI dRSTi se dekhA jAe to samasyA ko socane-samajhane kA aura usakA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 327 samAdhAna khojane kA avasara milatA hai aura yadi ardhasatya ko pUrNasatya mAna liyA jAtA hai to aneka nayI samasyAeM utpanna ho jAtI haiN| kAma jIvana kA eka bhAga hai| isa sacAI ko svIkAra karate hue bhI hama isa bAta ko na bhUleM ki jisa vyakti ne kAma ke Ananda se bhI bar3e Ananda kI UrjA ko utpanna kara liyA, usake lie kAma nikammA bana gyaa| jo vyakti kAma ke Ananda ke srota ko baMda kara detA hai kintu Ananda ke mahAsrota kA dvAra udghATita karanA nahIM jAnatA, vaha brahmacArI nahIM bana sakatA, pAgala bana sakatA hai| brahmacArI vahI hotA hai jo kAma-janita sukha ke dvAra ko rokane ke sAtha-sAtha sukha ke eka mahAdvAra ko udghATita kara detA hai, jisase Ananda kA satata pravAha pravahamAna rahatA hai| taba kAma-sukha vyartha bana jAtA hai,usakI sArthakatA samApta ho jAtI hai| zarIra meM eka granthi hai-eDrInala aura dUsarI hai-picyuuttrii| ye donoM granthiyAM bahuta mahattvapUrNa haiN| ye hamAre vyavahAra aura AcaraNa ko prabhAvita karatI haiN| eDrInala granthi ke kAraNa hI kAmavAsanA, uttejanA, Avega Adi-Adi jAgRta hote haiN| picyuTarI granthi ke dvArA yadi usa eDrInala granthi ko niyaMtrita yA prabhAvita kara diyA jAtA hai, niSkriya banA diyA jAtA hai to sArI kAma-vRttiyAM samApta ho jAtI haiM, Avega kama ho jAte haiM aura apUrva Ananda kI vRtti jAgRta ho jAtI hai| taba kAma akAma bana jAtA hai| kintu jo vyakti picyUTarI yA darzana-kendra ko jAgRta karanA nahIM jAnatA aura brahmacArI banane kI bAta karatA hai yA prayatna karatA hai to vaha sacamuca pAgalapana kI avasthA taka pahuMca jAtA hai| manovijJAna kA bhI yahI siddhAnta hai| yaha manovaijJAnika satya bhI ekakoNIya hai| yaha isa artha meM satya hai ki picyUTarI granthi ko jAgRta kie binA koI brahmacArI hone kA prayatna karatA hai to vaha nizcita hI viSAda se bhara jAtA hai, ardha-unmAda kI sthiti meM calA jAtA hai| kAmadeva kI patnI ratI vilApa karate hue kahatI hai-ziva ne apane tIsare netra ke dvArA, pralayaMkArI netra ke dvArA kAma ko bhasma kara DAlA, rAkha kA Dhera banA ddaalaa| ziva kauna nahIM? pratyeka AdamI ziva hai| koI bhI aziva nahIM hai| jisane apane zivatva ko prakaTa kara DAlA, jisane apane mahAdeva ko jagA diyA, jisakI AtmA meM suSupta ziva jAga gayA, vaha AdamI svayaM ziva bana gyaa| sAdhanA aura dhyAna karane vAlA, AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane vAlA hara vyakti ziva hotA hai| jisane prekSA-dhyAna ke dvArA apanI cittavRttiyoM ko saMyata kara apane bhItara samAye hue caitanya ke spandanoM kA thor3A-sA sAkSAtkAra kiyA hai, usa vyakti ne apane Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 appANaM saraNaM gacchAmi zivatva ko jagAne kA abhyAsa kiyA hai| jisakA zivatva jAga gayA, vaha hara AtmA ziva bana gyaa| pratyeka sAdhaka ziva hotA hai aura vaha darzana-kendra yA tatIya netra ko sakriya banAkara hotA hai| vaha apanI picyUTarI glaiNDa ko sakriya kara eDrInala ko prabhAvita karatA hai, usake srAva ko niyantrita karatA hai| dUsare zabdoM meM, vaha srAva ko badala detA hai aura kAma se akAma bana jAtA hai| usakA kAma usa tIsare netra se bhasma ho jAtA hai, samApta ho jAtA hai| kAma-vijaya kI bhI eka prakriyA hai| jo isa prakriyA ko jAne binA kAma-vijaya kA prayatna karatA hai vaha kabhI saphala nahIM hotaa| pariNAma viparIta hotA hai aura vaha vikSipta bana jAtA hai| isa ekakoNIya satya ko hama usI koNa se dekheM, smjheN| hama yadi yaha mAna leM ki koI brahmacArI ho hI nahIM sakatA yA kAma kI mAMga ko pUrI kie binA koI apanA vikAsa nahIM kara sakatA, pAgalapana se mukta nahIM ho sakatA to yaha bahuta bar3A bhrama hogA, asatya kA poSaNa hogaa| hama isa koNa ko na bhUleM ki sAdhanA ke lie kAmavAsanA kA niyantraNa kitanA apekSita hai| UrjA kA upayoga kahAM? dhyAna-sAdhaka ke lie AhAra kA saMyama bhI bahuta apekSita hai| jo vyakti apanI sArI zakti bhojana ke pAcana Adi meM khapA detA hai, vaha dhyAna nahIM kara sakatA, dhyAnI nahIM ho sktaa| dhyAna kA lAbha use kabhI nahIM mila sktaa| UrjA sImita hai| vaha jitanI hai utanI hI hai| usakA upayoga cAhe bhojana pacAne meM kiyA jAe yA mastiSkIya vikAsa meM kiyA jaae| atirikta bhojana karane vAle vyakti kI sArI UrjA AMtoM meM khapa jAtI hai| yadi itanI UrjA paryApta nahIM hotI to mastiSka meM kAma Ane vAlI UrjA bhI vahAM khapa jAtI hai| mastiSka zarIra kA do pratizata bhAga hai| kintu use vidyut cAhie bIsa pratizata / itanI vidhut milane para hI vaha acchA kAma kara sakatA hai, anyathA nhiiN| kintu ati bhojana karane vAlA vyakti bIsa pratizata vidyut ko bhI bhojana pacAne meM khapA detA hai| mastiSka ko vidyut nahIM miltii| vaha bar3A kAma nahIM kara sktaa| itihAsa meM nahIM milatA ki kisI peTU AdamI ne bar3A kAma kiyA ho| bar3A kAma unhIM logo ne kiyA hai jo bhojana ke prati saMyata the| kucheka vyakti bhojana ke prati sAvadhAna nahIM hote| ve mAnate haiM-zarIra ko calAne ke lie bhojana apakSita hai| unakA mana kArya meM itanA saMlagna ho jAtA hai ki ve bhUla jAte haiM ki bhojana kiyA yA nhiiN| AiMsTIna prayogazAlA meM the| ve kisI gutthI ko sulajhAne meM tallIna the| bhojana kA samaya huaa| patnI prayogazAlA meM eka meja para bhojana rakhakara calI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 326 gii| usane socA-kAma se nivRtta hokara bhojana kara leNge| AiMsTIna kAma meM lage rhe| itane meM hI unase milane eka mitra aayaa| AiMsTIna ne AMkha uThAkara bhI usakI ora nahIM