Book Title: Agam 18 Upang 07 Jambudveep Pragnapti Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006356/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MBUDEEP HRI JAMA AGYAPTI & Gallerede SUTRA PART : 03 sll grau ua lut 22 : FLOL-03 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii jmbuudviipprjnyptisuutrm|| ( tRtIyo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI mahArAjaH prakAzakaH koTaDAnivAsi-zreSThizrImUlacaMda jeThAlAla mahetA pradatta-dravyasAhAyyena a. bhA. zve0 sthA. jainazAstroddhAra samitipramukhaHzreSThi___ zrIzAntilAla maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 ahamadAbAda-1. vikrama saMvat prathama-AvRttiH prata 1200 vIra-saMvat 2504 IsavIsan 1978 2034 mUlyam-rU. 30-00 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArnu / zrI A, bhA. sve, sthAnakavAsI jainazAseddhAra samiti, hai. chIpApoNa, amadAvAda-1, Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Ghhipapole, AHMEDABAD-1. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa ytnH| utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // Wan harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // ja bhUyaH 3. 30-00 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvata 2504 vikrama saMvata 2034 IsavIsan 1978 :mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA reDa, amadAvAda. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAta:kAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM ta taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramAGka 1 6 7 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 jambUdvIpaprajJapti bhAga tIsare kI viSayAnukramaNika viSaya sAtavAM vakSaskAra candrasUryAdigraha vizeSoM kI saMkhyA kA kathana sUryamaNDalakA nirUpaNa merumaMDala ke abAdhAdvArakA nirUpaNa maNDala ke AyAmAdi vRddhihAnidvAra kA nirUpaNa muhUrta gati kA nirUpaNa dinarAtri vRddhihAni kA nirUpaNa kSetra kA nirUpaNa durAsannAdi dvAra kA nirUpaNa prakArAntara se tApakSetra kA nirUpaNa indra ke cyavana ke dvArako vyavasthA kA kathana candramaNDala kI saMkhyA AdikA nirUpaNa prathamAdimaMDala kI abAdhA kA nirUpaNa sarvAbhyantaramaNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa muhUrta gati kA nirUpaNa nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa sUrya ke udayAstamana kA nirUpaNa saMvatsaroM ke bhedoM kA nirUpaNa ekasaMvatsara meM mAnasaMkhyA kA nirUpaNa karaNoM kI saMkhyAdi kA nirUpaNa saMvatsara kI Adi kA kathana nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa nakSatra ke devatAo kA nirUpaNa nakSatroM ke gotra kA kathana jambudvIpaprajJaptisUtra pRSThAGka 1-7 8-16 16-26 26-37 37-65 66-82 84-106 107-132 132-140 140-148 149-158 158-168 169-181 182-196 197-230 230-263 263-288 289-303 304-313 313-321 322-335 335-345 345-353 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra sUrya ke yogadvAra kA nirUpaNa nakSatroM ke kuladvAra kA nirUpaNa / mAsaparisamApakanakSatra kA nirUpaNa solahadvAroM ke viSayArtha saMgraha candrasUryAdi ke tArAvimAna unakA uccatvAdi kA nirUpaNa nakSatroM kI gati kA nirUpaNa candrasUrya ke vimAnavAhaka devoM kI saMkhyA kA nirUpaNa grahAdi ke zIghragatyAdi kA nirUpaNa candra ke agramahiSI ke nAmAdi kA nirUpaNa candrasUryAdi ke alpabahutva kA nirUpaNa jambUdvIpa ke AyAmAdi kA nirUpaNa jambUdvIpa isaprakAra ke nAmakahane ke kAraNa kA nirUpaNa 353-364 365-420 420-444 445-448 449-460 460-467 467-496 496-501 502-518 518-530 531-543 543-554 samApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH zrIjainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAja viracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrI-jambUdvIpaprajJaptisUtram // (tRtIyo bhAgaH) atha saptamavakSaskAraH atha jambUnAmaka dvIpe jyotiSkadevAH paricarantIti jyotiSkAdhikAraH samprati pratipAdyate tatra prastAvanArthamidaM candrasUtranakSatramahAgrahatArAsaMkhyAviSayakapraznasUtraM prathamaM bhavatIti / __ mUlam-jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti pabhAsissaMti, kai sUriyA tavaiMsu taveti tavissaMti, kevaiyA NakkhattA jogaM joiMsu joyaMti joissaMti, kevaiyA mahAggahA cAraM cariMsu caraMti carirasaMti, kevaiyAo tArAgaNakoDAkoDIo sobhiMsu sobhaMti sobhi. ssaMti ?, goyamA ! do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti, do sUriyA tavaiMsu taveMti tavissaMti, chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu jogaM joyaMti jogaM joissaMti, chAbattaraM mahaggahasayaM cAraM cariMsu cAraM caraMti cAraM carissaMti // egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAiM / Nava ya sayA paNNAsA tArAgaNa koDi koDINaM ||1||suu0 1 // SaSThaM vakSaskAraM samApya saptamo vakSaskAraH Arabhyate / / chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe katicandrAH prabhAsitavantaH prabhAsayaMti prabhAsayidhyanti, kati sUryAH atapat tapaMti tapsyati, kiyanti nakSatrANi yogaM yuktavaMti yuJjanti yogaM yokSyanti, kiyanto mahAgrahAH cAramacarat caranti cariSyanti, kiyatyastArAgaNa koTikoTayaH azobhanta zobhante zobhiSyante ? gautama ! dvau candrau prabhAsitavantau prabhAsete prabhAsiSyete, dvau sUyauM atapatAm tapataH tapsyataH SaT paJcAzata nakSatrANi yogamayuJjanta yogaM yuJjante yogaM yokSanti SaT saptataM mahAgrahazataM cAramacarata cAraM caraMti cAraM cariSyanti, ekaM ca zatasahasraM trayastriMzat khalu bhavanti sahasrANi / nava ca zatAni paJcAzAni tArAgaNa koTi koTInAm ||1||suu0 1 // ja01 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre TIkA-'jaMbUddIveNamityAdi-'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe he bhadanta jambUdvIpanAmake dvIpe madhya jambUdvIpe ityarthaH yadyapi santi asaMkhyAtA dvIpA: sarvajJAgamaprasiddhAstatra dvIpeSu madhye yo'yaM jambU nAmako madhya jambUdvIpa vizeSaH tasmin jambUdvIpe 'kai caMdA pabhAsisu' kati candrAH kiyatsaMkhyakAH candramasaH prabhAsitavantaH atItakAle prakAzanIyaM sparzAdi viziSTavastu jAtaM prakAzitavantaH 'pabhAsaMti' prabhAsayaMti tathA vartamAnakAle prakAzanIyaM vastujAtaM prakAzayaMti udyotayantItyarthaH, 'pabhAsissaMti' prabhAsayiSyanti anAgatakAle prakAzanIyaM prakAzajAtaM prakAzayiSyanti, prakAzananAmakarmodayAt candramaMDalagatajIvAnAm anuSNasparza hi tejoloke prakAzazabdena vyavahiyate tena tathA rUpako hi prshnH| anAdyanantaM jagataH sthitiriti jAnataH ziSyasya tathA prazna iti| tathA 'kai sariyA tavaiMsu' kati kiyatsaMkhyakAH sUryA tApitavantaH atItakAle svAtmavyatiriktaM padArthajAtaM svatApena tApitavantaH teSu vastuSu tApaM janitavanta ityarthaH 'taveMti' tApayaMti tathA 'tavissaMti' // saptamavakSaskAra kA prArambha // jambudvIpa nAmake dvIpa meM jyotiSka deva rahate haiM ve cara haiM isa abhiprAya se sUtrakAra jyotiSkAdhikAra kA pratipAdana karate haiM / isameM sarvaprathama ve prastAvanA ke nimitta candra sUrya, nakSatra mahAgraha aura tArA inakI saMkhyA ke viSaya kA praznottararUpa sUtra kahate haiM-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti' ityAdi ___TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jambUddIveNaM bhaMte! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti pabhAsissaMti' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake madhyadvIpa meM kitane candra pahile bhUta kAla meM udyota denevAle hae haiM ? vartamAnakAla meM kitane candramA udyota dete haiM ? aura bhaviSyatkAla meM kitane candra udyota deMgeM? isI taraha 'kaisariyA tavaiMsu, taveMti tavissaMti' kitane sUrya bhUtakAla meM Atapa pradAna karane vAle hue haiM ? vartamAna meM kitane samavakSaskAra no prAraMbha jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM tiSka de rahe che. teo cara che. A abhiprAyathI sUtrakAra jyotikAdhikAranuM pratipAdana kare che. teozrI AmAM sarvaprathama prastAvanA nimitte candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha ane tArA e sarvanI saMkhyA-viSayaka prazanettara rUpasUtra kahe che'jNbuddiivennN bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsisu pabhAsaMti' ityaadi| -20 sUtra 43 gautamasvAmI prabhune PAL tana prazna ye cha, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kaicaMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti' lata ! mAdI5 nAma madhya dvIpamAM keTalA candro pahelAM bhUtakALamAM udyota ApanArA thayA che ! vartamAnakALamAM keTalA candramAe udyota Ape che ane bhaviSyanta kAlamAM keTalA candro udyota Apaze? A prabhArI 'kaisariyA tavaiMsu, taveMti tavissaMti' hai| sUyo bhUtabhA mAta5mahAna 42naa| jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU01 candrasUryAdigrahavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam 3 anAgatakAle tApayiSyanti, yathA vartamAnakAle tApayanti, tathA anAgatakAle pi svAtmavya. tiriktapadArthajAtaM svatApena tApayiSyanti, AtapanAmakarmodayAt sUryamaNDalAnAM tApakatvaM bhavati uSNasparzI hi prakAzastApazabdena loke vyavahiyate iti / tathA 'kevaiyA NakkhattA jogaM joiMsu' kiyanti kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi azvinI bharaNIkRtikAprabhRtikAni yogaM yuJjanti atItakAle, tatra yogo nAma svayaM niyatamaNDalacaraNazIlatvepi aniyatAnekamaNDalasaMcariSNubhiH svakIya maNlamAgataihaiH saha saMbandhavizeSa: tAdRzaM yogamatItakAle nakSatrANi saMpAditavaMti tathA 'jogaM joyaMti' yoga saMbandhavizeSaM vartamAnakAle yuJjati prApnuvati tathA 'jogaM joissaMti' tathA anAgatakAle yoga saMbandhavizeSa nakSatrANi yokSyanti prApsyanti / tathA 'kevaiyA mahaggahA cAraM carisu' kiyantaH kiyatsaMkhyakA mahAmaMgalakAdayaH cAraM maNDalakSetraparibhramaNalakSaNamatItakAle'carat anubhUtavantaH tathA 'cAraM caraMti' vartamAnakAle te bhaumAdayo mahAgrahAH cAraM maNDalakSetraparibhramaNalakSaNaM caraMti, 'carissati' cariSyati bhaumAdayo mahAgrahAH anAgatakAle maNDalaparibhramaNalakSaNaM cAraM cariSyantyanubhaviSyanti kim / sUrya Atapa pradAna karate haiM ? aura bhaviSyat kAla meM kitane sUrya Atapa deMge? 'kevaiyA nakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' kitane nakSatroM ne azvinI bhariNI kRttikA Adi nakSatroM ne-yoga sambandha vizeSa prApta kiyA haisvayaM niyata maMDalacaraNazIlatA hone para bhI aniyata aneka maMDaloM para calane ke svabhAva vAle aise apane maMDala para Agata grahoM ke sAtha unhoM ne sambandha vizeSa rUpa yoga ko atItakAla meM prApta kiyA hai| vartamAna meM aise yogako kitane nakSatra prApta karate haiM ? aura bhaviSyatkAla meM aise yogako kitane nakSatra prApta kareMge ? kevaiyA mahaggahA cAraM cariMsu' tathA-kitane mahAgrahoM ne-maMgala Adi mahAgrahoMne-maNDalakSetra para paribhramaNa rUpa cArako atItakAla meM AcArita kiyA hai ? vartamAnakAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa karate haiM ? jora bhaviSyat kAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa kare ge ? yadyapi samasta thayA che? vartamAnakALamAM keTalA sUryo ApapradAna kare che? ane bhaviSyakALamAM keTalA sUryA mAta5hAna 42ze ? 'kevaiyA nakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' 89 nakSatroe azvinI, bhariNuM kRttikA vagere nakSatroe-ga saMbaMdha-vizeSa prApta karela che? svayaM niyata maMDaLacaraNa zIlatA hovA chatAMe aniyata aneka maMDale upara cAlavAnA svabhAvavALA evA pitAnA maMDaLa upara AvelA grahonI sAthe temaNe saMbaMdha vizeSa rUpa gane atItakALamAM prApta karyo che? vartamAnakALamAM evA yugane keTalA nakSatra prApta 4 // 2 // cha ? bhane laviSyat sabhA mevA yogana khA nakSatrI prAta 42N 1 'kevaiyA mahagagahA cAraM cariMsu' tema 489 // mahAhAya-1 vagere bhaihAya-31 kSetra 52 paribhramaNa rU5 cArane atItakALamAM Acarita karela che? vartamAnakALamAM keTalA mahAgraha jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre yadyapi sarveSAM jyotiSkadevAnAM samayakSetravartinAM gatizcArazabdena kathyate tatkatham mahAgrahagaterevAtra cArazabdena vyapadezaH kRtaH tathApi anya vizeSa vyapadezAbhAvena vakrAticAre svAbhAvikagati vizeSairgatimatvAccaiteSAM mahAgrahANAmeva sAmAnyazabdena prazno yujyate eveti / tathA 'kevaiyA tArAgaNakoDIkoDIo sobhi kiyatyaH kiyatsaMkhya kAstArAgaNakoTikoTayo'tItakAle zobhitavatyaH zobhamAnA abhavannityarthaH 'sobhaMti' zobhante vartamAnakAle zobhAM prApnuvanti 'sobhissaMti' zobhiSyante'nAgatakAle dIpyamAnatA lakSaNAM zobhA dhArayiSyanti, yadyapImAstArAH candrA prakAzikAstapikA vA na bhavaMti zuklapakSe nAmamAtreNa pratibhAsamAnatvAt tathApi bhAsvatvamAtreNa prakAzamAnatvAditthaM praznakaraNamiti, yadyapi vikajyotiSka devoM kI jo kI samaya kSetra ke bhItara hI calate phirate haiM gati ko cAra zabda se kahA gayA hai to phira yahAM para mahAgrahoM kI gati ko hI cAra zabda se kyoM kahA ? to isakA uttara aisA hai ki inakI gati ke sambandha meM anya zabda dvArA vizeSa vyapadeza huA nahIM haiM tathA inakI jo gati hai vaha svabhAvataH banda hai isaliye inakI gati meM hI sAmAnyataH cAra zabda kA prayoga kiyA gayA hai aura isI zabda ko lekara prazna aura usakA uttara diyA gayA hai tathA-'kevaDyA tArAgaNakoDAkoDIo sobhiMsu sobhaMti sobhissaMti' kitane tArAgaNoM kI koTAkoTI atItakAla meM zobhita huI hai vartamAna meM vaha kitanI zobhita hotI hai ? aura bhaviSyatkAla meM vaha kitanI zobhita hogI ? candramaNDala kA jo prakAza hai usakA nAma udyota hai udyota nAma karma kA udaya candra maNDala gata jIvoM ke hotA hai yaha anuSNa sparza vAlA hotA hai AtapanAma karma ke udaya se sUrya maNDala gata jIvoM ke Atapa hotA hai aura yaha uSNa sparza cAranuM AcaraNa kare che? ane bhaviSyakALamAM keTalA mahAgraho cAranuM AcaraNa karaze ? joke samasta tiSka devenI-ke je samaya kSetranI aMdara ja paribhramaNa kare che-gatine cAra' zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che. te pachI ahIM zA kAraNathI mahAgrahanI gatine ja "cAra' zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che? te Ane javAba A pramANe che ke emanI gatinA saMbaMdhamAM anya zabda vaDe vizeSa vyapadeza thayela nathI temaja emanI je gati che te svabhAvataH vAkha che. ethI emanI gatimAM ja sAmAnyataH cAra zabdane baga karavAmAM Avela che, ane e ja zabdane laIne prazna ane tene javAba mAyAmAM Ave che. tama 'kevaiyA tArAgaNakoDAkoDIo sobhiMsu sobhaMti saMbhissaMti' keTalA tArAgaNonI koTAkeTI atItakAlamAM zebhita thaI che? vartamAnakALamAM te keTalI zobhita thaI rahI che ane bhaviSyakALamAM te keTalI zebhita thaze? caMdramaMDaLane je prakAza che tenuM nAma udyata che. udyata nAmakarmane udaya candramaMDaLa gata jIvane thAya che. e anuSNu sparzavALa hoya che. ApanAmakarmanA udayathI sUryamaMDaLa gata jIvane jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU01 candrasUryAdigrahavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam 5 lpAryako vA zabdo dRzyate tathApi anuktopi vA zabdo vikalpapratipAdanAya pratipraznaM jJAtavya eveti prshnH| bhagavAn prAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'do caMdA pabhAsisu pamAsaMti pabhAsissaMti' jambUdvIpanAmake dvIpe dvau candrau atItakAle prabhAsitavantau prakAzAtmakakAryaM kRtavantau tathA vartamAnakAle jaMbUdvIpe dvau candrauM prabhAsayataH prakAzakArya kurutastathA'nAgatakAle'pi jambUdvIpe dvau candrau prakAzayiSyataH jambUdvIpakSetramiti, jambUdvIpakSetre sUryadvayAkrAntAbhyAM digbhyAmanyatra digdvaye dvAbhyAM candrAbhyAM prakAzyamAnatvAt yadA sUryo'stameti ekatra bhAge tadA tadaparabhAge sUrya udeti-tadatiriktadigdvaye candrayoH prakAzanAt / 'do sUriyA tavaiMsu taveMti tavissaMti' he gautama ! jambUdvIpe'tItakAle dvau sayau~ jambUdvIpakSetraM tApitavantau svAtmavyatirikta vastuni tApaM janitavantau tathA dvau sUyauM vartamAnakAle jambUdvIpakSetram tApayataH svAtmavyatirikta vastuni tApaM janayataH tathA anAgatakAlepi dvau sayau~ jambUdvIpakSetram tApayiSyataH svAtmavyatirikta vastuni tApaM kariSyata evaM candradvayAkrAntAbhyAm digbhyAmanyatra zeSayordizoH sUryAbhyAM tApapramANatvAt / vAlA hotA hai ina praznavAcaka sUtroM meM vikalpArthaka vA zabda prayukta nahIM haA hai taba bhI aprayukta hue usa vikalpArthaka vA zabda kA prayoga yahAM para huA samajhalenA cAhiye ina saba praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! do caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti, pabhAsissaMti' he gautama ! jambUdvIpa nAmake isa madhya dvIpa meM ! pUrva kAla meM do candramAoM ne prakAza diyA hai aba bhI ve prakAza dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI ve prakAza deMge kyoMki jambUdvIpa kSetra meM sUryadvaya se AkrAnta do dizAoM se bhinna digadvaya meM do candra prakAzita hote haiN| jaba eka bhAga meM sUrya asta hotA hai taba usake dUsare bhAga meM sUrya udita hotA hai inase atirikta digadvaya meM do candramAoM kA prakAza hotA hai isI taraha isa jambUdvIpa meM atIta kAla meM do sUryoM ne tApa pradAna kiyA hai, vartamAna meM bhI Ata hoya che ane A usNa sparzavALa hoya che. A praznavAcaka sUtramAM vikapArthaka ka" zabda prayukta thayela nathI. chatAM e aprayukta thayelA te vika9pArthaka vA' zabdano prAga ahIM thayelo che evuM samajI levuM joIe. A badhA praznonA javAbamAM prabhu he cha. 'goyamA ! do caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti, pabhAsissaMti' he gautama ! dvIya nAma A madhya dvIpamAM pUrvakALamAM be candramAoe prakAza Ape che. atyAre paNa teo prakAza ApI rahyA che ane bhaviSyakALamAM paNa prakAza Apaze kemake jaMbUdIpa kSetramAM sUryadvayathI AkrAnta be dizAothI bhinna-bhinna diDhayamAM be candro prakAzita thAya che, jyAre eka bhAgamAM sUrya asta thAya che tyAre tenA bIjA bhAgamAM sUrya udaya pAme che. enA sivAya digaDhayamAM be candramAM prakAza thAya che. A pramANe A jaMbudvIpamAM atItakALamAM be sUryoe tApa pradAna karyuM che. vartamAnamAM paNa eTalA ja sUryo tA, jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 'chappaNNaM NakruttA jogaM joiMsu joyaMti joissaMti' SaT paMcAzannakSatrANi yogaM yuktavanti yogaM yuJjanti yogaM yokSyati he gautama ! jambUdvIpe dvIpe'tItakAle SaT paMcAzanakSatrANi yogaM yuktavaMti yogaM nijamaNDalamAgataigrahaiH saha saMbandha yuktavaMti prAsavaMti, vartamAnakAle yogaM nakSatrANi yuJjanti prApnuvanti tathA'nAgatakAle SaT paMcAzanakSatrANi yogaM nijamaNDalakSetramAgataihaiHsaMbandhaM yaukSyaMti prApsyati ekaikasya candrasya pratyeka maSTAviMzatinakSatraparivArasya sadbhAvena candradvayasya parivArasaMkalanayA SaT paMcAzanakSatrANi bhavaMtIti / 'chAvattaraM mahaggahasayaM cAraM cariMsu caraMti carissaMti' he gautama ! jambUdvIpe dvIpe SaTsaptataM SaTsaptatyuttaram mahAgrahazatam ekaikasya candrasya pratyekamaSTAdhikAzI tehANaM parivArabhAvAt cAraM maNDalaparibhramaNalakSaNaM caritavat atItakAle, tathA vartamAnakAlepi SaTasaptatyadhika mahAgrahazataM jaMbUdvIpe carati tathA'nAgatakAle jaMbUdvIpe SaTsaptatyadhika mahAgrahazataM cAraM cariSyatIti / kiyatyastArAgaNa koTiMkoTaya iti praznasyottaraM padyenAha-'egaM ca sayetyAdi-'tArAgaNakoDikoDINaM' tArAgaNakoTi itane hI sUrya tApa dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI itane hI sUrya yahAM tApa dete rheNge| isa taraha candradvaya se AkrAnta do dizAoM se atirikta zeSa do dizAoM meM do sUryo dvArA tApa milA karatA hai 'chappaNNaM NakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' 56-nakSatroM ne yahAM pUrva kAla meM yoga prApta kiyA hai vartamAna meM itane hI nakSatra yahAM yoga prApta karate haiM aura bhaviSyat kAla meM itane hI nakSatra yahAM yoga prApta karege 56 nakSatra yahAM isaliye kahe gaye haiM ki eka eka candra maNDala ke 28-28 nakSatra hote haiM-'chAvattaraM mahaggahasayaM cAraM cariMsu, caraMti, carissaMti' isI taraha 176 mahAgrahoM ne yahAM para pUrva kAla meM cAla calI hai vartamAna meM bhI ve itane hI saMkhyA meM yahAM cAla calate rahete haiM aura AgAmi kAla meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM cAla calate raheMge 'egaMca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAI Nava ya sayA paNNAsA tArAgaNa koDi koDINaM' 133950 ApI rahyA che ane bhaviSyakALamAM paNa eTalA ja sUryo ahIM tApa Apaze A pramANe candradayathI AkrAnta be dizAo zivAya zeSa be dizAomAMthI be sUryo dvArA tApa mAtA 2 cha. 'chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' 56 nakSatrAye ahIM pUrvakALamAM ega prApta karela che, vartamAnakALamAM eTalA ja nakSatra ahIM yoga prApta kare che ane bhaviSyakALamAM eTalA ja nakSatra ahIM vega prApta karaze. 56 nakSatre ahI eTalA mATe kahevAmAM AvelA che ke eka-eka caMndramaMDaLanA 28-28 nakSatra hoya cha. chAvattaraM mahaggahasayaM cAraM cAriMsu, carati carissaMti' mA pramANe 176 mahAzrame ahIM pUrvakALamAM gati karI che, vartamAnamAM paNa teo ATalI ja saMkhyAmAM gati kare che, mana bhAgAbhI mAM 55 to Anel on sadhyAmA gati 42tA rahe. 'egaMca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAI Nava ya sayA paNNAsA tArAgaNakoDi koDINaM' 133850 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 1 candrasUryAdigrahavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam 7 koTInAm 'egaM ca saya sahassaM' ekaM ca zatasahasram lakSakamityarthaH, 'tettIsaM khalu have sahassAI trayastriMzat khalu-sahasrANi bhavanti, 'Nava ya sayA' navazatAni 'paNNAsA' paMcAzAni paMcAzadadhikAni 133950 etAvat saMkhyakAstArAgaNa koTi koTayaH jambUdvIpe'tItakAle zobhitavatyastathA vartamAnakAle zobhante tathA'nAgatakAlepi etAvatya eva zobhamAnA bhavidhyanti praticandraM tArAgaNakoTikoTInAM SaTSaSThisahasranavazatAdhikapaMcasaptaterlabhyamAnatvAt candradvayasaMbandhitArAgaNakoTikoTInAM saMkalane 133950 paJcAzadadhikanavazottaratrayastri zatsahasrAdhikaM lakSyam etAvatI saMkhyA labhyate iti // sU0 1 // nanu prathamoddiSTamapi candramupekSyAdhikavaktavyatvAt prathamaM sUryaprarUNAM vaktumAha-tatraitAni paMcadazAnayogadvArANi bhavanti, maNDalasaMkhyA 1 maNDalakSetram 2 maNDalAntaram 3 biMbAyAmaviSkaMbhAdi 4 merumaNDakSetrayorabAdhA 5 maMDalAyAmAdivRddhihAniH 6 muhUrttagatiH 7 dinarAtrivRddhihAniH 8 tApakSetrasaMsthAnAdi 9 dUrAsannAdidarza ne loka pratItyupapattiH 10 cArakSetre'tI. tArAgaNoM kI koTAkoTI ne pUrvakAla meM yahAM para zobhA kI hai, vartamAna meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita ho rahe haiM aura Age bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita hogeM eka eka candra maNDala ke parivAra meM 66975 tArAgaNoM kI koTA koTI hai isaliye donoM candra maNDala ke parivAra meM ina tArAgaNoM kA parivAra pUrvokta saMkhyA kI koTAkoTI rUpa meM AtA hai||1|| ___aba sUtrakAra prathamodiSTa candra maNDala ke sambandha meM kathana kI apekSA karake sUrya maNDala kI vaktavyatA adhika hone ke kAraNa ve usakI vaktavyatA ke sambandha meM 15 anuyoga dvAroM kA kathana karate haiM ve 15 anuyoga dvAra isa prakAra se haiM1 maNDala saMkhyA 2, maNDalakSetra, 3, maNDalAntara, 4, biMbAyAma, 5, viSkambhAdi, do meru maNDala kSetroM kI abAdhA 6, maNDalAyAmAdi vRddhi, hAni,7, muhartagati 8. dinarAta vRddhi hAni, 9, tApa kSetra saMsthAnAdi, 10, dUrAsannAdi darzana meM loka tArAgaNenI kaTAkeTIe pUrvakALamAM ahIM zabhA karI che, vartamAnamAM paNa teo ATalI ja saMkhyAmAM zebhita thaI rahyA che ane bhaviSyamAM paNa teo ATalI ja saMkhyAmAM zobhita thaze. eka-eka caMdramaMDaLanA parivAramAM 66975 tArAgaNenI keTA. keTI che. ethI bane cadramaMDaLanA parivAramAM e tArAgaNenI pUrvokta parivAra saMkhyA keTakeTI rUpamAM AvI ja jAya che. sUtra-lA have sUtrakAra prathameSTi candramaMDaLanA saMdarbhamAM kathanApekSA sUrya maMDaLanI vakatavyatA adhika hovAne lIdhe teozrI tenI vaktavyatAnA saMdarbhamAM 15 anuga dvAronuM kathana kare che. te 15 anuga dvAre A pramANe che-1 maMDaLa saMkhyA, ra-maMDaLa kSetra, 3 maMDalAntara, 4 biMbAyAma, 5 vidhvaMbhAdi, be merumaMDaLa kSetranI abAdhA, maMDaLAyAmAdi vRddhi hAni, 7 muhUrtagati, 8 divasa-rAtri vRddhi-hAni, 9 tApakSetra saMsthAnAdi, 10 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre tAdi praznaH 11 tatraiva kriyApraznaH 12 UrdhAdi dikSu prakAzayojanasaMkhyA 13 manuSya kSetrapatijyotiSkasvarUpaM 14 indrAdhabhAve sthitiprakalpaH 15 / tatramaMDalasaMkhyAyAM prathama sUtram mUlam-kai NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA goyamA ! ege caurAsIe maMDalasae paNNatte iti / jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA goyamA ! jaMbUddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM paNNahI sUramaMDalA pnnnnttaa| lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA, goyamA ! lavaNe samudde tiNitIse joyaNasae ogAhittA etthaNaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNatte, evameva saputvAvareNa jaMbUdIve dIve lavaNe ya samudde ege culasIe sUramaMDalasae bhavaMtoti makkhAyaM / savvAbhaMtarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe avAhAe savvabAhirae sUramaMDale paNNate? goyamA! paMcadasuttare joyaNasae savvabAhirae sUramaMDale paNNatte / sUramaMDalassa NaM bhaMte / sUramaMDalassa ya kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte, goyamA ! do joyaNAI abAhAe aMtare paNNatte 3 / sUramaMDa NaM bhaMte! kevaiyaM AyA. mavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA! aDayAlIsaM egasaTibhAe joyaNasta AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM cauvIsaM egasaTribhAe bAhalleNaM paNNatte ||suu0 2 // lAyA-kati khalu bhadanta ! sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM prajJaptamiti jambUdvIpe khalu bhadanta dvIpe kiyantamavagAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni pratIti kI upapatti, 11 cAra kSetra ke sambandha meM atItAdikA prazna, 12 vahIM para kriyA kA prazna, 13 urdhAdi dizAoM meM prakAza yojana saMkhyA, 14 mAnaNya kSetravartI jyotiSka svarUpa, 15 indrAdyabhAva meM sthitiprakalpa, maNDala saMkhyA kI vaktavyatA meM prathama sUtra / 'kaha NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi darAsannAdi darzanamAM lekapratIti nI upapatti, cAra kSetra, nA saMbaMdhamAM atItAdithI a8 prazna. 12 te sthaLe ja kriyA viSe prazna, 13 urvAdi dizAomAM prakAza pejanA saMkhyA. 14 manuSya kSetravatI tika svarUpa 15, IndrAghabhAvamAM sthiti prakalpa. bhaNa sadhyAnI tavyatAmA prathama sUtra-kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 2 sUryamaNDala nirUpaNam gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamagAhyAtra khalu paMcaSaSThiH sUryamaNDalAni prajJaptAni / lavaNe khalu bhadanta samudre kiyantamavagAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! lavaNe samudre trINi triMzat yojanazatAnyavagAhyAtra khala ekonaviMzatitamaM sUryamaNDalazataM prajJaptam, evameva sapUrvApareNa jaMbUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM bhavatItyAkhyAtam / sarvAbhyantarAt khalu bhadanta sUryamaNDalAt kiyatyA avAdhayA sarvabAhyaM sUryamaNDalaM prajJasam gautama ! paMcadazottaraM yojanazatamabAdhayA sarvabAhya sUryamaNDalaM prajJaptam / sUryamaNDalasya khalu madanta sUryamaNDalasya ca kiyadabAdhayA antaraM prajJaptam, gautama ! dve yojane abAdhayA antaraM prajJaptam / sUryamaNDalaM khalu bhadanta kiyadAyAmaviSkaMbhena kiyatparikSepeNa kiyadvAhatyena prajJaptam, gautama ! aSTacatvAriMzat ekaSaSTibhAgAna yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm tatriguNaM savizeSaM parikSepeNa caturviMzatirekaSaSTibhAgAn yojanasya bAhalyena prajJaptamiti // 02 // TIkA - atra catvAri dvArANi prathamaM maMDalaM dvAram, dvitIyamaMtarAladvAraM, tRtIyamAyAmaviSkaMbhaM, caturtha bAhalyadvAram / 'kaiNaM bhaMte' ityAdi, 'kaNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' kati faraikhyakAni khalu bhadanta ! sUryasya maNDalAni prajJaptAni kathitAni, tatra maNDalanAma dakSiNAyanamuttarAyaNaM kurvato dvayoH sUryayoH svapramANa cakravAlaviSkambhaM pratidinaM bhramikSetra svarUpameva maNDalatvakathanaM tu maMDalasadRzatvAdeSAm natu vastuto maNDalatvam yato maMDala prathamakSaNe yatkSetraM vyAptaM tatsamazreNyeva yadi puraH kSetraM vyApnuyAt vAstavikImaNDalatA syAt evaM sati pUrvamaMDalApekSayA yaduttaramaMDalasya yojanadvayamantaraM pratipAdayiSyati tat na TIkArtha- gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'kai NaM bhaMte ! sUramaMNDalA paNNattA' he bhadanta ! sUrya maNDala kitane kahe gaye haiM ? dakSiNAyana aura uttarAyaNa karane vAle do sUryo kA pratidina kA jo bhramikSetra svarUpa svapramANa cakravAla viSkambha hai vahIM maNDala zabda se kahA gayA hai isa bhramikSetra ko jo maNDala zabda se kahA gayA hai usakA kAraNa isa kSetra kA maNDala ke jaisA honA hai vAstava meM yahAM maNDalatA nahI hai kyoMki maNDala ke prathama kSaNa meM jo kSetra vyApta hotA hai vaha yadi samazreNi meM hotA huA Age ke kSetra ko vaha vyApta karatA hai to vAstavika rUpa se maNDalatA usameM AsakatI hai isa taraha kI maNDalatA usameM Ane para pUrva maNDala kI apekSA jo uttaramaNDalakA yojana TIDArtha gautame yA sUtra vaDe anune yA jatanA ana yache ! 'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' De lahaMta ! sUrya bhAMDaNo DeTA vAmAM AvelA che ? dakSiNAyana bhane uttarAyaNa karanArA e sUryaMnu pratipAdananuM je bhramikSetra svarUpa svapramANa cakravAsa viSNubha che teja maMDaLa zabdathI kahevAmAM Avela che. Anu kAraNa A kSetranu maDelavat thavu che. kharekhara ahI' maDaLatA nathI kemake ma`DaLanA prathamAkSapAmAM je kSetra vyAsa thAya che ne te samazreNimAM thaIne AgaLanA kSetrane vyAsa kare che. te vAratavika rUpamAM temAM ja0 2 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre syAta pratipAdayiSyati ca yojanadvayamantara mato maNDalasadRzatvameva na tu vastuto maNDala tvamiti praznaH / bhagavAnAha-'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ege caurAsIe maMDalasae paNNatte' ekaM caturazItaM maNDalazataM prajJaptaM kathitam, caturazItyadhikamekaM zataM sUryamaNDala bhavati / kathametadbhavatIti tat antaradvAre svayameva darzayiSyati / athaitAnyeva maNDalAni kSetravibhAgapUrvakaM dvivA vibhajyokta saMkhyA punarapi prakAzayana Aha-'jaMbaddIve' ityAdi, 'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve' he bhadanta jambUdvIpanAmake dvIpe 'kevaiyaM ogAhittA' kiyantaM kiyasaMkhyakaM kiyatpramANakaM kSetra sthAnamavagAhyAvagAhanaM kRtvA kevaiyA svaramaMDalA paNNattA' kiyanti kiyatsaMkhyakAni sUryamaNDalAni prajJaptAni kathitAnIti praznaH bhagavAnAha-'goyame' tyAdi, 'gayomA' he gautama ! 'jaMbUddIveNaM dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe madhyajambUdvIpe ityarthaH 'asIyaM joyaNasayaM ogAhittA' azItaM yojanazatama azItyadhika yojanAnAM zatamavagAhya 'ettha NaM dvaya kA antara pratipAdita honevAlA hai phira vaha nahIM bana sakegA isaliye maNDala ke jaisA hI yahAM maNDala kahA gayA jAnanA cAhiye vAstavika rUpameM maNDalatA nahIM jAnanI cAhiye isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ege caurasIe maMDalasae paNNatte' he gautama ! 184 sUryamaNDala kahe gaye haiM ! yaha kaise hote hai ? isa bAtakA kathana sUtrakAra antara dvAra meM svayaM karane vAle haiN| ____ aba inhIM maNDaloM ko kSetra vibhAgapUrvaka do prakAra se vibhakta karake ukta saMkhyA ke viSaya meM prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' he bhadanta ! jambU dvIpa nAmake dropa meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane sUryamaMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA etthaNaM paNNaTThI sUramaMDalA paNNattA' he gautama! jambUdvIpa nAmake maMDaLatA AvI zake che. A jAtanI maMDaLatA temAM AvavAthI pUrvamaMDaLanI apekSAe je uttaramaMDaLanA pejana drayanuM aMtara pratipAdita thanAra che te pachI te banaze nahi. ethI maMDaLanI jema ja ahIM maMDaLa kahevAmAM AvyuM che. Ama jANI levuM joIe. vAstavika 35mAM masta onlyii naye nAha. ye praznAnApamA prabhu 49 cha-'goyamA ! ege caurasIe maMDalasae paNNatte' he gautama ! 184 sUryabha35 vAmAM mAvA cha. me pI rIte saMbhavI zake tema che ? A vAtanuM kathana sUtrakAra aMtara dvAramAM svayameva karanAra che. have eja maMDaLane kSetra vibhAgapUrvaka be prakArathI vibhakta karIne ukta saMkhyAnA sabhA prazna 2i gautamasvAmI prabhune tana prazna cha , 'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogA hittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' mahata ! dI5 nAma dvIpamai kSetrane avagAhita karIne keTalA sUryamaMDaLe kahevAmAM AvelA che? enA javAbamAM prabhu . cha. 'goyamA ! jaMbUhIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM paNNaTThI sUramaMDalA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 2 sUryamaNDalanirUpaNam paNNavI svaramaMDalA paNNattA' atra khalu atrAntare paMcaSaSThiH sUryamaNDalAni prajJaptAni kathitAnIti / 'lavaNe NaM bhaMte samudde' lavaNe-khalu bhadanta samudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyakSetramavagAhya 'kevaiyA-sUryamaMDalA paNNattA' kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni kayitAnIti praznA, bhagavAnAha-'goyame tyAdi goyamA' he gautama ! 'lavaNe samudde tiNitIse joyaNasae ogAhittA' trINi triMzat yojanazatAni triMzadadhikAni trINi yojanazatAni aSTacatvArizazadekaSaSThi bhAgAnavagAhya 'ettha NaM egRNavI se sUramaMDalasae paNNatte' atra khalu atrAntare ekonavizadadhikaM sUryamaNDalazataM prajJaptaM kathitam atrahi paMcaSaSThayA sUryamaNDalairekonazItyadhika yojanAnAM zataM navacaikaSaSThibhAgAH yo janasya pUryate jambUdvIpe tu avagAhakSetraM cAzItyadhika yojanazatam tena avaziSTAH paJcAzadbhAgAH SaTSaSTitamasya sUryamaNDalasya bhavantIti jnyaatvyaaH| atra paJcaSaSThi sUryamaNDalAnAM viSayavibhAgavyasthAmayaM khalu prAcInAcAryANAM saMpradAyaH tathAhi meruparvatasya dakSiNasyAM dizi niSadhamarddhani triSaSThimaNDalAni santi, harivarSa jIvAkoTayAM dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake AgatakSetra meM 65 sUryamaNDala kahe gaye hai| 'lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane sUryamaMDala kahe gaye hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! lavaNasamudde tiNi tIse joyaNa sae ogAhittA etthaNaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNatte' he gautama! lavaNasamudra meM 33040 yojana pramANa kSetra ko avagAhita karake Agata sthAna meM 119 sUryamaMDala kahe gaye haiN| yahAM 65 sUryamaMDaloM dvArA 1796, yojana pUre ho jAte haiM parantu jambUdvIpa meM avagAha kSetra 180 yojana pramANa hai isase avaziSTa jo pacAsa bhAga haiM ve 66 veM sUryamaMDala ke hote haiN| aisA jAnanA cAhiye yahAM 65 sUryamaMDaloM ke viSaya vibhAga kI vyavasthA meM aisA prAcIna AcAryoM kAmata hai meruparvata kI dakSiNa dizA meM niSadha parvata ke mastaka para 63 maMDala hai aura harivarSa paNNattA' gautama ! yUdvI5 nAma dvIpamA 180 yauna kSetrane Aqulsta zana bhAgata kSetramA 65 sUrya bhge| vAmAM AvetA . 'lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' 3 mahata ! sapae samudramA hai| kSetrane AqAhitarIna hai| sUryabho hevAmA bhAva cha ? ana pAmamA pramuDe -'goyamA ! lavaNasamudde tiNi tIse joyaNasae ogAhittA ettha NaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNatte' he gautama ! lavaNasamudramAM 40 jana pramANa kSetrane avagAhita karIne Avela sthAnamAM 119 sUryamaMDaLe AvelA che. ahIM 65 sUryamaMDaLa dvArA 179 jana pUrA thaI jAya che, paNa jaMbudvIpamAM avagAha kSetramAM 180 ejana pramANa che. AthI avaziSTa je pacAsa bhAga che te 66 mAM sUryamaMDaLane hoya che. ema jANavuM joIe. ahIM 65 sUryamaMDagenA viSaya vibhAganI vyavasthAmAM prAcIna AcAryone e abhiprAya che ke meruparvatanI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jambUdvIpaprajJaptisUtre cadve maNDale, merodvitIyapArzve nIlavat parvatamUrddhani tripaSThiH sUryamaNDalAni ramyakajIvAkoca dve sUryamaNDale / sarvasaMkhyayA yadbhavati taddarzayitumAha-evAmevetyAdi 'evAmeva sapucvAvareNa' evameva sapUrvApareNa paJcaSaSThaye konaviMzatyadhikazatamaNDalasaMkalanena 'jaMbUddIve dIve lavaNe ya samudde' jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre 'ege culasIe sUramaMDalasae bhavatIti makkhAyaMti' caturazItyAdhika mekaM sUryamaNDalazataM bhavatIti mayA anyaizvAdinAtha prabhRtibhistIkaraiveti iti mahAvIreNa pratipAditam / iti dvitIyamaMDaladvAram / atha tRtIyaM maMDalakSetradvAramAha- savvetyAdi, 'savvAntarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo' sarvAbhyaMtarAt prathamAt khalu bhadanta ! sUryamaMDalAt 'kevaiyAe abAhAe' kiyatvayA abAdhayA kiyatA antareNa 'saccabAhirae sUramaMDale paNNatte' sarvabAhyaM sarvebhyaH sUryamaMNDalebhyaH bAhyaM paraM yato'nantaramekamapi ityarthaH sUryaNDalaM prajJaptaM kathitamitipraznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMcadasutare joyaNasae' pazcadazottaraM yojanazatam dazAdhikAni paJcakI jI koTi para do maMDala haiM meru ke dvitIya pArzva meM nIlaparvata kI coTI para 63 sUryamaMDala haiM aura ramyaka kI jIvAkoTI para do sUryamaNDala hai isa prakAra jambUdvIpagata sUryamaMDala 65 aura lavaNasamudragata 119 maMDala joDane para 184 sUryamaMDala ho jAte haiM / yahI bAta 'evAmeva sapucvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe samudde ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavatIti makkhAeM' isa sUtrapATha dvArA kahI gaI hai isa prakAra se yaha dvitIya maNDala dvAra hai aba tIsarA jo maNDala kSetra dvAra hai vaha isa prakAra se hai- 'savvAntarAo NaM bhaMte! sUramaMDalAo kevaiyAe avAhAe savvabAhirae sUramaNDale pannate' he bhadanta ! sarvAbhyantara prathama sUryamaNDala se kitane antara ke bAda sarva sUryamaNDaloM se bAhya sUryamaNDala kahA gayA hai ? jisa sUryamaNDala ke bAda phira koI aura dUsarA sUryamaNDala nahIM hai esA sUryamaNDala yahAM bAhya zabda se liyA gayA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiNdakSiNadizAmAM niSadha paryaMtanA mastaka upara 63 maMDaLeA che ane harivarSanI jIvAkeATi para e maDaLA che. merunA dvitIya pArzvamAM nIlaparvatanI ceATI para 63 sUryamaDhaLe che ane ramyakanI jIvAY=ATI upara e sUryamaMDaLeA che. A pramANe ja khUdrIpagata sUryamaMDaLa 65 ane laNusamudragata 119 maDaLA joDavAthI 184 sUrya maDaLeA thaI jAya che. eja vAta 'evameva sapuvvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe samudde ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavatIti makkhAya' A sUtrapATha vaDe kahevAmAM AvelI che. A pramANe A dvitIya maDaLa dvAra che, have ne tRtIya bhAMDaNa kSetradvAra che te AApramANe che. 'savvActarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo haste aba hA savvavAhirie sUramaMDale pannatte' he lata ! sarvAlyAMtara prathama sUryabhauja kahevAmAM Avela che ? je sUryamaMDaLa pachI keAI khIju` sU`ma DaLa nathI. evu sUryaMma DaLa thI keTalA aMtara pachI sUrya maDaLAthI khAhya sUmaDaLa ahI. bAhya zabda vaDe gRhIta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 2 sUryamaNDalanirUpaNam yojanazatAnItyarthaH 'abAhAe savabAhirae sUramaMDalasae paNNatte' abAdhayA antarAlatvAprati. baMdharUpayA sarvabAhyaM sarvataH paraM sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitam / atrasUtre akathitA aSTacatvArizadekaSaSTibhAgAH saMgrAhyAH 'sasiraviNo lavaNaMmi ya joyaNasayatiNNitIsa ahiyAI zazira vyo lavaNeca yojanazatAni trINi triMzadadhikAnItivacanAt anyathA yathoktasaMkhyakAnAM maMDalAnAmanavakAzaprasaMgAta, kathamevaM bhavatIti cet atrocyate-sarvasaMkhyayA caturazItyuttaraM maNDalazatam, ekaikasya ca maNDalaspa viSkaMbho'STacatvAriMza dekaSaSTibhAgAH yojanasya bhavanti, tatazcaturazItyadhikaM zatam-aSTacatvAriMzata saMkhyayA guNyate tato bhavanti aSTAzItiH zatAni dvAtriMzadAdhikAni-eteSAM yojanapramANakaraNArthameka SaSTha yA bhAgo hiya te hRte ca catuzcatvAriMzadadhikaM yojanazataM 144 labdhaM bhavati avaziSTamavatiSThate'STacatvAriMzat caturazItyadhika zata'goyamA ! paMcadasutare jAyaNasae abAhAe savvabAhirae sUramaMDalasae pannate' he gautama ! 510 yojana ke antara se sarvabAhya sUryamaNDala kahA gayA hai| isa. sUtra meM nahIM kahe gaye " bhAga yojana ke grahaNa karalenA cAhiye kyoMki-'sasiraviNo lavaNammi ya joyaNasayAiM tiNi tIsa ahiyAI' lavaNasamudra meM 330 yojana pramANa kSetra ko choDakara' aisA AcAryoM kA vacana hai| yadi aisA na mAnA jAya to yathokta saMkhyAvAle maMDalo kA kathana sAbita nahIM ho sakatA hai to phira yaha kathana sAbita kaise hotA hai ? yadi aisA pUchA jAya to suno hama batAte haiM-sUrya ke samasta maMDala 184 kahe gaye haiN| inameM eka eka maMDala kA viSkambha eka yojana ke 61 bhAga karane para 48 bhAga pramANa hai| aba 184 ko 48 se guNA karane para 8832 bhAga hote haiM inake yojana banAne ke liye inameM 61 kA bhAga dene para 144 yojana AjAte haiN| bAMkI 48 bhAga bacate haiN| 184 maMDaloM ke antarAla 183 hote haiM / sarvatra antarAla 1 kama hotA hai yaha hame thayecha. menA bhai prabhu ke cha. 'goyamA ! paMcadasutare joyaNasae abAhAe savvabAhirae sUramaMDalasae pannatte' he gautama! 510 yojanA matarathI savAra sUryamaMDaLa kahevAmAM AveluM che. A sUtramAM akathita bhAga jana atre grahaNa karI sevA na. bha. 'sasiraviNo lavaNaMmi ya joyaNasayAiM tiNi tIsa ahiyAI, lavaNasamudramAM 330 jana pramANa kSetrane bAda karIne evuM AcAryonuM vacana che. che. A pramANe mAnavAmAM Ave nahiM te yakta saMkhyAvALA maMDaLanuM kathana pramANita thaI zakaze nahi to pachI A kathana kevI rIte pramANita thaze? je A pramANe pUchavAmAM Ave te sAMbhaLo, huM tamane Ano javAba ApuM chuM. sUryanA sarva maMDaLe 184 kahevAmAM AvelA che. emAM eka-eka maMDaLane viSkama eka ejananA 61 bhAgo karavAthI 48 bhAga pramANa che. have 184 ne 48 thI guNa karavAthI 8832 bhAga thAya che. enA pejana banAvavA mATe emAM 61 ne bhAgAkAra karavAthI 144 jana AvI jAya che. zeSa 48 bhAga vadhe che. 184 maMDaLonA aMtarALa 183 thAya che. sarvatra aMta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre saMkhyAnAM ca maNDalAnAmapAntarAlAni vyazItyadhika zatasaMkhyakAni sarvatraivacApAntarAlAni rUponAni bhavanti tathA ca pratItametat catasRNAmaMgulInAmapAntarAlAni trINi bhavaMtIti ekaikaM maNDalApAntarAle dviyojanapramANakam tataHvyazItyadhikazataM yadA dvikena guNyate tadA trINi zatAni SaT SaSThayadhikAni 366 bhavanti catu:catvAriMzazatamatra yadA prakSipyate (saMyojyate) tadA paMcazatAni dazAdhikAni yojanAni aSTacatvAriMzadekaSaSThi bhAgA yojanasya bhavanti etAvatA sUryamaMDalakSetrasya pramANaM kathitam maNDalakSetraM nAma sUryamaNDalaiH sarvAbhyanta rAdibhiH sarvabAhya paryavasAnairAkAzaM vyAptaM tat cakravAlaviSkabhAd jJAtavyamiti dvitIyamaNDalakSetradvAramiti __ atha tRtIyaM maNDalAntaradvAram-'sUramaMDalasse' tyAdi 'sUramaMDalassa gaM bhaMte ! sUramaMDassa' sUryamaNDalasya khalu bhadanta sUryamaNDalasya 'kevaiyaM abAhAe aMtare panatte' kiyadabAdhayA avyavadhAnenAntaraM prajJaptaM kathitam he bhadanta ekasmAt sUryamaNDalAdaparasya sUryamaNDalasya kiyada bAdhayA vyavadhAnaM kathitamiti praznaH bhagavAnAha-'goyame tyAdi goyamA' he gautama ! 'do hamArI cAra aMguliyoM ke 3 hue antarAloM se jJAta ho jAtA hai| eka eka maNDala kA antarAla do yojana pramANa kA hai 183 aMtarAloM ke sAtha do yojana kA guNA karane para 366 Ate haiM / inameM 144 ko joDane para 510 yojana hote haiM aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga hote haiN| isase sUryamaMDala kA pramANa khaa| sarvAbhyantara aura sarvabAhya sUryamaNDaloM dvArA vyApta hue AkAza kA nAma maNDala kSetra hai yaha cakravAla viSkambha se jJAtavya hai| dvitIya maNDala kSetra dvAra samApta / tRtIyamaNDalAntara dvAra isa prakAra se hai-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDalassa kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka sUryamaMDala kA dUsare sUryamaMDala se avyavadhAna kI apekSA kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! do joyaNAI rALa 1 kama hoya che. e amArI cAra AMgaLIonA traNa aMtarALe parathI jJAta thAya che. eka-eka maMDaLanuM aMtarALa be jana pramANa jeTaluM che. 183 aMtarAlenI sAthe be ejanane guNAkAra karavAthI 366 Ave che. emAM 144ne joDavAthI 51. yojanA thAya che ane eka yojanAnA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga thAya che. ethI sUryamaMDaLanuM pramANe spaSTa thAya che. sarvAtyaMtara ane sarva bAhya sUryamaMDaLa vaDe vyApta thayelA AkAzanuM nAma maMDaLa kSetra che. A cakravAla vijhaMbhathI jJAtavya che. dvitIya maMDaLa kSetra vaDe samApta tRtIya kaMDalAntara dvAra A pramANe che. AmAM gautasvAmIe prabhune A pramANe prazna ye cha -'sUramaMDalassa gaM bhaMte ! sUramaMDalassa kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte' he bhadaMta ! eka sUryamaMDaLanuM bIjA sUryamaMDaLathI avyavadhAnanI apekSAe keTaluM aMtara apAmA mAcha? mena nAmamA prabhu De -'goyamA ! do joyaNAI abAhAe aMtare jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 2 sUryamaNDalanirUpaNam jopaNAI-abAhAe aMtare patratte' dve yojane yojanadvayamityarthaH abAdhayA antaraM prajJaptaM kathitam bhavati ca vizeSArthepyantarazabdaH yathA anayormahadantaram tatazcAtrApi tathA kasyA cit zaMkA mA bhavatu tadaryamabAdhayetivizeSaNam tathA ca pUrvasmAt sUryamaNDalAt aparaM sUryamaMDalaM kiyare vartate iti praznAzayaH yojanadvayaM dUre iti uttaramiti tRtIyaM maNDalAntaradvAramiti / ___ atha caturthaM vivAyAmaviSkaMbhAdi dvAramAha-'sUramaMDaleNa' mityAdi 'sUramaMDale NaM bhaMte' sUryamaMDalaM khala bhadanta 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNa kiyat kiyatpramANakAyAmaviSkaMbhAbhyAma daiyavistArAbhyAmityarthaH, 'kevaiyaM parikkheveNe' kiyatA parikSepeNa 'kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte' kiyatA bAhalyenoccatvena prajJaptaM kathita miti praznaH, bhagavAnAha-'goyame tyAdi 'goyamA' abAhAe aMtare patte' he gautama ! eka sUryamaNDala se dUsare sUryamaNDala kA antara avyavadhAna kI apekSA se do yojana kA kahA gayA hai| vizeSArtha meM bhI antara zabda kA prayoga hotA hai-jaise 'ubhayormahadantaram' ina donoM meM bahata vizeSatA hai isa taraha kI kisI ko yahA~ AzaGkA na ho jAya isake liye yahAM 'abAdhA' yaha pada rakhA gayA hai| ataH isa prazna kA Azaya yahI hai ki eka sUryamaMDala se dUsarA maMDala kitanI dUra para hai ? to isakA uttara yahI diyA gayA hai ki pUrvamaNDala se apara sUryamaNDala do yojana dUra hai tRtIyamaNDalAntaradvAra smaapt| caturtha biMbAyAma viSkambhAdi dvAra kA kathana-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM' he bhadanta ! sUryamaNDala AyAma viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAt sUryamaNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura 'kevaiyaM parikkheveNaM' isakA parikSepa kitanA hai? tathA 'vAhalleNaM kevaiyaM pannatte' isakA bAhalya UMcAi-isakA kitanA hai ? isake pannatte' hai gautama ! 4 sUryabha3thI bhI sUrya bhAnu tara avyavadhAnanI apekSA be ejana jeTaluM kahevAmAM AveluM che. vizeSArthamAM paNa aMtara zabdane pravega thAya che. rema -'ubhayormahadantaram' se mannemA vizeSatA che. mAjatanI mo dhana maa| thAya na ta bhATe mI 'abAdhA' 20 54 bhUpAmA mAvasa cha. methI / praznane artha A che ke eka sUryamaMDaLathI bIjuM sUryamaMDaLa keTale dUra che? te Ano javAba A pramANe ApavAmAM Avela che ke pUrva sUryamaMDaLathI apara sUryamaMDaLa be jana dUra che. tRtIya maMDalAntara dvAra samApta. caturthabaMbAyAma viSkabhAdi dvArA kathana. mAmA gautamasvAmI prabhune mAtA prazna 420 cha -sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM hai mahanta ! sUrya ma mAyAma bhane vimanI apekSAye ? me sU bhana mAyAma bhane 14 // cha ? bhane 'kevaiyA parikkheveNaM' tenA parikSapadI cha 1 temana 'bAhalleNaM kevaiyaM pannatte' pAya-yAbhA mA che 1 senA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre he gautama ! 'aDayAlIsaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' aSTacatvAriMzadbhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM dairdhyavistArAbhyAM prajJaptam-ayaM bhAvaH ekasya yojanasyaikaSaSThibhAgAH kalpyante tatra ye'STacatvAriMzadbhAgAH tAvat pramANako sUryamaMDalasyAyAmaviSkaMbhau bhavata iti / 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM AyAmabhiSkaMbhAmyAM triguNitaM savizeSaM sAdhikaM kiMciddhikamityarthaH parikSepeNa sUryamaMDalaM prajJaptam / aSTacatvAriMzat triguNitA dve yojane dvAvizatirekaSaSTibhAgA adhikA yojanasyetyarthaH / 'cauvIsaM egasaTThibhAe joyaNassa bAhalleNaM paNNatte' caturviMzati rekaSaSThibhAgAn yojanasya bAhalyenocatvena prajJaptaM kathitam vimAna viSkabhasyArdhamAgenoccatvAditicaturtha bivAyAmaviSkaMbhadvAram // sU0 2 // atha paMcamaM merumaMDalayoravAdhAdvAraM tatredaM sUtram mUlam-jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avA. hAe savvanbhaMtare sUramaMDale paNNatte, goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTrayavIse joyaNasae abAhAe savvabhaMtare sUramaMDale paNNatte, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savva bhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aDayAlIsaM egasaTibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! eka yojana ke 61 bhAga karane para unameM se 48 bhAga pramANa eka sUryamaNDala ke AyAma aura viSkambha haiN| 'taM tiguNaM savisesaM parikkhe. veNaM' tathA 48 ko tigunA karane para 144 bhAga jo yojana ke Ate haiM unameM 2 yojana aura 22 bhAgavacate haiM-so isa taraha kucha adhika220 yojana kA parikSepa kahA gayA hai / 'cauvIsaM egasaTTiyAe joyaNassa bAhalle NaM paNNatte' evaM isakI UMcAi eka yojana ke 61 bhAgo meM se kucha adhika 24 bhAgapramANa kahI gaI hai| kyoMki vimAna se usakI AdhI UMcAI kahI gaI hai| caturtha bibAyAma viSkambha dvAra samApta / / 2 / / nAmamA prabhu he cha-'goyamA! aDayAlIsaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikhaMbheNaM' he gautama eka ejananA 61 bhAga karavAthI temAMthI 48 bhAga pramANa eka sUryamaMDaLanA mAyAma-104o cha. 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tathA 48 2 mA 42vAthI 144 ekaso gumALIsa bhAga jana pramANu Ave che. emAM 2 jana ane 22 bhAga zeSa rahe tomA prabhArI padhAre 212 thAna ra 525 vAma mAvasa cha. 'cauvIsaM egasadvibhAe joyaNassa bAhalleNaM paNNatte' tabha04 mAnI 6yatA se yoganamA 11 bhAgomAMthI kaMIka adhika 24 bhAga pramANa kahevAmAM Avela che. kemake vimAnathI AnI adhi UMcAI kahevAmAM AvelI che. caturtha biMbAyAma viSThabhanAmanuM dvAra samAsa para jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 3 merumaNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam aTu ya bAvIse joyaNasae aDayAlIsaM ya egasaTTibhAe joyaNassa abAhAe abbhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte / jaMbUdIve NaM bhaMte ! dIve maMdarasla Worker kevaiyAe abAhAe abbhaMtaratacce sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! copAlIsaM joyaNasahassAI aTu ya paNavIse joyaNasae paNNatIsaM ca egasaTTibhAge joyaNassa avAhAe anyaMtara tacce sUramaMDale paNNatte, evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egamege maMDale avAhAvuDi abhivaddhe mANe abhivamANe savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraiti / jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhire sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya tIse joyaNasae avAhAe savvavAhire sUramaMDale paNNatte / jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhirA - NaMtare sUramaMDale pannatte, goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya sattAvIse joyaNasae terasa ya egasaTTibhAe joyaNassa abAhAe bAhirANaMtare sUramaMDale paNNatte ? jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarasta paTavayassa kevaiyAe avAhAe bAhiratacce sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya cauvIse joyaNasae chaTavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa abAhAe bAhiratacce sUramaMDale paNNatte, evaM khalu eSaNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaM tarAo maMDalAo tayAnaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do jIyaNAI aDayAlIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egamege maMDale AvAhAbuddhiM nibuddhemANe NibuddhemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // sU0 3 // chAyA - jaMbUdvIpe khalu bhadanta dvIpe maMdarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvAbhyantaraM sUrya maNDale prajJatam, gautama ! catuzcatvAriMzat yojanasahasrANi aSTau ca viMzatiryojanazatAni ja0 3 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jambUdvIpaprajJaptisUtre abAdhayA sarvAbhyantaraM sUryamaNDalaM prajJaptaM / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe maMdarasya parvatasya kiyatyA'bAdhayA sarvAbhyantarAnantaraM sUryamaNDalaM prajJaptam, gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasaha - trANi aSTa ca dvAviMzatiryojanazatAni aSTacatvAriMzat ekaSaSThibhAgAn yojanasyAbAdhayA'bhyantarAnantaraM sUryamaMDalaM prajJaptam / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe maMdarasya parvatasya kiyatyA'bAdhayA abhyantara tRtIyaM sUryamaMDalaM prajJaptam gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTa ca paMca viMzatiryo janazatAni paJca trizaccaikaSaSThibhAgAn yojanasyAbAdhayA abhyantara tRtIyaM sUryamaNDalaM prajJaptam iti / evaM khalu etenopAyena niSkrAmana sUryaH tadanantarAt maMDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAmana dve dve yojane aSTacatvAriMzat ca ekaSaSThibhAgAn yoja - nasyaikaikasmin maMDale abAdhAvRddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhyamaNDala mupasaMkramya cAraM caratIti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe maMdarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvabA sUryamaNDalaM prajJaptam, gautama ! paJcacatvAriMzat yojanasahasrANi trINi ca triMzad yojanazatAni abAdhayA sarva bAhyaM sUryamaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvavAdyAnantaraM sUryamaNDalaM prajJaptam gautama ! paJcacatvAriMzad yojanAsaha - trANi trINi ca saptaviMzati yajanazatAni trayodazacaikaSaSThibhAgAn yojanasyAbAdhayA bAhyAnantaraM sUryamaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA'bAdhayA bAhya tRtIyaM sUryamaNDalaM prajJasam gautama ! paJcacatvAriMzad yojana sahasrANi trINi ca caturvi zati yajanazatAni SaD viMzatizcaikapaSThibhAgAn yojanasyAbAdhayA bAhyaM tRtIyaM sUryamaMDalaM prajJatam / evaM khalu etenopAyena pravizan sUryaH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAmana saMkrAman dve dve yojane'STacatvAriMzaccaikaSaSThibhAgAn yojanasyaikamekasmin maNDale'bAdhAbuddhi nivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati // sU0 3 // TIkA - atra sUtre sarvAbhyantara prathama sUryamaNDalAt sarvabhyantara tRtIyAdi sUryANAM tathA sarvavA prathamasUryamaNDalAt sarvabAhya tRtIyAdi maNDalAnAM vicAraH / 'jaMbUddIveNami' tyAdi 'jaMbuddIve NaM bhaMte dIve' jambUdvIpe khala bhadanta dvIpe he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpe sarvamadhye jambUdvIpe ityarthaH, 'maMdarasya pavvayassa' maMdarasya meroH parvatasya 'kevaiyA abAdhayA' pAMcavAM donoM merumaNDala kA abAdhA dvArakA kathana 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa paccayassa kevaiyAe' ityAdi TIkArtha- gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 'maMdarassa pavvayassa kevaiyA avAhayA savvabhaMtare sUramaMDale pAMcamA ane merumaMDaLanA akhAdhA dvAranuM kathana- 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe' ityAdi TIkA gautamasvAmIe prabhune A jAtanA prazna karyAM che ke hai bhadata! A jaMbUdviip nAmaka dvIpabhAM 'maMdarassa pavvayassa kevaiyA avAhayA savvabhaMtare sUramaMDale pannatte' sthita jambudvIpaprajJaptisUtra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 3 merumaNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam forcer abAdhA vyavadhAnena 'savvamaMtare sUramaMDale paNNatte' sarvAbhyantaraM sarvebhyaH sUryebhyo'bhyantaraM sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'coyAlIsa joyaNasahassAI' catuzcatvAriMzat yojanasahasrANi 'advayavI se joyaNasae' aSTau ca viMzatiryojanazatAni viMzatyadhikAnyaSTau yojanazatAnItyarthaH, 'abAhayA savvamaMtare sUramaMDaLe paNNatte' abAdhayA sarvAbhyantaraM sUryamaNDalaM prajJaptaM kathitam ayaM bhAvaH meruparvatAtjambUdvIpaviSkaMbhaH paMca catvAriMzat yojanasahasrANi etaccamaMDalaM jagatIto dvIpadizi azItyadhika yojanazatasyopasaMkrame bhavati tatazca paMcanatvAriMzat sahasrayojanarUpAt dvIpaviSkabhAt azItyadhikazatayojanasya zodhane kRte sati viMzatyadhikASTazatottaracatuzcatvAriMzayojana sahasramAnakAbAdhA sarvAbhyantara sUryamaMDalasya bhavatIti etacca cakravAlaviSkaMbhena bhavati tenApasUrya sarvAbhyantaramaMDalasyApyanenaiva karaNenaitAvatyevAbAdhA bhavatIti jJAtavyA / apratimaMDala sUryasya dUra dUra gamanAt abAdhA parimANaM na niyataM tatrAha - jaMbuddIveNamityAdi 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! sarva dvIpa madhyajambUdvIpe ityarthaH panate' sthita mandaraparvata se kitanI dUra para sarvAbhyantara-saba sUryo se abhyantara sUryamaNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya vIse joyaNasae' he gautama ! abAdhA kI apekSA sarvAbhyantara sUryamaMDala 44820 yojana kahA gayA hai isakA bhAva aisA hai - meruparvata se jaMbUdvIpa kA viSkambha 45000 yojana pramANa hai aura yaha maNDala jagatI se dvIpa dizA meM 180 yojana ke upasaMkrama meM hotA hai 4500 yojana pramANa dvIpaviSkambhameM se 180 yojana ko ghaTAne para 44820 yojana pramANa abAdhA pUrAI sarvAbhyantara sUryamaNDala kI A jAtI hai / yaha cakravAla viSkambha kI apekSA se hai aba hara eka maMDala meM sUrya dUra dUra taka calA jAtA hai-isaliye abAdhA kI apekSA abAdhA pramANa niyata nahIM hai isa sambandha meM kahA jAtA hai-isameM gautamasvAmI ne aisA pUchA hai- 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevai madarapa tathI keTale dUra sarvobhya tara-badhA sUryathI abhyaMtara sUmaDaLa kahevAmAM Avela che? senA vA prabhu he che - 'goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAIM aTTha ya bIse joyaNasae' huM gautama ! akhAdhAnI apekSAe sabhyatara sUryamaMDaLa 44820 ceAjana kahevAmAM Avela che. AnA bhAva A pramANe che. meruparvatathI ja bhUdvIpanA viSThabha 45000 ceAjana pramANa che ane mAMDaLa jagatIthI dvIpamAM 180 ceAjana upasa'kramamAM thAya che. 4500 ceAjana pramANa dvIpa vidhyuMbhamAMthI 180 ceAjanane bAda karavAthI 44820 ceAjana pramANa akhAdhA pUrI thaI ne sarvAbhya'tara sUryaMmaDaLa AvI jAya che. A cakravAla viSNubhanI apekSAe che. have dareka ma`DaLamAM sUrya' dUra-dUra jatA rahe che. ethI akhAdhAnI apekSAe akhAdhA pramANa niyata nathI. A samadhamAM kahevAmAM Ave che mAmAM gautamasvAmIe evI rIte jambudvIpaprajJaptisUtra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'maMdarassa pavvayassa' meroH parvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA abAdhayA avyavadhAnena 'saba bhaMtarANaMtare' sarvAbhyaMtarAnantaram sarvAbhyantarAt sUryamaMDalAta anantaraM-niraMtaratayA jAyamAnatvAt dvitIyam 'sUramaMDale pannatte' sUryamaMlaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI' catuzcatvAriMzad yojanasasrANi 'aTTa ya bAvIse joyaNasae' aSTau ca yojanazatAni dvAviMzatyadhikAni 'aDayAlIsaM ca egasahimAe joyaNassa' yojanasyaikasyASTacatvAriMzataM bhAgAn 'abAhAe' etAvat pramANakAvAdhayA 'saccabhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte' sarvAbhyantarAt prathamAt sUryamaNDalAt anantaraM dvitIyaM sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitam iti / ___ atha tRtIyaM sUryamaMDalaM jJAtuM tadviSaye praznayannAha-jaMbuddIveNamityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta dvIpe sarvadvIpamadhye jambUdvIpe ityarthaH, "maMdarassa pavvayassa' mandarasya meroH parvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA abAdhayA 'abhaMtara tacce sUramaMDale paNNatte' abhyantara tRtIyam abhyantarAt sarvAbhyantarAtsUryamaNDalAt tRtIyaM sUryamaMDalaM prajJaptaM yAe abAhAe savvambhatarANaMtare sUramaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandaraparvata se kitanI dUra para eka sarvAbhyantara sUryamaMDala se dUsarA sUryamaMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'gauyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThaya bAvIse joyaNasae aDayAlIsaM ca egasaTiyAe joyaNassa abAhAe savvanbhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte' he gautama ! 44822 yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa dUrI para prathama sarvAbhyantara sUryamaMDala se anantara dvitIya sUryamaMDala kahA gayA hai| tRtIya sUryamaMDala ko jAnane ke liye isa sambandha meM prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM -'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abbhatarataccaM sUramaMDalaM pannattaM' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake prazna cha hai 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAra savvabhaMtarANaM tare sUramaMDale paNNatte' he mata ! ma pUdI5 nAma dvIpamA sthita ma425 tathA se dUra eka sarvAtyaMtara sUryamaMDaLathI bIjuM sUryamaMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu cha-'goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya bAvIse joyaNasae aDayAlIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa abAhAe savvabhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte' he gautama! 44822 jana ane eka eka ejananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga pramANa dUra prathama sabhya. tara sUryamaMDaLathI anaMtara dvitIya sUryamaMDaLa kahevAmAM Avela che. tRtIya sUryamaMDaLane jANavA mATe A saMdarbhamAM prazna karatAM gautamasvAmI prabhune pUche cha- 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abbhatarataccaM sUramaMDalaM pannataM' MED! AL'pUdI5 nama dI5 sthita subhe5 tathA 48 62 tRtIya jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-sa - saptamavakSaskAra: sU0 3 merumaNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam 21 kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasaharasAI' catuzcatvArizat yojanasahasrANi 'aTTaya paNavIse joyaNasae' paJcavizatyAdhikAni aSTau ca yojanazatAni 'aDayAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' aSTa ratvAriMzataM taM caikapaSThibhAgAn yojanasya ' abAhAe anbhatarANaMtare sUramaMDale pannatte' abhyaMtarAnantaramabhyantaratRtIyaM sUryamaNDalaM prajJaptaM kathitam / anena krameNa pratimaMDalamabAdhA vRddhau AnIyamAnAyAM granthagauravaM mA bhavatu atastajjijJAsUnAM boghanAyAtidezamAha - ' evaM khalu' ityAdi ' evaM khalu ee uvAeNaM' evamuktaprakAreNa maMDalajayapradarzitaprakAreNa anenopAyena pratyahorAtra mekaikamaMDalaparityAgarUpeNa 'nikkhamamANe sUrie' niSkrAman lavaNasamudrAbhimukhaM maNDalAni kurvan lavaNadvIpa meM sthita sumeruparvata se kitanI dUra para tRtIya sUryamaNDala sarvAbhyantara sUryamaMDala se kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! coyAlosaM joyaNasahassAiM aTThaya paNavIse joyaNasae aDayAlIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa abAhAe abhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNa te' he gautama! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita sumeruparvata se 44825 yojana evaM eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa dUrI para tRtIya sUryamaNDala sarvAbhyantara sUryamaM Dala se sthita kahA gayA hai isI krama se yadi pratimaNDala kI dUrI prakaTa kI jAve tA grantha kA kalevara baDhajAne kA aMdezA hai ataH grantha kA kalevara na baDhe isa khyAla se pratimaMDala kI dUrI jAnane kI icchAvAle vyaktiyoM ko samajhAne ke liye, sUtrakAra atideza vAkya dvArA kahate haiM ( evaM khalu eevaM uvAe) isa maNDalaya meM pradarzita prakAra se arthAt haraeka dina rAta meM eka eka maNDala ke parityAga rUpa isa upAya se (nikkhamamANe sUrie) lavaNa samudra kI ora maNDaloM ko karatA huA sUrya-arthAt lavaNa samudra kI ora jAtA sUryaMmaDaLa sarvAbhyaMtara sU maDaLathI kahevAmAM Avela che ? enA javAkhamAM prabhu kahe che'goymaa ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTTha ya paNavIse joyaNasae aDayAlIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa abAhAe adhyaMtarAnaMtare sUramaMDale paNNatte' he gautama! mA maMjUdIya nAma dvIpamAM sthita sumeruparyaMtathI 44825 ceAjana temaja eka ceAjananA 61 bhAgemAMthI 48 bhAga pramANu dUra tRtIya sUryamaMDaLa sarvAbhyaMtara sU maDaLathI sthita kahevAmAM Avela che. A kramathI jo pratima`DaLanu dUrapaNuM' prakaTa karavAmAM Ave te granthakalevara mahad pramANamAM thAya evI zakayatA rahelI che. ethI granthakalevara vadhe nahi, A vicArathI pratima`DaLanuM atara jANavAnI icchA dharAvatA leAkeAne samajAvavA mATe sUtrakAra atideza vAiya dvArA uhe che- 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM !' A bhaujamAM pradarzita prArathI bheTale hare ! divasa - zatabhAM meDa - bhaujanA parityAga 35 yA pAyathI 'nikkhamamANe sUrie' lAsamudra taraka maLene khatAvatA, sUkSma arthAt lavaNusamudra taraph prayANa karatA sUryaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre samudraM gacchan ityarthaH sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt vivakSitapUrvamaNDalAt 'tayaNaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkamamANe tadanantaraM vivakSitamutarotaraM maNDala saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'do do joyaNAI dve dve yojane 'aDayAlIsaMca egasahibhAe joyaNassa' aSTacatvAriMzataM caikaSaSThibhAgAn yojanasya yojanasyaikaSaSThibhAgAtmakasya yo aSTa catvAriMzad bhAgastAvatpramANamityarthaH, egamege maMDale' ekaikasmin maMDale pratimaNDalamityarthaH, avAhAbuDriM abhivartamANe abhivaDhemANe' abAdhAvRddhimabAdhAyA vRddhimAdhikyamabhivarddhayan abhivarddhayan uttarottaramabAdhAvRddhiM kurvan 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvabAhyamaNDalamupasaMkramya prApya 'cAraM caraitti' cAraM gatiM carati karotIti / yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnAMga tathA pazcAnupUrvI api vyAkhyAnAMgaM bhavatIti caramamaNDalAdArabhya merumaNDalayorabAdhAM darzayituM praznayanAha'jaMbUddIveNamityAdi 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta dvIpe sarva dvIpamadhye jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya meroH parvatasya 'kevaiyAe AbAhAe' kiyatyA abAdhayA 'savvabAhirae sUramaMDale pannatte' sarvabAhyaM sarvasUryamaMDalApekSayA bAhya sUryamaMDalaM prajJaptaM huA sUrya (tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egamee maMDale avAhAdhuDDi abhivaddhemANe2 savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai) vivakSita pUrva maMDala se vivikSita utarotara maMDala para saMkramaNa karatA hai una saba maNDaloM meM se pratyeka maNDala kA pramANa do do yojana kA aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga hai aise eka eka maNDalapara uttarottara abAdhAkI-dUrI kI vRddhi karatA huA sUrya sarvabAhya maMDala para pahuMca kara gati karatA hai jisa prakAra pUrvAnupUrvI vyAkhyAna kA aGga hai usI taraha pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAna kA aGga hai ataH aba carama maNDala se lekara donoM meru maNDaloM kI abAdhA ko-dUrI ko dikhAne ke liye sUtrakAra kathana karate haiM-isameM gautamaravAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvavAhirae sUramaMDale paNNate' he bhadanta ! jambUdIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvata se 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtara maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egamee maDale AbAhA buDUTiM abhibaDUDhemANe2 savvabAhira maDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' (KalkSata pUbha thI vivakSita uttama 52 sabhA 42 che. te badhA maMDaLamAMthI dareka maMDaLanuM pramANa bakhe jana ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga che. evA eka-eka maMDaLa para uttarottara abAdhAthI dUra abhivRddhi karate sUrya sarva bAhya maMDaLa para pahoMcIne gati kare che. jema pUrvAnumUvI vyAkhyAnanuM aMga che, te pramANe pazcAnu pUvI paNa vyAkhyAnanuM aMga kahevAya che. ethI have caramamaMDaLathI mAMDIne banne merumaMDaLanI abAdhAnA dUrapaNAne batAvavA mATe sUtrakAra kathana 32 che. AbhA gautamapAbhI asune mArIte prazna cha -'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jambudvIpaprajJaptisUtra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU03 merumaNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam 23 kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paDayAlIsaM joyaNasahassAI pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'tiNNi ya tIse joyaNasae' trINi ca triMzat yojanazatAni triMzadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH, 'abAhAe savabAhirae paramaMDale patrate' abAdhayA ukta pramANakAvAdhayA sarvabAhya sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitamiti / paJcacakhArizatsahasrANi triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 45330 abAdhayA prajJaptAnItyaryaH iti prathama sarvabAhya sUryamaNDalam, bAhyasUryamaMDalapRcchAyAM dvitIya bAdyaM sUryamaMDalaM praznayitumAha'jaMbuddIveNa mityAdi 'jaMbuddIve NaM bhaMte dIve' jaMbUdvIpe khalu bhadanta dvIpe sarvadvIpamadhye jabUdvIpe ityarthaH, 'madarassa evvayassa' mandarasya meroH parvatasya 'kevaiyAe avAhAe' kiyatyA abAdhayA kiyadavyavadhAnena 'savvabAhirANaMtare sUramaMDale pannatte' sarvabAhyAt sUryamaNDalAt anantaram pazcAdAnupUrtyA dvitIyamityarthaH sUryamaMDalaM dvitIya bAhyasUryamaNDalaM prajJaptam kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNNi ya sattAvIse joyaNasae' paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi trINi ca saptaviMzatiyojanakitanI dUra para sarvabAhya sUryamaMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNi ya tIse joyaNasae abAhAe saravAhirae sUramaMDale pannate' he gautama ! 45330 yojana kI dUrI para sarvabAya sUryamaMDala kahA gayA hai / isa prakAra se yaha prathama sarvabAhya sUryamaMDala kA kathana hai ___ aba bAhya sUrya maMDala kI pRcchA meM dvitIya bAhya sUrya maNDala kA kathana isa prakAra se hai-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savva. vAhirANaMtare sUramaMDale pannate' he bhadamta ! jambUddhIpa nAmake dvIpa meM sthita sumeruparvata se kitanI dUrI para sarvabAhya sUrya maMDala se pazcAdAnupUrvI ke anusAra dvitIya bAhya maNDala hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNi ya sattAvIse joyaNasae' he gautama ! 45327 yojana madarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvabAhirae sUramaDale paNNatte' lata ! pUdI5 nAmaka dvIpamAM sthita maMdaraparvatathI keTale dUra sava bAhyamaMDaLa kahevAmAM Avela che ? menapAmA prabhu 3 cha-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tigNiya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhirae sUramaDale pannate' gautama ! 45330 yAnarale 2 sapanA sUryamaMDaLa kahevAmAM Avela che. A pramANe sarva bAhya sUryamaMDaLanuM kathana che. have bAhyA sUryamaMDaLanI pRcchAmAM dvitIya bAhya sUryamaMDaLanuM kathana A pramANe che. 'jabuddIveNaM bhaMte ! dIve madarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhirANaMtare sUramaDale Fa? he bhadaMta ! jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sthita sumeruparvatathI keTale dUra sarva bAhya sUryamaMDaLathI pazcAnupUvI mujaba dvitIya bAhya sUryamaMDaLa Avela che? enA javAbamAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jambUdvIpaprajJaptisUtre zatAni, paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi saptaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH, 'terasa ya egasadvibhAe joyaNassa' trayodazakaSaSThibhAgAna yojanasya ekapaNThibhAgaparika. lpitaikayojanasya trayodazabhAgAn iti dvitIyamaMDalamavApayA prajJaptamiti / 'avAhAe bAhirAgaMtare sUramaMDale pannate' avAdhayA etAvatpramANakAbAdhayA sarvabAhyasUryamaMDalAt anantaraM dvitIya sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitamiti / bAhya tRtIyaM sUryamaMDalaM jJAtuM praznayatrAha-jaMbuddIveNamityAdi 'jaMbuddIveNaM bhaMte dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavyayassa' mandarasya meroH parvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA abAdhayA 'savvabAhiratacce' sarvabAhyaM tRtIyam pazcAdAnupUrvyA tRtIyaM 'sUramaMDale pannatte' sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH. bhagavAmAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paca. catvAriMzat yojanasahasrANi paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi catuvizatyadhikatrINI yojana zatAni SaDaviMzatirekaSaSTibhAgAn yojanasya 45324.. sarvabAhya tRtIyamaMDalamabAdhayA prajJaptamiti tRtIyamaMDalam / 'tiNi ya cauvI se joyaNasae' trINi ca catuvizati yojanazatAni caturvizatyadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'chavvIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' SaD viMzatirekaSaSThibhAgAn yojanasya ekapaSThibhAgakalpitaikayojanasya SaDviMzatibhAgAn 'abAhAe bAhiratacce sUramaMDale paNNate' abAdhayA bAhyatRtIyaM pazcAdAnupUrvIrUpeNa tRtIyaM sUryamaMDalaM aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 13 bhAga pramANa kI dUrI para sarvabAhyamaNDala se pazcAdAnupUrvI ke anusAra dvitIya bAhya sUrya maMDala kahA gayA hai| 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe sarvaghAhire tacce sUramaMDale panatte' he bhadanta ! isa jambUdIpa nAmake dvIpa meM sthita sumeruparvata se kitanI dUra para pazcAdAnupUrvI ke anusAra sarvabAhya tRtIya sUryamaMDala kahA gayA hai ? isake u tara prabhuzrI kahate haiM-goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNi ya cauvIse joyaNasae' he gautama ! 45324 yojana aura 'chaccIsaM ca egasadviyAe joyaNassa abAhAe bAhiratacce sUramaMDale paNNatte' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 26 bhAga pramANa kI dUrI para bAhya tRtIya sUrya maNDala pazcAprabhu 43 cha-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiNNiya sattAvIse joyaNasae' gautama ! 45327 jana ane eka jana 61 bhAgamAMthI 13 bhAga pramANa dUra sarva bAhya sUryabha31 upAmA mAta cha. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve madarassa pavyayassa kevaiyAe abAhAe sarvabAhire tacce sUramaDale pannatte' mata ! ma dI5 nAma dvIpamA sthita sumeruparvatathI keTale dUra para pazcAdAnupUva mujaba sarvabAhya sUryanuM tRtIyamaMDaLa kahevAmAM mAvata cha 1 mena mama prabhu 4 cha-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNNi ya cauvIse joyaNasae' hai gotama ! 45324 yauna mana 'chavvIsaM ca egasadvibhAe jAyaNassa abAhAe bAhiratacce sUramaMDale paNNatte' sa yojanA 61 lAgAmAthI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 4 maNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam prajJaptaM kathitam iti / evaM sUryamaNDalatrayeSu abAdhAmAnaM darzayitvA uktAbaziSTamaNDaleSuabAdhAmAnaM darzayitumatidezamAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu' evamuktaprakAreNa pUrvopadarzitarItvetyarthaH, 'eeNaM upAeNaM etenopAyena pratyahorAtramaNDalaparityAgarUpeNa 'pavisamANe surie' pravizan jambUdvIpaM sUryaH 'tayANaMtarAo maNDalAo' tadanantarAt maNDalAta 'tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantaraM maMDalam 'saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman 'do do joyaNAI' dvedve yojane 'aDa yAlIsaM ca egasadvimAe joyaNassa' aSTacatvAriMzataM caikaSaSThibhAgAn yojanasya 'egamege maMDale' ekaikasmin maNDale 'abAhAvuddhiM' abAdhAvuddhim 'NibuddhemANe NibuddhemANe' nivardayan nivarddhayan hAyayan nivartayan nirvartayan tyajana tyajanityarthaH 'NivuddhamANe-ityasya nivarddhayan iti chAyA samavAyAMgavRtyanusAreNa kRtA-tatazcapUrvoktaH arthaH saMbhavati sthAnAMgavRtyadAnupUrvI ke anusAra kahA gayA hai / isa taraha se sUryamaNDalatraya meM abAdhAdUrI kA pramANa digvAkara uktAvaziSTa maNDaloM meM abAdhA ke mAna ko dikhAne ke liye atidezarUpa vAkya kA kathana karate haiM-'evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa egamege maMDale ayAhAbuddhiM NibuddhemANe 2 sayabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' pUrvokta rIti ke anusAra isa upAya se-ahorAtra maNDala ke parityAga rUpa upAya se jambUdvIpa meM praveza karatA huA sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDalapara saMkramaNa karatA 2 do yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa eka 2 maMDala para abAdhA kI vRddhi ko kama karatA huA sarvAbhyantara maMDala para pahuMca kara gati karatA hai / 'NivuddhemANe' isakI chAyA 'nivarddhayana' aisI samavAyAga kI vRti ke anusAra kI hai so isakA artha 'kama kama karatA huA aisA hI hotA 26 bhAga pramANanI dUra para bAhya tRtIya sUryamaMDaLa pazcAdAnupUvI mujaba kahevAmAM Avela che. A pramANe sUryamaMDaLa trayamAM abAdhA-dUranuM pramANa spaSTa karIne utAvaziSTa maMDaLamAM abAdhAnA mApane batAvavA mATe atidezarUpa vAkyanuM kathana kare cha-'evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtare maDale saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsa ca egasaTTiyAe joyaNassa egamege maDale abAhA. buAddha NibuddhemANe 2 sayabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' pUtizata bhuNa A upAyathI ahorAtra maMDaLanA parityAgarUpa upAyathI jaMbudvipamAM praviSTa thate surya tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para saMkramaNa karatA karatA be jana ane ekajananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga pramANa eka-eka maMDaLa para abAdhAnI buddhine a5-alpa 42tesAlya'tara bha75 52 paDathAna gati re che. 'NibuddhemANe' yonI chAyA 'niva jambudvIpaprajJaptisUtra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jambUdvIpaprajJaptisUtre nusAreNa tu nivRddhayan nivRddhayan iti chAyA tadarthopi hAyayannityeva sUryaprajJamivRtyanusAreNa tu niveSTayana niveSTayanniti chAyA tadarthopi hAyayanityeva / 'savvabhaMtaraM maMDala' sarvAbhyantara maNDalam 'upasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya prApya cAraM carati cAraM gatiM carati karoti sUryaH / ityabAdhAdvAraM samAptam // sU0 3 // tadevaM krameNa gatamavAdhAdvAraM saMprati maNDalAyAmAdivRddhi hAnidvAramAha-'jaMbuddI bennmityaadi| mUlam-jaMbuddIve dIve savyabhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyA. mavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNate ? goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAiM egUNa NauiM ca joyaNAI kiMci visesAhiyAiM prikkhevennN| abhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM panna te, goyamA ! NavaNavaI joya. NasahassAiM chacca paNayAle joyaNasae paNatINaM ca egasaTibhAe joyaNa ssa AyAmavikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAI egaM sadutaraM joyaNasayaM parikkheveNaM paNa te / abhaMtara tacce NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNa te ? Nava NauiM joyaNasahassAiM chacca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya egasaTibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAI hai sthAnAGga vRti ke anusAra to 'nivRrddhayan nivRddhayan' aisI saMskRta chAyA hotI hai isakA artha bhI 'kama kama karatA huA aisA hI hotA hai tathA sUrya prajJapti ke anusAra-'niveSTayan 2' aisI chAyA hotI hai isakA bhI artha vahI pUrvokta hotA hai / sU03 // abAdhA dvAra samApta vina' A rIte samavAyAMganI vRti mujaba spaSTa karavAmAM AvI che te Ane artha '65-2565 42te| savA4 thAya cha. sthAnAMgapatti bhuma to 'nivRddhayan-nivRddhayan' mevI saMskRta chAyA thAya che. Ane artha paNa "alpa-apa karate" evo thAya temaja sUrya prajJapti mujaba " niSTaya-niSTayana evI chAyA thAya che. Ane paNa arthe pUrvokta artha mujaba ja che. abAdhA dvAra-samApta-sUtra 3 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam paNarasajoyaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM evaM khalu ee uvAeNaM kkhimamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM uvasakamamANe uvasaMkamamANe paMca paMca joyaNAI paNatIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egamege maMDale vivakhaMbhabuddhiM abhivaddhemANe abhivaddhemANe aTThArasa aTThArasa joyaNAI parirayabuddhiM abhivarddhamANe abhi mANe savvavAhira maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai / savvabAhiraeNaM bhaMte! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM panna te. goyamA ! egaM joyaNasaya sahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavivakhaMbheNaM tiSNiya joyaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahassAiM tiSNi ya paNNarasutare joyaNasae parikkheveNaM / savvabAhirANaMtareNaM bhaMte! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM panna te goyamA ! evaM joyaNasayasahassaM chacca ca upapaNe joyaNasae chaTavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavivakhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahassAI doNi ya sattANaue joyaNasae parikkheveNaMti / bAhira tacce NaM bhaMte! sUramaNDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM panna te, goyamA ! evaM jopaNasayasahassaM chacca aDayAle joyaNasae bAvaNNaM ca egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavivakhaMbheNaM tipiNa joyaNasayasahassAiM aTThArasa ya sahaslAI doNi ya auNAsIe joyaNasae parivakheveNaM evaM khalla eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayAtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe paMca paMca joyaNAI paNatIsaM ca egasabhAe joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhabuddhi NibuddhemANe nibuddhevANe aTThArasa aTThArasa joyaNAI parirayabuddhiM nibuTTemANe NibuDDhemANe saTavantaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // sU0 4 // chAyA - jambUdvIpe sarvAbhyantaraM sUryamaNDalaM kiyadAyAbhaviSkaMbhAbhyAM kiyat parikSepeNa prajJatam gautama nava navatiM yojanasahasrANi SaTcacatvAriMzat yojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAm trINi ca yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekonanavatiMca yojanAni kiMcidvi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre zeSAdhikAni parikSepeNa / abhyantarAnantaraM khalu bhadanta ! sUryamaNDalaM kiyadAyAma viSkamAbhyAM kiyatparikSepeNa prajJaptam gautama ! navanavati yojanasahasrANi SaTca paMcacatvAriMzat yojanA zatAni paMcatrizat caikaSaSThibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm trINi yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi eka saptottaraM yojanazataM parikSepeNa prajJaptam / abhyantaratRtIyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkabhAbhyAM kiyatparikSepeNa prajJaptam gautama ! nava navatiyojanasahasrANi SaTcaika paMcAzat yojanazatAni navacaikapaSTibhAgAn yojanasyAyAmaviSkabhAbhyAm trINi ca yojanazatasahasrANi paMcadazayojanasahasrANi ekaM ca paMcaviMzati yo janazataM parikSepeNa / evaM khalu etenopAyena niSkAman sUryaH tadanatarAta maMDalAt tadanantaraM maNDalamupasaMkrAman upasaMkrAman paMca paMcayojanAni paMcatriMzaccaikaSa SThabhAgAna yojanasyaikaikasmin maNDale viSkamabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan aSTAdaza STAdaza yojanAni parizyabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhya maMDalamupasaMkramya cAraM carati / sarvabAcaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptama ? gautama ! ekaM yojanazatasahasraM SaTva SaSThiyojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAm trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca yojanasahasrANi trINi ca paMcadazottara yojanazatAni parikSepeNa prajJaptaM / bAbAnantaraM ca khala bhadanta sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! ekaM yojanazatasahasra SaT ca catuH pazcAzat yojanazatAni SaivizaM caikaSaSThibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi dve ca sapta navati yojanazate parikSepeNeti / bAhyatRtIyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalaM kiyadAyAmaviSkabhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! ekaM yojanazatasahasram paT cASTAcatvAriMzat yojanazatAni dvipaJcAzaccaikapaSTibhAgAna yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm trINica yojanazatasahasrANi aSTAdazaya sahasrANi dve caikona navati yojanazate parikSepeNa prajJaptam evaM khalu etenopAyena pravizan sUryaH tadanantarAt maMDalAt tadanantaram maMDalam saMkrAman saMkrAmana paMca paMca yojanAni paMcatrizaccaika paSThibhAgAn yojanasyaikai kasmin maMDalaM viSkaMbhabuddhiM nivRddhayan nivRddhayan aSTAdazASTAdazayojanAni parirayavRddhi nivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / suu04|| TIkA-saMpratyAyAmaviSkamadvAramAha-jaMbUddIveNamityAdi, 'jaMbuddove NaM bhaMte savya tare sUramaMDale' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvope sarvAmyantaram sarvebhyo'bhyantaraM sUryamaNDalam 'kevaiyaM' AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkabhAbhyAm tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM pannate' kiyatA maNDalAyAmAdivRddhi hAnidvAra kathana 'jaMbuddIve dIve savvabhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale' ityAdi maMDelAyAmAdi vRddhi hAnikAra kathana'jNbuddiive dIve savvabhaMtareNaM bhaMte ! sUramaDale' ityAdi jadIpaprajJaptisUtrA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 29 kiyatpramANakena parikSepeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyametyAdi' 'goyamA' he gautama ! 'Nava Navau joyaNasahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca chattAle joyaNasae' SaT ca catvAriMzat yojanazatAni SaT catvAriMzadadhikAni SaD yojanazatAnItyarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM paznatte' AyAmaviSkaMbhAbhyAM dairghyavistArAbhyAM prajJaptaM kathitam, nava navatiyojana - sahasrANi SaTcatvAriMzadadhikAni paDyojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptamiti / tathA 'tiSNi ya joyaNasaya sahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi paMca dazaca yojana sahasrANi 'eguNaNauI ca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM panate' ekonanavatiM ca yojanAni kiMcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptaM kathitam trINi yojanazatasahasrANi paMcadazayojanasahasrANi ekona navati yojanAni kiMcidvizeSAdhikAni paridhinA TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve savkabhaMtare sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sarvAbhyantara sUryamaNDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai tathA parikSepa kI apekSA vaha kitanA parikSepavAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! NavaNavauI joyaNasaharasAI chacca cattAle joyaNasae AyAmavivakhaMbheNaM paNNatte' he gautama ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sarvAbhyantara maMDala 99640 yojana pramANa AyAma viSkambha vAlA kahA gayA hai / 'tiSNiya joyaNasaya sahassAI paNNarasa ya joyaNasaharasAI egUNa NauI ca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM patte' tathA 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana se kucha vizeSAdhika parikSepavAlA kahA gayA hai / AyAma aura viSkambha kI utpatti isa prakAra se hotI hai jambUdvIpa kA pramANa 1 lAkha yojana artha- 2 - yA sUtra vaDe gautasvAmI prasune yA bhatano prazna ye che ! 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve savvavyaMtare sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaiyaM parivekkheveNaM paNNatte' he laha Mta ! A jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sarvAbhyaMtara sU^maMDaLa AyAma ane viSNu MbhanI apekSAe keTalA AyAma ane viSNubhavALA kahevAmAM Avye che. temaja parikSepanI apekSAe te DeTA parikSepavANI hevAmAM Ave che ! senA zvAsAM prabhu uhe che.- 'goyamA ! Nava NavauIM joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae AyAma vikkhaMbheNaM paNNatte' he gautama! juudvIpa nAmaka dvIpamAM sarvAbhyatara maDaLa 99640 yAjana pramANu AyAma-viSNu bhavALA ahevAmAM Ave che. 'tiSNi ya joyaNasaharasAIM paNNarasa ya joyaNasahassAI egUNaNauiMca jINAI kiMci visesAhiyAIM parikkheverNa pannatte' temana sAtha 15 Dalara 88 yojana karatAM kaMika vizeSAdhika parikSepavALA kahevAmAM Avela che. AyAma ane viSNubhanI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre prajJaptamiti / tatrAyAmaviSkaMbhayorutpattirevaM bhavati jaMbUdvIpasya pramANalakSayojanaparimitaM tasmAt azotyadhika yojanazate dviguNite zodhite sati nava navati zatAni catvAriMzadadhikAni paTU zatAni bhavaMti AyAmaviSkabhapramANam parikSepastu yadekato jambUdvIpaviSkaMbhAdazItyadhika yojanazat yaccAparatopi teSAM trayANAM zatAnAM SaSThayadhikAnAM 360 parirayaH (parikSepaH) ekA. dazazatAni aSTatriMzadadhikAni 1138, etAni yadA jambUdvIpaparikSepAta zodhyante tadA trINi yojanazatasahasrANi ekonanavatiyojanAni parikSepaH paridhirbhavatIti / / saMprati dvitIyamaMDalaviSayakaM praznamAha-abhaMtaretyAdi 'abhaMtarANaMtare NaM bhaMte sUramaMDale' abhyantarAnantaraM dvitIyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalam 'kevaiyaM parikkheNaM panatte' kiyadAyAmaviSkamAbhyAm daiyavistArAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamesyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauI joyaNasahassAI' navanavatiyojanasahasrANi 'chacca paNayAle joyaNasae' SaTca paMcacavAriMzat yojanazatAni, paMcacatvAriMzadadhikAni SaDyojana kA hai isameM 180 yojana ko dUguNA karane para aura usameM se kama karane para 99640 yojana AyAma viSkambha kA pramANa hotA hai tathA parikSepa kA pramANa 180 yojana ko dviguNita karane para 360 yojana hote haiM so inakA tathA 1138 yojana ko jambUdvIpa ke parikSepa meM se kama karane para 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kI paridhi kA pramANa A jAtA hai| 'abhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM patnatta' he bhadanta ! dvitIya abhyantarAnantara sUrya maNDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambhavAlA hai ? tathA paridhi kI apekSA kitanI paridhi vAlA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! gavaNauiM joyaNasahassAI chacca paNayAle joyaNasae paNatIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa AyAmavikkhaMbhe gaM' he gautama ! dvitIya AbhyantarAnantara sUryamaMDala AyAma aura viSkambhakI apekSA utpatti A pramANe thAya che. jambudvIpanuM pramANa eka lAkha jana jeTaluM che. AmAM 180 ejanane dviguNita karavAthI ane temAMthI ochA karavAthI 99640 ejana AyAma- viSThabha pramANa thAya che. temaja parikSepanuM pramANa 180 ejanane dviguNita karavAthI ka60 ejana thAya che. te emane temaja 1138 ye janane jabUdvIpanA parikSepamAMthI ochA karavAthI 3 lAkha 15 hajAra 89 ejananI paridhinuM pramANa AvI jAya che. 'abhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' hai bhadaMta ! dvitIya atyaMtarAnantara sUryamaMDaLa AyAma ane viSkabhanI apekSAe keTalA AyAma ane viSkrabhavALA che? temaja paridhinI apekSAe keTalI paridhivALA che? mena ma prabhu cha-'goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAI chacca paNayAle joyaNasae paNatIsaMca egasadviyAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' hai gautama! dvitIya sasya tarAnantara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 31 zatAnItyaryaH, paNatIsaM ca egasahibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' paMcatriMzaccaikapaSThibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM bhavati 'tiNNi joyaNasayasahassAiM egaM sattuttaraM joyaNasayaM pari. kheveNaM pabatte' trINi yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekaM saptottaraM yojanazataM parikSepeNa prajJaptaM kathitam, ayaM bhAva:-dvitIyaM sUryamaMDalamAyAviSkaMbhAbhyAM navanavati yojana sahasrANi SaT ca yojanazatAni paMcacatvAriMzadadhikAni paMcatriMzaccaikapaSThibhAgAn yojanasya 9964567 bhavati, tadyathA ekatopi sUryamaMDala sarvAbhyantarAnantaraM sarvAbhyantaramaMDalagatAn aSTa catvAriMzat saMkhyakAn ekaSaSThibhAgAn dve ca yojane apAntarAle parityajya sthitam aparatopi tataH paMca yojanAni paMcatriMzaccaikaSaSThibhAgA yojanasya pUrvamaMDalaviSkabhAdasya maMDalasya viSkaMbhe varddhante / tathA asya sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyasUryama Dalasya parikSepaH trINi yojanazatasahasrANi paMcadazasahasrANi saptAdhikamekaM ca zataM yojanAnAM bhavati, tadyathA pUrva maMDalAdasya dvitIyamaMDalasya viSkaMbhe paMcayojanAni paMcatriMzacaikaSaSThibhAgA yojanasya 9964535 yojana kA hai 'tiNijoyaNasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAI egasattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM pannatte' aura isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA hai ' tAtparya isakathanakA aisA hai- dvitIya sUryamaMDala AyAmaaura viSkambhakI apekSAse 9964530 yojana kA hai-aisA joDa kahA gayA hai, so vaha dvitIya sUryamaMDala-eka tarapha sarvAbhyantara 'maNDalagata 48 bhAgoM ko evaM apAntarAlake doM yojanoM ko choDakara sthita hai dUsarI tarapha pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM me se 35 bhAga pUrva maNDala viSkambha meM se-isa maNDala ke viSkambha meM baDha jAte haiM tathA isa sarvAbhyantarAnantara dvitIya sUrya maNDala kA parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA isa prakAra se hotA hai-pUrva maNDala se dvitIya maNDala ke viSkambha meM pAMca yojana aura 1 yojana-ke 61 bhAgoM meM sUrya bha71 sAyAma ane vi04mAnI apekSAye 8864535 yauna 28do cha. 'tiNNi joyaNasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAiM egasattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM pannatte' mane AnI paridhinuM pramANa 3 lAkha 15 hajAra 107 jana jeTaluM che. A kathananuM tAptarya A pramANe che ke dvitIya sUryamaMDaLa AyAma ane vidhvaMbhanI apekSAe 9964524 jana jeTaluM che. A pramANe saravALe kahevAmAM Avela che. to A dvitIya sUryamaMDaLa eka tarapha sarvAyaMtara maMDaLagata 48 bhAganA temaja apAntarAlanA be janene bAda karIne sthita che. bIjI tarapha 5 jana ane eka jananA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga pUrvamaMDaLa vikhaMbhamAMthI A maMDaLanA vikhaMbhamAM abhivardhita thaI jAya che. temaja A sarvAtyaMtara dvitIya sUrya maMDaLane parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 107 janane A pramANe che. pUrva maMDaLathI dvitIya maMDaLanA vijhaMbhamAM pAMca jana jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre varddhante, pazcAnAM ca yojanAnAM paMcatriMzat saMkhyaikabhAgAdhikAnAM parikSepaH saptadazayojanAni aSTatriMzaccaikapaSThibhAgAH yojanasya samadhigatAH paraMtu vyavahArataH paripUrNAni aSTAdazayojanAni kazyante, etAni yadA pUrvamaNDa LaparikSepe adhikAni prakSipyante tadA yathoktaM dvitIyamaMDalasya parikSe papramANaM bhavatIti / / saMprati tRtIyamaMDalaviSayakaM praznamAha- adhbhantaratacceNamityAdi, 'abhaMtaratacceNaM bhaMte sUramaMDale' abhyantaratatIyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAma vikrakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' kiyadAyAmaviSkaMbhabhyAM kiyatA parikSepeNaca prajJaptaM kathitamitipraznaH, bhagavAnAha 'goyame'tyAdi 'goyamA !' he gautama ! 'Naba NavaI joyaNasahassAI' navanavatiyojanasahasrANi 'chacca ekAvaNNe joyaNasae' SaT caika pazcAzatyo janazatAni, ekapazcAdazadhikAni Sar3ayojanazatAnItyarthaH, 'Nava ya egasadvibhAe joyaNassa' navacaika SaSThibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkaMbhAbhyAmabhyantaraM tRtIyaM sUryamaNDalaM prajJaptama, tathA 'tiNNi se 35 bhAga baDha jAte haiM, 35 saMkhyaka eka eka bhAga adhika pAMca yojanoM kA parikSepa 17 yojana aura eka yojana-ke 61 bhAgoM meM se 38 bhAga pramANa prApta hotA hai. parantu vyavahAra se paripUrNa 18 yojana kahe-jAte haiM ye jaba pUrva maNDala ke parikSepa me adhika prakSipta ho jAte haiM taba yathokta dvitIya maNDalakA parikSepa pramANa ho jAtA hai| 'abhaMtaratacceNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikheveNaM paNNatte' gautamasvAmIne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai he bhadanta ! abhyantara jo tRtIya sUrya maNDala hai, vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' parikSepakA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! Nava pavaI joyaNasahassAI chacca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya egasahibhAe joyaNassa ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga zeSa rahe che. 3pa saMkhyaka eka-eka bhAga adhika pAMca janene parikSepa 17 jana ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 38 bhAga pramANa prApta thAya che, paraMtu vyavahArathI paripUrNa 18 jana kahevAmAM Ave che. e jyAre pUrvamaMDaLanA parikSepamAM adhika prakSipta thaI jAya che. tyAre yakta dvitIya bhAnu pa2i25 pramANa 54 laya che. 'abhaMtaratacceNaM bhaMte ! sUramaDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiya' parikkheveNaM paNNatte' 3 gautama ! 2 // sUtra 43 mevI zata prazna karyo che ke he bhadaMta ! atyaMtara je tRtIya sUryamaMDaLa che. te AyAma ane viSkanI apekSA sA mAyAma mane qiext cha ? tebhA 'kevaiya parikkheveNaM paNNatte' parikSapanu prabhA gAnu cha ? senA 4AmamA prabhu 3 cha-'goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAI chacya ekAvaNNe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNarasa AyAmavikkhaMbheNaM' jambudvIpaprajJaptisUtra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 33 ya joyaNasayasahassAI paNNarasa joyasahassAI egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM parikkhevaNaM trINi yojanazatasahasrANi paMcadaza yojanasahasrANi paMcaviMzatyadhika mekaM yojanazataM parikSepeNa prajJasam ayamarthaH-navanavati yojanasahastrANi SaT caikapaMcAzAni yojanazatAni navacaika SaSThibhAgAn yojanasyAbhyantaratRtIyamaMDalamAyAmaviSkaMbheNa bhavati tatropapattizcaivaM pUrvamaMDalAyAmaviSkaMbhe 99645 yojana 35 ityArake etanmaMDalavRddhau paMcayojana prakSiptAyA yathoktapramANaM bhavati iti / atroktAtirikta maMDalAyAmaviSkaMbhAdi parijJAnAya lAghavAdatidezamAha-evami. tyAdi, 'evaM khalu' evamuktena maMDalatrayapradarzitaprakAreNa 'eeNaM uvAeNa' ete nopAyena 'NikkhamamANe sUrie' niSkrAmayamAnaH sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt maNDalAt 'tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamamANe uvasaMkramamANe' upasaMkrAman2 gacchan gacchan 'paMca paMcajAyaNAI' paMca paMca yojanAni 'paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' paMca triMzaJcaikapaSThibhAgAn AyAma vikhaMbheNaM' he gautama ! Abhyantara tRtIya sUryamaNDala kA AyAma viSkambha 99651 yojana kA hai aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 9 bhAgapramANa hai tathA 'tiSNi ya joyaNasayamahassAI paNNarasa joyaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joyaNa saya parikkheveNaM' tathA isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 yojana kA hai jaba pUrvamaNDalAyAma viSkambha pramANa-9964535 meM isa maNDalakI vRddhi meM 5-, joDa diye jAte haiM to pUrvokta pramANa A jAtA hai| aba yahAM ukta se atirikta maMDaloM ke AyAma viSkambha Adi ke parijJAna nimitta atideza vAkya kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM-'evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe mUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANatara maMDalaM uvasaMkamamANe2' isa taraha maMDala traya ke sambandha meM pradarzitarIti ke anusAra upAya se nikalatA huA sUrya tadanantara maMDala para jAte jAte pAMca pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANakI eka eka maMDala para viSkambha kI vRddhiko he gautama ! AtyaMtara tRtIya sUryamaMDaLanA AyAma vidhvaMbha 99 251 pejana jeTalA che bhane 4 yonin| 61 mAgomAthI 8 mA prabhAe cha, tabha04 'tiNNiya joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAI egaMca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM' tema sAnI paridhikAnuM pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 yojana jeTaluM che. jyAre pUrva maMDaLanA AyAma ane viSkanuM pramANa 99645 mAM A maMDaLanI vRddhimAM para jeDa vAmAM Ave che, tyAre pUrvokta pramANu AvI jAya che. have ahIM uktAtirikta maMDaLanA AyAma vikhaMbhAdinA parijJAna nimitte atideza vAyanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che, 'evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maDalAo tayANaMtara maMDalaM uvasakamamANe 20' 2 // pramANe bha30 jayanA samayamA prazita zata bhuNa pAyathI nIkaLate sUrya tadanaMtara maMDaLathI pare jatAM jatAM pAMca-pAMca jana ane eka jananA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 34 yojanasya 'egamege maMDale viksaMbhamabuddhi abhivaddhemANe abhivaddhemANe' ekasmin maNDale pratimaMDalamityarthaH abhivarddhayana abhivarddhayan vRddhikurvannityarthaH, 'aTThArasa aTThArasa joyaNAI parirayabuddhiM abhivarddhamANe abhivarddhamANe' aSTAdazASTAdazayojanAni pratimaMDalaparirayabuddhi parikSepaviSayakaM jJAnam abhivarddhayan abhivarddhayan adhikAdhikaM kurvan ityarthaH 'savvabAhiraM maMDala' sarvabAhyaM sarvApekSayA bahirbhUtaM sUryamaNDalam 'uvasaMkamitA' upasaMkramya saMprApya 'cAraM caraI' cAraM svakIyAM gatiM carati sarvAntimamaMDalaparyantaM gatiM karotIti / atha prakArAntareNa kathitamevArthaM bodhayituM pazcAnupUrvyA praznayannAha - 'sabvavAhirae' ityAdi 'savvabAhiraeNaM sUramaMDale' sarvabAdyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam ' kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm dairghyavistArAbhyAm 'kevaiyaM parikkhevaiNaM pannatte' kiyatA parikSepeNa kiyatpramANaka paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasyasahassaM' ekaM yojanazatasahasraM lakSaika mityarthaH, 'chacca saTTe joyaNasae' SaT ca SaSThi yojanazatAni SaSTa yadhikAni SaT yojanazatAnItyarthaH, 'AyAmaviksaMbheNaM' AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptam ayaM bhAvaH karatAM 2 aura pratimaNDala para 18-18 - yojana kI parikSepa vRddhi ko adhika adhika karatA 'satyavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvabAhya maMDalako prApta karake apanI gatiko karatA hai sarvAntimamaMDala paryantagati karatA hai / aba prakArAntara se sUtrakAra isa kathita arthako samajhAne ke liye pazcAdAnupUafdvArA prazna aura uttara rUpa meM kathana karate haiM 'savvabAhiraeNaM sUramaMDale kevai yaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he bhadanta ! sarvabAhya sUryamaMDala kitane AyAmavAlA - laMbAIvAlA aura vistAravAlA - cauDAIvAlA - hai ? tathA kitanA isakA parikSepa haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! egaM joyaNa saya sahassaM chacca saTTe joyaNasae' he gautama! sarvabAhya sUryamaMDala 1 lAkha 6-sau 60 yojana kA lambA cauDA hai yaha isa prakAra se - jambUdvIpa eka 61 bhAgemAMthI 35 bhAga pramANanI eka-eka maDaLa para viSphabhanI vRddhi karatA-karatA ane pratima`DaLa para 18-18 ceAjana jeTalI parikSepa vRddhine adhikAdhika khanAvata 'savvabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' sarva mAjha bhAMDaNAne prApta urIne gati 12 -sarvAntimamaDaLa paryaMta gati kare che. have prakArAntarathI sUtrakAra A kathita ane samajAvavA mATe pazcAdAnupUrvI dvArA prazna bhane uttara 35mAM uthana ure che - 'savvabAhiraeNaM sUramaMDale kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevasya parikkheveNaM pannatte' he lata ! sarva mAhya sUryamaMDaNa DeMTalA AyAma yukta lakhAI yukta ane vistAra yukta-ceADAivALe che? temaja Ane parikSepa keTale che? enA bhavANabhAM alu Ahe che - 'goyamA ! egaM joyaNasyasahassaM chacca sadre joyaNasae' he gautama! sa bAhya sUrya ma`DaLa eka lAkha dasA 60 yAjana jeTalA lAMkhA ane paheALA che. Ama jambudvIpaprajJaptisUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 35 jambUdvIpayolakSayojanapramANakaH tasyobhayoH pArzvayoH pratyekaM triMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNasamudrasyAtikramya parato vartamAnatvAt asya yathokta mevAyAmaviSkaMbhapramANaM 100660 bhavatIti / 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasa ya sahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH aSTAdazaca sahasrANi 'tiNNi ya paNNarasuttare joyaNasae' trINi ca paMvadazottarANi zatAni. paMcadazAdhikAni trINi yojanazatAni kiMcidUnAnItyarthaH 'parikkheveNaM' parikSepeNa paridhinetyarthaH prajJaptaM bhvtiiti|| ___ atha dvitIyamaMDalaviSayakaM praznamAha-bAhirANaMtareNamityAdi 'bAhirANatareNa bhaMte sUramaMDale bAhyAnantaraM khalu bhadanta sUryamaMDalamU sarvabAhyAt sUryAdanantaraM dvitIyaM sUryamaMDalamityarthaH 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kiyadayAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatA parikSepeNa parirayeNaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyametyAdi, goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa' eka yojanazatasahastram lakSayojanamityarthaH, 'chacca caupanne joyaNasae' Sad ca catuH paMcAzata yojanazatAni catuH paMcAzadadhikAni SaD yojana zatAnItyarthaH, chavIsaM-- lAkha yojana kA hai isakI donoMbAjU para 330 yojana 330 yojana choDakara Age lavaNasamudra vartamAna hai isa taraha isakA yathoktahI AyAmaviSkambha kA 100660 yojana kA pramANa ho jAtA hai. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI ahArasa: sahassAI tiNi ya paNNarasutare joyaNasae parikkheveNaM' tathA 3 lAkha 18 hajAra tInasau 15 yojana kA isakA parikSepa haiN| 'bAhirANaMtaraMbhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmakkhiMbheNaM kevaiyaM parikSeveNaM paNNate' he bhadanta ! dvitIya jo sarvavAhya sUryamaNDala hai. vaha kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? yathA kevaiyaM parikkheveNaM pannate' kitanA isakA pa. rikSepa hai ? isake u tara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM chacca caupanne joyaNasae chavvIsaM ca egasaTThibhAe joyaNaMssa AyamavikhaMbheNaM' A jaMbUdvIpa eka lAkha jana jeTaluM che. enI banne tarapha 330 ejana 330 jana sthAna cheDIne AgaLa lavaNasamudra Avela che. A pramANe AnA yakta AyAma mana vilanu 100660 yena resu pramANa 25 laya che. 'tiNNiya joyaNasayasahassAI aTThArasa sahassAI tiNNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' tema 3 am 18 hajAra 3 se 15 pejana jeTale Ane parikSepa che. ___ 'bAhirANaMtara bhaMte ! sUramaDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiya parikkheveNaM paNNatte' he bhadaMta ! dvitIya je sarva bAhya sUryamaMDaLa che te keTalA AyAma ane viSkalavALo che? dan 'kevaiyaM parikkheveNaM pannate' ase mAnA parikSe5 cha ? senAmamA prabhu 3'goyamA ! egaM joyaNasayasahassa chacca caupanne joyaNasae chabbIsa ca egasadvibhAe joyapAsa AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! sa mAha sUrya pachI re vitIya sUrya bha3 cha jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ca egasadvimAe joyaNassa' paDU vizatizcaikapaSThibhAgAn ekasya yojanasya 'AyAmavirakhaM. bheNaM AyAmaviSkamAjhyA prajJaptaM dairdhya vistArAbhyAM kathitam 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI trINi ca yojanazatasahasrANi lakSa trayamityarthaH, 'aTTArasa ya sahassAI' aSTAdaza ca sahasrANi 'doNi ya sattANaue joyaNasae parikkheveNatti' dveva saptanavatiyona nazate saptanavatyadhike dve yojanazateityarthaH parikSepeNa paridhinA prajJaptaM kathitaM sarvabAhyaM dvitIyaM sUryamaNDalamiti / saMprati tRtIyamaMDalaviSayaka praznamAha--'bAhiratacceNamityAdi 'bAhirataceNaM bhaMte ! sUramaMDale' bAtRtIyam abhyantaramaNDalAt sarvato bAhya tRtIyaM khalu bhadanta sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhe veNaM pannate kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatpramANaka dairghya vistArAbhyAm kiyatA parikSepeNa kiyatpramANakena parirayeNa ca prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM' eka yojanazatasahasram lakSakayojana pramANakamityarthaH, 'chacca aDayAle joyaNasae' SaT cASTacatvAriMzat yojanazatAni aSTacatvAriMzadadhikAni SaDyojanazatAnItyarthaH, 'vAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' dvi paMcAzascaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhabheNaM' AyAmaviSkabhAbhyAM sarvabAhya tRtIyaM sUryamaNDala prajJaptam upapatizcAtthaM anantarapUrvamaMDalAt paMcatriMza dekaSaSThibhAgAdhika dvi paMcAzad yojanaviyojane bhavatIti / 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayANItyarthaH, 'aTThArasa ya sahassAI' aSTAdaza ca sahasrANi doNiya auNAsIe joyaNasae' dve caikonAzItiyojanazate ekonAzItyadhike dve yojanazate ityarthaH 'parikkheveNaM' sarvavAhAM tRtIyaM sUryamaNDalamupayuktamANaka parikSepeNa parikSiptaM prajJatam ___ atra khalu pUrvamaMDala paridheraSTAdazayojanastha zodhane kRte sati yathoktaM tRtIyasUryamaMDasya paridhimAnaM bhavatIti / zeSavAhyasUryamaNDalAnAmAyAmAdi pramANamatidezena kathayitumAha-evaM khalu eeNamityAdi, 'evaM khalu' evamuparoktakathitaprakAreNa khalu 'eeNaM uAeNaM' eono. he gautama ! sarvabAhya sUrya seanantara jo dvitIya sUryamaNDala haiM usakAAyAma viSkambha 1 lAkha 6 sau 4852 yojana kA hai. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI dopiNa ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa pramANa 3lAkha 18 hajAra do sau-79 yojana kA hai. aba zeSa bAhya sUryamaMDalA keAyAmAdi ke pramANa ko atideza vAkya dvArA prakaTa karane ke liye sUtrakAra evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe mUrie' isa pUrvota kathita tanA AyAma vilo 1 sa 4853 yo 28sA che. 'tiNNi ya joyaNa saya. sahassAI doNi ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNaM' tebha maan| 5625 prbhaae| 3 lAkha 18 hajAra 2 se 79 jana jeTaluM che. have zeSa bAhya sUryamaMDaLanA AyA mAhinA prabhArAne matiheza pAya dvArA Ta 42vA mATe 412 evaM khalu eeNaM uvAeNaM pabisamANe sUrie' mA pUrvAta thita paddhati bhubhama praveza 52tA sUrya tAnatara jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 5 muhUrtagatinirUpaNam pAyena krameNa 'pavisamANe sUrie' pravizan sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt maMDalAt 'tayANaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkramamANe' tadanantaraM maNDalam ekasmAt maMDalAt tadaparaM maNDalam gacchan gacchan sUryaH, 'paMca paMca joyaNAI paNatIsaMca egasadvibhAe joyaNassa' paMca paMca yojanAni paMcatriMzaccaikaSaSThibhAgAn ekayojanaraya 'egamege maMDale' ekaikasmin maMDale pratimaMDalam 'vikkhaMbhabuddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe viSkaM bhavuddhi nivarddhayan nivarddhayana nivartayan parityajanityarthaH, 'aTThArasa aTThArasajoyaNAI parisyabuddhiM NibuTTemANe NivuTemANe' aSTAdazASTAdazojanAni parirayabuddhi paridhibuddhi nivRdvayana nivRddhayan parityajan 'savvAbhaMtaraM maMDala uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantara maNDalamupasaMkramya saMprApya svakIyaM cAra gati carati karoti iti / gatamAyAdi vRddhidvAram / anenaivaprakAreNa dvayoH sUryayoH parasparamavAdhAdvAram abhyantarabAhyamaMDalAdiSu kramazo jJAtavyamiti ||suu0 4 // samprati saptama muhUrtagatidvAraM varNayituM paMcamasUtramAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAiM doNiya egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca saTibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNUpaddhati ke anusAra praveza karatA huA sUrya tadantara maMDala se tadanantara para jAtA 2 eka maMDala se dUsare maNDala para saMkramaNa karatA 2 'paMca paMca joyaNAI paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhavuddhi NibuddhemANe 2, pAMca pAMca yojana aura eka eka maMDala meM viSkambha buddhi kA parityAga karatA ra 'aTThArasa 2 joyaNAI parirayabuddhiM Nivur3emANe 2' evaM 18-18 yojana kI parikSepa buddhikA parityAga karatA 2 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA 'cAraM caraI' sarvAbhyantara maMDalapara pahuMca apanI gatikaratA hai / / sU0 4 // AyAmAdi vRddhi hAnidvAra samApta maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para jate-jate eka maMDaLathI bIjA maMDaLa para saMkramaNa karatarto 'paMca paMca joyaNAI paNatIsa ca egasadvibhAe joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhavaliM NibaddhemANe 3' pAMya-pAya yo mana me-yeyAnanA 11 bhAgAmAthI 35 lAsa prabhAra me4-4 bha3samA vi muddhina parityAga 426-2 / 'aTThArasa 2 joyaNAI parirayabuddhiM NibbuDaDhemANe 2' tema04 18-18 yAnanI parikSa5 muddhin| parityAga 42to32. 'savvalaMtara maMDalaM uvasa kamitA cAra carai' satyata2 bha71 52 pahacAna potAnI gati kare che. sUtra che AyAma ivRddhi hAni dvArA samApta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jambUdvIpaprajJaptisUtre sassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohi ya tevaDhehiM joyaNasaehiM egavIsAe ya joyaNassa saTibhAgehiM sUrie cakkhuphAsaM havvamAgacchai tti se NikkhamamANe sUrie navaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi savvabbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ti| jayANaM bhaMte ! sUrie abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI doNi ya egAvaNNe joyaNasae sIyAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egamegeNa muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahasse hiM egUNAsIe joyaNasae sattAvaNNAe ya saTribhAgehiM joyaNassa sadvibhAgaM ca egasadvidhA chettA egUNavIsAe cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai, se NikkhamamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi abhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ! jayANaM bhaMte ! sUrie abhaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA! paMca paMca joyaNasahassAiM doNi ya bAvaNNe joyaNasae paMca ya sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM chaNNauie joyaNehiM tettIsAe saTThibhAgehiM joyaNassa sadvibhAgaM ca egasadvidhA chettA dohiM cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhuphAsaM havvamA gacchai, evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe aTArasa aTThArasa saTibhAge joyaNassa egamege maMDale muhuttagaI abhivuDDemANe abhivuvuDDemANe culasIiM culasII sayAiM joyaNAi purisacchAyaM NibuddhemANe NibuddhemANe savvabAhiraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchada, goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI tiNNi ya paMcuttare joyaNa. jadIpaprajJaptisUtrA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 5 muhUrtagatinirUpaNam 39 sae paNNarasa ya sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhu teNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNusassa egatosAe joyaNasahassehiM aTUhi ya egatIsehi joyaNasaehiM tIsAe ya saTibhAgehiM joyaNassa sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai tti, esa NaM paDhame chammAse, esaNaM paDhamassa chammAsassa pajavasANe, se sUrie docce chammAse ayamANe paDhamaMsi ahorattasi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM cri| jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI liNNi ya cauruttare joyaNasae sattAvaNNaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egatIsAe joyaNasahassehiM Navahi ya solasuttarehiM joyaNasaehiM dUguNAlIsAe ya saTibhAgehi joyaNassa saTribhAgaM ca egasaTTidhA chettA saTTIe cuNNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchatti / se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi bAhira taccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, jayANaM bhaMte ! rie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khetaM gacchai goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAiM tiSiNa ya cauruttare joyaNasae dUgUNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egAehiM battIsAe joyaNasahassehiM egUNapaNNAe ya saTibhAehiM joyaNassa saTibhAgaM ca egasadvidhA chetA tevIsAe cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai tti, evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa egamege maMDale muhuttagaiM nivaTremANe nivaTremANe sAtiregAiM paMcAsIiM joyaNAI purisacchAyaM abhivaddhamANe abhivaDhemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, esaNaM docce chammAse, esaNaM doccassa chammA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jambUdvIpaprajJaptisUtre sassa pajjavasANe, esaNaM Ahacce saMvacchare esaNaM Aiccassa pajjavasANe pannatte ||suu0 5 // ___ chAyA-yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khala ekaikena muhartena kiyanta kSetraM gacchati gautama ! pazca paJca yojanasahasrANi dvecaika paMcAzat yojanazane ekonatriMzat ca SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasahasrAbhyAM ca triSaSThAbhyAM yojanazatAbhyAmekaviMzatyAca yojanasya SaSThibhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchati, sa niSkrAman sUryo nava saMvatsaramayamAnaH prayame ahorAtre sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAra caratIti / yadA khalu sUrya; abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca paJca yojanasahasrANi dve caikapazcAze yojanazate saptacatvAriMzat SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA calu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasaharekonAzIti yojanazatena saptapaJcAzat SaSThibhAgai yojanasya paSThimAgaM ca chitvA ekonaviMzatyA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSusparza zIghramAgacchati, ca niSkrAman sUryaH dvitIye ahorAtre abhyantaratRtIyaM maNDalamupasaMkramya caraM carati / yadA khalu bhadanta sUryaH abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca pazca yojanasahasrANi dve ca dvipaMcAzat yojanazate paMca ca SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasahastraiH panavati yojanaiH trayaH triMzat SaSThibhAgai yojanasya SaSThibhAgaM caikaSaSThidhA chitvA dvAbhyAM cUrNikAbhAgAbhyAM sUryazcakSuHsparza zIghramAgacchati, evaM khalu etenopAyena niSkrAman sUryaH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman aSTAdazASTAdazaSaSThibhAgAn yojana syaikai kasmin maNDale muhUrtagatimabhivartayan abhivarddhayan caturazIti zatAni yojanAni puruSachAyaM nivarddhayan nivarddhayan sarvabAhya maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvavAhyamaNDalamupasaMkramya cAra carati, tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca pazca yojanasahasrANi trINica paJcottarayojanazatAni paJcadaza ca SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasyaikatriMzatA yojanasaharairaSTAbhizcaikatriMzatA yojanazataiH triMzatA ca SaSThibhAgai yojanasya sUryaH cakSuH sparza zIghramA gacchati, eSaH khalu prathamaH SaNmAsaH etat khalu prathamasya SaNmAsasya paryavasAnam, atha sUryo dvitIya SaNmAsamayamAnaH prathame ahorAtre bAhyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta ! sUryaH bAhyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhatena kiyantaM kSetraM gacchati ? gautama ! paMca paMca yojanasahasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni saptapaMcAzat SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu iha gatasya manuSyasyaika triMzatA yojanasahanai navabhizca SoDazottarai yojanazatairekonacatvAriMzatA ca SaSThibhAgai ryoja jambudvIpaprajJaptisUtra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 5 muhUrta gati nirUpaNam nasya SaSThibhAgaM caikaSaSThidhA chi vA SaSThayA cUrNikA bhAgaiH sUryaH cakSuH sparze zIghramAgacchati, atha pravizan sUryo dvitIye ahorAtre bAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu madanta ! sUryo bAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! paMca paMca yojanasahasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni ekonacatvAriMzat ca SaSThibhAgAna yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasyamanuSyasya ekAdhikai dvAtriMzatA yojanasaha saire konapaMcAzat ca SaSThibhAge yojanasya SaSThibhAgamekaSaSThidhA chitvA trayoviMzatyA cUrNikA bhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchatIti evaM khalvetenopAyena pravizan sUryastadanantarAtmaMDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman aSTAdazASTAdazaSaSThi mAgAna yojanasyekaikasmin maMDale muhUrttagati nivarddhayan nivarddhayan sAtirekANipaJcAzIti yojanAni puruSacchAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, eSaH khalu dvitIyaH SaNmAsaH etat khalu dvitIyasya SaNmAsasya paryavasAnam eSaH pala AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM prajJaptam // 05 // TIkA- 'jayA NaM bhaMte sUrie' yadA yasminkAle khalu bhadanta sUrya AdityaH 'savvabyaMtaraM maMDalaM' sarvAbhyantaraM sarvamaNDalApekSayA AbhyantaraM maMDalam 'uvasaMkamitA cAraM carai' upasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM' tadA tasminkAle khalu 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaikena muhUrtena pratimuhUrtamityarthaH, 'kevaiyaM khettaM gaccha' kiyat kiyat pramANakaM kSetram gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassA' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNiya egAvanne joyaNasae' dve caikapaJcAzat yojanazate eka sAtaveM muhUrtagatidvAra kA varNana 41 'jayANaM bhaMte! sUrie savvantaraM maMDalaM- ityAdi' TikArtha- gautamane isa sUtra dvArA aisA pUchA hai- 'jayANaM bhaMte ! sUrie sathyaaMtaraM maMDala' he bhadanta ! jaba sUrya sarvAbhyantara- saba maNDala kI apekSA Abhyantara maNDalapara 'uvasaMkamittA cAraM carai' Akara ke apanI gati karatA hai 'tayANaM' taba vaha 'egamegeNaM muhu teNaM kevaiyaM khetaM gacchai' eka eka muhUrta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI sAtamA muhU gati dvAranu varNana. 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maMDala' ityAdi TIDArtha - gautamasvAbhI me yA sUtra vaDe yA jatanA prazna yache - 'jayANaM bhaMte! sUrie savvamaMtara maMDalaM' he lata ! kyAre sUrya sarvAlyantara sarva maMDajanI apekSAye mAlya tara bhane 'uvasaMkAmettA cAraM cara' prApta urIne gati ure che, 'tayANaM' se sabhaye 'ega - megeNaM muhuteja' - muhUrta bhAM 'kevaiyaM khetaM gacchan' DeTalA prabhANuvANA kSetramAM gati 52 che ? gautamasvAbhInA yA praznamA uttarabhAM prabhuzrI he che-'goyamA ! he gautama ! paMca-paMca joyaNasahassAi" pAMca pAMca innara yona 'doNiya emAvaNNe joyaNasae' jaseo ja0 6 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jambUdvIpaprajJaptisUtre paM vAzadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH, paJca paJca yojanasahasrANi dve zate eka paJcAzadadhike ekonatriMzat bhAgAn SaSThibhAgasya pratimuhUrta gacchatIti / 'egUNatIsaM ca sahibhAe joyaNassa' ekonatrizataM SaSThibhAgAna yojanasya 'egamegeNa muhUteNaM gacchai' ekaikena muhUrtena pratimuhUrtamityarthaH, gacchati cAraM caratIti / 60 atha kathametAvat pramANaM bhavatIti cedatrocyate atra khalu sarvamapi maNDala mekenAhorAtreNa sUryAbhyAM parisamAptaM kriyate pratisUryamahorAtrasya gaNanAyAM vastuto dvAvevAhorAtrau bhavataH dvayorapi ahorAtrayormadhye SaSTimuhUrtA bhavanti tato maNDalaparikSepasya SaSThisaMkhyayA bhAge kRte (hRte) sati yallabdhaM bhavati tadeva muhUrtamatipramANam tadyathA - sarvAbhyantarasUryamaNDalasya parikSepa: (parirayaH) trINi lakSANi paMcadaza sahasrANi ekonanavatyadhikAni yojanAnAm 315089 bhavati etAsAM saMkhyAnAM SaSThisaMkhyayA bhAge date sati zeSaM labdhaM bhavati 5251 . pramANamiti / 'tathA NaM iha gayarasa maNusahasa' tadA khalu iddagatasya manuSyasya yato nitya sambandha iti niyamAt yattacchando bhavati avazyameva yat zabdasya sambandhaH tatazca yadA sUrya ekena muhUrttena etAvat 5251 pramANakaM gacchati tadA sarvAbhyantaramaNDaladoSNi ya egAvaNNe jopaNasae egUNatIsaM ca sahibhAe jopaNassa' he gautama! eka sUrya eka muhUrta meM 5251 yojana pramANa kSetra taka gamana karatA hai / sUrya ke pratimuhUrta meM itane pramANavAle kSetra me gamana karane kA yaha pramANa kaise sAbita hotA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki eka ahorAta meM samasta maNDala do sUryo dvArA samApta kiyA jAtA hai vastutaH prati sUryake ahorAta kI gaNanA meM do hI ahorAta hote haiM / do ahorAta ke madhya meM 60 muhUrta hote haiN| maMDalaparikSepakA jo pramANa hai usameM 60 kI saMkhyA kA bhAgadene para jo labdha AtA hai vahI eka muhUrta meM gatikA pramANa kahA gayA hai - jaise sarvAbhyantara sUrya maNDalakA parikSepa pramANa 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kA hai isameM 60 kA bhAga dene para 5251 yojana kA hisAba nikala AtA hai ' tayANaM ihekAvana yeAjana arthAt pAMca hajAra khasA ekAvana (ane sAyA egaNatrIsa bhAga) 24 bhuhUrta'bhAM laya che. 'egUNatIsaMca saTTibhAe joyaNassa' me yeonnanA sAThiyA yogazrIsabhA lAga 'egamegeNaM muhuteNaM gacchai' yethe muhUrtama arthAt pratye! muhUrta mAM laya hai. A pramANe kevI rIte thAya che ? te khatAve che-ahIyAM sapUrNa maMDaLa eka rAtri divasamAM samApta karavAmAM Ave che. dareka sUryanA aheArAtranI gaNanAmAM vAstavika e ahArAtra ja thaI jAya che. e ahArAtramAM 60 sATha muhUta thAya che. pachI maDaLa parikSepanA 60 sADanI sa`khyAthI bhAgAkAra karavAthI je Ave che eja muhUta gatinuM pramANa che. te A rIte samajavuM-sarvAbhyaMtara sUryama'DaLanA parikSepa (pariraya) 31pa089 traNa lAkha paMdara hajAra nevAsI thAya che, te sa MkhyAne sAthI bhAgavAthIzeSa je Ave che. jambudvIpaprajJaptisUtra 60 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 5 muhUrtagatinirUpaNam saMkramaNakAle iha gatasyaitat kSetrAdau sthitasya manuSyasya manuSyasyetyatra jAtAvekavacanam teneha gatAnAM bharatakSetrasthitAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzat yojanasahasraiH 'dohiya tevaDhehiM joyaNasaehi' dAbhyAM ca triSaSTibhyAM yojanazatAbhyAm triSaSThayadhikAbhyAm dvAbhyAM yojanazatAbhyA mityarthaH, 'egavIsAe ya joyaNassa saTibhAehi ekaviMzatyA ca yojanasya SaSThibhAgaiH ekasya yojanasya SaSThibhAgAH kalpyante teSu SaSThibhAgeSu madhyAt ekaviMzatibhAgairityarthaH 'sarie' udayaM gacchan sUryaH 'cakkhupphAsaM havvamAgacchai' cakSuH sparza cakSurviSayaM havvaM zIghramAcchati lokAnAM sUryaH, atrasparzazabdo na indriyasya viSagayassa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tekTehiM joyaNasahassehiM egavIsAe ya joyaNasta sahibhAehi sUrie cakkhuSkAsaM havcamAga cchaitti' jaba sUrya eka muhUrta meM 525139 yojana pramANa kSetra meM bhramaNa karatA hai taba usa sarvAbhyantara maNDala meM saMkramaNa kAla meM yaha bharata kSetrastha manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai yahAMse vaha 47263.yojana ko dUrI para hai yahAM sUtra meM sUtrakAra ne jo cakSuHsparza" aisA pATha rakhA hai vaha cakSu indriya ke viSayakA bAcaka hai caznu indriya ke sAtha usa padArtha ke sanikarSakA vAcaka nahIM hai kyoMki jaina darzakoM ne cAindriya ko aprApyakArI mAnA hai mana aura cakSu ye donoM indriyAM aisI haiM jo padArtha ke sAtha prApta nahIM hotI haiM zeSa indriyAM padArthoM se bhiDakara hI apane 2 viSayakA bodha karAtI haiM / ata:-"cakSuH sparza" zabda cAkSuSajJAna viSayatA paraka hai| dina ke Adhe samaya meM jitanA kSetravyAsa hotA hai utane pramANa kSetra meM vyavasthitahuA sUrya dikhAI detA hai 525116 4 muDUta gatinu pramANa cha. 'tayANaM iha gayassa maNusAsa' ta samaye mA kSetramAM arthAta bharatakSetramAM rahelA manuSyanA (yat tata) zabdane nitya saMbaMdha hovAthI jyAM yat zabda hoya tyAM avazya ja tat zabda hoya che. eTale ahIM paNa yat zabdane saMbaMdha Ave che. tenAthI jyAre sUrya eka muhurtamAM ATalA parapa19 pramANavALA kSetranI gati kare che tyAre sabhyantara maMDaLa eka ja kALamAM ahIM rahelA manuSyone 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM' 47 sustAla M2 yA nathI 'dohiya tevaDhehiM joyaNa saehi' 263 sa: yona 'ekavIsAe ya joyaNassa sadvibhAehiM' ye yojanA sAThiyA ekavIsa bhAga 2 arthAt eka ejananA sATha bhAganI kalpanA karavI e sATha lAgImAthI savIsamA mAyanA 'sUrie' gata vA sUrya' 'cakkhupphAsa havvamAgacchaI' sonI daSTimAM Ave che. ahIMyA sparza zabda I drinA viSayenA saMnikarSajanaka nathI, kAraNa ke jaina darzanamAM cakSu Indriya aprApyakArI mAnelA hovAthI viyenI sAthe tenA saMgane abhAva che. paraMtu cakSu saMbaMdhI viSayatAparaka che. A kathanane bhAva e che ke ardhA divasamAM jeTalA pramANavALuM kSetra vyApta thAya che eTalA kSetramAM vyavasthitapaNe sUrya prApta thAya che. tene ja jambudvIpaprajJaptisUtra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre yeNa saMnikarSabodhakaH, cakSurindriyasyAmApyakAritayA viSayeNa saMyogAdyabhAvAt kintu cAkSupajJAnaviSayatA paraka eveti / ayamarthaH atra khalu dinasyArddhana yAvatpramANaka kSetra vyApta bhavati tAvati kSetra vyavasthitaH sUrya upalabhyate sa eva loke udayamAno vyavahiyate sarvAntara maMDale tu dinasya pramANamaSTAdazamuhUrtAsteSAmaSTAdazamuhUrtAnAmarddha navamuhUrtAH, ekaikasmin muharte cAraM caran sUryaH paMca yojanasahasrANi dve yojanazate ekapaMcAzottare ekonatriMzaya paSThibhAgAn yojanasya gacchati / etAvat muhUrtagatiparimANaM yadA navabhirmuhUrterguNyate tadA bhavati yathAkathitaM dRSTipathaprAptatAviSayaparimANamiti / dRSTipathaprAptatA cakSuHsparza puruSacchAyAH ityete samAnArthakAH, sAca pUrvato'paratavatulya pramANaiva bhavatIti dviguNitAtApakSetramudayAstAntaramityapi samAnArthakAH / idaM ca sarvabAhyAnantaramaMDalAt pazcAnu pUrvyA gaNitaM sat upazItyadhikazatatamaM bhavati, pratimaMDalaM cAhorAtragaNanAdahorAtropi vyazItyadhika zatatamaH tenAyamuttarAyaNasya aMtimo divasoM bhavati ayameva ca sUryavarSasya caramadivasaH saMvatsarasyottarAyaNaparyavasAnAtmakatvAditi / ise hI loka meM udaya huA sUrya kahA jAtA hai sarvAbhyantara maNDala meM to dinakA pramANa 18 muhUrta kA hotA hai ina muhUrtoM ke Adhe nau muhUrta hote haiM eka muhUrta meM gati karatA huA sUrya 5255 : yojana taka jAtA hai aba isa parimANako nau se guNAkarane para jo cakSuHindriya kA viSaya pramANa kahA gayA hai vaha nikala AtA hai dRSTipatha prAptatA, cakSuHsparza puruSacchAyA ye saba samAnArthaka zabda hai yaha dRSTi patha prAptatA pUrva aura pazcima kI apekSA tulya pramANavAlI hI hotI hai isaliye dviguNatA tApakSetra udayAstAntara ye bhI samAnArthaka zabda hai pazcAdAnupUrvI ke anusAra yaha savebAhyAnantara maMDala se ginane para 183 vAM hotA prati maMDala ahorAtrakI gaNanA se eka ahorAtrakI ginatI bhI 183 vAM hotA hai isase yaha uttarAyaNakA antima divasa hotA haiM aura yahI sUryavarSa kA lemAM udaya pAmate sUrya e pramANene vyavahAra thAya che. sabhyantara maMDaLanAM te divasanuM pramANa aDhAra muhUrtanuM hoya che. e aDhAra muhUrtanA ardhA nava muhUrta thAya che. eka eka muhUrtamAM gati karate sUrya pAMca hajAra base paMcAvana jana ane eka yojanAnA sAThiyA ogaNatrIsamo bhAga gamana kare che. ATaluM muhUrta gatinuM parimANa jyAre nava muhurtathI guNavAmAM Ave tyAre pUrvokta daSTipatha prAptatA saMbaMdhI parimANa thaI jAya che. daSTipatha prAptatA cakSu sparza purUSacchAyA A zabda sarakhA arthavALA che. te pUrva ane pazcimamAM tulya pramANavALA ja che. tethI bamaNuM tApakSetra udaya ane astottara paNa samAnArthaka che. sarva bAhyAbhyantara maMDaLathI pazcAnupUvathI gaNavAthI 183 ekaso vyAsI thAya che pratimaMDaLa ane aherAtranI gaNanA karavAthI ahorAtra paNa 183 ekasa gyAsI thAya che. tethI te uttarAyaNane chello divasa thAya che. e ja sUrya varSane chelle jambudvIpaprajJaptisUtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagatinirUpaNam 45 atha navasaMvatsaraprAraMbhaprakAraprajJApanAya sUtramAha-'se NikkhamamANe ityAdi 'se NikkhamANe sarie' atha niSkrAman sUryaH athAbhyanta maMDalAt niSkrAman prasarpana jambUdvIpasyAntaH praveze'zItyuttaralakSayojanapramANake kSetre caramAkAzapradezasparzanAnantaram dvitIyasamaye dvitIyamaNDalAbhimukhaM prasarpan ityarthaH, sUryaH 'navaM saMvaccharaM apamANe' navaM navInam AgAmikAlabhAvinaM saMvatsaramahorAtrakUTasvarUpaM varSam ayamAno'yamAna: AdadAna AdadAna ityarthaH 'paDhamaMsi ahorasi' prathame sarvata Adye ahorAtre 'sayabhaMtarANaMtaraM maMDalaM' sarvAbhyantarAt anantaraM dvitIyaM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM carai' upasaMkramya sarvAbhyantaramaNDalAt anantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karoti ayamahorAtro dakSiNAyana saMvatsarasyAyaH prathamo'horAtraH saMvatsarasya dakSiNAyanAdikatvAditi / athAtra kIdRzIgatiH sUryasya bhavatIti darzanArtha praznayanAha-'jayANa' mityAdi 'jayA carama divasa hotA hai kyoMki saMvatsarakA paryavasAna uttarAyaNa meM hotA hai 'se NikkhamamANe sUrie' aba navIna saMvatsara ke prArambha prakAra kI prajJApanA nimitta sUtrakAra kahate haiM ki Abhyantara maNDala se nikalatA huA sUrya-arthAt jambUdvIpa ke bhItara praveza karane para 1 lAkha 80 yojana pramANakSetra meM carama AkAza pradezoM kI sparzanA ke anantara dvitIya samayameM dvitIya maMDala kI aura baDhatA huA sUrya-'navaM saMvaccharaM ayamANe 2' AgAmI kAla bhAvI ahorAtra kUTa svarUpa saMvatsarakA prArambha karatA 'paDhamaMsi ahorasi savvambhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvaprathama ahorAta meM sarvAbhyantara maNDala se anantara dvitIya maMDala para pahuMca kara 'cAraM caraI' apanI gati karatA hai yaha ahorAtra dakSiNAyana saMvatsara kA ahorAtra hai kyoMki saMvatsara dakSiNAyanAdi svarUpa hI to hotA hai / sUryako kaisI gati hotI hai isakA kathana divasa che. kAraNa saMvatsaranI samApti uttarAyaNamAM thAya che. va navA pasaranA praarmne| prA2 matA bhATe sUtra42 43 hai-se NikkhamamANe sUrie' va nabhaera 42to sUrya malya ta2 mamAthI nAjApUdIpanI hara praveza karavAmAM eka lAkha eMsI jana pramANavALA kSetramAM atima AkAzapradezane 25za 42vAthI (bIan samayamA mAnna mAmibhuma asate) sUrya 'navaM saMvacchara aymaLe' navA AgAmI kALa saMbaMdhI saMvatsara arthAt ahorAtranA phUTasvarUpane eTale ke 12 42sUrya 'paDhamaMsi ahorattasi' sauthI pdde| mahArAbhA 'savvabbhatarANaMtara maDala' sAkSya tara mayI mI bhane 'uvasa kamittA cAra caraI' prApta yana gati kare che. A ahorAtra dakSiNAyana saMvatsarano pahele divasa che. kAraNa ke-saMvatsara dakSiNAyanAdipaNAvALo che. ahIMyA sUryanI gatI kevI hoya che ? e batAvavA mATe prazna jambudvIpaprajJaptisUtra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre NaM maMte surie' yadA yasmin kAle khalu bhadanta sUryaH 'abhaMtarANaMtaraM maDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalam dakSiNAyanApekSayA prathamaM maNDalamupasaMkramya prApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhatteNaM tadA tasmin kAle khalu ekaikena muhatena 'kevaiyaM khetaM gacchaI' kevaiyaM kiyat kiyatpramANaka kSetram pradezaM gacchati caratIti praznaH bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNi ya egAvaNNe joyaNasae dve ca ekapaMcAzat yojanazate ekapaMcAzadadhika dve yojana zate ityarthaH, 'sIyAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' saptacatvAriMzate ca paSThibhAgAn yojanasya 'egamegeNaM muhu teNaM' ekaikena muhU tena paryo gacchatIti cedatrocyate etasmin maMDale pariraya(parikSepa paridhi) parimANaM trINi yojanalakSANi paMcadazasahasrANi zatamekaM sapto taraM vyavahAranayApekSayA paripUrNa nizcayanayApekSayA kiMcit nyunaM 315106, tato'sya pUrvoktayuktyA ___ 'jayANabhaMte ! sUrie / he bhagavan jisa kAlameM sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM usaMkamitA cAraM caraI' sarvAbhyantara maMDala se dUsare maMDala se arthAt dakSiNAyana kI apekSAse prathamamaMDala ko prApta karake gati karatA hai, 'tayANaM egamegeNaM muhateNaM' usasamaya eka samayameM ekaeka muhUrta se 'kevaiyaM kheta gacchai' kitane pramANa vAle pradezameM jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM zrI mahAvIra prabhu kahate hai'goyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI pAMca pAMca hajAra yojana 'doNiya egAvanne joyaNasae' 251 doso ikAvana yojana 'sIyAlIsaMca sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA seMtAlIsavAM bhAga eka muhUrta meM gamana karatA hai / isakA bhAva yaha hai-isa maMDala meM parikSepa-paridhi kA parimANa tInalAkha paMdraha hajAra ekaso sAta vyavahAra naya kI apekSAse paripUrNa evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha kama 315106 kahI hai| inameM pUrvokta yukti se 60 kI saMkhyAse bhAga dene para isamaMDala meM yathokta muhUrta gati kA pramANa 5251 1 milajAtA hai| athavA pUrva maMDala ke paridhi ke pramANase isakI paridhi ke dvArA 4thana 2 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie' 3 masan ! yA sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM ubasa kamittA cAra carai' sAnyata2 mAthI antart mama marthAt dakSiAyananI apekSAthI pahesA bhane prApta arIna gati 33 cha, 'tayANaM egamegeNaM muhu teNaM' se sabhaye se samayamA me se mur3atathI 'kevaiyaM khetaM gacchai' 21 pramANu kSetramA taya cha 1 25 // praznamA uttaramA mahAvIra prasuzrI 43 cha-'goyamA !' gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAi" pAMya itara yona 'doNNi ya egAvaNNe joyaNasae' 251 mA sAvana yAna 'sIyAlIsaca sadvibhAe jocaNassa' me yojanA sATiyA sutaaliisme| bhAga eka muhUrtamAM gamana kare che. A kathanane bhAva A pramANe che A maMDaLamAM parikSepa-paridhinuM parimANa traNa lAkha paMdara hajAra ekaso sAta pUrA vyavahAranI ape jambudvIpaprajJaptisUtra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 5 muhUrta gati nirUpaNam 47 SaSThi saMkhyA bhAge datte sati labdhaM bhavati yathoktamatramaMDale muhUrtagatipramANaM 5251 / athavA pUrva maMDalaparizyaparimANAdasya parirayaparimANe vyavahArataH paripUrNAnyaSTAdazayojanA nivarddhante nizcayanayApekSayAtu kiMcihnAni aSTAdazayojanAnAM SaSThisaMkhyayA bhAge datte sati labhyate aSTAdazabhAgA yojanasya se bhAgAH prAktana maMDalagata muhUrttagatiparimANe'dhihair prakSipyante tato bhavati yathoktaM tatra maMDale muhUrttagatipramANamiti / atrApi dRSTipathaprAptatA viSayaM parimANaM darzayitumAha-tayANa mityAdi, ' tayANaM iha gayassa maNusassa' yadA khalu sarvAbhyantaradvitIyamaMDale sUryazcarati tadA tasminkAle khalu iha gatasya manuSyasya bharata kSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasadassehi' saptapaMcAzatA yojanasahasraiH 'egUNA sIe - joyaNasae' ekonAzIti yojanazatena ekonAzItyadhika yojanazatenetyarthaH 'sattAvaNNaya sahibhAehiM joyaNassa' saptapaJcAzat paSThibhAga yojanasya 'sadvibhAgaM ca egapramANa meM vyavahAra se pUrA aThAraha yojanakI vRddhi hotI hai, nizcaya naya kI apekSAto kucha kama aThAraha yojana ko 60 kA bhAga denepara yojana kA aThAraha bhAga prApta hote haiM / ve bhAga ke maMDalagata muhUrta gati ke parimANa meM adhika rUpa se chor3e jAte haiN| usase usamaMDala meM muhUrtagati kA pramANa yathokta rUpa se ho - jAtA hai| yahAM para bhI viSaya ko dRSTigocara karane vAle parimANa dikhAne ke lie kahate haiM - 'tANaM iha gayassa maNusassa' jaba sarvAbhyantara ke dUsare maMDala meM sUrya gati karatA hai, usa kAla meM isa manuSya loka meM rahe hue arthAt bharatakSetra gata manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahasse hiM' seMtAlIsa hajAra yojana 'egUNAsIe joyaNasae' unnAsIso yojana arthAt ekaso unnAsI yojana 'sattAvaNNa ya 1 bhAehiM joyaNassa eka yojanakA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'saTThi bhAgaM ca esaTThidhA chettA' eka yojanake sAThaveM bhAgako ikasaThase cheda dekara arthAt kSAthI che. tathA nizcayanayanI apekSAthI kaika kama 315109 kahela che. temAM pUrvokta yuktithI 60 nI sakhyAthI bhAga karavAthI A maMDaLamAM yathAkta muhUta gatinuM pramANa pa2517 maLI jAya che. athavA pUrvamaMDaLanI paridhInA pramANathI AnI paridhInA pramANamAM vyavahArathI pUrA aDhAra ceAjana vadhe che. nizcayanayanI apekSAe te kAMika eAchA aDhAra ceAjanane sADathI bhAgavAthI ceAjananA aDhAramA bhAga maLI jAya che, te bhAga pahelAnI maMDaLagata muhUrta gatinA parimANamAM adhikapaNAthI cheDavAmAM Ave che. tethI e maMDaLamAM muhUgatinuM pramANa yathAktapaNAthI thaI jAya che ahIMyA paNa viSayane dRSTigoyara uravAvAjA paribhAga matAvavA bhATe he che- 'tayANaM ihAyarasa maNusarasa' jyAre sarvAbhyantaranA khIjA mAMDaLamAM sUrya gati kare che. e samayamAM A manuSyaleAkamAM rahenArA arthAt bharatakSetramA rahesA manuSyAne 'sIyAlIsAe joyaNasahassAha' suDatAlIsa hamara yona 'egUNA sIe joyaNasae' aganyAsIso yona arthAt so moge| mesI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jambUdvIpaprajJaptisUtre sadvidhA che tA' ekasya yojanasya SaSThibhAgam ekaSaSThidhA chitvA ekaSaSThibhAgAn kRtvA guNane kRtvetyarthaH tasyaika SaSThibhAgasya 'egUNavIsAe cuNiyAbhAgehi' ekonaviMzatyA cUrNikAbhAgaiH bhAgabhAgairityarthaH arthAt ekasya yojanasya yaH paSThitamabhAgaH tasyaikabhAgasyaikonaviMzati bhAgo yaH sa bhAgabhAgaratairiti / 'mUrie' sUryaH 'cakkhupphAsaM havvamAgacchaI' cakSuH sparza cAviSayatAM zIghraM gacchati prApnotIti ayamarthaH sarvAbhyantarAnantare dvitIyamaMDale divasapramANaM dvAbhyAmekaSaSThibhAgAbhyAM hInA aSTAdazamuhUrtAsteSAM muhAnAmarddha navamuhUrtA ekenaikaSaSThibhAgena hInAstataH sAmastyenaikaSaSThibhAgakaraNArtha navApi muhatI ekaSaSThi saMkhyayA guNyante tebhya ekaSaSThibhAgo'panIyate tataH zeSA jAtA ekapaSThibhAgAH paMcAzatAnyaSTacatvAriMzadadhikAni 548, prastutamaMDalamuhUrtagatiH 5251 yojana : ayaM ca rAziH SaSThicheda ikasaTha bhAga karake usa ikasaTha veM bhAgako 'egUNavIsAe cuNiyAbhAge hiM' unnIsa cUrNikA bhAgase arthAt eka yojana kA jo sAThavAM bhAga usake eka bhAgakA jo unnIsavAM bhAga vaha bhAga-usase 'sarie' sUrya 'cakkhupphAsaM havvamAgacchada' netrase viSaya ko zIghra prApta hotA hai| isa kathana kA bhAva isa prakAra hai-sarvAbhyantara ke dvitIya antara maMDala meM divasa kA pramANa do ikasaTha bhAgase kama aThAraha muhUrta kA hai| una muhUrta kA AdhA nava muhUrta hotA hai| vaha eka ikasaThiyA bhAgase hotA hai| phira samasta kA ikasaThavAM bhAga karane ke lie nava muharta ko ikasaTha kI saMkhyAse guNA kiyA jAtA hai| usameM se ikasaTha bhAga lene para zeSa ikasaTha bhAga pAMcaso aDatAlIsa rahate hai| prastuta maMDala kI muhUrtagati 5251 yojana: yaha rAzi sAiTha che dAtmaka hai| yojana rAzi ko sATha kI saMkhyAse guNane para 315107 hotA hai yahI karaNavibhAva nAmeM paridhi rAzi kaha kara dikhAlAI hai| laghukarane ke lie bhAjya rAzi kA yo| 'satAvaNNa ya sadvibhAehi joyaNamsa' me4 yAnana saya satAvanI lAsa 'saTribhAgaM ca ekasa dvidhA che tA' meM yojanA sAmA lAgane 4thI chahIna mAt se mArIna / mesamA lAgane 'egUNavIsAe cuNiyAmAgehiM' mAgAsa yuu4i|| bhAgathI arthAt eka janane je sAThamo bhAga tenA eka bhAgane je ogaNIsamo lAna mAthI 'sUrie' sUrya 'cakkhuSkAsaM havvamAgacchai' netanA viSayane 5 prApta thAya che. A kathanane bhAva A pramANe che-sarvAbhyantaranA bIjA aMtara maMDaLamAM divasanuM pramANa be ekasATha bhAgathI ochuM aDhAra muhUrtanuM che. e aDhAra muhartAnA aDadhA navA muharta thAya che. te eka eka sAThIyA bhAgathI thAya che. pachI badhAne ekasAThamo bhAga karavA nava muhUrtane ekasAIDanI saMkhyAthI gaNavAmAM Ave che. temAMthI ekasATha bhAga levAthI zapa ekasaTha bhAga pAMca ekatALIsa rahe che. prastuta maMDaLanI muhUrta gati pa251 pejana A rAzI 60 sAIThathI chedAtmaka che. jana rAzIne sAIDanI saMkhyAthI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 5 muhUrta gati nirUpaNam iti yojanarAzi SaSThisaMkhyayA guNayitvA jAtaM 315107 / ayameva rAziH karaNa vibhAvanAyAM paridhirAziriti kRtvA darzitaH lAghavAt bhAjyarAzilabdhasya bhAjaka rAzinA guNane kRte mUlazereva lAbhAditi ayameva rAziH paMcabhiH zatairaSTacatvAriMzadadhikairyadA guNyate tadA jAtAH saptadazakoTayaH SaDaviMzatirlakSA aSTasaptatiH sahasrANi SaTtriMzadadhikAni SaTzatAni 172678636 / ayaM ca rAzi bhAgabhAgAtmakatayA na yojanAni prayacchati ityekaSaSTheH SaSThayA guNitAyA yAvAn rAzi bhavati tena bhAgo hriyate iyaMca gaNitaprakriyA lAghavArthikAH anyathA asya rAzerekaSaSThayA bhAge hRte SaSThibhAgA labhyante teSAM ca SaSThisaMkhyayA bhAge hRte yojanAni bhavatIti gauravaM syAt eka SaSThayAM ca SaSThisaMkhyayA guNitAyAM patriMzat zatAni SaSThayadhikAni 3660, te bhage hRte AgataM saptacatvAriMzat sahasrANi zatameka mekonA zItyadhikaM yojanAnAm 47169 / zeSaM 3496 chedarAzeH SaThayA'pavartanA kriyate jAtA ekaSaSThiH 61 tathA zeSarAze rbhAgo hiyate labdhA saptapaMcAzat SaSThibhAgAH ekonaviMzativaikasya SaSTibhAgasya satkA eka SaSThabhAgA hu~ / 57 jambudvIpaprajJaptisUtra 49 jo labdha hai bhAjakarAzi kA guNA karane para mUlarAzi hI labhya hotI hai / isarAzi ko ekase ar3atAlIsa kI saMkhyA se jaba guNita kI jAtI hai, taba satraha koTi chavIsa lAkha iThayo tara hajAra chaso chattIsa 172678 636 / yaha rAzi bhAga bhAgAtmaka hone se yojana nahIM kahate haiM / isaprakAra ikasaThaso sAThase guNA karane para jitanI rAzI hotI hai, usase bhAga kiyA jAtA hai, yaha gaNita prakriyA saMkSepArthi kA hai, anyathA isa rAzi ko ikasaThase bhAga karane para sATha labhya hotA hai, usakA sAThakI saMkhyAse bhAga karane para yojana kI saMkhyA AtI hai yaha gaurava jaisA hotA hai ikasaTha ko sATha kI saMkhyAse guNA karane para chatrIsaso sATha 3660 se bhAga dene para seMtAlIsa hajAra ekaso unnAsI 47179 AtA hai / zeSa 3496 kI chedarAzi ko sAThase apavartanA karane para 61 guNavAthI 315107 thAya che. Aja rAzI karaNavibhAvanAmAM paridhi rAzI kahIne batAvela che. sa kSepa karavA mATe bhAjyarAzinu' je labdha che tene bhAjaka rAzI sAthe guNAkAra karavAthI mULa rAzI ja labdha thaI jAya che. A rAzine ekasesa aDatAlIsanI saMkhyAthI jyAre guNavAmAM Ave che tyAre sattarakarADa chavvIsalAkha ayetera hajAra chase chatrIsa 172678636 A saMkhyAbhAga bhAgAtmaka hAvAthI ceAjana kahela nathI. A rIte ekasaThane sAThathI guguvAthI jeTalI rAzi thAya tenAthI bhAga karavAmAM Ave che. A gaNita prakriyA sakSepA batAvela che. nahiMtara A rAzine ekasaDathI bhAgavAthI sATha bhAga lakhta thAya che, teneA sAiDanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ceAjananI sakhyA Ave che, te gaurava jevuM thai jAya che. ekasane sAThanI saMkhyAthI guNavAthI chatrIsaJAsAiTha 3660 thAya che tenAthI bhAgavAthI suDatAlIsahajAra ekase egaNyAsI 47179 Ave che. zeSa 3496thI cheda ja0 7 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jambUdvIpaprajJaptisUtre athAbhyantaratRtIya maMDalasya cAraM praSTumAha- 'se NikyamamANe sUrie dAcca sAtyAdi, 'se ksimamANe sUrie' athAnantaraM dvitIyamaNDalacArasamAptyanantaraM niSkrAman apasarpan sUryaH 'doccaMsi ahora taMsi dvitIye ahorAtre prastutAyanApekSayA dvitIyamaMDale ityarthaH 'antarataccaM maMDalaM uvasaMkamitA' abhyantaraM tRtIyamaNDalamupasaMkramya saMprApya 'cAraM caraI ' cAraM gatiM carati karoti jayA NaM bhaMte sUrie' yadA khalu bhadanta sUryaH 'anmaMtaratacca maMDalaM uvasaMkamitAcAraM cara3' abhyantastRtIyamaMDalamupasaMkramya cAraM carati ' tayANaM egamegeNa muteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA tasmin tRtIyamaMDala saMkramaNakAle khalu ekaikena muhUna kiyat pramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNasahassA I' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNi ya bAvaNe joyaNasae' ikasaTha hotA hai| usase zeSa rAzi kA bhAga karane para sAThiyA satAvana bhAga prApta hotA hai sATha bhAga ke unnIsavA bhAga satka sataravAM bhAga 17 61 aba abhyantara ke tIsare maMDala kI gati ko pUchane ke hetuse kahate haiM'se kkhimamaNe sUrie' dUsare maMDalakI gati samApta hone para gamana karatAhuA sUrya 'doccaMsi ahora taMsi' dUsare ahorAtra meM arthAt prastuta ayanakI apekSA se dUsare maMDala meM 'adhyaMtaraM taccaM maMDala uvasaMkamitA abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara ke 'cAraM carai' gati karatA hai, 'jayANaMbhaMte! sUrie' he bhadanta jaba sUrya 'abhaMtarataccaM maMDala uvasaMkamita cAraM caraI' abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNa muhuteNaM kevaiyaM khetaM gacchai' usa samaya arthAt tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa kA kSetra meM gamana karatA hai ? isaprazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM- 'goyamA ! | he gautama! paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 57 60 rAzIne sAiThathI apavanA karavAthI ekasaTha thAya che. tenAthI zeSa rAzIneA bhAga karavAthI sAThiyA pUchu bhAga maLI jAya che. sAiTha bhAganA egaNIsameA bhAga satya eka sAThiyA bhAga pa havelyantaranA trIka maMDajanI jati pUchavAnA hetuthI 4r3e che-' se mi sUrie' mIla bhaDajanI gati samApta tha gayA pachI gamana karato sUrya' 'doccaMsi ahoratta 'si' mIla ahorAtramAM arthAt prastuta bhayananI apekSAthI jIna maMDaNabhAM 'anbhaMtara' taccaM maMDalaM uvasaMkamitA' AlyantaranA zrI bhaDajamAM ne 'cAra' carai' gati ure che. 