dekhaa| vaha kucha dera vahAM baitthaa| usane pratIkSA kI para AiMsTIna ne dhyAna nahIM diyaa| vaha bhUkhA thaa| usane dekhA-eka meja para bhojana par3A hai| vaha gayA aura bharapeTa bhojana kara, hAtha dhokara calA gyaa| kucha samaya pazcAta AiMsTIna kI gutthI suljhii| ve bhojana ke lie meja para aae| dekhA, bartana meM kucha bhI nahIM hai| thor3A pAnI par3A hai| socA-sambhava hai maiMne bhojana kara liyA, anyathA ye bartana khAlI nahIM rhte| ve punaH apane kAma meM laga ge| bhUkha kA bhAna hI nahIM rhaa| ___ hama unheM bhojana ke prati lAparavAha, asAvadhAna yA anAsakta kucha bhI kheN| ve the isa zatAbdI ke mahAn bauddhika vykti| unakI sArI UrjA jJAna kendra kI ora pravAhita rahatI thii| use kAma kendra kI ora pravAhita hone kA kama avasara milatA thaa| yahI kAraNa hai ki unakA jJAna-kendra jAgRta ho sakA aura ve vizva ko anupama dena de ske| prANa-UrjA kA Urdhva-adhogamana jisa vyakti kI prANa-UrjA nIce kI ora, kAma-kendra kI ora pravAhita hotI hai usameM nimnatama vRttiyAM jAgatI haiM aura jisakI prANa-UrjA Upara kI ora, jJAna kendra kI ora pravAhita hotI hai usameM zreSThaM vRttiyAM jAgatI haiN| vaha bahuta naye kAma kara sakatA hai| prANa-UrjA ke Urdhvagamana kA patha hai-suSumNA kA maarg| prANa-UrjA jaba UrdhvayAtrA karatI hai taba udAtta-vRttiyAM jAgRta hotI haiN| vaha vyakti jJAna, vyavahAra aura AcAra ke kSetra meM bahuta AzcaryakArI vikAsa kara letA hai| brahmacarya : prANa-UrjA kA prajvalana Aja eka bar3A saMkaTa upasthita huA hai| bahuta sAre loga manovijJAna kI oTa lekara abrahmacaryako upAdeya batalAte haiN| unakA kahanA hai ki kAma svAbhAvika vRtti hai| usake sevana meM koI doSa nahIM hai| bAharI dRSTi se koI doSa nahIM hai-yaha mAna bhI leM kyoMki eka abrahmacArI AdamI zarIra se svastha ho sakatA hai, vaha mAMsala aura sundara laga sakatA hai| usakA ceharA tejasvI aura dIptimAn ho sakatA hai; kintu Antarika dRSTi se vaha khokhalA hI hotA hai| ___AcAryazrI dillI meM the| patrakAra goSThI thii| eka patrakAra ne pUchA-sAdhu brahmacArI hote haiN| unheM bahuta tejasvI honA caahie| unakA zarIra hRSTa-puSTa honA caahie| cehare para camaka honI caahie| para Apake sAdhuoM meM yaha saba dikhAI nahIM detaa| maiMne usa samaya kucha samAdhAna bhI diyaa| para mere mana meM eka prazna paidA ho gayA ki kyA patrakAroM kA prazna samucita hai? maiMne usI dina se khoja Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 appANaM saraNaM gacchAmi prAraMbha kii| maiM isa niSkarSa para pahuMcA ki zarIra puSTa honA, rakta kA lAla honA, zarIra meM camaka-damaka honA-ina saba se brahmacarya kA koI saMbaMdha nahIM hai| jo vyakti ina sabakA saMbaMdha brahmacarya ke sAtha jor3atA hai, vaha bahuta bar3I bhrAntiyAM paidA karatA hai| merA yaha kathana sunane meM aTapaTA-sA lagatA ho, para hai yaha eka scaaii| maiM mahAvIra ko uddhRta karUM, buddha aura kabIra ko uddhRta karUM, AcArya bhikSu aura mahAtmA gAMdhI ko uddhRta karUM-ina saba mahAtmAoM ne sAdhaka kA lakSaNa jo batalAyA hai, vaha vicitra hai| mahAvIra ne brahmacArI ke lie eka vizeSaNa prayukta kiyA hai- 'bhAsacchanneva jAyatejase-brahmacArI rAkha se DhaMkI agni kI bhAMti hotA hai| kabIra ne kahA- 'bAhara se tu kachua na dIkhe, bhItara jala rahI jyot| aisA hotA hai saadhk| bAhara se kucha nahIM dIkhatA, bhItara meM jyoti prajvalita rahatI hai| AcArya bhikSu ne kahA- 'durbala zarIra huvai tapasI tnnoN|' zarIra dubalA hotA hai, para bhItara jyoti jalatI hai| brahmacArI vaha hotA hai jisake bhItara prANa kI jvAlA prajvalita hotI hai aura Upara se vaha rUkhA-sUkhA-sA lagatA hai| ThIka isase ulTA hotA hai bhogI aadmii| vaha bAhara se camaka-damaka vAlA hotA hai aura bhItara se sarvathA zUnya / usakI prANa-jvAlA bujha jAtI hai| sArI prANa-vidyut cuka jAtI hai| prANa-UrjA kA prabhAva jIvana kA mUla AdhAra hai-prANa-zakti, vaaittelittii| jIvana kA AdhAra rakta aura mAMsa nahIM hai| logoM ne yaha mAna rakhA hai ki zarIra meM rakta acchA rahegA to camaka rahegI, anyathA nhiiN| kintu isakA zakti ke sAtha sIdhA saMbaMdha nahIM hai| vartamAna zatAbdI meM eka mahAn zaktizAlI vyakti huaa| usakA nAma thA mahAtmA gAMdhI / ve rAjanIti aura adhyAtma ke saMdhi-kSetra meM hue| eka vicAraka ne mahAtmA gAMdhI ko dekhakara likhA- 'maiMne duniyA meM itane bhadde AdamI meM itanA saundarya nahIM dekhaa|' yaha bAta bahuta acchI lgii| mahAtmA gAMdhI kA vajana kevala sau pAuMDa thaa| zarIra haDDiyoM kA DhAMcA mAtra thaa| kintu unakA saundarya itanA prabhAvaka thA ki vizva ke bar3e-bar3e vyakti unake pIche phirate the| unake sAtha pAMca-dasa minaTa baiThakara, unase bAtacIta kara apane Apako dhanya mAnate the| isa vizAla saundarya kA kAraNa kyA thA? usakA ekamAtra kAraNa thaa-sNym| mahAtmA gAMdhI ne itanA kaThora saMyama sAdhA, saMyamamaya jIvana vyatIta kiyA ki pratyeka vyakti unake sAtha rahane ko lalacAtA thA aura unase bAta kara apane Apako gauravAnvita mAnatA thaa| jisa vyakti meM prANa kI UrjA hotI hai saMyama aura tyAga kA teja hotA hai, vaha vyakti bAhara se kucha bhI na hone para bhI bhItara meM atyanta prANavAn aura tejasvI hotA hai| vaha jIvanta aura zaktizAlI hotA hai| abrahmacarya yA asaMyama Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 331 kI sabase bar3I hAni yahI hai ki AdamI kA DhAMcA bAhara se vaisA kA vaisA raha jAtA hai kintu bhItara se saba kucha cuka jAtA hai| bahuta bAra ye DhAMce, putaliyAM jo bAhara se bahuta sajIva aura prANavAn lagatI haiM, AdamI ko bhrama meM DAla detI haiN| jaina purANoM meM AtA hai ki rAjA ne apanI putrI malli kI eka aisI sajIva putalI banAI ki dekhane vAle sAre loga use sAkSAt malli kumArI hI samajha lete| ve usase bAta karane kI ceSTA krte| vaha vAstava meM thI saMgamaramara kI banI nirjIva putlii| bAharI DhAMce AkarSaka hote haiM, para bhItara meM kucha bhI nahIM hotaa| ye DhAMce bhrama paidA karane vAle hote haiN| saMyama kA mUlya : prANa-UrjA kA saMcaya isI prakAra jo zarIra hRSTa-puSTa aura svastha dikhAI detA hai, para jisameM prANa-UrjA nahIM hotI, vaha niSprANa aura zaktihIna hotA hai| usase bar3A kArya nahIM kiyA jA sktaa| usakI zaktiyAM cuka jAtI haiN| isalie usakA koI vizeSa mUlya nahIM hotaa| abrahmacarya kA ati-sevana karane vAlA vyakti apanI prANa-zakti kA atirikta vyaya karatA hai| usase usakI karmajA-zakti samApta ho jAtI hai| jaise sUjana AyA huA zarIra bhArI aura sthUla dIkhatA hai, vaise hI vyakti bAhara se harA-bharA dikhAI de sakatA hai, para vaha hotA hai-shktishuuny| maiM yaha kahanA nahIM cAhatA ki mAMsa, haDDiyAM, rakta Adi kA koI mahattva nahIM hai| inakA apanA mahattva hai, mUlya hai| vyakti inakI rakSA karatA hai| kintu hamAre zarIra meM sabase jyAdA rakSaNIya hai-prANa-vidyut / usakA pravAha vyartha na jaae| vaha bAhara na jaae| khar3e-khar3e kAyotsarga karate samaya hAthoM kI aMguliyoM ko zarIra se saTAkara rakheM, jisase ki aMguliyoM se nikalane vAlI vidyut punaH zarIra meM calI jaae| yadi hAtha ko zarIra se saTAkara nahIM rakhate haiM to vidyut bAhara calI jAtI hai, vyartha ho jAtI hai| prANa-UrjA kA saMcaya bahuta mahattva kA hai| usase hama atirikta kArya kara sakate haiN| prANa-UrjA kA kAma itanA hI nahIM hai ki vyakti apanA jIvana jI ske| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki prANa-UrjA se koI vizeSa kArya kiyA jaae| vahI AdamI jIvana meM bar3A kAma kara sakA hai jisane hAtha aura pairoM kA saMyama sAdhA hai, jisane kAna aura AMkha kA saMyama sAdhA hai aura jisane jIbha aura prANa kA saMyama sAdhA hai, jisane mana aura vANI kA saMyama sAdhA hai aura jisane isa saMyama kI prakriyA se prANa-UrjA ko bAhara jAne se rokA hai aura usakA atirikta saMcaya kiyA hai, aise vyakti ke mana meM nayI sphuraNAeM hotI haiM aura vahI vyakti anUThA kAma karane meM saphala ho pAtA hai| yaha hai saMyama kA eka muuly| isI saMdarbha meM saMyama kI bAta acchI taraha samajha meM A sakatI hai| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 appANaM saraNaM gacchAmi yathArtha kA dharAtala saMyama kI sAdhanA kA sUtra yathArtha ke jagat meM jIne kA sUtra hai| yaha sUtra vyakti ko kAmanA aura kalpanA se Upara uThAkara yathArtha ke dharAtala para lA khar3A karatA hai| jisa vyakti meM prANa-UrjA prabala hotI hai, jisakA manobala bahuta dRr3ha hotA hai, vaha vyakti kAlpanika samasyAoM meM nahIM uljhtaa| kAlpanika samasyAeM usI vyakti ko satAtI haiM jisakA manobala durbala hotA hai aura manobala usI vyakti kA durbala hotA hai jisakI prANa-UrjA nyUna hotI hai, saMyama kama hotA hai| AzaMkA : AzaMkA ____ Aja kA par3hA-likhA AdamI saMyama aura tyAga ko makhaula mAnatA hai| jisane jIvana kI gaharAiyoM meM utarakara jIvana ko par3hane kA prayatna nahIM kiyA, vaha saMyama kA mUlya nahIM samajha sktaa| Apa svayaM anubhava kareM ki vyakti kitanI kAlpanika samasyAeM khar3I kara letA hai aura usameM ulajha jAtA hai| vyakti saMdehoM kA putalA hai| vaha aneka prakAra ke kAlpanika saMdehoM ko pAlatA hai aura unakA zikAra hotA hai| beTA bApa ko aura pati patnI ko saMdeha kI dRSTi se dekhatA hai| bhAI bhAI ko saMdeha kI dRSTi se dekhatA hai| isa saMdeha se aneka kalpanAeM ubharatI haiN| bur3hApe meM kyA hogA? bImAra ho jAUMgA to kyA hogA? beTA mara jAegA to kyA hogA? patnI mara jAegI to kyA hogA? itanI kalpanA! itanI AzaMkA! itanA bhaya! aisA lagatA hai ki jIvana meM AzvAsana jaisA kucha bhI nahIM hai| yaha kyoM hai? yaha durbala manobhAvanA kA pratIka hai| jo vyakti prANavAn hotA hai, vaha kabhI nahIM socatA-'aba kyA hogA?' vaha socatA hai-maiM hUM to saba kucha ho jAegA aura yadi maiM nahIM hUM to kucha nahIM hogaa| eka AdamI rikzA meM baiThakara jA raha thaa| vaha atyaMta udAsIna aura ciMtAtura thaa| rikzAcAlaka ne pUchA- 'bAbUjI! ceharA itanA kumhalAyA-sA kaise hai? itane cintAtura kyoM? choTI umra meM bUr3he laga rahe ho|' usane kahA-'do lar3akiyAM haiN| zAdI karanI hai| pAsa meM paisA nahIM hai| kyA karUM? basa, yahI ciMtA khA rahI hai|' rikzAcAlaka bolA- 'maiM sattara varSa kA huuN| cAra lar3akiyoM kI zAdI kara cukA huuN| do lar3akiyoM kI zAdI karanI hai| koI cintA nahIM hai| mastI meM jItA huuN|' samasyA kyA bar3I : kyA choTI __ samasyA hara vyakti ke sAmane AtI hai kintu jo vyakti kalpanA ke loka meM jItA hai vaha rAI-bhara samasyA ko parvata jaisI bar3I samasyA banA detA hai| jo vyakti prANavAna hotA hai vaha parvata jaisI bar3I samasyA ko bhI kaMkara jaisI tuccha mAnakara usakA pAra pA jAtA hai aura vaha mastI meM jItA calA jAtA hai| maranA hI hai to samasyA se dabakara kyoM marA jAe? kaThinAI hai to use haMsakara jhelA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANaM saraNaM gacchAmi 333 jaae| cintA karane se kyA? binA mauta kyoM marA jAe? jisa vyakti ne prANa-zakti kA mUlyAMkana nahIM kiyA, jisakI prANa-zakti nirbala hai vaha hajAroM-hajAroM AzaMkAeM, kalpanAeM aura duzcintAeM khar3I kara letA hai aura unhIM ko bhogate-bhogate samApta ho jAtA hai| vaha jIvana meM kucha bhI nahIM kara paataa| jisakI prANa-UrjA sabala hotI hai, jo prANavAn hotA hai, jisameM dhRti aura manobala hotA hai, usake jIvana meM