'jayANaM bhaMte! sUrie' he bhagavan ! nyAre sUrya' 'abhaMtarataccaM maMDala uvasaMkamitA cAra caraI' alyantaranA zrI maMDajamAM ne gati urai che. 'tayA NaM egamegeNa muhuteNaM kevaiyaM kheta N gacchai' me samaye arthAt trI maMDajanA sabhA aNamA DeMTalA prabhANuvANA kSetramAM gamana kare che ? yA praznanA uttarabhAM alu he gautama! 'paMca paMca joyaNasaharasAI' pAMya pAMya innara yonana jambudvIpaprajJaptisUtra ! ye bhuhUrta bhAM he che - 'goyamA !' 'doNNiya bAvaNe Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagatinirUpaNam dve ca dvipaMcAzad yojanaza te dvipaMvAzadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH 'paMcayasadvibhAe joya. gassa' paMvapaSThibhAgAn yojanasya 'egame geNaM muhutteNaM gaccha' ekaina muhUrtena gacchati 'tayA NaM ihagayassa maNusassa' tadA yadA uparyukta saMkhyayA ekaikena muhUrtena gacchati tadA iha bharata kSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahasse hi' saptacatvAriMzatA yojanasahanaiH 'chaNNauie joyaNehi' paNNa navatyA yojanaiH 'tettIsAe sadvibhAgehi-jopaNassa' trayastriMzatA ca paSThibhAgairyojanasya 'sadvibhAgaM ca egasadvidhA chetA' SaSThi mAgaM caikamekapaSThidhA chitvA dohi cuNiyA bhAge hi' dvAbhyAM cUrNikAbhAgAbhyAm 'rie cakkhupphAsaM havva mAgacchai' pUrya: cakSuH sparzam cakSurviSayatAM zIghramAgacchatIti, ayaM bhAva:-atra khalu maDale divasa pramANamaSTAdazamuhartA catubhirekaSaSTibhAgIMnAsteSAmaH ca nava dvAbhyAmekapaSTibhAgAbhyAM hInAH tataH sAmastyenaikaSaSThibhAgakaraNAya navApi muhartA eka paSThisaMkhyayA guNyante tebhyazca dvAveka doNi ya bAvaNNe joyaNasae' doso bAvana yojana 'paMca ya saTTibhAe joyaNassa' yojana ke paiMsaThavAM bhAga 'egamegeNaM muhateNaM gacchaI' eka muharta meM jAtA hai 'tayA NaM ihagayassa maNusassa' uparyukta saMkhyAse eka eka muhUrta meM gamana kare taba isa bharatakSetra meM rahe huve manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM' seMtAlIsa hajAra yojanase 'chaNNa uie joyaNehiM, chiyAnaveM yojanase 'tetIsAe sahibhAgehi joyaNassa' yojana ke sAThiyA tetIsavAM bhAga 'sahibhAgaM ca ekasa dvidhA chettA / sAThaveM bhAga ko ikasaThase chedakara ke 'dohiM cuNiyA bhAgehiM' do cUrNikA bhAgase 'sarie cakkhupphAsaM havamAgacchada' sUrya zIgha cakSugocara hotA hai| isa kathana kA bhAva isa prakAra hai-isamaMDala meM divasa kA pramANa aThAraha muhUrta meM se ikasaThiyA cAra bhAga nyUna hai, usake Adhe nava muhUrta meM ikasaThiyA do bhAga nyUna hai usake ikasaTha bhAga karane ke lie navamuhUrta ko ikasaTha kI joyaNasae' se| pAvana yona pacaya saTibhAe. joyaNassa' yojanA pAsa bhI lAza 'egamegeNaM muhu teNaM gacchaI' se bhuta mA gaya che. 'tayA NaM 3ha gayassa maNusassa' parIta saMkhyAthI eka eka muhUrtamAM gamana kare tyAre A bharatakSetramAM rahevAvALA manuSyone 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM' suratAlIsa 12 yonathI 'chaNNauie joyaNehi' channu yojanadhI tettIsAe sadimAgehiM joyaNassa' yojanA sAyA tAsa mA 'sadribhAgaM ca egasaTThivA che tA' sApa mAyane sAthI chIna 'dohiM cuNNiyAbhAgehi me yuuni| mAthI 'sUrie cakkhupphAsa habvamAgacchaI' sUrya . yA gAya2 thAya che. A kathanane bhAva A pramANe che-A maMDaLamAM divasanuM pramANa aDhAra muhUrta mAMthI ekasADiyA cAra bhAga ochA karavAnA che. tenA ardhA nava muhUta mAMthI eka sADiyA be bhAga ochA che, tene ekasAITha bhAga karavA mATe nava muhUrtane ekasADanI saMkhyAne jambudvIpaprajJaptisUtra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jambUdvIpaprajJaptisUtre SaSThibhAgI apanIyete zevAH paMcazatAni saptacatvAriMzadadhikAni 547, prastutamaNDale muhUrta gatiH 52520 etAdRzIM yojanarAziM SaSThayA guNayitvA savarNyate tadA jAtaM 315125, ayamevarAzi ranyatra paridhirAzirUpeNa nirUpitaH, asya rAzeH saptacatvArizadadhika paMcazatai 547 jarjAnAH saptadazakoTa yaH trayoviMzatiH zatasahasrANi trisaptatiH sahasrANi trINizatAni paMcasaptatyadhikAni 172373375 eteSAM paThiguNitayA eka SaSThayA 3660 bhAge hRte AgatAni saptacatvAriMzatsahasrANi SaNNavatyadhikAni 47096-zeSa viMzatizatAni paMcadazotarANi 2015, chedarAze SaSThisaMkhyA'pavartanAyA jAtA ekapaSThiH, tayA zeSarAze bhajane labdhAH trayastriMzat SaSThibhAgAH : zeSau ca dvau ekasya SaSThibhAgasya satkAvekaSaSThibhAgau iti / saMprati caturthamaMDalAdiSu ekaikena muhUrtena kiyatkSetragacchatIti darzayitumatidezamAha-'evaM khalueeNaM' ityAdi 'evaM khalu' evaM maMDalatrayapradarzitaprakAreNa khalu nizcitam 'eeNaM uvAeNaM' saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai| usamese ekasaThiyA do bhAga nikAlane para zeSa pAMcaso seMtAlIsa prastuta maMDala meM muharta gati 5252 : isa yojana rAzI ko sAThase guNitakara ke kahane para 315125 hotA hai| isI rAzI ko anyatra paridhi rAzi ke rUpase kahA hai| isarAzi ko pAMcasoM saMtAlIsase gu. NA karane para satraha karoDa teisa lAkha tiho tara hajAra tInaso pacotara 17. 2373375 hote haiM isa ko sAThase guNitakara ke ikasaThase bhAga denepara seMtAlIsahajAra chiyAnave 47096 hote hai aura zeSa vIsaso paMdraha 2015 vacate haiN| cheda rAzi ko sATha kI saMkhyAse apavartanA karane para ikasaTha hotA hai / ikasaThase zeSarAzi kA bhAga karanepara sAThiyA tetIsavAM bhAga labdha hotA hai / / zeSa do bacate haiN| eka sAThiyA eka bhAgase sakta eka sAThiyA eka bhAga hotehaiN| ___ aba cauthe maMDalAdi meM eka eka muhUrta meM kitane kSetra meM jAtA hai ? so kahane ke lie atidezase kahate haiM-'evaM khalu' pUrvokta tInoM maMDaloM meM pradarzita guNavAmAM Ave che. temAMthI ekasAThiyA be bhAga kahADavAthI zeSa pAMcaso suDatAlIsa rahe che. prastuta maMDaLamAM gati pa2524nI che. A janarAzIne sAThathI guNIne kahevAthI 315125 thAya che. A rAzine bIje paridhi rAzipaNuthI kahela che. A rAzine pAMcaso suDatAlIsathI guNavAthI satarakaDa tevIsa lAkha totera hajAra traNaso paMcetera 172373375 thAya che. Ane sAIThathI guNane ekasAIThathI bhAgavAthI sutaDAlIsa hajAra cha-- 47096 thAya che. ane zeSa vIsare paMdara 2015 bace che. cheda rAzino sAIThanI saMkhyAthI apavartana karavAthI ekasAIDa thaI jAya che. ekasAththI zeSa rAzine bhAga karavAthI sAThiyA tetrIsame bhAga labdha thAya che. 33 zeSa be vadhe che. ekasAThiyA eka bhAgathI satya ekasAThiyA eka bhAga thAya che. have cethA maMDalAdimAM eka eka muhUrtamAM sUrya keTalA kSetramAM jAya che? e jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagatinirUpaNam etenopAyena etenAnantarapUrvakathitopAyena zanaiH zanaiH tattadbahirmaNDalAbhimukhagamanasvarUpeNa 'nikkhamamANe sarie' niSkrAman gacchan sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt tRtIya caturthAdito maMDalAt 'tayANaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkamamANe' tadanantaraM yasmAt bhaMDalAt niSkrAmati tadaparamaMDalaM saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazapaSThibhAgAn yojanasya vyavahAranayApekSayA paripUrNAn nizcayanayApekSayA kiMcidanAn 'egamege maMDale mahatagaI ekaikasmin maMDale muhUrtagatim 'abhibujhemANe abhibuDDemANe' abhivarddhayana abhivarddhayana kramazo'dhikamadhikaM kurvan 'culasIiM culasII sayAI joyaNAI' caturazIti yojanazatAni kiMcinyUnAni 'purisacchAyaM NibuddhemANe NibuddhemANe' puruSacchAyAM nivarddhayan nivarddhayan hAyayan hAyayan tyajanityarthaH, arthAt pUrvapUrva maMDalasambandhi puruSacchAyAtaH bAhyabAhyamaNDalasambandhipuruSacchAyA kiMcinyUnaizcaturazItyA yojane hIneti 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvabAhya maMDalamupasaMkramya saMprApya cAraM prakArase 'eeNaM uvAeNaM' isa upAyase arthAt pUrvakathita upAyase dhIre dhIre usa usa bAhara ke maMDalAbhimukha gamana rUpa 'nikkhamamANe sUrie' gamana karatA havA sUrya 'tayANaMtarAo maMDalAoM' tRtIya caturthAdi maMDalase 'tayANaMtaraM maMDalaM saMkama.. mANe saMkamamANe' tatpazcAta jisa maMDalase gati karatA hai usase dUsare maMDala meM jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA aThAraha aThAraha bhAga vyavahAra naya kI apekSAse pUre evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha nyUna 'egamege maMDale muhutagaI' eka eka maMDala meM muhartagati ko'abhivujhemANe abhivujhemANe' baDhAtA bar3hAtA kramazaH adhikAdhika karate karate 'culasII culasIiM sayAiM joyaNAI' corAsIso yojana se kuchakama 'purisa chAyaM NivuddhamANe NivuddhamANe' puruSa chAyAko baDhAtA baDhAtA kama karate karate arthAt pUrva pUrva ke maMDala saMbandhi puruSachAyAse bAhya bAhya maMDalasaMbandhi puruSa matA bhATa atiza daa|| 43 -'evaM khalu' 5varita traNe maNamA vAmAM Avasa 2thI 'eeNaM uvAeNaM' 2 // SuthI arthAt pUrvAta pAyathI dhIre dhI3 te mAranA bhasAnI sanbhuna mana35 'nikkhamamANe sUrie' gati 42 // sUrya 'tayANaMtarAo maDalAo' zrI yathA vi. bhathI 'tayANaMtaraM maMDala sakamamANe saMkamamANe' yachInA magathI gati re cha, tanAthI pAgala bha mai rai rdi 'aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa' 4 jananA sAThiyA pUrA aDhAra bhAga vyavahAranayanI apekSAthI ane nizcayanayanI apekSAthI 3 mauch| 'egamege maDale muhattagaI' me me mamA bhuta gatina 'abhivuDaDhemANe abhivuDaDhemANe' 15 qyatA bhathI madhidhi: 2di 42di 'culasIi culasIIsayAI joyaNAI' yArAsIso yonayI 444 poch| 'purisacchAyaM NibuddhemANe' 535 chAyAne vadhAratA vadhAratA ane ochA karatAM karatAM arthAt pahelA pahelAnA maMDaLa saMbaMdhI purUSa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre gatiM carati karotIti / yatra caturazIti yojanAni kiMcinyUnAni uttarotaramaMDala saMbaMdhichAyAyAM hIyante iti kathitaM tat sthUladRSTa yA kathitam paramArthatastu punaridaM jJAtavya tathAhi vyazIti yojanAni trayoviMzatizca SaSThibhAgA yojanasya tathA ekasya yojanasya SaSThibhAgasya ekapaSThidhA chinnasya sambandhino dvicatvAriMzat bhAgAzceti dRSTipathaprAptatAviSaye hAnau dhruvam tataH sarvAbhyantaramaMDalAt tRtIyaM yanmaMDalaM tasmAdArabhya yasmin maMDale dRSTipathaprAptatA jJAtumiSTA bhavet ta tanmaMDalasaMkhyayA patriMzat saMkhyA guNyate, tathAhi sarvAbhyantara maMDalAta tRtIyamaMDale ekena caturthamaNDale dvAbhyAM paMcamamaMDale tribhiryAvat sarvabAhyamaMDale dva yazItAdhikazatena guNanaM kRtvA dhruvarAzimadhye prakSipyate, prakSepAnantaraM yada bhavati tena hInA pUrvamaMDalasaMbaMdhi dRSTipathaprAptatA tasmin vivakSite maMDale dRSTipathaprAptatA bhavatIti jnyaatvyaa| chAyA kuchakama corAsI yojanase kama hai 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAraI' sarvabAhya maMDala ko prApta kara ke gati karatA hai| yahAM para corAsI yojana meM kuchakama u tarotara maMDala saMbandhi chAyA meM kama hotA hai aisA kahA hai, vaha sthUla dRSTi se kahA haiM, vAstavika rItyA isa prakAra samajanA kI tirAsi yojana evaM eka yojana kA sAThiyA tevIsavAM bhAga tathA eka yojana ke sATha bhAga meM se ikasaTha kA cheda karane para bayAlIsa bhAga hote haiM dRSTigocara prApta viSaya meM hAniyukta hai vahAMse sarvAbhyantara maMDala se jo tIsarA maMDala hai vahAMse prAraMbha karake dRSTipatha prAptatA jAnanI ho to usa usa maMDala saMkhyAse chattIsa kI saMkhyA kA guNA kiyA jAtA haiM jaise kI-sarvAbhyantara maMDalase tIsare maMDala meM ekase cauthe maMDala meM dose pAMcave maMDala meM tInase yAvat sarvabAhya maMDala meM ekaso bAsIse guNA karake dhruvarAzi meM prakSepa karanA prakSepa karane para jo AtA hai usasehIna pUrva maMDala saMbandhi dRSTipatha prAptatA-usa vivakSita maMDala meM dRssttichAyAthI bAhya bAhya maMDaLa saMbaMdhI purUSa chAyA kaMika ochA coryAsI janathI kama che. 'savvabAhira maMDala uvasa kamitA cAra caraI' sarpa mA bhane prApta 4rIna ti 42 che. ahIMyAM coryAzI ejanamAM kaMika kama eTale ke uttarottara maMDaLa saMbaMdhI chAyAmAM kama thAya che. ema kahela che. te skUla daSTithI kahela che. vAstavikapaNAthI A rIte samajavuM joIe vyAsI jana ane eka ejananA saThiyA tevIsame bhAga 3 tathA eka jananA sATha bhAgamAMthI ekasAIThane cheda karavAthI beMtAlIsa bhAga thAya che. dakiTagocara prApta viSayamAM hAniyukta che. tyAMthI sarvAbhyantara maMDaLathI je trIjuM maMDaLa che. tyAMthI AraMbha karIne je maMDaLamAM daSTipatha prAptatA jANavI hoya te te maMDaLa saMkhyAne chatrIsanI saMkhyAthI guNavAmAM Ave che. jema ke-sarvAbhyantara maMDaLathI trIjA maMDaLamAM ekathI cethA maMDaLamAM be thI pAMcamAM maMDaLamAM traNathI yAvat sarva bAhya maMDaLamAM eka bAsIthI guNIne yuvarAzimAM umeravA te umeravAthI je saMkhyA Ave tenAthI hana jambudvIpaprajJaptisUtra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 5 muhUrtagati nirUpaNam 55 atha kathite eva maMDala kSetre pazcAnupUrvI rUpeNa sUryagya muhUrttagati darzayitumAha- 'jayANa mityAdi 'jayANaM bhaMte sUrie' yadA khalu bhadanta sUryaH 'savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvabAhyamaMDalamupasaMkramya saMmApya cAraM gatiM carati gatiM karoti, tayANaM egamegeNaM' tadA khalu ekaikena 'muhutteNaM' muhUrtena 'kevaiyaM khetaM gacchai' kiyat kiyatpramANakaM kSetraM gacchati, iti praznaH, bhagavAnAha - goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! paMca paMcajoNasahassA I' paMca paMcayojana sahasrANi 'tiSNi ya paMcutare joyaNasae' trINi ca paMcottarANi yojanazatAni paNNarasa yasaTTibhAe joyaNassa' paMcadaza ca SaSThibhAgAn yojanasya 5305 ' egamegeNa muhuteNaM gaccha' ekaikena muhUrtena gacchatIti / kathapatraivaM bhavatIti cedatrocyate asmin sarvabAhyamaMDale parizyaparimANatrayokSA aSTAdazasahasrANi trINizatAni paMcadazottarANi 318315 tato'sya pUrvakathita yuktivazAt SaSTisaMkhyayA bhAge datte labdhaM yathoktamatra maMDale muhurtaparimANamiti / patha prAsatA hotA hai / aba kathita maMDala kSetra meM pazcAnupUrvirUpase sUrya kI muhUrtagati ko dikhalAte haiM - 'jayANaM bhaMte! sUrie' he bhadanta jisa samaya sUrya 'savvabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarva bAhyamaMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM' usa samaya eka eka 'muhatte' muhUrta se 'kevaiyaM khetaM gacchai' kitane pramANavAle kSetra meM gamana karatA hai ! isaprazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiMgoyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'tiSNiya paMcutare joyaNasae' tInaso pAMca yojana 'pannarasaya saTTibhAe joyaNassa' eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 ' egamegeNaM muhuteNaM gacchai' eka eka muhUrta meM jAtA hai / isa prakAra kaise hotA hai so kahate haiMisa sarvabAhya maMDala meM paridhikA pramANa tIna lAkha aThAraha hajAra tInaso paMdraha 318315 hai, isameM pUrva kathita yukti ke anusAra sATha kI saMkhyA kA bhAga pUrvAmaMDaLa saMbaMdhI draSTipatha prAptatA e vivakSita ma'DaLamAM dRSTipatha prApta thai jAya che. have kahelA ma`DaLakSetramAM pazcAttupUrvipaNAthI sUnI muhUta gatine batAve che- 'jayANaM bhaMte! sUrie' he bhagavan ! ne samaya sUrya 'savvabAhiramaDalaM uvasa' kamitA cAra caraD' sarva mAhya bha'ujamAM nhAne gati re che 'tayANaM egamegeNaM me samaye ! ! 'muhute' muhUrta thI 'kevaiyaM khetaM gacchai' DeTalA prabhANuvANA kSetramAM gamana 1re he ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI he che - 'goyamA !' he gautama! paMca 'paMca joyaNasahassAi'' pAMtha yAMya ra yona 'tiSNiya paMcuttare joyaNasae' trAsa yAMya yona 'pannarasa saTTibhAe joyaNassa' 4 yojanA sAhiyA paharamA lAga 015 ' egamegeNaM muhutteNaM gaccha3' eka eka muhUrtImAM jAya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te khatAve che. A sakhAdya maMDaLamAM paridhinuM pramANa traNalAkha aDhAra hajAra traNase pannura 318315 che. temAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'tayANaM ihagayahasa maNusassa' tadA iha gatAyAM bharatakSetra sambandhinAM manuSyANAm, 'egatI sAe joNasahassehi' ekatriMzatA yojanasahasraiH 'aTUhiya egatI sehiM joyaNasahA sehiM' aSTami - katrizatA yojanazatai; ekatriMzadadhikASThayojanazatairityarthaH 'tIsAe ya saTTibhAehiM joyarea' trizatAcaikaSaSThibhAgai ryojanasya 'sUrie cakkhuphAsaM havvamAgaccha' sUryaH cakSuH sparza TipA havaM zIghramAgacchati tadyayA etasmin maNDale sUrye cAraM carati sati dina dvAdazamuhUrtta pramANakam bhavati dinasya cArdhabhAgena yAvatpramANakaM kSetraM vyApyate tAvatisthite udayamAnaH sUryaH samupalabhyate dvAdazamuhUrttAnAM cArddhe SaTmuhUrttAH tato yadasmin maNDale muhUrtta - gatipramANaM paMcayojana sahasrANi trINizatAni paMcottarANi paMcadaza ca SaSTibhAgA yojanasya 5305 tat SaDabhirguNyate divasArddhaguNitAyA eva muhUrttagate draSTipathaprAptatAkaraNatvAt tato mevAtra maNDale dRSTipathaprAptatA parimANaM bhavatIti / yadyapi upAntyamaMDaladRSTipathadene para isamaMDala meM yathokta muhUrta-parimANa labdha ho jAtA hai, 'tayANaM ihagayassa maNusassa' taba isa bharatakSetra gata manuSyoM ke 'egatIsAe joyaNasahassehiM' ikatIsa hajAra yojana 'aTThahipa egatIsehiM joyaNasaehiM' AThaso ikatIsa yojana 'tIsAe ya sahibhAehiM jovaNassa' eka yojana ke sAThiyA tIsa bhAgase 'sUrie ' sUrya 'cakkhupphAsaM havvamAgacchacha ' zIghrahI dRSTigocara hotA hai / vaha isa prakAra se hai isa maMDala meM sUrya gatikaratA hai taba bAraha muhUrta kA divasa hotA hai / dinake Adhe bhAga se jitane pramANa ke kSetra meM vyApta hotA hai, utanI sthiti se udayamAnasUrya milatA hai| bAraha muhUrta kA AdhA cha muhUrta hotA hai / taba jo isa maMDala meM muhUrta gati kA pramANa pAMca hajAra tInaso pAMca tathA eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 // hotA hai / usako cha se guNA karanA divasa ke Adhe kA guNA karane se hI muhUrta gati kA TraSTipathaprAptatA pahelAM kahela yukti pramANe sAiThanI saMkhyAthI bhAgavAthI A maMDaLamAM yathAkta muhUta parimANu prApta yaha laya che. 'tayANaMtara' ihagayassa maNusassa' tyAre A bharatakSetramAM rahelA manuSyAne 'egatIsAe joyaNasahasse hiM' zetrIsa innara yogna 'ahiya egatI se hiM jAyaNasahi' mAsotrIsa yojana 'tIsAe ya sahibhAehiM joyaNassa' ye yojana sAhiyA zrIsa lAgathI 'sUrie' sUrya' 'cakkhuphArasaM havvamAgacchai' turata 4 dRSTigoyara thAya che. te A pramANe thAya che. A maMDaLamAM sUrya gati kare che, tyAre divasanuM pramANa khAra muhUrtanu hAya che. divasanA ardhA bhAgathI jeTalA pramANu kSetramAM vyApta thAya che, eTalI sthitithI udayamAna sU maLe che. khAra muhUrtInA aradhA che muhUta thAya che. tyAre je A maMDaLamAM muhUta gatinuM pramANa pAMca hajAra traNase pAMca tathA eka ceAjananA sAThiyA paMdara bhAga 53054 thAya che. tene chathI guNavA divasanA ardhAnA guNAkAra karavAthI ja muhUrta'gatinuM dUSTipatha prAptatAkaraNa thaI jAya che. A rIte A maMDaLamAM dRSTipatha jambudvIpaprajJaptisUtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagatinirUpaNam prAptatA parimANAt paMcAzItiryojanAni nava SaSThibhAgA yojanasya ekaspa SaSTibhAgasya sambadhinaH paSTibhAgAH ityevaM rAzau zodhite etat parimANamupapadyate etacca pUrva kathitaM tathApyatra prastuta maNDalasyottarAyaNagatamaNDalAnAmavadhibhUtatvenAnyamaNDalakaraNanirapekSatayA karaNAntaraM kRtamiti / idaM ca sarvAbhyantarAnantaramaNDalAt pUrvAnupUA guNitaM jyazItyadhikazatatamaM bhavati pratimaNDalaM cAhorAtragaNanAt ahorAtropi upazItyadhikazatatamaH tenAyaM dakSiNAyanasya caramo divasa ityAvedayitumAha-esaNaM paDhame chammAse ityAdi 'esa NaM paDhame chammAse' eSaH khalu prathamaH SaNmAsaH eSo dakSiNAyanasambandhi tryazIdhikazatadivasarUpo rAziH prathamaSaNmAsaH ayanarUpaH kAlavizeSaH SaTra saMkhyakA mAsAH piMDIbhUtA yatra sa paNmAsa iti / 'esa NaM paDhamassa chammAsamsa pajavasANe' etat khalu prathamasya SaNmAsasya dakSiNAyanalakSaNasya paryavasAnam 'se sarie' atha sarvabAhyamaMDalacArAnantaraM sUryaH 'docce chammAse ayamANe karaNa hotA hai / isa prakAra isa maMDala meM dRSTipathapAsatA kA yathokta parimANa hotA hai| yadyapi upAntya maMDala ke dRSTipathaprAptatA parimANa se picAsI yojana evaM eka yojana ke sAThiyA nava bhAga ekasATha ke sAThavAM bhAga isa prakAra rAzi ko zodhita karane para yaha pramANa prApta hojAtA hai yaha pahale kahA gayA hai to bhI yahAM prastuta maMDala ke uttarAyaNagata maMDala kI avadhibhUta hone se anya maMDala karaNa kI nirapekSA honese karaNAntara kiyA hai| yaha sarvAbhyattara maMDala se pUAnupUrvIse guNita karane para ekaso tirAsI hotA hai| prati maMDala kA ahorAtra kI gaNanAse ahorAtra bhI ekaso tirAsI hojAtA hai| yaha dakSiNAyana kA antima divasa hai yaha dikhalAne ke lie kahate hai-'esaNaM paDhame chammAse' yaha prathama chaha mAsa arthAt yaha dakSiNAyana saMbaMdhi ekaso tIrAsI divasarUpa rAzi pahalA cha mAsa ayanarUpa kAla vizeSa chamAsa kA samUha SaTamAsa / 'esa gaM paDhamassa chammAsassa pajayasANe' yaha pahalA cha mAsa dakSiNAyana lakSaNa prAptatAnuM yathekta parimANa thaI jAya che. yadyapi upAMtya maMDaLanA daSTipatha prAptatA parimANathI paMcAsI jana ane eka ejananA sADiyA nava bhAga ekasAThane sAITha bhAga A rIte rAzIne zodhita karavAthI A pramANa maLI jAya che. A pahelAM kahevAI gayela che te paNa ahIMyAM prastuta maMDaLanA uttarAyaNa gatamaMDaLanI avadhibhUta hovAthI anyamaMDaLakaraNanI nirapekSA hovAthI karaNAntara kahela che. A sarvAbhyantara maMDaLathI pUrvAnupUrvithI guNavAthI ekaso vyAsI thAya che. dareka maMDaLanA AherAtra gaNavAthI ahorAtra paNa eka vyAzItama thAya che. A dakSiNAyana chelle divasa che te batAvavA bhATe 4 -'esaNaM paDhame chammAse' 20 paDesA chamAsa arthAt mA kSiyana saMdhI ekase cAsI divasa rUparAzi pahelA cha mAsa athanarUpa kALavizeSa cha mAsane samaha ghaTmAsa cha. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajavasANe' mA 5De cha mAsa dakSiNAyananA jadIpaprajJaptisUtrA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre dvitIye SaNmAse ayamAnaH dvitIyaM SaNmAsaM gacchan 'paDhamaMsi ahorattaMsi' prathame ahorAtre uttarAyaNaspatizeSaH 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM maNDala. mupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti adhAtra gatyAdi jJAnArtha praznavannAha-jayANa mitNAdi 'jayANaM bhaMte sUrie' yadA khalu yasminkAle bhadanta sUryaH 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' bAhyAnantaraM sarvavAhya maMDalApekSayA dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya 'cAraM caraI' cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA tasmin dvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muhUrtena kiyat kiyatpramANa ke kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNasaharasAI' paMca paMca yojanasahasrANi 'tiNi ya cauruttare joyaNasae' trINi ca caturuttarANi yojanazatAni caturazikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'sattAvaNaM ca sadvibhAe joyaNassa' saptapazcAzaca paSThibhAgAn yojanasya 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' ekaikena muhUrtena gacchatIti 530434 tadyathA kA paryavasAna hai / 'se sUrie' chammAsassa sarvabAhya maMDala gati ke anantara sUrya 'docce chammAse ayamANe' dUsare chaha mAsameM gamana karatA huvA 'paDhamaMsi aho. rattasi' uttarAyaNa ke prathamaahorAtra meM 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' bAhyAnantara dUsare maMDala meM prApta hokara gati karatA hai| aba gatyAdi ke jJAna ke lie prazna karate hue kahate haiM 'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhadanta jisa samaya sUrya 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarva bAhyamaMDala kI apekSAse dUsare maMDala ko prApta karake 'yAraM caraI' gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khettaM gacchaI' taba dUsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa vAle kSetra meM jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! 'paMca paMca joyaNa sahassAI' pAMca hajAra yojana 'tiniya cauruttare joyaNasae' tInaso cAra yojana 'sattAvaNaM ca sadvibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' eka muhUrta meM jAtA haiM 5304.. manta35 cha 'se sUrie' sapA tinI pachI sUrya 'docce chammAse ayamANe' olan 7 bhAsa gamana 42ta 'paDhamaMsi ahorattaMsi' uttarAyanA paDasA mAtramA 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' pAyAnantara mI mamA prApta 542 mata 42 che. ve mAhinA jJAna mATe prazna 42di -'jayANaM bhaMte ! sUrie' hai sAvan ! nyAre sUrya 'bAhirANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA' sa mA bhajanI apekSAthI bhI bha3. jana prApta 4zana 'cAra carai' gati 42 cha. 'tayANaM egamegeNaM mahatteNaM kevaiyaM khettaM gacchaI' bIjA maMDaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhartAmAM keTalA pramANavALA kSetramAM jAya che? mA praznanA uttaramA prabhuzrI 3 cha-'goyamA ! 3 gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagati nirUpaNam 59 asmin sarvabAhyapaNDaladvitIyamaNDale paridhiparimANaM trINi lakSANi aSTAdazasahasrANi dve zate saptanavatyadhike yojanAnAm 318297, tato'sya paSThisaMkhyayA bhAge hRte labhyate yathoktamasmin maNDale muhUrttagatipramANamiti / atrApi dRSTipayaprAptatA parimANamAha-tayANa mityAdi 'tapANaM ihagayarasa maNusassa' atra jAtAvekavacanam tena tadA tasminkAle iha bharata kSetragatAnAM bharata kSetrasthitAnAM manuSyANAm ' egatIsAe joyaNa tahasse hiM' ekatriMzatAyojanasahasraiH 'Navahiya solasutarehiM joyaNasaehiM' nava ca SoDazottarai ryojanazataiH SoDazAdhika navabhiryojana - zatairityarthaH ' egUNAlIsA eya sadvibhA ehiM joyaNassa' ekonacatvAriMzatA ca SaSThibhAge yajanasya 'sadvibhAgaM ca egasadvidhA chettA' ekasya yojanasya ca SaSThibhAga mekaSaSThidhA chillA 'saTThIe cuNiyA bhAgehiM' SaSTyA cUrNikAbhAgaiH 3191666 'sUrie cakkhuphAsaM havvamAgaccha ' sUryacakSuH sparzam cakSurviSayatAM dRSTipathaprAptatA mityarthaH havvaM zIghramAgacchatIti, tathAhi atra vaha isa prakAra isa sarvabAhya maMDala ke dUsare maMDala meM paridhikA parimANa tInalAkha aThAraha hajAra do so satANave yojana 318297 isa saMkhyA kA sATha se bhAga dene para isa maMDala kA yathokta muhUrta gati kA pramANa mila jAtA haiN| yahAM bhI dRSTipatha AnekA parimANa kahate haiM - 'tayANaM ihagayassa maNusahasa' taba isa bharatakSetra meM rahe hue manuSya kA 'egatIsAe joyaNasahassehiM' ikatIsa hajAra yojana se 'navahiya solasuttarehiM joyaNasaehiM' navaso solaha yojana 'egUNAlIsAe ya sahibhAehiM joyaNassa' sAThiyA unacAlIsa bhAga 'saTThi bhAgaMca egasadvidhA chettA' eka yojana ke sATha bhAga ke ikasaTha se cheda dekara 'saTThie cuNiyA bhAgehiM' sATha cUrNikA bhAgase 31916 'sUrie cakkhu phArsa havva mAgacchai' sUrya dRSTigocara turata AjAtA hai ' tathAhi - isa hara yojana tinniya cauruttare joyaNasae' zuso yAra yojana 'sattAvannaM ca sabhAe joyaNassa' ye yojanA sAhiyA sattAvanabho lAga 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' ye murhutamAM jAya che. 5304 39 60 60 61 te A pramANe che--A sa` bAhya maMDaLanA bIjA maMDaLamAM paridhinuM parimANa traNalAkha aDhAra hajAra khaseAsattANu ceAjana 31827nu' che. A saMkhyAne sAThathI bhAgavAthI A maMDaLanuM yathAkta muhUrta gatinuM pramANu maLI jAya che. ahIMyA paNa daiSkri pathamA bhAvAnu parimANu uhe che- 'tayANaM ihagayassa maNusassa' tyAre yA bharatakSetramAM rahelA bhanuSyeo 'egatIsAe joyaNasahassehiM' zrIsa innara yojanathI 'navahie solasuttare hiM joyaNasaehiM' navasosoNa yena 'egUNAlIsAe ya sahabhAehiM joyaNassa' sAThiyA yogayAsIsabhA lAga 'saTThi bhAgaM ca egasaTThidhA chettA' 4 yojanA sATha lAgane me4sAthI cheTTIne 'saTThie cuSNiyAbhAgehiM' sATha yUrddhi lAgathI 317 1966 'sUrie cakkhupphA saM havyamAgacchan' tarata na sUrya dRSTigoyara yaha bhaya che. prema hai-yA jIla bhAMDaNAmAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvitIyamaMDale yadA sUryazcAraM carati tadA divaso dvAdazamuhUrtapramANakaH dAbhyAM muhUrtekaSaSThiH bhAgAbhyAmadhikaH teSAM cArddhabhAge padamuhartA ekena muhattaikaSaSThibhAgenAbhyadhikaH tataH sa varNanArtha SaDapi muhUrtA ekaSaSThayA guNyante tadA ekaH SaSThi bhAgastatrAdhikaH prakSipyate tatojAtAni trINizatAni sanaSaSThayadhikAni ekapaSThibhAgAnAm 367-tataH prakrAntamaMDale yatparimANaM trINizatANi aSTAdaza sahasrANi dvezate zaptanavatyadhike 318297 idaMca yojanarAzi SaSThisaMkhyayA guNayitvA sA varNitA muhUrtagati bhavatIti prathamamapi kathitam etadevaibhiH tribhiH zatai SaTa SaSThayadhikairyadA guNyate tadA jAtA ekAdazakoTayaH aSTa SaSThirlakSAzcaturdazasahasrANi nava zatAni nava navatyadhikAni 116814999 etasya eka SaSThisaMkhyayA guNitAyA SaSTisaMkhyayA 3660 bhAgo hiyate labdhAni ekatriMzatasahasrANi navazatAni poDazAdhikAni 31916 zeSamuddharati caturvizatizatAni ekonacatvAriMzadadhikAni 2439 etAvatA yojanAni nAyAtAni / tataH SaSThibhAgAnayanArthamekaSaSThayA bhAgo hiyate labdhA ekonacatvAriMzat dUsare maMDala meM jaba sUrya gati karatA hai taba divasa bAraha muhUrta pramANa kA hotA haiM, do muharta ke ikasaTha bhAga adhika usakA AdhA bhAga cha muhUrta hotA hai| eka muhUrta kA ekasaThavAM bhAga adhika hojAtA hai / usako chahoM muhUrto ko ekasaTha se guNA kiyA jAtA hai| taba ekasaThavAM bhAga kA vahAM adhika prakSepa karane para tInaso sarasaTha AtA hai| taba isa kathita maMDala meM jo parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso satANu 318297 hotA hai use yojana rAzi ko sATha kI saMkhyA se guNita karalene para vaha kathita muharta gati nikala AtI hai yaha pahale bhI kahA hai / yahI saMkhyA ko tInaso sATha se jaba guNita karate haiM taba gyAraha karoDa aThasaTha lAkha caudaha hajAra navaso nannANu 116814999 isa saMkhyA ko ikasAThavI saMkhyA se guNita karake sAThavI saMkhyA se bhAga dene para ekatrIsa hajAra navaso solaha 31916 labdha hotA hai zeSa covIsa so unacAlIsa 2439 rahate haiM / ataH sATha kA bhAga lAne ke lie ekasaTha se bhAga sUrya jyAre gati kare che, tyAre divasa bAra muhUrta pramANuno hoya che. be mahinA ekasaTha bhAga adhika tenA ardhA cha muhUrta ane eka muhartAne ekasaThamo bhAga adhika thaI jAya che. e chae muhUtane ekasaThathI guNavAmAM Ave che, tyAre ekasaThamA bhAgane tyAM adhika rUpe prakSepa karavAthI traNaso saDasaTha Ave che. tyAre A kahelA maMDaLamAM je parimANa traNa lAkha aDhAra hajAra basosattANu 318297 thAya che te jana rAzIne sAThanI saMkhyAthI guNavAthI te kahevAmAM Avela muhUrta gati nIkaLI Ave che. A pahelAM paNa kahela che. A saMkhyAne traNase chAsaThathI jyAre guNavAmAM Ave che, tyAre agIyAra karoDa aDasaThalAkha cauda hajAra navaso navANuM 116814999 Ave che. A saMkhyAne ekasAThanI saMkhyAthI guNine sAThanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ekatrIsahajAra navaso soLa 31916 Ave che. zeSa covIsaso ogaNacALIsa 2439 rahe che. A rIte ejananI saMkhyA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 5 muhUrtagatinirUpaNam 61 SaSThibhAgAH 39 ekasya ca SaSThibhAgasya sambandhinaH SaSThireka SaSThibhAgA / iti / samprati tRtIyamaMDale saMcariSNuH sUryasya muhUrtagatipramANaM darzayitumupakramate 'se pavisamANe sarie' atha dvitIyamaMDalapravezAdanantaram pravizan jambUdvIpAbhimukhaM gacchan sUryaH 'doccaMsi ahorasi' dvitIye ahorAtre uttarAyaNasatke ityarthaH, 'bAhiratacaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyaM tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti tataH kiM bhavati tatrAha-jayANamityAdi, 'jayANaM bhaMte sUrie bAhiratacaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' yadA yasminkAle khalu bhadanta bAhya tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti 'tayA gaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khetaM gacchai tadA tRtIyamaMDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muhartena khala kiyat pramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNa sahassAI' paMca paMcayojana sahasrANi 'tiNi ya cauruttare joyaNasae' trINi karane para sAThiyA unacAlIsa bhAga labdha hotA hai aura eka sATha bhAga ke sAThavAM bhAga hotA hai| aba tIsare maMDala meM saMcahiSNu sUrya kI gati ke pramANa ko kahanekA prAraMbha karate haiM-'se pavisamANe sUrie' dUsare maMDala meM praveza karane ke pIche jaMbUdvIpa ke sanmukha gamana karatA huvA sUrya 'doccaMsi ahorattaMsiM' dUsare ahorAtra meM 'bAhitaccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai / usase kyA hotA hai so batAte haiM-'jayA NaM bhaMte ! sUrie ghAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya bAhya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai-'tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khetaM gaccha' taba tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa kSetra meM gamana karatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! he gautama ! maLatI nathI tethI sAThano bhANa lAvavA mATe ekasAThathI bhAga karavAthI sAThiyA egaNacALIsa bhAga labdha thAya che, ane ekasaTha bhAgane sAThame bhAga thAya che, have trIjA maMDaLamAM saMcAra karanAra sUryanI muhUrtagatinuM pramANa kahevAne prAraMbha 42 cha-'se pavisamANe sUrie' mI meM praveza 4aa pachI pUdIpanI sanmusa gamana to sUrya 'doccaMsi ahorattasi' ilon mahArAbhA 'bAhirataccaM maMDalaM ubasaMka. mittA cAra carai' mA zrI bha gati 42 che, menAthI zuthAya cha ? se matAve che-'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' hai bhagavan ! nyAre sUrya mA zrI ma ma 442 gati 2 cha, 'tayANaM pagamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM jIru' tyAre trIjA maMDaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM keTalA pramANavALA kSetramA gamana 42 cha ? mA prazna uttaramA pramuzrI gautabhasvAbhAna he che-goyamA ! 'paMca paMca joyaNa sahassAI' pAMya pAMya 2 yo- 'tinniya cauruttare joyaNasae' se yAra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ca caturuttarANi yojanazatAni caturadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH / 'dUguNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' ekonacatvAriMzaca SaSThibhAgAn yojanasya 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' ekaikena muhartena gacchatIti tadyathA-atra khalu bAhyatRtIyamaNDale parirayaparimANaM prayolakSAH aSTAdazasahasrANi dve zate ekonAzItyadhike 318279 asya ca SaSThisaMkhyayA bhAge hate labdhaM yathAkathitamatra maMDale muhUrttagati pramANamiti / saMprati dRSTipathaprAptatAM darzayitumAha-'tayANaM ihagayassa' ityAdi, 'tayANaM ihagayassa maNusassa' tadA tasmin kAle khalu iha bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'egAhiehi battIsA joyaNasahasse hi' ekAdhikai vAtriMzatA yojanasahasraiH 'egUNapaNNAe ya sahibhAe hiM joyaNassa' ekonapaMcAzatA ca SaSThibhAgai yojanasya 'sadvibhAgaM ca sadvidhA chittA' ekaM ca paSThibhAgameka SaSThidhA chittvA 'tevIsAe cuNiyA bhAgehi trayoviMzatyA cUrNikAbhAgaH 'rie' sUryaH 'cakkhupphAsaM havvamAgacchai' cakSuH sparza dRSTipathaprAptatAM cakSurviSayatAmityarthaH havvaM zIghramA'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'tini ya cauruttare joyaNasae' tInaso cAra yojana 'duguNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA unacAlIsavAM bhAga 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' eka muhUrta meM jAtA hai| yaha isa prakAra-isa bAhya tIsare maMDala meM paridhi kA parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso ubhAsI 318279 isa ko sATha kI saMkhyA se bhAga dene para pUrvokta yathA kathita muhUrta gati kA pramANa isa maMDala kA mila jAtA hai| aba dRSTipatha meM prAptatA dikhAne ke lie kahate hai-'tayANaM ihagayassa maNusassa' usa samaya isa bharatakSetra meM rahe hue manuSyoM kA 'egAhiehiM battIsA joyaNa sahastehiM battIsa hajAra eka yojana 'eNUNapannAe ya saTibhAehi joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA unapacAsavAM bhAga 'saTibhANaM ca sadvidhA chittA' eka sATha kA bhAga ko sATha se chedakara 'tevIsAe cuNiyA bhAgehiM tevIsa carNikA yo- 'dugUNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' me4 yojne| sA6i41 mAyAjIsabhA mAga 'egamegeNaM muhutteNaM gacchaI' 2 muhUta mAya che. 2 // prabhA 2 mA alon mamA paridhinuM parimANa traNa lAkha aDhAra hajAra base agaNyAsI 318ra79 che. tene sAThanI saMkhyAthI bhAgavAthI pUrvokta yathAkathita muhUrtagatinuM pramANa A maMDaLa nuM maLI Ave che. veSTaya prAptatA matAvAne bhATe 4 cha-'tayANaM ihagayassa maNusassa' te samaye / 12takSetramA 29sA manuSyAne 'egAhiehiM vattIsA joyaNasahassehi' trAsa 2 2 4 yamana 'egUNapannAe ya sadvibhAehiM joyaNassa' me yojanA sADiyA sA5yAsa mA 'saTThibhAgaMca sadvidhA chittA' me sAuna mAgane sAthI chedIna 'tevIsAe cuNNiyA bhAgehiM' tevIsa yU4i mA 42vAyI 'sUrie' sUrya 'cakkhupphAsa havva mALa4' zIgha cakSugocara thaI jAya che. te A pramANe che A bAhya trIjA maMDaLamAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU05 muhUrtagatinirUpaNam gacchatIti tayathA- atra khalu bAhyatRtIyamaMDa le divaso dvAdazamuhUrta pramANa caturbhirmuhUrteka paSThibhAgairadhikaH tasyAddha SaTramuhUrtAH dvAbhyAmeka SaSThibhAgAmyAma adhikAH sAmastyenaikaSaSThibhAgakaraNAthai SaDaSi muhUrtA ekaSaSThisaMkhyayA guNyante guNanAnantaraM tatra dvAvekaSaSThibhAgau prakSi pyete tato bhavaMti trINi zatAni aSTa SaSThayadhikAni ekaSaSThimAgAnAm 368, tato'smin tRtIyamaMDale yat paridhiparimANaM trayolakSA aSTAdazasahasrANi dvezate ekonAzItyadhika 318279 etat tribhiH zatairaSTaSaSThayadhika guNya te jAtA ekAdazakoTayaH ekasaptatiH zatasahasrANi pavizatiH sahasrANi SaTzatAni dvi saptatya dhikAni 117126672 asya caikaSaSThyA guNitayA SaSThayA 3660 bhAge labdhAni dvAtriMzatsahasrANi ekAdhikAni 32001 zeSaM trINi sahasrANi dvAdazAdhikAni 3012 teSAM paSThibhAgAnayanArthamekaSaSThayA mAge hRte labdhA ekonapaMcAzat SaSThibhAgA ekasya SaSThibhAgasya sambandhinaH trayoviMzaticcUrNikAbhAgA iti / saMpratyatrApi caturthamaMDalAdiSvati deza darzayitumAha-evaM khalu eeNaM uvAeNabhAga karane se 'sUrie sUrya 'cakkhupphAsaM havyamAgacchaI' zIghra hI cakSugocara AtA hai| yaha isa prakAra se hai-isa bAhya tIsare maMDala meM divasa bAraha muhUrta pramANa kA hai-evaM sAThiyA cAra muhUrta adhika hotA hai| usakA AdhA cha mahata sAThiyA do muhUrta adhika hai| usakA ekasAThayAM bhAga karane ke lie chahoM muhUrta ekasATha kI saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai / guNA karane para usameM ekasAThiyA do bhAga kA prakSepa karane para tInaso aDasaTha ikasaTha bhAgoM kA 368. tatpazcAtU isa tIsare maMDala meM jo paridhi kA parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso unnAsI 318279 isako tInaso aDasaTha se guNA karane para gyAraha karoDa ikottara lAkha chaccIsa hajAra chaso bahatara 117 26672 hotA hai| isako ekasaTha se guNA kara ke 3660 se bhAga dene se battIsa hajAra aura eka 320001 AtA hai, tIna hajAra bAraha 3012 zeSa bacatA hai / usakA sATha kA bhAga lAne ke lie ikasaTha se bhAga dene se sAThiyA unapacAsa eka sATha kA tevIsa cUrNikA bhAga labdha hAtA hai| divasa bAra muhUrta ane sAThiyA cAra muhUrta pramANane che. tenA ardhA cha muharta ane sAThiyA be muhUrta che. tenA ekasATha bhAga karavA mATe cha e muhUrtane ekasAThathI gaNavAmAM Ave che, guNIne temAM ekasAThiyA be bhAgane prakSepa karavAthI traNase aDasaTha ekasaTha bhAga 368 thAya che A trIjA maMDaLamAM paridhinuM parimANa je traNa lAkha aDhArahajAra base agaNyAsI 318279 thAya che tene 368 thI guNavAthI agyAra kareDa eketera lAkha chavvIsa hajAra chaso botera 117126672 thAya che. Ane ekasAThathI guNIne 3660 thI bhAgavAthI batrIsahajAra ne eka 32001 Ave che traNahajAra bAra 3012 zeSa vadhe che. tene sAThamo bhAga lAvavA mATe ekasaThathI bhAgavAthI sAThiyA ogaNapacAsa 3 eka sAThanA tevIsa cUrNikA bhAga labdha thAya che. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre mityAdi, 'evaM khalu-eeNaM uvAeNaM' evamuktaprakAreNa khalu iti nizcayena etenopAyena kramazaH kramazastattadanantarAbhyantara maMDalAbhimukhagamanalakSaNena 'pavisamANe sUrie' pravizan pravezaM kurvan sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt yasmin sthitastato'parasmAt maMDalAt 'tayaNaMtaraM maMDalaM' tadanantaramaparAparalakSaNaM maNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazaSaSThibhAgAn yojanasya 'egamege maMDale' ekai kasmin maMDale 'muhuttagaI' muhUrtagatim 'nivar3emANe nivaDvemANe' nivarddhayan nivarddhayan hAyayan tyajanityarthaH 'sAiregAI paMcAsIti paMvAsIti joyaNAI' sAtirekANi pazcAzItiH pazcAzItiryojanAni 'purisachAyaM abhivaddhamANe abhivaddhamANe' puruSachAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan 'saccabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA __aba yahAM bhI caturtha maMDalAdi meM atideza dikhAne ko kahate haiM-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' ukta prakAra se isa upAya se krama krama se tadanantara abhyantara maMDalAbhimukha gamanarUpa 'pavisamANe sUrie' praveza karatA havA sUrya 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantara mAne jisa maMDala meM sthita ho usase dasare maMDala se 'tayaNaMtaraM maMDalaM' dUsare maMDala se dUsare maMDala meM 'saMkamamANe saMkamANe' jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA aThAraha aThAraha sAThiyA bhAga 'egamege maMDale' eka eka maMDala meM 'muhuttagaI' muhUrtagati ko 'nivaDramANe nivaDemANe' kama karatA karatA 'sAiregAI paMcAsIti paMcAsIti joyaNAI' kucha kama pacAso pacAsI yojana 'purisachAyaM' abhivaddhemANe abhibaDhemANe' puruSachAyA ko baDhAte baDhAte 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai| pratimaMDala ko evaM ahorAtra kI gaNanAse ahorAtra bhI ekaso tIrAsIvAM have ahIMyA paNa cothA vigere maMDalAdimAM atideza batAvavAne mATe kahe che'evN khalu eeNaM uvAeNaM' 61 prAthI mA upAyathI pUrva tahanata2 sabhyantara bhAbhibhuNa gamana35 'pavisamANe sUrie' praveza 42 / sUrya 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tahanantara meTale 31 mA DAya tanAthI bhI mathI 'tayaNaMtaraM maMDalaM jIta bhAbhA 'saMkamamANe saMkamamANe' ardi rdi 'advArasa aTThArasasadvibhAe joyaNassa' yasana soy| maDha2 aDhA2 mA 'egamege maMDale' 4 ye bhajamA 'muhattagaI' bhuData gati nivaDDhe mANe' nivaDDhe mANe' bha 420i 42ai 'sAiregAI paMcAsItiM joyaNAI' 8 bha payAsI payAsI yAna 'purisachAyaM abhivaDDhe mANe abhivaDhe mANe' 535 chAyAne vadhAratA dhAratA 'savvabhaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAtyAtarama ne prApta karIne gati kare che. pratimaMDaLane ane ahorAtrinI gaNanAthI aherAtrI paNa eka vyAsIme divasa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 5 muhUrta gati nirUpaNam 65 cAraM caraI' sarvAbhyantaramaMDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karotIti / pratimaMDalaM cAhorAtragaganAdahorAtropi vyazItyadhikazatatamastenAyamuttarAyaNasya caramo divaso bhavatIti kathayitumAha - 'esa NaM docce chammAse' ityAdi 'esaNaM docce chammA se' eSaH khalu dvitIyaH SaNmAsaH uttarAyaNalakSaNo'yanavizeSaH 'esaNaM doccassa chammAssa pajjavasANe' etat khalu dvitIyasya SaNmAsasyo tarAyaNalakSaNaraya paryavasAnam tryazItyadhikazatatamohorAtrarUpatvAt 'esa NaM Aicye saMvaccha re' eSaH khalu AdityaH saMvatsara : AdityacAropalakSitaH saMvatsara iti etAvatA nakSatrAdi saMvatsarasya nirAkaraNaM kRtam AdityAdeva ahorAtra pakSamAsaRtuayanavarSavyavahAro natu nakSatrAdito mAsAdi vyavahAra iti 'esa NaM Aicassa saMvaccharassa pajjavasANe pannatte' etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM caramAyanacarama divasa khAt prajJapta kathitamiti / iti saptamaM muhUrttagati dvAraM samAptam / / sU05 / / samprati aSTamaM dinarAtravRddhi hAnidvAramAha- 'jayANaM bhaMte surie' ityAdi / mUlam - jayANaM bhaMte! surie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlaya divase ke mahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! divasa uttarAyaNa kA antima divasa hotA hai yaha kathana karane ke lie kahate haiM- 'esaNaM docce chammAse' yaha uttarAyaNa rUpa dUsarA SadmAsa hai - 'esaNaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' yaha dUsare SaTmAsa rUpa uttarAyaNa kA antima divasa hai, arthAt ekaso tirAsIvA ahorAtra hone se vaha antima kahA gayA hai, 'esa NaM Aicce saMvaccha re' yaha sUrya saMvatsara hai kAraNa kI yaha saMvatsara sUrya kI gati se upalakSita hotA hai / isa kathana se nakSatrAdi saMvatsara kA nirAkaraNa ho jAtA hai, sUrya se hI ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana evaM varSa kA vyavahAra hotA hai / nakSatrAdi se mAsAdi vyavahAra nahIM hai, 'esaNaM Ahaccassa saMvarassa pajjavasANe paNNatte' yaha Aditya saMvatsara kA antima ayana kA antima divasa hone se paryavasAna rUpa kahA hai | | 0 5 // // isa prakAra yaha sAtavAM muhUrta gatidvAra samApta // uttarAyA chese divasa hoya che, yA udhana ravA bhATe he che- 'esaNaM docce chammAse' A uttarAyaNarUpa khIjA cha mAsa rUpa uttarAyaNanA chellA divasa che. arthAt ekasAvyAsiimaaN mahorAtra hovAthI te cheTI hivasa vAmAM Ave che. 'esaNaM Aicce saMvacchare ' A sUkSma sa'vatsara che, kAraNa ke-A saMvatsara sUryanI gatithI upalakSita thAya che. A kathanathI nakSatrAdi saMvatsaranuM nirAkaraNa thai jAya che. sUkSmathI ja aheArAtra, pakSa, mAsa, Rtu, rAyana, mane varSane! vyavahAra thAya che. 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' mA Aditya savasaranA chellA ayananA chelle divasa haiAvAthI pa vasAnarUpa kahela che. sU. pa !! A rIte sAtam' muhUta gatidvAra samApta ja0 9 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre tayANaM uttamakaTupatte ukkosae aTArasamuhutte divase bhavai, jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai, se NikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayANaM bhaMte ! sUrie abbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai, dohiM egasaTibhAgamuhuttehiM UNe duvAlasa muhuttA rAI bhavai dohi ya egasaTibhAgamuhuttehiM ahiyatti, se NikkhamamANe sUrie do ccaMsi abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAi bhavai, goyamA! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM egasaTThibhAgamuhattehiM UNe, duvAlasamuhuttA rAI bhavai cauhiM egasaTibhAgamuhuttehiM ahiya tti| evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do egasadvibhAgamuhuttehiM egamege maMDale divasakhittassa NibuddhemANe Nibu. ddhamANe rayaNikhittassa abhivaDhemANe abhibaddhemANe savvabAhiraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ti / jayANaM sUrie savvabhaMtarAo maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM savvabhaMtaramaMDalaM paNihAya egeNaM tesIeNaM rAiMdiyasaeNaM tiNNi chAva? egasaTibhAga muhuH ttasae divasakhettassa nibuddhattA rayaNi khettassa abhibuddhe ttA cAraM carai tti jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAi bhavaI ? goyamA ! tayANaM uttamakaTThapattA ukkosiyA aTThArasa muhuttA rAI bhavai jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai ti esa NaM paDhame chammAse esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe / se pavisamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorasi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase bhavai ke mahAlayA rAI bhavai, goyamA! aTThArasamuhuttA rAI bhavai dohiM egasaTibhAgamuhuttehiM ahie se pavisamANe sUrie jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 67 doccaMsi ahorattaMsi bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayA gaM ke mahAlae divase bhavai ke mahAliyA rAI bhavai, goyamA ! tayA NaM aTArasa muhuttA rAI bhavai cauhiM egasaTibhAgamuhattehiM UNA duvAlasa muhutte divase bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhattehiM ahie ti| evaM khallu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe do do egasaTibhAgamuhuttehiM egamege maMDale rayaNikhettassa nibuddhemANe nibuddhamANe divasakhettassa abhibuddhemANe abhibuddhamANe savvabhaMtaraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai ti| jayA NaM bhaMte ! sUrie savvavAhirAo maMDalAo savvabhaMtaraM maMDala uvasakamittA cAraM carai tayANa savvabAhiraM maMDalaM paNihAya tesIe NaM rAiMdivaseNaM tiNNi chAva? egasaTibhAgamuhuttasae rayaNikhettassa NivbuddhettA divasa. khettassa abhivavettA cAraM carai esaNaM docce chammAse esaNaM doccassa chammAsassa pajjavasANe esa NaM Aicce saMvacchare esaNaM Aicassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte ||suu0 6 // chAyA-yadA khalu bhadanta sUryaH sarvAbhyantarama DalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! tadA khalu uttamakASThA prAptaH utkarSako. 'STAdazamuhUtau divaso bhavati, jayanyikA dvAdazamuhartA rAtri bhavati / atha niSkrAman sUryo navaM saMvatsaramayamAnaH prathame ahorAtre'bhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khala bhadanta sUryo'bhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khallu kiM mahAlayo divasa: kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! tadA khalu aSTAdaza muhUrto divaso bhavati dvAbhyAmekaSaSThibhAgamuhUrtAbhyAmUnaH, dvAdazamuhUrtA rAtri bhavati dvAbhyAmekaSaSThibhAga muhUrtAbhyAmadhiketi / atha niSkrAman sUryo dvitIye'horAtre yAvat cAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divasa: kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalu aSTAdazamuhUrto divaso bhavati catubhirekaSaSThi. bhAgamuhUrtA rAtri bhavati caturbhireka SaSThibhAga muharte radhiketi evaM khalu etenopAyena niSkrAman sUryaH tadanantarAnmaNDalAttadanantaraM maNDalaM saMkrAman dvau dvAvekaSaSThibhAgamuhUrtAvekaikasmin maMDale divasakSetrasya nivarddhayan nivarddhayan rajanikSetrasyAbhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhAmaMDala jambudvIpaprajJaptisUtra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ jambUdvIpaprajJaptisUtre mupasaMkramya cAraM caratIti / yadA khalu sUryaH sarvAbhyantarAt maMDalAt sarvabAhya maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu sarvAbhyantaramaMDalaM praNidhAyaikena tryazItena rAtriMdivazatena triNi SaT SaSThAni eka SaSThibhAgamuhUrtazatAni divasakSetrasya nivaddharya rajanIkSetrasyAbhivarya cAraM caratIti / yadA khalu bhadanta sUryaH sarvabAhyamaMDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalU ki mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalU samakASThA prAptA utkarSakA'. STAdazamuhUrttA rAtrirbhavati jadhanyako dvAdazamuhUtrtI divaso bhavati iti, eSaH khalU prathama: SaNmAsa etat khalu prathamasya SaNmAsasya paryavasAnam / atha pravizana sUryaH dvitIyaM paNmAsaaya mAnaH prathame ahorAtre bAhyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA khalu bhadanta sUryobAhyAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divaso bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! aSTAdazamuhUrttA rAtri bhavati dvAbhyAmekaSaSThibhAgamuhUrtAbhyAmUnA: dvAdazamuhUttoM divaso bhavati dvAbhyAme kaSaSThibhAgamuhUrtAbhyAmavikaH adha pravizan sUryoM dvitIye'horAtre bAhya tRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA khalu bhadanta sUryoM bAhyattIyamaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divaso bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalu aSTAdaza muhUrtA rAtri bhavati catubhirekaSaSThibhAgamuhartarUnA dvAdazamuhUttoM divaso bhavati caturbhirekaSaSThibhAgamuhUrteradhika iti evaM khalve tenopAyena pravizan sUryaH tadanaMtarAnmaMDalAttadanantaraM maMDalaM saMkrAman saMkrAman dvau dvAvekaSaSThibhAga muhUttau ekaikasmin maMDale rajanIkSetrasya nivarddhayan nivarddhayan divasakSetrasyAmivarddhapana abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maMDakamupasaMkramya cAraM caratIti / yadA khalu bhadanta ! sUrya: sarvabAhyAta maMDalAta sarvAbhyantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu sarvabAhya maMDalaM prANidhAya etena vyazItena rAtri divasazatena trINi SaTSaSThi eka paSThibhAga muhUrtazatAni rajanikSetrasya nivRddhaya divasa kSetrasyAmivaddhartha cAraM carati eSaH khalu dvitIyaH SaNmAsaH etat khalu dvitIya paNmAsasya paryavasAnaM eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnam / / suu06|| TIkA-'jayANaM bhaMte ! marie' yadA khalu-yasmin samaye kila bhadanta ! sUryaH sarati gacchati AkAze iti sUryaH athavA-suvati karmaNi tattatkArye lokAn iti sUryaH, athavA ahorAtrasya vyavasthA saMpAditA bhavati tadabhAve'horAtra vvavasthAyA asaMbhavApatte riti etAdRzaH sUryoM bhagavAn yasmin samaye 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkra 'jayANabhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' ityAdi TIkArtha-gautama svAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA haiM-'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM' he bhadanta ! sUrya jisa samaya sarvAbhyantara maNDalako 'jayAgaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maMDalaM uvasaMkamittA' ityAdi sAtha-gItamasvAmI / sUtra 3 prabhune tanA prazna 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maMDalaM' & REG! sUrya 2 samaye satya-ta2 bhane ta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 69 www mya-saMprApya 'cAraM carai' cAram - gatiM carati karoti 'tayANaM ke mahAlaya divase ke mahAliyA rAI' tadA tasminkAle ko mahAlayaH ko mahAna - atizayenAdhika Alaya: vyApyakSetra lakSaNa Ayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAt ityarthaH divaso bhavati, tathA-kiM mahAlaya-kiyatpramANA rAtriH - nizA ca bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tayA NaM uttama patte ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai' tadA tasmin kAle khalu uttamakASThA prAptaH uttama kASThAm avasthAM prAptaH - Aditya saMvatsarasambandhi SaT paSTyadhika trizatadivasamadhye yato na kazcidaparo'dhika ityarthaH, ata evotkarSaka utkRSTa ityarthaH aSTAdaza muhUrto daNDaH tatpramANako divaso bhavati, sarvato'dhiko'STAdaza muhUrtta pramANaM dinaM bhavati ityarthaH : / tathA - ' jahaNiyA duvAlasamuhutA rAI bhavaI' jaghanyA - sarvato nyUnA dvAdazamuhUrtta pramANa rAtri bhavati, yatra khalu maNDale yAvatpramANo divasa statra maNDale divasApekSayA zeSA ahorAtrapramANA rAtri riti jaghanyA dvAdazamuhUrttA rAtri riti, sarvasmin kSetre kAle vA triMzaprApta karake 'cAraM carai' gati karatA hai 'tayANaM ke mahAlae divase' usa samaya divasa kitanA baDA hotA hai ? aura 'ke mahAliyA rAI' kitanI baDI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! uttamakaTTapatte ukkosae aTThArasamuhute divase bhava' he gautama ! usa kAla meM uttama avasthA ko prApta huA- Aditya saMvatsara sambandhI 363 divasoM ke bIca meM jisase koI aura dina baDA na hotA aisA sabase baDA dina 18 muhUrtta kA hotA hai tathA - ' jahaNNiyA duvAlAsamuhuttA rAI bhavaI' sarva se jaghanya 12 muhUrtta kI rAtri hotI hai jisa maNDala meM jitane pramANa kA dina hotA hai usa maMDala meM divasa kI apekSA zeSa ahorAtra ke pramANa se kama pramANavAlI rAtri hotI hai isa kAraNa jaghanya pramANavAlI kahI gaI hai ? samasta kSetra meM athavA kAla meM tIsa muhUrtta kA rAta dina kA pramANa niyata kahA gayA hai / to jaba divasa 18 muhUrtta kA hotA hai taba rAtri 12 muhUrtta kI hone 'cAra' carai' gati 42 che. 'tayANaM ke mahAlaya divase' te vasate hivasa DeTalA sAMbhA hoya che ? bhane 'ke mahAliyA rAI' rAta DeMTalI sAMgI hoya che ? bhavAmAM alu Ahe che'goyamA ! uttamakadRpatte ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai' he gautama! te ajabhAM uttama avasthA prApta thayela Aditya saMvatsara saMbaMdhI 363 divaseAnI vacce jemA khIne keI divasa lAMkhe| thate nathI evA lAMkhe| dina 18 muhU`nA thAya che. temaja 'jahaNiyA duvAlasamuttA rAI bhavaI' sarvathI dhanya 12 muhUrtanI rAta hoya che. bhe maDaLamAM jeTalA pramANanA divasa thAya che, te maDaLamAM divasanI apekSAe zeSa ahe rAtranA pramANathI alpapramANavALI rAta heya che. AthI rAta jaghanya pramANavALI kahevAmAM AvI che. samasta kSetramAM athavA kALamAM tIsa muhUnu` rAta-divasanuM pramANu niyata karavAmAM Avelu che. tA jyAre divasa 18 muhUttanA thAya che tyAre rAtri 12 muhUta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre muharttapramANaka rAtriMdivasya niyatatvAt tadA yadA divaso'STAdazamuhUrtta pramANakastadA rAtri dazamuhUrtta pramANA, yadA ca rAtri dvAdazamuhUrtta pramANA tadA tatra divaso'STAdazamuhUrtta pramANaka iti / atha yadA bharatakSetre'STAdazamuhUrtta pramANo divasa stadA videhakSetreSu dvAdazamuhUrtta pramANA rajanI tadA dvAdazamuhUrtebhyaH pararAtre atikrAntatvena SaDmuhUrttAn yAvat kena kAlena bhavitavyam evaM bharatakSetre'pi vaktavyam / tatrocyate atra muhUrttagamyakSetra vaziSTe sati tatra sUryasyodayamAnatvena divaseneti tacca sUryodayAstAntaravicAraNena tanmaNDalagata dRSTipathaprAptatA vicAraNenopapadyate iti / nanvevaM sati sUryasyodayo'stamayanaM cAniyataM prAptam ? iti ce diSTamevatat taduktam'jaha jaha samae samae purao saMvarai bhakkharo gayaNe / taha taha io viniyamA jAyai rayaNIi bhAvattho // 1 // evaM ca sai narANaM udayatthamayaNAI hota'niyamAI / sara desakAla kassara kiMcIya dissae niyamA || 2 || 70 lagatI hai aura jaba rAtri 18 muhUrtta kI hotI hai taba dina 12 muhUrtta kA hone lagatA hai bharatakSetra meM jaba 18 muhUrtta pramANa kA dina hotA hai taba videha kSetroM meM 12 muhUrta kI rajanI - rAtri - hotI hai yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki jaba 12 muhUrta kI pararAtri atikrAnta-samApta ho jAtI hai kI 6 muhUrtta taka kauna kAla hotA hai ? isI taraha bharata kSetra meM bhI kahalenA cAhiye to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai - muhUrtagamya kSetra ke avaziSTa rahane para vahAM para sUrya ke udaya mAnakI apekSA dina hotA hai yaha kathana sUryodaya aura usake astake antara ke vicAra se usa maNDalagata dRSTipatha prAptatA ke vicAra se bana jAtA hai| zaGkA - to phira isa taraha ke samAdhAna se sUryakA udaya aura usakA asta niyamita nahIM bana pAtA hai-aniyata ho jAtA hai to aisA hameM iSTa hI hai yahI isakA uttara hai - kahA bhI hai - jeTalI thavA mAMDe che. ane jyAre rAtri 18 munI thAya che tyAre divasa 12 muhU thavA mADe che. bharatakSetramAM jyAre 18 muhUrta pramANa jeTale divasa hoya che tyAre videhakSetramAM 12 muhUrtanI rAta hoya che. ahI evI AzaMkA udbhavI zake tema che ke jayAre 12 muhUrtanI rAta pararAtri artikAnta-samApta thaI jAya che te 6 muhUrta sudhI kayA kALa hoya che ? te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che ke muhU gamyakSetra avaziSTa rahe che tyAre tyAM sUryanA udayamAnanI apekSAe divasa hAya che. A kathana sUryodaya ane tenA astanA aMtarane vicArathI te ma`DaLagata TruSTipatha prAptatAnA vicArathI banI jAya che. zaMkA-te pachI A jAtanA samAdhAnathI sUryanA udaya ane tene asta niyamita banI zakatA nathI. eTale ke aniyata thaI jAya che-te Avu ja amArA mATe ceAgya che AnA javAba A pramANe kahela che- jambudvIpaprajJaptisUtra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam sai caiba niddiTTho ruddamuhuto kameNa savvaisi / siMdANi pi avisayapamANo ravI jersi' || 3 || iti // yathA yathA samaye samaye purataH saJcarati bhAskaro gagane / tathA tatheo'pi niyamAt jAyate rajanIti bhAvArthaH // 1 // evaM ca sati narANAmudayAstamayane'niyate bhavataH / sati dezakAlabhede kasyApi kasyApi kiJcidvyavahAryate niyamAt ||2|| sakRdeva ca nirdiSTo rudramuhUrttaH krameNa sarveSAm / keSAJcididAnImapi ca viSayapramANo raviryeSAM bhavati || 3 || iticchAyA || yatu sUryaprajJaptiTIkAyAM sUryamaNDala saMsthityadhikAre samacaturasrasaMsthitivarNane kathitaM yat yugAda eka sUryaH dakSiNapUrvasyAM dizi ekazcandro dakSiNAparasyAM dizi dvitIyaH sUryaH pazcimottarasyAM dizi, dvitIyazcandra ityAdi tatsarvaM mUlodayApekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / 3 bhAvattho // 1 // jaha jaha samaye samaye purao saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha io vi niyamA jAyai rayaNI evaMca sai narANaM udayatthamayaNAI hota'niyamAI | sai desakAlabhee kassara kiMcIya dissae niyamA // 2 // -sai ceva niddiTTho ruddamuhu to kameNa savvesiM / kesiM cIdANipi avisayapamANo ravI jesiM 71 // 3 // jo sUryaprajJapti kI TIkA meM sUryamaNDalasaMsthiti adhikAra meM samacaturasra se sthiti ke varNana prasaGga meM kahA gayA hai ki yuga kI Adi meM eka sUrya dakSiNapUrvadizA meM eka candra dakSiNa aparadizA meM, dvitIya sUrya pazcima uttara dizA meM aura dvitIya candra- pazcima pUrva dizA meM rahatA hai so yaha saba kathana mUlodaya kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye yaha aSTAdaza muhUrta pramANa jaha jaha samaye purao saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha io vi niyamA jAyai rayaNI i bhAvattho // 1 // evaM ca sai narANaM udayatthamayaNAI hoMta niyamAI | sai desakAlabhae kasai kiMcIya dissae niyamA ||2|| sai ceva nichiTTo ruddamuhuto kameNa savvesiM / kecidANivi avisayapamANo ravI jesiM 113 11 je sUrya prajJaptinI TIkAmAM sU^maDaLa sa Msthiti adhikAramAM samacaturasI sthitinA vana prasa gamAM kahevAmAM Avela che ke yuganA prAraMbhamAM eka sUrya dakSiNapUrvAdizAmAM eka candra dakSiNa aparadizAmAM dvitIya sUya pazcima uttaradizAmAM ane dvitIya candra pazcima pUrvAdizAmAM rahe che, te A badhuM kathana leAyanI apekSAe kahevAmAM Avelu' jambudvIpaprajJaptisUtra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ayaM cASTAdazamuhUrtapramANaH sarvotkRSTo divasaH pUrva saMvatsarasya caramo divasaH iti prati pAdayitumAha-se NikkhamamANe sUrie' atha niSkrAman sUryaH yasmin sthAne sthitaH sarvI skRSTaM divasaM kRtavAn tasmAt sthAnAt niSkrAman-garachan sUrya ityarthaH 'NavaM saMvacchara ayamANe' navam-navInaM pUrvasaMvatsarApekSayA navaM dvitIyaM saMvatsaram-varSamayamAnaH prApnuvAn AdadAna ityarthaH 'padamaMsi ahorasi' prathame ahorAtre 'abhaMtarANaM taraM maMDalaM' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalam 'uvasakamittA cAraM carai' upasakramya saMprApya cAra-gatiM carati-karotIti / samprati-rAtridivasayo vRddhihAsaM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayA NaM bhaMte ! sarie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'abhaMtarANaMtaraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti tayANaM ke mahAlae divase' tadA-tasmin kAle khalu kiM mahAlayaH-ko mahAn Alayo vyApyakSetra vAlA sarvotkRSTa dina pUrvasaMvatsara kA carama divasa hai-isa-bAtako prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-se NikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahora tasi abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA-cAraM carai' jisa sthAna para sthita hokara sUrya ne sarvotkRSTa dina kiyA hai usa sthAna se nikalatA huA vaha sUrya-navIna-pUrvasaMvatsara kI apekSA-dvitIya saMvatsara-varSa ko prApta hokara prathama abhyantara ahorAtra meM abhyantara maNDala ke anantara dvitIya maMDala para Akarake gati karatA hai rAtri divasa kA vRddhi hAsa kathana__ isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'jayA NaM bhaMte ! sUrie he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' abhyantaramaMDala ke anantara dvitIya maNDala para pahuMcakara gati kiyA karatA hai'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA rAI bhavaI' taba usa samaya-usa sUrya che. Ama jANavuM joIe. A aSTAdaza muhUrta pramANavALa saMskRSTa divasa pUrva saMvatsarane carama divasa che. A vAtane prakaTa karavA mATe sUtrakAra kahe che _ 'se NikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorasi abbhatarANatara' maMDalaM uvasaMkamitA cAra carai' re sthAna sthita dhana sUrya saSTi vasa manAvyA che, te sthAna parathI udita thayela te sUrya navIna -pUrvasaMvatsaranI apekSAe dvitIya saMvatsara varSane prApta thaIne prathama ahorAtramAM atyaMtara maMDaLa pachI dvitIya maMDaLa para AvIne gati kare che. rAtri-divasa-vRddhi-hAsa kathana sAmA gautamasvAmI prabhune sAta prazna cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie' he mata ! 2 mA sUrya 'anaMtarANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' madhyatarabha771 pachI dvitIyabha7 52 pAyAne ti 43 cha-'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA rAI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 73 rUpa Azrayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAnityarthaH divaso bhavati tathA-'ke mahAlayA rAI bhavaI' ki mahAlayA kIdRzapramANayuktA ca rAtrirbhavatIti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayA NaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egasahi. bhAgamuhattehiM UNe' tadA-tasmin abhyantaradvitIyamaNDalasaMkramaNakAle aSTAdazamuhUtoM divaso bhavati dvAbhyAmekaSaSTibhAgamuhUrtAbhyA mUnaH, arthAt aSTAdazamuhUrtapramANo dvAbhyAM muhartakaSaSTibhAgAbhyAM hIno divaso bhavati 'duvAla samuhattA rAI bhavai dohiya egasadvibhAgamuhattehiM ahiyati' dvAdazamuhUrtapramANA dvAbhyAM muhakaSaSTibhAgAbhyAmadhikA rAtrirbhavatIti atrAyaM bhAvaH-aSTAdazamuhUrte divase dvAdazadhruvamuhUrtAH SaT caramuhUrtAH, te ca muhUrtAH maNDa. dvArA kitanA kSetra-vyApta kiyA jAtA hai-arthAt usa samaya kitanA baDA. dina hotA hai aura kitanI baDI rAtri hotI hai ? isa ke utara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhatte divase bhavai dohiM egasaTThibhAgamuhattehiMUNe' he gautama ! taba 18 muharta meM se 1 muharta ke 61 bhAgameM se 2 bhAga kama kA dina hotA hai arthAt ina aThArahamuhatoM meM se eka muhUrta ke 61 bhAga karane para una meM se do bhAga kama rahate haiM isa taraha yaha dina pUre 18 muhUrta kA nahIM hotA hai kintu eka muhata ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kA hotA hai| 'duvAlasa muhattA rAI bhavaI dohi ya egasahibhAgamuhuttahiM ahiyatti' tathA usa samaya jo rAtri hotI hai usakA pramANa 12 2 muhartta kA hotA hai jo 61 bhAgoM meM se 2 bhAga dina pramANa meM kama hae haiM-ve yahAM rAtrimeM AjAte haiM ataH rAtrikA pramANa 12 muharta se- adhika prakaTa kiyA gayA hai tAtparya aisA hai ki aThAraha muhUrtavAle divasa meM 12 muhUrta to dhruva muhUrta hai aura 6 bhavai' tyAre te sUrya 43 sA kSetra vyApta thAya cha saTa 4 te 1mata so somA divasa DAya cha bhane sI ail rAta DAya cha 1 senA pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhute divase bhavai dohiM egasa vibhAgamuhU tehiM UNe' he gautama ! tyAre 18 muhUrtamAMthI 1 muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kama divasa thAya che. eTale ke e 18 muhUrtomAMthI 1 muhUrtanA 61 bhAgo karyA pachI temAM be bhAgo kama rahe che. A pramANe A divasa pUrA 18 muhUrtane thatuM nathI paNa eka muThTha 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kamane hoya che. ___ 'duvAlasamuhuttA rAI bhavai dohi ya egasaTibhAgamuhuttehiM ahiyatti' tamAte samaya re rAta hoya che tenuM pramANa 12 muhurta jeTaluM thAya che. je 61 bhAgomAMthI 2 bhAga dina pramANamAM kama thayA che teo ahIM rAtrimAM AvI jAya che. ethI rAtrinuM pramANa 12 muhUrta karatAM adhika prakaTa karavAmAM Avela che. tAtparya A pramANe che ke 18 muhUrtavALA divasamAM 12 muhUrta te dhruva muhurta che ane huM muhUrta cara che. e muhUrto ja0 10 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jambUdvIpaprajJaptisUtre lAnAM jyazItyadhikazatena varddhante hIyante ca tatra ca vairAzikagaNanAvatAraH, yadi maNDalAnAM vyazItyadhikazate SaDmuhUrtA varddhante cApavarddhatte ca tadA ekena maNDalena kiM varddhate cApavarddhate ca ? sthApanA-yayA 183 / 6 / 1 atrAntyarAzinA ekakalakSaNena madhyarAziH SaTkalakSaNo guNyate, guNite ca etena guNitaM tadeva bhavatIti niyamena SaDeva sthitAH te ca AdirAzinA bhajyante alpatvAt bhAgaM na prayacchatIti bhAjya bhAjakarAzyoH trikeNApavartanA kartavyA, jAta uparitano rAzirhi dvikarUpaH adhastana ekapaSTirUpaH 2 samAgataM dvAvekapaSTipAgau muhUrtasya, ato divase apavarddha te rAtrau ca varddha te iti // samprati-agretanamaNDaLagate divasarAtri vRddhihAnI pRcchannAha-'se NikkhamamANe' ityAdi, 'seNikkhamamANe sUrie docaMsi ahorattaMsi' adha niSkAman sUryaH dvitIye aho muhUrta cara muhUrta haiM ye muhUrta 183 maMDaloM para baDhate haiM aura ghaTate haiM to jaba trairAzi vidhidvArA isa kI jAMca kI jAtI hai to usa samaya eka maNDala para ye kitane baDhate ghaTate haiM yaha spaSTa ho jAtA hai, isakeliye sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye 183/6, 1, yahAM antima rAzi eka se madhyakI rAzi jo 6 hai use guNita karanA cAhiye taba 6 hI guNa nikala AtA hai isa meM Adi rAzi kA bhAga karanA cAhiye paraM ca yahAM para madhyakI rAzi hai vaha bhAjaka rAzi se hIna hai isaliye bhAjya bhAjaka rAzi kI trikoNa apavartanA karalenI cAhiye isa taraha ke AjAte haiM ye eka muharta ke kRta 61 bhAgoM meM se 2 bhAga haiM so dinake pramANa meM se inhe kama kiyA gayA hai aura rAtri ke pramANa meM inheM baDhAyA gayA hai| ___'se NikkhamamANe sarie doccaMsi' he bhadanta ! dvitIya maNDala se nikalatA huA sUrya jaba abhyantara tRtIya maNDala ko prApta karake gati karatA hai-taba 183 maMDaLe para vadhe che ane ghaTe che jyAre vairAzi vidhi vaDe enI parIkSA karavAmAM Ave che tyAre eka maMDaLa para e keTalA vadhe che ane ghaTe che A spaSTa thaI jAya che. AnA mATe sthApanA A pramANe karavI joIe. 183/6, 1, ahIM aMtima rAzi ekathI madhyanI je 6 che tene guNita karavI joIe. Ama karavAthI 6 ja guNanaphaLa Ave che. AmAM Adi rAzine bhAgAkAra karavo joIe paraMtu ahIM madhya rAzi che. te bhAjaka rAzi karatAM hina che ethI bhAjya-bhAjaka rAzinI trikoNa apavartana karI levI joIe. A pramANe ja AvI jAya che. e eka muhUrtanA karavAmAM AvelA 61 bhAgamAMthI 2 bhAge che. te divasanA pramANamAMthI emane ochA karavAmAM AvelA che ane rAtrinA pramANamAM emane abhivardhita karavAmAM AvelA che. se NikyamamANe sUrie doccaMsi' 3 mahata ! yama thI niit| sUrya nyAre satyata2 tRtIyabhane ta za gati 43 che tyA3 'ke mahAlaye divase ke mahAlayA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 75 rAtre ' amaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati 'tayA NaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai' tadA yadA sarvAbhyantaratRtIya maNDalA pekSayA cAraM gatiM carati - karoti tasmin kAle khalu kiM mahAlaya :- kiyatpramANako divaso bhavati, tathA - kiM mahAlayA kIdRzapramANavatI rAtri bhavatIti praznaH, 'bhagavAnAha - gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayANaM' yasmin kAle sarvAbhyantaratRtIyamaNDalA . pekSA sUryazvAraM carati tasmin kAle khalu 'aTThAra samuhutte divase bhavai cauhiM ekasahabhAgamuhatehi UNe' aSTAdazamuhUrta :- aSTAdaza muhurttapramANako divaso bhavati caturmirekaSaSTi bhAgamuhU hUrterUnaH tatra dvAbhyAM sUryamaNDalasambandhibhyAM dvAbhyAM ca prastutamaNDala sambandhibhyA mityevaM prakAra tuhitairekaSaSTibhAgairUno nyUno divaso bhavatItyarthaH tathA-'dubAlasamuhutA rAI bhavai cahiM egasahitehiM ahiyati' dvAdazamuhUrtta pramANA caturbhirmuhUtairekaSaSTimAgairadhikA rAtrirbhavati iti // uktamaNDalatrayAtirikta caturthAdimaNDaleSu atidezena divasarAtravRddhihAnI kathayitumAha - ' evaM khalu eeNaM' ityAdi, 'evaM khalu ee NaM uvAeNaM' evaM maNDalatrayadarzitarItyA 'ke mahAlaya divase ke mahAlayA rAI bhavai' usa samaya kitanA baDA dina hotA hai aura kitanI baDI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tathA aTThArasamuha divase bhavai cauhiM egasaTTibhAgamuhuttehiM UNe dubAlasamuhutA rAI bhavai, cauhiM egasaTThimuhutehiM ahiyatti' he gautama! jisa kAla sarvAbhyantara tRtIya maNDala kI apekSA sUrya gati karatA hai usa kAla meM aThA raha muhUrta kA dina hotA hai parantu eka muhurta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotA hai do bhAga sUryamaNDala sambandhI aura do bhAga prastuta maNDala sambandhI yahAM liye gaye haiM / tathA bhAgoM se adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai / aba sUtrakAra ukta maNDalatraya se atirikta caturtha Adi maNDaloM meM atideza vAkya dvArA divasa aura rAtri kI hAni evaM vRddhi kA kathana karane ke 6 1 rAI bhava' te te TalA bAMgo divasa hoya che bhane DeMTalI sAMgI rAta hoya che ? bhenA navAzrabhAM alu uhe che-'goyamA ! tayA aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM egasaTTibhAga muhu te hiM UNe duvAlasamuhuttA rAI bhavaI, cauhiM egasaTTimuhuttehi ahiyatti' he gautama! kALamAM sarvAbhya Mtara tRtIyama'DanI apekSAe sUrya gati kare che, te kALamAM 18 muhUta'nA divasa hAya che paraMtu eka muhUrtanA kRta 61 bhAgAmAMthI 4 bhAga kama hAya che, e bhAge sUrya maMDaLa saMbadhI ane e bhAga prastutama'DaLa sa'khaMdhI ahI' gRhIta thayA che. tathA 6 bhAgA karatAM adhika 12 muhUrtanI rAtri hAya che. have sUtrakAra uktamaMDaLatraya sivAya caturthAM vagere maMDaLAmAM atiMdeza vAkya dvArA hivasa bhane rAtritI hAni tebhana vRddhinu uthana 42vA bhATe 'evaM khalu eeNaM udAe' 2 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jambUdvIpaprajJaptisUtre khalu nizcitam etenAnantarapUrvI kopAyena pratimaNDalaM divasarAtrasambandhi muhUrttakaSaSTibhAga vRddhi hAnirUpeNa 'NikkhamamANe sUrie' niSkrAman dakSiNAbhimukhaM gacchan sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantarAnmaNDalAt 'tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe' tadanantaraM maNDalaM saMkrAmana ---gacchan yatrasthitaH tadanantaraM dakSiNAbhimukhamaparaM maNDalaM pratigacchan sUryaH 'do do esabhAgamuhutehiM' dvau dvau muhUtkaSaSTibhAgau ' egamege maMDale' ekaikasmin maNDale pratimaNDalam ityartha: 'divasakhittasta nibuddhemANe nibuddhemANe' 'divasasambandhinaH kSetrasya nivarddhayan nitrarddhayan - hApayan hApayan parityajan parityajan ityarthaH, tathA - ' rayaNikhittasma abhivaddhemANe abhivaddhemANe ' rajanIkSetrasya rAtrisambandhi vyAptakSetrasya dvau dvau muhUrtaikapaSThibhAgau abhivarddhayan abhivarddhayana etAvatpramANaka vRddhim - AdhikyaM kurvan muhUrttakapaSTi bhAgadvayagamyaM kSetraM divasakSetre nyUnaM kurvantAvadeva rAtrikSetre'dhikaM kurvannityarthaH 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM caraiti' sarvabAdhaM maNDalamupasaMkramya - samprApya cAraM gatiM carati - karoti iti // " samprati- sarva maNDaleSu muhUrtta bhAgAnAM hAni vRddhi sarvAgraM darzayitumAha- 'jayA' ityAdi, lie- ' evaM khalu eeNaM uvAeNaM' isa pradarzita paddhati ke anusAra pratimaNDala para divasa evaM rAtri sambandhI bhAgadvaya se jo ki eka jagaha divasa meMhAnirUpa haiM aura rAtri meM vRddhirUpa hai isa taraha se hAni vRddhi karatA huA saba dakSiNa kI ora gamana karatA hai-arthAt tadantara maNDala para jAne ke liye dakSiNAbhimukha hotA hai taba 'do do egasaTTibhAgamuhuttehiM egamege maMDale divasa khitassa nibuddhemANe 2' vahAM para divasa kA pramANa bhAga bhAga rUpa se kamatI 2 haraeka maMDala para hotA jAtA hai tathA 'rayaNikhittassa abhivadvemANe' pratimaMDala meM rAtrikA pramANa bhAgo bhAga baDhatA jAtA hai isa taraha 'savva bAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' sUrya Abhyantara maNDaloM se nikalatA huA sarvabAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai / 'jayA NaM sUrie savvabhaMtarAo maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA pradarzita paddhati mujaba pratima`DaLa para krisasa temaja rAtri sabaMdhI bhAgadrayathI ke je eka sthAne divasamAM hAnirUpa che ane rAtrimAM vRddhirUpa che, A pramANe hAni-vRddhi karatA dakSiNa tarapha gamana kare che. arthAt tadana taramaMDaLa para javA mATe dakSiNAbhimukha thAya che. 'do do egasa vibhAga muhu tehi egamege maMDale divasakhitassa nibuddhemANe 2' tyAM divasanu pramANa bhAga bhAga rUpa karatAM alpa-alpa dareka maDaLa para thaI jAya che. te 'rayaNikhi tassa abhivaddhemANe' pratiyaujamAM rAtrinu pramANu ho lAga ho lAga badhI laya che, yA pramANe 'savvabAhira maMDalaM uvasaMkamitA cAra carai' sUrya AlyAMtara - mAMthI nIkaLatA sa`bAhya maDaLa para pahAMcIne peAtAnI gati kare che. 'jayA NaM sUrie savvabhaMtarAo maMDalAo savvabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra cara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 77 'jayANaM mUrie' yadA-yasminkAle khalu sUryaH 'savamaMtarAbho maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA' sarvAbhyantaramaNDalAt sarvebAhyamaNDalamupasaMkramya-samprApya cAra-gati caratikaroti 'tayA NaM savvabhaMtaraM maMDalaM parihAya' sarvAbhyantaraM maNDalaM praNidhAya-maryAdIkRtya tataH parasmAt dvitIyAnmaNDalAdArabhyetyartha, 'ege gaM tesIe NaM rAIdiyasaeNaM' ekena tryazItena rAtridivazatena tryazItena-tryazItyadhikena rAtriMdivAnA mahorAtrANAM zatenetyarthaH 'tiNi chAvaDhe egasahibhAgamuhu tasae' trINi SaT SaSTAni SaTpaSTa yadhikAni muhakapaSTibhAgazatAni 'divasakhettassa nivvuddhatA' divasakSetrasya nivaddharya SaTpaSTa yadhikatrizatamuhUtrtakaSaSTibhAgai vitpramANaka kSetraM gamyate tAvanmAtraM kSetraM hApayitvA parityajyetyarthaH riyaNikhettassa abhibuddhatA' tAvadeva kSetra rajanI kSetrasyAbhivaddharya-vRddhiM nItvA 'cAraM caraitti' cAraM gatiM caratikarotIti. ayaM bhAva:-dakSiNAyanasambandhi jyazotyadhikamaNDaletu pratyeka hIyamAna bhAga dvayasya tryazItyadhikazataguNanena SaT SaSTayadhikatrizatarAzi rupapadyate iti tAvadeva rajanicAraM caraI' aba sUtrakAra samasta maMDaloM meM muhUrta bhAgoM kI hAni aura vRddhi kA pramANa batAte hue kahate haiM-jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se sarvabAhya maNDala para Akara ke gati karatA hai 'tayANaM savvabhataraM maMDalaM parihAya usa samaya vaha sarvAbhyantara maMDala kI hada karake-maryAdA karake isake bAda dvitIya maMDala kI maryAdA karake 'egeNaM tesIeNaM rAiMdiyasaeNaM tiNNicchAvaDhe egasahibhAgamuhu tasae divasakhe tassa nivuDDe tA rayaNikhe tassa abhibuddhe tA cAraM caraI' 183 rAtadinoM ke 366 muhurta - bhAga Adi hote haiM so itane muhUrta to divasoM meM pradarzitarIti kama aura eka muhUrta ke anusAra ho jAte haiM aura rAtri meM itane muhUrta baDhate jAte haiM / tAtparya yaha hai ki dakSiNAyana saMbandhI 183 maMDaloM meM se pratyeka maMDala meM 2-2 bhAga hIna hote jAte haiM so ina do kA 183 meM guNA karane se 336 rAzi utpanna hotI hai so itanI hI rajani kSetra meM vRddhi hotI hai have sUtrakAra samasta maMDaLamAM muhUrta bhAgenI hAni ane vRddhinuM pramANa spaSTa karatAM kahe che-jyAre sUrya sarvAtyaMtara maMDaLamAMthI sarvabAhya maMDaLa para AvIne gati kare cha. 'tayA NaM savvabbhaMtara maMDalaM parihAya' te mate te sAkSya tara bhanI bhayahi manAvAna tyAra mAha dvitIya bhajanI maryAhI rIta 'ege NaM tesIeNaM rAiMdivasaeNaM tiNi chAvaTe egasadriyabhAgamuha tasae divasakhettassa nivuDDhettA rayaNikhettassa abhibuddhe tA cAra cara) 183 rAta-divasanA 366 muhUrta bhAga vagere thAya che. te ATalA muharta te divasamAM pradarzita rIti kama ane eka muhUrta mujaba thaI jAya che ane rAtrimAM ATalA muhurtI vadhatA jAya che. tAtparya A pramANe che ke dakSiNAyana saMbaMdhI 183 maMDaLamAMthI dareka maMDaLamAM 2-2 bhAga hIna thatA jAya che. te A bene 183 mAM guNAkAra karavAthI 336 rAzi utpanna thAya che. te ATalI ja rajanIkSetramAM vRddhi thaya che. have sUtrakAra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jambUdvIpaprajJaptisUtre kSetre vRddhirbhavati iti // prakRtameva vastu pazcAnupUrdhyA darzayituM praznayatrAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarva bAhyamaNDalamupasaMkramya-samprApya cAraM gati carati-karoti 'tayANaM ke mahAlae divase bhavai' tadA-tasmin kAle khalu kiM mahAlaya:-kiyAna-kiyatpramANaka ityarthaH divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavaI' kiM mahAlayA-kiyatI kiyatpramANA ityarthaH rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayANaM uttamakaTThapattA ukkosiyA' tadA tasminkAle uttamakASThAprAptA-prakRSTAvasthAM gatA ataevoskarSikA-sarvata utkRSTA, yato na kAcittadanyA prakarSavatI rAtri bhavati etAdRzI 'advArasa muhutA rAI bhavaI' aSTAdazamuhUrtapramANA etAdRzI tadA rAtrI rajanI bhavati / rAtri divasasya triMzanmuhUrttapramANatvAta triMzanmuhUrttalakSaNasaMkhyApUraNAyAha-'jahaNNae' ityAdi, 'jahaNNae duvAlasamuhatte divase bhavaiti' jaghanyako'lpIyAn dvAdazamuhUrtapramANakastatkAle-dakSiNAyanakAle divaso bhavati triMzanmuhUrtakhA dahorAtrasyeti / ayaM cAhorAtro dakSiNAyanasya caramo aba sUtrakAra isa prakRta viSaya ko hI pazcAnupUrvI dvArA dikhAte haiM-isame gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! sUrie savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' he bhadanta ! jisa samaya sUrya sarvabAhaya maMDala ko prApta kara gati karatA hai-'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' taba usa samaya kitanA bar3A dina hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI bhavaI' kitanI baDI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tayANaM utamakahapatA ukkosiyA aTThArasamuhatA rAI bhavaI' he gautama! usa samaya saba se adhika pramANavAlI jisa se adhika pramANavAlI aura dUsarI rAtri nahIM hotI aisI rAtri 18 muhUrta kI hotI hai rAta aura divasa kA-donoM kA kAla pramANa 30 muhUrta kA hotA hai| 'jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai' so dinakA pramANa jaghanya hotA haiarthAt 12 muhUrta kA taba dakSiNAyana kAla meM dina hotA hai / yaha dina rAta A prakRta viSayane ja pazcAnupUvI dvArA spaSTa karatAM kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune mArIte prazna ye cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabAhira maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI mahata2 samaye sUrya sAmane prata gharI gati 3re che 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' tyAre te mate | ainsa DAya cha mana 'ke mahAliyA rAI bhavaI' usI inii 2 DAya cha ? senAmamA prabhu he cha -'goyamA ! tayANaM utamakadapatA ukkosiyA adurasamuhu tA rAI bhavai' gautama ! te 1mate sauthI padhAre prbhaae| vALI jenAthI vadhAre pramANavALI bIjI koI rAta hotI nathI evI rAtri 18 muhUrtanI hAya che. rAta mane sinu-mannanu sapA 30 bhuDUta resu DAya che. 'jahaNNae duvAlasamuha te divase bhavaI' sinu prabhA panya thAya che. meTa 12 muhUtanA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 79 bhavatItyAdi pradarzanArthamAha-'esa' ityAdi, 'esaNaM paDhame chammAse' eSaH khalu dakSiNAyanasya prathamaH SaNmAsaH 'esaNaM par3hamassa chammAsassa pajjavasANe' etatkhalu prathamasya SaNmAsasya paryavasAnam 'se pavisamANe sUrie' athAnantaraM pravizana sUryaH 'docca chammAsaM ayamANe dvitIya SaNmAsam ayamAnaH-gacchan 'paDhamaMsi ahorasi' prathame ahorAtre 'bAhirANaMtaraM maMDalaM upasaMkamitA cAraM caraI' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvavAdya maNDalamupasaMkramya cAraM carati / dvitIya maMDalaM sUryo gacchatIti zrukhA dvitIyamaNDale divasarAtrivRddhihAnIjJAnAya praznayanAha'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'bAhirANaMtaraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvabAhyamaNDalamupasaMkramyasamprApya cAraM gatiM carati-karoti / 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' tadA-tasmin sarvabAhyadvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu kiM mahAlayaH kiyAna-kitpramANako divaso dina bhavati, tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA kiyatI kiyatpramANA ca rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThArasamuhuttA rAI dakSiNAyana kA antima hotA hai-yahI bAta 'esaNaM paDhame chambhAse' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai yaha dakSiNAyana kA prathama chaha mAsa hai 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' aura yahAM para prathama chahamAsa kA paryavasAna-samApti hotA hai 'se pavisamANe mUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahora tasi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' isake bAda anantara maMDala meM praveza karatA huA sUrya jaba dvitIya chahamAsa para pahuMca jAtA hai to prathama ahorAta meM dvitIya sarvabAhaya maNDala ko prApta karake vaha apanI gati karatA hai 'jayANaM bhaMte ! sarie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' isa sUtradvArA aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ! jaba sUrya dvitIya bAhaya maMDala ko prApta kara apanI gati karatA hai to usa samaya dina aura rAtakA jyAre dakSiNAyanakALamAM divasa hoya che. A divasa-rAta dakSiNAyanane aMtima hoya che. merI pAta 'esaNaM paDhame chammAse' 2 // sUtra dvArA praTa 32vAmA bhAvI che. yA kSaNAyananA prathama 6 bhAsa cha. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' bhane mahI. prathama bhAsana 5sAna thAya che. 'se pavisamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorasi bAhirANaMtara' maMDalaM uvasaMkamitA cAra caraI' tyA2 5chI pIta mamA pradeza 42te| sUrya jyAre dvitIya 6 mAsa para pahoMcI jAya che te prathama ahorAtamAM dvitIya sava bAhya bhane prApta prazana te pAtAnI gati re che. 'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtara maMDala uvasaMkamittA cAra caraI' 2 // sUtra 14 ve gautabhasvAbhImemA tne| prazna ye cha mahata ! jyAre sUrya dvitIya bAhyamaMDaLane prApta karIne pitAnI gati kare che to te samaye divasa bhane rAtana prabhAra hAya cha 1 senA sa bhA he cha-'goyasA ! ahArasa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavai dohiM egasadvibhAgamuhu tehiM UNA' aSTAdazamuhUrttapramANA rAtrI rajanI bhavati dvAbhyA mekapaSTibhAgamuhUrtAbhyAmUnA aSTAdazamuharttapramANA tathA dvAbhyAM muhaH kaSaSTibhAgAbhyAM hInA rAtri bhavatItyarthaH, tathA-'duvAlasamuhutte divase bhavai dohiM egasaTibhAgamu huttehiM ahie' dvAdazamuhUrtapramANaH dvAbhyAmekaSaSTibhAgamuhUrtAmyA madhiko viziSTo divaso bhavatIti / saMprati-tRtIyamaNDale dinarAtri vRddhihAnI jJAtuM praznayannAha-'se pavisamANe' ityAdi, 'se pavisamANe sUrie' atha pravizan sUryaH 'docaMsi ahora taMsi' dvitIye ahorAtre 'bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM caraI' bAhya tRtIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM carati' 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA khalu bhadanta ! sUryaH 'bAhirataccaM maMDalaM upasaMkamitA cAra caraI' bAhya tRtIyaM maNDalamuprasaMkramya cAraM-gatiM carati-karoti' 'tayANaM ke mahAlae divase bhavai' tadA-tasmin bAhyatRtIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu kiM mahAlayaH kiyAn-kiyatpra. mANako divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA-kiyatpramANA rAtri rbhavati, tadA divasamAnaM ca kIdRzaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'tayANaM aTThArasamahattA rAI bhavai caurhi egasaTThibhAgamuhuttehiM UNA' kitanA pramANa hotA hai ? isake uttara meM-prabhu kahate haiM-'goyamA! aTThArasa muha tA rAI bhavaI dohiM egasahibhAgamuhutehiM UNA' he gautama ! usa samaya aThArahamuharta kI rAtri hotI haiM-parantu eka muhata ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kI yaha hotI hai tathA-'duvAla samuhu te divase bhavaI dohiM egasaTThibhAgamuhutehiM ahie' : bhAga adhika 12 muhUrta kA dina hotA hai| ___ aba tRtIya maNDala meM dina rAtakI vRddhi hAni jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM 'se pavisamANe sUrie doccaMsi ahora taMsi' he bhadanta ! dvitIya ahorAta meM praveza hotA huA sUrya 'vAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhaya tRtIya maNDala ko prApta karake jaba gati karatA hai 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' taba divasa kitanA baDA hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI muhu tA rAI bhavai dohi egasadvibhAgamuhuttehiM UNA' he gautama ! ta samaye 18 mutanI rAta hoya che paraMtu eka muhUrtanA 61 bhAgomAMthI 2 bhAga kama jeTalI A hoya che. tabha08 'duvAlasamuhutte divase bhavai dohiM egasaTThibhAgamuhuttehi ahie' mA mapi 12 muhUrtane divasa thAya che. have tRtIya maMDaLamAM divasa-rAtrinI vRddhi-hAni jANavA bhATe gautamaspAbhI prabhune prazna 42 che. 'se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi' he lata ! dvitIya satramA praviSTa yatA sUrya 'bAhirataccaM maMDalaM ubasa kami tA cAra carai' mA tRtIyabhane prApta zane nyAre gati 42 che. 'tayANa ke mahAlae divase bhavaI' tyAre havasa / sai DAya che. mane 'ke mahAliyA rAI bhavaI' 2|t sI aimI DAya cha 1 ko praznAna rai prasuzrI 53 OM. 'goyamA ! tayANaM adarasamuhutA rAI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam / tadA-sarvabAhyatRtIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu aSTAdazamuhUrtapramANA tathA dvAbhyAM pUrvamaNDala. sambandhibhyAM prastutamaNDalasambandhibhyAmevaM prakAreNa catubhirmuhUrtekaSaSTibhAgai rUnA-hInA rAtri bhavati, tathA-'duvAlasamuhutte divase bhavai cauhi egasadvibhAgamuhutehiM ahie tti' dAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati catubhirekaSaSTibhAgamuharadhikaH atrApi dvAbhyAM pUrvamaNDala satkAbhyAM dvAbhyAM prastutamaNDalasatkAbhyAmityevaM catuHsaMkhyakairmuhattairadhiko divaso bhavatIti / ___samprati-uktAtirikteSu maNDaleSu atidezamAha-'evaM khalu eeNaM' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAepa' evam-maNDalatrayadarzitarItyA khalu etenAnantaravarNitopAyena pratimaNDaladivasarajanIsambandhimuhakaSaSTibhAgadvayavRddhihAnirUpeNa 'pavisamANe sarie' pravizan jambUdvIpe maNDalAni kurvana sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt bhavai' rAta kitanI bar3I hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! tayANaM aTThArasamuhuttA rAI bhabai cauhiM egasahibhAe egasadvibhAgamuhuttehiM UNA' gautama ! usa samaya aThAraha muhUrta kI rAta hotI hai parantu yaha rAta eka muhUrta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotI hai yahAM pUrva maNDala ke do aura prastuta maNDala ke do isa taraha se ye 4 bhAga liye gaye haiN| arthAt pUrva maNDala ke eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga aura prastuta maNDala ke eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga isa prakAra se 4 bhAga gRhIta hue haiM ! tathA 'divase duvAla. muhutte bhavaI cauhiM egasahibhAgamuhuttehiM ahie' 12, muhUrta kA dina hotA hai| arthAt bhAga jo rAtri ke pramANa meM kama huA hai ve yahAM baDha jAtA hai| aba sUtrakAra ukta se atirikta maNDaloM meM atideza kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' isa taraha anantara varNita isa upAya ke anusAra-prati maNDala divasa aura rajanI sambandhi muhU. taikaSaSTi bhAgaya kI vRddhi aura hAni ke anusAra-jambUdvIpa meM maMDaloM ko bhavai cAhiM egasadvibhAe egasadvibhAga muhuttahi UNA' he gautama! samaye 18 bhutAnA rAta hoya che. paraMtu A zata eka muhUrtanA kRta 61 bhAgomAMthI 4 bhAga kama hoya che. ahIM pUrvamaMDaLanA be ane prastutamaMDaLanA be A pramANe e cAra bhAge gRhIta thAya che. eTale ke pUrvamaMDaLanA eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga ane A pramANe 4 lAgo gRhIta thayA che. tayA 'divase duvAlasamuhutte bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhuttehi gaNig 12 muhurtano divasa hoya che. eTale ke ka bhAga je rAtrinA pramANamAM kAma thaye che, te ahIM vadhI jAya che. have sUtrakAra uparyukta sivAyanA bIjA maMDaLamAM ati hezanu thana 42di cha-'evaM khalu eeNaM uvAraNaM pavisamANe sUrie' / pramANe anaMtara varNita A upAya mujaba pratimaMDaLa divasa ane rajanI saMbaMdhI muhu taika parimAyanI vRddhi mana na bhulma nyUDIpImA bhayAne to sUrya 'tayaNaMtarAo jambudvIpaprajJaptisUtra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre maNDalAt tadanantaramekasmAt maNDalAttadaparaM maNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrA. man-gacchan gacchan 'do do ekasadvibhAgamuhuttehiM' dvau dvau muhUrtekapaSThibhAgau 'egamege maMDale' ekaikasmin maNDale-pratimaNDalam 'rayaNikhettassa nivuddhemANe' rajanI rAtriH tatsambandhikSetrasya-pradezasya nivarddhayan nivarddhayan parityajana 2 atyalpaM kurvan tathA-'divasakhettassa abhivuddhamANe abhivuddhamANe divasasambandhi kSetrasya abhivarddhayan abhivartayan adhikAdhika kurvan 'savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tti' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAra gatiM carati-karotIti / ____ atrApi maNDaleSu bhAgAnAM hAnivRddhisarvAgraM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sarie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'savvabAhirAo maNDalAo' sarvabAhyAt maNDalAt 'savyabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM savvabAhiraM maMDalaM paNihAya' tadA-tasmin sarvabAhyAt sarvAbhyantaramaNDalasaMkramaNakAle sarvabAhyaM maNDalaM praNidhAya-maryAdIkRtya tadA karatA huA sUrya 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do egasahibhAgamuhatte' tadanantara maNDala se tadanantara maNDala para-eka maMDala se dUsare maNDala para jAtA huA do do muhUrtekaSaSThibhAga ko 'egamege maMDale pratimaNDala para 'rayaNikhettassa nivuddhemANe 2' rajanI kSetra ko atyalpa karatA 2 tathA-'divasakhettassa abhivuddhemANe 2' divasakSetra ko vRddhiMgata karatA karatA -adhika adhika karatA--'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maNDala para pahuMca kara 'cAraM caraI' gati karatA hai| isa taraha maNDaloM meM bhAgoM kI hAni vRddhi kitanI hotI hai ? isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate hai -'jayANaM bhaMte ! maMDalAo' sarvabAhya maMDala se 'sayabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maMDala para pahuMca-jAtA hai-arthAt vahAM para pahuMcakara gatikaratA hai 'tapANaM savvabAhiraM maMDalaM paNihAya' taba sarvabAhya maMDala kI maryAdA maMDalAo tayaNaMtara maMDalaM saMkamaNANe 2 do do egasadvibhAgamuhutte' tana ta2 bha3thA tadanaMtara maMDaLa para eka maMDaLathI bIjA maMDaLa para gamana karate, be be muhUtaika SaSTi bhAgAne 'egamege maMDale' pratima 71 52 'rayaNikhettassa nivuddhemANe 2' 24nIne satya85 sht| 42 tabhA 'divasakhettarasa abhivuddhemANe 2' hivasa kSetrane dvigata 42-42to madhi-madhi4 42 'savvabhaMtara maMDalaM ubasa kamittA' sAlayatarama 52 pADAMyIna 'cAra carai' gati 43 cha. 2 // pramANe bhagomA lAgAnI hAni-vRddhi hI thAya cha ? yA pAtane 42 421 // mATe sUtra4.2 49 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie' re je sUrya 'savvabAhiriyAo maMDalAo' sa mAhAma thI 'savvamaMtara maMDalaM ubasa kamittA' sAkSyatara. bha3 52 paDeya naya che. meTale haiM yA pahacAna gati 42 che. 'tayANaM savvabAhira jambudvIpaprajJaptisUtra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam ktanAdArabhya ityarthaH 'egeNaM te sIeNa rAIdiyasaeNa' ekena jyazItena rAtrindivazatena yazItyadhikaikarA trindivazatena 'tiNNi chAvaDhe egaThimAgamuhuttasae' trINi SaSTAni eka SaSTibhAgamuhUtezatAni trINi SaT SaSTayadhikAni mahataikaSaSTibhAgazatAnItyarthaH riyaNi khettassa givuddhattA' rajanI sambandhi kSetrasya nirvaya-myunaM kRtvA 'divasakhettassa abhivadettA' divasakSetrasya abhibaddhartha-vRddhiM kRtvA 'cAraM carai' cAraM gatiM carati-karoti 'esaNaM docce chammAse' eSaH khalu ahorAtraH dvitIyaH SaNmAsaH uttarAyaNasya caramaH 'esarNa doccassa chammAsassa pajjavasANe' etat khalu dvitIyasya SaNmAsasyottarAyaNarUpasya paryavasAnam 'esaNaM Aicce saMvaccha re' eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNate' etadeva Adityasya-AdityopalakSitasya saMvatsarasya-varSasya paryavasAnaM prajJaptam-kayitam ityaSTamaM dinarAtri vRddhihAni dvAraM samAptam / sU0 6 // aSTamaM dinarAtrihAnivRddhidvAraM nirUpya navamaM tApakSetradvAraM nirUpayitumAha mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM kara ke 'egeNaM tesIeNaM rAiMdivasaeNaM' 183 rAta dinoM 'tipiNachAvaDhe egasaTThI bhAga muhutasae' 366 aura eka muhUrta ke 61 bhAgoM taka ko 'rapaNikhettassaNivuddhattA' rAtri ke kSetra meM nyUnatA karatA huA aura 'divasakhettassa abhivavettA' divasa ke kSetra meM vRddhi karatA huA sUrya 'cAraM carai' apanI gati karatA hai| 'esa NaM docce chammAse yaha dvitIya SaT mAsa hai arthAt uttarAyaNa kA carama mAsa hai| ___'esa NaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' yahIM para uttarAyaNa kI pari. samApti ho jAtI hai| 'esa NaM Aicce saMvacchare' yaha Aditya saMvatsara hai 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' aura yahAM para Aditya ke saMvatsara kI varSa kI-samApti ho jAtI hai aisA kahA gayA hai| 8 vAM vRddhihAni dvAra samApta // 6 // maMDalaM paNihAya' tyAre sarva mAha mAnI bharyA 4rIna 'egeNaM tesIeNaM rAidiyasaeNaM' 183 2|t-vismaa 'tiNNi chAvadve egasaTThIbhAgamuhuttasae' 396 mane se4 bhutanA 11 mAjI sudhAnI 'rayaNikhettassa NivuddhattA' zatanAmA nyUtatA 42 // bhane 'divasakhettassa abhivaddhattA' visanA kSetramA vRddhi 42 // sUrya 'cAra carai' gati 42 che. 'esaNaM docce chammAse' dvitIya paTU bhAsa cha. meTa uttraaynnun| ya2ma bhAsa cha. 'esa NaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' A GttarAyanI parisamAsi naya che. 'esa NaM Aicce saMvacchare' 20 mAhitya saMvatsa2 cha. esa NaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' mana maDI mAhityamA svts2niivarSanI-samApti thaI jAya che. A pramANe kahevAmAM AvyuM che. aSTama vRddhi-hAnidvAra samApta. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jambUdvIpaprajJaptisUtre carai, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI pannattA ? goyamA ! uddho. muhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA tAvakhettasaMThiI pannattA aMto saMkuyA bAhiM vitthaDA aMto vaTTA bAhiM vihulA aMto aMkamuhasaMThiyA bAhiM sagaDaddhImuhasaMThiyA ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avaTTiyAo paNayAlIsaM paNayAlIsaM joyaNasahassAI AyAmeNaM duve yaNaM tIse vAhAo aNavaTriyAo havaMti, taM jahA-savvambhaMtariyA ceva bAhA savvabAhiyA ceva bAhA, tIseNaM savvabhaMtariyA bAhA maMdarapavvayaM teNaM Nava joyaNasahassAI catAri chaasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, esaNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA ? goyamA ! jaM NaM maMdarassa parikkheve taM parikakhevaM tihiM guNettA dasahi chettA dasahiM bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahieti vaejjA, tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNaM cauNavaI joyaNasahassAI aTusaTTe joyaNasae cattAri ya dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, se gaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie ti vaejjA ? goyamA ! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahiM chettA dasabhAge hIramANe, esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vaejjA iti / tayANaM bhaMte ! tAvakhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannatte? goyamA ! aTTahattari joyaNasahassAiM tipiNa ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAge ya AyAmeNaM paNNatte, merussa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMda chabbhAge / tAvAyAmo eso sagaDDaddhI saMThio niyamA 1 / tayANaM bhaMte ! kiM saMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNatA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuA puSpha saMThANasaMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNattA, aMto saMkulayA bAhiM vitthaDA taM ceva jAva tIseNaM savvabhaMtariyA bAhA maMdarapavvayaM te Na cha joyaNasahassAiM tiSiNa ya cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaMti, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie ti vae jambudvIpaprajJaptisUtra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam 85 jjA, goyamA ! je paNaM maMdarassa pavvayassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA dasahiM chetA dasahi bhAge hIramANe, esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vajjA tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaM teNaM tesaTTI joyaNasahassAiM doNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao ahieti vaejjA ? goyamA ! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM caiva / tayANaM bhaMte! aMdhayAre kevaiyaM AyAmeNaM paNNatte ? goyamA ! aTTahattaraM joyaNasahassAiM tiNNi ya tettIse joyaNasae tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte / jayA NaM bhaMte sUrie savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carar3a, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA pannattA, taM caiva savvaM NeyavvaM, NavaraM NANattaM jaM aMdhayArasaMThiIe puvvavaNNiyaM pamANaM taMtAvakhittasaMTiIe NeyavvaM, jaM tAvakhittasaMTiIe puvvavaNNiyaM pamANaM taM aMdhayArasaMThiIe NeyavvaM ti // iti // sU0 7 // chAyA - yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM saMsthitA tApakSetra saMsthitiH prajJaptA ? gautama ! UrdhvamukhakalambukA puSpasaMsthAna saMsthitA tApakSetra saMsthitiH taH prajJaptA, antaH saMkucitA bahirvistRtA anto vRttA bahirvipulA antaraGkamukhasaMsthitA bahiH zakaTordhvamukhasaMsthitA ubhayapArzvena tasyA dve bAhe avasthite bhavataH, paJcacatvAriMzad yojana sahasrANi AyAmena, dve ca khalu tasyA bAhe avasthite bhavataH, tadyathA sarvAbhyaMtarAca bAhA sarvabAdyA ca bAhA, tathA khalu sarvAbhyantarA bAhA mandaraparvatAntena nava yojanasaha - srANi catvAri SaDazIti yojanazatAni nava ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, eSaH khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu mandarasya parikSepaH, taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazabhizchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet, tasyAH khalu sarvabAhyA vAhA lavaNasamudrAntena caturnavati yojanasahasrANi catvAri ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu jambUdvIpasya parikSepaH taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazabhicchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet / tadA khalu bhadanta ! tApakSetraM kiyadAyAmena prajJatam ? gautama ! aSTasaptati yojanasahasrANi trINi ca " jambudvIpaprajJaptisUtra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre prayastriMzada yojanazatAni yojanasya tribhAgaM cAyAmena prajJasam meromadhyakAre yAvacca lavaNasya raMdaSaDbhAgaH 'tApAyAma eSaH zakaTo/saMsthito niyamAt 1' tadA khalu bhadanta ! kiM saMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptA ? gautama ! UrdhvamukhakalaMbukapuSpasaMsthAnasaMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptAH, antaH saMkucitA bahirvistRtA tadeva yAvat, tasyAH khalu sarvAbhyantarikA bAhA, mandaraparvatAntena SaDyojanasahasrANi trINi ca caturvizati yojana zatAni SaT ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNeti / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadeta ? gautama ! yaH khalu mandarasya parvatasya parikSepaH taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazabhicchitvA dazabhiH bhAge hriyamANe eSaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet, tasyAH khalu, sarvabAhyA bAhA lavaNasamudrAntena triSaSTiyojanasahasrANi dve ca paJcacatvAriMzad yojanazate SaT ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu jambUdvIpasya parikSepaH, taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA yAvat tadeva tadA khalu bhadanta ! andhakAraH kiyadAyAmena prajJaptaH ? gautama ! aSTa saptati yojanasahasrANi trINi ca trayastriMzad yojanazatAni tribhAgaM cAyAmena prajJaptaH / yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvabAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM saMsthitA tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA? gautama! UrdhvamukhakalaMbukA puSpa saMsthAnasaMsthitA prajJaptA, tadeva sarva netavyam, navaraM nAnAtvaM yadandhakArasaMsthiteH pUrvavaNitaM pramANaM tat tApakSetrasaMsthite netavyam, yat tApakSetrasaMsthitervaNitaM pramANaM tadandhakArasaMsthite netavyamiti // sU0 7 // TIkA-'jayA NaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle bhadanta ! sUryaH 'savvanbhataraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gatiM carati-karoti uttarAyaNAd dakSiNAyanakaraNasamaye 'tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThiI panattA' tadA tApa kSetra dvAra kA nirUpaNa 'jayA NaM bhaMte ! sUrie savabhaMtara maMDala uvasaMkamittA'-ityAdi. TIkArtha-gautamasvAmIne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhadanta ! jaba sUrya 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maNDalapara pahuMcakara 'cAraM caraI' apanI gati karatA hai-arthAt uttarAyaNa se dakSiNAyana hotA hai 'tayANaM' usa samaya 'kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA, tApakSetradvAranuM nirUpaNa 'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvamaMtara maMDalaM ubasaMkamittA' ityAdi A12-gautasvAbhIme mA sUtra 1 prabhuna bhAta prazna ye cha hai 'jayA NaM bhaMte ! surieR RE ! nyAre sUrya 'savvamaMtara maMDalaM uvasaMkamittA' sAlayatarama 52 vicIna 'cAra caraI' gAta 42 cha. meTa uttarAyathA kSayana ta25 gatirai cha. 'tayA NaM' te samaye "ki saThiyA tAvakhittasaThiI paNNattA' tApakSetrI sUryanA prathA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU07 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam khalu ki saMsthitA tApakSetrasya sUryaprakAzaprakAzitagaganakhaNDasya saMsthitiH vyavasthA prajJaptAkathitA sUryAtapasya kIdRzaM saMsthAnaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA' UrvI mukhaka lambukApuSpasaMsthAna: saMsthitA, tatra Urdhvamupari kRtaM mukhaM yasya tat U mukham adhomukhatve tiryamukhatve vA vakSyamANAkArapradarzanAsaMbhavAt, etAdRzaM yat kalambukA puSpam-puSpavizeSaH kadambapuSpamityarthaH tasya kalambukApuSpasya yat saMsthAnam-AkArastena saMsthitA-tAdRza saMsthAnaviziSTA 'tAvakhettasaMThiI pannatA' tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA-kathitA mayA varddhamAnasvA minA zeSairapi tIrthakaraizceti, idameva saMsthAnaM vivicya darzayati-'aMto saMkuyA' ityAdi, 'aMto saMkuyA' antaH meruparvatadizi saMkucitA 'bAhiM vitthaDA' bahirvistatA tatra bahirlavaNasamudradizi vistRtA vistAravatI tApakSetrasaMsthitiH, tathA-'aMto vaTTA bAhiM vihulA' aMto vRtA tApakSetra kI-sUrya ke prakAza se prakAzita hue gagana khaNDa kI kyA vyavasthA hotI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! uddhImuha kalabuA puSphasaThANasaMThiyA! he gautama ! Upara kI ora mukhavAle kadamba puSpa kA jaisA AkAra hotA hai aisA hI AkAra vyavasthA-'tAvakhettasaMThiI paNNattA' sUrya ke prakAza se prakAzita hue gagana khaNDa kA hotA hai "urvI mukha" isa vizeSaNa se sUtrakArane adhomukhavAle evaM tiyaGmukhavAle kadamba puSpa kA nirAkaraNa kiyA haiM kyoM ki vakSyamANa AkAra pradarzanA aise kadamba puSpa ke AkAra se milatI nahIM haiM 'aMto saMkuyA, bAhiM vitthaDA, aMto vaTThA, bAhi vihulA, aMto aMkamuhasaMThiyA bAhiM sagaDaddhI muhasaMThiyA' isIbAta ko sUtrakAra ne vivecita kara ke isa prakAra se prakaTa kiyA hai-meru parvata kI dizA meM yaha lokasaMsthiti saMkacita ho gaI hai aura lavaNa samudra kI dizA meM vistRta ho gaI hai| meru kI dizA meM yaha arddhavalaya ke AkAra jaisI hogaI hai tathA lavaNa samudra kI dizA prakAzita thayelA gaganakhaMDanI zI vyavasthA hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! uddhImuha kalaMbuA pupphasa ThANasaThiyA' hai gautama ! 52nI 25 bhubhavANA 465 pu0panA vo mA412 3.5 cha, tev| 24 mAra vyavasthA 'tAva khettasaThiI paNNattA' sUryanA prazathI zata thayegaganabhanI thAya che. 'Urdhvamukha' mA vizeSaythA strkAre adhomukhavALA temaja tiya mukhavALA kadaMba puSpanuM nirAkaraNa karyuM che. kemake vaphTamANa AkAra pradazanA evA kadaMba puSpanA AkAra sAthe maLatI AvatI nathI "caMtA saMkuyA, bAhiM vitthaDA, aMto vaTTA bAhiM vihulA, aMto aMkamuhasaThiyA bAhiM sagaDaddhI maha. saMThiyA' mA pAtane suutr||2 mA pramANe 2578 42 cha / bhe25 tanI mAM maanaa| saMsthiti saMkucita thaI gaI che. ane lavaNasamudranI dizAmAM vistRta thaI gaI che. merunI dizAmAM A ardhavalayanA AkAra jevI thaI gaI che. temaja lavaNasamudranI dizAmAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre bahirvipulA, tatrAnta marudizi vRttA arddhavalayAkArA sarvato vRttamerugatAn trIn dvauvA dA. bhAgAna abhivyApta sthitatvAt bahirlavaNa samudradizi vipulA utkarSabhAvena vistAramupagatA prAptA, etadeva saMsthAnakathanena spaSTayati 'aMto aMkamuhasaMThiyA' antaraGkamukhasaMsthitA, tatra anta merudizi aGkaH padmAsanopaviSTasyotsaGgarUpa Asanabandhastasya mukham-agrabhAgo'rddhavalayAkAra stadeva saMsthitaM saMsthAnaM yasyAH sA antaramukhasaMsthitA tathA-'vAhiM sagaDaddhImuhasaMThiyA bAhiM zakaToddhImukhasaMsthitA, tatra bahilevaNasamudradizi zakaToddhiH zakaTasya uddhi:dharIti prasiddhA tasyA mukhaM yataH prabhRti niHzreNikAyA: phalakAni vadyante tacAtivistRtaM bhavati tatsaMsthAnA antarbahibhAgau Azritya yathAkramaM saMkucitA vistRtA cetibhAvaH / ___ athAsyA stApakSetra saMsthite rAyAmAdikamAha-'ubho' ityAdi, 'ubho pAseNaM' ubhayapArthena 'tIse do bAhAo avaTThiyAo havaMti' tasyAH tApakSetrasaMsthite dve bAhe avasthite bhavataH, tatrobhayapAzca mandaraparvatasya ubhayoH pArzvayoH tasyA stApakSetrasaMsthiteH sUryabhedena dvirupato vyavasthitAyAH pratyekamekaikabhAvena dve bAhe dve dve pAveM avasthite avRddhihAni meM yaha vistAravAlI bana gaI hai| meru kI dizA meM yaha avalaya ke AkAra kI isaliye kahI gaI hai ki meru sarva ora se gola hai usake tIna, do athavA daza bhAgoM ko vyApta karake yaha sthita hai isaliye yaha jaisA padmAsana se upaviSTa hae manuSya kA utsaGga, rUpa Asanabandha kA mukha agra bhAga arddhavalayAkAra ho jAtA hai usI taraha kA isakA saMsthAna kahA gayA hai aura bAhira meM isakA saMsthAna gADI ke dhurA ke mukha jaisA hotA kahA gayA hai kyoM ki dhurA kA mukha vistRta hotA hai __ aba sUtrakAra tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma Adi kA kathana karate haiM-'ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avaDiyAo hati' ubhaya pAirva kI apekSA mandara parvata kI dAyeM bAye bhAga kI tarapha kI usa tApakSetra saMsthiti kI do do bAhA sUrya ke do hone ke kAraNa avasthita kahI gaI hai vRddhi hAni svA vistAyukta thaI gaI che. merunI dizAmAM A ardhavalayanA AkAranI eTalA mATe kahevAmAM AvI che ke meru badhI dizAomAM gaLAkAravALe che. tenA traNa, be athavA daza bhAgone vyApta karIne A sthita che. ethI A je pramANe padmAsanamAM AsIna mANasane utsagarUpa Asana baMdhane mukhagrabhAga ardha valayAkAra thaI jAya che, te pramANe ja AnuM saMsthAna kahevAmAM Avela che ane bahAramAM AnuM saMsthAna gADInA dhurAnuM mukha je pramANe che te pramANe kahevAmAM AveluM che. kemake dhuramukha vistRta hoya che. ave sUtradhAra tApanI sthitinA mAyAma vagairenA bhATa thana re cha. 'ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avadviyAo havaMti' bhayAvanI mapekSAye mara5tanI bhae mane DAbA bhAga taraphanI te tApakSetranI saMsthitinI be-e bAhAe (sUryo che che mATe) avasthita kahevAmAM AvI che. arthAta vRddhi-hAni svabhAvathI vihIna kahevAmAM AvI che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU07 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 89 svabhAve sarvamaNDa levapi niyataparimANe bhavataH, ekA bAhA bharatasthamaryakRtA dakSiNapArve, dvitIyA bAhA airAvatasthasUryakRtA uttarapArzve, evaM prakAreNa merorubhayapArzve dve bAhe bhavata iti, 'paNayAlIsaM 2 joyaNasahassAI AyAmeNaM' paJcacatvAriMzataM paJcacatvAriMzataM yojanasahasrANi AyAmena deyeNa, te ubhe api bAhe yathopariparimANa vizeSe AyAmena bhavataH, madhyavattino meruparvatAdArabhya dvayordakSiNottarabhAgayoH paJcacatvAriMzatA yojanasaharI ya'vahi te jambUdvIpaparyante vyavasthitatvAt, evameva dakSiNottaravat pUrvapazcima bhAgayorapi, yadA tatra sUyau~ tadA'yamAyAmo bhavatIti jJAtavyaH, etatsatraM jambUdvIpagatAyAmamapekSya bodhyam, lavaNasamudre tu prayastriMzatsahasrANi trINizatAni trayastriMzadadhikAni yojanasyai kastribhAga iti, etaccaikatra saMmilitamaSTAsaptatiH sahasrANi yojanAnAM trINi zatAnItyAdikaM svayameva sUtrakAro'gre. darzayiSyatIti, atra vizeSato nopadayo tatraiva darzayiSyAmIti / / bhAva se vihIna kahI gaI haiM-inameM eka bAhA bharatakSetrastha mUrya ke dvArA kI gaI dakSiNa pAzrva meM hai aura dUsarI bAhA eravatakSetrastha sUrya ke dvArA kI gai utara pArzva meM hai| isa taraha meru ke do pAryo meM do bAhA hai| 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI AyAmeNaM' ina donoM pAhAoM kA AyAma 45-45-hajAra yojana kA hai ye donoM bAhA madhyavatI sumeru parvata se lagAkara donoM dakSiNa uttara ke bhAga meM 45 hajAra 45 hajAra yojana se ye vyavahita haiM kyoMki ye jambUdvIpa paryanta vyavasthita hai| dakSiNa uttara kI taraha pUrva pazcima bhAga meM bhI vAhA hai jaba vahAM do sUrya hote haiM taba yaha AyAma hotA hai / yaha sUtra jambUdvIpa -gata AyAma kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye lavaNa samudra meM to inakA yaha AyAma 33 hajAra tIna sau 33. yojana se adhika hai yaha ekatra se milita kiyA gayA inakA parimANa 78 hajAra tIna sau Adi rUpa ho jAtA hai isa bAtako sUtrakAra svayaM hI Age kahanevAle haiM ataH vahI para yaha prakaTa kiyA jaayegaa| AmAM eka bAhA bharatakSestha sUrya vaDe karavAmAM AvelI dakSiNArdhamAM che ane bIjI bAhA eravata kSetrastha sUrya vaDe karavAmAM AvelI uttarArdhamAM che. A pramANe merumAM be maaraa| che. 'paNayAlIsa joyaNasahassAI AyAmeNe' se manne maahaamaan| mAyAma 45-45 hajAra yojana jeTaluM che. e bane bAhA madhyavatI sumeruparvatathI mAMDIne dakSiNa uttaranA bhAgamAM 45 hajAra--45 hajAra janathI e vyavahita che. kemake eo banane jaMbudvIpa sudhI vyavasthita che. dakSiNa uttaranI jema pUrva pazcima bhAgamAM paNa bAhA che. jyAre tyAM be sUryo che, tyAre A AyAma hoya che. A sUtra jaMbudvIpa gata AyAmanI apekSAe kahevAmAM Avela che. Ama jANavuM joIe. lavaNasamudramAM to emane A AyAma 33 hajAra traNa 33 ejana karatAM vadhAre che. A badhAne ekaThA karIne meLava ja0 12 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre samprati anavasthita bAhA svarUpaM darzayitumAha-'dave yaNaM ityAdi, dave ya NaM tIse bAhAmo aNavaTiyAo havaMti' dve ca tasyA bAhe anavasthite bhavataH, tasyA ekaikasyA stApakSetrasaMsthite dve ca bAhe anvasthite-aniyataparimANe bhavataH pratimaNDalaM yathAyogaM hIyamAnavarddhamAnaparimANamatvAt / 'taM jahA-savvabhaMtariyA ceva bAhA savvabAhiriyA ceva bAhA' sarvAbhyantarA caiva bAhA sarvabAhyA caiva bAhA tatra yA bAhA meruparvatapAzve viSkambhamadhikRtya bAhA sA sarvAbhyantarA bAhA, yA tu lavaNasamudradizi jambUdvIpaparyantamadhikRtya bAhA sA sarvabAhyA bAhA, aSobhayatrApi 'ceva' zabdo pratyekamanavAsthitasvabhAvapradarzanaparakau, tatrAyAmo dakSiNottarAyatatayA jJAtavyaH, viSkambhastu pUrvAyatatayeti / saMpratisarvAbhyantarabAhAyAH parimANaM darzayitumAha - 'tIse NaM' ityAdi, 'tIseNaM savabhaMtariyA bAhA maMdarapavvayaM teNaM Nava joyaNasahassAiM cattAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkhe__ aba sUtrakAra anavasthita bAhA kA svarUpa prakaTa karate hue kahate haiM 'duveyaNaM tIse bAhAo aNavaDiyAo havaMti' usa eka eka tApakSetra saMsthiti ke do vAhA anavasthita hai-niyata parimANavAle nahIM haiN| kyoMki pratimaNDala meM ye yathAyogya hIyamAna varddhamAna parimANavAle haiN| 'taM jahA savvabhatariyA ceva bAhA savvabAhiriyA ceva bAhA' ve do bAhA isa prakAra se haiM- eka sarvAbhyantarA bAhA aura dUsarI sarva bAhyA, bAhya jo vAhA meru parvata ke pArzva meM viSkambha kI apekSA se hai vaha sarvAbhyantara vAhA hai aura jo lavaNa mamudra kI dizA meM jambUdvIpa paryanta kI apekSA lekara hai vaha sarva bAhyAvAhA hai yahAM jo donoM jagaha 'ceva' zabda kA prayoga kiyAgayA hai vaha pratyeka meM anavasthita svabhAva kA pradarzana karane ke liye kiyA gayA hai dakSiNa uttara taka ye lambe haiM pUrva pazcima taka ye cauDe haiM 'tIse savvabhaMtariyA bAhA maMdarapavyayaMteNaM Nava joyaNa shvAmAM AveluM emanuM parimANa 78 hajAra 300 vagere rUpamAM thaI jAya che. A vAtane sUtrakAra pote ja AgaLa kahevAnA che. ethI tyAMja A saMbaMdhamAM spaSTatA karavAmAM Avaze. have sUtrakAra anavasthita bAhAnA svarUpanA saMbaMdhamAM spaSTatA karatAM kahe che'duve ya NaM tIse bAhAo aNavadviyAo havaMti' te 4-4 tApakSetra sasthitinI ye maaddaaye| anavasthita che. te niyata parimANavALI nathI. kemake pratimaMDaLamAM eo yathAyogya DAyabhAna-paddhamAna 52bhASAjI cha. 'taM jahA savvabhaMtariyA ceva bAhA savva bAhiriyA ceva bAhA' te me mAiyo / pramANe - sAtyanta2 mA / bhane mIla sarva bAhyA bAhA. je bAhA meruparvatanA pArthamAM vidhvaMbhanI apekSAe che te sarva bAhyA bAhA che. ahIM je banne sthAne para va zabdano prayoga karavAmAM Avela che, te darekamAM anavasthita svabhAvanuM pradarzana karavA mATe karavAmAM Ave che. dakSiNa uttara sudhI sme| hI che. pUrva-pazcima sudhA sA 53 cha. 'tIse savvabhaMtariyA bAhA maMdara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU07 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam / veNaM tasyAzca khalu sarvAbhyantarA bAhA mandaraparvatAntena navayojanasahasrANi cakhAriSaDazIti thojanazatAni navava dazabhAgAn yojanasya parikSepaNa. tatra tasyA ekaikasyA stApakSetrasaMsthite yA sarvAbhyantarA bAhA sA mandaraparvataparyante-merugirisamIpe navayojanasahasrANi SaDa. zItyadhikAni catvAri yojanazatAni nava ca dazabhAgAna yojanasya parikSepeNa bhavati, etAdRza parimANaM parikSepataH sarvAbhyantarabAhAyA bhavatIti tatrotpatiM darzayituM praznayan prAha-'esa gaM' ityAdi. 'esa NaM bhaMte' eSaH khalu bhadanta ! he bhadanta ! anantarapUrvakathitapramANaH 'pari. kkhevavise se' parikSepavizeSaH 'ko Ahie ti vaejjA' kutaH-kasmAt kAraNAt evaM pramANa AkhyAtaH kathitaH nAdhiko na vA hInaH kathaMna kathita iti vadediti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM maMdarassa parikkheve' yo'yaM khalu mandarasya meruparvatasya parikSepaH 'taM parikkhevaM tihiM guNittA' taM mandaraparikSepaM tribhiH-saMkhyAtrayeNa guNayitvA-jyotiHzAstrapratipAditaparibhASAvizeSeNa guNanaM kRtvA 'dasahi chettA' dazabhicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA etadeva paryAyeNa punarapi kathayati-'dasahi bhAge hIramANe dazabhirbhAge hiyamANe sati 'esa parikkhevavisese Ahie tti vae jA' eSaH parikSepavizeSa: ssAiM ca tAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parivakheveNaM' inameM jo eka eka tApakSetra saMsthiti kI sarvAbhyantara bAhA hai vaha mandara parvata ke anta meM meru giri ke samIpa meM-9 hajAra cAra sau 86 yojana kI parikSepavAlI hai 'esaNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA' he bhadanta ! parikSepa kI apekSA sarvAbhyantara bAhA kA yaha pramANa kaise kahA gayA hai yaha mujhako kaho isake uttarameM prabhu zrI kahate haiM parikSepakA yaha pramANa isa prakAra se kahA gayA hai sano-'goyamA ! jeNaM maMdarassa parikkheve taM tihiM guNe tA dasahiM chetA dasahiM bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahieti vaejjA' he gautama! maMdaraparvata kA jo parikSepa hai use tIna se guNita karo aura phira usa guNana phala meM dazaka bhAga dedo taba isake parikSepakA pramANa nikala AtA hai aisA ziSyoM ko sapavayaMseNaM Nava joyaNasahassAI ca tAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkheveNaM' emAM je eka eka tApekSetra sa sthitinI sabhyatara bAhA che, te maMdaraparvatanA aMtamAM bheranI. pAse 8 2 yaarse| 811. yauna sI 5235vAjI cha. 'esa NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA' 3 mata ! parikSapanI apekSAye sAkSya tara bAhAnuM A pramANa kevI rIte kahevAmAM AveluM che? te mane kahe. enA javAbamAM prabhu he che-parikSapanu aa pramANa 2mA pramANe vAmAM Ave che. salo -'goyamA ! jeNaM maMdarassa parikkheve taM parikkhevaM tihi guNe tA dasahi che tA dasahi bhAge hIramANe esa pariskhevavisese Ahieti vaejjA' he gautama ! bha25 tn| 2 5225 cha, tana thI guNita karo ane pachI te guNanaphaLamAM dazane bhAgAkAra kare tethI AnA parikSepanuM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre AkhyAta iti vadet-svaziSyebhyaH pratipAdayet, ayaM bhAvaH-mandaraparvatena pratihanyamAna praye. syAtapaH mandaraparvatasya yaH paridhistaM parikSipya sthita iti merusamIpe'bhyantaratApakSetraviSkambhacintA kriyate nanu evaM sati sarvo'pi mandarasya paridhiH satrayoviMzati SaTzatAdhikakatriMzatsahasra 31623 yojanamAnaH, asya tApakSetrasya viSkammatAmApayeta iti cedatrocyate, sarvAbhyantaramaNDale vartamAnaH sUryaH dIptalejhyAkatvAt jambUdvIpacakravAlasya yatra tatra pradeze tattat cakravAlakSetrAnusAreNa zrIn dazabhAgAn prakAzayati trayANAM dazabhAgAnAM saMkalane (mIlane) yAvatpramANaM kSetra tAvatparyantaM tApayatItyarthaH / athaivaM sati mUle meruparvata paridheryat triguNI karaNaM kRtaM tat kimarthaM dazabhAgAnAM tridhA guNanenaiva caritArthatvAditi cedatrocyate-ziSyANAM sukhAvabodhAya tathAkaraNasya AvazyakatvAditi nanu dazabhirbhAgakaraNe majhanA cAhiye-isakA bhAva aisA hai-mandara parvata ke sAtha TakarAtA huA sUryAtapamaMdara parvata kI jo paridhi hai use gheraletA hai ataH meru ke samIpa meM Abhyantara tApakSetra ke viSkambha kA vicAra kiyA gayA hai zaMkA-to phira isa taraha ke vicAra karane para kI jitanI bhI paridhi hai vaha saba 31623 yojana kI hai aura yaha isa tApakSetra ke viSkambha rUpa ho jAvegI? ko isakA uttara aisA hai ki sarvAbhyantara meM vartamAna sUrya dIptalezyAvAlA hone se jambUdvIpa cakravAlA ke idhara udhara ke pradeza meM usa usa cakravAla kSetra ke anusAra, bhAgoM ko prakAzita karatA hai. bhAgoM kI saMkalanA meM jitane pramANavAlA kSetra hAtA hai utane kSetra ko vaha prakAzita karatA hai, isa prakAra hone para mUla meM jo meru parvata kI paridhi ko tiguNita karane kI bAta kahI gaI hai vaha phira kisa lie kahI gaI hai kyoM ki 10 bhAgoM ko tiguNA karane para vaha caritArtha ho jAtI hai to isa zaMkA kA uttara aisA hai ki ziSya janoM ko isa bAta pramANa nIkaLI Avaze. A pramANe ziSyone samajAvavA joIe. Ane bhAva A pramANe che-maMdara parvatanI sAthe athaDAte sUryAtA maMdira parvatanI je paridhi che tene AvRta karI le che. ethI merunI pAse AvyaMtara tApa-kSetranA vikuMbhane vicAra karavAmAM Avela che. zaMkAte pachI A jAtane vicAra karavAthI merunI jeTalI paridhi che te kula 31623 jana jeTalI che ane A paridhi A tApakSetranA mATe vidhvaMbharUpa thaI jaze? te Ane javAba A pramANe che ke sarvAtyaMtamAM vartamAna sUryadIpta vezyAvALe hevAthI jaMbadvIpa cakravAlanI Asa-pAsanA pradezomAM tat tata cakravAlakSetra mujaba , bhAgone prakAzita kare che . bhAganI saMkalanAmAM jeTalA pramANavALuM kSetra hoya teTalA kSetrane te prakAzita kare che. A pramANe thavAthI mULamAM je mera parvatanI paridhine triguNita karavAnI vAta kahevAmAM AvI che. te zA mATe kahevAmAM AvI che? kemake 10 bhAgene triguNita karavAthI te caritArtha thaI jAya che. te A zaMkAne javAba A pramANe che ke ziSyane A vAtanuM jJAna sArI rIte thaI jAya eTalA mATe A pramANe kahevAmAM AvyuM che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 93 ko heturiti cedatrocyate-jambUdvIpacakrapAlakSetrasya trayo bhAgA mero kSeNapArzve, tasyaiva meroruttarapArzve ca trayo bhAgAH, meruparvatasya pUrvabhAge dvau dvau bhAgau ca pazcimataH, evaM sarveSAM bhAgAnAM saMkalane kRte sati daza bhAgA bhavanti, tatra bharatakSetre vartamAnaH sUryaH sarvAbhyantara maNDale caran merodakSiNabhAgagatAna trIn bhAgAn prakAzayati svakIyatApena vyApnoti, cIna bhAgAn utarasambandhinaH, yadA tu aivatagataH sUryo bhavati tadA drau bhAgau pUrvasyAM rAtri bhavati, dvau bhAgau ca pazcimAyAM rAtribhavati, yathA yathAkrameNa dAkSiNAtya autarAho vA sUryaH saMcarati, tathA tathA tayorapi sUryayostApakSetramagrato barddhate pRSThatazca hIyate / evaM krameNa saMcaraNasvabhAve tApakSetre yadA ekaH sUryaH pUrvasyAM dizi parazca sUryo'parasyAM dizi vartate tadA pUrvapazcima dizoH pratyekaM trIn bhAgAn tApakSetram dvau bhAgau dakSiNotarayoH kA jJAna acchI taraha se ho jAya isa ke liye aisA kahA gayA hai zaMkA-daza se bhAga karanekA kyA kAraNa hai ? to isa sambadha meM aisA kahanA haiM ki jambUdvIpa cakravAla kSetra ke tIna bhAga meru ke dakSiNa pAca meM haiM aura meru ke utara pazva meM usake tIna bhAga haiM tathA meru ke pUrva bhAga meM do bhAga haiM aura pazcima meM do bhAga haiM isa taraha se ye saba bhAga 10 haiM ina meM se bharata kSetra meM vartamAna sUrya sarvAbhyantara maNDala meM calate samaya meru ke dakSiNa bhAga meM sthita 3 bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura uttara sambandhI tIna bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura jaba sUrya airavata kSetra gata hotA hai taba do bhAgoM taka pUrva dizA meM rAtri hotI hai aura do bhAgoM taka pazcima dizA meM rAtri hotI hai tathA jaba dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM sUrya kA saMcAra jaisA 2 kramazaH hotA hai usI 2 taraha se una donoM sUryo kA tApakSetra Age bar3hatA jAtA hai aura pIche kama hotA hai isa taraha krama se tApa kSetra meM jaba eka sUrya pUrva dizA zaMkA-dazane je bhAgAkAra karavAmAM Avela che tenuM zuM kAraNa che? A saMbaMdhamAM Ama kahevuM che ke jaMbudvIpa cakavAla kSetranA traNa bhAge merunA dakSiNa pazvimAM che ane meranA uttarArdhamAM tenA traNa bhAgo che. temaja merunA pUrva bhAgamAM be bhAga che ane pazcimamAM be bhAgo che. A pramANe e badhA bhAgo 10 che. emAMthI bharakSetramAM vartamAna sUrya sabhya. taramaMDaLamAM gati karatI vakhate marunA dakSiNabhAgamAM sthita 3 bhAgone prakAzita kare che. ane utara saMbaMdhI traNa bhAgane prakAzita kare che ane jyAre sUrya aravata kSetragata hoya che tyAre be bhAgo sudhI pUrva dizAmAM rAta hoya che ane be bhAge sudhI pazcimadizAmAM rAta hoya che temaja jyAre dakSiNa dizAmAM ane utaradizAmAM sUryanuM saMcaraNa jema-jema kramazaH thAya che tema tema te banne sUryonuM tApakSetra AgaLa vadhatuM jAya che ane pAchaLa ochA thatA jAya che. A pramANe karthI tApekSetramAM jayAre eka sUrya pUrva dizAmAM hoya che ane bIje sUrya pazcimadizAmAM hoya che tyAre pUrva-pazcimadizAmAM darekamAM traNa-traNa bhAga jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre pratyekaM rAtribhavati iti // gaNitaprayogastu ittham tatra meruparvatasya vyAso dazasahasra 10000 yojanapramANaH, eSAM ca vargaH dasakoTa yaH 100000000 tato dazabhirguNite sati jAtaM koTizatam 100000000, asya vargamUlAnayate labdhAni ekatriMzad yojana sahasrANi SaTUzatAni trayoviMzatyadhikAni 31623, eSAM rAziH tribhirguNyate, jAtAni caturnavati sahasrANi aSTauzatAni ekonasaptatyadhikAni 94869, evaM dazabhirbhAge kRte sati labdhAni nava yojanasahasrANi cakhArizatAni SaDazItyadhikAni nava ca dazabhAgAH yojanasya 948650 yojanasyeti // sarvAbhyantarabAhAyAH pramANaM darzayitvA sarvabAdyabAhApramANaM darzayitumAha-tIseNaM' ityAdi, 'tIseNaM savvabAhiriyA bAhA' tasyAH tApakSetrasaMsthiteH khalu sarvabAhyA bAhA 'labaNasamudaMteNaM' lavaNasamudrAntena lavaNasamudrasya ante-samIpe 'cauNavaI joyaNasahassAI' caturnavati yojanasahasrANi 'aTThasaTe joyaNasae' aSTau SaSTiH yojanazatAni SaSTa thadhikAni aSTau yojanazatAni 'catAri dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' caturazca dazabhAgAn yojanasya parimeM hotA hai aura dUsarA sUrya pazcima dizA meM hotA hai taba pUrva pazcima dizA meM pratyeka meM tIna tIna bhAga taka tApa kSetra hotA hai aura dakSiNa utara ke do bhAga taka pratyeka bhAga meM rAtri hotI hai / gaNita kA prayoga isa prakAra se hai-meru parvata kA vyAsa 10000 daza hajAra yojana kahA hai isakA varga 100000000 daza karoDa itanA hotA hai isa meM daza kA guNA karane para 1000000000 itanI rAzi AtI hai isa rAzi kA varga mUla nikAlane para 31623 labdha hote haiM ina meM 3 se guNA karane para 94869 Ate haiM phira inameM 10 kA bhAga dene para 9486, yojana AjAte haiN| __ aba sarvabAhya kA pramANa sUtrakAra prakaTa karate hue kahate hai-'tIse NaM savabAhiriyA bAhA' usa tApakSetra saMsthiti kI jo saryavAhya bAhA hai vaha 'lavaNasamudaMteNaM cauNavaI joyaNasahassAI asaDhe jAyaNasae catArI dasa bhAe jAyaNassa parikkheveNaM) lavaNasamudra ke anta me 94860 yojana ke sudhI tApakSetra hoya che ane dakSiNa uttaranA be bhAga sudhI dareka bhAgamAM rAta hoya che. gaNitane prayoga A pramANe che-meruparvatane vyAsa-10000 daza hajAra yojana jeTalo che. Ane vaga 100000000 dazakaroDa jeTaluM che. AmAM dazane guNAkAra karavAmAM Ave te 1000000000 eka abaja jeTalI rAzi Ave che. A rAzine vargamUla kADhIe te 31623 labdha hoya che. AmAM traNathI guNAkAra karavAmAM Ave te 94869 Ave che pachI emAM 10 ne bhAga karavAthI 9486% jana Ave che. have sarvabAhyanuM pramANa sUtrakAra prakaTa kare cha. t| 43 -'tIseNaM satvayAhiriyA bAhA' te tA5kSetra sthitinI resa mA mA chate 'lavaNasamudaMteNaM cauNavaIjoyaNa sahassAi adusaTe joyaNasae yattAri dasabhAe joyaNasma jadIpaprajJaptisUtrA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam kSepeNa caturnavati sahasrANi SaSTyadhikAni aSTau zatAni caturazca dazabhAgAn 94860 yojanasya parikSepeNa bhavati ityarthaH / samprati - etAdRzaparikSepasaMkhyAyA upapAdakaM sUtramAha'se NaM bhaMte ! ityAdi se NaM bhaMte ! parikkheva visesaM' saH - anantarapUrvoktaH sarvabAhya bAhA parikSepavizeSaH khalu bhadanta ! 'kao Ahie ti vaejjA' kutaH - kasmAt kAraNavizeSAm evaM prakAreNAkhyAtaH, iti gautamo vadet, gautamasyaitAdRzaH praznaH iti, bhagavAnAha - 'goyamA !" ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM jaMbuddIvassa parikkheve' yo'yaM jambUdvIpasya khalu parikSepaH- paridhiH 'taM parikkhevaM tirhi guNetA' taM jambUdvIpasya parikSepaM tribhirguNapitvA-trisaMkhyayA tasya guNanaM kRtvA 'dasahiM chetA' dazabhicchitvA - dazasaMkhyayA bhAgaM datvA, idameva vastu punarapi paryAyazabdenAha - 'dasahi' ityAdi, 'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hriyamANe sati 'esa NaM parikkhevavisese Ahieti vaejjA' eSo'nantarapUrvoktaH parikSepavizeSa AkhyAtaH pratipAdito mayA varddhamAnasvAminA tathA anyairapi tIrthakarairAdinAthapabhRtibhiriti vadet svaziSyebhyaH pratipAdayediti / ayaM bhAvaH - tApakSetrasya paramaviSkambhaH pratipAdanIyaH saca jambUdvIpaparyanta iti tatparidhiH sthApyaH yojana 316227 kroza 3 dhanUMSi 128 aGgulam 13-ardhAGgulam 1 - etAvatA yojanamekaM kiJcinnyUnamiti vyavahArataH ke parikSepa vAlI hai isakA aisA pramANa kaise AtA hai ? 'seNaM bhaMte ! parikkheafasese kao Ahie tivaejjA' yahI bAta gautama ne isasUtra dvArA pUchI hai isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jaM NaM jaMbuddIvassa parikkhevaM taM pari kkhevaM tihiM guNejjA' he gautama! jambUdvIpa kA jo parikSepa hai use tIna se guNita karo aura guNita karake 'dasahiM chetA' Agata rAzi ke 10 cheda karoarthAt 'dasahiM bhAge hIramANe' 10 kA usa meM bhAga do 'esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vajjA' taba yaha pUrvokta parikSepa kA pramANa nikalatA hai aisA ziSya se kahanA cAhiye isakA tAtparya aisA hai jabUdvIpa kI paridhi kA pramANa 316227 yojana 3 koza 128 dhanuSa aura 13|| aMgulakA hai / isa taraha - ki parikkheveNaM' vANasamudranA aMtamAM 84860 yona neTalA parikSepavANI che. yAnu prabhAvI te Ave che ? 