bar3I-bar3I samasyAeM AtI haiM, para ve use prabhAvita nahIM kara pAtIM, svayaM naSTa ho jAtI haiM, jese AtI haiM, vaise hI cupacApa calI jAtI haiN| kahA hai tAvad bhayena bhetavyaM, yAvad bhymnaagtm| AgataM tu bhayaM dRSTvA , prhrtvymshNkyaa|| jaba bhaya kI sthiti A gaI ho to usase DaranA nahIM caahie| pahale yaha viveka avazya rakhanA cAhie ki koI khatarA sahasA utpanna na ho| parantu jaba khatarA paidA ho hI gayA to vyakti kI prANa-UrjA itanI sazakta honI cAhie ki vaha niDara hokara usa khatare kA sAmanA kara ske| isa prakAra karane se khatarA AtA hai aura calA jAtA hai, vyakti kA kucha bhI nahIM bigAr3a paataa| duniyA meM saba use satAte haiM jo kamajora hotA hai, sazakta ko koI nahIM staataa| eka bhAI ne pUchA- 'hama prekSA-dhyAna meM dekhane kA abhyAsa kara rahe haiN| isa prakriyA meM hamArI cintana-zakti hI samApta na ho jaae| hamane cintana ko hI saba kucha mAna liyA hai| cintana bahuta choTI bAta hai| ise hamane adhika mUlya de ddaalaa| ise hI jIvana kA sarvasva mAna liyaa| kahAM cintana aura kahAM darzana! becArA cintana itanA paMgu hai ki vaha darzana ke UMce zikhara taka pahuMca hI nahIM sakatA, usakI talahaTI ko bhI nahIM chU paataa| viziSTa jJAna darzana (inTyUsana) ke dvArA hotA hai| jaba jIvana meM darzana aura usake sAtha-sAtha prANa-UrjA ke unnayana kI bAta AtI hai taba cintana pIchA karatA huA calA jAtA hai| jahAM cetanA jAtI hai vahAM prANa-dhArA jAtI hai| jo vyakti cetanA ko dekhane kA prayatna karatA hai, vaha prANa-zakti ko vikasita karane kA prayAsa karatA hai| jo vyakti caitanya ko dekhane kA prayatna nahIM karatA, usakI prANa-zakti cuka jAtI hai| hama isa sacAI ko mAnakara caleM ki sandeha, AzaMkA aura bhaya ke kAraNa paidA hone vAlI jitanI kAlpanika samasyAeM haiM, ve saba mana meM tanAva utpanna karatI haiM aura tanAva hajAroM kaThinAiyAM paidA karatA hai| hama kAlpanika samasyAoM meM na ulajheM, aura prANa-UrjA ko adhika se adhika vikasita karane kI dizA meM prasthAna kreN| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. Antarika samasyAeM aura tanAva hama do jagat ke bIca jIte haiN| eka hai-ghara kA jagat aura dUsarA hai-sar3aka kA jagat / hara manuSya kA yahI krama hai / vaha ghara kA jIvana bhI jItA hai aura sar3aka kA jIvana bhI jItA hai| manuSya ne makAna isIlie banAyA ki vaha bhItara kA jIvana jI ske| vaha jIvana eka prakAra kA hotA hai aura khule AkAza meM jInA dUsare prakAra kA hotA hai / bAhara ke jIvana meM aura bhItara ke jIvana meM bahuta bar3A antara hotA hai| jaba hama indriyoM ko bAhara vyApRta karate haiM taba bAhara kA jIvana prAraMbha ho jAtA hai aura jaba hama unheM andara vyApRta karate hai taba bhItara kA jIvana prAraMbha ho jAtA hai| bAhara kA jIvana kabhI-kabhI mana ko lubhAne vAlA hotA hai to kabhI-kabhI mana meM ghRNA paidA karane vAlA bhI hotA hai / hama kAna se sunate haiM aura bAhya jagat ke sAtha saMparka sthApita karate haiM, taba bhI aisA hI ghaTita hotA hai / kucha priya sunAI detA hai, kucha apriya sunAI detA hai / kucha kAnoM ko lubhAvanA lagatA hai, kucha alubhAvanA lagatA hai / kucha zabda pramoda bhAvanA paidA karate haiM aura kucha zabda IrSyA jagAte haiN| jaba hamArI indriyAM bAhara se saMparka sthApita karatI haiM aura hamAre vyaktitva ko bAhya jagat kA vyaktitva banAtI haiM, taba ve bAhara se kucha letI haiM aura bhItara taka pahuMcA detI haiN| inase hamAre vicAra banate haiM, bhAvanAeM aura saMskAra nirmita hote haiM / inake AdhAra para hama kisI ko mitra aura kisI ko zatru mAna lete haiM; kisI ko acchA aura kisI ko burA mAna lete haiM; kisI kA kalyANa aura kisI kA akalyANa cAhane laga jAte haiN| aneka prakAra kI bhAvanAeM banatI haiM; bigar3atI haiM / yaha sArA hotA hai bAhya jagat ke saMparka ke dvArA / manuSya ne apanI sArI zakti bAhya jagat ke sAtha lagA rakhI hai / vaha bAhya jagat kA hI pariSkAra aura sudhAra karane meM lagA huA hai| vaha apane Apako acchA-burA yA sukhI - duHkhI anubhava karatA hai to vaha bhI bAhya jagat ke pariprekSya meM aura bAhya sAdhanoM ke kAraNa / prazna hotA hai- kyA jIvana ke sAtha jur3I huI sArI samasyAeM bAhya jagat kI samasyAeM haiM? kyA hama jo kucha bhoga rahe haiM vaha sArA bAhya jagat dvArA hI nirmita hai? kyA hamAre bhItara kA kucha bhI nahIM hai? yaha eka bahuta bar3A prazna hai| jaba taka isa prazna para gaharAI se nahIM socA jAegA, taba taka samasyAoM kA samAdhAna nahIM ho sakegA, tanAva mukti kA prayoga saphala nahIM ho paaegaa| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika samasyAeM aura tanAva 335 manuSya kI vyAkhyA-paristhiti? eka cintana AtA hai ki manuSya paristhiti kA dAsa hai| vaha becArA kyA kare? paristhiti vyakti ko prabhAvita karatI hai| aisA eka bhI manuSya nahIM milatA jo anukUla paristhiti meM prasanna aura pratikUla paristhiti meM viSAdagrasta na hotA ho| paristhiti ko chor3akara manuSya kI koI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| manuSya ke sAre sukha-duHkha aura saMvedana paristhiti ke saMdarbha meM hI vyAkhyAtita hote haiN| yaha eka aisA tarka hai jo kATA nahIM jA sktaa| yaha bhI bhrAnti hai| tarka ho aura kATA na jA sake, yaha asaMbhava hai| tarka akATya hotA hI nhiiN| tarka kA prayoga kATane ke lie hI hotA hai| jo tarka pahale ke tarka ko kATa sakatA hai to dUsarA tarka use kyoM nahIM kATa sakegA? tarka kI prakRti hI hai-kaattnaa| jaba yaha tarka kA svabhAva hai taba hama ise anyathA kaise kara sakate haiM? sabala tarka durbala tarka ko kATa detA hai| phira jo usase bhI prabala tarka AtA