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao AhietivapajjA' yena bAta gautamasvAbhIme A sUtra vaDe pUchI che. senA navAmAM alu uhe che - 'goyamA ! jaMNaM jaMbuddIvarasa parikkhevaM taM parikkhevaM tihiM guNejjA' he gautama! zUdvIpano ne parikSepa che. tene vaDe guNita 4, bhane guNitarIne 'dasahiM chettA' bhAgata rAzinA 10 che / . bheTale 'dasahiM bhAge hIrayANe' 10 thI lAgAra / 'esaNaM pariklevavisese Ahie tivaejjA' tyAre yA pUrvokta parikSeya prabhANu nIhI yAve che. yA pramANe ziSyane kahevu joIe. tAtkaca A pramANe che ke jakhUdvIpanI paridhinuM pramANa 316227 ceAjana 3 gAu, 128 dhanuSa ane 135 aMzula jeTaluM che. ethI kicinsUna ceAjana eka pUrA jambudvIpaprajJaptisUtra 95 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre pUrNa vivakSyate sAMzarAzito niraMzarAzergaNitasya sulabhatvAt, tato jAtam 316228, etat triguNitaM kriyate, tadA jAtAH navalakSAH aSTa catvAriMzatsahasrANi SaTzatAni caturazItyadhikAni 948684, eteSAM dazabhirbhAge kRte labdhAni caturnavatiyojanasahasrANi aSTau zatAni aSTaSaSTayadhikAni catvArazca dazabhAgA yojanasya 94868 // samprati sAmastyena-sarvarUpeNa AyAmata stApakSetraparimANaM jJAtuM praznayanAha-'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! tAvavikhate kevaiyaM AyAmeNaM pannate' yadA khalu bhadanta ! etAvAn tApakSetrasya paramo viSkambhaH tadA khalu bhadanta ! tApakSetraM sAmastyena dakSiNottarAyatatayA kiyatpramANakam AyAmena dairyeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThaha tari joyaNasahassAI' aSTasaptati yojanasahasrANi 'tiNNi ya tettIse joyaNasae' trINi ca trayastriMzad yojanazatAni trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni ityarthaH 'joyaNassa tibhAgaM ca' yojanasyaikasya tri. vinyana yojana eka pUrA hI yojana vyavahAra se mAnalenA cAhiye aMza rAzi se niraMza rAzikA gaNita sulabha hotA hai taba 316228 yojana pUre ho jAte haiM ise tiguNita karane para 948684 kI saMkhyA AtI hai isa saMkhyA meM 10 kA bhAga dene para 94868 : bhAjana phala AtA hai| aba sampUrNa rUpa se AyAma kI apekSA tApa kSetra ke parimANa ko jAnane ke liye gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'tayANaM bhaMte ! tAva kkhite kevaiyaM AyAmeNaM pannate' he bhadanta ! jaba itanA tApakSetrakA parama viSkambha hai to tApakSetra sampUrNa rUpa se dakSiNa u tara taka lambA hone ke kAraNa AyAma kI apekSA kitane pramANa vAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! aTTa ha tarI joyaNa. sahassAiMtigNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAgaMca' he gautama ! tApa kSetra AyAma kI apekSA 78333 : yojana pramANa hai inameM 45 hajAra yojana to dvIpa jana jeTaluM pramANa vyavahAramAM mAnI levuM joIe. aMza rAzithI niraMza rAzinuM gaNita sulabha heAya che. tyAre 316228 rojana pUrA thaI jAya che. Ane viguNita karavAthI 948684 jeTalI saMkhyA Ave che. A saMkhyAmAM 10 ne bhAgAkAra karavAthI 848985 mA 31 mAve che. have saMpUrNa rUpamAM AyAmanI apekSAe tApakSetranA pariNAmane jANavA mATe gautama svAbhIye pramune mAnatA prazna cha-'tayANaM bhaMte ! tAvakkhi te kevaiyaM AyAmeNaM pannate' he bhadaMta! jyAre ATale tApakSetrane paramavizkebha che te tApakSetra saMpUrNa rUpamAM dakSiNa uttara sudhI dIrgha hovAthI AyAmanI apekSAe keTalA pramANavALe che? enAM javAbamAM prabhu he cha-'goyamA ! agRha tari joyaNasahassAI tiNNi ya te tIse joyaNasae joyaNassa ti bhAgaM ca' hai gautama! tApakSetra mAyAmanI apekSAye 783333 yAna prabhAra che. samAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam bhAgaM ca 'AyAmeNa pannate' AyAmena - dairyeNa prajJaptaM kathitam, aSTasaptati sahasrANi trayastrizadadhikAni trINi yojanazatAni ekasya yojanasya tribhAgaM 783333 yojanasyAyAmena bhavatItyarthaH, tatra paJcacatvAriMzad yojana sahasrANi dvIpagatAni trayastriMzad yojanasahasrANi trINi ca yojanazatAni trayastrizadadhikAni, upari ca yojanasya tribhAgayuktAni lavaNasamudragatAni dvayoH saMkalanAyAM yathoktaM 78333 yojanasya mAnaM bhavati, idaM ca dakSiNotarata AyAmaparimANamavasthitaM na kutrApi maNDalAcAre viparivarteteti // amumevArtha dRDhIkartumAha- 'merussa majjhayAre' ityAdi, 'merussa majjhapAre' merozva madhyakAre 'jAva ya lavaNassa ruMda bhAge' yAvaca lavaNasya ruMda bhAgaH 'tAvAyAmo eso' tApAyAma eSaH 'sagaDaddhI saMThio niyamA' zakaToddhi saMsthito niyamAt, ayamarthaH, atra khalu mandaraparvatena sUryaprakAzaH pratihanyamAno bhavatIti, ekasya matam, meruNA sUryaprakAzo na pratihanyate ityaparasya matam, tatrAdyamate iyam sampratirUpAgAthA - itthaM vyAkhyAyate, madhyakAre, tatra karaNaM kAraH madhye kAro madhyakAraH madhye karaNaM mero stasmin sati, cakravAlakSetratvAta tApakSetrasya madhye meruM kRtvetyarthaH, yAvallavaNa samudrasya runda SaDbhAgaH rundasya- rundatAyA vistArasya lavaNasamudrasya yo vistAra stAdRzavistArasya yaH SaDbhAgaH SaSTho bhAgaH eSaH - etAvatpramANaH tApasya -tApakSetrasya AyAmo dairghyam, tatra meruparvatAdArabhya jambUdvIpaparyantaM yAvat pazcacatvAgata hai aura bAkI 33333 : lavaNa samudra gata hai / ina donoM ke milA dene para 78333 yojana ho jAte haiN| yaha jo dakSiNa uttara meM AyAma kA parimANa prakaTa kiyA gayA hai vaha avasthita parimANa prakaTa kiyA gayA hai kyoMki yaha parimANa kahIM para bhI maNDalAcAra meM ghaTatA bar3hatA nahIM hai| isI bAtako dRDha karane ke liye 'merussa majjhadhAre jAva ya lavaNassa ruMdachavabhAge tAvAyAmo eso sagaDaddhI saMThiyo niyamA' sUtrakAra ne yaha kathana kiyA hai isakA bhAva aisA hai ki mandara parvata se sUrya prakAza pratihanyamAna hotA hai aisA kisI 2 kA mata hai aura kisI kisI kA aisA mata hai ki meru se sUrya prakAza pratihanyamAna nahIM hotA hai aba prathama mata ke anusAra isa gAthA kA bhAga isa prakAra se hai-ki-meru parvata se lekara 45 hajAra cAjana tA dvIpagata che ane zeSa 33333 lavaNusamudra-gata che. e bannene ekatra karIe tA 78333 ceAjana thAya che. A je dakSiNa uttaramAM AyAmanuM pariNAma prakaTa karavAmAM AveluM che. te avasthita parimANu prakaTa karavAmAM Avelu che, kemake A pariNAma kAi paNa sthAne maDalAcAramAM vadhAre ke kama thatu nathI. A vAtane dRDha karavA bhATe merusa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMdachavabhAge tAbAyAmo eso sagaDuddhI saThiyo niyamA' sUtrare mA uthana Dyu che-mAno lAva yA pramANe che mahazyarvatathI sUrya prakAza pratihatyamAna thAya che. Ave keTalAkanA mata che. ane keTalAka A pramANe paNa vicAre che ke meruthI sUryaMprakAza pratihanyamAna thatA nathI. have prathama mata mujaba A C ja0 13 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre riMzada yojanasahasrANi, tathA-lavaNasamudrasya vistAro dvau yojanalakSau tayoH SaSTho bhAgaH, prayastriMzada yojanasahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni eko yojanasya tribhAgaH, iti rUpaH, tat ubhayoH parimANayoH saMkalane bhavati 78333, yojanasya yathokta AyAma: parimANa iti / eSa AyAmo niyamAt zakaToddhi saMsthitaH zakaToddhisaMsthAnaH antaH saMku. cito bahivistRto bhavatIti tenAsya tulyateti // yasya mate meruparvatena sUryasya prakAzona pratihanyate iti teSAmarthAntarasUcanAya iyaM gAthA evaM vyAkhyeyA, tathAhi-mero:-meruparvatasya madhyabhAgo maMdarArdhe yAvat ca lavaNarundatAyAH SaDbhAgaH etena mandaraparvatArddhasambandhi paJcAzad yojanarAzau prakSipyante tato jAyate vyazIti sahasrayojanAni trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni eka yojanasya tribhAgaH 83333 / etanmate mandaraparvatagatakandarA. dInAmapi antaH prakAzaH syAditi labhyate // jambaddhIpa paryanta 45 hajAra yojana kA vistAra hai aura lavaNa samudra kA vistAra do lAkha yojana kA hai ina donoM kA chaThA bhAga 33333 3 yojana rUpa hai donoM parimANoM ko joDa ne para 78333 : yojana kA AyAma parimANa AjAtA hai| yaha jo AyAma hai vaha zakaTa kI dhurA kA jaisA AkAra hotA hai niyama se vese hI AkAra kA hai isa taraha yaha bhItara meM saMkucita aura bAhara meM vistRta hotA hai isI kAraNa zakaTa kI dhurA ke sAtha isakI samAnatA prakaTa kI gaI hai| jisake mana meM meru parvata se sUrya kA prakAza pratihanya mAna nahIM hotA hai usakI mAnyatA ke anusAra isa gathA kA bhAva aisA hai meru parvata kA madhya bhAga maMdAdhe aura lavaNa samudra kI rundatA-vistAra kA chaThA bhAga ye saba mandara parvata sambandhI paJcAzat yojana rAzi meM joDa diye jAte hai taba 83333 : yojana Ate haiM isa mata ke anusAra mandara parvata gata kandarAdi koM ke bhItara bhI prakAza hotA hai aisA phalitArtha nikalatA hai| isa prakAra gAthA A pramANe che-ke meruparvatathI mAMDIne jaMbudvIpa sudhI 45 hajAra jana vistAra thAya che ane lavaNasamudrano vistAra be lAkha jana jeTalo che. e bannene SaSThamAMza 33333 ejana che. banne parimANone saravALe karavAthI 78333 ejana jeTaluM AyAma parimANa AvI jAya che. A je AyAma che te zakaTanI dhurAne je pramANe AkAra hoya che tevA ja prakAranA AkArane che. A pramANe A aMdara saMkucita ane bahAra vistRta hoya che. mATe zakaTanI dhurA sAthe AnI tulanA karavAmAM AvI che. jenA matamAM meruparvatathI sUryane prakAza pratihanyamAna thatuM nathI, tenI mAnyatA mujaba A gAthAne bhAva A pramANe che-meruparvatane madhyabhAga maMdarAI ane lavaNasamudranI suMdatA-vistArane SaSThabhAga ye badhA maMdaraparva saMbaMdhI paMcAzat jana rAzimAM joDavAmAM Ave che. tyAre 833333 yojana Ave che. A mata mujaba maMdara parvatagata kaMdarAdinI aMdara paNa prakAza hoya che. e phalitArtha nIkaLe che. A pramANe sarvAtyaMtaramaMDaLamAM tApakSetra saMsthitinuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 99 tadanena prakAreNa sarvAbhyantaramaNDale tApakSetrasaMsthitiH pratipAditA, samprati-prakAzasya prazvAbhAvitvAt prakAzavirodhitvAcca sarvAbhyantaramaNDale'ndhakArasthitiM jJAtuM praznayatrAha-'tayANaM bhaMte' ityAdi, 'tayA NaM bhaMte' tadA-sarvAbhyantaramaNDalasaJcaraNakAle karkasaMkrAntidivase khalu bhadanta ! 'ki saMThiyA aMdhayArasaMThiI pannattA' kiM saMsthitA-kimAkAraka saMsthAnavatI andhakArasya-tamasaH saMsthitiH-saMsthAnaM prajJaptA kathiteti praznaH, yadyapi prakAza tamasI parasparaM viruddha iti tayoH sahAvasthAyitvavirodhAt samAnakAlInatvaM na saMbhavati tathApi avaziSTeSu catuSu jambUdvIpacakravAla dazabhAgeSu saMbhAvanAyA pRcchata AzayAta na ko'pi virodha iti / nanu prakAzAbhAvarUpasyAndhakArasya saMsthAnAbhAvena, andhakArasya saMsthAnaviSayakaH prazno'nupapanna iti cedatrocyate-tamAlamAlAvat zyAmalaM tamazcalati iti pratItebAdhitasarvajanAnubhavasiddhatvenAsya andhakArasya paudgalikatvasiddhau andhakArasya saMsthAnaviSayakapraznasaMbhavAditi // se sarvAbhyantara maNDala meM tApakSetra saMsthiti kA pratipAdana kiyA aba prakAza kA virodhI jo prakAza ke bAda hone vAlA aMdhakAra hai usakI sthiti sarvAbhyantara maMDala meM jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'tayANaM bhNte|' he bhadanta ! sarvAbhyantara maNDala meM sazcaraNa ke samaya meM karka saMkrAnti ke dina 'kiM saMThiyA aMdhakArasaMThiI pannatA' kisa AkAra ke saMsthAna vAlI andhakAra saMsthiti kahI gaI hai ? yadyapi prakAza aura andhakAra ye donoM paraspara meM viruddha hai ataH sahAvasthAyitva kA virodha ina meM hone ke kAraNa samAna kAlInatA ina meM saMbhavita nahIM hotI hai tathApi avaziSTa cAra jambUdvIpa ke cakravAla ke daza bhAgoM meM isakI saMbhAvanA hone se isa prakAra se pUchane meM koI virodha nahIM hai| zaMkA-andhakAra to prakAza ke abhAvarUpa hotA hai ata: isake saMsthAna ke viSaya meM pUchA gayA yaha prazna ThIka pratIta nahIM hotA hai kyoMki abhAva rUpa pratipAdana karavAmAM AvyuM. have prakAza virodhI ke je prakAza pachI astitvamAM Ave che eTale ke aMdhakAra, tenI sthitinuM sarvAtyaMtara maMDaLamAM jANavA mATe gautamasvAmI prabhune prazna 3re cha-'tayANaM bhaMte ! 3 mata ! sAlyAta2 bha'mA sy29| samaye 44 sItina se 'kiM saMThiyA aMdhakArasaMThiI pannatA' 45 42 // sasthAnavAjI apanI saMsthiti kahevAmAM AvI che? je ke prakAza ane aMdhakAra e banne paraspara viruddha che. ethI sahAvasthAyitvane virodha e banemAM hovAthI samAna kAlInatA AmAM saMbhavita nathI. te paNa avaziSTa cAra jabUdvIpanA cakavAlanA daza bhAgomAM AnI saMbhAvanA hovAthI A pramANe prazna karavAmAM kaI paNa jAtane virodha nathI. zaMkA-aMdhakAra te prakAzanA abhAva rUpamAM hoya che. ethI AnA saMsthAnanI bAbatamAM pUchavAmAM Avela A prazna barAbara lAgatA nathI. kemake abhAvarUpa padArthanA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jambUdvIpaprajJaptisUtre ___ bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA aMdhakArasaMThiI pannatA' udImukhakalambukA puSpasaMsthAnasaMsthitA anvakArasaMsthitiH prajJaptA, zakaTasya yA uddhI-dhUrI tadvat UrdhvamukhakalambukApuSpaM kadambapuSpaM tadvat saMsthAna tena saMsthAnena saMsthitA andhakArasya tamasaH saMsthiti:-saMsthAnam-prajJaptA--kathitA, ataeva 'aMto saMkuyA bAhiM vitthaDA' antaH saMkucitA, bahiH-bAhyabhAge vistRtA ityAdi, 'taM ceva jAva' tadeva tApasaMsthityadhikAre yat kathitaM tadeva sarva jJAtavyam, kiyatparyantaM tApapadArtha kA koi AkAra ho nahIM hotA hai ? uttara-aisA kahanA ucita nahIM haikyoMki andhakAra abhAva rUpa padArtha nahIM haiM kintu prakAza kI taraha vaha bhI eka bhAva rUpa hI padArtha hai "tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati' tamAlamAlAkI taraha nIla rUpavAlA andhakAra calatA hai isa prakAra ko pratIti abAdha rUpa se samasta jIvoM ko usa sambandha meM hotI hai jainadarzanakAroMne andhakArako paudgalika padArtha mAnA hai ataH andhakAra meM bhI paudgalikapadArtha hone ke kAraNa saMsthAna viSayaka prazna karane meM koI bAdhA nahIM haiM ataH andhakAra ke saMsthAna ke sambandha meM prabhu kahate haiM (goyamA! uddhImuhakalaMghuA puSphasaMThANasaMThiyA aMdhakAra saMThiI paNNattA) he gautama! andhakAra kA saMsthAna jaisA urdhvamukhakarake rakhe gaye kadamba puSpa kA saMsthAna hotA hai vaisA hI kahA gayA hai ataH yaha saMsthAna isakA zakaTa kI dhurA ke jaisA ho jAtA hai isa taraha isakA antaH saMsthAna (saMkuyA-bAhiM vitthaDA) saMkucita hotA hai aura bAhira meM vaha vistRta hotA hai (taMyeva jAva) ata eva tApa saMsthiti ke prakaraNa meM jaisA pahile kahA jAcukA hai vaisA hI vaha saba prakaraNa yahAM para bhI 'usakI do anavasthita bAhA hai eka kaI jAtane AkAra hotuM nathI ? uttara-Ama kahevuM barAbara nathI kemake adhikAra abhAvarUpa padArtha nathI. paraMtu sanI mate 555 me lApa35 pahA cha. 'tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati' tmaamAlAnI jema nIlarUpa yukta aMdhakAra cAle che. A pramANenI pratIti abAdhArUpe samasta ane A saMbaMdhamAM thAya che. jainadarzanakAroe aMdhakArane padugalika ga che. ethI aMdhakAramAM paNa pagalika padArtha hovAne lIdhe saMsthAna viSayaka prazna karavAmAM kaI paNa jatanI mAyA nathI. methI mAranA saMsthAnanA samayamA prabhu he che 'goyamA ! uddhImuhakalaMbA pupphasaMThANasaMThiyA aMdhakArasaThiI paNNattA' gautama! mAnusayAna 25 urva mukhanA rUpamAM mUkavAmAM Avela kadaMba punuM saMsthAna hoya che, tevuM ja kahevAmAM AveluM che. ethI A saMsthAna AnuM zakaTa dharAvat thaI jAya che. A pramANe AnuM mantaH sayAna 'sakuyA-bAhi vitthaDA' sathita DAya cha bhane mahAbhA te vistRta hAya cha. 'taM yeva jAva' meTasA bhATe 5 sthitinA pra.29mA 2 pramANe 5i pAbhI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 101 saMsthityadhikAroktaM grAhyaM tatrAha-'jAva' iti, yAvatparyantam 'tIseNaM' ityAdi, yAvat zabdena 'aMto vRttA bahi vipulA antaH aGkamukhasaMsthitA bahiH zakaToddhImukhasaMsthitA, ubhayapArzvana tasyA dve bAhe avasthite bhavataH, paJcacatvAriMzat pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi AyAmena dve ca te bAhe anavasthite bhavataH tadyathA-sarvAmyantarikA ca bAhA sarvabAhyA ca bAhA, etatparyantasya tApasaMsthityadhikAroktasya saMgrahaNaM bhavatIti / 'tIseNaM savvabhaMtariyA bAhA' tasyA andhakArasaMsthiteH sarvAbhyantarikA bAhA 'maMdarapabvataM teNa' mandaraparvatAnte-meruparvatasamIpe meruparvatadizItyarthaH 'chajjoyaNasahassAI' Sar3ayojanasahasrANi 'tiNNiya cauvIse joyaNasae' trINica caturvizatiyojanazatAni caturvizatyadhikAni trINi yojanazatAni 'chacca dasabhAe joyaNassa, SaTU ca dazabhAgAn yojanasya parikkheveNaMti' parikSepeNeti, tasyA andhakArasaMsthiteH sarvAbhyanyatarikA bAhA meruparvatadizi SaDyojanasahasrANi caturvizatyadhikAni triNI yojanazatAni SaT ca dazabhAgAn 6324, yojanasya paridhinA bhvtiityrthH| kathametAdRzaM sarvAbhyantaravAhAyAH parikSepapramANaM bhavati tatra yuktiM sUtrakAraH svayameva darzayati-'se gaM maMte' ityAdi, 'seNaM bhaMte ! parikkhevavisese' sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH 'ko Ahieti vaejjA' kutaH-kasmAt kAraNAt etAdRza prakAraka AkhyAta iti-evaM prakAreNa sarvAmyantara vAhA aura dUsarI sarvabAhya bAhA' yahAM taka kA grahaNa karalenA cAhiye-yahI saba-yAvatpada dvArA samajhAyA gayA hai (tIse NaM sacabhatariyAbAhA) usa andhakAra saMsthiti kI jo sarvAmyantara bAhA hai vaha (maMdarapabvataMteNaM cha joyaNasahassAI cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheve ti) mandara parvata ke anta meM paridhi kI apekSA meruparvata ke samIpa meM-meruparvata kI dizA meM chaha hajAra tInasau cauvIsa yojana kI tathA eka yojana ke 10 bhAgoM meM cha bhAga pramANa hai itanA paridhi kA pramANa isakA kaise hotA hai ? yahI bAta gautamane prabhu se (seNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejA) isa sUtrapATha dvArA pUchI hai-isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-(je NaM AveluM che, tevuM ja A badhuM prakaraNa ahIM paNa "tenI be anavasthita bAhAe che, eka sarvAtyaMtara bAhA ane bIjI sava bAhA bAhA' ahIM sudhI grahaNa karI levuM 2 mA madhu yAvat 54 19 samannAmAM Ave che. 'tIseNaM savvanbhaMtariyA bAhA' te ma2 sthitinI sAlayatara mAhA cha, a 'maMdarapavyayaMteNaM cha joyaNasahassAI cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaMti' ma425 tanA mata paridhinI apekSAe meruparvatanI pAse meru parvatanI dizAmAM 6 hajAra traNase 24 jana jeTalI temaja eka ejananA 10 bhAgamAM 6 bhAga pramANa che. ATaluM paridhinuM pramANa AnuM kI zate thAya cha ? sena pAta gaubhasvAmI prabhu se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA' mA sUtra54 13 pUchI cha. senA samAM prabhu 43 cha-'jeNaM maMdarassa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre AkhyAtaH-kathita iti gautamo badediti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM maMdarassa pavvayassa parikkheve' yo'yaM khalu mandaraparvatasya-merugireH pari. kSepaH-paridhiH 'taM maMdaraparikkhe' taM mandaraparikSepaM paridhim, trayoviMzati SaTzatAdhikaikatribadyojanasahasra 31623 yojanapramANakam paridhim 'dohiM guNettA' dvAbhyAM guNayitvAdvi saMkhyayA guNanaM kRtvA sarvAbhyantaramaNDalasthe sUrye tApakSetrasaMbandhinAM trayANAm apAntarAle (madhyabhAge) rajanI kSetrasya dazabhAgadvaya pramANatvAt 'dasahiM chettA' dazabhicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA, etadeva paryAyazabdena punardarzayati-'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hiyamANe 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA' eSaH pUrvoktaH parikSepavizeSaH-parighivizeSa AkhyAtaH-kathita iti vadediti / sarvAbhyantarAndhakArabAhAyAH paridhi darzayitvA tasyA evAndhakArasaMsthiteH sarvabAhyabAhAyAH parikSepavizeSa darzayitumAha-'tIseNaM' ityAdi, 'tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNa' tasyA andhakArasaMsthiteH sarvabAhyA bAhA lavaNasamudrAnte lavaNasamudrasamIpe taddIzItyarthaH 'tesaTThI joyaNasahassAI' triSaSTi yojanamaMdarassa paccayassa parikkheve) he gautama ! maMdara parvata kA jo parikSepa-paridhikA pramANa 31623 yojana kA kahA gayA hai (taM maMdaraparikkhevaM) usa parimANa ko (dohiM guNettA) do se guNita karake kyoMki sarvAbhyantara maMDalastha sUrya ke hone. para tApakSetra saMbandhI tInoM ke madhya bhAga meM rajanIkSetra kA pramANa hotA hai phira usa guNita rAzi meM (dasahiM chettA) 10 kA bhAga dekarake (dasahiM bhAge hIra. mANe) arthAt usake daza cheda karake (esaNaM parikkhevavisese Ahieti vaenA) yaha pUrvokta 63246. pramANa paridhi kI apekSA andhakAra saMsthiti kA AjAtA hai sarvAbhyantara andhakAra bAhA kI paridhi prakaTa karake usI andhakAra saMsthiti kI jo sarvabAhya bAhA hai usake parikSepa vizeSa ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-(tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNaM) usa andhakAra saMsthiti kI sarvabAhya bAhA lavaNasamudra ke anta meM-lavaNasamudra ke pAsa-usakI dizA pavvayassa parikkhe ve gautama ! ma 25 tanAre parikSa5 meTo paridhinu pramANa 31923 yAna vAbhA mA che. 'taM maMdaraparikkhevaM' te parimArAne 'dohiM guNettA' e saMkhyA vaDe guNita karIne-kemake sarvAtyaMtara maMDalastha sUya jyAre thAya tyAre tA pakSetra saMbaMdhI traNenA madhyabhAgamAM rajanIkSetranuM pramANa hoya che-pachI te guNita rAzimAM sahi chettA, 10nA mAga2 rIne 'dasahiM bhAge hIramANe' aTo sh-ch| za2 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA' mA pUrvarita 6324 prabhAra paridhinI apekSAe aMdhakAra saMsthitinuM AvI jAya che. sarvAbhyantara aMdhakAra bahAnI paridhi prakaTa karIne teja aMdhakAra saMsthitinI je sarvabAhya bAhA che, tenA parikSepa vizeSa praTa 42vA mATe sUtra12 43 cha-'tIseNaM savva bAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNaM' te aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bAhA lavaNasamudranA aMtamAM-lavaNasamudranI pAse tenI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam 103 sahasrANi 'doNiya paNayAle joyaNasae' dveca paJcacatvArizad yojanazate paJcacatvAriMzadavikaM yojanazatadvayamityarthaH ' chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' SaT ca dazabhAgAn yojana parikSepeNa bhavati, tasyA andhakArasaMsthiteH sarvabAhya bAhA pUrvato'paratazca paramaviSkambhaH lavaNa samudrAnte tripaSTi yojanasahasrANi dveca paJcacatvAriMzadadhike yojanazate SaTca 63245. dazabhAgAn yojanaparikSepeNa-paridhinA bhavatItyarthaH / kathametAdRzaH parikSepavizeSaH, tatra yuktiM svayameva sUtrakAraH prAha - 'se NaM' ityAdi, 'se NaM bhaMte ! parikkheva visese kao Ahieti ejjA' so'yaM bhadanta ! andhakAra saMsthiteH sarvabAhyabAhAyA etAdRzaH parikSepa vizeSa:paridhiH kutaH - kasmAt kAraNAt etAdRza AkhyAta iti vadet itthaM gautamasya praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! jeNaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva' yo'ya jambUdvIpasya parikSepaH 316228 etAvatpramANakaH taM jambUdvIpa parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazabhicchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH parikSepa meM haiM aura (tesaTTI joyaNasahassAiM doNNi ya paNayAle jIyaNasae chacca dasa bhAe joyaNassa parikkheveNaM) isake parikSepa kA parimANa 63245. yojana kA hai yaha andhakAra saMsthiti kI sarvabAdha bAhA pUrva se pazcima taka hai aura isakI paridhikA pramANa pUrvokta hai / (seNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie tivaejjA) aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! andhakAra saMsthiti kI sarvabAha vAhA kA itanA parikSeSa vizeSa kisa kAraNa kahA gayA hai kahiye ? uttara meM prabhu kahate haiM- (goyamA ! he gautama! ( jeNaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva) jambUdvIpakA jo parikSepa 316228 yojana kA kahA gayA hai - use dviguNita karake usa meM 10 kA bhAga denA cAhiye isa taraha andha saMsthiti kI sarva bAhaya bAhA kA parikSepa nikala AtA hai aba tama andhakAra - ke AyAmAdi ko jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se prazna karate haiMhizAmAM che bhane 'tesaTTI joyaNasahassAI doNNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' yAnA parikSeyanuM parimANu 63245yojana bheTasu che. yA dhakAra sa`sthitinI sarvAbAhya khADA pUrvathI pazcima sudhI che ane AnI paridhinu abhAzu pUrvokta che 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA' have gautamasvAmI prabhune A jAtanA prazna karyo che ke-he bhadata ! adhakAra sasthitinI sakhAdya mAhAnA ATale parikSepa vizeSa zA kAraNe kahevAmAM Avela che? enA javAmamAM prabhu kahe che 'goyamA !' he gautama! 'je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva' jaMbUDhIpanA je parikSepa 316228 yeAjana jeTale kahevAmAM AvelA che-tene dviguNita karIne temAM 10 ne bhAgAkAra karavA joie. A pramANe a MdhakAra sa MsthitinI sa khAdA mAhAnA parikSepa nIkaLI Avaze. have tama-aMdhakAra-nA AyAmAdinA sabaMdhamAM jANavA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 jambUdvIpaprajJaptisUtre vizeSa AkhyAta itivadet iti / / samprati-tamasa AyAmAdikaM jJAtuM praznayannAha-'tayANaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! aMdhayArekevaie AyAmeNaM pannatte' he bhadanta ! tadA sarvabhyantaramaNDalasaJcarakAle andhakAraH kiyatA AyAmena-daiyaNa prajJapta:-kathita iti gautamasya praznaH,bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAttari joyaNasahassAI' aSTa saptati yojanasahastrANi 'tiNNi ya tettIse joya Nasae' trINi ca trayastriMzad yojanazatAni, prayastriMzadadhikAni trINi yojana zatAnItyayaH, 'timAgaM ca pAyA meNaM paNNate tribhAgaM ca yojanasyAyAmena-dairyeNa prajJApta:-kathitaH, andhakArastu aSTa saptatisahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni tribhAgaM caikasya yojanasya 78333 kena0AyAmena prajJapta ityrthH| avasthitatApakSetra saMsthityAyAmavad atrApi AyAmo jJAtavyA, tena meruparvata saMbandhi pazcasahasrayojanAni adhikAni mantavyAni,sUryaprakAzAbhAvavati kSetre svabhAvata eva andhakAra sAmrAjyAt girikandarAdau tathA pratyakSato darzanAditi // ___ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnAGgaM tathaiva pazcAnupUrvI api vyAkhyAnAGgamiti kRtvA sammati (tayANaM bhaMte / aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte) he bhadanta sarvAbhyantara maMDala meM saMcakaraNa kAla meM andhakArakA AyAma kitanA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM (goyamA! ahahattari joyaNasahassAI) he gautama ! 78 hajAra (tiNi ya tettIse joyaNasae) 333 (tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte):yojana jitanA hai, avasthita tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma kI taraha yahAM para bhI AyAma jAnanA cAhiye isa se meruparvata saMbaMdhi pAMca hajAra yojana adhika mAnanA cAhiye sUrya prakAzAbhAva vAle kSetra meM svabhAva se hI andhakAra kA sAmralya hone se girikandarAdi ko meM-aisA pratyakSa se hI dekhA jAtA hai. jisa taraha pUrvAnupUrvI vyAkhyAnakA aGga hotA hai usI prakAra pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAna kA aGga hai aisA samajhakara aba gautamasvAmI pazcAnupUrvI ke dvArA bhATa gautamasvAmI prabhune prala 42 cha-'tayANaM bhaMte ! aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte / bhadaMta ! sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMcaraNakALamAM aMdhakArane AyAma keTalo kahevAmAM Avela che? yenA svAmI prabhu he che-'goyamA ! aTTahattari joyaNasahassAI' he gautama ! 78 2 'tiNNi ya tettIse joyaNassa' 333 'tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte' 3 yona socha. avasthita tApakSetranI saMsthitinA AyAmanI jema ahIM paNa AyAma jANu Ie. AthI meruparvata saMbaMdhI pAMca hajAra cejane adhika mAnavA joIe. sUryaprakAzanA abhAvavALA kSetramAM svabhAvathI ja aMdhakAranuM sAmrAjya hovAthI giri kaMdarAdike mAM-A pramANe pratyakSa rUpamAM jovAmAM Ave che. je pramANe pUrvAnumUvI vyAkhyAnanuM aMga hoya che, te pramANe pazcAnupUrvI paNa vyAkhyAnanuM aMga che. Ama samajIne have gautamasvAmI ! pazcAnupUvI dvArA tApakSetranI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 105 pazcAnupUrdhyA tApakSetrasaMsthitiM praSTumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! marie' yadA khalu bhadanta ! sUryaH 'savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhyamaNDalamuSasaMkramyasamprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM ki saMThiyA tAvakkhittasaMThiI pannattA' tadAtasminkAle kiM saMsthitA kIdRzI tApakSetrasya saMsthitiH saMsthAnaM prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA pannattA' UrdhvamukhakalambukApuSpavadeva puSpasaMsthAnasaMsthitA prajJaptA 'taM caiva savvaM NeyavvaM' tadeva sarvaM netavyam, ayaM bhAvaH-sarvAbhyantara maNDalasaMkramaNakAle yAdRzaM tApakSetrAdeH saMsthAnaM kathitam antaH saMkucitA bahi vistRtA antarvRttA bahivipulA ityAdikaM prakaraNasamAptiparyantaM tat sarvamatrApi pazcAnupUrvIprakaraNoktam jJAtavyam, vistarabhayA danupayogAcca na tatsarvamatra punalikhyate, vizeSajighRkSubhiH svayamevohanIyamiti / yadatra pUrvaprakaraNApekSayA vailakSaNyaM tadatApa kSetrakI saMsthiti ke sambandha meM pUchate haiM (jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhiriyaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai) he bhadanta ! jaba sUrya sarvabAhya maMDalako prAptakara apanI gati karatA hai| (tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThii pannattA) taba-usa kAlameM-tApakSetra kI saMsthiti kaisI kahI gaI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM (goyamA! uddhImuhakalaMbuyApuppha saMThoNa saMThiyA pannattA) he gautama! urdhvamukha kiye gaye kadamba puSpa kA AkAra jaisA hotA hai usI taraha kA AkAra tApakSetra kI saMsthiti kA hotA hai| tAtparya isakA yahI hai ki sarvAbhyantara maMDala meM saMkramaNa kAla ke jaisA tApakSetrAdi kA saMsthAna kahA gayA hai-anta: saMkucita aura bAhara meM vistRta-ityAdi prakaraNako samApti paryanta vaha saba yahAM para bhI pazcAnupUrvI ke anusAra jAnalenA cAhiye vistAra hojAne ke bhaya se tathA anupayogI hone se vaha saba yahA~ hama punaH nahIM likha rahe haiN| jAnane kI icchA vAloM ko vaha prakaraNa vahIM se samajha lenA cAhiye usa pUrva sasthitinA samayamA prazna 42 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhirie maMDale uvasaMkamittA cAra carai' 3 mata ! nyAre sUrya sAmane prAta 4zana potAnI gati re cha. 'tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThiI pannattA' tyAre te mAM tApakSetrI sasthiti devI vAmA mAsI cha ? senA nAmamA pramuDa cha-'goyamA ! uddhImuhakalaMbuyA pupphasa ThANasaMThiyA pannattA' gautama ! 8 bhumI thayesa 4 50pane pramANe mA2 hAya cha, te ja AkAra tApakSetranI saMsthitine hoya che. tAtparya A pramANe che ke sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMkramaNa kALamAM jevuM tApakSetra vagerenuM saMsthAna kahevAmAM AveluM che-antaH saMkucita ane bahAramAM vistRta-ItyAdi prakaraNanI samApti sudhI te badhuM ahIM paNa pazcAnupUrvI mujaba jANI levuM joIe. vistAra bhayathI temaja anupayegI havA badala te badhuM ahIM ame pharI lakhatA nathI. jijJAsu leke A prakaraNa vize tyAMthI ja jANavA ja0 14 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre yati-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM NANattaM jaM aMdhayArahiIe puccavaNiyaM pamANaM taM tAvakkhittasaMThie NeyavvaM' yadandhakArasthiteH pUrvAnupurvIvyAkhyAnAvasare varNitaM pramANam 63245, ityevaM rUpam, tadatra pazcAnupUrvIcyAkhyAnAvasare tApakSetrasasthiteH pramANaM jJAtavyam, 'ja tAvakhittasaMThiIe puvvavaNiya pamANaM taM aMdhayArasaMThiIe NeyadhvaMti' yat pramANaM sarvAbhyantaramaNDalasaJcaraNakAle tApakSetrasaMsthiteH pUrvavaNitam 948686. ityevaM rUpaM tatrAndhakArasthitejJAtavyama, yadatra tApakSetrasyAlpatvamandhakArasaMsthitezcAdhikyaM darzitaM tatra mandalezyAkatvaM kAraNam / evaM sarvAbhyantaramaNDale'bhyantaravAhA viSkambhe yat tApakSetraparimANaM 9486, ityevaM rUpaM tadatrAndhakArasaMsthite tivyam, yaJca tatra viSkambhaM andhakArasaMsthite? 63246. ityevaM rUpaM kathitaM tadatra tApakSetrasya jJAtavyamiti // sU0 7 // iti navamaM tApakSetradvAraM samAptam // prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jo vilakSaNatA hai vaha (navaraM NANattaM jaM aMdha. yAraDhiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvakhittasaMThiie NeyavvaM) isa prakAra se haipUrvAnupUrvI ke anusAra jo andhakAra saMsthiti kA pramANa 63245 varNita kiyA gayA hai vaha isa pazcAnupUrvI ke anusAra vyAkhyAna karane para tApakSetra saMsthiti kA pramANa jAnanA cAhiye (jaM tAvakhittasaMThiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM aMdhayAra (saMThiIe NepavvaMti) tathA jo pramANa sarvAbhyantara maMDala meM saMcaraNa kAla meM tApakSetra saMsthiti kA pahile varNita huA 94868, hai vaha andhakAra saMsthitikA jAnanA cAhiye jo yahAM tApakSetra meM alpatA aura andhakAra saMsthiti meM Adhikya prakaTa kiyA gayA hai usameM mandalezyAkatva kAraNa hai isI taraha sarvAbhyantara maNDala meM abhyantara bAhA ke viSkambha meM jo tApakSetra kA parimANa 9486, aisA kahA gayA hai vaha yahAM andhakAra saMsthiti kA jAnanA cAhiye aura jo vahAM viSkambha meM andhakAra saMsthiti kA 6324, aisA pramANa kahA prayatna pare pUrva pra42nI apekSA 2 // 542mA 2 sitA te 'NavaraNANattaM jaM adhayAradiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvakhittasaM Thie NeyavvaM' yA pramANe che. puurvaanupUrvI mujaba je aMdhakAra saMsthitinuM pramANa 63245 varNita karavAmAM AveluM che te A pAnayva mujaba vyAkhyAna karavAthI tApakSetra saMsthitinuM pramANa jANI levuM naye. 'jaM tAvakhittasaM ThiIe puvyavagNiyaM pamANaM taM aMdhayArasaThiIe NeyavvaMti' tamA je pramANa sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMcaraNa kALamAM tApakSetra saMsthitinuM pahelAM varNita thayela 84868 che. te aMdhakAra saMsthitinuM jANavuM joIe. je ahIM tApakSetramAM alpatA ane aMdhakAra saMsthimAM Adhidya prakaTa karavAmAM AveluM che temAM maMda vezyAkadhu kAraNa che. A pramANe sarvAtyaMtara maMDaLamAM atyaMtara bAhAnA vipnabhamAM je tApakSetranuM parimANa 9486 A pramANe kahevAmAM AveluM che te ahIM aMdhakAra jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam 207 tApakSetradvAraM navamaM nirUpya samprati-sUryAdhikArAdetatsambandhinaM dUrAsannAdidarzanarUpaM vicAraM vaktukAmo dazamaM dUrAsannAdidvAramAha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! sUriyA' ityAdi, mUlam --jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti majjhaMti ya muhurtasi mUle ya dUre ya dIsaMti ? asthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti ? haMtA goyamA ! taM ceva jAva dIsaMti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ugamaNamuhuttaMsi ya majjhaMti ya muhuttaMsi ya atthamaNamuhuttaMsi ya savvatthasamA uccatteNaM haMtA taM ceva jAva uccatteNaM / jai NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhati ya muhuttaMsi ya asthamaNamuhuttasi savvasthasamA uccateNaM, kamhA NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti majjhaMti ya muhuttaMsi mUle dUre ya dosaMti asthamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dosaMti ? goyamA! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti iti lessAhitAveNaM majhati ya muhutaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti lessApaDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti evaM khalu goyamA! taM ceva jAva diisNti| jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti, paDuppannaM khettaM gacchati aNAgayaM khettaM gacchaMti ? goyamA ! No tIyaM khettaM gacchaMti, paDuppaNaM khettaM gacchaMti No aNAgayaM khettaM gacchaMti / taM bhaMte ! kiM puTuM gacchaMti jAva niyamA chadisiM evaM obhAseMti, taM bhaMte ! ke puTuM obhAseMti, evaM AhArapayAiM NeyavvAiM puTThogADhamaNaMtara aNumaha Adi visayANupuTavIya jAva niyamA chadisiM, evaM ujjoveti taveMti pabhAti / jaMbuddIve NaM gayA hai vaha yahAM tApakSetra kA jAnanA cAhiye // 7 // tApakSetra dvAra smaapt| saMsthitinuM jANavuM joIe. ane je tyAM vidhvaMbhamAM aMdhakAra saMsthitinuM 6324 AvuM pramANa kahevAmAM AveluM che te tyAM tApakSetranuM jANavuM joIe, sUtra-chA tApakSetrakAra-samAsa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhaMte ! dIve sUriyANaM kiM tIte khette kiriyA kajai paDuppaNNe kiriyA kajai aNAgae kiriyA kajjai ? goyamA! No tIe khette kiriyA kajjai paDuppaNNe kajai No aNAgae, sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai goyamA / puTThA kajai No apuTThA kajjai jAva NiyamA chadisiM ti ||suu0 8 // ___ chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM udgamanamuhUrte dure ca mUle ca dRzyete madhyA. ntikamaharne mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUrta dUre ca mUle ca dRzyete, hanta gautama ! tadeva yAvad dRzyete, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryo udgamanamuhUrte ca madhyAntikamuhalecAstamayanamuhUtte ca sarvatra samau uccatvena, hanta tadeva yAvaduccatvena / yadi khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sUyauM udgamanamuhUrte ca madhyAntikamuhUrte cAstamanamuhUrte ca sarvatra samau uccatvena kasmAta khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sUyauM udmanamuhateM dare ca mUle ca dRzyete mAdhyAntikamuhUrte re ca mUle ca dRzyete astamaya namuhUrte re ca mUle ca dRzyete gautama ! lezyApratighAtena udgamanamuhUrte dUre ca mUle ca dRzyete iti lezyAbhitApena madhyAntikamuhUrta mUle ca dUre ca dRzyete, lezyA pratighAtenAstamayanamuhUrte dUre ca mUle ca dRzyete evaM khalu gautama ! tadeva yAvadRzyete ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM kimatIvaM kSetra gacchataH pratyutpanna kSetraM gacchato'nAgataM kSetraM gacchataH ? gautama ! no atIta kSetraM galchataH pratyutpanna kSetraM gacchataH no anAgataM kSetraM gacchataH / tad bhadanta ! kiM spRSTaM gacchato yAvada niyamAt Saidizi, evamavabhAsayataH, tad bhadanta ! kiM spRSTamavabhAsayataH, evamAhArapadAni netavyAni, spRSTAvagAdAntarANumahadAdiviSayAnupUrvI ca yAvaniyamAt Saidizi, udyota. yatastapataH prabhAsayataH, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe ki sUryayoratIte kSetre kriyA kriyate. pratyutpanne kSetre kriyA kriyate, anAgate kSetre kriyA kriyate ? gautama ! no atIte kSetre kriyA kriyate pratyutpanne kSetre kriyA kriyate no anAgate, sA bhadanta ! ki spRSTA kriyate ? gautama ! spRSTA kriyate no aspRSTA kriyate yAvaniyamAt paidizi / suu08|| TIkA-'jaMbuddIve Na bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambU. dvIpe ityarthaH 'mariyA' sUyauM-dvau Adityau 'uggamamuhusi dare ya mule yadIsaMti' udgamana dUrAnnAdi dvAra nirUpaNam 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhurAsi' ityadi TIkArtha-gautama svAmI ne navamatApakSetra dvAra ke sambandha meM kathana sunakara aba ve sUryAdhikArake sambandha ko lekara hI isa sambandhI dUrAsannAdi darzana rUpa - dUrAsannAdidvAranuM nirUpaNa 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi' ityAdi TIkAIgautamasvAmIe navama tApakSetra dvAranA saMbaMdhamAM kathana sAMbhaLIne have teo jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam muhaleM dUre ca mUle ca dRzyete, tatrodgamanamudayaH tathAcodayopalakSite muhUrte samaye dUre ca dRSTrasthAnApekSayA dUre-vyavahite mUle ca draSTuH pratItyapekSayA samIpe (Asanne) dRzyetedRSTiviSayau kriyete, darzakA hi janAH svarUpataH saptacatvAriMzad yojanasahastraiH samadhikaiH vyavahitama udgamanAstamayanasamaye sUryaM pazyanti, tathApi AsannaM samIpataraM manyante, dUrasthitamapi ayaM dUre vartate iti na pratipadyante ityrthH| 'majhaMti ya muhurtasi mUle ya re ya dIsaMti' madhyAntikamuhUrte ca mUle ca dUre ca dRzyete, tatra madhyo madhyamaH anto vibhAgo gamanasya divasasya sa madhyAntaH sa madhyAnto yasya muhUrtasya vidyate sa madhyAntikazcAsau muhartazceti madhyAntiko muhUtrtaH madhyAntikamuhUrtaH madhyAhnamuhatte ityarthaH madhyAntikamuhUrte mUle draSTrasthAnApekSayA Asannadeze dUre ca viprakRSTe deze draSTra pratItyapekSayA sUyauM dRzyete, draSTAhi vicAra ko jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM-(jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA) he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake isadvIpa meM vartamAna (sUriyA) do sUrya (uggamaNamuhuttaMsi) udaya ke samaya-udaya kAla se upalakSita muhUrta rUpa samaya-meM (dUre ya mUla ya dIsaMti) dRSTA ke sthAna kI apekSA dUra-vyavahita rahane para bhI mUla dRSTA kI pratIti ko apekSA pAsa me dikhalAI dete haiN| darzaka jana svarUpa se kucha adhika 47 hajAra yojana se vyavahita bhI sUrya ke udgamana aura astamayana ke samaya meM use dakhate haiM tathApi ve use Asanna samIpatara-mAnate haiM dUra rahane para bhI 'yaha dUra hai' aisA nahIM mAnate haiM / (majjhaMti ya muhurtasi mule ya dUre ya dIsaMti) madhya kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM aura dRSTA jana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM ye rahe hae haiM isa prakAra se do sUrya dekhe jAte haiM dRSTA jana madhyAhna samaya meM udaya aura astamayana pratIti kI apekSA Asanna-pAsa sUrya ko dekhatA hai kyoMki usa sarvAdhikAranA saMbaMdhane laIne A saMdarbhamAM dUrAsannAdi darzanaphaLa vicArane jANavAnA abhiprAyathI prabhune mA prabhAra pUche che-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA' he mahata - dIpanAma // dIpama bhAna 'sUriyA' meM sUryo 'uggamaNamuhuttaMsi' ya mateadhyayI GalkSata muhUrta35 samayamA 'dUre ya mUle ya dIsati' haTAnA sthAnanI apekSAe dUra-vyavahita rahevA chatAM e mUla daSTAnI pratItinI apekSAe samIpamAM jovA maLe che. darzaka svarUpa karatAM kaMIka vadhAre 47 hajAra yeAjana karatAM vyavahita paNa sUryanA uddagamana ane astamayananA samayamAM tene jue che. tathApi te tene Asanna-sabhIpata2 bhAna cha, 62 23i chatai -'mA 62 cha' sa mAnatA nathI. ahIM sarvatra kAku vaDe prazno karavAmAM AvelA che. evuM mAnavuM joIe. e praznonA rawi prabhu gautamane 43 cha-'haMtA goyamA ! maha 'haMta' 25 svIti mAre jambudvIpaprajJaptisUtra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre puruSo madhyAhnasamaye udayAstamayanapratItya pekSayA Asanne sUrya pazyati tasmin samaye yojanazatASTakenaiva vyavahitatvAt-manyate punarudayAstamayana pratItyapekSayA vyavahitamiti / 'asthamaNamuhurtasi dUre ya mUle ya dIsaMti' astamayanamuhUrta sUtre yakAralopa ArSatvAt, dUre draSTasthAnApekSayA viprakRSTe, mUle ca draSTrapratItyapekSayA Asanne dRzyete, draSTAro hi puruSAH svarUpataH saptacatvAriMzatA yojanasahastraiH samadhikaiH vyavahitamastamayanakAle sUryaM pazyanti samIpataraM ca manyante viprakRSTaM santamapi na pratipadyante iti / atra sarvatra kAkvA prazno jJAtavya iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA hanta, gautama ! hantazabda: svIkAre 'taM ceva jAva dIsati' tadeva yadbhavatA anantarameva praznaviSayIkRtaM tat tathaiva yAvad dRzyete, atra yAvacchabdena jambUdvIpe dvIpe sUyauM udgamana muharta dUre ca mUle ca dRzyete, madhyAntikamuhUrte mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUrte ca dUre ca mUle ca dRzyate iti samaya sUrya 108 yojanoM se vyavahita rahatA hai parantu vaha udya aura astamayana pratIti kI apekSA use vyavahita mAnatA hai (asthamaNamuhurtasi dUre ya mUle dIsaMti) tathA astamana kAla meM dRSTA jana ke sthAna kI apekSA viprakRSTa dUra deza meM rahane para bhI dRSTA jana pratoti kI apekSA Asanna dezameM ve dekhe jAte haiN| dekhane vAle manuSya svarUpataH kucha adhika 47 hajAra yojanoM se vyavahita bhI astamayana kAla meM sUrya ko dekhate haiN| aura use samIpatara rahA huA mAnate haiN| dUra rahane para bhI yaha dUra hai aisA nahIM mAnate haiN| yahAM sarvatra ye kAku dvArA prazna kiye gaye haiM aisA jAnanA cAhiye ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA!' yahAM hanta zabda svIkArokti me prayukta huA hai tathA ca-hAM gautama ! 'taM ceva jAva dIsaMti' jaisA tumane isa praznoM dvArA hamase pUchA hai vaha saba viSaya vaisA hI hai vahI bAta yahAM yAvatpada dvArA prakaTa kI hai-arthAt isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya haiM-aura ve udaya ke samaya meM dRSTA janake prayuta yeta cha, tathAya- gautama ! 'taM ceva jAva dIsati' 27 tame amana sA prazno dvArA pUchyuM che te badhuM ja che. eja vAta ahIM yAvata pada vaDe prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke A jaMbUdvIpanAmaka dvIpamAM be sUryo che ane teo udayanA samayamAM darzakonA sthAnanI apekSAe dUra vyavahita hoya che, paraMtu daSTAnI pratItinI apekSAe teo pAse rahelA jovAmAM Ave che. madhyAhukALamAM darzaka vaDe pitAnA sthAnanI apekSAe Asanna dezamAM rahelA te sUryo daSTAjananI pratItinI apekSAe dUra dezamAM rahelA che, evI rIte jovAmAM Ave che. A pramANe asta mananA samaye teo dUra dezamAM rahevA chatAMe samIpa jovAmAM Ave che. A pramANe je pramANene prazna gautamasvAmIe karyo che te ja A javAba prabhue Ape che. have ahIM carmacakSuvALA amArA jevAnI jAyamAna jambudvIpaprajJaptisUtra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU08 dUrAsannAdinirUpaNam 111 sampUrNasya praznasUtrasya saMgraho bhavati tathAca yo'yaM praznaH bhavatA kRtaH sa tathaiveti uttaram / atra carmacakSuSAM mAdRzAnAM jAyamAnA pratitI jJAnazAM pratItyA saha virodhaM mAkarotu iti saMvAdAya punaH pRcchati gautamaH 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'sariyA' sUyauM 'uggamaNamuhurtasi ya' udgamanamuhU ca madhyAnhakAle ityarthaH 'patthamaNamuhUtaMsi ya' astamayanamuhUrte va astakAle ityarthaH 'savvatthasamA uccatteNaM' sarvatrodgamanAdikAla traye'pi samau upatvena, sarvatra pau~ uccasvena samAnau-samAnapramANau viSamapramANau vetipraznaH, atrApi kAkvA praznAvagati bhavatIti, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA taMceva jAva uccattegaM hanta gautama! tadeva yAvaduyatvena, tvayA yat pRSTaM tat tathaiva sarvatra sUrya uccatvena, sarvatrodmamuhUrtAdiSu samau-samavyavadhAnI uccatvena, samabhUtalApekSayA, aSTau aSTau yojanazatAnIti kRtA nahi abAdhitalokaprasidA sthAna kI apekSA dUra vyavahita hote haiM parantu dRSTA kI pratIti kI apekSA ve pAsa meM rahe hue dikhalAI dete haiN| madhyAhna kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM rahe hue ve dRSTAjana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM rahe hue dikhalAI paDate haiN| isI taraha astamayana ke samaya ve dUra deza meM rahate hue najadIka dikhalAI dete haiN| isa taraha jaisA prazna gautamasvAmIne kiyA vaisA hI yaha uttara prabhune diyA hai| aba yahAM carmacakSu vAle hamAre jaisoM kI jAyamAna pratIti jJAnadRSTi vAloM kI pratIti ke sAtha viruddha na baneM isa khyAla se gautamasvAmI saMvAdaka rUpa meM punaH prabhu se pUchate haiM-(jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhu taMsi ya majjhaMti ya muhursasi ya asthamaNamuhu taMsiya samvattha samA uccateNa) he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dIpa meM do sUrya udaya kAla meM, madhyAhna kAla meM aura asta kAla meM isa taraha tInoM kAloM meM UMcAIkI apekSA samAna hai-samAna pramANa vAle haiM ? yA viSama pramANa vAle hai ? isa pratIti jJAnadaSTivALA lekenI pratItinI sAthe viruddha bane nahI A vicArathI gautamasAmI sapa44 35mA 5za prabhune prazna 42 cha. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ugamaNa muhutaMsi ya mamaMtiya muhuttaMsiya asthamaNamuhutaMsiya savvattha samA ucyateNaM' hai lata ! 20 bI5. nAmaka dvIpamAM be sUryo udayakALamAM ane astakALamAM A pramANe traNe kALamAM uccatAnI apekSAe samAna che-samAna pramANuvALA che? athavA viSama pramANavALA che? enA rami prabhuzrI 4 cha-'haMtA, evaM jAva ucyateNaM' i gautama ! Ami, mdhyaahkALamAM ane astakALamAM ane sUrya uccatAnI apekSAe samAna pramANavALA che-viSama pramANavALA nathI. samabhUtalanI apekSAe teo ATha-ATha rojana jeTale dUra che. A jambudvIpaprajJaptisUtra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jambUdvIpaprajJaptisUtre pratIti vayamapalapAmaH, atra yAvatpadena - jambUdvaye sUryau udgamanamuhUrtta astamayanamuhUrtte ca samau sarvatroccatveneti saMpUrNasyaiva praznavAkyasya saMgraho bhavati, svIkAreNa praznavAkyasyaivo taravAkyarUpatvAditi // tIrthaGkaromanuvadan gautamo'tra saMvipattibIjaM praSTumAha- 'jaiNaM' ityAdi, 'jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' padi khala bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe sUryo 'uggamaNamuhuttaMsi ya majjhati ya muhUttaMsi ya atthamaNamuhu taM siya samA uccateNaM' udgamanamuhUrtte ca madhyAntikamuhUrte cAstamayanamuhUrte ca samau tulyAvevocvatvena tadA- 'kamhANaM bhaMte ! jaMbudIve dIve sUriyA' kasmAt kAraNAta khalu bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sUryo 'ugamaNamuhatasi dUre mUle yadIsaMti majjhati ya muhuttaMsi mUle dUre ya dIsaMti atthamaNamuhu taMsi ya dUre mUle ya dIsaMti' udgamanamuhUrtte ca dUre mUle ca dRzyete madhyAntikamuhUrtte ca mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUrte ca dUre mUle ca dRzyete arthAt yadi sUryaH sarvatroccatvena samAna ke uttara meM prabhu kahate haiM- (haMtA, ta ceva jAva uccateNaM) hAM gautama ! udaya kAla meM madhyAhna phAla meM aura astakAla meM donoM sUrya UcAI kI apekSA samAna pramANavAle haiM-viSamapramANa vAle nahIM haiN| sama bhUtala kI apekSA ve ATha sau yojana kI dUrI para haiM / isa taraha hama abAdhita loka pratIti kA apalApa nahIM karate haiN| " aba gautamasvamI prabhu se aisA pUchate haiM - (jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA) he bhadanta ! yadi jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya (uggamaNamuhu taMsi ya) udayakAla meM (majjhati ya muhutaMsi ya atthamaNamuhurtasi ya samAucca seNaM) madhyAhna kAla meM aura asta kAla meM uccatAkI apekSA samAna pramaNa vAle haiM (kamhANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve sUriyA) to phira kisa kAraNa se ve do sUrya (uggamaNamuhu taMsi dUre mUle ya dIsaMti, majjhati ya muhutaMsiyamUle dUreya dIsaMti asthamaNamuhu taMsiya dUre mUle ya dIsaMti) udayakAla meM dUra rahate pramANe ame akhAdhituleAka pratItinA AlApa karatA nathI. have gautamasvAmI prabhune A prabhAze prazna 1re che-'jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' he lahAMta ! le maMjUdIya nAmaka dvIpabhAM je sUryo 'uggamaNamuhu taMsi ya' adhyakSaNamA 'majjhati ya muhutaMsi ya atthamaNamuhutaMsi ya samA uccateNaM' madhyAhnaaNamA bhane astakSaNamA ubhyatAnI apekSA samAna prabhANuvANA che. 'kamhANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve sUriyA' to pachI zA arathI te me sUryo 'ugamaNamuhuttaMsi dUre mUle yadIsaMti mati ya muhuttaMsi mUle dUreya dIsaMti atthamaNa muhuttaMsiya dUre mUle ya dIsaMti' udayakALamAM dUra rahevA chatAMe te samIpa dekhAya che. madhyAhnakALamAM pAse rahe che chatAMe dUra jovAmAM Ave che ane astakALamAM dUra rahevA chatAMe pAse dekhAya che ? tAtpaya A pramANe che ke jo sU satra uccatAnI apekSAe kharAbara pramANavALA che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam 113 eva tadA udgamanAdimuhUrteSu kathaM bhinnarUpeNa lokAnAM pratItiviSayo bhavati, pratIyate va prAtaH kAle sAyaGkAle ca dUrasamIpavatI madhyAhnasamaye ca dUravartIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA !" he gautama! 'lessApaDidhAeNaM uggamaNamuhu taMsi dare ya mUle yadIsaMtitti' lezyA pratidhAtena, tatra lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH pratidhAtena durataratvA dudayadezasya tadapasaraNenetyarthaH udgamanamuhUrte ca dUre mUle ca dRzyete, lezyAyAH pratidhAte sukhadRzyatvena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAmAsannapratIti samutpAdayati, 'lessAhitAveNaM' lezyAmitApena lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH abhitApena pratApena sarvata stejaso visarpaNenetyarthaH 'majhaMti ya muhuttaMsi mUle dUre ya dIsaMti' madhyAntikamuharte mUle ca dUre ca dRzyete, madhyAhnasamaye samIpastho'pi sUryaH tIvratejasA durdarzatvena lokAnAM dUrapratIti janayati, evameva samIpavartitvena dIptalezyAkatvaM divasavRddhi dharmAdayazca, tathAdarataratvena mandalezyAkatvaM divasa hAni zItAdayazca bhAvA vaktavyAH, iti / 'lessApaDidhAeNaM atthamaNamuhutaMsi dUre mUle ya dIsaMti' lezyApratighAtena lezyAyAH-sUryamaNDalagatatejasaH pratighAtena dUrataratvAt astamayanamuhUrte dUre ca mUle ca dRzyate, lezyApratighAtAt sukhadRzyatvena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAM samIpabuddhiM janayatIti, 'evaM khalu goyamA ! taMceva hue pAsa meM dikhate haiM, madhyAhnakAla meM pAsa meM rahate hue dUra dikhate haiM aura astakAla meM dUra rahate hue pAsa meM dikhAte haiM ? tAtparya isa prazna kA yahI hai ki yadi sUrya sarvatra UMcAI kI apekSA barAbara pramANavAlA hai to udgamanAdi kAloM meM vaha bhinna rUpa se lokoM kI pratIti kA viSaya kyoM hotA hai ? prAtaH kAla aura sAyaMkAla vaha dUra samIpavartI evaM madhyAhna kAla meM vaha daravartI pratIta to hotA hI hai isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM (goyamA ! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMtitti) he gautama! sUryamaNDala gata teja ke pratighAta se udaya deza ke dUratara hone ke kAraNa teja ke nahIM te pachI uddagamanAdikALamAM te bhinna rUpathI lekenI pratItine viSaya zA mATe thAya che? prAtaHkAlamAM ane sAyaMkAle te dUra-samI pavatI temaja mAhukALamAM nikaTavartI hovA chatAye ivatI pratIta yAya cha. yena vAsabhA prabhu 3 cha-'goyamA ! lessA paDidhAeNaM uggamaNamuhu taMsi dUre ya mUle ya dIsaMtIti' he gautama ! sUrya bha31 tanA prativAtathA udaya pradeza daratara hovAthI tenI abbAptithI udayakALamAM te svabhAvataH dUra hoya che paraMtu vezyAnA pratighAtanA kAraNe sukhadazya hevAthI te pAse che evuM dekhAya che. 'lessAhitAveNaM' bhane nyAre sUryabharAta te praya' 56 laya che tama04 sarvatra pyAsa 2 m4 che tyAre te 'majhaMtiya muhurtasi mUle dUreya dIsaMti' madhyAhnamA lApatA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jambUdvIpaprajJaptisUtre jAva dIsaMti' evam-upayuktaprakAreNa khalu gautama! tadeva yAvad dRzye te iti / atrApi yAvatpadena sampUrNasya praznavAva yasyottaravAkyasya grahaNaM bhavati saMgRhya copasaMharan prakaraNArya parisamApayatIti dazamaM durAsannAdi dvAraM samAptamiti // 10 dvAram // udgamanAstamayanAdIni sUryAdijyotiSkadevAnAM saMcaraNato bhavatIti sUryAdInAM gamana praznAya ekAdazaM gatidvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve pariyA phailane se udaya kAla meM vaha svabhAvataH dUra hotA hai parantu lezyA ke pratighAta ke kAraNa sukha dRzya hone se vaha pAsa meM rahA huA hai aisA pratIta hotA hai 'lessAhitAveNaM' aura jaba sUryamaNDalagata teja pracaNDa ho jAtA hai tathA sarva aura phaila jAtA hai taba vaha 'majjhati ya muhu tasi mUle dUre ya dIsaMti' madhyAhna kAla meM svabhAvataH pAsa rahane para bhI dUra dikhAI detA hai kyoMki vaha pracaNDa teja ke kAraNa durdarzanIya ho jAtA hai ataH vaha dUra rahA huA hai aisI lokoM ko pratIti utpanna hone lagatI hai| isI kAraNa sUrya ke samIpavartI hone para vaha pracaNDatejavAlA ho jAtA hai, usa samaya divasa kI vRddhi ho jAtI hai tathA garmI baDha jAtI hai, aura jaba vaha dUratara hotA hai usa samaya vaha manda tejabAlA rahatA hai, divasa kI hAni ho jAtI hai aura zIta Adi par3ane lagatI hai 'lessA. paDighAeNa asthamaNamuha tasi dUre mUle ya dIsaMti' astamana kAla meM sUryamaNDala gata teja ke pratighAta ho jAne se vaha svabhAvataH dUratara ho jAtA hai parantu vaha pAsa rahA huA hai aisA pratIta hotA hai (evaM khalu goyamA ! taM ceva jAva dI saMti isa kAraNa he gautama ! jaisA tumane prazna kiyA hai usI ke anusAra yaha uttara vAkya hai arthAt tumhArA prazna hI svIkRti ke rUpa meM merA u tara hai dUrAsamAdi dvAra samApta / pAse rahevA chatAMe dUra javAmAM Ave che kemake te pracaMDa tejane lIdhe durdazanIya hoya che. ethI te dUra rahe che, evI kene pratIti thavA mAMDe che. A kAraNathI ja sUrya samIpavatI hovA chatAMe te pracaMDa tejavALa thaI jAya che, te vakhate divasanI vRddhi thaI jAya che temaja garamI vadhI jAya che ane jyAre te dUratara thaI jAya che, te samaye te maMda tejavALa thaI jAya che. divasanI hAni thAya che ane zIta vagere paDavA mAMDe che. 'lessA paDighAeNaM atyamaNamuhutaMsi dUre mUle ya dIsaMti' sastamanabhi sUrya bhagata tanA pratighAta thaI jAya che tethI te svabhAvataH dUratara hoya che, paraMtu te pAse rahe che evI pratIti thAya che. 'evaM khalu goyamA ! taM ceva jAva dIsaMti' mA rathI pramANe ta prazna karyo te pramANe A utaravAya che. eTale ke tamArA praznanI svIkRtinA rUpamAM mAre javAba che. che dUrAsannAdikAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam 115 jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe sUyauM 'ki tIyaM khettaM gacchaMti' kimatItaM kSetraM gacchataH tatra kimatItaM pUrvameva gativiSayokRtaM yat kSetraM tat gacchato'tikrAmata: kim, athavA 'paDuppaNaM khetaM gacchati' pratyutpannaM vartamAna gativiSayI kriyamANaM kSetra gacchataH, svakIyagatyA atikrAmataH athavA anAgatam-gativiSayIkAriNyamANaM kSetraM gacchataH svakI yagatyA'tikrAmataH, etAvatA yat AkAzakhaNDaM sUryaH svakIyatejasA cyApnoti tat kSetrapadenocyate tenAsya atItAdi vyavahAraviSayatvaM na sambhavati anAdyanantatvAditi zaGkA nirAkRtA bhavati, gateratItAdivyavahAraviSayatvasaMbhavAditi gautamasya praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no tIyaM khettaM gacchaMti' atra 'amAnonA pratiSedhe gati dvAra kathana 'jaMbuddIve NaM dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti' he-bhadanta ! udgamana astamayana Adi jo dvAra prakaTa kiye gaye haiM ve sUryAdi jo jyotiSka deva haiM unake saMcaraNa se hote haiM-ataH isa sambandha meM merI aisI jijJAsA hai ki jambUdvIpa meM jo do sUrya haiM ve kyA atIta kSetra para-pUrva kAla meM jisa kSetra para unakA saMcaraNa huA hai-saMcaraNa karate haiM ? yA 'paDuppanna khettaM gacchati' vartamAna kSetra para-jisa para ve cala rahe haiM-saMcaraNa karate haiM ? yA 'anAgatam' anAgatakSetra para-jo unakI gati kA viSaya hone vAlA hai saMcaraNa karate haiM ? jitanA AkAza khaNDa sUrya ke teja se vyApta hotA hai vaha yahAM kSetra pada se gRhIta huA hai isa kAraNa isa meM atItAdi kA vyavahAra honA saMbhavita nahI hotA haiM kyoki kSetra to anAdi ananta hai so isa prakAra kI zaMkA nirasta ho jAtI hai kyoM ki gati meM atItAdi kA vyavahAra ho sakatA hai aba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! no tIyaM khettaM gacchaMti' he gautama! | gatidvAranuM kathana 'jaMbuddIveNaM dIve sUriyA kiM tIyaM khetaM gacchaMti' i lata samAna 52tamayana 3 je dvAre prakaTa karavAmAM AvelA che, te sUryAdi je tiSka deve che, temanA saMcaraNa thI thAya che. ethI A saMbaMdhamAM mArI evI jijJAsA che ke je bUdvIpamAM je be sUryo che te zuM atIta kSetra para pUrvakALamAM je kSetra para temanu saMcaraNa thayeluM che-saMcaraNa kare OM ? A24 / 'paDuppannaM khettaM gacchati' patamAna kSetra 52-2nA 52 tamo yAsI chasaya295 42 cha ? 2424 / 'anAgatam ' manAyata kSetra 522 tamanI gatinA viSaya yanAra che. saMcaraNa kare che? jeTale AkAzakhaMDa sUryanA tejathI vyApta thAya che te ahIM kSetra pada vaDe gRhIta thayela che. A kAraNathI AmAM atItAdine vyavahAra saMbhavita nathI kemake kSetra te anAdi-anaMta che, tethI A jAtanI zaMkA nirasta thaI jAya che kemake gatimAM atItAdine vyavahAra thaI zake che, have gautamasvAmInA praznane uttara ApatAM prabhu kahe jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre iti niyamAt no zabdo niSedhArthakaH tatazca he gautama ! tau sUyauM atItaM kSetraM nAtikAmataH atItakriyAviSayIkRte vastuni vartamAnikakriyAyA asaMbhadena tAdRzakriyAyA vyApterabhAvAt, kintu 'paDuppaNNaM khetaM gacchaMti' pratyutpannaM vartamAnakAlikaM kSetraM sUyau~ gacchato'tikrAmataH svakIyagalyA, vartamAnakriyAyogye vastuni vartamAnakriyAyAH saMbhavAt 'No aNAgayaM khettaM gacchati tti' no anAgataM kSetraM gacchata iti, atrApi no zabdo niSedhArthakaH tathAca sUyau~ anAgataM bhaviSyadgatikriyopalakSinaM kSetraM svakIya vArtamAnika gatikriyayA na vyApnutaH, bhaviSyat kriyAyogye vastuni vartamAnakriyAyA asaMbhavAditi / ___ samprati-gativiSayIkRtaM kSetraM kIdRgbhavediti praSTumAha-taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM paDheM gacchaMti jAva niyamA chadisiM' tata kSetraM khalu bhadanta ! sUyauM spRSTaM-sparzanakriyA viSayIkRtaM gacchataH, Ahosvida-spRSTaM gacchato yAvanniyamAt SaDdizi, atra yAvatpAdena 'ki apuDhe gacchati, goyamA ! puDhe gacchaM te no apuDhe gacchaMti, taM bhaMte ! ogADhaM gacchaMti jambUdvIpastha do sUrya atIta kSetra para saMcaraNa nahiM karate haiM / 'amAnonA pratiSedha' ke anusAra yahAM no zabda niSedhArthaka hai / atIta kriyA dvArA viSayI kRta vastu meM vartamAna kAla taka kriyA kI asaMbhavatA hai ataH aisI kriyA dvArA vyApti kI asaMbhavatA se 'paDappanna khetaM gacchaMti' ve do sUrya vartamAna kAlika kSetra para saMcaraNa karate haiM, tathA vartamAna kriyA yogya vastu meM vartamAna kriyA kI hI saMbhavatA hotI hai ataH 'No aNAgayaM khetaM gacchaMti ti' ve do sUrya-anA. gatakSetra para saMcaraNa nahIM karate haiN|| 'taM bhaMte ! ki puTuM gacchaMti jAva niyamA chaddisiM' ___ aba gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM ki gati viSayI kRta kSetra kaisA hotA hai ? kyA he bhadanta ! vaha una do sUryo ko sparzana kriyA dvArA spRSTa hotA hai usa para ye saMcaraNa karate haiM ? yA vaha unakI sparzana kriyA dvArA aspRSTa -goyamA ! no tIyaM khetaM gacchaMti' 3 gautama ! bI525 me sUryA matAta kSetra 52 saya295 42tA nathI. 'amAnonA pratiSedha' bhuma mI 'no' za6 niSedhArtha cha. matIta kriyA vaDe viSayIkRta vastumAM vartamAnakALa sudhI kriyAnI asaMbhavatA che ethI AvI kriyA 14 vyAsinI asamatAthI 'paDuppannaM khettaM gacchaMti' te me sUryA pata bhAnA kSetra para saMcaraNa kare che temaja vartamAna kriyA vastumAM vartamAna kriyAnI ja saMbhavatA Ayacha methI 'No aNAgayaM khetaM gacchaMti ti' te me sUryA manAta kSetra 52 sy26|| 42tA nathI. 'taM bhaMte ! kiM puTuM gacchaMti jAva niyamA chadisiM' 33 gautamasvAmI prabhune sevI rIte prazana kare che ke gati viSayI kuta kSetra kevuM hoya che? he bhadaMta ! zuM te be sUryonI sparzana kriyA vaDe spaSTa hoya che. tenI upara te saMcaraNa kare che? athavA te temanI parzana kriyA vaDe aspRSTa hoya che. tenI upara te saMcaraNa kare che? ahIM yAvat jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 117 aNogADhaM gacchaMti, goyamA ! ogAhaM gacchaMti No aNogADhaM gacchati, taM bhaMte ! kiM arNatarogADhaM gacchaMti paraMparogAI gacchaMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchaMti, taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti bAyaraM gacchaMti, goyamA ! aNupi gacchaMti bAyaraMpi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahegacchaMti ? tiriyaM gacchaMti, goyamA ! uddhapi gacchati tiriyaMpi gacchaMti, ahevi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM AI gacchaMti, majjhe gacchaMti pajavasANe gacchati ? goyamA ! AiMpi gacchati, majjhe vi gacchati, pajjavasANe vi gacchaMti, taM bhaMte ! ki savisayaM gacchaMti avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti, taM bhaMte ! kiM ANupuci gacchaMti aNANupuri gacchaMti ? goyamA ! ANupuTviM gacchaMti No aNANupucci gacchaMti, taM bhaMte ! ki egadisiM gacchaMti chadisi gacchati ? goyamA! hotA hai-usa para ye saMcaraNa karate haiM ? yahAM yAvatpada se isa prakAra kA yaha pATha gRhIta kiyA-gayA hai-'ki apuTuM gacchaMti ? goyamA ! puTuM gacchaMti, no apuTuM gacchaMti taM bhaMte ! ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchati ? 'goyamA ! ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM gacchati paraMparogADhaM gacchaMti ? taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti, bAyaraM gacchati ? goyamA ! aNupi gacchaMti vAyaraM pi gacchati taM bhaMte ! ki uddhaM gacchati ahe gacchaMti tiriyaM gacchaMti ? goyamA! uddhaM pi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriyaM pi gacchaMti taM bhaMte ! kiM AiM gacchaMti, majjhaM gacchati, pajavasANe gacchati ? goyamA ! AI pi gacchati majjhe vi gacchaMti, pajjavasANe vi gacchati taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchati, avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savi. sayaM gacchati, No avisayaM gacchaMti taM bhaMte ! kiM ANupurdiba gacchati aNANupucci gacchaMti ? goyamA !ANupurdiva gacchaMti No aNANupudvi gacchati taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchaMti chadisiM gacchaMti ? goyamA ? niyamA chadisi gacchati' 54thI 20 42 / / 54 PIta yo cha. 'kiM apuDhe gacchaMti 1 goyamA ! puTuM gacchaMti, no apuDhe gacchaMti taM bhaMte ! ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchaMti ? goyamA ! ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! ki aNaMtaroga DhaM gAcchaMti paraMparogADhaM gacchaMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM gacchati No paraMparogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! ki aNuM gacchaMti, vAyara gacchaMti ? goyamA aNupiM gacchaMti bAyara pi gacchaMti taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchati? goyamA ! uddhapi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriyaM vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM AI gacchaMti, majjhaM gacchaMti, pajjavasANe, gacchaMti ? goyamA ! AiMpi gacchaMti majhe vi gacchaMti, pajjavasANe vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchaMti, avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchaMti, No avisayaM gacchaMti taM bhaMte ! kiM ANupudhi gacchaMti aNANupuci gacchati ? goyamA ! ANupuTviM gacchaMti NA aNANupuTviM gacchaMti taM bhaMte! kiM egadisiM gacchaMti chahisi jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jambUdvIpaprajJaptisUtre niyamA chaddisiM' / etatparyantasya prakaraNasya yAvatpadena grahaNaM bhavati / spRSTaM gacchataH aspRSTaM vA gacchataH, gautama ! spRSTaM gacchato no aspRSTaM gacchataH, tat bhadanta ! kimavagADhaM gacchato'navagADhaM gacchataH ? gautama ! avagADhaM gacchato no anavagADhaM gacchataH, tabhadanta ! kimanantarAvagADhaM gacchataH paraMparAvagADhaM gacchataH ! gautama ! anantarAvagADhaM gacchataH no paramparA. vagADhaM gcchtH| tad bhadanta ! kimaNuMgacchataH bAdaraM gacchataH ? gautama ! aNumapigacchataH bAdaramapi gacchataH, tad bhadanta ! kimUrdhva gacchataH adhogacchataH tiryag gacchataH ? gautama ! Urdhvamapi gacchataH tiryagapi gacchataH agho'pi gacchataH, tad bhadanta ! kimAdi gacchato madhye gacchataH paryavasAne gacchataH gautama ! AdAvapi gacchato madhye'pi gacchataH, paryavasAne'pi gacchataH, tada bhadanta ! ki saviSayaM gacchato'viSayaM gacchataH ? gautama ! saviSayaM gacchato no aviSayaM gacchataH, tad bhadanta ! kipAnupUrvyA gacchataH anAnupUrvyA gacchataH ? gautama ! AnupUrvyA gacchato no anAnupUrvyA gacchataH, tad bhadanta ! kim ekadizi gacchataH SaDgadizi gacchataH ? gautama ! niyamataH padizi iticchAyA / / athAsya prakaraNasya yAvatpadagrAhyasahitasya vyAkhyAnaM prastUyate,-tathAhi-taM bhaMte ! kiM puDhaM gacchati apuTuMti' he bhadanta ! tau sayauM kiM tat kSetraM gamyamAnaM kSetraM kiJcit spRSTamati kramyate yathA apavarakakSetram kimvA gamyamAnaM tat kSetramaspRSTaM gacchato yathA dehalIkSetram tadatrakA prakAra iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'puDhe isa pATha kI vyAkhyA isa prakAra se hai-usa gamyamAna kSetra meM jo ve sUrya saJca raNa karate haiM so kyA usa kSetra ko ve chUte hue saMcaraNa karate haiM yA vinA chate hae saJcaraNa karate haiM ? jisa prakAra koI vyakti jaba apanI koTho Adi meM sazcaraNa karatA hai to vaha usake kitaneka pradezoM ko spRSTa karatA hai aura dehalI Adi kI taraha kitaneka pradezoM ko spRSTa bhI nahIM karatA hai isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-gautama ! ve gamyamAna kSetra ko chUte hue calate haiM vinA chUte hae nahIM calate haiN| jisa gamyamAna kSetra ko ye spRSTa karate hue calate haiM vaha kSetra ogADha-sUryabimba ke dvArA AzrayIkRta hotA hai yA anavagADha-AzrayI kRta nahIM hotA hai anadhiSThita hotA hai ? gacchaMti ! goyamA ! niyamA chaddisi gacchaMti' mA pAnI pyAcyA yA pramANe cha. gamyamAna kSetramAM je te sUryo saMcaraNa kare che te zuM te kSetrane sparzIne te saMcaraNa kare che. athavA asapRSTa thaIne saMcaraNa kare che? je pramANe koI vyakti jyAre pitAnA makAna vageremAM saMcaraNa kare che te tenA keTalAka pradezane paza kare che ane uMbarA vagere keTalAka pradezone sparza karate nathI enA javAbamAM prabhuzrI kahe che. he gautama ! te gamyamAna kSetrane sparzatA cAle che, sparza karyA vagara cAlatA nathI. je gamyamAna kSetrane eo sparza karatAM cAle che te kSetra egADha-sUryabiMba vaDe AzrayIkRta hoya che athavA anavagADha jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam gacchati no apuDhe gacchaMti' spRSTameva kSetraM gacchato no aspRSTaM kSetraM gacchata iti / iha khalu sUryasya bimbena saha sparzanaM sUryabimbAvagAhakSetrAdanyatrApi saMbhava sparzanAyA-avagAhanAtosdhikaviSayatvAt tasmAt kAraNAt punaH praznayati-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte !' tat kSetraM khalu bhadanta ! 'bhogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchati' spRSTaM kSetramavagADham -sUryabimbenAzrayIkRtamadhiSThitaM gacchato'thavA-anavagADhaM sUryabimbena sahAnAzrayIkRta manadhiSThitaM gacchata iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti' avagADhameva kSetraM gacchataH sUyauM, no anavagADhaM kSetraM gacchataH, Azritasyaiva kSetrasya tyAga saMbhavAt natu anAzritasya tyAgo bhavatIti / 'taM bhaMte ! ki aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparogADhaM gacchaMti' tada bhadanta ! kim anantarAvagAdam avyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchataH athavA paramparAvagADhaM vyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchata iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchaMti' anantarAvagADhaM kSetra gacchataH sUyau~ na paramparAvagADhaM kSetraM gacchataH, ayaM bhAvaH-yasmina AkAzakhaNDe yaH sUryamaNDalAvayavaH avyavadhAnenAvagADhaH sa sUryamaNDalAvayavaH tamevAkAzakhaNDaM gacchati natu punaraparamaNDalAvayavAvagADham tasya vyavahitatvena paramparAvagADhatvAditi / taccAnantarAvagADhaM kSetramalpa isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! ve sUrya abagADha kSetra para hI calate haiM anavagADha kSetra para nahIM calate haiN| kyoMki Azrita kSetra kA hI tyAga saMbhava hai, anAzrita kSetra kA nahIM / 'taM bhaMte kiM aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparI gADhaM gacchaMti' he bhadanta ! una sUryoM dvArA jo kSetra avagADha hotA hai ki jisa para ye calate haiM vaha anantarAvagADha-kisI vyavadhAna se avyavahita hotA hai, yA vyavadhAna se vyavahita hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha kSetra vyavadhAna vinA kA hotA hai vyavadhAna sahita nahIM hotA hai| tAtparya aisA hai ki jisa AkAza khaNDa meM jo sUrya maNDalAvayava avyadhAna se aba gADha hai vaha sUryamaNDalAvayava usI AkAza khaNDa meM calatA hai apara maNDalAvagADha AkAza khaNDa meM nahIM calatA hai / kyoMki vyavahita hone se usameM prmpraaAzrayIkRta hotA nathI-anadhiSThita hoya che? e praznanA uttaramAM prabhu kahe che-ha gautama ! te sUryo avagADha kSetra para ja cAle che, anavagADha kSetra para cAlatA nathI. kemake mAzrita kSetrane tyA samave che. manAzrita banA na. 'taM bhaMte ! ki aNaMtaro gADhaM gacchaMti para parogADhaM gacchati' hai mahata! te sUryA 132 agADha hAya cha, ke jenA para e sUryAM cAle che-te anaMtarAvagADha-koI paNa jAtanA vyavadhAnathI avyavahita hoya che. athavA vyavadhAnathI vyavahita hoya che ? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama! te kSetra vyavadhAna vagaranuM hoya che. vyavadhAna sahita thatuM nathI. tAtparya A pramANe che ke je AkAzakhaMDamAM je sUryamaMDalAvayava avyavadhAnathI avagADha che te jambudvIpaprajJaptisUtra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jambUdvIpaprajJaptisUtre mapi sthUlamapi sambhavatItyAzayena punaH praznayanAha-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti bAyaraM gacchati' he bhadanta ! tadanantarAvagAdaM kSetraM kimaNurUpaM gacchato bAdaralakSaNaM vA gacchataH sUryAviti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNuMpi gacchati bAyaraMpi gacchaMti' aNApi kSetraM sarvAbhyantarasUryamaNDalakSetrApekSayA gacchataH bAdaramapi kSetram sarvabAhyamaNDalApekSayA gcchtH| tattacakravAlakSetrAnusAreNa gamanasaMbhavAditi / sUryasya gamanaMtu UrdhvAdhastiryag gatitraye'pi saMbhavatItyAzayena punaH pRcchati-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti, ahe gacchaMti, tiriyaM gacchaMti' he bhadanta ! tataNuvAdaralakSaNaM kSetramUvaM gacchataH, kimvA adhaH kSetra pratigacchataH, kimvA tiryak kSetra vagADhatA AtI hai| anantarAvagADha kSetra sUkSma bhI hotA hai aura bAdara bhI hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! ki aNuM gacchati bAyaraM gacchati" he bhadanta! vaha aNurUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai yA bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! aNuMpi gacchaMti, bAyaraMpi gacchaMti' he gautama! ve aNurUpa anantarAvagAha kSetra para bhI calate hai aura bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para bhI calate hai| anantarAvagADha kSetra meM jo aNutA pratipAdita huI hai vaha sarvAbhyantara sUryamaNDalakI apekSA se pratipAdita hui hai aura vAdaratA sarvabAgha maNDala kI apekSA se pratipAdita huI hai| sUryo kA gamana usa usa cakravAla kSetra ke anusAra hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahe vigacchaMti tirivi gacchaMti' he bhadanta ! sUrya kyA aNuvAdara rUpa urdhvakSetra meM gamana karate haiM ? yA adhaH kSetra se gamana karate hai ? yA tiryaka kSetra meM gamana karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM sUryamaMDalAvayava teja AkAza khaMDamAM cAle che. avara maMDalA vagADha AkAzakhaMDamAM cAlate nathI. kemake vyavahita hevAthI temAM paraMparAgADhatA Ave che. anaMtarAvagADha kSetra sUma paNa hoya che, ane bAdara paNa hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune AvI rIte prazana karyo che hai 'taM bhaMte ! ki aNugacchati bAdaraM gacchati' he mahata! te A435 mata kSetra para cAle che athavA bAdara rUpa anaMtarAvagADha kSetra para cAle che? enA javAbamAM prabhu cha-'goyamA ! aNupi gacchati, bAyara pi gacchati' gautama ! te 2mA 35 sntraagADha kSetra upara cAle che ane bAdararUpa anaMtarAvagADha kSetra upara paNa cAle che. anaMtarAvagADha kSetramAM je AzunA pratipAdita thai che te sarvAtyaMtara sUryamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayelI che ane bAdaratA sarva bAhyamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayelI che. sUryonuM gamana tatat cakravAla kSetre mujaba hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune A pramANe . 'taM bhaMte ! ki uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchati', ta! sUrya AbAdara rUpa Urva kSetramAM gamana kare che? athavA adhaH kSetramAM gamana kare che? athavA tiya kSetramA zamana re cha ? uttaramA prabhu cha'goyamA ! udaMvi gacchaMti ahe vi gacchaMti, jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU08 dUrAsamnAdinirUpaNam 121 9 pratigacchataH sUryAviti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'urddhapi gacchati, aheva gacchaMti, tiriyaMpi gacchati' Urdhvamapi gacchato'gho'pi gacchata stiryagapi gacchataH UrdhvAdhastiryaktvaM ca yojanai kaSaSTibhAgalakSaNacaturviMzatibhAgapramANotsedhA pekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / atra gamanaM nAma kriyAvizeSaH, kriyA ca bahusAmayikItvAt trikAlasaMpAcA ataH AdimadhyAntaviSayakaM praznamavatArayati - ' taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! AI gacchaMti majjhe gacchaMti pajjavasANe gacchati' tat kSetra' khalu bhadanta ! kimAdau gacchato yadvAmadhye gacchataH kimbA paryavasAne gacchata itipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'AIpi gacchati majjhevi gacchaMti pajjavasANevi gacchati' AdAvapi gacchato madhye'pi gacchataH paryavasAne'pi gacchataH, arthAt SaSTimuhUrtta pramANakasya sUryamaNDala saMkramaNakAlasya AdAvapi madhyespi ante'pica tau sUryoM gacchata iti / 'taM bhaMte! kiM savisayaM gacchaMta avisayaM gacchati' atha tadbhadanta ! svaviSayaM svocitaM kSetra gacchataH athavA 'goyamA ! uddhapi gacchaMti, ahe vi gacchaMti, tiriyaM vi gacchati' he gautama! ve urdhva kSetra meM bhI gamana karate haiM adhaH kSetra meM bhI gamana karate haiM aura tirthak kSetra meM bhI gamana karate haiN| kSetra meM urdhvatA adhastA aura tiryaktA yojana ke 61 bhAgoM meM se 24 bhAga pramANa utsedhakI apekSA se hotI hai / gamana yaha kriyA vizeSa rUpa hai aura kriyA bahuta samaya vAlI hotI hai isaliye vaha trikA la saMpAdyA hotI hai isa kAraNa gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! AI gacchaMti, majjhe gacchati, pajjavasANe gacchaMti' he bhadanta ! usa kSetra para ve sUrya SaSTi muhUrta pramANa vAle sUrya maMDala saMkramaNa kAla kI Adi meM calate haiM yA madhya meM calate haiM ? yA anta meM calate haiM ? isake attara meM prabhu kahate haiM he gautama ! ve sUrya usakAla kI Adi meM bhI usa kSetra para calate haiM madhya meM bhI ve usa kSetra para calate haiM aura anta meM bhI ve usa kSetra para calate haiM ! 'taM bhaMte ! tiriyaM bi gacchaMti' he gautama! tethe| urdhva kSetramAM pazugamana raiche, adhaH kSetramAM pazu gamana kure ane ti''ga kSetramAM paNu gamana kare che. kSetramAM urdhvatA, adhastA ane tiyA ceAjananA 61 lAgobhAMthI 24 loga prabhANu utsedhanI apekSAye hoya che. 'gamana' mADiyA vizeSa rUpa che ane kriyA adhika samayavALI thAya che. ethI te trikAla sa'pAghA hoya che. A kAraNathI gautamasvAbhIye prabhune yA latanA prazna ye che- 'taM bhaMte! AI' gacchaMti, majjhe gacchaMti, pajjavasANe gacchaMti' he mahaMta ! te kSetra para te sUrye SaSTi bhuhUrta prabhAvAnA sUryamaMDa sakramaNukALanA prAraMbhamAM cAle che. athavA madhyamAM cAle che? athavA antamAM cAle che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama ! te sUryAM te kALanA prAraMbhamAM paNa te kSetra upara cAle che madhyamAM paNa te kSetra upara cAle che ane aMtamAM paNa te kSetra upara cAle che. ja0 16 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jambUdvIpaprajJaptisUtre avisayaM vA svAnucitaM kSetraM gacchati iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hai gautama ! 'saviSayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' svaviSayaM spRSTAvagADha nirantarAvagADhasvarUpaM kSetra gacchato na tu aviSayamaspRSTAnavagADhaparamparAvagADhaM kSetra gacchataH, aspRSTAnavagADha paramparAvagADhakSetrANAM gamanAyogyatvAt iti / 'taM bhaMte ! kiM ANupuvi gacchati aNANupuvviM gacchati' tat kSetra bhadanta ! sUryo AnupUrvyA krameNa yathAsannaM gacchataH, athavA anAnupUrvyA akrameNa anAsannaM gacchataH, atra sUtre 'ANupucvi' ityatra yadyapi dvitIyAvibhakti rdrazvate tathApi sA tRtIyA vibhaktau pariNatavyA itipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'ANupuvvi gacchaMti No aNANupuvi gacchaMti' AnupUrvyA - krameNa gacchataH sUryau natu anAnupUrvyA gacchataH lokaprasiddhavyavasthAhAniprasaGgAt / kiM savisayaM gacchati, avisayaM gacchati' he bhadanta ! ve sUrya svaviSaya svocita kSetra para calate haiM yA svAnucita kSetra para calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! savisayaM gacchati No avisayaM gacchati' he gautama! ve sva viSaya kSetra para calate haiM aviSaya kSetra para nahIM calate haiM / arthAt jo kSetra spRSTa avagADha evaM nintarAvagADha hotA hai vahI kSetra inakA sva viSaya hai aura isase bhinna aspRSTa, anavagADha evaM paramparAvagADha rUpa hai usa para ye nahIM calate haiN| kyoMki aise gamana ke ayogya hote haiM 'taM bhaMte! kiM ANupuci gacchaMti aNANupuvi gacchati' he bhadanta ! ye donoM sUrya AnupUrvI se-krama se Asana - nikaTa bhUta hue kSetra para calate haiM yA akrama se nikaTa bhUta nahIM hue kSetra para calate haiM? yahAM sUtra meM "ANupucvi" yaha dvitIyA vibhakti tRtIyA vibhakti ke rUpa meM pariNata karalenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! ANu puci gacchati No aNANupuTiMva gacchati' he gautama! ye donoM sUrya AnupUrvI se 'taM bhaMte ! ki savisayaM gacchati, avisayaM gacchati' he mahaMta ! te sUryo svaviSaya svothita kSetra upara cAle che athavA svAnucita kSetra upara cAle che ? enA javAkhamAM prabhu kahe - 'goyamA ! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchati' he gautama! tethe| svaviSaya kSetra upara cAle che, avizaya kSetra upara cAlatA nathI. eTale ke je kSetra sRSTa avagADha temaja nira tarAvagADha hAya che, teja kSetra emanA svaviSaya hAya che ane enAthI bhinna aspRSTa anavagaDha temaja paraparAvagaDharUpa che, tenI upara ee cAlatA nathI. kemake mevA gamana bhATe gyayogya hoya che 'taM bhaMte ! kiM ANupuvi gacchaMti, aNANupuvi gacchaMti' he bhada Mta ! e banne sUryAM AnupUrvI thI-kamapUrva-Asana-nikaTabhUta thayelA kSetra upara cAle che athavA akramapUrvaka nikaTabhUta nahi thayelA kSetra upara cAle che? ahIM sUtramAM 'ANupuvi' mA dvitIyA vilati tRtIyA vilatinA 35mAM pariyuta merI sevI lehaye. menA navANamAM alu he che - 'goyamA ! ANupuvvi gacchati NA aNANupuvi gacchati' he jambudvIpaprajJaptisUtra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam 123 pUrvoktapeva dipraznamAha-'taM bhaMte ! kiM egadisi gacchaMti chaddisiM gacchaMti' tad bhadanta ! kimekadina viSayakaM kSetra gacchato'thavA yAvat SaDdiga viSayaka kSetra gacchata itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'niyamA chaddisiM gacchaMti' niyamAt padizi-niyamataH paidigviSayakaM kSetra gacchataH, tatra pUrvAdiSu tiryadikSu ca uditaH san sphuTameva gacchan dRzyate sUryaH UrdhvAdhodiggamanaM ca yathA bhavati tathA pUrvameva darzitamiti yAvatpadagrAhya prakaraNaM samAptam // ___ samprati-eta deva vastu atideza pUrvaka mavabhAsanAdi sUtrANyAha-'evaM obhAseMti' ityAdi, 'evaM obhAseMti' evaM gamanasUtrapradarzitaprakAreNa sUryo avabhAsayataH iSadudyotayataH, yathA sthUlatarameva vastu dRzyate, tameva prakAraM saMkSepeNa sUtrakAro darzayati-taM bhaMte' ityAdi, 'taM Asanna hue kSetra para hI calate haiM anAnupUrvI se anAsanna kSetra para nahIM calate haiN| yadi aisA hone lage to lokaprasiddha vyavasthA meM hAni hone kA prasaGga prApta ho jAtA hai| 'taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchaMti chadisiM gacchaMti' he bhadanta ! ye donoM sUrya kyA eka dizA meM eka dizA viSayaka kSetra meM calate haiM yA yAvata chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! niyamA charisi' he gautama ! ye donoM sUrya niyama se chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiN| pUrvAdi dizAoM meM evaM tiryaka Adi dizAoM meM udita huA sUrya sphuTa rUpa se calatA huA dikhalAI detA hai tathA urva dizA adho dizA meM sUrya kA gamana jaisA hotA hai vaisA vaha hamane pahile prakaTa kara diyA hai isa prakAra yAvatpada grAhya prakaraNa yahAM taka samApta huA hai 'evaM obhAseM ti' isa prakAra gamana sUtra meM pradarzita prakAra ke anusAra ye donoM sUrya ISat rUpameM sthalatara vastako prakAzita karate haiM ki jisase vaha vastu dikhalAI dene lagatI hai isI viSaya ko gautama! e banne sUryo AnupUvathI Asanna thayelA kSetra upara ja cAle che, anAnupUvathI anAsana kSetra upara cAlatA nathI. je A pramANe thavA mAMDe te leprasiddha vyazyAmA ni yAnI sthiti 64-1 thAya che. 'taM bhaMte ! ki egadisiMgacchati mAnisa gacchati' 3 mata ! ke bhanna sUryA bhu se zAmai-2 viSaya kSetramA yAta mayA yAvata hizA viSaya kSetramA yA cha ? senA nAmamA pramuche-'goyamA ! niyamA ja he gautama! e bane sUryo niyamapUrvaka 6 dizAviSayaka kSetramAM cAle che. pUrvAdi dizAmAM temaja tiryapha vagere dizAomAM udita sUrya phuTa rUpamAM cAlatA jovA maLe che. temaja urvadizA, adizAmAM sUryanuM gamana jevuM hoya che tevuM te amoe pahelA Ta 27 cha. yA pramANe 'yAvat pada' thI grAhya 2 matrai samAsa yu. evaM omAse ti' mA prabhArI manasUtramA prazasta 2 bhurama se manne sUdhapata35mA sthalatara vastune prakAzita kare che. jethI te vastu javAmAM Ave che. eja viSayane satra jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhaMte ! kiM puDhaM omAseMti' he bhadanta ! tat kSetraM sUryo spRSTha-svasya tejasA vyAptam avabhAsayataH kiMvA aspRSTaM tejasA'vyAptaM kSetra mavabhAsayata iti praznaH, bhagavAnAha he gautama ! svatejasA vyAptameva kSetra mavamAsaghato natu svatejasA'vyAptaM kSetra mavabhAsayataH, dIpAdi taijasadravyANAM prakAzasya gRhAdidravyasparzapUrvakamevAvabhAsakarayasya darzanAt / ' evaM AhAra payAI yacvAI' evaM spRSTapadapradarzitaprakAreNa AhArapadAni caturthIpAGgagatASTAviMzatitamapade AhAra grahaNa viSayakAni dvArANi neTvyAni tadyathA- pudrogAhamaNaMtara aNumahaAdi visayANuputhvIya jAvaNiyamA chaddisiM' spRSTAvagADha manantaramaNumahadAdi viSayANupUrvI ca yAvanniyamAt dizam prathamato'vabhAsanAhArAdi dvAreSu spRSTavipayakaM sUtraM svamanasA prakalpya tadsUtrakAra aba saMkSepa se prakaTa karate haiM 'taM bhaMte kiM puDhaM obhAseti' he bhadanta ! ye donoM sUrya usa kSetra rUpa vastu ko spRSTa karake prakAzita karate haiM arthAt apane teja se use vyApta karake usakA prakAzana karate haiM yA aspRSTa karake use prakAzita karate haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! he gautama! ve donoM sUrya apane teja se vyApta hue hI usa kSetra rUpa vastukA prakAzana karate haiM apane teja se avyAsa hue kSetrarUpavastu kA prakAzana nahIM karate haiM / yaha to hama spaSTa rUpa se dekhate haiM ki dIpAdika jo taijasa dravya vizeSa haiM unakA prakAza grahAdi dravyoM kA jo prakAza karatA hai vaha unase spRSTa hokara hI karatA haiaspRSTa hokara nahIM karatA hai / ' evaM AhArapapAI NeyavvAI' spRSTapada pradarzita prakAra ke anusAra ahArapadoM ko caturtha upAGgagata aSTAviMzatitamapada meM AhAra grahaNa viSayaka dvAroM ko bhI samajha lenA cAhiye-jaise 'puTTho gADhamaNaMtara aNumaha Adi visayANupucvIya jAva niyamA chaddisiM' avabhAsana AhAra Adi dvAroM meM spRSTa viSayaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, ra have saMkSepamA pra48 42 che. 'taM bhaMte ! ki puTThe obhAseti' he maha Mta ! the manne sUryAM te kSetra rUpa vastune pRSTa karIne prakAzita kare che. eTale ke peAtAnA tejathI tene vyAsa karIne tene prakAzamAna kare che athavA aspRSTa karIne tene prakAzita kare che? enA bhavAbhAM alu uhe che. 'goyamA !' he gautama! te janne sUrye potAnA tethI vyAsa thayelA te kSetrarUpa vastunuM prakAzana kare che potAnA tejathI abhyAsa thayelI vastunu prakAzana karatA nathI. A te ame spaSTa rUpamAM joi zakIe tema chIe ke dIpAdika je tejasa dravya vizeSa che, temaneA prakAza gRhAdvi drabyAne je prakAzika kare che, te temanA vaDe pRSTa thAne 4 42 che. aspRSTa thAne nahi. 'evaM AhArapayAi' NeyavvAI' spRSTa yaha - ahzita prakAra mujakha AhAra padmane-catu upAMgagata avizatitama padamAM AhAra aNu viSaya dvArAne yA sama sevA ledhye nema 'puTTo gADhamaNaMtara aNumahaAdi visayANupuvIya jAva niyamA chaddisi' avalAsana AhAra vagere dvArAmAM spRSTa viSayaka jambudvIpaprajJaptisUtra Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam vyAkhyAnaM kartavyam tadanantaram avagADhasUtram tadanantaram antarasUtram, tadanantaram aNubAdara sUtram, tadanantaram AdimadhyaparyavasAnaviSayakaM sUtram, tadanantaram AnupUvyenAnupUrvIsUtramtadanantaraM digAdisUtram, tadanantaraM niyamAt paidig viSayakaM sUtra nirmAtavyam. tatrAlApaprakArastu ittham-tathAhi-taM bhaMte ! puDhe obhAti, apuDhe obhAseMti ? goyamA ! puDhe obhAseMti No apuDhe obhAseM ti, taM bhaMte ! ogADhaM obhAseMti aNogADhaM obhAseMti ? goyamA ! ogADhaM obhAti No aNogADhaM obhAseMti, taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM obhAseMti paraMparo. gADhaM obhAseMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM obhAseMti No paraMparogADhaM obhAseM ti, taM bhaMte ! ki aNuM obhAseMti bAyaraM obhAseMti ? goyamA ! aNuMpi obhAse ti bAyaraMpi obhAseMti, taM usake bAda avagADha sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA usake bAda antara sUtra apane manase racakara usakA vyAkhyAna karanA isake bAda anu vAdara sUtra apane mana se racakara usakA vyakhyAna karanA usakebAda Adi madhya aura anta viSaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, usake bAda viSaya sUtra usake bAda AnupUrvI anAnupUrvI sUtra usake bAda digAdi sUtra usake bAda niyama se chaha dizA viSayaka sUtra banAkara usakA vyAkhyAna karanA inakA AlApa prakAra isa prakAra se hai-'taM bhaMte ! puDhe obhAti No apuDhe obhAseMti ? goyamA ! puDhe obhAseMti No apuDhe obhAseMti taM bhaMte / ogADhaM obhAseMti aNogADhaM obhAseMti ? goyamA! ogADhaM obhAseMti No aNo. gADhaM obhAseMti taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM obhAseMti paraMparogADhaM obhAti goyamA! aNaMtarogADhaM obhAseMti No paraMparogADhaM obhAti taM bhaMte / obhAseMti bAyaraM obhAsaMti ? goyamA ! aNuMpi obhAseMti, bAyaraMpi obhA. satra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda avagADha satra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI antarasUtra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI anuvAdara sUtra pitAnA manathI racIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI Adi, madhya ane antaviSayaka sUtra pitAnA manathI banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda viSayasUtra. tyAra bAda AnupUrvI - anAnapavI satra. tyAra pachI digAdisUtra, tyAra pachI niyamapUrvaka 6 dizAo viSayaka satra banAvI. tama vyAyAna 2 mA madhAnI mAtA5 12 mA prabhArI cha-'taM bhaMte ! po obhAse ti apuDhe obhAse ti ? goyamA ! puTuM obhAseM ti No apuDhe obhAse ti taM / ogA obhAseM ti aNogADha obhAse ti ? goyamA ! ogADhaM obhAse ti No aNogADha obhAse ti ta bhaMte ! ki agaMtarogADhaM obhAse ti paraMparogADha obhAse ti ? goyamA / aNaMtarogADhaM obhAseM ti No para parogADhaM obhAseM ti ta bhaMte ! ki aNuobhAse ti bAyara obhAse ti ? goyamA ! aNupi obhAse ti, bAyaraMpi obhAse ti ta bhaMte ! ki uddhaM obhAse ti jambudvIpaprajJaptisUtra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre bhaMte ! ki uddhaM obhAseMti ahe obhAseMti tiriyaM obhAseMti ? goyamA ! uddhapi obhA. seMti ahevi yobhAseMti tiriyapi obhAseMti, taM bhaMte ! kiM AI obhAti majjhe obhAseMti pajjavasANe obhAseMti ! goyamA ! Aipi obhAseMti majjhevi obhAseMti pajjavasANe vi obhAti, taM bhaMte ! kiM savisayaM omAseMti avisayaM obhAseMti ? goyamA' savisayaM obhAseMti No avisayaM AbhAseMti, taM bhaMte ! kiM ANupuTiva obhAseMti aNANupuci obhAseMti ! goyamA! ANupUvi obhAseMti No aNANupUTiva obhAseM ti, taM bhaMte ! egadisi obhAseMti jAva chadisi obhAseMti ? goyamA ! niyamA jAva chaddisi obhAseM ti' tadbhadanta ! kiM spRSTa mavabhAsayato'spRSTaM vA avabhAsayataH, gautama ! spRSTa mavamA sayato no'tpRSTamavabhAsayataH, tadbhadanta ! kimavagADhamavabhAsayato'navagADhamavabhAsayataH ? gautama ! avagADhamavabhAsayato no anavagADhamavabhAsayataH, tad bhadanta ! kimanantarAvagADha. mavabhAsayataH paramparAkgADhamavabhAsayataH ? gautama ! anantarAvagADhamavabhAsayato no paramparAvagADha mavabhAsayataH, tada bhadanta ! kimaNu-pravabhAsayato bAdara mavabhAsayataH? gautama! aNvapi avabhAsayato bAdaramapi avabhAsayataH, tad bhadanta ! kimUrdhvamavabhAsayato'dho'vavabhAsayataH tiryag avabhAsayataH ? gautama ! Urdhvamapi avabhAsayato'dho'pi avabhAsayata stiryagapi abamAsayataH, tad bhadanta ! kimAdau avabhAsayato madhye'vabhAsayataH paryavasAne'vabhAsayataH, tad bhadanta ! kiM svaviSaya mavabhAsayato'viSayaM vA avabhAsayataH ? gautama ! svaviSayamavabhAsayato no aviSayamavabhAsayataH, tad bhadanta ! kimAnupUrtyA avabhAsayato 'nAnupUrvyA'vabhAsayataH ? gautama ! AnupUrvyA avabhAsayato no anAnupUrdhyA avabhAsayataH, se ti taM bhaMte ! kiM uddhaM obhAse ti ahe obhAseM ti, tiriyaM obhAseM ti? goyamA ! uddhapi obhAseM ti, ahevi obhAseM ti, tiriyapi obhAse ti taM bhaMte ! kiM AI obhAseM ti, majjhe obhAse ti, pajjavasANe obhAse ti goyamA! Aipi obhAseM ti, majjhe vi obhAseM ti, pajjavasANe vi obhAseM titaM bhaMte ! ki savisayaM omAse ti, avisayaM obhAseM ti? goyamA! savisayaM obhAseM ti No avisayaM obhAse ti taM bhaMte ! kiM ANupuci obhAseM ti, aNANupuci obhAseM ti ? goyamA ! ANupuci obhAse ti No aNANupuTiva obhAseM ti taM bhaMte ! kiM egadisi obhAse ti jAva chadisi obhAse ti! ahe omAse ti, tiriyaM omAse ti ? goyamA ! uddhaMpi obhAse ti, ahevi obhAseM ti, tiriyavi obhAse ti, ta bhaMte ! ki AI obhAse ti, majjhe obhAse ti, pajjavasANe obhAseMti, goyamA ! AIvi omAse ti, majjhe vi obhAseM ti, pajjavasANe vi omAse ti ta bhaMte ! ki savisayaM obhAseM ti, avisayaM obhAse ti ? goyamA ! savisayaM obhAse ti No avisaya obhAse ti ta bhate ! ki ANupuTviM obhAseM ti, aNANupuci obhAse ti ? goyamA ! ANupubi obhAse ti No aNANupuci omAse ti ta bhate ! ki egadisi obhA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam 127 tad bhadanta ! kimekadizamavabhAsayataH padizamavabhAsayataH ? gautama ! niyamAta yAvad paIdizamavabhAsayata iticchAyA / / asya prakaraNasya vyAkhyAnaM gamanasUtravat svayameva kartavya vistarabhayAt nAtra vyaakhyaayte| evamAhArAdi padeSvapi gamanasUtrabadeva spRSTAdi viSayakaM sUtramapi nirmAtavyam nirmAya ca tad vyAkhyAna mAlApAdi prakAraM ca svayamevohanIyam vistarabhayAntrAtra prapaJcyate / evaM ujjoveti taveMti pabhAseti' evaM gamanAdisUtravadeva udyotayataH bhRzaM prakAzayato yathA sthUlameva dRzyate, tApayataH-apanItazItaM kurutaH yathA sUkSma pipIlikAdi dRzyate tathA kuruta iti / prabhAsayataH, atitApayogAt avizeSato'panItazItaM kuruto atha sUkSmataramapi dRzyate / prakAzatApaprabhAsapadeSu spRSTAdipadaM nivezyAlApaprakAraH svayameva kartavyaH vistarabhayAnAtra likhyate iti|| ityekAdazaM dvAraM samAptam // goyamA ! NiyamA jAva chadisiM obhAse ti' isa prakaraNa kA vyAkhyAna gamana sUtra ke vyAkhyAna kI taraha svayaM hI karalenA cAhiye yahAM hama vistAra hojAne ke bhaya se use nahIM kara raheM haiM isI taraha AhAra Adi padoM meM bhI gamana sUtra kI taraha spRSTa Adi viSayaka sUtra bhI nirmita karalenA cAhiye aura unakA vyAkhyAna tathA alApa Adi prakAra apane Apa hI udbhAvita kara lenA cAhiye hama vistAra hojAne ke bhaya se unhe yahAM likhakara prakaTa nahIM karate haiN| 'evaM ujjoveMti taveti pabhAse ti' isI taraha se ve do sUrya gamanAdi sUtra meM kathita prakAra ke anusAra vastukA acchItaraha se prakAzana karate haiM jisase sthUla kI vastu dikhalAi par3ane lagatI haiM use tapAte haiM apanIta zItavAlI use karate haiM ki jisase sUkSma pipIlikAdi bhI daSTipatha-hone lagate haiM bahuta acchI taraha se use sampUrNarUpa se tApako dUra karake prakAzita karate haiM ki jisase sUkSmatara vastu seMti jAva chadisi obhAse ti ? goyamA ! NiyamA jAva chaddisiM omAse ti' anu vyAkhyAna gamana sUtranA vyAkhyAnanI jema jAte ja karI levuM joIe. ahIM ame vistAramayathI A vize spaSTatA karatA nathI. A pramANe ja AhAra vagere padomAM paNa gamana sUvanI jema spaSTa vagere viSayaka sUtra paNa nirmita karI levA joIe. ane temanuM vyAkhyAna tathA AlApa vagere prakAre potAnI meLe ja uddabhAvita karI samajI levA naye. ma visma yathI mI samAna 25Ta 42tA nathI. 'evaM ujjoveti tati pabhAse ti' mA pramANe me sUryA gamanAhi sUtramA thita 412 bhuNa tunu sArI zate prakAzana kare che, jethI sthUla vastu ja jovAmAM Ave che. tene tapta kare che, tene apanIta zItavALI kare che ke jethI sUkSama pipIlikA vagere paNa daSTigocara thavA mAMDe che. khUbaja sArI rIte tene saMpUrNa rUpamAM tApane dUra karIne prakAzita kare che ke jethI sUkSmatara vastu paNa pratIti kaTimAM AvI jAya che eTale ke sUkSmatara vastune paNa sArI rIte joI zakAya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jambUdvIpaprajJaptisUtre samprati-uktamebArthaM lokahitAya prakArAntareNa darzayituM dvAdazadvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi. 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'sariyANaM' sUryayoH 'ki tIte khete kiriyA kajjai' kimatIte kSetre kriyA kriyate, dvayoH sUryayoH yA avabhAsanAdikA kriyA sA kriyate-bhavatItyarthaH kimbA-'paDuppaNNe khete kiriyA kajjaI' pratyutpanne vartamAne kSetra kriyA kriyate bhavati yadvA 'aNAgae khete kiriyA kajjAi' anAgate kSetre kriyA kriyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No tIe khete kiriyA kajai' no atIte kSetre sUryayoH kriyA kriyate, atIta bhI pratIti koTi meM-dekhane meM AjAtI hai / prakAza tApa, aura prabhAsa padoM spRSTa Adi padakA niveza karake AlApa prakAra apane ApahI udbhAvita karalenA cAhiye kyoMki vistAra bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiN| 11vAM dvAra samApta aya isI kathita artha ko lokahita ke nimita prakArAntara se prakaTa karane ke liye sUtrakAra 12 veM dvAra kA kathana karate haiN| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve mUriyANaM kitIte khete kiriyA kajjaI' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM ina do sUryo kI avabhAsanAdi kriyA hotI hai so kyA vaha atIta kSetra meM unake dvArA kI jAto hai ? yA 'paDuppaNNe khete kiriyA kajjai' pratyutpanna kSetra meM vartamAna meM unake dvArA vaha kI jAtI hai? yA 'ANAgae khette kiriyA kajjai' anAgata kSetra meM vaha unake dvArA kI jAtI hai ? ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM'goyamANo tIe khete kiriyA kanjaI' he gautama! una donoM sUryo dvArA jo ava. bhAsanAdi kriyA kI jAtI hai vaha atIta kSetra meM nahIM kI jAtI hai kyoMki atIta che. prakAza, tApa ane prabhAsa pado spaSTa vagere padane nirmita karIne AlApa prakAra pitAnI meLe ja uddabhavita karI levuM joIe. kemake vistArabhayathI ame atre lakhatA nathI. ekAdazadvAra samApta have eja kathita arthane lokahita mATe prakArAntarathI prakaTa karavA mATe sUtrakAra 12 mA dvAranuM kathana kare che 20 12 mA vAma gautamasvAmI prabhune matane prazna 4 cha-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sariyANaM kiM tIte khette kiriyA kajjai' 3 lata ! dI5 nAma dIpamAM se ye sanI je avabhAsanAdi kiyA thAya che, te zuM atIta kSetramAM temanA vaDe karavAmAM Ave cha. 424 / 'paDuppaNNe khete kiriyA kajjai' pratyutpanna kSetramA vatabhAna kSetramA tamanA paDe te 42vAbhA mA cha 1 mA 'aNAgae khette kiriyA kajjaI' manAta kSetramA ta tamanA bata 12vAmA bhAva cha ? yo praznonA sabhA prabhu gautabhasvAmI 43 cha-'goyamA! No tIe khete kiriyA kajjaIhe gautama! te me sUryo re bhaqmAsanA yA 42vAmA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU08 dUrAsamnAdinirUpaNam 129 kriyA viSayIkRte vastuni vartamAnakAlika kriyAyA asaMbhavAt kintu 'pappaNNe kiriyA kajja' sUryayoH pratyutpanne - vartamAnakAlike vastuni kriyA kriyate-kriyAbhavati, vartamAna kriyAviSaye vartamAna kriyAyAH saMbhavAt / ' No aNAgae kiriyA kajjai' no anAgate kriyA kriyate, anAgatakriyAviSaye vartamAnakriyAyA asaMbhavAt / atra prastAvAt kriyAviSayIbhUtaM kSetraM kIdRzaM syAditi praSTumAha- 'sA bhaMte' ityAdi, 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai' he bhadanta ! sA kriyA kiM spRSTA sUryatejasA spRSTA kriyate uta sUryatejasA aspRSTA kriyate itipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No apuTThAkajjai puTThA kajjai' no aspRSTA kriyA kriyate kintu spRSTA eva kriyA kriyate tatra spRSTA tejasA sparzanaM spRSTaM bhAve ktapratyayavidhAnAt tadyogAt sA kriyA spRSTA kathyate, ayaMbhAvaH - sUryatejasA kSetrasparzanam avabhAsanamudyotanaM tApanaM prabhAsanaM cetyAdikA kriyA syAt kriyA viSayaka kSetra meM vartamAna kAlika kriyA ke honekI asaMbhavatA hai kintu vaha avabhAsanAdi kriyA 'paDuppanne kiriyA kajjai' pratyutpanna vartamAna kSetra meM hI kI jAtI hai kyoMki vartamAna kriyA ke viSayabhUta kSetra meM hI vartamAna kriyA kA honA saMbhavita hotA hai 'jo aNAgae kiriyA kajjai' isI taraha anAgata kSetra meM vaha kriyA nahIM kI jAtI hai kyoMki anAgata kriyA ke viSaya meM vartamAna kAlikA kriyA hotI nahIM hai aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki kriyA viSayI bhUta kSetra kaisA hotA hai- 'sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTTA kajjai' he bhadanta ! vaha kriyA kyA sUrya teja se spRSTa hui vahAM kI jAtI hai yA aspRSTa huI vahAM kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! No apuTThA kajjai puTThA kajjai' he gautama ! vaha kriyA vahAM sUrya teja se spRSTa huI hI kI jAtI hai sUrya teja se aspRSTa huI nahIM kI jAtI hai| isakA tAtparya aisA hai sUrya ke teja se kSetra kA sparzana Ave che te atIta kSetramAM karavAmAM AvatI nathI, kemake atIta kriyA viSayaka kSetramAM vartamAna asi DiyAnI asa avatA che. paraMtu te avalAsanAhi kiyA 'pappanne kiriyA kajjai' pratyutpanna - vartamAna kSetramA vAmAM Ave che. ubhaDe vartamAna DiyAnA viSayalUta kSetramA vartamAna diyA thAya sevI zamyatA che. 'No aNNAgae kiriyA kajjai' 2 pramANe anAgata kSetramAM te kriyA karavAmAM AvatI nathI kemake anAgata kriyAnA saMbaMdhamAM vartamAnakAlika kriyA thatI nathI. have gautamasvAmI prabhune evI rIte prazna kare che ke DiyA viSayIbhUta kSetra Thevu' hoya che ? 'sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai' he lata ! te kriyA zuM sUrya tejathI pRSTa thaIne tyAM karavAmAM Ave che athavA apRSTa thaIne tyAM 12vAmAM Ave che ? bhenA zvAsamA prabhu uhe che - 'goyamA ! No apuTThA kajjai puTThA kajjai' hai gautama ! te kriyA tyAM sUrya tejathI pRSTa thayelI ja karavAmAM Ave che. sUryAM tejathI aspRSTa thayelI te karavAmAM AvatI nathI, tAtpa A pramANe che ke sUryanA tejathI ja0 17 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jambUdvIpaprajJaptisUtre yadvA spRSTAt sparzanAt kriyA kriyate natu aspRSTAt kriyA kriyate iti / / 'jAva niyamA chaddisiM' yAvanniyamAt dizam / atra yAvatpadenAhArapadAni prajJApanAsUtragatAni grAhyANi, tatreyaM prakriyA - tathAhi - 'sA NaM bhaMte ! ki ogADhA kajjai aNogADhA kajjai ? goyamA ! gADhA kajjara No NogADhA kajjai' sA khalu bhadanta ! kriyA avagaDhA kriyate utAnavagAr3hA kriyate ? bhagavAnAha - he gautama ! sA kriyA avagADhA kiyate no anavagADhA kriyate / 'sA kiM bhaMte ! anaMta gADhaM kajjai paraMparogADhaM kajjai ? goyamA ! anaMtarogADhaM kajjai no paraMparogADhaM kajjai, sANaM bhaMte! kiM aNuM kajjai bAyaraM kajjai ? gomA ! aNupi kajjai vAyaraMpi kajjai', sANaM bhaMte !" sA khalu bhadanta ! avabhAsanAdikA kriyA aNurvA bAdarAvA kriyate ? hotA hai usakA avabhAsana hotA hai usakA udyotana hotA hai usakA tApana hotA aura usakA prabhAsana hotA hai isa taraha ye saba hone rUpa kriyAeM usameM athavA kSetra ke sAtha sUrya kA sparzana hotA hai isase sparzana honerUpa kriyA hotI hai, vinA sparzana ke yaha kriyA nahIM hotI hai 'jAva NiyamA chaddisiM' yAvat niyama se ye sparzanAdi kriyAeM chahoM dizAoM meM hotI haiN| yahAM yAvatpada se prajJApanA sUtragata AhAra pada grAhya hue haiM vahAM para aisI prakriyA hai 'sA NaM bhaMte! kiM ogADhA kajjai aNogADhA kajjai ? goyamA ! ogAr3hA kajjai No aNogADhA kajjai' he bhadanta ! vaha kriyA vahAM para avagADha huI kI jAtI hai ? yA anavagADha kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! vaha kriyA vahAM avagAr3ha hui kI jAtI anavagADha hui nahIM kI jAtI hai| 'sA kiM bhate ! aNaMtarogADhaM kajjai, paraMparo gADhaM kajjai ? goyamA ! aNaMtarogADhaM kajjaha, No paraMparogADhaM kajjai sANaM bhaMte! kiM aNu kajjai, bAyaraMpi kajjai, goyamA ! aNuMpi kajjai vAyaraMpi kajjai' he bhadanta ! vahakriyA anantarAvagADha rUpa kSetranu spana thAya che, tenuM avabhAsana thAya che, tenuM udyotana thAya che, tenu' tApana thAya che ane tenuM prabhAsana thAya che. A pramANe A badhu thavu e rUpa kriyAe temAM athavA kSetranI sAthe sUryanuM spana thAya che. ethI spana thayA pachI kriyA hAya che, sparzana vagara thA diyA thatI nathI. 'jAva NiyamA chaddisiM' yAvat niyamathI ye sparza nAhi chiyA dizAbhAM thAya che. ahIM ' yAvat ' pahathI prajJAyanA sUtragata mAhArayaha grAhya thayesa che. tyAMnI praDiyA che hai- 'sANaM bhaMte ! kiM ogADhA kajjai, aNogADhA kajjai ? goyamA ! ogADhA kajjai, No aNogADhA kajjai' he lata! te DiyA tyAM avagADha thayesI karavAmAM Ave che. ke anavagADha thayelI karavAmAM Ave che? AnA javAbamAM prabhu kahe he gautama ! te kriyA tyAM avagaDha thayelI karavAmAM Ave che. anavagADha thayelI karavAmAM bhAvatI nathI. 'sA kiM bhaMte ! anaMtarogADhaM kajjai, para parogADhaM kajjai ? goyamA ! anaMtarogADha kajjai No para parogAr3ha kajjai sA NaM bhaMte! kiM aNu kajjai, bAyarapi kajjai, 'goyamA ! api kajjai bAyaraMpi kajjai' he lata! te hiyA anaMtazavagATa upamAM tyAM khAbhAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 8 dUrAsannAdinirUpaNam gautama ! aNurapi sarvAbhyantara maNDalakSetrAvabhAsanApekSayA, bAdarApi sarvabAhya maNDalakSetrAva bhAsanApekSayA kriyate / UrdhvAdhastiryak sUtranirUpaNaM sUtrakAro'nantarameva kariSyati, ato'tra tasya nirUpaNaM na kriyate / 'sANaM bhaMte ! kiM AI kajjai, majjhe kajjai, pajjavasANe kanjai ? goyamA ! Aipi kajjai majjhevi kanjai pajjavasANe vi kajjai' sA khalu bhadanta ! kriyA kimAdau krayate, madhye kriyate, paryavasAne kriyate ? gautama ! SaSTimuhUrtapramANasya maNDala haI vahAM kI jAtI hai yA paramparAvagADharUpa huI vahAM kI jAtI hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha kriyA vahAM anantarAvagADharUpa huI hI kI jAtI haiM paramparAyagADharUpa hui kriyA vahAM nahIM kI jAtI hai he bhadanta ! aNurUpa vaha avabhAsanAdirUpa kriyA vahAM kI jAtI hai yA bAdara rUpa avabhAsanAdi kriyA vahAM jAtI hai ? sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA usa avamAsanAdi kriyA meM aNurUpatA aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA bAdaratA kahI gaI hai| utara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avamAsanA kI apekSA aNu bhI aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA bAdara bhI avabhAsanAdika kriyA vahAM kI jAtI hai| urva adhaH aura tiryaka sUtroM kA nirUpaNa sUtrakAra abhI karane vAle haiM isa kAraNa vahAM unakA nirUpaNa hama nahIM kara rahe haiN| 'sA NaM bhaMte ! kiM AI kajjai majjhe kajjai, pajjavasANe kajjai, goyamA Aipi kajjai, majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjai' he bhadanta ! vaha avabhAsanAdirUpa kriyA vahAM pahile kI jAtI hai ? yA madhya meM kI jAtI hai ? yA anta meM kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! AiMpi kajjai Ave che athavA paraMparAgADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama! te kriyA tyAM anaMtarAvagADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che. paraMparAvagADha rUpamAM tyAM te kriyA karavAmAM AvatI nathI. he bhadaMta ! aNurUpa te avabhAsanAdirUpa kriyA tyAM karavAmAM Ave che-athavA bAdararUpa avabhAsanAdi kriyA tyAM karavAmAM Ave che? sarvAtyaMtaramaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe te avabhAsanAdi kriyAmAM AzurUpatA ane sarva bAhAmaMDaLa kSetranI avamAnanAnI apekSAe bAdaratA kahevAmAM AvI che. javAbamAM prabhu kahe che. he gautama ! sarvAtyaMtaramaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe aNu paNa ane sarvabAhyamaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe bAdara paNa avakAsanAdika kriyA karavAmAM Ave che. Urva adhaH ane tiyaka sUtrenuM nirUpaNa sUtrakAra hamaNuM kare che ethI tyAM temanuM nirUpaNa ame karI zakatA nathI. 'sA NaM bhaMte ! kiM AI kijjai majjhai kajjai pajjavasANe kajjai, goyamA ! AI vi kajjai, majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjaI hai ta ! ta samAnA 35 yA tyAM pahelAM karavAmAM Ave che athavA madhyamAM karavAmAM Ave che ? athavA aMtamAM karavAmAM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jambUdvIpaprajJaptisUtre saMkramaNakAlasyAdAvapi kriyate, madhye'pi kriyate, avasAne'pi kriyate iti / evameva viSaya sUtramAnupUrvIsUtraM diksUtraM ca vaktavyam, gamanasUtravadeva, vistarabhayAt nAtrAlApaprakAro varNyate svayamevohanIyaH, iti dvAdazaM dvAraM samAptam // mU0 8 // aSTamasUtraparyantaprakaraNe dvAdazaM dvAraM nirUpya tadanu trayodazaM dvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti ahe tiriyaM ca, goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti aTArasa joyaNasahassAiM ahe tavayaMti sIyAlIsaM joyaNasahassAiM doNi ya tevaDhe joyaNasae egavIse ya saTThibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti tti / aMto NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkhattatArA. rUvANaM bhaMte ! devA kiM uddhovavaNNagA kappovavaNNagA vimANovavapaNagA cArovavaNNagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA, goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArArUve teNaM devA No uddhovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA No cAradiIyA gairaiyA gaisamAvaNNagA uddImuhakalaM. buyA pupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassiehiM tAva khettehiM sAhastiyAhiM veuvviyAhiM bAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNagoyavAiyatalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaravega divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA mahayA majhe vi kajjai pajjavasANe vi kajjai' he gautama ! vaha avabhAsanAdirUpa kiyA SaSTi muhUrta pramANa maNDala saMkramaNa kAlakI Adi meM bhI kI jAtI hai, madhya meM bhI kI jAtI hai aura anta meM bhI kI jAtI hai| isI taraha se viSaya sUtra AnupUrvIsUtra evaM dika sUtra bhI kahalenA cAhiye jaisA ki gamanasUtra kahA gayA hai usI prakAra ko lekara 12 vAM dvAra samApta // 8 // Ave che 1 senA pAmamA pramu 4 cha-'goyamA ! AI vi kajjai majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjai' 3 gautama ! te manAsanA35 yi 10 bhuIta prabhAbha31 saMkramaNakALanA prAraMbhamAM karavAmAM Ave che. madhyamAM paNa karavAmAM Ave che ane aMtamAM paNa karavAmAM Ave che. A pramANe viSayasUtra, AnupUva sUtra temaja dipha sUtra paNa kahI levuM joIe. jema ke gamanasUtramAM kahevAmAM AveluM che, te pramANe ja te prakArane laIne A dvAdaza dvAra samAsa, sUtra-8AA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU09 tApakSetrAdinirUpaNam 133 ukkiTu sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acchaM pavvayarAyaM payAhiNAvattamaMDalacAraM mere aNupariyaTuMti ||suu0 9 // ___ chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM kiyat kSetramUrdhva tApayataH, adhastiryak ca gautama ! ekaM yojanazatamU tApayataH, aSTAdaza yojanasahasrANi adhastApayataH saptacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca triSaSTiyojanazate ekaviMzatizca paSTibhAgAn yojanasya tiryakRtApayataH ? antaH khalu bhadanta ! mAnuSottAsya parvatasya ye candrasUryagrahagaNanakSatratArArUpAH khalu bhadanta ! devAH kimUvopapannakAH kalpopapatrakA vimAnopapannakA-zvAropapatrakA cArasthitikAH gatiratikAH gatisamApanakAH, gautama ! antaH khalu mAnuSottarasya ye candrasUrya yAvat tArArUpAste khalu devAH no UopapatrakAH no kalpopapatrakAH vimAnopapatrakA: cAropapatrakA no cArasthitikAH gatiratikAH gatisamapannakAH UrdhvamukhakalaMbukAH puSpasaMsthAnasaMsthita yojanasAhasrikaiH sAhasikAbhi vaikurvikAbhi barbAdyAbhiH parSadbhiH maha. tAhatanRtyagItavAditatantrItalatAlatruTitaghanamRdaGgapaTupravAditaraveNa divyAn bhogabhogAn bhuJjAnAH, mahatA utkRSTa siMhanAda bolakalakalaraveNa acchaM parvatarAjaM pradakSiNAvarta maNDalacAraM merumanupayeTanti // suu09|| ___TIkA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe-sarvadvIpamadhyajambU. dvIpe ityarthaH 'sUriyA' sUyauM dvau 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' kiyat-kiyatpramANakaM kSetram ardhvam-UrdhvadigbhAgaM tApayataH svakIyatejasA vyApnutaH 'ahe tiriyaMca' tathA kiyatpramANakaM kSetra madhobhAge tiryagbhAge ca tApayataH, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, trayodazadvAra kA kathana / aSTamasUtra paryanta ke prakaraNa meM 12 ve dvArakA nirUpaNa karake aba sUtrakAra isa 13 ve dvAra kA nirUpaNa karate haiM jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khetaM' -ityAdi TIkArtha-he bhadanta ! isa jambUdIpa nAmake dvIpa meM 'sUriyA' vartamAna do sUrya 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' urdhva meM kitane kSetra ko apane teja se tapAte haiM ? arthAtU apane teja se ve kitane pramANa vAle kSetra ko vyApta karate haiM ? 'ahe | dazadvAranuM kathana aSTama sUtra paryanta prakaraNamAM 12 mA dvAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra A 13 mA dvAranuM nirUpaNa kare che 'jambudIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khettaM' ityAdi sAtha-3 mahanta ! mA dIpa nAma dvIpamA 'sUriyA' patamAna meM sUryo 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' qwi 8 // kSetra pAtAnA tethI tAva cha 1 se potAnA tethI to uTA pramANANA kSetra vyAsa 42 cha ? 'ahe tiriyaM ca tamA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' eka yojanazatamUrva tApayataH, sUryavimAnasyoparibhAge yojanaikazatapramANasyaiva tApakSetrasya sadbhAvAt 'aTThArasa joyaNAI ahe tavayaMti' dvAvapi sUyauM aSTAdazazata yojanAni adhobhAge svatejasA tApayataH prakAzayataH, kathametAvadeva tApayatta iti cedittham-sUryadvayAbhyAmapTasa yojanazateSu adhogateSu bhUtalaM bhavati, tasmAcca yojanasahale adhogrAmAH syuH tAn grAmAna yAvat tApanAt ataetAvadevAdhobhAge sUryAbhyAM tApayata iti / 'sIyAlIsaM joyaNasahassAI' saptacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNi ya tevaDhe joyaNasae' dveva triSaSTayadhike yojanazate, tripaSTayadhikaM yojanazata. dvamityarthaH 'egavIsaMca sadvibhAe joyaNassa' ekaviMzatizca paSTibhAgAn yojanasya, 'tiriyaM tavayaMtitti' tiryaktApayata iti, etatkhalu sarvotkRSTadinacakSuH sparzApekSayA tiriyaM ca' tathA adho bhAga meM aura tiryagU bhAga meM ve kitane pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM ? u tara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' he gautama ! urdhva meM ve ekasau yojana pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM kyoMki sUrya vimAna ke Upara ekasau yojana pramANavAlA kSetra hI tApakSetra mAnA gayA hai 'aTThArasa joyaNasahassAiM ahe tavayaMti' tathA adho bhAga meM ve apane teja se 18 hajAra yojana pramANavAle kSetra ko tapAte haiM-vyApta karate hai adhobhAga meM ve itane hI kSetra ko kyoM tapAte haiM-prakAzita karate haiM ? to isakA utara aisA hai-AThasau yojana nIce taka bhUtala hai isase 1 hajAra yojana meM nIce grAma hai so ye do sUrya vahIM taka ke pradezako apane teja se vyApta karate hai 'sIAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya tevaDhe joyaNasae egavIsaMca sahibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tathA tiryag dizA meM ye do sUrya 47263 1. yojana pramANakSetra ko apane teja se abhAgamAM ane tiryabhAgamAM teo keTalA pramANavALA kSetrane pitAnA tejathI vyAsa 72 cha ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' hai gautama ! Bfvi teo ekase jana pramANavALA kSetrane potAnA tejathI vyApta kare che kemake sUrya vimAnanI upara ekaso jana pramANavALuM kSetra ja tApakSetra mAnavAmAM AveluM che. 'aTrArasa joyaNasahassAI ahe tavayaMti' tebha apAmAma to potAnA tethI 18 hajAra yojana pramANavALA kSetrane tapta kare che-vyApta kare che. adhabhAgamAM teo ATalA ja kSetrane zA mATe tapta kare che-prakAzita kare che ? te Ane javAba A pramANe che ke AThase jana nIce sudhI bhUtala che. ethI 1 hajAra janamAM nIce grAma che. te e me sUryA tyAM sudhaan| pradezane pAtAnA tethI vyAsa 3re cha. 'sIAlIsaM joyaNasahassAI doNiya tevaDhe joyaNasae egavIsaM ca sadvibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tamA tiryagU dizAmAM e be sUryo 4726323 ejana pramANa kSetrane pitAnA tejathI vyAsa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU09 tApakSetrAdinirUpaNam 135 bhavatIti jJAtavyam, atra tiryakkathanena pUrvapazcimayorevedaM grAhyam, uttaratastu 180 nyUna 45 pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi, dakSiNataH punIMpe 180 yojanAni, lavaNasamudretu trayastri sad 33 yojanasahasrANi trINi 3 zatAni trayastriMzat 33 adhikAni yojanasya tribhAgayutAni iti / samprati-manuSyakSetravatti jyotiSkadeva svarUpaM jJAtuM praznayan caturdazadvAramAha'aMtoNaM bhaMte' ityAdi, 'aMtoNaM bhaMte ! mANussu tarassa pavvayassa' antarmadhye khalu bhadanta ! mAnuSottarasya parvatasya, tatra manuSyebhya uttaro'gravartI yaH sa mAnuSottaraH, enaM parvatamavadhIkRtya manuSyANAmutpatti sthiti vinAzaprabhRti bhAvAt, yadvA manuSyajIvAnAmuttaraH vidyAdizakterabhAve ullaGgadhayitumayogyo yaH sa mAnuSottaraH sa cAsau parvatazceti mAnuSottaraparvatastasya cyAppa karate haiN| cakSuindriya ke utkRSTa viSaya kI apekSA yaha pramANa kahA gayAhaiM yahAM tiryaka kathana se pUrva aura pazcima kA hI yaha kSetra pramANa gRhIta huA hai aisA jAnanA cAhiye utara dizA meM ina donoM sUryoM kA tApakSetra 180 yojana nyUna 45 hajAra yojana kA hai tathA dakSiNa dizA kI tarapha inakA tApakSetra 180 yojana kA hai lavaNasamudra meM 33333- yojana pramANa inakA tApakSetra hai| trayodazadvAra samApta. 14 veM dvArakA kathana manuSyakSetravartIjyotiSka devoM ke svarUpako pragaTa karane ke liye isa 14 ve dvAra ko sUtrakAra ne kahA hai-isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'aMto. NaM bhaMte! mANussu tarassa pavvayassa je caMdimasUriyagahagaNaNakkha tatArArUvANaM bhaMte ! devA udghovavaNNagA, kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cArahiiyA, gairaiyA, gaisamAvaNNagA,' he bhadanta manuSotara parvata ke madhya meNkare che. cakSuIndriyanA utkRSTa viSayanI apekSAe A pramANa kahevAmAM AveluM che. ahIM tirtha"pha kathanathI pUrva ane pazcimanuM ja kSetra pramANa gRhIta thayeluM che, evuM jANavuM joIe. uttaradizAmAM e banne sUryonuM tApakSetra 180 yeAjana kama 45 hajAra yojana jeTaluM che. temaja dakSiNadizA tarapha emanuM tApakSetra 180 ejana jeTaluM che. lavaNasamudramAM 33333 ejana pramANa emanuM tApakSetra che. dazadvAra samApta caturdazadvAranuM kathana manuSya kSetravatI tiSka denA svarUpane karavA mATe A 14 mAM dvArane sUtrakAre Bdhu cha. mAmA gautama2vAbhIme prabhune 2mA pramANe prazna cha -'aMtoNaM bhaMte ! mANussuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkha tatArArUvANaM bhaMte ! devA udghovavaNNagA, kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cAraDhiiyA, gairaiyA, gaisamAvaSNagA' hai bhadaMta! mAnuSa tara parvatanA madhyamAM eTale ke mAnuSa tara parvata saMbaMdhI je candra, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jambUdvIpaprajJaptisUtre sambandhinaH 'je caMdimasa riyagahagaNaNakkhattatArArUvA teNaM bhaMte' ye candrasUryagrahanakSatra tArA. rUpAH te khalu bhadanta ! 'devA' devAH jyotiSkAH , atraikasmin praznavAvaye yad vAradvayaM bhadanta ! iti bhagavataH saMbodhanaM kRtaM tat pRcchakasya bhagavanityuccAraNe'tiprItimattvaM bodhayatIti / he bhadanta ! ye ime mAnuSottaraparvatasambandhina candrAdayastArArUpA jyotiSka devA ityarthaH / te 'kiM uddhovavaNNagA' UdhvopapannakAH tatra-Urdhvam saudharmAdi dvAdazabhyaH kalpebhya UrdhvaM greveyakAnuttaravimAneSu upapanAH samutpannAH kalpAtItAH kim, athavA 'kappovavaNNagA' kalpopapatrakAH saudharmAdidevalokotpannA ityarthaH, vimANokvannagA' vimAnopapatrakA: vimAneSu, jyotiSkadevasambandhiSu upapannAH-utpannAH kim athavA-'cArovavannagA' cAropapatrakAH, tatra cAro maNDalagatyA paribhramaNam tAdRzaM bhramaNamupapanna:-AzritavantaH kim, athavA-'cAradvitIyA' cArasthitikAH, tatra-cArasya maNDalagatyA paribhramaNalakSaNasya sthitirabhAvo yeSAM te cArasthitikAH, tatra cArasthite:-vArAbhAvo'rthaH kathaM bhavatIti cedatrocyate-sthAdhAtorarthaH gatinivRttiH gatizca calanaparyAyarUpA, tathA cArasthite: gamanAbhAvarUpatvena cArasthitiketi kathanena cArAbhAvasya jJApanAt sthiterabhAvarUpArthasya saMbhavAditi / 'gairaiyA' gatiratikAH tatra gatau-gamane ratiH-AsaktiH prItiryeSAM te gatiratikArate devAH kim / etAvatA gatauratimAnaM kathitam samprati-sAkSAdeva gati praznayati-'gaisamAvaNNagA' gatisamApanakAH anavarataM gatiyuktAH kimitipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aMto arthAt mAnuSottara parvata sambandhI-jo candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA haiM ve saba jyotiSka deva haiM ve kyA uvopapatraka haiM sodharmAdi 12 kalpoM se Upara greveyaka aura anuttara vimAnoM meM utpanna hue haiM ? arthAt kyA ye kalpAtIta haiM ? athavA kalpopannaka hai-saudharmAdi devalokoM meM utpanna hue haiM-kyA ? athavA-vimAno. papannaka hai-jyotiSka deva sabandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM kyA ? athavA cAropapannaka haiM-maNDalagati se paribhramaNa karane vAle haiM kyA? athavA-cArasthitika haiM-maNDalagatise paribhramaNa karane ke abhAva vAle haiM kyA? athavAgatiratikahaiM-gamana meM Asakti-prIti vAle haiM kyA ? athavA-gatisamApannaka haiM-nirantara gatiyukta haiM kyA? yahAM sUtra meM jo dobAra bhadanta zabda prayukta sUrya, graha, nakSatra ane tArAo che, teo sarve tiSka deve che, teo zuM upannaka che. saudharmAdi 12 kapathI upara raiveyaka ane anuttara vimAnamAM utpanna thayelA che? eTale ke zuM teo kapAtIta che? athavA ka9papannaka che. saudharmAdi devakomAM utpanna thayelA che? athavA vimAno55naka che-tiSka deva saMbaMdhI vimAnamAM utpanna thayelA che? athavA cAre panika che-maMDaLa gatithI paribhramaNa karanArA che? athavA cArasthitika che-maMDaLa gatithI paribhramaNa karavAnA abhAvavALA che? athavA gatiratika che-gamanamAM Asakti-prItivALA che? athavA gati samApanaka che-niraMtara gati yukta che? ahIM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 9 tApakSetrAdinirUpaNam 137 NaM mANussuttarassa pabbayasta' antarmadhye khalu mAnuSotarasya sambandhinaH 'je caMdimasUriya jAva tArArUve' ye candrasUryagrahanakSatArArUpAH jyotiSkAH 'teNaM devA' te khalu uparyuktA devAH 'no uddhovavannagA no kappovanagA' no UrvopapannakAH saudharmAdidvAdazabhyaH kalpebhya Urdhvam-upari yAni graiveyakAnutaravimAnAni tatra notpannAH na vA kalpopapatrakAH saudharmAdi vimAneSu notpannA ityarthaH / kintu 'vimANovavanagA vimAnopapatrakA, vimAneSu-candrasUryahuA hai vaha gautamasvAmI meM bhagavAna ke prati ati prIti kA dyotaka hai manuSyo kA sadbhAva-utpati sthiti maraNa Adi-mAnuSo tara parvata ke pahile 2 taka hai mAnu. Sotara parvata ke bAda usa tarapha manuSyoM kA sadbhAva utpatti sthiti maraNa Adi nahIM hai isaliye isakA nAma mAnuSotara aisA huA hai-athavA-vidyA Adi zakti ke abhAva meM manuSya ise kisI bhI prakAra se ullaGghana nahIM kara sakate hai isaliye bhI isakA nAma mAnuSottara huA hai vaimAnika devoM ke kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do bheda pratipAdita hue hai yahI bAta yahA~ 'udghovava. nnagA kappovavannagA' ina padoM dvArA prakaTa kI gaI haiM cArasthiti" padameM jo maNDalagati paribhramaNa karane rUpa cAra-gatikA abhAva prakaTa kiyA gayA hai vaha sthA dhAtu kA artha gati nivRtti ko lekara kiyA gayA haiM isa taraha se kiye gaye ina praznoM kA uttara prabhu dete hue kahate haiM-'goyamA ! aMtoNaM mANusutarassa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArArUve teNaM devA No uddhovavaNNagA, jo kappocavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, No cAraTTiIyA gairaIyA gai. samAvaNNagA' he gautama! mAnuSottara parvata sambandhi candra, sUrya yAvat tArA yesUtramAM je be vakhata "bhadanta' zabda prayukta thayela che te gautamamAM bhagavAna pratye je atiprIti che te batAve che. mANasano sadubhAva-utpatti-sthiti maraNa AdimAnuSottara parvatanI pahelAM pahelAM sudhI che. mAnuSettara parvata pachI te tarapha manuSyane sabhAva utpati-sthiti maraNa vagere nathI. ethI AnuM nAma mAnuSettara evuM thayuM che. athavA vidyA vagere zaktinA abhAvamAM manuSya Ane kaI paNa prakArathI u9laMghana karI zakatA nathI eTalA mATe paNa AnuM nAma mAnuSe tara thayeluM che. vaimAnika devonA kapa panna bhane 385AtItanA lesthA meM hI pratiyAhita thayeA cha. se vAta mahIM 'uddhovavannagA kappovavannagA' meM ph| 43 138 42pAmA sAkSI cha. 'yAsthiti' mAre bhagati paribhramaNa karavA rUpa cAra-gatine abhAva prakaTa karavAmAM Avela che te "thA dhAtune maya gati-nivRtti'2. sana 2Ama mA che. yA pramANe prazno 42pAmA mAsA cha tanAvamA prabhu mA zate sAye cha-'goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassa je caMdima sUritha jAva tArArUve teNaM devA No udghoSavaNNagA, No kappovavaSNagA, vimANovaSaNNagA, cArovavaSNagA, NA cAradiIyA, gairaiyA, gai samAvaNNagA' he mAtama ! mAnuSAtara pati ja018 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jambUdvIpaprajJaptisUtre jyotiSkAdi sambandhivimAneSu samutpannAH, tathA-'cArovavanagA' cAropapatrakAH, cAromaNDalagatyA paribhramaNaM tamutpannA stadAzritavantaH 'no cArahiIyA' no cArasthitikAH maNDalagatyA paribhramaNalakSaNacArasyAbhAvavanto na kintu cAravanta evetyarthaH, ataeva 'gairaiyA' gatiratikAH -gatisamAyuktAH 'uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiehi' UrdhvamukhakalaMbukA puSpasaMsthAnasaMsthitaiH, UrdhvamukhaM yat kalambukApuSpaM kadambapuSpaM tasya yat saMsthAnaM tadvat saMsthAnena saMsthitai ravasthitaiH 'joyaNasAhassiehi yojanasAhasike ranekayojanasahasrapramANaiH 'tAvakhettehi tApakSetraH, atretyaM bhAve tRtIyA, tenetthaMbhUta maru parivartante iti kriyAnvayaH arthAt uktasvarUpANi tApakSetrANi kuntio jambUdvIpagataM meruM parito bhramanti idaM ca vizeSaNaM candrasUryANAmeva natu nakSatrAdInAm, yathAsambhavameva vizeSaNAnAM saMbandhAt / samprati-etAn saba deva hai aura ye saba na urvopapannaka haiM aura na kalpopapannaka haiM kintu jyotiSka vimAnopapannaka hai candra -sUrya jyotiSka Adi sambandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM tathA cAroM papannaka hai-maNDala gati se paribhramaNa karane vAle haiM "no cArahiIyA" ataeva ye cArasthitika nahIM haiN| kintu gatizIla hI haiN| isI kAraNa inhe gatiratika aura gati samApannaka kahA gayA haiM 'uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassiehiM tAvakhettehiM, sAhassiyAhiM beubviya hiM bAhirAhiM paresAhiM' ye kadamyapuSpa kA jaisA AkAra use urdhvamukhavAlA sthApita karane para ho jAtA hai aise hI AkAravAle aneka hajAra yojana pramANa vAle kSetra ko ye apane tApa se tapAte haiM-prakAzita karate haiMinakA kArya yahI hai ki ye anavarata 1121 yojana choDakara sumeru parvata kI pradakSiNA dete rahe / aneka hajAra yojana pramANa vAle tApakSetra ko tapAte haiMprakAzita-karate haiM aisA jo kahA gayA hai vaha candra sUryo kI apekSA se hI kahA saMbaMdhI candra, sUrya, yAvat tArAo e badhAM de che ane e badhAM upapanaka nathI temaja kapapannaka paNa nathI. paraMtu e badhAM tiSka vimAne 55naka che. candra-sUrya jyoti vagerethI sambaddha vimAnomAM utpanna thayelAM che. temaja cAre papanaka che. maMDaLagtithii parizramAya 42naa2| che. 'nA cAradiIyA' methI seme yA2 sthiti nathI. paraMtu gatizIla che. ethI ja emane gatiratika ane gati samApanaka kahevAmAM Avela che. 'uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhissiehiM tAvakhettehiM, sAhAssiyAhiM veuviyAhiM bAhirAhiM parisAhi' 46 pu0pane bhu5 rAjIna sthApita 42vAmAM Ave tevA AkAravALA aneka hajAra jana pramANavALA kSetrane ee pitAnA tApathI tapta kare che-prakAzita kare che. emanuM kArya A pramANe che ke eo anavarata 1121 jana tyajIne sumeru parvatanI pradakSiNA karatA rahe. aneka hajAra yojana pramANuvALA tApekSetrane ee tapta kare che-prakAzita kare che evuM je kahevAmAM AveluM che te candra sUryonI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 9 tApakSetrAdinirUpaNam ___ 139 candrAdIn sAdhAraNyena vizeSayannAha-'sAhassiehi' sAhasrikAbhiH-aneka sahasrasaMkhyakAbhiH 'veuviyAhi' vaikurvikAbhiH-vikurvitAnekaprakArakarUpadhAriNIbhiH 'bAhiehi' bAhyAbhiHAbhiyogikakarmakAriNIbhiH nATa yagItavAdanAdi varmapavaNatvAt natu tRtIyaparSad rUpAbhiH 'parisAhi' parSadbhirdevasamUharUpAbhiH kartRbhUtAbhiH 'mahayAhayaNagIyavAiya' mahatAhata nATayagItavAditra, mahatA-atizayena AhatAni-tADitAni vAditrANi nATayagIte vAditre ca vAdanarUpe trividhe'pi saGgIte ityarthaH 'taMtotalatAlatuDiyavaNamuiMga' tantrItalatAlatruTitadhanamRdaGgAnAm 'paDuppavvAiyaraveNaM' paTupravAditaraveNa-zabdena 'divAI bhogabhogAI bhuMjamANA' divyAna-vilakSaNAn bhogabhogAn bhuJjAnAH 'mahayA ukkiTThasIhaNAya bola kalakalakaraveNaM' mahatA utkRSTasiMhanAda bola kalakalaraveNa tathA-svabhAvato gatiratikaiH-bAhyaparSadantargatai devegena gacchatsu vimAne tkRSTo yaH siMhanAdo mucyate yauca bolakalakalau kriyete tatra bolonAma mukhe hastaM datvA mahatAzabdena pUtakaraNam, kalakalazca vyAkulazabdazabdasamudAyaH tAdRzagayA hai nakSatrAdi koM kI apekSA se nahIM kyoM ki vizeSaNa yathA saMbhava hI yojita kiye jAte haiM / ye candrAdika jyotiSI deva aneka hajAra kI saMkhyAvAlI evaM vikurvita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karanevAlI tathA nATayagIta, vAdana AdikAryoM meM praviNa hone se Abhiyogika ke karma kI karanevAlI pariSadAo se ghire hae devasamUhoM se parivRta hue 'mahayAhayaNagIyavAiyatItalatAlatuDiyadhaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA mahayA ukkiha sIhaNAyabolakalakalaraveNaM acchaM pavvayarAyaM payAhiNAvata maMDalacAraM meru aNupariyati' atizayarUpa se tADita kiyejA rahe nATaya gIta meM, evaM vAdana kArya meM trividha saMgIta meM-taMtrI, talatAla, truTita, ghana, mRdaGga-inake jora jora ke zabdoM ke sAtha 2 divya bhoga bhIgoM ko bhogate hue tathA utkRSTa sihanAda karate hue evaM bola-mukha meM hAtha dekara sITIkIsI jora jora kI apekSAe kahevAmAM AveluM che. nakSatrAdikanI apekSAe nahi. kemake vizeSaNa yathA saMbhava ja cejita karavAmAM Ave che. e candrAdika jyotiSI devo aneka hajAranI saMkhyAvALI temaja vivita aneka prakAranA rUpane dhAraNa karanArI temaja nATyagIta, vAdana vagere kAryomAM pravINa havA badala abhigikanA karmone karanArI pariSadAothI bhAta sAthI parikRta thye| 'mahayA paTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaSaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAI bhogabhogAI bhujamANA mahayA ukkiTTa sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acche pavayarAyaM payAhiNAva tamaMDalacAra meru aNupariyaTuMti' atizaya 35thI alsta 2pAmA AvelA nATyamAM, gItamAM temaja vAdana kAryamAM, trividha saMgItamAM-taMtrI, talatAla, truTita, ghana, mRdaMga emanI tumula dhvani sAthe divya bhegone upabhega karatA temaja utkRSTa siMhanA karatA tathA bela-eTale ke meMmAM hAtha nAkhIne siseTIo je avAja karate temaja kala- jambudvIpaprajJaptisUtra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jambUdvIpaprajJaptisUtre raveNa-zabdena mahatA mahatA samudraH zabdabhUtamiva kurvANAH meruM parivartante iti kriyAsambandhaH, kiM viziSTaM meruM tatrAha-'acchaM' ityAdi, acchaM pabdhayarAyaM' accham atIva nirmala jAmbUnadamayatvAt ratnabakulatvAca parvatarAja-parvatendram 'papAhiNAvattamaMDalacAra' pradakSiNAvarta maNDalacAram, tatra prakarSeNa sarvAsu dikSu pidikSu ca paribhramaNaM kurvatAM candrAdInAM dakSiNa digbhAge eva merurbhavati yasmin Avartane maNDalaparibhramaNalakSaNe sa pradakSiNaH, pradakSiNa AvattoM yeSAM maNDalAnAM tAni pradakSiNAvartamaNDalAni teSu yathAcAro bhavati tathA, kriyA vizeSaNam tena pradakSiNAvartamaNDale cAraM-gamanaM yathA syAt tathA 'meruM aNuM pariyaTuMti' meru parvatarAja manuparyaTanti-parivartante, arthAt sarve'pi candrAdayo jyotiSkadevAH samayakSetravartinaH meru paritaH pradakSiNAvarta maNDalacAreNa bhramantIti caturdazaM dvAram / / sU0 9 // / caturdazadvAre navamaM sUtraM vyAkhyAya paJcadazadvAre dazamaM sUtraM vyAkhyAtumAha-'tesiNaM maMte' ityAdi, mUlam-tesi NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavai se kahamiyANiM pakareMti ? goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uva. saMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaSNe bhavai / iMda TANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie ? goyamA ! jahaNaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse uvavAeNaM virahie / bahiyANaM bhaMte ! mANu. ssuttarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva NeyavvaM NANataM vimANovavapaNagA jo cArovavaNNagA cAraTriiyA No gairaiyA No AvAja karate hue tathA kala kala zabda karate hue usa suvarNamaya hone se evaM ratna bahula hone se atyanta nirmala-aise parvatarAja kI-samaya kSetravatA meru kI pradakSiNAvarta maNDalagati se nitya pradakSiNA kiyA karate haiN| jisa maMDala paribhramaNa meM meru dakSiNa digbhAga meM hI hotA hai vaha pradakSiNa hai yaha pradakSiNa Avarta jisa maMDaloM kA hotA hai ve pradakSiNAvarta maNDala haiM ina meM jaise gati hotI haiM isa gati ke anusAra ve meru parvata kI pradakSiNA kiyA karate hai / " pradakSiNAvarta maMDala cAra" yaha kriyA vizeSaNa hai ? 14 vAM dvAra samApta // kala zabda karatA te suvarNamaya hovAthI temaja ratna bahulatAthI atyaMta nirmaLa evA parvatarAjanI-samaya kSetravata merunI pradakSiNAvarta maMDaLa gatithI nitya pradakSiNA karatA rahe che. je maMDaLa paribhramaNamAM meru dakSiNa dibhAgamAM ja hoya che te pradakSiNa che. A pradakSiNa Avarta je maMDaLanA hoya che. te pradakSiNAvarta maMDaLa che emAM jevI gati hoya che A gati mujaba tamA 25tanI prkssie| 2 / 23 cha. 'pradakSiNAvartamaMDalacAra' mA yA vizeSaNa cha. // 6 // che catudaza dvAra kathana samApta che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 10 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam 141 gaisamAvaNNagA pakkiTugasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakhitehiM savasAhassiyAhi veubviyAhi bAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNaTrajAva muMjamANA suhalessA maMdalessA citaMtaralessAaNNoSNasamogADhAhiM lessAhiM kuDAviva ThAgaThiyA savvao samaMtA te paese obhAseMti ujjoveti pabhAseMti ti| tesi NaM bhaMte ! devANaM tAhe iMde cue se kaha miyANiM pakareMti jAva jahaNaNeNaM egaM samayaM ukoseNaM chammAsA iti ||suu. 10 // ___ chAyA-teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indracyuto bhavati te kathamidAnI prakurvanti ? gautama ! tadA catvAraH paJca vA sAmAnikAdevAH tatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti, yAvattatrAnya indra upapanno bhavati / indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamupapAtena virahitam gautama ! jadhanyenaikaM samayamutkarSeNa SaNmAsAna upapAtena virahitam / bAhyAH khalu bhadanta ! mAnaSo. tarasya parvatasya ye candra yAvattArArUpAH tadeva netavyam, nAnAtvaM vimAnopapatrakA cArasthitikA no gatiratikAH, no gati pramApannAH pakveSTakA saMsthAna saMsthitai yojanazatasAhasika stApakSetraiH zatasAhasikAbhi kurvikAbhi barbAdyAbhiH parSadbhiH mahatAhatanRtyayAvad bhuJjAnAH sukhalezyA mandalezyAH mandAtapalezyAH citrAntaralezyAH anyonya samavagAdAbhirlezyAbhiH kUTAnivasthAnasthitAH sarvataH samantAt tAn pradezAn avabhAsayanti udyotayanti prabhAsayanti / teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indrazcyutaH, te kathamidAnoM prakurvanti yAvat jaghanyena eka samayamutkarSeNa SaNmAsAn // sU0 10 // TIkA-'tesiNaM bhaMte ! devANaM' he bhadanta ! teSAM candrAdityAditArArUpANAM khalu jyotiSkadevAnAm 'jAhe iMde cue bhavaI' yadA-yasminkAle indro'dhiSThAyakazcyuto bhavaticyavate tadA-'se kahamiyANi pakareMti' te jyotiSkadevAH kathaM kena prakAreNa idAnI mindra isa prakAra 14 dvAroM meM nauvAM sUtra vyAkhyA yukta karake aba 15 ve dvAra meM 10 ve sUtrakA sUtrakAra vyAkhyAna karate haiM "tesiNaM bhaMte! devANaM jAI iMde cue bhavaI" ityAdi aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'tesiNaM bhaMte ! devANaM' ina candra Aditya-sUrya Adi jyotiSka devoM kA 'jAhe' jaba 'iMde cue bhavai' indra cyuta A pramANe 14 dvArathI navamA sUtranI vyAkhyA karIne have 15 mAM kAramAM dasamAM sUtranu suutr||2 vyAbhyAna re che-'tesiNaM bhaMte ! devANaM jAiM iMde cue bhavaI' ityAdi Attha-ve gautamasvAbhIme pramune mA pramANe prazna ye cha hai-'tesiNaM bhaMte ! devANaM' the yandra sAhitya-sUrya po3 yeti vaan| 'jAhe' nyAre 'iMde cue bhavaindra jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jambUdvIpaprajJaptisUtre virahakAle kiM prakurvanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tahA cattAripaMca vA sAmANiyA devA' tadA catvAraH paJca vA sAmAnikA devAH tadA tasmin indracyavanakAle catvAraH-catuH saMkhyakAH paJca-paJcasaMkhyakA vA sAmAnikA devAH, ekamatyena militvA 'taM ThANaM uvasaMvajitANaM viharaMti' tatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti, tasya cyute ndrasya sthAnamupasaMpadya adhiSThAya virahanti tadindrasthAnaM paripAlayanti, kiyatkAlaparyanta mindrasthAnaM paripAlayanti tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai' yAvattatrAnya indra upapanno bhavati, yAvatkAlaparyantam anyo'para indro'dhiSThAyaka upapannaH samutpanno bhavatIti / sammati, indraviraha kAlaM praznayannAha-'iMdaTThANeNaM' ityAdi, 'iMdaTThANeNaM bhaMte' indra. sthAnaM khalu bhadanta ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantam upa. pAtena-indrasyotpAdena virahitaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM egaM samayaM ukoseNaM chammAsa uvavAeNaM virahie' jadhanyenaikaM samaya mutkarSaNa hotA hai 'se kahamiyANi pakareMti' taba ve usa samaya kyA karate haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM 'goyamA ! tAhe ca tAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpajjitANaM viharaMti' he gautama ! usa samaya cAra yA pAMca sAmA. nikadeva eka saMmati se milakara usa cyuta hue indra ke sthAnako pUrti kara dete haiN| 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavaI' phira vahAM para koI dUsarA indra utpanna ho jAtA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki indra se rikta hue indra sthAna para cAra yA pAMca sAmAnika deva sthAnApanna indra ke rUpa meM taba taka hI kAma saMcAlita karate rahate haiM ki jaba taka koI dUsarA indra usa sthAna para utpanna nahIM hotA hai| 'iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM birahie' hai bhadanta ! indrasthAna kitane kAla taka indra ke utpAda se virahita rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jahaNNaNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse' he gautamaH! indra cyuta thAya cha. 'se kahamiyANi pakareMti' tyAre tasA te samaya zu 43 cha ? menA vAsabhA prabhu 43 cha. 'goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpajjitANaM viharati' he gautama! samaye yA 3 pAya sAmAni vo me sabhatithI bhajIta zyuta thye| chandranA sthAnanI pUti 42 che. 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavaI' pachI tyAM koI bIje Idra utpanna thaI jAya che. tAtparya A pramANe che ke IndrathI rikta thayelA IndranA sthAna para cAra ke pAMca sAmAnika deve sthAnApanna indranA rUpamAM tyAM sudhI ja kAmanuM saMcAlana karatA rahe che ke jyAM sudhI keI bIje indra te sthAna 752 apanna thata nathI. 'iMda dvANeNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ubavAeNaM virahie' 3 mahata ! Indra sthAna keTalA kALa sudhI IndranA utpAdathI virahita rahe che? enA javAbamAM prabhu cha-'goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse' 3 gautama ! chandranu sthAna chandranA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU010 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam 143 SaNmAsAn upapAne na virahitam, jaghanyata ekasamayaM yAvadindropapAtena tathotkarSataH SaNmAsAn yAvat upapAtena virahitaM bhavatIndrasthAnam, tataH paramavazya manyasyendrasya utpAdAditi / samprati samayakSetrabahirvatti jyotiSkadevAnAM svarUpaM praSTumAha-'bahiyANaM' ityAdi, 'bahiyANaM bhaMte ! mANussuttarassa pavvayassa' bAhiH khalu (bahistAt khalu) bhadanta ! mAnuSo. carasya parvatasya, mAnuSottaraparvatasya bahirbhAge ityarthaH 'je caMdima jAva tArAkhvA taMceva Neyara' ye candra yAvattArArUpAstadeva, ye candramya grahanakSatra tArArUpA devaste kimadhvopapatrakAkalpo. papatrakAH vimAnopapannakAH cAropapatrakAH cArasthitikA gatiratirakAH gatisamApatrakAH kimiti saMpUrNa praznavAkyasya yAvatpadena saMgrahaH tathA, bhagavAnAha-he gautama ! no UoMpapatrakAH nApi kalpopapatrakAH, etatparyantaM yAvatpadena saMgRhya te 'NANataM' nAnAtvaM pUrvasUtrApekSayA etat, yat 'vimANovavaNNagA' te mAnuSottaraparvatasya vahi ye candrAdayo jyotiSka devAste no UrvopapanakA na vA kalpopapannakAH kintu vimAnopapatrakAH 'No cArovavaNNagA' no cAropapannakAH 'cAradiIyA' cArasthitikAH gativarjitA ityarthaH, ataeva 'No gatiraiyA' kA sthAna indra ke utpAda se kama se1 eka samaya taka aura adhika se adhika 6 mAha taka rikta rahatA hai isake bAda to avazya hI anya indrakA vahAM utpAda ho hI jAtA hai| aba gautama svAmI samaya kSetra se bahirvartI jyotiSka devoM ke svarUpa ke sambandha meM pUchane ke liye 'bAhiyANaM bhaMte ! mANusutsarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva NeyavvaM' prabhu se aisA apanA abhiprAya prakaTa kara rahe haiM ki-he bhadanta ! mAnuSottara parvata se bAhira jo candra sUrya, graha nakSatra evaM tArA hai ve kyA urvopapannaka hai ? yA kalpopapannaka hai ? yA vimAnopapannaka haiM ? yA cAropapannaka hai ? yA cArasthitika hai ? yA gatiratika haiM ? yA gati samApannaka hai ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA hai ki he gautama ! ye mAnuSottara parvata ke bAhira ke jo jyotiSI deva haiM ve na urvopapanna ka haiM na kalpopapannaka haiM kintu utpAdathI ochAmAM ochuM eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rikta rahe che. enA pachI te cekasa bIje Indra tyAM utpanna thaI jAya che. have gautamasvAmI samaya kSetramAMthI bahirvatI tiSka denA svarUpa saMbaMdhamAM prazna 42vA mATe 'bAhiyANaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayarasa je caMdima jAva tArArUvA taM va NeyavvaM' pramunI sAme yotaan| me| maprAya 548 ryA cha ta ! bhAnuSottara parvatathI bahAra je candra, sUrya graha, nakSatra temaja tArAo che, teo zuM upapanaka che? athavA ka9papanaka che? athavA vimAne papannaka che ? athavA cAre55naka che? athavA cAra sthitika che! athavA gatiratika che? athavA gati samApannaka che? enA javAbamAM prabhue temane kahyuM che ke he gotama ! eo mAnuSettara parvatanI bahAranA je jyotiSI de che teo upannaka nathI tathA kalpapapannaka paNa nathI paraMtu vimAnapapannaka che. e cAropa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jambUdvIpaprajJaptisUtre no gatiratikAH 'No gaisamAvaNNagA' no gatisamApanakAH pakiTagasaMThANasaMThiehi' panaveSTakAsaMsthAnasaMsthitaiH 'joyaNasayasAhassiehi' yojanazatasAimrikaiH-lakSayojanapramANaiH 'tAvakhittehi' tApakSetraH, tAn pradezAn acamAsayantIti kriyAsambandhaH, atra pakveSTakAsaMsthAnaM yathA pakveSTakA AyAmato lambAyamAnA viSkambhataH stokA catuSkoNA ca bhavati, tenaiva prakAreNa teSAM manuSya kSetravattinAM candrasUryANAM tApakSetrANi AyAmato'nekayojanalakSa. pramANAni, viSkambhato yojanazatasahasra pramANAni bhavanti, ayaM bhAvaH-mAnuSottaraparvatAt yoja nalakSasyA tikrame sati prathavA candrasUryapaGkti stadanantaraM yojanalakSAtikrame dvitIyApaiktiH, vimAnopapannaka haiM cAropapannaka bhI ye nahIM hai kintu cArasthitika haiM gativarjita hai, ata eva ye gatiratika bhI nahIM haiM aura na gatisamApannaka bhI hai| tAtparya yahI hai ki aDhAI dvIpa ke hI jyotiSI deva gatiratika gatisamApannaka aura cAropapannaka kahe gaye haiM-DhAI dvIpa se bAhara ke jyotiSI deva gativajita kahe gaye haiN| 'pakiTagasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhassiyAhi veuvviyAhi bAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNaTTha jAva bhuMjamANA suhalessA maMdalessA maMdAnavalessA cittaMtarAlessA' ye jyotiSI deva pakva ITa ke jaise saMsthAna vAle aise eka lAkha yojana pramita tApa kSetra ko avabhAsita karate haipakI haI ITa kA saMsthAna AyAma kI apekSA lambA hotA hai aura viSkambha kI apekSA stoka-kama-hotA hai evaM cAra konoM vAlA hotA haiM isI prakAra se manuSya kSetravatI candra sUryo ke tApa kSetra AyAma kI apekSA aneka yojana lakSa pramANa lambe hote haiM aura viSkambha kI apekSA ve eka lAkha yojana ke pramANa vAle hote haiM tAtparya yaha hai ki-mAnuSottara parvata se Adhe lAkha yojana papannaka paNa nathI paraMtu cArathitika che, gativarjIta che ethI eo gatiratika paNa nathI ane gatisamApanaka paNa nathI. tAtparya A pramANe che ke aDhAI dvIpanA ja tiSI deva gatiratika, gatisamA panaka ane cAre papanaka kahevAmAM AvelA che. aDhAI apanI mAna yAtiSI va gativalita vAmAM mAyelA che. 'pakigasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhastiyAhiM veuvviyAhi bAhirAhiM parisAhi mahayA hayaNada jAva bhujamANA suhalessA maMdalessA maMdAtavalessA cittataralessA' 22 nyA. tiSka devo paphava iMTa jevA saMsthAnavALA, evA eka lAkha jana pramita tApakSetra ne avabhAsita kare che. paphava IMTanuM saMsthAna AyAmanI apekSAe teka-kama-hoya che, temaja catake yukta hoya che. A pramANe manuSya kSetravatI candra sUryanA tApakSetra AyAmanI apekSAe aneka yojana lakSa pramANa dIrgha hoya che-ane vijhaMbhanI apekSAe teo eka lAkha jana jeTalA pramANuvALA hoya che. tAtparya A pramANe che ke mAnuSettara parvatathI ardhA lAkha jana pachI prathama candra, sUrya, paMkti che. tyAra pachI eka ejana jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 10 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam 145 tena prathamapaktisthita candrasUryamaNDalAnAmetAvAn tApakSetrasyAyAmo vistArazca bhavati, ekasmAt sUryAdaparaH sUryo lakSayojanasyA tikame bhavati tena lakSayojanapramANaukta iti / _ 'sayasAhassiyAhi' zatasAhasikAbhiH-lakSapramANAbhiH 've ucciyAhi vaikurvivAbhi:vaikriyalabdhyA saMpAditAbhiH parisAhiM' parSadbhiH 'mahayAhayaNa jAva bhuMjamANA' mahatA. hata nRtyagagItavAdivatantrItalatAlatruTitadhanabhRdaGgapaTupravAditaraveNa dicyAn bhogabhogAn bhuJjAnAH te candrAdayaH 'muhalessA' sukhalezyAH atra mukhalezyeti vizeSaNaM candrasyaiva yogyatvAt tena nAtizItatejaso manuSyalokaiva zItakAlAdau, ekAntataH zItarazmayo netyarthaH mandalezyAH, etaccavizeSaNaM sUrya prati, tena nAtyuSNatejaso manuSyalokaiva nidAghasamaye / etake bAda prathama candra sUrya paGkti hai isake bAda eka yojana Age jAne para dUsarI candra sUrya paMkti hai isa kAraNa prathama paMkti meM rahe hue candra sUrya maMDaloM kA itanA tApakSetra kA AyAma aura viSkambha hotA hai eka sUrya se dUsarA sUrya eka yojana ke atikrama karane para AtA hai isa kAraNa eka lAkha yojana kA tApakSetra kA viSkambha kahA gayA hai ___ ye candrAdika eka lAkha kI saMkhyAvAle tathA vikurvita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karane vAle aise Abhiyogika karmakArI devasamUhoM ke dvArA baDe jora jora se tADita kiye gaye nATaya gIta evaM vAditra vAdana kArya meM-trividha saGgIta ke samaya meM-taMtrI tala tAla, Tita, dhana,mRdaMga ina saba bAjoM kI dhvani pUrvaka divya bhogoM ko bhogate haiN| ye candrAdika sukhalezyAvAle hote hai yahAM 'sukhalezyA' yaha vizeSaNa yogya hone se candra ke hI lAgU hotA hai isase manuSyaloka kI taraha ye zItakAla Adi meM Ati zIta teja vAle nahIM hote haiM arthAt ekAnta se zItarazmi vAle nahIM hote haiN| 'maMdalezyA,' yaha vizeSaNa pachI bIjI candra sUrya paMkti che. A kAraNathI prathama paMktimAM rahenArA candra-sUryamaMDaLane ATalA tApakSetrane AyAma ane vizkela hoya che. eka sUryathI bIje surya eka ejanane atikrama karavAthI Ave che. A kAraNathI eka lAkha rojana tapakSetrane vidhvaMbha kahevAmAM Avela che. ekalAkha jeTalI saMkhyAvALA e candrAdika temaja vikarvita aneka prakAranA rUpane dhAraNa karanAra evA Abhigika karmakArI deva samUho vaDe khUbaja jora-zorathI tADita karavAmAM AvelA nATya, gIta temaja vAvivAdana kAryamAM vividha saMgItanA samayamAM taMtrI, tala, tAla, truTita, ghana, mRdaMga e badhA vAghonI davanipUrvaka divya bhegone bhegave che. me yandra sumadezyAvahAya che. mI 'sukhalezya' mA vizeSa yogya vA mahasa candrone ja e lAgU paDe che, ethI manuSyalakanI jema eo zItakAya AdimAM atizIta rin hotA nathI arthAt mesitthI zItazbhivAya hAtAnathI. 'maMdalezya' 20 vishessaa| ja019 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jambUdvIpaprajJaptisUtre deva punardarzayati vizeSaNAntareNa 'maMdAtavalessA' mandatapalezyAH tatra mandA:-na tIkSyaNasvabhAvA AtaparUpAlezyA-kiraNasamudAyo yeSAM te mandAtapalezyAH 'cittaMtaralessA' citrAntaralezyAH citramantaraM ca lezyA yeSAM te citrAntaralezyAH, arthAt citramantaraM sUryANAM candrAntaritatvAt citralezyAtu candrANAM zItarazmitvAt sUryANAmuSNakiraNavattvAt / te ca candrAdayaH kAbhiravabhAsayanti tatrAha-'aNNoNNa' ityAdi, 'aNNoNNa samogADhAhiM' lessAhi' anyonya samayagADhAbhirlezyAbhiH, tatrAnyonyaM parasparaM samavagADhAbhiH-saMzliSTAbhiH lezyAmiH militaprakAzaiH candrANAM sUryANAM ca lezyAH yojanazatasahasnapramANavistArAH candrasUryANAM sUcI. paMktayA vyavasthitAnAM parasparamantaraM paJcAzad yojanasahasrANi tatazca candrasya prabhayA mizritAH candraprabhAH, evaM prakAreNa candrasUryayoH prabhAnAM parasparamizrIbhAvaH pratipAdita iti // eteSAM sUrya ke prati hai-isa se ye ati uSNateja vAle nahIM hote haiM jaise ki ye manudhyaloka meM nidAgha ke samaya meM-garmI ke samaya meM ho jAte haiM 'maMdAtavalezyA' ye manda AtaparUpa lezyAvAle -kiraNoMvAle hote haiM-tIkSaNa kiraNoM vAle nahIM hote haiM 'cittaMtaralessA' inakA antara vicitra hotA hai aura lezyA bhI ina kI bhinna 2 hI hotI hai kyoM ki sUrya candroM se antarita hote haiM tathA candra zIta. razmivAle hote haiM aura sUrya uSNa kiraNoM vAle hote haiN| 'aNNoNaM samogADhAhiM losAhiM kuDAviva ThANaThiyA sacao samaMtA te paese obhAsaMti ujjove ti pabhAseM titti' paraspara meM milita prakAza vAle ye candra aura sUrya kUTa parvatArasthita zikharoM kI taraha sarvadA ekatra apane 2 sthAna para sthita hai-arthAt calana kriyA se rahita haiN| candra aura sUryo kA prakAza eka lAkha yojana taka vistRta vistAra vAlA kahA hai sUcI paMkti kI racanA ke anusAra vyavasthita hue candra aura sUryo kA paraspara meM antara 50 hajAra yojana kA hai candra kI prabhA sUrya-prati che. ethI eo atiuSNa tejavALA hotA nathI. jema ke e manuSya wi Hera *tuna samayamAM-bhImA tha ya che. 'maMdAtavalezyA' yA ma mAta535 khezyAva-2vAya hAya che. tI piNe hAtA nathI. cittaMtara je emanuM aMtara vicitra hoya che. ane emanI lezyA paNa bhinna-bhinna ja hoya che. kemake sUrya-candrothI aMtarita hoya che. tathA zItaramivAnuM hoya che ane sUrya Gol2 saya che. 'aNNoNNaM samogADhAhiM lessAhiM kuDAviva ThANaThiyA savvao samaMtA te paese obhAse ti ujjoti pabhAse titti' 52252mA (bhanita zAma ko candra ane sUryakUTa parvatAgrathita zikharanI jema sarvadA ekatra pita-pitAnA sthAna upara sthita che. eTale ke calana kriyAthI rahita che. candra ane sUryane prakAza ekalAkha jana sudhI vistRta-vistAravALo kahevAmAM Avela che. sUcI paMktinI racanA mujaba vyavasthita thayelA candra ane sUryonuM parasparamAM aMtara 50 hajAra jana jeTaluM che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 10 indracyavanAnantarIyavyavasthA nirUpaNam 147 sthiratvaM dRSTAnta dvArA darzayati - kUDAviva' ityAdi, 'kUDAviva ThANahiyA' kUTAnIva sthAna sthitAH manuSyakSetra vahivartti candrAdayaH tatra kUTAnIba parvatAgrasthita zikharANIva sthAna sthitAH sarvadaiva - ekatra svakIyasthAne eva sthitA vartamAnAH calanadharmarahitA ityarthaH / itthaMbhUtAste candrAdayaH 'savvao saMmatA tepae se' sarvataH samantAt tAn pradezAn svasva samIpa vartinaH 'obhAseMti ujjoveMti taveMti pabhAseti tti' avabhAsayanti udyotayanti tapanti prabhAsayantI / manuSyakSetra bahirbhUta vandrAdInAM jyotiSka devAnAM svakIya svakIyendrAbhAve vyavasthAM darzayituM praznayannAha - 'tesi NaM maMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte' teSAM mAnuSakSetrabahirbhUtadevAnAM khalu bhadanta ! 'devANaM' devAnAM jyotiSkAnAm ' jAhe iMde cue bhavai' yadA- yasminkAle indracyuto bhavati tatsthAnAt cyutaH paribhraSTo bhavati se kahamiyANi pakareMti' te devAzrandrAdayaH idAnImindracyavanakAle kathaM kena prakAreNa vyavasthAM prakurvantIti praznaH, bhagavA nAha - 'jAva jahaNeNa egaM samayaM ukosegaM ummAsaH iti' yAvat jaghanyenaikaM samayam utkaSaNa se mizrita sUrya kI prabhA hai aura sUrya kI prabhA se mizrita candra kI prabhA hai isa taraha se yaha candra aura sUrya kI prabhA kA yaha Apasa meM mizrIbhAva kahA gayA hai / inakI sthiratA samajhAne ke liye hI kUTa kA dRSTAnta diyA gayA hai manuSya kSetra bahirvatIM candrAdika saya hI jyotiSI deva halana calana kriyA se rahita kahe gaye haiM isa prakAra se ye candrAdika sarvataH cAroM ora una 2 pradezoM koapane apane samIpavartI sthAnoM ko - avabhAsita karate haiM, udyotita karate haiM, tapAte haiM, aura camakAte rahate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'tesi NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavai' he bhadanta ! manuSyakSetra bahIrvartI ina jyo. tiSka devoM kA jaba indra apanA apanA indracyuta hotA hai apane apane sthAna se paribhraSTa hotA hai - 'se kahamiyANi pakareMti' to ve jyotiSI deva indrAdika ke abhAva meM apane yahAM kI kaise vyavasthA karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate candranI prabhAthI mizrita sUnI prabhA che ane sUryanI prabhAthI mizrita candranI prabhA che. A pramANe A candra ane sUryanI prabhAneA A parasparamAM mizrIbhAva kahevAmAM Avela che. emanI sthiratA samajavA mATe ja phUTanuM dRSTAnta ApavAmAM Avelu che. manuSya kSetra mahivatI candrAdika sarvAM jyAtiSI deve halana-calana kriyAthI rahita kahevAmAM AvelA che. A pramANe e candrAdika sarvAMtaH cAmarathI tat tata pradezAne pota-potAnA samIpavatI sthAnAne avabhAsita kare che-udyotita kare che tapta kare che ane camakAve che. have gautamasvAmI prabhune yA jatana prazna 53 che- 'te siNaM bhaMte ! devANaM jAhe i' de cue mavar' he bhadanta ! manuSya kSetra mahivatI e yeAtiSTha devAnA indra jyAre pota-peAtAnA sthAna parathI bhyuta thAya che-yotAnA sthAna parathI paribhraSTa thAya che. 'se kahamiyANi pakare 'ti' tA te jyeAtithI devA indrAddikanA abhAvamAM peAtAnI vyavasthA kevI rIte kare che? enA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jambUdvIpaprajJaptisUtre SaNmAsAn, atra yAvatpadena 'goyamA ! tAhiM cattAri paMca vA sAmANiyA devA taM ThANaM uvasaMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMdahANaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie goyamA" gautama! cakhAraH paJca vA sAmAnikA devA statsthAnamupasaMpadya khalu viharanti yAvattatrAnya indra upapanno bhavati / indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAla mupapAtena virahitaM gautama ! etatparyantaprakAraNasya grahaNaM bhavati, yAvatpadagrAhyaprakaraNasya vyAkhyAnamityam'goyamA' he gautama ! 'tAhe' tadA indravirahasamaye 'catAri paMca vA sAmANiyA devA' catvAra: paJca vA sAmAnikAH devAH 'taM ThANaM uvasaMvajitANa' tat sthAnaM cyutendrasthAnam upasaMpadya khalu 'viharaMti' viharanti-tadindrasthAnaM paripAlayanti tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde upavaNNe bhavaI' yAvatkAlaparyantamanyo dvitIya indraH 'tattha' tatra tadindrasthAne upapannaH samutpanno bhavati iti / samprati mahendravirahakAlaM praznayanAha-'iMdaTThANeNaM ityAdi, 'iMdahANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie' indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaMkAla mupapAtena virahitam he bhadanta ! indrasthAna kiyatkAlaparyantaM yAvat upapAtena-indrotpAdena virahitaM bhavatIti prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! iti yAvatpadagrAhya prakaraNasyAH , uttaram-he gautama ! jadhanyenai samayam utkarSeNa pAmAsAn yAvadindrotpAdena virahitaM prajJaptaM tadanantaramavazyamaparendrasyotpAdasaMbhavAditi / iti paJcadazaM dvAraM samAptam, dazamastramapi vyAkhyAtam / tadevaM prakAreNa paJcadazAnuyogadvAraiH sUryaprarUpaNaM kRtamiti |suu.10|| tadevaM paJcadazAnuyogadvAraH sUryaprarUpaNA kRtA, tadanantaramavasaraprAptAM candraprarUpaNAmAhatatra saptAnuyogadvArANi 1, maNDalasaMkhyA prarUpaNA 2, maNDakSetraprarUpaNA 3, pratimaNDala haiM-'jAva jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA' he gautama ! usa samaya cAra yA pAMca sAmAnika deva usa sthAna para rahakara vahAM kI vyavasthA karate haiM indra se virahita indra kA sthAna kama se kama eka samaya taka rahatA hai aura adhika se adhika chahamAha taka rahatA hai isake bAda vahAM indra avazya hI utpanna ho jAtA hai ityAdi yaha saba pUrvokta prakaraNa yahAM yAvat pada se gRhIta huA hai / 15 vAM dvAra samApta 10 sUtro kA vyAkhyAna samApta isa taraha 15 anuyoga dvAroM dvArA sUyeM prakaraNa samApta kiyA gayA hai // 10 // napAsabhA prabhu I cha-'jAva jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA' he gautama! a samaye cAra ke pAMca sAmAnika deva te sthAna para upasthita rahIne tyAMnI vyavasthA kare che. Indra-virahita IndranuM sthAna ochAmAM ochuM eka samaya sudhI rahe che ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rahe che. tyAra bAda tyAM Indra avazya utpanna thaI jAya che ItyAdi A badhuM pUrvokta prakaraNa ahIM yAvat padathI gRhIta thayeluM che. A pramANe 15 anugadvArathI sUrya prakaraNa samApta karavAmAM AvyuM che. sU.10nA paMdaramuMdvAra samAsa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0, 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 149 mantaraprarUpaNA 4, maNDalAyAmAdimAnam 5, mandaraparvatamadhikRtya prathamAdimaNDalAbAdhA 6, sarvAbhyatarAdi maNDalAyAmAdiH 7, muhuurtgtiH| tatrAdau maNDalasaMkhyAprarUpaNAM jJAtuM praznayannAha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA ? goyamA ! paNNarasa caMdamaMDalA pannattA / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannatA ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA paMca caMdamaMDalA pannattA / lavaNeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! lavaNeNaM samude tiNi tIse joyaNasae ogAhittA ettha NaM dasa caMdamaMDalA pannattA, evAmeva saputvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe ya samudde pannarasa caMdamaMDalA bhavaMtIti makkhAyaM // 1 // savvabhaMtarAoNaM bhaMte ! caMdamaMDalAoNaM kevaiyAe abAhAe sababAhirae caMdamaMDale pannatte ? goyamA! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannatte (2) caMdamaMDalassa NaM bhaMte ! caMdamaMDalassa kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte? goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI tIsaM ca egasaTibhAe joyaNassa egasaTibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAe caMdamaMDala ssa abAhAe aMtare pannatte / 3 / caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! chappaNNaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhaM. bheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM aTThAvIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa bAhalleNaM pannatte // 4 // ||suu0 11 // ___ chAyA-'kati khala bhadanta ! candramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! pazcadazacandramaNDalAni prajJaptAni, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyadavagAhya kiyanti candramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamavagAhya paJca candramaNDalAni prjnyptaani| lavaNe khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! lavaNe ca samudre trINi triMzad yojanazatAni avagAhyAtra khalu daza candramaNDalAni prajJaptAni, evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre paJcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam // 1 // sarvAbhyantarAtkhalu bhadanta ! candramaNDalA kiyatyA abAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, gautama ! paJcadazottaraM yojanazatam abAdhayA sarvabAhya candramaNDalaM prajJaptam // 2 // candramaNDalasya khalu bhadanta ! candramaNDalasya kiyatyA abAdhayA jadIpaprajJaptisUtrA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jambUdvIpaprajJaptisUtre antaraM prajJaptam ? gautama ! pazcatriMzat paJcatrizad yojanAni, triMzaca ekaSaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA caturazcUNikAbhAgAn candramaNDalasya candramaNDalasyAbAdhayA antaraM prajJaptam // 3 // candramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyatA AyAmaviSkambheNa, kiyatA parikSepeNa, kiyA bAhalyena prajJaptam ? gautama ! paipaJcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya AyAmaviSkambheNa tat triguNitaM savizeSa parikSepeNa aSTAviMzataM caikaSaSTibhAgAn yojanasya bAhalyena prajJaptam // 4 // // 0 11 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannatA' kati-kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! candra maNDalAni prajJaptAni-kathitAnIti candramaNDalasaMkhyAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pannarasacaMdamaMDalA pannattA' paJcadazasaMkhyakAni candrasya maNDa. lAni prajJaptAni-kathitAni / jisa taraha se 15 anuyoga dvAroM dvArA sUrya kI prarUpaNA kI gaI hai usI prakAra se aba sUtrakAra avasara prApta candra prarUpaNA bhI karate haiM isa meM 7 anu. yogadAra haiM (1) maMDalasaMkhyA prarUpaNA hai (2) maMDalakSetra prarUpaNA hai (3) pratimaMDala antara prarUpaNA hai (4) maMDala ayAmAdikAmAna hai (5) mandaraparvata ko lekara prathamAdi maMDaloM kI abAdhA haiM (6) sarvAbhyAntara maMDaloM kA AyAmaAdi hai (7) muhUrta gati hai| "kai NaM bhaMte ! caMda maMDalA pnnttaa'-ityaadi| TIkArya-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA' he bhadanta ! candramaNDala kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! pannarasa caMdamaMDalA pannattA' he gautama ! 15 candramaMDala kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! 'kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMda maNDalA pannattA' de bhadanta ! jambUdvIpa je pramANe 15 anuga dvAre vaDe sUrya prarUpaNa karavAmAM AvelI che, te pramANe have sUtrakAra avasara prApta candra prarUpaNa paNa kare che. AmAM 7 anugadvAra che-(1) maMDaLa saMkhyA prarUpaNa che. (2) maMDaLakSetra prarUpaNa che. (3) pratimaMDaLa aMtara prarUpaNa che. (4) maMDaLa AyAmAdinuM mAna che. (5) maMdara parvatane laIne prathamAdi maMDaLanI samAdhA cha. (6) salyAtarama gAnA mAyAmA che. (7) muhUta gati cha. ___ kaiNaM bhaMte ! caMDamaMDalA pannattA' ityaadi| -gautamasvAbhIme 24 sUtra 13 prabhune ma tanA prazna cha, 'kaiNaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA' 3 la ! yandramA vAmAM AtA hai? menA sabhA prabhu 43 che. 'goyamA ! pannarasa caMda maMDalA pannattA' gautama! 15 yandramA pAmA mAsA cha. 13 gautabhAbhIye prabhune 2 gata! prala cha 'jaMbuddIve NaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 151 1 samprati- pazcadazacandra maNDalAnAM madhye katicandramaNDalAni jambUdvIpe bhavanti katicandra maNDalAni lavaNasamudre ca bhavantIti darzayituM praznayannAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH ' kevaiyaM ogAhitA' kiyat kSetraM jambUdvIpasyAvagAhya 'kevaDyA caMdamaMDalA pannattA' kiyanti-kiya saMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni - kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIveNaM dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpeityarthaH 'asIyaM joyaNasayaM ogAhitA' azIrti yojanazatamavagAva azItyadhikaM yojanazatamavagAhya tasyAvagAhanaM kRtvA 'paMca caMdamaMDalA patratA' paJca paJcasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni - kathi tAnIti / 'lavaNe NaM bhaMte! pucchA' lavaNe khalu bhadanta ! pRcchA, he bhadanta ! lavaNa samudre kiyadavagAhya kiyanti candramaNDalAni prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'lavaNeNaM samudde' lavaNe khala samudre 'tiSNi tIse joyaNasae' trINi triMzad yojanazatAni, arthAt triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 'ogAhitA' avagAhyatriMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNa samudre'vagAhyetyarthaH ' etthaNaM' atra khalu - atrAntare khalu 'dasacaMda maMDalA pannatA' daza saMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni - kathitAnIti / nAmake dvIpa meM kitane kSetra ko ghera karake kitane kSetra ko avagAhita karakekitane candra maMDala kahe gaye haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jaMbuhIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhitA paMca caMdamaMDalA pannatA' he gautama! ina jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake pAMca candra maNDala kahe gaye haiM 'lavaNeNaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane candramaNDala kahe gaye haiM ? isake utara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! lavaNeNaM samudde tiSNi tIse joyaNasae ogAhitA etthaNaM dasa caMdamaMDalA pannattA' he gautama ! lavaNasamudra meM 330 yojana avagAhita karake Agata sthAna para daza candramaMDala kahe gaye haiM / 'evAmeva bhaMte! kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannattA' he mahaMta ! yUdvIpa nAmaka dvIpamAM keTalA kSetrane AvRta karIne keTalA kSetrane avagAhita karIne-keTalA candrama'DaLe kahevAmAM yAvesA che? senA vANAM alu uhe che - 'goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve asIyaM joyaNasaya ogAhitA paMca caMda maMDalA pannatA' he gautama! yA yUdvIpamA 180 yojana kSetrane avagAhita purIne pAMya yandrabhauNa vAmAM yAnyA che. 'labaNe NaM bhate ! pucchA' he bhata ! lavaNasamudramAM keTalA kSetrane avagAhita karIne keTalA candrama DaLeA kahevAmAM AvelA che? senA bhAbhAM alu uhe che - 'goyamA ! 'lavaNe NaM samude tiNi tIse joyaNasae ogA hitA ettha NaM dasa caMdamaMDalA pannatA' he gautama! savAzusamudramAM 330 yojana bhavagAr3ita kurIne Agata sthAna para haza caMdrabho vAmAM Ave che. 'evAmeva sapuvyAvareNaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jambUdvIpaprajJaptisUtre samprati ubhayatra saMkalanayA kati candramaNDalAnIti kathayituM saMkalanAmeva darzayati- 'evAmeva ' ityAdi, 'evAmeva sapucvAvareNaM' evameva sapUrvApareNa - pUrvApara saMkalanayA 'jaMbuddIve dIne lavaNasamuddeya' jambUdvIpe dvIpe lavaNa samudre ca jambUdIpe lavaNasamudre ubhayatrApi militvA 'paznarasa caMda-maMDalA bhavatItimavakhAyaM' paJcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam mayA mahAvIrasvAmInA tIrthakareNAnyairapi AdinAthAdibhistIrthakaraizca pratipAditamiti ||1|| samprati-dvitIyaM maNDala kSetramarUpaNAdvAramAha- 'savvavyaMtara' ityAdi, 'savvamaMtarAo NaM bhaMte ! caMdra maMDalAo' sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! candramaNDalAt 'kevaiyAe abAhAra savvabAhirae caMdamaMDale patrate' kiyatyA abAdhayA adhyavadhAnena sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam sarvAbhyantara candramaNDalAt kiyaddUre sarvabAhyaM candramaNDalaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMcadasutare joyaNasae' paJcadazottarANi yojanazatAni, dazAdhikAni paJca yojataarateer : 'aba hAe saccabAhirae caMdamaMDale panate' abAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, ayaM bhAvaH - sarvAbhyantarAdibhiH candramaNDalaiH sarva bAhyAntairyata vyAptamAkAzaM tanmaNDalasapuvAvareNA jaMbuddIve dIve lavaNasamudde ya pannarasa caMdamaMDalA bhavatIti makkhAyaM' isa prakAra saba candra maNDala jambUdrIpa ke 5 aura lavaNasamudra ke 10 milakara 15 ho jAte haiM aisA Adeza zrI AdinAtha tIrthakara se lekara mujha mahAvIra tIrthaMkara taka ke ananta kevaliyoM kA hai 'savvamaMtarAo NaM bhaMte ! caMdamaMDalAo kevaiyAe abAhAe samvabAhirae caMdamaMDale paNNate' he bhadanta ! sarvAbhyantara candramaNDala se kitanI dUra sarvabAhya candramaMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae avAhAe sababAhirae caMdamaMDale pannate' he gautama ! sarvAbhyantara candramaNDala se sarvabAhya candramaMDala 510 yojana kI dUrI para kahA gayA hai arthAt 510 yojana dUra kahA gayA hai sarvabAhya candra maNDalAnta taka jo sarvAbhyantara caMdra maNDalAdi haiM unake dvArA vyApta jo AkAza hai vaha maNDala kSetra kahalAtA hai 510 yojana kA jaMbuddIve dIve lavaNasamuddeya pannarasa caMdamaMDalA bhavatIti makkhAya" yA pramANe madhA cNdrmaMDaLe ja khUdrIpanA 5 ane lavaNasamudranA 10 Ama badhA maLIne 15 thai jAya che. evA Adeza zrI AdinAtha tItha karathI mAMDIne mArA sukhai anaMta kevaLIAnA che. 'savvamaMtarAo NaM bhate ! caMdamaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale paNa te ' hai bhata ! sarvAbhya'tara candrama`DaLathI keTale dUra sabAhya caMdrama'DaLa kahevAmAM maaveo| che 1 senA bhavanAM prabhu he che - 'goyamA ! paMcadasutare joyaNasae abAhAe savva bAhirae caMdamaMDale pannate' he gautama! sarvAlyAMtara caMdrabhaujI sarva mAhya yandrabhaDaNa 510 ceAjana jeTale dUra Avela che. eTale ke 510 caiAjana dUra kahevAmAM Avela che. sakhA, candrama lAnta sudhI je saoNMbhyaMtara caMdramaDalAdi che, temanA vaDe vyApta je jambudvIpaprajJaptisUtra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 11 candra maNDala saMkhyAdinirUpaNam kSetram-tatra ca candrakabAlatamA viSkambhaH paJca yojanazatAni dazAdhikAni, aSTacatvAriMzaccaikapaSTibhAgAH yojanasya 51048 etacca vyAkhyAto'dhikaM jJAtavyam, tathAhi - paJcadazacandrasya maNDalAni candrabimbasya viSkambhaH ekaSaSTibhAgAtmaka yojanasya SaTpaJcAzadbhAgAH, tena te 56 patradazabhirguNyante, jAtaM 840 tadanantarameteSAM yojanAnayanArtham ekaSaSTayA bhAge hRte sati labdhAni trayodaza yojanAni zeSA avatiSThanti saptacatvAriMzat, tathA paJcatriMzad yojanAni triMzaja ekaSaSTibhAgAH yojanasya, ekasya ca SaSTibhAgasya saptadhA chinnasya saMbandhinazcatvAro bhAgAH, tato yadA paJcatriMzat caturdazabhirguNyante tadA jAtAni catvAri yojanazatAni navatyadhikAni, ye'pi ca triMzadekaSaSTibhAgAste'pi caturdazabhirguNyante, jAtAni catvArizatAni viMzatyadhikAni, ayaMcarAzireka SaSTibhAgAtmakastena ekaSaSTayA bhAgo hriyate, labdhAni Sar3ayojanAni, eSu pUrvarAzau prakSipteSu jAtAni 496 yojanAni zeSAJcatuHpa jo yaha maMDala kSetra kahA gayA hai so isa meM eka yojana ke 61 bhAga kara usake 48 bhAga aura adhika kara denA cAhiye isa taraha yaha maMDala kSetra 510 : pazcA yojana kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai candramaNDala 15 kahe gaye haiM candrabimbakA viSkambha eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM se 56 bhAga pramANa hai so 15 ko 56 se guNita karane para 840 hote hai aba 840 bhAgoM ke yojana banAne ke liye 61 kA bhAga dene para 47 bhAga bacate haiM aura 13 yojana bana jAte haiM 15 maMDaloM kI antara saMkhyA 14 hotI hai eka eka maMDala kA antara 35 yojana kA hai aura 61 bhAgake 1 bhAga ke 7 TukaDe karane para 4 bhAga pramANa hai jaba 35 meM 14 se guNA karate hai taba 490 yojana Ate haiM jo bhAga haiM inheM bhI jaba 14 se guNita karate haiM taba 420 Ate haiM yaha rAzi 61 bhAgAtmaka hai isaliye 61 kA bhAga dene para AkAza che te maMDaLakSetra kahevAya che. te AmAM eka ceAjananA 61 bhAge karIne tenA 48 bhAgA khIjA vadhArAnA karavA eie. A pramANe A maMDaLakSetra 510 6 yAjana jeTalu thAya che. Ama samajavu joie. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che. candrama DaLe 15 kahevAmAM AvelA che. candrabikhanA viSphabha eka ceAjananA 61 bhAgAmAMthI 56 bhAga pramANa che. te 15 ne 56 sAthe guNita karavAthI 840 thAya che. have 840 bhAgeAnA ceAjana banAvavA mATe 61 nA bhAgAkAra karavAthI 47 bhAgeA avaziSTa rahe che ane 13 yAjana ane che. 15 ma`DaLAnI aMtara saMkhyA 14 thAya che. eka-eka maMDaLanu aMtara 35 ceAjana jeTalu' che. ane 61 bhAga paikI eka bhAganA cha kakaDA karavAthI 4 bhAga pramANa thAya che. jyAre 35 mAM 14 guNita karavAmAM Ave che tyAre 40 ceAjana Ave che. je ? bhAga che. A badhAne paNa jyAre 14 thI guNita karIe chIe tyAre 420 Ave che. A rAzi 61 bhAgAtmaka che, eTalA mATe 61 nA bhAgAkAra karavAthI 6 caiAjana bane 6 ja0 20 jambudvIpaprajJaptisUtra 153 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jambUdvIpaprajJaptisUtre zadekaSaSTibhAgA sthiSThanti, ye ca ekasyaikapaSThibhAgasya sambandhina zcatvAraH saptabhAgA ste'pi ca caturdazabhirguNyante jAtAH SaTpazcAzat, teSAM saptabhirbhAge hate labdhA aSTau ekapaSTi bhAgAH te anantaroktacatuHpaJcAzati prakSipyate, jAtA dvASaSTiH 62, tatraikaSaSTibhAgai yojanaM labdhaMtacca yojanarAzau prakSipyate ekazcaikapaSTibhAgaH zeSaH 497 yojana, idaM ca maNDalAntara kSetram, yo'pi ca vimyakSetrarAziH trayodaza yojana saptacatvAriMzadekapaSTibhAgAtmakaH so'pi maNDalarAzau prakSipyate, jAtaM yojanAni 510 yazcapUrvoddharita ekaH ekapaSTibhAgaH sa saptacatvAriMzati prakSipyate, jAtaM 48 ekaSaSTibhAgaH / atha paJcadazasu maNDaleSu caturdazasyaivAntarAlasya saMbhavAt caturdazabhireva bhAjanaM yuktam saptacatvAro bhAgA iti kathaM saMgacchate iti cetrocyate-maNDalAntarakSetrarAzeH 4978 6 yojana banate haiN| pUrva rAzi meM inheM milAne para 496 yojana hote haiN| bAkI jo 54 bace haiM ve 61bhAga ke haiM / tathA 61 bhAga meM se 1 bhAga ke bhAga haiM ve jaba 14.se guNita hote haiM taba 56 Ate haiM aba ina me 7 kA bhAga dene para Ate haiM ve anantarokta 54 se milA dene para 62 hojAte haiM eka yojana ke 61 bhAga kiye gaye haiM so 62 bhAgoM kA to eka yojana banajAtA hai ise yojana razi meM milA dene para497, yojana ho jAte haiM / yaha maNDalAntara kSetra hai tathA jo vimba kSetra rAzi 1340 yojana kI hai use bhI maNDalarAzi meM joDa denA cAhiye isa taraha 51. yojana A jAte haiM ! jo eka bhAga hai use 47 meM joDa dene para, ho jAte haiN| aba koI yahAM para aisI AzaMkA karatA hai-15 candra maNDaloM meM antarAla 14 hI hotA haiM to phira 14 kA hI bhAga denA cAhiye taba : bhAga hote haiM aisA ApakA kathana kaise saMgata hotA hai to isa zaMkA kA parihAra-aisA hai-maNDalAntarakSetra rAzi 497 : ko maNDalAntara 4 dvArA vibhakta kiye jAne para 35 che. pUrvarAzimAM emane joDavAthI 496 thAya che. zeSa je 54 rahe che te 61 bhAganA che. temaja je 61 bhAgomAMthI 1 bhAganA huM bhAgo che te jyAre 14 thI guNita thAya che. tyAre para Ave che. have emAM 7 ne bhAgAkAra karavAthI huM Ave te anaMtarokta 54 mAM joDavAthI dUra thaI jAya che. eka ejananA 61 bhAgo karavAmAM Ave che. te dara bhAgane te eka rojana bane che. Ane jana rAzimAM joDavAthI 497 jana saMkhyA thAya che. A maMDalAntara kSetra che, temaja je biMbakSetra rAzi 13 ejana jeTalI che tene paNa maMDaLa rAzimAM joDI devI joIe. Ama 510 ejana AvI jAya che. je eka bhAga che tene 47 mAM joDavAthI phUpha thaI jAya che. have koI ahIM evI AzaMkA kare ke 15 caMdramaMDaLamAM aMtarAla 14 ja hoya che te pachI 14 ne ja bhAgAkAra karavo joIe. tethI huM bhAga thAya che. evuM ApanuM kathana kevI rIte saMgata thAya che te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-maMDalAtara jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0, 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 155 maNDalAntarai zcaturbhAijana labdhAni bhavanti paJcatriMzata 35 yojanAni, uddharitasya yojanarAzerekaSaSTayA gugane mUlarAzi saMbandhyekaSaSTibhAgaprakSepe ca jAtamaSTAviMzatyadhika catu: zatam 428, eSAM caturdazabhirbhAjane AgataH aMzarAziH triMzat 30 zeSA aSTauM, teSAM catudezabhirbhAgasyAsaMbhavAt, lAghavArtha dvAbhyAmapavartane jAte bhAjyabhAjakarAzyoH iti sarva manavamiti maNDalakSetraprarUpaNAdvAraM dvitIyaM samAptam // samprati-tRtIyaM maNDalAntaraprarUpaNAdvAraM darzayituM praznayanAha-'caMdamaMDalassa gaM' ityAdi, 'caMdamaMDalassa NaM bhaMte ! caMdamaMDalassa' candramaNDalasya khalu bhadanta ! candramaNDalasya, he bhadanta ! ekaM candramaNDalamapekSyAparasya candramaNDalasyetyarthaH 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannate' kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam, dvayozcandramasoH kiyadantaram iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI' paJcatriMzatpazcatriMzad yojana labdha hote haiM uddharita yojana rAzi ko 61 se guNA karane para aura mUlarAzi sambandhI 61 milAne para 428 hote haiM aba ina meM 14 kA bhAga dene para aMzarAzi 30 AtI hai aura zeSa sthAna meM 8 bacate haiM kyoMki ina meM ATha kA bhAga nahI jAtA hai| ladhutA ke nimitta do ke dvArA ina kA apavartana karane para bhAjya bhAjaka rAzi pramANa AjAtA hai ataH pUrvokta kathana anavadya hai| isa prakAra se yaha ditIya prarUpaNA dvAra samApta huA -tRtIya maNDalAntara prarUpaNA dvAraisa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'caMdamaMDassa NaM bhaMte ! caMdamaDalassa kevaiyAe abAhAe aMtare paNNate' he bhadanta ! eka candramaNDala kA dasare candramaMDala se kitanI dUrakA antara kahA gayA hai ? arthAt donoM candramAoM kA paraspara meM kitanA antara hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! paNatIsaM kSetra rAzi 497 ne maMDalAntara 4 vaDe vibhakta karavAthI 35 pejane labdha thAya che. ptarita jana rAzine 61 thI guNita karavAthI ane mUla rAzi saMbaMdhI 61 ne joDavAthI 428 thAya che. have emAM 14 ne bhAgAkAra karavAthI aMza rAzi 30 Ave che ane ziSa sthAnamAM 8 vadhe che kemake emAM AThane bhAga ja nathI laghutA mATe nimitta vaDe emanuM apavartana karavAthI bhAjya-bhAjaka rAzinuM pramANa DuM AvI jAya che. ethI pUrvokta kathana anavadya che. A pramANe A dvitIya prarUpaNAkAra samApta. tRtIya kaMDalAntara prarUpaNAkAra mAmA gautamapAbhI prabhune n andal prazna yA cha -'damaMDalassa gaM bhaMte ! caMdamaMDalassa kevaiyAe abAhAe aMtare paNNa te' i lata ! se yandramajanuM bhI yndrmaMDaLathI keTale dUra aMtara kahevAmAM AveluM che? eTale ke bane candramAonuM parasparamAM mata 1 me rmi pra a cha-'goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI tIsaM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 156 jambUdvIpaprajJaptisUtre yojanAni 'tIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' triMzaccaikaSaSTibhAgAn yojanasya 'ega ca egasadvibhAga sattahA chettA' eka caikaSaSTibhAgaM saptadhA-saptaprakAreNa chitvA 'cattAri cuNiyA bhAge' caturazcUrNikAmAgAn 'caMdamaMDalassa abAhAe aMtare pannatte' candramaNDalasya candra. maNDalasyAvAdhayA antaraM prajJaptam, arthAt pazcatriMzada yojanAni trizaccaikaSaSTibhAgAna yojanasyaikaM caikaSaSTimA saptadhA vibhidya caturazcUrNikA bhAgAn, etAvaccandramaNDalasya candramaNDalasyAbAdhayA antaraM bhavatIti tRtIyaM maNDalAntaradvAraM samAptam // samprati-caturthamaNDalAyAmAdimAnadvAramAha-'caMdamaMDaleNaM bhaMte !' ityAdi, 'caMdamaMDale paNatIsaM joyaNAi tIsaMca egasahibhAe joyaNassa' he gautama! 35-35 yojana kA tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa antara kahA gayA hai isa taraha 35 30 yojana kA antara vAcya ho jAtA hai isa meM itanA aura saMzodhana karalenA cAhiye-'egaM ca egasahibhAgaM sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge' 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 dukaDe karanA aura una meM se 4 bhAga lenA isa taraha : itanA aura adhika antara meM prakSipta kara denA-isa prakAra se 'caMdamaMDalassa caMdamaMDalassa avAhAe aMtare paNNatte' eka candramaMDala kA dUsare candramaMDala se antara kathana spaSTa ho jAtA hai samuditArtha isakA aisA ho jAtA hai ki eka candramaMDala kA dUsare candra maMDala se 3530 yojana kA aura 61 yojana bhAgoM meM se 1 bhAga ke 7 bhAga karane para 4 bhAga pramANa antara hai| tRtIyamaNDalAntara dvAra kathana samApta. ___ caturthamaMDala AyAmAdi dvAra kathana isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai 'caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM ca egasadvibhAe joyaNassa' he gautama ! 75, 35 yojanA tathA me yAnanA 61 bhAgomAMthI 35 bhAga pramANu aMtara kahevAmAM Avela che. A pramANe 35 jananuM mata2 pAcya 24 laya che. mAmA mAmI sAdhana 4rI se naye , 'ega ca egasadvibhAgaM sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge' 61 lAmAthI se lAganA 76 kakaDA karavA ane temAMthI 4 bhAga levA. A pramANe ATaluM vadhAre aMtaramAM prakSiAta 42 he. mAma 'caMdamaMDalarasa caMdamaMDalassa avAhAe aMtare paNNatte' se| yadrama. LanuM bIjA candramaMDaLathI aMtara kathana spaSTa thaI jAya che. Ane samuditAtha A pramANe thaI jAya che ke eka caMdramaMDaLane bIjA caMdramaMDaLathI 355 janano ane 61 jana bhAgamAMthI 1 bhAganA 7 bhAge karavAthI 4 bhAga pramANa aMtara che. tRtIyamaMDaLAntaradvAra kathana samApta caturthamaMDaLa AyAmadidvAra kathana bhAmA gItasvAmI prabhune ma ta prazna ye cha ?-'caMdamaMDale gaM bhaMte ! kevaiyaM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 157 NaM bhaMte' candramaNDalaM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyatA AyAmaviSkambheNaAyAmaviSkambhAbhyAM dairgyavistArAbhyA mityarthaH kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyenoccatvena prajJaptaM kathitam, arthAt candramaDalasya AyAmaH kiyatpramANakamiti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chappaNaM egasahibhAe joyaNassa' SaTpazcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAma viSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM prajJaptaM kathitamiti, ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgakRtasya yAvatpramANakA bhAgA stAvat pramANaM SaTra paJcAzadabhAgapramANa mityarthaH 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa sAdhika parikSepeNa-paridhinA bhavati, gaNitaprakAreNa dve yojane paJcapaJcAzadbhAgAHsAdhikaparidhipramANa AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! candra maMDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA lambA aura cauDA hai? aura kitanA isakA parikSepa hai? tathA kitanI isakI UMcAI hai ? prazna kartA kA bhAva yaha hai ki candramaNDala kA AyAma kitanA hai vistAra kitanA hai isakI paridhi kitanI hai aura UMcAI meM yaha kitanA UMcA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! chappaNNaM egasahibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM, taMtiguH NaM savisesa parikkheveNaM aTThAvIsaMca egasahibhAe joyaNassa bAhalleNaM' he gautama ! eka yojana ke 61 bhAga karane para jo usake eka 2 bhAga kA pramANa AtA hai utane 56 bhAga pramANa isakA AyAma aura vistAra hai 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' ina chappana bhAgoM ko tigunA karane para jo pramANa AtA hai unase kucha adhika pramANa kI isakI paridhi hai gaNita kI prakriyA ke anusAra yaha pramANa do yojana aura eka yojana ke 61 bhAgo meM se kucha adhika AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM vAhalleNaM pannatte' hai ' ! yandramA AyAma ane viSkrabhanI apekSAe keTale lAMba ane paheLe che? ane Ane parikSepa keTalo che ? temaja AnI UMcAI keTalI che? prazna kartAne bhAva A pramANe che ke candramaMDaLane AyAma keTale che, vistAra keTalo che, AnI paridhi keTalI che, ane UMcAImAM mA so yA cha ? yena vAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! chappaNNaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhabheNaM taM tiguNaM savisesa parikkheveNaM aTThAvIsa ca egasaTribhAe joyaNassa bAhallega hai gautama ! 4 yonanA 11 mA 42pAthI netanA - bhAga pramANa Ave che, teTalA pada bhAga pramANa ene AyAma ane vistAra che. ja tiguNaM savisesa parikkheveNaM' 2 56 bhAgAta ngn 421AthI re pramANa bhAva cha, ta pramANa karatAM kaMIka vadhAre pramANa jeTalI AnI paridhi che. gaNitanI prakriyA mujaba A pramANa be jana ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI kaMIka vadhAre 55 bhAge jambudvIpaprajJaptisUtra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jambUdvIpaprajJaptisUtre mityarthaH 'aTThAvIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM' aSTAviMzatimekaSaSTibhAgAn yojanasya bAhalyenoccatvena candramaNDalaM prajJaptam iti caturthamAyAmAdi mAnadvAramiti // . 0 11 // samprati- mandaraparvatamadhikRtya prathamAdi maNDalAbAdhAdi dvAraM darzayituM dvAdazasUtramAha'jaMbuddIve dIve maMdarasya pavvayassa' ityAdi / mUlam - jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvamaMtara caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAIM avIse joyaNasae avAhAe savvamaMtare caMdamaMDale pannatte, jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abbhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTTaya chappaNNe joyaNasae NapavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyA bhAge abAhAe abbhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe abbhaMtaratacce caMdamaMDale pahanate ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTUyabANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiyAbhAgaM abAhAe abbhaMtaratacce maMDale pannate, evaM khalu eeNaM uvAeNaM kkhimamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe chattIsaM chattIsaM joyaNAI paNavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyAbhAge egamege maMDale abAhAe buddhiM abhibaddhemANe 2 savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai | jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvavAhire caMdamaMDale pannate ? goyamA ! paNayAlIsa joyaNa55 bhAga hotA hai 'aTThAvIsaMca egasaTThibhAe joyaNassa bAhalleNaM' tathA isakI UMcAI bhAga praNANa hai arthAt eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM 28 bhAga pramANa hai yaha caturtha AyAmAdimAna dvAra samApta huA. // 11 // thAya che. 'aTThAvIsa' ca egasaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM' temana yAnI yA I lAga pramANa che. eTale ke eka caiAjananA mRta 61 bhAgAmAM 28 bhAga pramANa che. caturtha AyAmAdidvAra samApta prasU0 115 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 12 prathamAdimaNDalA bAdhA nirUpaNam sahassAiM tiNiya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayasta kevaiyAe abAhAe, bAhirANaMtare caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya teNaue joyaNasae paNatIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA tiSNi cuSNiyAbhAe abAhAe bAhirA naMtare caMdamaMDalaM pannate / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMda maMDalaM pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNiya sattAvaNNe joyaNasae Navaya egasaTTibhAge joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA chacuNNiyAmAge abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale patte evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe chattIsaM chattIsaM joyaNAI paNavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyAbhAe egamege maMDale avAhAe buddhi NibuddhemANe NibuddhemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraiti // sU0 12 // chAyA - jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca viMzati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA abhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca SaTpaJcAzad yojanazatAni paJcaviMzataM caikaSaSTibhAgAna yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA caturazcurNikAbhAgAn, avAdhayA abhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad] yojanasahasrANi aSTau ca dvipaJcAzad yojanazatAni ekapaJcAzadekaSaSTibhAgAna yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgam abAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, evaM khalu etenopAyena niSkrAmana candraH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman SaTtriMzat SaTtriMzad yojanAni paJcaviMzataM caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA caturazcUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDalesbAdhayA buddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhya maNDalamupasaMkramya cAraM carati / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarva bAhyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcacatvAriMzad jambudvIpaprajJaptisUtra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre yojanasahasrANi trINi ca triMzada yojanazatAni abAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe dvIpe mandasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvabAhyAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca trinavatyadhike yojanazate paJcatriMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA likhA trIn cUrNikAbhAgAn abAdhayA sarvabAhyAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvabAhya tRtIyaMcandramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! pazcacakhAriMzad yojanasahasrANi dve ca saptapazcAzada yojanazate nava caikaSaSTibhAgAn yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA SaTcUrNikAbhAgAna abAdhayA sarva bAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam / evaM khalu etenopAyena pravizan candraH tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman triMzat SaTatriMzad yojanAni paJcaviMzaccaikaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTi bhAgaM ca saptadhA chitvA caturacUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDale abAdhayA vRddhinivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantara maNDalamupasaMkramya cAraM carati / ||suu0 12 // TIkA-'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya parvatasya-meruparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA abAdhayA 'savvabhaMtare caMdamaMDale pannatte' sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catvAriMzayojanasahasrANi 'aTThavIse joyaNasae' aSTau ca vizad yojana aba mandaraparvata ko Azrita karake sUtrakAra prathamAdimaNDalAbAdhAdi dvAra prakaTa karane ke liye 12 veM sUtra kA kathana karate haiM 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta kevaiyAe abAhAe' ityAdi gautama svAmIne yahAM aisA pUchA hai- 'jaMbUddIve dIve maMdassa paccayassa' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM-sarvadvIpa madhyagata jaMbUdvIpa meM sthita jo sumeruparvata hai usase 'kevaiyAe abAhAe' kitanI dara para 'savabhaMntare caMda maMDale paNNatte' sarvAbhyantara candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThayatIse joyaNasae' he have madara parvatane Azrita karIne prathamAdi maMDaLa abAdhAridvAranuM kathana karavA mATe sUtrakAra 12 mA sUtranuM kathana kare che. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe' ityAdi At4-gItamasvAmI satra kI zate prazna jyA cha -'jaMbuddIve dIve maMdaragsa pavyayassa', mahata ! dI5 nAma dIpamA savadI5 madhyagata yUdvIpamA sthita subhepa ta cha tenAthI 'kevaiyAe abAhAe' se 62 'savvabhaMtare caMdamaMDale paNNatte' sAlyata2 yandramA vAma mAvasa cha ? mena pAmamA prabhu 43 cha- 'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTThaya tIse joyaNasae' he gautama ! subhepatithI sAmyatara jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 161 zatAni 'abAhAe savyamaMtare caMdamaMDale pannatte' etAvatpramANayA avAdhayA sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prajJaptam-kathitamiti / sampati sarvAbhyantaradvitIyacandramaNDalagatAbAdhAM darzayituM praznayanAha-'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya parvataspa-merugireH 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA-avyavadhAnena 'abhaMtarANaMtare caMdamaMDale patrase' abhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI' catvAriMzad yojanasahasrANi 'aTThaya chappaNNe joyaNasae 'aSTau ca SaT pazcAzadyojanazatAni SaTpazcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'paNavIsaMca egasahibhAe joyaNassa' paJcAviMzatizcaikaSaSTibhAgAn yojanasya arthAt ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgAH kalpanIyA steSu ekapaSTibhAgamadhyAt ye paJcaviMzatirbhAgA stAvantobhAgA api abAdhAyAM jJAtavyAH tathA-'joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chetA cattAricuSNiyAbhAge' yojanasyaika paSTibhAgaM ca saptadhAchitvA caturazcUrNikAbhAgAn 'abAhayA abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte' gautama ! sumeru parvata se sarvAbhyantara candramaMDala 44830 yojana kI dUrIpara kahA gayA hai 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte' gautamasvAmIne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usa se kitanI dUra para abhyantarAnantara-dvitIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya chappaNNe joyaNasae paNavIsaM ca egasaTThibhAe joyaNassa, joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge abAhayA abhaMtarANaMtaracaMdamaMDale paNNatte' he gautama ! sumeruparvata se abhyantarAnantara-dvitIya candramaMDala 448560 yojana dara kahA gayA hai tathA yojana ke 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta karake usake 4 bhAga yadrama 44830 yauna ra mAsu cha. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatta' gautamapAbhIye 2 // sUtra paDe 24 ontanA prazna karyo che ke he bhadaMta! A jaMbUDhIpa nAmaka dviIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI keTale dUra atyaMtarA-tara dvitIya candramaMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu 8 che-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTThaya chappaNNe joyaNasae paNavIsaca egasadvibhAe joyaNassa, joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge avA hayA abhaMtarANaMtare caMdamaMDale paNNatte' he gautama ! subhe25tithI salya-tarAnantara dvitIya caMdramaMDaLa 44856+ rojana jeTale dUra kahevAmAM Avela che. temaja ejananA 61 mA bhAgAne 7 vaDe vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANa daramAM joDavA joIe. tyAre dvitIya ja021 jadIpaprajJaptisUtrA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jambUdvIpaprajJaptisUtre etAvat pramANayA abAdhayA abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitama, catvAriMzad yojanasahasrANi SaTpaJcAzadadhikAni aSTauzatAni yojanasyaikapaSTibhAgakalpitasya paJcaviMzatibhAgAn tathA ekabhAgasya saptadhA chinnasya caturobhAgAn etAvatpramANakAbAdhayA sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kathitamitibhAvaH / ayaM bhAvaH-pUrvoktAbhyantaramaNDalagata. rAzau maNDalAntarakSetramaNDalaviSkambharAzyoH prakSepe jAyate tadyathA-44820 catutratvAriMzada yojanAni viMzatyadhikASTazatalakSaNa pUrvamaNDalayojanarAziH asminarAzau maNDalAntarakSetrayojanAni paJcatriMzat 35, atha antarasatkatriMzadekaSaSTibhAgAnAM maNDalaviSkambhaH sambandhi SaTpaJcAzadekapaSTibhAgAnAM ca parasparasaMmelane jAte SaDazItiH 86, ekapaTaDayAbhAge kRte sati samAgataM yojanamekam, tara pUrvoktAyAM saMkhyAyAM paJcaviMzatiH 25 prakSi. pyate jAtA patriMzad yojanAnAm zeSAH paJcaviMzatiH ekapaSTibhAgAzcatvArazcUrNikAbhAgA iti dvitiiymnnddlvicaarH|| __ atha sarvAbhyantaratRtIyamaNDalaM darzayitumAha-'jaMbuddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyavarti jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayasta' mandarasya parvapramANa aura bhI dUrI meM milAnA cAhiye taba kahIM jA kara dvitIya candra maMDala kI dUrI kA pUrA pramANa AtA hai / tAtparya isakA aisA hai ki pUrvokta abhyantaramaNDalagata razi meM maNDalAntara kSetra aura maNDala viSkambhakI rAzi ke prakSepa karane se yaha dUro kA pramANa nikAlA gayA hai-yaha isa prakAra se hai 4482. pUrvamaMDala yojana kI rAzi hai isa rAzi meM maNDalAntara kSetra ke yojana 35 ko tathA antara sambandhI : bhAgoM ko evaM maNDala viSkambhasaMbaMdhI; bhAgoM ko paraspara meM milAne para 86 Ate haiM ina meM 61 kA bhAga dene para 1 yojana AtA hai pUrvota saMkhyA meM 25 prakSipta karane para 36 yojana hote haiM bAkI aura cAra cUrNikA bhAga bace rahate hai. sarvAbhyantara tRtIya maMDala kA kathana-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA caMdramaMDaLanA aMtaranuM saMpUrNa pramANa Ave che tAtparya A pramANe che ke pUrvokta atyaMtaramaMDaLagata rAzimAM maMDalAntara kSetra ane viSkrabhanI rAzine prakSipta karavAthI A aMtaranuM pramANa nIkaLI Ave che. te A pramANe che-44820 pUrvamaMDaLa jananI rAzi che. A rAzimAM maMDalAntara kSetranAM jana 35 ne temaja antara saMbaMdhI je bhAgane temaja maMDaLa viSaMbha saMbaMdhI pa bhAgane parasparamAM joDavAthI 88 Ave che. AmAM 61 ne bhAgAkAra karavAthI 1 yojana Ave che. uparokta saMkhyAmAM 35 prakSipta karavAthI 36 jana thAya che. zeSa sa ane cAra cUrNikA bhAga avaziSTa rahe che. sarvAtyaMtara tRtIyamaMDaLanuM kathana mAmA gautamasvAmI prabhune mevI rIta prazna - cha-'jaMbuddIve dIve maMdarassa pava. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 163 tasya-merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA--avyavadhAnena 'abhaMtaratacce caMdamaMDale pannatte' sarvAbhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi 'aTThayavANaue joyaNasae' aSTau ca dvinavatiryojanazatAni dvinavatyadhikAni aSTau zatAnItyarthaH 'egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekapazcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chivA 'egaM cuNNiyAmAgaM' ekaM ca cUNikAbhAgam 'abAhAe abhaMtaratacce caMdamaMDale pannate' abAdhayA abhyantaraM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, catuzcatvAriMzad yojanAni dvinavatyadhikASTauzatAni ekapazcAzadekaSaSTibhAgAn caturazcUrNikAbhAgAn 44892614 etAvatpramANayA abAdhayA tRtIyaM sarvAbhyantaracandramaNDalaM prjnyptmityrthH| ayaM bhAvaH-dvitIyamaNDalasambadhirAzau patriMzat 36 yojanAni paJcaviMzatirekaSaSTibhAgAzcatvArazcUrNikAbhAgA ityasya prakSepe kRte sati yathA kathitamabhyantaratRtIyamaNDalaparimANaM bhavatIti tRtiiymnnddlvicaarH|| pUchA hai 'jaMbuddI ve dIve maMdassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtaratacce caMdamaMDale panatte' he bhadanta ! jambUropa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase kitanI dUra para abhyantara tRtIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThaya bANaue joyaNa. sae egAvaNNaM ca egasaTThibhAe joyaNassa' he gautama ! sumeru parvata se tRtIya abhyantara candra maMDala 44892 yojana dUra hai tathA (egasahibhAgaM ca sattAha chetA egaM cuNNiyAbhAgaM) eka yojana ke 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta karake usake eka cUrNikA bhAga pramANa aura dUra hai isakA tAtparya aisA hai ki dvitIya maMDala sambandhI rAzi meM 36 yojana tathA eka yojana ke 61 ve bhAgoM meM se eka bhAga ko prakSipta karane para yaha tRtIya abhyantara candra maMDala kA parimANa nikala AtA hai| yassa kevaiyAe abAhAe abhaMtaratacce caMdamaMDale pannatte' mata ! dI5 nAma dvIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI keTale dUra atyaMtara tRtIya caMdramaMDaLa kahevAmAM Avesa cha ? mena pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTTaya bANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' he gautama ! subhe25 tathI tRtIya asya ta2 yandramasa 4486251 yA 2 62 tamA 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiyA bhAga' se yojanA 61 mA bhAgane 7 thI pita zana tanA 4 carNikA bhAga pramANa vadhAre dUra che. tAtparya Ama che ke dvitIyamaMDaLa saMbaMdhI rAzimAM 36 jana 2 temaja eka jananA 61 mA bhAgamAMthI eka bhAga prakSipta karavAthI A tRtIya AtyaMtara caMdramaMDaLanuM pariNAma nIkaLI Ave che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jambUdvIpaprajJaptisUtre ___ sampratiH-caturthAdimaNDa leSu mAna darzayitumatidezenAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM maNDalatrayadarzitaprakAreNa khalu etena pratyahorAtramekaika maNDa laparityAga rUpeNa 'NikkhamamANe' niSkrAman-lavaNasamudrAbhimukhamaNDalaM kurvan 'caMde' candraH 'tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt vivakSitapUrvamaNDalAt tadanantaraM vivakSitamuttaraM maNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'chattIsaM chattIsaMjoyaNAI' SatriMzat SaTtriMzadyojanAni 'paNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' paJcaviMzatiMcaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyAbhAge' yojanasyaikaSaSThibhAgaM ca saptadhA chitvA caturazcUrNikAbhAgAn 'egamege maMDale' ekaikasmin maNDale 'abA. hAe buddhiM abhivaddhamANe abhivaddhemANe' abAdhAyAH-avyavadhAnarUpAyA vRddhim-Adhikyam abhivarddhayan abhivardayan-AdhikyaM kurvan 2 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' ____aba caturthAdi maMDaloM meM kyA pramANa hai-isa bAta ko sUtrakAra atidezavAkya dvArA spaSTa karate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe' isI pUrvokta rotike anusAramaNDalatrayameM pradarzita paddhati ke anusAra ahorAtra meM eka eka maMDala ke parityAga karane se lavaNasamudra kI tarapha maMDala karatA huA candra vivakSita pUrva maMDala se vivakSita Age ke maMDala para saMkramaNa karatA 2 (chattIsaM 2 joyaNAI paNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAge egamege maMDale abAhAe buddhi abhivaDhemANe 2' 26:1 yojana tathA 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta kara usake 4 cUrNikA bhAga pramANa eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi karatA rahatA hai isa taraha se dUrI kI vRddhi karatA huA vaha candra 'saccabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhya maMDala para prApta hokara gati karatA hai isa prakAra se yaha dUra kA pramANa eka maMDala se have catuthadimaMDaLamAM pramANa zuM che-e vAtane sUvakAra atideza vAkaya dvArA 25STa cha-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe' me pUrita rIti bhurAma bhasayama prahazita pati murANa ahorAtramAM eka-eka maMDalanA parityAgathI lavaNasamudranI tarapha maMDaLa karate caMdra vivakSita pUrvamaMDaLathI vivakSita AgaLanA maMDaLa para saMkramaNa karate karate "kAM 2 joyaNAiM paNavIsa ca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyA bhAge egamege maMDale abAhAe buddhiM abhibaddhemANe 2' 2915 yona tema 61 mA bhAgane 7thI vibhakta karIne tene 4 cUrNikA bhAga pramANa eka-eka maMDaLamAM darInI vRddhi rt| 2he che. yA pramANe zanI vRddhi 42 te yandra 'savvabAhiraM maMDalaM uvasa. kamittA cAra caraI' sAma1 52 prApta 542 gati re che. pramANe A dUranuM pramANa eka maMDaLathI bIjA maMDaLa sudhI pUrvAnumUvI dvArA prakaTa karavAmAM AveluM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU012 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 165 sarvavAdyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati-karotIti // atha yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnAGgaM bhavati tathaiva pazcAnupU yapi vyAkhyAnAGgaM bhavatItyetanmaNDalAt maNDalasyAbAdhA pRcchannAha-'jaMbuddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH maMdarassa pavvayassa' 'mandarasya parvatasya-merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA 'savvabAhire caMdamaMDale panatte' sarvabAhyaM yadapekSayA anyadvAhyaM na vidyate tAdRzaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitama, he bhadanta ! yadidaM sarvavAdyaM candramaNDalaM tat mandaraparvatasya kiyatyAbAdhayA bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzada yojanasahasrANi 'tiNNi ya tIse joyaNasae' trINi ca triMzada yojanazatAni, triMzadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannatte' etAvatpramANakAbAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam, pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 45330 etAvadabAdhayA sarvavAdyaM prathamaM candramaNDalaM kathitamityarthaH kena prakAreNaitAvada yojanaM pramANaM bhavatIti sarvabAhyasUryamaNDalaprakaraNAjjJAtavyam vistarabhayAna punaratra likhyate iti / dUsare maMDala taka kA pUrvAnupUrvI dvArA prakaTa kiyA gayA hai kyoMki pUrvAnupUrvI vyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai aba sUtrakAra pazcAnupUrvI bhI pUrvAnupUrvI kI taraha vyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai IsI abhiprAya ko lekara pazcAnupUrvI ke anusAra eka maNDala se dUsare maMDala kI dUrI kitanI hai isa bAta ko gautamasvAmI 'jaMbuddIve dIve maMdassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhire caMdamaMDale paNNatte' isa sUtra dvArA pUcha rahe hai he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita meru parvata se sarvabAhya caMdra maNDala kitanA dUra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNi ya tIse joyaNasae abAhAe savabAhire caMdamaMDale paNNate' he gautama ! meru parvata se sarvabAhya candra maNDala 45330 yojana dUra kahA gayA hai yaha itanA dUra kA antara, kaise AtA hai yaha bAta sarvabAhya sUryamaMDala ke prakaraNa se jAna lenA cAhiye hama vistAra ho che. have sUtrakAra pazcAnupUvI paNa pUrvAnupUrvInI jema vyAkhyAnamAM kahevAmAM AvelI che. e abhiprAyane laIne ja pazcAnupUvI mujaba eka maMDaLathI bIjuM maMDaLa keTale dara che. me pAtana gotabhasvAmI 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayarasa kevaiyAe abAhAe savvabAhire caMdamaMDale paNNate' mA sUtra 5 pUchI 2dyA cha. he mata ! mA pradIpa nAmA dvIpamAM sthita meruparvatathI sarvabAhyacaMdramaMDaLa keTale dUra che? enA javAbamAM prabhu kahe che-'goyamA ! paNayAlIsa joyaNasahassAiM tiNNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhiraM caMdamaMDale paNNate' 3 gautama ! bhe25 tathA samAha yandramA 45330 yona kahevAmAM Avela che. A ATaluM daranuM aMtara kevI rIte Ave che A vAta sarvabAhya sUryamaMDaLanA prakaraNamAMthI jANI levI joIe. vistArabhayathI ame tene ahIM prakaTa karatA nathI. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ___ samprati-dvitIyaM sarvabAhyaM candramaNDalaM praznayanAha -'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya parvatasya-merunAmakaparvatasya kevaiyAe abAhAe' kiyatyA abAdhayA 'bAhirAgaMtare caMdamaMDale pannate' bAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathita miti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcapalAriMzad yojanasahasrANi 'doSiNaya teuNae joyaNasae' dve ca trinavatiyojanazate trinavatyadhike dve pojanazate ityayaH 'paNatIsaM ca egamadvibhAe joyaNassa' paJcaviMzacaikaSaSTi bhAgAn yojanasya arthAta ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgAH kalpyante tanmadhyAt pazcatriMzadbhAgAH, 'egasadvibhAgaM ca sattahA chetA tiNNi cuNNiyAbhAe' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekasya ye ekaSaSThibhAgA kalpitAH tanmadhyAt ya eko bhAga stasya punaH saptabhAgAH kriyante teSu ye trayo bhAgAste eva jayazcUrNikA bhAgAstAn 'abAhAe vAhirANaMtare caMdamaMDale pannate' adhayA vAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptam sarvabAyabhaNDarAzeH patriMzada yojanAni paJcaviMzatizca yojanaika papTibhAgA ekasyaika SapTibhAgasya saMbandhinazcatvAraH saptabhAgAH pAtyante tadA jAyate yathokta rAziriti dvitiiymNddlvicaarH|| jAne ke bhaya se use yahAM punaH nahIM prakaTa karate haiN| aba gautamasvAmI dvitIya sarvabAhya candra maNDala ko dUrI jAnane ke liye prabhu se pUchate haiM-'jaMbuddIve dIve maMdassa pabvayassa kevaiyAe abAhAe cAhirA jaMtare caMdamaMDale paNNate' he bhadanta ! isa jambUdvIpa meM sthita mandara parvata se ditIya sarvabAhya candra maMDala kitanA dUra haiM ? isake utara meM prabhu kahate hai'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya teuNae joyaNasae' he gautama! sumeru parvata se dvitIya sarvabAhya candra maMDala 45293 yojana tathA 'paNatIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa dUra hai isame 'egasahibhAgaca sa tahA cha t| tiNi cuNiyAbhAe' 61ve bhAgako 7 se vibhakta karake usake 3 bhAgoM ko aura isa darI meM milA denA cAhiye, isa taraha 45293.5yojana kA evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga huve gautamasvAmI dvitIya sarvabAhya candramaMDaLanuM aMtara jANavA mATe prabhune prazna 73 -'jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe bAhirANaMtare caMdamaDale paNNate' bharaMta ! A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatathI dvitIya sarvabAhya candrabh Ta 2 cha ? senA samAM prabhu 46 cha-'goyamA ! paNayAlIsa joyaNasahassAI doSNi ya te uNae joNasae gautama! subhe25 tathA dvitIya sAyandramA 452.3 yo mA 'paNatIsa ca egasadvibhAe joyaNassa' me yogananA 61 lAmAthI 35 mA prabhA 2 che mAmA 'egasadvibhAgaM ca sattahA chetA tiNNi cuNiyAbhAe' 11 mA bhAgane 7 sAthe vibhakta karIne tenA traNa bhAgone A dUrImAM joDI devA joIe. A jambudvIpaprajJaptisUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU012 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 167 samprati-tRtIyamaNDalaM praznayanAha-"jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdararasa pabvayassa' mandarasya parvatasya-meroH 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA 'bAhiratacce caMdamaMDale pannate' sarvavAjhaM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNi ya satAcaNNe joyaNasae' ca saptapazcAzata yojanazate, saptapazcAzadadhike dve yojanazate ityarthaH, 'Nava ya egasadvibhAe joyaNassa' navacaikaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasahibhAgaM ca satahA chetA' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA tanmadhyAta 'chacuNiyAbhAra' SaTcUrNikAbhAgAn 'abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale pannate' uparyukta.pramANayA abAdhayA sarvabAcaM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam paJcacatvAriMzatsahasrANi trinavatyadhika dve yojanazate 45293 ekaSaSTibhAgAn yojanasya SaTcUrNikA bhAgAn abAdhayA prajJaptaM tRtIyaM candramaNDalamiti / ___ samprati-caturthAdi sarvabAhyamaNDa leSu atidezenAbAdhAM darzayitumAha-'evaM khalu' ityAdi, pramANa antara hai dvitIya candra maMDala antara vicAra samApta. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNate' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase tRtIya sarvabAhya candramaMDala kitanA dura hai ? isake u tara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya satAvaNe joyaNasae Nava ya egasahibhAe joyaNassa egasahi bhAgaM ca satahA chetA cha cuNNiyAbhAe abAhAe bAhirae tacce caMdamaMDale pannate' he gautama ! maMdara parvata se tRtIya sarvabATa maNDala 45257 6 yojana dUra haiM tathA 61 bhAga meM ke ega bhAgako 7 se vibhAjita kara usa ke 6 bhAga pramANa hai 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo pramANe 452424 jana temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 4 bhAga pramANa aMtara che dvitIya caMdramaMDaLa aMtara vicAra samApta. 'jaMbuddIve dIve maMdaragsa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNate' gautamasvAmIe prabhue A jAtane prazna karyo che ke he bhadaMta ! A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI tRtIya sarvabAhya candramaMDaLa keTale dUra Avela che? senA pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! paNayAlIsa joyaNa sahassAI doNi ya satAvaNe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNarasa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cha cuNNiyAbhAe abAhAe bAhirae tacce caMdamaMDale pannate' he gautama ! ma 25 tathA tRtIya samAdhama 45ra 57, yejana dUra che. temaja 61 bhAgamAMnA eka bhAgane 7 thI vibhAjita karIne tana lA prbhaae| cha. 'evaM khalu eeNaM ubAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo jambudvIpaprajJaptisUtra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'evaM khalu' evaM khalu 'eeNaM uvAeNaM' etonopAyena pratyahorAtramekaikamaNDalavarddhanarUpeNa 'pavisamANe pavisamANe' pravizan pravizana 'caMde' candraH 'tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt-vivakSitapUrvamaNDalAt tadanantaram-vivakSi muttaramaNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman-maNDalAbhimukhaM maNDalAni kurvan 2 'cha tIsaM chattIlaM joyaNAI' patriMzat trizad yojanAni 'paNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' paJcaviMzati caikaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca satahA chettA ca tAri cuNNiyAbhAe' ekaSaSTi bhAgaM ca saptadhA chitvA caturancuNikAbhAgAn 'egamege maMDale abAhAe buddhi NivuddhemANe NivuddhemANe' ekaikasmin maNDale-pratimaNDalam avAdhayA vRddhiM nivarddhayan nivarddhayan hApayana 2 tyajana 2 ityarthaH 'sayabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' sarvAbhyantaraM ma DalamupasaMkra mya-saMprApya cAraM gati carati-karotIti avAdhAdvAraM samAptam, iti dvAdazasUtram ||suu0 12 // ___samprati-sarvAbhyantarAdi maNDalAyAmAdi darzayituM trayodaza sUtramAha-savvabhaMtare gaM bhaMte' ityaadi| mUlam -savvanbhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannate ? goyamA! NavaNavaiM joyaNasahassAiM chacca maMDalAo tayANaMtare maMDale saMkamamANe 2 chattIsaM 2 joyaNAI paNavIsaMca egasahibhAgaM ca satahA chetA ca tArI cuNiyAbhAe egamege maMDale avAhAe buddhi NibuddhemANe 2' ina tIna sarvabAhya candramaMDaloM meM pradarzita paddhati ke anusAra prati ahorAta eka eka maMDala ko baDhAtA huA candra tadanantara maMDala se-vibakSita pUrva maNDala se vivakSita utara maMDala ke saMmukha maMDaloM ko karake 36 yojanoM kI tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 25 bhAga evaM 61 bhAgo me se kisI eka bhAgako 7 se vibhakta kara usa ke 4 bhAga pramANa ko eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi choDakara 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkami tA cAraM caraI sarvAbhyantara meM pahuMca karake apanI gati karatA hai abAdhA dvAra samApta // 12 // maMDalAo tayaNatare maDale sa kamamANe 2 chattIsa 2 joyaNAI paNavIsa ca egasaTribhAge ca sattahA chetA catAri cuNNiyAbhAe egamege maMDale abAhAe buddhi NibuddhemANe 2' se trAsa sarvabAhyamaMDaLamAM pradarzita paddhati mujaba prati aherAta eka-eka maMDaLane abhivaddhita karate candra tadanaMtaramaMDaLathI vivakSita pUrvamaMDaLathI vivakSita uttaramaMDaLanI sanmukha maMDaLane karIne 36 jananI temaja eka jana 61 bhAgamAMthI 25 bhAga temaja 61 bhAgomAMthI kaI eka bhAgane 7 thI vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANa jeTalI ekase mArI rakSI vRddhine choDana 'savvabhatara maMDale uvasa kamitA cAra caraI sarvAtyaMtaramAM pahoMcIne potAnI gati kare che. masU0 1rA akhAdhAdvAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU013 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 169 cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAiM auNANautiM ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM pnnte| abbhaMtarANaMtare sA ceva pucchA, goyamA! NavaNauI sahassAI satta ya bArasutare joyaNasae egAvaNaM ca egasadvibhAge joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA che tA egaM cuNNiyAmAgaM AyAmavikkhaM. bheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAI pannarasa sahassAI tipiNa ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM / abhaMtaratacceNaM jAva pannate, goyamA! NavaNauiM joyaNasahassAiM satta ya paMcAsIe joyaNasae, igatAlIsaM ca egasaThibhAe joyaNassa egasaTibhAgaM ca satahA chettA doNi ya cuNiyAmAge AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAiM paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM ti / evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe saMkamamANe bAvatari joyaNAI egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasaThibhAgaM ca sattahA che tA egaM ca cuNNiyA bhAgaM egamege maMDale vikrakhaMbhabuddhiM abhivartamANe abhivaDhemANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai / savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannate ? goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAiM aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasutare joyaNasae parikkheveNaM / bAhirANaMtare pucchA, goyamA! egaM joyaNasaya. sahassaM paMcasa tAsIe joyaNasae Navaya egasaTibhAe joyaNassa egasaTribhAgaM ca sattahA chettA chacuNiyAbhAe AyAmavivakhaMbheNaM tiSNi ya joya. NasayasahassAI aTThArasa sahassAiM paMcAsIiM joyaNAI parikkheveNaM / bAhiratacceNaM bhaMte ! caMdamaMDale pannatte ? gIyamA ! egaM joyaNasayasaharasaM paMca ya caudasuttare joyaNasae egUNavIsaM ca egasaTibhAe joyaNassa ega ja0 22 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jambUdvIpaprajJaptisUtre saTThibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNiyA bhAge AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAiM aTTaya paNapaNe joyaNasae parikkheveNaM, evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe saMkamamANe bAvatari bAvatarijoyaNAI egAvaNaM egasaTuibhAe joyaNassa egasaTibhAgaM ca satahA chetA egaM cuNiyAmAgaM egamege maMDale vikkhaMbhabuddhiM Nibuddhe'mANe NibuddhemANe do do tIsAiM joyaNasayAI parirayabuddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM gharai ti, ||suu0 13 // __chAyA-sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatparikSepeNa prajJaptam ? gautama ! navanavati yojanamahasrANi SaT ca catvAriMzadayojanazatAni AyAma viSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi pazcadazayojanasahasrANi ekonanavati ca yojanAni kizcid vizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam ! abhyantarAnantaraM saiva pRcchA, gautama ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca dvAdazo tarayojanazatAti ekapazcAzadhaika SaSTibhAgAna yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekaM cUNikAbhAga mAyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi paJcadazasahasrANi trINi caikonaviMzati yojanazatAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa mantaratRtIyaM khalu yAvat prajJaptam / gautama ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca paJcAzIti yojanazatAni ekacatvAriMzaccaikaSaSTi bhAgAn yojanasya ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA dvau ca cUrNikAbhAgau AyAmaviSkambhega, trINi ca yojana zatasahasrANi pazcadaza yojasahasrANi pazca caikonapazcAzada yojanazatAni kizcidvize. pAdhikAni parikSepeNeti / evaM khalu etena upAyena niSkrAman candro yAvat saMkrAman saMkrA. man dvAsaptatiM va saptati yojanAni ekapaJcAzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAga ca saptadhA chitvA evaM ca cUrNikAbhAga mekaikasmin maNDale viSkambha buddhimabhivarddhayan abhi. vardhayan dve dve vizad yojanazate parirayabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAgha maNDala mupasaMkramya cAraM carati / sarvavAhyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyata parikSepeNa prajJaptam ? gautama ! ekaM yojanazatasahasraM SaT SaSTi yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi trINi ca patra. dazottarANi yojanazatAni parikSepeNa / bAhyAnantaraM khalu pRcchA, gautama ! ekaM yojana zatasahasra pazcasaptaHzIrti yojanazatAni nava caikapaSTibhAgAn yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA SaT cUrNikA bhAgAn AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi pazcAzIti ca yojanAni parikSepeNa / bAhyatRtIyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM yAvat prajJaptam ? gautama ! ekaM yojanazatasahasraM, paJca ca caturdazotarANi yojana jambudvIpaprajJaptisUtra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU013 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 171 zatAni ekonaviMzatiM ca ekaSaSTi bhAgAn yojanasya eka paSTibhAgaM ca saptadhA chitvA pazca cUrNikAbhAgAna AyAmaviSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi saptadazasahasrANi aSTau ca paJca paJcAzayojanazatAni parikSepeNa evaM khalu etena upAyena pravizan candro yAvat saMkrAman saMkrAman dvAsaptatiM dvAsaptati yojanAni ekapaJcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAga mekaikasmin maNDale viSkambhavRddhi nivardayan nivardayan dve dve triMzadayojanazate parirayabuddhiM nivarddhayan nivartayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / / sU0 13 // TIkA-'savvanbhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalam tatra sarvebhyo maNDalebhyo'bhyantaraM yadapekSayA anyad antaraM na bhavet tAdRzaM candramaNDalamityarthaH 'kevaiyaM AyAmaviksaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambheNa-kiyatpramANakAbhyAmAyAmaviSkambhA bhyAm-deya'vistArAbhyA mityarthaH, tathA-'kevaiyaM parikkheveNaM pannate' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA prajJapta-kathita miti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauiM joyaNa tahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca ca tAle. joyaNasae' SaT ca catvAriMzayojanazatAni catvArizadadhikAni Sar3ayonazatAnItyarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAmityarthaH, sarvAbhyantaraM candramaNDalaM navanavatiyojanasahasrANi catvAriMzadadhika SaDyojanazatAni 9964. AyAmavi sarvAbhyantarAdimaMDalAyAmAdi dvAra kathana'sayabhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNate' ityAdi. TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'saccabhaMtareNaM bhaMte caMdamaMDale he bhadanta jo sarvAbhyantara candramaNDala hai vaha lambAI cauDAI meM kitane pramANa vAlA hai ? tathA isakA parikSepa-paridhi kitanI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! NavaNauiMjoyaNasahassAI chacca ca tAle joyaNasae' he gautama ! sarvAbhyantara jo candra maNDala hai vaha 99640 yojana kI 'AyAma vikvaMbheNaM paNNate' lambAI cauDAivAlA hai tathA 'tiNNiya joyaNasasayahassAI | sarvAtyaMtarAdimaMDalAyAmAdidvAra kathana'svvnbhtrennN bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNa te' i. ___ -sUtra 3 gautamasvAmI prasune savArIta prazna yA cha hai 'sava. bhatareNaM NaM bhaMte ! caMdamaDale' he mahata !? satyata2 yandrabha3 cha ta mA tamA pahoLAImAM keTalA pramANavALe che temaja Ane parikSepa-eTale ke AnI paridhi-keTalI cha ? mena ma prabhu cha-'goyamA ! NavaNauI joyaNasahassAI chacca catAle joyajasae' gautama ! satyata2 re yandrama cha te 68640 yoganareTakSI 'AyAma jambudvIpaprajJaptisUtra Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jambUdvIpaprajJaptisUtre kambhAbhyAM bhavatIti bhAvaH 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI pANarasajoyaNasahassAI aUNApAuI ca joyaNAI kiMci visesAhie parivakheveNaM pannate' trINi ca yojanazatasahasrANi trINi yojanalakSasaMkhyakAni, ityarthaH paJcadazayojanasahasrANi ekonanavati yojanAni 315089 kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam-kathitam yadA AyAmaviSkambhayoH 99640 etAvanmAnaM bhavati tadA parikSepa 315089 pramANametAvat kathaM bhavatIti jijJA sunA sUryamaNDalAdhikArakathitopapatiranuzIlanIyA vistarabhayAd anupayogAcca nAtra puna yaktiH pradarziteti prathamasarvAbhyantaracandramaNDalavicAra iti / atha dvitIya sarvAbhyantaracandramaNDalaM darzayitu mAha-'abhaMtarANaMtare' ityAdi, 'abbhaMtarANaMtare sAceva pucchA' abhyantarAnantare sai| pRcchA, he bhadanta ! abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDala ki yadAyAmaviSkAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamitipRcchA-praznaH saMgRhya te, bhagavAnAha-'goyamA paNNarasa joyaNasahassAiM aUNANauiM ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkhe. veNaM paNNate' 315089 yojana se kucha adhika paridhivAlA hai| yadi yahAM para aisI AzaMkA kI jAbe ki-'jaba 99640 yojana kA isakA AyAma aura viSkambha hai to paridhikA itanA pramANa kaise hotA hai ? to isa ke samAdhAna nimita sUryamaNDalAdhikAra meM kathita yukti-anuzIlanIya hai| __ vistAra hojAne ke bhaya se hama use yahA~ punaH prakaTa nahIM kararahe haiN| prathama sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdi kA vistAra samApta dvitIya sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdikA vicAra 'abhaMtarANaMtare sAceva pucchA' he bhadanta ! sarvAbhyantara caMdra maMDalake anantara jo dvitIya candra maNDala hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane pramANa vAlA hai tathA vikkhaMbheNaM paNNatte' mA bhara paDaNe cha, tamA 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasa joyaNasahassAI auNANa uI ca joyaNAI kiM ci visesAhie parikkheveNaM paNa te' 315089 ceAjana karatAM kaMIka arSika paridhivALe che. je ahIM evI AzaMkA karavAmAM Ave ke jyAre 99640 ejana jeTale Ane AyAma ane vikhaMbha che te paridheinuM ATaluM pramANa kevI rIte saMbhavI zake ? enA samAdhAnanA nimite sUryamaMDaLamAM kathitayukti anuzIlanIya che. vistArabhayathI ame ahIM te pharI spaSTa karatA nathI. prathama savyaMtara candramaMDaLanA AyAmAdine vistAra samApta. dvitIya satyaMtara caMdramaMDaLanA AyAmAdi vize vicAra 'abhaMtarANaMtare sA ceva pucchA' 3 mata ! sAlayatara yama pachI 2 tIya caMdramaMDaLa che. te AyAma ane vidhvaMbhanI apekSAe keTalA pramANavALe che temaja AnI paridhinu bhA cha 1 megA pAma prabhu I -'goyamA ! NavaNauI jovaNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 173 ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNaUi joyaNasahassAI' navanavati yojanasaha. trANi 'sataya bArasunare joyaNasae' sapta ca dvAdazottarANi yojanazatAni 'egAvaNaM egasahibhAge joyaNassa' ekapazcAzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya 'egasaTThibhAgaM ca sattahA che tA' yojanasyaikaM SaSTibhAga saptadhA punazchitvA-vibhidha 'egaM cuNiyAmAgaM AyA maviksaMbheNaM' ekaMca cUrNikAbhAgamAyAmaviSkambhAbhyAM dairdhya vistArAbhyAm sarvAbhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptam tadyathA-ekatazcandrau dvitIyamaNDale saMkramaNaM kurvan TtriMzada yojanAni pazcaviMzati caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekasya caikaSaSTibhAgasya saptadhA chintrasya saMbandhi caturobhAgAn parityajya saMkramaNaM karoti, aparato'pi etAvatpramANakAnyeva yojanAni parityajya saMkramaNaM karoti dvitIyazcandraH ubhayoH saMkalane sati bhavati dvAsaptati yojanAni ekapaJcAzadekapaSTibhAgAH yojanasya ekasyaikaSaSTibhAgasya saptadhA chintrasya sambandhI paridhi kA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA Nava. nauI joyaNasahassAI sanaya bArasuttare joyaNasae' gautama ! 99612 yojana kA 'egAvaNNaM egasahibhAge joyaNassa' aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 51 bhAga pramANa kA tathA 'egasahibhAgaMca sattahA chi tA egaM cuNiyAbhAgaM AyA. mavikkhaMbheNaM' 61 bhAgoM meM se kisI eka bhAga ke kRta-kiye gaye 7 TukaDo meM se eka TukaDe pramANa kA dvitIya candramaNDalakA AyAmaviSkambha hai ! isakA tAtparya aisA hai ki eka tarapha candra kA dvitIya candramaNDala para saMkramaNa karatA haA 3625 yojana ko tathA 1 bhAgake vibhakta kiye gaye 7 bhAgoM meM se 4 bhAgo ko choDakara saMkramaNa karatA hai, dUsarI tarapha dUsarA candra bhI itane hI pramANa yojana ko choDakara saMkramaNa karatA hai donoM kA yoga 721, yojana kA tathA ekaSaSThi bhAgoM meM gRhIta 1 bhAga ke kRta 7 bhAgoM meM se eka bhAga jo ki sahassAI sataya bArasutare joyaNasae' gautama ! 86712 yogananA 'egAvaNaM esaTi bhAge joyaNassa' bhane / yobhananA 61 lAgAbhAMthI 51 lAsa pramAnAtabhara 'egasadvibhAgaM ca satahA chitA egaM cuNNiyAmAgaM AyAmavikkhaMbheNe' 61 lAgImA kei eka bhAganA karavAmAM AvelA 7 kakaDAomAMthI eka kakaDA jeTalA pramANane dvitIya caMdramaMDaLane AyAma-vijhaMbha che. tAtparya A pramANe che ke eka tarapha candra dvitIya candramaMDaLa para saMkramaNa karatA-karate 362 janane temaja 1 bhAganA vibhakta karavAmAM AvelA cha bhAgamAMthI 4 bhAgene choDIne saMkramaNa kare che. bIjI bAju bIje candra paNa ATalA ja pramANamAM ejanane mUkIne saMkramaNa kare che. banneno yoga 72 jana jeTalo temaja eka SaSThi bhAgomAM gRhIta eka bhAganA kRta 7 bhAgomAMthI eka bhAga che je dvitIya candramaMDaLamAM AyAma viSkalanA vicAramAM prathama maMDaLanI apekSAe adhika jambudvIpaprajJaptisUtra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jambUdvIpaprajJaptisUtre eko bhAgo dvitIyacandramaNDale AyAmaviSkambhacintAyAmadhikatvena prApto bhavati :prathama maNDalApekSayA etaca pramANaM pUrvamaNDalarAzau prakSipyate tadA navanavati yojanasahasrANi dvAdazAdhikAni saptayojanazatAni ekazcAzataM caikapaSTibhAgAn yojanasyaikaM caikaMpaSTibhAgaM saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgamAyamaviSkambhamAnaM bhavatIti / 'tiNNi ya joyaNasayasahaslAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'paNNarasasahassAI' paJcadaza yojanasahasrANi 'tiNNiya egaNavIse joyaNasae' trINicaikonaviMzati yojanazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, ityarthaH 'kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM' kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa, 315319 kizcidvizeSAdhikA ni, etAvatpramANAni parikSepeNa bhavatItyarthaH, iti dvitIyaM maNDalaM kathitamiti / yuktistu-prathama maNDalaparidhau dvAsaptati yojanAdInAM pariraye triMzadadhika dvi yojanazatarUpe prakSipte sati yathoktaM pramANaM bhavatIti dvitIyaM maNDalam // ___ atha tRtIyaM maNDalaM vaktumAha-'abhaMtarataceNaM jAva pannatte' abhyantaratRtIyaM yAvatprajJaptama, atra yAvatpadena saMpUrNo'pi praznaH saMgrahItavyaH, 'caMdamaMDaLe kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM dvitIya candra maNDala meM AyAma viSkambha ke vicAra meM prathama maNDalakI apekSA adhika rUpa se prApta hotA hai, isa pramANa ko pUrva maNDala rAzi meM prakSipta kara dene para 997120 yojana kA tathA eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 TukaDoM meM se 1 TukaDe adhika kA AyAmaviSkambha pramANa ho jAtA hai 'tiNi ya joyaNasayasahassAI pannarasa sahassAI tiNi ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM' tathA parikSepa kA pramANa 315319 yojana se vizeSAdhika ho jAtA hai prathama maNDala kI paridhi meM 230 prakSipta karane para kucha itanA isakI paridhikA pramANa nikala AtA hai, dvitIya maNDala AyAmAdi kathana samApta tRtIyamaMDala vaktavyatA 'abhaMtaratacceNaM jAva pannate' tRtIya maDala kI vaktavyatA meM yahAM yAvatyadase aisA pATha saMgRhIta huA hai-he bhadanta ! tRtIya jo abhyantara candra maMDala rUpamAM prApta thAya che. A pramANane pUrvamaMDaLa rAzimAM prakSipta karavAthI 99812 janane temaja eka jananA karavAmAM AvelA 61 bhAgamAMthI eka bhAganA kakaDAobhaaNthaa 1 44 madhina mAyAma- vima prabhAe tha cha. 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasasahassAI tiNNiya egUNavIse joyaNasae kiMcivisesAhiyAiM parikSeveNaM' temaja parisepanuM pramANa 315319 yajana karatAM kaMIka vizeSa thaI jAya che. prathama maMDaLanI paridhimAM 230 prakSipta karavAthI ATaluM AnI paridhinuM pramANa nIkaLI Ave che. dvitIyamaMDaLa AyAmAdi kathana samApta 'abhaMtaratacceNaM jAva pannate' tRtIyamanI 14vyatAmai AM yAvat 54thI mA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU013 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 175 parikkheveNaM' ityasya grahaNaM bhavaMtIti 'caMdamaMDale' candramaNDalamabhyantaratRtIyam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambhAbhyAm, 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA parikSepeNa sampUrNapraznastu ityam-tathAhi-he bhadanta ! abhyantaratRtIyaM khalu candramaNDalaDam, kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNa uI joyaNasahassAI navanavati yojanasahasrANi navAdhikAni navati yojanasa srANItyarthaH 'sataya paMcAsIe joyaNasae' sapta ca pazcAzIti yojanazatAni pazcAzItyadhikAni sapta yojanazatAnItyarthaH 'igatAlIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekacatvAriMzaccaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chetA' ekasya yojAsya caikaSaSTibhAgarataM saptadhA chitvA 'doNNi ya cuNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' dvau ca cUrNikAbhAgau AyAmaviSkambhAbhyAM bhavati navanavatiyojanasahasrANi pazcAzItyadhikAni sapta yojanazatAni ekacatvAriMzataM caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekaM caikaSaSTibhAgaM saptadhA chitvA dvau cUrNikAbhAgau 99785615 AyAmaviSkambhAbhyAM bhavatItyarthaH, dvitIyamaNDalagatarAzau dvA saptati yojanAni ekapaJcAzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya ekaM ca cUrNikAbhAgamadhika prakSipya yathoktaM mAnaM bhavatIti jJAtavyam / 'tiNi ya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi 'paNNarasa joyaNasahassAI paJcadaza yojanasahasrANi 'paMcayaiguNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM ti' paJcaya ekona paJcAzad yojanazatAni ekona hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA baDA hai-tathA paridhi isakI kitanI baDI hai ? isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama ! 'NavaNauI joyaNasahassAI sattaya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsaMca egasahibhAe joyaNassa egasadvibhAgaMca satahA chetA doNNi ya cuNiyAbhAe AyAmaviskhaMbhegaM' tRtIya abhyantara candra maMDala kA AyAma viSkambha 99785 yojana kA hai dvitIya maMDala kI AyAma viSkambha kI rAzi pramANa meM-72 yojana ko tathA 5. aura eka curNikA bhAga ko prakSipta karane para yaha pUrvokta tRtIya maMDala kA AyAma viSkambha kA pramANa nikala AtA hai 'tiSNiya joyaNasayasahassAI jAtane pATha saMgRhIta thaye che ke-he bhadaMta! tRtIya je atyaMtara candramaMDaLa che te AyAma ane viSkabhanI apekSAe keTaluM vizALa che? enA javAbamAM prabhu kahe che gautama! 'NavaNauiM joyaNasahassAI sataya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsa ca egasaTi bhAe joyaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chetA doNi ya cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNa, tRtIya atyaMtara caMdramaMDaLane AyAma viSkama 9785rphe rojana jeTaluM che. dvitIya maMDaLanI AyAma vinDaMbhanI rAzi pramANamAM 72 janane temaja 50 ane eka curNikA bhAgane prakSipta karIne A pUvakRta tRtIyamaMDaLanA AyAma-vikhaMbhanuM pramANa nAjI sAva cha. 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasajoyaNasahassAI paMcaya iguNApaNe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jambUdvIpaprajJaptisUtre pazcAzadadhikAni paJcayojanazatAnItyarthaH kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa bhavati atra ca pUrva maNDalaparirayarAzau dve yojanazate triMzadadhike prakSipya upapattiH kartavyeti tRtIyamaNDalamiti / ___atha caturthAdi maNDaleSu ati dezamAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etenopAyena pUrvapradarzitaprakAreNa 'NikkhamamANe caMde' niSkrAman candraH, ekasmAd maNDalAdaparamaNDalaM gacchan candramAH 'jAva saMkamamANe saMkamamANe' yAvat saMkrAman saMkrAman gacchan 2, atra yAvatpadena 'tayANaM tarAo maMDalAo tayANataraM maNDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tadarthazca-tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalaM niSkrAman-gacchan 'bAvattari bAvattari joyaNAI' dvAsaptati dvAsaptati yojanAni 'egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekapazcA. zacaikaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasahibhAgaM ca sattahA chettA' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA 'egaM ca cuNiyAbhArga' ekaM ca cUrNikAbhAgam 'egamege maMDale vikhaMbhavuddhiM abhivartamANe 2' ekaikasmin maNDale viSkambhabuddhimabhivarddhayan 2 -kurvan 2 'do do tIsAiM joyaNasayAI dve dve triMzadyoz2anazate trizadadhika yojanazatadvayamityarthaH 'parirayabuddhiM abhivartamANe2' parirayavRddhim-parikSepAdhikyam abhivarddhayan 2 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvabAhya maNDalapaNNarasa joyaNasahassAiM paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaMti' tathA isake parikSepa kA pramANa 315549 yojana se adhika hai| yaha pramANa pUrva maNDala ke parikSepa pramANa meM 230 yojana ke prakSipta karane para AjAtA hai| aba caturthAdi maMDaloM meM atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe 2 tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM NikkhamamANe bAvattari 2 joyaNAI egAvaNNaM ca egasaTThibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyA bhAga' tIna Abhyantara maNDala se nikala kara tadanantara maNDala para jAtA huA candra 720 yojana kI evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 cuNikA bhAga kI eka eka maMDala para viSkambhavRddhi karatA huA tathA 230 yojana kI parikSepa me joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaMti' mAnA 5225nu prmaae| u15548 yona karatAM kaMIka vadhAre che. A pramANa pUrvamaMDaLanA parikSepa pramANamAM 230 ejana prakSipta karavAthI AvI jAya che. have caturthAdi maMDaLamAM atidezanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che- __'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe 2 tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM NikkhamamANe bAvattari 2 joyaNAI egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasadribhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyAbhArga' vara mAsyata2 yandramAmA prhzita paddhati mujaba yAvat tadanaMtaramaMDaLamAMthI nIkaLIne tadanaMtaramaMDaLa upara gati karato candra 72 jana jeTalI temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 1 cUrNikA bhAganI eka-eka maMDaLa upara viSkabha vRddhi karate temaja 230 ejananA parikSepamAM vRddhi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU013 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 177 mupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gatiM carati karoti // yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnA bhavati tathA pazcAnupUrvyapi vyAkhyAnAGga bhavatIti pazcAnupUrvyA pRcchannAha-'saccabAhiraeNaM' ityAdi, 'savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvabAhyaM khalu bhadanta ! candramaNDam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMmeNaM' kiyadAyAmaviSkambhAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM' eka yojanazatasahasra lakSaikayojanamityarthaH 'ucca saTTe joyaNasae' SaTpaSTAni yojanazatAni SaSTyadhikAni SaDyojanazatAnItyarthaH 'AyAma vikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM sarvabAhyaM candramaNDala prajJaptam , eka yojana lakSaM paSTayadhikAni SaDa yojanazatAni 100660 etaavtprmaannkaabhyaayaamvisskmbhaabhyaamityrthH| tatropapattistu jambUdvIpo lakSapramANakaH ubhayoHpratyekaM trINi yojanazatAni vRddhi karatA huA sarva bAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai-yahI bAta 'do do tIsAiM joyaNayAI parirayavur3i abhivaDhemANe 2 sacvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| aba gautamasvAmI pUrvAnupUrvI ke anusAra candramaMDala ke AyAmAdisambandha meM pUchakara aura usakA uttara prApta kara pazcAnupUrvI ke anusAra isI sambandha meM prabhu se pUchate haiM-'savva. bAhiraeNaM bhaMte! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' he bhadanta / pazcAnupUrvI ke anusAra sarva bAhaya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura parakSepa kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! ega joyaNasayasahassaM chacca sahe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM he gautama ! sarvabAhaya candramaMDala kA AyAma aura viSkambha 1 lAkha 6 sau sATha yojana kA hai ise yoM samajhanA cAhiye jambUdvIpa kA vistAra 1 lAkha yojana kA hai tathA pratyeka pArzva bhAga 330 yojana kA hai donoM kA joDa 1 lAkha karate sarvabAhya maMDaLa upara pahoMcIne pitAnI gati AgaLa dhapAve che. eja vAta 'do do tIsAI joyaNasayAI parirayavudi abhibaddhemANe 2 savvabAhira maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI' // sUtra dvArA 48 42vAmA mApI che. 13 gautamasvAmI pAna. pUva mujaba candramaMDaLanA AyAmAdi vize prazna karIne ane te saMdarbhamAM uttara meLavIne 5zvAnutA bhuma mA samayamA prabhune pUche che-'savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM paNNatte' he mahata! pazcAnukA bhurAma samAhara candramaMDaLane AyAma ane viSkasa keTaluM che ane parikSepa keTalo che? enA javAbamAM prabhu cha-'goyama! ! egaM joyaNasayasahassa chacca saTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM he gautama ! sarvabAhya candramaMDaLanA AyAma viSka 1 lAkha 6 se 60 ejana jeTalo che. Ane evI rIte samajavuM joIe ke jaMbudvIpane vistAra eka lAkha jana eTale ja0 23 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre triMzadadhikAni, ubhayoH saMkalane SaTzatAni SaSTyadhikAnIti // 'tiNNi ya jIvaNa saya sahassA' trINi yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH ' aTThArasa saharasAI' aSTAdaza sahasrANi 'tiSNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepeNa, trayolakSAH aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepeNa bhavati, atra jambUdvIpaparidhau SaSTyadhikaSaTzataparidheH prakSepe sati trayo yojanalakSA aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojatazatAni 318315 parikSepo bhavatItyarthaH / samprati dvitIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha- 'bAhirANaMtareNaM pucchA' bAhyAnantaraM dvitIya maNDalaM pRcchA, he bhadanta bAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca prajJaptamiti pRcchApadena saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'egaM joyaNasayasahassaM' ekaM yojanazatasahasraM lakSaikayojanamityarthaH 'paMcasattAsIe joyaNasae' paJcasaptAzirti yojanazatAni, saptAzItyadhikAni paJcayojanazatAnItyarthaH 'Navaya egasaTTibhAe joyaNassa' navacaikapaSTibhAgAn yojanasya ' egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA 'cha cuNNiyAbhAe' SaT ca cUrNikAbhAgAn 6 sau 60 yojana kA hojAtA hai / 'tiSNi ya joyaNasaya sahassAI aThThArasa sahassAiM tiSNiya praSNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa kA parimANa 318315 yojana kA hai jambUdvIpa kI paridhi meM 660 paridhi ke pramANa ko milA dene para pUrvokta paridhi kA pramANa nikala AtA hai| dvitIya sarvabAhayacandramaMDala ke sambandha meM vicAra 'bAhirANaMtareNaM pucchA' he bhadanta ! bAhyAnantara dvitIya candra maMDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura isakA parikSepa kitanA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamasvAmIse kahate haiM- 'goyamA ! evaM joyaNasaya sahassaM paMca sattAsIe joyaNasae Navaya egasahibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA 178 che temaja dareka pA bhAga 330 ceAjana jeTalA che. bannenA cega 1 lAkha 6 se 60 yona che, 'tiNi ya joyaNasaya sahassAiM aTThArasasahassAi tiNi ya paNNaramuttare joyaNasae parikakheveNaM' temana yAnA parikSepatu parimANu 318315 yona bheTasu che. maMjUdIpanI paridhimAM 660 paridhinA pramANane joDavAthI pUrvokta paridhinuM pramANu nIkaLI Ave che. dvitIya sabAhya candrama`DaLanA sabaMdhamAM vicAra- 'bAhirANaMtareNaM pucchA' he lahaMta ! mAhyAnantara dvitIya yandrabhaujanA yaayaamviSNubhA keTalA che ? ane AnA parikSepa keTale che ? e praznanA javAkhamAM prabhu gautama svAbhIne he che - 'goyamA ! egaM joyaNasayasahassa paMcasattAsIe joyaNasae Navaya egasaTThibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA cha cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 179 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAm ekaM lakSa saptAzItyadhikapaJcayojanazatAni navacaikaSaSTibhAgAn yojanasyaikaM paSTibhAgaM saptadhA chitvA SaTcUrNikAbhAgAna 100587 etAvatpramANakAyAmaviSkambhAbhyAM sarvabAdya dvitIyacandramaNDalaM bhavatIti bhaavH| atra pUrvarAze saptati yojanAni, ekapaJcAzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya ekasyaikasyaikapaSTibhAgasya saptadhA chinasya ekaM bhAgamapanIyopapattiH kartavyA sUryanirUpaNAdhikAre kRtA vistarabhayAnAtra punarvizeSato likhyate iti / 'tiNi ya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi trayo lakSA ityarthaH 'aTThArasasahassAI' aSTAdazasahasrANi 'paMcAsIiMca joyaNAI parikkheveNaM' paJcAzIti ca yojanAni parikSepeNa lakSatrayam aSTAdazasahasrANi pazcAzIti yojanAni 318085 etAvatpramANakaparikSepeNa dvitIyaM candramaNDalaM prajJapta. mityarthaH sarvavAhya dvitIyamaNDalaparidhe dvezate triMzadadhike yojanAnAmapanayane yathoktaM parikSepa. mAnaM bhavatIti sarvabAhya dvitIyamaNDalamiti / atha tRtIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha'bAhiratacceNaM' ityAdi, 'bAhiratacceNaM bhaMte ! caMdamaMDale pannatte' sarvabAhya tRtIyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca prajJaptamiti prazna: chettA cha cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! 100587%, yojana kA tathA 1 bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga kA dvitIya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha hai tathA 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasahassAiM paMcAsIiMca joyaNAI parikkheveNaM' 318085 yojana kA isakA parikSepa hai| isakA jo AyAma aura viSkambha kA pramANa kahA gayA hai vaha pUrvamaNDala rAzi meM se 72. yojana ko tathA eka SaSTi bhAga ko 7 se vibhakta kara 1 bhAga ko ghaTAM karake huA kahA gayA hai| yaha viSaya hamane sUryanirUpaNa ke adhikAra meM kiyA hai ataH vahIM se ise jAnalenA cAhiye use yahAM para likhane meM grantha kA kalevara baDhajAne kA bhaya hai tathA-sarvabAhya dvitIya maMDala kI paridhi me se 230 se kucha adhika yojanoM ke ghaTAne se pUrvokta pramANa parikSepa kA nikala AtA haiN| 1005876 janane temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 6 bhAgene dvitIya caMdramg mAyAma-43 cha. tama tiNNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasa sahassAI paMcAsIIca joyaNAI parikkheveNaM' 318085 yena maane| parikSe5 cha. mere AyAma ane viSkabhanuM pramANa kahevAmAM AveluM che te pUrvamaMDaLa rAzimAMthI 72 jana temaja ekaSaSTi bhAgane 7 mAMthI vibhakta karIne eka bhAga jeTaluM kAma karIne kahevAmAM AveluM che. A viSayanuM pratipAdana ame sUrya nirUpaNanA adhikAramAM kareluM che ethI jijJAsu mahAnubhAve tyAMthI ja jANavA prayatna kare. grantha vistAramayathI ahIM punaH tenI spaSTatA karavAmAM AvatI nathI. temaja sarvabAhA dvitIyamaMDaLanI paridhimAMthI 230 karatAM kaMIka vadhAre janane ghaTADavAthI pUrvokta pramANu parikSepanuM nIkaLI Ave che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayasahassa' eka yojanazatasahastram ekaM lakSayojanamityarthaH 'paMca ca caudasuttare joyaNasae' paJca ca caturdazottarANi yojanazatAni 'egUNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' ekonaviMzatiM ca ekaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' paMca cuNiyAmAge AyAmavikkhaMbheNaM' ekaM SaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA paJcacUrNikAbhAgAn AyAmaviSkaMbhAbhyAm ekaM lakSaM caturdazottarANi paJcayojanAni ekonaviMzatiM caikaSaSTibhAgAn yojanasyaikaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA paJcacUrNikAbhAgAn 1005146. etAvatpramANakAbhyAmAyAmaviSkamAbhyAM vAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptamityarthaH 'tiNNiya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi 'sattarasasahassAI' saptadazasahasrANi 'aTThayapaNapaNNe joyaNasae parivakheveNaM pannatte' aSTauca pazcapazcAzad yojanazatAni paJcapaJcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa sarvabAhya tRtIyacandramaNDalam bhavatIti sarvabAhya tRtIyamaNDalamiti / tRtIya sarvabAhayacandramaMDalakathana / 'bAhiratacce NaM bhaMte ! caMdamaMDale panatte' he bhadanta ! sarvabAhaya jo tRtIya candramaNDala hai usakA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura kitanA isakA parikSepa hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyamA ! he gautama ! 'egaM joyaNasaya. sahassaM paMca cauddasuttare joyaNasae' isakA eka lAkha pAMca sau caudaha yojana tatha 'egUNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 19 bhAga egasadvibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNiyA bhAge AyAmavikkhaMbheNaM! aura 1 bhAga ke sAta bhAgoM meM se 5 cUrNikA itanA isakA AyAma aura viSkambha hai| isa taraha 100514616 aGko meM likhanA cAhiye tathA-'tiNi ya joyaNasayasahassAI sattarasa sahassAiM aTThaya paNapaNNe joyaNasae parikkheveNaM panatte' isa tRtIya bAhaya candramaNDala kA 317855 tIna lAkha sattaraha hajAra ATha tRtIya sarvabAhya ca dramaMDaLanuM kathana 'bAhiratacce gaMbhaMte ! cadamaDale pannatte' he mata ! sAre tRtIyama' chetenA AyAma ane viSka keTalA che ane Ane parikSepa keTaluM che? enA javAbamAM prabhu he -'goyamA !' hai gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa paMca ca caudasuttare joyaNasae' mAnA me dAma pAMyaso yauha yA tama 'egUNavIsa ca egasadvibhAe joyaNassa' se yogananA 11 mAgAbhAMthI 18 lAgI 'egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNiyAmAge AyAmavikkhaMbheNaM' mana me mAna sAta mAgImAthI 5 yUpi / mAnA AyAma-viSkrabhanuM pramANa che. A pramANe A saMkhyA 1005144 6 aMkamAM lakhI 24Aya che. tebhara 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI sattarasasahassAI aTTaya paNapaNNe joyaNa. sae parikkheveNaM pannatte' mA gali mA candramAna 317855 3 5 sattara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU013 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 181 samprati-caturthAdimaNDaleSu atidezaM darzayati-evaM khalu ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etena-uparyuktadarzitopAyena prakAreNa 'pavisamANe caMde' pravizan-antarA mukhaM gacchan candraH 'jAva saMkamamANe saMkamamANe' yAvatsaMkrAman saMkrAman atra yAvatpadena 'tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalam ityasya saMgrahaH saMkrAman-tasya saMkramaNaM kurvan 'bAva tari joyaNAI' dvAsaptatiM dvAsaptati yojanAni 'egAvaNNaM ca egasahibhAe joyaNassa' ekapaJcAzaca ekaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasahi. bhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiyAmAgaM' ekaM caikaSaSTibhAgaM saptadhA chitvA ekaM cUNikA. bhAgam 'egamege vikkhamabuddhi NivuddhamANe NivuddhamANe ekaikasmin maNDale viSkambhavRdi nivarddhayan nivarddha yan-tyajan tyajan 'do do tIsAI joyaNasayAI dve dve triMzad yojanazate triMzadadhike dve dve yojanaza te ityarthaH 'parirayabuddhiM NivuddhamANe NivuddhemANe' parirayavRddhiMparikSepavRddhiM nivarddhayan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan ityarthaH 'sababhataraM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya-cAraM gatiM carati-karotIti maNDalAyAmAdidvAram iti // sU0 13 // sau pacapana yojana kA parikSepa hai| aba sUtrakAra atideza kA caturthAdi bAhaya maMDaloM meM kathana karate hue kahate haiM-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde saMkamamANe' isa taraha-pradarzita paddhati ke anusAra abhyantara candra maNDala kI ora jAtA huA candra tadanantaramaMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karake 72 yojana kI tathA 1 bhAga ke kRta 7 bhAgo meM se ekacUNikA rUpa bhAga kI 'egamege viksaMbhavuddhiM nibuddhemANe' maMDala para viSkambha vRddhi ko choDatA choDatA 'do do tIsAI joyaNasayAiM parirayavur3i NibuddhemANe 2' tathA 230 yojana kI pariraya-parikSepa-kI vRddhi ko choDatA 2 'savvabbhataraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' sarvAbhyantara maMDala para prApta hokara apanI gati karatA hai|13|| maNDalAyAmAdi dvAra samApta hajAra AThase paMcAvana jana jeTale Ane parikSepa che. have sUtrakAra atidezanuM yaturthAha mAhama umA thana 42ta 3 cha-evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe' mA prabhArI prazita paddhati bhu045 satya tara yaMdrama ta26 prayAra karate candra tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa tarapha gati karIne 725 pejana jeTalI tamana 1 bhAganA ta 7 bhAgamAthI se yU9i35 lAnA 'egamege vikkhaMbhavuiDiM nibuddhemANe bha31 52 40 vRddhine bhUta-bhUto 'do do tIsAI jopaNasayAiM parirayavuDaTiM NivuddhamANe 2' mA 230 yonI pa2i2ya-parikSepanI vRddhine bhUto-'sadhvAbhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' sAlayatarabha31 52 prApta na potAnI gati 42 // 1 // maMDaLa kAmAdidvAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jambUdvIpaprajJaptisUtre trayodazastraM vyAkhyAya muhUrtagatiprarUpaNArtha caturdazasUtramAha 'jayANaM' ityAdi, / / mUlam-'jayANaM bhaMte ! caMde savvabhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhu teNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA! paMcajoyaNasahassAiM teva tariM ca joyaNAI satatariM ca coAle bhAgasae gacchai. maMDalaM terasahiM sahassehiM satahiya paNavIsehiM saehiM che tAiti / tayANaM ihagayassa maNussassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohi ya tevaDheMhiM joyaNehiM egavIsAe ya saTribhAehiM joyaNassa caMdecakkhupphAsaM havamAgacchai / jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai jAva kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joya. NasahassAiM satataraM ca joyaNAiM chattIsaM ca coyattare bhAgasae gacchai. terasahiM sahassehiM jAva chettA / jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtara taccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhu teNaM kevaiyaM khetaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAiM asIiM ca joyaNAiM terasa bhAga sahaslAiM tiNNi ya egUNavose bhAgasae gacchai, maMDalaterasahiM jAva chetA evaM khalu eeNaM uvavAeNaM NivatramamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANataraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe tiNi tiNi joyaNAI chaNNauiMca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maMDale muhuttagai abhivaddhemANe abhivaddhemANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai // jayANaM bhaMte caMde savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhateNaM kevaiyaM khetaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM auNa tariM ca Naue bhAgasae gacchai maMDalaM terasahi bhAgasahassehiM satahiyajAva chettA iti tayANaM ihagayassa maNu. ssassa egatIsAe joyaNasahassehiM aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakSupphAsaM havvamAgacchai / jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA, goyamA! paMca joyaNasahassAI ekkaM ca egavIsaM joyaNasayaM ekkArasaya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam ___183 saTTe bhAgasahasse gacchai maMDalaM terasahiM jAva chettA // jayANaM bhaMte ! bahirataccaM pucchA, goyamA ! paMca joyaNasahassAiM egaM ca aTThArasutaraMjoyaNasayaM codasaya paMcuttare bhAgasae gacchai maMDalaM terasahiM sahassehisattahiM paNavIsehiM saehi chettA evaM khalu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe saMkamamANe tiNi tiNi joyaNAI chaNNautiM ca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maMDale muhuttagaI NivuddhemANe NivuddhemANe savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai // sU0 14 // chAyA-yadA khalu bhadanta ! candraH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muha tena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi trisaptatiM ca yojanAni saptasaptatiM ca catuHcakhAriMzad bhAgazatAni, maNDalaM trayodazabhiH sahastraiH saptabhizca paJcaviMzasyAzataiH chittvA iti tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzatA yojanasaharI dvAbhyAM ca triSaTa yA yojanazatAbhyA mekaviMzatyAca SaSTibhAga yojanasya candrazcakSuHsparza havyamAgacchati // yadA khalu bhadanta ! candraH abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati yAvat kiyat kSetra gacchati ? gautama ! pazcayojanasahasrANi saptasaptatiM yojanAni SaTtriMzataM ca catuH saptati. bhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhiH sahasrairyAvat chitvA / yadA khalu bhadanta ! candraH abhyantaratRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena puhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi azIti ca yojanAni trayodaza ca bhAgasahasrANi trINicaikonaviMzatibhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiryAvat chittvA iti / evaM khalu etenopAyena niSkrAman candraH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman trINi trINi yojanAni SaNNavati ca pazcapaJcAzadbhAgazatAni ekaikasmin maNDale muhUrtagatimabhivartayan abhivarddhayan bAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati // yadA khalu bhadanta ! candraH sarvavAlamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi ekaMca paMcavizati yojanam ekonasaptati ca navati bhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhirbhAgasahastraiH saptabhizca yAvat chitveti, tadA khalu ihagatasya manuSyasya ekaviMzatA yojanasaharI raSTabhizcaikatriMzatAyojanazate zcandrazcakSuH sparza havyamAgacchati / yadA khalu bhadanta ! bAhyAnantaraM pRcchA, gautama ! pazcayojanasahasrANi ekaMcaikaviMzati yojanazatam ekAdaza ca SaSTibhAgasahasrANi gacchati, maNDalaM trayodazabhiryAvat chitveti / yadA khalu bhadanta ! bAhyatRtIyaM pRcchA, gautama ! pazcayojanasahasrANi ekaM ca dazotaraM yojanazataM caturdazaca pazcottarANi bhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiH sahastraiH saptabhizva paJcaviMzatyAzataiH chikhA, evaM khalu etenopAyena yAvat saMkrAman saMkrAman trINi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jambUdvIpaprajJaptisUtre vINiyojanAni SaNNavatiM ca paJcapaJcaHzadbhAgazatAni ekaikasmin maNDale muhartagatiM nivardayan nivartayan sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya cAraM caratIti // caturdazasUtram, sU0 14 // TIkA-'jAyaNaM bhaMte !' yadA khalu bhadanta !, he bhadanta ! yadA-yasmin kAle 'caMde' candraH 'sababhataraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya sarvebhyo'bhyantaraM yadapekSayA anyadabhyantaraM na vidyate tAdRzaM maNDala gaganakSetram upasaMkramyasaMprApya 'cAraM cAi' cAraM gatiM carati karoti tayANaM egamegeNaM muhuteNaM kevaiyaM khenaM gacchaI' tadA khalu ekaikena muhatena kiyat kSetra gacchati, tatra-tadA tasminkAle sarvA bhyantaraM maNDala samprApya cAraM carati tasmin ekaikena muhU tena-svazAstrapratipAditakAla. vizeSeNa kiyata kiyatpramANa kSetra mAkAzamaNDalaM gacchati ekamuhartena kiyatparyantaM gamanaM bhavati candramasa iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi tevattari ca joyaNAI' trisaptatiM ca yojanAni sattataraM ca coyAle bhAgasae gacchai' saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzad bhAgazatAni gacchati-tatra-catuzcatvAriMzadadhikAni saptasaptatiM bhAgazatAnItyarthaH, atha bhAgazabdo'vayavavAcI tatazceha bhAgazabdena isa taraha 13 veM sUtrakA vyAkhyAna karake aba sUtrakAra muhUrtagati kI prarUpaNA ke nimita 14 veM sUtra kA kathana karate haiN| 'jayANaM bhaMte ! caMde savvambhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM caraI' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvAra prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! he bhadanta ! jaba 'caMde' candra 'saccaTa naMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA' sarvAbhyantara maMDala para-gamanakSetra para pahuMca kara 'cAraM caraI' gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khetaM gacchaI' taba vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra karatA hai ? isake u tara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI tevatari ca joyaNAI satanariM ca coyAle bhAgasae gacchaI' he gautama ! usa samaya 5073 yojana aura 7744 bhAga taka jAtA hai bhAga zabda A pramANe 13 mAM sUtranuM vyAkhyAna karIne have sUtrakAra muhurta gatinI prarUpaNA mATe 14mA sUtranuM kathana kare che -'jayANaM bhaMte ! caMde savvabhaMtaramaMDalaM uvasaMkamitA cAra caraI' ityAdi gautamasvAbhAye // sUtra 43 prabhune sevI zata prazna [ cha 'jayANaM bhate / ' : mahanta ! nyAre 'caMde' yandra 'savvabhataramaMDale uvasaMkamitA' sAlyAta2 bh3|| 52 gamana kSetra 52 pahAyAna 'cAra caraI' gati re cha 'tayANaM egamegeNaM muhu teNaM kevaiyaM khetaM gacchaI' tyAre te eka eka muhUrtamAM keTalA kSetrane pAra kare che ? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paMca joyaNasahassAI teva tAra ca joyaNAI satatariMca coyAle bhAgasae gacchai' ha gautama ! te samaye te 4073 yeAjana ane ha744 bhAga sudhI jAya che, bhAga zabda jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam 185 kasyAvayavina ime bhAgA ityAzaGkAyAmAha - 'maMDala' ityAdi, 'maNDala' terasahiM sahasse hiM' maNDalam sarvAbhyantaramaNDalam - trayodazabhiH sahasraiH 'sattahiya paNavIsehi chettA iti' saptabhizca paJcaviMzatyA zataiH chitveti, saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikairbhAgaizchitvA - vibhAgaM kRtvA paJca yojanasahasrANi trisaptatiM ca yojanAni, saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzadadhikAni bhAgazatAni gaccheti candra iti / kathamevaM bhavatIti cedatrocyate - prathamatastAvat sarvAbhyantaramaNDasya parikSepaH lakSatrayaM paJcadazayojana sahasrANi ekona navati 315089 saMkhyakaH sa ca parikSeSa: dvAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyA zatAbhyAM 221 guNyate tadA 69634669 etAvatpramANaM jAyate, asya rAzeH trayodazabhiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikaiH bhAge kRte sati labdhAni bhavanti, paJcayojanasahasrANi trisaptatyadhikAni aMzAzca saptasaptatizatAni catuzcatvArizadadhikAni 507313725 / / atha yadi maNDalasya paridhiH trayodaza sahasrAdikena bhAjakena rAzinA bhAjyastadA kimartha mekaviMzatyadhikAbhyAM dvAbhyAM zatAbhyAM maNDalaparidhi rguNyate tatrocyate - candrasya maNDalapUraNakAlo dvASaSTimuhUrtAH ekasya ca muhUrtasya saMbandhinastrayoviMzatireka vizatyadhikazatadvayabhAgAH muhUrtAnAM savarNanArthamekaviMzatyadhikazatadvayena guNane trayoviMzatyaMzaprakSepe ca avayava vAcI hotA hai to ye bhAga yahAM kisa avayavI ke liye kahe gaye haiM ? isa prakAra kI AzaMkA hone para kahA gayA hai- 'maMDalaM tera sahi sahassehiM satahiya paNavIsehiM chetA' sarvAbhyantara maNDala ko 13725 bhAgoM se vibhakta karake ina bhAgoM ko liyA gayA hai - isakA tAtparya aisA hai ki sarvAbhyantara maNDala kI paridhi 315089 yojana kI hai isa meM 221 kA guNA karanA cAhiye taba yaha maNDala paridhi kI rAzi 69634669 itanI ho jAtI hai isa meM 13735 se bhAga dene para 5073 3725 itane labdha hote haiM yadi maMDala kI paridhi - 13725 se vibhakta kI jAtI hai to phira usameM 221 se guNA kyoM kiyA gayA hai ? to isakA uttara aisA hai-candra kA maNDalapUraNa kAla 62 muhUrta kA hai eka 7744 --- avayavavAcI hAya che tA atre e bhAgA kayA avayavI mATe kahevAmAM AvelA che ? te yA zaMnA sabhAdhAna bhATe aDevAmAM Ayu che hai- 'maMDalaM terasahi sahassehiM satahiya paNavIsehiM chetA' sarvAbhya MtaramaMujane 13725 lAgobhAM vilata ne mA lAgone levAmAM AvyA che. tApaya A pramANe che ke sarvo-taramaMDaLanI paridhi 315089 ceAjana jeTalI che. AmAM 221 nA guNuAkAra karavA joie tyAre A maMDaLa-paridhinI rAzi 69634669 AratI thai jAya che. AmAM 13725 nA bhAgAkAra karavAthI 5073 chuchu ATalI upalabdhI thAya che. je maMDaLanI piridha 13725 vaDe vibhakta karavAmAM Ave che. te temAM 221 ne guNAkAra zA mATe karavAmAM Avela che? te Ane javAba A pramANe che--candranA maDaLa pUraNakALa 62 muhUrta jeTalA che. eka muhUrtInA ja0 24 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jambUdvIpaprajJaptisUtre jAtam 13725, ataH samabhAgAnayanAtha maNDalasyApi ekaviMzatyadhikazatadvayena guNanaM yuktameva bhavatIti / ayaM bhAvaH-yathA sUryaH SaSTimuhUrte maNDala samApayati zIghragatitvAt laghuvimAnagAmitvAcca tathA candro dvASaSTimuhUrte strayoviMzatyekaviMzatyadhikazatadvayabhAge maNDala pUrayati mandagatitvAd guruvimAnagAmitvAJca, tena maNDalapUrtikAlena maNDalaparidhi mektaH san muhartagati prayacchati iti / atrAha-kazcita, ekaviMzatyadhikazatadvayabhAgakaraNe kiM pramANamiti cet tatrocyate-maNDalakAlasyAnayane asyaiva chedakarAzeH samAnayanAt / maNDala. kAlanirUpaNArthamidaM trairAzikam -yadi saptadazabhiH zataiH aSTaSaSyadhikaiH sakalayugavarnimi rarddhamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtriMdivAnAM labhyante tato dvAbhyAmardamaNDa lAbhyAm (ekena maNDaleneti) kati rAtridivAni labhyante ? tatra rAzitrayasthApanA 1768 / 1830 / muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAga hai ataH sarva muhUtoM ke bhAga 221 se guNita kiye jAne para aura 23 aMza milAne para 13725 hote haiM isaliye sama bhAgoM ko lAne ke liye maNDala kI paridhi ke sAtha 221 ko guNita kiyA gayA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai- jaise sUrya 60 muhUrtoM me maMDalakI samApti karatA hai kyoMki vaha zIghra gativAlA hai aura laghuvimAna gAmI hai usI prakAra candra 62 muhatoM meM jo ki eka muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAgoM vAle haiM maMDala kI pUrti karatA hai kyoMki isakI gati manda hai aura yaha guruvimAna gAmI hai isaliye maMDalakI pUrti kAla se maMDalakI paridhi ko vibhakta kiyA gayA hai isase muharta gati AjAtI hai aba yahAM para koI aisI AzaMkA karatA hai-Apane jo eka muhUrta ke 221 bhAga kiye haiM so unake karane meM kyA pramANa hai ? to isakA uttara yahI hai ki maMDala kAla ke lAne meM isI kI chedaka rAzi ko liyA gayA hai maMDala kAla ke nirUpaNa ke liye yaha bairAzi ka hai- yadi 1768 sakala yugavartI arddha maMDaloM ke dvArA 1830 rAtadina Ate 23 aMza adhika 221 bhAga che. ethI sarva muhUrtanA bhAga 221 vaDe guNita karavAthI ane 23 aMza jaDavAthI 13725 thAya che ethI samabhAgene lAvavA mATe maMDaLanI paridhinI sAthe ra21 ne guNita karavAmAM Ave che. tAtparya A pramANe che ke jema sUrya 60 muhUrtI mAM maMDaLanI samApti kare che kemake te zIdhra gati karanAra che ane laghuvimAna gAmI che, temaja candra 62 muhUmAM ke je eka muhUrtane 23 aMza adhika 221 bhAgavALA che. maMDaLanI pUti kare che kemake enI gati maMda che ane e guruvimAnagAmI che ethI maMDaLanA pUtikALathI maMDaLanI paridhinuM vibhAjana karavAmAM AvyuM che. AnAthI muhUrta gati AvI jAya che. have ahIM koI evI AzaMkA kare che ke tame je eka muhUrtanA 221 bhAgo karyA che. te A saMdarbhamAM pramANa zuM? ene javAba eja che ke maMDaLakALane lAvavA mATe AnI ja chedaka rAzIne levAmAM AvI che. maMDaLakALanA nirUpaNuM mATe A vairAzika che je 1768 sakala yugavartI amaMDaLa vaDe 1830 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam / 187 2 / etat rAzitrayam atrAntyena dvikalakSaNena rAzinA madhyasyarAzeH 1830 rUpasya guNane kRte jAtAni SaTatriMzata zatAni paSTayadhikAni 3660 / teSAmAyena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge hate labhyate dve rAtridive, zeSaM tiSThati caturvizatyadhikaM zatam 124, tata ekasmin rAtriMdive triMzadmuhUrtA iti tasya triMzatsaMkhyayA guNane jAtAni saptatriMzatzatAni viMzatyadhikAni 3720 teSAM saptadazabhiH zatai raSTaSaSTayadhikai bhIge hRte labdhau dvau muhUttauM, zeSAH 184, tatazca chedyachedakarAzyo raSTa kenApavartane jAtaH chedyo rAziH trayoviMzatiH chedakarAzirekaviMzatyadhikazatadvayarUpa iti // samprati candrasya dRSTipathaprAptatAM darzayitumAha-'tayANaM ihagayassa' ityAdi, 'tayANaM ihagayassa maNUsassa' tadA khalu ihagatAnA manuSyANAm 'maNUsassa' ityatraikavacanaM jAtyabhiprAyeNa mantavyam tenehagatAnAM manuSyANAmityarthaH yasminkAle candraH, sarvAbhyantaramaNDale cAraM carati tadA-tasminkAle khalu iha bharatA kSetragatAnAM tatra sthitAnAM manuSyANAma 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzatA yojanasahauH 'dohiya tekTehiM joyaNehi haiM to do arddha maMDaloM se 'eka maMDala se' kitane rAtadina Avege- isake liye rAzitraya kI sthApanA isa prakAra se karanI cAhiye 1768/1830 (2) aba yahAM antyarAzi 2 se madhya rAzi 1830 ko guNita karane para 3660 Ate haiM inameM 1768 kA bhAga dene para 2 Ate haiM so ye 2 rAtadina nikala Ate haiM vAMkI 124 zeSa meM rahate haiM so eka rAta dina me 30 muhUrta hote haiM 124 ko 30 se guNita karane para 3720 Ate haiM ina meM 1768 kA bhAga karane para 2 muharta Ate haiM zeSa sthAna meM 184 bace rahate hai ye 184 chedya rAzi hai isameM 8 kA bhAga dene para 23 chedya rAzi AjAtI hai aura chedaka rAzi 1768 meM 8 kA bhAga dene para 221 rUpa AjAtI hai aba candra meM dUSTi patha prAptatA ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM rAta-divasa Ave che te addhamaMDaLethI (eka maMDaLathI) keTalA rAta-divasa Avaze-te AnA mATe rAzitrayanI sthApanA A pramANe karavI joIe-1768/1839/2/ have ahIM anyarAzi 2 vaDe madhyarAzi 1830 ne guNita karavANa Ave te 39da Ave che. AmAM 1768 no bhAgAra karavAthI 2 Ave che. te Ama e be rAta-divasamAM 3 muhUrta thAya che. 124ne 30 vaDe guNita karavAthI 3720 Ave che. AmAM 1768ne, bhAgAkAra karavAthI 2 muhUrta Ave che. zeSasthAnamAM 184 avaziSTa rahe che. e 18 chedyarAzi che. AmAM 8 ne bhAgAkAra karavAthI 23 chedyarAzi AvI jAya che ane cheka rAzi 1768 mAM 8ne bhAgAkAra karavAthI 221 rAzi AvI jAya che. 13 yandramA Ti55 prAptatAne matA bhATe suutr||2 33 cha-'tayANaM iha gayassa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvAbhyAM triSaSTibhyAM yojanazatAbhyAm trivaSTyadhikAbhyAM dvAbhyAM yojanazatAbhyAmityarthaH 'ega ater ya sabhAehiM joyaNassa' ekaviMzatyA ekaSaSTibhAgaiH yajanasya 'caMde cakkhupphAsaM havvamAgacchai' candrazcakSuH-sparza - dRSTipathaprAptatAM havvaM - zIghramAgacchati, iti / ayaM bhAvaHyathA sUryasya sarvAbhyantaramaNDale jambUdvIpacakravAlaparidhedezabhAgI kRtasya dazarAtribhAgAn yAvat tApa kSetram, tathA candrasyApi prakAzakSetraM tAvatpramANakameva, pUrvato'paratazca tasyArde cakSuH pathaprAptatA pariNAmamAyAtIti // samprati dvitIyamaNDale muhUrta gati prAha - 'jayA' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! caMde' yadA khalu bhadanta ! candra: 'abbhaMtarANaMtaraM maMDala' uvasaMkamittA cAraM carai' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati - karoti 'jAva kevaiyaM khetaM gacchai' yAvat 'tayANaM ihagayassa maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasaissehiM dohiM tevahiM joyaNehiM paNavIsAe ya sahibhAehiM joyaNassa caMde cakkhuSphAsaM havyamAgaccha3' jaba candra sarvAbhyantara maMDala para gati karatA hai taba isa bharatArddha kSetra meM rahe hue manuSyoM kI vaha 47263 yojana dUra se hI dRSTi kA viSaya banatA hai arthAt itanI yojana kI dUrI para rahA huA candra yahAM ke manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai jitanA sUrya kA tApakSetra hai utanA hI candra kA prakAzakSetra hai isIliye donoM ko cAra kSetrakA pramANa barAbara hai| sUrya kA sarvAbhyantara maNDala meM jambUdvIpa kI cakravAla paridhi ke daza bhAga meM se tIna bhAga pramANa tApakSetra hai usI taraha se candra kA bhI itanA hI prakAza kSetra haiM isaliye pUrva se pazcima taka bharatArddha meM yaha cakSuSpatha prAptatA kA parimANa AjAtA hai / atha sUtrakAra dvitIya maMDala meM muhUrta gati kA kathana karate haiM- 'jayANaM bhaMte ! caMde antarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai jAva kevaiyaM khettaM gacchai' maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaTThehiM joyaNehiM egavIsAe yasaTTibhAehiM joyaNassa caMde cakkhuphAsaM havvamAgacchara' nyAre yandra sarvAsyaMtaramaMDa para gati re che tyAre A bharatA kSetramAM rahenArA manuSyane te 47263 yAjana dUrathI ja dRSTipathamAM AvI jAya che eTale ke uparyukta yAjana jeTale dUra upara rahenAra candra ahI rahenArA mANusene dekhAya che. jeTalu sUnu tApakSetra che teTalu ja candranu prakAzakSetra che. eTalA mATe banne cArakSetra jeTaluM pramANa kharAkhara che sUtuM sarvAMbyaMtaramaMDaLamAM jakhUdvIpanI cakravAla paridhinA daza bhAgAmAMthI traNa bhAga pramANa tApakSetra che. A pramANe ja candranu paNa ATaluM ja prakAzakSetra che eTalA mATe pUrvathI pazcima sudhI bharatAmAM A cakSuSpatha prAptatAnuM pariNAma AvI jAya che. have sUtrahAra dvitIya bhAMDaNamAM muhUrta gatinu uthana mere che. 'jayANaM bhate ! caMde antarAnaMtara maMDale uvasaMkamittA cAra carai jAva kevaiyaM khettaM gacchaI' he lata ! jyAre candra abhyatarama'DaLanA anatara dvitIyamaDaLamAM prApta thaine peAtAnI gati kare jambudvIpaprajJaptisUtra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam kiyat kSetraM gacchati, atra yAvatpadena-'tayANaM egamegeNaM' muhutteNaM' tadA khalu ekaikena muhUrtena, ityasya grahaNaM bhavati iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI paJcayojanasahasrANi 'sattataraM ca joyaNAI' saptasaptatiM ca yojanAni 'chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchaI' patriMzat ca catuHsaptati yojanAni bhAgazatAni, catuH saptatyadhikAni SaTtriMzadbhAgazatAnItyarthaH gacchati-cAraM karotIti / kasya bhAgazatAni tatrAha-maMDala' ityAdi, 'maNDala terasahiM sahasse hiM jAva chettA' maNDala trayodazabhiH sahasrairyAvata chitvA, atra yAvatpadena 'sattahiya paNavIsehiM saehiM' saptabhiH saptaviMzatyA zataiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH zatairityarthaH, etatparyantasya grahaNaM bhavatIti / ayaM bhAvaH-dvitIyacandramaNDale paridhiparimANaM lakSatrayaM paJcadazasahasrANi trINizatAni ekonaviMzatyadhikAni 315319, etad dvAbhyAmeva viMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam, SaTkoTiH SaNNavatilakSAH pazcAzIti sahasrANi catvArizatAni navAdhikA navatiH 69685499 / eSAM trayodazamiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika bhAMgedatte sati labdhAni paJca. yojanasahasrANi saptasaptatyadhikAni 5077, zeSe SaTtriMzacchatAni catuHsaptatyadhikAni bhAgAnAm, 13725,30 / iti / atha tRtIyamaNDadhamadhikRtyA''ha-'jayANaM' ityAdi, he bhadanta ! jaba candra abhyantara maMDala ke anantara dvitIya maMDala meM prApta ho kara apanI gati karatA hai to yAvatU-vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI sattatari ca joyaNAI chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchai' he gautama ! usa samaya vaha 5077 yojana 3674 bhAga taka jAtA hai yahAM para bhI pUrva kathana ke anusAra aisA samajhanA cAhiye-ki dvitIya candra maNDala kI paridhi kA pramANa 3153. 19 hai iname 220 kA guNA karane para yaha rAzi 69685499 ho jAtI hai isa meM 13725 kA bhAga denA cAhiye taba 5077 yojana AjAte haiM aura zeSa meM 3674 bacate haiM isa taraha yaha candra dvitIya maNDala meM prApta hokara gati karatA hai taba yaha eka muhUrta meM 5077 yojana 25 bhAga taka gamana karatA hai| che te yAvata te eka-eka muhurtamAM keTalA kSetre sudhI jAya che? enA ja javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI sattatariM ca joyaNAiM chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchai' hai gautama! te sabhaye te 5077 yoga- 3674 mAga sudhI jaya che. ahIM paNa pUrva kathana mujaba evuM samajI levuM joIe ke dvitIya candramaMDaLanI paridhinuM pramANa 315319 che. A saMkhyAmAM 220 ne guNita karavAthI A rAzi 6968549 thAya che. AmAM 1 vachara 5 no bhAgAkAra karavAthI pa077 jina Ave che. ane zeSamAM 3674 vadhe che. A pramANe A candra dvitIyamaMDaLamAM prApta thaIne gati kare che tyAre A eka muhUrtamAM 5077 jana 34 bhAga sudhI gamana kare che. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'jayANaM bhaMte ! caMde' yadA-yasminkAle khalu bhadanta ! candraH 'abhaMtara tacce' sarvAbhyantara tRtIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANa egamegeNaM muhutteNaM kevazyaM khettaM gacchai ! tadA khalu ekaikena muhUrttana kiyatkSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'asIiMca joyaNAI azIti ca yojanAni 'terasa ya bhAgasahassAI' trayodaza ca bhAgasahasrANi 'tiNNi ya egUNavIse bhAgasae gacchaI' trINi caikonaviMzati bhAgazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi bhAgazatAnItyarthaH gacchati, kasya bhAgazatAnIti jijJAsAyAmAha-'maMDala' ityAdi, 'maMDala terasa hiM jAva chettA iti' atra yAvatpadena 'sahasse hiM sattahiya paNavIsehiM saehiM' ityasya grahaNaM bhavati tathA ca maNDala trayodaza sahasraH saptabhizca pazcaviMzatyadhikaiH zatai maNDala chikhA gcchtiiti| 315549 etad yadA dvAbhyA mekaviMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam 69736329 / tRtIya maMDala meM muhUrtagati kA kathana _ 'jayANaM bhaMte! caMde abhaMta0' he bhadanta ! jaba candra sarvAbhyantara tRtIya maMDalako prAptakara apanI gati karatA hai taba vaha kitane kSetra taka eka muhUrta meM gamana karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! paMca joyaNasahassAiM asII ca joyaNAiM terasayabhAgasahassAI tiNNiya egUNavIse bhAgasae gacchai' he gautama ! usa samaya vaha candra eka muhUrta meM 5080 yojana aura 13399 bhAga taka gamana karatA hai| yahAM yaha kisakA bhAga liyA gayA hai to isakA samAdhAna prabhu kahate haiM-'maMDalaM terasahiM jAva chettA' yahAM yAvat pada se isa pAThako isa prakAra se pUrNakara samajhanA cAhiye-'maMDalaM terasahiM sahassehiM sattahiyapaNavIsehiM sarahiM' tatIya maMDala kI paridhi kA jitanA pramANa kahA gayA hai usa meM 221 kA guNA karanA cAhiye jo rAzi utpanna ho phira usa meM 13725 se bhAga denA tRtIyamaMDaLamAM muhUrta gatinuM kathana 'jayANaM bhate ! ca de abhaMta0' 3 mata ! pAre yandra sAkSya tara tRtIyama'ne prApta karIne pitAnI gati kare che. tyAre te keTalA kSetra sudhI eka muhUrtamAM gati kare nAvAsamA prabhu he cha-'goyamA ! paMcajoyaNasahassAI asIiM ca joyaNAI terasaya bhAgasahassAi tiNi ya egUNavIse bhAgasae gacchai' gautama! samaye te yandra mahattamAM 5080 yojana ane 13329 bhAga sudhI gamana kare che. ahIM A prazna upasthita thAya che ke A gRhIta bhAga zAthI saMbaddha che? te AnA javAbamAM prabhu kahe -miDalaM terasahiM jAva chettA' mI yAvat 54thI mA 542 // pramANe sa zata sabhanaya-maDala terasahi sahassehiM sattahiya paNavIsehiM saehiM' tRtIyabhanI pridhinuM jeTaluM pramANa kahevAmAM AveluM che temAM 221 ne guNAkAra kare jaIe. AnAthI je rAzi utpanna thAya temAM 1325 vaDe bhAgAkAra karavA joIe. tyAre pUrvokta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0. 14 muhUrtagatinirUpaNam eSAM trayodazabhiH sahastraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikaiH bhAge kRte sati labdhAni paJcasahasaNi azItyadhikAni 5080, zeSam trayodazasahasrANi trINizatAni ekonatriMzadadhikAni 13329 bhAgAnAm 3729 / atha caturthAdi maNDaleSvati dezamAha-'evaM khalu eeNa' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evam-uparyuktaprakAreNa khalu etena pradarzitena upAyena prakAreNa 'NikkhamamANe caMde' niSkAma ekasmAt maNDalAt maNDalAntaraM pratigacchan candraH 'tayANaMtarAo maNDalAo jAva saMkamamANe saMkamamANe' tadanantarAt pUrvasmAt maNDalAt tadanantaraM tadaparaM maNDala yAvat saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan, atra yAvatpadena 'maMDalAo tayANaraM maMDala' maNDalAt tadanantaraM maNDalam, etatparyantasya grahaNaM bhavati 'tiNNi tiNNi joyaNAI' trINi trINi yojanazatAni 'chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' SaNNavati ca pazca paJcAzadabhAgazatAni, paJca paJcAzadadhikAni SaNNavatibhAgazatAnItyarthaH 'egamege maMDale muhutagaI abhivaddhamANe abhivaddhemANe' ekaikasmin maNDale muhUrtagatim abhivarddhayan abhi. varddhayan-adhikAdhikaM kurvan 'savvavAhiraM maMDala uvasaMkamitA cAraM carai' sarvabAhya maNDala. mupasaMkrampa-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti iti // cAhiye taba pUrvokta pramANa 1 muharta meM kSetra meM jAne kA nikala AtA hai ise yo samajhanA cAhiye tRtIya maMDala meM paridhi kA pramANa 315549 hai isameM 221 kA guNA karane para 6973629 rAzi AtI hai isa meM 13725 kA bhAga dene para 5080 yojana AjAte haiM aura zeSa meM 13329 bhAga AjAte haiN| aba sUtrakAra caturthAdi maMDaloM meM atideza yAkya kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde' isa taraha pUrva ke kathana ke anusAra eka maMDala se dUsare maMDala para jAtA huA candra 'tayANaMtarAo maMDalAo jAva saMkamamANe' arthAt tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karatA huA candra 'tiNNi tiNi joyaNAI chaNNauI ca paMcAvaNNe bhAgasae' yojana 55 bhAgoM taka kI 'egamege maMDale muhatta gaI abhivaDhemANe abhivaDhemANe aka. eka maNDala para muhUrta gati kI vRddhi karatA karatA 'satvabAhiraM maMDalaM upsNkpramANu eka muhUrtamAM kSetramAM gamana karavuM te nIkaLI Ave che. Ane evI rIte samajavuM joIe ke tRtIyamaMDaLamAM paridhinuM pramANa 315549 che. AmAM 221 ne guNita karavAthI 2736329 rAzi Ave che. AmAM 13725 ne bhAgAkAra karavAthI pa080 yojana Ave che-ane zeSamAM 13329 bhAge AvI jAya che have sUtrakAra caturthAdibhaabhaa atiza pAyarnu thana 32di 4 che-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe ca de' 2 // pramANe pUnA 4thana bhu045 me4 bha3thA bhI bha71 52 gati ratA yandra 'tayANaMtarAo maDalAo jAva saMkamamANe' aTale , tahatamayI tahanatama 52 sabhara 42te| yandra 'tiNNi tiNNi joyaNAI chaNNauiMca paMcAvaNNe bhAgasae' 3 yauna 55 lAmo sudhInI 'egamege maDale muhu tagaI abhivaddhemANe abhivaddhemANe' meM 735 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1725 192 jambUdvIpaprajJaptisUtre nanu kathametajjJAyate iti cedatrocyate, praticandramaNDala paridhivRddhiH dvezate triMzadadhike 230, asya ca trayodazasahasrAdhikena rAzinA bhAge hRte sati labdhAni trINi yojanAni zeSe SaNNavatiH paJca paJcAzadadhikAni bhAgazatAnIti 3,655 // ___ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnAMgaM bhavati tathA pazcAnupUryapi vyAkhyAnamiti ata: pazcAnupU- praSTumAha-'jayANaM' ityAdi / 'jayANaM bhaMte ! caMde savvabAhiraM maMDala uvasaMkamitA cAra caraI' yadA khalu bhadanta ! candraH sarvavAhamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA-yasmina kAle candraH sarva bAdya sarvebhyobAhya yadapekSayA punaraparaMbAdya nAsti tAdRzaM maNDalamupasaMkramyasaMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM ego geNaM muhutteNaM kevaiyaM tettaM gacchai' tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kiyatpramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI paJcayojanasahasrANi 'egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM ekaM ca paJcaviMzati yojanazatam paJcaviMzatyavikamekaM yojanazatamityarthaH 'uNa tari ca Naue bhAgasae gacchai' ekonasaptati ca navati bhAgazatAni, ekanatyadhika mekonasaptati mitA cAraM carai' sarvavAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai| yaha pramANa Apane kaise nikAlA hai to isakA samAdhAna aisA hai-prati maMDala para paridhi kI vRddhi 230 hotI hai 13725 kA bhAgadene para 3 Ate hai nIce 9655bacate hai| jisa prakAra pUrvAnupUrvI vyAkhyAna kA aGga hai usI prakAra pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAnakA aGga hai ataH aba pazcAnupUrthI ke anusAra isI viSaya ko gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'jayANaM bhaMte ! caMde savvabAhiraM maMDalaM upasaMkamitA cAraM caraI' he bhadanta ! jaba candra sarvabAhaya maMDala ko prApta kara apanI gati karatA hai 'tayANaM egamege NaM muhateNaM kevaiyaM khetaM gacchada' taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra para pahuMca jAtA hai ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI egaMca paNavIsaM joyaNasayaM' he gautama ! taba vaha 5125 yojana bhaDa 752 mutAti 28sI vRddhi ratI ratI 'savvabAhira maMDala upasa kamitA vAraM vA' sarvabAhAmaMDaLa para pahoMcIne pitAnI gati kare che. A pramANa ApazrIe kevI rIte karAyuM che. te AnuM samAdhAna A pramANe che-kepratimaMDaLa upara paridhinI vRddhi 230 jeTalI thAya che. 13725ne bhAgAkAra karavAthI 3 Ave che ane zeSa 955 avaziSTa rahe che. je pramANe pUrvAnupUrvI vyAkhyAnanuM aMga che te pramANe pazcAnupUva paNa vyAkhyAnanuM aMga che. ethI have pazcAnupavI mujaba eja viSayane samajavA gautabhasvAmI prabhune prazna 42 cha. 