hai to vaha usa sabala tarka ko bhI kATa detA hai| usase bhI prabala tarka ho sakatA hai jo use bhI kATa detA hai| yaha calatA rahatA hai| isakA kahIM anta nahIM aataa| prathama darzana meM lagatA hai ki paristhiti ko samarthana dene vAlA tarka prabala hai, akATya hai, para yathArtha meM vaisA nahIM hai| hama dekhate haiM ki samAna paristhiti meM jIne vAle do manuSya do prakAra kA jIvana jIte haiN| eka paristhiti se parAjita hokara ghuTane Teka detA hai aura dUsarA usa paristhiti ke sAmane DaTakara khar3A ho jAtA hai| donoM garIbI se AkrAMta haiM, phira bhI eka garIbI se saMtrasta hokara duHkhI jIvana jItA hai aura dUsarA garIbI ke jIvana ke sAtha saMgrAma karatA huA usase jUjhatA calA jAtA hai| vaha mAnatA hai-jIvana eka saMgrAma hai| jo usase niraMtara lar3atA jAtA hai, vaha eka dina na eka usa para niyaMtraNa pA letA hai| aba hama soceM, donoM vyaktiyoM ke sAmane samAna paristhiti hai| koI antara nahIM hai| donoM abhAvagrasta haiN| kintu eka vyakti paristhiti se daba jAtA hai aura dUsarA vyakti usa para hAvI ho jAtA hai| aisA kyoM hotA hai? yadi hama gaharAI se soceM to isa antara kA kAraNa bAhya jagat meM nahIM mila sakatA, kyoMki donoM ke lie bAhara kA vAtAvaraNa samAna hai| yaha antara bhItara meM khojA jA sakatA hai| donoM kA bhItarI jagat samAna nahIM haiM, isalie yaha antara hai| eka vyakti kA Antarika jagat bahuta kamajora hai aura dUsare vyakti kA Antarika jagat bahuta zaktizAlI hai| jisakI prANa-UrjA sabala hotI hai usakA Antarika jagata bahuta zaktizAlI hotA hai aura vaha paristhiti para hAvI hokara usako kucala DAlane meM samartha hotA hai| jisakI prANa-zakti kamajora hotI hai, vaha paristhiti se daba jAtA hai| paristhiti use kucala DAlatI hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 appANaM saraNaM gacchAmi __bAhya paristhitiyoM ke AdhAra para sArI samasyAoM kA samAdhAna DhUMr3hanA eka aMdhere se dUsare aMdhere meM bhaTakanA hai| isase samAdhAna prApta nahIM hotA, bhrAMtiyAM prApta hotI haiN| paristhiti bhI eka sacAI hai| ise hama asvIkAra na kareM, kintu vahI saba kucha hai, yaha kabhI na maaneN| hamArI Antarika zakti bahuta prabala hai| usake samakSa paristhiti kI zakti nagaNya hai, tuccha hai| antara kyoM? hama sar3aka ke jIvana ko bhI samajheM aura makAna ke jIvana ko bhI smjheN| donoM ko sAmane rakhakara samasyAoM kA samAdhAna ddhuuNddh'eN| eka vyakti sAmAnya apriya bAta ko sunakara tamatamA uThatA hai| dUsarA vyakti kaThora apriya vacana sunakara bhI zAnta rahatA hai| yaha antara kyoM? donoM ke samakSa apriyatA kI paristhiti hai| donoM ke samakSa krodha karane ke nimitta haiM, kintu eka gusse se lAla ho jAtA hai aura dUsarA zAnta rahatA hai| yaha kyoM? isakA kAraNa spaSTa hai| jisa vyakti ne apane Antarika bhAvoM kA parimArjana kara liyA vaha apriya bAta sunakara bhI uttejita nahIM hotA aura jisa vyakti ne apane antar-mana kA zodhana nahIM kiyA, vaha thor3I-sI apriya paristhiti meM uttejita ho jAtA hai| bAhya paristhiti taba taka AdamI ko prabhAvita nahIM kara sakatI, jaba taka usake sAtha bhItara kI paristhiti yA bhAva na jur3a jaae| zAstra bhAra bhI, dIpa bhI vidvAna loga eka hI zAstra ke aneka artha karate haiN| do vyakti eka hI zAstra ko par3hate haiN| para artha-grahaNa donoM kA bhinna ho sakatA hai| donoM meM bahuta bar3A antara ho jAtA hai| aisA kyoM hotA hai? 'bhAro'vivekinaH zAstram'-jisakA antarviveka jAgRta nahIM hotA usake lie zAstra bhAra bana jAtA hai| jisakA antarviveka jAgRta hotA hai usake lie zAstra mArgadarzaka hotA hai| jisakA antazcakSu jAgRta nahIM hai, usake lie zAstra andhakAra bana jAtA hai aura jisakA antazcakSu jAgRta hai, usake lie zAstra dIpa bana jAtA hai| eka vyakti kAzI gyaa| vahAM bAraha varSoM taka par3hatA rhaa| paMDita hokara vahAM se gAMva aayaa| gAMva ke bAhara zmazAna bhUmi thii| vahAM eka gadhA khar3A thaa| use yAda AyA zAstra kA eka vAkya-'rAjadvAre zmazAne ca, yastiSThati sa bAndhava! -jo rAjadvAra aura zmazAna meM rahatA hai vaha bhAI hai, bandhu hai| usane socA-gadhA merA bhAI hai| vaha gyaa| gadhe ko gale lgaayaa| gadhe ne dulattI maarii| vaha gira pdd'aa| itane meM dekhA ki eka UMTa daur3A A rahA hai| use zAstra kA vAkya yAda A gayA-dharmasya tvaritA gatiH-jo teja daur3atA hai vaha dharma hai| vaha dharma ko, jo UMTa thA, pakar3ane daudd'aa| pUMcha pakar3a paayaa| UMTa aura teja ho gyaa| vaha pUMcha pakar3e UMTa ke pIche ghasITA jA rahA thaa| lahUluhAna ho gyaa| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika samasyAeM aura tanAva 337 UMTa rukaa| use phira yAda AyA-iSTaM dharmena yojayet-bandhu ko dharma ke sAtha jor3anA caahie| gadhA khar3A thaa| vaha bandhu thaa| usane gadhe ko lAkara UMTa ke sAtha eka hI rassI se bAMdha ddaalaa| mana hI mana prasanna huA ki Aja maiMne zAstra ke vAkyoM kA kriyAtmaka rUpa meM pAlana kiyA hai| vahAM se kucha Age bddh'aa| cAra mitra tAlAba para snAna karane jA rahe the| unake sAtha cala pdd'aa| snAna karate-karate eka mitra DUbane lgaa| usa naye paMDita ko zAstra kA vAkya yAda ho gayA-'sarvanAze samutpanne artha rakSati paMDita!-jahAM sarvanAza hotA ho vahAM paMDita ko cAhie ki vaha kama se kama Adhe kI rakSA avazya kre| usane cAkU nikAlA aura DUbane vAle kA sira kATa ddaalaa| usane Adhe kI rakSA kara lii| vaha vyakti zAstra ke AdezoM ko mAnakara kArya kara rahA thaa| kavi ne ucita hI kahA-'bhAro'vivekinaH zAstram-jisa vyakti kA viveka-cakSu khulA huA nahIM hai, usake lie zAstra bhAra hai| vaha tArane vAlA bhI DubAne vAlA bana jAtA hai| jisakA viveka jAgRta hai, usake lie zAstra bahuta upayogI hai| zAstra bAharI vastu hai| usakI upayogitA tabhI hotI hai jaba viveka kA jAgaraNa ho, mana prabuddha ho| Antarika samasyAoM ko sulajhAe binA zAstra zastra bana jAtA hai| vaha kalyANa nahIM kara sktaa| 'bhAro jJAnaM ca rAgiNAm -jo vyakti rAga se grasta hai, usakA jJAna bhAra bana jAtA hai| jo jJAna kA bhAra Dhote haiM, ve bar3e ahaMkArI bana jAte haiN| paMDita jitanA ahaMkArI hotA hai utanA a-paMDita nahIM hotaa| vaha becArA kisa vastu kA ahaM kre| bar3A Azcarya hai ki jJAna vAstava meM ahaMkAra ko miTAne vAlA hai, kintu vahI ahaM ko bar3hAtA hai| par3he-likhe loga ahaMkArI bana jAte haiM to kyA par3hanA ahaMkAra ko bar3hAnA hai? nahIM, vaha to ahaM ko miTAne vAlA hai| vyakti meM ahaM paidA hotA hai apane Antarika kAraNoM se| hamAre bhItara ke srAvoM ke kAraNa ye sArI vRttiyAM jAgatI haiM aura vyakti kabhI ahaMkAra se, kabhI krodha se, kabhI mAyA se aura kabhI uttejanA se grasta ho jAtA hai| yaha sArA Antarika kAraNoM se hotA hai| hameM lagatA hai ki bAharI nimitta hI ina saba vRttiyoM ke kAraNa haiM, kintu ina vRttiyoM kA mUla kAraNa granthiyoM kA srAva hai| vidyutpravAha ke rUpAntaraNa ___ vaijJAnikoM ne kucha prayoga kie| unhoMne billI ke saMvedana-kendroM para ilekTroDa lagA die aura unameM se vizeSa prakAra kA vidyuta-pravAha pravAhita kiyaa| billI ke ve kendra niSkriya ho ge| aba cUhe Ate haiN| billI ke sira para car3hate haiM, kUdate haiM, phAMdate haiN| billI zAnta baiThI rahatI hai| na krodha AtA hai aura na AkramaNa kI bhAvanA hotI hai| vidyut-pravAha ke isa parivartana se AzcaryakArI rUpAntaraNa hotA hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 appANaM saraNaM gacchAmi AbhAmaMDala kA prabhAva prAcIna sAhitya meM carcA AtI hai ki vItarAga yA tIrthaMkara ke samakSa nitya-vairI bhI mitra bana jAte haiN| unake AbhAmaMDala se vikIrNa hone vAlI razmiyAM sAre vAtAvaraNa ko prabhAvita kara detI haiN| prANI vaira ko bhUla jAte haiN| isakA kAraNa hai ki una viziSTa sAdhakoM kI prANa-UrjA, prANa-vidyut itanI zaktizAlI hotI hai ki usakI paridhi meM Ane vAlA pratyeka prANI zAnta aura sahaja ho jAtA hai| jo mArane yA lar3ane kI bhAvanA se AtA hai vaha bhI zAnta ho jAtA hai| yaha isalie ki usa prANI kA granthi-srAva badala jAtA hai| jisa srAva ke kAraNa uttejanA yA burI vRtti panapatI thI, vaha srAva ruka jAtA hai aura zAnta vRtti ko panapAne vAlA srAva udita ho jAtA hai| adhyAtma : pratirodhAtmaka zakti 'paristhiti hI saba kucha hai'-yaha taba taka satya hai, jaba taka vyakti Antarika srAvoM ko badalanA nahIM jaantaa| jaba vaha Antarika srAvoM ko badalanA jAna jAtA hai taba vaha paristhiti ko sArvabhauma sattA nahIM sauNptaa| use sacAI kA patA laga jAtA hai| jo Antarika srAvoM ko badalanA nahIM jAnatA vaha paristhiti se prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| jisa vyakti ko yaha sUtra mila gayA ki dhyAna-sAdhanA dvArA srAvoM ko badalA jA sakatA hai, phira paristhitiyAM usake lie vyartha ho jAtI haiN| paristhitiyAM tabhI prabhAvakArI banI rahatI haiM jaba unheM bhItara meM puSTa hone kA avasara milatA hai| roga usI zarIra meM vRddhiMgata hotA hai jisakI pratirodhAtmaka zakti durbala ho jAtI hai, roga-nirodhaka zakti kamajora ho jAtI hai| zarIra meM roga ke asaMkhya kITANu haiN| kintu ve sakriya tabhI banate haiM jaba roga-nirodhaka zakti durbala ho jAtI hai| ve kITANu panapate haiM aura taba zarIra roga-grasta ho jAtA hai| Apa yaha na mAneM ki isa zarIra meM eka hI jIva jI rahA hai| asaMkhya prANI isake sAtha pala rahe haiM, jI rahe haiN| sArA zarIra kITANuoM se bharA par3A hai| eka AdamI bImAra hotA hai, dUsarA nahIM / yadi kITANu hI bImArI paidA karate hoM to saMsAra meM koI bhI AdamI svastha nahIM raha sktaa| saba AdamI bImAra ho jaaeNge| ve hI AdamI bImAra par3ate haiM, jo roga-nirodhaka zakti kho baiThe haiM yA jinakI yaha zakti durbala ho gaI hai| jijIviSA jIne kA sabase bar3A AdhAra hai jijIviSA-jIvita rahane kI icchA aura praannshkti| jo vyakti yaha mAna letA hai ki mujhe mara jAnA cAhie, vaha marane kI sthiti meM calane lagatA hai| svastha rahane kA pahalA sUtra hai-maiM svastha hUM, isa bhAvanA kA vikaas| jisa vyakti meM 'maiM bImAra hUM, maiM bImAra hUM'-yaha bhAvanA Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika samasyAeM aura tanAva 336 dRDhamUla bana jAtI hai, usake lie svAsthya kA prazna hI samApta ho jAtA hai| rAjasthAnI meM eka kahAvata hai-jo roto-roto jyAvai, vo maryoDArI khabara lyAvai-jo rote-rote jAtA hai vaha mare hue kI khabara le AtA hai| jo vyakti prArambha se hI hIna-bhAvanA se grasta hotA hai, vaha bar3A kAma nahIM kara sktaa| saphalatA kA pahalA sUtra hai-apanI Antarika zaktiyoM kA anubhava honA, una para vizvAsa honA, antar-jagat se paricita honaa| zarIra-vijJAna-saba ke lie __ eka DaoNkTara ke lie zarIra se paricita honA bahuta jarUrI hai| eka dhyAna-sAdhaka ke lie bhI use jAnanA bahuta jarUrI hai| eka phijiyolojisTa ke lie zarIra kI saMracanA aura usake phaMkzana ko jAnanA nitAnta Avazyaka hotA hai| vaha unheM jAnatA hai aura aneka niSkarSa nikAlatA hai| eka dhyAna-sAdhaka ke lie bhI zarIra kI saMracanA aura kriyA-vidhi ko jAnanA to Avazyaka hai hI, sAtha hI sAtha usase Age antaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM ko jAnanA, ve vyakti kI vRttiyoM ko kisa prakAra prabhAvita karatI haiM use jAnanA, kisa prakAra kaSAyoM ko uttejita karatI haiM use jAnanA bhI bahuta jarUrI ho jAtA hai| AvegoM kA mUla : granthistrAva