'jayANaM bhaMte ! caMde savvabAhira maMDalaM upasa kamitA cAra caraI' De lahata ! nyAre yandra samAdhama ne prAsa rIna potAnI mati 43 cha 'tayANaM egamegeNaM muhuteNaM kevaiyaM khetaM gacchai' tyA te me muhUtabhA 86 // 2752 pahAyA taya cha ? senAmamA prabhu gautamasvAmIna cha-'goyamA ! paMcajoyaNa saharasAI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17735 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam ___ 193 bhAgazatAni gacchati 'maMDalaM terasahiM bhAgasahassehi satta hiya jAva che tA iti' maNDala trayodazabhiH bhAgasahasraiH saptabhizca yAvat chikhA iti, atra yAvatpadena 'paNavI sehiM sapahi' paJcaviMzatibhiH zatai rityasya grahaNaM bhavati / tatazca sarvAbhyantaramaNDala trayodazabhiH sahasraiH saptabhizca zanaiH paJcaviMzatyadhikai A~gaizchitvA gacchatIti / samprati sarvabAghamaNDale dRSTipathaprAptatAM darzayati-'tayANaM ihagayassa maNUsassa tadAmaNDalasaMcaraNakAle ihagatAno bharatakSetraNatAnAM manuSyANAm "ekatIsAe joyaNasahassehi' ekatrizatA yojanasahayaiH 'aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM' aSTabhizcaikatriMzatA yojanazataiH 'caMde' candraH 'cakSupphAsaM havamAgacchara' cakSuH sparza cakSurindriya viSayatA havaM zIdhaM gacchatIti sarvabAbamaNDala prathamam // samprati dvitIyamaNDalavaktavyatAmAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA' yadA khalu bhadanta ! bAhyAnantaraM pRcchA he bhadanta ! yadA khalu candraH sarvavAdyAnantaraM 'uNatariMca ue bhAgasae gacchai' tathA 6990 bhAga taka kSetra meM eka muhUrta meM jAtA hai| 'maMDalaM terasahiM bhAgasahassehiM satahiya jAva chetA paNavIsehi saehiM tathA sarvabAhyamaMDala kI jitanI paridhi ho usa meM 230 kA guNA karake Agata rAzi me 13725 kA bhAga denA cAhiye isa taraha vaha 5125 .000 yojana taka A jAtA hai| 'tayANaM ihagayassa maNussassa ekkatIsAe joyaNasahassehiM aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakkhupphAsaM havvamAgacchaI' taba vaha candra yahAM ke manuSyoM ke dvArA 31831 yojana se dekhA jAtA hai prathama sarvabAhaya maMDalayaktavyatA samApta dvitIya bAhaya maMDalavaktavyatA 'jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA' he bhadanta ! jaba candra dvitIya sarvabAhaya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai taba vaha kitane kSetra taka eka muhUrta egaM ca paNavI joyaNasayaM' hai gautama ! tyAre te 5125 yona 'uNatariM ca Na ue bhAgasae gacchaI' tama 1680 mA sudhA kSetramA se bhutabhA laya che. maDalaM terasahiM bhAgasaha ssehiM sattahiya jAva chettA paNavIsehiM sarahiM' tebhara samAdhamanI kI paridhi DAya temAM 230ne guNita karIne AgatarAzimAM 13725ne bhAgAkAra kara joIe. A pramANe te 512553735 yorana sudhI bhAvI on5 che 'tayANaM iha gayarasa maNussassa ekakRtIsAe joyaNasahassehiM ahiya egatIsehiM joyaNasaehi caMde cAkhupphAsaM havva mAgacchaI' tyAre te candra ahIMnA manuSya vaDe 31831 jana jeTale dUrathI dekhAya che. prathama sarvabAhyamaMDaLa vaktavyatA samApta dvitIyabAhyamaMDaLa vaktavyatA 'jayANaM maite ! bAhirANaMtara pucchA' mApana ! nyAre yandra bhI sAmanA ja0 25 jadIpaprajJaptisUtrA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre dvitIyamaNDalamupasaMkamya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyatpramANakaM kSetraM gaccha toti praznaH, pRcchayA saMgRhyate, bhagavAnAha - 'gopamA' ityAdi, 'gauyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasaharasAI' paJca yojanasahastrANi 'ekaMva ekavIsaM joyaNasayaM' ekacaikaviMzarti yojanazatam, ekaviMzatyadhikayeka yojanazatanityarthaH 'ekkArasayasaTThe bhAgasa hasse gacchara' ekAdaza ca SaSTibhAga sahastrANi SaSTyadhikAni ekAdaza bhAgasahasrANi gacchati, 'maMDala terasarhi jAva chettA' maNDalaM ca trayodazabhi rbhAgasahasraiH saptabhizca zataiH paJcaviMzatyadhikamAgaizchitvA - vibha jyeti kathametAvatpramANaM bhavatIti sUryaprastAve upapattipUrvakaM pradarzitam ihApi tenaiva rUpeNa jJAtavyaM vistarabhayAna punarlikhyate iti dvitIyamaNDalam 2 // samprati tRtIyaM sarvabAdhamaNDalaM darzayitumAha- 'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM maMte ! bAhirataccaM pucchA, he bhadanta ! yadA khalu candraH sarvabAhyaM tRtIyamaNDalamupasaMkamya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyatpramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH pRcchayA saMgRhyate, bhagavA meM jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI ekkaM ca ekkavIsa joyaNasayaM' he gautama ! taba vaha 5121 yojana aura 'ekkA rasa ya saTTe bhAgasahasse gaccha' 1160 bhAga taka jAtA hai 'maMDalaM terasahiM jAva chettA' tathA ise 13725 se vibhakta karake aisA kahanA cAhiye ki vaha 5121 yojana taka usa maMDala para jAtA hai / itanA isakA cAra kSetra kaise hotA hai to yaha saba kathana sUrya prakaraNa meM dekhalenA cAhiye vistAra hone ke bhaya se hama yahAM use nahIM prakaTa kara rahe hai / 1160 93924 tRtIya sarvabAhaya maMDalavaktavyatA isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - 'japA NaM bhaMte ! bAhiratacca pucchA' he bhadanta ! jaba candra sarvabAhaya tRtIya maMDala para pahuMca kara apanI gati kriyA karatA hai taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra kara detA hai ? isa 194 upara pahAMcIne peAtAnI gati kare che, tyAre te ekamuhUrtamAM keTalA kSetra sudhI jAya che? yA praznamA uttaramA ache - 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI ekaMca ekkavI saM joyaNasayaM' he gautama! tyAre te 5121 yojana ne 'ekka rasa ya saTTe bhAgasahasse gacchara' 1160 bhAga paryanta bhaya he, 'maMDalaM terasahiM jAva chettA' tathA tene 13725 thI vila karIne ema kahevuM joie ke 512137o ceAjana surpI e maMDala para jAya che. enu cara kSetra kevI rIte thAya che? te A viSayamAM saghaLuM kathana sUrya prakaraNamAM joI levu joie vistAra thavAnA bhayathI ame ahiyA te darzAvela nathI. tRtIya saCkhAAmaDaLa vaktavyatA yAmAM gautamasvAmI ane vo prazna pucchA' he laDhata ! nyAre yandra sarvamAhya tRtIyabhaDe jambudvIpaprajJaptisUtra che 'jayANaM bhaMte! bAhiratacca upara yahAMthIne potAnI gati-DiyA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 14 muhUrtagatinirUpaNam 195 nAha- goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMpa joyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'egaM ca aTThArasutaraM joyaNasayaM' ekaM ca aSTAdazotaraM yojanazatam 'codasaya paMcutare bhAgasae gacchai' caturdazaca pazcotarANi-paJcAdhikAni bhAgazatAni gacchati / kasya sambandhina ime bhAgA statrAha-'maMDalaM' ityAdi, 'maMNDalaM ca terasahiM sahasse hiM sattahi paNavIsehi sarahiM che tA' maNDalaM sarvava hya tRtIyamaNDalaM ca trayodazabhiH sahasaiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH zataizchitveti / ayaM bhAvaH-atra sarvabAhya tRtIyamaNDale paridheH pramANaM lakSatrayaM saptadazasahastrANi aSTauzatAni pazcapaJcAzadadhikAni 317855, etat paridhipramANaM dvAgyAmekaviMzatyadhikAbhyAM guNyate jAtaM saptakoTa yo dvaulakSau paJcacatvAriMzat sahastraNi navazatAni pazcapazcAzadadhikAni 70245955, AsAM ca saMkhyAnAM trayodazasahastraiH paJcaviMzatyadhika saptazataiH 13725, bhAge hRte labdhaM bhavati paJcasahasrANi aSTAdazAdhikamekazatam 5118, zeSabhAgA 178 // vizeSatastu sUryaprastAve draSTavyaM vistarabhayAnAtra likhyate // prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI egaMca aTThArasutaraM joyasayaM coddasaya paMcutare bhAgasae gacchai' he gautama ! vaha usa samaya 5118 yojana evaM 1405 bhAga taka jAtA hai 'maMDalaM ca terasahiM sahassehi sattahiM paNavIsehiM saehi chetA' ye bhAga 13725 se maMDala kI paridhi ko vibhakta karane para prApta hote haiM-isakA bhAva aisA hai sarvabAhya jo tRtIya maMDala hai usakI paridhi kA pramANa 317855 hai isa pramANa meM 221 kA guNA karane para sItara karoDa cauvIsa lAkha pAMca hajAra nau sau pacapana 70245955 itanI saMkhyA AtI hai isa saMkhyA meM 13725 kA bhAga dene para 5118 labdha Ate haiM aura zeSa sthAna para 1405 bhAga bacate haiM / isa sambandha meM aura vizeSa jAnane ke liye sUrya prakaraNa dekhanA caahiye| vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM punaH nahIM likha rahe haiN| kare che tyAre te eka muhUta mA keTalA kSetrane pAra kare che? A praznanA javAbamAM prabhu ache-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaM ca aTThArasutara joyaNasayaM codasaya paMcattare bhAgasae gacchaI' 3 gotama ! te 15 te 5118 yo tama 1485 lA sudhA taya cha. 'maDalaM ca terasahiM sahasse hiM satahiM paNavIsehi sarahiM chettA' se lAgI 13725 thI maMDaLanI paridhine vibhakta karyA bAda prApta thAya che. Ane bhAva A pramANe che-sarvabAhya je tRtIyamaMDaLa che-tenI paridhinuM pramANa 317855 che. A pramANamAM 221 ne guNita karavAthI sittera karoDa vIsa lAkha pAMca hajAra navase paMcAvana 70245955 ATalI saMkhyA Ave che. A saMkhyAmAM 13725ne bhAgAkAra karavAthI pa118 labdha Ave che. ane zeSa sthAna upara 1405 bhAga vadhe che. A saMbaMdhamAM ane vizeSa jANavA mATe sUrya prakaraNa joI levuM joIe. vistAra-bhayathI ame ahIM punaH spaSTa karatA nathI, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre samprati caturyamaNDalAdiSvatidezamAha - 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etena maMDaladarzitopAyena prakAreNa 'jAva saMkamamANe saMkamamANe atra yAvatpadena 'pavisamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tatazca pravizan merorabhimukhaM gacchan candraH tadanantarAnmaNDalAttadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman 'tiSNi tiNNi joyaNAI' trINi trINi yojanAni 'chaNNauiMca paMcAvaNNe bhAgasae' SaNNavatiM ca pazcapaJcAzadadhikAni bhAgazatAni 'egamege maMDale muhuttagaI NivuddhamANe NivuddhemANe ekaikasmin maNDale muhUrtagati nivarddhayan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gati carati-karoti / atra vizeSata upapattiH sUryaprastAve pradarzitA na punaratra pradarzyate vistarabhayAditi catR dazasUtram-sU0 14 // candrAdhikAraM nirUpya nakSatrAdhikAraM darzayati, tatra-nakSatrAdhikAre aSTau dvArANi bhavanti, tathA maNDalasaMkhyA prarUpaNA 1, maNDala cArakSetraprarUpaNA 2, abhyantarAdi maNDala aba sUtrakAra caturtha maMDalAdi koM meM atideza kA kathana karate haiM-'evaM khalu eeNa uvAeNaM jAva saMkamamANe 2' isa taraha se ina pUrvokta tIna maMDaloM meM pradarzita rIti ke anusAra meru ke sanmukha jAtA huA candra tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karatA huA 'tiNi joyaNAI' tIna tIna yojana evaM 'chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' 9655 bhAgoM taka 'egamege maMDale muhattagaI nivuddhemANe 2' eka eka maMDala para muhUrta gati ko kama karatA huA 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAbhyantara maMDala para Akara apanI gati karatA hai| yahAM para vizeSa aura saba kathana sUrya prakaraNa meM prakaTa kiyA jA cukA hai use yahAM grantha ke vistAra hojAne ke bhaya se punaH hama prakaTa nahIM karate haiM // 14 // candra ke adhikAra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra nakSatra ke adhikAra kA nirUpaNa karatA haiM isa nakSatrAdhikAra meM 8 dvAra haiM-(1) maMDalasaMkhyAprarUpaNA (2) va suutr||2 yatu mAmA matinu dhyAna 42 7. evaM khalu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe 2' mA pramANe ye pUrita aY mAmA prazita rIta bhu045 merunI sanmukha jata candra tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para saMkramaNa karatA-karate 'tiNNi joyaNAI' tra- yona tabha04 'chaNNajiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' 8955 mA sudhI 'egamege maDale muhattagaI nivuddhemANe 2' 4-4 meM 30 352 muta gati2 ma5sa85 52te savvabhaMtara maMDala uvasaMkamittA cAra caraI' sAlayatarama' 52 AvIna pitAnI gati kare che. ahIM vizeSa badhuM kathana sUryaprakaraNamAM prakaTa karavAmAM AveluM che. grantha vistArabhayathI punaH te kathana atre prakaTa karatA nathI. 14 candranA adhikAranuM nirUpaNa karIne have sUvakAra nakSatranA adhikAranuM nirUpaNa kare jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 197 sthAyinA maSTAviMzate nakSatrANAM parasparamantaranirUpaNA 3, nakSatravimAnAnAmAyAmAdi nirU. paNA 4, nakSatramaNDalAnAM meruto'bAdhAnirUpaNA 5, teSAmevAyAmAdi nirUpaNA 6, muhategatipramANanirUpaNA 7, nakSatramaNDalAnAM candramaNDalaiH samavatAranirUpaNA 8, tatrASTasu dvAreSu maNDalasaMkhyA prarUpaNAM praznayannAha kai NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-kai NaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA ? goyamA ! aTTha Nakkha ttamaMDalA pnnttaa,1| jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA ? goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA estha NaM do NakkhattamaMDalA pnnttaa| lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogA. hittA kevaiyA makkhattamaMDalA pannattA ? goyamA! lavaNeNaM samudde tiNNi tIse joyaNasae ogAhittA, ettha NaM cha NakkhattamaMDalA paNNattA evAmeva sapuTavAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNasamudde aTTha NakkhattamaMDalA bhavaM. tIti makkhAyamiti 2 // savvabhaMtarAo NaM bhaMte ! gakkhattamaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte iti / NakvattamaMDalassaNaM bhaMte! NakkhattamaMDalasta ya esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte? goyamA ! do joyaNAI NakkhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalasta avAhAe aMtare pannatte 3 / NakkhattamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhagAuyaM bAhalleNaM maMDala cAra kSetra prarUpaNA (3) abhyantara Adi maMDaloM meM sthAyI 28 nakSatroM kI pArasparika antara prarUpaNA, (4) nakSatra vimAnoM kI AyAmAdi prarUpaNA (5) nakSatra maMDaloM kI meru se abAdhAnirUpaNA (6) unhIM ke AyAmAdi kI prarUpaNA, (7) muhUrta gati pramANa nirUpaNA, evaM (8) nakSatra maMDaloM ke sAtha samavatAra prarUpaNA cha. 2mA nakSatrAdhi42wi 8 baa| cha-(1) bha31 sbhy| 535. (2) bha7 yAra kSetra prarUpaNA (3) atyaMtara Adi maMDaLamAM 28 nakSatranI pArasparika aMtara prarUpaNA. (4) nakSatra vimAnanI AyAmAdi prarUpaNA (5) nakSatramaMDaLanI meruthI abAdhA nirUpaNa. (6) tamanA mAyAmAnI 5355. (7) muhUta gati pramANa ni359|| tama ( ) nksstrmaMDaLanI sAthe samAvatAra prarUpaNa. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jambUdvIpaprajJaptisUtre pannatte, 4 / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAsavvatare NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThayavIse joyaNasae abAhAe sabAhirae savvamaMtare NakkhattamaMDale pannatte iti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhirae NavakhattamaMDale pannatte ! goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya tIse joyaNasae abAhAe savva bAhirae NakkhattamaMDale pannatte iti 5 / savvantare NakkhattamaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte ! goyamA ! NavaNauI joyaNasahassAiM chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasasahassAI eguNaNavatiM ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte / savvabAhiraeNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! egaM joyaNasaya sahassaM chacca joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasaya sahassAiM aTThArasa ya sahassAiM tiSNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM / jayANaM bhaMte! Nakkhate savvamaMtaramaMDale uvasaMkabhittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca joyaNasahassAiM doNi ya paNNaTTe joyaNasae aTTArasa ya bhAgasahasse doNi ya tevaTTe bhAgasae gacchai maMDalaM ekavIsAe bhAgasahasse hiM vahiya sahiM saehiM chettA / jayANaM bhaMte ! Nakkhatte sadhvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAiM tiSNi ya egUNavIse joyaNasae solasaya bhAgasahasse tiSNi ya paNNaTTe bhAgasae gacchai, maMDalaM egavosAe bhAgasahassehiM Navahiya saTTehiM saehiM chettA / eeNaM bhaMte! aTTa NakkhattamaMDalA kaihiM caMda maMDalehiM samoyaraMti ? goyamA ! ahiM caMda maMDalehiM samoyaraMti taM jahA paDhame caMdamaMDale taie chaTTe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 199 sattame aTTame dazame ikkArasame paNNarasame / egamegeNaM bhaMte! muhutteNaM kevaiyAI bhAgasyAhiM gacchai ? goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tassa tassa maMDalaparikkhevassa sattarasa a aTThasaTre bhAgasapa gacchai, maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauIe ya saehiM chettA iti / egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM sUrie kevaiyAI bhAgasayAI gaccha, goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tassa tassa maMDalaparikvassa aTThArasatI se bhAgasae gacchai, maMDalaM sayasahassehiM aTThA utIe yasaehiM chettA / egasegeNaM bhaMte ! muhutteNaM Nakkha te kevaiyAI bhAgasavAI gacchai ? goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa tassa maMDalaparivakhevassa aTThArasa paNatI se bhAgasae gacchai maMDalaM sayasa hasseNaM aTTANauIe ya saehiM chettA // sU0 15 // ! chAyA - kati khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! aSTau nakSatramaNDalAni prajJaptAni 1 / jambUdvIpe dvIpe kiyadavagAhya kiyanti nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamavagAhya, atra dve nakSamaNDale prajJapte / lavaNe khalu bhadanta samudre vigAhya kiyanti nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! lavaNe samudre trINi triMzad yojanazatAni avagAhyAtra khalu SaNNakSatramaNDalAni prajJaptAni / evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNasamudre cASTau nakSatramaNDalAni ca bhavantItyAkhyAtam 2 | sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAt kiyatyA avAdhayA sarvabAhya nakSatramaNDalaM prajJatam ? gautama ! paJcadazottarANi yojanazatAni abAdhayA sarvabAdyaM nakSatramaNDalaM prajJaptamiti nakSatra maNDalasya khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya caitat khalu kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam gautama ! dve yojane nakSatramaNDalasya cAbAdhayA antaraM prajJaptam 3 / nakSatramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa kiyatA bAhalyena ca prajJaptam ? gautama ! gavyUtamAyAmaviSkambheNa tat triguNaM savizeSaM parikSepeNa, arddhagavyUtaM bAlyena prajJaptam 4 / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanAsahasrANi aSTau ca vizati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptamiti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvabAdyaM nakSatramaNDalam prajJaptam ? gautama ! paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi trINi ca triMzad yojanazatAni abAdhayA sarva bAhya nakSatramaNDala' prajJaptam 5 / sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa prajJaptam ? gautama ! navanavatiM yojanasahasrANi SaT ca catvAriMzad yojanazatAni AyAmaviSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi paJcadaza sahasrANi ekonanavatiM ca yojanAni kiJcidvi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jambUdvIpaprajJaptisUtre zeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam sarvabAdyaM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa prajJaptam ? gautama ! eka yojanazatasahasraM SaT ca SaSTi yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi trINi ca paJcadazotarANi yojanazatAni parikSepeNa / yadA khalu bhadanta ! nakSatraM sarvAbhyantaramaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati ? gautama ! pazcayojanasahasrANi dve ca paJcaSaSTiyojanazate aSTAdaza ca bhAga sahasrANi dve ca triSaSTi bhAgazate gacchati, maNDala mekaviMzatyA bhAgasahasraH navamizca zaSTayAzate zchitvA / yadA khalu bhadanta ! nakSatraM sarvabAhyamaNDamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi trINi ca ekonaviMzati yojanazatAni SoDaza ca bhAgasahasrANi trINi ca paJcaSadhi bhAgazatAni gacchati, maNDalamekaviMzatyA bhAgasahasraiH navabhizca SaSTayAzatai zichatvA, etAni khallu bhadanta ! aSTau nakSatramaNDalAni katibhizcandramaNDalaiH samavataranti ? gautama ! aSTabhizcandramaNDalaiH samaktaranti, tadyathA prathame candramaNDa le tRtIye SaSThe saptame aSTame dazame ekAdaze paJcadaze ekaikena bhadanta ! muhUrtena kiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yad yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya maNDalaparikSepasya saptadazASTaSaSTibhAgazatAni gacchati, maNDalaM zatasahasraraSTa navatyA ca zatai zchitveti / ekaikena bhadanta ! muhattaina sUryaH kiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yad yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya tasya maNDalaparikSepasyASTAdaza zidbhAgazatAni gacchati. maNDalaM zatasahasrairaSTanavatyA ca zatai zichatvA ekaikena khalu bhadanta! muhUrtana nakSatraM kiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yada yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya maNDalaparikSepasyASTAdaza paJcatriMzadbhAga zatAni gacchati, maNDalaM ca zatasahasreNASTanavatyA ca zatai pichatveti // sU0 15 // TIkA-'kai NaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' kati khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAni prajAtAni he bhadanta ! kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni kathitAnIti nakSatra. maNDalasaMkhyA viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTTa NakkhattamaMDalA pannattA' aSTau nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni, yadyapi aSTAviMzati 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' he bhadanta ! nakSatra maMDala kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! ag NakkhattamaMDalA paNNattA' he gautama ! nakSatra maMDala ATha kahe gaye haiN| yadyapi nakSatra 28 hai aura inake pratyeka 1-1 maMDala hone se 28 maMDala 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' ityAdi sAtha-gautabhAbhIye prabhune 2 tana pradhya cha-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA punarA" he bhadaMta, nakSatramaMDaLe keTalA kahevAmAM AvelA che ? enA javAbamAM prabhu kahe che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU015 nakSatrAdhikAranirUpaNam 201 nakSatrANi teSAM pratyekamekaikamaNDalasya sadbhAvenASTAviMzati maNDalAnIti kathayituM yuktaM na vaSTau maNDalAni, tathApi aSTAviMzaterapi nakSatrANAM pratiniyatasvasvamaNDaleSu etAvatsveva saMcaraNAt, yathA cASTamaNDaleSveva sarveSAM nakSatrANAM saJcaraNaM bhavati tathA darzayiSyati / etadeva kSetravibhA gena darzayati-'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA' jambUdvIpe dvIpesarvadvIpamadhyajambUdvIpe kiyat kiyatpramANakaM kSetramavagAhya 'kevaiyA NakkhattamaMDalA pamatA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni, iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'asIyaM joyaNasayaM ogAhittA' azI yojanazatamavagAhya -azItyadhikamekaM yoja. nazataM jambUdvIpamadhye avagAhanaM kRtA, 'ettha NaM do NakkhattamaMDala! panattA' atra-etasminnantare dve nakSatramaNDale prajJapte-kathite 'lavaNe NaM bhaMte ! samudde' lavaNe khalu bhadanta ! samudre, he bhadanta ! lavaNanAmake prathamasamudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyatpramANakaM kSetramavagAhya-tatra kahanA cAhiye-paraMtu aisA jo yahA~ para kahA gayAhai usakA kAraNa aisA hai ki ye 28 nakSatra itane hI pratiniyata apane 2 maMDaloM me saJcaraNa karate haiM ki jisase inakA saMcaraNa 8 maMDaloM meM hI ho jAtA hai isI bAtako sUtrakArane kSetra vibhAga dvArA isa prakAra se prakaTa kiyA hai isa meM sarva prathama gotamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM Nakkhatta maMDalA pannatA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kitane pramANa kSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA-'goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM do NakkhattamaMDalA pannattA' he gautama ! isa jambUdIpa nAmake dvIpa meM 180 yojana pramANa kSetra ko avagAhita karake do nakSatra maMDala kahe gaye haiN| 'lavaNeNaM bhaMte ! 'goyamA ! aTU Nakhattama DalA paNNattA' gautama ! nakSatrama mA vAmAM mAvalA. yadyapi nakSatra 28 che ane emanAmAMthI darekane eka-eka maMDaLa hovAthI 28 maMDaLe kahevAmAM AvyA che paraMtu evuM je ahIM kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa A pramANe che ke e 28 nakSatra ATalA ja pratiniyata pata-pitAnA maMDaLamAM saMcaraNa kare che. jethI emanuM saMcaraNa 8 maMDaLamAM ja thaI jAya che. eja vAtane sUtrakAre kSetra vibhAga vaDe A pramANe prakaTa karI che. AmAM sarva prathama gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna dhye je'jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM NakkhattamaMDalA pannattA hai mata ! / jabUdvIpa nAmaka dvIpamAM keTalA pramANakSetrane avagAhita karIne keTalA nakSatra maMDaLa kahevAmAM bhAvanA cha ? bhAna pAmamA prabhume tene 4thu-goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA etthaNaM do nakkhattamaMDalA pannattA' gautama ! yA pUdI5 nAma dIpamA 180 yona pramANa kSetra mAhitarIna me nakSatramA 4AmA mAsA cha ? 'lavaNeNaM ja0 26 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jambUdvIpaprajJaptisUtre avagAhanaM kRtvA 'kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'lavaNe NaM samudde' lavaNe samudre lavaNanAmake pratha me samudre 'tiNNitI se joyaNasae ogAhittA' trINi zida yojanazatAni avagAhya triMzadadhinAni trINi yojanazatAni avagAva-tatrAvagAhanaM kRtA 'etthaNaM cha NakkhattamaMDalA pannattA' atra khalu atrAntare SaTU SaTsaMkhyakAni nakSatramaNulAni prajJaptAni-kathitAnIti, atra khalu upasaMhAravAkyena uparyuktAmeva saMkhyAM saGkalayati-'evA. meva sapucvAvareNa' evameva sapUrvApareNa pUrvAparasaMkalanena 'jaMbuddIve dIve lavaNasamuiya' jambU dvIpe dvIpe tathA lavaNasamudre ca 'a NakkhattamaMDalA bhavatIti makkhAyaM' aSTau aSTasaMkhyakAni nakSatramaNDalAni bhavantItyAkhyAtaM mayA varddhamAnasvAminA'nyairapi tIrthakarai kathitamiti maNDalasaMkhyA prarUpaNamiti dvitIyaM dvAram 2 // samprati maNDalacArakSetraprarUpaNAyAha-savvabhaMtarAo NaM' ityAdi, 'sayabhaMtarAoNaM bhaMte !' sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! 'NakhattamaMDalAo' nakSatramaNDalAt 'kevaiyAe AbAhAe' samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA NakhattamaMDalA pacattA' he bhadanta ! lavaNa samudra meM kitane pramANakSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'lavaNeNaM samudde tiNitIse joyaNasae ogA. hittA etSaNaM cha NakkhatamaMDalA pannattA' he gautama ! lavaNa samudra tIna sau tIsa yojana pramANa kSetra ko avagAhita kara ke 6 nakSatra maMDala kahe gaye haiM / 'eva meva sapuvAvareNa jaMbuddIvedIve lavaNasamudde ya aDha NakkhattamaMDalAbhavaMtIti' isa prakAra saba milAkara nakSatra maMDala 8 ho jAte haiM aisA anya tIrthakaroMne evaM maiMne kahA hai| maNDalasaMkhyA prarUpaNA dvAra samApta maMDalacArakSetra prarUpaNA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'sababhaMtarAoNaM bhaMte ! Nakkhatta. bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA NakkhattabhaMDalA pannattA' 'ta! sapazusamudramA keTalA pramANa kSetrane avaga hita karIne keTalA nakSatra maMDaLa kahevAmAM AvelA che? enA pAmamA prabhu he che-'lavaNeNaM samude tiNi tIse joyaNasae ogAhittA etthaNaM cha Nakkhatta maMDalA pannattA' he gautama ! samudramA se trIsa yA pramANa kSetrane sahita 4zana 6 nakSatra bh3|| 4Ama // cha. 'ebAmeya sapuvvAreNa jaMbuddIve dIve lavaNasamuddeya adR NakhattamaMDalA bhavaMti' mA pramANe mA bhaNIne nakSatra mA 8 thadha naya che. Ama meM ane bIjA tIrthakaroe kahyuM che. maMDaLa saMkhyA prarUpaNadvAra samApta maMDaLa cAra kSetra prarUpaNA gautamasapAbhIye sune yevI zata prazna ye 2-'savvambhaMtarAo NaM bhaMte ! Nakkhatta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 203 kiyatyA avAdhayA kiyatpramANakena vyavadhAne netyarthaH 'savvabAhirae NavattamaMDale pannate' sarvavAhya nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcadasutare joyaNasae' paJcadazo taraM yojanazataM 'abAhAe savvabAhirae Nakkha tamaMDale patratte' avAdhayA sarvabAhyaM nakSatramaNDalaM prajJaptaM-kathitam, sUtramidaM nakSatrajAtyapekSayA jJAtavyama, anyathA sarvAbhyantaramaNDalavattinAm abhijit prabhRti dvAdazanakSatrANAM sarvadaivAvasthitamaNDalakatvena sarvavAdyamaNDalasyaivAbhAvAt, tadayamarthaH sarvAbhyantaranakSatramaNDalajAtIyAt sarvabAhya nakSatramaNDala jAtIyaM paJcadazotarANi yojanazatAni abAdhayA prajJaptamiti tRtIya dvAram // ___samprati-antaradvAramAha-'NakyattamaMDalassa gaM' ityAdi, 'NakkhattamaMDalassa NaM bhaMte ! maMDalAo kevaiyAe avAhAe savvavAhirae Nakkha ta maMDale paNNatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se kitanI dUra sarvabAhya nakSatra maMDala kahA gayA hai ? isake u tara meM prabhu kahate hai 'goyamA! paMcadasutare joyaNamae avAhAe sacca bAhirae Nakkha tamaMDale pannate' he gautama ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se sarvavAhaya nakSatra maMDala 115 yojana dUra kahA gayA hai yaha sUtra nakSatrajAti kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nahIM to sarvAbhyantara maMDalavartI jo abhijit Adi 12 nakSatra haiM ye sarvadA hI avasthita maMDala vAle rahate haiM isaliye unake sarvabAhaya maMDala kA abhAva rahatA hai to phira yaha sUtra kathana kaise saMgata ho sakegA, isaliye isa kathana ko sAmAnya nakSatramaMDala kI apekSA se hI kahA gayA jAnanA cAhiye arthAtU sarvAbhyantara nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala se sarvavAhaya nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala 115 yojana dUra para hai| antaradvAra kathana gautamasvAmI ne prabhu se isa meM aisA pUchA hai-'Nakkhata maMDalassaNaM bhaMte ! maMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae Nakkha tamaMDale paNNate' 3 mata! satya tara nakSatra maMDaLathI keTale dUra sarvabAhA nakSatra maMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu he cha-'goyamA ! paMcasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae Nakkha tamaMDale paante| he gautama! sarvArthAtara nakSatra maMDaLathI sarvabAhya nakSatra maMDaLa 115 pejana dvara kahevAmAM Avela che. A sUtra nakSatra jAtinI apekSAe kahevAmAM AveluM che, evuM jANavuM joIe nahitara sarvAtyaMtaramaMDaLavatI je abhijita vagere 12 nakSatra che te sarvadA avasthita maMDaLavALA rahe che. eTalA mATe temane sarvabAhyamaMDaLane abhAva rahe che, te pachI A sUtranuM kathana kevI rIte saMgata kahI zakAya, eTalA mATe A kathanane sAmAnya nakSatra maMDaLanI apekSAe ja kahevAmAM AveluM che evuM jANavuM joIe. eTale ke sarvAMtara nakSatramaMDaLa jAtIya nakSatramaMDaLathI sarvabAhya nakSatramaMDaLa jAtIya nakSatramaMDaLa 115janadara che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jambUdvIpaprajJaptisUtre Nakkha tamaMDalassa' nakSatramaNDalasya khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya he bhadanta ! nakSatramaNDalasya nakSatravimAnasya nakSatravimAnasya cetyarthaH 'esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' etat khalu kiyatyA abAdhayA antaraM vyavadhAna prajJaptam ekasmAt nakSatravimAnAt aparasya nakSatravimAnasya kiyatpramANakamantaraM vyavadhAnaM bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do joyaNAI' dve yojane yojanadvayamityarthaH 'NakkhattamaMDalassa ya Nakkha tamaMDalassa ya' nakSatramaNDalasya ca nakSatramaNDalasya ca ekasmAd maNDalAt aparasya nakSatra maNDalasyetyarthaH 'abAhAe aMtare panatte' abAdhayA antaraM prajJaptam ekasmAnakSatravimAnAt tadaparamaNDalasya ca yojanadvayaparimitamantaraM prajJaptamiti, ayaM bhAvA-aSTAsvapi mADaleSu yasmin yasmin maNDale yAvanti nakSatrANAM vimAnAni teSAmantarabodhakamidaM sUtram yathA abhijit nakSatravimAnasya zravaNanakSatravimAnasya parasparaM dve yojane antaraM bhavati, natu nakSatra saMbandhi sarvAbhyantarAdi maNDalAnAM paraspasmantarasUcakamidaM sUtram anyathA nakSatramaNDalAnAM Nakhata maMDalassa esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNate'he bhadanta ! eka nakSatra maMDala kA dUsare nakSatramaNDala se arthAt eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se-kitanA vyavadhAna antara-kahA gayA hai ? isake u tara me prabhu kahate haiM'goyamA! do joyaNAI Nakkha tamaMDalassa ya Nakkha tamaMDalassa ya abAhAe aMtare paNa te eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se vinA kisIcyavadhAna ke do yojana kA antara hai tAtparya isakA aisA hai-ATha maMDaloM meM jisa jisa maMDala meM jitane 2 nakSatroM ke vimAna haiM unake antara kA bodhaka yaha sUtra hai jaise abhijit nakSatra ke vimAna kA aura zravaNa nakSatra ke vimAna kA paraspara do yojana kA antara hotA hai nakSatra sambandhI jo sarvAbhyantarAdi maMDala haiM unakA paraspara meM antarakA sUcaka yaha sUtra nahIM hai yadi aisA mAnA jAve to phira nakSatra aMtaradvAra-kathana gautabhasvAmI prabhune mAmA mevI rIta prata cha-'Nakkha tamaMDalassa NaM bhaMte ! Nakya tamaMDalassa esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNa te' he mahata! 4 nakSatrabhanI bIjA nakSatramaMDaLathI eTale ke eka nakSatra vimAnanuM bIjA nakSatra vimAnathI-keTaluM vyavadhAna-mata2 3DevAmAM Ave cha ? senA samAM prabhu cha-'goyamA ! do joyaNAI Nakkha tamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa ya abAhAe aMtare paNNate' me nakSatra vimAnana bhI nakSatra vimAnathI vagara vyavadhAne be jana jeTaluM aMtara che. tAtparya A pramANe che keATha maMDaLImAM je-je maMDaLamAM jeTalA jeTalA nakSatranA vimAne che, tenA aMtarane batAvanAra A sUtra che. jema abhijita nakSatranA vimAnanuM ane zravaNa nakSatranA vimAnanuM paraspara be yejana jeTaluM aMtara hoya che. nakSatra saMbaMdhI je sarvAtyaMtarAdimaMDaLe che, temanuM parasparamAM sUcaka A sUtra nathI. jo AvuM mAnavAmAM Ave te pachI nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 205 vakSyamANacandramaNDalasamavatArasUtreNa saha virodhAditi tRtIyamantaradvAram 3 // ___samprati nakSatravimAnAnAmAyAmAdi prarUpaNArtha caturthadvAre Aha-NakkhattamaMDaleNaM' ityAdi, 'NakkhattamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM' nakSatramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyatA-kiyatpramANakena 'AyAmavikkhaMbheNaM' ApAmaviSkambheNa-AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA kevaiyaM bAhalleNaM patratte' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyena-uccatvena prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'gAuyaM AyAma vikkhaMbheNaM gavyUtamAyAmaviSkambheNa-AyAma viSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM ga yUtaM krozayugalapramANakaM nakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH, 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa parikSepeNa, AyAmaviSkambhApekSayA triguNaM kiJcidadhikaM tat nakSatramaNDalaM parikSepeNa-paridhinA bhavatItyarthaH 'addhagAuyaM bAhalleNaM paNNatte iti' arddhagavyataM bAhalyena-uccatvena prajJaptam, tat nakSatramaNDalamuccatvenArddhagadhyataM krozaikaparimitaM bhavatIti caturthemAyAmAdi dvAram / maMDaloM kA vakSyamANa candramaNDala samavatAra sUtra ke sAtha virodha ho jaavegaa| nakSatra vimAnAyAmAdiprarUpaNA / isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'NakkhattamaMDaleNaM bhNte| kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhaMveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! nakSatra maMDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai tathA isakA parikSepa kitanA hai? evaM isakI UMcAI kitanI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! gADyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' he gautama ! nakSatra maMDala ke AyAma viSkambha kA pramANa do koza kA hai isake parikSepa kA pramANa A. yAna viSkambha ke pramANa se kucha adhika tigunA hai arthAt cha koza se kucha adhika hai 'addhagA uyaM bAhalleNaM paNNatte' tathA isakI UMcAI 1 koza kI hai| isakI meru se abAdhA kitanI hai isakA kathana-isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA maMDaLonuM vayamANa candramaMDaLa samavatAra sUtranI sAthe virodha thaI jaze. nakSatra vimAnAyAmAdi prarUpaNuM bhAmA gItamasvAmI prabhune sevI rIta prazna ye cha-'NakhattamaDale gaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatema ! nakSatra. maMDaLane AyAma ane tene viSThabha keTaluM che temaja Ane parikSepa keTale che? tathA tanI yA sI cha ? senA pasabhA prabhu 43 cha-'goyamA ! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNA savisesaM parikkheveNaM' he gautama ! nakSatramanA mAyAmavilanu pramANu se. gAu jeTaluM che. enA parikSepanuM pramANa enA AyAma-vijhaMbhanA pramANa karatAM kaMIka padhAre . 'addha gAuyaM bAhalleNaM paNNate' tama mAnI jayA me rekSI cha. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jambUdvIpaprajJaptisUtre ___ samprati eSAmeva meruparvatamavadhIkRtyAbAdhAM darzayitumAha-'jaMbuddIveNaM ityAdi, 'jaMbu dIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavayassa' mandarasya-merunAmakasya parvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA 'savyabhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' sarvAbhyantaram-sarvamaNDalApekSayA abhyantaravarti nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI' catuzcakhAriMzad yojanasahasrANi 'aTThayavI se joyaNasae' aSTau ca viMzati yojanazatAni viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'abAhAe sababhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' abAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitam, catuzcatvAriMzad yojanasahastrANi viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAni etAvatpramANakAbAghayA meruparvatamavadhI. kRtya sarvAbhyantaraM nakSatrasaNDalaM kathitamiti bhAvaH / atratyopapatti yathA sUryamaNDalAdhikAre pradarzitA tathaivAtrApi jJAtavyA vistarabhayAnAtra punarAvartyate iti / pUchA hai-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabhatare NakkhattamaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita sumeru parvata se sarvAbhyantara sarvamahaloM kI apekSA abhyantara maMDala me sthita nakSatra maMDala kitanA dUra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! coyA. lIsaM joyaNasahassAI aTThaya vIse joyaNasae abAhAe savvabhaMtare NakvattamaDale patratte' he gotama! sumeru se cabAlIsa hajAra AThaso vIsa yojana dUra sarvAbhyantara nakSatra maMDala hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa sUrya maNDalAdhikAra meM jaisA kiyA jA cukA hai-vaisA hI vaha yahAM para bhI jAnalenA cAhiye hama vistAra ho jAne ke bhaya se use yahAM punaH prakaTa nahIM kara rahe haiN| sarvabAhya nakSatra maDala kI abAdhA kA kathana-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se AnI meruthI abAdhA keTalI che? AnuM kathana-AmAM gautamasvAmIe prabhune A jAtane a ya cha / 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvanbhaMtare NakkhattamaMDale paNNatte' he mahata! mAdI5 nAma dvIpamA sthita subheyupatithI sarvatyaMtara sarvamaMDaLanI apekSAe atyaMtaramaMDaLamAM sthita nakSatramaMDaLa keTalA dUra para sthita 1 sAnA vAmama prabhu 43 cha-'goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThaya vIse joyaNasae abAhAe savvanbhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' he gautama ! subhethI 44 412 8 se 20 ejana dUra satyaMtara nakSatramaMDaLa che. A saMbaMdhamAM spaSTIkaraNa sUryamaMDaLAdhikAramAM je pramANe karavAmAM AvyuM che, tevuM ja atre paNa samajI levuM joIe. vistArabhayathI atre punaH spaSTIkaraNa karatA nathI. sarvabAhya nakSatramaMDaLanI akhAdhA-kathana bhAmA mAtabhasvAbhImeM prabhune mevI rIte prazna yo cha , 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 207 samprati- sarva vAhyamaNDalanakSatrasyAbAdhAM praSTumAha- 'jaMbuddIve NaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya - merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA - kiyatpramANakayA'bAdhayA 'savvavAhirae NakkhatamaMDale panate' sarvabAhya nakSatramaNDalaM yataH paramanyabdAhyaM nabhavet tAdRzaM sarvabAdhanakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'tiSNiya tIse joyaNasae' trINi ca trizad yojanazatAni trizadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH ' abAhAe sambabAhirae NakkhattamaMDale panate' etAvatpramANakayA'bAdhayA sarvabAhya nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitam, paJcacatvAriMzad yojanA sahasrANi triMzadadhikAni trINi yojanazatAni etAvatpramANakAcAdhayA sarvabAhyaM nakSatramaNDalaM bhavatIti abAdhA nirUpaNanAmakaM paJcamaM dvAram 5 // samprati- eteSAmevAbhyantarAdi nakSatramaNDalAnAmAyAmAdi nirUpaNArthaM praznayannAha - 'santare NaM' ityAdi, 'savvabhaMtareNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalam ' kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kiyadAyAmaviSkambhAaisA pUchA hai - 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve maMdarapavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale pannatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata haiM usakI kitanI abAdhA se arthAt usa se kitanI dUra-sarvabAhya nakSatra maNDala jisase pare aura koi bAhya na ho aisA nakSatra maNDala - kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassA iM tiSNiya tIse joyaNasae savvabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' he gautama! sumeru parvata se sarvabAhaya nakSatra maMDala 45330 yojana dUra kahA gayA hai / abhyantarAdi nakSatra maNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa isa 'meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'savvantareNaM bhaMte ! Nakkhatta maMDale kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he bhadanta ! sarvAbhya maMdarapavvayassa vevaiyAe abAhAe savvabAhirae NakkhattamaM Dale pannatte' he lata ! A jammUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita je sumeruparyaMta che. tenI keTalI abAdhAthI eTale ke tenAthI keTale dUra sabAhya nakSatra 'DaLa-jenAthI para anya kAI khAdya hAya nahi evuM nakSatrabhauja - hevAmAM Ave che ? mAnA vANAM prabhu he che - 'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasaharasAIM tiSNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' he gautama ! sumeru parvatathI sabAhya nakSatramAMDaLa 45330 ceAjana dUra kahevAmAM Avela che. abhyantarAdi nakSatramaMDaLanA AyAmAdittu nirUpaNa-- sabhAM gautamasvAbhIye amune khevI rIte prazna ye che- 'savvamaMtareNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he lahAMta ! sarvAlyAMtara nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jambUdvIpaprajJaptisUtre * dairdhyavistArAbhyAm kiyatA parikSepeNa-paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goSamA' he gautama! 'NavaNauI joyaNasahassAI' navanavati yojana sahasrANi 'chacacattAle joyaNasae' SaT ca catvAriMzad yojanazatAni catvAriMzadadhikAni baDyojanazatAnItyarthaH ' AyAmavivakhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghyavistArAbhyAM kathi tam tathA - 'tiSNiya yojanasaya saharasAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'paNNarasa saharasAI' paJcadazasahasrANi 'egUNaNavaI joyaNAI' ekona navati ca yojanAni 'kici visesAhie parikakheveNaM paNNatte' kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam lakSatrayaM paJcadazasahasrANi ekonanAti yojanAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepega sarvAbhyantaranakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH vizeSata upapattistu sUryAdhikAre dRSTavyA / 'tAbAhiraeNaM bhaMte ! Nakkha tamaMDale' sarvabAhA' khalu bhadanta ! nakSatramaNDalam 'kevaiyaM AyAmaviksaMbheNaM' kiyatkiyatpramANakAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAm dairghyavistArAbhyAmityarthaH ' kevaiyaM parikkheveNaM pannate' kiyatA - kiyatpramANakena parikSepeNa--paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - tara nakSatramaMDala kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai ? tathA isakI paridhikA pramANa kitanA kahA gayA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! NavaNa uI joyaNasahassAiM chacca catAle joyaNasae AyAmavivakhaMbheNaM tiNi va joyaNasayasahassAiM paNNarasasahassAI egUNaNavaI joyaNAI kiMci visesA hie parikkheveNaM paNNatte' he gautama / 99340 yojana kA isakA AyAma viSkambha kahA gayA hai aura 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana se kucha adhika isakI paridhi kahI gaI hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa dekhanA ho to sUryAdhikAra meM kiye gaye spaSTIkaraNa ko dekhalenA cAhiye 'savvabAhiraeNaM bhaMte ! ktamaMDale kevaithaM AyAmavikkha bheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM panate' he bhadanta ! sarvabAhya nakSatramaMDala AyAma aura viSkaMbha bhI apekSA kitanA baDA maMDaLa keTalA AyAma ane viSNubhavALu kaheva mAM Avelu' che ? temaja tenI paridhinu abhAlu uhevAmAM Ave che ? yonA navANamAM alu u che 'goyamA ! NavaNauI joyaNasahassAI chacca cattAlle joyaNasae AyAmaviksaMbheNaM tiSNi ya joyaNasahasahassAI qSNarasasahassAiM egUNaNavaI joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte' he gautama! 99640 ceAjana jeTalA enA AyAmaviSTa bha kahevAmAM AvelA che ane 3 lAkha hajAra 89 ceAjana karatAM kaMika adhika AnI paridhi kahevAmAM AvelI che. A sabaMdhamAM spaSTIkaraNa jANavu hoya te sUryAdhikAramAM karavAmAM AvelA spaSTIkaraNane joi levu' lekhe 'savvabAhiraeNaM bhaMte! Nakkhattama Dale kevaithaM AyAma vikkhaMbheNaM, kevaiyaM pari kkheveNaM pannate' he lahAMta ! sarvamAhya nakSatramaMDaNa AyAma mane niSThalanI apekSAo keTalu" vistRta kahevAmAM Avelu che ? ane tenI paridhinuM pramANa keTalu' kahevAmAM Avelu 15 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 209 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayasahassaM' eka yojanazatasahastram lakSamekaM yojanamityarthaH 'chacca saTe joyaNasae' SaT ca SaSTiM yojanazatAni SaSTayadhikAni pahayojanazatAni ityarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM daiye vistArAbhyAmityarthaH prajJaptam, lakSaikaM SaSTa yadhikaM SaDUyojanazatam AyAma viSkambhAbhyAM sarvabAhya nakSatramaNDalaM bhavatIti bhAvaH / tathA-'tiSNiya joyaNa sayasahassAI bhaTTarasasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi 'tiNNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' trINi ca patra. dazotarANi yojanazatAni paJcadazAdhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa, trINi yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi pazcadazAdhikAni trINi yojanazatAni 318315 etAvatpramAkaparikSepeNa sarvabAhya nakSatramaNDalaM bhvtiityrthH|| samprati-muhUrnagatidvAramAha-'jayANaM bhaMte ! Nakkha te' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! Nakkha te' yadA khalu bhadanta ! nakSatram, he bhadanta ! yadA-yasminkAle nakSatram, nakSatramityatraikavacanam nakSatratva jatyapekSayA jJAtavyam anyathA-nakSatrANAmaSTAviMzatisaMkhyakatayA ekavacanaprayogasyAyogyatvAt 'savvabhaMtaramaMDalaM usaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantaramaNDalaM meruparvatamakahA gayA hai ? aura isakI paridhi kA pramANa kitanA kahA gayA hai ? isake utara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! sarvabAhya nakSatra maNDala AyAma viSkambha kI apekSA eka lAkha 6 sau 60 yojana kA kahA gayA hai aura 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' 3 lAkha 18 hajAra tIna sau 15 yojana kI paridhi vAlA kahA gayA hai -muhUrtagati dvAra prarUpaNAisa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'jayANaM bhaMte ! Nakkha te savvabhaMtaramaMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' hebhadanta ! jisa samaya nakSatra sarvAbhyantara maMDala meM prApta hokara apanI gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamegeNaM muhateNaM kevaiyaM khetaM cha ? senA pAmamA prabhu I cha-'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM' hai gautama ! savA nakSatra mAyAma mane vi0manI apekSAye 1 mA 6 se 10 yoganareTayu 4AmA mAvayu cha bhane 'tiSNiya joyaNa sayasaha. ssAI adArasasahassAI timNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' 3 sA5 18 32 3 so 15 rojana jeTalI paridhivALuM kahevAmAM AveluM che. muhUrta gatidvAra-prarUpaNa mAmA gautamavAbhIye prabhune sevA zata prazna ye cha-'jayANaM bhaMte ! Nakyate savvA bhaMtaramaDalaM uvasa kamitA cAra caraI' he mata ! 2 samaye nakSatrI satyata2 bhamA bhAsa te potAnI gati 3 cha. 'tayANaM egamegeNaM muhu teNaM kevaiyaM khetaM gcch|' ja027 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 210 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhilakSyopasaMkramya cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM' tadA tasmina kALe sarvAbhyantaramaNDala saMkramaNakAle khalu 'egamegeNaM muhuteNaM' ekaikaina muhurtena pratimuhUrta mityarthaH 'kevaiyaM khetaM gacchai' kiyat-kiyanpramANakaM kSetraM gacchati-gharatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca joyaNasahassAI' pazcayojanasahasrANi 'doNNi ya paNNaDhe joyaNasae dve ca paJcaSaSTi yojanazate, paJcaSaSTayadhike yojanazate ityarthaH 'aTThArasayamAgasahasse aSTAdaza ca bhAgasahasrANi 'doNi ya tevaDhe bhAgasae gacchai' dve ca triSaSTibhAgazate, tri SaSTayadhike dve bhAgazate ityarthaH gacchati ekaikena muhUrtena, bhAgapadaM cAvayavavAcakam, avayavavAvayavinaM vinA na saMbhavati, tatazca kasya avayavina ime ityAzaGkAyAmAha-maMDalaM' ityAdi, 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAgasahasse hiM' maNDalaJcakaviMzatyA bhAgasahasraiH 'navahiya sahehiMsaehi' navabhizca SaSTayadhikaiH zataizchitvA-tasya cchedaM kRtvA iti, ayaM bhAvaH-atra khalu nakSatramaNDalagacchaI' usa samaya ve eka eka muhUrta meM kitane kSetra para jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI doNNi ya paNNaDhe joyaNasae' he gautama! usa samaya ve 5265 yojana kSetra taka cale jAte haiM 'aTThArasaya bhAga sahasse doNi ya tevaDhe bhAgasae gacchaI' aura 18263 bhAga taka cale jAte haiM bhAga pada avayava vAcaka hai, ataH ye bhAga yahAM kisake gRhIta kiye gaye haiM isa prakAra kI AzaMkA ke utara ke nimita 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAga sahassehiM navahiya sahehiM saehiM' aisA sUtra kahA gayA hai isakA bhAva aisA hai ki nakSatra maMDala kA kAla 59 muhUrtAtmaka hai muhUrta ke 367 bhAga kara lenA cAhiye isake anusAra muharta gati kA vicAra isa prakAra se kiyA gayA hai-rAtri aura divasa ke madhya meM tIsa muhUrta hote haiM arthAtU eka dina rAta 30 muhUrta kA hotA hai ina meM 29 muhUrta aura milAye jAte haiM taba donoM kA joDa 59 hojAtA te samaye teo eka eka muhUrtamAM keTalA kSetre upara gati kare che? enA javAbamAM prabhu De cha-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI doNiya paNNadve joyaNasae' : gautama !te samaye to 5265 yo kSetra sudhI gati 73 7. 'advArasaya bhAga sahasse dogNaya tevaDhe bhAga sae gacchai' bhane 18263 Hin sudhI bhAsaNa gati 12 1 26 'lA' pada avayava vAcaka che. ethI atre e "bhAge kayA padArthanA gRhIta karavAmAM AvelA cha ? 41 tanI mAna bhatte maDalaM ca ekkavIsAe bhAgasahassehiM navahiya saTTehiM sarahiM' se| sUtrA mA mAvesa che. mAna lA 20 pramANe ke 3 nakSatra maMDaLane kALa 59 muhUrtAtmaka che. muhUrtanA 367 bhAge karI levA joIe. A mujaba muhUrta gatine vicAra A pramANe Avela che-rAtri ane divasanA madhyamAM trIsa muhurta hoya che eTale ke eka divasa-rAta 30 muhUrtanA hoya che. AmAM 29 muhUrte bIjA joDavAmAM Ave che tyAre bannene vega 59 thAya che, 59 ne 367 vaDe guNAkAra karavAthI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam rupalabhyate, utkRSTena tu anantakAlaparyantam, tasya cAnantasya kAlasya kAlataH kSetratazca dvidhA prarUpaNam, tatra kAlApekSayA anantA utsapiNyavasarpiNyaH, kSetrApekSayA anantA lokAH, ananteSu lokAkAzeSu pratisamaya mekaikapradezApahAre kriyamANe yAvatyo'nantA utsapiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatIranantA utsapiNyavasarpiNI ryAvat tiryagyonikastiryagyonikatvenAvatiSThate, tacca kAlaparimANam asaMkhyeyapudgalaparAvartarUpaM bodhyam asaMkhyeyapudralaparAvatazci AvalikAyA asaMkhyeyabhAgarUyA bodhyAH, tathAcAvalikAyA asaMkhyeyatame bhAge yAvantaH samayAstAvatpramANA asaMkhyeyapudgalaparAvartAH, idazca tiryagyonikasya kAyasthitiparimANa vanaspatyapekSayA'jagantavyaM no tadbhinatirya yonikApekSayA, vanaspativyatiriktAnAM tiryagyo. nikAnAmetatkAlapramANakAyasthiterasadbhAvAditi bhAvaH / kAyasthiti ananta kAla kI hai| yadyapi tiryaMca kI kAyasthiti adhika se adhika eka bhava saMbaMdhI tIna palyopama kI hai, usase adhika nahIM, kintu jo tiyaca tiryaca bhavako tyAga kara lagAtAra tiyeca bhava meM hI utpanna hote rahate haiM-bIcameM kisI anya bhava meM utpanna nahIM hote, ve ananta kAla taka tiryaMca hI bane rahate haiM / usa ananta kAla kA yahAM kAla aura kSetra se, do prakAra se spaSTI karaNa kiyA gayA hai| kAla kI apekSA ananta utsarpiNiyAM aura ananta ava. sapiNiyAM vyatIta ho jAtI haiM, phira bhI tiryagyonika tiryagyonika hI banA rahatA hai| kAla kA yaha parimANa asaMkhyAta pudalaparAvartta samajhanA cAhie aura AvalikA ke asaMkhyAta veM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane asaM khyAta pudgalaparAvarta samajhane caahie| tiryagyonika kI yaha jo kAyasthiti batalAI gaI hai, vaha vanaspati kI apekSA se hai, usase bhinna tiryagyonikoM kI apekSA se nahIM, kyoMki vanapati kAya ke sivAya anya tiryacoM kI kAya. sthiti itanI nahIM hotI hai| adhikathI adhika eka bhava sambandhI traNa pApamanI che, tenAthI adhika nathI hotI, parantu tiryaMca tiryaMcA bhavane tyAgIne nirantara tiryaMcabhavamAM ja utpanna thayA kare chevayamAM koI anya bhavamAM utpanna nathI thatA, teo anantakAla sudhI tiryaMca banI rahe che. te anantakALanuM ahI kAla ane kSetrathI, ema be prakAre spaSTIkaraNa karAyela che. kALanI apekSAe ananta utsarpiNIyA ane ananta avasarpiNIya vyatIta thaI jAya che, pachI paNa tiyonika tiryanika ja banI rahe che. kALanuM A parimANa asaMkhyAta pugala parAvartana samajavuM joIe ane AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalo samaya thAya che, teTalAM asaMkhyAta pudgala parAvartana samajavA joIe. tiryanikanI A ja kAyasthiti batAvAyelI che, te vanaspatinI apekSAe che, tenAthI bhinna tiryanikonI apekSAe nahIM, kemake vanaspatikAyanA sivAya anya tiryaMcanI kAyarithati eTalI nathI hotI. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jambUdvIpaprajJaptisUtre gautamaH pRcchati-'tirikkhajoNiNI NaM bhaMte ! 'tirikkhajoNiNitti kAlao kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! tiryagyonikI khalu 'tiryagyoniko' iti-tiryagyonikItva paryAyaviziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-tiryagyonikItvena vyapadizyate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM tintripaliovamAI purakoDipuhuttamabbhahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trINi palyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bodhyAni, tathAhi-tiryagyonikamanuSyANAM saMjJipazcandriyANAm utkRSTenApi aSTau bhavAH kAyasthitisattvena asaMkhyeyavarSAyuSphasya maraNAnantaraM niyamena devalokeSvevotpAdena tiryagyonike'nutpAdAt saptabhavAH pUrvakoTyAyuSo'vaseyAH, aSTamastu paryantavartidevakurvAdiSu atastrINi palyopamANi pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bhavanti, 'evaM maNusse vi maNussI vi evaM ceva' evam-tiryagyonikarItyA manuSyo'pi manuSyapi evaJcaivapUrvoktaprakAreNaiva vaktavyA tathA ca jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trINi palyopamAni pUrva gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! tiryaMcayonika striyAM tiryaMcayonika striyoM ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa pRthaktva karoDa pUrva adhika tIna palyopama tk| saMjJI paMcendriya tiyacoM aura manuSyoM kI kAyasthiti adhika se adhika ATha bhavoM kI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle mRtyu ke pazcAt naraka se devaloka meM utpanna hote haiM, tiryaMcayoni meM nahIM, ataeva sAta bhava karoDa pUrva kI Ayu vAle samajhanA cAhie aura AThavAM antima bhava devakuru Adi meM / isa prakAra sAta karoDa pUrva adhika tIna palyopama samajhanA caahie| isI prakAra manuSya aura manuSyanI ke viSaya meM bhI samajhalenA cAhie, arthAta jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pRthaktva pUrva koTi adhika tIna palyopama zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavana ! tiryacanika stri tiryacanika brinA rUpamAM keTalA samaya sudhI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa pRthakatva kareDa pUrva adhika traNa popama sudhI. saMjJI paMcendriya tiryaMce ane manuSyanI kAyasthiti adhikathI adhika ATha bhavenI che. asaMkhyAta varSanI AyuvALA mRtyunA pachI niyamathI devalekamAM utpanna thAya che, tiryacanimAM nahIM, tethI ja sAta bhava kareDa pUrva AyuvALA samajavA joIe. ane AThame antima bhava devakurU AdimAM, e prakAre sAta kareDa pUrva adhika traNa papama samajavuM joIe. eja prakAre manuSya ane manuSya strInA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. arthAta jaghanya antarmuhUrta ane utkRSTa pRthakatva pUrvakeTi adhika traNa pApamanI kAyasthiti jambudvIpaprajJaptisUtra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam / 213 kAla ekona paSTimuhUrtAtmakaH, ekasya ca muhUrtasya saptapaSTayadhika trizatabhAgAnAM trINi zatAni saptAdhikAni 593 ayaM ca nakSatrANAM muhUrta bhAgaH sa ca muhUrta bhAgo gatyavasare pradarzayiSyate, ___ samprati-etadanusAreNa muhUrtagati vicArya te-tatra rAtridivasayo madhye triMza-muhUrtA bhavanti, teSu upari vidyamAnA ekonatriMzanmuhUrtAH prakSipyante tadA bhavati ekonaSaSTimuMhAnAm, tataH saMkalanArtha tribhiH zataiH saptaSaSTayadhika guNayitvA upari vidyamAnAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante, tato jAtAni ekaviMzati sahasrANi navazatAni SaSTayadhikAni 21960, ayaM ca pratimaNDalaM chedakarAziH, tataH sarvAbhyantara maNDalaparidhiH lakSatrayaM paJcadazasahasrANi ekonanavatiyojana 315089 pramANakaH, ayazca yojanAtmako rAziH bhAgAtmakena rAzinA bhajanAtha tribhiH saptaSaSTayadhikaiH 367 guNyate, tadA jAtam 115637663, asya rAzerekaviMzatisahasra navabhiH zataiH SaSTayadhikai A~ge kRti sati labdhaM bhavati 5265, zeSam 3626. bhAgAH, etAvatsaMkhyaka sarvAbhyantaramaNDale abhijitprabhR. tInAM dvAdazanakSatrANAm ekaikena muhUrtena gati bhavatIti // samprati-bAhye nakSatramaNDale muhUrtagatiM jJAtuM praznayannAha-'jayANaM bhaMte ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! Nakkhatte' yadA-yasminkAle khalu bhadanta ! nakSatram-abhijit prabhRtikam 'savabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvabAhya' sarvApekSayA bAhya bahirbhUtaM yanmaNDalaM tadupasaMkramyahai / 59 ko 367 guNA karane para 115637663 rUpa rAzi hojAtI hai isa meM 21960 kA bhAga dene para 5265 Ate haiM aura zeSa meM 18263 bacate haiM so 1996.2 itane saMkhyaka bhAga pramANa sarvAbhyantara maMDala meM abhijita Adi 12 nakSatroM kI eka eka muhUrta me gati hotI hai| bAhaya nakSatra maMDala meM muhUrtagati prarUpaNA-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-(jayANaM bhaMte ! nakkhatte) he bhadanta ! jisakAla meM abhijit AdinakSatra (savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA) sarvabAhyamaMDala ko prAptakara (cAraM carai) badhA muhUrtonA bhAgo thaI jAya che. AmAM 307 joDavAthI 21960 bhAga rAzi AvI jAya che. A bhAga rAzi dareka maMDaLamAM chedaka rAzi che. sarvAtyaMtaramaMDaLanI paridhi 315089 pejana jeTalI che. A jana rAzimAM 367 vaDe guNAkAra karavAthI 115637663 A rUpa saMkhyA Ave che. AmAM 21960 ne bhAgAkAra karavAmAM Ave te pa265 Ave che ane zeSamAM 18263 avaziSTa rahe che. te phara ATalI saMkhyAbhAga pramANa sarvAtyaMtaramaMDaLamAM abhijita vagere nakSatranI eka-eka muhUrtamAM gati thAya che. bAhya nakSatramaMDaLamAM muhUrtagatinI prarUpaNa mAmA gautamasvAmI prabhune mevI zata prazna yA cha , 'jayANaM bhaMte ! nakkhatte hai mata! 2 mAM mila pore nakSatrI 'savvabAhiraM maDalaM uvasaMkamittA' samAha jambudvIpaprajJaptisUtra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jambUdvIpaprajJaptisUtre saMprApya cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM egape geNaM muhutteNaM' tadA-tasmin sarvabAhyamaNDalasaMkramaNakAle ekaikena muhUrtena pratimuharttam 'kevaiyaM khettaM gacchai' kiyatpramANaka kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca joyaNasahassAI paJcayojanasahastrANi 'tiNNiya egUNavI se joyaNasae' trINicaikonaviMzatAni yojanA zatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni ityarthaH 'solasaya bhAga sahasse' SoDaza ca bhAgasahastrANi 'tiNiya paNasaTe bhAgasae gacchai' trINi ca pazcaSaSTAni bhAgazatAni pazcaSaSTayadhikAni trINi bhAgazatAnItyarthaH gacchati-ekaikena muhUrtena gamanaM karoti, paJca. yojanasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, SoDaza ca bhAgasahasrANi pazcaSaSTayadhikAni trINi bhAgazatAni pratimuhUrta nakSatraM sarvavAdyaM calatItyarthaH / bhAgazabdasyAvayakvAcitvAt avayavasya cAvayavinaM vinA avasthAnAbhAvAt kasyAvayavino bhAgA iti zaGkAyAmAha-maMDalaM' ityAdi, maMDalaM egavIsAe bhAgasahasse hiM' ekaviMzatyA bhAgasahasraiH 'Nabahiya sTehi saehi chettA' navabhizca SaSTaiH zataiH-paSTayadhikainavabhiH zatairityarthaH chitvA-bhArga katyA ayaM bhAvaH-atra sarvabAhAmaNDale nakSatrasya paridhiH-lakSatrayam aSTAdazasahasrANi pazcadazAdhikAni trINi zatAni 318315, ayaM ca paridhirAziH saptaSaSTayadhikaiH tribhizzataiH gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamege NaM muhuttaNaM' tava eka 2 muhUrta meM ve 'kevaiyaM khetaM gacchai' kitane kSetra taka jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAiM tiSiNaya egUNavIse joyaNasae' he gautama ! taba ve 5319 yojana tathA 'solasaya bhAga sahasse' solaha hajAra 'tiNiya paNasaTe bhAgasae gaI tInasau paisaTha bhAga taka jAte haiN| bhAga zabda avayavavAcI hotA hai ataH yaha bhAga kisakA yahAM para liyA gayA hai-isake nimitta sUtrakAra 'maMDalaM vIsAe bhAgasahasse hiM NavAhiya sahehiM saehiM chettA' aisA kahA hai isakA bhAva aisA hai ki savebAhaya maNDala meM nakSatra ko paridhi 318315 hai isa paridhi ko 367 se guNA karane para 116821605 rAzi ho jAtI hai isameM 21960 bhajana prApta 4Ina 'cAra carai' gati 41 32 cha. 'tayANaM egamegeNaM muhatteNa' tyAre 2-4 bhutabhA tame'kevaiyaM khettaM gacchai' te38|| kSetrI sudhI jaya cha ? menA vAsabhA prabhu 43 cha-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI tiNNiya egUNavIse joyaNasae' gautama ! tyAre tasA 4316 yAsana tamA 'solasaya bhAga sahasse' se Dara 'tiSNiya paNasaTTe bhAgasae gacchai' se pAMsa mA sudhI taya che. 'bhAga' za6 sapa. yavAcI hoya che. ethI A bhAga atre kayA padArthane grahaNa karavAmAM Avela che. A nabhitte sUtrare 'maMDala egavIsAe bhAgasahassehiM Navahiya saddhehiM chettA' 24 pramANe hyu che eno bhAva A pramANe che ke sarvabAhyamaMDaLamAM nakSatranI paridhi 318315 che. A paridhine 367 sAthe guNita karavAthI 116821605 rAzi Ave che. AmAM 21960 ne jambudvIpaprajJaptisUtra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam __ 215 zeSANinu dvitIyAdIni dvitIya caturtha pazcama navama dvAdaza trayoda za caturdaza paryantAni saptacandramaNDalAni nakSatrarahitAni bhavanti kevalaM prathamatRtIyaSaSThamaptama aSTamadazamekAdaza paJcadazeteSu aSTacandramaNDaleSveva nakSatrANi bhavantIti / tatra prathamacandramaNDale dvAdazanakSatrANi bhavanti, tadyathA-abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttaraphAlgunIsvAtizceti / dvitIyacandramaNDale punarvasuH maghA ca dve eva nakSatre, tRtIye candramaNDale kRttikAmAtram, caturthe rohiNI citrA ca, paJcame vizAkhA, SaSThe anurAdhA, saptame jyeSThA, aSTame mRgaziraH ApuSyaH azleSA mUlo hastazcaH pUrvASADhocarA. pADhayodvai dve tAre abhyantarataH, dve dve ca bAhyata iti / evaM svasvamaNDalAvatArasambandhi bhUta hotA hai 15 veM candra maMDala meM AThavAM nakSatra maMDala antarbhUta hotA hai / bAkI ke dvitIyAdi-dvitIya-caturtha-paMcama-navama, dvAdaza, trayodaza, aura catu. deza taka ke sapta candramaMDala-nakSatra rahita hote haiM kevala prathama, tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama, dazama, ekAdaza, aura pazcadaza, ina ATha candramaMDaloM meM hI nakSatra hote haiN| prathama candramaNDala meM 12 nakSatra hote haiM jaise-abhijit, zravaNa, dhaniSThA zatabhiSak, pUrva bhAdrapadA, utara bhAdrapadA, azvinI, bharaNI, pUrvAphAlgunI, uttara phAlgunI, aura svAti dvitIyacandramaMDala meM punarvasu, aura maghA ye do nakSatra hote hai tRtIya candra maMDala meM eka kRttikA nakSatra hotA hai caturtha candra maNDala meM rohiNI nakSatra hotA hai aura citrA nakSatra hotA hai pazcama candra maNDala meM vizAkhA nakSatra hotA hai chaThave candra maNDala meM anurAdhA, saptama meM jyeSThA, aSTama meM mRgazirA, ArdrA puSpa, azleSA mUla aura hasta ye nakSatra hote hai| pUrvASADhA aura uttarASADhA inake bhItara meM do do tArA hote haiM aura bAhara thAya che. agiyAramAM candramaMDaLamAM sAtamuM nakSatramaMDaLa antabhUta thAya che. paMdaramAM candramaMDaLamAM AThamuM nakSatramaMDaLa aMtabhUta thAya che. zeSa dvitIyAdi dvitIya-caturthapaMcama-navama-dvAdaza, trayodaza ane caturdaza sudhInA sAta candramaMDaLe-nakSatra rahita hoya che. phakta prathama, tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama, dazama, ekAdaza ane paMcadaza e ATha caMdramaMDaLamAM ja nakSatra hoya che. prathamacaMdra maMDaLamAM 12 nakSatro hoya che. jema ke maminita zravaNa,pAnI , zatabhiSa, pUrva bhAdrapahA, uttarabhAdra 541, mazvinI, 12, pUrvAphAgunI, uttarAphAlganI ane svAti dvitIya candramaMDaLamAM punarvasu ane maghA e be nakSatra hoya che. tRtIya caMdramaMDaLamAM eka kRttikA nakSatra hoya che. caturthamaMDaLamAM rohiNI nakSatra hoya che ane citrA nakSatra hoya che. paMcama nakSatramaMDaLamAM vizAkhA nakSatra hoya che. SaSTha- caMdramaMDaLamAM anurAdhA, asamamAM jyeSThA, aSTamamAM mRgazirA, Adra, puSya, azleSA, mUla ane hasta e nakSatra hoya che. pUrvASADhA ane uttarASADhA emanI aMdara babbe tArAo hoya che-ane bahAra babbe tArAo hoya che. A pramANe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jambUdvIpaprajJaptisUtre candramaNDalaparidhyanusAreNa pUrvoktakrameNa dvitIyAdInAmapi nakSatramaNDa lAnAM muhartagati jJAtavyA // kathitaM pratimaNDalaM candrAdIno yojanAtmakaM pratimuhUrte gamanam // ___ samprati teSAmeva candrAdInAM pratimaNDalaM bhAgAtmakaM muhUrtagamanaM kathayituM praznayanAha'egamegeNaM bhaMte' ityAdi, 'egame geNaM bhaMte ! muhutteNaM' ekaikena bhadanta ! muhUrtena 'kevaiyaM bhAgasayAI gacchai' kiyanti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! ekaikena muhUrtena candraH kiyanti bhagazatAni gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM uvasaMkamicA cAraM carai' yad yanmaNDalaM prathamaM vA dvitIyAdikaM vA maNDalamupa. saMkramya-saMprApya candrazvAraM gati carati-karoti 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa' tasya tasya maNDalaparikSepasya tasya tasya maNDalasya saMbandhino ye parikSepA statsaMbandhina ityarthaH 'sattarasa aTThadvi bhAgasae gacchai' saptadazASTa SaSTi bhAgazatAni gacchati, aSTaSaSTibhAgairadhikAni saptadaza bhAgazatAnItyarthaH gacchati-gamanaM karoti pratimuhUrtamiti / 'maMDalaM sayasahasseNaM' meM do do tArA hote haiM / isa taraha apane apane maNDala meM avatAra sambandhI candra kI paridhi ke anusAra pUrvokta krama se dvitIyAdika nakSatra maMDaloM kI muharta gati jAna lenI cAhiye / haraeka maMDala meM candrAdikoM kA yojanAtmaka gamana kahakara aba sUtrakAra unhIM candrAdi koM kA haraeka maNDala meM muharta gamana kahate haiN| isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA prazna kiyA haiM-'egamegeNaM bhaMte ! mahatteNaM he bhadanta ! eka eka muhUrta meM candra 'kevaiyaM bhAgasayaM gacchai' kitane saubhAga taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMja maNDalaM uvasaMkamittA cAraM caraha' he gautama ! jisa jisa maMDala para pahuMca kara candra apanI gati kriyA karatA hai 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa' usa usa maMDala kI paridhi ke 'sattarasaaTTa. sadvibhAgasae gacchai' 1768 bhAga taka hara eka muhUrta meM vaha jAtA hai 'maMDala sayamahasseNaM aTThANauhaeya saehiM chettA' tathA 1 lAkha 98 ve hajAra bhAgoM ko vibhakta pitApitAnA maMDaLamAM avatAra saMbaMdhI candramaMDaLanI paridhi mujaba pUrvokta kamathI dvitIyAdi nakSatramaMDaLanI muhUrta gati jANI levI joIe. dareka maMDaLamAM candrAdikanuM ja nAtmaka gamana kahIne have sUtrakAra teja candrAdikanuM dareka maMDaLamAM muhUrtagamana kahe che. bhAmA gItabhAbhI se prabhune savArI prazna yA cha / 'egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM mahata! se- mutabhA yandra 'kevaiyaM bhAgasayaM gacchaI' 20 se mA sudhI onya cha mese dean solA- sudhI gati 42 cha ! senA qawi prabhu 4 cha-'goyamA ! jaM jaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' De gautama ! 22 bha31 52 pAyA ya potAnI gati ! are. 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa' tat tat bhanI 52dhinA 'sattarasa asaTribhAgasae gacchaI' 1768 mAge sudhI 424 bhutabhA laya che. 'maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauie saehi chettA' tebhana 1. sAma 88 12 bhAgAne viast zana pratibhutabhA ta gati jambudvIpaprajJaptisUtra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 367 guNyate yadA tadA bhavati ekAdazakoTayaH aSTaSaSTi lakSAH ekaviMzati sahasrANi paJcAdhikAni SaTzatAni 116821605, asya ca rAzerekaviMzatisahasraiH SaSTayadhikainavabhiH zataiH 21960 bhAge kRte sati labdhAni bhavanti paJcasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi zatAni 5319 yojanAni bhavanti zeSam 1636. bhAgAH, etAvat pramANakam sarvabAhye nakSatra maNDale mRgazIrSa prabhRtInAmaSTAnAM nakSatrANAM pratimuhUrta gatirbhavatIti / uktakrameNa sarvAbhyantara maNDalavatinAM sarvabAhyamaNDalavartinAM ca nakSatrANAM pratimuhUrta kiyatI gatirbhavatIti pratipAditam, sampati-nakSatratArakANAmavasthitamaNDalakatvena pratiniyatagatikatvena ca, avaziSTeSu SaTsu maNDaleSu muhUtrtagatiparijJAnaM duSkaramiti tatkAraNabhUtaM maNDalaparijJAnaM kattuM nakSatra. maNDalAnAM candramaNDa leSu samavatAra praznamAha-'eeNaM bhaMte' ityAdi, 'eeNaM bhaMte ! aTTaNakkha. ttamaMDalA' etAni uparyuktAni khalu bhadanta ! aSTau nakSatramaNDalAni kAhiM caMdamaMDale hiM samo araMti' katibhiH kiyatsaMkhyakai zcandramaNDalaiH katiSu candramaNDaleSu ityarthaH 'kAhiM' ityatra tRtIyA vibhaktiH saptamIvibhaktyarthe jJAtavyA; itthameva praznasArasyAvagamAt samavatarantiantarbhavantItyarthaH, he bhadanta ! candranakSatrANAM sAdhAraNamaNDalAni kAnIvi praznaH, bhagavAnAhakA bhAga dene para 5319 yojana Ate haiM / eva zeSa 1636: bhAga bace rahate haiN| itane pramANa vAlI sarvabAhya nakSatra maMDala meM mRgazIrSa Adi 18 nakSatroM kI prati muhUrta meM gati hotI hai ukta kramake anusAra sarvAbhyantara maNDalavartI nakSatrAM kI evaM sarvabAhaya maNDalavartI nakSatroM kI pratimuharta gati pratipAdita kara aba sUtrakAra nakSatra evaM tArAoM kI avasthita maMDalavAle hone ke kAraNa aura pratiniyata gati vAle hone ke kAraNa avaziSTa 6 maDaloM meM muhartagati kA parijJAna duSkara hai isa kAraNa usa muhUrta gati ke kAraNabhUta maNDala parijJAna karane ke liye nakSatramaMDaloM ke candramaMDaloM meM samavatAra hone ke prazna ko prabhu se 'eeNaM bhaMte ! aTThaNakkhattamaMDalA kaihiM caMdamaMDalehi samoaraMti' isa sUtra dvArA pUchate haiM-he bhadanta ! ye uparyukta ATha nakSatra maDala kitane candramaDaloM meM bhAgAkAra karavAthI pa319 yojana jeTalI saMkhyA Ave che. temaja zeSa 3636 5 bhAga vadhe che. ATalA pramANavALI sarvabAhA nakSatramaMDaLamAM mRgazIrSa Adi 18 nakSatranI prati muhUrtamAM gati hoya che. ukta kramAnusAra sarvAtyaMtara maMDaLavata nakSatranI temaja sarva bAhyamaMDaLavatI nakSatranI prati muhUrta gati pratipAdita karIne have sUtrakAra nakSatra temaja tArAo avasthitamaMDaLavAlA che ane pratiniyata gativALA che tethI avaziSTa 6 maMDagemAM muhUrta gatinuM parijJAna duSkara che. ethI te muhUrtagatinA kAraNabhUta maMDaLanA parijJAna mATe A nakSatramaMDaLanA candramaMDaLamAM samAvatAra hovAnA praznane prabhune "gut bhate ! aDhaNakkhattamaMDalA kAhiM caMdamaDale hiM samoaraMti' mA sUtra 43 pUche che. he bhadata ! e upayukta ATha nakSatramaMDaLa keTalA candramaMDaLamAM avatarita hoya che ?-anta ja028 jadIpaprajJaptisUtrA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'advahiM candramaNDalehiM samoaraMti' aSTasu candramaNDaleSu samavataranti - antarbhavanti / tatra kasmin candramaNDale kasya nakSatramaNDalasyAntarbhAva iti darzayitumAha- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'paDhame candramaNDale' prathame candramaNDale 'taie chaTThe' tRtIye candramaNDale SaSThe candramaNDale 'sattame aTTame' saptame candramaNDale aSTame candramaNDale 'dasame ikArasame' dazame candramaNDale ekAdaze candramaNDale 'paNNarasame caMndramaNDale' paJcadaze candramaNDale / ayaM bhAvaH - prathame candramaNDale prathamaM nakSatramaNDala mantarbhavati cArakSetra cAriNAmanavasthitacAriNAM ca sarveSAM jyotiSkadevAnAM jambUdvIpe azItyadhikayojanazata gAva maNDalasya pravartanAt tRtIye candramaNDale dvitIyaM nakSatramaNDalaM samavatarati, ete ca dve jambUdvIpe nakSatramaNDale, SaSThe lavaNe bhAvini candramaNDale tRtIyaM nakSatramaNDalamantarbhavati lavaNe (tatraiva bhAvini saptame candramaNDale caturtha nakSatramaNDalamantarbhavati, aSTame candramaNDale paJcamaM nakSatramaNDalaM samavatarati, dazame candramaNDale paSThaM nakSatramaNDalamantarbhavati, ekAdaze candramaNDale saptamaM nakSatramaNDalamavatarati paJcadaze candramaNDale aSTamaM nakSatramaNDalamavatarati, avatarita hote haiM ? antarbhUta hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM- 'goyamA ! ahiM caMdamaDalehiM samo araMti' he gautama! ye ATha candra maMDaloM 9 antarbhUta hote haiM 'jahA' jaise- 'paDhame caMdama'Dale' prathama candra maMDala meM prathama nakSatra maNDala antarbhUta hotA hai kyoMki cAra kSetra meM calanevAle aura anavasthita calane vAle samasta jyotiSka devoM ke isa jambUdvIpa meM 180 yojana ava for arh maMDalakI pravRti hotI hai tRtIya candramaMDala meM dvitIya nakSatra maMDala kA antarbhAva hotA hai ye do nakSatramaMDala jambUdvIpa meM haiM / lavaNasamudra meM bhAvI chaThe candramaMDala meM tRtIya nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai lavaNasamudrabhAvI sAtaveM candramaMDala meM caturthanakSatramaMDala antarbhUta hotA hai| AThaveM candramaMDala meM pAMcavAM nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai dazaveM candramaMDala meM chaThavAM nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai 11ve candramaMDala meM sAtavAM nakSatramaMDala anta lUta hoya che? senA bhavAmabhAM prabhu gautamasvAbhIne yA pramANe uDe che - 'goyamA ! ahiM caMda maMDalahiM samoara ti' he gautama ! me AI yandramauNomAM aMtarbhUta hoya che. 'taM jahA ' prema 'paDhame caMdamaMDale' prathama caMdrabhauNamAM prathama nakSatramaMDaNa aMtarbhUta thAya che, bha cAra kSetramAM cAlanArA ane anavasthita cAlanArA samasta jyAtiSTha devAnI A jammU dvIpamAM 180 ceAjana avagAhita karIne ma`DaLanI pravRtti thAya che. tRtIya candrama'DaLamAM dvitIya nakSatramaMDaLanA antarbhAva thAya che. e e nakSatrama DaLe ja khUdvIpamAM che. lavaNusamudramAM bhAvI chaThThA candramaDaLamAM tRtIya nakSatramaMDaLa antabhUta thAya che. lavaNusamudra bhAvI saptama candramaMDaLamAM caturthAM nakSatramaDaLa arnDabhUta thAya che. aSTama candramaDaLamAM paMcama nakSatramaMDaLa antata thAya che. dazama candramaDaLamAM SaSThe nakSatrama DaLa aMtabhU ta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 219 maNDala yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tanmaNDalaM zatasahasreNa-lakenetyarthaH, tathA-'aTThANauieya sae hiM chettA iti' aSTanavatyA ca zataicchitvA-vibhAgaM kRtvA pratimuhUrta gaccha tIti pUrveNAnvayaH / ____ ayaM bhAvaH-atra khalu prathamata zcandrasya maNDalakAla eva nirUpaNIyaH tadanantaraM tadanusAreNa muhartaparimANaM vicAraNIyam, tatra maNDalakAlanirUpaNArtha midaM trairAzikaM bhavati, yadi sapta dazabhiH zatairaSTaSaSTayadhikaiH sakalayugavatibhirarddhamaNDalai candradvayApekSayA tu pUrNamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtridivasAnAM labhyate tato dvAbhyAmarddhamaNDalAbhyA mekena maNDalena kati rAtridivasA labdhA bhavanti, tatreyaM rAzitrayasthApanA 1768 / 1839 / 2 atra khalu carameNa rAzinA dvikalakSaNena madhparAzeH 1830 lakSaNasya guNane sati SaTtriMzaccha tAni SaSTayadhikAni bhavanti eteSAM prathamena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge kRte sati dvau rAtridivasau labdhau bhavataH, zeSatiSThati caturvizatyadhikamekaM zatam 124 / tatraikasmin rAtri divase triMzanmuhUrtA bhavanti iti tasya triMzatsaMkhyayA guNa ne kRte sati jAtAni saptatriMzacchatAni viMzatyadhikAni 3720, teSAM saptadazabhiH zatairaSTaSaSTayadhikaiH 1768 bhAge datte sati labdhau bhavato dvau muhUttauM, tatacchedyachedakarAzyoraSTakenApavartanA, tato jAtazche yo rAzi karake pratimuhUrta meM vaha jAtA hai-isa viSaya ko spaSTa karane ke liye yahAM saba se pahile candra ke maNDala kA kAla bAda meM usake anusAra muhUrta kA parimANa nikAlA gayA hai maNDala kAla ke vicAra ke liye trairAzika kA vidhAna isa prakAra se hai sakalayugavartI arddha maMDaloM dvArA 1768 tathA candra dvaya kI apekSA pUrNa maMNDaloM dvArA 1830 rAtri divasa prApta hote haiM to do arddha maNDaloM dvArA kitane rAtri divasa prApta hoMge to isake liye rAzi traya kI sthApanA 1768 / 1830 / 2 isa prakAra se hogI, carama rAzi do se madhya rAzi 1830 guNita kiye jAne para 3660 Ate haiM, inameM 1768 kA bhAga dene para do rAta dina aura zeSa meM 124 bace rahate haiM eka rAtadina meM 30 muhUrta hote haiM so 30 kA 124 meM guNA karane para 3720 hote haiM, ina meM 1768 kA che. A viSayane spaSTa karavA mATe ahIM sarvaprathama candranA maMDaLane kALa temaja pachI te mujaba muhUrtanuM parimANa kADhavAmAM Avela che. maMDaLa kALanA vicAra mATe bairAzikanuM vidhAna A pramANe che-sakala yugavatI addhamaMDaLa vaDe 1768 candrayanI apekSAe pUrNamaMDaLa vaDe 1830 rAtridivasa prApta thAya che, te pachI be addhamaMDaLe vaDe keTalA rAtri-divase prApta thAya che. te AnA mATe rAzitrayanI sthApanA 1768/1830) A pramANe thaze. caramarAzi be thI madhyarAzi 1830 ne guNita karavAthI 3660 Ave che. AmAM 1768 ne bhAgAkAra karavAthI be rAta-divasa ane zeSamAM 124 avaziSTa rahe che. eka rAta-divasamAM 30 muhUrto hoya che. te 30 ne 124 sAthe guNita karavAthI 3720 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jambUdvIpaprajJaptisUtre strayoviMzatiH chedakarAzizate ekaviMzatyadhike 221, tataH prApyate-muhUrttasyaikaviMzatyadhikazatadvayabhAgAH 2,27 etAvatA kAlena dve arddha maNDale paripUrNe carati candra iti / arthAt etAvatA kAlena paripUrNa mekaM maNDalaM candrazcaratIti / tadevaM candramaNDalakAlasya prarUpaNam, etadanusAreNaiva muhUrtagatirapi bhavati, tatra yau dvau rAzidivasau tau muhartakaraNArtha triMzatsaMkhyayA guNyate tadA SaSTimuhartA bhavanti upari vidyamAnayo dvayoH kSepe kRte jAtA dvApaSTiH, eteSAM saMkalanArtha dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAM guNyate, guNayitvA ca uparitanAMzatrayoviMzatiH prakSipyate, jAtAni trayodazasahasrANi saptazatAni paJcaviMzatyadhikAnIti, etat ekamaNDalakAlagata muhUttesambandhi ekaviMzatyadhikazatadvaya bhAgAno parimANam, tata svairAzikaraNam, tatra yadi trayodazabhiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikai rekaviMzatyadhikazatadvaya bhAga dene para do muhUrta labdha hote haiM / chedya chedaka-rAziyoM meM ATha se apava. tanA-bhAga karane para chedya rAzi 23 aura chedaka rAzi 221 AtI hai| isa taraha eka muhUrta ke 2 bhAga prApta hote haiM itane kAla meM paripUrNa do ardha maMDala para candra apanI gati karatA hai arthAt itane kAla meM eka maMDala paripUrNa hotA hai aura usa para candra gati kriyA karatA hai / yaha candra maNDala kAla kI prarUpaNA hai| isa ke anusAra hI muharta gati bhI hotI hai yahAM jo do rAzirUpa divasa Aye hai unake muhUrta karane ke liye 30 ko 2 se guNita karane para 60 muhUrta hote hai inameM 2 ko joDadene para 62 muharta ho jAte haiM ina saba kI saMkalanA karane ke liye 221 guNA karane para aura 23 ko Agata rAzi meM joDane para 13725 saMkhyA AtI hai yaha saMkhyA eka maNDalakAla ke muharta sambandhI jo 221 haiM unake bhAgoMkA parimANa hai yahAM trairAzika vidhAna isa prakAra se hai yadi 13725 ke dvArA 221 bhAgoM ke maMDala bhAga 109800 prApta hote Ave che. AmAM 1768 ne bhAgAkAra karavAthI be muhUrtA labdha hoya che. chedya chedaka rAziomAM AThathI apavartanA-bhAgAkAra karavAthI chedyarAzi 23 ane chedakarAzi 221 Ave che A pramANe eka muhUrtanA 2 bhAgo prApta thAya che. ATalA kALamAM paripUrNa be adhamaMDaLe upara candra pitAnI gati kare che, eTale ke ATalA kAlamAM eka maMDaLa paripUrNa thAya che ane tenI upara candra gati kriyA kare che. A candra-maMDaLa-kALanI prarUpaNA che. e mujaba ja muhUrta gati paNa thAya che. ahIM ja be rAzirUpa divase AvyA che temanA muhUrto karavA mATe 30 ne be vaDe guNita karavAthI 60 muhUrta thAya che. AmAM 2 ne saravALe karavAthI 62 muhUta thAya che. e badhAnI saMkalana karavA mATe 221 sAthe guNita karavAmAM Ave ane 23 ne Agata rAzimAM joDavAmAM Ave te 13725 jeTalI rAzi Ave che. A rAzi eka maMDaLa kALanA muhUrta saMbaMdhI je 221 che tenA bhAgonuM parimANa che. ahIM bairAzika vidhAna A pramANe che je 1325 vaDe 221 bhAganA maMDaLa bhAga 109900 prApta thAya che te eka jambudvIpaprajJaptisUtra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 221 bhAgAnAM maNDalabhAgA ekaM zatasahasramaSTAnavatizatAni labhyante, tat ekena muhUrtena kiya. llabhyate tatra rAzitrayasthApanA 13725 / 109800 / 1 / atrAdyo yo rAziH 13725 lakSaNaH muhUrtagataikaviMzatyadhikazatadvayabhAgasvarUpaH tataH saMkalanArthamantyo rAzirekalakSarUpo dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAm 221 guNyate tato bhavati dve zate ekaviMzatyadhika 221, tAbhyAM madhyo rAzi:109800 guNyate, tato bhavati dve koTayau dvi catvAriMzallakSAH pazcaSaSTisahasrANi aSTauzatAni 24265800 / teSAM trayodazabhiH sahasraH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika rbhAgo hiyate, labdhAni saptadazazatAni aSTa SaSTayadhikAni 1768 etAvato bhAgAn yatra tatra vA maNDale candro muhartena gacchati, ayaM bhAva:-anASTAviMzati nakSatraiH sva. gatyA svasvakAlaparimANena kramazo yAvatkSetraM buddhyA cyApyamAnaM saMbhAvyate tAvadekamarddhamaNDalamupakalapyate, etAvat pramANa meva dvitIyamarddhamaNDalaM dvitIyASTAviMzati nakSatra saMbandhita, tatta bhAga janitamityevaM pramANabuddhiparikalpitamekamaNDalacchedo jJAtavyaH, eko lakSaH paripUrNAni hai to eka muharta ke dvArA ye kitane prApta hoMge isa ke liye 13725-109800-1 aisI rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye yahAM jo AdyarAzi 13725 hai vaha muharsa gata 221 ke bhAga svarUpa hai saMkalanA ke nimitta anta 1 rUpa rAzi 221 se guNita hokara 221 rUpa hI AtI hai isa meM 109800 ko guNita karane para 24265800 rAzi AtI hai isa meM 13725 kA bhAgadene para 1768 Ate haiM zeSa meM kucha nahIM bacatA itane bhAga taka cAhe jisa kisI maMDala meM candra eka muharta meM gamana-kriyA karatA hai| bhAva yaha hai ki 28 nakSatra apanI apanI gati dvArA apane apane kAla ke parimANa se kramazaH jitane kSetrako apanI kalpanA ke anusAra vyApta kara sake usakA nAma ardha maMDala hai itane pramANa hI dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya maMDala tattadbhAga janita hotA hai isa pramANa buddhi se parikalpita huA eka maMDala cheda hotA hai aura vaha 109800 muhUrta vaDe eo keTalA prApta thaze enA mATe 13725/109800/1 evI rIte rAzitrayanI sthApanA karavI joIe. ahIM je AgharAzi 13725 che te muhUrtagata 221 nA bhAga svarUpa che. saMkalanA mATe aMta 1 rU5 rAzi 221 thI guNita thaIne 221 rUpa Ave che. AmAM 1098000 ne guNita karavAthI 24265800 saMkhyA Ave che. A rAzimAM 1372pa ne bhAgAkAra karavAthI 1768 Ave che. zeSamAM koI saMkhyA rahetI nathI. ATalA bhAga sudhI game te maMDaLamAM candra eka muhUrtamAM gamana-kriyA kare che. bhAva A pramANe che ke 28 nakSatra pita-pitAnI gati vaDe potapotAnA kALanA pariNAmathI kramazaH jeTalA kSetrane potAnI kalpanA vaDe vyApta karI zake tenuM nAma ardhamaMDaLa che. ATalA pramANamAM ja dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya ardhamaMDaLa tat tata bhAgajanita hoya che. A rUpa pramANu buddhithI parikapita thayela eka maMDaLa cheda hoya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jambUdvIpaprajJaptisUtre cASTAnavatizatAni / kathamasyotpattiriti cedatrocyate triprakArANi khalu nakSatrANi, tadyathA - samakSetrANi, arddhakSetrANi dvayarddhakSetrANi ca atra yAvatpramANaM kSetramahorAtreNa sUryeNa gamyate tAvatpramANaM candreNa saha yogaM yAni yAni nakSatrANi gacchanti tAni tAni nakSatrANi samakSetrANi, samamahorAtrapramitaM kSetraM yeSAM nakSatrANAM tAni samakSetrANi kathyante, samakSetrANi ca nakSatrANi paJcadaza bhavanti tadyathA-zravaNaM ghaniSThA pUrvabhAdrapadA revatI azvinI kRttikA mRga ziraH puSyo maghA pUrvAphAlgunI hastaH citrA anurAdhA mUlaH pUrvASADhA iti / tathA- yAni nakSatrANi arddham ahorAtrapramitasya kSetrasya candreNa samaM yogaM prApnuvanti tAni nakSatrANi arddhakSetrANi, arddhama- arddhapramANaM kSetraM yeSAM nakSatrANAM tAni arddhakSetrANi tAni ca SaT tadyathAzatabhika bharaNI, ArdrA, azleSA, svAtiH, jyeSThA / tathA dvitIyamarddhaM yeSAM nakSatrANAM rUpa hotA hai| isakI utpatti kaise hotI hai ? suno aise hotI hai-nakSatra tIna prakAra ke hote haiM - eka sama kSetra vAle dUsare ardha kSetravAle aura tIsare dvadha kSetra vAle jitanA pramANa kSetra ahorAta meM sUrya ke dvArA gamya hotA hai utane pramANa kSetrako candra ke sAtha yoga rakhane vAle jo 2 nakSatra pAra karate haiM ve sama kSetra vAle nakSatra haiM ahorAta pramita kSetra jina nakSatroM kA sama hotA hai ve samakSetrI nakSatra haiM aisA niSkarSArtha hai / samakSetrI nakSatra 15 hote hai unake nAma isa prakAra se haiM - zravaNa dhaniSThA, pUrva bhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA, jo nakSatra ahorAtra pramita kSetra ke ardha yoga ko candra ke sAtha prApta karate haiM ve nakSatra arddhakSetrI haiM AghAkSetra jina nakSatroM kA hotA hai ve ardha kSetrI nakSatra haiM yahI isakA niSkarSArtha hai / ye ardha kSetrI nakSatra chaha hote haiM unake nAma isa prakAra se haiM - zatabhiSak, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti, aura jyeSThA tathA ane te 1098000 rUpa hAya che. enI utpatti kevI rIte thAya che ? te! enA javAbamAM sAMbhaLeA. enI utpatti A pramANe thAya che--nakSatra traNa prakAranA haiya che. eka samakSetravALA, khIjA akSetravALA ane trIjADhaya kSetravALA aheArAtamAM sUrya vaDe jeTalu* pramANa kSetra gamya hAya che, teTalA pramANa kSetrane candranI sAthe cega rAkhanArA je-je nakSatra pAra kare che te badhA samakSetravALA nakSatra che. aheArAta pramita kSetra je nakSatranu sama hoya che te samakSetrI nakSatra che. A pramANe niSkarSA che. samakSetrI nakSatra 15 hoya che. tebhanA nAbho yA pramANe he - zravaNu, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, triSThA, bhRgazirA, puSya, bhadhA, pUrvAzalgunI, hasta, citrA, anurAdhA, bhUla bhane pUrvASADhA je nakSatra ahArAtra pramita kSetranA acegane candranI sAthe prApta kare che. te nakSatre addhakSetrI che. akSetra je nakSatranu hAya che te a kSetrI nakSatra che. eja manA niSkarSAya che. e akSetrI nakSatrA 6 che. temanA nAme A pramANe che--zatabhiSaka, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 223 tAni dvayardhAnyapi nakSatrANi SaT tadyathA-uttarabhAdrapada uttaraphalgunI uttarASADhA rohiNI punavasuH vizAkhA ceti / tadatra sImAparimANavicAre ahorAtraH saptaSaSTI bhAgI tataH parikapyate iti samakSetrANAM sarveSAM nakSatrANAM pratyeka saptapaSTi bhAgAH parikalpyante, arddhakSetraNAM nakSatrANAM tu trayastriMzadarddhazca, dvayarddhakSetrANAM nakSatrANAm ekaMzatamaJca, abhijinnakSatrasya tu ekaviMzatiH saptaSaSTibhAgAH, samakSetrANi nakSatrANi pazcadaza iti saptaSaSTiH paJcadazabhirgu. Nyate tadA sahasraM paJcottaraM 1005 bhavati, arddhakSetrANi nakSatrANi paDiti sArdAH trayastri. zat SabhiguNya te tadA bhavati ekamadhikaM dvizatam / dvayarddhakSetrANi nakSatrANi SaT tataH eka zatamardazca SaDUbhirguNitaM jAtAni SaTzatAni vyuttarANi 603 abhijinnakSatraikaviMzatiH, sarva saMkhpapA jAtAni aSTAdazazatAni triMzadadhikAni 1830 / etAvadbhAgaparimANamekadvitIya ardha jina nakSatroM kA hotA hai ve daya nakSatra haiM-ye bhI chaha haiM-inake nAma isa prakAra se haiM- uttara bhAdrapadA, uttara phAlgunI uttarASADhA, rohiNI, punarvasu aura vizAkhA isa sImA parimANa vicAra meM ahorAta 67 bhAgovAlA parikalpita kiyA gayA hai isaliye samakSetrI jitane bhI nakSatra haiM ve pratyeka pratyeka 67 bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiN| ardhakSetrI jo nakSatra haiM ve saba hara eka 33||-33 // bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiM dvayardha kSetrI jo nakSatra haiM unake 100 // bhAga pratyeka ke kalpita kiye gaye hai parantu abhijita nakSatra ke to bhAga kalpita kiye gaye haiM samakSetrI nakSatra 15 hai isaliye 67 se 15 guNita hone para 1005 hote haiM ardha kSetrI nakSatra chaha haiM isaliye 33||ko 6 se guNita karane para eka adhika do sau hote haiM dvayardha kSetrI nakSatra 6 hai 100 // ko chase guNita hone para 603 hote haiM abhijita nakSatra 21 bhAgoM vAlA kalpita kiyA gayA haiM ina saba bhAgoM kA joDa 1830 hotA hai| bharaNI, Adra, azleSA, svAti ane jayeSThA temaja dvitIya ardha je nakSatranuM hoya che kaya nakSatra che. kayartha nakSatra paNa da che. temanA nAme A pramANe che-uttarabhAdrapadA, uttaraphAbhunI, uttarASADhA, rohiNI, punarvasu ane vizAkhA A sIma pariNAma vicAramAM ahorAta 67 bhAgavALA parikalpita karavAmAM Avela che. ethI samakSetrI jeTalA paNa nakSatra che temAMthI dareka 67 bhAgovALA parikapita karavAmAM AvelA che. ardhakSetrI je nakSatra che teo sarvemAMthI dareka 33-33 bhagavALA parikalpita karavAmAM AvelA che. drayardhana kSetrI je nakSatra che temanA 100 bhAga darekanA parikapita karavAmAM AvelA che. paraMtu abhijita nakSatranA te 3 bhAga ja ka9ipata karavAmAM AvelA che. samakSetrI nakSatre 15 che. eTalA mATe 67 thI 15 guNita karavAthI 1005 hoya che. arthakSetrI nakSatra 6 che. eTalA mATe 33 ne 6 thI guNita karavAthI eka adhika baso thAya che. yakSetra nakSatra 6 che. 10 ne 6 sAthe guNita karavAthI 603 thAya che. abhijita jambudvIpaprajJaptisUtra Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jambUdvIpaprajJaptisUtre maNDalam, etAvatpramANakameva dvitIyamapi maNDalamiti triMzadadhikAni aSTAdazazatAni, tAni ca yadi dvAbhyAM guNyate tadA jAtAni TtriMzacchatAni SaSTayadhikAni 3660 ekaikasmin rAtridivase trizanmuharta bhavantIti pratyekameteSu SaSTayadhika SaTratriMzat saMkhyayA guNyante tadA bhavati laukamaSTAnabati zatAni 109800 / tadanena krameNa maNDalasya paricchedaparimANaM kathitamiti / nanu yAni yAni nakSatrAni yanmaNDalasthAyIni teSAM nakSatrANAM tanmaNDaleSu candrAdi yogayogyamaNDalabhAgasthApanaM yuktimatvAt zraddheyam natu sarveSvapi maNDaleSu sarveSAM nakSatrANAM bhAgakalpanaM yuktamiti cedatrocyate nahi nakSatrAM candrAdibhiH saha sambandho niyate dine niyate deze niyate kAle vA bhavati, kintu aniyate dine'niyate deze'niyate ___ itane bhAgarUpa parimANa vAlA eka maNDala hotA hai dvitIya maMDala bhI itane hI bhAga rUpa parimANa vAlA hotA hai donoM maMDalo ke bhAgoM kA joDa 3660 hotA hai eka 2 rAtri divasa meM 30 muharta hote haiM taba 3660 saMkhyaka bhAgoM meM se pratyeka me 30 bhAga kI kalpanA karane para 3660 meM 30 kA guNA karane se 109800 saba bhAga hote haiM isa krama se maMDala kA pariccheda parimANa kahA hai| zaMkA-jo jo nakSatra jina jina maMDaloM para sthAyI hai una una nakSatroM kA una maMDaloM para candrAdi yoga yogya maNDala bhAgoM kI sthApanA yuktimatU hone se zraddheya hai para samasta maNDaloM meM samasta nakSatroM ke bhAgakI kalpanA yuktimat nahIM haiM ? to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai-nakSatra kA candrAdikoM ke sAtha sampandha niyatadina meM niyata deza me yA niyata kAlameM to hotA nahIM hai kintu aniyata dina meM aniyata deza meM yA aniyata kAla meM hotA hai isa kAraNa una una maMDaloM meM una una nakSatra saMbaMdhI jo sImAviSkambha hai usameM nakSatra 21 bhAgovALuM kapita karavAmAM AveluM che. A badhA bhAgone saravALe 1830 hoya che. ATalA bhAgarUpa parimANavALuM eka maMDaLa hoya che. dvitIyamaMDaLa paNa ATalA ja bhAgarUpa parimANavALuM hoya che. ane maMDaLanA bhAgone saravALo 3660 thAya che. eka-eka rAtri divasamAM 30 muhUrta hoya che, tyAre 36 60 saMkhyaka bhAgamAMthI darekamAM 30 bhAganI kalpanA karavAthI 3660 mAM 30 ne guNita karavAthI 109800 badhA bhAgo thAya che. A kramathI maMDaLanuM paricheda parimANa kahevAmAM Avela che. zaMkA-je-je nakSatra je-je maMDaLe upara sthAyI che te te nakSatrano te maMDaLo upara candrAdiga yogya maMDaLa bhAgonI sthApanA yuktimatuM hovAthI zraddheya che, paraMtu samasta maMDaLomAM samasta nakSatranA bhAganI ka95nA yuktimatuM nathI ? te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-nakSatrane candrAdikanI sAthe vega niyata divasamAM niyata dezamAM athavA niyata kALamAM thatuM nathI paraMtu aniyata divasamAM, aniyata dezamAM athavA aniyata kALamAM thAya che. AthI te te maMDaLomAM temaja te te nakSatra saMbaMdhI je sImA vidhvaMbha jambudvIpaprajJaptisUtra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 225 kAle, tena tattanmaNDaleSu tattannakSatrasaMbandhi sImA viSkambhe candrAdi prAptau satyAM yogaH saMpadyate iti maNDalacchedazca sImA viSkambhAdau saptayojano bhavatIti / / samprati sUryasya bhAgAtmikAM gatiM praznayitumAha-'egamegeNaM' ityAdi / 'egamegeNaM maMte ! muhatteNaM' ekaikakena khalu bhadanta ! muhartena 'sarie' sUryaH 'kevaiyAI bhAgasayAI gacchaI' kiyanti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! sUryaH ekena muhartana kiyanti bhAgazatAni gacchatIti praznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' yad yanmaNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa' tasya tasya maNDalaparikSepasya 'aTThArasatIse bhAgasae gacchai' aSTAdaza triMzadabhAgazatAni gacchati trizadadhikAni aSTAdazazatAni gacchatItyarthaH 'maMDalaM saya sahasse hiM' maNDalaM zatasahasraiH lakSaikasaMkhyAbhirityarthaH 'aTThANauIeya saehi chett|' aSTAnavati zataizca chittvA-vibhAgaM kRtvA gacchatIti, kathamevaM bhavatIti cedatrocyate trairAzikakaraNAt, tathAhi-paSTimuharterekaM zatasahasramaSTAnavatiH zatAni maNDalabhAgAnAM labhyante, tadA ekenacandrAdikI prApti hone para yoga bana jAtA hai aura maNDalaccheda sImA viSkambhAdi meM sAta yojana kA hotA hai| aba gautamasvAmI sUryakI bhAgAtmika gati ke sambandha meM (egamegeNaM sUrie kevaiyAI bhAgasayAI gacchai) he bhadanta ! eka muhUrta meM sUrya kitane sau bhAga taka jAtA hai ? aisA pUcha rahe haiM isake uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa maMDalapakkhevassa aTThArasa tIse bhAgasae gacchada) he gautama ! sUrya jisa jisa maMDala ko prApta karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSepa ke 1830 bhAga taka gati karatA hai| yahAM maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake vaha sUrya itane bhAga taka jAtA hai-gati karatA hai aisA samajhanA cAhiye usakA bhAva aisA hai ki 60 muhUrtoM dvArA 109800 maMDala bhAga prApta hote haiM to eka muharta ke dvArA kitane maMDala bhAga che temAM candrAdinI prApti thavAthI pega banI jAya che. ane maMDaLacacheda sImA viSkabhAdimAM sAta jana jeTaluM hoya che. 2 gotebhasvAmI sUryanI lAbha matinA samayamA prazna 42 cha- 'egamegeNaM sUrie kevaiyAiM bhAgasayAI gacchai' mahata ! me mutabhA sUrya sA se mA sudhI 14 cha ? senA nAmamA prabhu 4 cha-'goyamA jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa maMDalaparikkhevassa aTThArasa tIse bhAgasae gacchai' he gautama! sUrya 22 bhane prApta karIne potAnI gati kare che te tat tat maMDaLa parikSepanA 1830 bhAge sudhI gati kare che. ahIM maMDaLonA 1 lAkha 9 hajAra 8 se bhAgane vibhakata karIne te sUrya ATalA bhAga sudhI jAya che-gati kare che. Ama samajavuM joIe. Ane bhAva A pramANe che ke 60 muhUrto ja0 29 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jambUdvIpaprajJaptisUtre muhUrtena katibhAgAn labhate, tatra rAzitrayasthApanA ittham-60/109800/1/ atra caramenaikakalakSaNena rAzinA yadA madhyastha 189800 rAze rguNanaM kriyate tadA tadeva bhavati 'ekena guNitaM tadeva bhavatIti niyamAt' tadA ekaina guNitasya madhyamarAze rAdhena paSTilakSaNarAzinA bhAgo hiyate tadA labdhAni aSTAdazazatAni triMzaduttarANi 1830, etAvato bhAgAn ekasya maNDalasya sUrya ekena muhUrtena gacchatIti // samprati nakSatrANAM bhAgAtmikAM gatiM praznayitumAha--'egamegeNaM bhaMte' ityAdi, 'egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM Nakkhatte' ekaikena khalu bhadanta ! muhartena nakSatram 'kevaDyAiM bhAgasayAiM gcch|' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! nakSatramekena muhartana maNDalasya kiyatsaMkhyakAni bhAgazatAni gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'jaMja maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' yad yanmaNDalamupasaMkramya-saMprApya nakSatraM prApta hoMge-to isa bAta ko jAnane ke lie yahAM para trairAzika karanA cAhiyeisa vidhi meM tIna rAziyoM kI sthApanA isa prakAra se karanI hotI hai-60109800-1 aba yahAM antima rAzi 1 ke dvArA madhyakI rAzi jo 109800 hai use guNita karane para 109800 hI Ate haiM kyoM ki 1 se guNita huI rAzi meM koI saMkhyA parivartita nahIM hotI hai aisA niyama hai| phira antima rAzi se guNita huI madhya kI rAzi meM 60 kA bhAga denA cAhiye / taba 1830 labdha hote haiM isa taraha sUrya eka muhUrta meM eka maMDala ke 1830 bhAgoM taka jAtA hai| aba gautama svAmI nakSatroM kI bhAgAtmika gati ko jAnane ke liye prabhu se 'egamegeNaMbhaMte ! muhutteNaM Nakkhate kevaiyAI bhAgasayAI' aisA pUchate hai ki-he bhadanta ! nakSatra 1 muhUrta meM maNDala ke kitane sau bhAgoM taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai-tassa 2 maMDalaparikkhevassa vaDe 109800 maMDaLa bhAgo prApta thAya che te eka muhUrta vaDe keTalA maMDaLa bhAga prApta thaze? te e vAtane jANavA mATe ahIM airAzi karavI joIe. bAvidhimAM traNa rAzinI sthApanA A pramANe karavI paDe che. 60/1098000/ have ahIM aMtima rAzi 1 vaDe madhyanI rAzi je 1098000 che tene guNita karavAthI 1098000 saMkhyA Ave che. kemake 1 thI guNita thayelI saMkhyAmAM kaI paNa jAtanuM parivartana thatuM nathI. pachI aMtima rAzithI guNita thayelI madhyanI rAzimAM 60 no bhAgAkAra kara joIe. tenAthI 1830 labdha thAya che. A pramANe sUrya eka muhUrtamAM eka maMDaLanA 1830 bhAgo sudhI jAya che. have gautamasvAmI nakSatranI bhAgAmika, gatine jANavA mATe prabhune "gmegeNaM bhaMte ! muhutteNaM Nakkhatte kevaiyAe bhAgasayaI' mevI zate prazna 42 cha / 3 mata ! nakSatra eka muhUrtamAM maMDaLanA keTalA se bhAga sudhI gati kare che? enA javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tarasa tassa maMDalaparikkhevassa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 227 cAram - gatiM carati - karoti ' tassa tassa maMDala parikkhevassa aTThArasapaNatIse bhAgasae gacchai' tasya tasya maNDalaparikSepasya maNDalaparidherityarthaH aSTAdaza paJcatriMzat paJcatriMzadadhikAni aSTAdazabhAgazatAni gacchatIti 'maMDalaM sayasahasseNaM aTThANa uIe ya saehiM chettA' maNDalaM zatasahasreSTanavatyA ca zatai citvA-chedaM kRtvA / atrApi khalu evaM rAzitrayasthApanA-1835/1830/ 2 / atra carameNa dvikalakSaNarAzinA madhyastha 1835 rAzeryadAguNanaM kriyate tadA bhavati SaT triMzacchatAni SaSTyadhikAni 3660, tatazvaramarAzinA guNi tasya madhyamarAzeH 3660 lakSaNasya, Adyena 1835 etallakSaNena rAzinA bhAge kRte labdhaM bhavati ekaM rAtriM divam 1, tataH zeSANi tiSThanti aSTAdazazatAni paJcaviMzatyadhikAni 1825 / tadanantaraM muhUrtAnayanArtha metAni trizatsaMkhyayA guNyante, tato jAtAni catuH paJcA zat sahasrANi saptazatAni paJcAzadadhikAni 54750, teSAmaSTAdazabhiH zataiH paJcatriMzadadhikairbhAge hRte sati labdhA ekonatriMzadmuhUrttAH, tatazcedyacchedakarAzyoH paJcakenApavartanA, tato jAtaH uparitano rAziH, trINi zatAni saptottarANi 307 - chedakarAziH trINi zatAni aTThArasapaNatI se bhAgasae gaccha3' he gautama! nakSatra jisa 2 maMDalako prApta karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSepa ke 1835 bhAgoM taka jAtA hai 'maMDalaM sayasahasseNaM ahANauIe ya saehiM chettA' yahAM jo eka maMDala ke 1835 bhAga kahe gaye haiM ve samasta maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake kahe gaye haiM yahAM para bhI rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye jo isa prakAra se hogI 1835 - 1830 - 2 - aba antimarAzirUpa do se madhyakI rAzirUpa 1830 ko guNita karane para 3660 hote haiM ina meM 1835 kA bhAga dene para 1 dina rAta labdha hotA hai aura zeSa sthAna meM 1825 bacate haiM inameM muhUrta lAne ke liye 30 kA guNA karane para 54750 muhUrtta Ate haiM ina meM 1830 kA bhAga dene para 29 muhUrta Ate haiM phira cheya aura chedaka rAzi meM 5 se apavartanAkI aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchai' he gItabha ! nakSatra ne ne maMDajane prApta urIne potAnI gati kurai che te tat tat bhauja parikSepanA 1835 logo sudhI gati ure che. 'maMDalaM sayasa hasseNaM aTThANa uIe ya sarahiM chettA' nahIM the kheDa bhaDajanA 1835 logo kahevAmAM AvelA che te samasta maDaLanA 1 lAkha 9 hajAra 8 sA bhAgeAne vibhakta karIne kahevAmAM AvelA che. ahIM paNa rAzitrayanI sthApanA karavI joie. te A pramANe thaze. 1835/1830/2 have aMtima rAzirUpa e nI sAthe madhyanI rAzi 1830 ne guNita karavAthI 3660 thAya che. AmAM 1835nA bhAgAkAra karavAthI divasa-rAta labdha thAya che ane zeSa sthAnamAM 1825 avaziSTa rahe che. AmAM muhUrta lAvavA mATe 30 nI sAthe guNita karavAI 54750 muhUrta Ave che. AmAM 1830 nA bhAgAkAra karavAthI 29 muhUrto Ave che, pachI cheva ane chedakarAzimAM 5nI sAthe apavanA kara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jambUdvIpaprajJaptisUtre saptaSapTayadhikAni 367-tat AgatamekaM rAtriMdivam, ekasya cAhorAtrasya triMzanmuhUrtAH, ekasya ca muhartasya saptapaSTayadhikatrizatabhAgAnAM trINi zatAni saptottarANi 1993 iti / samprati-etadanusAreNa muhUrtagatiparimANaM vicAryatentatra rAtriMdive triMzadmuhartAH 30 bhavanti, teSu uparita / ekonatriMzanmuhartAH prakSipyante, tadA jAtA ekonaSaSTiH muhUrtAnAm tataH sA savarNanArtha tribhiH zataiH SaSTayadhikaH guNyate guNayitvA coparitanAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante tadA jAtAni ekaviMzatiH sahasrANi navazatAni SaSTayadhikAni 21960 / tadanantaraM trairAzikam yadi muhUrtagatasaptapaSTayadhikabhAgAnAme kaviMzatyA sahasrairnavabhiH zataiH SaSTayadhikaiH ekazatasahasramaSTAnavatiH zatAni maNDalabhAgAnAM labdhAni bhavanti tadA ekena muhartena kiM labdhaM bhavet tatreyaM rAzitrayasthApanA 21960/109800/ 1/ atrAdyo rAziH muhUrtagatasaptaSaSTayadhikatrizatabhAgarUpa stato'ntyo'pi rAziH tribhiH to uparitana rAzi chedya rAzi-307 aura chedaka rAzi 367 hotI hai isase 1 rAta dina AjAtA hai eka ahorAta ke 30 muhUrta hote haiM eka muhUrta ke 367 bhAgoM ke 17 bhAga prApta hote haiN| aba iso ke anusAra muhUrta gati ke parimANa kA vicAra kiyA jAtA hai-rAta dina ke 30 muhUrtoM meM Uparake 29 muharta prakSipta karane para 59 muhUrta ho jAte haiM inameM 360 kA guNA karane para saba muhUtoM kA parimANa nikalatA hai ina meM 367 joDa dene para saba muhatoM kI saMkhyA 21960 AjAtI hai phira trairAzika vidhi ke anusAra "yadi muhUrta gata 67 bhAgoM ke 21960 bhAgoM ke dvArA 109800 maMDala prApta hote haiM to eka muhUrta meM ve kitane prApta hoMge" isa prakAra pUchana para yahAM rAzi traya kI sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye-21960-109800-1 yahAM Adi rAzi muhUrta gata 367 rUpa hai isa rAzikA antimarAzirUpa jo 1 hai usake sAtha guNA karane para 367 hI vAmAM Ave te uparitanarAzi- chedyarAzi 307 ane cheka 367 thAya che. AnAthI 1 rAta-divasa AvI jAya che. eka arorAtanA 30 muhUrto hoya che. eka muhUrtane 367 bhAgone 137 bhAge prApta thAya che. have e mujaba ja muhUrta gatinA parimANa vize vicAra karavAmAM Ave te rAta-divasanA 30 muhurtImAM uparanA ra9 muhUrtI prakSipta karavAthI 59 muhUrtI thaI jAya che. AmAM 360 nI sAthe muNita karavAthI badhA muhUrtonuM parimANa nIkaLI Ave che. AmAM 367 joDavAthI badhA muhUrtanI saMkhyA 21960 AvI jAya che. pachI vairAzika vidhi mujaba je muhutagata 67 bhAgonA 21960 bhAgo vaDe 109800 maMDaLa bhAga prApta thAya che te eka muhUrtamAM teo keTalA prApta thaze? A rIte prazna karavAthI ahIM rAzitrayanI sthApana A pramANe karavI joIe. 21960/109800/1 ahIM Adi rAzi muhUrtagata 367 rUpa che. A rAzinuM aMtima rAzirUpa je 1 che tenI sAthe guNita karavAthI 367 Ave che. have A 367 rAzi vaDe jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam zataiH saptaSaSThayadhikAni 367 tairmadhyaH 109880, ekalakSo'STAnavati yojana lakSaNo rAzi guNyate tadA catasraH koTaNe dvau lakSau SaNNavatiH sahasrANi SaTzatAni 40296600 eteSA mAyena rAzinA ekaviMzatisahasrANi navazatAni SaSTaya dhikAni ityevaM bhAgo hiyate tadA labdhAni aSTAdaza zatAni paJcatriMzadadhikAni 1835, etAvato bhAgAn yojanasya pratimuhUrta nakSatraM gacchatIti / idazca bhAgAtmaka gativicAraNaM candrasUryanakSatratrayANAM yathottaraM gatizIghratve saprayojanaM bhavati tathAhi-sarvebhyaH zIghragatikAni nakSatrANi bhavanti maNDalayoktabhAgIkRtasya pazcatriMzadadhikASTadazazatabhAgAnA ekaiphasmin muhUrte AkramaNAt nakSatrApekSayA mandagatayaH candrApekSayA zIghragatayaH sUryA bhavanti, ekaikasmin muhUrte triMzadadhikASTAdazazatabhAgAnAmeva sUryeNAkramaNAt sUryApekSayA'pi mandagataya zcandrA bhavanti, ekaikasmin muhUrte aSTaSaSTayadhika saptazatabhAgAnAmeva candrarAkamaNAt / bhaumAdigrahAstu vakrAnuvakrAdigatibhAvato'niyatagatikAH tasmAt kAraNAt na teSAM grahANAM maNDalAdi Ate haiN| aba isa 367 rAzi dvArA 109800 rAzi ko guNita kiye jAne para 40296600 rAzi AjAtI hai isa rAzi meM 21960 kA bhAga dene para 1835 bhAga Ate haiN| itane eka yojana ke bhAgoM taka nakSatra prati muhUrta meM jAtA hai isa prakAra se yaha bhAgAtmaka gati kA vicAra candra sUrya aura nakSatra ina tInoM kI zIghragati kI vicAraNA meM prayojana sahita hai jaise sarva se zIghra gati vAle nakSatra haiM kyoMki ve ukta bhAgIkRta maMDala ke 1835 bhAgoM taka eka muhUrta meM gati karate haiN| nakSatroM kI apekSA manda gativAle tathA candra kI apekSA zIghra gativAle sUrya haiM kyoMki ve eka eka muhUrta meM maMDala ke 1830 bhAgoM taka gati karate haiM sUrya kI apekSA manda gati vAle candra haiM kyoMki ve eka eka muhUrta meM maMDala ke 768 bhAga taka hI gati kara pAte haiM / bhauma Adi jo graha haiM ye vakrAnu vakrAdi gati vAle hone ke kAraNa aniyata gativAle hote haiN| isIliye unake 1098000 rAzine guNita karavAthI 4026600 rAzI AvI jAya che. A rAzimAM 21960 ne bhAga karavAthI 1835 bhaga Ave che. ATalA eka jananA bhAgo sudhI nakSatra prati muhUrtamAM jAya che. A pramANe A bhAgAtmaka gatine vicAra candra sUrya ane nakSatra e traNenI zIvra gatinI vicAraNAmAM projana sahita che. jema badhAthI zIdhraNAmI nakSatra che kemake teo ukta bhAgIkRtamaMDaLanA 1835 bhAga sudhI eka muhUrtamAM gati kare che. nakSatronI apekSAe maMdagativALA temaja candranI apekSAe zIvra gativALA sUryo che. kemake teo eka-eka muhurtamAM maMDaLanA 1830 bhAgo sudhI gati kare che. sUryanI apekSAe maMdagativALA caMdro che kemake teo eka muhUrtamAM maMDaLanA 768 bhAge sudhI ja gati karavAmAM samartha che. bhauma vagere je rahe che te vakrAnuvAdi gativALA hovAthI aniyata gativALA hoya che tethI temanA saMbaMdhamAM jambudvIpaprajJaptisUtro Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jambUdvIpaprajJaptisUtre vicAraH kRto navA gati prarUpaNameva kRtam, tArakANAmapi avasthitamaNDalakatvAt candrA. dibhiH saha yogAbhAvacintanAca na maNDalAdiprarUpaNaM kRtamiti paJcadazasUtram / / suu015|| samprati-sUryasyodayAstamayane adhikRtya bahavo mithyAbhiniviSTa dRSTayo vipratipadyante teSAM tAM vipratipannAM buddhiM vyapohitu praznamAha 'jaMbuddIve' ityaadi| __mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA udINapAINamuggaccha pAINa dAhiNamAgaccheti 1 pAINa dAhiNamugaccha dAhiNa paDINaM AgacchaMti2 dAhiNapaDINamuggaccha paDINa udINamAgacchaMti 3 paDINa udINamuggaccha udINa pAINamAgacchaMti4, haMtA goyamA ! jahA paMcamasae paDhame uddese jAva Nevasthi ussapiNI avaTTieNaM tattha kAle pannatte samaNAuso ! iccesA jaMbuddIvapaNNattI sUrapaNNattI vatthusamAseNaM saMmmattaM bhavai, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udINapAINaM uggaccha pAINadAhiNa mAgacchaMti jahA sUravattavvayA jahA paMcamasayassa dasame uddese jAva avaTrieNaM tattha kAle pannatte samaNAuso! iccesA jaMbuddIvapaNNattI vatthu samAseNaM saMmattA bhavaitti ||suu0 16 // chAyA-jambUdvIpe khala bhadanta ! dvIpe sUyauM udIcIna prAcIna mudagatya dakSiNaprAcIna mAgacchataH 1 prAcInadakSiNamudgatya dakSiNapratIcInamAgacchataH 2 dakSiNapratIcIna madagatya pratIcInodIcInamAgacchetaH 3, pratIcInodIcInamudgatyodIcInaprAcIna mAgacchataH 4, hanta, gautama ! yathA paJcamazatake prathame uddeze yAvannavAsti utsarpiNI khalu tatra kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSmAn ! ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samApta bhavati / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe candrau udIcInaprAcIna mudgatya prAcInadakSiNamAgacchataH yathA sUryavaktavyatA yathA paJcamazatakasya dazame uddeze yAvadanavasthitaH khalu kAla: prajJaptaH zramaNAyuSman ! ityeSA jambUdvIpa prajJaptiH vastu samAsena samAptaM bhavati // sU016 // sambandha meM maMDalAdi kA vicAra karane meM nahIM AyA hai / aura na unakI gati kI hI prarUpaNA kI gaI hai / tathA jo tAraka hai ve avasthita maNDalavAle haiM isaliye aura candrAdiko ke sAtha inake yoga ke abhAva kA cintana kiyA gayA hai isaliye inake bhI maMDalAdikI prarUpaNA nahIM kI gaI hai| // 15 // bALadino vicAra karavAmAM AvyuM nathI. tathA temanI gatinI prarUpaNa paNa karavAmAM AvI nathI. tathA je tArAo che, te avasthita maMDaLavALA che. ethI ane candrAdikenI sAthe emanA veganA abhAvanuM ciMtana karavAmAM AvyuM che. ethI emanA maMDaLAdikanuM paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM nathI. sU0 1pa jadIpaprajJaptisUtrA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 231 TIkA- 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryau prAkRte dvivacanAbhAvAdbahuvacanaprayogaH 'udINapAINa uggaccha' udIcInaprAcI / mudgatya atra udageva udIcInam udIcyA saha pratyAsannatvAt prAcInaM ca prAcyAdizayA pratyAsannatvAt udIcInaprAcInaM digantaraM kSetra digapekSayA uttarapUrvasyAm IzAnakoNe ityarthaH udgatya pUrvavidehakSetra, pekSayodayaM prApya 'pAINadAhiNaM Agacchati' prAcIna dakSiNamAcchataH prAcIna dakSiNe digantare pUrvadakSiNasyAm AgneyakoNe ityarthaH AgataH krameNAstaM gacchataH kimi - tyarthaH, ayaM bhAvaH - na khalu udgamanamastamayanaM candradRSTupuruSavivakSayA jJAtavyam, tathAhiari puruSANAmaest santau tau sUryo dRzyau bhavetAm te puruSA stayoH sUryayorudayaM vyaharanti, yeSAM puruSANAM dRzyau to adRzyau bhavetAM te puruSAstayoH sUryayorastamayanaM vyavaharantIti sUrya ke udaya aura astako lekara anya kitaneka mithyAbhiniveza vAle jana viruddha prarUpaNA karate haiM ataH usa viruddha prarUpaNA ko dhvasta karane ke liye sUtrakAra 16 ve sUtrakA kathana kara rahe haiM "jaMbuddIveNa bhaMte! dIve sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkArtha - isa meM gautamasvAmI ne prabhuse aisA pUchA hai - he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do' sUrya 'udINapAINaM uggaccha ' IzAna dizA meM udita hokara - pUrva videha kSetra kI apekSA udaya ko prApta hokara 'pAINa dAhiNaM Agacchati' agneya koNa meM Ate haiM kyA ? kramazaH asta hote haiM kyA ? tAtparya yaha hai ki udaya aura asta dRSTA puruSo kI apekSA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai - jina puruSoM ko adRzya hue ve sUrya dRzya ho jAte haiM sUnA udaya temaja astane laIne khIjA keTalAka mithyAbhinivezavALA leAkeA viruddha prarUpaNA kare che, ethI te viruddha prarUpaNAne dhvasta karavA mATe sUtrakAra 19 mA sUtranuM' athana re che - 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkA-AmAM gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna karyAM che. he bhadata ! A maMjUdrIya nAbhA dvIpamA me 'sUryo 'udINapAINaM ugagaccha' izAna dizAmAM udita thane - pUrvavideha kSetranI apekSAo uhayane prApta thAne 'pAINadAhiNaM AgacchaMti' zu Agneya deNumAM Ave che ? zuM kramazaH asta thAya che? AnuM tAtpaya A pramANe che ke udaya ane asta dRSTA puruSonI apekSAe jANavA joIe. Anu spaSTIkaraNa A pramANe che-je puruSone adrazya thayelA te sUryaM dRzyamAna thaI jAya che. te puruSA prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai isaliye mUla meM 'sUriyA' aise bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| * 1 prahRtamAM dvivayana nathI. methI bhUNabhAM 'sUriyA' yA pramANe maDuvayananA prayoga karavAmAM AvelA che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jambUdvIpaprajJaptisUtre I udayAstamayane aniyate eveti / sarvatra kAkupAThAt prazno'vagantavyaH, tato bharatAdi kSetrApekSayA pUrvadakSiNasyA mudayaM prApya dakSiNa pratIcya mastaM gacchataH tatrApi dakSiNapratIcyAmapara videhakSetrApekSayodayaM prApya pratIcInodIcIne vAyavyakoNe AgacchataH 'udINa pAINa - mAgacchaMti' udIcInaprAcInamAgacchataH tatrApi ca vAyavyakoNe ekhatAdi kSetra pekSayA udgatyodIcI prAcIne izAnakoNe AgacchataH kim, evaMprakAreNa sAmAnyato dvayoH sUryayo rudayavidhiH pratipAditaH, vizeSataH punarevaM yadA ekaH sUrya AgneyakoNe udgacchati tatra samuditazca bharatAdIni meru parvata dakSiNadigavarttIni kSetrANi prakAzayati tadA paro'pi sUryo vAyavyakoNe samudito mandara parvato tara digvartIni aizvatAdIni kSetrANi prakAzayati bhAratazca ve puruSa una sUryo meM udaya honekA vyavahAra karate haiM aura jina puruSoM ko dRzya hue ve sUrya adRzya ho jAte haiM ve una meM asta honekA vyava hAra karate haiM isa kAraNa udaya asta yaha vyavahAra aniyata hI hai yahAM sUtra meM kAku ke pATha se prazna kA nirdhAraNa karalenA cAhiye bharata Adi kSetra kI apekSA pUrva dakSiNa koNa meM udaya ko prApta hokara ve do sUrya dakSiNa pazcima koNa meM asta hote haiM ? apara videha kSetra kI apekSA dakSiNa pazcima koNa meM udaya ko prApta karake ve dono sUrya pUrva uttara digkoNa meM vAyavya koNa me asta hote haiM ? 'udINa pAiNa mAgacchati' airavatAdikSetra kI apekSA vAyavyakoNa meM udaya ko prAptakara IzAnakoNa meM asta hote haiM ? isa prakAra sAmAnyarUpa se do sUryo kI udaya vidhi pratipAdita kI aba vizeSa rUpa se yaha isa prakAra se haiM- jaba eka sUrya AgneyakoNa meM udita hotA hai taba vaha meruparvata kI dakSiNa dizA meM rahe hue bharatAdikSetroM ko prakAzita karatA hai usa samaya dUsarA sUrya vAyavyakoNa meM udita hokara mandarapUrva kI uttara dizA meM rahe hue airavatAdi kSetrAM ko prakAzita karatA hai| bharata kSetra sambandhI sUrya maMDalabhUmi te sUryamAM udaya hovA sabaMdhI vyavahAra kare che ane je puruSane dRzyamAna thayelA te sUryAM adRzya thaIjAya che te puruSo temanAmAM asta hovA saMbaMdhI vyavahAra kare che. AthI udaya ane asta e vyavahAra aniyata ja che. ahIM' sUtramAM kAkunA pAThathI praznanuM nirdhAraNa karI levuM joIe. bharata vagere kSetranI apekSAe pUrva-dakSiNakANamAM udayane prApta karI tee e sUrpI dakSiNa-pazcimakeNamAM asta thaI jAya che ? aparivadeha kSetranI apekSAe dakSiNa-pazcimakeNamAM uddita thaIne te banne sUryAM pUrva uttara dikaiANamAM vAyavya zubhAM masta thA laya che ? 'udINapAINa mAgacchaMti' svatAhi kSetranI apekSAye vAyavyakANamAM udayane prApta karIne IzAnANumAM asta pAme che ? A pramANe sAmAnya rUpamAM e sUryanI udaya vidhi pratipAdvita karI che. have vizeSa rUpI te A pramANe che. jyAre eka sUrya AgneyakANamAM udata thAya che tyAre te meruparyaMtanI dakSiNadizAmAM AvelA bharatAdi kSetrane prakAzita kare che, te samaye khIjo sU vAyavyakANamAM udita thaine maMdara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 233 sUryo maNDalabhrAmyA bhraman nairRtakoNe udgataH san aparamahAvidehAn prakAzayati airavatastu sUryaH IzAna digvibhAge samudgataH san pUrvavidehAn prakAzayati tadA ayaM pUrvavidehaprakAzaka: sUryo dakSiNapUrvasyAM bharatAdikSetrApekSayodayaM prApnoti aparavidehaprakAzastu sUryaH aparo tarasya dizi aikhatAdi kSetrApekSayodayati, atraizAnyAdi digvyavahAro mandaraparvatApekSayA jJAtavyaH, anyathA bharatAdijanAnAM svasva sUryodaya dizi pUrvadikatve AgneyakoNavyavahArAnupapatteriti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! atra hantetyavyayaM svIkArArthe, tena he gautama ! yattvaM yathA praznayasi tat tathaiveti etAvatA ca sUryasya tiryaggatiH kathitA natu 'tattha ravIdasajoyaNa' ityAdi gAthoktasvasthAnA dUrdhva / tena ye evaM manyante sUryaH pazcimasamudraM pravizya pAtAlamArgeNa galA punaH pUrvase bhramaNa karatA huA naiRta koNa meM udgata hojAtA hai aura apara mahAvideho ko prakAzita karatA hai / tathA airavata kSetra sambandhI sUrya bhramaNa karatA huA IzAnakoNa meM pahuMca jAtA hai vahAM vaha pUrva videhoM kA prakAzita karane lagatA hai taba pUrvavideha kA prakAzaka yaha sUrya dakSiNa pUrvadizA ke koNa meM bharatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai aura aparavideha kA prakAzaka jo sUrya hai vaha apara uttara dizA ke kone meM airavatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai yahAM aizAna AdirUpa jo digvyavahAra hai vaha mandara parvata kI apekSA se hai aisA jAnanA cAhiye nahIM to bharatAdijanoM ke apane apane sUryodaya kI dizA meM pUrvadiktatva mAnane para agneyakoNa ke vyavahAra kA abhAva mAnanA paDegA isa prakAra ke ina gautamasvAmI ke praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiMhaMtA, goyamA !' hAM, gautama ! tumane jaise prazna kiye haiM unakA uttara vahI hai etAvatA sUryakI tiryaggati kahI gaI hai 'tattha ravI dasa joyaNa" ke anusAra urdhvagati parvatanI uttaradizAmAM AvelA aravatadi kSetrane prakAzita kare che, bharatakSetra sabadhI sU maDaLa bhUmithI bhramaNa karatu naitakeNamAM udita thAya che. ane apara mahA videDhA ne prakAzita kare che. temaja aravata kSetra saMbaMdhI sUryAM bhramaNa karatA-karatA IzAnake NamAM pahAMce che. tyAM te pUrva videDane prakAzita karavA mAMDe che. tyAre te pUvadehanA prakAzaka A sUrya dakSiNa-pUrvadizAnA kaNamAM bharatAdi kSetrAnI apekSAe udaya pAme che ane apavidehanA prakAzakaje sUya che, te apara uttaradizAnA kaNamAM bhairavatAdi kSetronI apekSAe udaya pAme che. ahIM' izAna vagere rUpa je dibyavahAra che te maMdarapatanI apekSAe che, evuM jANavu joI e. nahItara bharatAdi lekanA potapotAnA sUryodayanI dizAmAM pUvi mAnyA pachI Agneya keNunA vyavahAranA abhAva mAnavA paDaze. A jAtanA gautamasvAmInA praznAnA navASamAM alu uhe che - 'haMtA ! goyamA !' hAM, gautama ! te bhane prazna chetena navAsa te pramANe 4 che, metAvatA sUryAnI tiryaggati hevAmAM bhAvI che. 'tattha ravI ja0 30 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jambUdvIpaprajJaptisUtre samudre udayamAsAdayatIti tanmataM nirAkRtaM bhavatIti / etasya praznasyottaraM sUtrakAro'tidezamukhenAha - 'jahA paMcama e' ityAdi, 'jahA paMcamasae paDhame uddese yathA paJcazatake prathamodeza, etasyaiva jambUdvIpasya paJcamazata ke prathamodezake kathitaM tenaiva prakAreNAtrApi sUryasyodayAstamayanaM jJAtavyam, kiyatparyantaM paJcamodezakasya prathamoddezakaprakaraNamiha vaktavyaM tatrAha'jAva' ityAdi, 'jAva Nevatthi ussappiNI aTThieNaM tattha kAle panate samaNAuso' yAvannaivAsti utsarpiNI avasthitaH khalu tatra kAlaH prajJaptaH shrmnn| yuSman ! etatsUtraparyantaM paJcamazatakasya prathamodazakasya prakaraNamanusandheyam, tathAhi tatratyaM prakaraNam 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe divase bhavai tayANaM uttaraddhe vi divase bhavai / jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puristhimapaJcatthimeNaM rAI bhavai ? haMtA goyamA ! jayANaM jaMbuddI ve dIve dAhiNade divase jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve madarassa pavvayassa puratthimeNaM divase bhavai tayANaM paccatthimeNavi divase bhavai, jayANaM paJcasthimeNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasa pavvayassa uttaradAhiNeNaM ra I bhavai / haMtA, goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthi meNaM divase jAva rAI bhavai / jaya NaM bhaM ! jaMbuddIve dIve dAhi ddhe ukosae advArasamuhute divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae aTThArasamuhute divase bhavai, jayANaM uttaraddhe ukkosae ahArasamuhute divase bhavai tayArNa jaMbuddIve dIve maMdarassa yA adhogati nahIM kaho gaI hai| isaliye jo aisA mAnate haiM ki "sUrya pazcima samudra meM praveza karake pAtAlamArga se hokara, punaH pUrva samudra meM udita hotA hai" so isa saidvAntika kathana se unakA isa prakAra kA kathana nirasta ho jAtA hai| isa prazna kA uttara sUtrakAra ne isa atidezamukha ke dvArA diyA hai- 'jahA paMcamasae paDhame uddese' jisa prakAra isI jambUdvIpa prajJapti ke paMcamazataka meM prathama uddezaka meM kahA gayA hai usI prakAra se sUrya ke udaya asta ke sambandha meM yahAM para bhI jAnanA cAhiye paMcamazataka ke prathama uddezaka kA prakaraNa "jAva vasthi upapiNo avaTThieNaM tattha kAle paNa te " samaNAuso" isa sUtra taka kA yahAM grahaNa karanA cAhiye jijJAsuoM ke nimitta hama vahAM kA vaha prakaraNa dasajoyaNa' bhuma gati athavA adhogati uhevAmAM bhAvI che. methI meM yA prabhA mAne che ke sUrya pazcimasamudramAM praviSTa thaIne pAtAla mArgamAM thaI ne punaH pUrvasamudramAM udaya pAme che.' te A saiddhAntika kayanathI temanu A jAtanuM kathana nirasta yaha laya hai, yA prazna uttara sUre A atideza bhuma vaDe madhye he- 'jahA paMcama sa paDhame uddese' ? pramANe yA dIpa prajJasinA paMthama zatAnA prathama uddeza mAM kahevAmAM Avelu che, te pramANe ja sUryanA udaya-astanA saMbaMdhamAM ahIM paNa jANavuM kohaye. paMthama zatamnA prathama uddezaunu pra42 'jAva Nevatthi utsAppaNI avaTThieNaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 235 pavayassa puritthimapaJcatthimeNaM jahaNiyA dubAlasamuhuttA rAI bhavai, haMtA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuhove dIve jAva duvAlasamuhuttA rAI bhavai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathi meNaM ukosae aTThArasamuhu te divase bhavai jAva tayANaM jaMbuddove dIve dAhiNeNaM jAva rAI bhavai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe aTThArasa muhu tANaMtare divase bhavai, tayANaM uttaraddhe aTThArasamuhuttANatare divase bhavai, jayANaM uttaraddhe aTThArasa muhu tANaMtare divase bhavai tayANaM jaMbuddI ve dIve maMdarassa pavvayaspta purasthimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavai, haMtA, goyamA ! jayANaM jaMbuddI ve dIve jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNe aTThArasamuhuttAgaMtare divase bhavai, tayANaM pacca. sthimeNaM aTThArasamuhu tANatare divase bhavai, jayANa pacca sthimeNaM tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta uttaradAhiNeNaM sAiregA duvA samuhuttA rAI bhavai, evaM eeNaM kameNaM u sAreyatvaM / sattarasamuhatte divase terasamuhuttA rAI sattarasamuhuttANatare divase sAiregA terasamuhuttA rAI, solasamuhutte divase coda samuhuttA rAI sola samuhunANaMtare divase sAiregA cohasamuhuttA rAI paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhattA rAi, paNNarasamuhuttANaMtare divase sAiregapaNNarasamuhuttA rAI,codasamuha te divase solasamaha tA rAI bhavai, jayANaM codda samuha tANaMtare divase bhavai tayANaM sAtiregA solasamuhu tA rAI bhavai, jayANaM terasamuhute divase bhavai tayANa sattaramuhuttA rAI bhavai, jayANaM terasamuhu tANaMtare divase bhavai tayANaM sAtiregA satarasamuhatA rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai tayANaM uttaraddha vi| jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve uttaraddhe jahaNNa eNaM duvAlamuhutte divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM ukkosiyA aTThArasamuhuttA rAI bhavai, haMtA goyamA! evaMce uccAraeyavvaM jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurathimeNaM duvAlasamuhu te divase bhavai jayANaM paccatthimeNavi jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai, jayANaM paccatthime jahaNNaeNa duvAlasamuhu te divase bhavai, tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhutA rAI bhavai ? haMtA, goyamA ! jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhame samae paDivajai tayANaM uttaraH vi vAsANaM paDhame samae paDivajAi jayANaM utaraddha vAsANaM paDhame samae paDivajai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM aNaMtarapurekkhaDasamayasi vAsANaM paDhame samae paDivajjai ? haMtA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbu dIbe dIve dAhiNaddhe vAptANaM paDhame samae paDivajai taheva jAva paDivajjai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa purathimeNaM vAsANaM paDhame samae paDivajjai tayANaM paccasthimeNavi vAsANaM paDhame samae, tayANaM jAva maMdarasta pavvayassa uttaradAhiNaNaM aNaMtarapacchAka Dasamayasi vAsAgaM paDhame samae paDivaNNe bhavai ? haMtA, goyamA! jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa purathimeNaM evaM ceva savaM uccAreyacvaM jAva paDivaNNe bhavai / evaM jahA samaeNaM abhilAvo bhaNio vAsA tahA AvaliyAe vi bhANiyayo, ANApANaNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jambUdvIpaprajJaptisUtre vi, thoveNa vi, laveNa vi, muhu teNa vi, ahora teNa vi, pakkheNa vi, mAseNa vi, uUNa vi, eesiM savesiM jahA samayassa abhilAvo tahA bhANiyavyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDivajjai, jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa bi, gimhANa vi, bhANiyadhvo jAva uttarANa vi, evaM ee tiNi vi, ete siM tIsaM AlAvagA bhANiyavvA / jayANa bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi paDhame ayaNe paDivAjai jahA samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNa vi bhANiyavyo, jAva aNaMtarapacchAkaDasamayasi paDhame ayaNe paDivaNNe bhavai, jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMbacchareNa vi bhANiyavyo, jueNavi vAsasaeNa vi vAsamaharaseNa vi vAsasayasahasseNavi puvvaMgeNa vi puveNAvi tuDiyaMgeNa vi tuDieNa vi, evaM puTave punvAMge tuDie tuDiyaMge avave akvAMge huhue huhUyaMge uppale uppalAMge paDa me paDamaMge NaliNe NaliyaMge atthaNiure 2 aDae2 Na ue2 pauea2 culiea2 sIsapaheliya2 paliovameNavi sAgarovameNavi bhANiyavyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamAosappiNI paDivajjai tayANa uttaraddhe vi paDhamA osappiNI paDivajjai jayANaM utaraddhe paDhamA tayANaM aMbuddIve dIve maMdarassa paccayassa purasthimapaccathimeNaM Nevatthi osappiNI Nevasthi ussapiNI avaTTieNaM tattha kAle paNa te samaNAuso !, haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyacvaM jAva samaNAuso ! jahA ossappiNIe AlAvago bhaNiyo evaM ussappiNIe vi, bhANiyacco tti' etatparyantaM pazca. mazatakaprathamoddezakaprakaraNasya mUlaM yAvatpadena gRhyate / (asya cchAyA-yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArdhe divaso bhavati tadA khalu utarArdai'pi divaso bhavati, yadA khalu yahA~ prakaTa karate haiM vaha prakaraNa isa prakAra se haiM-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhi Naddhe divase bhavaha tayANaM utaraddhe vi divase bhavaI' gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba isa jambU dvIpa nAmake dvIpameM dakSiNArddha meM dakSiNadi. gbhAga meM divasa hotA haiM to kyA taba u tarArdha meM bhI divasa hotA hai ? 'jayANaM bhaMte ! u taraddhe divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimapaccatthimeNaM rAI bhavaI' he bhadanta ! jaba utarArdha meM divasa hotA hai to kyA taba isa jaMbUdIpa nAmake dvIpa meM maMdara parvata kI pUrva pazcima dizA meM rAtri hotI tattha kAle paNa te samaNAuso' mA sUtra sudhI hI ahae 42 me. jnyaasume| bhATa sameta pra4291 matra pra48 rIme chIme. te 44291 21 // prabhA cha-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNadve divase bhavai tayANaM uttaraddhe vi divase bhavaI' gautabhasvAmI prabhune evI rIte prazna karyo che-de bhadaMta ! jyAre A jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM, dakSiNAddhamAM, hakSiA hibhAgamA 61sa Doya che tyAre zu uttarAddhamA pahisa hoya cha ? 'jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa purathimapaccatthimeNaM rAI bhavaI' 3 RE ! nyAre uttarAbhA visa hoya che. tyAre zumA pUdI5 nAma dvIpamAM, maMdara parvatanI pUrva-pazcima dizAmAM rAtri hoya che? enA javAbamAM prabhu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 237 uttarArddha divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pazcimena rAtri bhevati, hanta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe dakSiNA divaso bhavati yAvadrAtri bhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi divaso bhavati yadA khalu pazcimAyAM divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyo taradakSiNasyAM rAtri bhavati, hanta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe hai ? isake u tara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dAhiNa divase jAva rAi bhavaI' hAM gautama ! jaba jambUddhIpa nAmake dvIpa meM dakSi. NAdhe meM divasa hotA hai taba uttarArdha meM bhI divasa hotA hai aura jaba uttarAdhe meM divasa hotA hai taba maMdara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIvedIve maMdarassa pavvayassa purathime NaM divase bhavai, tayANaM paccasthimeNa vi divase bhavaI' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvatakI pUrva dizA meM jaba divasa hotA hai taya 'paccatthimeNa vi divase bhavaI' pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai kyA? aura 'jayANaM paccatthimeNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa utaradAhiNeNaM rAI bhavaI' jaba pazcima dizA meM divasa hotA hai taba kyA jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA ! hAM gautama! aisA hI hotA hai arthAt jambUdIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvata ko pUrva dizA meM divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai aura java pazcima dizA meM divasa hotA hai taba jambUdvIpa nAmake gautamasvAmIna he cha-'haMtA goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dAhiNaddhe divase jAva rAi bhavaI' 3i, gautama! jyAre jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM dakSiNAddhamAM divasa hoya che tyAre uttarAddhamAM paNa divasa hoya che ane jyAre utarAddhamAM divasa hoya che, tyAre maMdara parvatanI pUrva ane pazcimahizAmA rAtri DAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM divase bhavai, tayANaM paccatthimeNa vi divase bhavai' mahata ! bhUdrI5 nAma dIpamai sthita bha4256 tanI za si hAya che tyAce paccatthimeNa vi divase bhavaI' zu pazcimamA 55 61sa DAya cha ? bhane 'jayANaM paccatthimeNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' nyAre pazcimAzAma 6sa thAya che tyAre zuM jabUtI pa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM rAta hoya cha ! mena! orqAmabha prabhu cha-'haMtA goyamA !' ti, mautama! 20 pramANe hoya che. eTale ke je bUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatanI pUrva dizAmAM divasa hoya che tyAre pazcima dizAmAM paNa divasa hoya che ane jyAre pazcima dizAmAM divasa hoya che tyAre jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatatI uttara ane dakSiNadizAmAM rAtri jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jambUdvIpaprajJaptisUtre mandarasya parvatasya pUrvasyAM divaso yAvat rAtri bhAti, yadA khalu bhAnta ! jambUdvIpe dvIpe dakSi gAr3heM utkarpato'STAdazamuhUrtoM divaso bhavati tadA khalu uttarArddha'pi utkRrSato'STAdaza muhUttau divaso bhAti, yadA khalu utarArdai utkRSTato'STAdazamuhatoM divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM pazcimAyAM jaghanyA dvAdazamuhUrtA rAtribhavati ? haMta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdrope dvIpe yAvad dvAdazamuhUrtA rAni bhavati / yadA khalu bhadanta ! dvIpa meM sthita mandara parvatakI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai 'jayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimegaM divase jAva rAI bhavaI' yahI bAta isa sUtrapATha dvArA prabhu kI ora se uttara rUpa me prakaTa kI gaI hai / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddha ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM dakSiNa digbhAga meM utkRSTa rUpa se muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArdha meM bhI utkRSTa rUpa 18 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'jaghANaM uttaraddhe ukkosae aTThArasamuhatte divase bhavai, tayANaM jaMbuddove dIve maMdarassa pavvayasta purathima. paccatthimeNaM jahaNiyA duvAla samuhuttA rAI bhavaI' jaba uttarArddha meM utkRSTa divasa 18 muhUrtakA hotA hai taba kyA jambUdrI nAmake dvIpa hai mandaraparvata kA pUrva pazcima dizA meM jaghanya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA goyamA' hAM gautA ! aisA hI hotA hai-jaba meru kI dakSiNa dizA meM aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai taba usakI uttara dizA meM bhI 18 muhUrta kA divasa hotA hai aura jaba meru kI uttara dizA meM 18 muhUrta kA divasa hotA hai taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvata ke pUrva bhAgameM aura pazcima bhAga meM jaghanya lopa cha. 'jayANa jaMbuddIve dii| maMdaramsa payasta purathimeNaM divase jAva rAI bhavaI' me| pAta mA sUra 43 prabhume 548 42rI che. 