yaha mAnA jAtA hai ki AdamI samAja ke saMparka meM krodha, ahaMkAra, mAyA, lobha, uttejanA karanA sIkhatA hai, vAsanAoM ko janma detA hai| yaha sacAI hai, para adhUrI hai, pUrI nhiiN| vaha samAja ke saMparka meM sIkhatA hai, samAja meM prakaTa karatA hai, kintu prakaTa karane kA jo mUla kAraNa hai vaha samAja ke saMparka meM nahIM aataa| vaha kAraNa apane bhItara meM hai| vaha kAraNa hai-granthiyoM kA srAva / yadi eDrInala granthi ko picyUTarI granthi se prabhAvita kara diyA jAe to bhayaMkara se bhayaMkara paristhiti Ane para vyakti kA mana dUSita nahIM hotaa| caMDakauzika sarpa bhagavAn mahAvIra ko Dasa rahA hai| yaha krodha utpanna hone kI sthiti hai| para bhagavAna mahAvIra kI AMkhoM se karuNA kI dhArA barasa rahI hai| aisA kyoM? isakA kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIra meM vaha tattva hI samApta ho gayA jo kaSAyoM aura vRttiyoM ko uttejita karane vAlA thaa| jaba srAva hI badala gayA to krodha kaise Ae? mahArASTra ke eka mahAn santa the-eknaath| ve nadI se snAna kara A rahe the| eka jharokhe ke nIce se gujaranA par3atA thaa| Upara eka vyakti baiThA thaa| usane ekanAtha para thUka diyaa| ekanAtha punaH snAna karane nadI kI ora lauTa ge| snAna kara vApasa aae| usa vyakti ne punaH thUka ddaalaa| ekanAtha punaH snAna karane cale ge| ikkIsa bAra aisA huaa| para unako uttejanA nahIM aayii| ve zAnta bane rhe| anta meM vaha vyakti nIce utarA aura ekanAtha ke caraNoM meM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 appANaM saraNaM gacchAmi gira pdd'aa| sadA usI vyakti ko pairoM meM giranA par3atA hai jo uttejanA kA jIvanA jItA hai| vaha bolA-mahArAja! maiMne dhRSTatA karane meM koI kasara nahIM kI to Apane zAnti aura kSamA kI parAkASThA hI dikhA dii| santa bole-maiMne koI vizeSa kAma nahIM kiyA hai| tumhAre jaisA sahAyaka kabhI-kabhI hI mila pAtA hai, kyoMki Aja mujhe ikkIsa bAra nadI-snAna karane kA avasara milaa| jIvana meM aisA avasara pahalA hI thaa| prazna hotA hai, kyA yaha kalpanAmAtra hai yA yathArtha? kyA aisA saMbhava ho sakatA hai? hAM, yaha saMbhava hai| jaba uttejanA paidA karane vAlI granthi sakriya rahatI hai taba taka aisA AcaraNa asaMbhava hai kintu jaba bhItara kA srAva badala jAtA hai taba yaha sthiti saMbhava bana jAtI hai| ___ eka muni thaa| usakA nAma thA kuragaDUka / usako bhUkha bahuta satAtI thii| vaha upavAsa Adi tapasyA karane meM asamartha thaa| usake sAthI muni tapasyA karate, AcArya svayaM tapasyA karate, para vaha pratidina bhojana krtaa| bhUkha ko sahanA usake lie asaMbhava-sA ho gayA thaa| AcArya kahate-mune! tapasyA kiyA kro| roja khAnA acchA nahIM hai| hama saba upavAsa karate haiN| tumheM bhI karanA caahie| vaha apanI durbalatA vyakta krtaa| __eka dina sUryodaya hote hI vaha guru se AjJA lekara bhikSA ke lie gyaa| khicar3I milI, ghI nahIM milaa| bhikSA lekara vaha apane sthAna para lauTa aayaa| usane bhikSA guru ko dikhaaii| guru uttejita ho utthe| usa dina saba sAdhuoM ke upavAsa thaa| kevala eka hI muni AhArArthI thaa| guru kI uttejanA bar3ha gii| jaba uttejanA bar3hatI hai taba guru guru nahIM rahatA aura ziSya ziSya nahIM rhtaa| AdamI kA saba kucha badala jAtA hai| ziSya ne bhikSA-pAtra guru ko dikhaayaa| guru uttejita the hii| unhoMne usa pAtra meM thUka ddaalaa| ziSya pAtra ko le gyaa| socA-guru kI kitanI kRpA huii| hai| usane binA kisI glAni ke khicar3I khAne ke lie hAtha bddh'aayaa| bhAvanA kA utkarSa AyA aura vaha kevalI ho gyaa| use kaivalya lAbha ho gyaa| guru ko patA claa| ve daur3e-daur3e aaye| yaha kyA! guru abhI taka avItarAga avasthA meM hI haiM aura unake dvArA pravrajita ziSya vItarAga banakara kevalI ho ge| ghora tapasyA karane vAle kaivalya kI paridhi meM hI raha gae aura kabhI upavAsa na kara sakane vAlA kaivalya kA adhikArI bana gyaa| guru aura cele kA pharka kevala bAharI duniyA meM hai| bhItarI duniyA meM saba samAna haiN| bAharI duniyA meM guru Upara baiThatA hai aura ziSya niice| para bhItarI duniyA meM guru bAhara bhaTakatA hI raha jAtA hai aura ziSya gaharAI meM jAkara prAptavya ko prApta kara letA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika samasyAeM aura tanAva 341 prazna guru yA ziSya kA nahIM hai| prazna hai bhItara ko mAMjane-saMvArane kA / jo mAMjanA sIkha jAtA hai, vaha maMjila ke najadIka pahuMca jAtA hai / mana kA bhAra yaha ThIka kahA gayA hai- 'azAntasya mano bhAra? -jo azAnta hai usake lie mana bhI bhAra bana jAtA hai| mana sukhakArI hai, kintu jisa vyakti meM Antarika kaSAya jAga jAte haiM usake lie mana bhI bhArI ho jAtA hai| AdamI zarIra ke bhAra ko Dho sakatA hai para mana ke bhAra ko DhonA sabake lie sahaja nahIM hai / vaha mana ke bhAra ke nIce dabakara samApta ho jAtA hai / hama isa sacAI ko gaharAI se samajheM ki jisa vyakti ne kevala paristhitiyoM aura bAhya jagat ko hI saba kucha mAna liyA aura jisane apanI samasyAoM Sat jagat yA paristhiti ke saMdarbha meM sulajhAne kA prayatna kiyA, vaha AdamI sacamuca bhaTaka gyaa| AvazyakatA hai ki hama samasyAoM ko bAhya jagat aura antarjagat-donoM ke sandarbha meM sulajhAne kA prayatna kareM / Antarika jagat meM hone vAle granthi-srAva, vidyut pravAha ko gauNa na kareM / jisa vyakti ne Antarika jagat meM rahanA sIkha liyA, vaha bAhya jagat meM acchI taraha se raha sakatA hai| jisane antarjagat meM rahanA nahIM sIkhA, vaha vyavahAra ke jagat meM hone vAlI samasyAoM ke bhAra ko DhotA calA jAtA hai, kabhI samAdhAna nahIM paataa| dharma kA eka sUtra hai - bAhya jagat aura Antarika jagat meM saMtulana sthApita krnaa| bAharI paristhitiyoM aura Antarika paristhitiyoM meM sAmaMjasya sthApita krnaa| bAhara ko dekheM to bhItara ko bhI dekhane prayatna ho / jaba muni kahate haiM-dina-rAta kA adhikAMza samaya dUsaroM ke lie bItatA hai| thor3e kSaNa apane lie, kevala sva ke lie bhI bItane caahie| loga sIdhA uttara dete haiM--samaya nahIM hai / yaha uttara sunakara Azcarya hotA hai / caubIsa ghaMToM kA samaya kyA kama samaya hai? isa samaya meM AdamI buhArI ke kAma se lekara dhana kamAne taka kA sArA kAma karatA hai| niraMtara hAtha-paira hilAtA rahatA hai / gAliyAM dene aura lar3AI-jhagar3e karane ke lie samaya mila jAtA hai / khela-kUda, aiza-ArAma ke lie samaya kI taMgI nahIM hai| bahuta samaya hai / kintu antarjagat meM jAne ke lie usake pAsa samaya nahIM hai| kyA yaha itanA vyartha kA kAma hai ? kyA isakA jIvana meM koI prayojana hI nahIM hai? kucha loga kahate haiM- adhyAtma kI ora prerita karane ke lie bAra-bAra kyoM kahA jAtA hai? isakA sIdhA uttara hai ki AdamI karuNA se prerita hokara hI aisA upadeza detA hai / jisa vyakti ne dekhA ki yahAM prakAza hai, vaha dUsaroM ko bhI usa prakAza kA anubhava karAnA cAhatA hai / dUsarA vyakti yadi nahIM mAnatA hai, phira bhI usakA yahI prayatna rahatA hai ki vaha bhI usa prakAza kA anubhava kare, jisakA vaha svayaM anubhava kara cukA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 appANaM saraNaM gacchAmi hai| yaha isIlie ki usameM karuNA kA sAgara hiloreM le rahA hai| vaha cAhatA hai ki sAre manuSya usa prakAza ko pAkara zAnti kA anubhava kareM, Ananda kA anubhava kreN| samaya aura samaya 'samaya nahIM hai, yaha tabhI kahA jAtA hai jaba taka vyakti isa kSetra meM praveza nahIM kara letaa| eka bAra bhI jisa vyakti ne dhyAna ke Ananda kA anubhava kara liyA, vaha phira usa kArA se mukta nahI ho sktaa| isa piMjare meM phaMsane vAlA vyakti bAhara jAnA nahIM caahtaa| piMjare kA daravAjA cAhe khulA hI kyoM na rahe, vaha ur3egA nhiiN| vaha usa Ananda ko chor3anA nahIM caahegaa| jo vyakti antar-jagat kI thor3I bhI jhAMkI pA letA hai, usake pAsa adhyAtma ke lie samaya hI samaya hai| jaba taka yaha jhAMkI upalabdha nahIM hotI, taba taka usa samaya ke abhAva kI bAta AdamI kahatA calA jAtA hai| jaba taka AdamI gharelU jhaMjhaToM meM phaMsA rahatA hai taba taka lagatA hai kauna zivira meM jAkara kaida bhoge / na khAne-pIne kI svatantratA aura na ghUmane-phirane kI svtntrtaa| bar3A hI aTapaTA jIvana hotA hai zivira kaa| kintu jaba vyakti eka bAra A jAtA hai, phira yahAM se jAte use kaThinAI mahasUsa hotI hai| jo vyakti apane Antarika jIvana kI jhalaka pA letA hai, usake jIvana kA samUcA krama hI badala jAtA hai| kintu jo kabhI isa jIvana kA anubhava hI nahIM karatA, vaha sadA DaratA rahatA hai| antarjagat kA jIvana ghara kA jIvana hai| bahirjagat kA jIvana sar3aka kA jIvana hai| bahirjagat kA jIvana saMtApoM kA jIvana hai aura antarjagat kA jIvana Ananda kA jIvana hai| jo eka bAra bhI antaryAtrA kara letA hai, use jIvana kI samasyAoM ko sulajhAne kA mArga prApta ho jAtA hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka meM samAdhi aura usakI sAdhanA kA nidarzana hai| sAdhanA kA eka mukhya sUtra hai-prekssaa| vaha samAdhi kA Adi-bindu bhI hai aura carama-bindu bhii| Adi-bindu meM citta kI nirmalatA kA darzana hotA hai aura carama-bindu meM cetanA sabhI prabhAvoM se mukta ho jAtI hai| madhya-bindu meM vaha prabhAvita aura a-prabhAvita-donoM avasthAoM meM rahatI hai| varSoM pahale merI yaha dhAraNA thI ki jaina sAdhanA-paddhati meM samAdhi ke tattva alpamAtrA meM upalabdha haiN| aba dhAraNA badala cukI hai| maharSi pataMjali ne dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA bhAga kiyA hai| jaina darzana meM aisA vibhAga nahIM hai| samAdhi dhyAna ke artha meM bhI prayukta hai| isake atirikta anya arthoM meM usakA prayoga milatA hai| isake tattva pracura mAtrA meM upalabdha haiN| uttarAdhyayana (26vAM aura 33vAM adhyayana), bhagavaI (zataka 6), samavAo (32), ThANaM, dazAzrutaskaMdha Adi aneka AgamoM meM isake tattva vidyamAna haiN| prastuta kRti meM samAdhi kA zarIra-vijJAna aura manovijJAna ke saMdarbha meM adhyayana kiyA gayA hai| maiM mAnatA hUM ki zarIra-zAstra ke sandarbha meM samAdhi ke rahasyoM kI bahuta spaSTa jAnakArI mila jAtI hai| vijJAna prAyogika darzana hai, isalie dharma aura darzana ke bIca meM abhedya dIvAra nahIM honI caahie| vartamAna meM sAdhanA-granthoM meM sUtra upalabdha haiN| unake rahasya aura cAbhiyAM upalabdha nahIM haiN| vijJAna ke dvArA ve upalabdha ho jAte haiN| dharma se vijJAna aura vijJAna se dharma kitanA lAbhAnvita hotA hai, yaha adhyayana kI nayI zAkhA ho sakatI hai, kintu dharma aneka samasyAoM ko sulajhAne aura anake rahasyoM ko udghATita karane ke lie bahuta upayogI hai| adhyAtma ke AcAryoM ne anubhava ke AdhAra para rahasyoM kI khoja kI thii| unhoMne apane anubhavoM ko zAstroM meM saMkalita kiyA thaa| anubhava kI vANI ko sAdhanA ke dvArA hI samajhA jA sakatA hai| use samajhane kA dUsarA upAya hai-pryog| dharma bhI prAyogika honA caahie| prastuta kRti se yahI dRSTi vikasita hotI hai| mAnasika samasyAoM aura tanAvoM ke yuga meM samAdhi kA anubhava sarvAdhika mahattvapUrNa hai| manuSya ke sAmane aneka samasyAeM haiN| usake jIvana meM aneka duHkha haiM aura vaha duHkha-mukti cAhatA hai| jJAna aura AcaraNa meM dUrI hai| vaha manuSya ke vyaktitva ko vikhaMDita karatI hai| prAkRtika aura arjita AdateM use satAtI haiN| samAdhi kA anubhava ina samasyAoM kA sthAyI samAdhAna hai|