'jayAgaM bhaMte ! jaMbudove dIve dAhiNaddhe ukkosae aTrArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavaI' 8 bhadaMta! A jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM dakSiNa digbAgamAM utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre uttarAddhamAM paNa utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che ane 'jayANaM uttaraddhe unakosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM jahaNiyA duvAlapamuhuttA rAI bhavaI' yA uttarAbhATa divasa 18 muhUrtane thAya che tyAre zuM jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrvapshcimhishaam 455 12 mutanI nihAya ? sn| uttaramA prabhu ke-'haMtA goyamA !' , gautama! mAma1 thAya che. nyAre bhenI kSizima 18 mutanA divasa hoi che tyAre tenI uttara dizAmAM paNa 18 muhUrtane divasa hoya che. ane tyAre merunI uttaradizAmAM 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre A jaMbudvIpa nAmaka jambudvIpaprajJaptisUtra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 239 jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAmutkarpato'STAdazamuhUttoM divaso bhavati yAvat tadA khalu jambUdvIpe dvIpe dakSiNasyAM yAvadvAtri bhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNAH aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA khalu uttarasya m aSTAdaza muhUrtAnantaro divaso bhavati, yadA khalu uttarArdai'STAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrtA rAtrirbhavati ? haMta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe yAvadrAtrirbhavati yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyA maSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA khalu pazciNAyAm 0 yadA khalu pazcimAyAM tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottarasyAM dakSiNasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrtA rAtribhavati / evametena krameNotsArayitavyam / saptadazamuhUrtoM divasaH trayodazamuhUrtA rAtriH sapta. dazamuhUrtAnantaro divasaH sAtirekatrayodaza muhartA rAtriH SoDazamuhUrto divasa zcaturdazamuhUrtA rAtriH SoDazamuhUrtAnantaro divasaH sAtireka caturdazamuhartA rAtriH paJcadazamuhUtau divasaH paJca. dazamuhUrtA rAtriH, paJcadazamuhUrtAnaMtaro divasaH sAtireka paJcadazamuhUrtA rAtriH caturdazamuhUtoM divasaH SoDazamuhUrttA rAtriH caturdazamuhUrtAnantaro divasaH sAtirekaSoDazamuhUrtA rAtri bhavati trayodazamuhUrtoM divasaH saptadazamuhUrtA rAtriH trayodazamuhUrtAnantaro divasaH sAtireka saptadazamuhartA rAtriH / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA jadhanyo dvAdazamuhattoM divaso bhavati tadA khalu uttarArdai'pi, yadA khalu uttarAH'pi0 tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM pazcimAyAm utkRSTA aSTAdazamuhUrtA rAtrirbhavati ? haMta gautama ! evamevoccArayitavyaM yAvada rAtrirbhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM jaghanyo dvAdazamuhUttoM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi0 yadA khalu pazcimAyAmapi0 tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasyottarasyAM dakSiNasyAmunkRSTA aSTAdazamuhartA rAtribhavati ? hanta gautama ! yAtradrAtri bhavati, yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA varSANAM prayamaH samayaH pratipadyate, tadA khalu utarArddha'pi varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate yadA khalu uttarArddha'pi varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pavatasya pUrvasyAM pazcimAyA manantarapuskRtasamaye varSANAM prathamaH samaya: pratipadyate, hanta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tathaiva yAvat pratipadyate / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tadA khalu pazcimAyAmapi varSANAM prathamaH samayaH, yadA khalu pazcimAyAM varSANAM prathamaH samayaH tadA khalu yAvanmandarasya parvatasyo. ttaradakSiNenAnantarapazcAtkRtasamaye varSANAM prathamaH samayaH pratipanno bhavati, hanta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdIpe dvIpe mandarasa ya parvatasya pUrvasyAm evameva sarva muccAra yi. tavyam yAvat pratipanno bhavati / evaM yathA samayenAbhilApo bhaNito varSANAM tathA Avali. kayA'pi bhaNitavyaH / AnataprANatenApi, stokenApi lavenApi muhUrtenApi ahorAtreNApi, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jambUdvIpaprajJaptisUtre pakSaNApi mAsenApi, RtunA'pi eteSAM sarveSAM yathA samayasyAbhilApa stathA bhnnitvyaaH| yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe hemantAnAM prathamaH samayaH pratipadyate tathaiva varSANAmabhilApa stathaiva hemantenApi grISmeNApi bhaNitavyaH yAvaduttareNa 0 evame te trayo'pi, eteSAM triMzadabhilApAH bhaNitavyAH / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSi. gArdai prathamamayanaM pratipadyate, tadA khalu utarAddhe'pi prathamamayanaM patipadyate, yathA samayenAmilApa stathaitrAyane nApi bhaNitavyo yAvadanantarapazcAt kRtasamaye prathamamayanaM pratipanna bhavati / yathA'yanenAbhilApa stathA saMvatsareNApi bhaNitavyaH yugenApi varSazatenApi, varSa sahasreNApi varSazatasahasreNApi, pUrvAGgenApi pUrveNApi truTitAGgenApi truTitenApi, evaM pUrvara truTitam 2 aDaDam 2 avavam 2 hUhUkamU 2 utpalam 2 padmam 2 nalinam 2 arthanipuNam 2 cUlikaMca 2 zIrSagrahelikaM ca 2 palyopame tApi sAgaropameNApi bhaNitavyaH / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA prathamA avasarpiNI pratipadyate, tadA khalu uttarArddha'pi prathamA avasapiNI pratipadyate, yadA khalu utarAddhe prathamA tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyA pazcimAyAM naivAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, avasthitaH khalu tatrakAla: zramaNAyuSman ! he gautama ! tadevoccArayitavyaM yAvat zramaNAyuSmana ! yathA adasapiNyA AlApako bhaNitaH evaM utsapiNyA api bhaNitavya iti / etatparyantaM yAvatpadagrAhya paJcamazatakIyaprakaraNasya chAyA // samprati etatprakaraNasya vyAkhyAnaM prastUyate-tathAhi-athoktakSetra vibhAgAnusAreNa rAtridivasa vibhAga darzayitumAha-'jayANa' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe-sarva dvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'dAhiNaDhe divase bhavai' dakSi NADhe dakSiNadiga vibhAge divaso bhavati, 'tayANaM uttaraddhe vi divase bhavai tadA khalu tasmin samaye uttarArdai'pi divaso bhavati ekasya sUryasyai kasyAM dizi maNDalacAre aparasya sUryasya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve mandassa pavvayassa. purasthimeNaM ukkosae aTThArasamuhU te divase bhavai, jAva tayAgaM jaMbuddIve dIye dAhiNeNe jAvarAI bhavaI' he bhadanta ! java jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 18 muhartakA utkRSTa divasa hotA hai aura jaba pazcima diza meM 18 muharta kA utkaSTa divasa hotA hai taba jambUdropa nAmake dvIpa meM sthita sumeru parvata kI uttara dvIpamAM maMdara parvatane pUrva bhAgamAM ane pazcima bhAgamAM jaghanya 12 bAra muhUrtanI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve mandarassa pavvayassa purathimeNaM ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, jAva tayANaM jaMbudIve dIve dAhiNeNaM jAva rAI bhavai', mahata ! tyAre jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM utkRSTa 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre pazcimadizAmAM paNa 18 muhUrtane utkRSTa divasa hoya che ane jyAre jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 241 pUrvasUrya saMmukhInAyAme vAparasyAM dizi maNDacArasaMbhavAt 'jayANaM paJcasthimeNa divase bhavai' yadA khalu pazcimAyAM dizi divaso bhavati tayANaM' tadA khalu 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe savadvIpamadhyanambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa paccayassa uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' mandarasya meroH parvatasyo taradakSiNena u tarasyAM dakSiNasyAM dizi rAtri bhavatIti praznaH, bhagavAnAha'hatA' ityAdi, 'haMtA goyamA' haMta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu jambUdvIpa dvIpe 'maMdarassa pavvayassa purarithameNaM jAva rAI bhavaI' mandarasya parvatasya pUrveNa pUrvasyAM dizi yAvadrAtri bhavati atra yAvatpadena-pUrvasyAM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi divaso bhavati, yadA khalu pazcimAyAM dizi divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyo tarasyAM dakSiNasyAM ceti praznavAkyasya saMgraho bhavatIti uttaram / 'jayANaM bhaMte ! jaMbu. hove dIve' yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe 'vAhiNaddhe ukkosae aTTArasamuhate divase bhavaI' dakSiNAr3he mero dakSiNa digra vibhAge utkarSato'STAdazamuhUtau'STAdazamuhUrtapramANako divasa:-dinaM bhavati 'tayANaM uttaraddhe vi bhaTTArasamuhute divase bhavai' tadA-yasminakAle mero dakSiNa bhAge'STAdazamuhUrta pramANako divaso bhavati tarimankAle khalu uttarArddha meroruttarabhAge'pi utkarSato'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe ukkosae aDhArasamuhutte divase bhavaI' yadA khalu uttarArddha mandarasyo tarabhAge aSTAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati atra dakSiNAH uttarArdai cobhayatrApi arddhazabdo bhAgavacana stena merodakSiNabhAge uttara bhAge cetyarthaH arddhazabdasya bhAgamAtrArthatvAt yadi kadAcit mero dakSiNArddha utarArdai ca samagra eva divasaH syAt tadA kathaM pUrveNApareNa ca rAtriH syAditi vaktuM yujyeta-arddhadvayagrahaNena aura dakSiNa dizA meM 12 muhUrta pramANavAlI jaghanya rAtri hotI hai| isa taraha kSetra parAvRti sevadivasa rAtri ke pramANa viSaya meM praznotara vAkya kA samanvaya karake saba acchI taraha se samajha lenA cAhiye sUtra meM jo uttarArdha aura dakSi NArdha aise zabda Aye haiM so vahAM adha zabda bhAgakA vAcaka jAnanA cAhiye AdhekA vAcaka nahIM / sUrya ke 184 maMDala hote haiM inameM jambUdvIpa meM 65 maMDala haiM 119 maMDala lavaNa samudra meM haiN| sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala meM pahuMca kara gati kriyA karatA hai taba divasa 18 muhUrta kA hotA hai aura jaba srvbaaghpazcimadizAmAM 18 muhUrtane utkRSTa divasa hoya che tyAre jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM sthita sumeruparvatanI uttara ane dakSiNa dizAmAM 12 muhUrta pramANavALI jaghanya rAtri hoya che. A pramANe kSetra parAvRtithI divasa-rAtrinA pramANa viSayamAM pragnetara vAkyane samanvaya karIne badhuM sArI rIte samajI levuM joIe. sUtramAM je uttarAddha ane dakSiNAddha evA zabdo AvelA che ardha zabda tyAM bhAganA vAcaka che, evuM jANavuM joIe. ardhAne vAcaka A zabda nathI. sUryanA 184 maMDaLe hoya che AmAM jaMbudvIpamAM 65 maMDaLe che. 119 maMDaLa lavasamudramAM che. sUrya jyAre sarvAtyaMtara maMDaLamAM pahoMcIne ja0 31 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jambUdvIpaprajJaptisUtre sarvakSetrasya gRhItatvAta, tasmAt dakSiNAdi zabdena dakSiNAdi bhAgamAtrameva jJAtavyaM natu arddhamitI 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa' tadA tasminkAle yasmin kAle merodakSiNottarabhAge aSTAdazamuha pramANako divaso bhavati tasminkAle mandarasya mandaranAmakasya parvatasya 'purasthimapaJcatyimeNaM' pUrvapazcimena pUrvasyA pazcimAyAM pUrvabhAge pazcimabhAge cetyarthaH, 'jahANiyA duvAlasamuhu tA rAI bhavai' janyikA atizayena jaghanyA svalpA dvAdazamuhUrtA-jadhanyena dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati tatraikasyApi sUryasyAbhAvAdityevaM kAkvA praznaH, bhagavAnAha-'hatA' ityAdi, "haMtA goyamA hanta gautama ! yadA khalu mero dakSiNabhAge aSTAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati, yadA khalu meroruttarabhAge'pi aSTAdaza muhartapramANako divaso bhavati tadA asmin jambUdvIpe mandasya pUrvabhAge mandasya pazcimabhAge ca jaghanyA dvAdazamuhUrttapramANA rAtri bhavatIti bhagavata uttaramiti / samprati kSetra parAvRttyA divasa rAtrivibhAgaM praznayanAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM' mandarasya mandaranAmakasya parvatasya pUrveNa pUrvasmin diga vibhAge 'ukosae aTThArasamuhu te divase bhavai' utkarSato'STAdaza muhUrta:-aSTAdazamuhUrta pramANako divaso bhavati 'jAva tayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu mandaraparvatasya pazcimadira bhAge utkarSato'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati yadA khalu pazcimabhAge'STAdazamuhatoM divaso bhavati etatparyantaM yAvat padagrAhya bhavati, tadA khalu jambUdvIpe dvIpe 'dAhiNeNaM jAva rAI bhavaI' dakSiNena-dakSiNasyAM dizi jaghanyA dvAdazamuhartA rAtri bhavati yadA khalu dakSiNasyAM dvAdazamuhU tepramANA rAtri bhavati tadA meroruttara bhAge dvAdazamuhUrttapramANA rAtri bhavati maNDala meM sUrya hotA hai taba sabase kama divasa 12 muhUrta kA hotA hai phira dvitIya maNDala se lekara hara eka maMDala meM eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2-2 bhAga pramANa vRddhi hote hote 183 veM maNDala para 6 cha muhUrta baDha jAte haiM / isa prakAra aThAraha muhUrta kA divasa utkRSTa rUpa se hotA hai aura rAtri taba 12 muhUrta kI hotI hai| isa taraha ahorAta ke 30 muhUrta ho jAte haiM kyoMki 1 ahorAta 30 muharta kA hotA hai| jaba 18 muharta kA divasa hotA hai-taba 12 muhUrta kI rAtri hotI hai aura jaba 18 muhUrta ko rAtri hotI hai-taba 12 muhUrta kA dina hotA hai gati kriyA kare che tyAre divasa 18 muhane thAya che ane jyAre sarvabAhyamaMDaLamAM sUrya hoya che tyAre sauthI kama samayano divasa 12 muhUrtane hoya che. pachI dvitIyamaMDaLathI mAMDIne dareka maMDaLamAM eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2-2 bhAgapramANa vRddhi thatAM 183 mAM maMDaLa upara 6 muhUrtI vadhI jAya che. A pramANe 18 muhUrtane divasa utkRSTa rUpathI hoya che ane rAtri tyAre 12 muhUrta jeTalI hoya che. A pramANe ahorAtanA 30 muhUrto thAya che kemake 1 ahorAta 30 muhUrtanuM thAya che. jyAre 18 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 243 tadA meroH pUrvapazcimabhAge'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavatIti, evaM prakAreNa kSetraparAvRtyA divasarAtripramANaviSaye praznotavAkyasya sananvayaM kRtvA sarva samyag jJAtavyam iti sAmAnyato divasarAtrivibhAga iti / atra khalu sUryasya caturazItyadhikaM maNDalazataM bhavati, tatra kila jambUdvIpamadhye pazcaSaSTirmaNDalAni bhavanti ekonaviMzatyadhikaM ca zataM maNDalAnAM lavaNasamudrapadhye bhavati, tatra yadA sUryaH sarvAbhyantaramaNDale tadA'STAdazamahataM. pramANako divaso bhavati, yadA tu sarvabAhye maNDale tadA'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati, tatazca dvitIyamaNDalAdArabhya pratimaNDalaM dvAbhyAM muhakapaSTibhAgAbhyAM divasasya vRddhau jyazItyadhikazatatamamaNDale SaD muhartA varddhante ityevaM prakAreNASTAdazamuharta pramAko divasa utkarSato bhavati ata eva tadA dvAdazamuhUrtA rAtri bhavati triMzanmuhUrtamAtrapramANakatvAdevAhorAtrasya eSu yadA aSTAdazamuhU to divasa stadA dvAdazamuhUrtA rAtri yedAtu dvAdazamuhatoM divasa stadA'STadazamuhUrtA rAtri bhavatIti / samprati-divasarAtryovRddhihAsaviSaye praznayanAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe-sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'dAhigaddhe aTThArasa muhu tANaMtare divase bhavai' dakSiNArddha-meroH dakSiNabhAge aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati, yadA khalu sarvAbhyantaramaNDalAnantare maNDale sUrye bhavati tadA muhUrtakapaSTi bhAgadvayahIno'STAdazamuha to divase bhavati sa cASTAdazamuhUrtAdanantaroaSTAdazamuhUrtAnantara iti kathyate iti / 'tayANaM uttaraddhe vi aTThArasamuhu tANaMtare divase bhavaI' tadA khalu mandaraparvatasyottarArddha-utarabhAge'pi aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM uta___'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve' he bhadanta ! jaba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 'dAhiNaddhe aTThArasa muhu tA gaM dibase bhavai' meru ke dakSiNa bhAga meM aThAraha muhUrttAnantara 18 muhUrta se kuchakama pramANa kA divasa hotA hai arthAt yahAM jaba sarvAbhyantara maMDala se anantara maNDala meM sUrya hotA hai jAtA hai taba eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga hIna aThAraha muhUrta kA dina hotA hai so vahI dIna aSTAdaza muhUrta se anantara hone ke kAraNa aSTAdaza muhUrta se kuchakama pramANa vAlA hone ke kAraNa aSTAdaza muhUrtAnantara kahA gayA hai 'tayANaM utaraddhe vi aTThArasamuhu tANaMtare divase bhavai' taba mandara parvata ke u tara digbhAga meM bhI 18 muhUrtane divasa thAya che. tyAre 12 muhUrtanI rAtri thAya che. ane jyAre 18 muhUrtanI rAtri thAya che tyAre 12 muhUtanA visa thAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIbe' he lahata ! nyAre 2 // pUdI 5 nAma dvIpamA 'dAhiNaddhe aTThArasa muhuttANatare divase bhavaI' bhenA dakSiNa bhAgamAM 18 muhUrtAnantara 18 muhUrta karatAM kaMIka kama pramANane divasa thAya che.. eTale ke ahIM jyAre sabhyataramaMDaLathI anaMtaramaMDaLamAM sUrya gati kare che tyAre eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAgahIna 18 muhUrtane divasa hoya che. te teja jambudvIpaprajJaptisUtra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jambUdvIpaprajJaptisUtre raddhe aTThArasamuhU tANatare divase bhavaI' yadA khalu uttarArddha-mandaradigrabhAge aSTAdazamuhUrtA nantara:-aSTAdazamuhUrtAta kiJcinyUno divaso bhavati, 'tayANaM jaMbuddo vedIve maMdarassa pavyayassa purasthimeNaM sAiregA duvAla samuhu tA rAI bhavai' tadA khalu mandarasya dakSiNe uttare yadA'STAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tasmin kAle khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pUrvadigavibhAge sAtirekA-kizcidadhikA dvAdazamuhartA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati kimiti kAkyA praznaH, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama! 'jayANaM jaMbuddIve dIve jAva rAI bhavaI' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe yAvat mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttare bhAge cASTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA jambUdvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi sAtirekA dvAdazamuhartapramANA rAtri bhvtiiti|| muhUrtAnantara divasa hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki sarvAbhyantara maMDala se anantara maMDala meM jaba sUrya pahuMcatA hai taba vahAM pUre 18 muhUrta kA divasa nahIM hotA hai kintu 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama 18 mahUrta kA divasa honA prArambha hojAtA hai isa taraha jaba dakSiNa digbhAga meM aisA hotA hai taba u tara digbhAga me bhI aisA hI divasa hotA hai aisA divasa hI aSTAdaza muhUrtAnantara divasa kahA gayA hai / 'jayANaM utaraddhe aTThArasamuhu tANaMtare divase bhavaI' he bhadanta ! jaba utara digbhAga meM-mandara parvata kI uttara dizA meM kuchakama 18 muharta kA divasa hotA hai 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM sAiregA dudhAlasamuhu tA rAI bhavai' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM 61 bhAgoM meM se 2 bhAga adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai kyA? isake u tara meM prabhune kahA hai-'haMtA, goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dIve jAva divasa aSTAdaza muhUte pachI hovA badala aSTAdaza muhUrta karatAM kaMIka alpapramANavALe hovA 6 maTAza bhutAnantara pAmo yAvara che. 'tayANaM uttaraddhe vi advArasa muhuttANaMtare divase bhavai' tyAre bhan425 tanA uttare (mAgamA 55 18 bhutAnantara divasa hoya che. tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke sarvAtyaMtaramaMDaLathI anaMtaramaMDaLamAM jyAre sUrya pahoMcI jAya che tyAre tyAM pUrA 18 muhUne divasa hotA nathI paraMtu bhAgamAMthI 2 bhAga kama 18 muhUrtanA divasane prAraMbha thAya che. A pramANe jyAre dakSiNadibhAgamAM A pramANe thAya che tyAre uttaradigbAgamAM paNa e ja divasa thAya cha. yA sine 24 25TAza bhutAnantara havasa vAma mAro cha. 'jayANaM uttaraddhe advArasa muhuttANaMtare divase bhavaI' mahata ! yAre uttahimAgamA bhan625 tanI 2. zAma 4 4 18 bhutAnA divasa thAya che. 'tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' tyAre 4 samUdIya nAma dvIpamA mh2parvatanI pUrva dizAmAM 6 bhAgamAMthI zuM 2 bhAga adhika 12 muhUrtanI rAtri hoya che? manAmamA prabhu 43 cha-'haMtA, goyamA! jayANaM jaMbuddIve dIve jAva rAI bhavaI' i, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 245 samprati kSetraparAvRtyA divasarAtryo vibhAgaM nyUnAdhikabhAvaM ca jJAtuM praznayannAha'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya meruparvatasya pUrveNa pUrvasmin divibhAge' aTThArasamuhuttANaMtare divase bhavaI' aSTAdaza muhUrtAnantaro divaso bhavati 'tayANaM paJcasthimeNa vi' tadA khalu mandarasya parvatasya pazcimena-pazcimadigvibhAge'pi aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM paccatthimeNaM' yadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pazcimAyAM dizi aSTA. dazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayasta' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya-meroH parvatasya 'uttaradAhiNeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' uttaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM ca dizi sAtirekA dvAdazamuhartapramANA rAtri bhavati tadA dvAbhyAM muhU kaSaSTibhAgAbhyAmadhikA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati yAvatA yAvatA bhAgena rAI bhavaI' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai jaba jaMbUdvIpa nAmake isa dvIpa me mandara parvatake dakSiNa bhAga meM aura uttara digbhAga me kuchakama 18 muhUrta kA divasa hotA hai-taya jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM kucha adhika 12 muharta kI rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvassa purathimeNaM aTThArasa muhu tA. gaMtare divase bhavaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvatakI pUrva dizA meM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tayANaM paccatthimeNavi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI kucha kama 18 muharta kA divasa hotA hai aura jaba mandara parvata kI pazcima dizAmeM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasma panvayassa utaradAhiNeNaM sAiregA dubAlasamuhattA rAI bhavai' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara dizA meM aura dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai kyoM ki jitane 2 bhAga se hIna divasa hone lagatA hai utane utane bhAga gautama! A pramANe ja thAya che. jayAre ja bUDhIpa nAmaka A dvIpamAM maMdaraparvatanA dakSiNa bhAgamAM ane uttaradibhAgamAM kaMIka kama 18 muhUtane divasa thAya che tyAre jaMbudvIpa nAmaka A dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM kaMIka adhika 12 muhUrtanI rAtri hoya che. __ 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNa aTThArasa muhu tANaMtare divase bhavaI' 8 mata ! nyAre bhUdI nAma mA dvIpamA ma25patanI pUrva dizAmA 5 ubha 18 bhutAnA vasa thAya cha 'tayANaM paccatthimeNaM vi' tyAre bharapatanI pazcimaMAHi 555 44 4 18 bhutAnA sa thAya cha. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa utara dAhiNeNaM sAiregA duvAlasa muhu tA rAI bhavaI' tyAre mApUdI5 nAma: dvIpamAM maMdira parvatanI utaradizAmAM ane dakSiNa dizAmAM kaMIka adhika 12 muhUrta jeTalI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jambUdvIpaprajJaptisUtre divaso hIyate tAvatA tAvatA bhAgena rAtri varddhate triMzanmuhUrtalAdevAhorAtrasyeti / 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavaM' evamityupasaMhAre etenAnantaroktena krameNa upAyena 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNade' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNArddha-dakSiNabhAge sAtirekA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti krameNa 'U sAreyavvaM' dinamAnaM hrasvIkAryam-dinamAne alpatA kartavyA, rAtrimAne vRddhizca kartavyeti / tAmeva dinamAnasya hUkhatAM darzayitu mAha-'satarasa' ityAdi, 'sattarasamuhutte divase terasamuhuttA rAI' saptadazamuhUtrto divasa trayodazamuhUrtA rAtriH yadA khalu sarvAbhyantaramaNDalAntaramaNDalAdArabhyaikatriMzattamamaNDalAI paryoM bhavati tadA saptadazamuhUtoM divaso bhavati pUrvoktaprakAreNa trayodazamuhUrtapramANA rAtri. bhavati triMzanyuhUrttamAtrapramANatyAdevAhorAtrasyeti / 'sa tarasamuhUttANaMtare divase sAtiregaterasamuhu tA rAI' yadA khalu jambUdvIpe meroH dakSiNottaradigvibhAge saptadazamuhUrtAnantaro divaso adhika rAtri hotI jAtI hai| kyoMki ahorAta kA pramANa to 30 muhUrta kA hI hai| 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavaM' isa prakAra ke krama se 'jayANaM bhaMte ! jaMghuddIve dIve dAhiNadve' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hone lagatI hai-taba dinamAna meM hasvatA Ane lagatI hai aura rAtrimAna meM vRddhi hone lagajAtI hai ise isa prakAra se sajhanA cAhiye-'sa tarasamuhu te divase terasamuhu tA rAI' jaba 17 muhUte kA dina hotA hai taba 13 muhUrta kI rAta hotI hai jaba sarvAbhyantara maNDala se anantara maMDala ko lekara 31 veM maMDalArddha meM sUrya hotA hai, usa samaya 17 muhUrta kA divasa hotA hai aura 13 muhUrta kI rAtri hotI hai isa taraha hone se dina rAta kA pramANa 30 muhUta kA sadha jAtA hai| 'sa tarasamuhatANatare divase sAti rega terasamuhUtA rAI' aura jaba isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI pUrva pazcima rAtri hoya che kemake jeTalA jeTalA bhAgathI hIna divasa thavA mAMDe che teTalA-teTalA bhAgathI adhika rAtri thatI jAya che. kemake ahorAtanuM pramANa te 30 muhUrta jeTaluM ja che. 'evaM eeNaM kameNaM u sAreyavvaM' 4 prA2nA thI 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' jyAre jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM kaMika adhika 12 muhUrta jeTalI rAtrI thavA lAge che tyAre dinamAnamAM hasvatA AvavA mAMDe che. ane rAtri mAnamAM vRddhi th| bhAMDe cha. ma pAtana mevI zate sabhApI madhye. 'sattarasamuhutte divase terasa muhattA rAI' yA 17 bhuta nAhisa hoya che tyA3 13 mutanI rAta hoya che. nyAre sarvAtyaMtaramaMDaLathI anaMtaramaMDaLane laIne 31 mA maMDalAddhamAM sUrya hoya che te samaye 17 mahurtano divasa hoya che. 13 mahinAnI rAtri hoya che. A pramANe divasa-rAtanuM pramANa 30 bhuta layita 35mA siya naya cha. 'sattarasa muhu tANaMtare divase sAtirega terasamuhuttA rAane jyAre bA jaMbUDhIpamAM maMdara parvatanI pUrva-pazcimadizAmAM kaMIka adhika 13 muhUrta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 247 bhavati tadA jambUdvIpe mandaraparvatasya pUrvapazcimadigbhAge sAtirekA trayodazamuhUrtapramANA rAtri rbhavatIti / tatra muhUrttakaSaSTibhAgadvayahIna saptadazamuhUtapramANo divaso'yaM ca dvitIyAdArabhya dvAtriMzattamamaNDalAH bhavati evameva prakAreNAnantaratvamanyatrApi jJAtavyamiti / rAtrezca muhUrtekapaSTibhAgadvayena hInatvAt sAtirekatvaM tena sAtirekastrayodazamuhUrtA rAtri bhavatIti / 'solasamuhute divase' SoDazamuhUrtoM divaso bhavati, 'codasamuhu tA rAI' caturdazamuhUrtA rAtri bhavatIti / 'solasamuhUtAnaMtare divase sAiregA cauddasamuhuttA rAI' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNe uttare ca bhAge SoDazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca bhAge sAtirekA caturdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati / 'paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhutA rAI' yadA khalu dvinavatitamamaNDalAkheM sUryo bhavati tadA mandarasya dakSiNe uttare ca paJcadaza. dizA meM kucha adhika 13 muhUrta kI rAtri hotI hai-taba divasa kucha kama 17 muhUrta kA hotA hai yaha dvitIya maMDala se lekara 32 veM maNDalArddha meM hotA hai| isI prakAra se anantaratA anyatra bhI jAna lenI cAhiye rAtri pramANa meM muhartakaSaSThibhAga dvaya kI vRddhi hone se sAtirekatA hai aura divasa pramANa meM muhataikaSaSThi bhAgadvaya kI hInatA hai isaliye kucha kama 17 muhUrta pramANatA hai 'solasamuhutte divase coddasamuhattA rAI' dvitIya maMDala se lekara 61 veM maMDalAdha meM 16 muhUrta kA dina hotA hai aura 14 muhUrta kI rAtri hotI 'sola. samuhU tANaMtare divase sAiregA cauddasamuhu tA rAI' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM aura utara dizA meM kucha kama 16 muhUrta kA divasa hotA hai taba mandara parvata kI pUrva pazcima dizA meM kucha adhika 14 muhUrta kI rAtri hotI hai 'paNNarasamuhu te divase paNNarasamuhu tA rAI' jaba 92 veM maNDalArdha meM sUrya hotA hai, usa samaya mandara parvata kI dakSiNa dizA me aura uttara jeTalI rAtri hoya che tyAre divasa kaMIka kama 17 muhUrta eTale thAya che. A dvitIyamaMDaLathI mAMDIne 32 mA maMDalAddhamAM thAya che. A pramANe anaMtaratA anyatra paNa jANavI joIe. rAtri pramANamAM murtika SaSThibhAga drayanI vRddhi havA badala sAtirekatA che ane divasa pramANamAM muhUrteka SaSThi bhAga drayanI hInatA che ethI kaMIka kama 17 bhuGkata pramANatA cha. 'solasamuha te divase codasamuhattA rAI' dvitIyamaNamAthI bhAMDAra 61 mA maMDalAddhamAM 16 muhUtane divasa hoya che ane 14 muhUrta jeTalI rAtri hoya cha. 'solasamuhuttANatare divase sAiregA cauddasamuhuttA rAI' nyAre bhUdIya nAma dIpamA maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM ane uttaradizAmAM kaMIka kama 16 muhUrtane divasa thAya che tyAre maMdira parvatanI pUrva-pazcimadizAmAM kaMIka adhika 14 muhUrta jeTalI rAtri hoya che. 'paNNarasamuhu te divase paNNarasamuhuttA rAI' nyAre 82 mA mAddhamA sUryAya cha, te samaye maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM ane uttaradizAmAM 15 muhUrtane divasa hoya che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jambUdvIpaprajJaptisUtre muhUrtapramANo divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca paJcadazamuhurtapramANA rAtri bhavati / 'paNNarasamahuttANaMtare divase sAirega paNNarasamuhu tA rAI' yadA khalu paJcadazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA sAtirekapaJcadazamuhartapramANA rAtri bhavati iti / 'codasamuhutte divase' yadA elu caturdazamuhUrtapramANo divaso bhavati dvAviMzatyuttarazatatamamaNDale sUrye, tadA 'solasa muhu tArAI' SoDazamuhUrtapramANA rAtribhavati yadA khalu madarasya parvatasya dakSiNe cottare ca vibhAge caturdazamuhUrtapramANako divaso bhavati tadA mandarasya parvatasya pUrve pazcimeca digbhAge SoDazamuhUrtapramANA rAtrirbhavatItyartha: 'codasamuhuttANaMtaredivase bhavai sAirega solasamuhuttA rAI bhavaI' yadA khala caturdazamuhUrcAnantaro divaso bhavati tadA sAtirekaSoDaza muhartA rAtrirbhavati yadA elu mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge caturdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcimeca bhAge sAtireka poDazamuhUtapramANavatI rAtrirbhavatItyarthaH / dizAmeM 15 muharta kA dina hotA hai aura mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizAmeM 15 maharta kI rAtri hotI hai 'paNNarasamuha tANaMtare divase sAirega paNNarasamuhu tA rAI' aura jaba 15 muhUrta se kucha kama dina hotA hai taba 15 muhUrta se adhika rAtri hotI hai| 'coddasamuha te divase' jaba 122 veM maMDala meM sUrya hotA hai taba 14 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'solasamuhu tA rAI' solaha muhUrta kI rAtri hotI hai tAtparya yaha haiM ki jaba mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 14 muhUrta kA dina hotA hai taba mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM 16 muhUrta ko rAtri hotI hai 'coddasamuhu tANaMtare divase bhavai sAirega solasa muhUtA rAI bhavaI' tathA jaba kucha kama solaha muhUrta kA dina hotA hai taba kucha adhika solaha muhUrta kI rAtri hotI hai arthAt mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM jaba kucha kama 14 muhUrta kA divasa hotA hai taba mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM kucha adhika solaha muhUrta kI bhane ma4255 tanI pUrva 42 pazcimahizAmA 15 mutanI rAya che. 'paNNarasa mahattANatare divase sAirega paNNarasamuhu tA rAI' bhane pAre 15 muDUta 42 4 4bha havasAya cha tyAre 15 bhuDUta 42di ma4i 2 hAya che. 'codasa muhu te divase' nyAre 121 mA bhAbhI sUrya ya cha tyAre 14 muDUtana hisa uAya che bhane 'solasa muhattA rAI' se muhUtanI rAtri DAya che. tAt5ya' yA pramANe cha OM nyAre 125 tanA dakSiNa ane utaradiyAmAM 14 muhUrtane divasa hoya che tyAre maMdara parvatanI pUrva ane pazcimadizAmA 16 muDUtanI 2||tri hoya che. 'codasamuhuttANatare divase bhavai sAirega solasamuhu tA rAI bhavai' tathA nyAre 408 bha se muhUtanA hisa hoya che tyAre kaMika vadhAre seLa muhUrtanI rAtri hoya che. arthAt mandara parvatanI dakSiNa ane uttaradizAmAM jyAre kaMIka kama 14 muhUrtane divasa hoya che, tyAre maMda2parvatanI pUrva ane jambudvIpaprajJaptisUtra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 249 'terasamuhutte divase sattarasamuhuttA rAI' yadA khalu sArddhadvipaJcAzaduttarazatUna me maNDale sUyoM vidyamAno bhavati evaM yadA mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge trayodazamuhUrttA divaso bhavati tadA mandarasya pUrve pazcime ca bhAge saptadazamuhUrtta pramANA rAtrirbhavatIti / 'terasamuha tANaMtare divase sAtiregaterasamuhuttA rAI' yadA khalu trayodazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA khalu tadaparabhAge sAtireka trayodazamuhUrta pramANA rAtri bhavatIti / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuha te divase bhavai' mandarasya parvatasya dakSiNArddhe - dakSiNabhAge jadhanyo dvAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati 'tayANaM uttaraddhe vi' tadA tasmin kAle mandarasya parvatasya uttarArddhe - uttara digbhAge'pi jaghanyo dvAdazamuhUrta pramANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe0 ' yadA khalu bhadanta ! mandarasya parvatasyottarabhAge jadhanyo dvAdazamuhUrttapramANako divaso bhavati 'tayANaM jaMbuddIve rAtri hotI hai 'terasamuhu te divase sattarasamuhu tA rAI' jaba terahamuhUrta kA divasa hotA hai arthAt sUrya jaba 152 || ve maMDala para vidyamAna hotA hai, taba mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 13 muhUrta kA divasa hotA hai taba mandara parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM 17 muhUrta kI rAtri hotI / 'terasamuhuttANaMtare divase sAirega terasamuhattA rAI' jaba kucha kama 13 muhUrta kA divasa hotA hai taba dUsare bhAga meM kucha adhika terahamuhUrta kI rAtri hotI haiM / 'jayANaM bhaMte ! jabuddIve dIve dAhiNadve jahaNNae duvAlasamuhute divase bhavaI tayANaM utare vi' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa me dakSiNArddha meM jadhanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai usa samaya uttara dizA meM bhI jaghanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai ? 'jayANaM uttaraddhe' he bhadanta ! jaba mandara parvata ke uttara bhAga meM jadhanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai-'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimapazcimahizAbhAM 46 adhisoja muhUrtanI rAtri hoya che, 'terasamuhutte divase sattara samuDutA rAI' nyAre 13 muhUrta nA hivasa hoya che bheTate haiM sUrya nyAre 152 // bhA maMDaLa upara vidyamAna hoya che tyAre ma`daraparyaMtanI dakSiNa ane uttaradizAmAM 13 muhUnA divasa hoya che tyAre maMdarapatanA pUrva ane pazcimabhAgamAM 17 muhUrtInI rAtri hAya che. 'terasa muhUtANaMtare divase sAirega terasamuhutA rAI' kyAre 64 13 bhune divasa hoya che tyAre khIjA bhAgamAM kaMika adhika 13 muhUrtanI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte! jaMbuddI ve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai, tayANaM uttare vi' he lata ! nyAre dvIpa nAma dvIpamA dakSiNAddhabhAM dhanya 12 muhUrtA divasa hoya che, te samaye uttaradizAmAM paNa jaghanya 12 muhUrtanA divasa hoya che. 'jayANaM uttaraddhe0 ' he lata ! kyAre mahazyarvatanA utaralAgamAM dhanya 12 bhuDUtanI hivasa hoya che. 'tayANaM jaMbUdIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapaccasthimeNaM ukko, ja0 32 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jambUdvIpaprajJaptisUtre dove maMdarassa pabvayasta' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya meroH parvatasya 'purathimapaccatthimeNaM ukkosiyA ahArasamuhatA rAI bhavaI' pUrvapazcimena pUrvasyAM dizi pazcimAyAM ca dizi utkarSataH kimaSTAdazamuhurtapramANA rAtri bhavati, iti prazna:, bhagavAnAha-haMtA goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'evaM ceva uccAreyavvaM jAva rAI bhavai' evamevoccArayitavyaM yAvadrAtri bhavati, atra yAvatpadena saMpUrNamapi praznavAkyaM saMgRdya te / 'jayA NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurasthimeNaM' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi jaghanyena dvAdazamuhattoM divaso bhavati 'tayANaM pacatthimeNa vi' tadA khala mandarasya parvatasya pazcimadigvibhAge'pi jadhanyena dvAdazamuhartapramANo divaso bhavati, 'jayANaM paccatthimeNa vi' yadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pazcimadigbhAge dvAdazamuhUrta pramANo divaso bhavati 'tayA NaM jaMbuddIve dIve madarassa pavvayassa uttara dAhiNeNa ukko paccasthimeNaM ukkosiyA aTThArasamuhu tA rAI bhavaI' taba kyA jambUdropa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai isake u tara meM prabhu kahate haiM-haMtA goyamA! evaM ceva uccAreyavaM jAva rAI bhavai' hAM gautama ! aisA hI hotA hai arthAt jaba maMdara parvata ke uttara bhAgameM jadhanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai taba jambuddhIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM utkRSTa 18 muhUrta kI rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurasthimeNa.' he bhadanta ! jaba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM jadhanya 12 muharta kA dina hotA hai 'tayANaM paccasthimeNaM vi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI jaghanya 12 muhUrtA kA dina hotA hai. 'jayANaM paccatthimeNa vi' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke pazcima digbhAga meM 12 muhUrta kA dina hotA hai 'tayANaM javuddIve. dIve maMdarassa pacvayassa uttaradAhiNeNaM ukkosiyA aTTArasamuhu tA rAI bhavai siyA advArasamuhatA rAI bhavai' tyAre zu dA5 nAma dIpamA ma 125 tanI pUrva ane pazcima dizAmAM utkRSTa 12 muhUrtanI rAtri hoya che? javAbamAM prabhu kahe che-"daMtA goyamA ! evaM ceva uccAreyavvaM jAva rAI bhavaI' .i, gautama ! sAma " thAya che seTa meM jyAre maMdara parvatane utarabhAgamAM jaghanya 12 muhUrtano divasa hoya che tyAre jabUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva ane pazcimadizAmAM utkRSTa 18 muhUrtanI rAtri hoya cha. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurasthimeNaM' 3 mata ! nyAre dIpa nAma: dvIpamA bha625 tanI pUrva dizAma dhanya 12 bhutAnA hivasa 5 cha. 'tayANaM paccatthimeNaM vi' tyAre bha25 tanI pazcimahizAmA 59 dhanya 12 bhutAnA sa zeya cha. 'jayANaM paccatyimeNaM vi' yAdI5 nAma dvIpamA bha625 tn| pazcimaEiMIIbhA 12 mutanI hisa hoya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIbe maMdarassa pavvayassa uttara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam _ 251 siyA advArasamuha tA rAI bhavaI' tadA-tasmin kAle jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya utara dakSiNena utarasyAM dakSiNasyAM ca dizi utkarSa to'STAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati kimiti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA 'goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'jAva rAI bhavai' yAvadAni bhavati, atra yAvatpadena saMpUrNavAkyasya saGgrahaH- yadA khalu jambUdvIpe mandarasya pUrvasyAM dizi jadhanyena dvAdazamuhU to divaso bhavati yadA khalu mandarasya pazcimasyAmapi jadhanyena dvAdazamuhartapramANo divaso bhavati, yadA khalu pazcimAyAmapi dvAdazamuhartapramANo divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasyotarabhAge dakSiNamAge cotkarSato'STA. dazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti / samprati-kAlAdhikArAdidamAha-'jayANaM bhaMte ! 'jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' yadA khalu bhada. nta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNA -dakSiNabhAge 'vAsANaM paDhame samae paDivajjai varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-tatra varSANAM caturmAsa pramANavarSAkAlasya saMbandhI prathama:AdhaH samaya:-kSaNa pratipadyate-saMpadyate bhavati, 'tayANaM utaraH vi vAsANaM paDhame samae paDitaba kyA isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM utkRSTha aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama svAmI se kahate haiM-haMtA goyamA! jAva rAI bhavaI' hAM gautama aisA hI hotA hai-arthAta jaba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM jaghanya se 12 muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 12 muhUrta kA dina hotA hai taba jaMbUdIpa nAmake chopa meM mandara parvata kI utara aura dakSiNa dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai 'jayAgaM bhaMte ! jaMbuddove dIve dAhiNaddhe' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa me mandara parvata kI dakSiNadizA meM 'vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' caturmAsa pramANa varSAkAla saMmbandhI pratha-Adya-samaya-kSaNa dakSiNa bhAga meM lagatA hai, 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' taba mandara parvata ke uttara dAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhu tA rAI bhavaI' tyAre zumA dIpama ma25 tanI uttara ane dakSiNadizAmAM utkRSTa 18 muhUrtanI rAtri hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmI 3 cha 'haMtA, goyamA ! jAva rAI bhavaI' i, gautama ! zAma 1 thAya cha eTale ke jyAre A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM jaghanyathI 12 muhUrtane divasa hoya che. te vakhate ja bUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI utara ane dakSiNadizAmAM 18 muhUrtanI rAtri hoya che. ___ 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe 3 lata ! nyAre dI5 nAma dIpamA ma25 tanI kSiy Hi 'vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' yaturmAsa pramANa varSA sapI prathama-mAdha-samaya-19 kSiAlAmA lAge cha. 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jambUdvIpaprajJaptisUtre vajjai' yadA dakSiNabhAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate - bhavati tadA khalu mandara parvatasyottarabhAge'pi varSANAM caturmAsa pramANavarSAkAlasya sambandhI prathamaH- AdyaH samayaH kSaNaH pratipadyatebhavati, 'jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajja3' yadA khalu uttarabhAge varSAkAlasya saMbandhI prathamaH samayo bhavati 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapacca tthimeNaM' tadA tasmin kAle yasminkAle mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttarabhAge ca varSAkAlastha prathamaH samayo bhavati, tadA tasminkAle jambUdvIpe dvIpe mandaraparvatasya pUrvapazcimena - pUrvasyAM pazcimAyAM ca dizi 'anaMtara purekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' anantarapuraskRte samaye varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tatra anantaro vyavadhAnarahitaH saca dakSiNArddhavarSA prathamatApekSayA sacAtIto'pi syAdata Aha- puraskRtaH purovartI bhaviSyan ityartha iti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe bhAga meM bhI caturmAsa pramANa varSAkAla kA prathama kSaNa-Adya samaya lagatA hai ? 'jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjai' jaba uttarArddha meM - uttara bhAga meM varSAkAla sambandhI prathama samaya hotA haiM 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pathvayassa puratthimapacchasthimeNaM' taba usakAla meM jaba ki mandara parvata ke uttara bhAga meM aura dakSiNabhAgameM prathama samaya hotA hai jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandaraparvata kI pUrva aura pazcima dizA meM 'anaMtara purekkhaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' anantarapuraskRta samaya meM varSA kAla sambandhI prathama samaya hotA hai ? vyavadhAna rahita samaya kA nAma anantara samaya hai aura puraskRta samaya kA nAma - avyavahita Age ke samaya kA nAma puraskRta samaya hai dakSiNArdha varSA kI prathamatA kI apekSA se samaya ko avyavahita kahA gayA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, goyamA !" hAM gautama ! aisA hI hotA hai arthAt 'jayANaM jaMbu samae paDivajjaI' tyAre bhaMDaraparvatanA uttara lAgamAM para aturmAsa prabhANu varSAajanI prathama kSaNa- khAdya samaya lAge che. 'jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjai' nyAre u tarArddha bhAM-3 tarabhAgabhAM- varSANa saMbaMdhI prathama sabhaya hoya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa puratthimapaccatthimeNaM' tyAre te aNamAM samaye ma rapa tanA utarabhAgamAM ane dakSiNabhAgamAM prathama samaya hoya che. tyAre jamUdrIpa nAmaka dvIpamAM maMdaraprvtnii pUrva nmane pazcima dizAmA 'anaMtara purekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI ' anaMtara puraskRta samayamAM varSAkALa sadhI prathama samaya hoya che ? vyavadhAna rahita samayanuM nAma anaMtara samaya che ane puraskRta samayanuM nAma anyavahita, AgaLanA samayanuM nAma puraskRta samaya che. dakSiNA varSAnI prathamatAnI apekSAe samayane mavyavahita vAmAM Ave che? senA vAmAM prabhu De he- 'haMtA, goyamA ! si, gautama ! Ama thAya che bheTale 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhame samae jambudvIpaprajJaptisUtra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 253 vAsANaM paDhame samae paDivajjai taheva jAva paDi jai' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya dakSiNArddha-dakSiNabhAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-bhavati tathaiva yAvat pratipadyate yadA uttarabhAge varSANAM prathamaH samayo bhavati tadA khalu mandarasya pUrvasyA pazcimAyA manantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamaH samayo bhavatIti / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeja' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pUrvasyAM dizi 'vAsANaM paDhame samae paDivajjai' varSANAM sambandhI prathama AdhaH samayaH pratipadyate bhavati 'tayANaM paJcadhimaNavi vAsANaM paDhame samae paDivajaI' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pazcime'pi varSAyAH prathamaH samayaH pratipadyate bhavati, 'jayANaM paJcatthimeNaM vAsANaM paDhame samae' yadA khalu pazcimena pazcimabhAge varSANAM prathamaH samayo bhavati, 'tayANaM jAva maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM aNaMtarapacchAkaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivaNNe dIve dove dAhiNadve vAsANaM paDhame samae paDivajjai, taheva jAva paDivajjai' jaba jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM mandaraparvata ke dakSiNa bhAga meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai taba utara bhAga me bhI, varSA kAlakA prathama bhAga hotA hai aura jaba u tara bhAga meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai taba mandara parvatakI pUrva aura pazcimadizA meM anantara puraskRta samaya meM avyavahita rUpa se Age Ane vAle bhaviSyakAlameM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM' he bhadanta ! jaba jambUdrIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM 'vAsANaM paDhameM samae paDivajja3' varSAkAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM paccatthimeNa vi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' taba jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvata kI pazcima dizAme bhI varSA kAlakA prathamasamaya hotA hai 'jayANaM paccasthimeNaM vAsANaM par3hame samae' aura jaba pazcimadizA meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM jAva maMdarassa pabayassa uttara paDivagjai, taheva jAva paDivajjai' 04yAre pUdI5 nAma dAbhAM, ma25 tanA dkssinnbhAgamAM varSAkALano prathama samaya hoya che tyAre uttarabhAgamAM paNa varSAkALane prathama bhAga hoya che ane jyAre uttarabhAgamAM varSAkALane prathama samaya hoya che tyAre maMdaraparvatanI pUrva ane pazcima dizAmAM anaMtara puraskRta samayamAM avyavahita rUpathI AgaLa bhAvanA vidhyatAmA pani prayabha samaya hAya cha. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM' he mahata! yAre dI5 nAma dvIpa maM25 tanI himA 'vAsANaM paDhame samaye paDivajjaI' vANaprathama samaya hAya che. 'tayANaM paccatthimeNa vi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' tyAre dvIpa nAma dIpabho bha25 tanI pazcimahizAmA 59 varSAne prathama samaya hAya che. 'jayANaM paccasthimeNaM vAsANaM paDhame samae' mana yA pazcimAnii Altra prathama samaya hAya che 'tayANaM jAva maMdarassa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhava' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyotaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM ca dizi anantarapazcAtkRtasamaye pUrvApara videhavarSA prathamasamayApekSayA yo'nantaraH pazcAtkRtaH atItaH samayaH tatra dakSiNottarayorvarSAkAlaprathamasamayo bhavatIti, prathamaH samayaH pratipanno bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! he gautama ! yattvayA kathitaM tat tadeva, tadevadarzayati- 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa purasthimeNaM evaM caiva savvaM ucca yavvaM jAva paDivaNe bhavai' tadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa evameva sarvamuccArayitavyam, yAvatpratipanno bhavati atra Avatpadena prazne yat kathitaM tatsarvameva atrottarapakSe'pi vaktayameva, pratipannasyaivottarapakSatayA tIrthakareNa svIkRtatvAt iti / ' evaM jahA samaraNaM abhilAvo bhaNio vAsANaM' evaM yathA yena pUrvaprakAreNa samayena saha varSANAmabhilApo bhaNitaH kathitaH 'tahA AvaliyAe vi bhANiyacco' tathA tenaiva prakAreNa dAhiNeNaM anaMtarapacchAkaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivaNNe bhavai' taba yAvat mandara parvata kI uttara dakSiNa dizA meM anantara pazcAtkRta samaya meM avyavahita rUpa se vyatIta hue samaya me - varSA kAlakA prathama samaya hotA hai ? yahAM jo samaya meM pazcAtkRtatA kahI gaI hai vaha pUrvApara videha kSetra ke varSA kAla ke samaya kI apekSA se kahI gaI hai arthAt atIta samaya kA nAma hI pazcAtkRta samaya hai vahAM mandara parvata ke dakSiNa aura uttara me varSA kAla kA prathama samaya hotA hai kyA ? aisA prazna hai isake uttara meM prabhu kahate haiM 'haMtA, gomA !' hAM gautama ! aisA hI hotA hai - arthAt- 'jayANaM bhaMte! he gautama! jaisA tumane he bhadanta AdirUpa se prazra kiyA hai vaisAhI vaha saba vahAM para hotA hai aisA hI isa sambandha meM tumhAre prazna kA uttara hai / 'evaM jahA samaeNa abhilAvo bhaNio vAsANaM' jisa prakAra samaya ke sAtha yaha varSA kAla kA abhilApa kahA gayA hai 'tahA AvaliyAe vi bhANiyacvo' pavvayassa uttaradAhiNeNaM anaMtarapaccha kaDasamarthasi vAsANaM paDhame samae paDivaNNe bhavai tyAre cAvat ma MdarapatanI uttara-dakSiNurdizAmAM ana tara pazcAtmRta samayamAM avyavahita rUpathI vyatIta thayelA samayamAM-varSAkALanA prathama samaya hAya che ? ahIM je samayamAM pazcAt kRtapada kahevAmAM Avela che te pUrvApara videhakSetranA varSAkALanA samayanI apekSAe kahevAmAM Avela che eTale ke atIta samayanuM nAma ja padmAkRta samaya che. tyAM maMDharapatanA dakSiNa ane uttaramAM varSAkALanA zuM prathama samaya hAya che ? A praznanA bhaluhe che. 'haMtA, goyamA !' yAmathAya che. bheTale 'jayANaM bhaMte!' he gautama ! je pramANe tame 'he bhada ta !' vagere rUpamAM prazna karyAM che, te pramANe ja tyAM rAya che. Ama ja A saMbaMdhamAM tamArA praznanA javAkha che. evaM jahA samaeNa abhilAo bhaNio vAsANaM' he pramANe samayanI sAthai yA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 255 AvalikayA'pi abhilApo bhaNitavyaH sa cAbhilApa evam_ 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paTamA AvaliyA paDikjada tayANaM uttara vi vAsANaM paDhamA ApaliyA paDivaja i, jayANaM uttaraddhe vAsANAM paDhamA AvaliyA paDivaja i tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaJcarithameNaM aNaMtara purevakhaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai jayANaM javudI ve dIve maMdarassa pandha yassa purasthima / paJcasthi meNaM aNaMtarapurekkhaDasamayaMsi vAsANaM par3hamA AvaliyA paDivajai ? haMtA goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsArNa paDhamA AvaliyA paDivajjai taheva jAva paDivajja i, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa purathimeNaM vAsANaM paDhamA Ava. liyA paDivajjai jayANaM paJcatyimeNaM paDhamA AvaliyA paDiyajjai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paccayassa uttaradAhiNeNaM aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai haMtA goyamA !' usI prakAra se AvalikA ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye jo isa prakAra se kahA jAyagA 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM utaraddha vi vAtANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, 'jayANaM utaraddha vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa purathimapaccadhimeNaM aNaMtarapurakkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai jayANaM jaMbuddove dIve maMdarassa paccayassa purasthima paccatthimeNaM aNaMtarapurekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai? hatA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajlai taheva jAva paDivajjai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa paccayassa purasthimeNaM vAsANaM paDhamA avaliyA paDijjai jayANaM paccatthimeNaM paDhamA AvaliyA paDivajjaD, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paccayassa u tara dAhiNeNaM varSAmanA manitA5 vAmAM mAveto cha. 'tahA AvaliyAe vi bhANiyavyo' ta prabhArI ja AvalikAnI sAthe paNa abhilApa kahI levuM joIe je A pramANe kahevAmAM Avela cha. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdaramsa pavvapassa purathimapaJcatthimeNaM aNaMtarapurakkhaDe samayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathima paccatthimeNaM aNaMtarapurekkhaDasamayaMsi vAsa NaM paDhamA AvaliyA paDivajjai ? hatA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNa dve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai taheva jAva paDivajjai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayamsa purathimeNaM vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivagjai, jayANaM paccasthimeNaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMrassa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jambUdvIpaprajJaptisUtre (yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dakSiNArdai varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khalu uttarAddhe'pi varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, yadA khalu uttarArddha varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khala jambUdvIpe dvI mandarasya parvatasya pUrvapazcimena anantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khala jambUdvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimenAnantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, hanta, gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe 2 dakSiNA varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tathaiva yAvat pratipadyate yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa varSANAM prathamA Ava. likA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe pe mandarasya parvatasyottaradakSiNena anantarapazcAt kRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipannA bhavati hanta gautama ! iti cchaayaa| vyAkhyA-svayamUhanIyA, evaM sarvatrApi AlApakaprakAraH svayamUhanIyaH, vistarabhayAt na punarlikhyate iti / evam 'ANApANUNa vi' AnataprANatenApi varSANAmabhilApo bhaNitavyaH thoveNa vi' stokenApi 'laveNa vi' lave nApi 'mAseNa vi' mAsenApi 'uUraNa vi' RtunApi 'eesi savvesiM jahA samayassa abhilAvo tahA bhANiyavyo' eteSAmAnaprANAdInAM sarveSAM tathAtenaiva rUpeNAbhilApo bhaNitacyo yathA-yena prakAreNa samayasyAmilApo bhaNitastathaiva, aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai, hatA goyamA!' isa sUtrakI vyAkhyA sarala aura spaSTa hai ataH svayaMhI yaha samajha meM AsaktI hai jisa taraha kA yaha AlApa-prakAra AvalikA ke sAtha kahA gayA hai 'evaM ANApANUNa vi, laveNa vi, mAseNaM vi u UeNa vi' isI taraha kA AlApa prakAra varSAkAlakA AnaprANa ke sAtha, lava ke sAtha, mAsa ke sAtha aura Rtu ke sAtha bhI kahalenA cAhIye yahI bAta 'eesi savvesiM jahA samayassa abhilAvo tahA bhANiyavvo' isa sUtra dvArA kahI gaI hai samaya ke sAtha jaisA pahile abhilApa kahA jAcukA hai vaisA hI abhilApa ina sabake sAtha kahalenA cahiye isa abhilApa kA prakAra AvalikA ke sAtha Upara meM likhAhI jA cukA hai| pavvayassa uttaradAhiNeNaM aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai haMtA goyamA !' mA sUtranI vyAcyA sa21 bhane 25Tate sama devAya tavI cha. methI svymeva A samajavAmAM AvI jAya tema che. A pramANe A AlApa prakAra AvalikAnI sAthe suvAmA mAyA cha. 'evaM ANApANUNa vi, laveNa vi, mAseNa vi uUeNa vi' 2 // tanA ja AlApa prakAra varSAkALanA AnaprANanI sAthe, lavanI sAthe mAsanI sAthe ane RtunI sAthai 555 hI devAna. pAta eesiM savvesiM jahA samayassa abhilAvA tahA bhANiyavvo' 2 // sUtra 1 hevAmA mAvasa che. sabhayanI sAthe 2 pramANe pasai mabhitA5 kahevAmAM Avela che, te ja abhilApa A badhAnI sAthe paNa kahI levuM joIe, A jambudvIpaprajJaptisUtra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 257 ___ AlApaprakArastu sarvatra pUrvavadeva svayamahanIyo vistarabhayAna likhyate / varSAkAle samayAdInAM pratipatiM pradarya zItakAlAdau samayAdInAM pratipatiM darzayitumAha-'jayANaM bhaMte !' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove hemaMtANaM paDhame samae paDivajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe hemantAnAM zIta kAlikacaturmAsAnAm prathamaH samaya:-kSaNaH pratipadyate-bhavati 'jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vi bhANiyaco' yathaiva varSANAmabhilApo bhaNitaH tathaiva hemantAnAmapi grISmANAmapi bhaNitapaH, kiyatparyantaM pUrvavadeva abhilApo vaktavya statrAha-'jAva uttare vi' yAvadutare'pi utarabhAgaparyantaM sarva vaktavya miti 'evaM ee tiNNi vi' evame te trayo'pi varSA hemantagrISmakAlA api vaktavyAH 'eesi tIsaM AlAcagA bhANiyavvA' eteSAM trayANAmapi varSAdi grISmAntakAlAnAM triMzadAvistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiN| isa taraha varSA kAla meM samayAdikoMkI pratipatti ko prakaTa kara ke aba sUtrakAra zItakAla Adi meM samayAdikoMkI pratipati ko prakaTa karate haiM-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDijjai' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM zIta kAla ke cAra mAhinoM kA prathama samaya hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM, 'jaheva vAsANa abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vibhANiyavyo' he gautama ! jaisA varSA kAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM abhilApa kahA gayA hai usI taraha se hemanta ke cAra mAsoM ke sambandha meM evaM grISmakAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM bhI abhilApa pUrva kI taraha kahalenA cAhiye aura inake sambandha ke ye abhilApa 'jAva utsare vi' yAvat utara bhAgataka kahanA cAhiye 'evaM ee tiNi ci' isa taraha ye tIna bhI-varSA hemanta aura grISmakAla bhI kahanA cAhiye aura 'eesiM tIsaM AlApagA bhaanniyabhilApano prakAra AvalikAnI sAthe pahelAM lakhavAmAM Avela che. vistAramayathI ame ahIM lakhatA nathI. A pramANe varSAkALamAM samayAdikenI pratipattine prakaTa karIne have sUtrakAra zItakALa vageremAM samayAdikenI pratitine prakaTa kare che. AmAM gautamasvAmIe prabhune sevI rIte prazna the-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDivajjai' : mahata ! dI5 nAma pabho tana yAra bhAsAnA zu prathama samaya hAya cha ? senA 14AmamA prabhu 43 cha-'jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vi bhANiyavyo' hai gautama ! 2 pramANe nA yAra mAsAnA samayamA abhilApa kahevAmAM Avela che temaja hemaMtanA cAra mAsonA saMbaMdhamAM grISmakALanA cAra mAsonA saMbaMdhamAM paNa abhilApa pUrvanI jemaja kahI levo joIe ane emanAthI samara me maniyApI 'jAva uttare vi' yAvat 2mA sudhI . 'evaM ee tiNNi vi' yA pramANe yeNe 55 varSA, mata bhane zrIbha 55 hI sevA ja033 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jambUdvIpaprajJaptisUtre lApakA bhaNitavyAH samayAvalikA AnataprANatastokalavamuhUrtAhorAtrapakSamAsaRtubhidezabhimelayitvA triMzadAlApakA bhavanti AlApaprakAraH svayamevohanIyaH / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe prathamamAghamayanaM dakSiNAyanam , zrAvaNAditvAtsaMvatsarasya pratipadyate--bhavati 'jahANaM samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNA vi bhANiyadhvo jAva aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi paDhame ayaNe paDivaNNe bhavaI' yathA-yena prakAreNa samayena saha abhilApo darzita stathaiva-tenaiva prakAreNAyanenApi abhilApo bhaNitavyaH, kiyatparyantaM samayavat abhilApo vaktavya statrAha-'jAva' ityAdi, yAvat anantarapazcAtkRtasamave prathamamayanam-dakSiNAyanaM pratipannaM bhavatIti / 'jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMvacchareNa vi bhANiyabo' yathA-yena prakAreNAyanena abhilApo bhaNita stathA tena prakAreNa saMvatsareNa dvAdazamAsAtmakena kAla lakSaNenApi bhaNitavyo vktvH| jueNavi' vvA' inake tIsa AlApaka bhI kahanA cAhiye samaya AvalikA Ana prANa stoka lava muhUrta ahorAtra pakSa mAsa, aura Rtuye daza milAkara tIsa AlA. paka hote haiN| AlApa prakAra apane Apa banAlenA caahiye| 'jayANaM bhaMte ! jaMbu dIve dIve dAhiNa paDhame ayaNe paDivajjaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa me dakSiNa digbhAga me prathama ayana-dakSiNAyana hotA hai 'jahANaM samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNA vi bhANiyavyo jAba aNaMtara pacchAkarasamayaMsi paDhame ayaNe paDivaNNe bhavaI' to jaisA samaya ke sAtha abhilApa dikhAyA gayA hai usI prakAra se ayana ke sAtha bhI abhilApa yAvat anantara kRta pazcAt samaya me prathama ayana hai yahAM taka kA saba kathana kaha lenA cAhiye isake uttara rUpameM he gautama ! 'jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMbacchareNa vi bhANiyanvo' jisa prakAra ayana ke sAtha abhilApa samaya ke abhilApa ke anusAra kahane ke liye naye. mane 'eesiM tIsaM AlAvagA bhANiyavvA' memanA zrIsa maasaa5| 5 DIan naye. samaya, Apati, mAna-e, els, , muta morAtra pakSa, bhAsa ane Rtu e dasene ekatra karIne trIsa AlApa thAya che. AlA panA prakAro pitAnI meLe ja manAcI sevA naye. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjaI' bhadaMta ! jayAre jaMbudvipa nAmaka A dvIpamAM, dakSiNadigyAgamAM prathama ayana-dakSiNAyana hAya cha -'jahaNaM samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNA vi bhANiyavo jAva aNaMtarapacchAkaDa sanayaMsi paDhame apaNe paDivaNNe bhavaI' tere pramANe samayamA sAthe amitA5 matAvAmA AvyuM che te pramANe ja ayananI sAthe paNa abhilApa yAvat anaMtakRta pazcAta samayamAM prathama ayana hoya che. ahIM sudhInuM sthana kahI levuM joIe. tenA utara rUpamAM che gautama ! 'jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMvacchareNa vibhANiyavo' le pramANe bhayananI sAye abhilA5 samayanA abhilA5 mujaba kahevA mATe kahevAmAM Avela che, temaja saMvatsaranI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 259 yugenApi tatra yugaM paJca saMvatsaramAnam tenApi samamabhilApo vatAcyaH, atra yugena sahAtidezakaraNAt yugasyApi dakSiNo tarayoH pUrvasamaye pratipatiH prAgaparayostu tadanantare purovatini samaye pratipattiriti / 'vAsasaeNa vi' varpaza te nApi abhilApo vata vyaH 'vAsasahasseNa vi' varSasahasreNApi 'vAsasayasahasseNa vi' varSazatasahasreNApi lakSaNApi 'pucvaMgeNa vi' pUrvAGgenApi tatra pUrvAGgam caturazIti varSalakSapramANam 'puTveNa vi' pUrveNApi tatra pUrva pUrvAGgameva caturazItivarSalakSaguNitam / evaM truTitAGgAdArabhya sAgaropamaparyantenApi sarvatrAlApako bhnnitvyH| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjaI' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSigArddha mandarasya dakSiNabhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati tayANaM uttaraDhe vi paDhamA osappiNI paDivajjai' tadA khalu jambUdvIpe mandaraparvatasyau ttarArdai u tarabhAge'pi prathamA kahA gayA hai usI prakAra se saMvatsara ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye 'jueNa vi' isI prakAra yuga ke sAtha bhI paMcasaMvatsarAtmaka kAla ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye yahAM yuga ke sAtha atideza ke kathana se dakSiNa aura uttara meM usa yuga kI bhI pUrva samaya meM aura pUrva pazcima meM tadantara puro bartI samaya meM pratipati hotI hai aisA samajhAyA gayA hai 'vAsasaeNa vi isI taraha se varSa zata ke sAtha bhI 'vAsasahasseNa vi, vAsasayasahasseNa vi puvbaGgeNa vi' varSa sahasra ke sAtha bhI lakSa varSa ke sAtha bhI, pUrvAGga ke sAtha bhI pUrvake sAtha bhI tathA truTitAGga se lekara sAgarApama kAla ke sAtha bhI AlApaka kahalenA cAhiye 84 lAkha pUrvAGga kA eka pUrvakAla hotA hai| ___ 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjai' aba gautama svAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba jambUdIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke dakSiNAdha meM prathama utsarpiNI hotI hai 'tayANaM utaraddhe sAthai 5 malidA5 4ii le. 'jueNavi' 20 pramANe yuzanI sAthe 591 5ya saMvatsarAtmakakALanI sAthe paNa abhilApa kahI levuM joIe. ahIM yuganI sAthe atidezanA kathanathI dakSiNa ane uttaramAM te yuganI paNa pUrva samayamAM ane pUrva-pazcimamAM tadanaMtara puravatI samayamAM pratipatti thAya che, A pramANe samajAvavAmAM AvyuM che. 'vAsasaeNavi' mA prabhArI 28 varSazatanI sAthe 555 'vAsasahasseNavi, vAsasayasahasseNa vi puvvaMgeNa vi' Sa sa sanI sAthai 55 sapanA sAthe 54, pUnI sAthai pae, temaja truTitAMgathI mAMDIne sAgaropamakALanI sAthe paNa AlApaka kahI te joIe. 84 sApa pUganA se pUba DAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjai' ve gautabhAbhI se prabhune mevI rIte prazna yA cha ke he bhadaMta! jyAre ja budvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanA dakSiNAddha mAM prathama utsarpiNI hAya cha 'tayANaM utaraddhe vi paDhamA osappiNI paDivajjaI' tyAre bha25tina uttarAImA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre utsarpiNI pratipadyate 'jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddove dIve maMdarassa pavvayassa purasthimapaJcatthimeNaM' yadA khalu mandarasyottarArddha uttaradigabhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandararaya parvatasya pUrvapazcimena pUrvasyA pazcimAyAzca dizi avasarpiNI prathamA bhavati / 'Nevatthi osappiNI Nevatthi ussappiNI' navAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, kutaH avasarpiNI utsarpiNI ca kathaMna bhavata statrAha-'avaTieNaM' ityAdi, 'avaDhieNaM tattha kAle pannate samaNAuso' avasthita:-sarvathA ekatvarUpaH kAlastatra prajJaptaH-kathitaH he zramaga ! he AyuSman iti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'taM ceva uccAreyavyaM jAva samaNAuso' tadeva sarva praznaprakaraNamuccArayitavyam-baktavyam yAvat he zramaNa ! he AyuSman 'jahA osappiNIe AlAvago bhaNio evaM ussappiNIe vi bhANiyavvo' pathA-yena prakAreNa avasapiNyA AlApako bhaNita evaM prakAreNa utsarpiNyA api AlApako bhaNitavyo vaktavya iti paJcamazatakaprathamoddezakapraka raNasyAtidezAdAgatasya vyAkhyAnaM samAptamiti // vi paDhamA osappiNI paDivajjai' taba mandara parvata ke uttarArdha meM bhI prathama utsarpiNI hotI hai aura 'jayANaM u taraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdassa pavvayassa purasthimapaccatthimeNaM' he bhadanta ! jaba mandara parvata kI u tara dizA meM prathama utsarpiNI hotI hai taba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcimadizA meM prathama avasarpiNI hotI hai ? isake u tara me prabhu kahate haiM-'Nevasthi osappiNI NaivatthI ussapiNI' he gautama ! jambUdvIpa ke mandara parvata kI pUrva dizA meM aura pazcima dizA meM na utsarpiNI hotI hai aura na avasarpiNI hotI hai-kyoMki 'avaDhie NaM tattha kAle paNa te vahAM para kAla avasthita kahA gayA hai sarvathA eka rUpa kahA gayA hai ityAdi rUpa se bhagavatisUtra ke paJcama zataka ke prathamoddezaka prakaraNa kA jo ki yahAM atideza dvArA gRhIta kiyA gayA hai yaha vyAkhyAna samApta huA yaha saba pATha yahAM para "jahA paMcamasae paDhame uddese 5 prathama utsapi hAya cha bhane 'jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM' 3 mahata ! nyAre bha625 tanI uttazAmA prathama utsarpiNI hoya che tyAre jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva ane pazcimahishmaaN zu prathama 251sapie DAya cha ? senA pasabhA pramu 4 cha-'Nevatthi osappiNI NevatthI ussapiNI' he gautama ! dIpanA bha425tanI pUzAmA ane pazcimahizAmA nasAya cha bhane na avasapI DAya che. ma 'avadvieNa tattha kAle paNNate' tyain 24pasthita vAma mAveto cha. savathA 435 431 // i mAveto chItyAdi rUpamAM bhagavati sUtranA pAMcamA zatakanA prathamaddezaka prakaraNanuM ke je ahIM atideza vaDe gRhIta karavAmAM Avela che. ahIM A vyAkhyAna samApta thayuM che. A sarva jambudvIpaprajJaptisUtra Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam ___ 261 samprati-prastutAdhikAramupasaMharanAha-'iccesA' ityAdi, 'iccesA jaMbuddIva paNa tI ghara paNNa to vastu samAseNaM samatA bhavaI' ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samAptA bhavati-ityeSA manantara pUrvasvarUpA jambUdvIpaprajJaptiH prathamadvIpasya yathAvasthita svarUpanirUpikA granthapaddhatirasmin upAGge sUryaprajJaptiH sUryAdhikArapratibaddhA padapaddhatiH vastunAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH sUryaprajJaptiH mahAzAstrApekSayA saMkSepaH tena samAptA bhavatIti // ___samprati candravaktavyatA praznamAha-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve ityAdi, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' 'dimA udoNapAINa muggaccha pAINadAhiNa mAgacchaMti' candramasau udIcanaprAcIna mudgatya-udIcInaprAcInadigbhAge IzAnakoNe ityarthaH udgatya-udayamAsAdya tadanantaraM prAvInadakSiNa pUrvadakSiNayoH koNe Agneya dizItyarthaH AgacchataH kim 'jahA saravatavvayA jAva Nevasthi ussappiNI avaTTieNaM tattha kAle paNNate" isa sUtra meM Agata yAvaspada se gRhIta huA use yahAM prakaTa kiyA gayA hai| utsarpiNI aura avasapiNI ke sambandha meM AlApaka svayaM udbhavita karalenA cAhiye aba sUtrakAra prastuta adhikArakA upasaMhAra karate hue kahate haiM 'iccesA jaMbuddIvapaNNattI sUra paNa tovatthusamAseNa samatA bhavaI' isa taraha isa jambuddhIpa prajJapti-prathama dvIpa ke yathAvasthita svarUpa kA nirUpaNa karane vAlI grantha paddhati meM kathita yaha sUrya prajJapti-sUryAdhikAra pratibaddha pada paddhati sUryaprajJapti mahAzAstra kI apekSA se sUrya ke vastusamAsa maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana ko lekara smaapthuii| aba candra ke sambandha meM sUtrakAra kathana karate haiM-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddove NaM bhaMte ! dIve caMdimA udINa pAINa uggaccha pAINa dAhiNa mAgacchaMti' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jo do candramA kahe gaye haiM ve IzAna koNa meM udita hokara bAda meM Agneya koNa meM Ate haiM 46 mahI' 'jahA paMcamasae paDhame uddese jAva Nevasthi ussappiNI avadieNaM tattha kAle paNa te A sUtramAM AvelA yAvat padathI gRhIta thayela che. utsarpiNI ane avasarpiNInA saMbaMdhamAM AlApakanI uddabhAvanA svayameva karavI joIe. have sUkkAra prastuta adhikAra 65 3.2 42di 4 cha-'iccesA jaMbuddIvapaNNatI sUrapaNNa tI vatthu samAseNa samattA mava' A pramANe A jaMbUDhIpa prajJapti-prathama dvIpanAM yathAvasthita svarUpanuM nirUpaNa karanArI granthapaddhatimAM kathita A sUrya prApti-sUryAdhikAra pratibaddha pada paddhati, sUrya prajJapti mahAzAstranI apekSAe sUryanA vastu samA pramaMDaLa saMkhyA vagerenA saMkSipta kathanathI mAMDIne ahIM samApta thaI. have candranA saMbaMdhamAM sUtrakAra kathana kare che-AmAM gautamasvAmI prabhune sevA rIte prazna ye cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udINa paINaugAcchapAINa dAhiNa mAgacchaMti' 3 mata ! yUdrI 5 nAma dIpabhA 2 me yandramAyA kahevAmAM AvelA che, teo IzAna koNamAM udita thaIne te pachI zuM AneyakeNamAM Ave jambudvIpaprajJaptisUtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jambUdvIpaprajJaptisUtre jahA paMcama sayassa dasame uddese jAva avaTTieNaM tattha kAle patrate samaNAuso' yathA sUryavaktavyatA yathA paJcamazatasya dazame uddezake yAvadavasthitaH khalu tatra kAlaH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSman !, yathA sUryavaktavyatA iti kayanena evamartho jJAtavyaH 'pAINadAhiNa maggaccha. dAhiNapaDINamAgacchaMti' prAcIna dakSiNam-Agneya koNe udgatya-udayamAsAdya dakSiNa pratIcInam dakSiNapazcimayoH koNamAgacchataH kim 2, 'dAhiNapaDINamuggaccha paDINaudINa mAgacchaMti ' dakSiNapratIcInagudgatya praticInodIcInamAgacchataH 3 kimvA-pratIcIno dIcIna mudgatya udIcIna prAcInamAgacchata iti candrodayaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! paJcamazatasya dazame candranAmake uddezake yathAkathita stathaivAtrApi jJAtavyaH arthAtyat yathAtvayA candrodayaviSaye pRccha yate tat tathaiva-kiyatparyantaM dazamoddezakaprakaraNamatrAnusandhAtavyaM tatrAha yAvadasthitaH tatra khalu kAlaH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSman etatsarvamatraiva sUryaprastAve vistareNAsmAbhiH pratipAditaM tata eva draSTavyam, iti / kyA ? 'jahA sUrava tavayA jahA paMcamasayassa dasame uddese jAba avahieNaM tattha kAle paNNate samaNAuso' isI prakAra sUryavaktavyatA kI taraha Agneya koNa meM udita hokara dakSiNa pazcima ke koNa meM Ate haiM kyA? dakSiNa pazcima ke koNa meM udita hokara pazcima utara ke koNa meM Ate haiM kyA ? aura pazcima uttara ke koNa meM udita hokara ve uttara aura pUrva ke koNa meM Ate haiM kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! bhagavatI sUtra ke pazcama zataka ke 10veM uddezaka meM ki jisakA nAma candra uddezaka hai ina saba candra viSa yaka praznoM kA uttara diyA gayA hai so vaisA hI utara yahAM para bhI jAnalenA cAhiye tAtparya yahI hai ki jisa prakAra se tumane ye prazna candra ke sambandha me kiye hai so inakA uttara ina prazna kA vaisA hI svIkAra karalenA hai / vaha saba prakaraNa yahAM "vahAM kAla avasthita hai" yahAM taka jaisA ki vaha abhI abhI sUrya prastAva cha 1 'jahA sUravattavvayA jahA paMcamasayarasa dasame uddese jAva avaTTieNaM tattha kAle paNNate samaNAuso' mA prabhArI sUrya patanyatAnI 25 2243wi hita 2 dakSiNa-pazcimakeNamAM Ave che ? dakSiNa-pazcimanAkoNamAM udita thaIne zuM pazcima-uttaranA kaNamAM Ave che? ane pazcima uttaranA koNamAM udita thaIne zuM teo utara temaja pUrvane kaNamAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che-he gautama ! bhagavatI sUtranA pAMcamA zatakanA 10 mA uddezakamAM-ke jenuM nAma candra uddezaka che emAM badhA candra viSayaka praznonA uttaro ApavAmAM AvelA che. te te pramANe ja ahI paNa javAba samajI levA, joIe. tAtparya A pramANe che ke je pramANe tame e candraviSayaka A prazno karyA che te emanA javAbe paNa te pramANe ja svIkArI levA ja joIe. te prakaraNa atre tyAM kAlaavasthita che. ahIM sudhInuM kathana je pramANe hamaNAM-hamaNa ja sUryaprastAvamAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsaramedanirUpaNam 263 samprati-prakaraNamupasaMharabAha-'iccesA' ityAdi, 'iccesA' ityeSA anantarapUrvakathita svarUpA 'jaMbuddIvapannattI' jambUdvIpaprajJaptiH prathamadvIpasya yathAvasthitasvarUpanirUpikA prakaraNapaddhatiH asmin upAGge kathitA, candraprajJaptiH candrAdhikArapratibaddhA padapaddhatiH vastu samAsena vastUnAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH candraprajJati mahAzAkhApekSayA saMkSepa: tena samAptA bhavatIti / / sU0 16 // eteSAM jyotiSkadevAnAM sUryacandra nakSatraprahatArArUpANA cAravizeSAt saMvatsaravizeSAH pravartante iti saMvatsarabhedaM praznayanAha-'kaiNaM bhaMte !" ityAdi, mUlam-kaiNaMbhaMte ! saMvaccharA paNNattA ? goyamA! paMca saMvaccharA paNNatA? taM jahA-NakkhattasaMvacchare jugasaMsacchare pamANasaMvacchare lakkhaNasaMvacchare saNiccharasaMvacchare / NakkhattasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ! goyamA ! duvAlasavihe pannatte taM jahA-sAvaNe bhaddavae Asoe jAva AsADhe jaMvA vihapphaI mahaggahe duvAlase hiM saMvaccharehiM savvaNavattamaMDalaM samANei settaM NakkhattasaMvacchare jugasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannate ? goyamA ! paMcavihe pannatte taM jahA-caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceveti / paDhamassa gaMbhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai phavA pannattA ? goyamA! covIsaM pavvA pannattA, vitIyassa NaM bhaMte | caMdasaMvaccharasma kai pavvA pannattA? goyamA ! cauvIsaM pavvA pannattA, evaM pucchA, taIyassa, goyamA ! chavvIsaM paTavA pannatA, cautthassa caMdasaMvaccharassa covIsaM pavvA, paMcamassaNaM ahivaddhiyassa chaThavIsaM paThavA pannattA, evAmeva sapuThavAvareNaM paMca saMvaccharie jue ege cauvvIse pavvasae paNNatte se taM jugasaMvacchare / pamANasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe pannatte taM jahANakkhatte 1 caMde2 uU3 Aicce4 abhivaddhie5, se taM pamANasaMvacchare meM vistAra se prakaTa kara diyA gayA hai vaisA vaha saba isa upAGga meM kathita candra prajJapti ke candra maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana se isa candra prajJapti ko samApta kiyA gayA hai / sU0 16 / / savistRta prakaTa karavAmAM AveluM che tevuM ja badhuM A upAMgamAM kathita candraprajJaptinA candramaMDaLa saMkhyA vagerenA saMkSepa kathanathI-A candraprajJaptine ane samApta karavAmAM Avela che. sU0 1dA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jambUdvIpaprajJaptisUtre iti / lakkhaNasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe panna te taM jahA samayaM NakkhattA jogaM joyaMti samayaM ujupariNAmati / NaccuNhaNA isIo bahUdao hoi Nakkhatte // 1 // sasi samagapuNNamAsiM joeMti visamacAriNakkhattA / kaDuo bahUdaoya tamAhu saMvaccharaM caMdaM // 2 // visamaM pavAliNo pariNati aNujUsu diti pupphplN| vAsaM na sammavAsai tamAhu saMvaccharaM kammaM // 3 // puDhavIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aicco / appeNa vi vAseNaM sammaM nipphajjae sassaM // 4 // AiJca teyataviyA khaNalavadivasA ujUpariNamaMti / pUreiya NiNNappale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! aTThAvi. saivihe pannatte taM jahA abhiI savaNe dhaNiTThA sayabhisayA doya hoMti bhadavayA / revai astiNI bharaNI kattiyA taha rohiNI ceva // 1 // jAva uttarAo AsADhAo jaM vA saNiccare mahaggahe tIsAe saMvaccharehiM samANei, settaM saNiccharasaMvacchare ti / sU0 17 // ___chAyA-kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptAH ? gautama ! paJca saMvatsarAH prajJaptA, tadyathA-nakSatrasaMvatsaraH 1, yugasaMvatsaraH pramANasaMvatsaraH 3 lakSaNasaMvatsaraH 4, zanizcarasaMvatsaraH 5, nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! dvAdazavidhaH prajJaptaH tadyathA-zrAvaNo bhAdrapadaH azvino yAvadApADhaH yaMvA bRhaspati mahAgraho dvAdazabhiH saMvatsaraiH sarvanakSavamaNDalaM samAnayati so'yaM nakSatrasaMvatsaraH / yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati vidhaH prajJaptaH gautama! paJcavidhaH prajJaptaH tadyathA-candrazcandraH abhivaddhitaH candro 'bhivaddhitazcaiveti / prathamasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya katiparvANi prajJaptAni ? gautama! caturviMzatiH parvANi prajJaptAni, dvitIyasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya katiparvANi prajJaptAni ? gautama ! caturvizatiH parvANi prajJaptAni, evaM pRcchA tRtIyasya, gautama ! SaDU jambudvIpaprajJaptisUtra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 265 vizatiH parvANi prajJaptAni, caturthasya candrasaMyarasarasya caturviMzatiH parvANi pazcamasya khalu abhivaddhitasya SaiviMzatiH parvANi ca prajJaptAni evameva sapUrvApareNa paJcasaMvatsare yuge ekasmin caturvizaM parvazataM prajJaptam, so'yaM yugsNvtsrH| pramANasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-nakSatraM-candraH-RturAdityo'bhivaditaH so'yaM pramANasaMvatsaraH / nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama! paJcavidhaH prajJaptaH tadyathA samakaM nakSatrANi yogaM yuJjanti, samakam RtavaH pariNamanti / nAtyuSNo nAti zIto bahUdako bhavati nakSatraH 1 / zazi samaka paurNamAsI yojayanti viSamacAri nakSatrANi / kaTuko bahUdakazca tamAhuH saMvatsaraM cAndram // 2 // viSame pravAlinaH pariNamanti anRtuSu dadatipuSpaphalam / varSa na samyagra varSati tamAhuH saMvatsare karma // 3 // pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam // 4 // AdityatejastaptAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamati / pUrayati ca nimnasthale tamAhurabhivaddhitaM jAnIhi // 5 // zanaizvarasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! aSTAviMzatividhaH prajJaptaH tadyathA abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSaka dve ca bhavato bhAdrapade / revatI azvinI bharaNIkRtikA tathA rohiNI caiva // 1 // yAvad uttarA ASADhAH yaMvA zanaizcaro mahAgraha striMzatA saMvatsaraiH sarva nakSatramaNDalaM samAnayati so'yaM zanaizvarasaMvatsaraH // sU0 17 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA pannatA' kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptA: aba sUtrakAra "jyotiSka devoM ke-sUrya candra nakSatra graha aura tArA ke bheda se pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke cAra :vizeSa-gati vizeSa se saMvatsara vizeSa hote haiM isa abhiprAya se saMvatsara ke bhedoM kA kathana karate haiM __ 'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA paNNattA' ityAdi TokArtha-isame gautamasvAmI ne yahI bAta prabhu se pUchI hai 'kaiNaM bhaMte ! have sUtrakAra tiSka denA-sUrya, candra, nakSatra, graha ane tArAonA bhedathI pAMca prakAranA tiSI denA cAra vizeSa-gati vizeSathI, saMvatsara vizeSa thAya che - me maliprAyathA saMvatsaranA honu thana 72 cha-'kaiNaM bhaMte ! savaccharA paNNatA' ityAdi --mAmA gautamasapAbhIya prabhune mApAta pUchI cha-'kaiNaM bhaMte ! sNvcchr| ja034 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jambUdvIpaprajJaptisUtre kathitAH, he bhadanta ! saMvatsaro katiprakArako bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca saMvaccharA pannatA' paJca saMvatsarAH prajJaptAH-kathitAH pazcaprakArakAH saMvatsarA bhavantItyarthaH tameva paJca bhedaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tapathA-'Nakkha tasaMvacchare' nakSatrasaMvatsaraH 'jugasaMvacchare' yugasaMvatsaraH 'pamANasaMvatsareH pramANasaMvatsaraH 'lakkhaNasaMvacchare' lakSaNasaMvatsaraH 'saNiccharasaMvacchare' zanaizvarasaMvatsaraH tatra nakSatreSu bhavaH saMvatsaro nAkSatrasaMvatsaraH arthAt candrazcAraM caran yAvatpramANakena kAlena abhijinakSatrAdArabhyottarASADhA nakSatraparyantaM gacchati pratpramANo mAso nAkSatramAsaH, athavA nakSatramaNDa le parivartanatAniSpanna ityupacArAt mAso'pi nakSatram, saca dvAdazaguNo nakSatrasaMvatsaraH / tathA yugasaMvatsaraH paJcasaMvatsarAtmakaM yugaM tadekadezabhUto vakSyamANalakSaNaH candrAdi. yugapUrakatvAd yugasaMvatsara tathA pramANasaMvatsaraH, tatra pramANe parimANaM divasAdInAM tadupalakSito vakSyamANo nakSatrasaMvatsarAdiH pramANasaMvatsaraH sa eva lakSaNAnAM vakSyamANa svarUpANAM pradhAnatayA lakSaNasaMvatsaraH / yAvatA kAlena zanaizcara eka nakSatra mathavA dvAdazApi rAzIn bhuGkte sa zanaizcarasaMvatsara iti / / saMvatsarANAM nAmanirvacanaM kRkhA samprati saMvatsarANAM bhedAnAha-'NakkhattasaMca cchareNaM bhaMte ! kaivihe panatte' nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati. vidhaH prajJapta, he bhadanta ! yo'yaM nakSatranAmakaH saMvatsaraH sakatividhaH katiprakArakaHprajJaptaHkathita iti praznaH. bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasavihe pannate' dvAdazavidho dvAdazaprakArakaH prajJaptaH-kathitaH, 'taM jahA' tadyathA-'sAvaNe bhaddavae Asoe saMvaccharA paNNatA' he bhadanta ! saMvatsara kitane prakAra ke kahe haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyamA ! paMca saMbaccharA paNNatA' he gautama! saMvatsara pAMca prakAra ke kahe haiM-'taM jahAM jaise-'Nakkhata saMvacchare'eka nakSatra saMvatsara juga saMvacchare'dUsarA yuga saMvatsara, 'pamANa saMvacchare' tIsarA pramANasaMvatsara 'lakkhaNasaMvacchare' caturtha lakSaNasaMvatsara aura 'saNiccharasaMvacchare' pAcavAM zanaizcarasaMtsara, 'Nakkha tarasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' he bhadanta ! inameM se nakSatrasaMvatsara kitane prakAra kA hai ? 'goyamA ! Nakkha tasaMvacchare duvAlasabihe paNNatte' u tara meM prabhu ne vahA hai-he gautama ! nakSatrasaMvatsara 12 bAraha-prakAra kA hai nakSatroM paNNatA' mata ! satsa2 / prA2nA cha ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! paMca. saMvaccharA paNNatA' he gautama ! savatsa2 pAMya 52nA che. taM jahA' gema hai 'Nakkha ta saMvacchare' 5 nakSatra savatsara 'juga saMvacchare' dvitIya yuga saMvatsara pamANa saMghacchare' tRtIya pramANa savatsa2, 'lakkhaNasaMvacchare' yatutha kSa savatsa2 mana 'saNicchara saMvacchare' 5 yama zanaizva2 savatsa2 'NakkhattasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' he mahata ! mAmA nakSatra svts| / 12nA cha ? 'goyamA! Nakkha tasaMvacchare duvAlasavihe paNNatte' utaramAM prabhue kahyuM che-he gautama ! nakSatra saMvatsaranA 12 prakAre che. nakSatramAM je saMvatsara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsaramedanirUpaNam 267 meM hone vAle saMvatsara kA nAma nAkSatra saMvatsara hai isakA tAtparya aisA hai-gati karatA huA candra jitane pramANa vAle samaya meM abhijita nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka jAtA hai utane pramANa vAle kAlakA nAma eka mAsa hai isIko nAkSatramAsa bhI kahA gayA hai athavA yaha nakSatramaMDala meM parivartanatA se niSpanna hotA hai isa kAraNa upacAra se mAsa ko bhI nakSatra mAsa kaha diyA jAtA hai, yaha mAsa jaba 12 se guNita hotA hai taba yaha nakSatra saMvatsara hojAtA hai pAMca saMvatsaroM kA eka yuga hotA hai isa yugakA eka dezabhUta ki jisakA lakSaNa Age kahA jAnevAlA hai candrAdi yugakA pUraka hone se yugasaMva. tsara kahA gayA hai divasAdikoM ke parimANa se upalakSita jo vakSyamANa nakSatra saMvatsarAdi hai vahI pramANasaMvatsara hai yahI vakSyamANa svarUpa vAle lakSaNoM kI pradhAnatA se lakSaNa saMvatsara hotA hai| jitane samaya meM zanizcara eka nakSatra ko athavA 12 rAziyoM ko bhogatA hai vaha zanaizcara saMvatsara hai isa taraha se saMvassaroM ke nAmoM kA nirvacana karake aba sUtrakAra inake prabhedoM kA varNana karate haiM isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'nakkha tasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNate' he bhadanta ! nakSatra saMvatsara kitane prakAra kA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duvAlasavihe paNNate' he gautama ! nakSatra saMvatsara 12 prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jo isa taraha se haiM-'sAvaNe, bhaddavae, Asoe, jAva che, tenuM nAma nakSatrasaMvatsara che. AnuM tAtparya A pramANe che-gati karate candra jeTalA pramANavALA samayamAM abhijita nakSatrathI mAMDIne utarASADhA nakSatra sudhI jAya che, teTalA pramANuvALA kALanuM nAma eka mAsa che. Ane ja nakSatra mAsa paNa kahevAmAM Ave che. athavA A nakSatramaMDaLamAM parivartanatApUrvaka niSpanna hoya che ethI aupacArikatAnA kAraNe mAsane paNa nakSatra kahevAmAM Avela che. A mAsa jyAre 12 vaDe guNita karavAmAM Ave che tyAre A nakSatra saMvatsara thaI jAya che. pAMca savatsane eka yuga thAya che. A yugane eka dezabhUta ke jenuM lakSaNa AgaLa kahevAmAM Avaze candrAdiyugane pUraka hevAthI yuga saMvatsara kahevAmAM Avela che. divAsAdikanA parimANathI, upalakSita je vaphTamANa nakSatra saMvatsarAdi che, teja pramANa saMvatsara che. eja vayamANa svarUpavALA lasaNanI pradhAnatAthI lakSaNa saMvatsara thAya che. jeTalA samayamAM zanizcara eka nakSatrane athavA 12 rAzione bhegave che, te zanaizcara saMvatsara che. A pramANe saMvatsaranA nAmenuM nirvacana karIne have sUrakAra emanA pratyenuM varNana kare che. AmAM gautamasvaabhiime prabhune mevI zata pradhya cha-'nakkhattasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNate' hai lata ! nakSatra satsa2 mA 42 // cha 1 senAmamA prabhu he cha- goyamA ! duvAlasavihe paNNate' he gautama! nakSatra sabasa2 12 52nA 43pAmA bhAye cha jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jambUdvIpaprajJaptisUtre jAva AsADhe' zrAvaNa bhAdrapadaH Azvino yAvadASADha, atra yAvatpadena kArtikamArgazIrSa pauSa mAdhaphAlguna caitravaizAkhajyeSThamAsAnAM saMgraho bhavati, ayamarthaH atra khalu sakala nakSatrayogaparyAya: dvAdaza saMkhyayA guNito nakSatrasaMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdaza sakalanakSatra - yogaparyAyAH zravaNAdArabhya ASADhAntanAmAna: te'pi avayave samudAyopacArAt nakSatra saMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdazavidho nakSatrasaMvatsara iti, evaM bhAdrapadAdArabhya zrAvaNAnto varSobhAdrapadavarSaH evamAzvinAdArabhya bhAdrapadAntaH kArttikAdArabhya AzvinAnta ityAdi, krameNa ASADhAta varSo jJAtavyaH / athavA prakArAntareNa nakSatra saMvatsarasya nirvacanaM kartumAha - 'jaM vA' ityAdi, 'jaM vA bihapha mahaggahe' yadvA bRhaspati bRhaspati nAmako mahAgrahaH 'duvAla se hi saMvaccha rehiM' dvAdaAsADhe' zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, mArgazIrSa, pauSa mAgha, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha, aura ASADha sakala nakSatroM ke yoga kI paryAya ki jo 12 se guNita kI jAtI hai nakSatra saMvatsara kahI gaI hai zrAvaNAdi 12 nakSatroM kI yoga paryAyoM ke nAma zrAvaNa se lekara ASADha taka ke mahinoM ke nAmavAlI hai isaliye ve avayavoM meM samudAya ke upacAra se nakSatra saMvatsara isa nAma se kahA jAtA hai isa taraha nakSatrasaMvatsara zrAvaNAdi ke bheda se 12 prakAra kA kahA gayA hai bhAdrapada se lekara zrAvaNa taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa bhAdrapada varSa, Azvina se lekara bhAdravada taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa Azvina varSa, kArtika se lekara Azvina taka ke mahinoM meM samApta huA varSa kArtika varSa ityAdi krama se ASADhAnta taka ke saba varSa jAnanA cAhiye athavA prakArAntara se nakSatra saMvatsara kA nirvacana karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'jaMvA viSkai mahaggaho duvAla sehiM saMbaccharehiM savvanakkhattamaMDalaM samANei 'taM jahA ' ne 'sAvaNe, bhaddavae, Asoe, jAba AsADhe zrAvaNa, bhAdrayaha, azvina, arti, bhArgazIrSa, pauSa, mAgha, zaguna, caitra, vaizAkha, bhyeNDa bhane ASADha sabhya nakSatrAnA caganI paryAya ke je 12 sAthe guNita karavAmAM Avela che-tene nakSatra savatsara kahevAmAM Avela che. zrAvaNuddhi 12 nakSatrAnA caiAga paryAyanA nAme zrAvaNathI mAMDIne ASADha sudhInA mAseAnI nAmAvalI pramANe che. ethI avayavamAM samudAyanA upacArathI teene nakSatra savatsara A nAmathI kahevAmAM Avela che. A pramANe nakSatra sa vatsara zrAvaNuAdinA bhedathI 12 prakAranA kahevAmAM Avela che. bhAdrapadathI mAMDIne zrAvaNa sudhInA mAsAmAM samApta thayela varSI bhAdrapada va` tathA AzvinathI mAMDIne bhAdrapada sudhInA mAsAmAM samApta thayela varSI Azvinava ane kArtika mahInAthI ArabhI azvina sudhInA mAsAnAM samApta thayela va kArtika varSa vagere kramathI ASADhAnta sudhInA badhA varSo vize paNa jANavuM ledhye. athavA prAzantarathI nakSatra sa Mvatsaranu nirvAcana puratAM sUtra he che - ' jaMvA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsara bheda nirUpaNam zabhiH dvAdaza saMkhyA viziSTaiH saMvatsarai: - varSeH 'savvaNakkha tamaMDalaM samANe ' sarvanakSatramaNDalam abhijidAdyaSTAviMzati nakSatrANi samAnayati - parisamAyapati bRhaspatirmahAgrahaH, etAvAn kAlavizeSo dvAdazavarSa pramANaH nakSatrasaMvatsarapadena vivakSito bhavati, 269 atha dvitIyaM saMvatsarasvarUpaM nirUpayituM praznayannAha - 'jugasaMvaccha re' ityAdi, 'jugasvacchare NaM bhaMte ! kai vihe pannate' yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH- katiprakArakaH prajJaptaH - kathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMcavihe pannatte' paJcavidhaH - paJca prakArakaH prajJaptaH kathitaH tameva paMcabhedaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceveti' candraH candro'bhivarddhitaH candro'bhivarddhita veti tatra candre bhavAndraH, yugasyAdau zrAvaNamAse kRSNapakSa pratipat tithita Arabhya yAvat paurNamAsIpari samAptiH tAvatkAlapramANo mAsa cAndramAsa: eka pUrNamAsI parAvarttaH cAndramAsa ityarthaH athavA candreNa niSpannatvAt gauNIvRttyA mAso'pi candra iti kathyate, saca candramAso dvAdazaguNazcandrasaMvatsaraH candramAsa niSpannatvAt / evameva dvitIya se taM Nakkha tasaMcchare' bRhaspati nAmakA maha ha 12 varSoM ke dvArA sarvanakSatra maMDala ko - abhijit Adi 28 nakSatroM ko pari samApta kara detA hai itanA dvAdaza varSa pramANa vAlA vaha kAla vizeSa nakSatra saMvatsarapada se vivakSita hotA hai 'jugasaMvaccha re NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! yugasaMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM- 'goyamA ! paMcavihe paNa te taM jahA - caMde caMde abhivaddhie, cade abhibaddhieceva' candra meM hue ko cAndra kahA jAtA hai yuga kI Adi meM zrAvaNa mAsa meM kRSNapakSa kI pratipadAtithi se lekara paurNamAsI kI parisamApti taka cAndramAsa hotA hai cAndramAsa pUre eka mAha kA hotA hai athavA candra dvArA niSpanna hone ke kAraNa gauNIvRtti ko lekara mAsa bhI candra kaha diyA jAtA hai yaha cAndra mAsa dvAdaza - 12 se fretes mahago duvAlasehiM saMccharehiM savvanAvattamaMDalaM samANei settaM NakkhattasaMvacchare ' bRhaspati nAmaka mahAgraha 12 varSoM vaDe je sa` nakSatrama'DaLane-abhijita vagere 28 nakSatrane parisamApta kare che. ATalA dvAdaza varSoM pramANavALA te kALa vizeSa nakSatra pada vaDe vivakSita thayesa che. 'jugasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNate' De lahAMta ! yuga saMvatsara keTalA prakAranA kahevAmAM AvelA che ? e praznanA javAbamAM prabhu gautamasvAmIne kahe che'goymaa ! paMcavihe paNNatte - taM jahA caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceva' yandramAM thayesa te cAndra kahevAmAM Avela che. yuganA prAraMbhamAM zrAvaNa mAsamAM kRSNa pakSanI pratipadA tithithI mAMDIne pau mAsInI parisamApti sudhI cAndramAsa hAya che. cAndramAsa pUrA eka mAsanA hAya che. athavA candra vaDe niSpanna hAvA badala gauNIvRttine laine mAsa paNa candra kahevAmAM Avela che. A cAndramAsa 12 thI guNita thaIne cAndramAsa vaDe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jambUdvIpaprajJaptisUtre caturthazca candramAsaH candrasaMvatsarAvapi jJAtavyau iti / / tRtIyastu yugasaMvatsaraH abhivadita nAmakaH mukhyatayA trayodazacandramAsapramANaH saMvatsaro dvAdazacandramAsapramANa: saMvatsara upajAyate etAdRzaH saMvatsaraH kadA bhavatIti cedatrocyate atra khalu yugaM candra candrAbhivaddhita candrAbhivaddhitalakSaNapaJcasaMvatsarAMtmakaM sUryasaMvatsarApekSayA paribhAcyamAnamanyUnAnatiriktAni paJcavarSANi bhavanti, sUryama sazca sAtriMzadahorAtrapramANaH, candramAsastu ekonatrizadinAni dvAtrizaca dvASaSTibhAgA divasasya, tato gaNitakrameNa sUryasaMvatsara sambandhi triMzanmAsAti. krame ekazcAndramAso'dhiko bhavati, saca cAndramAso yathA'dhiko bhavati tathApUrvAcAryaH pradarzitaH, tathAhi 'caMdarasa jo viseso Aiccassa ya havijjamAsassa / tIsai guNio saMto havai hu ahimAsago eko' / / candrasya yovizeSa Adityasya ca bhavati mAsasya / triMzatA guNitaH san bhavati hu adhimAsaka eka iticchAyA) guNita hotA huA candra mAsa se niSpanna hone ke kAraNa saMvatsara rUpa kahA gayA hai isI prakAra dvitIya aura tRtIya caturtha candra mAsa bhI candra saMvatsara rUpa hote hai aisA jAnanA cAhiye parantu tRtIya yuga saMvatsara ki jisakA nAma abhibaddhita hai mukhyarUpa se, 13mAsoM kA hotA hai yaha abhiddhi ta nAmakA yuga saMvatsara kaba hotA hai ? to isakA utara aisA haiM ki candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivaddhita saMvatsara candra caturtha saMvatsara aura abhivaddhita saMvatsara isa prakArasaMvatsara rUpa jo yuga hai usa meM sUrya saMvatsara kI apekSA vicArita hone para na kamatI na baDhatI aise kevala pAMca hA varSa hote haiM sUryamAsa 30 // ahorAta kA hotA hai parantu jo candra mAsa hai vaha 29 dinakA tathA eka dina ke 62 bhAgoM me se 32 bhAga pramANa hotA hai gaNita krama ke anusAra sUrya saMvatsara sambandhI 3. mAsa jaya atikramita samApta ho jAte haiM taba eka candra mAsa adhika hojAtA niSpanna hovA badala saMvatsara rUpa kahevAmAM Avela che. A pramANe dvitIya ane tRtIya caturtha candramAsa paNa cadra saMvatsara rUpa hoya che, A pramANe jANI levuM joIe paraMtu tatIya yuga saMvatsara ke jenuM nAma abhivaddhita che, mukhya rUpa thI 13 cAndramAne thAya che. A abhivadvita nAmaka yuga saMvatsara kayAre hoya che? te Ane javAba A pramANe che ke candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivRddhita saMvatsara candra caturtha saMvatsara ane abhivaddhita saMvatsara A rIte pAMca saMvatsara rUpa je yuga che temAM sUrya saMvatsaranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave tyAra bAda ochA paNa nahi ane vadhAre paNa nahi Ama phakta pAMca ja varSa hoya che. sUrya mAsa 30 ahorAtane hoya che, paraMtu je cAMdramAsa che te 29 divasane temaja eka divasanA 62 bhAgamAMthI 32 bhAga jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 271 asyarthastu-candrasya-candramAsasya yA bhavati vizleSaH, iha vizleSe kRte sati yAvadavaziSyate tadapi upacArAd vizleSaH kathyate, saca vizleSaH triMzatA-triMzatsaMkhyayA guNitaH sana eko'dhimAsA bhavatIti vijJeyam / tatra sUryamAsaparimANAt sArddhatriMzadahorAtralakSaNAt candramAsa parimANamekonaviMzadivasAH dvAtriMzacca SaSTibhAgA divasasya, ityevaM rUpaM zodhyate tadA sthitaM pazcAdinamekam ekena dvASaSTibhAgena nyUnam, saca divasaH triMzatsaMkhyayA guNyate tadA jAtAni triMzadinAni ekazca dvASaSTibhAgaH saca trizatsaMkhyayA guNitaH tadA bhavanti triMzada dvASaSTibhAgAH, te bhAgA yadA trizadinebhyaH zodhyante, tataH sthitAni zeSANi ekonatriMza dinAni dvAtriMzacca dvApaSTibhAgA dinasya, etAvat parimANa zcandramAsa iti, bhavati sUryasaMva. hai yaha candramAsa jisa prakAra se adhika hotA hai vaha prakAra pUrvAcAryo ne" caMdarama jo viseso Aityassaya havijja mAsassa ! tIsai guNio saMto havaiha ahimAsago eko' isa gAthA dvArA prakaTa kiyA hai isakA abhiprAya aisA hai candra mAsake vizleSa karane para jo vAMkI vacatA hai vaha bhI vizleSa hI upacAra se mAna liyA jAtA hai yaha vizleSa jaba 30 se guNita hotA hai taba eka adhika mAsa hotA hai sUryamAsa kA parimANa 30 // ahorAtra kA Upara prakaTa kiyA jAcukA hai-isakI apekSA candramAsa kA parimANa 29 dinakA aura eka dinake 62 bhAgoM meM se 32 bhAga pramANa hai yaha batalAyA jA cukA hai so sUryamAsa ke pramANa meM se yaha candra mAsa kA pramANa kama karane para eka dina 62 bhAgoM mese 1 bhAga kama 1 dina bAMkI vacatA hai ise dinakA 30 se guNita karane para 30 dina ho jAte haiM aura eka dina ke 62 bhAgoM meM se 1 bhAga A jAtA haiN| aba 30 se ise guNita karane para 62 bhAgoM meM se 30 bhAga A jAte haiM pramANa vALo hoya che. gaNita krama mujaba sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAso jyAre atikamita-samApta thaI jAya che tyAre eka candramAsa adhika thAya che. A candra bhAsa 2 3 maNi thAya che te prAre pUrvAya yAya 'caMdassa jo viseso Aiccassa ya havijja mAsassa tIsai guNio saMto havai hu ahimAsago ekko A gAthA vaDe prakaTa karavAmAM Avela che. Ano abhiprAya A pramANe che ke candramAsane vileSa karavAthI je zeSa rahe che te paNa upacArathI vizleSa ja mAnI levAmAM Ave che. A vizleSa jyAre 30 vaDe guNita thAya che tyAre eka adhika mAsa hoya che. sUrya mAsanuM pariNAma 30 ahorAtranuM upara prakaTa karavAmAM AveluM che. AnI apekSAe candramAsanuM parimANa 29 divasa ane eka divasanA 62 bhAgomAMthI 32 bhAga pramANa che. Ama spaSTa karavAmAM AveluM che. te sUryamAsanA pramANamAMthI A candramAsana pramANa kama karavAthI eka divasanA 62 bhAgamAMthI 1 bhAga kama 1 divasa zeSa vadhe che. A divasane 30 sAthe guNita karavAthI 30 divasa thaI jAya che-ane eka divasanA dara bhAgomAMthI 1 bhAga AvI jAya che. have Ane 30 sAthe guNita karavAthI dUra bhAgamAMthI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jambUdvIpaprajJaptisUtre sarasaMvandhi triMzanmAsAtikrame eko'dhikamAso bhavati, ekasmin yugeca dvASaSThiH sUryamAsA bhavanti tataH punarapi sUryasaMbandhi triMzanmAsAtikrame dvitIyo'dhikamAso bhavati, taduktam 'saTThIe aiyAe havai hu ahimAsago jugaDaMmi / bAvIsae pavvasae havaiya bIo jugaMtaMmi' // 1 // (SaSTAvatItAyAM bhavati hu adhimAsako yugaardai| dvAviMze parvazate bhavati ca dvitIyo yugAnta ) iticchAyA // asyArtha:-ekasmin yuge paJcavarSapramANake parvANAM-pakSANAM SaSTauM atItAyAM paSTisaMkhyakeSu pakSeSu atIteSu ityarthaH etasmin avasare yugAr3e yugAdrapramANe eko'dhikamAso bhavati dvitIyastu adhikamAsaH dvAviMze-dvAviMzatyadhike parvazate-pakSaza te'tikrAntayugasyAnte yugasya ye bhAga java 30 dinoM meM se kama kiye jAte to 29 dina bace rahate haiM aura dina ke 62 bhAgoM meM se 32 bhAga bace rahate haiM ! candramAsa kA yahI parimANa hai sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAsoM ke ati krama ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai eka yuga meM 62 sUrya mAsa hote haiN| punaH sUrya saMbaMdhI 30 mAsoM ke atikrama hone para dvitIya adhika mAsa hotA hai taduktam saTThIe aiyAe havA hu ahimAsaNo jugddhmi| bAvIsae pavvasae havai ya bIo jugaMtami // 1 // isa gAthA kA artha isa prakAra se haiM-pAMca varSa pramANa vAle eka yuga meM 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai yahAM jo yugAdhaM aisA kahA hai so 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para AdhA yuga vyatIta ho jAtA haiM kyoMki eka yuga meM 120 pakSa hote haiM 120 ke Adhe 60 hote haiM ina 60 pakSoM 30 bhAgo AvI jAya che. e bhAge jyAre 30 divasamAMthI ochA karavAmAM Ave che te 29 divasa zeSa rahe che ane divasanA bhAgomAMthI 32 bhAge avaziSTa rahe che. candramAsanuM eja parimANa che. sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAsanA atikrama bAda eka adhika mAsa hoya che. eka yugamAM 62 sUrya mA hoya che punaH sUrya saMbaMdhI 30 mAsonA atikamathI dvitIya adhikamAsa hoya che. taduphatama saTTIe aiyAe havai hu ahimAsago jugaddhami / bAvIsae pavvasae havai ya bIo jugaMtaMmi // 1 // A gAthAne artha A pramANe che. pAMca varSa pramANuvALA eka yugamAM 60 pakSe yatIta thaI jAya tyAre eka adhikamAsa hoya che. ahIM yugAdha A pramANe kahevAmAM Avela che te 60 pakSe vyatIta thaI jAya tyAre addha yuga vyatIta thaI jAya che kemake eka yugamAM 120 pakSe hoya che. 120 nA ardhA 60 thAya che. e pakSonI samApti thaI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 273 paryavasAne parisamApto bhavati, tena yugAdhye tRtIyasaMvatsare adhikamAsaH paJcame vAvarSe'dhikamAsa-iti dvau abhivatisaMvatsarau ekasmin yuge bhavata iti / yadyapi sUryazca varSAtmayuge yathA candramAsadayasya vRddhirbhavati tathA . nakSatrAsadvayasyApi vRddhirbhavati tatkathaM nakSatramAse Adhikya na kathitam, tathApi candramAsakt nakSatramAsasya loke pracurataravyavahArAviSayatvena nakSatramAse'dhikamAsadvayasyollekho na kRta iti // eteSAM ca nakSatrAdi saMvatsarANAM mAsadinAdimAnapratipAdanaM pramANasaMvatsarAdhikAre kathayiSyate iti nAtraitatsarva prapazcitamiti // ete ca candrAdayaH paJcayugasaMvatsarAH parvabhiH pakSaH pUritA bhAnti iti tAni paNi prativarSa kati bhavantIti pRcchannAha-'paDhamasta NaM bhaMte !' ityAdi, 'paDhamarasa NaM bhaMte ! caMda kI samApti hone para AdhA yuga aura raha jAtA hai AdhA to samApta ho jAtA hai tathA dvitIya adhika mAsa 122 pakSoM ke vyatIta ho jAne para hotA hai arthAt yuga ke anta meM hotA haiM / isa taraha yuga ke bIcameM tRtIya saMvatsara meM adhika mAsa hotA hai athavA paMcama varSa meM adhika mAsa hotA hai isa prakAra ye do abhivarddhita saMvatsara eka yuga meM hote haiM / yadyapi sUryapaJcavarSAtmaka yuga meM jaise candramAsa dvaya kI vRddhi hotI hai vaise nakSatramAsadvadyakI bhI vRddhi hotI hai to phira Apane nakSatra mAsa meM Adhikya kyoM nahIM kahA to isakA samAdhAna yahI hai ki candramAsa kI taraha nakSatra mAsa loka meM pracuratara rUpa se vyavahArakA viSaya hotA hai isaliye nakSatra mAsa meM adhikamAsa dvayakA ullekha nahIM kiyA gayA hai ina nakSatrAdi saMvatsaroM ke mAsa dina nakSatrAdi ke mAna kA pratipAdana pramANa saMva. tsarAdhikAra meM kiyA jAne vAlA hai isaliye yaha saba yahAM nahIM kahA gayA hai| ye candrAdika pAMca yuga saMvatsara pakSoM se paripUrNa hote haiM isa bAtako aba gayA bAda ardho yuga zeSa rahe che. ardho yuga te samApta thaI ja jAya che. temaja dvitIya adhikamAsa 122 pakSe jyAre vItI jAya tyAre eTale ke yuganA aMtamAM hoya che. A pramANe yuganA madhyamAM tRtIya saMvatsaramAM adhikamAsa hoya che. athavA paMcamavarSamAM adhika mAsa hoya che. A pramANe e be abhivaddhita saMvatsare eka yugamAM hoya che. yadyapi sUrya paMcavarSAtmaka yugamAM jema candramAsa drayanI vRddhi thAya che, temaja nakSatramAsa vayanI paNa vRddhi thAya che te pachI tame nakSatramAsamAM AdhikyanuM kathana zA mATe nathI karyuM? te AnuM samAdhAna A pramANe che ke candramAsanI jema nakSatramAsa lekamAM pracuratara rUpamAM vyavahAra viSaya hoya che ethI nakSatramAsamAM adhikamAsa drayane ullekha karavAmAM AvyuM nathI. A nakSatrAdi saMvatsaronA mAsa divasa nakSatrAdinA mAnanuM pratipAdana pramANa saMvatsarAdhikAramAM karavAmAM Avaze, ethI A badhuM ahIM kahevAmAM AveluM nathI e candrAdika pAMca yugo saMvatsara pothI paripUrNa thaI jAya che. ethI te pakSe 124 savatsa2mA 4 saya cha ? me pAtara have gautamasvAmI prabhune 'paDhamassa NaM bhaMte ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jambUdvIpaprajJaptisUtre saMvaccharassa kai pavvA pannattA' prathamasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya kati parvANi prajJaptAni, he bhadanta ! prathamasya yugAdau pravRttasya candrasaMvatsarasya kati-kiyatsaMkhyakAni parvANi pakSarUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'covIsaM pavvA pannatA' caturviMzatiH parvANi prajJatAni, tatra caturviMzati caturvizatisaMkhyakAni parvarUpANi prajJaptAni-kathitAni, pratimAsaM pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAsAtmake varSe caturvizati prvsNbhvaadit| 'biIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kaipavyA pannatA' dvitIyasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya kati parvANi-kiyatsaMkhyakAni parvANi pakSa rUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cauvvIsaM pavA pannatA' caturzitiH parvANi prajJaptAni-kathitAni pratimAsaM parvadvayasaMbhavena dvAdazamAsAtmake varSe caturviMzati parvANAM saMbhavAditi evaM pucchA taIyarasa' evaM pRcchA tRtI. yasyAbhivaddhitanAmakasaMvatsarasya, he bhadanta ! tRtIyasyAbhivatinAmakasaMvatsarasya khalu kati pANi prajJaptAnIti pRcchayA saMgRhya te praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' gautamasvAmI prabhu se 'paDhamassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kaipacyA pannatA' isa sUtradvArA pUchate haiM he bhadanta ! prathama candrasaMvatsara ke kitane parva-pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! covvIsaM pabvA pannatA' he gautama ! prathama candra saMvatsara meM cauvIsa pakSa hote haiN| kyoMki hara eka mAsameM do pakSa hote hai aura vaSe 12 mAsakA honA hai ataH 1 varSa me 24 parva hote haiM yaha kathana sadha jAtA hai ___'viIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMbaccharassakai paccA panattA' he bhadanta ! dvitIya candra saMvatsara ke kitane pakSa hote haiM ? isake utara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cauccIsaM paccA pannattA' he gautama ! dvitIya candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiN| 'evaM pucchA taIyassa' isI taraha kI pRcchA jo abhivaddhita nAmakA tRtIya saMvatsara hai usake sambandha meM gautamasvAmIne kI hai-tathAca he bhadanta jo tRtIya abhivati nAmakA saMvatsa hai usake kitane pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu caMdasaMvaccharassa kai pavvA pannatA' mA sUtra 3 pUche cha- mahata! prathama yandrasapAsanA Baa 5-53 / DAya cha ? senA yAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! covIsaM pavvA pannatA' he gautama ! prayama cadrasaMvatsaramAM 24 pakSe hoya che. kemake dareka mAsamAM be pakSe hoya che ane eka varSamAM 12 mAsa hoya che. ethI 1 varSamAM 24 parvo hoya che. A kathana siddha thaI jAya che. 'biIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai pavvA pannattA' mata ! dvitIya satsa. 2nA TApA DAya cha ! senA vAsabhA prabhu cha-'goyamA ! caunvIsaM pavvA pannattA' gautama 'dvitIya yadrasavatsaranA 24 5 DAya che. 'evaM pucchA taIrasa' mA tanI pRcchA-je abhivRddhita nAmaka tRtIya saMvatsara che, tenA saMbaMdhamAM gautamasvAmIe prabhuzrIne karI che, tathA ca he bhadaMta ! je tRtIya abhivati nAmaka saMvatsara che, tenA keTalA pakSe jadIpaprajJaptisUtrA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam he gautama ! 'chavvIsaM pavvA pannatA' SaD viMzatiH parvANi prajJaptAni / 'vautyassa caMdasaMvaccharassa covIsaM pavvA' caturthasya candrasaMvatsarasya caturvizatiH parvANi, he bhadanta ! caturthasya candrasaMvatsarasya kati parvANi prajJaptAnIti praznaH, caturthasya candrasaMvatsarasya caturviMzatiH parvANi bhavanti pratimAsaM pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAseSu catuvizati parvANAmAvazyakatvA ditibhagavata utaram / 'paMvamassaNaM abhivaddhiyassa uvvIsaM pavvA ya pannatA' paJcamasya khalu abhivarddhitasya SaiviMzatiH parvANi ca prajJaptAni he bhadanta ! pazcamasyAbhivaddhitanAmakasaMvatsarasya kati parvANi bhavanantIti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! paJcamasyAbhivaddhinAmaka saMvatsarasya paiviMzatiH parvANi bhavanti, atra dvAdazavaryasaMvatsareSu trayodaza candramAsasya samAviSTatvAt pratimAsaM parvadvayasaMbhavena trayodazamAseSu Savizati parvANAM saMbhavAditi bhagavata utaramiti // samprati-dvitIyasaMvatsare parvANAM saMkalanAM darzayitumAha-'evAmeva' ityAdi, 'evAmeva sapuvAvareNaM paMca saMvaccharIe juge ege cauvIse pavasae prannatte' evameva uparyuktaprakAreNa kahate haiM 'goyamA ! chaccIsaM paccA pannatA' he gautama ! abhivaddhita nAmake tRtIya saMvatsara meM chaccIsa pakSa hote haiM do pakSa yahAM adhika mAsake gRhIta hue haiM / 'cautthassa caMdasaMvaccharasta covvIsaM pavvA' caturtha candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiM 'paMcamassa NaM abhivaddhiyassa chavosaM pavvA patratA' pAMcavAMjo abhivarddhita saMvatsara hai usake kitane parva hote haiM ? to isa prazna kA uttara prabhune isa sUtra dvArA diyA hai ki pAMcavAM abhivaddhita saMvatsara hai usake 26 pakSa hote haiN| yaha pahile hI kahA jAcukA hai ki adhika mAsa tRtIya meM yA pAMcaveM yuga saMvatsara meM hotA hai / ataH isa dRSTi se yahAM 26 pakSa hote haiM aisA kahA gayA haiM / yahI bAta dvAdaza sUrya saMvatsaroM meM trayodaza candramAsa samAviSTa hote haiM isaliye isa saMvatsara meM 26 pakSa hote haiN| isa kathana dvArA puSTa kI gaI haiN| kyoMki pratyeka mAsa 2 pakSa kA hotA hai ataH 1342-26 pakSa hote haiM yaha bAta spaSTa hAya cha 1 mena pAma prabhu 49 cha-'goyamA ! chavvIsaM pavvA pannattA' 7 gautama ! abhivati nAmaka tRtIya saMvatsaramAM 26 pakSe hoya che. 2 pakSe atre adhikamAsanA gaDIta thayA cha. 'cauttharasa caMdasaMvaccharassa cobbIsaM pavA' yaturtha yandrasavatsaranA 24 53 DAya che. 'paMcamassa NaM abhivaddhiyassa chanvIsaM pavvA pannatA' pAMyamI 2 malita saMvatsara che, tenA keTalA pakSe hoya che ? te A zaMkAno javAba prabhue A sUtra vaDe Ape che ke pAMcamo je abhivaddhita saMvatsara che, tenA 26 pakSo hoya che. A pahelAM ja kahevAmAM AveluM che ke adhikamAsa tRtIyamAM athavA pAMcamAM yugasaMvatsaramAM hoya che. ethI A dRSTie ahIM 26 pakSo kahevAmAM AvelA che. eja vAta "dvAdaza sUryasaMvatsaromAM daza candramAsa samAviSTa thAya che. ethI A saMvatsaramAM 26 pakSo hoya che ? A kathana vaDe puSTa karavAmAM Avela che. kemake dareka mAsa be pakSene hoya che. ethI 1342=26 53 hoya che. ApAta 2504 56 saya che. 'evAmeva sapuvAvareNaM paMca jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jambUdvIpaprajJaptisUtre sapUrvApareNa-pUrvAparaparyAlocanayA paJcasAmvatsarike yuge yuganAmakasaMvatsare caturviMzatyadhikamekaM parvazataM prajJaptaM bhavati arthAt pazcasaMvatsarAtmakayuganAmakasaMvatsare caturvizatyadhikamekaM parvazataM bhavatIti / samprati yugasaMvatsarasyopasaMhAramAha-'setaM' ityAdi, 'settaM jugasaMvatsare' so'yaM pUrva kathito yugasaMvatsaro dvitIya iti // samprati-tRtIyapramANasaMvatsaraM darzayitumAha--'pamANa saMvacchareNaM bhaMte !" ityAdi, 'pamANasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannate' pamANasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividha:-kati prakArakaH prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' pazcavidhaH prajJaptaH paJcavidhaH pazcaprakArakaH kathita iti 'taM jahA' tadyathA-Nakkhatte caMde uu Aicce abhivaddhie' nAkSatraM cAndram Rtu:-Rtu saMvatsaraH AdityaH abhivaddhitaH, tatra nakSatrasaMbandhi iti nAkSatram candra sambandhi cAndram abhivaddhitaH prAguktasvarUpaH Rtavo vasantAdyAH SaD lokaprasiddhAH tadvyavahAra hetuH Rtu saMvatsaraH etasyaiva sAvanasaMvatsaraH karma saMvatsarazcetinAma bhavati, Adityasya sUryasya gatyA ho jAtI hai / (eSAmeva sapuccAvareNaM paMca saMvaccharIe juge ege caDavose pavvasae panatte' isa prakAra se isa pAMca saMvatsarAtmaka yuga meM yuganAmaka saMvatsara meMsaba milAkara 124 parva pakSa hote haiN| 'settaM jugasaMvatsare' isa prakArakA yaha yuga saMvatsara ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai _ 'pamANa saMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! pramANa saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcavihe panate' he gautama ! pramANa saMvatsara pAMca prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'Nakkhate caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSatra pramANa saMvatsara candra pramANa saMvatsara, Rtu pramANa saMvatsara Aditya pramANa saMvatsara aura abhivAdita pramANa saMvatsara inameM nakSatra sambandhI saMvatsara nakSatra saMvatsara candramA saMbadhI saMvatsara cAndra saMvatsara SaTRtu ke vyavahAra meM kAraNabhUta saMvatsara Rtu saMva. saMvaccharIe juge ege cauvIse pavvasae pannatte' mA pramANe 20 pAMya sapatsama yugamA // nAma sNvtsrmaaN-5|| 242 124 55 53 hoya che. 'settaM jugasaMvatsare mA prakArane A yuga saMvatsaranA saMbaMdhamAM vicAra karavAmAM Avela che. 'pamANasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' 3 mata ! pramANu satsa2 321 rana ghAmA mAsA cha ? anAmamA prabhu 3 cha-'goyamA ! paMcavihe pannatte' he gautama ! prabhAe savatsa2 pAya praar| vAmAM Ave che. 'taM jahA' rema 'Nakkhatte caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSatramA satsa2 yandraprabhAe savatsara, atupramA savatsara, Aditya pramANa saMvatsara ane abhivaddhitapramANu saMvatsara AmAM nakSatra saMbaMdhI saMvatsara nakSatra saMvatsara, candramA saMbaMdhI saMvatsara, cAndasaMvatsara, SaDUtanA vyavahAramAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam dakSiNottarAbhyAmayanAbhyAM niSpannaH saMvatsara Aditya sNvtsrH| pramANapradhAnatvAt asya saMvatsarasya pramANamityapinAma bhavati, iti, varSamAnasya mAsapramANAdhInatvAt prathamato mAsa pramANaM kathyate, tadyathA-atra khalu candra candrAbhivati candrAbhivarddhitanAmaka saMvatsara pazcakapramANe yuge rAtriMdivarAziH triMzadadhikASTAdazazatapramANo bhavati, kathamitthaM bhavatIti cedatrocyate-atra khalu sUryasya dakSiNa muttaraM vA ayanaM yazItyadhikadivasazatAtmakaM bhavati, ekasmin yuge ca pazca dakSiNAyanAni paJcacottarAyaNAni, iti sarvasaMkalanayA dazAyanAni bhavanti, tataH vyazItyadhikaM divasazatam, dazakena guNyate tato bhavati yathokto divasarAziriti, evaM pramANaM divasarAziM saMsthApya nakSatracandraRtvAdi mAsAnAM dinAnayanArtha yathAkramaM saptapaSTaye. kapaSTiSaSTi dvASaSTi lakSaNai rbhAgahArai rbhAgaM haret tato yathoktaM nakSatrAdi mAsa catuSkagatadina pariNAmamAgacchati, tathAhi-yugadinarAziH 1830 lakSaNaH asya saptaSaSTi yuge mAsA iti saptaSaSTayA bhAgo hiyate yallabdhaM tat nakSatramAsapramANam, tathA asyaiva yugadinarAzeH 1830 lakSaNasya ekaSaSTiyuge RtumAsA ityekapaSTayA bhAge hRte labdhaM tat RtumAsamAnam, tsara aura sUrya kI gati se-dakSiNAyana aura uttarAyaNa se-niSpanna saMvatsara Aditya saMvatsara hotA hai yaha saMvatsara pramANa pradhAna hotA hai isaliye isakA nAma pramANa aisA kahA hai varSakA pramANa mAsa pramANa ke AdhIna hotA hai isa kAraNa aba hama mAsake pramANa kA kathana karate haiM-prathama candra saMvatsara rUpa, dvitIya candra saMvatsara rUpa tRtIya abhivaddhita saMvatsara rUpa caturtha candra saMvatsara rUpa aura pAMcaveM abhivarddhita saMvatsara rUpa yuga saMvatsara meM rAtri dina kI rAzi kA pramANa 1830 hotA hai yaha pramANa kaise hotA hai ? to isa sambandha meM spaSTI. karaNa isa prakAra se hai ki sUrya kA dakSiNAyana aura uttarAyaNa 183 divasa kA hotA hai eka yuga meM 5 dakSiNAna aura 5 uttarAyaNa hote haiM donoM ayanoM kA joDa 10 AtA hai 183 me 10 kA guNA karane para 1830 rAtri dina ke pramANa kAraNabhUta saMvatsara Rtu saMvatsara ane sUryanI gatithI dakSiNAyana ane uttarAyaNathI niSpanna saMvatsara Aditya saMvatsara kahevAya che. A saMvatsara pramANe pradhAna hoya che eTalA mATe AnuM nAma pramANa A pramANe kahevAmAM AveluM che. varSanuM pramANa mAsa pramANane AdhIna hoya che. AthI have ame mAsanA pramANanuM kathana karIe chIe-prathama candrasaMvatsararUpa, dvitIya candrasaMvatsararUpa ane paMcama abhivardhita saMvatsararUpa yuga saMvatsaramAM rAtri-divasanI rAzinuM pramANa 1830 hoya che. A pramANa kevI rIte thAya che? te A saMbaMdhamAM A pramANe spaSTIkaraNa che ke sUryanuM dakSiNAyana ane uttarAyaNa 183 divasanuM thAya che. eka yugamAM 5 dakSiNAyana ane 5 uttarAyaNa hoya che. ane ayanene saravALe 10 thAya che. 183 mAM 10 ne guNAkAra karavAthI 1830 rAtri-dinanA pramANanI rAzi sampanna thaI jAya che. A pramANavALI divasa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jambUdvIpaprajJaptisUtre tathA yuge sUryamAsAH SaSTiriti dhruvarAzeH 1830 lakSaNasya SaSTisaMkhyayA bhAgo hriyate tadA yallabhyate tat sUryamAsamAnam, tathA abhivarddhite saMvatsare tRtIye paJcamevA trayodaza candra mAsA bhavanti tadvarSa dvAdaza bhAgI kriyate, tat ekaiko bhAgo'bhivaddhitamAsa iti kathyate / atra khalu abhivaddhitasaMvatsarasya trayodaza candramAsapramANasya divasapramANaM vyazItyadhikAni trINi zatAni catuzcatvAriMzacca dvASaSTibhAgAH, kathamevaM bhavatIti cedatrocyate candrakI rAzi saMpanna ho jAtI hai isa pramANa vAlI divasa rAzi ko rakhakara nakSatra candra, Rtu Adi mAsoM ke dinoM ko lAne ke liye yathA krama 67-61, 60 aura 62 ina se usameM bhAga denA cAhiye taba yathokta nakSatrAdi mAsa catuSka gata dinoM kA pramANa AjAtA hai jaise-yuga dinarAzi 1830 hai isa meM eka yugake 67 mAsoM kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha nakSatra mAsakA pramANa AjAtA hai tathA isI yuga dina rAzi meM eka yugake 61 Rtu mAsakA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha Rtu mAsoM kA pramANa nikala AtA hai eka yuga meM sUrya mAsa 60 hote haiM isaliye dhruvarAzi rUpa 1830 meM 60 kA bhAga dene para jo labdha AtA hai vaha sUrya mAsa kA pramANa AtA hai abhivaddhita nAmake tRtIya yuga saMva. tsara meM aura isI nAmake pAMcave saMvatsara meM 13 candramAsa hote haiM yaha kathana poche samajhAyA jA cukA hai ina meM 12 kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha abhivadita mAsa adhika mAsa-AtA hai abhivarddhita saMvatsara ke 13 candra mAsoM ke dinoM kA pramANa 383 bhAga hotA hai arthAt 13 candramAsoM me 383 dina 1dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga hote haiM yaha pramANa isa prakAra se nikalatA zine nakSatra, candra, Rtu Adi mAsanA divasene lAvavA mATe yathAkrama 67, 61, 60 ane 62 emanA vaDe temAM bhAgAkAra kara joIe. tyAre yakta nakSatrAdimAsa catuSkagata dinenuM pramANa AvI jAya che. jemake-yugadina rAzi 1830 che. AmAM eka yuganA 67 mAsane bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che, te nakSatramAsanuM pramANa che, evuM samajavuM. temaja eja yugadina rAzimAM eka yuganA 61 RtumAsane bhAgAkAra karavAthI je labdha hoya che te vAtumAsenuM pramANa che, Ama samajavuM eka yugamAM sUryamAse 60 hoya che. ethI dhruvarAzirUpa 1830 mAM 60 ne bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che te sUryamAsanuM pramANa Ave che. abhivaddhiAMta nAmaka tRtIyayuga saMvatsaramAM ane eja nAmavALA pAMcamA saMvatsaramAM 13 cadramAso hoya che. A kathana pahelAM spaSTa karavAmAM AveluM che. Ama 12 no bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che te abhividvitamAsa adhikamAsa Ave che. abhivaddhita saMvatsanA 13 candramAsanA divasonuM pramANa 383pha bhAga hoya che. eTale ke 13 candramAsanuM 383 divasa ane 1 divasanA 62 bhAgamAMthI 44 bhAge thAya che. A pramANa A rIte nIkaLe che. candramAsamAM divasanuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 279 mAsa pramANam, dinaM 2932 etadrUpam trayodazabhirmaNyate tato jAtAni saptasaptatyuttarANi trINizatAni divasAnAm SoDazottarANi catvAriMzatAni cAMzAnAm te ca dinasya dvApaSTibhAgAsto dinAnayanAtha dvApaSTayA bhAgo hriyate labdhAni SaD dinAni tAni ca pUrvokta divasepu yojyante tato jAtAni trINizatAni upazItyadhikAni dinAnAM catuzcatvAriMzacca dvApaSTibhAgAH, tato varSe dvAdazamAsA iti mAsAnayanAya dvAdazasaMkhyayA bhAgo hipate labdhA ekatriMzada horAtrAH zeSAstiSThanti ekAdazarAtri divasAH te ca dvAdazAnAM bhAgaM na dadati, tena yadi ekAdaza catuzcatvAriMzada dvA SaSTibhAga mIlanAtha dvA SaSTisaMkhyayA guNyante tadA pUrNorAzina truTayati zeSasya vidyamAnatvAt tena sUkSme'dhikArtha dviguNI kRtayA dvASaSTayA caturviMzatyadhikazatarUpayA ekAdaza guNyante jAtaM 1364, catuzcatvAriMzad dvASaSTibhAgA hai candramAsa meM dina kA pramANa 2942 muhUrta kA hotA prakaTa kiyA gayA hai isa pramANameM 13 kA guNA karane para 377 dinoM kA pramANa nikala AtA hai tathA 416 aMzoM kA pramANa nikala AtA hai ye dinoM ke 62 bhAga rUpa haiM isaliye inake dinoM ko batAne ke vAste inameM 62 kA bhAga dene para 6 dina labdha hote haiM ye dina pUrvokta dinoM meM joDa dene para 383 dina A jAte haiM aura 1 eka dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga AjAte haiN| varSa meM 12 mAsa hote haiM ataH inake mAsoMkA pramANa jAnane ke liye inameM 12 saMkhyA kA bhAga dene para ekatrizata ahorAta labdha hote haiM aura zeSasthAna meM 11 dina bacate haiM inameM 12 kA bhAga nahIM jAtA hai ataH ye 12 yadi bhAgoM meM milAne ke liye 62 se guNita nahIM hote haiM to pUrNarAzi TUTatI nahIM hai kyoMki zeSa sthAna meM bAkI bace rahate haiM isa kAraNa meM adhika ke nimitta 62 ko dugunA karake Agata 124 se 11 ko guNita karane para 1364 rAzi AjAtI hai| ko bhI saMkalanA ke nimitta danA pramANarU muhUta jeTaluM prakaTa karavAmAM AveluM che. A pramANamAM 13 ne guNita karavAthI 377 divasanuM pramANa nIkaLI Ave che. temaja 416 aMzenuM pramANa nIkaLI Ave che. e divasone 62 bhAgarUpa che. ethI emanA divase banAvavA mATe AmAM 62 ne bhAgAkAra karavAthI 6 divaso labdha thAya che A divasane pUrvokta divasomAM jeDavAthI 383 divasa Ave che. ane 1 divasanA 2 bhAgomAMthI 44 bhAge Ave che. varSamAM 12 mAse hoya che. ethI emanA mAsenuM pramANa jANavA mATe AmAM 12 saMkhyAne bhAgAkAra karavAthI eka trizata ahorAta labdha hoya che. ane zeSa sthAnamAM 11 divasa avaziSTa rahe che. AmAM 12 ne bhAga ja nathI. ethI A 12 nI saMkhyA je phaMpha bhAgamAM joDavA mATe 62 nI sAthe guNita thatA nathI. ethI pUrNa zinA kakaDA thatA nathI. kemake zeSa sthAnamAM avaziSTa rahe che. ethI adhikanA nimitte 62 nA bamaNuM karIne je rAzi Ave che tenAthI 11 ne guNita karavAthI 1364 rAzi AvI jAya che. pai ne paNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 280 api saMkalanArthaM dviguNI kiyante kRtvA ca mUlarAzau prakSipyante jAtam 1452, etaSAM dvAdazabhirbhAge hRte labdhamekaviMzatyuttaraM caturviMzatyuttarazata bhAgAnAm etAvadabhivarddhitamAsa pramANam / eteSAM krameNAGkasthApanA 31 121 dina. 2729 30 30 bhAga. 2132 30 * 0 60124, nakSatra, canda-Rtu-sUrya-abhivarddhita nakSatrAdi saMvatsaramAnam / samprati upasaMhAramAha- 'settaM' ityAdi 'setaM pamANa saMvaccha re iti' so'yaM pUrvavarNitaH pramANasaMvatsaraH kathita iti / eteSAM mAsAnAM varSANAM ca madhye RtumAsa Rtu saMvatsarAveva lokaiH putravRddhikalAntaravRddhayAdiSu vyavahriyete niraMzakatvena subokarane para 88 ko mUla rAzi meM joDa diyA jAtA hai taba 1452 hote haiM ina me 12 kA bhAga dene para 121 labdha hote haiM aura ye 124 bhAgoM ke haiM / yaha abhivarddhita mAsoM kA pramANa hai / 6262 dina. 327 / 354 / 360 / 366 / 383 bhAga. 51 12 0 67 67 0 44 0 0 62 0 0 inakI krama se aGkasthApanA dina- 27, 29, 30, 31, dina 327-354-360-366-383 bhAga 21 32 30121 bhAga 51 1200440, 67 67 62 0 62, 62, 0, 60124 nakSatra candra Rtu sUrya abhivarddhita isa prakAra se nAkSatrAdi saMvatsara kA pramANa kahakara aba upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'settaM pamANasaM vacchare' isa pUrvoktarUpa se hamane pramANa saMvatsara ke viSaya meM kathana kiyA hai ina mAsa aura varSo ke bIca meM Rtu mAsa saMkalanA mATe bamaNA karIne 88 te mUlarAzimAM joDavAmAM Ave te 1452 thAya che. AmAM 12 nA bhAgAkAra karavAthI 121 labdha thAya che. ane e 124 bhAgAnA che. A abhivatimAsanuM pramANa che. 00 emanI yathAkrama arka sthApanA dina 27, 30, 31, hina 327 / 354 / 360/326/383 lAga 21, 32, 301, 21, lAga 51 1200 440, 12, 12, 0, 60124, 067, 1700 12 nakSatra, candraRtu sUrya abhivRddhi ta A pramANe nAkSatrAdi saMvatsaranuM pramANu kahIne have upasa'hAra karatAM sUtrakAra kahe 'settaM mANasaMvacchare' mA pUrvota rUpathI amAe praNAma savatsaranA viSayamAM kathana karyuM che. e mAsa ane varSoMnA madhyamAM RtumAsa ane Rtusavatsara ee e ja jambudvIpaprajJaptisUtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ _281 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam dhAt, tathAcoktam 'kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe| sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettuM // 1 // (karmaniraMzatayA mAso vyavahAra kArako loke / zeSAstu sAMzatayA vyavahAre duSkarAH grahItum) // 1 // iticchAyA, asyArthaH-AdityAdivarSANAM madhye karmasaMvatsara saMbandhI mAsaH RtumAsaH niraMzatayA pUrNa triMzadahorAtrapramANatayA loke vyavahArakArakA vyavahAraprayojako bhavati, zeSAstu sUryAdayomAsA vyavahAre grahItuM duSkarAH sAMzatayA navyavahArAyAlaM bhavantIti, niraMzatAcaivam-paSTiH palAni ghaTikA te ca dve muhartaH te ca triMzadahorAtraH te ca paJcadazapakSaH, tau ca dvau pakSI eko mAsaH te ca dvAdazamAsAH saMvatsara iti zAstrajJAtRbhistu sarve'pimAsA stattatkArye niyo aura Rtu saMvatsara ye do hI loko ke dvArA putravRddhi evaM kalAntara vRddhi Adi kAryoM meM vyavahRta kiye jAte haiN| kyoMki ye niraMza hote haiM tathA coktam kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettu // 1 // isa gAthA kA artha aisA hai ki AdityAdi varSoM ke bIca meM karma saMvatsara sambandhI mAsa RtumAsa niraMza hone ke kAraNa pUrNa 30 ahorAta kA hone se loka meM vyavahArakA prayojaka hotA haiM bAkI ke jo sUryAdika mAsa haiM ve vyavahAra meM grahIta hone ke liye duSkara hai kyoMki ve sAMza haiM isa kAraNa ve vyavahAra ke kAma meM nahIM Ate haiM niraMzatA ina meM isa prakAra se haiM-60 paloM kI eka ghaDI hotI hai do ghar3iyoM kA eka muhUrta hotA hai 30 muhUrta kA 1 dina rAta hotA hai 15 dina rAta kA 1 pakSa hotA hai do pakSoM kA eka mAsa hotA hai aura 12 mAsa kA eka saMvatsara hotA hai zAstrajJoM ne to saba hI mAsoM ko una 2 vyAvahArika ke vaDe putra vRddhi temaja kalAntara vRddhi vagere kAryomAM vyavahata karavAmAM Ave che. kemake e niraMza hoya che. tathA coktama kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe / sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettum // 1 // A gAthAne artha A pramANe che ke AdityAdi varSonA madhyamAM karma saMvatsara saMbaMdhI mAsa, RtumAsa niraMza hovAne lIdhe pUrNa 30 ahorAtane hovAthI lokomAM vyavahArano prAjaka hoya che. zeSa je sUryAdikamAse che. te vyavahAramAM gRhIta hovA badala duSkara che. kemake teo sAMza che. ethI teo vyavahAranA kAmamAM AvatA nathI. niraMzatA AmAM A pramANe che-60 palenI eka ghaDI hoya che. be ghaDIonuM eka muhUrta hoya che. 30 muhUrtanA 1 divasa-rAta hoya che. 15 divasa-rAtane 1 pakSa hoya che be pakSene eka mAsa hoya che ane 12 mAsane eka saMvatsara hoya che. zAstroe ja0 36 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jambUdvIpaprajJaptisUtre jitAH, tathAhi-nakSatramAsaprayojanaM tu saMpradAyAdeva jJAtavyam, / vaizAkhe zrAvaNe mArge pauSe phAlguna evahi / kurvItavAstu prArambhaM natu zeSeSu saptasu' ityAdi sthaleSu cAndramAsasya prayojanaM pradarzitam RtumAsasya prayojanantu pUrva pradarzitameva 'jIve siMhasthe dhanumInasthite'rke viSNau nidrANe cAdhimAse na lagna mityAdau sUryamAsAbhivarddhitamAsayoH prayojanaM pradarzita miti tu sNkssepH|| ____ atha caturyalakSaNasaMvatsarapraznamAha-'lakkhaNasaMvacchareNaM bhaMte' ityAdi, 'lakkhaNasaMvacchare NaM bhaMte karavihe panatte' lakSaNasaMvatsaraH lakSaNanAmakaH khalu bhadanta ! saMvatsaraH katividhaH katiprakArakaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe pannatte' paJcavidhaH-paJcaprakArakaH prajJaptaH-kathita iti, 'taM jahA' tadyathA 'samayaM NakkhattA jogaM joyati samayaM uuM pariNAmaMti, NacculAisIo bahUdao hoi Nakkhatto' samakaM kAryoM meM niyojita kiyA hai nakSatramAsoM kA prayojana saMpradAya se jAnalenA cAhiye 'vaizAkhe zrAvaNe mAgeM pauSe phAlguna evahi / kurvIta vAstu prArambhaM natu zeSeSu sptsu| ityAdi sthalo meM candra mAsakA prayojana pradarzita kiyA gayA hai RtumAsakA prayojana to hamane pahilehI dikhA diyA hai, 'jIve siMhasthedhanu mInAsthite'rke viSNo nidrANe cAdhimAse na lagna' mityAdi sthalo meM sUryamAsa aura abhivaddhita mAsoMkA prayojana dikhAyA hai| 'lakkhaNasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! jo lakSaNa saMvatsara hai vaha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA paMcavihe panatte' he gautama! lakSaNa saMvatsara pAMca prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' ve usake pAMca bheda isa prakAra se haiM-'samayaM NakkhattA, jogaM joyaMtisamayaM uu pariNAmaMti NaccuhaNAisIo bahUdao hoi Nakkhatto' isa gAthA kA te badhA mAne tat tat vyAvahArika kAryomAM niyajita karyA che. nakSatramAsanuM prajana saMpradAyathI jANuM levuM joIe. vaizAkhe zrAvaNe mArge pauSe phAlguna eva hi / __ kurvIta vAstu prArambhaM na tu zeSesu saptasu // vagere sthaLamAM candramAsanuM prayojana pradarzita karavAmAM AveluM che. RtumAsanuM prayoga abhIye paDasA // 25STa za dI che. 'jIve siMhasthe dhanumInAsthite'rke viSNau nidrANe cAdhimAse na lagnamityAdi' sthagomA sUrya bhAsa bhane malitamAsAnu prajane batAvavAmAM AveluM che. 'lakkhaNasaMvaccharaNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' 3 mahata ! sakSa savatsa2 cha te TasA nu / cha-'goyamA ! paMcavihe pannatte' gautama ! pakSa satsa2 pAMya 43pAma Ave cha. 'taM jahA' temana me / // pramANe che-'samayaM NakkhattA, joga joyaMti, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam nakSatrANi yogaM yojayanti samakam RtuM pariNAmayanti / nAtyuSNo nAtizIto bahUdako bhavati nakSatram asyArthaH-'samayaM samakam samatayA natu viyamatayA 'NakkhattA' nakSatrANikRttikAdIni 'jogaM joyaMti' yogaM kArtikI pUrNimAditithibhiH saha sambandhaM yojayanti ghaTayanti kurvantItyarthaH ayaM bhAvaH-yAni nakSatrANi yAsu tithiSu svabhAvato bhavanti yathA kArtikI pUrNimAsyAH kRtikAH tAni nakSatrANi tAsveva tithiSu yatra bhavanti tathoktam 'jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNiTThAhiM / adAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // (jyeSTho tiSThatti mUlena zrAvaNo dhaniSThayA / AIyAM mArgazIrSaH zeSA nakSatranAmakA mAsA iticchAyA) ___ arthaH-'samayaM uuM pariNAmaMti' yatra samakaM samatayA RtavaH pariNamanti-pariNAmabhAjI artha isa prakAra se hai jo kRttikA Adi nakSatra samarUpa se hI viSamarUpa se nahIM katikI pUrNimAsI Adi tithiyoM ke sAtha sambandha karate haiN| arthAt jo nakSatra jinatithiyoM meM svabhAva se hote haiM ve samaka nakSatra hai jaise-kArtikI pUrNimAsI kA kRttikA nakSatra ve nakSatra unhI tithiyoM meM jahA~ hote haiM-tathA coktam jeho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNiTThAhiM addAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jyeSThA mUlake sAtha zravaNa dhaniSThA ke sAtha mRgazIrSa ArdrA ke sAtha, isa prakArakA "samaya NakkhatA jogaM joyaMti" yaha kArikA gata prathama caraNa kA artha hai 'samayaM uuM pariNAmaMti' isa dvitIyapAda kA aisA artha hai jisa meM RtueM samarUpa se pariNamita hotI hai, viSama rUpa se nahIM- jaise kArtikI ke anantara hemanta Rtu hotI hai, pauSa kI pUrNimA ke anantara ziziraRtu hotI hai isa samayaM uu pariNAmaMti NaccuhAisIo bahUdao hoi Nakhatto' mA gAthAnA matha A pramANe che. je kRttikA vagere nakSatra viSama rUpamAM nahi paraMtu samarUpathI ja kArtikI pUrNamAsI vagere tithionI sAthe saMbaMdha kare che eTale ke je nakSatra je tithiomAM svabhAvatA hoya che te samaka nakSatra che jemake--kArtikI pUrNamAsInuM kRttikA nakSatra e nakSatra teja tithiomAM jyAM hoya che-tathA cokatama jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNidvAhi / addAsuya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jyeSThA mUlanakSatranI sAthe, zravaNa dhaniSThAnI sAthe, mArgazIrSa AdranI sAthe, A ane| 'samayaM NakkhattA jogaM joyaMti' 20 42 prathama yn| ma cha. 'samaya uuM pariNAmaMti' dvitIya pAhanA mA pramANe matha cha. ma Rtu viSama35mA nala paraMtu samarUpamAM pariNamita thAya che. jema kArtikamAsanI punamanI anaMtara hemantajhatuM hoya jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavanti natu viSamatA, yathA kArttikyA ! anantaraM hemanta Rturbhavati pauSa pUrNimAyA anantaraM zizirartuH evaM prakAreNa samatayaiva RtavaH pariNamantItyarthaH 'NaccaNha NAisoo' yazca saMvatsaronAtyuSNaH nAtizayena tApakaH tathA nAtizItaH tathA 'bahUdao' bahUdakaH prabhUtajalarAzi saMpannaH sa ca saMvatsaro bhavati lakSaNato niSpanna iti nakSatracAralakSaNalakSitatvAt nakSatrasaMvatsara iti / 'sasi samaga puNNamA siM joeMti visamacAri NakkhattA / kaDUo bahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMdaM' // 2 // zazisamakaM paurNamAsIM yojayanti viSamacAri nakSatrANi / kaTuko bahUdaka stamAhuH saMvatsaraM cAndramiticchAyA // asyArthastu - 'sasisamaga' zazinA samakaM yogaM sambandham upagatAni 'visamacAri NakkhattA' viSamacArINi mAsa visadRzanAmakAni nakSatrANi 'puNNamAsiM joeMti' paurNamAsIM tAM tAM paurNamAsa mAsAntatithim yojayanti - parisamApayanti yasmin saMvatsare 'kaDuo bahudaoya' kaTuko bahUdakazca yazva saMvatsaraH kaTukaH zItAtaparogAdi pradhAnatayA pariNAma duHkhadAyakaH prakAra ke samarUpa sehI jisa Rtu kA jisa meM pariNamana hotA rahatA hai vaha bhI samaka nakSatra hai ' NacacuhaNAisIo' jo saMvatsara na ati uSNa hotA hai aura na atizIta hotA hai kintu 'bahUdao' prabhutajala rAzi saMpanna hotA hai vaha saMvatsara lakSaNa se niSpanna hotA hai| isakAraNa nakSatroM ke cAra rUpa lakSaNa se lakSita hone ke kAraNa nakSatra saMvatsara kahA jAtA hai 'sasi samaga puNNamAsi joeMti visama cAri NakkhattA kaDuo bahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMda' isa gAthA kA artha aisA hai candra ke sAtha yoga- sambandha ko prApta hue viSama cArI nakSatra - mAsa se visadRza nAma vAle nakSatra usa usa mAsAnta kI tithiko jisa saMvatsara meM samApta karate haiM tathA jo saMvatsara kaTuka hotA hai-zIta-Atapa, roga Adi kI pradhAnatA ko lekara pariNAma meM duHkha dAyaka hotA hai, tathA prabhUta jalarAzi se saMpanna hotA che, pauSanI pUrNi`mAM pachI ziziraRtu hoya che. A jAtanA samarUpathI ja je RtuomAM pariSNubhana thatuM rahe che, te yA samAnakSatra che. 'NaccuNA NAisIo' ne saMvatsara atiuSNu hotuM nathI temaja atizIta paNa hotuM nathI paraMtu 'jUo' prabhUta jaLarAzi sampanna hoya che, te sa Mvatsara lakSaNathI niSpanna hoya che. AthI nakSatrAnA cAra rUpa lakSaNathI sakSita hovAne sIdhe nakSatra sa Mvatsara hevAmAM Ave che. 'sasi samaga puNNamAsi joeMti visamacAri NakkhattA, kaDuo bahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMdaM' yA gAthAnA artha A pramANe che. candranI sAthe cAga-saMbaMdha ne prApta thayelA viSamacArI nakSatra-mAsathI visardeza nAmavALA nakSatra-tat tat mAsAntanI tithine je sa'vatsaramAM samAsa kare che, temaja je saMvatsara uTu hoya che-zIta, Ataya, roga, vagerenI pradhAnatAne sIdhe pariNAbhabhAM duH jambudvIpaprajJaptisUtra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsara bheda nirUpaNam tathA bahUdakaH bahUni udakAni jalAni yasmin sa tathA, itthaM bhUtaM saMvatsaraM maharSayaH cAndra candrasaMbandhinaM saMvatsaramAhuH - kathayanti candrAnurodhAttu cAndramiti kathayanti yatastatraiva mAsAnAM parisamApteH na mAsa sadRzanAmaka nakSatrAnurodhata iti / samprati karmAkhyasaMvatsaraM darzayati- 'visamaM' ityAdi, 'visamaM pavAliNo pariNamaMti aNuUsu diti pupphaphalaM / vAsaM na samma vAsa tamAhu svaccharaM kammaM' ||3|| iti // (viSamaM pravAlinaH pariNamanti anRtuSu dadati puSpaphalam // varSaM na varSati samyaka tamAhuH samvatsaraM karma || 3 || iticchAyA / asyArthaH- yasmin karmAkhyasaMvatsare vanaspatayo vRkSAH 'visamaM' viSamaM viSamakAlam, yo yasya phalapuSpadAnasamayaH tadatiriktakAle'pItyarthaH 'pavAliNo' pravAlinaH 'pariNamaMti' pariNamanti pravAlA : pallavAGkurA stadayuktatayA pariNamanti- pariNAmaM prApnuvanti, tathA'aNuUsu diti pupphaphalaM' anRtuSvapi dadati puSpaphalam tatra anRtuSu svasva RtvabhAve'pi phalaM puSyaM ca dadati prayacchanti vanaspatayaH, akAle pallavavAn akAle puSpaphalAni ca dhArayanti, tathA - 'vAsaM na sammavAsara' meghaH samyagRrUpeNa varSa vRSTiM na varSati na karoti hai aise saMvatsara ko RSijana cAndra saMvatsara kahate haiM kyoki vahIM para mAsoM kI pari samApti hotI hai| 'visamaM pANi pariNamaMti aNuUsu diti puSphaphalaM vAsaM na sammaM vAsai tamAhu saMyaccharaM kammaM // 3 // isa gAthA kA artha isa prakAra se hai - maharSijana usa saMvatsarako karma saMvatsara kahate haiM ki jisa saMvatsara meM vRkSa phala puSpa Ane ke kAla se bhinna kAla meM bhI phala puSpa dete haiM - pravAla aGkura Adi se yukta nahIM hote haiM tAtparya yahI haiM ki jisa saMvatsara meM vRkSAdika akAla meM pallavoM se yukta hoM aura akAla meM hI phaladAyI hoM tathA jisa meM megha acchI taraha varSo na varasAveM dAyaka hAya che, temaja prabhuta jaLarAzithI sampanna haiAya che, evA sa'vatsarane RSijane cAndra, savatsara kahe che, kemake tyAMja mAseAnI parisamApti DAya che. visamaM pavAlio pariNamaMti aNuusu diti pupphaphalaM, vAsaM na sammaM vAsai tamAhu saMvaccharaM kammaM // 3 // A gAthAne arthe A pramANe che-mahaSijanA te savatsarane kema sAMvatsara kahe che ke je sa'vatsaramAM vRkSe, phaLa, puSpa ApavAnA kALathI bhinnakALamAM paNa phaLa-puSpa Ape che. pravAla aMkura vagerethI yukta thatA nathI, tApa A pramANe che ke je sa MvatsaramAM vRkSArdike akAlamAM pallavAthI yukta thAya ane akALamAM phaLa pradAna karatA hAya temaja jemAM meghA sArI rIte vatA nathI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jambUdvIpaprajJaptisUtre yasmin taM saMvatsaram 'kamma' karmAkhyam 'Ahu' AhuH kathayanti maharSaya iti / samprati sauraM varSa darzayati-'puDhavIdagANaM' ityAdi, 'puDhavIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aicco / appeNa vi vAseNaM saMmma niSphajjae sassaM // 4 // (pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam) // 4 // iticchAyA / asyArthastu 'puDhavIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca' pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca, tatra pRthivyA udakasya jalasya tathA puSpANAM phalAnAM ca rasam 'Aicco' Aditya:-sUryaH 'dei' dadAti, arthAt AdityanAmakaH saMvatsaraH pRthivyA udakasya phalapuSpayozca rasaM samarpayati tathA; appeNavi vAseNaM' alpena-stokenApi varSeNa-vRSTyA 'samma sassaM nipphajjae' samyaga rUpeNa sasya dhAnyamasvarAdikaM niSpadyate niSyAdayati, ayaM bhAvaH-yasmin saMvatsare pRthivI tAdRzajalasaMpakoMdatizayena rasavatI bhavati tathA jalamapi pariNAma sundararasa viziSTaM sat pariNamati, tathA puSpANAM paGkajAdInAM phalAnAM cAmrapanasAdInAM rasaH pracurataro bhavati, tathA stokenApi varSeNa dhAnyaM sarvatra samyag niSpadyate tamAdityasaMvatsaraM pUrvamaharSayaH kathayanti iti // samprati abhivaditasaMvatsaraM darzayitumAha-'Aicca' ityAdi, 'AiccateyataviyA khaNalavadivasA uuuprinnmNti| pUreiya NiNNathale tamAhu abhivaddhiyaM jANa' // 5 // puDhavI dagANaMca rasaM puppha phalANaMca dei aaicco| appeNa vi vAseNaM sammaM nipphajjae sassaM // 4 // jisa saMvatsara meM Aditya pRthivI ko, udaka ko aura phala puSpoM ko rasa detA hai usa saMvatsara kA nAma Aditya saMvatsara hai isa saMvatsara meM thor3I sI bhI varSA se anAja kI utpatti acchI ho jAtI haiN| AiccateyataviyA khaNalavadivasA uU pariNamati / pUrei NiNNathale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // 'puDhavI dagANaMca rasaM puSphaphalANaM ca dei aaicco| appeNa vi vAseNaM samma niSphajjae sassam // 4 // je saMvatsaramAM Aditya pRthivIne, udakane ane phaLa pune rasa Ape che, te saMvatsaranuM nAma Aditya saMvatsara che. A saMvatsaramAM mAmUlI varSothI paNa anAja utpanna thaI jAya che. AiccateyataviyA khaNalavadivasA uU pariNamAta / pUrei NiNNayale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 / / je saMvatsaramAM sUryanA pracaMDa tApathI kSaNa, lava, ane divasa tata rahe che ane jemAM nimna jambudvIpaprajJaptisUtra Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 287 Aditya tejastaptAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamanti / pUrayati ca nimna sthalaM tamAhurabhivaddhitaM jAnIhi // 5 // iticchAyA, asyArthastu- yasmina saMvatre 'khaNalavadivasA' kSaNalavadivasA 'uU' Rtava - vasantAyAH 'AiccateyataviyA' AdityatejastaptAH Adityasya saMbandhina stejasA-kharakiraNena kRtvA taptA-atIva saMtaptAH santaH 'pariNamanti-pariNAmamAsAdayanti, tathA yazca saMvatsaraH 'NiNNathale ya pUrei' sarvApyapi nimnasthalAni-adhaH sthalAni jalena pUrayati 'tamAhu abhivaddhiyaM jANa' tametAdRzaM saMvatsaram abhivaddhita nAmakaM maharpaya AhuH--akathayanti, iti jAnIhi iti // samprati zanaizcarasaMvatsaraM praznayanAha-'saNicchara' ityAdi, 'saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte' zanizcara saMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH-kadiprakArakaH prajJapta:kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAvIsaivihe pamnatte' aSTAviMzatividho'STAviMzati prakArako bhavatIti prajJaptaH kathitaH, 'taM jahA' tadyathA'abhiIsavaNe dhaNiTThA' abhijit zravaNo dhaniSThA, abhijit zanaizcarasaMvatsaraH, zravaNaH zanaizvara saMvatsaraH, dhatiSThA zanaizcarasaMvatsaraH 'sayabhisayA' zatabhiSak zanaizcarasaMvatsaraH 'do ya hoti bhadavayA dve ca bhavato bhAdrapade pUrvAbhAdrapadazanaizcarasaMvatsaraH uttarabhAdrapadazanaizcarasaMvatsara ityarthaH, 'revaI assiNI bhariNI' revatI azvinI bhariNI' revatI zanaizcarasaMvatsaraH azvinI jisa saMvatsara meM sUrya ke prakhara tApa se kSaNa, lava aura divasa tape rahate haiM ora jisameM nimnasthala jala se paripUrNa bane rahate haiM aise saMvatsara ko maharSi jana abhivaddhita saMvatsara kahate haiM / __ aba gautamasvAmI zanaizcara saMvatsara ke sambandha me pUchate haiM 'saNiccharasaMva cchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! zanaizcara saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aTThAvIsaivihe paNNatte' he gautama ! zanaizcara saMvatsara 28 prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'abhiI saMvaNe dhaNiTThA' abhijit zanaizcara saMvatsara, zravaNazanaizcara saMvatsara, dhaniSThA zanaizcara saMvatsara, 'sayabhisayA doya hoti bhaddavayA' zatabhiSaka zanaizcara sNvsthaLa jaLathI paripUrNa rahe che. evA saMvatsarane maharSi abhivAddhita saMvatsara kahe che. va gautabhasvAbhI-zanaizca2 savatsaranA samAM pUche cha-'saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' 3 mata ! zanizvara satsa2 48 // 2 // upAbhA mAveto cha ? senA yAmamA prabhu 49 cha-'goyamA ! aTThAvIsaivihe paNNatte' hai gautama ! zanaizvara saMvatsa2 28 rana vAmAM Ave che. 'taM jahA' rama-'abhiI saMvaNe dhaNivA' milit zanaizvara savatsa2, zravaNa zanaizca2 savatsa2, dhani zanaizvara savatsara, 'sayabhisayA do ya hoMti bhaddavayA' zatalipa zanaizcara savatsa2, pUrva bhAdrapada zanaizvara savatsara bhane uttaramAdra56 zanaizca2 sapatsa2 'revai assiNI bhariNI' revatI zanaizvara savatsara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jambUdvIpaprajJaptisUtre zanaizvarasaMvatsaraH bhariNI shnaishcrsNvtsrH| kittiya taha rohiNI ceva' kRttikA tathA rohiNI caiva, kRttikA zanaizcarasaMvatsaraH tathA rohiNI zanaizcarasaMvatsaraH 'jAva uttarAo AsADhAo' yAvad uttarASADhAH, uttarASADhazanaizcarasaMvatsaraH, atra yAvatpadena mRgazIrSArdA puSya punarvasu azleSA maghA pUrvAdInAM saMgraho bhavati, tatra yasmin saMvatsare abhijitA nakSatreNa saha zanaizcaraH saMbandhamupAdatte so'bhijit zanaizvarasaMvatsaraH, tathA zravaNena saha yasmin saMvatsare zanaizcaro yogamupAdatte sa zravaNasaMvatsara iti, evaM sarvatrApi vaktavyam / athavA prakArAntareNa zanaizcarasaMvatsaraM vaktumAha-'javA' ityAdi, 'jaMvA saNiccare mahaggahe' yadvA zanaizcaro mahAgrahaH 'tIsAe saMvaccharehiM' triMzatA saMvatsarai varSeH 'savvaM NakkhattamaMDalaM samANei' sarva nakSatra. maNDalam abhijidAdi uttarASADhAntaM samApayati etAvAn kAlavizeSaH triMzadvarSapramANaH shnaishcrsNvtsrH| upasaMharannAha-'setaM saNiccharasaMvacchare' so'yaM zanaizcarasaMvatsara iti saMvatsarasvarUpanirUpaNa miti ||suu0 17 // tsara, pUrvabhAdrapada zanaizcara saMvatsara aura uttara bhAdrapada zanaizcara saMvatsara, 'revaI assiNI bhariNI' revatI zanaizcara saMvatsara azvinI zanaizcara saMvatsara, bhariNI zanaizcara saMvatsara 'kittiya taha rohiNIceva' kRttikA zanaizcara saMvatsara, rohiNI zanaizcara saMvatsara 'jAva uttarAo AsADhAo,' yAvat-uttarASADha zanaizcara saMva tsara, tathA yAvatpada se gRhIta mRgazIrSa zanaizcara saMvatsara, ArdrA zanaizcara saMvatsara, puSya zanaizcara saMvatsara punarvasu zanaizcara saMvatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara maghA zanaizcara saMvatsara meM abhijit nakSatra ke sAtha zanaizcara saMbaMdha kA prApta hotA hai vaha abhijita zanaizcara saMvatsara hai jisa saMvatsara meM zravaNa nakSatra ke sAtha zanaizcara kA saMbaMdha prApta hotA hai vaha zravaNazanaizcara saMvatsara hai isI prakAra se aura bhI zeSa saMvatsaroM ke nirvacana meM jAnanA cAhiye 'jaM vA saNiccare mahaggahe' athavA-zanaizcara mahAgraha hai 'tIsAe saMvaccharehi savvaM Nakkhatta maMDalaM samANeI' yaha 30 varSo meM samasta abhijit se lekara uttarASADhAnta taka azvinI zanaizvara savatsa2 mA zanaizvara satsa2, 'kittiya taha rohiNI ceva' tilA zanaizvara saMvatsa2 zahiNI zanazvara savatsa2 'jAva uttarA bhI AsADhAo' yA uttarASADhA zanaizcara saMvatsara temaja yAvat padathI gRhIta mRgazIrSa zanaizcara saMvatsara, Adra zanaizcara saMvatsara puSya zanizcara saMvatsara, punarvasu zanaizcara saMvatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara, maghA zanaizcara saMvatsara je saMvatsaramAM abhijita nakSatranI sAthe zanaizcara saMbaMdhane prApta kare che te abhijit zanaizcara saMvatsara che. je saMvatsaramAM zravaNa nakSatranI sAthe zanaizcara saMbadhane prApta thAya che. te zravaNa zanaizcara saMvatsara che. A pramANe bIjA paNa saMvatsashnaa niyananA samayamai area nase. 'jaMbA saNiccare mahaggahe' atha zanezvara mahAyaDa cha. 'tIsAe saMvaccharehiM savvaM NakkhattamaMDalaM samANeI' 5 / 30 varSAmA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 289 saMvatsarAH kathitA samprati eteSu saMvatsareSu katimAsA bhavantIti pRcchannaSTAdaza sUtramAha-'ega megassa NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-egamegassa NaM bhaMte ! saMvaccharassa kai mAsA pannattA ? goyamA! duvAlasa mAsA pannattA, tesi NaM duvihA NAmadhejA pannattA, taM jahAloiyA louttariyA ca, tattha loiyA NAmA ime taM jahA sAvaNe bhAddavae jAva AsADhe, louttariyA NAmA ime taM jahA abhiNadie paiTeya vijae pIivaddhaNe / seyaMseya sive ceva sisire ya sahebhavaM / / 1 / / Navame vasaMtamAse dasame kusumasaMbhave / ekArase nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame // 2 // egamegassa NaM bhaMte ! mAsassa kai pakkhA pannattA ? goyamA ! do pakkhA pannattA taM jahA-bahulapakkhe ya sukapakkheya / egamegasta NaM bhaMte ! pakkhasta kai divasA pannattA ? goyamA ! paNNarasa divasA pannattA taM jahA paDivA divase vitoyA divase jAva paNNarasI divase, eesiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kai NAmadhejA pannattA ? goyamA ! paNNarasa NAmadhejA pannattA taM jahA-yuvvaMge siddhamaNorame ya tattomaNohare ceva jasabhadde ya jasadhare chaTe savvakAmasamiddhe ya // 1 // idamuddhAbhisitte ya somaNasa dhaNaMjae ya boddhvyo| attha siddhe abhijAe accasaNe sayaM. jae ceva // 2 // aggivese usame divasANaM hoMti NAmadhejA / / ke nakSatra maMDala ko samApta kara detA hai / arthAt unhe prApta kara letA haiN| isa taraha isake kAla ke pramANa 30 varSa kA hai| 'settaM saNiccarasaMvacchare' isa prakAra se zanaizcara saMvatsara ke svarUpa nirUpaNa hokara saMvatsara ke svarUpa kA nirUpaNa samApta ho jAtA hai // 17 // samasta abhijitathI mAMDIne uttarASADhAta sudhInA nakSatra maMDaLane samApta karI nAkhe che. eTale ke temane prApta karI le che. A pramANe enA kALanuM pramANa 30 varSa jeTaluM che. 'se taM saNiccarasaMvacchare' mA pramANe zanaizca2 savatsanA (na355 thI mahI padhA saMvatsa. nA svarUpanuM nirUpaNa samApta thaI jAya che. 17 ja0 37 jadIpaprajJaptisUtrA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre eesi NaM bhaMte! paNNarasaNhaM divasANaM kai tihI pannattA ? goyamA ! paNNarasa tihI pannattA, taM jahA-naMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paMcamI / puNaravi NaMde bhadde jae tucche puNe pakkhassa dasamI | puNaravi NaMde bhadde jae tucche puNNe pavakhassa paNNarasI evaM te tiguNA tihIo savvesiM divasANaM ti / egamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa kai rAio paNNattAo ? goyamA ! paNNarasa rAio paNNattAo taM jahApaDivA rAI jAva paNNarasI rAI / eyAsi NaM bhate ! paNNarasahaM rAI NaM kar3a NAmadhejA paNNattA ? goyamA ! paNNarasa NAmadhejA paNNattA, taM jahAuttamA ya suNakkhattA elA baccA jaso harA / somaNasA caiva tahA sirilayaM bhUyA ya boddhavvA // 1 // vijayA ya vejayaMti jayaMti aparAjiyA ya / icchA ya samAhArA ceva tahA teyA ya tahA aIteyA // 2 // devAnaMdA Nirai rayaNINaM NAmadhijAI / eyAsi NaM bhaMte! paNNarasa kai tihI paNNattA ? goyamA ! paNNarasa tihI paNNattA taM jahAugavaI bhogavaI jasavaI savva siddhA suhaNAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA, evaM tiguNA ete tihoo savvesiM rAINaM / egamegassa NaM bhaMte! ahorattassa kaimuhuttA pannattA ? goyamA ! tIsa muhuttA pannattA taM jahA - rude see mitte vAusuvIe tahetra abhicaMde / mAhiMda balavaM baMbhe bahusacce ceva IsANe | 1| tadre ya bhAviyappA vesamaNe vAruNe ya ANaMde | vijae ya vIsaseNe pAyA vacce uvasabhe ya 2 / gaMdhavva aggivese Aya veya amameya / aNavaM bhome vasahe savvaTTe rakkhase ceva tti || sU0 18 || chAyA - ekaikasya khalu bhadanta ! saMvatsarasya kati mAsAH prajJaptAH ? gautama ! dvAdazamAsAH teSAM dvividhAni nAmadheyAni prajJaptAni tadyathA - laukikAni lokottarANi ca tatra laukikAni nAmAni mAni tadyathA-zrAvaNa bhAdrapado yAvadASADha, lokottarANi nAmAnImAni tadyathA - abhinanditaH pratiSThito vijayaH prItivarddhanaH zreyAMzca zivazcaiva zizirazca sahebhavAt |1| navato vasantamAso dazanaH kusumasaMbhavaH / ekAdazo nidAghava vanavirodhazca dvAdazaH prajJa tAH, jambudvIpaprajJaptisUtra 290 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyA nirUpaNam 291 |2|| ekaikasya khalu bhadanta ! mAsasya katipakSAH prajJaptAH ? gautama ! dvau pakSau prajJaptau tadyathAbahulapakSazca zuklapakSazca / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati divasAH prajJaptAH ? gautama ! paJcadaza divasAH prajJaptAH, tadyathA - pratipadivaso dvitIyA divaso yAvatpaJcadazI divasa: 'eteSAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM divasAnAM katinAmadheyAni prajJaptAni ? gautama ! paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni tadyathA- pUrvAGgaH siddhamanoramazca tato manoharazcaiva / yazobhadrazca yazodharaH SaSThaH sarvakAmasamRddhazca // 1 indramUrdhAbhiSiktazca saumanaso dhanaJjayazca boddhavyaH / arthasiddho'bhi jAto'tyazanaH zataJjayazcaiva || 2 || agnivezma upazamo divasAnAM bhavanti nAmadheyAni / eteSAM khalla bhadanta ! paJcadazAnAM divasAnAM kati tithayaH prajJaptA: ? he gautama! paJcadazatithayaH prajJaptAH tadyathA-nandAbhadrA jayAtucchA pUrNAyakSasya paJcamI / punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya dazamI | punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya paJcadazI / evaM tA striguNAH tithayaH sarveSAM divasAnAmiti / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati rAtrayaH prajJaptAH ? gautama ! paJcadazarAtrayaH prajJaptAH tadyathA- pratipadrAtriyavatpaJcadazIrAtriH / etAsAM khalu bhadanta ! rAtrINAM paJca dazAnAM katinAmadheyAni prajJaptAni ? gautama ! paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni tadyathA-uttamA ca sunakSatrA elApatyA yazodharA / saumanatA caiva tathA zrIsaMbhUtA ca boddhavyA // 1 // vijayA vaijayantI ca jayantI aparAjitA, cecchA ca samAhArA tejAzca tathA atitejAH || 2 || devAnandA niratiH rajanInAM nAmadheyAni / etAsAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM rAtrINAM kati tithayaH prajJaptAH gautama ! paJcadazatithayaH prajJaptAH, tadyathA - ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA, punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, evaM triguNAstithayaH sarvAsAM rAtrINAm / ekaikasya khalu bhadanta ! aho rAtrasya katimuhUrttAH prajJaptAH gautama ! triMzanmuhUrttAH prajJaptAH tadyathA rudraH zreyAn mitrobAyuH suprItastathaivAbhicandraH / mAhendro balavAn brahmA bahusatyazcaivezAnaH // 1 // tvaSTA ca bhAvitAtmA vaizramaNo vAruNavAnandaH / vijayazca vizvasenaH prAjApatya upazamazcaiva 2 // gandharvo'gnivezma zata vRSabha AtapavAnamamazca / RNavAn bhaumo vRSabhaH sarvArthaH rAkSasa caiva // iti / / sU0 18 // TIkA - ' egamegassa NaM bhaMte ! saMvaccharassa' ekaikasya khalu bhadanta ! savatsarasya cAndrAdi varSasya 'kaimAsA pannattA' kati kiyatsaMkhyakAH mAsAH prajJaptAH kathitAH, he bhadanta ! yo'yasaMvatsaro meM mAsoM kA pratipAdana 'ega messaNaM bhaMte! saMvaccharassa kai mAsA pannattA' ityAdi TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta eka eka saMvatsara ke cAndrAdi varSa ke kitane kitane mahine hote haiM ? isake uttara saMvatsarImAM mAsAnuM pratipAdana 'egamegassa NaM bhaMte ! saMvacchararasa kai mAsA pannattA' ityAdi TIkA-A sUtra vaDe gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna karyo che ke he bhadaMta ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jambUdvIpaprajJaptisUtre manekaprakArakaH pUrva saMvatsaraH pratipAditaH tasya pratyekaikasya sambandhinaH kiyatsaMkhyakA mAsA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasamAsA panattA' dvAdaza-dvAdazaprakArakA mAsAH prajJaptA: kathitAH 'tesiNaM duvihA NAmadhejA pannattA' teSAM khalu dvividhAni dviprakArakANi nAmadheyAni nAmAni prajJaptAni-kathitAni, 'taM jahA' tadyathA-'loiyA louta riyAya' laukikAni lokottarikANi ca, tatra lokaH sarvajJapratipAdita pravacanabAhyo mlecchAdi janaH teSu prasiddhatayA tatsaMbandhIni nAmAni laukikAni, tathA lokottarANi lokaH pravacanabAhyaH tebhyo lAkebhya uttarAH samyag jJAnAdiguNayuktatvena pradhAnAH sarvajJamatAnuyAyinaH zrAvakAsteSu prasiddhatvena tatsaMbandhIni nAmAni lokottarANi nAmadheyazabdasya napuMsakatayA napuMsakena vyavahAraiti / 'tattha loiyA NAmA ime' tatra-teSu nAmadvayeSu madhye laukikAni nAmAni imAni-vakSyamANAni 'taM jahA' tadyathA-'sAvaNe bhaddavae jAva AsADhe' zrAvaNo bhAdrapadaH yAvad ASADhaH, atra yAvatpadena AzvayujaH kAttika mArgazIrSapauSamAdhaphAlguna caitra vaizAkha jyeSThamAsAnAM grahaNaM bhavati, tatazca zrAvaNA dArabhyASADhAntaM dvAdazalaukikama sAnAM nAmAni bhavantIti mAsAnAM laukikanAmAni meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! duvAlasamAsA pannattA' he gautama ! eka eka saMvatsara ke 12-12 mahine hote haiM / 'tesiNaM duvihA NAmadhejjA pannattA' ina mahinoM ke nAma do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM 'loiyA louttariyAya' laukika aura lokottarika sarvajJa pratipAdita pravacana se jo bAhya laukika Adijana haiM unajanoM meM jo inake nAma prasiddha haiM ve lokika nAma hai tathA jo loka se uttara hai-samyagjJAnAdi guNa viziSTa haiM aise pradhAnavyaktiyoM meM-sarvajJamatAnuyAyI zrAvaka janoM meM jo inake nAma prasiddha haiM ve lokottarika nAma hai| 'tattha' loiyA NAmA ime' ina donoM nAmoM me se laukika nAma ye haiM 'taM jahA' jaise 'sAvaNe bhaddavae jAva AsADhe' zrAvaNa bhAdrapada yAvat ASADha, yahAM yAva. spada se kuMbhAra kArtika, agahana, pUSa, mAha, phalguna, caitra vaizAkha, aura jyeSTha, eka-eka saMvatsaranA candrAdi varSo keTalA mAsanA hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe cha-'goyamA ! duvAlasamAsA pannattA' hai gautama ! 4-4 savatsaranA 12-12 bhAsa thAya che. 'tesiNaM duvihA NAmadhejjA pannattA' se bhaDAnAsAnA nAbhA meM prAranA 4AmA bhAvanA cha. 'taM jahA' le 2 // pramANe cha-'loiyA louttariyA ya' ho bhane ttarikSa sarva prati pAdita pravacanathI je bAhyalaukika vagere jano che, te lekanA je nAme prasiddha che te laukika nAme che-temaja je lekathI uttara che-samyajJAnAdi guNa viziSTa che, evI pradhAna vyaktiomAM sarvajJamatAnuyAyI zrAvakajanamAM je emanA nAme prasiddha che, ta tta:24 nAma che. 'tattha loiyA NAmA ime' panne nAmamAthI allss nAme 20 che-'taM jahA' ma 'sAvaNe bhaddavae jAva AsADhe' zrAvaNa, bhAdra 54, yAvat bhASAr3ha mahI yAvat padathI azvina, kArtika mAgazIrSa, pauSa, mAgha, phAguna, caitra, vaizAkha ane jyeSTha jambudvIpaprajJaptisUtra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU018 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 293 darzayitA lokottarikanAmAni darzayitumAha-'louttariyA' ityAdi, 'louttariyA NAmA ime' lokottarikANi nAmAni imAni vakSyamANAni bhavanti 'taM jahA' tadyathA'abhiNaM die paiTeya' abhinanditaH prathamaH dvitIyaH pratiSThitanAmakaH 'vijae pIivaddhaNe' tRtIyo vijayanAmakaH caturthaH prItivarddhanaH seyaMsepa sive ceva' zreyAMsazca zivazcaiva pazcamazreyAn SaSThaH zivaH 'sisireya sahemavaM' zizirazca sahebhavAn, tatra saptamaH ziziraH aSTamo himavAn sUtre padapUraNAya sahazabdena samAsaH tena himavatA saha zizira ityoM bhavati ziziro himavAMzceti, 'Navame vasaMtamAse' navamo vasantamAsa: "dasame kusumasaMmave' dazamaH kusumasaMbhavaH 'ekArase nidAheya' ekAdazo nidAgho grISmaH, 'vaNaviroheya bArasameM' vanavirodhaH vanavizeSaH) dvAdazaH, etAni dvAdaza nAmAni lokottarANi bhavantIti / samprati-pratimAsaM kiyantaH pakSA bhavantIti jijJAsAyAM pakSaM nirUpayituM pakSasUtramAha'egamegassa NaM bhaMte ! mAsassa' ekaikasya khalu bhadanta ! mAsasya 'kai pakkhA pannattA' katikiyatsaMkhyakAH pakSA:-mAsAvayavavizeSAH prajJaptA-kathitAH, he bhadanta ! ye ete dvAdazamAsAH kathitA steSAmekaikasya mAsasya kiyatsaMkhyakA pakSA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'dopakkhA pannattA' dvau pakSau dvi saMkhyako pakSau ina mahinoM kA grahaNa huA hai / 'louttariyA NAmA ime' lokottarika nAma isa prakAra se haiM-' taM jahA' jaise-'abhinaMdie paiDhe yaha vijae pIivaddhaNe, seyaMseya sive ceva sisire ya sahebhavaM' (1) abhinandita (2) pratiSThita, (3) vijaya (4) prItivarddhana, (5) zreyAMsa (6) ziva (7) zizira (8) himavAn (9) 'gavame vasaMta mAse dasame kusumasaMbhave, ekkArase nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame' vasaMtamAsa, (10) kusuma saMbhava, (11) nidAgha, aura (12) vanaviroha-'varnAva: zeSa' ye 12 nAma lokatarika haiN| pratimAsameM pakSoM kA pratipAdana___ 'egamegassaNaM bhaMte ! mAsassa kaI pakkhA pannattA' isa ke dvArA gautama svAmI ne prabhu se aisA pUchA hai he bhadanta ! eka eka mAsake kitane kitane pakSa hote haiM ? se bhAsAnA nAmA aDANa thayesA cha. 'louttariyA NAmA ime' ttari nAma mA prabhArI cha. 'taM jahA' ma 'abhinaMdie paidveya vijae pIivaddhaNe, seyaMseya sive, ceva sisireya sahebhavaM' (1) malinata, (2) pratihita (3) vizya (4) prItivaddhana, (5) zreyAn (6) ziva (7) zizira (8) bhivAn (8) 'Navame mAse dalame kusumasaMbhave, ekkArase nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame' pasatamAsa, (10) subha samaya, (11) nihA mana (12) vanaviza6 (vana vizeSa) se 12 nAma ta4i cha. pratimAsamAM pakSenuM pratipAdana 'egamegassa NaM bhaMte ! mAsassa kai pakkhA pannattA' senA paDe gautamasvAmI prabhuna evI rIte prazna karyo che ke he bharaMta ! eka-eka mAsanA keTakeTalA pakSe hoya che? jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jambUdvIpaprajJaptisUtre prajJaptau kathitAviti / bhedadvayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bahula pakkheya muktapakkheya' bahulapakSa:-kRSNapakSazca zuklapakSazca, imAveva sitAsitazabdena vyavahi. yete, tatra kRSNapakSo yatra dhruvarAhuH svavimAnena candra vimAnamAvRNoti tena yo'ndhakArabahula. pakSaH sa bahulapakSaH kRSNapakSAparaparyAyaH, yatra ca sa eva rAhuH candravimAnamAnAvRttaM karoti tena candrikAvalitatayA zuklapakSaH sa zuklapakSa iti / samprati kRSNapakSa zuklapakSayoH divasasaMkhyAM jJAtuM praznayannAha-'egamegassa gaM' ityAdi, 'egamegasma NaM bhaMte ! pakkhassa' ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya 'kaidivasA pannattA' katikiyatsaMkhyakAH divasAH-dinAni prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' itya di, 'goyamA' he gautama ! 'pannarasa divasA pannattA' paJcadaza saMkhyakA divasAH prajJaptA:kathitAH / yadyapi divasazabdaH ahorAtre prasiddha stathApi prakRte sUryaprakAzavataH kAlavizeisake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! do pakkhA pannattA' he gautama eka 2 mAsa ke do pakSa hote haiM / 'taM jahA' jaise-'bahulapakkheya sukkapakkhe ya' kRSNapakSa aura zuklapakSa jisa pakSa meM dhruva rAhu apane vimAna se candra ke vimAna ko Dhaka letA hai isa se jo pakSa meM andhakAra bahuta hotA hai vaha bahulapakSa hai isIkA dUsarA nAma kRSNapakSa hai aura jisa pakSa meM dhruva rAhu candra vimAna ko apane vimAna se anAvRta AvaraNa rahita-kara detA hai-isa se jo pakSa candrikA se dhavalita bana jAtA hai vaha zuklapakSa hai kRSNapakSa zuklapakSa ke divasa saMkhyAkathana 'egamegassa NaM bhaMte / pakkhassa kai divasA pannattA' he bhadanta ! eka eka pakSake kitane divasa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! panarasa. divasA pannattA' he gautama ! eka eka pakSa ke 15 divasa hote haiN| yadyapi divasa senA nAmamA prabhu 4 cha-'goyamA! do pakkhA pannattA gautama ! 4 bhAsanA meM pakSI hAya che. 'taM jahA' remo 'bahulapakkhe ya sukkapakkhe ya' 5/56 ane 241562 pakSamAM yuvarAhu pitAnA vimAnathI candranA vimAnane AchAdita karI le che, enAthI je pakSa aMdhakAra bahula hoya che te bahula pakSa che. enuM ja bIjuM nAma kRSNapakSa che. ane je pakSamAM yuvarAha candra vimAnane pitAnA vimAnathI anAvRta-AvaraNa rahita karI nAkhe che enAthI je pakSa candrikAthI dhavalita bane che te phalapakSa che. kRSNapakSa zukala pakSamAM divasa saMkhyA kathana 'egamegassaNaM bhaMte ! pakkhassa kaidivasA pannatto' mahata ! 4-24 pakSanA l hivase DAya cha ? senAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! pannarasa divasA pannattA' he gautama! eka-eka pakSanA 15 divasa hoya che yadyapi divasa zabda ahorAtramAM prasiddha che tathApi prakRtamAM sUryaprakAzavALA kALa vizeSane ja divasa zabdathI vivakSA thayelI che. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 18 ekasminsaMvatsare mAsa saMkhyA nirUpaNam 295 pasyaiva divasazabdena vivikSaNa t yato rAtrivibhAga praznasya pArthakyena vidhAsyamAnatvAditi / atra paJcadaza divasA iti kathanaM karmamA sApekSayA draSTavyaM tatraiva pUrNAnAM paJcadazAhorAtrANAM saMbhavAt tameva paJcadazabhedaM darzayati - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'paDivAdivase vitIyA divase jAva panarasI divase' pratipadivaso dvitIyA divaso yAvat paJcadazI divasaH, tatra mAsasyAdyatayA pratipadyate iti pratipat prathamo divasa ityarthaH, tathA dvitIyo divasa iti dvitIyA, yAvatpadena tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI aSTamI navamI dazamyekAdazI dvAdazI trayodazI caturdazInAM grahaNaM bhavati, ante paJcadazI paJcadazo divasa iti / 'eesiNaM bhaMte ! paNNarasahaM digasAnaM' eteSAM pratipAdAdInAM khalu bhadanta ! paJcadazadivasAnAm 'kai NAmadhejjA paznattA' kati-kiyatsaMkhyakAni nAmadheyAni nAmAni prajJaptAni lokottarazAstre kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paNNarasa nAmazabda ahorAtra meM prasiddha hai tathApi yahAM para sUrya prakAza vAle kAlavizeSa kI hI divasa zabda se vivakSA hui hai kyoMki rAtri vibhAga prazna alaga rUpa se kiyA jAne vAlA hai yahAM eka pakSa meM 15 dina hote hai aisA jo kathana kiyA gayA vaha karmamAsa kI apekSA kiyA gayA hai kyoMki vahIM para pUrNa 15 ahorAtra kA honA saMbhAvita hai 'taM jahA ' ve 15 dina ye haiM- 'paDivA divase, bitIyA divase, jAva pannarasI divase' pradipAdA divasa, dvitIyA divasa yAvat paJcadazI divasa, pratipadA yaha mAsakA prathama divasa hai dvitIyA yaha mAsa kA dvitIya divasa hai yahAM yAvatpada se 'tRtIyA, caturthI paMcamI, SaSThI saptamI, aSTamI, navamI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, trayodazI, aura caturdazI' ina dinoM kA grahaNa huA haiM anta ke dinakA nAma paJcadazI hai yaha pakSa kA 15 vAM dina hai 'eesiMNaM bhaMte! paNNarasahaM divasANaM kai NAmaghejA pannattA' he bhadanta ! ina 15 dinoM ke lokottara zAstra meM kitane kitane nAma kahe haiM ? uttara meM prabhu kemake rAtri vibhAga prazna alaga rUpamAM spaSTa karavAmAM AvanAra che. ahIM eka pakSamAM 15 divasa hoya che evu. je kathana karavAmAM Avelu che. te ka`mAsanI apekSAe 42vAmAM Ave che. ubhaDe tyAMna pUrya mahorAtranI zamyatA che. 'taM jahA ' te 15 divasa pramANe che paMDivA divase bitIyA divase, jAva pannarasI divase' pratiyahA hivasa, dvitIyA divasa cAvat pacadazI divasa pratipadA e mAsanA prathama divasa che. dvitIyA yA bhAsanA jIle hivasa che. ahIM yAvat paDhathI 'tRtIyA, yaturthI, paMthabhI, SaSThI, saptabhI, aSTamI, navamI, dazamI, kheahazI, dvAdazI trayodazI, mane yaturdazI yA divasI grahaNa thayA che. atima divasanu nAma poMcadazI che. A eka pakSanA 15 me divasa che. 'eesi NaM bhaMte! paNNarasahaM divasANaM kai NAmavejjA pannattA' he lahaMta ! me 15 hiksonA sottara zAstramAM uTaDeTalA nAma hevAmAM Ave che ? bhavANabhAM alu uhe che - 'goyamA ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jambUdvIpaprajJaptisUtre dhejA panattA' paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni lokottarazAkhe kathitAni, 'taM jahA' tadyathA'pucvaMge siddhamaNorameya' pUrvAGgaH siddhamanoramazca 'tatto maNohare ceva' tRtIyo manoharazcaiva 'jasamaddeya jasaghare' yazobhadrazcaiva yazodharaH 'saTe savvakAmasamiddheya' SaSThaH sarvakAmasamRddhazca 'iMdamuddhAbhisitteya' indra mardhAbhiSiktazca 'somaNasa dhaNaMjae ya boddhavve' saumaso dhanaJjayazca bodhavyau jJAtavya ityarthaH 'pratthasiddhe abhijAe' arthasiddho'bhijAtaH 'accasaNe sayaMjae ceva' atyazanaH zataJjayazca 'aggivese' uvasa me' agnivezma upazamaH divasANaM hoti nAmadhenjA' etAni divasAnAM nAmadheyAni bhavanti, tatrapUrvAGgaH prathamaH siddhamanoramo dvitIyo, manohara stRtIyaH yazobhadra zcaturyaH, yazodhara paJcamaH, sarvakAmasamRddhaH SaSThaH, indramurdAbhiSiktaH saptamaH, saumanaso'STamaH, dhanaJjayo navamaH, arthasiddho dazamaH, abhijAta ekAdazaH, atyazano kahate haiM-'goyamA ! panarasa nAmadhejjA pannattA' he gautama ! ina pandraha dinoM ke lokottara zAstra meM 15 nAma kahe haiM 'taM jahA' jaise-"pucvaMge, siddhamaNorame ya tatto maNohare ceva, jasabhadde ya jasadhare saTe sacakAmasamiddheya / iMdamuddhAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhavo atthasiddhe abhijAe accasaNe sayaMjae ceva' (1) pUrvAGga (2) siddhamanorama, (3) manohara, (4) yazobhadra (5) yazodhara sarvakAmasamRddha, (7) indramUrdhAbhiSikta, (8) saumanasa (9) dhanaJjaya, (10) artha siddha (11) abhijAta (12) atyazana (13) zataJjaya (14) 'aggivese uva same agnivezma evaM (15) upazama 'divasANaM hoti nAma dhejjA' isa taraha se ye nAma una 15 dinoM ke hote haiN| pUrvAGga yaha prathama dina kA nAma hai, siddhama norama yaha dUsare dinakA nAma hai manohara yaha tRtIya dina kA nAma hai yazobhadra yaha caturtha dinakA nAma hai yazodhara yaha pAMcaveM dinakA nAma hai sarvakAma samRddha pannarasa nAmadhejjA pannattA' hai gautama ! 542 hasana sattara zAsamA 15 naam| vAma mAvA che. 'taM jahA' remo 'puvvaMge, siddhamaNorame ya tatto maNohare ceva, jasa bhaddeya jasaghare saTe savvakAmasamiddhe ya iMdamuddhAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhavvo atthasiddhe abhijAe accasaNe sayaMjae ceva' (1) pUrvAga, (2) siddhamanArama, (3) bhanI 2, (4) yazadra, (5) ya52, (1) sAmasamRddha, (7) ndra bhUdhAniSita, (8) saumanasa, (e) naya, (10) asiddha, (11) Mand, (12) satyazana, (13) zata bhaya, (14) 'agigavese ubasame' vezma tebhA (15) 75zama. 'divasANaM hotI nAmadhejA' // prabhAroM ke nAma te 15 hisAnA che. pUjA se prathama hisanu nAma che. siddhamarama e bIjA divasanuM nAma che. manahara trIjA divasanuM nAma che. yazobhadra A caturtha divasanuM nAma che. yazodhara A pAMcamAM divasanuM nAma che. sarvakAmasamRddha A cha divasanuM nAma che. IndramUrdhAmiSikta A sAtamA divasanuM nAma che. saumanasa A AThamA divasanuM nAma che. dhanaMjaya e navamA divasanuM nAma che. artha siddha e 11 mA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU018 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 297 dvAdazaH, zatapaJjayastrayodazaH, agnivezmaH caturdazaH, upazamaH paJcadazaH, etAni divasAnAM nAmadheyAni bhavantIti bhAvaH / eteSAM paJcadaza divasAnAM paJcadazatithIdarzayita mAha-eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM' eteSAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM divasAnAm 'kaitihI pannattA' kati-kiyatsaMkhyakA stithayaH prajJaptA:-kathitA iti praznA, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNarasatihI pannattA' paJcadaza saMkhyakA stithayaH prajJaptAH-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA-'naMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paMcamI' nandA prathamA bhadrA dvitIyA jayA tRtIyA tucchA caturthI tathA pUrNA pazcamI sA ca pUrNApaJcadaza tithyAtmakapakSasya pUrakakhAt 'puNaravi NaMde bhadde jae tujche puNNe pakkhassa dasamI' punarapi nandASaSTI bhadrA saptamI, tathA jayA aSTamI tucchA navanI pUrNA, dazamI pakSasya paJcadazatithyAtmakasya pUraNAt 'punaravi NaMde bhadde jae tucche puNe pakkhassa paNNarasI' punarapi yaha chaThe dinakA nAma hai indra mUrghAbhiSikta yaha sAtave dina kA nAma hai saumanasa yaha AThaveM dinakA nAma hai dhanaJjaya yaha nauve dinakA nAma hai arthasiddha yaha 10 ve dinakA nAma hai abhijAta yaha 11 3 dinakA nAma hai atyazana yaha 12 veM dinakA nAma hai, zataJjaya yaha 13 ve dinakA nAma hai agnivezma yaha 14 veM dinakA nAma hai aura upazama yaha 15 veM dinakA nAma hai| ina 15 dinoM kI 15 tithiyoMkA kathana isameM gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte! paNNarasaNhaM divasANaM kai tihI pannattA' he bhadanta ! ina 15 dinoM kI kitanI tithiyAM hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNNarasatihI pannattA' he gautama ! 15 tithiyAM hotI haiN| taM jahA' jaise-'naMdebhadde, jae, tucche, puNNe, pakkhassa paMcamI' nandA prathamA, bhadrA dvitIyA, jayA, tRtIyA, tucchA caturthI, pUrNA paMcamI, punaH nandA SaSThI, bhadrA sasamI, jayA aSTamI, tucchA navamI, pUrNA dazamI, punaH divasanuM nAma che. atyazana, e 12 mA divasanuM nAma ye. zataMjyae 13 mA divasanuM nAma che agnivezna e 14 mA divasanuM nAma che. ane upazama e 15 mA divasanuM nAma che. e 15 divasanI 15 tithionuM kathana mAmA zrIgautamasvAmIthe prabhune gavI zate prazna ye cha hai 'eesi NaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kaitihI pannattA' mata ! 15 divasAnI sI tithimA hevAmA bhAvI cha ? men| pAmamA prabhu I cha -'goyamA ! 'paNNaramatihI pannattA' he gautama ! 15 tithi| DAya che. 'taM jahA' ma 'naMde, bhade, jae, tucche, puNNe pakkhassa, paMcamI' na prathamA, bhadrA dvitIyA, jyA tRtIyA, tucachA catuthI, pUrNa paMcamI, punaH nandA SaSThI, bhadrA saptamI, jyA aSTamI tucchA navamI, pUrNAdazamI, punaH nandA ekAdazI, bhadrA dvAdazI, jyA 4ii, tumch| yatuzI 5 5.26zI. 'evaM te tiguNA tihio savvesi divasANaMti' ja0 38 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jambUdvIpaprajJaptisUtre nandA ekAdazI, bhadrA dvAdazI, jayA trayodazI, tucchA caturdazI, purNA paJcadazI sA ca pakSasya pUrakatvAt pUrNA, ' evaM te tiguNA tihIo savvesi divasANaMti' evamuktaprakAreNa AvRtti trayarUpeNa etA anantarapUrvoktA nanda dyA stithayaH paJcatriguNAH paJca triguNaH paJcadaza saMkhyakA stithayaH, sarveSAM paJcadazAnAmapi divasAnAM bhavanti tA etAH paJcadazatithayo divasatithayaH kayante / nanu divasarAtritithyoH ko vizeSo yena tithipranasUtrasya pRthag vidhAnaM kRtamiti ced atrocyate pUrvapUrNimA paryavasAnaM prArabhya dvASaSTibhAgIkRtasya candramaNDalasya sarvadaivAnAarrant dvau bhAgau tau varjayitvA zeSasya SaSTibhAgAtmakasya caturbhAgAtmakaH paJcadazo bhAgo yAtrA kAlena dhruvarAhavimAnena AvRto bhavati amAvAsyAyAH paryavasAne punaH sa eva bhAgaH prakaTito bhavati tAvAn kAlavizeSatithiriti / divasatithivaktavyatAM samApya rAtritithi. vaktavyatAM vaktumAha-'egamegassa NaM' ityAdi, 'egamegassa NaM bhaMte ! pakTassa' ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya 'kaha rAIo pannattAo' kati - kiyatsaMkhyakAH rAtrayaH anantarapUrvoktadrivasA nandA ekAdazI, bhadrA dvAdazI, jayA trayodazI tucchA caturdazI aura pUrNA paJcadazI 'evaM te tiguNA tihIo savvesiM divasANaMti' isa prakAra se ve pAMca nandAdika tithiyA~ triguNita hotI huI saba 15 dinoM kI ho jAtI hai ina tithiyoM ko divasatithiyoM ke nAma se bhI kahA gayA hai zaMkA- divasa aura rAtri kI tithiyoM meM kyA antara hai ki jisa se tithi prazna sUtrakA alaga se vidhAna karanA paDA hai ? uttara - ra-pUrva kI pUrNimA ke anta se lekara 62 bhAga kRta candra maMDala ke do bhAga sarvadA hI anAvaraNIya rahate hai una do bhAgoM ko choDakara zeSa 60 bhAgAtmaka candramaMDala kA caturtha bhAgAtmaka 15 vAM bhAga jitane kAla meM dhruvarAhu ke vimAna dvArA AvRtta hotA hai aura amAvAsyA ke anta meM vahI bhAga punaH prakaTita hotA hai itane kAlavizeSa kA nAma tithi haiM divasa tithi kI vaktavyatAko samApta karake aba sUtrakAra rAtri A pramANe e pAMca noMdAdika tithie triguNita thaine 15 divaseAnI thai jAya che. e tithione divasa tithionA nAkhathI paNa kahevAmAM Avela che. zaMkA--divasa ane rAtrinI tithiomAM zu aMtara che ke jethI tithi praznanA sUtranu` svataMtra rUpamAM vidhAna karavu paDayu che ? uttara-pUrvanI pUrNimAnA aMtathI mAMDIne 62 bhAga kRta caMdramaDaLanA bhe bhAgA sadA anAvaraNIya rahe che. te e bhAgene cheDIne zeSa 60 bhAgAtmaka caMdramaMDaLanA caturthAM bhAgAtmaka 15 meA bhAga jeTalA kALamAM dhruva rAhunA vimAna vaDe AvRtta thAya che. ane amAvasyAnA aMtamAM teja bhAga karI prakaTita thAya che. ATalA kAla vizeSanu nAma tithI che. divasa tithinI vaktavyatAne samApta karIne have sUtrakAra rAtri tithinI vaktavytaanu uthana 42 che. 'egamegassa NaM bhaMte ! pakkharasa kai rAIo paNNattAo' he ahaMta ! 5 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0.18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 299 nAmantimabhAgarUpAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNarasarAI o pannatAo' pazcadaza-pazcadazasaMkhyakAH rAtrayo rajanyaH prajJaptA:kathitA iti 'taM jahA' tadyathA-'paDivArAI jAva paNNarasIrAI' patipadrAtriryAvat paJcadazI. rAtriH atra yAvatpadena dvitIyA rAtristRtIyA rAtri caturthI rAtriH paJcamI rAtriH SaSThI rAtriH saptamI rAtri raSTamI rAtri navamI rAtri dezamI rAtri rekAdazo rAtri dizI rAtri strayodazI rAtri zcaturdazIrAtrizca tAsAM grahaNaM bhavati, tathA ca pratipadrAtrita Arabhya paJcadazI rAtri paryanta paJcadazarAtrayo bhavantIti / 'eyAsiNaM bhaMte ! paMvadasaNhaM rAINaM' etAsAM pUrvoktAnI khalu bhadanta ! paJcadazarAtrINAm 'kaiNAmadhejA panattA' kati-kiyatsaMkhyakAni nAmadheyAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNarasanAmadhejA pannattA' paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni-kathitAnIti, tameva paJcadazabhedaM darza. yati -'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'utamAya suNakkhattA' uttamA ca sunakSatrA tatro. tithi kI vaktavyatA kA kathana karate haiM-'ekagamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa kaI rAIo paNNattAo' he bhadanta ! eka eka pakSameM kitanI rAtriyAM hotI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNNarasarAio paNNattAo' he gautama ! eka ekapakSa meM 15 rAtriyAM hotI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise 'paDi. vArAI, jAva paNNarasIrAI, pratipadArAtri vit paJcadazI rAtri yahAM yAvatpada se dvitIyArAtri tRtIyArAtri caturthIrAtri, paMcamIrAtri, SaSThIrAtri saptamIrAtri aSTamIrAtri navamIrAtri, dazamIrAtri ekAdazIrAtri, dvAdazIrAtri, trayodazIrAtri, aura caturdazIrAtri, ina zeSarAtriyoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra pratipadA kI rAtri se lekara paJcadazI rAtri taka 15 rAtriyAM hotI hai 'eyAsi NaM bhaMte ! paMcadasaNhaM rAI NaM kai NAmadhenA paNNattA' he bhadanta ! ina 15 rAtriyoM ke kitane nAma kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ? paNNarasaNAmadhejjA paNNattA' he gautama ! 15 nAma kahe haiM-'taM jahA' jaise-'utta. mAya suNavattAya' uttamA sunakSatrA-inameM pratipadA kI rAtri kA nAma uttamA hai se pakSamA TI rAyaDAmA mAvalI senA pAmamA muche-'goyamA ! paNNarasa rAI opaNNatAo' gautama ! - pakSamA 15-152triya vAmAM mAvalI. 'taM jahA' ma 'paDivA rAI jAva paNNaratIrAI' prati 56tri yAvat 55 6zI2tra mahI yAvat padathI "dvitIyArAtri, tRtIyArAtri,catuthI rAtri, paMcamIrAtri, SaSThIrAtri, saptamIrAtri, aSTamIrAtri, navamIrAtrI dazamIrAtrI ekAdazIrAtrI, dvAdazIrAjhi, travedazI rAtri, ane caturdazarAtri ATalI zeSa rAtrionuM grahaNa thayuM che. A pramANe pratipadAnI rAtrithI mAMDIne paMcadazI rAtri sudhI 15 raatri| thAya che. 'eyAsi NaM bhaMte ! paMcadasaNhaM rAINaM kai NAmadhejjA paNNattA', bhadaMta ! e 15 rAtrinA keTalA nAme kahevAmAM AvelA che? javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasaNAmadhejjA paNNattA' he gautama ! 15 naam| vAmAM Ave cha. 'taM jahA' jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jambUdvIpaprajJaptisUtre ttamA pratipadAtriH sunakSatrA dvitIyArAtriH 'elAvaccA jasoharA' elApatyA yazodharA, elApatyA tRtIyArAtri yazodharA caturthI rAtriH 'somaNasA ceva tahA' saumanasA caiva tathA, tathA saumanasA pazcamIrAtriH 'sirisaMbhUyAya boddhavyA' zrIsaMbhUtA ca paSThIrAtriH boddhavyA, 'vijayAya vejayaMti' vijayA ca saptamIrAtriH, vaijayantI aSTamIrAtriH 'jayaMti aparAjiyA ya icchAya' jayantI aparAjitA cecchA ca, tatra jayantI navamorAtriH, aparAjitA dazamIrAtri icchA ekAdazIrAtriH 'samAhArA ceva tahA' samAhArA ca tathA samAhArA dvAdazIrAtri 'teyAya tahA aiteyA' tejAstrayodazIrAtriH, atitejA zcaturdazIrAtri : 'devANaMdA NiraI' devAnandA paJcadazI rAtriH saiva niratI zabdenApi kathyate 'rayaNINaM NAmadhijjAI' rajanIno rAtrI NAmetAni upayuktAni nAmadheyAni paJcadaza bhavanti / yathA ahorAtrANAM dinarAtri vibhAgena nAmAntarANi kathitAni tathAdina tithInAmapi saMjJAntarANi pUrva kathitAnIti / samprati aura dvitIyA kI rAtri kA nAma sunakSatrA hai 'elAvaccA, jasoharA' elApatyatRtIyA kI rAtri, yazodharA-caturthI kI rAtri, 'somaNasA ceva tahA' saumanasA paMcamI kI rAtri, 'sirisaMbhUyA ya boddhavyA' zrI saMbhUnA-SaSThI kI rAtri, 'vijayA ya vejayaMti' vijayA-saptamI kI rAtri, vaijayantI-aSTamI kI rAtri 'jayaMti aparAjiyA ya icchA ya' jayantI-navamI kI rAtri, aparAjitA dazamI kI rAtri icchA ekAdazI kI rAtri, 'samAhArA ceva tahA' samAhArA-dvAdazI kI rAtri, 'te yA ya tahA aiteyA ya' tejA-trayodazI kI rAtri, atitejA-caturdazI kI rAtri 'devANaMdA giraI' aura devAnandA-paJcadazI kI rAtri kA nAma hai devAnanda kA dUsarA nAma niratI bhI hai| rayaNINaM NAmadhijjAI' isa prakAra se ye 15 nAma pandraha tithiyoM kI rAtriyoM ke haiN| jisa prakAra ahorAtoM ke dina rAta ke vibhAga ko lekara nAmAntara kahe gaye haiM usI prakAra se dina kI tithiyoM ke bhI nAmA. remo 'uttamAya suNakkhatA ya' uttama, sunakSatrA, mAma pratipAdAnI rAtrinu nAma uttamA cha bhane dvitIyAnI trinu nAma sunakSatrA cha. 'elAvaccA, jasoharA' melApatyA tRtI yAnIrAtri, y2|| yatuthI nItri, 'somaNasA ceva tahA' saumanasA 5yabhInI tri, 'sirisaMbhUyAya boddhavvA' zrI saMbhUtA-574I nItri, 'vijayA ya vejayaMti' vinyA satabhInArAtri, vaiyantI bhATabhInI rAtri 'jayaMti aparAjiyA ya icchA ya' yantI navabhInI rAtri, ma 52ilortA sabhInIti, 27 sAnAtri, 'samAhArA ceva tahA' sabhADA-dAzInIrAtrI, 'teyA ya tahA aiteyA ya' te trayodazI- tri, matite yatuzAnIrAtri, 'devANaMdANiraI' bhane vAmahA-5'yazInI rAtrinu nAma cha. hRvAna hAnu bhI nAma niratI paNa cha. 'rayaNINaM NAmadhijjAI' mA pramANe // 15 nAmI 15 tithi mAnI trimAnA che. jema ahorAtanA dina-rAtanA vibhAgone laIne nAmAntare kahevAmAM AvelA che, te pramANe ja divasanI tithionA paNa nAmAntaro pahelAM pragaTa karavAmAM AvelA che. have rAtri jambudvIpaprajJaptisUtra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 301 rAtritithi saMjJAntarANi praznayanAha-'eyAsiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM rAINaM' etAsA mupayuktAnAmuttamAdi paJcadazAnAM rAtrINAm 'kaitihI pannatA' kati-kiyatsaMkhyakA sthitayaH prajJaptA:kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pannAsatihI pannattA' paJcadaza tithayaH prajJaptA-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'uggavaI bhogavaI jasavaI savva. siddhA suhaNAmA' ugravatI prathamA nandAtithiratriH bhogavatIdvitIyA bhadrAtithirAtriH, tRtIyA yazomatI jayAtithirAtriH, caturthoM sarvasiddhA tucchAtithirAtriH, paJcamI zubhanAmA pUrNAtithi. rAtri: 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasabaI savvasiddhA suhaNAmA' punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, tatra ugravatI paSThInandAtithirAtriH, bhogavatI bhadrAtithi: saptamIrAtriH, yazomatI jayAtithi raSTamIrAtriH, sarvasiddhA tucchAtithi navamIrAtriH, zubhantara pUrva meM prakaTa kara diye gaye haiM __ aba rAtri tithiyoM ke nAmAntara prakaTa kiye jAte haiM isameM zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se yahI prazna kiyA hai 'eyAsiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM rAiNaM kai tihI paNNattA' he bhadanta ! ina uttamAdi 15 paMdraha rAtriyoM kI kitanI tithiyAM kahI gaI haiM ? isa ke utara me prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNNarasatihI pannattA' he gautama! ina uttamAdi 15 rAtriyoM kI tithiyAM 15 kahI gaI haiN| 'taM jahA' jaise-'uggavaI, bhogavaI, jamavaI, savvasiddhA, suhaNAmA' ugravatI yaha prathamA nandAtithi kI rAtri kA nAma haiM, bhogavatI yaha dvitIyA bhadrA tithi kI rAtri kA nAma hai yazomatI yaha tRtIyA jayAtithi kI rAtri kA nAma hai srvsiddh| yaha caturthI tucchA tithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA yaha paMcamI pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA' ugravatI yaha SaSTho nandAtithi kI rAtri kA nAma hai bhogavatI yaha sAtavIM bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai tithionA nAmAntaro prakaTa karavAmAM Ave che-AmAM gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna yA cha ? 'eyAsiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM rAINaM kaitihI paNNattA mata ! attamA 15 rAtrionI keTalI tithio kahevAmAM AvelI che ? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasatihI pannattA' he gautama ! ye uttamA 15 rAtrimAnI tithimA 15 pAmA sAkSI cha. 'taM jahA' bhaI 'uggavaI, bhogavaI, jasavaI, sabasiddhA suhaNAmA' ugravatI A prathama naMdA tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A dvitIyA bhadrA tithinI rAtrinuM nAma che. yazematI A tRtIyA jyatithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddha A catuthI tucchA tithinI rAtrinuM nAma che. zubhanAmAM A pAMcamI pUrNatithinI rAtrinuM nAma cha. 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA' tI 241 404ii nanhA tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A sAtamI bhadrAtithinI rAtrinuM nAma che. yazomatI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jambUdvIpaprajJaptisUtre nAmA pUrNAtithirdazamIrAtri: 'puraNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI sabvasiddhA suhaNAmA' punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, tatra punarapi ugravatI nanda tithiH ekAdazItithirAtriH bhogavatI bhadrAtithi dvAdazIrAtri, yazomatI jayAtithi trayodazIrAtriH, sarva siddhA tucchA tithi caturdazIrAtriH, zubhanAmA pUrNAtithiH paJcadazIrAtririti / yathA nandAdi paJcatithinAM trirAvRtyA paJcadaza divasa tithayo bhavanti tathaiva ugrakto prabhRtInAM trirAvRcyA paJcadazarAtritithayo bhavantIti taddarzayitumAha- evaM' ityAdi, 'evaM viguNA tihIo saccesiM rAINaM' evamuparyuktakrameNa triguNitA etA ugravatI prabhRtayaH sarvAsAM paJcadazAnAmapi rAtrINAM bhavantIti // samprati ekasyAhorAtrasya muhUrttAn gaNayitumAha-' egamegassaNaM' ityAdi, egamegassa NaM bhaMte ! ahorattassa' ekaikasya khalu bhadanta ! ahorAtrasya ' kaimuhuttA pannattA' katiyazomatI 8 AThavIM jayAtithi kI rAtri kA nAma hai sarvasiddhA yada 9 vIM tucchAtithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA yaha 10 vIM pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai / 'puravi ugavaI bhogavaI jasavaI, savvasiddhA, suhaNAmA' ugravatI yaha 11 vIM nandA tithi kI rAtri kA nAma hai bhogavatI yaha 12 vIM bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai yazomatI yaha 13 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma hai sarva siddhA yaha 14 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma zubhanAmA yaha 15 vIM pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai / 'evaM tiguNA tihIo saccesiM rAIrNa' jisa prakAra nandA Adi pAMca tithiyoM ke triguNita kiye jAne para 15 divasa tithiyAM hotI kahI gaI hai, usI prakAra ugravatI Adi pAMca rAtriyoM ko triguNita karane para 15 rAtri tithiyAM ho jAtI hai| eka ahorAta ke muddoM kI gaNanA - 'ega messaNaM bhaMte ! ahorattassa kai muhuttA paNNattA' gautamasvAmI ne prabhu se A 8 mI jayAtithinI rAtrinuM nAma che. sa`siddhA A 9 mI tucchA tithinI rAtrinu nAma che. zulanAmA yA 10 bhI pUrNAtithinI rAtri nAma che. 'puNaravi ugAvaI bhogavaI, jasavaI, savvasiddhA, suhaNAmA' ugravatI A 11 bhI nadhAtithinI rAtrinu nAma che. bhAgavat A 12 mA bhadrAtithinI rAtrinu nAma che, cazamatI A 13 mI tucchAtithinI rAtrinu nAma che. sarvAMsiddhA A 14 mI tucchAtithinI rAtrinu nAma che. zubhanAmAM A 15 bhI pUrNAtithinI rAtrinu nAma che. ' evaM tiguNA tihIo savvesiM rAINaM' ne amA naMdA vagere pAMca tithione triguNita karavAthI 15 divasanI tithie thai che, te pramANe ugravatI vagere pAMca rAtrione triguNita karavAthI 15 rAtritithio thai jAya che. eka aheArAtanA muhUrtonI gaNanA ' egamegassa NaM bhaMte ! aho tassa kai muhuttA paNNattA' gautamasvAmIkhe asune govI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 303 kiyatsaMkhyakA muhUrtAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tIsaM muhuttA pannattA' triMzanmuhartAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA tRtIya gAthAyA arthamAha-'rudde see' rudraH zreyAna prathamo rudro dvitIyaH zreyAn 'mitte vAu' mitrastRtIyo vAyuzcaturthaH 'suvIe taheva abhicaMde' suprItaH paJcama stathaivAbhicandraH saca paSTha: 'mAhiMde balavaM baMbhe mAhendraH saptamaH balavAn aSTamaH navamo brahmA 'bahu sacce ceva IsANe' bahusatyodazamaH IzAna ekAdazaH 'taddheya bhAviyappA' tvaSTA dvAdazaH bhAvitAtmA trayodazaH, 'vesamaNe vAruNe ya ANaMde' vaizramaNa zraturdazaH varuNaH paJcadazaH AnandaH SoDazaH 'vijaeya vosaseNe' vijayaH saptadazaH vizva se no'STAdazaH 'pAyAvacce upasamaye' prAjAtya ekonaviMzatitamaH, upazamo viMzatitamaH 'gaMdhave aggivese' gandharva ekaviMzatitamaH, agti vezmaH dvAviMzatitamaH sayavasahe' zatavRSabhastrayoviMzatitamaH 'Ayaveya abhameya' AtapavAn caturvizatitamaH, amaaisA pUchA hai-he bhadanta ! eka ahorAtra ke kitane muhUrta hote haiM ? utara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tIsaM muhattA pannattA' he gautama ! eka ahorAta ke 30 muharta hote haiM 'rude, seye, mitte, vAu, subIe taheva abhicaMde, mAhiMde balavaM baMbhe, bahusacce ceva IsANe (1) rudra muhUrta (2) zreyAn muhUrta, (3) mitramuhUrta, (4) vAyumuhUrta (5) suprItamuhUrta, (6) abhicandra muhUrta, (7) mAhendra muhUrta, (8) balavAn muhUrta (9) brahmA muhUrta, (10) bahusatva muhUrta, (11) IzAna muhUrta, 'taDeya bhAviyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12) tvaSTA muhUrta, (13) bhAvitAtmA muhUrta (14) vaizramaNa (15) vAruNa, (16) Ananda 'vijaeya vIsaseNe pAyAvacce uvasame ya, gaMdhavve aggivese sayavasahe Ayaveya amame ya' (17) vijayamuhUrta, (18) vizvasenamuhUrta (19) prAjApatyamuharta (20) upazamamuharta (21) gandharvamuharta (22) agnivezmamuhUrta (23) zatavRzabha muhUrta, (24) AtapavAn (25) amama 'aNavaM bhome rIte prazna karyo che ke he bhadaMta ! eka ahorAtanA keTalA muhUrte thAya che? enA javAbamAM prabhu 43 hai-'goyamA tIsaM muhuttA pannattA' 3 gautama ! ye 4 maharAtanA 30 muhUta yAya cha-'rude, seye, mitte, vAu, subIe taheva abhicaMde, mAhiMde, balavaM baMbhe, bahu sacce ceva IsANe' (1) 32muttaH, (2) zreyAn muhUrta, (3) bhitrabhuta, (4) vAyumutta , (5) suprItamutta', (6) abhiyandramutta', (7) bhAndrabhutta', (8) samuhUta , (6) brahmAbhutta', (10) masatpabhuta, (11) zAnamutta', 'taTTeya bhAviyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12) (188 muhUtta, (13) mAvitAtma muhUtta', (14) vaizramamuhUtta, (15) pAe. bhuta, (16) mAnabhuta, 'vijaeya vIsaseNe pAyAvacce uvasameya, gaMdhavye aggivese sayavasahe Ayaveya amameya' (17) viyabhuta, (18) vizvasena ta, (18) prAon5tyabhuttaH, (20) 75zamahatta, (21) bhutta', (22) nivezmamuhUtta, (23) zatazamamuhUtta, (24) mAtavAn (25) mamama 'aNavaM bhome vasahe, savyaDhe rakkhase ceva' jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jambUdvIpaprajJaptisUtre , mazca paJcaviMzatitamaH ' aNavaM bhome vasahe' RNavana paDU viMzatitamaH bhaumaH saptaviMzatitamaH vRSabho'STAviMzatitamaH 'savaTThe rakkhase ceva' sarvArtha ekonatriMzattamaH, rAkSasa triMzattamaH ||suu. 18 // mUlam - kai NaM bhaMte! karaNA pannatA ? goyamA ! ekkArasa karaNApaNNattA, taM jahA - bavaM bAlavaM kolavaM thoviloyaNaM garAi vaNijjaM viTThI sauNI cauppayaM nAgaM kiMtthugdhaM / eesi NaM bhaMte ! ekkArasaNhaM karaNANaM kaikaraNA carA kaikaraNA thirA pannattA ? goyamA ! satta karaNA carA cattArikaraNA thirA pannattA taM jahA bavaM bAlavaM kolavaM thiviloyaNaM garAivaNijaM viTTI, eteNaM satta karaNA carA cattAri karaNA thirA paNNattA, taM jahA - sauNI cauppayaM NAgaM kiMtthugdhaM eeNaM cattAri karaNA thirA pannattA / eeNaM bhaMte ! carA thirA vA kayA bhavaMti ? goyamA ! sukapakkha sa paDivAra rAo bave karaNe bhavai, bitiyAe divA bAlave karaNe bhavai rAo kolave karaNe bhavai, taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavai, rAo garAi karaNaM bhavai cautthIe divA vaNiyaM rAo viTThI paMcamIe divA baM rAo bAlavaM, chaTTIe divA kolavaM rAo thIviloyaNaM, sattamIe divAgarAi rAyo vaNijjaM, aTTamIe divA viTThI rAyo bavaM, navamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM, dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAI, ekkArasIe divA vaNijjaM rAyo viTThI, bArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM, terasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, caudasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNijjaM, puNNimAe divA viTTIkaraNaM rAyo bavaM karaNaM bhavai / bahula pakvassa paDivAe divA bAlavaM rAyo kolavaM bitIyAe divA thIviloyaNaM, rAyo garAI, tatIyAe divA vaNijjaM rAyo viTrI, cautthIe divA bavaM rAo bAlavaM, paMcamIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM chaTTIe divAgarAI rAyo vaNijjaM, sattamIe divA viTThI rAyo bavaM, aTTamIe divA bAlavaM, rAyo kolavaM navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi, dasamIe vasahe savvaTTe rakkhase ceva' (26) RNavAn (27) bhauma (28) vRSabha (29) sarvArtha evaM (30) rAkSasa || 18 || (29) RgavAn, (27) lobha (28) vRSabha, (28) sarvArtha, tebhana (30) rAkSasa ||suu0 18 // jambudvIpaprajJaptisUtra Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 305 divA vaNijjaM rAyo viTrI, ekkArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM, bArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, terasIe divA garAI rAyo vaNijja, cauddasIe divA viTTI rAyo sauNI, amAvAsAe divA cauppayaM rAyo NAgaM, sukkapakkhassa paDivae divA kitthugdhaM karaNaM bhavai ti ||suu019|| chAyA-kati khalu bhadanta ! karaNAni prajJaptAni ! gautama ! ekAdaza karaNAni prajJaptAni, tadyathA-bavaM bAlavaM kaulavaM strIvilocanaM garAdivaNija viSTiH zakuniH catuSpadaM nAgaM kiMstughnam / eteSAM khalu bhadanta ! ekAdazAnAM karaNAnAM kati karaNAni carANi, kati karaNAni sthirANi ? gautama! saptakaraNAni carANi catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni, tadyathA-bavaM bAlavaM kola strIvilocanaM garAdivaNijaM viSTiH, etAni khalu saptakaraNAni carANi / catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni / etAni khalu bhadanta ! carANi sthirANi vA kadA bhavanti, gautama ! zuvalapakSasya pratipadi rAtrau bavaM karaNaM bhavati, dvitIyasyAM bAlava karaNaM bhavati, rAtrau kolavaM karaNaM bhavati, tRtIyAyAM divAstrIvilocanaM karaNaM bhavati, rAtrau garAdikaraNaM bhavati, caturthyA divA vaNija rAtrau viSTiH, paJcamyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, SaSTayAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, saptamyAM divA garAdiH rAtrau vaNijam, aSTamyAM divA bAlavaM rAtrau bavam navamyA divA bAlavaM rAtrI kaulavam, dazamyA divA strIvilocanaM rAtrau garAdiH, ekadazyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, dvAdazyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, trayodazyAM divA kolavaM rAtrI strIvilocanam, caturdazyAM divA garAdi karaNaM rAtrau vaNijam pUrNimAyAM divA viSTikaraNam rAtrau SavaM karaNam bhavati / bahulapakSasya pratipAdi divA bAlavaM rAtrI kolavam, dvitIyAyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi tRtIyAyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, caturthyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, paJcamyAM divA kolavaM rAtrau strovilocanam, SaSTayA divA garAdi rAtrau vaNijam saptamyAM divA viSTiH rAtrau bavam, aSTamyAM divA bAlavaM rAtrau kola. vam, navamyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi, dazamyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, ekAdazyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, dvAdazyAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, trayodazyAM divA garAdi rAtrau vaNijam, caturdazyAM divA viSTiH rAtrau zakuniH, amAvAsyAyAM divA catuSpadaM rAtrau nAgam, zuklapakSasya prativadi divA kiMstu'ghnaM karaNaM bhavati iti // sU0 19 // TIkA-'kaiNaM bhaMte' kati-kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! 'karaNA pannattA' karaNAni jyotiH zAstrasya paribhASA vizeSarUpANi prajJaptAni kathitAnIti karaNasaMkhyA viSayakaH praznaH, 'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' he bhadanta ! jyotiSazAstra kI paribhASA vizeSarUpa karaNa kitane kahe gaye haiM ? ja0 39 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkArasakaraNA pannattA' ekAdazaekAdazasaMkhyA viziSTAni karaNANi prajJaptAni kathitAnIti bhagavata uttaram / ekAdaza bhedAneva darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bavaM bAlavaM' bavaM bAlavam tatra bavanAmakaM prathamaM karaNaM dvitIyaMtu bAlavam 'kolavaM thIviloyaNaM' kolavaM strIvilocanam, kolavanAmakaM tRtIyaM karaNaM caturtha strIvilocanam, asya caturthaMkaraNasyAnyatra taitila mityapi nAmakathyate, 'garAivaNija' garAdi vaNijam, paJcamaM garAdi karam asyaiva sthAnAntare gara iti nAmnApi vyavahAro dRzyate, vaNija SaSThaM karaNam 'viTThI sauNI' viSTiH zakuniH, saptamaM karaNaM viSTi raSTamaMtu zakuniH 'cauppayaM nAgaM kitthugdhaM' catuSpadaM nAgaM kiMstugghnam, naramaMtu karaNaM catuSpadanAmaka dazamaM nAganAmakaM karaNam ekAdazaM kiMstugnanAmakaM karaNaM bhavatIti tadetAni ekAdaza karaNAni nAmataH kathitAni iti| eteSAmupayuktakaraNAnAM madhye kAni karaNAni carANi kAni ca sthirANi, iti carasthirakhAdi vyaktiM praznayitumAha-eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte ! ekkArasaNhaM karaNANaM' eteSAmupayuktAnAM he bhadanta ! ekAdazAnAm ekAdaza saMrakhyakAnAM karaNAnAM bavAdInAM madhye 'kaikaraNA carA kai karaNA thirA' kati kiyA isakeuttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ekArasakaraNA paNNattA' he gautama ! karaNa 11 gyAraha kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bavaM bAlavaM ' (1) baca karaNa (2) bAlavakaraNa (3) 'kolavaM thIviloyaNaM' kaulavakaraNa, (4) strI vilocana karaNa-taitila karaNa 'garAivaNija' (5) garAdi karaNa 'garakaraNa-(6) vaNija karaNa 'viTTI sauNI' (7) viSTikaraNa (8) zakunikaraNa (9) 'cauppayaM nAgaM kitthugcha' catuSpada karaNa (10) nAga karaNa evaM (11) kiMsturaghna karaNa isa prakAra se ina karaNoM ke nAma haiM / 'ee siNaM bhaMte! egArasahaM karaNANaM majjhe kai karaNA carA kaI karaNA dhirA' he bhadanta ! ina pUrvokta 11 karaNoM meM kitane karaNa 'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' ityAdi Asttha-gautabhasvAmI pramuna kI zata prazna ye cha-'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' 3 mata ! jyoti zAsanI paribhASA vizeSa 35422 / sApAmA sAvatA senA nAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! ekkArasa karaNA paNNattA' gotama ! 4291 11 agiyAra havAmAM mAyA che. 'taM jahA' 2 // prabhArI cha-'bavaM bAlavaM' (1) // 1426, (2) mAsa1425] (3) 'kolavaM thIviloyaNaM' hausa142], (4) strI vitAyana:26-taitisa42], 'garAivaNija' (5) // 2 // 626 'garakaNaM' (6) 4241, viTThIsauNI' (7) viSTa425, (8) zani425 (6) 'cauppayaM nAga kiMtthugdhaM' yatu056427, (10) naa||425 tema (11) tuna42 mA pramANe ye 42NanA nAbhI cha. 'eesiNaM bhaMte ! egArasaNhaM karaNANaM majhe kai karaNA carA kai karaNA thirA' 3 mahata ! ye pUrvAta 11 42 mA 86 // 425-32 cha ane keTalA karaNe sthira che? je karaNe gativALA hoya che-te cara ane jeo gativiheNuM jadIpaprajJaptisUtrA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 307 tsaMkhyakAni karaNAni carANi - gatimanti katica-kiyatsaMkhyakAni ca karaNANi sthirANigatirahitAni prajJaptAni - kathitAnIti karaNAnAM carasthiratvaviSayakaH praznaH, zrIbhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA pannattA' ekAdaza karaNeSu madhye sapta sapta saMkhyakAni karaNAni carANi bhavanti tathA teSveva madhye catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni - kathitAni, tatra kAni sapta carANi kAnica catvAri sthirANi iti darzayitumAha- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'bavaM bAlavaM kolavaM thI vilaya garAi vaNijaM viTThI' bavaM bAlavaM kolavaM strIvilocanaM garAdivaNijaM viSTi: 'eeNaM sattakaraNA carA' etAni khalu bavAdIni saptakaraNAni carANi bhavantIti 'cattAri karaNA thirA' catvArira-catuH saMkhyakAni karaNAni sthirANi prajJaptAni - kathitAni iti, tAnyeva sthirANi catvAri karaNAni darzayitumAha- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'sauNI cauppayaM NAgaM katthugdhaM' zakunicatuSpadaM nAgaM kiMstughnam, 'etenaM cattAri karaNA thirA pannatA' etAni zakunyAdIni catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni - kathitAnIti, eteSAmekAdaza karaNAnAM kasmin sthAne samaye vA caratvaM kutravA sthiratvamiti darzayituM praznayannAha - 'eeNaM bhaMte !' ityAdi, 'eeNaM bhaMte ' etAni ekAdazAni karaNAni khalu bhadanta ! 'carA thirAvA kayA cara haiM aura kitane sthira haiM ? jo karaNa gativAle hote haiM ve cara aura jo gati rahita hote haiM ve sthira karaNa kahalAte haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA' he gautama ! sAta karaNa cara haiM aura 4 karaNa sthira haiM / 'taM jahA' jaise - 'bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyaNaM garAi vaNijaM viTThI bava' karaNa bAlava karaNa, kaulavakaraNa strIvilocana karaNa garAdikaraNa, vaNija karaNa, aura viSTakaraNa 'ee NaM satta karaNA carA' ye sAta karaNA cara haiM aura 'cattAri karaNAftharA' tathA ina se atirikta cAra jo karaNa haiM ve sthira karaNa haiM 'taM jahA ' unake nAma isa prakAra se haiM- 'sauNI cauppayaMNAgaM kiMtthugdhaM' zakuni karaNa, catuSpAda karaNa, nAga karaNa aura kiMstugdha karaNa 'ee NaM cattAri karaNA thirA paNNattA' isa taraha ye zakuni Adi cAra karaNa sthira kahe gaye haiM / 'ee NaM bhaMte ! hoya che tethe| sthira52 hevAya che. khAnA vANAM prabhu he che- 'goyamA ! sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA' he gautama! sAta thara che ane yA242 sthira che. 'taM jahA ' nevA - bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyaNaM garAi vaNijaM viTThI' vara mAsavapurANu, maisava strIvidyAyanamraNu, vaNan bhane viSTa ra 'eeNaM sattakaraNa carA' mA sAta 42zoyara che 'cAra karaNA thirA' tathA A sivAyanA yAra 425 che te sthi242 che. 'taM jahA ' tebhanA nAma yA bhubh che- 'sauNI cauppayaM NAgaM kiMtthugdhaM zatruni42, yatuSpadR42], nAga2] ane hiMstudhna 2 'eeNaM cattArI karaNA thirA paNNattA' mA rAte yA zahunI mAhi yAra ra sthira vAmAM AyA hai. 'eeNaM bhaMte! carA thirA vA kayA bhavaMti' he lahaMMta ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavaMti' carANi sthirANi vA kadA-kasminkAle bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sukapakkhassa paDivAe rAyo' zuklapakSasya yA pratipattithi: tasyAM rAtrau tadAtmake kAle 'vavekaraNe bhavai' bavaM bavanAmakaM karaNaM bhavati, 'bitIyAe divA bAlave karaNe bhavaI' dvitIyAyAm dvitIyAtithau divA-divase bAlavam-bAlavanAmakaM karaNaM bhavati 'rAyo kolave karaNe bhavai' dvitIyAstitheH rAtrau kaulavaM-kaulavanAmakaM karaNaM bhavati, 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavai' tRtIyAyA stitheH divA-divase strIvilocanaM karaNaM bhavati 'rAyo garAi karaNaM bhavaI' tRtIyAyAH rAtrau garAdikaraNaM bhavati, "causthIe divAvaNija rAyo viTThI karaNaM bhavai' caturthyA zcaturthItithe divA-divase vaNija-vaNijanAmakaM karaNaM bhavati, rAtrau viSTi:-viSTinAmakaM karaNaMbhavati, 'paMcamIe divA bavaM rAyo bAlavaM' paJcamyA:-paJcamotithe: divA-divase bacaM babanAmakaM karaNaM bhavati paJcamyAH rAtrau tu bAlavaM bAlavanAmakaM karaNaM bhavati 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM' SaSThyAH -paSThitithe. carA thirA vA kayA bhavaMti' he bhadanta ! ye karaNa kisa kAla meM cara aura kisa kAlameM sthira hote haiM ? isa prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA ! sukapakkhassa paDivAe rAimmi' he gotm| zuklapakSakI pratipadA kI rAtri meMusa rUpa kAla meM-'bavekaraNe bhavaI' bava nAmakA karaNa hotA hai 'bitIyAe divA bAlave karaNe bhavaI' dvitIyA tithi meM divasa meM bAlava karaNa hotA hai 'rAyo kolave karaNe bhavai' dvitIyAtithi kI rAtri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'taIyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavaI' tRtIyA tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa hotA hai, 'rAyo garAikaraNe bhavai' tRtIyA tithi kI rAtri meM garAdi karaNa hotA hai 'cautthIe divA vaNija rAyo viTThI karaNe bhavai' caturthI tithi ke divasa meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai paMcamIe divA vavaM rAyo bAlavaM' paMcamItithi ke divase meM bava nAmakA karaNa hotA hai aura bAlava nAmakA karaNa rAtri meM hotA hai 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thI A traNa kayA kALamAM cara ane kyA kALamAM sthira thAya che? A praznano uttara ApatAM prabhu / cha-'goyamA ! sukkapakkhassa paDivAe rAimmi' 3 gautama ! zusapakSanA 54vAnI zatriya-te 25bhAM -'bave karaNe bhavaI' 55 nAmanu 425 thAya che bitIyAe divA bAlavaM karaNe bhavaI' dvitIyAtithimA samAM mAma1425 thAya che. 'rAyo kolave karaNe bhavaI' dvitIyAtithinI rAtrimA sava nAmanu 4261 thAya che. 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavaI' tRtIyAtithinA hivasamA strI vilAyana4265 thAya cha 'rAyo garAikaraNaM bhavaI' tRtIyAtithinI rAtrimA // 2 // 6425 thAya che. 'cautthIe divA vaNija rAyo viTThIkaraNaM bhavaI' yatu tithinA divasamAM vaNija nAmanuM karaNa thAya che ane rAtrimAM viSTi nAmanuM karaNa thAya che. 'paMcamIe divasa bavaM rAyo bAlavaM' 5yabhItAthanA sabhA manAmanu 425 thAya cha bhane jambudvIpaprajJaptisUtra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU019 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 309 divA-divase kaulavaM kaulavanAmakaM karaNaM bhavati tathA-paSThItitheH rAtrau strIvilocanaM strIvilocananAmakaM karaNaM bhavatIti 'sattamIe divA garAi rAyo vaNija' saptamyA stitherdivA-divase garAdi garanAmakaM karaNaM bhavati tathA-saptamyAH rAtrau vaNija karaNaM bhavati iti / 'aTTamIe divA viTThI rAyo bavaM' aSTamyA stithe divA-divase viSTiH-viSTinAmakaM karaNaM bhavati tathA-aSTamyA rAtrau bavaM-bavanAmakaM karaNaM bhavati iti / 'navamIe divA bAlavaM rAo kolavaM' navamyA stithe divA-divase bAlavaM bAlavanAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrI kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' dazamyAH divA-divase strIvilocana karaNaM bhavati tathA dazamyA rAtrau garAdinAmakaM karaNaM bhavati, 'ekArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ekAdazyA stitheH divA-divase vaNija karaNaM bhavati tathA ekAdazyA rAtrau viSTi:viSTi nAmakaM karaNaM bhavati, 'vArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' dvAdazyAstithe divA-divase ba-yavanAmakaM karaNaM bhavati tathA dvAdazyA rAtrI bAlavaM nAma karaNaM bhavati 'terasIe divA kaulavaM rAyo thIviloyaNaM' trayodazyA stithe divA-divase kaulavaM karaNaM bhavati tathAviloyaNaM' SaSTho ke divasa meM kaulavanAmaka karaNa hotA hai aura rAtri meM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai 'sattamIe divA garAi, rAyo vaNija' sattamI ke divasa meM garAdikaraNa aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'aTThamIe divA viTThI rAyo vavaM' aSTamItithi ke divasa meM viSTi nAmakA karaNa aura rAtri meM bava nAmaka karaNa hotA hai 'navamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' navamItithi ke divasa bAlava nAmakA karaNa aura ratri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' dasamI tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa aura rAtri meM gara nAmakA karaNa hotA hai 'ekArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ekAdazIke divasa meM vaNija karaNa aura rAtri meM viSTikaraNa hotA hai 'bArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' dvAdazItithi ke divasa meM bava nAmakA karaNa aura rAtri meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai / 'terasIe divA kolavaM rAyo thI biloyaNaM' trayodazI mAsa nAmanu 4291 triya thAya che. 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNa' 504InA divase kaulava nAmanuM karaNa thAya che jyAre rAtrie strIvilocana nAmaka karaNa thAya che. 'sattamIe divA garAi, rAyo vaNijaM' sAtamanA dise // 6427] ane rAtre p4i29|| thAya che. 'aTThamIe divA viTThI rAyo bavaM' 28matithi se piTa429 bhane rAtra 51 nAma 4295 thAya che. 'navamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' nAmanA se pAsa nAmanu 429 bhane rAtrime usa nAmanu 4291 thAya cha 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' dazamanA roja divasamAM strIvicana nAmanuM karaNa ane rAtrimAM gara nAmanuM karaNa thAya che. 'ekkArasIe divA vaNija rAyo viTThI' zIya hisamA pazu nAmanu 426 mana rAtrimA (ASTa4295 thAya che. 'bArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' mA2zatithime simA 1 nAmarnu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jambUdvIpaprajJaptisUtre trayodazyA rAtrau strIvilocananAmakaM karaNaM bhavati, 'caudasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNirja' caturdazyA stithe divA - divase garAdikaraNaM bhavati tathA caturdazyA rAtrau vaNijaM karaNaM bhavati 'puNimA divA viTThI karaNaM rAyo bavaM karaNaM bhavaH' pUrNimAyA stithe divA divase viSTi nAmakaM karaNaM bhavati tathA pUrNimAyA rAtrau bavaM nAma karaNaM bhavatIti // ' bahula pakkhassa paDivAe' bahulapakSasya - kRSNapakSasya pratipadi pratipattithau 'divA vAlavaM rAyo kolavaM' divase bAlavanAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'vitIyAe divA thIviloyaNaM rAyo garAI ' dvitIyAyAM divA divase strI vilocanaM karaNaM bhavati, tathA dvitIyAyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati 'taIyA e divA vaNijaM rAyo viTThI' tRtIyAyAM tithau divA vaNijaM karaNaM bhavati tathA rAtrau viSTi rbhavati 'cautthIe divA vavaM rAyo bAlavaM' caturthyAM tithau divA bavaM nAma karaNaM bhavati tathA rAtrau bAlavaM nAmakaM karaNaM bhavati paMcamIe divA kolavaM rAo thI - tithike divasa meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'cauddasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNijaM' caturdazItithi ke divasa meM gara nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'puNimAe - divA viTThI rAyo bavaM karaNaM bhavai' pUrNimA tithi meM dina meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM bava nAmakA karaNa hotA hai, 'bahula pakkhassa paDivAe' kRSNapakSakA pratipada tithike 'divA bAlava' dina meM bAlava nAmakA karaNa hotA haiM 'rAyo kolavaM' rAtri meM kaulava nAmakA karaNa hotA 'feature divA thIviloyaNaM rAyo garAI' dvitIyA tithike dina meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM garAdikaraNa hotA hai / 'taIyAe divA vaNijaM rAgho viTThI' tRtIyA tithike dinameM vaNija karaNa hotA hai evaM rAtri meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai, 'cautthIe divA vavaM rAyo bAlavaM' caturthI tithike - ma bhane rAtre mAtra nAbhatu 425 hoya che. 'terasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM' te2za tithie divasamAM kaulava nAmanuM karaNa thAya che. ane rAtre strIvilecana nAmanuM karaNa thAya che. 'caudasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNijaM' yauhazanI tithiyo divasamA garA nAmanu ra thAya che bhane rAtre vAzima nAmanu 425 thAya che. 'puNNimAe divA viTThI rAyo bavaM karaNaM bhavai' pUrNimAnA hivase viSTi nAmanu' 42 thAya che bhane rAtre va yu thAya che. 'bahulapakkhassa paDivAe' kRSNa pakSanI kheme 'divA bAlavaM rAyo kolavaM' hivasabhAM mAsava nAmanu' rAya thAya che bhane rAtre kSaiva nAbha 42zu thAya che. 'bitIyAe divA thIvilocaNaM rAyo garAI' jananI tithinye dvivasamAM strIvidyAyana nAmanu 425 thAya che ane rAtre garAi nAmanuM karaNa thAya che. 'taIyAe divA vaNijaM rAyo tithie divasamAM vaNija nAmanu' karaNa thAya che ane rAtre viSTi nAmanuM 'cartthIe divA bai rAo bAlavaM' thothanI tithime hivasabhAM va nAmatu jambudvIpaprajJaptisUtra viTThI' trInI karaNa thAya che. 25 hoya he Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU019 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 311 viloyaNaM' paJcamyAM divA kaulava rAtrau strIvilocanaM karaNaM bhavati 'chaTThIe divA garAI rAyo vaNija' SaSTayAM divA garAdi karaNaM rAtrau vaNija nAma karaNaM bhavati, 'sattamIe divA biTThI rAyo bavaM' saptamyAM tithau divA-divase viSTiH karaNaM bhavati tathA saptamyAM rAtrau bavaM karaNaM bhavati 'aTThamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' aSTamyAM tithau divA-divase bAlavaM nAmakaraNaM bhavati tathA aSTamyAM rAtrau kaula nAma karaNaM bhavati, 'navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' navamyAM tithau divA-divase strI vilocanaM nAmakaraNaM bhavati tathA navamyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati, 'dasamIe divA vaNija rAyo viTThI' dazamyAM tithau divA-divase vaNijaM nAmakaraNaM bhavati tathA dazamyAM rAtrau viSTiH karaNaM bhavati, 'ekkArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' ekAdazyAM tithau divA-divase bavaM karaNaM bhavati tathA-ekAdazyAM rAtrI bAlavaM dinameM bava nAmakA karaNa hotA evaM rAtrI meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai 'paMcamIe divA kolavaM rAo thIviloyaNaM' paMcamI tithike dinameM kaulava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'chaTThIe divA garAiM rAo vaNija' chaTThI tithike dinameM garAi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrImeM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'sattamIe divA viTThI rAyo bavaM' saptamI tithike diname viSTi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM bava nAmakA karaNa hotA hai| 'aTThamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' aSTamI tithIke dinameM bAlava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAI' navamI tithike dina meM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrImeM garAdi nAmaka karaNa hotA hai / 'dasamIe divAvaNija rAyo viTThI' dazamI tithi ke dina meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai 'ekkArasIe divA bavaM rAo bAlavaM' ekAdazi tithi ke dinameM bavaM nAmakA karaNa hotA hai bhane rAtrai mAsa nAmanu 425 thAya che. 'paMcamIe divA kolavaM rAo thIviloyaNaM' pAMyamanI tithie divasamAM kaulava nAmanuM kAraNa hoya che ane rAtre strIvilecana nAmanuM karaNa thAya cha. 'chavIe divA garAI rAo vaNija' chanI tithime visabhA garAI nAmanu 425 thAya cha bhane rAtre pAnAmanu 4291 thAya che. 'sattamIe divA viTThI rAo bavaM' sAtabhanI tithie divasamAM viSTi nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre bava nAmanuM karaNa thAya che. 'aTUmIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' 2|4mnii tithi divasamA pAsa nAmanu 425 thAya cha bhane rAje hosa nAmanu 4291 thAya che. 'navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAI' navamI tithIe divasamAM strIvilecana nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre garAI nAmanuM karaNa thAya che. 'dasamIe divA vaNija rAyo viddhi' zamana tithiye simA 1ear nAmanu 3255 thAya che. mane rAtra viSTa nAmanu 4291 thAya che. (ekkArasIe divA bavaM rAo bAlava) mnnyaarazano tithie divasamAM bava nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre bAlava nAmanuM karaNa thAya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jambUdvIpaprajJaptisUtre nAma karaNaM bhavati, 'bArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNa' dvAdazyAM tithau divA-divase kaulavaM nAma karaNaM bhavati, tathA rAtrau strIvilocanaM nAma karaNaM bhavati, 'terasIe divA garAI rAyo vaNija' trayodazyAM tithau divA-divase garAdi karaNaM bhavati tathA rAtrau vaNijaM nAmakaraNaM bhavati 'cauddasIe divA viTThI rAyo sauNI' caturdazyAM tithI divA-divase viSTiH karaNaM bhavati, tathA tasyAmeva tithau rAtrau zakuni nAmakaM karaNaM bhavati, 'amAvAsAe' divA cauppayaM rAyo NAgaM' amAvAsyAyAM tithau divA-divase catuSpadaM nAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau nAgaM nAmakaraNaM bhavati, 'sukkapakkhassa paDivAe divA kitthugdhaM karaNaM bhavai' zuklapakSasya pratipadi divA-divase kiMstugnaM nAma karaNaM bhavatIti / etasya saMpUrNasyApi arthaH spaSTa eva, navaraM dinarAtrivibhAgena yat karaNAnAM pArthakyena kathanaM tat karaNAnAM tithera pramANatvAta jnyaatvym| kRSNacaturdazyAM rAtrau zakuniH amAvAsyAyAM divA catuSpadaM rAtrau nAgaM zuklapakSa pratipadi aura rAtrimeM bAlava nAmakA karaNa hotA hai 'bArasIe divA kolavaM rAyo thIvi. loyaNaM' dvAdazi tithike dinameM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM strI. vilocana nAmakA karaNa hotA hai 'terasIe divA garAI rAyo vaNija' trayodazI tithike dinameM garAdi karaNa hotA hai evaM rAtrimeM vaNija nAmakA karaNa hotA hai ! 'cauddasIe divA viTThI rAyo sauNI' caturdazi tithi ke dina meM viSTi nAmaka karaNa hotA hai evaM rAtrimeM zakuni nAmakA karaNa hotA hai 'amAvAsAe divA cauppayaM rAyo NArga' amAvasyAtithi ke divasa meM catuSpada nAmakA karaNa aura rAtri meM nAga nAmakA karaNa hotA hai 'sukkapakkhassa paDivAe divA kiMtthugghaM karaNaM bhavaI' zuklapakSa kI pratipadAtithi ke dina meM kiMstugna nAmakA karaNa hotA hai yahAM dina rAta ke vibhAga se jo karaNoM meM pRthaka pRthakU rUpa se hone kI bAta kahI gaI hai vaha karaNoM kI tithi ardhe pramANa hone se kahI gaI hai kRSNacaturdazItithi kI cha. 'bArasIe divA kolavaM rAo thIvilAyaNaM' mA2zanI tithi sabhA hosa nAmanu 4261 hAya cha bhane rAtrelIvitAyana nAmanu 42 hAya che. 'terasIe divA garAi rAyo vaNija' terasanA ja divasamAM gara nAmanuM karaNa thAya che ane rAtrimAM vaNija nAmanuM karaNa thAya che. 'ca uddasIe divA viTThI rAyo sauNI' yauzanA 24 divasamA viSTa nAmanu 4261 thAya cha mana rAtri zani nAmanu 4255 thAya che. 'amAvAsAe divA cauppaya rAyo NAgaM' sbhaavasyatithie divasamAM catuSpada nAmanuM kAraNa ane rAtrimAM nAga nAmanuM karaNa thAya che. 'sukkapakvassa paDivAe divA kitthugdhaM karaNaM bhavai' zusapakSanI pratipAtithimA sabhA kiMtu nAmanuM karaNa thAya che. ahIM divasa-rAtanA vibhAgathI karaNemAM je pRthak pRthapha rupathI hovAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, te karaNanI tithi ardhA pramANa hovAthI kahevAmAM AvyuM che, kRSNa pakSanI caudazanA roja rAtrimAM zakunikaraNa ane amAvasyAmAM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU020 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 313 divA kiMstughnaM ceti catvAri karaNAni sthirANi etAsveva tithiSu bhavantIti // 0 19 / nanuyadyapi sarvasyApi sarvadA parivartanazIlatvena AdyantAbhAvAt agravakSyamANasUtrArambho niSprayojana stathApi sarvAnubhavasiddhatvAt tadvicAro nAtra niSprayojanaH tadyathAatItaH saMvatsaro vidyamAnazca saMpratinnaH saMvatsaraH, AgamiSyati cottaraH saMvatsara ityAdi lokAnA manubhavAt tena kAlavizeSANAmAdi jJAtam athaikonaviMzatitamamUtrAnantaraM viMzatitamaM sUtramAha-'kimAiyANaM bhaMte' ityAdi, // mUlam-kimAiyANaM bhaMte! saMvaccharA, kimAiyA ayaNA, kimAiyA mAsA, kimAiyA pakkhA kimAiyA ahorattA, kimAiyA muhuttA, kimAiyA karaNA, kimAiyA NakkhattA pannattA goyamA? caMdAiyA saMvaccharA, dakSiNAiyA ayaNA, pAusAiyA uU, sAvaNAiyA mAsA bahulAiyA pakkhA divasAiyA ahorattA, rodAiyA muhuttA bAlavAiyA karaNA abhijiyAiyA NakkhattA paNNattA samaNAuso ! tti / paMca saMvaccharieNaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA kevaiyA uU evaM mAsA pakkhA ahorattA kevaiyA muhuttA pannattA? goyamA! paMcasaMvacchaMrie NaM juge dasa ayaNA tIsaM uU saTThImAsA ege vIsuttare pakkhasae aTArasa tIsA ahorattasayA cauppaNNaM muhuttasahassA NavasayA pannattA ||suu0 20 // ___ chAyA-kimAdikAH khalu bhadanta ! saMvatsarAH, kimAdike ayane kimAdikAH mAsAH, kimAdiko pakSau, kimAdikA ahorAtrAH, kimAdikAH muhUrtA, kimAdikAni karaNAni kimAdikAni nakSatrANi prajJaptAni ? gautama ! candrAdikAH saMvatsarAH, dakSiNAdike ayane, prAvRDAdikA RtavaH zrAvaNAdikA mAsAH, bahulAdikA, pakSAH, divasAdikA ahorAtrAH, raudrAdikA muhUrtAH, bAlavAdikAni karaNAni, abhijidAdikAni nakSatrANi prajJaptAni zramaNAyuSman ! paJca saMvatsarike khalu bhadanta ! yuge kiyanti ayanAni kiyanta RtavaH evaM mAsAH pakSA ahorAtrAH kiyanto muhUrtAH prajJaptAH ? gautama ! paJcasaMvatsarike khalu yuge daza ayanAni trizad RtavaH SaSTi mAsAH evaM viMzottaraM pakSazatam aSTAdazatrizadahorAtrazatAni rAtri meM zakuni karaNa aura amAvAsyA meM dina meM catuSpada karaNa rAtri meM nAga nAmakA karaNa, zuklapakSakI pratipadA meM dina meM kiMstugna karaNa ye cAra karaNa sthira inhI tithiyoM meM hote haiM // 19 // divasamAM catu5dakaraNa rAtre nAga nAmanuM karaNa, zukla pakSanA paDavAnA divase divasamAM kiMtunakaraNa A cAra karaNa sthira A tithiomAM ja thAya che. sU0 195 ja040 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 catuSpaJcAzanmuhUrttasahasrANi navazatAni prajJaptAni / // sU0 20 // TIkA -- ' vimAiyA NaM bhaMte ! saMvaccharA' kimAdikAH khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptAH, tatra kaH candrAdi paJcakAntarvarttI AdiH prathamo yeSAM te kimAdikAH saMvatsarAH, etacca praznasUtraM candrAdi saMvatsarApekSayA jJAtvyam, anyathA - paripUrNa sUrya varSa paJcakAtmakasya yugasya ka AdiH kazvarama iti praznAvakAzasya saMbhavAditi / 'kimAiyA ayaNA' kimAdikAni ayanAni, kiM dakSiNottarAyaNayoranyatara Adiryayo rayanayoste kimAdike ayane prajJapte kathite ? atra jambUdvIpaprajJaptisUtre yadyapi yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki Age jisa sUtrakA prArambha hone jA rahA hai vaha niSprayojana-prayojana se vihIna hai- kyoMki jitane bhI padArtha haiM ve saba sarvadA parivartanazIla haiM isaliye Adi aura antakA abhAva AtA hai parantu phira bhI jo yahAM para una meM Adi antakA vicAra kiyA jAne vAlA hai vaha sarvAnubhavasiddha hone se niSprayojana nahIM hai aisA anubhava hara eka prANIko hotA hai ki amuka saMvatsara atIta ho gayA, amuka saMvatsara vartamAna meM cala rahA hai, amuka saMvatsara aba AgAmI kAla me hogA isIliye kAla vizeSoM unakI Adi avasthA ko jAnane ke liye yaha unnIsavAM sUtra ke bAda 20 vA sUtra prAraMbha kiyA jA rahA hai 'kimAiyA NaM bhaMte ! saMvaccharA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' ityAdi TIkArtha- gautamasvAmIne prabhu se aisA hI prazna kiyA hai- 'kimAiyA NaM bhaMte saMvaccharA, kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' he bhadanta ! saMvatsara kyA Adi bAle haiM ? ayana kyA Adi vAle haiM ? mAsa kyA Adi vAle haiM ? isa prazna kA tAtparya aisA hai ki yuga saMvatsara ke candrAdi paMcaka ke bheda se jo ke atre saheje zaMkA upasthita thaI zake ke AgaLa je sUtranA prAraMbha thavAnA che te niSprayeAjana-prayAjanathI vihIna che--kAraNa ke jeTalAM paNa padA che te badhAM sarvAMdA parivartanazIla che--AthI temanAmAM Adi ane antane abhAva Ave che parantu tema chatAM paNa je atre temanAmAM Adi antane vicAra karavAmAM AvanAra che te sarvAnubhavasiddha hovAne kAraNe niSprayeAjana nathI--e jAtane anubhava dareka prANIne thAya che amuka saMvatsara atIta thaI gayu' amuka savatsara vartamAnamAM cAlI rahela che, amuka saMvatsara have bhaviSyatakALamAM Avaze, AthI kAvizeSAmAM temanI Adi avasthAne jANavAne mATe egaNIsamAM sUtra pachI A 20muM sUtra prAraMbha karavAmAM AvI rahyuM che'kimaaiyaannN bhaMte! saMvaccharA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' ityAdi rIDArtha - gautamasvAbhIye asune sevA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' he lata ! AdivALA che? mAsa zuM divALA che? A jambudvIpaprajJaptisUtra prazna pUchayo che - 'kimAiyANaM bhaMte ! saMvaccharA saMvatsara zuM mAhivAjA che ? ayana zu paznanuM tApa` evuM che ke yugasaMvatsaranA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU020 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 315 yadyapi sUtre ayanapakSottaraM bahuvacanavibhakti dRzyate tathApi ayanayo dvitvAt bahuvacana vibhakti dvitve eva jJAtavyA puraskRtatvAta bahuvacanaprayogo na doSAyeti / 'kimAiyA uU' kimAdikA RtavaH, kaH prAbRDAdInAmanyatara RturAdiyaiSAM te kimAdikA RtavaH prajJaptA:? 'kimAiyA mAsA' kimAdikA mAsAH tatra kaH zrAvaNAdi madhyavartI AdiryeSAM te kimAdikA mAsAH prajJaptAH ? 'kimAiyA pakkhA' vimAdiko pakSau tatra kaH kRSNaH zuklo vA Adiyayo stau kimAdiko pakSau prajJaptau ? 'kimAiyA ahorattA' kimAdikAH ahorAtrAH prajJaptAH 'kimAiyA muhuttA' kimAdikA muhUrtAH prajJaptAH 'kimAiyA karaNA' kimAdikAni karaNAni, tatra kiM karaNam Adi yeSAM tAni kimAdikAni karaNAni prajJaptAni ? 'kimAiyA NakkhatA pAMca bheda kahe gaye haiM ayana do prakAra ke kahe gaye hai aura mAsa 12 prakAra ke kahe gaye haiM sau gautamasvAmIne yahAM prabhu se aisA pUchA hai he bhadanta ! yuga saMvatsara ke bheda jo pAMca kahe gaye haiM unameM se saba se pahile kaunasA hotA hai isI prakAra do ayanoM meM se saba se pahile kauna ayana hotA hai aura mAsoM ke bIca meM saba se pahile kauna mAsa AtA hai ? isI kAraNa isa sUtrako candrAdi saMvatsara kI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye kyoMki paripUrNa sUryavarSapazcaka rUpa yuga meM kauna Adi vAlA hai kauna anta vAlA hai aisA prazna hI udbhavita nahI hotA hai yuga saMvatsara ke prathama candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivarddhita saMvatsara candra saMvatsara aura abhivadbhuita saMvatsara aise pAMca bheda prakaTa kiye jA cuke hai dakSiNAyana aura uttarAyaNa ke bheda se do bheda ayana ke kahe jA cuke haiM isI prakAra se mAsAdikoM ke bhedoM ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye kimAiyA pakkhA, kimAiyA ahorattA, kimAiyA, muhuttA kimAiyA karaNA kimAiyA NakkhattA pannattA' zuklapakSa aura kRSNapakSa ina do pakSoM meM se kaunasA pakSa candrAdi paMcakanA bhedathI pAMca bheda kahevAmAM AvyA che. ayana be prakAranA kahevAmAM AvyA che jyAre mAsa bAra jAtanA kahevAmAM AvyA che. gautamasvAmIe A pramANe pUchayuM che. he bhadanta ! yugasaMvatsaranA bhedathI je pAMca kahevAmAM AvyA che temAMthI sauthI prathama kayuM saMvatsara hoya che? eja pramANe e ayanamAMthI saunI pahelAM karyuM ayana hoya che ane mahinAomAM sahu prathama ka mAsa Ave che? A kAraNathI ja A sUtrane candrAdi saMvatsaranI apekSAthI kahevAmAM Avela jANavuM joIe kAraNa ke paripUrNa sUrya varSa paMcakarUpa yugamAM keNa AdivALI che ane koNa antavALA che e prazna ja udbhavatuM nathI. yugasaMvatsaranA prathama candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivati saMvatsara candrasaMvatsara ane abhivaddhita saMvatsara evA pAMca bheda prakaTa karavAmAM AvI gayA che. dakSiNAyana ane uttarAyaNanA bhedathI be bheda ayananA agAu kahevAI gayA che. A ja prakArathI mAsAdikanA bhedenA sambanyamAM paNa samajI levuM ghaTe. 'kimAiyA pakkhA, kimAiyA ahorattA kimAiyA muhuttA kimAiyA karaNA kimAiyA NakkhattA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jambUdvIpaprajJaptisUtre pannatA' kimAdikAni nakSatrANi, tatra kim nakSatraM adiryeSAM tAni kimAdikAni prajJaptAni - kathitAnIti saMvatsarAdi viSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdAiyA saMvaccharA ' candrAdikAH saMvatsarAH, tatra candraH - candrasaMvatsara AdiryeSAM saMvatsarANAM te candrAdikAH saMvatsarAH, candracandrAbhivarddhitacandrAbhivarddhita nAmaka saMvatsara paJcAtmaka yugasya pravRttau sarva prathamata candrasaMvatsarasyaiva pravartanAt natu abhivarddhitasaMvatsarasya prAthamyaM tasya yuge triMzanmAsAtikrame sadbhAvAditi / atha yugasyAdau pravarttamAnatvAt candrasaMvatsaraH saMvatsarANAmAdiH kathitaH tatra yugasyAditvameva katham iti cedatrocyate AdivAlA hai ahorAtra meM kauna AdivAlA hai 30 muhUrtoM meM se kauna muhUrtta AdivAlA hai ? 11 karaNoM meM se kauna karaNa AdivAlA hai ? nakSatroM meM se kauna nakSatra Adi vAlA hai? isI prakAra se "RtuoM meM kaunasI Rtu Adi vAlI hai " aisA bhI prazna kiyA gayA samajhalenA caahiye| sUtra meM jo bahuvacana kA nirdeza huA hai vaha dvivacana ke nirdeza meM kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoMki apana to do hI hote haiM ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! caMdAiyA saMvaccha rA samasta savatsaroM meM saba se prathama saMvatsara candra saMvatsara hai yuga saMva. tsara ke 5 bheda prakaTa kiye jA cuke haiM ina pAMca saMvatsarAtmaka yuga kI pravRti hone para sarva prathama candra saMvatsara kI hI pravRtti hotI hai. abhivarddhita saMvatsara kI nahIM kyoMki yuga meM jaba 30 mAsa samApta ho jAte haiM tabhI abhivarddhita saMvatsara kI pravRtti hotI hai / zaMkA- yugakI Adi meM pravartamAna hone se candra saMvatsara meM anya saMvatsaroM kI apekSA AditA kahI gaI hai, to yuga meM AditA kaise AtI hai ? pannattA'zupakSa bhane kRSNapakSa mA mane pakSamAMthIya pakSa AdivANI che ? ahorAtramAM kANu AdivALu' che ? muhUrtomAMthI kayuM muhU AdivALu che? 11 karaNeAmAMthI kayuM karaNa divALu che ? nakSatromAMthI kayu. nakSatra divALuM che ? evI ja rIte RtuemAM kaI Rtu divALI che?" evA paNa prazna karavAmAM AvelA samajave. sUtramAM je mahuvacananA ullekha karavAmAM AvyA. che te dvivacananA nirdezamAM karavAmAM Avele jANavA joie kAraNa ke ayana to me 4 hoya che. yA praznAnA uttarabhAM prabhu he che- 'goyamA ! caMdAiyA saMvaccharA' samasta saMvatsaremAM sahuthI prathama sa Mvatsara candra sa'vatsara che. yugasa'vasaranA pAMca bheda prakaTa karavAmAM AvyA che. A pAMca sa'vatsarAtmakayuganI pravRtti thavAthI sarvaprathama candra savatsaranI ja pravRtti thAya che. abhivRddhi sa vatsaranI nahI. kAraNa ke yugamAM jyAre 30 mAtra samApta thai jAya che tyAre ja abhivati sa'vatsaranI pravRtti thAya che. zakAyuganI AdimAM pravartamAna hovAthI candrasavatsaramAM anya savasaronI apekSAe AditA kahevAmAM AvI che, te yugamAM AditA kai rIte Ave che? jambudvIpaprajJaptisUtra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 317 yuge pravartamAne eva sarve kAla vizeSarUpAH supamasuSamAdayaH pratipadyante yuge samApte sati te kAlavizeSarUpAH supamAdayaH samAptA bhavanti, api ca sakalajyotizcAra mUlasya sUrya dakSiNAyanasya candrottarAyaNasya ca yugapat pravRtti yugasyAdAveva so'pi candrAyaNasyAbhijida yogaH prathamatamaye eva sUryAyaNasya tu puSyasya trayoviMzatoM SaSTi bhAgeSu vyatoteSu tena siddhaM yugasyAditvamiti / 'dakkhiNAiyA ayaNA' dakSiNAdike ayane tatra dakSiNAyanaM saMvatsarastha prathame SaNmAsA stadAdiyayo ste dakSiNAdike ayane bhavataH dakSiNAyanasyAditvaM ca yugaprArambhe prathamata evaM pravRttatvAt, etacca sUryasyAyanApekSayA jJAtavyam, candrasyAyanApekSayAtu uttarAyaNasyaivAditvaM vaktavyam, yato yugArambhe candrasyottarAyaNapravRttatvAditi / 'pAusAiyA uU' prAvRDAdikA RtavaH, tatra prAvRi RtuH aSADha zrAvaNa dvayamAsarUpAtmaka AdiHprathamo uttara-yugake pravartamAna hone para hI kAla vizeSa rUpa jo suSama suSamAdi haiM unakI pravRtti hotI haiM aura yuga kI samApti hone para inakI samApti ho jAtI hai apica sakalajyotizcArakA mUla sUrya dakSiNAyana kI aura candrottarAyana kI ora yugapatpravRtti yuga kI Adi meM hI hotI hai candrAyaNa kA abhijit yoga prathama samaya meM hI hotA hai parantu sUryAyaNa kA puSya 60 bhAgoM ke vyatIta hone para 23 bhAgoM meM hotA hai isase yuga meM AditAsiddha ho jAtI hai 'dakSiNAiyA ayaNA' ayanoM meM saba se prathama ayana dakSiNAyana hotA hai ayana donoM 6-6 mAsa ke hote haiM jaba yuga kA prArambha hotA hai taba dakSiNA yana hI hotA hai yaha jo kathana hai vaha sUryAyana kI apekSA se hai aisA samajhanA cAhiye kyoMki candrAyaNa kI apekSA uttarAyaNa meM hI AditA kahI gaI hai kAraNa ki yuga ke Arambha meM candra kA ayana uttara kI ora hI hotA hai 'pAUsAiyA UU' prAvRT Adi 6 RtueM kahI gai haiM ina me ASADha sAvana do mAsa uttara-yuga pravartamAna thavAthI ja kAlavizeSa rUpa je suSama suSamAdi che temanI pravRtti thAya che ane yuganI samApti thavAthI emanI samApti thaI jAya che joke sakaLa jayotizcArikanuM mUla sUrya dakSiNAyananI tarapha ane candrattarAyaNanI tarapha yugapavRtti yuganI AdimAM ja thAya che. candrAyaNane abhijit yega prathama samayamAM ja thAya che. paratu sUryAyaNane puSyanA 6 bhAgonA vyatIta thavAthI 23 bhAgamAM thAya che. AthI yuzanI mAhitA siddha 25 jaya cha 'dakkhiNAiyA ayaNA' bhayanAmA sauthI prathama bhayana dakSiNAyana hoya che. ane baMne 6-6 mAsanA hoya che jyAre yugane prArambha thAya che tyAre dakSiNAyana ja thAya che. A je kathana che te sUryAyananI apekSAthI che ema samajavuM joIe kAraNa ke candrAyaNanI apekSA uttarAyaNamAM ja AditA kahevAmAM AvI che. kAraNa hai yuganA mAlamA yandranu bhayana utta2 mA 4 thAya che. 'pAusAiyA uu' prAvRddha Adi cha Rtuo kahevAmAM AvI che emAM aSADha zrAvaNuM be mAsa rUpa pra vRt Rtu hoya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jambUdvIpaprajJaptisUtre yeSAM te pravRDAdikA RtavaH kathitAH yugaprArambhe Rtvekadezasya zrAvaNamAsasya pravarttamAnatvAt 'sAvaNAiyA mAsA' zrAvaNAdikA mAsA yugAdau prathamataH zrAvaNamAsasyaiva pravartanAta, zrAvaNa. mAsa AdiH prathamo yeSAM te zrAvaNAdikA mAsA kathitA iti / 'bahulAiyA pakkhA' bahulAdikAH pakSA tatra bahulapakSa:-kRSNapakSa AdiryeyAM te bahulAdikAH pakSAH, yugaprArambhe zrAvaNa bahulapakSasya prathamataH pravartanAt / 'divasAiyA ahorattA' divasAdikA ahorAtrA:, tatra divasa eva AdiH prathamo yeSAM te divasAdikAH mandaraparvatasya dakSiNottarabhAgayo sUryodaye eva yugapratipatteH parantu idaM bharatairAvatApekSayA jJAtavyam videhApekSayAtu rAtrAveva yugapravRtteriti / 'rodAiyA muhuttA' rudrAdikA muhUrtAH, tatra rudro rudranAmako muhUrtaH triMzato muhUrtAnAM madhye prathamaH sa rudromuhUrta AdiryeSAM te rudrAdikA muhUrtAH prAtaH kAle rudramuhUrtasyaiva pravRteriti / 'bAlavAiyA karaNA' bAlavAdikAni karaNAni kRSNa pakSa pratipadivase bAlava rUpa prAvRT Rtu hotI hai saba RtuoM meM yaha Rtu yugArambha meM sarva prathama pravRta hotI hai isa meM bhI isa RtukA eka deza jo zrAvaNamAsa hai usakI hI yuga ke Arambha kAla meM pravRtti hotI hai isI kAraNa 'sAvaNAiyA mAsA' aisA sUtrakAra ne kahA hai saba mAsoM meM se yugArambha meM zrAvaNamAsa hI hotA hai 'bahulAiyA pakkhA' yuga ke Arambha meM sarva prathama kRSNapakSa hI pravRtta hotA hai arthAt jaba yuga kA Arambha huA taba zrAvaNamAsa kA kRSNapakSa pravRtta thA 'divasAiyA ahorattA' rAta dina meM yuga ke Arambha meM dina hI sarva prathama pravRtta hotA hai-arthAt mandara parvata ke dakSiNottara bhAgoM meM sUryodaya hone para hI yuga kI pratipatti-yuga kI Arambha-hotI hai yaha jo kathana kiyA hai vaha bharatakSetra aura airacata kSetra kI apekSA se kiyA hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki videha kSetra kI apekSA yugapravRtti rAtri meM hI hotI hai 'rodAiyA muhuttA' 30 muhUrtoM meM sarva prathama muhUrta yuga kI Adi meM rudra hotA hai kyoMki prAtaH kAla meM rudra muhUrta kI hI pravRtti hotI hai 'baalche. badhI RtuomAM A Rtu yugArambhamAM sarva prathama pravRtta thAya che emAM paNa A tune eka deza je zrAvaNa mAsa che tenI ja yuganA ArambhakALamAM pravRtti thAya che A 22 / 'sAvaNAiyA mAsA' the pramANe sUtra4Are dhuM che. mayAM bhAsAmA yugAnsamA zrAvaNa mAsa na DAya . 'bahulAiyApakhA' yuganA mAramamA sarvaprathama pakSa / pravRtta thAya che arthAta jyAre yugane Arabha thaye tyAre zrAvaNa mAsane kRSNa pakSa pravRtta hatA. 'divasAiyA ahorattA' rAta-hivasabhA yuganA AramamA sa sa prathama pravRtta thAya che-arthAt mandaraparvatanA dakSiNettara bhAgamAM sUryodaya thavA para ja yuganI pratipattiyugane Arambha-thAya che. A je kathana karyuM che te bharatakSetra ane eravatakSetranI apekSAthI karavAmAM Avela che ema jANavuM joIe. kAraNa ke videha kSetranI apekSAe yuganI pravRtti rAtribho thAya che 'rodAiyA muhuttA' 30 muttamA sarva prathama muhUta yuganI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 319 karaNasyaiva saMbhavAditi / 'abhijiyAiyA NakkhattA' abhijidAdikAni nakSatrANi, tatrAbhijinnakSatramAdi ryeSAM tAni abhijidAdikAni, abhijinnakSatramArabhya nakSatrANAM krameNa yuge pravartamAnatvAt, tathAhi uttarASADhA nakSatrAntima samaya pAzcAtye yugasyAntaH tadanantaraM punaH navIna yugasya prathamanakSatramabhijideveti / 'pannattA samaNA uso' prajJaptAni - kathitAni hai zramaNa ! he AyuSman ! iti bhagavata uttaram / ante sambodhanakathanam, ziSyasya punarapi praznaviSayaka prayatna pradIpanArtham ataeva hRSTamanAH gautamo yuge yuge ayanAdi pramANaM praSTumAha - paM va saMvaccharie NaM bhaMte ! juge' paJcasamvatsarike khalu bhadanta ! yuge 'kevaiyA ayaNA pannattA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni ayanAni prajJaptAni tatra paJcasaMvatsarAH sUrya saMbandhino mAnaM pramANaM yasya tatpaJcasaMvatsarikaM yugam tasmin yuge he bhadanta ! kati kiyatsaMkhyakAni vAiyA karaNA' karaNoM me saba se prathama karaNa bAlavahI hotA hai kyoMki kRSNapakSa ke pratipadA ke dina isa muhUrta kA hI sadbhAva honA kahA gayA hai 'abhijiyAsurreattA' nakSatroM meM sarva prathama nakSatra abhijit hotA hai kyoMki yuga meM abhijit nakSatra ko lekara hI zeSa nakSatroM kI krama krama se pravRtti hotI hai / isakA spaSTIkaraNa aisA hai-uttarASADhA nakSatra ke antima samaya ke pAzcAtya samaya meM hI yuga kA anta hotA hai phira usake anantara samaya meM hI punaH navIna yuga kA jo abhijit nakSatra hai vahI hotA hai / 'pannattA samaNAuso' isa prakAra se saMvatsarAdi koM meM se kauna saMvatsarAdikoM meMse kauna saMvatsarAdika AdivAle haiM he zramaNa AyuSman gautama ! hamane tumheM batAyA hai| aisA yaha prabhu kI ora se uttara vAkyakA kathana hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'paMca saMvaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA paNNattA' he bhadanta ! pAMca prakAra ke jo saMvatsara kahe gaye himAM rudra hoya che ra hai prAtaH aNamA rudra bhurttanI 4 pravRtti thAya che. 'bAla vAiyA karaNA' 42mAM sarva prathama mugu mAsava hoya che ra kRSNa pakSanA paDavAnI hivasa mA muhUrta sahabhAva vA vAmAM AvyuM che. 'abhijiyAiyANakkhattA' nakSatrAmAM sarva prathama nakSatra samiti hoya che. AraNa he yugamAM malinit nakSatrane laIne ja zeSa nakSatranI krame krame pravRtti thAya che. Anu spaSTIkaraNa A pramANe uttarASADhA nakSatramAM antima samayanI mAdanA samayamAM ja yugane anta thAya che. pachI tenI anantara samayamAM ja punaH navIna yuganu je abhijita nakSatra che te ja hAya che. 'pannattA samaNAuso' A rIte saMvatsarAdvimAMthI yA saMvatsarAhimAMthI dhyAM svtsrAdika AdivALA che. he zravaNu AyuSyan ! gautama ame tamane te khatAvyA che. evuM A prabhunI taraphathI uttara vAyanuM kathana che. have gautamasvAmI alune khevu che che-paMca paNNattA' he mahaMta ! pAMya prahAranA ne saMvatsara jambudvIpaprajJaptisUtra saMvaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA hevAmAM bhAvyA che to te saMvatsara Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jambUdvIpaprajJaptisUtre ayanAni prajJaptAni - kathitAni 'kevaiyA uU' tathA he bhadanta ! paJcasaMvatsarike yuge katikiyatsaMkhyakA Rtavo bhavanti, tathA - ' evaM mAsA pakkhA ahorattA kevaiyA muhuttA pannattA' evaM he bhadanta ! paJcasaMvatsarike yuge katimAsAH prajJaptA stathA paJcasaMvatsarike yuge katipakSAH prajJaptAH, tathA paJcasaMvatsarike yuge kati ahorAtrAH prajJaptAH, tathA paJcasaMvatsarike yuge katimuhUrttA prajJaptAH kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca saMvaccharie NaM juge dasa ayaNA' paJcasaMvatarike yuge daza ayanAni prajJatAni - kathitAni prativarSa mayanadvayasadbhAvAt varSANAM paJcasaMkhyAkatvAdayanAnAM dazatvamaviruddhamiti / 'tIsaM uU' triMzad RtavaH pratyayanam Rtutraya saMbhavAt, atra sUryasaMvatsarasya paSTha'zaH, ekapaSTi dina pramANaH sUryaRRtureva natu Rtu saMvatsaraSaSThAMzaH paSTi dinapramANo laukikaRtuH tathAsati paSTi - mAityuttarasUtramasamaMjasaM syAt / saTTImAsA' SaSTirmAsAH pratiRtu mAsadvayasadbhAvAt haiM so una saMvatsara svarUpa eka yuga meM kitane ayana hote haiM ? sUrya saMbandhI pAMca saMvatsara jisakA pramANa hai aise pAMca saMvatsarika yuga meM uttarAyaNa dakSiNAyana rUpa ayana kitane hote haiM ? 'kevaiyA UU' RtueM kitanI hotI haiM ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevaiyA, muhuttA pannattA' isI prakAra se mahine, pakSa, ahorAtra, aura muhUrta kitane hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paMcasa vaccharie NaM juge dasa ayaNA' he gautama ! pAMcasaM vatsaroM vAle eka yuga meM dasa ayana hote haiM, kyoMki prati varSa do do athana hote haiM - isaliye 5 varSoM ke ayana 5 x 2 = 10 ho jAtA hai 'tIsaM uU' RtueM 30 hotI hai kyoMki eka varSa meM 6 RtueM hotI kahI gaI haiM ataH 56 =30 ho jAtI haiN| athavA eka ayana meM 3 RtueM hotI hai eka yuga meM 10 ayana kahe gaye haiM ataH 10x3=30 RtueM hotI haiM yaha bAta yo bhI spaSTa ho jAtI hai / 'saTThImAsA' eka yuga meM 60 mAsa hote haiM eka varSa meM 12 mAsa hote haiM to 5 varSa me svarupa eka yugamAM keTalA ayana hAya che? sUrya sambandhI pAMca saMvatsara jenuM pramANa che evA pAMcasa'vatsarika yugamAM uttarAyaNu dakSiNAyana rUpa ayana keTalA hoya che? 'kevaiyA uu' Rtu / DeTasI hoya che ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevaiyA, muhuttA puttA AvI ja rIte mahinA, pakSa, ahorAtra ane muhUta keTalA hoya che ? A praznanA uttarabhAM alu uhe che- 'goyamA ! paMca saMvaccharie NaM juge dasa ayaNA' he gautama! pAMtha savatsarAvALA eka yugamAM daza ayana hoya che kAraNa ke prativa` akhe ayana hoya che yA rIte pAMca varSAnA ayana 5x2 = 10 thaha laya he 'tIsaM uu' Rtuso 30 hoya che kAraNa ke eka varSImAM cha Rtue hovAnu kahevAya che. athavA eka ayanamAM 3=Rtue hoya che. eka yugamAM daza ayana kahevAmAM AvyA che AthI 1043=30 Rtue thAya che. A uthana Ama pazu spaSTa yaha bhaya che. 'saTThI mAsAH ' ye yugamA 60 bhAsa hoya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 321 'ege vIsuttare pakkhasae' ekaviMzatyuttaraM pakSazatam, pratimAsaM pakSadvayasaM bhavAt 'aTThArasatIsA ahorattasayA' aSTAdaza triMzadahorAtrazatAni triMzadadhikAni aSTAdazohorAtrazatAni aSTAdazazatAni triMzadadhikAni ahorAtrANAm pratyayanaM vyazItyadhikazatamahorAtrAH te ca dazasaMkhyayA guNitAH triMzadadhikAni aSTAdazazatAni bhavantIti / 'cauppaNaM muhuttasahassA' catuH pazcAzanmuhUrtasahasrANi 'NavayasayA pannatA' navacazatAni pratyahorAtraM triMzanmuhUrtA bhavantIti yugAhorAtrANAm 1830 saMkhyakAnAM triMzatsaMkhyayA guNane yathoktasaMkhyAsaMbhavAditi kathitaM candramaryAdInAM gatisvarUpamiti // sU0 20 // ___atha nakSatrAdhikAramAhaetAvatA prakaraNena candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM gatyAdi svarUpaM kathitaM, tadanantaraM yogAdIna daza viSayAn kathayituM dvAragAthA sUtramAha-'jogo devaya' ityAdi / mUlam-jogo1 deva ya2 tAragga3 gotta4 saMThANA5 cNdrvijogaa| kulaM7 puSiNamaavamaMsA ya8 saNNivAe ya9 NetA ya10 // 1 // sATha 60 mAsa hote hai athavA hara eka Rtu 2 mAsa kI hotI hai aura 5 varSAtmaka yuga meM 30 RtueM kahI gaI haiM to phira-3042=60 mAsa hote haiM yaha spaSTa ho jAtA hai| 'ege cIsuttare pakkhasae' eka yuga meM 120 pakSa hote haiM eka mAsa meM 2 pakSa jaba hote haiM to eka varSa meM 24 pakSa aura pAMcavarSa meM 2445= 120 pakSa hisAba se AjAte haiN| 'aTTarasa tIsA ahorattasayA' eka yuga me 1830 ahorAtra hote haiM / kyoMki hara eka ayana meM 183 dina-rAta hote haiM 183 meM 10 kI saMkhyAse guNA karane para 1830 ahorAta A jAte haiN| 'cauppaNNaM muhattasahassA NavayasayA pannattA' 1830 ahorAta ke eka ahorAta ke 30 muhUrta hone ke hisAba se 54000 muhUrta hote haiN| isa taraha candra sUrya Adi koM kI gatikA svarUpa kahA // 20 // che athavA dareka Rtu be mAsanI hoya che ane 5 (pAMca) varSAtmaka yugamAM 30 Rtuo kahevAmAM AvI che te pachI 3042=60 mAsa thAya che e vAta spaSTa thaI jAya che. 'egevIsuttare pakkhasae' 24 yugamA 120 56 hoya che. me bhAsabhA ne 2 pakSa hoya te eka varSamAM 24 pakSa ane pAMca varSamAM 24*5=120 pakSa hisAba mujaba AvI ya che. 'aTThArasa tIsA ahorattasayA' me yugamA 1830 maDorAta hoya che / 25 hai dareka ayanamAM 183 divasa-rAta hoya che. 183 ne 10thI guNavAmAM Ave to 1830 ahorAta 27 naya che. 'cauppaeNaM muhuttasahassA NavayasayA pannattA' 1830 sotana se ahorAtanA 30 muhUrta hovAnA hisAbe pa4900 muhUrta thAya che. A rIte candra-sUrya AdikanI gatinuM svarUpa kahyuM. mArA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ___ jambUdvIpaprajJaptisUtre __kaiNaM bhaMte ! NakkhattA pannattA ? goyamA ! aTThAvIsaM NakkhattA pannattA, taM jahA-abhiI1 savaNo2 dhaNiTThA3 sayabhisayA4 puvyabhaddavayA5 uttarabhadavayA6 revaI assiNITa bharaNI9 kattiyA10 rohiNI 11 migasirA12 adA13 puNNavvasU14 pUso15 assesA16 maghA17 puvyaphagguNI18 uttaraphagguNI19 hattho20 cittA21 sAI22 visAhA23 aNurAhA24 jiTrA25 mUle 26 puvAsADhA271 uttarAsADhA28 ||suu 0 20 // chAyA-yogo 1 devatA 2 tArAgraM 3 gotram 4 saMsthAnam 5 candraraviyogAH 6 / kulAni 7 pUrNimA amAvAsyA ca 8 sannipAtazca 9 netAzca // 10 // kati khalu bhadanta ! nakSatrANi prajJaptAni ? gautama ! aSTAviMzati nakSatrANi prajJatAni, tadyathA-abhijit 1 zravaNo 2 dhaniSThA 3 zatabhiSak 4 pUrva bhAdrapadA 5 uttarabhAdrapadA 6 revatI 7 azvinI 8 bharaNI 9 kRttikA 10 rohiNI 11 mRgazirA 11 ArdrA 13 punarvasu 14 puSyo 15 'zleSA 16 maghA 17 pUrvAphAlgunI 18 uttarAphAlAnI 19 hasta 20 citrA 21 svAtiH 22 vizAkhA 23 anurAdhA 24 jyeSThA 25 mUlam 26 pUrvASADhA 27 uttarASADhA // sU. 20 // TIkA-'jogo' yogaH-sambandhaH, tatra yogaH aSTAviMzate nakSatrANAM kiM nakSatraM candreNa saha dakSiNayogi kiMvA nakSatramuttarayogi ityAdiko digayogaH 1 / 'devaya' devatA nakSatradevatAH 2 'tAraggaM' tArAgram-nakSatrANAM tArA parimANam, 3 'gotta' gotrANi nakSatrANAm 4, nakSatrAdhikAra __ itane prakaraNa dvArA hamane candra, sUrya, graha, nakSatra, aura tArA ina pAMca prakAra ke jyotiSI devoM kI gati Adi kA svarUpa kahA aba yogAdika jo daza vijaya haiM unheM pratipAdana karane ke liye isa adhikAra ko prArambha karate haiM isa kI dvAragAthA isa prakAra se hai jogo 1 deva ya 2 tAragga 3 gotta 4 saMThANA caMdaravijogA 6 kulaM 7 puNNima avamaMsA ya 8 saNNivAe ya 9NetA ya 10 nakSatrAdhikAra ATalA prakaraNa dvArA ame candra, sUrya, graha, nakSatra ane tArA e pAMca prakAranA tiSI devenI gati Adi svarUpa kahyuM-have gAdika je daza vijaya che temanuM pratipAdana karavA mATe A adhikArane prArambha karIe chIe. AnI dvAragAthA A pramANe che- -1 jogo 2 deva ya 3 tAraNa 4 gotta 5 saMThANA 6 caMdaravijogA 7 kula 8 puNNima avamaMsA ya 9 saNNivAe ya 10 NetA, ya kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' ityAdi jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 323 'saMThAna' saMsthAnam nakSatrANAm 5, 'caMdara vijogA' candra raviyogaH, candreNa raviNA ca saha yoga:sambandhaH 6, 'kula' kulAni - kula saMjJakAni nakSatrANi upalakSaNatvAt upakulAni kulopakulAni kAni nakSatrANi iti kuladvAram 7 / 'puNNima avasAya' pUrNimA amAvasyAzca kati pUrNimAH kati amAvAsyAzca 8 / 'saNNivAeya' sannipAtaH etAsAmeva pUrNimA'mAvAsyAnAM sannipAtaH - parasparApekSayA nakSatrANAM sambandhaH 9 / 'NetAya' netA ca mAsasya parisamApaka stricaturAdi nakSatragaNaca, anena krameNa dazadvArANi bhavanti / atha ca kramazo nakSatraH saha 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' TIkArtha - isa prakaraNa meM jo daza adhikAra dvAra haiM ve isa gAthA dvArA prakaTa kiye gaye haiM isa meM prathama yogadvAra hai| isameM aTThAIsa nakSatroM meM kaunasA nakSatra candra ke sAtha dakSiNa yogI haiM ? kaunasA nakSatra uttara yogI haiM ? ityAdirUpa se dika yogakA kathana kiyA gayA hai dvitIya dvAra nakSatra devatA dvAra hai tRtIya tArA dvAra hai isameM nakSatroM kA parimANa kathita huA hai caturtha gotradvAra haiisameM nakSatroM ke gotroM kA kathana huA hai paMcama saMsthAna dvAra hai - isameM nakSatroM ke saMsthAna - AkAra kA kathana huA hai chaThA candra raviyoga dvAra hai - isameM candra aura ravikA sahayoga sambandha prakaTa kiyA gayA hai 7 vAM kula dvAra hai - isameM kula saMjJaka aura upalakSaNa se kulopakula saMjJaka nakSatra kauna kauna haiM yaha prakaTa kiyA gayA hai 8 vAM pUrNimA aura amAvAsyA dvAra hai isameM kitanI pUrNimA aura kitanI amAvAsyA haiM aisA prakaTa kiyA gayA hai 9 vAM sannipAta dvAra hai isameM inhI pUrNimAoM kA aura amAvAsyoM kA paraspara kI apekSA se nakSatroM kA sambandha kathita huA hai 10 vAM netA dvAra hai isameM mAsakA parisamApaka tIna cAra prastuta prakaraNamAM je daza adhikAradvAra che te A gAthA dvArA prakaTa karavAmAM AvyA che. AmAM prathama yAgadvAra che. temAM aThayAvIsa nakSatrAnuM kayu' nakSatra candranI sAthe dakSiNayeAgI che ? kayu nakSatra uttarayAgI che? ityAdi rUpathI kiyeganuM kathana karavAmAM AvyuM che. dvitIya devanakSatra devatAdvAra che. tRtIya tArAgadvAra che jemAM nakSatranuM parimANa kathita thayela che catu gAtradvAra che-emA nakSatrAnA geAtrAnu kathana che. pacama sasthAnadvAra che. cha u. candraraviyegadvAra che-emAM candra ane ravinA sahayoga sambandha prakAzita karavAmAM AvyA che. sAtam' kuLadvAra che. emAM kuLasajJaka ane upalakSaNathI kuleAkulasa'jJaka nakSatra kANu kANu che e prakaTa karavAmAM Avyu. je. AThamu pUrNimA tathA amAvasyAdvAra che. emAM keTalI pUrNimA ane keTalI amAvasyA che e khatAvavAmAM AvyuM che. navamu sannipAtadvAra che jemAM A ja pUrNimAe ane amAvasyAenA parasparanI apekSAthI nakSatrAne sambandha kahevAmAM Avye che. dazamu naitAdvAra che emAM mAsanA parisamApaka traNu cAra Adi nakSatra gaNu che e prakaTa karavAmAM Avyu che. have kramazaH nakSatrA sAthe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jambUdvIpaprajJaptisUtre dakSiNAdi digayogo bhavati tena prathamato nakSatraparipATI darzayan Aha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi, 'karaNaM bhaMte ! NakkhattA pannatA' kati khalu-kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! nakSatrANi prajJasAni-kathitAnIti nakSatrasaMkhyAkrama viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAvIsaM NakkhattA pannattA' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSatrANi prajJaptAni-kathitAnItyuttaraM bhgvtH|| tAnevASTAviMzati bhedAn darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI' abhijit nakSatraM prathamam 1, 'savaNo' zravaNanAmakaM dvitIyam 2, dhaNihA' dhaniSThAnAmakaM tRtIyam 3, 'sayabhisayA' zatabhiSakanAmakaM caturtha nakSatram4, 'puvabhahavayA' pUrvabhadrapadA nAmakaM paJcamaM nakSatram 5, 'uttarabhaddavayA uttarabhadrapadAnAmakaM SaSThaM nakSatram 6, 'revaI, revatInAmakaM saptamaM nakSatram 7 / 'assiNI' azvinInAmamaSTamaM nakSatram 8, 'bharaNI' bharaNonAmakaM navama nakSatram 9, 'kattiyA' kRttikAnAmakaM dazamaM nakSatram 10, 'rohiNI' rohiNanAmakamekAdarza, nakSatram 11, 'miya sirA' mRgaziraH, etannAmakaM dvAdazaM nakSatram 12, 'adA' A nAmakaM Adi nakSatragaNa hai yaha prakaTa kiyA gayA hai| aba kramaza nakSatroM ke sAtha dakSiNAdi digyoga hotA hai, isa kAraNa sarva prathama nakSatra paripATI ko dikhAne ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-isa me gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhNte| NakkhattA paNNattA' he bhadanta ! nakSatra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! aTThAvIsaMNakkhattA paNNattA' he gautama ! nakSatra 28 prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'abhiI 1 savaNo2 dhaNiTThA, 3 sayabhisayA 4 pusvabhadavayA 5, uttarabhaddavayA 6, revaI 7 assiNI 8, bharaNI 9 kattiyA 10 rohiNo 11 migasirA 12, addA 13 puNavyasu 14 pUsA 15 assesA 16, maghA 17 puvva phagguNI 18 uttara phagguNI 19, hattho 20 cittA 21 sAI 22 visAhA 23 aNurAhA 24 jiTThA 25 mUle26 puvAsAdA 27 uttarAsADhA 28, (1) abhijit nakSatra, (2) zravaNa nakSatra, (3) dhaniSThA dakSiNAdi diga thAya che e kAraNe sarvaprathama nakSatra paripATa darzAvavA mATe sUtrakAra sUtra 3 cha-abhI gotamasvAbhIya prabhune se pUchyu cha-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' . ! nakSatra TApAmA mAyA cha ? sAnA uttarabhA prabhu 43 cha'goyamA ! adAvIsaM NakkhattA paNNattA gautama! nakSatra 28 vAmAM mAyA cha 'taM jahA' temanA nAma 240 pramANe che-1 abhii 2 savaNo 3 dhaNiTThA 4 sayabhisayA 5 puvva bhaddavayA 6 uttarabhadavayA 7 revai 8, assiNI 9 bharaNI 10 kattiyA 11 rohiNI 12 migasirA 13 adA 14 puNavvasu 15 pUso 16 assesA 17 maghA 18 puvvaphagguNI 19 uttaraphagguNI 20 hattho 21 cittA 22 sAi 23 visAhA 24 aNurAhA 25 jiTThA 26 mUle 27 pubvAsADhA 28 uttarAsADhA' (1) bhalAtnakSatra (2) zravaNunakSatra (3) paniSThA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 325 trayodazaM nakSatram 13 'puNadhvasu' punarvasunAmakaM caturdazaM natratram 14 / 'pUso' puSyaH puSya. nAmakaM paJcadazaM nakSatram 15, 'assesA' azleSAnAmakaM SoDazaM nakSatram 16, 'maghA' maghA. nAmakaM saptadazaM nakSatram 17 / 'pucvaphagguNI' pUrvAphAlgunI 18, 'uttaraphagguNI' uttarAphAlgunI 19, 'hattho' hastaH 20, 'cittA' citrA 21, 'sAI' svAtInAma dvAviMzatitamaM nakSatram 22, "visAhA' vizAkhAnAmakaM trayoviMzatitamaM nakSatram 23 / 'aNurAhA' anurAdhAnAmakaM caturvizatitamaM nakSatram 24, 'jihA' jyeSThAnAmakaM paJcaviMzatitama nakSatram 25 / 'mUlaM' mUlanAmaka SaDaviMzatitamaM nakSatram 26 / 'puvvAsADhA' pUrvApADhAnAmakaM saptaviMzatitamaM nakSatram 27 / 'uttarAsAdA' uttarASADhAnAmaka maSTAviMzatitamaM nakSatram 28 tadetAni nAma nirdeza-kramanirdezena cASTAviMzati nakSatrANi kathitAni / nanu azvinI nakSatrAdArabhya revatyantaM nakSatramAlA anyatra dRzyate tatkatha jinazAsane abhijinnakSatrAdArabhyottarASADhaparyantA nakSatramAlAraThite ti cetsatyam-ayaM ca nakSatrAvalikA kramo'zvinyAdikaM kRttikAdikaM laukika kramamullaMghya yat jinazAsane kathitaM tat yugAdau candreNa saha abhijinakSatra yogasya prathama nakSatra (4) zatabhiSA nakSatra (5) pUrvabhAdrapadA nakSatra, (6) uttara bhAdrapadA, (7) revatI, (8) azvinI, (9) bharaNI (10) kRttikA nakSatra (11) rohiNI, (12) mRgazirA, (13) AdroM, (14) punarvasu, (16) azleSA, (17) maghA (18) pUrvaphAlgunI, (19) uttara phAlgunI, (20) hasta, (21) citrA, (22) svAti (23) vizAkhA, (24) anurAdhA, (25) jyeSThA, (26) mUla, (27) pUrvASADhA (28) aura uttaraSADhA __ zaMkA-azvinI nakSatra se lekara revatI nakSatra taka nakSatra mAlA anyatra dekhI jAtI hai to phira yahAM jina zAsana meM abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka nakSatra mAlA kyoM paThita huI hai ? uttara-isa prakAra se jo nakSatrAvalikArUpa krama hai jo ki azvinI Adika evaM kRttikAdika rUpa laukika krama ko ullaMghana karake jinazAsana meM kahA nakSatra (4) zatabhiSA nakSatra (5) pUrva bhAdrapAnakSatra (6) uttarabhAdrapahA (7) revatI (8) dhinI (6) 120 (10) tinakSatra (11) DI (12) bhRgshi2| (13) mAdrI (14) punarvasu (15) puNya) (16) azveSA (17) bhayA (18) pUrvazI (18) uttarazaguNI (20) 12 (21) yi (22) svAti (23) vizAmA (24) anurAdhA (25) ny04|| (26) bhUTa (27) pUrvASADhA bhane (28) uttarASADhA. zaMkaazvinI nakSatrathI laIne revatI nakSatra sudhI nakSatramALA anyatra jovAmAM Ave che te pachI ahIM jinazAsanamAM abhijita nakSatrathI laIne uttarASADhA nakSatra sudhI nakSatramALA kema kahevAmAM AvI che? uttara -A rIte je nakSatrAvalikA rUpa krama che je azvinI Adika ane kRttikAdika 25 laukika kramanuM ullaMdhana karIne jinazAsanamAM kahevAmAM Avela che. te yuganI AdimAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jambUdvIpaprajJaptisUtre pravRtta vAt / nanu yadi abhijinnakSatrAdArabhya nakSatrAvalikAkramaH kriyate tadA nakSatrAntarANAfa kathanaM vyavahAre upayogaH kintu vyavahArAsiddhatvameva asya nakSatrasyeti cedatrocyateabhinnikSatrasya candreNa saha yogakAlasyArUpIyatvAt nakSatrAntarAnupraviSTatayaiva vivakSaNAt / vyavahArAsiddhatvamiti nakSatrAvalikA pratipAdakaM // sU0 20 // atha prathamoddiSTaM yogadvAramAha- 'ee siNaM bhaMte ! aTThAvIsAra NakkhatANaM' ityAdi / mUlam - eesi NaM bhaMte aTUvIsAe NakkhatANaM kayare NakakhattA, jeNaM sayA caMdassa dAhiNe NaM jogaM joeMti, kayare NakkhattA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeti, kayare NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNe Na vi uttareNa vi pamapi jogaM joeMti, kayare NakkhattA je NaM caMdassa dAhiNe NaM pi pamadaM pi jogaM joeMti kayare NakkhattA je NaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joeMti ? goyamA ! eesiNaM aTThAvIsAe NakkhatANaM tattha je te NakkhatA jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM jopaMti, teNaM cha, taMjahA saMThANa 1 adda so'silesahattho taheva mUlo ya / 6 // bAhirao bAhira maMDalassa chappe te NakkhattA / 1 // tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdasta uttareNaM jogaM joeMti gayA hai vaha yugakI Adi meM candra ke abhijit nakSatra kA sarva prathama yoga hotA hai isa dRSTi ke / lekara kahA gayA hai / zaMkA- yadi abhijita nakSatra se lekara nakSatrAvalikA kA krama kiyA jAtA hai to vyavahAra meM nakSatrAntaroM kI taraha isakA upayoga kyoM nahIM huA hai ? vyava hAra meM to isa nakSatra kI asiddhi hI hai ? uttara - abhijit nakSatra kA candra ke sAtha kA yogakAla bahuta alpa hotA hai isaliye dUsare nakSatroM meM anupraviSTa rUpa se vivakSita kara liyA jAtA hai | 21 | candranI sAthe abhijit nakSetranA sarvaprathama caitra thAya che e dRSTine dhyAnamAM rAkhIne kahevAmAM AvyuM che. zakA--jo abhijit nakSatrathI ArasIne nakSatrAvalikAkrama karavAmAM Ave che te vyavahAramAM nakSatrAntareAnI mAphaka AnA upayoga kema thaye nathI ? vyavahAramAM te A nakSatranI asiddhi ja che? uttara-abhijit nakSatranA candranI sAthene ceAgakALa ghaNA ja Ache hAya che AthI khIjA nakSatrAmAM anupraviSTa rupathI vikSita karI levAmAM Ave che. prasU0215 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 327 teNaM bArasa, taM jahA abhiI savaNo dhaNiTThA sayabhisayA puTavabhavayA uttarabhaddavayA revaI assiNI bharaNI puThavAphagguNI uttarAphagguNI sAI, tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNao vi uttarao vi pamahaMpijogaM joeMti te NaM satta, taM jahA kattiyA rohiNI puNavvasU maghA cittA visAhA aNurAhA, tattha NaM je te Nakkha tA je gaM sayA caMdassa dahiNao vi pamadaM pi jogaM joeMti, tAo NaM duve AsADhAo savva bAhirae maMDale jogaM joeMsuvA 3, tattha NaM je te Nakkhatte je NaM sayA caMdassa pamaI jogaM joei sA NaM egA jeTTAtti ||suu0 21 // ___ chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAM katarANi nakSatrANi khalu sadA candrasya dakSiNena yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasyottareNa yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khala candrasya dakSiNenApi utareNApi pramardamapi yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNenApi pramadapi yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya pramarda yogaM yojayanti ? gautama ! eteSAM khalu aSTAviMzate nakSatrANAM tatra yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNena yogaM yojayanti tAni khalu SaT, tadyathA-saMsthAnam, ArdrA puSyaH 3, azleSA 4, hasta 5 tathaiva mUlaM ca 6, bahistAd bAhya maNDalasya SaDetAni nakSatrANi / 1 // tatra khalu yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasyottareNa yogaM yojayanti tAni khalu dvAdaza tadyathAabhijit zravaNo dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhadrapadA uttarabhadrapadA revatI azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI, svAtI 12 tatra khalu yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNenApi uttareNApi pramardamapi yoga yojayanti tAni khalu sapta, tadyathA-kRttikA 1 rohiNI 2 punarvasu 3 maghA 4 citrA 5 vizAkhA 6 anurAdhA 7 / tatra ye te nakSatre ye khalu sadA candrasya dakSiNato'pi pramardamapi yogaM yojayataH te dve ASADhe sarvabAhye maMDale yogamayuktAm yojayataH yojayiSyataH, tatra khalu yat tat nakSatram yat khalu sadA candrasya pramada yoga yojayati, sA khalu ekA jyeSTheti |mu021|| aba sUtrakAra prathamoddiSTa yoga dvAra kA kathana karate haiM 'eesi NaM bhaMte ! aThThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-eesi NaM bhaMte ! aTThAvI. have sUtrakAra prathamadiSTa yogadvAranuM kathana kare che'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatANaM' ityaadi| Atha-gautabhasvAmI prabhuna 2 // pramANe 57yucha--'eesi NaM bhaMte ' aTThAvIsAe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jambUdvIpaprajJaptisUtre TIkA-eesiNa bhaMte' eteSA mupayuta sUtre kathitAnAm 'aTThAvIsAe NakkhatANaM' aSTAviMzate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAmabhijidAdInAM madhye 'kayare NakkhatA' katarANi kati saMkhyakAni nakSatrANi 'je NaM sayA' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvakAlam 'caMdassa dAhiNeNaM' candrasya dakSiNena-dakSiNata: 'jogaM joeMti' dakSiNasyAM vyavasthitAni yogaM saMbandhaM yojayanti arthAt sambandhaM kurvanti 'kayare Nakkha tA' katarANi nakSatrANi 'je NaM sayA' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvasmin kAle 'caMdassa uttareNaM jogaM joeMti' candrasyottare uttarasyAM dizi vyavasthitAni yogaM yojayanti sambandhaM kurvanti 'kayare makkhatA' katarANi nakSatrANi 'jeNaM' yAni khalu 'caMdassa dAhiNeNavi uttareNa vi pamadaM vi' candasya dakSiNenApi dakSiNasyAmapi, uttareNApi-uttarasyA mapi pramardabhapi nakSatravimAnAni vibhidha madhye gamanalakSaNam yogaM saMbandhaM yojayanti-kurvanti-arthAt keSAM nakSatravimAnAnAM madhyena candro. 'gacchat gacchati gamiSyatItyarthaH tathA-'kayare NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM pi pamaI pi jogaM joeMti' katarANi nakSatrANi yAni khalu candrasya dakSiNena-dakSiNasyAmapi pramardasAe NakkhattANaM' he bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'kayare NakkhattA' kitane ve nakSatra 'je NaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' aise haiM jo sadA candra kI dakSiNa dizA meM vyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate haiM ? 'kayare NakkhatA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti' tathA kitane nakSatra aise haiM jo sadA candra kI uttara dizA meM vyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate haiM ? 'kayareNakkhattA je NaM caMdassa dAhiNeNa vi utareNa vi pamadaM vi jogaM joeM ti' ve kitane nakSatra aise hai jo candrakI dakSiNa dizA meM bhI candra kI u tara dizA meM bhI nakSatra vimAnoM ko toDa phoDa karake candra ke sAtha yoga karate haiM ? arthAt kina nakSatra vimAnoM ke bIca meM se hokara candra kI tarapha jAtA hai aura jAvegA? 'kayare NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM vi pamaI vi jogaM joeMti' jo candra kI dakSiNa dizA meM bhI nakSatra vimAnoM ko toDa phoDa karake bho candra ke sAtha NakkhatANa' lanta ! mA bhayAvIsa nakSatrAnI payamA 'kayare NakkhattA' 8 // te nakSatra jeNaM sayA caMdasta dAhiNeNaM jogaM joeMti' 2 saha yadranI kSihizAmA vyavasthita tha tanA sAthe sanma-5 72 cha ? 'kayare NakkhatA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti' tathA keTalA nakSatra evAM che je hamezAM candranI utaradizAmAM vyavasthita thatAM thakA tenI sAthai sampa-5 3 cha ? 'kayare NakkhatA je NaM caMdassa dAhiNeNa vi uttareNa vi pamadaM vi jogaM joeti' Bai nakSatra mevAMche 2 yandranIkSiNa dizAmA 595 yandranI uttara dizAmA paNa nakSatra vimAnane toDaphaDIne candranI sAthe vega kare che? arthAt kayAM nakSatro vimAnAnI madhyabhA ne yandra ta26 taya cha athavA ? 'kayare NakkhattA jeNaM caMdarasa dAhiNeNa vi jogaM joeMti' re yandranI hakSiNa dizAmA 55 nakSatra vimAnAne tIna 55 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 329 mapi yogaM yojayanti tathA-' kayare NakkhattA jeNaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joeMti' katarANi nakSatrANi yAni khalu candrasya sadA-sarvakAle pramardaM yAgaM yojayantIti praznaH, bhagavAnAha 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'eesiNaM aTThAvIsAe NakkhattANaM' eteSAmuparyukta sUtrakathitAnA maSTAviMzati nakSatrANAm madhye 'tattha jete NakkhatA' tatrASTAviMzati nakSatramadhye yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' yAni khalu sadA candrasya dakSiNasyAM yogaM yojayanti / 'teNaM cha' tAni khalu nakSatrANi SaTU - SaTsaMkhyAkAni kathitAni 'taM jahA 'tadyathA 'saMThANaM' saMsthAnaM mRgaziraH 1 'a' ArdrA 2 ' pusso' puSyaH 3 'asilesa' azleSA 4 'hattho' hastaH- hastanAmakaM nakSatram, 'taheva mUloya' tathaiva mUlaMca 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' bahistAd bAhyamaNDalasya candrasambandhinaH paJcadaza maNDalasya 'chappete NakkhattA' SaDapi etAni nakSatrANi bhavanti, ayaM bhAvaH - samastacArakSetraprAntavatitvA dimAni saMsthAnAdIni spi nakSatrANi dakSiNadig vyavasthAyIni, candrazca dvIpato maNDaleSu carana teSAM nakSatrANA yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? 'kayare nakkhattA jeNaM sayA caMdassa pamaddaM jogaM jo eMti' jo nakSatra sadA candra ke sAtha pramarda yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? ina saba praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! eesi NaM aTThAvIsAe kkha tANaM tatthaNaM jete NakkhatA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM joaM joeMti te NaM cha' he gautama ! ye jo aTThAIsa nakSatra hai so ina aTThAIsa nakSatroM ke bIcameM jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM candra ke sAtha yoga karate haiM aise ve nakSatra cha haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se hai 'saMThANaM' mRgazirA nakSatra 1 'a' ArdrAnakSatra 2, 'pussI' puSyanakSatra 3, 'asilesa' azleSA nakSatra 4, 'hattho' hastanakSatra 5, 'taheva mUloya' tathA mUla nakSatra, 6, 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' ve 6 nakSatra candra sambandhI jo 15 maMDala haiM unake bAhara se hI yoga karate haiM / tAtparya isakA aisA hai - samasta cAra kSetra ke prAntavartI hone se ye mRgazirA Adi 6 candranI sAthai yoga re sevA nakSatra TayAM che ? 'kayare nakkhatA je NaM sayA caMdassa pamahaM jogaM joeMti' ne nakSatra sahA yandranI sAthai prayoga re che mevA nakSatra DeMTalAM che? yA saghaNAM praznAnA navA prabhu he che - 'goyamA ! eesiNaM aTThAvIsAe NakkhatANaM tatthaNaM je te NakkhatA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM joaM joeMti teNaM cha' he gItabha ! - A je aThayAvIsa nakSatra A aThayAvIsa nakSatranI vacamAM je nakSatra sadA candranI dakSiNahishaamaaN yandranI sAthai yoga ure che sevA te cha nakSatra che 'taM jahA' temanA nAma bhI pramANe che. 'saMThANaM' bhRgazIrSa nakSatra 1, 'adA' mArdrA nakSatra 'pusse' puSyanakSatra 'asilesa' azleSA nakSatra 4, 'hattho' hastanakSatra 4, 'taheba mUloya' tathA bhUjanakSatra : 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' e cha nakSatra candra sambandhI je 15 maMDaLa che temanI bahAra rahIne ja yAga kare che. Anu' tAtpaya' A pramANe che-samasta cAra kSetranA prAntavatI hAvAthI A mRgazirA vagere ja ja0 42 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jambUdvIpaprajJaptisUtre muttaradigavasthAyIti bhavati dakSiNadigyogaH / nanu yadi evaM manyate tadA 'bahimRlo'bhaMtare abhiI' iti vacanAt mUlanakSatrasyaiva bahizvaratvaM siddha yati tathA abhijit nakSatrasyAbhyantaracaratvaM siddhaM bhavati tathA kathamatra paDityuktam vakSyamANAnantarasUtre ca dvAdazAbhyantarata iti vakSyate iti cedatrocyate-mRgaziraH prabhRtInAM SaNNAmapi nakSatrANAM samAne'pi bahizcAritve mUlasyaiva sarvApekSayApi bahizcAritvam, tena 'bahimalo' ityuktam, tathA'nantarotarasUtre vakSyamANAnAM dvAdazAnAmapi nakSatrANAmabhyantaramaNDalacAritve samAne'pi abhijinnakSatrasyaiva sarvApekSayA'bhyantaravartitvAt 'abhaMtare abhiI' iti kathitam ato na bhavati pUrvAparasandanakSatra dakSiNa dizA meM vyavasthita hai aura candra dvIpa se maNDaloM meM gati karatA karatA una nakSatroM kI uttara dizA meM avasthita ho jAtA hai isa taraha dakSiNa digyoga bana jAtA hai| __ zaMkA-yadi aisI bAta mAnI jAtI hai to "bahimUlo'bhaMtare abhiI" isa kathana ke anusAra mUlanakSatra hI bahizvara siddha hotA hai aura abhijit nakSatra abhyantara cara siddha hotA hai| to phira yahAM 6 kaise-kahe ? kyoMki Age kahe jAne vAle anantara sUtra meM 'dvAdazAbhyantarataH" aisA kahA jAne vAlA hai| uttara-mRgazirA Adi 6 nakSatroM meM bahizvaratA samAna hone para bhI mUlanakSatra meM hI jo bahizvaratA kahI gaI hai vaha sarva kI apekSA se bhI kahI gaI hai isa kAraNa 'bahimUlo' aisA kahA gayA hai tathA-anantara sUtra meM vakSyamANa 12 nakSatroM meM abhyantara maMDala cAritA samAna hone para bhI abhijit nakSatra meM hI sarva kI apekSA abhyantara vartitA hai isa kAraNa 'abhiMtare abhiI' aisA kahA gayA hai ataH pUrvApara saMdarbho meM koI virodha Ane jaisI bAta nahIM hai| isa 6 nakSatra dakSiNadizAmAM vyavasthita che ane candra dvIpathI maMDaLamAM gati karatAM te nakSatronI uttaradizAmAM avasthita thaI jAya che. A rIte dakSiNadiga banI jAya che. ___ - 0 0 bhAnI bNe to 'bahirmUlobhaMtare abhiI' 20 thana anusAra mULanakSatra ja bahizvara siddha thAya che ane abhijit nakSatra abhyantaracara siddha thAya che te pachI ahIMyAM 6 kaI rIte kahevAyA ? kAraNa ke AgaLa kahevAmAM AvanArA anantara sUtramA 'dvAdazAbhyantarataH' ke pramANe 43vAmA sApanA2 cha ? uttara-mRgazirA Adi 6 nakSatromAM bahiratA samAna hovA chatAM paNa mULa nakSatramAM ja je bahizcaratA kahevAmAM AvI che te sarvanI apekSAthI paNa kahevAmAM AvI che AthI 'bahimU lo' se pramANe 4AmA mAnyu cha tathA mananta2 sUtramA vkssymaae| 12 nakSatrImA abhyantara maMDaLa cAritA samAna hovAthI paNa abhijit nakSatramAM ja sarvanI apekSA bhayanta2 pati che 24 // 4||29thii 'abhitare abhiI' me 431mA mAvyu cha. AthI pUrvApara saMdarbhomAM kaI virodhAbhAsa thavA jevI zakayatA rahetI nathI A rIte candrathI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 331 bhayorvirodha iti / candrAd dakSiNadigavasthitanakSatrANAM svarUpaM pradarya candrottaradigavasthita nakSatrANAM svarUpaM saMkhyAM ca darzayitumAha-'tattharNa jete' ityAdi, 'tattha NaM jete NakkhattA' tatra-teSu nakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti teNaM bArasa' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvasmin kAle candrasyo tareNa-utarasyAM dizi yoga sambandhaM yojayanti-kurvanti, yAni nakSatrANi sarvadaiva candrasyottaradivibhAge eva bhavanti, tAni khalu dvAdaza, dvAdazasaMkhyakAni bhavantItyarthaH tAnyeva dvAdazabhedabhinnAni nakSatrANi darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI savaNo dhaNidvA' abhijit zravaNo dhaniSThA 'sayabhisayA' zatabhiSak 'puthvabhavayA' pUrvabhadrapadA 'uttarabhadavayA' uttarabhadrapadA, 'revaI assiNI bhariNI' revatI azvinI bharaNI 'puvAphagguNI uttarAphagguNI sAI' pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI svAtI, etAni dvAdazanakSatrANi abhijidAdi svAtI paryantAni sarvadaiva candrasyo taradina vibhAgena candramasA saMbandhaM kurvantIti / yadyapi samavAyaprakAra se candra se dakSiNa digvartI nakSatroM ke svarUpa ko prakaTa karake aba candra ke utara digvartI nakSatroM ke svarUpa aura saMkhyA ko prakaTa kiyA jAtA hai 'tattha NaM jete nakkhatA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM joyaM joeMti' una nakSatroM ke bIca meM jo nakSatra aise haiM ki jo sadA candra kI u tara dizA meM hI avasthita hokara yoga karate haiM arthAtU jo nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM hI rahate haiM 'teNaM bArasa" aise ve nakSatra 12 haiM / 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'abhiI, savaNo dhaNiTThA,' abhijit nakSatra, zravaNanakSatra, dhaniSThA nakSatra, 'sayabhisayA' zatabhiSA nakSatra, 'putvabhavayA' pUrva bhAdrapadAnakSatra, 'uttarabhaddavayA uttara bhAdrapadA nakSatra, 'revaIassiNI, bharaNI' revatInakSatra, azvinInakSatra, bharaNInakSatra, 'puvvAphagguNI, uttarApharaguNI' pUrvA phAlgunI nakSatra, uttarAphAlgunI nakSatra, 'sAI' aura svAti nakSatra ye saba 12 abhijit Adi nakSatra sarvadA candra kI uttaradizA meM avasthita rahate hue candramA ke sAtha samba dakSiNa digvatI nakSatranA svarUpane prakaTa karIne have candranA uttara digvatI nakSatranA 1135 temana sanyAne ghaTa 42vAmA mAcha-'tatthaNaM je te NakkhattA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM joyaM joeMti' te nakSatrAnI kyabhAre nakSatra mevA cha 3 re mA yandranI uttaradizAmAM ja avasthita thaIne vega kare che arthAta je nakSatra sadA candranI uttarahimi or 24 che 'teNaM bArasa' yA nakSatra 12 cha. 'taM jahA' tamanA nAma mA prabhArI cha-'abhii savaNo dhnnidu|' malita nakSatra, vanakSatra pAnAnakSatra 'sayabhisayA zatAla nakSatra, 'puTavabhavayA' pUrvabhAdrapAnakSatra, 'uttarabhaddavayA' uttaramAdra 54AnakSatra revaI assiNI, bharaNI' revatI nakSatra macinI nakSatra 12 nakSatra, 'puvAphagguNI, uttarAphagguNI' pUrvAphAlgunI nakSatra uttarAphAzunI nakSatra, "sAruM ane vAti nakSatra A badhA 12-abhijita jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jambUdvIpaprajJaptisUtre yogasUtre 'abhiNiyANaM Nava NakkhattA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti abhiI savaNo jAva bharaNI' iti kathitam (abhijidAdikAni khalu nava nakSatrANi candrasya uttareNa yogaM yoja - yanti abhijit zravaNa yAvat bharaNI iticchAyA) candrata utareNa navAnAmeva yogakathanaM vidyate tathApi navama samavAyAnurodhena abhijit nakSatramAdau kRtvA nava saMkhyakAnAmeva nirantara yogitvena vivakSaNAta, uttarayoginAmapi pUrvaphalgunyuttara phalgunI svAtInakSatrANAM kRttikA rohiNI mRgaziraH pramukha nakSatrayogAnantarameva yoga saMbhavAditi // candrAta dakSiNottaradigavasthitanakSatrANAM nAmAni pradarzya ubhayato yogayujAM nakSatrANAM nAmAnidarzayitumAha- 'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tatthaNaM je te NakkhattA' tatra teSuaSTAviMzatinakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM khalu sayA caMdassa' yAni nakSatrANi ndha karate haiM - yadyapi samavAyayoga sUtra meM 'abhijiyANaM Nava NakkhantA caMdassa utareNa jogaM jo eMti-abhiI, savaNo jAva bharaNI' aisA pATha kahA gayA hai isa pATha se aisA samajhAyA gayA hai ki abhijit, zravaNa yAvat bhariNI ye nau nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM avasthita rahate hue candra ke sAtha yoga karate haiM isa taraha ke kathana se candra kI uttara dizA meM nau nakSatroM kA hI yoga kathita hotA hai - phira bhI nauve samavAya ke anurodha se abhijit nakSatra ko Adi meM karake nau saMkhyaka nakSatroM kI hI nirantara yogitvarUpa se vivikSA hui hai isa se uttara yogI bhI pUrva phAlgunI, uttara phAlgunI aura svAtI jo ye nakSatra hai so ina nakSatroM kA kRttikA, rohiNI, mRgazira Adi pramukhanakSatroM ke yoga ke anantara hI yoga honA saMbhavita hotA hai / isa prakAra candra se dakSiNa digvartI aura uttara digvartI nakSatroM ke nAmako prakaTa karake aba ubhayato yoga yukta nakSatroM ke nAma prakaTa kiye jAte hai- 'tattha NaM je te NakkhattA jeNaM khalu sayA caMdassa dAhi Adi nakSatra sadA candranI uttaradizAmAM avasthita rahetAM thakAM candramAnI sAthe sambandha 13 che ko hai - sabhavAya yoga sUtrabhAM - 'abhijiyANaM Nava NakkhattA caMdarasa uttareNaM jogaM joMtiabhii, savaNo jAva bharaNI' yevo pATha hevAmAM Avyo che. yA pAthI mevaM samanvavAbhAM Avyu` che ke abhijit zravaNa yAvat bharaNI A nava nakSatra sadA candranI uttaradizAmAM avasthita rahetA thakA candranI sAthe ceAga kare che A prakAranA kathanathI candranI uttaradizAmAM nava nakSatrAneA ja yAga kathita thAya che-tA paNa navamA samavAyanA anurodhathI abhijita nakSatrane AdimAM karIne nava sakhyaka nakSatranI ja nirantara ceAgiva rUpathI vivakSA thai che. AthI uttarayegI paNa pUphAlgunI ane svAti je A nakSatra che tA A nakSatranA kRtikA, rahiNI, mRgazira Adi pramukha nakSatranA ceAganI anantara ja cega thavA sa`bhavita thAya che. A rIte candrathI dakSiNadigvatI ane uttaradizvatI nakSatronA nAme prakaTa karIne have ubhayatA ceAga yukta nakSatronA nAma prakaTa karavAmAM Ave che- jambudvIpaprajJaptisUtra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 333 khalu sadA-sarvakAlaM candrasya ' dAhiNao vi uttarao vi pamadaM pi jogaM joeMti terNa satta' dakSiNato'pi dakSiNasyAmapi dizi, uttareNApi uttarasyAmapi dizi, pramardamapi nakSatravimAnAni vibhidya madhye gamanalakSaNaM yogaM saMbandhaM yojayanti kurvanti tAni khalu nakSatrANi sapta-saptasaMkhyA bhavanti / tAneva saptabhedAn darzayitumAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'katiyA rohiNI puNavvasu mavAcitA visAdha aNurAhA' kRttikArohiNI punarvasu rmadhAcitrA vizAkhA anurAdhA ceti, eteSAM saptAnAmapi nakSatrANAM tridhA'pi yogo bhavati, candreNa sahetyarthaH H / yadapi sthAnAGga sUtre'STamAdhyayane samavAyayogammatre ca kathitam / 'aTTaNakkhatA caMde saddhi pamadaM jogaM joeMti kaliyA rohiNI puNacvasu mahA cittA visAhA aNurAhA 'je' iti (aSTau nakSatrANi candreNa sArddhaM pramarda yogaM yojayanti, kRttikA rohiNI punarvasu medhA citrA vizAkhA anurAdhA jyeSThA iticchAyA) iti kathitamityekasyAdhikyaM pradarzitam, ovi uttarao vi pamadaM vi jogaM joeMti te NaM satta' una 28 nakSatroM meM se jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM ina donoM dizAoM meM vyavasthita hote hue pramarda yoga-nakSatra vimAnoM ko bheda karake bIca meM gamana rUpa yoga ko-sambandha ko karate haiM ve nakSatra sAta haiM ! 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM - ( kattiyA rohiNI puNacvasu madhA, cittA visAhA, aNurAhA' kRttikA rohiNI, punarvasu, madhA, citrA, vizAkhA, aura anurAdhA, ina nakSatroM kA candra ke sAtha tInoM prakAra kA bhI yoga hotA hai / yadyapi sthAnAGga sUtra meM aSTama adhyayana meM samavAya yoga sUtra meM 'aTTaNakkha tA caMdreNa saddhiM pamaiMjogaM joeMti kasiyA, rohiNI, puNadhvasu, mahA citA, visAhA aNurAhA jeTThA' aisA pATha hai - isakA bhAva aisA hai ki kRttikA, rohiNI, punarvasu, madhA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye ATha nakSatra candra ke sAtha pramarda yoga karate haiM / so isa pATha meM eka nakSatra kI adhikatA prakaTa kI gai hai / ataH aSTa 'tatthaNaM je te NakkhatA jeNaM khalu sayA caMdassa dAhiNao vi uttarao vipamahaM vi jogaM joeMti teNaM satta' te 28 nakSatrAMthI ne nakSatra sahA candranI dakSiNadvizAmA bhane uttrdizAmAM e e dizAomAM vyavasthita thatAM thakAM prama` yAga-nakSatra vimAnAne bhedIne vacamAM gamanarUpa cegane-sambandhane kare che evA sAta nakSatra chen nA' temanA nAma A pramANe che - 'katiyA rohiNI puNadhvasu, madhA, cittA, bisAhA, aNurAhA' vRtti rohiNI, punasu, maghA, citrA, vizAkhA ane anurAdhA A nakSatranA candranI sAthe traNe prakAranA paNa cAga thAya che. jo ke sthAnAMga sUtramAM AThamAM adhyayanamAM samavAya cega sUtramAM 'aNakkhatA caMdreNa saddhi pamadda jogaM joeMti, kattiyA rohiNI, puNavvasu mahAcittA visAhA aNu hA jeTThA' meve| pAkhAnA lAva sevA che - vRtti, zahiyo, punarvasu, bhadhA, citrA, vizAkhA, anurAdhA ane jayeSThA A ADe natrA candranI sAthe pramacaiAga kare jambudvIpaprajJaptisUtra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jambUdvIpaprajJaptisUtre tatrASTasaMkhyAnurodhena ekasyaiva pramarditayogasya vivakSitatvena jyeSThAnakSatramapi saMgRhIta. miti // tridhA candrasya yogaM yuJjatAM nakSatrANAM nAmAni pradarzyayAni nakSatrANi dakSiNataH pramardatazca yogaM yojayanti teSAM nAmAni darzayitumAha-'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tatthaNaM jete NakkhattA' tatrASTAviMzati nakSatreSu madhye khalu ye te nakSatre 'jeNaM sayA caMdassa' ye khalu nakSatre sadA sarvakAlaM candrasya dAhiNo vi pamadaM pi' dakSiNato dakSiNasyAM dizi tathA pramardamapi 'jogaM joeMti' yoga sambandhaM yojayataH kurutaH 'tAo NaM duve AsADhAo' te khalu dve ASADhe pUrvASADhottarASADhalakSaNe, te hi pratyekaM catustAre, tatra dve dve tAre sarvabAhyasya paJcadazasya maNDalasyAbhyantarato bhavataH, tathA dve dve tAre bahirbhavataH, tato de dve tAre abhyantarata stayomadhyena candramAgacchati tadapekSayA pramadaM yogaM yojayata iti kathyate, ye tu dve dve tAre bahividha te candrasya pazcadaze'pi maNDale cAraM kurutaH sadA candrasya dakSiNadizi vyavasthite tatasaMkhyA ke anurodha se eka hI pramardita yoga vivakSita hone se jyeSThA nakSatra bhI saMgRhIta ho jAtA hai / 'tattha NaM jete NakkhattA dAhiNao vi pamadaMvi jogaM joeMti' una aTThAvIsa nakSatro meM se jo do nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM vartamAna raha kara pramada yoga ko bhI karate haiM 'tAo NaM duve asADhAo' ve pUrvApADhA aura uttarASADhA nAmake do nakSatra hai| ye donoM nakSatra cAra cAra tArAoM vAle haiM ina meM se do tAre to sarvabAhya jo 15 vAM maNDala hai usake bhItara haiM tathA do tAre usa ke bAhara haiM bhItara me jo do do tAre haiM unake bIcame se hokara candramA gamana karatA hai isa apekSA yahAM pramardayoga pUrvASADhA aura uttarASADhA karate haiM aisA kahA hai| tathA jo do tAre bAhara hai ve candra ke 15 veM maNDala para gati karate haiM ataH ve sadA candra kI dakSiNa dizA me vyavasthita rahate haiM / isa kAraNa ve candra kI dakSiNa dizA meM pramarda yoga karate haiM aisA kahA gayA hai| che. Ama A pAThamAM eka nakSatranI adhikatA prakaTa karavAmAM AvI che. AthI ATha saMkhyAnA anurodhathI eka ja pramAdita cAga vivakSita hovAthI jyeSThA nakSatra paNa. saDIta 27 gaya che. 'tatthaNaM je se makkha tA dAhiNao vi pamapi jogaM joeMti' / aThayAvIza nakSatramAMthI je be nakSatra sadA candranI dakSiNadizAmAM vartamAna rahIne pramaI. yosa 565 42 cha. 'tAo NaM-duve asADhAo' te pUrvASADhA bhane uttarASADhA nAmanAme anna che. A baMne nakSatre cAra cAra tArAovALA che. AmAMthI be tArA te sarvabAhya je paMdaramuM maMDaLa che tenI aMdara che tathA be tArA tenI bahAra che. aMdaranA bhAgamAM je babbe tArA che temanI vacamAMthI jaIne candramAM gamana kare che A apekSA ane pramaNa pUrvASADhA ane uttarASADhA kare che e pramANe kahevAmAM AvyuM che tathA je be tArA bahAra che teo candranA paMdaramAM maMDaLa para gati kare che AthI teo sadA candranI dakSiNadizAmAM vyavasthita rahe che. A kAraNe teo candranI dakSiNadizAmAM pramoga kare jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 335 stadapekSayA dakSiNena yogaM yojayata iti kathitamiti / 'savvavAhirae maMDale jogaM joyaM suvA 3' sarva bAhye candrasya maNDale yogaM sambandhamayojayatAm, yojayataH, yojayiSyataH / samprati yannakSatraM kevalaM pramadameva yogaM yojayati tannakSatraM darzayitumAha-'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tatthamaM jete Nakkhatte' tatrASTAviMzati nakSatramadhyeSu khalu yat tannakSatram 'jeNaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joei sANaM egA jeTThA iti yat khalu sadA-sarvakAlaM candrasya pramardameva yoga saMbandhaMyojayati - karoti sA khalu ekA jyeSThA, ekameva jyeSThAnAmakaM nakSatraM yat kevalaM candrasya pramardameva yogaM karotIti / / sU0 21 // aSTAviMzati nakSatrANAM yogadvAraM nirUpya samprati devatAdvAraM nirUpayituM dvAviMzatitamaM sUtramAha - 'eesiNaM bhaMte' ityAdi / mUlam - eesi NaM bhaMte ! aTTAvIsAe NakakhattANaM abhiI navakhate kiM devayAe paNNatte ? goyamA ! bamhadevayA pannatte savaNe Nakkhatte vi0hudevayA paNNatte dhaNiTTA vasudevayA pannattA, eeNaM kameNaM NeyabvA, aNupari vADI imAo devayAo - bamhAviNvasUvaruNe aya abhivRddhI pUse Asejame aggI payAvaI some rudda aditI vahassaI sappe piubhage ajjaya saviA taTTA vAu iMdaggI mitto iMde niraI Au vistAya, evaM NakkhatANaM eyAparivADI NeyavvA jAva uttarAsAThA kiM devayA pannattA ? goyamA ! vistadevayA pannatA / eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatANaM abhiI kkhatte kaitAre pannatte ? goyamA ! titAre pannatte, evaM 'Rosaifere maMDale jogaM joyaMsu vA3' ina donoM nakSatroM ne sarvabAhya candra maMDala meM pahile saMbandha kiyA hai, aba bhI ve karate haiM aura Age bhI kareMge aba sUtrakAra jo nakSatra kevala eka pramarda yoga hI karatA hai usa nakSatra ko pragaTa karate hai 'tatthaNaM je te Nakkhate je NaM sayA caMdassa pamaddaM jogaM joei sANaM egA jeTThA' una aTThAvIsa nakSatroM ke bIca me jo nakSatra sadA candra ke sAtha kevala eka pramarda yoga ko hI karatA hai aisA vaha nakSatra eka jeSThA hI hai / / 22| che sebha vAmAM Avyu che. 'savvabAhirae maMDale jogaM joyaMsu vA' yA mane nakSatro sakhAhya candramaDaLamAM prathama sabandha karyo che atyAre paNa tee kare che ane bhaviSyamAM paNa karatA raheze have sUtrakAra je nakSatra kevaLa eka prayAga ja kare che te nakSatrane prakaTa kare che-'tatthaNaM-je te Nakkhatte jeNaM sayA caMdassa pamaddaM jogaM joei sA NaM egA- jeTThA' te adhyAvIza nakSatrenI vacce je nakSatra sadA candranI sAthe kevaLa eka pramaI cegane ja kare che. evuM te nakSatra me bheSThA 4 che, suu022|| jambudvIpaprajJaptisUtra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jambUdvIpaprajJaptisUtre NeyavvA jassa jaiyAo tArAo, imaM ca taM tAragaM-tiga tiga paMcagasaya dugaduga vattIsagatigaM tahatigaM ca / chappaM ca gatiga ekkaga paMcagatigaM chakkagaM ceva / 1 / sattaga dugaduga paMcaga ekkekaga paMcaca utigaM cev| ekkArasagacaukkaM caukagaM ceva tArAggaM // 2 // ||suu0 22 // ___ chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANAmabhijinnakSatraM kiM devatAkaM prajJaptam ? gautama ! brahmadevatAkaM prajJaptam, zravaNa nakSatraM viSNu devatAkaM prajJaptam, dhaniSThA vasudevatA prajJa etA, etena krameNa netavyA, anuparipATIiyaM devatAyAH, brahmAviSNurvasarvaruNo'jo'bhivRddhiH pUSA azvoyamo'gniH prajApatiH somo rudro'diti bRhaspatiH sarpaH pitRbhago'ryamA savitAtvaSTA vAyurindragnI mitraindro nairRta ApaH vizvAzca / evaM nakSatrANA meSA paripATI netacyA yAvadutarASADhA ki devatA prajJaptA ? gautama ! vizva devatA prajJaptA / eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANA mabhijinakSatraM kiM tAraM prajJAtam ? gautama ! tritAraM prajJaptam, evaM netavyA yasya yAvatyastArAH, iyaM ca tat tArAgram, trikaM trikaM paJcazataM dvikaM dvikaM dvAtriMzat trikaM tathA trikaM ca / SaTpaJcakaM trikamekakaM paJcakaM trikaM SaSTakaM caiva / / saptakaM dvikaM dvikaM paJcamekaikaM pazcacatustikaM caiva / ekAdazakaM catuSkaM catuSakameva tArAgramiticchAyA // 2 // 22 // TIkA-'eesi NaM bhaMte' eSeSAsuparyukAnAM nakSatrANAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAmamijitpramukhAnAM madhye 'abhiI Nakkhate kiM devayAe pannatne' abhijinAmaka gaNanayA prathama nakSatraM ki devatAkam tatra kA devatA vidyate'syeti kiM devatAkaM prajJaptam-kathitam, devatA svAmI adhipatirityarthaH yasyA devatAyA stuSTa yA nakSatra tuSTaM bhavati yasyA devatAyA atuSTayA cAtuSTaM bhavati nakSatram / devatA dArakA nirUpaNa 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-gautamasvAmine isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo Apane 28 nakSatra kahe haiM unameM se jo pahilA abhijit nAmakA nakSatra hai usa nakSatra kA svAmI-devatA kauna hai ? nakSatra ke devatA kI tuSTi hone se hI nakSatra tuSTa hubhA aura usake devatA kI atuSTi se nakSatra atuSTa huA mAnA jAtA hai devatAdvAranuM nirUpaNa 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANa' ityaadi| TIkAtha-gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che-he bhadaMta ! Ape je 28 nakSatra kahelA che temAMthI je paheluM abhijita nAmanuM nakSatra che te nakSatranA svAmIdevatA koNa che? nakSatranA devatAnI tuSTi thavAthI ja nakSatra tuSTa rahe che ane enA devatAnI atuSTithI nakSatranuM atuSTa thavuM mAnavAmAM Ave che. AthI Aja abhiprAyane laIne ahIM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 337 nanu yadA nakSatrANi svayameva devatArUpANi tadA tatra devatAntara svIkAre kA yuktistadabhAvAcca kathaM nakSatreSu devatAnAmAdhipatyamiti cedatrocyate-pUrvabhavopArjitatapastAratamyena tapasaH phalasyApi tAratamyadarzanAt manuSyavat, deveSvapi sevyasevakabhAvasyApi pratipAdanAta, yadAha-'sakassa deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNNo ime devA ANA uvavAyavayaNaNiddese ciTuMti taM jahA-somakAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArIo aggikupArA aggikumArIo vAukumArA vAukumArIo caMdA sUrA gahA NakkhattA tArAkhvA je AvaNNe tahappagArA savve te tabbhattiyA tabbhAriyA sakkassa deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNo ANAvayaNaNidese ciTaMti' ____ ataH isI abhiprAya ko lekara yahAM gautamasvAmIne ina nakSatroM ke kauna kauna devatA hai aura prathama nakSatra kA kauna devatA hai yaha jAnane ke liye prazna kiyA hai| zaMkA-jaba nakSatra svayaM hI devatA rUpa hai to phira ina ke devatAntara mAnane meM kyA yukti hai ? yadi isa sambandha meM koI yukti nahIM hai to phira nakSatroM meM devatAoM kA adhiSThAna kaise ho sakatA hai ? uttara-pUrva bhava meM upArjita tapakI taratamatA se tapake phala meM bhI taratamatA dekhI jAtI hai manuSya kI taraha devoM meM bhI sevya sevaka bhAvakA pratipAdana to zAstra meM huA hI hai jaisA ki 'sakassa deviMdassa devaraNo somassa mahAraNNo ime devA ANAuvavAyavayAna. dese ciTTati-taM jahA somakAiyA, somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArI o aggikumArA aggikumArIo vAukumArA vAukumArIo caMdA sUrA gahANakkhattA tArArUvA je AvaNNe tahappagArA savve te tabbhatiyA tavabhAriyA sakassa deviMdassa devaraNo somasta maharaNNo ANAvayaNaNiddese ciTThati' isa gautamasvAmIe A nakSatronA kayA kayA devatA che ane prathama nakSatranA kayA devatA che e jANavA mATe prazna karyo che. zaMkA-jyAre nakSatra jAte ja devatA rUpa che te pachI emane devatAntara mAnavA pAchaLa zuM prayojana che? je A sambandhamAM koI prajana nathI te pachI nakSatramAM devatAonuM adhiSThAna kaI rIte hoI zake? uttara-pUrvabhavamAM upArjita tapanI taratamatAthI tapanA phaLamAM paNa taratamatA jovAmAM Ave che. manuSyanI jema devAmAM paNa sevyasevaka bhAvanuM pratipAdana te zAstramAM thayuM ja cha 2ma 'sakkassa deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNNo ime devA ANA uvAyavayaNA nidese ciTuMti-taM jahA somakAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArIo aggikumArA aggikumArIo vAukumArA vAukumArIo caMdAsUrAgahA NakkhattA tArArUvA je AvaNNe tahappagArA savve te tabhattiyA tabbhAriyA sakkassa deviMdassa devaraNo somassa mahAraNNo ANAvayaNa Nidese ciTuMti' mA shaastraantrn| 542mA thayu che. matisaraNa hAvAthI ame mA 542AnI ja043 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jambUdvIpaprajJaptisUtre " ( zakrasya devendrasya devarAjaH somasya mahArAjJa ime devA AjJopapAta vacananirdeze tiSThanti, tadyathA - somakAyikAH somadevakAyikAH, vidyutkumArA, vidyutkumAryaH agnikumArA agnikumAryau vAyukumArA vAyukumAryaH, candrAH sUryAH grahA nakSatrANi tArArUpA ye anye tathA prakArAH sarve te tadbhaktikAH tapo bhAritAH zakrasya devendrasya devarAjJaH somasya mahArAjJa AjJAvacananirdeze tiSThanti iticchAyA) zAstrAntarodhRta prakaraNasyAti saralatayA vyAkhyA na kRtA prajJaiH svayamevArthAnusaMdhAnaM kartavyam, etasmAt prakaraNAt itthaM jJAyate yad devAnAmapi adhi pati bhavati, ato'trAdhipati : viSayakaH prazno nAnupapannaH, tatra devazarIraprAptiyogya pUrva bhavopArjita tapaH prabhAvAt devagati prApnuvanti devarAjAnukUla pUrvabhavopArjita puNyaprabhAvAt devarAjo bhavatIti praznaH, 'bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' bamhadevayA pannatte' brahmadevatAkaM prajJaptam, arthAt abhijinnakSatrasya brahmAkhyo devavizeSa eva devatA bhavati iti bhagavata uttaram iti bhAva: / 'savaNe Nakkhatte viNhu devayAe paSNate' zravaNanakSatraM viSNu devatAkaM prajJaptaM kathitam, yadyapi atra prazna sUtraM nAsti tathApi uttarasUtrAnurodhAt prazna sUtraM svayamevonneyam kathamevamiticet, ucyate - ziSyasyAbhiprAyaM jAnan guruH ziSya manogataM praznaM jJAtvA nirvacanasUtreNaiva samAdhAnAt, AlApaprakArace tham 'eesiNaM bhaMte ! ahAvIsAe zAstrantara ke prakaraNa meM huA hai isa prakaraNa kI ati sarala hone se hama vyAkhyA nahIM kara rahe haiM svayaM hI isa viSaya ko samajhalenA cAhiye isa uddhRta prakaraNa se yaha bAta jAnI jA sakatI hai ki devoM kA bhI adhipati hotA hai isaliye yahAM adhipati viSayakA prazna anucita nahIM hai / jIva devazarIra prApti ke yogya pUrva bhavopArjita tapa ke prabhAva se devagati prApta karate haiM aura devarAja ke pada kI prApti ke anukUla pUrva bhavopArjita tapa ke prabhAva se jIva devarAja hotA hai aba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM 'gopamA ! bamhadevayA pannatte' he gautama! abhijit nakSatra kA svAmI brahma nAmakA deva vizeSa hai 'savaNe kkha te viNhu - devayAe paNNatte' zravaNa nakSatra kA svAmI viSNudevatA hai adyapi yahAM prazna sUtra nahIM hai phira bhI uttara sUtrake anurodha se prazna sUtra svayaM hI udbhAvita vyAkhyA karatAM nathI svaya' ja A viSayane samajI levA joIe A udhRta prakaraNathI e hakIkata jANI zakAya che ke devAnA paNa adhipati hoya che AthI ahI adhipati viSayaka prazna asthAne nathI. jIvadevazarIra prAptine cAgya pUrvabhavApArjita tapanA prabhAvathI devagati prApta kare che ane devarAjanA padanI prAptine anukULa pUrvabhavApArjita tapanA prabhAvathI jIva devarAja bane che. have gautamasvAmInA praznane uttara ApatA thakA prabhu he che 'goyamA ! bamhadevayA pannatte' he gautama! alikti nakSatranA svAbhI mahA nAmanA deva vizeSa che- 'savaNe Nakkhatte viNhu devayAe paNNatte' zravaNa nakSatranA svAbhI viSaya devatA che joke atre prazna sUtra nathI te| paNa uttara sUtranA anurodhathI prazna sUtra svayaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 339 NakkhattANaM savaNaNakkhate kiM devapAe pannatte ? goyamA ! savaNe Nakkhatte viNhu devayAe pannatte' he bhadanta ! eteSAmaSTAvizati nakSatrANAM madhye yadidaM zravaNanAmakaM nakSatram, tat kiM devatAkam arthAt zravaNa nakSatrasya devatA kAiti praznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! viSNu. devatAkaM prajJaptaM kathitam, arthAt zravaNanakSatrasya devatA viSNurbhavatIti / evameva sarvatra prazna vAkyamutthApya tadanantaramuttaravAkyaM puraNIyamiti / 'paNihA vasudevayA pamnattA' dhaniSThA vasudevatA prajJaptA, arthAt dhaniSThAnakSasya devatA vasurbhavati iti / 'evaM eeNaM kameNaM yacyA aNuparivADI' evam-uparyuktena etena pradarzitena krameNa-prakAreNa anuparipATI-abhijidAdi nakSatraparipATIkameNa devatAnAmAvalikA netavyA bhaNitavyA 'imAo devayAo' imA vakSyamANA stA devatA bhavanti, tadyathA-'bamhA viNhu' brahmA viSNuH 'vana varuNe' vasuvaruNaH 'aya abhivaddhI' ano'bhivRddhiH 'pUse Ase' pupanAmako devaH natu sUryaparyAyaH tena revatyeva poSNaM sUryadevatAkamiti prasiddhiH, azvanAmako devavizeSaH 'jame aggI' yamo'gniH, 'payAvaIsome' prajApatirapi devavizeSaH soma candranAmako devavizeSaH, 'rudde aditI' rudranAmako devavizeSaH tathA adiviH aditinAmako devavizeSaH 'bahassaI sappe' bRhaspatirdevaguruH tathA karalenA cAhiye aura vaha isa prakAra se-'eesiNaM bhNte| aTThAvosAe Nakkha. tANaM savaNaNakkhatte kiM devayAe paNNatte goyamA! savaNe Nakkhate viNhu devayAe paNNatte' isI taraha se sarvatra prazna vAkya utthApita karake usake anantara vAkya kI pUrti karalenA cAhiye / 'dhaNiTThA-vasudevayA pannatA' dhaniSThA nakSatra kA svAmI vasudevatA hai 'eeNaM kameNaM NeyacyA aNuparivADI imAo devayAo' isI krama se-abhijit nakSatrAdi kI paripATI krama se-devatAoM kI AvalikA kahalenA cAhiye 'vaha devatAoM kI AvalikA nAmAvalI-isa prakAra se hai-'bamhA, viNDa, vastU, varuNe, aya, abhivaddhI, pUse, Ase, jame, aggI, payAvaI, some, rudde, aditi, vahassaI, sappe, piubhage, ajjama, saviA, taTThA, vAu iMdaggI, mitto, nirai Au, vissAya' brahmA viSNu, vasu, varuNa, aja, abhivRddhi, pUSA, azva, 1 lalita za se ye mana ta mA pr4||3-'eesinnN bhaMte ! adAvIsAe NakkhattANaM savaNaNakkhate kiM devayAe paNNatte, goyamA ! savaNe Nakkhatte viNhudevayAe paNNatte' yAvI ja rIte sarvatra pravAkya uthApita karIne tenI anantara uttaravAkayanI pUrti karI levI naye. 'dhaNivA vasudevayA pannatA' pani nakSatranA svAmI vasudevatA cha 'eeNaM kameNaM yavvA aNuparivADIimAo devayAo' mA bhathI-mamiti nakSatrAhinI paripATInA kramathI-devatAonI AvalikA kahI levI joIe. te devatAonA AvalikA- nAmAvalI A pramANe cha-'bamhA, viNhU, vasU, varuNe, aya, abhivaddhI, pUse, Ase, jame, aggI, payAvai, some, rude, aditi, bahassai, sappe, piubhage, ajjama, saviA, tahA, vAu, iMdaggI, mito, nirai, Au, vissAya' brahmA, vi, vasu, 139, 20, mali pUSA bhava, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jambUdvIpaprajJaptisUtre sarpaH sarpa nAmako devavizeSaH 'piubhage' pitRnAmako devavizeSaH tathA bhaganAmako devavizeSaH, 'ajjama saviyA' aryamA devavizeSaH stathA savitAsUrya: / 'taTThA vAu' khASTA- tvaSTanAmako devavizeSaH tena khASTrI citrA iti prasiddham, vAyuH / ' IdaggI' indrAgnI, tatrendrazcAgnizva iti, indrAgnI, tena vizAkhA dvidaivatamiti 'mito iMde' mitro mitranAmako devavizeSaH tathA indraH 'niraI ' ' nairRto rAkSasa: 'Au' Apa: jalanAmako devavizeSaH tena pUrvASADhAtoyamiti prasiddham 'vissAya' vizvedevAstrayodazaH, atrAbhijinnakSatrasya devo brahmA zravaNasya viSNurevaM prakAreNa yathAsaMkhyena devanakSatrayoH prakAro jJAtavyaH, abhijidAdita ArabhyottarASADhA paryantaM devanA mAbhiyojanIyamiti / saMprati prakaraNArtha mupasaMharannAha - ' evaM ityAdi, ' evaM NakkhattANaM eyA parivADI yavA jAva uttarAsAThA kiM devayA pannattA ? goyamA ! vissadevayA pannatA' evaM yama agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitR, bhaga, aryamA, savitA, tvaSTA, vAyu, indrAgni, mitra, indra, naiRta, Apa, aura vizvA inameM pUSA yaha deva vizeSa hai sUrya paryAya rUpa yaha nahIM hai revatI nakSatra hI pUSA devatA vAlA hai yaha bAta prasiddha hI hai / azva eka devatA vizeSa hai bRhaspati bhI deva vizeSa hai soma candra nAmaka deva vizeSa kA nAma hai aditi bhI eka deva vizeSa hai svaSTA - tvaSTAdeva vizeSa kA nAma hai isI ke nimitta se citrA nakSatra ko tvASTrI kahA gayA hai vizAkhA nakSatra do devatAoM vAlA hai isI se indra aura agni ko yahAM usake do svAmi rUpa se kahA hai naiRta yaha rAkSasa vizeSa hai 'Apa' se jala devatA kahA hai isI kAraNa pUrvASADhA nakSatra ko 'toya' aise nAma se abhihita kiyA gayA hai jaisA ki Upara meM prakaTa kiyA gayA ki abhijit nakSatra kA devatA brahmA hai, zravaNa nakSatra kA devatA viSNu hai isI prakAra yathAsaMkhyarUpa devatA aura nakSatra kA sva svAmI sambandha lagAlenA cAhiye 'evaM NakUkhattANaM eyA parivADI yama, agni annayati, soma, rudra, sahiti, bRhaspati, sarpa, pitR, laga arthabhA savitA tvASTrA, vAyu, indrAgni, mitra, indra, naiRta, Apa, ane vizvA samAM yUSA the heva vizeSa che. sU paryAya rUpa A nathI revatI nakSatra ja pUSAdevatAvALu che. e vAta te prasiddha ja che. azva eka devatA vizeSa che. bRhaspatti paNa deva vizeSa che. seAmacandra nAma deva vizeSanu nAma che aditI paNa eka deva vizeSa che. vATAvASTra devavivazetu' nAma che. AnA nimittathI citrA nakSatrane ASTrI kahevAmAM AvyuM che. mAthI ja indra ane agnine ahI' tenA be svAmI rUpathI kahevAmAM AvelA che. naiRRta e rAkSasa vizeSa che. 'Apa'thI jaLadevatA kahyA che A kAraNe ja pUrvASADhA nakSatrane 'teAya' evA nAmathI abhihita karavAmAM Avela che. jemake-upara prakaTa karavAmAM AsM ke abhijita nakSatranA devatA brahmA che zravaNa nakSatranA devatA viSNu che evI ja rIte yathAsaMkhya rUpathI hevatA bhane nakSatranA sva svAbhIsambandha lagAvI heve| lekhe, 'evaM Nakkha tANaM payA parivADI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 341 nakSatrANAmeSA paripATI netacyA yAvat uttarASADhA ki devatA prajJaptA ? gautama ! vizvadevatA prajJatA 'evamabhijidAdi pradarzitaprakAreNa nakSatrANAM zravaNAdInAm eSA uparyuktA paripATI devatAnAm nAmAvalikA netavyA - bhaNitacyA, kiyatparyantameSA paripATI anusaraNIyA tatrAha - 'jAva' ityAdi yAvat uttarASADhA kiM devatA prajJaptA ? bhagavAnAha - he gautama ! u tarASADhA vizvadevatA prajJaptA - kathiteti paryantaM yAvatpadagrAhyaM bhavati, tatraitayA brahmaviSNuvaruNAdilakSaNayA paripAyA natu paratirdhikaprayukta avazyayamadahana kamalajAdi - rUpayA netavyA - parisamApti prApaNIyA yAvaduttarASADhA ki devatA prajJaptA - kathitA ? gautama ! vizvadevatA prajJapteti // samprati-kasmin nakSatre kiyatyastArA bhavantIti darzayituM tArA saMkhyA dvAramAha- 'eesiNaM' ityAdi, 'eesi bhaMte!' eteSAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAvizate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAm abhijidAdi uttarASADhA nakSatrAntAnAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhijinnAmakaM nakSatram kaitAre pannatte' katitAraM prajJaptaM kathitam, tatra kati - kiyatsaMkhyakA stArA asya iti tAraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! titAre pannatte' tritAraM prajJaptaM tisrastArAkathitam, vidyante syeti tritAraM prajJaptaM kathitam, tArA zabdenAtra yaccA jAba uttarAsAThA kiM devayA patnattA' antima nakSatra uttarASADhA hai so yaha devatA paripATI vahIM taka kramazaH calatI jAvegI isa taraha vahAM para anta meM jaba aisA praina hogA ki uttarASADhA nakSatra kA svAmI kauna devatA hai ? to vahAM para aisA utaradenA cAhiye ki he gautama! uttarASADhA kA svAmI vizve devatA hai ! aba kisa nakSatra meM kitane tAre haiM yaha prakaTa kiyA jAtA hai-isa meM yahI prazna gautamasvAmIne kiyA hai 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhijiI Nakkhate kaI tAre paNNatte' he bhadanta ! ina pradarzita 28 nakSatroM me jo abhijita nakSatra haiM vaha kitane tAroM vAlA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! titAre paNNatte' he gautama! abhijit nakSatra tIna tAroM vAlA hai yahAM prakaraNa jyotiSka ke sambandha kA cala rahA hai ataH tArA zabda se yahAM jyotiSka vimAnoM kA yavvA jAva uttarAsAThA kiM devayA pannattA' antima nakSatra uttarASADhA che to yA devatA paripATI tyAM sudhI ja kamaza cAlatI raheze. A pramANe tyAM antamAM jayAre evA prazna thaze ke uttarASADhA nakSatranA svAmI kayA devatA che ? te tyAM evA javAkha Ave joie ke-he gautama / uttarASADhA nakSatranA svAmI vizve devatA che. have kayA nakSatramAM keTalA tArA che e prakTa karavAmAM Ave che. AmAM eja prazna gautamasvAbhIme ye che - 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhijiI Nakkhate kai tAre paNNatte' he lahanta ! yA praharzita 28 nakSatramAM ne samiti nakSatra che te TalA tArAvANu che ? khAnA bhavANabhAM alu uhe che- 'goyamA ! titAre paNNatte' he gautama! abhijit nakSatra traNa tArAvALu che. atre jyeAtiSkanA sambandhanuM prakaraNa cAlI rahyuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natvatra jambUdvIpaprajJaptisUtre jyotiSkavimAnAni prakaraNAt nakSatrajAtIyA jyotiSkAnAM vimAnAni ityarthaH saMpadyate, paJcamajAtIya jyotiSkAstarakAH, nahivibhinnajAtIyAnAM tArANAM dvitrAdi vimAnaireka nakSatramityAkArako vyavahAraH sAdhIyAn (samyakU) anyajAtIyavimAnasamudAye nAnyajAtIyaH samudAya bhaviSyati virodhAt, nakSatrANAM vimAnAni mahAnti bhavanti, tArANAM vimAnAni tu laghUni, tathA jambUdvIpa nAmaka sarvamadhyavarti dvIpe eka candrasya tArakANAM koTAkoTInAM paTSaSTiH sahasrANi navazatAni paJcasaptatizca yA saMkhyA kathitA sApi atizayati, nakSatrasaMkhyA ca aSTAviMzatirUpA sA mUlata eva samucchidyeta ! bhayaiteSAM tArAvimAnAnAM ke svAmino bhavanti iti cedatrocyate-abhijidAdi nakSatrANyeva svAmino bhavanti, tathA kazcit dhanAdhipati dhanADhyo gRhadvayasya gRhatrayasya cAdhipatirbhavatIti / 'evaM NeyacvA jassa jajhyAo tArAo' hI grahaNa huA hai jyotiSka ke bhedoM kI gaNanA meM jo pAMca veM bheda rUpa tArA rUpa hai ve yahAM gRhIta nahIM hue haiN| kyoMki vibhinna jAtIya tArAoM ke do tIna Adi vimAnoM se yukta eka nakSatra hai aisA vyavahAra samyakra nahIM hotA hai anya jAtIya ke vimAna samudAya meM anya jAtIya samudAyI nahIM hogA kyoMki aisA hone meM virodha AtA haiM nakSatroM ke vimAna bahuta baDe hote haiM aura tArAoM ke vimAna choTe hote haiM tathA jambUdvIpa nAmake sarvamadhyavarti dvIpa meM eka candra ke tAroM kI 66975 jo saMkhyA kahI gaI hai vaha bhI atizayita hai kyoMki nakSatroM kI to saMkhyA mUla meM 28 hI hai / so esI mAnyatA meM vaha bhaMga ho sakatA hai ina tArA vimAnoM ke svAmI kauna hai ? isa AzaMkA meM yaha prakaTa kiyA jAtA hai ki jaisA koI dhanAdhipati dhanADhya gRha dvaya kA yA gRha trya kA svAmI hotA hai| isI prakAra se abhijit Adi nakSatra hI ina ke svAmI hote haiM 'evaM NepavvA 342 che AthI tArA zabdathI mahI' janmyAtiSThanA bhedezanI gaNanAmAM je pAMcamA bheda rUpa tArA rUpa che te ahI gRhIta thayAM nathI parantu yetiSka vimAnAnuM ja grahaNa thayu` che, kAraNa ke vibhinna jAtIya tArAenA e traNa Adi vimAnAthI yukta eka nakSatra che evA bya vahAra samyak thatA nathI, anya jAtIyanA vimAna samudAyamAM anyajAtIya samudAyI thaze nahI kAraNa ke A pramANe thavAmAM virAdhAbhAsa thAya che. nakSatranA vimAna mahAkAya hAya che jyAre tArAonA vimAna nAnA kadanA hAya che tathA jammUdrIpa nAmanA sarvAM madhyavati dvIpamAM eka candranA tArAnI je 66975nI saMkhyA kahevAmAM AvI che te paNa atizayAkti bharelI che kAraNa ke nakSatrAnI sakhyA ja mULamAM 28 ja che tethI AvI mAnyatAmAM tene bhaMga thaI zake che. A tArA vimAnAnA svAmI kaNa che ? A AzakAmAM e prakaTa karavAmAM Ave che ke jema koI dhanAdhipati-dhanADhaya e gharanA athavA traNa gharane svAmI heAya che. evI ja rIte abhijita Adi nakSatra ja emanA svAmI hoya che. 'evaM yacvA jassa jayAo tArAo' malinita nakSatramAM pratipAdita paddhatinA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 343 evamabhijinakSatranyAyena netavyA yasya nakSatrasya yAvatyo yAvatsaMkhyakAH tArAstA netavyAH 'imaMca taM tAraggaM' idaM vakSyamANaM tat tArAgram-tArAsaMkhyAparimANam yasya nakSatrasya yAvatI tArA, tAsAM tArANAM saMkhyApradarzana mittham bhavati, tadyathA-'tigatiga paMcaga sayaduga' trikaM trika paMcakaM zataM dvikam tatrAbhijinnakSatrasya trikaM tArA tritayaM bhavati, evaM trikaM tArAtritayaM zravaNa nakSatrasya bhavati, tathA dhaniSThA nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, tathA zatabhiSakU nakSatrasya tArAzataM bhavati / pUrvabhAdrapadanakSatrasya tArAdvayaM bhavati / 'dugabattIsatigaM taha tigaMca' dvikaM dvAtriMzat trikaM tathA trikaM ca, tatrottarabhAdrapadanakSatrasya tArAdvikaM bhavati, revatI nakSatrasya dvAtriMzatArA bhavanti, azvinI nakSatrasthApi tArA trikaM bhavati tathA bharaNI nakSatrasyApi tArA trikaM bhavati 'cha paMcagatiga ekkagapaMcaga tigachakagaM ceva' SaTpaJcakaM trikamekakaM paJcakaM trikaM SaTakaM caiva, tatra kRtikAyA stArA SaTkam, rohiNI nakSatrasya tArA paJcakam, mRgazirasastArA trikaM bhavati, AAnakSatrasyaikakaM tArA vimAnaM bhavati, punarvasu nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, puSya nakSatrasya tArA trikaM bhavati, azleSAnakSatrasya tArA SaTkaM bhavatIti / 'sattaga dugadga jassa jaiyAo tArAo' abhijita nakSatra meM pratipAdita paddhati ke anusAra jisa nakSatra ke jitane tAre haiM ve nakSatra hI una tAroM ke adhipati haiM aisA jAnanA cAhiye so aba yahI prakaTa kiyA jAtA hai ki kina kina nakSatroM ke kitane kitane tAre haiM-'tiga tiga paMcaga saya duga' abhijita nakSatra ke tIna tAre haiM zravaga nakSatra ke bhI tIna tAre haiM dhaniSTha nakSatra ke pAMca tAre haiM zatabhi. Saka nakSatra ke hai sau tAre haiM pUrva bhAdrapadA nakSatra ke do tAre haiM 'duga battIsatigaM taha tigaMca' uttarabhAdrapadA nakSatra ke do tAre hai revatI nakSatra ke 32 tAre haiM azvinI nakSatra ke 3 tAre haiM bharaNI nakSatra ke 3 tAre haiM 'chappaMtraka tiga ekkaga paMcaga tiga chakkagaMceva' kRtikA nakSatra ke 6 tAre hai rohiNI nakSatra ke 5 tAre hai mRgazirA nakSatra ke tIna tAre haiM ArdrA nakSatra kA eka tArA hai punarvasu nakSatra ke pAMca tAre haiM puSya nakSatra ke 3 tAre hai azleSA nakSatra ke 6 tAre hai 'sataga duga anusAra je nakSatranA jeTalA tArA che te nakSatra ja te tArAonA adhipati che ema jANavuM joIe AthI have e ja prakaTa karavAmAM Ave che ke kayA kayA nakSatronA keTalA ma ta cha ? 'tigatiga paMcaga sayaduga' malita nakSatranA ta cha. zravaNa nakSatranA paNa traNa tArA che. dhaniSThA nakSatranA pAMca tArA che. zatabhiSaka nakSatranA eka taa| cha, pUna pahanakSatranAme tArA che 'dugabattIsatigaM taha tigaM ca uttarabhAdra yaha nakSatranA be tArA che. revatI nakSatranA 32 tArA che. azvinI nakSatranA 3 tArA che. ma27 nakSatranA 3 tA. cha. 'chappannaM vAtiga ekaga paMcagatiga chakkagaM yeva' iti nakSatranA cha tArA che rohiNI nakSatranA 5 tArA che. mRgazirA nakSatranA traNa tArA che. ArkI nakSatrane eka tAre che. punarvasu nakSatranA pAMca tArA puSya nakSatranA 3 tArA che azleSA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jambUdvIpaprajJaptisUtre paMcaga ekekA paMca cautigaM ceva' saptakaM dvikaM dvikaM pazcaka mekaikakaM paJcakaM catusvikaM caiva, tatra madhAnakSatrasya tArA saptakaM bhavati, pUrvephAlgunI nakSatrasya tArA dvikaM bhavati, tathA uttaraphAlgunI nakSatrasyApi tArA dvikameva bhavati, hastanakSatrasya tArA pazcakaM bhavati, citrAnakSatrasya ekameva tArA vimAnaM bhavati tathaiva svAtI nakSatrasyApi ekameva tArAvimAnaM bhavati, vizAkhA nakSatrasya tArApaJcakaM bhavati, anurAdhAnakSatrasya tArA catuSkaM bhavati, jyeSThAnakSatrasya tArAtrikaM bhavatIti / 'ekkArasaga ca ukaM caukkagaM ceva tAraggaM' ekAdazakaM catuSkaM catuSkameva ca tArAgram, tatra mUlanakSatrasyaikAdazakamekAdazasaMkhyAkaM tArAvimAnam, tathA pUrvASADhAnakSatrasya tArAcatuSkaM bhavati, uttarASaDhA nakSatrasyApi tArAcatuSkameva bhavati, tArAgram upayuktaprakAreNa tArA saMkhyAparimANaM vyAkhyAtaM bhavati / athAtra pratinakSatraM tArA saMkhyAparimANapradarzanasya ki prayojanamiti cedatrocyate-yannakSatraM yAvatArAsaMkhyAparimANakaM bhavati tatsaMkhyakAM tithiM sarvatra zubhakAme varjayet, yathA zatabhiSag revatI nakSatrayoH krameNa zatasya dvAtriMzatazca duga paMcaga ekkekkaga paMca cautigaM ceva' madhA nakSatra ke sAta tAre hai pUrvaphAlgunI nakSatra ke do tAre hai uttarAphAlgunI nakSatra ke bhI 2 tAre haiM hasta nakSatra ke pAMca tAre haiM, citrA nakSatra kA eka hI tArA vimAna hai isI taraha svAti nakSatra kA bhI eka hI tArA vimAna hai vizAkhAnakSatra ke 5 tAre haiM anurAdhA nakSatra ke 4 tAre haiM jyeSThA nakSatra ke 3 tAreM haiM 'ekkArasagaca ukka caukkagaMceva tAragaM' mUla nakSatra ke 11 tArA bimAna haiM pUrvASADhA nakSatra ke cAra tAre haiM uttarASADhA nakSatra ke bhI cAra tAreM hai isa taraha se yaha nakSatroM ke tArAoM kI saMkhyA kA pramANa kahA gayA hai| zaMkA-yahAM hara eka nakSatra ke tArAoMkI saMkhyA kA parimANa pradarzita karane kA kyA prayojana hai ? utara-jo nakSatra jitane tArAoM kI saMkhyA vAlA kahA gayA hai usa saMkhyA vAlI tithi sadA zubha kAma meM choDa denI cAhiye jaise-zatabhiSaka nakSatra ke eka nakSatranA 6 taa| cha, 'sattagadgaduga paMcaga ekkekkaga paMcagau tigaM ceva' maghA nakSatranA sAta tArA che. pUrva phAgunI nakSatranA be tArA che, uttarAphAlgunI nakSatranA paNa be tArA che. hasta nakSatranA pAMca tArA che citrA nakSatranuM eka ja tArA vimAna che eja rIte svAti nakSatranuM paNa eka ja tArAvimAna che. vizAkhA nakSatranA 5 tArA che anurAdhA nakSatranA yAra taa2| che. jyeSTha nakSatranA 3 taa2| cha. 'ekkArasagacaukkaM ca ukkagaM ceva tAragaM' bhUNa nakSatranA 11 tArA vimAna che, pUrvASADhA nakSatranA cAra tArA che, uttarASADhA nakSatranA paNa cAra tArA che. A rIte A nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM pramANa kahevAmAM AvyuM che. zaMkA-ahIM dareka nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM parimANa pradarzita karavAnuM zuM prayogana cha ? uttara-je nakSatra jeTalA tArAonI saMkhyAvALuM kahevAmAM AvyuM che te saMkhyAvALI tithi sadA zubha kAryamAM choDI devI joIe jemake-zatabhiSapha nakSatranA ekaso tArA ane jambudvIpaprajJaptisUtra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam 345 tithibhirbhAge hate sati yadavaziSTaM tatpramANA tithiH zubhakArye sarvatra varjanIyeti dvAviMzatisutrasya vyAkhyAyAM devatAdvAraM samAptipUrvakaM sUtravyAkhyAnamapi samAptaM bhavati / / sU0 22 // // athagotradvAramAha // atra yadyapi nakSatrANAmabhijidAdInAM svarUpato na gotrasaMbhavaH, yato loke evaM dRzyateyathA gargasyApatya saMtAno gargagotramiti, na khalu etAdRzaM gotraM saMbhavati nakSatrANAm, nakSatrANAmapapAtikatvAt tathApi yasmin nakSatre zubhaigzubhava grahaiH samAnaM yasya gotrasya yathAkramaM zubhamazubhaM vA yathAkramaM bhavati tadeva gotraM tasya nakSatrasya bhavatIti kRtvA nakSatrANAmapi gotrasaMbhavo bhavati tato gotrapraznArthaM tatsUtramAha-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvisAe NakkhattAna' ityAdi / mUlam - eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhatANaM abhiI Nakkhatte kiM gote panate ? goyamA ! moggalAyaNasagote panna gAhA - moggalAyaNa 1 saMkhAyaNe ya2 taha agga bhAva3 kaNille 4 | tatto ya jAukaNNe5 dhanaMjae6 ceva bodhabve // 1 // pussAyaNe 7 assAyaNe ya8 bhaggavese ya9 aggivese ya10 / goyama bhAraddAe 12 lohicca ceva vAsiTTe14 // 2 // obhajjAyaNa 15 maMDavvAyaNe ya16 piMgAyaNe ya govalle kAsavakosiya20 dabbhAya cAmaracchAya gAya 23 // 3 // govallAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNe26 havai mUle / tao ya vajjhiyAyaNa bagdhAvacce ya gottAI // 4 // eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiM saMThie pannatte ? goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte, gAhA - gosIsAvali1 kAhAra2 sauNI3 puSphovayAra4 vAvIya5 / NAvA AsakkhaMdhaga bhagacharadharaea sagaDuddhI // 1 // sau tArA aura revatI nakSatra ke 32 tArA kahe gaye haiM ina meM tithi kI saMkhyA kA bhAga dene para jo bAkI bace usa pramANa tithi zubhakArya meM sarvatra varjanIya kahA gayA hai / 22 devatAdvAra samApta revatI nakSatranA 32 tArAe kahevAmAM AvyA che, AmAM tithinI saMkhyAne bhAgavAmAM Ave ane je zeSa vadhe te pramANatithi-zubhakAya mAM satra vajranIya kahevAmAM Avela che. sU0 22aa devatAdvAra samApta ja0 44 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre migasIsAvali12 ruhirabidura3 tulla14 vaddhamANaga15 pddaagaa16| pAgAre paliyaMge18 hatthe muhaphullae21 ceva // 2 // khIlagadAmaNiegAvali ya gayadaMta vicchya ale ya26 / gayavikameya tato sIhanisIhaya18 saMThANA // 3 // tti taovIsai suttassa mUlaM ||suu0 23 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzatinakSatrANA mabhijinnakSatraM kiM gotraM prajJaptam ! gautama ! maudgalyAyanasagotraM prajJam, gAthA-mauGgalyAyanaM1 sAMkhyAyanaM ca tathA agrabhAvaM 3 kaNillam / tatazca jAtukarNa dhanaMjayaM caiva boddhavyam / puSyAyaNaM cAzvAyanaM ca bhArgavezyaM cAgnivezyaM ca / gautamaM ca bhAradvAjaM lauhityaM caiva vAziSTham 14 // 2 // gomajjAyanaM mANDavyAyanaM ca piMgAyanaM ca govallam / kAzyapa kauzikaM dArbhAyanaM cAmaracchAyanaM'zugAyanam 23 // 3 // govalyAyanaM tegicchAyanaM kAtyAyanaM bhavati mUlam / tatazca bAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi ||4|| eteSAM khalu bhadanta ! aSTAvizati nakSatrANA mabhijinnakSatraM kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! gozIrSAva lisaMsthitaM prajJaptam, gAthA-gozIrSAvaliH kAsAraH zakuniH puSpopacArovApI ca / naurazva skandhaH bhagaH kSuradhArazca zakaToddhI / mRgazIrSAvaliH rudhira bindu stulAvarddhamAnakaM patAkA / prAkAraH paryaGkaH hastomukhapuSpakaM caiva / / kIlakaM dAma ekAvalizca gajadanto vRzcikalAGgUlam / gajavikramazca tataH siha niSIdanaM ca saMsthAnam / / sU0 23 // gotradvAra yadyapi abhijit Adi nakSatroM kA svarUpa se koI gotra saMbhavavita nahIM hotA hai kyoMki loka meM aisAdekhA jAtA hai ki jaise garga kI jo saMtAna-apatya hotI hai vaha garga gotra kahI jAtI hai so nakSatroM ke aisA gotra to saMbhavatA gotrA - je ke abhijit Adi nakSatranA svarUpathI kaI gotra saMbhavita thatuM nathI kAraNa ke lekamAM evuM jovAmAM Ave che ke jema gaganuM kaI saMtAna-apatya hoya te tenuM gaga gotra kahevAmAM Ave che parantu nakSatranuM AvuM gotra te saMbhavita nathI kAraNa ke jambudvIpaprajJaptisUtra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM gotraddhAranirUpaNam 347 ___TIkA-'eesi NaM bhaMte !' eteSA muyayuktAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAghosAe NakkhattANaM' aSTAviMzateH aSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye abhiI Nakhatte' abhijinnAmakaM nakSatram 'kiMgotte pannatte' kiM gotraM prajJaptaM kathitamiti abhijidAdi nakSatrANAM gotraviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'moggalAyaNasagotte pabhatte' maudgalyAyanasagotraM prajJaptam tatra maudgalyAyanai maudgalyagotrIyaiH saha sagotraM samAnagotraM maudgalyAyanasagotramityarthaH tathAcAbhijinnakSatraM modgalyagotraM bhavatIti bhAvaH / evamevAgre'pi sAMkhyAyanAdi gotraM tattannakSatrANAM gotrapradarzanAya lAghavArtha gAthAmAha-'gAhA' ityAdi, 'gAhA' gAthA-sarveSAM gotra saMgrAhakaH zlokaH tadyathA-'moggalAyaNasaMkhAyaNeya taha kahI hai kyoMki ye nakSatra aupapAtika janmavAle hote haiM phira bhI jina nakSatra meM zubha athavA azubha grahoM ke dvArA jisa gotra meM samAnatA hotI hai athavA zubha azubhatA hotI hai usa nakSatra kA vahI gotra hotA hai aise vicAra se hI nakSatroM meM bhI gotra kI saMbhavatA hotI hai isI kA aba pratipAdana kiyA jA rahA hai __'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' he bhadanta ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'abhiI Nakkhatte' jo abhijit nakSatra hai ki gotte' usakA gotra kaunasA kahA gayA hai ? arthAt abhijit nakSatra kA kaunasA gotra pUrvAcAryoM ne kahA haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA! moggalAyaNasagotte pannatte' he gautama ! abhijit nakSatra kA maudgalya gotravAloM ke sAtha gotramaudgalyAyanasagotra-arthAt maudgalyagotra kahA gayA hai maudgalyagotrIya vAloM ke samAna jisakA gotra hotA hai vaha maudgalyAyanasagotra hai isI taraha Age A nakSatra aupapAtika janmavALA hoya che. te paNa je nakSatramAM zubha athavA azubha graha dvArA je getramAM samAnatA hoya che, athavA zubha azubhatA hoya che te nakSatranuM teja gotra hoya che, AvA vicArathI ja nakSatromAM paNa gotranI saMbhavatA hoya che e bAbata have pratipAdita karavAmAM Ave che. 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' 2-3 mahanta ! // yAvIsa nakSatrAnI madhye 'abhiiNakkhatte' 2 mAt nakSatra cha 'ki gotte tenu gotra yu vAmA mAvyu cha ? arthAt mAlAt nakSatranu yu gotra cha ? mAna samai prabhu 4 cha 'goyamA! moggalAyaNasagotta paNNatte' hai gautama ! abhijit nAstranuM maudUgalya gotravALAonI sAthenuM gotra-mogalyAyanasagotraarthAta maudUgalya gotra-kahevAmAM AvyuM che, magaliya getrIyavALAonI jema jenuM gotra hoya che te maudUgalyAyanasagotra che evI ja rIte AgaLa paNa saMkhyAyanAdi zetro vize paNa samajavAnuM che, sUtrakAre je saMgraha gAthA kahI che te-te nakSatranA saMkSepathI getra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jambUdvIpaprajJaptisUtre aggabhAvakaNille' maudgalyAyanaM sAMkhyAyanaM ca tathA agrabhAva kaNillam tatrAbhijinnakSatraM modgalyAyanaM modgalyagotram zravaNa nakSatraM sAMkhyAyanaM sAMkhyAyanagotram dhaniSThA nakSatram agrabhAvam agrabhAvagotram zatabhiSA nakSatra kaNillam-kaNillagotram, 'tatoya jAukaNaM dhaNaM. jae ceva bodhave' tatazca jAtukarNa dhanaMjayaM caiva boddhavyaM pUrvabhAdrapadanakSatraM jAtukarNagotram, uttarabhAdrapadaM nakSatraM dhanaJjayagotraM jJAtavyam 'pussAyaNe ya assAyaNe ya bhaggaveseya aggivesse' puSyAyanaM cAzvAyanaM ca bhArgavezaM cAgjivezyaM ca, tatra revatI nakSatraM puSyAyanagotram, tathA azvinI nakSatram AzvAyanagotram bharaNI nakSatraM ca bhArgavezagotram kRttikAnakSatram agni vezyanakSatram bhavati / 'goyamaM bharadAe lohicce ceva vAsiTTe' gautamaM bhAradvAja lohityaM caiva vAsiSTham tatra rohiNI nakSatraM gautamagotram mRgaziro nakSatraM bhAradvAjagotram ArdrA nakSatra lauhityAyanagotram punarvasu nakSatraM vaziSThagotraM bhavatIti jJAtavyam 'omajjAyaNa maMDabvAyaNeya piMgAyaNeya govalle' avamajjAyanaM mAMDavyAyanaM piMgAyana ca govallam bhI sAMkhyAyanAdi gotroM ko bhI jAnanA cAhiye sUtrakAra ne jo saMgraha gAthA kahI hai vaha una una nakSatro ke saMkSepa se gotra pradarzana ke liye kahI hai vaha gAthA isa prakAra se hai-'moggalAyaNa saMkhAyaNeya taha aggabhAvakaNille' yaha to upara prakaTa hI kara diyA hai ki abhijitU nakSatra kA gotra maudgalya hai zravaNa nakSatra kA gotra sAMkhyAyana hai dhaniSThAnakSatra kA gotra agra bhAva hai zatabhiSA nakSatra kA gotra kaNilla hai 'tatto ya jAukaNNaM dhaNaMjae ya bodhave' pUrva bhAdrapadA nakSatra kA gotra jAtukarNa hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA gotra dhanaJjaya hai 'pussAyaNeya assAyaNeya bhaggaveseya aggivesse' revatI nakSatra kA gotra puSyAyana hai azvinI nakSatra kA gotra AzvAyana hai bharaNI nakSatra kA gotra bhArgavaMza hai kRttikA nakSatra kA gotra agnivezya hai (goyamaM bharavAe lohicce ceva vAsi?' rohiNI nakSatra kA gotra gautama hai mRgazirA nakSatra kA bhAradvAja gotra hai ArdrA nakSatra kA lohityAyana gotra hai punarvasu nakSatra kA vasiSTha gotra hai paddhati bhATe 44 cha. 25 // ||2prbhaarii cha-'moggalAyaNasaMkhAyaNe ya taha aggabhAvaka e te upara prakaTa karI devAmAM AvyuM che ke abhijita nakSatranuM gotra maudUgalya che zravaNa nakSatranuM getra sAMkhyAyana che. dhaniSThA nakSatranuM netra agrabhAva che, abhiSeka nakSatranu nAma gotra zusa che. 'tatto ya jAukaNaM dhaNaMjae ceva boddhavve' pUrvamA 54! nakSatra gotra tu cha, uttarAlA nakSatranu gotra dhanaya che. 'pussAyaNe ya assAyaNe ya bhaggavese ya aggivesse ya' revatI nakSatranu gotra puSpAyana 7. mazvinI nakSatranu gotra AzvAyana che. bharaNInakSatranuM gotra bhArgavaMza che kRttikAnakSatranuM gotra agnivezya 7. 'goyamaM bharadAe lohicce ceva vAsiTTe' DimAnakSatranumAtra gautama cha. bhRgazirA nakSatranu bhAradvAja gotra che. AdranakSatranuM lehityAyana getra che. punarvasunakSatranuM vasiSTha getra che 'omajjAyaNamaMDavAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' adhyanakSatranu sapaormin 0. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 22 nakSatrANAM gotraddhAranirUpaNam 349 tatra puSyanakSatram avamajjAyanagotraM bhavati azleSAnakSatraM mANDavyAyanagotram bhavati, maghAnakSatraM piMgAyanagotram bhavati, pUrvaphAlgunI nakSatram govallaM govalla yanagotraM bhavati, 'kAsavakosiyadabbhAya cAmaracchAya suMgAya' kAzyapaM kauzikaM darbhAzca cAmaracchAyanAzuMgAzca, tatrottaraphAlgunI nakSatraM kAzyapagotraM bhavati tathA hastanakSatram kauzikagautraM bhavati citrA nakSatraM dArbhAyanagotraM bhavati, svAtI nakSatraM cAmaracchAyanagotraM bhavati, vizAkhA nakSatra zuMgAyanagotraM bhavati / 'govallAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNa havaimUle' govalyAyanaM tegicchAyanaM ca 'cikitsAyanaM' kAtyAyanaM bhavati mUlam, tatrAnurAdhAnakSatraM govalyAyanagotraM bhavati, jyeSThAnakSatraM cikitsAyanagotraM bhavati, mUlanakSatraM kAtyAyanagotraM bhavati iti / 'toya vajjhiyAyaNa vagyAvacceya gottAI' tatazca bAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi, uttarabhAdrapadanakSatraM bAbhravyAyanagotraM bhavati uttarASADhA nakSatraM tu vyAghrApatyagotraM bhavatIti etAni yathA kramamabhijidAdi uttarAparyantanakSatragotrANi bhavantIti gotradvAramiti samprati saMsthAnadvAramAha-eesiNaM ityAdi, 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' eteSAmupayuktAnA maSTAviMzate raSTAviMzati sakhyakAnAM nakSatrANAmabhijidAdInAM madhye 'abhiI 'omajjAyaNa maMDavyAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' puSya nakSatra kA avamajjAyana gotra hai azleSA nakSatra kA mAMDavyAyana gotra hai maghAnakSatra kA piMgAyanagotra hai pUrvaphAlgunI nakSatra kA govallAyaNa gotra hai 'kAsavakosiyabhAya cAmaracchAyasuMgAya' uttara phAlgunI nakSatra kA kAzyapa gotra hai hastanakSatra kA kauzika gotra hai citrA nakSatra kA dArbhAyana gotra hai svAtinakSatra kA cAmaracchAyana gotra hai vizAkhA nakSatra kA zuMgAyana gotra hai 'govallAyaNa tegicchAyaNeyakaccAyaNe havai mUle' anurAdhA nakSatra kA govalyAyana gotra hai jyeSThA nakSatra kA cikitsAyana gotra hai mUla nakSatra kA kAtyAyana gotra hai 'tao ya vajjhiyAyaNa vagyAvacceya gottAI' uttara bhAdrapadA nakSatra kA bAbhravyAyana gotra hai uttarASADhA nakSatra kA vyAghrApatya gotra hai isa taraha se ye gotra abhijitU nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka ke nakSatroM ke hote hai / gotra dvAra samApta azleSA nakSatranuM mAMDavyAyana gotra che. maghA nakSatranuM piMgAyana gotra che pUrvAphAgunI nakSatranuM gosAya gotra cha 'kAsava kosiyadabbhAya cAmaracchAya suMgAya uttazagunI nakSatranu 4255 gAtra che. hasta nakSatranuM kauzika gotra che. mitrA nakSatranuM dArbhAyana gotra che. svAti nakSatranuM yAma22chAyana gotra che. vimAnakSatra zugAyana gotra cha. 'govallAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNe havai mUle' anurAdhAnakSatranu gaupakSyAyana gotra cha jyeSThA nakSatranu yitsAyana gotra cha. bhUganakSatranu atyAyana gotra cha. 'tao ya vajjhiyAyaNa vagyAvacce ya gottAI' uttara. bhAdrapadAnakSatranuM bAbhravyAyana gAtra che. uttarASADhA nakSatranuM vAghApatya getra che. A rIte getra abhijit nakSatrathI laIne uttarASADhAnakSatra paryantanA nakSatrane hoya che tradvAra samApta, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jambUdvIpaprajJaptisUtre Nakkhate ki saMThie pannatte' abhijinnAmaka prathamaM nakSatraM kiM saMsthitam kasyeva saMsthitaM saMsthAna mAkAravizeSo yasya tat kiM saMsthitaM prajJaptaM kathitamiti nakSatrANAM saMsthAna viSayakaH praznaH, bhagavAnAha - goyamA ! ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'gosIsAvalisaMThie pannatte ' gozIrSAvali saMsthitaM prajJaptam tatra gavAM zIrSa gozIrSa tasya gozIrSasya AvaliH tadIyapudgalAnAM dIrgharUpA zreNi statsama saMsthAnamabhijinnakSatraM kathitamiti, anenaiva prakAreNa zravaNaprabhRti nakSatrANAmapi saMsthAnAni jJAtavyAni sarveSAM saMsthAnAnAM svarUpaM darzayituM mUlakAro lAghavArtha gAthA mudAharati- 'gAhA' ityAdi gAthA - saMsthAnapradarzanaparA zlokaH tadyathA - 'gosIsAvali - kAhAra sauNI pupphovayAravAvIya' gozIrSAvaliH kAsAraH zakuniH puSpopacAro bApI ca, tatrAminnikSatrasya gozIrSAvalisadRzasaMsthAnaM zravaNanakSatrasya kAsArasaMsthAnam tatra kAsAraH saraH taDAga ityarthaH 'sauNi' zakuniH- pakSI tadvat saMsthAnaM dhaniSThAnakSatrasya ' puSpho saMsthAnadvAra 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe Nakkha tANaM' aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM jo 'abhiI Navakhate ki saMThie paNNatte' abhijit nAmakA nakSatra hai usakA saMsthAna kaisA kahA gayA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte' he gautama! gAyoM ke mastaka ko jo Avali haiM- mastaka ke puloM kI dIrgharUpa jo zreNi hai-usa ke jaise saMsthAnavAlA abhijit nakSatra kahA gayA hai mUlakAra aba saMkSepa se samasta nakSatroM ke saMsthAnoM ko dikhAne ke liye- gAthA kahate haiM - 'gosIsAvalikAhAra sauNI puSphovayAra bAvI ya' yaha to Upara prakaTa hI kaha diyA gayA hai ki abhijit nakSatra kA saMsthAna gozIrSAvali ke jaisA hai zravaNa nakSatra kA saMsthAna kAsArataDAga ke saMsthAna jaisA hai ghaniSThA nakSatra kA saMsthAna zakuni-pakSI ke saMsthAna jaisA hai zatabhiSaka nakSatra kA saMsthAna puSpopacAra ke saMsthAna jaisA hai pUrva bhaadrsaMsthAnadvAra 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM' hune gautamasvAmI alune yo pUchayu - he lahanta ! A madhyAvIsa nakSatronI pathamAM ne 'abhiiNakkhatte kiM saMThie pannatte lii nAmanuM nakSatra che tenuM saMsthAna-AkAra daivu kahevAmAM Avyu che ? AnA javAkhamAM prabhu alu he che - goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte' he gautama! gAyanA bhastAnI Avali che. mastakatA pudgaleAnI dIrUpa je zreNI che-tenA jevA AkAra abhijit nakSatrane kahevAmAM AvyeA che. mULakAra have sakSepathI samasta nakSatrAnA saMsthAnA-AkAraataavvaanaa AzayathI - gAthA he che - 'gosIsAvalikAhAra sauNI pupphovayAra vAvIya' me tA upara prakaTa karI devAmAM ja Avyu` che ke abhijita nakSatranuM saMsthAna kAsAra-taLAva jevA AkAranu che. dhaniSThA nakSatrane AkAra zakunI pakSI-jevA che. zatabhiSaknakSetranuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU022 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam 351 kyAra' puSpopacAraH zatabhiSak nakSatrasya puSpopacArasaMsthAnam 'vAvIya' vApI ca tatra pUrvabhAdrapadA nakSatrasyArddhavApI saMsthAnam tathottarabhAdrapadA nakSatrasyApi arddhavApI saMsthAnameva etadarddhadvayavApI mIlanena paripUrNA vApI bhavati, etasmAdeva kAraNAt sUtra vApIsaMsthAnaM kathitam ataH saMsthAnAnAM na nyUnatA zaGkanIyeti / 'NAvA' nauH revatInakSatrasya nau:- naukA. vat saMsthAnaM bhavati 'AsakkhaMdhaga' azvaskandhakaH azvinI nakSatrasya azvaskandhavat saMsthAnaM bhavati, 'bhaga' bharaNI nakSatrasya bhagasaMsthAnaM bhavatIti 'khuradharae' kSura dhArA, kRttikAnakSatrasya kSudhA vadeva saMsthAnaM bhavati 'sagaDuddhI' zakaToddhI rohiNI nakSatrasya zakaToddhI saMsthAnaM bhavati 'misIsAvali' mRgazIrSAvaliH mRgazironakSatrasya mRgazIrSa saMsthAnaM bhavati, 'ruhirabiMdu' ArdrA nakSatrasya rudhiravinduvat - zoNitavinduvat saMsthAnaM bhavati 'tullA' tullA punarvasu nakSatrasya tulAvat saMsthAnaM bhavati, 'vaddhamANaga' varddhamAnakam puSyanakSatrasya supratiSThitavarddhamAnaka saMsthAnaM bhavati 'paDAgA' patAkA, azleSA nakSatrasya patAkAvat saMsthAnaM bhavati, 'pAgAre' pada nakSatra kA saMsthAna arddhavApi ke saMsthAna jaisA hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA saMsthAna bhI arddhavApi ke saMsthAna jaisA hI hai 'NAvA' revatI nakSatra kA saMsthAna naukA ke saMsthAna jaisA hai 'AsakkhaMdhaga' azvinI nakSatra kA saMsthAna ghoDe ke kaMdhe ke saMsthAna jaisA hai 'bhAga' bharaNI nakSatra kA saMsthAna bhaga ke saMsthAna jaisA hai 'khuradharae ' kRttikA nakSatra kA saMsthAna kSurA kI dhArA ke saMsthAna jaisA hai 'sagaDuddhI' rohINI nakSatra kA saMsthAna gADI dhurA ke saMsthAna jaisA hai 'migasIsAvali' mRgazirA nakSatra kA saMsthAna mRga ke zIrSakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'ruhira bidu' ArdrA nakSatra kA saMsthAna rudhira kI bindu kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'tulla' punarvasu nakSatra kA saMsthAna tulA- tarAjU kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'mANaga' puSyanakSatra kA saMsthAna supratiSThita varddhamAnaka jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paDAgA' azleSA nakSatra kA saMsthAna dhvajAkA jaisA saMsthAna - AkAra hotA hai vaisA hai 'pAgAre' maghAnakSatra kA saMsthAna prAkAra kA saMsthAna puSpApacAra jevu che. pUrvabhAdrapadA nakSatranA AkAra avAva jevA che. uttarabhAdrapadA nakSatrane AkAra paNa avAva jevA ja che. 'nAvA' revatInakSatranA AkAra (AkRti) nauDA nevA che. 'AsakkhaMdhaga' azvinI nakSatrano AhAra ghoDAnI jAMgha nevA che. 'bhaga' lazInakSatra saMsthAna laganevu che. 'khuradharae' vRttinakSatra saMsthAna kSurAnI dhArA nevu che, 'sagaDaddhI' rohiNI nakSatrane / AAra goDAnI gharI neve che. 'migasIsAvalI' bhRgazizanakSatraneo yAra haragunA bhasta leve che. 'ruhira biMdu' ArdrA nakSatranA Ara rudhiranA bindu jevA che. 'tu' punaHrvAMsu nakSatranI AkRti trAjavAnA jevA AkAra hAya chetenA nevA che 'vadvamANaga' puSyanakSatranu saMsthAna supratiSThita varddhamAnanI devI AvRti hoya chetenA nevu hoya che. 'paDAgA' azleSA nakSatra saMsthAna dhvalanAneSu saMsthAna jambudvIpaprajJaptisUtra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jambUdvIpaprajJaptisUtre prAkAraH madhAnakSatrasya prAkArasaMsthAnaM bhavati iti / 'paliaMke' palyaGkaH - pUrvaphAlgunI nakSatra. syArddhapalyaGkasaMsthAnaM bhavati, evamuttaraphAlgunI nakSatrasyApi arddhapalyaGkasaMsthAnameva bhavati, etadarddhapalyaGka dvayamIlanena paripUrNaH palyaGko bhavati atra sUtre 'paliyaMke' iti kathitamiti / 'hatthe ' hastaH hastanakSatrasya hastasaMsthAnaM bhavatIti / 'muhaphullae caiva' mukhaphullakaM caiva, citrA nakSatrasya mukhamaNDanasuvarNapuSpa saMsthAnaM bhavati 'khIlaga' kIlakam svAtI nakSatrasya kIlaka saMsthAnaM bhavati 'dAmaNi' dAmanI vizAkhA nakSatrasya pazurajju saMsthAnaM bhavati 'egAvalI' ekAvaliH, anurAdhA nakSatrasyaikAvali saMsthAnaM bhavati 'gajadaMta' gajadantaH jyeSThA nakSatrasya gajadantavat saMsthAnaM bhavati 'vicchaya aleya' vRzcikalAGgulam mUlanakSatrasya vRcikasya lAgulavat saMsthAnaM bhavatIti, 'gayavikkameya' gajavikramazva, pUrvASADhA nakSatrasya gajakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paliyaMke' pUrva phAlguno nakSatra kA saMsthAna arddhapalaMga kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai isI taraha kA saMsthAna uttara phAlguarrer kA hai / 'hatthe ' hastanakSatra kA saMsthAna hAtha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'muhaphulla eceva' citrAnakSatra kA saMsthAna mukha ke maNDana bhUta subapuSpakA sonA - juhI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'khIlaga' svAtinakSatra kA saMsthAna jaisA kIlaka kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'dAmaNi' vizAkhA nakSatra kA saMsthAna pazubAMdhane kI rassI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'egAvalI' anurAdhA nakSatra kA saMsthAna ekAvalI nAmakA hAra kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai| 'gajadaMta' jyeSThA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke dAMta kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'viccha ya ale ya' mUla nakSatra kA saMsthAna jaisA bicchU kI pUcha kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'gayavikkameya' pUrvASADhA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke vikrama kA paira kA - jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai ' tattoya siMha mAra hoya che tevu hoya che. 'pAgAre' bhadhAnakSatranuM saMsthAna Aunu bheSu saMsthAna hAya tevu che. 'paliyaMke' pUrva zahagunI nakSatranI vyAvRtti ardhasaMga nevI hoya che Aja prakAranA Akara uttaraphAlgunI nakSatranA che 'thaeN' hasta nakSatranI AkRti hAthanA sAra nevI hoya he 'muhaphullae ceva' bhitrA nakSatranI AhUti bhumanA bhaunabhUta suvarzapuNyanA sonAnnurdhanA bheveo mAra hoya che. 'khIlaga' svAti nakSatranI AkRti nevI DIsAnI AkRti hAya che tenA jevI hAya che 'phArmani' vizAkhAnakSetranI AkRti Dhora bAMdhavAnA horaDAnA neve| AAra hoya che. tevA prAratI hoya che. 'egAvalI' anurAdhA nakSatranI zAhUti ekAvalI nAmanA hAranA jevA AkAra hAya che tenA jevI hAya che ' jayeSThA nakSatranI yAvRti hAthonA hAMtA va sAgara hoya che tevA ahAratI hoya he 'vicchAya aleya' bhUsanakSatranI AvRti vichInA pUchaDIno AhAra hoya che tevA aAranI hoya che. 'gayavika me OM' pUrvASADhA nakSatranI AkRti hAthInA paganA jevo AkAra hAya che tevA AkAranI hAya che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam 353 vikramasaMsthAnaM bhavati tattoya siMhanisI hiya' tatazca siMhaniSIdanam uttarAnatrasya sihaniSI. danasaMsthAnam, upaviSTasiMhAkArasaMsthAnamityarthaH, 'saMThANA' saMsthAnAni, etAni upayuH tAni saMsthAnAni abhijidAdyaSTAviMzati nakSatrANAM bhavantIti saMsthAnadvAranirUpaNe trayo. viMzatitama sUtram / / sU0 23 // samprati-candraraviyogadvAraM darzayituM caturviMzatitamasUtraM vyAkhyAtumAha-eesiNaM ityAdi, __mUlam-eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattAgaM abhiI Nakkhatte kati muhutte caMdeNa saddhiM jogaM joei ? goyamA ! Navamuhutte sattAvIsaM ca sattaTribhAe muhattassa caMdeNa saddhi jogaM joei evaM imAI gAhAhiM aNugaMtavvaM, abhiIsa caMdajogo sattaDheiM khaMDio ahortto| te haMti NavamuhuttA sattAvIsaM kalAo ya1 / sayabhisayA bharaNIo adA assesa sAI jeTThA ya / ee cha NakkhattA paNNarasamuhutta sNjogaa| tiNNeva uttarAI puNavvasU rohiNI visAhA y| ee cha eNakkhattA paNayAlamuhutta saMjogA3 / avasesA NakkhattA paNNarasa vihaMti tIsaimuhu tA / caMdami esa jogo NakkhattANaM munneytvo4| eesi NaM bhate ! aThThAvIsAe NakravattANaM abhiI Nakkhatte kai ahoratte sUreNa saddhi jogaM joei ? goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa saddhiM jogaM joei, evaM imAhiM gAhAhiM NeyavvaM abhiI chaccamuhutte cattAri ya kevale ahoratte / sUreNa samaM gacchai etto sesA NaM vocchAmi ? sayabhisayA bharaNI yo addA assesa sAi jeTTA ya / vaccaMti muhu te ikkavIsa chaccevahoratte // 2 // tiNNeva uttarAI puNNavvasU rohiNI visAhA ya / vaccaMti muhatte tiSNi ceva vIsaM ahoratte 3 / nisIhi ya' uttarASADhA nakSatra kA saMsthAna baiThe hue siMha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'saMThANA' isI prakAra ye uparyukta rUpa abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka ke 28 nakSatroM ke saMsthAna hote haiM // 23 // nakSatra dvAra samApta 'ttatto ya siMha nisIhiya' uttarASADhA nakSatranI sAiti me hinA mA2 2vI hAya . 'saMThANA' 41 zate 20 652 31 mamiti nakSatrathA bhAsa GttarASADhA nakSatra sudhInA 28 nakSatranA AkAra hoya che. sU023 nakSatradhAra samApta. a.45 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jambUdvIpaprajJaptisUtre avaseyA NavaNatA pANarasa vi sUrasahagayA jaMti / bArasa terasa ya same ahoratte |4||suu0 24 // ___ chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAm abhijjinakSatra kati muhUrtAna candreNa sArddha yogaM yojayati ? gautama ! navamuhUrtAn saptavizatiM ca saptaSaSTi bhAgAna muhUrtasya candreNa sArddha yoga yojayati, eva mimAbhirgAthAbhiranugantavyam / abhijita candrayogaH saptaSaSTi khaNDito'horAtraH te bhavanti navamuhUrtAH saptavizatiH kalAzca // 1 // zatabhiSabharaNI ArdrA'zleSA svAtI jyeSThA ca / etAni SaNNakSatrANi paJcadazamuhUrta saMyogAn // 2 // tistra uttarAH punarvasvarohiNI vizAkhA ca etAni SaNNakSatrANi pazcacatvAriMzataM muhUrtAn saMyogAn // 3 // avazeSANi nakSatrANi pazcadazApi bhavanti trizanmuhUrtAni / candre eSo yogo nakSatrANAM vijJAtavyaH // 4 // eteSAM khalu bhadanta ! aSTAvizate nakSatrANAm abhijinnakSatraM katyahorAtraM sUryeNa sAI yogaM yojayati ? gautama ! caturo'horAtrAn paTya muhUttAn sUryeNa sArddha yogaM yojayati, eva mimAbhirgAthA bhirnetavyam abhijit SaNmuhUrttAn caturazca kevalAn ahorAtrAn / sUryeNa samaM gacchati itaH zeSANAM vakSyAmi / zatabhiSabharaNI A'zleSA svAtIjyeSThA ca / vrajanti muhUrtAn ekaviMzati SaT ca ahorAtrAn // 2 // tisraevottarAH punarvasurohiNI vizAkhA ca / vajanti trIn caiva vizatimahorAtrAn // 3 // avageSANi nakSatrANi paJcadazApi sUrya sahagatAni yAnti / dvAdaza caiva mahUrtAn trayodaza ca samAnahorAtrAniti catuvizati sUtram ||suu0 24 // TIkA-'eesiNaM bhaMte' eteSAmupayuktAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe Nakkha tANaM' aSTAvizate raSTAvizati saMkhyakAnA mabhijidAdi nakSatrANAM madhye 'abhiI Nakhatte abhijinAmakaM nakSatram 'kaimu hutte' kati-kiyatsaMkhyakAn muhUrtAna 'caMdeNa saddhiM jogaM joei' candreNa-candramamA sArddha-saha yoga saMbandhaM yojayati-karoti, arthAta abhijinnakSatrasya kiyanmuhUrtaparyantaM candreNa saha saMbaMdho bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' candra ravi yoga dvaar| _ 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvosAe NakkhattANaM abhiI Navatte' TIkArtha-aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! aThThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkha te kaimuhatte caMdeNa saddhi jogaM joeI' he bhadanta ! aTThAvIsa nakSatrAM meM se jo abhijit nAmakA nakSatra hai usakA candra ke sAtha sambandha candraravi gadvAra 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM Abhii Nakhatte' ityAdi tha-ve gautamasvAmI prabhunthe / pramANe pUchyu cha-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatANaM abhiI Nakkhatte kaimuhutte caMdeNa saddhiM joga joei' mahanta ! 254yAvIsa nksstriimAMthI je abhijita nAmanuM nakSatra che tene cadranI sAthe keTalA muhUrta sudhI sambandha rahe che? jambudvIpaprajJaptisUtra Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam 355 he gautama ? 'Navamuhutte sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhijogaM joe3' navamuhUrtAn tathA ekasya muhUrtasya saptaSaSTi bhAgAn etAvatkAlaparyantaM candreNa sArddha sahAbhijinnakSatraM yogaM saMbandhaM yojayati-karotIti bhagavata uttaram / kathametAvatkAlaparyantamevAbhijinnakSatraM candreNa saha saMbandhaM karotIti cettatrAha-atra khalu abhijinnakSatram sadviSaSTi khaNDI kRtasyAhorAtrasya ekaviMzatirapi bhAgA muhUrtagatabhAgakaraNArtham ahorAtre trizadadhikAni 630, eSAmaGkAnAM saptapaSTi saMyayA bhAge kRte sati labdhA bhavanti navamuhUrtA ekasya muhUrtasya saptaviMzatiH saptaSaSTi bhAgA 937 ayaM ca sarvato nyUna zcandrasya nakSatrasaMbandhakAla iti / samprati-sarveSAM nakSatrANAM candreNa saha yogaM darzayitumAha-evaM' ityAdi 'evaM imAhiM gAhAhi aNugaMtavvaM' eva mimAbhi rgAthAbhiranugantavyam, tatra evaM yena prakAreNa abhijinnakSatrasya ekaviMzati bhAgebhyaH samadhikanavamuhUtalakSaNaH sambandhakAla AnItaH tenaiva prakAreNa nakSatrAntareSvapi imAbhivakSyamANAbhirgAthA bhiravagantavyam,-candrayogakAlamAnaM jJAtavyam, tathAhi-'abhiissa caMdajogo' abhijito'bhijinnakSatrasya candreNa sahayogaH sambandhaH 'sattarhi khaMDio ahoratto' kitane muhUrta taka rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! Nava muhutte sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhiM jogaM joeI' he gautama ! abhi. jit nakSatra kA saMbaMdha candra ke sAtha nau muhUte taka aura eka muhUte ke 67 bhAga taka rahatA hai arthAt eka ahorAta ke 67 bhAga karane para unameM se 21 bhAga taka rahatA hai gaNita prakriyA ke anusAra ye isa prakAra se nikAle jAte haiM-ahorAta ke muhUrta 30 hote haiM-isaliye 30 kA 21 meM guNA karane para 630 hote haiM 630 meM 67 kA bhAga dene para 9 bhAga AjAte haiN| yaha candra ke sAtha nakSatroM ke yoga hone kA saba se nyUna kAla hai, aba samasta nakSatroM kA candra ke sAtha yoga hone ke kAla kA vivaraNa sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA kiyA hai - 'abhiissa caMdajogo sattarhi khaMDio ahoratte, te huMti Nava muhattA sattAvIsaM kalAo ya' isa gAthA ke dvArA yaha prakaTa kiyA PAnA mamA prabhu ke goyamA ! Nava muhutte sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhi jogaM joeDA gautama! malirita nakSatro samaya yandranI sAthai namunata sudhI bhane / muhUrtanA 67 bhAga sudhI rahe che arthAt eka aherAtrinA 67 bhAga karavAmAM Ave temAMthI 21 bhAga sudhI rahe che, gaNita prakriyA mujaba te A rIte gaNavAmAM Ave che-aherAtrinA muhUrta 30 hoya che-ethI 30 ne 21 thI gaNavAmAM Ave te 630 thAya che-630 ne 67 thI bhAgavAmAM Ave te 924 bhAga AvI jAya che. A candranI sAthe nakSatrano yoga thavAne sauthI ocho samaya che, have samasta nakSatrane candranI sAthe yoga thavAnA kALanuM vivaraNa sUre prastuta aayaa| daa|| 428 cha-'abhiissa caMdajogo sattarhi khaMDio ahoratte, te haMti Nava muhuttA sattAvIsaM kalAo ya' mA bhAthAmA dvArA se pratipAta 42vAmA mAdhyu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jambUdvIpaprajJaptisUtre saptaSaSTi khaNDIkRto'horAtraH 'te huti NavamuhuttA' te pUrvoktA ekaviMzati bhAgAH pUrvoktaprakAreNa navamuhUrtAH 'sattAvIsaM kalAoya' saptaviMzatiH kAlAzca bhavanti / tathA--'sayabhisayA bharaNIo ahA assesa sAI jehAya' zatabhiSaka bharaNI ArdrA azleSAsvAtiH jeSThA ca, 'ee chaNNakkhattA paNNarasamuhuttasaMjogA' etAni SaNNakSatrANi paJcadazamuhUrnasaMyogAni bhavanti arthAt zatabhiSagAdi jyeSThAnta SaNNa nakSatrANAM pratyekaM paJcadazamuhartAn candreNa saha yogo bhavati / ayaM bhAvaH-eteSAM paNNAmapi nakSatrANAM zatabhiSagAdInAM pratyekaM saptapaSTi khaNDIkRtA'horAtrasya sambandhinaH sArdhAna trayastrizad bhAgAna yAvat candramasA sambandho bhavati, tato muhUrtagataptaptaSaSTibhAgavaraNArtha trayastriMzatsaMkhyayA guNyante, jAtAni navazatAni navatAni-navatyadhikA ni 990 yadapi cAddhaM tadapi :triMzatsaMkhyayA guNayitvA dvikena bhajyate labdhAH pazcadazamuhUrtasya saptaSaSTi bhAgAH te pUrvarAzau prakSipyante jAtaH pUrvarAziH paJcAdhika sahasram 1005, asya saptapaSTayA bhAge hRte labdhAH paJcadazamuhUrtA iti // tathA tiNNeva hai ki abhijit nakSatra kA candra ke sAtha yoga kA kAla 947 muhUrta kA hai arthAt 9 muhUrtakA hai aura eka ahorAta ke 67 bhAgoM ke karane para 27 bhAga kalArUpa hai ye ahorAta ke 67 bhAga hI 9muharta aura 27 kalArUpa paDate haiN| tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assesa sAIjehA ya ee cha NakkhattA paNNarasa muhUtta saMjogA' zatabhiSaka, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti aura jyeSThA ye chaha nakSatra candramA ke sAtha pratyekara nakSatra' 15 muhUrta taka yoga karate haiM isakA tAtparya aisA hai ki dinarAta kA pramANa 30 muhUrta kA hotA hai-so isa pramANa ke 67 khaMDa karanA cAhiye inameM se candramA ke sAtha isa nakSatra kA yoga 33 // bhAga taka rahatA hai muhUrtagata 67 bhAga karane ke liye 33 se guNA karane para 990 saMkhyA AtI hai tathA jo AdhA aura bacA hai use bhI 30 se guNita karane para 15 hote haiN| inhe do se vibhakta kara dene para 15 muhUrta ke 67 bhAga labdha che ke abhijit nakSatrane candra sAthe vega thavAne kALa 97 muhUne chearthAt 9 (nava) muhartAne che ane eka rAtri-divasanA 67 bhAga karavAthI 27 bhAga-kalArUpa che. mA tri-hsn| 67 bhAga 28 muhUrta bhane 27 4 // 35 53 che tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTTA ya ee cha NakkhattA paNNarasa muhutta saMjogA' zatabhiSa, lI, bhAdrI. 25oSA, svAti ma jyesstth| bhA cha nakSatra yandrabhAnI sAthe 'pratyeka 2 nakSatra 15 muhUrta sudhI cAga kare che. AnuM tAtparya e che ke divasa-rAtanuM pramANa 30 muhUrtanuM hoya che-AthI A pramANunA 67 bhAga karavA joIe. AmAMthI candramAnI sAthe A nakSatrane vega 331/3 bhAga sudhI rahe che. muhUrtagata 67 bhAga karavA mATe 33 thI guNavAthI 990 nI saMkhyA Ave che tathA je aDadhuM haju zeSa rahela che tene paNa 30 vaDe guNavAthI 15 Ave che, Ane be vaDe bhAgavAthI 15 muhUrtanA 67 bhAga jambudvIpaprajJaptisUtra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam 357 * uttarAI' tisraH trisaMkhyakA uttarAH uttara phalgunI uttarASADhA uttarabhAdrapadA ityevaM rUpAH 'puNarohiNI visAhAya' punarvasU rohiNI vizAkhA ca 'eechaNNakkhattA' etAni uttarAdIni paNNakSatrANi 'paNayAlamuhutta saMjogA' paJcacatvAriMzanmuhUrttAn yAvaccandreNa saha saMyogo yeSAM tAni tathAbhUtAni atrApi khalu SaNNAmapi nakSatrANAM pratyekaM saptaSaSTikhaNDI kRtasyAhorAtrasya saMbandhinA bhAgAnAmekam ekasya ca bhAgasyArddha candreNa sArddhaM yogaH, tatraiteSAM bhAgAnAM muhUrttagata bhAgakaraNArthe zataM prathamataH trizatsaMkhyayA guNate tato jAtAni trINi sahasrANi paJcadazAdhikAni 3015, eteSAM saptaSaSTyA bhAge hRte labdhAH paJcacatvAriMzanmuhUrtA iti / tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavihuti tIsa muhuttA' avazeSANi nakSatrANi paJcadazApi bhavanti triMzanmuhUrttAni, tatrAvazeSANi - uktAtiriktAni nakSatrANi zravaNo ghaniSThA hote haiM, 15 ko pUrva rAzi meM joDane para 1005 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para zuddha 15 muhUrta nikala Ate haiM / 'tiSNeva uttarAi' uttaraphAlgunI, uttarASADhA, uttarabhAdrapadA ye tIna nakSatra evaM 'puNavvasu rohiNI visAhA ya' tathA punarvasu, rohiNI aura vizAkhA 'ee chaSNakkhattA' ye 6 nakSatra 'paNayAla muhutasaMjogA' 45 muhUrttataka candramA ke sAtha sambandha rakhate haiM arthAt ina 6 nakSatroM meM se pratyeka nakSatra kA yoga candramA ke sAtha 45 muhUrtta taka rahatA hai yahAM para bhI ina muhUrtoM ko gaNita prakriyA ke anusAra nikAlane ke liye jaisI paddhati Upara meM prakaTa ko gaI hai vaisI hI paddhati karanI cAhiye yahAM eka eka nakSatrakA candra ke sAtha saMyoga 67 bhAgIkRta ahorAta ke ekazata bhAga taka aura eka bhAga ke Adhe bhAga taka rahatA hai aba ina bhAgAM ke muhUrttagata bhAga karane ke liye sArdha sau ko 30 se guNita karane para 3015 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 45 muhUrta AjAte haiM / tathA-' avasesA NakkhattA paNNarasa prApta thAya che 15 te pUrAzimAM umeravAthI 1005 nI sakhyA Ave che jene 67 vaDe lAgavAthI zuddha 15 muhUrta nimNI Ave che 'tiSNetra uttarAi,' uttarAhagunI. tarASADhA, uttarabhAdrapadA ma bha nakSatra 'puNavvasu rohiNI bisAhA ya' tathA punarvasu roDiego bhane vizAmA 'ee chaSNakkhatA' ma cha nakSatra 'paNayAla muhutta saMjogA' 45 muhUrta sudhI candramAnI sAthe saMbaMdha rAkhe che, arthAt A cha nakSatramAMthI pratyeka nakSatranA cAga candramAnI sAthe 45 muhUta sudhI rahe che atre paNa A muhUrtone gaNita prakriyA kADhavA mATe upara je paddhati prakaTa karavAmAM AvI che te ja paddhati anusaravI joie. ahI eka-eka nakSatrane candranI sAthe saMyoga 67 bhAgakRta aheArAtanA eka zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI rahe che. have A bhAgeAnA muhUrtagata bhAga karavA mATe te aDadhA-100 ne 30 vaDe guNavAthI 3015nI sa MkhyA Ave che, ene 67 13 lAgavAmAM Ave to 45 muhUrta bhAvI laya che tathA 'avasesA NakkhatA paNNa anusAra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jambUdvIpaprajJaptisUtre pUrvabhadrapadArevatI azvinI kRttikA mRgaziraH puSyo madhA pUrvAphAlgunI hastazcitrA anurAdhA mUla pUrvASADhA iti paJcadazApi triMzanmuhUrtAni bhavanti arthAt triMzanmuhUrtaparyantaM yAvaccandreNa saha yogaM kurvanti, tathAhi eteSAM paJcadazAnAM zravaNAdi pUrvASADhAntAnAM candreNa saha saMpUrNa mahorAtraM yAvad yogaH tato muhUrtagatabhAgakaraNArtha saptaSaSTiH saMkhyA triMzatsaMkhyayA guNyate tato jAte dve sahasre dazAdhike 2.10, eSAM ca saptaSaSTisaMkhyayA bhAge datte labhyante trizanmuhartA iti / 'caMdami esa jogo gakkhattANaM muNeyacyo' candre eSayogo nakSatrANAM jJAtavyaH tatra candre-candraviSaye eSaH-pUrva kathito yogaH-saMbandhaH nakSatrANAM zravaNAdi pUrvA SAdAntAnAM jJAtavya iti nakSatrANAM candrayogaH kathita iti / ___ sampati-nakSatrANAM sUryeNa saha yogaM darzayitumAha-eesiNaM bhaMte !' ityAdi, 'eesiNaM vi huMti tIsai muhuttA' ina pUrvokta nakSatroM se bAkI rahe hue nakSatra-zravaNa, dhaniSThA, pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, madhA, pUrvA. phAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA ye 15 nakSatra-30muhUrta taka candramA ke sAtha saMbaMdha rakhate haiM arthAt ina nakSatroM kA yoga candramA ke sAtha pUrNa ahorAtra taka rahatA hai yahAM para bhI muhUrtagata bhAga karane ke liye 67 saMkhyA ko 30 saMkhyA se guNita karane para 2010 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 30 muhUrsa labdha hote haiN| 'caMdami esa jogo NakkhattANaM muNeyacco candra ke sAtha nakSatroM kA yaha kathita huA yoga jAnanA cAhiye, nakSatra candrayoga dvAra samApta / nakSatra raviyoga 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhate kaI ahorate sUreNa saddhiM jogaM joeI' aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! rasa vi huMti tIsai muhuttA' mA pUrvAta nakSatrAthI mA 27 nakSatra-zra, pAnI , pUna paharevatI, azvinI, tti mRgazirA, pu.5, maghA, pUrvAnI , rata, citrA, anurAdhA, mUla ane pUrvASADhA e paMdara nakSatra-30 muhUrta sudhI candramAMnI sAthe saMbaMdha rAkhe che arthAta A nakSatrone vega candramAnI sAthe pUrNa aherAtri sudhI paNa che. ahIM paNa muhUrtagata bhAga karavA mATe 67nI saMkhyAne 30 saMkhyAthI guNavAthI 2010 sy|| mAve che 22 175 lAvAmAM Ave to bhuta nisnI mAze 'caMdami esa jAgo Nakkha tANaM muNeyavvoM' yandranI sA2 nakSatrAno mAthita yaye yeta nase. nakSatra caMdragadvAra samApta nakSatra ravi bhega 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvosAe NakkhattANaM abhiINakkhatte kaI ahora te sUreNa saddhi jogaM jaupai have gautamakAmI pralane se pUchayu cha- mahanta ! yAvIsa nakSatrImA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam 359 bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANa' aSTAviMzate raSTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANA mabhijidAdInAM madhye 'abhiI Nakkhate' abhijinnAmakaM nakSatrama, 'kaiahorate sUreNa saddhiM jogaM joei' kati ahorAtraparyanta sUryeNa sArddha saha yoga sambandhaM yojayati-karotIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'catAri ahorate chaccamuhune sUreNa saddhiM jogaM joei' caturo'horAtrAn SaT ca muhUrtAna sUryeNa saha yoga sambandhaM yojayati-karoti abhijinnakSatram / nanu :kayaM caturo'horAtrAn SaT ca muhUrtAn abhijinakSatraM sUryeNa saha yogaM karoti iti cettatrocyate yannakSatram ahorAtrasya yAvataH saptapaSTibhAgAn candreNa saha samavatiSThate tannakSatraM tAvat ekaviMzatyAdIna ityarthaH paJcamabhAgAn rAtri divasya pazcamAMzarUpAn taiH paJcabhireva ekaM rAtri divaM bhavati, sUryeNa sahagacchati, ayaMbhAvaH-yasya nakSatrasya yAvatpramANakAH saptaSaSTi bhAgAzcandra sambandha yogyAste bhAgAH paJcabhi bhajyante ina 28 nakSatroM meM jo abhijit nAmakA prathama nakSatra hai vaha sUrya ke sAtha kitane ahorAta taka saMbaMdha kiyA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ca tAri ahoratte chacca muhutte sareNa saddhi jogaM joei' he gautama ! abhijit nAmakA jo prathama nakSatra hai usakA yoga sUrya ke sAtha cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka rahatA hai| zaMkA-abhijit nakSatra cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka sUrya ke sAtha yoga kiye rahatA hai so yaha kaise samajhA jA sakatA hai? isake uttara meM yoM samajhanA cAhiye-jo nakSatra ahorAtra ke jitane 67 bhAgoM taka candra ke sAtha ThaharatA hai vaha nakSatra ekaviMzati Adi bhAgoM ke 5 bhAgoM taka sUrya ke sAtha eka ahorAta taka ThaharatA hai isa kathana kA tAtparya aisA haijaisA abhijit nakSatra ahorAta ke 67 bhAgoM meM 21 bhAga taka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai to ina bhAgoM ke 5 bhAga pramANa kAla taka vaha sUrya ke sAtha je abhijitu nAmanuM prathama nakSatra che tene sUryanI sAthe keTalA aherAta sudhI saMbaMdha bhanyo 23 cha ? mAna samAM prabhu 49 cha-'goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa sandhi jogaM joei' gautama ! malina nAmanu prathama nakSatra cha t| yoga sUryanI sAthe cAra aherAtri paryanta ane cha muhUrta sudhI rahe che. zaMkA-abhijit nakSatra cAra aherAtri sudhI ane cha muhUrta sudhI sUryanI sAthe yoga karIne rahe che te A kaI rIte samajI zakAya? AnA javAbamAM A pramANe samajavuM joIe-je nakSatra ahArAtrinA jeTalA 67 bhAge sudhI candranI sAthe rokAya che, te nakSatra 21 Adi bhAganA 5 bhAga sudhI sUryanI sAthe eka ahorAtri sudhI rokAya che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-jevI rIte abhijit nakSatra ahArAtrinA 67 bhAgomAM 21 bhAga sudhI candranI sAthe saMbaMdha rAkhe che te A bhAgonA 5 bhAga pramANa kALa sudhI te sUryanI sAthe eka ahorAtri sudhI rahe che ane gaNitanI paddhati jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jambUdvIpaprajJaptisUtre tato labdhaM bhavati tatpazcamabhAgAtmakamahorAtrama, zepaM triMzatA guNayitvA paJcabhi bhajyante labhyante muhartAH, taduktam-'jaM rikkhaM jAvaie vaccai cadeNa bhAgasa taTThI / taM paNabhAge rAI divasa sUreNa tAvaie' yadrikSaM yAvatA vrajati candreNa bhAga saptapaSTim / tatpazcabhAgaM rAtri divasya sUryeNa tAvadeva' iticchAyA, tathAhi-abhijinakSatram ekavizati saptaSaSTi bhAgAn candreNa samaM yogaM karoti tata etAvataH paJcabhAgAn ahorAtrasya sUryeNa saha vartate iti jJAtavyam, ekaviMzati saMkhyAyAH paJcabhiH bhAge hRte labdhAzcatvAro'horAtrAH, tatra caiH paJcamabhAgo'vatiSThate, sa bhAgo muha nayanAya triMzatsaMkhyayA. guNyate jAtA striMzataH tasyA pazcabhibhIge hRte labdhAH SaDmuhUrtA iti / 'evaM imAhiM gAhAhiM NeyavaM' evabhimAbhirgAthAbhi netanyam, tatra evam abhijinnakSatranyAyena zeSanakSatrANAM sUryayoga kAlanirUpaNam imAmi vakSyamANAbhirnetacyam jJAtavyam tadyathA abhiI cha muhutte' abhijinnakSatram SaDmuhUrttAn 'cattAriya kevale ahorate' caturazca kevalAn ahorAtrAn 'mareNa samaM gacchaI' sUryeNa samaM sArddha gacchati 'etto sesANaM vocchAmi' itaH zeSANAmabhijinnakSatrAtiriktanakSatrANAM sUryayoga vakSyAmi kathayiSyAmi, tatrAbhijinnakSatraM SaDmuhUrtAn caturazca kevaeka ahorAta taka rahatA hai ise gaNita kI paddhati ke anusAra yoM nikAlanA cAhiye-21meM 5 kA bhAga denA cAhiye taba 4 bAra vaha bhAga jAtA hai ye 4 ahorAta hai aura nIce 1 bacatA hai yaha pAMcavAM bhAga hai muhUrta banAne ke liye ise 30 se guNita karane para 30 hI Ate haiM isa tosa meM 5 kA bhAga dene para bhAga 6 bAra jAtA hai so ye 6 muhUrta haiM, isa taraha 4 ahorAta aura 6 muhUrta taka abhijit nakSatra kA yoga sUrya ke sAtha rahatA hai yaha gaNita prakriyA ke dvArA spaSTa ho jAtA hai| isa sambandha meM 'jaM rikkhaM jAvaie baccai caMdeNa bhAga sataTTI, taM paNabhAge rAI divassa sUreNa tAvaie' yaha gAthA hai jo nakSatra candra ke sAtha rAta divasa ke jitane 69 bhAga taka yukta rahatA hai vaha nakSatra sUrya ke sAtha rAtri dina ke 5 bhAga taka yukta rahatA hai| abhijit nakSatra kA jaisA yaha ravi yoga mujaba A pramANe kADhI zakAya 21 ne 5 vaDe bhAgIe te 4 vAra bhAgI zakAya che. A cAra aherAtri che ane nIce 1 zeSa vadhe che te pAMcame bhAga che. muhUrta banAvavA mATe Ane 30 vaDe guNavAthI 30 ja Ave che A 30 ne pa vaDe bhAgavAthI 6 vAra bhAgI zakAya che. je cha muhUrta gaNAya, A rIte ja aharAtri ane 6 muhUrta sudhI abhijita nakSatrane vega sUryanI sAthe rahe che e gaNita prakriyA dvArA spaSTa thaI jAya che. A samayamA 'jaM rikkhaM jAvaie vaccai caMdeNa bhAga sattaTThI, taM paNabhAge rAiMdivasa sureNa tAvaie' sevI gAthA cha. 2 nakSatra yandranI sAtha rAta-hasanA resA 17 bhAga sudhI yukta rahe che te nakSatra sUryanI sAthe ravi-divasanA 5 bhAga sudhI yukta rahe che. abhijita nakSatra je A raviNa kALa pragaTa karavAmAM Ave che te ja pramANe bAkInA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 24 candraraSiyogadvAranirUpaNam 361 lAn paripUrNAn ahorAtrAn sUryeNa sAddhaM gacchati ito'tha etadanantaraM zeSANAM nakSatrANAM sUryeNa samaM yogaM kAlaparimANamadhikRtya kathayiSyAmi tadyathA 'saya bhisayA bharaNIau zatabhiSak bharaNI 'addA assesasAI jeTTAya' ArdrA azleSA svAtI jyeSThA ca' 'vaccaMti ikkavIsaM muhutte' vrajanti ekaviMzati muhUrtAn 'chacceva'horatte' SaT cAhorAtrAn ayaM bhAvaHetAni zatabhiSag bharaNI ArdrA azleSA svAtI jyeSThA SaNNakSatrANi candreNa samaM sArddha trayaH triMzat saMkhyakAn saptapaSTi bhAgAn vrajanti, tata etAvataH paJca bhAgAn ahorAtrasya sUryeNa saha vajantIti pratyekaM pUrvoktakaraNa prAmANyAt trayastriMzatazca paJcabhirbhAge labdhAH SaDahorAtrAH zeSAstrayaH paJcabhAgAste savarNatAyAM jAtAH sapta te muhUrtAnayanAya triMzatA guNyante jAte dve zate dazAdhike 210, teSAM paripUrNa mahU nayanAya dazabhirbhAgo hiya te labdhA ekaviMzati muhartA iti / iti prathamagAthArtha: ? tathA-'tipaNeva uttarAI' tistra uttarAH, uttarabhAdrapadA, uttarakAla prakaTa kiyA hai usI prakAra se zeSa nakSatroM kA ravi ke sAtha kAlayoga sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA samajhAyA hai-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAIjeTThA ya va caMti ekavIsaM muhutte' zatabhiSA nakSatra, bharaNInakSatra, AnikSatra azleSAnakSatra, svAtinakSatra aura jyeSThA nakSatra ina 6 nakSatroM kA ravi ke sAtha yogakAla 21muhatakA hai aura 'chacceva ahoratte' 6 ahorAtra kA hai isakA tAtparya aisA hai-ye 6 nakSatra candra ke sAtha 67 bhAgoM meM 33 bhAgataka yukta rahate haiM aura sUrya ke sAtha ye rAta dina ke 5 bhAgoMtaka yukta rahate haiM isaliye 33 meM 5 kA bhAga dene para 6 ahorAta A jAte haiM zeSa bace hue 5 pAMcabhAga savarNatA meM 7 ho jAte haiM inake muharta banAne ke liye inameM 30 se guNA karane para 210 hote haiM inake paripUrNa muharta banAne ke liye ina meM 10 kA bhAga dene para 21 muhUrta ho jAte haiM vaha prathama gAthA kA artha hai tathA-'tiNNeva uttarAI puNavyasU rohiNI visAhA ya ee cha NakkhattA vaccaMti muhutte tiNiceva vIsaM ahoratte' nksstraan| 2vinI sAthai 4sye| sUtra42 mA mAyA dvArA samatavye che-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTTA ya vaccaMti ekkavIsaM muhutte' zatabhiSanakSatra, 127 // . nakSatra, AdranakSatra, AzleSAnakSatra, svAti nakSatra ane peThAnakSatra e 6 nakSatrone ravinI sAtha yA 21 bhuDUta nA che bhane 'chacceva ahoratte' 7 mA.vinA cha, mAnu tAtraya A pramANe che-A cha nakSatra candranI sAthe 67 bhAgomAMthI 33 bhAgo sudhI yukta raDe che AthI 33 ne 5 thI bhAgavAthI 6 ahorAta AvI jAya che. zeSa vadhelA bhAga savarNatAmAM 7 thaI jAya che. AnA muhUrta banAvavA mATe ene 30 thI guNavAthI 210 Ave che emanA paripUrNa muhUrta banAvavA mATe Ane 10 vaDe bhAgavAthI 21 muha As onya che. mA prathama pAyAne mache tathA-'tiNNeva uttarAI puNavvasUrohiNI visAhA caee cha NakkhattA vacaMti muhatte tiSNiva bIsaM ahoratta' lApahI, uttarAnI. 2056 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jambUdvIpaprajJaptisUtre phAlgunI, uttarASADhA lakSaNAH 'puNavasarohiNI visAhAya' punarvasarohiNI vizAkhA , 'eechaNakkhattA' etAni SaNNakSatrANi 'vaccaMti muhutte tiNi ceva vIsaM Ahoratte' bajantitrIn muhUrtAna viMzaticAhorAtrAn ayaM bhAvaH-etAni uttarAdIni SaNNakSatrANi candreNa samaM saptapaSTibhAgAnAM zatamekam zatasya ca bhAgasyArddha mekaM pratyekaM vrajanti, tata etAvataH paJcabhAgAnahorAtrasya sUryeNa saha eteSAM SaNNAmapi nakSatrANAM vrajanaM jJAtavyama, tena zatasya pazcabhirbhAge hate labdhA viMzatirahorAtrAH, yada tat triMzatA guNyate jAtAH triMzat tasyAdabhirbhAge hate labdhAstrayo muhartA iti, / dvitiiygaathaarthH| tathA-'avasesA NakkhatA paNNarasa vi sUra sahagayA jaMti' avazeSANi nakSatrANi pazcadazApi sUryasahagatAni yAnti tatrAvazeSANi zravaNa dhaniSThA pUrvabhAdrapadA revatyazvinI kRtikA mRgaziraH puSya madhA pUrva phalgunI hasta citrA'nurAdhA mUla pUrvASADhA lakSaNa nakSatrANi pazcadazApi sUryeNa saha gatAni sUryeNa sArddha yAnti-gacchanti 'bArasaceva muhutte' dvAdazacaiva muhUrttAn 'terasa ca same ahoratte' trayodaza ca uttarabhAdrapadA, uttaraphAlguno, uttarASADhA, punarvasu, rohiNI aura vizAkhA ye 6 nakSatra sUrya ke sAtha tIna muhUrta aura bIsa dinarAta taka yukta rahate haiM ina uttarA dika 6 nakSatroM meM se pratyeka candra ke sAtha 67 bhAgoM ke 1 sau bhAga taka aura 1 bhAga ke Adhe bhAga taka yukta rahatA kahA gayA hai to vaha nakSatra ahorAta ke 5 bhAgoM taka sUrya ke sAtha yukta rahatA hai to ise yoM samajhanA cAhiye-100 meM 5 kA bhAga dene para 20 ahorAta Ate haiM aura jo 1 bhAga kA AdhA bhAga hai usameM 30 kA guNA karane para 30 Ate haiM tIsa meM 10 kA bhAga dene para 3 muhUrta nikala Ate haiM yaha dvitIya gAthA kA artha hai tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sUra sahagayA jaMti' bAkI ke jo 15 nakSatra bace haiM-zravaNa, dhaniSThA pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvephAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA-ye saba nakSatra sUrya ke sAtha 'vArasa ceva muhatte terasa ca same ahoratte' 12 muhUrta aura pUre 13 dina taka yukta rahate uttarASADhA, punarvasu, rehiNI ane vizAkhA A che nakSatra sUryanI sAthe traNa muha ane vIsa divasa rAta sudhI joDAyelA rahe che. A uttarAdika che nakSatromAMthI pratyeka candranI sAthe 67 bhAganA 1 zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI joDAyelA hovAnuM kahevAmAM AvyuM che AthI te nakSatra ahorAtrinA pAMca bhAga sudhI sUryanI sAthe yukta rahe che. A vidhAna A pramANe samajavuM-100 ne 5 vaDe bhAgavAthI 20 ahorAtri Ave che ane je 1 bhAgane aDadho bhAga che tene 30 thI gaNavAmAM Ave te 30 Ave che. 30 ne 10 vaDe bhAgavAthI 3 muhUrta nikaLe che. A che dvitIya aayaa| matha tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sUra sahagayA jaMti' sAThInAre 15 nakSatra 16yA cha-zravaNa, panira, pU bhAdrapA, revatI, azvinI, kRttiA , bhRgazirA, puSya, maghA, pUrvaphALunI, uttaraphAlyunI citrA, anurAdhA, mala temaja pUrvASADhA A saghaLA nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 24 candraraSiyogadvAranirUpaNam 363 samAn-paripUrNAnahorAtrAn. tadyathA- etAni pUrvakathitAni paJcadazApi zravaNAdi pUrvASADhA. ntAni nakSatrANi paripUrNAn saptapaSTibhAgAn candreNa saha vrajanti, tataH sUryeNa saha etAni nakSatrANi pazcamabhAgAnahorAtrasya saptaSaSTi saMkhyakAn gacchanti saptapaSTi-saMkhyAyAH paJcabhirbhAge hRte labdhAstrayodazAhorAtrAH zeSau dvau bhAgau, tau dvau bhAgau yadA triMzatA guNyete tadA jAtA SaSTiH tasyAH SaSTeH paJcabhirbhAge hRte labdhA dvAdazaiva muhartA iti tRtIya gaathaarthH|| atra prasaGgAt sUryayogadarzanatazcandrayoga parimANaM yathA bhavati tathA darzayati jyotiSkaraNDoktam 'NakkhattasUra jogo muhattarAsI ko ya paMcaguNo / sattaTThIe vibhatto laddhocaMdassa so jogo // 1 // (nakSatrasUryayogo muhUrtarAzI kRtazca pnycgunnH| saptaSaSTa yAvibhakto labdhazcandrasya sayoga iticchAyA) // 1 // ayamarthaH-nakSatrANA marddhakSetrAdInAM yaH sUryeNa saha yogaH-sambandhaH saMyogaH mahatarAzI kriyate, muhUrtarAziM kRtvA paJcabhi guNyate tadanantaraM saptaSaSTi saMkhyayA bhAgo dIyate, bhAge haiM yaha pahile prakaTa kara diyA gayA hai ki ye 13 nakSatra candra ke sAtha paripUrNa 67 bhAga taka yukta rahate haiM to ye saba nakSatra sUryake sAtha ahorAta ke 67 bhAgoM ke 5 bhAgataka rahate haiM to yahAM 67 meM 5 kA bhAga dene para 13 dina rAta pUre A jAte haiM aura jo do bhAga bacate haiM unheM 30 se guNita karane para 60 hote hai inameM 5 kA bhAga dene para 12 muhUrta A jAte haiM yaha tRtIya gAthA kA artha hai| aba sUtrakAra prasaGga vaza sUrya yoga darzana ko lekara candra yoga kA parimANa jaisA hotA hai-vaisA prakaTa kara rahe haiM 'Nakkha ta sUra jogo muhuttarAsI kao ya paMcaguNo satahIe vibhato laddho caMdassa so jogo|| nakSatroM kA jo abhI 2 sUryayoga prakaTa kiyA gayA hai vahAM ke divasa rAta sUryanA sAtha-'bArasa ceva muhutte terasa ca same ahora te' 12 mur3ata mana 52 // 13 1sa yukta rahe che. e te agAu ja prakaTa karavAmAM AvyuM che ke 13 nakSatra candranI sAthe paripUrNa 67 bhAga sudhI yukta rahe che jyAre A badhAM nakSatra sUryanI sAthe aharAtrinA 67 bhAganA 5 bhAga sudhI rahe che. ahIM 67 ne 5 thI bhAgIe te 13 divasa rAta pUrA AvI jAya che ane je 2 bhAga vadhe che tene 30 thI guNavAmAM Ave te 60 thAya che jene 5 thI bhAgatAM 12 muhurta AvI jAya che A trIjI gAthAne artha thaye. have sUtrakAra prasaMgavaza sUryaga darzanane laIne candra ganuM parimANu jevuM hoya che-tevuM prakaTa karI rahyAM che- Nakkha ta sUrajogo muhuttarAsIkao ya pNcgunno| sattaTThIe vibhatto baddho caMdassa sA jogo / / nakSatrane je hamaNAM hamaNAM sUryasega prakaTa karavAmAM AvyuM che tyAMnA divasa-rAtanI jadIpaprajJaptisUtrA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jambUdvIpaprajJaptisUtre datte sati yo labhyate sa candrasya yogo bhavati iti / ayaM bhAvaH - kazcit ziSyo nakSatrANAM sUryacandrayogaviSaye saJjAtakutUhalo guruM pRcchati, bho paramakRpAlo, guro ! yatra sUryaH SaD divasAn ekavizati ca muhUrttAn avatiSThate tatra nakSatre candraH kiyatkAlaparyantaM tiSThatIti ? etAdRzazaGkA yatra jAyate tatra muhUrttarAzikaraNArtha SaD divasAH triMzatsaMkhyayA guNyante guNayitvA coparitanA ekaviMzatimuhUrttAH prakSipyate tato jAte dvezate ekAdhike 201, te punaH paJcabhiguNyante tadA jAyate paJcAdhikaM sahasramekam 1005, tasya saptaSaSTisaMkhyAyA bhAge hate labdhAH paJcadazamuhUrttAH etAvAnevArddhakSetrANAM pratyekaM candreNa saha yoga AyAti evameva samakSetrANAM dvaryakSetrANAM nakSatrANA mabhijitazca candreNa samaM yogo jJAtavya iti candraraviyoga dvAram / iti caturviMzatimasUtram // 0 24 / / kI muhUrta rAzi karake use 5 se guNita kara denA cAhiye aura phira usameM 67 kA bhAga de denA cAhiye bhAga ke dene para jo labhya hotA hai vaha candra kA yoga hotA hai kisI ziSya ne nakSatroM ke sUrya candra yoga ke viSaya meM kutuhala vaza guru se aisA pUchA- he parama kRpAlo ! guro ! jisa nakSatra para sUrya cha dina taka aura 22 muhUrta taka rahatA hai usa nakSatra para candra kitane kAla taka rahatA hai ? to isa prakAra kI zaMkA hone para muhUrtarAzi karane ke liye 6 divasa 30 saMkhyA se guNita karanA cAhiye aura phira AgatarAzi meM 21 joDa denA cAhiye taba 30x6 = 180 + 2010 muhUrto kA pramANa nikalatA hai 201 meM 5 kA guNA karane para 2005 rAzi hotI hai, isa rAzi meM 67 kA bhAga dene para 15 muhUrta Ate haiM so itanA muhUrta pramANa arddhakSetra vAle nakSatroM meM se pratyeka nakSatra kA candra sAtha yoga kAla nikala AtA hai isI taraha samakSetra vAle, dva yardha kSetravAle nakSatrAM kA aura abhijit nakSatra kA candra ke sAtha samayoga kAla jAnanA cAhiye | 24| candra ravi yoga dvAra samApta mu rAzi karIne tene 5 thI guNI nAkhavA joie ane tyArabAda tene 67 thI bhAgavA joi e. bhAgAkAra karavAthI je javAba Avaze te candranA ceAga hAya che kei eka ziSya nakSatrAnA sUryAM candra ceAganA viSayamAM jijJAsAvaza gurUne A pramANe pUchayu--he parama kRpALu ! gurUdeva ! je nakSatra para sUrya cha divasa sudhI ane 21 muhUta sudhI rahe che. nakSatra para candra keTalA kALa sudhI rahe che? A jAtanI za MkAnuM nivAraNa karavA mATe muhU rAzi karavA mATe 6 divasane 30 saMkhyAthI guNavA joie ane tyArabAda AgatarAzimAM 21 umerI devA joie AthI 30x6=180+1=201 muhUrtInuM pramANa nikaLe che. 201 ne 5 gaNA karavAthI 1005 rAzi thAya che jene 67 vaDe bhAgavAthI 15 muta Ave che. AvI rIte ATalA muhUrtI pramANa akSetravALA nakSatramAMthI pratyeka nakSatrane candranI sAthene cegakALa nikaLI Ave che. AvI ja rIte samakSetravALA, phreMca kSetravALA, nakSatrAnA ane abhijit nakSatranA candranI sAthe saM yegakALa jANavA joIe. candra rAziyeAga samApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam atha nakSatrANAM kuladvAramAha- 'kaiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam - kai NaM bhaMte ! kulA kai uvakulA kai kulovakulA pannattA ? goyamA ! bArasakulA bArasauvakulA cattAri kulovakulA pannattA, bArasakulA - taM jahA - ghaNiTrAkulaM1 uttarabhadavayAkulaM2, assiNIkulaM3, katiyAkulaM 4, migasirakulaM5 pussokulaM6, maghAkulaM7 uttaraphagguNIkulaM8, cittAkulaM 9,, visAhAkulaM 10 mUlo kulaM 19 uttarAsADhA kulaM 12 / mAsANaM pariNAmA hoMti kulA uvakulA u heTTimagA hoMti puNa kulovakulA abhI bhaya ada aNurAhA |1| bArasa uvakulA taM jahA - savaNo uvakulaM1 puvvabhaddavayA uvakulaM2, revaI uvakulaM3, bharaNI ubakulaM4, rohiNI uvakulaM 5, puNvasU ubakulaM6, assesA uvakulaM 7, puvaphagguNI uvakulaMTa, hattho uvakulaM 9 sAI uvakulaM 10, jeTThA uvakulaM 11, puvvAsADhA uvakulaM 12 / cattAri kulovakulA taM jahA - abhiIkulovakulA 1 saya bhisayA kulovakulAra, addA kulovakulA3, aNurAhA kulovakulA4 | kai NaM bhaMte! puNNimAo kai amAvAsAo pannatAo ? goyamA ! bArasa puSNimAo bArasa amAvAsAo pannattAo, taM jahA- sAviTThI poTTavaI AsoI kasigI maggasirI posI mAhI phagguNI cetI vaisAhI jeTThA mUlI AsADhI / sAviTThi NaM bhaMte! puNNimAsiM kai NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiSNi NakkhattA jogaM joeMti, taM jahA - abhiI savaNo dhaNiTTA | poTUvaiNi bhaMte ! puSNimAsiM kai NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiSNi NavakhattA jogaM joeMti taM jahA-sayabhisayA puvvabhadavayA uttarabhaddavayA, assoiNi bhaMte ! puNNimaM kai NakkhatA jogaM joeMti ? goyamA ! do NakkhattA jogaM joeMti, taM jahA - revaI assiNI ya / kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya / maggasiriNNaM do rohiNI maggasiraM ca posiM tiSNi, addApuNavvasU pusso, mAghiNNaM do assesA mdh| ya, phaggurpiNa do puvvA phagguNIya uttarAphagguNIya, cetipaNaM do hattho jambudvIpaprajJaptisUtra 365 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre cittAya, visAhiNaNaM do sAI visAhAya, jeTTAmulliNaM tiNNi aNurAhA jeTTA mUlo, AsADhiNNaM do puvvAsADhA uttarAsADhA / sAviTiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakulaM joei ? goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe dhaNiTThA Nakkhatte joei uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei kulovakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei / sAviTrI NaM puNimAsiMNaM kulaM vA joei jAva kulovakulaM vA joei / kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA kulovakuleNa vA juttA sAviTThI puNimA jutta tti vattavvayaM siyaa| poTTavadiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei3 pucchA, goyamA ! kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarabhadavayA Nakkha te joei, uvakulaM joemANe puTavabhadavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei, poTavaiNNaM puSiNamaM kulaM vA joei jAva kulovakulaM vA joei kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poTuvai puNNamAsI jutatti vattavvayaM siyaa| assoiNNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei No labbhai kulovakulaM kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei uva kulaM joemANe revaI Nakkhatte joei assoiNNaM puSiNamaM kulaM vA joei ulakulaM vA joei kuleNa vA juttA ukkuleNa vA jutA assoI puNimA juttatti vattavvaM siyA / kattiiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM3 pucchA, goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei No kulovakulaM joei, kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe bharaNI kattihaNaNaM jAva vattavvaM siyaa| maggasiriNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM taM ceva do joei no bhavai kulovakulaM, kulaM joemANe maggasiraNavatte joei ukkulaM joemANe rohiNI Nakkhatte joei maggasiriNaM puNNima jAva vattavvaM siyA iti| evaM sesiyAo vi jAva AsADhiM / posi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 367 jeTA mUliM ca kulaM vA joei upakulaM vA joei kulovakulaM vA joei, sesiyANaM kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM Na bhaNNai // sAviTiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kati NakkhattA joeMti ? goyamA! do NakkhattA joeMti taM jahA-assesA ya mhaay| poTavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kai Nakkha tA joeMti ? goyamA ! do puvAphagguNI uttarAphagguNI ya / assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya, kattiiNNaM do sAI visAhAya, maggasiriNaM tiNi aNurAhA jeTTA mUloya, posipaNaM do putvAsADhA uttarAsADhA, mAhiNNaM tiNi abhiI savaNo dhaNiTTA, phagguNiM tiNi sabhisayA puTavabhadavayA uttarabhaddavayA ya, cetipaNaM do revaI assiNI ya kai vaisAhi. paNaM do bharaNI katiyA ya jeTTA mUliNNaM rohiNI masare ca AsADhipaNaM ca tiNi addA puNavvasU pussI tti| sAviThiNNaM bhaMte! amAvAsaM kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakulaM joei goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM, kulaM joe. mANe mahANakkhatte joei uvakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei, sAviTTiNaM amAvAsaM vA kulaM joei uvakulaM vA joei, kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA jutta ti varttavvaM siyaa| poTThavaINNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva do joei kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarAphagguNI, Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe pubvAphagguNI, poTravaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyaa| maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle gakkhatte joei uvakulaM jeTTA Nakkhatte joei kulovakulaM aNurAhA jAva jutta tti vattavvaM siyaa| evaM mAhoe phagguNIe AsADhIe kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA avasesiyANaM kulaM vA uvakulaM bA joei / jayANaM bhaMte ! sAviTTI puNNimA bhavai, tayANaM mAhI amAvAsA bhavai / jayArNa bhaMte ! mAhI puSiNamA bhavai, tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! jayANaM sAviTThI taM ceva vattavvaM / jayANaM bhaMte ! poTuvai puNimA bhavaI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jambUdvIpaprajJaptisUtre tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai jayANaM phagguNI puSiNamA bhavai tayANaM poTuvaI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! taM ceva / evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNimAo amAvAsAo NeyavAo assiNI puNimA cetI amAvAsA kattigI puNimA vaisAhI amAvAsA magasirI jeTThA mUlI amAvAsA posI puNNimA AsADhI amAvAsA ||suu025|| chAyA kati khalu bhadanta ! kulAni kati upakulAni kati kulopakulAni prajJatAni ? gautama ! dvAdaza kulAni, dvAdaza upakulAni catvAri kulopakulAni prajJaptAni / dvAdazakulAni tayathA-dhaniSThA kulam 1, utarabhadrapadAkulam 2, azvinIkulam 3, kRtikA kulam 4, mRgaziraH kulam 5, puSyaH kulam, maghAkulam 7, uttaraphalgunIkulam 8, citrAkulam 9, vizAkhAkulam 10, mUlaH 11, uttarASADhAkulam 12 / mAsAnAM pariNAmAni bhavanti kulAni, upakulAni tu adhastanAni bhavanti / punaH kulopakulAni abhijit zatabhiSaka, ArdrA anurAdhA 1, dvAdazopakulAni tadyathA-zravaNaupakulam 1 pUrva bhadrapadopakulam 2, revatI upakulam 3, bharaNIupakulam 4, rohiNI upakulam 5, punarvasu upakulam 6, azleSA upakulam 7, pUrvephAlgunI upakulam 8, hasta upakulam 9, svAtI upakulam 10 jyeSThA upa. kulam 11, pUrvASADhA upakulam 12, catvAri kulopakulAni tadyathA-abhijit kulopakulam 1, zatabhiSakUkulopakulam 2, ArdrAkulopakulam 3, anurAdhA kulopakulam 4, kati khalu bhadanta ! pUNimAH kati khalu bhadanta ! amAvAsyAH prajJaptA ? gautama ! dvAdaza pUrNimAH dvAdazaH amAvAsyAH prajJaptAH tadyathA-zrAviSThI 1, prauSThapadI 2, AzvayujI 3, kArtikI 4, mArgazIrSI 5, pauSI mAdhI phAlgunI caitrI vaizAkhI jyeSThA mulI ApADhI / zrAviSThI khalu bhadanta ! paurNamAsI kati nakSatrANi yogaM yojayanti, gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti, tadyathA-abhijit zravaNo dhaniSThA / prauSThapadI khalu bhadanta ! purNimA kati nakSa. trANi yogaM yojayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti tadyathA-zatabhiSak pUrvabhadrapadA / uttarabhadrapadA / AzvinI khalu bhadanta ! pUrNimA kati nakSatrANi yogaM yojayanti ? gautama ! dve yojayataH tadyathA-revatI azvinI ca / kArtikI khalu bhadanta ! pUrNimA dve bharaNo kRttikA ca / mArgazIrSI dve rohiNI mRgazirazca / paurSI trINi ArdrA punarvasU puSyaH mAdhI khalu dve azleSA madhA ca / phAlgunI khalu dve pUrvA phAlgunI cottarA phAlgunI ca / caitrI khalu dve hastazcitrA ca, vaizAkhI khalu dve svAtI vizAkhA ca, jyeSThAM mUlI khalu trINi anurAdhA jyeSThA mUlaH / ASADhI khalu dve pUrvASADhA uttraassaaddhaa| zrAviSThI khalu bhadanta ! pUNimA kiM kulaM (yunakti) yojayati upakulaM yojayati kulopakulaM yojayati ? gautama ! jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 369 kulaM vA yojayati, upakulaM vA yojayati, kulopakulaM vA yojayati, kulaM yuJjan dhaniSThA nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjan zravaNanakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjan abhijinnakSatraM yunakti, zrAviSTha pUrNimAM khalu kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA zrAviSThI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / prauSThapadIM khalu bhadanta ! pUrNimAM kiM kulaM yunakti 3 pRcchA' gautama ! kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM vA yunakti, kulaM yuJjad uttarabhAdrapadA nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat pUrvabhAdrapada nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjat zatabhiSagnakSatraM yunakti, prauSTapadIM khalu pUrNimAM kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA yAvat kulopakulena vA yuktA proSThapadI pUrNimAsI yukteti vaktavyaM syAt / AzvinIM khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! kulaM vA yunakti, upakula vA yunakti no labhate kulopakulam kulaM yuJjana azvinI nakSatra yunakti upakulaM yuJjat revatI nakSatra yunakti, Azcayuna pUrNimAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA AzvayujIpUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / kArttikIM khalu bhadanta ! pUrNimAM kiM kulaM 3 pRcchA, gautama ! kulaM vA yunakti, upakulaM vAyunakti no kulopakulaM yunakti kulaM yuJjata kRttikA nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjata bharaNI kArtika khalu yA vaktavvaM syAt. mArgazIrSI khalu bhadanta ! pUrNimA yAvad vaktavyaM syAt / evaM zeSikA api yAvadASADhIm pauSIM jyeSThA mUlIM ca kulaM vA yunakti kulopakulaM vA, zeSikANAM kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM na bhaNyate / zrAviSThIM khalu bhadanta ! amAkati nakSatrANi yuJjanti ? gautama ! dve nakSatre yuktaH tadyathA - azleSA ca maghA ca / pauSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyA kati nakSatrANi yuJjanti ? gautama ! dve pUrvA phAlgunI uttarA phAlgunI ca / AzvayujIM khalu bhadanta ! dve hastazcitrA ca kArttikIM khalu dve svAtI vizAkhAca, mArgazIrSI khalu trINi anurAdhAjyeSThA mUlaya, poSThIM khalu dve pUrvA pADhA uttarASADhA ca mAdhI khalu trINi abhijit zravaNo dhaniSThA ca, phAlgunIM khalu trINi zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttara bhAdrapadA, caitrIM khalu dve revatI azvinI ca, vaizAkhIM khalu dve bharaNI kRttikA ca, jyeSThAmulIM khalu dve rohiNI mRgazirazca, ASADhIM khalu trINi ArdrA punarvasU puNyaH / zrAviSThIM khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti, upakulaM yunaktikulopakulaM yunakti ? gautama ! kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, no labhate kulopakulam kulaM yuJjat madhAnakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat azleSA nakSatraM yunakti zrAviSThi khalu amAvAsyA kulaM vAyunakti upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA zrAviSThI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt / proSThapada khalu bhadanta ! amAvAsyAM tadeva dve yuGktaH; upakulaM vA yuktaH kulaM yuJjat uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti prauSTapadIM khalu amAvAsyAM yAvadvaktavyaM syAt / mArgazIrSI khalu tadeva, kulaM mUlaM nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat jyeSThA nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjat anurAdhA yAvat ja0 47 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jambUdvIpaprajJaptisUtre yukteti vaktavyaM syAt / evaM mAdhyAH phAlgunyA ASADhayAH kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM vA, avazeSikANAM kulaMvA upakulaM vA yunakti / yadA khalu bhavanta ! zrAviSThI purNimA bhavati, tadA khalu zrAviSThI amAvAsyA bhavati ? hanta gautama ! yadA khalu zrAviSThI tadeva vaktavyam, yadA khalu prauSThapadI pUrNimA bhavati tadA khalu phAlgunI amAvAsyA bhavati ? yadA khalu phAlgunI pUrNimA bhavati tadA khalu prauSThapadI amAvAsyA bhavati, hanta gautama ! tadeva / evametenAbhilApena imAH pUrNimA amAvAsyA netanyAH, AzvinI pUrNimA caitrI amAvAsyA kArtikI pUrNimA vaizAkhI amAvAsyA mArgazIrSI pUrNimA jyeSThA mUlI amAvAsyA pauSI pUrNimA ASADhI amAvAsyA // sU0 25 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! kulA' kati khalu bhadanta ! kulAni arthAt kulasaMkhyakAni nakSaANi kathitAni tathA-'kai upakulA' kati-kiyatsaMkhyakAni upakulAni-upakulasaMjJakAni nakSatrANi tathA-'kaikulovakulA pannattA' kati-kiyatsaMkhyakAni kulopakulAni-kulopakula saMjJakAni nakSatrANi prajJaptAni kathitAnIti kulopakulasaMjJakanakSatraviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bArasakulA bArasauvakulA cattAri kulovakulA pannatA' dvAdazakulAni arthAta aSTAviMzati nakSatreSu madhye dvAdazasaMkhyakAni nakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti tathA-dvAdazopakulAni arthAt aSTAviMzati nakSatrANAM madhye dvAdazanakSatrANi upakulasaMjJakAni bhavanti tathA catvAri kulopakulAni, aSTAvizati nakSatreSu madhye catvAri nakSatrANi kulopakulasaMjJakAni prajJaptAni-kathitAnIti bhagavata uttaramiti / tatra nakSatroM kA kula dvAra kathana 'kaiNaM bhaMte ! kulA, kai uvakulA' TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! kula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? 'kai uvakulA' upakula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? aura 'kaI kulovakulA' kitane nakSatra kulopakula saMjJaka kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! bArasakulA, bArasa uvakulAcatAri kulovakulA' gautama! ina 28 nakSatroM meM se 12 nakSatra kula saMjJaka haiM, 12 nakSatra upakula saMjJaka haiM aura 4 nakSatra kulopakula saMjJaka haiM / 'taM jahA' jo kulasaMjJaka nakSatra haiM ve 12 nakSatra nakSatranA kuLadvAranuM kathana 'kaiNaM bhaMte ! kulA kai ubakulA ityAdi / TIkAtha-gautamasvAmIe prabhune Ama pUchyuM che-he bhadanta ! kula saMjJaka nakSatra keTalA vAma mAyA cha ? 'kai uvakulA' 55 sa nakSatra 6i vAmAM mAyA cha ? bhane 'kaI kalovakulA' tai nakSatra sopasa sajJa vAmAM mAyA cha ? mAnA rai prabhu 4 che. 'goyamA ! bArasakulA, bArasa uvakulA cattAri kulovakulA' hai gautama! A aThayAvIsa nakSatromAMthI 12 nakSatra kula saMjJaka che, 12 nakSatra upakula saMjJaka che ane 4 nakSatra kule pakula saMzaka che "tuM kaar" je kula saMjJaka nakSatra che te 12 nakSakSa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkAkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 371 kAni nakSatrANi kulasaMjJakAni iti darzayitumAha - ' bArasa' ityAdi, 'bArasakulA' dvAdazasaMkhyaafar kSatrANi kulasaMjJakAni bhavantItyarthaH, tatra kAni nakSatrANi yAni kuLasaMjJakAni bhavanti tatrAha - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'ghaNidvAkulaM 1' ghaniSThAkulam - dhaniSThAnAmakaM nakSatraM kulasaMjJakaM bhavati 1, tathA - ' uttarabhaddavayAkulaM 2' uttarabhadrapadA kulam - uttarabhadrapadA nakSatramapi kulasaMjJakamevetyarthaH 2 / ' assiNI kulaM 3' azvinIkulam, azvinImakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti 3 / 'kattiyAkulaM 4' kRttika kulam, kRttikA nakSatramapi kuLasaMjJakameva bhavatIti 4 / migasirakulaM 51 mRgaziraH kulam mRgaziro nakSatramapi kulasaMjJakameva 5 / 'pussokulaM' puSyaH kulam puSyanAmakanakSatramapi kulasaMjJakaM bhavati 6 / 'mahAkulaM ' madhAkulam, madhAnAmakanakSatramapi kulasaMjJakameva bhavatIti 7 / ' uttara phagguNI kulaM 8' uttaraphalgunIkulam uttara phalgunI nakSatramapi kulasaMjJakameva bhavati 8 / 'cittAkulaM 9' citrAkulam citrAnAmaka nakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti 9 / ' visAhAkulaM 10 vizAkhA nakSatramapi kula saMjJakaM bhavati 10, 'mUlokulaM 11' mUlakulam mUlanakSatramapi kulasaMjJakaM bhavati, 11, 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhAkulam - uttarASADhA nakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti tadetAni ghaniSThottara bhadrapadA azvinI kRttikA mRgaziraH puSya maghottaraphalgunI citrA vizAkhA mUlottarASADhA nakSatrANi aSTAviMzati nakSatramadhyAt kulasaMjJakAni bhavantIti // atha kulaM kulopakulAdi nakSatrANAmarthamAha- 'mAsA' ityAdi, 'mAsANaM pariNAmA hoti kulA' mAsAnAM zrAvaNAdInAM pariNAmAni - parisamApakAni bhavanti kulAni isa prakAra ke nAma vAle haiM-8 'dhaNiTThA kulaM' dhaniSThA nakSatra kula saMjJaka hai 'uttara bhaddavayA kulaM' uttara bhAdrapadA nakSatra kula saMjJaka hai 'assiNI kulaM' azvinI nakSatra kula saMjJaka hai / 'kattiyA kulaM' kRttikA nakSatra kula saMjJaka hai 'migasira kula' mRgazirA nakSatra kulasaMjJaka hai 'pusso kulaM' puSya nakSatra kula saMjJaka hai 'mahAkula' maghA nakSatra kula saMjJaka haiM 'uttara phagguNI kulaM' uttarA phAlgunI nakSatra kula saMjJaka hai 'cittA kulaM' citrA nakSatra kula saMjJaka hai 'visAhA kulaM' vizAkhA nakSatra kula saMjJaka hai 'mUlo kulaM' mUla nakSatra kula saMjJaka hai 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula saMjJaka hai' isa prakAra se ye 12 nakSatra kula saMjJaka prakaTa yA nAbhavANA che- 'dhaNiTThA kulaM' dhaniSThA nakSatra va saMjJa che 'uttaramaddavayA kulaM' uttarabhAdrapahA nakSatra jJa che 'assiNIkulaM' azvinI nakSatra saMjJa che 'kattiyA kulaM' vRttinakSatraTukha sa MjJa che 'migasira kulaM' bhRgazirA nakSatra usa saMjJa che 'puraso kulaM' puSya nakSatra sajJa che 'mahAkulaM' bhadhA nakSatra usa saMjJa che 'uttaraphagguNI kulaM' uttarAhigunI nakSatra sasajJa che 'cittA kulaM' citrA nakSatra usa saMjJa4 che. 'visAhA kulaM' vizAmA nakSatra se sa MjJa che. 'mUlo kulaM' bhUjha nakSatra usa saMjJa che 'uttarAsa DhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula sa jJaka che. A rIte A khAra nakSatra kula sa jJaka prakaTa karavAmAM AvyA che, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jambUdvIpaprajJaptisUtre yAni nakSatrANi mAsa parisamApakAni tAninakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti, ayaM bhAvaH-atra khalu yairnakSatraiH prAyo mAsAnAM parisamAptayo bhavanti tathA mAsasadRzanAmAni ca yAni nakSatrANi tAni nakSatrANi kulAni iti prasiddhAni, tadyathA - zrAviSThaH zrAvaNaH ) mAsaH prAyaH dhaniSThaparaparyAyA zrAviSThayA parisamAptimupaiti bhAdrapadamAsa uttarabhadrapadA nakSatreNa parisamAptimupaiti, azvayuk azvinyA parisamAptimupaiti / zrAviSThAdIni nakSatrANi prAyo mAsaparisamApakAni mAsasadRzanAmAni ca prAyo grahaNAt upakulAdibhirapi nakSatra rmAsasya parisamAptirbhavatIti sUcitam 'uvakulAu he dvimagA' upakulAni tu adhastanAni, kulAnAM kulasaMjJakAnAM nakSatrANA madhastanAni nakSatrANi zravaNAdani upakulAni bhavanti kulAnAM samIpa - mukulam tatra vartante yAni nakSatrANi tAni upacArAdupakulAni iti vyutpatteH, 'hoMti puNa kiye gaye haiM 'mAsANaM pariNAmA hoMtikulA' ye kula saMjJaka nakSatra zrAvaNAdi mAsoM ke parisamApaka hote haiM - tAtparya yaha hai ki jo nakSatra mAsoM ke parisamApaka hote hai ve nakSatra kulasaMjJaka kahe gaye haiM jina nakSatroM dvArA prAyaH mAsoM kI parisamApti hotI hai tathA jo nakSatra mAsoM ke jaise nAmavAle hote haiM ve nakSatra kula saMjJaka hai jaise- zrAviSThA-zrAvaNamAsa prAyaH dhaniSThA jisakA dUsarA nAma haiM aise zrAviSThA nakSatra se parisamApta hotA hai bhAdrapadamAsa uttara bhAdrapadA nakSatra se parisamApta hotA hai azvayuk mAsa azvinI nakSatra se parisamApta hotA hai prAyaH mAsa ke parisamApaka ye zrAviSThA Adi nakSatra mAsa ke sadRza nAma vAle haiM yahAM prAyaH zabda jo kahA gayA hai-usase yaha samajhAyA gayA hai ki upakulAdi saMjJaka jo nakSatra haiM unake dvArA bhI mAsa ko parisamApti hotI hai 'uva kulAu heTThimagga' upakula saMjJaka ye nakSatra haiM jo nakSatra kula saMjJaka nakSatroM ke pAsa hote haiM - ve nakSatra upacAra se upakula saMjJaka haiM aura ve zravaNa Adi nakSatra 'mAsANaM pariNAmA hoMti kulA' A usa saMjJa nakSatra zrAvAhi bhAsonA parisabhASa hAya che. tAtpaya e che ke je nakSatra mAseAna! parisamApaka hoya che te nakSatra kula saMjJaka kahevAya che, je nakSatrA dvArA sAdhAraNa rIte mAsAnI parisamApti thAya che tathA je nakSatrA mAsanA nAma jevA hAya che te nakSatra kulasaMjJaka che jevA ke-zrAvibDa-zrAvaNamAsa lagabhaga dhaniSThA jenuM bIjuM nAma che evA zrAviSThA nakSatrathI parisamApta thAya che. bhAdrapadanAma uttarAbhAdrapadA nakSatrathI parisamApta thAya che azvayukmAsa azvinI nakSatrathI parisamApta thAya che. lagabhaga mAsanA parisamApaka A zrAviSThA Adi nakSetra mAsanA jevAM nAmavALA che. ahI 'prAyaH' zabdanA je ullekha karavAmAM Avye che tenAthI evuM samajAvavAmAM AvyuM che ke upamusAdi saMjJaka je nakSatra che temanI dvArA paNu mAsanI parisamApti thAya che - 'uvakulAu hoTThimagga' pazu saMjJA nakSatra - nakSatra sa saMjJaka nakSatrAnI pAse hAya che--te nakSatrA upacArathI upakula sa'jJaka ane A zravaNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam kurtakulI' yAni nakSatrANi upakulasaMjJaka nakSatrANA madhastanAni tAni kulopakuLAni nakSatrANi tAni 'abhijitaya ada aNurAhA' abhijit zatabhiSak ArdrA anurAdheti 1 / 9 samprati - upakula saMjJaka nakSatranAmaMgrAhaM darzayitumAha - 'bArasa uvakulA' iti, 'bArasa uvakulA' dvAdazopakulAni dvAdazasaMkhyaka nakSatrANi upakulasaMjJakAni bhavanti tAnyeva dvAdazanakSatrANi darzayitumAha- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'savaNo uvakulaM' zravaNa upakulam zravaNanakSatra mupakulasaMjJakaM bhavati, 'puvvabhaddavayA uvakulaM' pUrvabhadrapadA upakulam, 'revaI uvakulaM " revatI upakulaM revatInAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'bharaNI uvakulaM' bharaNI upakulam, bharaNInAmakaM nakSatramupakula saMjJa bhavati 'rohiNI uvakulaM' rohiNI upakulaM rohiNI nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puNacvasU uvaku' punarvasu upakulam punarvasu nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'assesA uvakulaM' azleSAnakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'puccha phagguNI uvakulaM' pUrva phalgunI nakSatram upakulasaMjJakaM bhavati, 'hattho uvakulaM' hasta upakulaM' hastanAmakaM nakSatramupakula saMjJakaM haiM 'hotipurNa kulovakulA' jo nakSatra upakula saMjJaka nakSatroM ke nIce rahate haiM ve kulopakula saMjJaka nakSatra hai aise ve 'abhiI saya bhisaga adda aNurAhA' abhijit zatabhiSak ArdrA aura anurAdhA ye nakSatra haiM / aba sUtrakAra svayaM upakula saMjJaka nakSatroM kA nAma nirdeza karate haiM- 'savaNI uvakulaM, puccabhaddavayA uvakulaM' zravaNanakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puvva bhadda bayA uvakulaM' pUrva bhAdrapadA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'revaI ubakulaM' revatI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'bharaNI ubakulaM' bharaNI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai' rohiNI uvakulaM' rohiNI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'puNavvasu uvakulaM' punarvasu nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'assesA uvakulaM' azleSA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puthvaphaggunI uvakulaM' pUrvAphAlgunI upakulasaMjJaka nakSatra hai / 'hastho ucakulaM' hastanakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'sAI ubakulaM' svAti nakSatra upakula mAhi nakSatra che 'hoMti puNa kulovakulA' ne nakSatra upa saMjJaka nakSatrAnI nIce rahe cha tethe| mulAyaDula saMjJA nakSatra che bhAvA te 'abhiI sayabhasaga adda aNurAhA' alikti, zatabhiSar, ArdrA ane anurAdhA A nakSatro che. have sUtrAra svayaM' (pazu saMjJaka nakSatronA naamne| nirdeza ure che - 'savaNo upakulaM zravaNa nakSatra upaDela saMjJaka upamukha saMjJa4 nakSatra che. 'revaI 'bharaNI uvakulaM' laraNI nakSatra upa pUrvabhAdrapadA nakSatra saMjJaH nakSatra che. nakSatra che. 'puvvabhaddavayA uvakulaM' uvakulaM' revatI nakSatra upa saMjJA yasa saMjJA nakSatra che. 'puNavvaMsu uvakulaM' nakSatra che. 'rohiNI uvakulaM' punarvasu nakSatra upa saMjJa nakSatra che. 'puvvaphagguNI rohiNI nakSatra saMjJaka nakSatra che. uvakulaM' pUrvA 'assesA uvakulaM' azleSA nakSatra upa zagunI nakSatra upa saMjJaTha nakSatra che. 'hattho javakulaM' hasta nakSatra paDasa saMjJa4 nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra 373 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavati, 'sAI uvakulaM' svAtInAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'jehA upakulaM' jyeSThAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puvvAsADhA uvakulaM' pUrvASADhAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, tadetAni zravaNa pUrvabhadrapadA revatI bharaNI rohiNI punarvasU azleSA pUrvaphalgunI hasta svAtI jyeSThA pUrvASADhA nakSatrANi dvAdazasaMkhyakAni upakulasaMjJakAni samAkhyAtAnIti // __saMprati kulopakulasaMjJakanakSatrANi nAmagrAhaM darzayitumAha-'cattAri' ityAdi, 'cattAri kulovakulA' catvAri-catuH-saMkhyakAni nakSatrANi kulopakulAni-kulopakulasaMjJakAni bhavanti / tAnyeva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI kulocakulA' abhijinnakSatraM kulopakulam-kulopakula saMjJakaM bhavati 'sayabhisayA kulovakulA' zatabhiSak nakSatraM kulopakulaM kulopakulasaMjJakaM bhavati 'adA kulovakulA' ArdrAnakSatraM kulopakulam-kulopakulasaMjJakaM bhavati / ___ atha eteSAM nakSatrANAM kulAdi saMjJAkaraNe ki prayojanamiti ceta-atrocyate-phalitazAstreSu kulAdisaMjJayAH prayojanadarzanAt tathAhi "pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jyH| anyeSu anya sevA yAyinAM ca sadA jayaH 1" ityAdi / saMjJaka nakSatra hai jeTTA uvakulaM' jyeSThA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'puvAsADhA uvakulaM' pUrvASADhA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai isa taraha zravaNa se lekara pUrvA SADhA taka ke ye saba nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai kulopakula saMjJaka nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'cattArI kulovakulA' kulopakula saMjJaka nakSatra cAra haiM aisA pahile prakaTa kiyA gayA hai-'taM jahA' so unake nAma isa prakAra se haiM 'abhiI kulovakulA' abhijit nakSatra kulopakulasaMjJaka nakSatra hai 'sayabhisayA kulocakulA' zatabhiSakU nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'addA kulovakulA' ArdrA nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'aNurAhA kulovakulA' anurAdhA nakSatra kulopakula saMjJaka hai aba sUtrakAra isa bAta ko prakaTa karate haiM ki ina nakSatroM kI jo kula upacha. 'jedvA upakulaM' "yeSThA nakSatra 353 sajJa nakSatra cha. 'puvAsADhA uvakulaM' pUrvASADhA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra che. A rIte zravaNathI laIne pUrvASADhA sudhInA A badhAM nakSatra 5sa sajJa nakSatra che. sAyada sa nakSatrAno nAma // prabhAva cha-'cattAri kulovakulA' 549 nakSatra yA2 che se 24116 448 42vAmA mAvyu cha-'taM jahA' tamanA nAma Paa pramANe cha -'amiIkulovakulA' samiti nakSatra 546 sa nakSatra cha. 'sayabhisayA kulovakulA' zamiSa nakSatra 548 sa nakSatra cha 'addA kulovakulA' mA nakSatra 538 sa nakSatra cha. 'aNurAhA kulovakulaM' anurAdhA nakSatra sA5sa saMjJaka che. have sarakAra e kathana prakaTa kare che ke A nakSatranI je kula upakula Adi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 375 samprati-pUrNimA'mAvasyA dvAraM darzayitumAha-'kaiNaM bhaMte, ityAdi, 'kaiNaM bhaMte ! puNimAo kaiamAvassAo pannattAo' katikiyatsaMjJakAH khalu bhadanta / pUrNimAstathA kati-kiyatsaMjJakA amAvAsyAH prajJaptA:-kathitAH, tatra pUrNimA, parisphuTa paridRzyamAna SoDaza kalAviziSTa candropetakAlavizeSarUpA jyotizAstraprasiddhA, pUrNena paripUrNena candreNa nirvRttA tithiH pUrNimA iti vyutpatteH, tathA-amAvAsyA ekakAlAvacchedena ekasmin nakSatre candrasaryAvasthAnAdhArakAlavizeSarUpA amAsaha candrAkauM vasato'syAmiti amAvAsyA, iya. meva kUhUprabhRti zabdenApi vyavahiyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' kula Adi rUpa se saMjJA karane meM AI hai usakA kyA prayojana hai ? to isake lie kahA gayA hai-ki phalita zAstroM meM kulAdi saMjJA kA prayojana-'pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jayaH, anyeSu anya sevArtA yAyinAM ca sadA jayaH' ityAdi rUpa se dekhA jAtA hai| pUrNimA amAvAsyA dvAra'kaiNaM bhaMte ! puNNimAo, kai amAvassAo.' he bhadanta ! pUrNimA aura amAvAsyA kitanI kahI gaI hai ? parisphuTa rUpa se paridRzyamAna solahakalAoM viziSTa candra se yukta jo kAlavizeSa rUpa hai vaha jyotiH zAstraprasiddha pUrNimA hai paripUrNa candra se niSpanna huI tithiko hI pUrNimA kahA gayA hai tathA amA. vAsyA ke sAtha 2 eka hI nakSatra para candra aura sUrya jisa tithi meM rahate haiM usa tithi kA nAma amAvAsyA hai yaha amAvAsyA tithi sUrya aura candramA ina donoM ke eka hI sAtha rahane kA kAla vizeSa rUpa kahI gaI hai 'amAsaha vartete sUryA. candramasau yasyAM sA amAvAsyA' aisI hI isakI vyutpatti hai yaha amAvAsyA rUpathI saMjJA karavAmAM AvI che tenuM zuM prayojana che? AnA javAbamAM kahevAmAM AvyuM -sita somai gaula sajJAnu prayo-'pUrveSu jAtA dAtAraH saMprAme sthApinAM jayaH, anyeSu anya sevA yAyinAM ca sadA jaya' vagere 35thI nepAmA bhAve che. pUNimA amAvAsyAdvAra'kai NaM bhaMte ! puNNimAo kai amAvassAo0' 3 mahanta ! pUNimA bhane sbhaa1shy| keTalI kahevAmAM AvI che? pariphuTa rUpathI paridRzyamAna soLa kaLAothI viziSTa candrathI yuta je kAla vizeSa rUpa che te tikazAstra prasiddha pUrNimA che. paripUrNa candrathI niSpanna thayelI tithine ja pUrNimA kahevAmAM AvI che tathA amAvAsyAnI sAthe sAthe eka ja nakSatra para candra ane sUrya je tithimAM rahe che te tithinuM nAma amAvAsyA che. A amAvAsyA tithi sUrya ane candramAMe baMnene ekI sAthe ja rahevAnA kAla vizeSa 35 4Ama mAvI che. 'amA saha vartate sUryAcandramasauyasyAM sA amAvAsyA' mevI tenI vyutpatti che. A amAvAsyA kuhu Adi paryAyavAcI zabda dvArA paNa abhihita thayela jambudvIpaprajJaptisUtra Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jambUdvIpaprajJaptisUtre he gautama ! 'bArasa puNNimAko bArasa amAvassAgo panattAo' dvAdaza-dvAdazasaMjJakAH pUrNimA stathA dvAdazasaMkhyakA evAmAvAsyAH prajJaptAH kathitAH, tAneva dvAdaza medAna darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sAviTThI' zrAviSThI zrAvaNamAsamAvinI, tatra aviSThA dhaniSThA tasyAM bhavA yA sA zrAviSThI pUrNimA amAvAsyA ca 'poTTavaI' prauSThapadI, tatra prauSTapadA uttarabhadrapadA tasyAM bhavA prauSThapadI bhAdrapadamAsa bhAvinI 'asoI AzvayujI tatra azvayuk azvinI tasyAM bhavA AzvayujI AzvineyamAsa bhAvinI, 'kattigI 4' kArtikI kRttikAyAM bhavA kArtikI kArtikamAsa bhAvinI, 'maggasirI 5' mArgazIrSI mRgazIrSanakSatra bhavA 'posI 5' pauSI-puSyanakSatre bhavA pauSI 'mAhI 6 mAghI maghAyAM bhavA mAghI 'phagguNI' kuhU Adi paryAya vAcI zabdoM dvArA bhI abhihita huI hai tathA ca aba prakRta prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA bArasa puNNimAo bArasa amA. vAsAo' he gautama ! 12 pUrNimAeM aura 12 hI amAvAsyAeM kahI gaI haiN| 'taM jahA' ve una donoM ke 12 prakAra ye haiM-'sAviTThI' zrAviSThI-zrAvaNamAsa bhAvinI-zraviSThA dhaniSThA meM jo hotI hai aisI pUrNimA aura amAvAsyA ko zrAviSThI-zrAvaNamAsabhAvinI kahA gayA hai 'poTTavaI' bhAdrapada mAsa bhAvinI proSTapadA nAma uttara bhAdrapada nakSatra kA hai isa nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha prauSThapadI-bhAdrapada mAsabhAvinI pUrNimA evaM amAvAsyA 'AsoI' AzvineyamAsa kI jo pUrNimA aura amAvAsyA hai vaha AzvayujI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'kattigI' kRttikA nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha kArtika mAsa bhAvinI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'maggasirI' mRgazIrSa nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha mArgazIrSI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'posI' puSya nakSatra meM hone vAlI pUrNimA cha tathA ya ive prakRta prazna uttara 25tA thaxi prabhu 43 -'goyamA ! bArasa puNNimAo bArasa AmAvasAo' he gautama ! 12 pUrNimAmA bhane 12 bhaavaasyaaye| vAma bhAva cha. 'taM jahA' te mAnanA 12 12 241 pramANe cha-'sAviTThI' zrAvi04I-zrAvaY. mAsa bhAvinI-zraviThA-dhaniSThAmAM je hAya thAya che evI pUrNimA ane amAvAsyAne zrAvihI-zrAvaNamAsa mAnI pAmA mApI cha. 'pAvaI' sApabhAsa bhAvinI-grISTa. padA nAma uttarabhAdrapada nakSatranuM che. A nakSatramAM je pUrNimA ane amAvAsyA Ave che te prI045hI-bhAdra 54 mAsa mAvinI 5 mA bhane amAvAsyA cha 'AsoI' mAvineya. mAsanI je pUrNimA ane amAvAsyA che te AzvayujI pUrNimA ane amAvAsyA che. kattigI' itti nakSatramA 2 5 mA bhane 25mAvAsyA Ave che te timAsa mAlinI 5Ni bhA bhara mAvAsyA mAve cha 'magasirI' bhR305 nakSatramA 2 paNibhA mana sbhaap|22| mAve cha tamAzISI pUmA bhane mamAvAsyA cha. 'posI' puSya nakSatramA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 377 7 phalgunI nakSatre bhavA phAlgunI pUrNimA 'cettI 8' caitrI citrAyAM bhavA caitrI 'vaisAhI' 9 vaizAkhI vizAkhAyo bhavA vaizAkhI 'jeTThAmUlI' 10 jyeSThAmUlI jyeSThAyAM mUle ca bhavA jeSThA 11 mUlI 12 'AsADhI' ASADhI iti / yadyapi praznasUtre pUrNimA'mAvAsyo bhaidena nirdezaH kRtaH uttarasUtre yad bhedena dvayo nirdeza stad dvayo na maikyadarzanArtham tenAmAvAsyA api zrAviSThI prauSThapadI azvayujI ityAdibhiH vyapadeSTuM yogyA bhavantyeveti / nanu zrAviSThI pUrNimA dhaniSThAparaparyAyazraviSThA yogAd bhavati zrAviSThI amAvAsyAtuna zraviSThA yogAt, amAvAsyAyA azleSAmaghA yogasya pratipAdyamAnatvAditi cedatrocyate aura amAvAsyA pauSI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'mAhI' maghA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA mAghI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'phagguNI' phalgunI nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA phAlgunI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'cetI' citrA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA ora amAvAsyA caitrI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'vaisAhI' vizAkhA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA vaizAkhI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'jehA mUlI' jyeSThA nakSatra meM aura mUla nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura AmAvAsyA jyeSThA mUlI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'AsADhI' isI prakAra aSADhI pUrNimA aura amAvAsyA ke sambandha meM jAnanA cAhiye isa prakAra se ye 12 mahInoM kI 12 amAvAsyAeM aura 12 pUrNimAeM hotI haiN| yadyapi prazna sUtra meM pUrNimA aura amAvAsyA ina donoM kA bhedapUrvaka nirdeza kiyA gayA hai aura uttara meM jo abheda se donoM kA nirdeza huA hai vaha donoM meM aikyaprakaTa karane ke liye huA hai isa kAraNa amAvAsyAeM bhI zrAviSThI prauSThapadI, azvayujI, ityAdi rUpa se vyapadiSTa hone ke yogya hotI hI haiN| bhAvanArI pUribhA mana amAvasyA poSI pUrNimA mane amAvasyA cha 'mAhI' bhe| nakSatramAM AvatI pUrNimAM ane amAvasyA mAdhI pUrNimA ane amAvasyA kahevAya che. 'phagguNI' zunI nakSatramA thanArI pUNimA bhane amAvAsyA zagunI thimA bhane amAvAsyA cha, 'cetI' yitrA nakSatramA mAtI pUNimA mana amAvAsyA thaitrI pUrNimA mana mAvAsyA DAya che. 'vaisAhI' vizamA nakSatramA mAtI pUNimA mane amAvAsyA vaizAbhI pUNimA mane amAvAsyA upAya che. 'jedvAmUlI' nye nakSatramA bhane bhUla nakSatramA AvatI pUrNimA ane amAvAsyA jyeSThAmUlI pUrNimA ane amAvAsyA kahevAya che. 'AsADhI' mevI zata bhASADhI pUrNimA bhane amAvAsyAnA samanyamA na ye . A pramANe A 12 mAsanI 12 pUrNimAo ane 12 amAvAsyAo jANavI che ke prazna sUtramAM pUrNimA ane amAvAsyA e baMnene bhedapUrvaka nirdeza karavAmAM AvyuM che ane uttaramAM je abhedathI baMnene nirdeza thayela che te baMnemAM ekatA pragaTa karavAnA AzayathI thayela che. A kAraNe amAvAsyAo paNa zrAviSThI, prauSThapadI, azvayujI ItyAdi rUpathI vyapadiSTa thavAne cagya hoya che. ja048 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jambUdvIpaprajJaptisUtre zrAviSThI pUrNimA asyeti zrAviSThaH zrAvaNamAsaH tasya zrAvaNamAsasyeyamamAvAsyA zrAviSThI zrAvaNamAsamAvinItyarthaH / evameva prauSThapadyAdyamAvAsyAdiSvapi jJAtavyamiti // ____ samprati-yairnakSatrairekaikA paurNamAsI parisamApyate tAni nakSatrANi praSTumAha-'sAviTThINaM bhaMte' ityAdi, 'sAviTiNaM bhaMte !' zrAviSThI khalu bhadanta ! paurNamAsIm 'kaiNakhattA joga joeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti, arthAt kati nakSatrANi candreNa saha saMyujya parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama! 'tiNNi NakkhattA jogaM joeMti' trINi nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti-kurvanti trINi nakSatrANi candreNa saha saMyujya parisamApayantItyarthaH, nakSatratrayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' __ zaMkA-zrAviSThI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatra ke yoga se ki jisakA dUsarA nAma zraviSTha nakSatra bhI kahate hai, parantu zrAviSThI amAvAsyA hai vaha to zraviSThA nakSatra ke yoga se nahIM hotI hai kyoMki amAvAsyA azleSA aura maghA nakSatra ke yoga se pratipAdyamAna huI hai to usa amAvAsyA ko zrAviSThI kaise kahate haiM ? to isa zaMkA kA uttara aisA hai zrAvi. SThA pUrNimA jisakI hai vaha zrAviSTha hai aisA vaha zrAviSTha zrAvaNamAsa hai usa zrAvaNamAsa kI yaha amAvAsyA hai ataH ise bhI zrAvi. SThI-zrAvaNamAsa bhAvinI kaha diyA gayA hai isI taraha kA kathana prauSSa. padI amAvAsyA AdikoM meM bhI jAnanA cAhiye 'sAviTThI NaM bhaMte ! puNimaM kai NakkhattA jogaM joeMti' aba gautamasvAmIne prabhu se pUchA hai-he bhadanta ! AviSThI pUrNimA ko-paurNamAsIko-kitane nakSatra candra ke sAtha sambadhita hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNNi NakkhattA jogaM joeMti' he gautama ! tIna nakSatra candra ke sAtha sambandhita hokara pUrNimA ko zaMkA-zrAviSThI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatranA yogathI ke jenuM bIjuM nAma zraviSThA che, thAya che paraMtu zrAviSThI amAvAsyA je che te te zraviSThA nakSatranA yogathI thatI nathI kAraNa ke amAvAsyA azleSA ane maghA nakSatranA vegathI pratipAdyamAna thayelI che. te tene zrAviSThI amAsa kevI rIte kahe che ? A zaMkAne javAba A pramANe che-zrAviSThA pUrNimA jenI che te zrAviDa che eTale e A zrAviSTha zrAvaNamAsa che te zrAvaNamAsanI A amAvAsyA che ethI Ane paNa zrAviSThIzrAvaNamAsa bhAvinI kahevAmAM Avela che. A ja prakAranuM kathana pauSThapadI amAvAsyA pore bhATa 5 sAzu pAu naye. 'sAviTThI NaM bhaMte ! puNNimaM kai NakkhattA jogaM joeMti' have gautamasvAmI prabhune savu pucyu-3 mahanta ! zrApihI puunnbhaane-puumAsane-keTalA nakSatra candranI sAthe sambandhita thaIne samApta kare che? AnA javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! tiNi NakkhattA jogaM joeMti' gautama ! RSya nakSatra yandranI sAtha sambandhita tha pUrSibhAne samAsa 42 cha 'taM jahA' 24traya nakSatra 2mA cha-'abhiI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 379 tadyathA-' - 'abhiI savaNo ghaNiTThA' abhijit zravaNo dhaniSThA ca, yadyapi prakRte zravaNadhaniSThArUpe dve eva nakSatre zrAviSThIM paurNamAsIM parisamApayataH, paJcasvapi yugabhAvinISu pUrNimAsu kuvApi abhijinnakSatrasya parisamApakatvasyAdarzanena kathamatra nakSatratrayasya parisamApakatvamuktam, tathApi abhijinakSatrasya zravaNanakSatreNa saMvaddhatvAt zravaNasya parisamApakatve zravaNasaMbaddha - bhijinakSatramapi parisamApayatIti kathitamiti / api ca sAmAnyata idaM zrAviSThI samApakanakSatradarzanaM jJAtavyam, vizeSarUpeNa paJcasvapi zrAviSThISu pUrNimAsu ko pUrNimA kiM nakSatraM free muhUrtteSu bhAgeSu kiyatsu ca pratibhAgeSu gateSu gamyeSu ca parisamApayatItyevaM rUpeNa yadi jJAtu micchA bhavet jinapravacanaprasiddhaM karaNaM bhAvanIyam tathAhi samApta karate haiM 'taM jahA ' ve tIna nakSatra ye haiM- 'abhiI, savaNo ghaNiTThA' abhijit zravaNa aura dhaniSThA, yadyapi prakRta meM zravaNa aura dhaniSThA ye do nakSatra hI zrAviSThI pUrNimA ko parisamApta karate haiM parantu yugabhAvinI pAMcoM bhI pUrNimAoM meM se kisI bhI pUrNimA meM abhijit nakSatra dvArA parisamApti nahIM dekhI jAtI hai - ataH yahAM kaise nakSatra traya meM parisamApakatA kA kathana kiyA gayA hai ? to isa sambandha meM aisA jAnanA cAhiye ki abhijit nakSatra zravaNa nakSatra ke sAtha saMbaddha hone se zravaNa meM parisamApakatA hone ke kAraNa zravaNa saMbaddha abhijit nakSatra meM bhI parisamApakatA mAnalI jAtI hai / apica - sAmAnyataH zraviSThI samApaka nakSatra darzana jAnanA cAhiye yadi vizeSarUpa se yaha jAnane kI icchA ho ki pAMcoM hI zrAviSThI pUrNimAoM meM kisa pUrNimA ko kaunasA nakSatra kitane muhUrtoM ke, kitane bhAgoM ke kitane pratibhAgoM ke vyatIta hone para aura kitane muhUrtoM ke kitane bhAgoM ke evaM kitane pratibhAgoM ke gamya hone para parisamApta karatA hai to isake liye jina pravacana prasiddha karaNa kA savaNo, dhaniTThA' malinita zravaNu ne dhaniSThA le hai atamAM zravaNu bhane dhaniSThA yA me nakSatrA ja zrAvikhI pUrNimAne parisamApta kare che. paraMtu yugabhAvinI pAMce pUrNimAemAMthI keAi paNa pUrNimAnI abhijita nakSatra dvArA parisamApti jovAmAM AvatI nathI AthI ahI kai rIte nakSatrayamAM parisamApakatAnuM kathana karavAmAM AvyuM che ? A sabaMdhamAM evu... jANavu... joie ke abhijit nakSatra zravaNa nakSatranI sAthe samRddha hAvAthI zravaNamAM parisamAyakatA hovAne kAraNe zravaNu saMbaddha abhijit nakSatramAM paNa parisamApakatA bhAnI levAmAM Ave che. apica - sAmAnyataH zrAviSThI samAyA nakSatradarzana bhArAvu leAyo. jo vizeSa rUpathI evu jANavAnI IcchA thAya ke pAMceya zrAviSThI pUrNimAemAM kai pUrNimAne karyu. nakSatra keTalAM muhUtaeNnA keTalA bhAgeAnA keTalA pratibhAgeAnA vyatIta thavAthI ane keTalA muhUrtInA keTalA bhAgeA ane pratibhAgo cAlyA gayA khAdya parisamApta kare che teA A mATe jina pravacana prasiddha karaNanA vicAra karavA joie te A prakAre che- jambudvIpaprajJaptisUtra Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kaMmi hoi rikkhami / avahAraM ThAvejA ttiyarUvehiM saMguNie, // 1 // (jJAtumihAmAvAsyAM yadIcchasi kasmin bhvtiRksse| avadhAryA sthApayitvA tRtIyarUpaiH saMguNayediticchAyA / ayamartha:-yAmamAvAsyA mihAsmin yuge jJAtu micchasi yathA kasmina RkSe nakSatre vartamAnA amAvAsyA parisamAptA bhavati yAvadpai vityo'mAvAsyA atikrAntA gatA stAvatyA saMkhyayA vakSyamANasvarUpamavadhAryate prathamatayA sthApyate ityavadhAryoM dhruvarAziH tamamavadhAryarAzi sthApayitvA saMguNayet guNanaM kartavyam / tatra kiM pramANo'vadhAryarAzi riti jijJAsAyAmavadhAryarAzipramANaM nirUpaNArthamAha 'chAvaTThIyamuhuttA visadvibhAgAya paMca paDipuNNA / bAsahibhAga sattadvigoya eko havai bhAgo' // 2 // SaT paSTi zca muhUrtA dvASaSTi bhAgAzca pshcprtipuurnnaaH| dvApaSTi bhAgaH saptapaSTikazcaiko bhavati bhAga iticchAyA // 2 // vicAra karanA cAhiye vaha isa prakAra se hai'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kami hoi rikkhami / avahAraM ThAvejjA ttiyarUvehiM saMguNie' // 1 // isa kA artha yaha hai-jisa amAvAsyA ko isa yuga meM jAnanA cAhate ho ki kisa nakSatra meM vartamAna amAvAsyA parisamApta hotI hai to isake liye jitane rUpoM se jitanI amAvAsyAeM nikala cukI hoM utanI saMkhyA ko sthApita kara. lenA cAhiye yaha dhruvarAzi rUpa hotI hai isa dhuva rAzi ko phira guNita karanA cAhiye avadhArya rAzi dhruvarAzi kA pramANa jAnane ke liye chAvaTThI ya muhuttA visaTibhAgA ya paMca paDipuNNA / vAsadribhAga sattaTTigoya eko havai bhAgo // 2 // 'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kami hoi rikkhaMmi / avahAraM ThAvejjA ttiya rUvehiM saMguNie" // 1 // Ane artha A pramANe che-je amAvasyAne A yugamAM jANavA IcchatA hoya ke kyA nakSatramAM vartamAna amAvAsyA parisamApta thAya che te A mATe jeTalA rUpathI jeTalI amAvasyAo nikaLI gaI hoya teTalI saMkhyAne sthApita karI levI joIe. A yuvazazi rUpa hoya che. A yuvarAzine punaH guNavI joIe. avadhAryarAzi dhruvarAzinuM pramANa jANavA mATe chAvaTThI ya muhuttA visadvibhAgA ya paMca paDipuNNA / vAsahi bhAga sattadvigoya ekko havai bhAgo // 2 // jambudvIpaprajJaptisUtra Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 381 ayamarthaH-SaTSaSTimuhUrtA ekasya ca muhUrtasya paJcaparipUrNAH dvApaSTibhAgAH, ekasya ca dvApaSTibhAgasya ekaH saptapaSTitamo bhAga ityetAvat prmaanno'vdhaaryraashiH| kathametAvatpramANasyotpatti bhavatIti cedatrocyate atra khalu caturvizatyadhikena parvazatena 124 paJcasUrya nakSatraparyAyA labhyante tato dvAbhyo parvabhyAM kiM labhyate, tatra rAzitrayasthApanA 124 / 5 / 2 / atra carameNa dvikalakSaNena rAzinA paJcakalakSaNo madhyo rAziguNyate tato bhavati daza, teSAM ca caturviMzatyadhikena zatena bhAgaharaNam tatra chedyachedakarAzyo dikenApavartanA, jAta uparitanazchedyorAziH paJcakarUpo'dhastano dvASaSTirUpaH, labdhAH paJcadvASaSTibhAgAH, etena nakSatrANi kartavyAni iti nakSatrakaraNAryamaSTAdazabhi striMzadadhikaiH zataiH saptaSaSTi bhAgarUpairguNyante jAtAni ekanavatiH zatAni pazcAzadadhikAni 9150, chedarAzirapi dvApaSTipramANaH saptaSaSTayA guNyate yaha gAthA sUtrakAra ne kahI hai-isakA artha aisA hai-66muhUrtarUpa, eka muhUrta ke 5 paripUrNa dvASaSThi (62) bhAgarUpa, eka dvASaSThibhAga kA eka 67 veM bhAgarUpa avadhAryarAzi hotI hai itane pramANarUpa avadhAryarAzi kI utpatti kaise hotI hai ? to isake liye aisA jAnanA cAhiye-yahAM 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya prApta hote haiM to do parva se ve kitane prApta hoMge? isa bAta ko jAnane ke liye yahAM rAzitraya kI sthApanA 124-5-2 isa prakAra se karanI cAhiye phira antima rAzirUpa 2 se madhya kI rAzi 5 ko guNita karanA cAhiye taba 10 hote haiM inameM 124 kA bhAga karanA cAhiye yahAM chedya chedaka rAzi dvaya kI do se apavartanA karane para uparitana chedya rAzi 5 aura adhastana dvASapTi rUpa hotI hai taba 5 dvASaSTi bhAga labdha hote haiM inase nakSatra banAnA cAhiye-nakSatra karane ke liye 318 jo ki 67 ke bhAgarUpa haiM una ke dvArA guNA karanA cAhiye taba 9150 Ate haiM chedyarAzi jo ki dvASaSTi saMkhyA rUpa hai 67 se guNita hone para A gAthA sUtrakAre kahela che-Ane artha A pramANe che-66 muhUrtarUpa eka muhUrtanA-pa-paripUrNa bAsaTha (62) bhAgarUpa, bAsaTha bhAganA eka 67 bhAgarUpa avadhAryarAzi thAya che. ATalA pramANurUpa avadhAryarAzinI utpatti kevI rIte thAya che? A mATe A pramANe jANavuM joIe--atre 124 parvathI pAMca sUryanakSatra paryAya prApta thAya che te be parvathI te keTalAM prApta thaze? A hakIkatane jANavA mATe ahIM rAzitrayanI sthApanA 124-5-2 A prakArathI karavI joIe. pachI antima rAzirUpa 2 thI madhyanI rAzi 5 ne guNavI joIe tyAre 10 thAya che. ane 124 vaDe bhAgavA joIe. ahIM che chedaka rAzi kayanI 2 vaDe apavartana karavAthI uparitana che rAzi 5 ane adhastana dvASaSTi rUpa thAya che ane tyAre 5 bAsaTha bhAga labdha thAya che. AnAthI nakSatra banAvavA joIe-nakSatra karavA mATe 318 ke je 27 nA bhAgarUpe che te vaDe guNavA joIe tyAre 150 Ave che. chedarAzi che ke bAsaTha saMkhyA rUpa che te 67 thI guNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jambUdvIpaprajJaptisUtre jAtAni eka catvAriMzacchatAni catuHpaJcAzadadhikAni 41.54, uparitanarAzimuhUrtAnayanAya punarapi triMzatsaMkhyayA guNyate, tadanantaraM jAte dvelakSe catuH saptatisahasrANi pazcazatAni 274500, teSAM catuH paJcAzadadhikai catvAriMzacchatai bharbhAgaharaNaM, labdhAH SaTSaSTimuhUrtAH 66, zeSA aMzA stiSThanti trINizatAni SaT triMzadadhikAni 336 tato dvASaSTi bhAgAnayanAtha tAni SaSTisaMkhyayA guNyante jAtAni viMzatisahasrANi aSTazatAni dvAtriMzadadhikAni 20832, teSAmanantarapUrvoktachedarAzinA 41.54 bhAgo hriyate labdhAH paJca dvApaSTibhAgAH, pazcAvazeSA stiSThanti dvASaSTiH tatazcAsyAH dvASaSTayA apavartanA kriyate, jAta ekaH chedarAzerapi dvASaSTi saMkhyayA apavartanAyAM kRtAyAM jAtA saptaSaSTiH, tata AgatAH SaTpaSTimuhartAH ekasya ca muhUrtasya paJcaparipUrNA dvASaSTibhAgA ekasya ca dvApaSTibhAgasya ekaH paSTibhAga iti / tadevamuktamavadhAryarAzi pramANam / tadanantaraM zeSavidhimAha-evamavahArarAsiM iccha amAvAsasaMguNaM kujjA / NakkhattANaM itto sohaNagavihiM NisAmeha' / evamavadhAryArAzi 4154 rAzirUpa ho jAtI hai Upara kI rAzi ke 9150 ke muhUrta banAne ke liye usameM 30 se guNA karane para 2 lAkha 74 hajAra 500 muhUrta hote haiM phira inameM 4154 bhAga dene para 66 muhUrta Ate haiM zeSameM 366 bacate haiM taba dvASaSTi bhAgoM ko lAne ke liye inameM 60 guNA karane para aura 336 kA dUnA karake joDane para 20832 saMkhyA AtI hai isameM 4154 kA bhAga dene para 5 dvASaSTi bhAga Ate haiM phira dvASaSTibhAga se isakI apavartanA karane para eka AtA hai chedarAzi kI bhI dvASaSTi saMkhyA se apavartanA karane para 67 Ate haiM arthAt 4154 chedarAzi meM 62 kA bhAga karane para 67 labdha hote hai zeSa sthAna meM kucha nahIM bacatA hai taba 66 muhUrta aura eka muhUrta ke 5 paripUrNa dvASaSTi aura eka dvASaSTi bhAga kA eka SaSTibhAga AjAtA hai isa taraha se avadhArya rAzi kA pramANa kahA gayA hai isake bAda kI zeSa bidhikA kathana isa prakAra se hai 'evmvAthI 4154 rAzirU thaI jAya che. uparanI rAzinA 9150 nA muhUrta banAvavA mATe tene 30 thI guNavAthI 2 lAkha 74 hajAra 500 muhUrta thAya che pachI Ane 4154 vaDe bhAgavAthI 66 muhurta Ave che. zeSamAM 336 vadhe che tyAre 62 bhAgane lAvavA mATe Ane 60 thI guNavAthI ane 336 nA bamaNA karIne joDavAthI 20832 saMkhyA Ave che Ane 4154 vaDe bhAgavAthI 5 bAsaTha bhAga Ave che pachI bAsaTha bhAgathI AnI apavartAnA karavAthI eka Ave che. chedarAzinI paNa 62 saMkhyAthI apavartana karavAthI 67 Ave che arthAta 4154 hedarAzimAM 62 thI bhAgavAthI 67 labdha thAya che zeSa sthAnamAM kaMI vadhatuM nathI tyAre 66 muhUrta ane eka muhUrtanA pAMca paripUrNa bAsaTha bhAga ane eka 62 bhAgane ekasaThamo bhAga Ave che. A pramANe avadhArya rAzinuM pramANu kahevAmAM AvyuM che. AnI pachInI zeSa vidhinuM kathana A rIte che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 383 micchAmAvAsyA saMguNaM kuryAt / nakSatrANAmitaH zodhanakavidhi nizAmayata iticchAyA / / ___asyArtha:-evamanantarapUrvakathitasvarUpamavadhAryarAzim icchAmAvAsyasaMguNam, yAmamAvAsyA jJAtumicchati tatsaMguNitaM kuryAt, ita UrdhvaM nakSatrANi zodhanIyAni tasmAt kAraNAt ata Urdhva nakSatrANAmabhijidAdInAM zodhanakavidhi zodhanaprakAraM vakSyamANaM nizAma yata-zrRNuta, tatra prathamataH punarvasuzodhanakamAha-bAvIsaM ca muhuttA chAyAlosaM visahi bhaagaay| eyaM puNavvasussa ya soheyacvaM havai puNNa' dvAviMzatizca muhUrtAH SaTcatvAriMzad dvASaSTibhAgAzca / etatpunarvasozca boddhavyaM bhavati puurnnmiticchaayaa| asyArtha:dvAviMzatimuhartasya SaTcatvAriMzad dvApaSTibhAgA etat etAvat pramANaM punarvasunakSatrasya paripUrNa zodhavyaM bhavati / atha kathamatrevaM pramANakasya zodhanakasyotpattiriti cettatrocyate yadi catu. viMzatyadhikena parvazatena 124 pazca sUryanakSatraparyAyA labhyante tata eka parvAtikramya katiparyAyA stena ekena parvaNA labhyante tatra raashitrysthaa'pnaa-124|5|1 atra khalu caramena vahArarAsi icchaM amAvAsa saMguNaM kujjANakkhattANaM itto sohaNagavihi nisA. meha' isa prakAra anantara pUrvakathita svarUpavAlI avadhArya rAzi ko icchita amAvAsyA rAzi se guNA kare-isase jisa icchita amAvAsyA kA Apa jAnanA cAhate ho vaha jAnI jAtI haiN| aba sUtrakAra abhijit Adi nakSatroM ke zodhana prakAra kA kathana karate haiM-jo isa prakAra se haiM-isameM saba se pahile punarvasu nakSatra kA zodhana prakAra prakaTa kiyA jAtA hai-'bAvIsaM ca muhattA chAyAlIsaM visaTibhAgAya, eyaM puNavvasussa ya soheyadhvaM havai puSaNaM' 22 muhUrta kA 43 dviSaSTibhAga rUpa yaha punarvasu nakSatra kA itanA pramANa zodhana yogya pUrNa hotA hai yaha kisa prakAra se nikala gayA hai-so suno-yadi 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya labhya hote haiM to eka parvase kitane nakSatra paryAya labhya hoMge? to isake liye 124-5-1 isa prakAra se trairAzika vidhi ke anusAra rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye isameM anta kI rAzi se madhya kI rAzi 5 ko 'evamavahArarAsiM icchaM amAvAsasaMguNaM kujjA NakhattANaM itto sohaNagavihiM nisAmeha' A rIte anantara pUrvakathita svarUpavALI avadhAryarAzine IcchIta amAvasyA rAzithI guNyA karIe te je Icchita amAvasyAne tame jANavA IcchatA haze te AvI maLaze have sUtrakAra abhijit Adi nakSatranA dhana prakAranuM kathana kare che-je A pramANe che-AmAM sauthI prathama punarvasu nakSatrane zodhana prakAra prakaTa karavAmAM sAvyA cha-'bAvIsaM ca muhuttA chAyAlIsaM visadvibhAgA ya egaM puNavvasussa ya soheyavvaM havai puoi' 22 muhUrtanA 46 bAsaTha bhAga rUpa A punarvasu nakSatranuM ATaluM pramANaze dhana yegya pUrNa thAya che A kaI rIte kADhavAmAM AvyuM che te sAMbhaLe 124 parvathI pAMca sUryanakSatra paryAya labhya thAya che te eka parvathI keTalAM sUryanakSatra paryAya labhya thaze ? A mATe 124-5-1 A prakAre vairAzika vidhi anusAra rAzitrayanI sthApanA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU84 __jambUdvIpaprajJaptisUtre ekakalakSaNena rAzinA pazcakalpo madhyarAzi guNyate jAtAH pazcaiva, teSAM caturviMzatyadhikena zatena bhAgo hiyate labdhAH paJcacaturviMzatyadhikazatabhAgAH, tato nakSatrAnayanAya, ete aSTAdazabhiH zataiH triMzadadhikaiH saptaSaSTi bhAgarUpai guNayitvA iti guNAkArarAzicchedarAzyo vikenApavartanA, jAto guNAkArarAziH navazatAni paJcadazAdhikAni, 915, chedarAzi dvaSiSTiH, tatra pazcanavabhiH zataiH paJcadazottarai guNyante jAtAni pazcacatvAriMzacchatAni paJcasaptatyadhikAni 4575, chedAzi SaSTilakSaNaH saptaSaSTayA guNyate jAtAni ekacatvAriMzacchatAni catuH pazcAzadadhikAni 4154, tathA puSya nakSatrasya trayoviMzati bhAgAH prAktanayugacarama parvANi sUryeNa saha yoga mAyAnti te dvASaSTayA guNyante jAtAni caturdazazatAni paiviMzatyadhikAni 1426, tAni pUrvakAlikapaJcasaptatyadhikapazcacatvAriMzat pramANAta zodhyante, zeSaM tiSThati ekatriMzacchatAni ekonapazcAzadadhikAni 3149; etAni muhUrtAnayanAtha triMzatA guNyante, jAtAni caturnavati sahasrANi catvArizatAni saptatyadhikAni 94470, teSAM chedarAzinA catuH pazcAzadadhikaika catvAriMzacchatarUpeNa bhAgo hiya te labdhAviMzatirmuhUrtAH zeSaM tiSThati trINi sahasrANi dvayazotyadhikAni 3082, etAni dvApaSTi guNita karane para 5 hI rAzi AtI hai isameM 124 kA bhAga jAtA nahIM hai ataH 124 hI bace rahate haiM, taba nakSatra ko lAne ke liye saptaSaSTi ke bhAgarUpa 30 adhika 18 sau se inheM guNita karake guNAkAra rAzi aura cheda rAzi kI dvika se apavartanA karane para guNAkAra rAzi 915 hotI hai aura chedrarAzi dvASaSTirUpa hai 915 dvArA 5 ko guNita karane para 4575 Ate haiM chedarAzi 62 bhAga rUpa hai ise 67 se guNita karane para 4154 Ate haiM puSyanakSatra ke 23 bhAga jo ki prAktanayuga ke carama parva meM sUrya ke sAtha sambandhita hote haiM ve 62 se guNita hone para 1426 hote haiM ye 4575 meM ghaTAye jAne para 3149 zeSa rahate haiM aba muharsa banAne ke liye inheM 30 se guNita karane para 94470 hote haiM inameM cheda. rAzi 4154 kA bhAga dene para bIsa muharta Ate haiM aura bAkI meM 3082 bace karavI joIe. AmAM antanI 1 rAzithI madhanI rAzi ane guNavAthI 5 rAzi ja Ave che emAM 124ne bhAga lAgatuM nathI eTale 124 ja vadhelAM rahe che have nakSatrane lAvavA mATe saptaSaSTinA bhAgarUpe 30 adhika 18 sethI ene guNIne guNAkAra rAzi ane cheda rAzimAM drikathI apavatanA karavAthI guNAkAra rAzi 91pa thAya che ane chedarAzi bAsaTha rUpa che. 81pa vaDe 5 ne guNavAthI 4575 Ave che. chedarAzi 62 bhAgarUpa che Ane 67 thI guNavAthI 4154 Ave che. puSya nakSatrane 23 bhAga ke je yuganA carama parvamAM sUryanI sAthe sambandhita hoya che te 62 thI guNavAthI 1426 thAya che je 4575mAMthI ochA karavAthI 3149 zeSa rahe che have muharta banAvavA mATe A saMkhyAne 30 thI guNavAthI 94470 Avaze ane chedarAzi 4154 thI bhAgIe te 20 muhUrta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 385 bhAgAnayanArtha dvASaSTayA 62 guNyante, jAtamekaM lakSamekanabatisahasrANi caturazItyadhikAni 191084, teSAM chedarAzinA 4154 bhAgo hiyate labdhAH SaTcatvAriMzanmuhUrtasya dvApaSTi bhAgAH, eSA punarvasunakSatrazodhanakaniSpattiH // atha zeSanakSatrANAM zodhakAnyAha 'bAvataraM sayaM phagguNIrNa bANauya ve visAhAsu / cattAriya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // 'dvAsaptatazataM phalgunInAma, dvinavati dve vizAkhAsu / catvAri ca dvicatvAriMzat zodhyAni tathA uttarASADhA // 5 // iticchAyA, __ asyArtha:-dvAsaptataM dvAsaptatyadhikaM zataM phalgunInAm-uttarAphaggunInAM zodhyam arthAta dvisaptatyadhikena zatena punarvasu prabhRtIni uttaraphalgunI paryantAni nakSatrANi zodhyante-evameva sarvatrArthoM jJAtavyaH / tathA vizAkhAsu-vizAkhAparyanteSu nakSatreSu zodhanakaM dvezate dvinavatyadhike 292, tadanantaramuttarASADhA paryantAni nakSatrANi adhikRtya zodhyAni catvArizatAni dvicatvAriMzadadhikAni 442, rahate haiM, inheM dvASaSTi bhAga lAne ke liye 62 se guNita kiyA jAne para 1 lAkha 91 hajAra 84 Ate haiM inameM chedArirUpa 4154 kA bhAga dene para 46 muhUrta ke dvASaSTibhAga labdha ho jAte haiN| yaha punarvasunakSatra kI zodhanavidhi hai| aba sUtrakAra zeSa nakSatroM kI zodhanavidhi kA kathana karate haiM bAvattaraM sayaM phagguNINaM bANauya ve visaahaasu| cattAri ya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // isa gAthA kA artha isa prakAra hai-uttarAphAlgunI taka ke nakSatra punarvasu nakSatra se lekara 172 se zodhe jAte haiM, vizAkhA taka ke nakSatra 292 se zodhe jAte haiM evaM uttarASADhAtaka ke nakSatra 442 se zodhe jAte haiM 'evaM puNavasussa ya visahi bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' Ave che ane bAkInA 3082 vadhe che enA bAsaTha bhAga lAvavA mATe 62 thI guNavAmAM Ave te 1 lAkha 91 hajAra 84 Ave che ane chedarAzi rU5 4154 thI bhAgavAthI 46 muhUrtanA dara bhAga sAMpaDe che. A punarvasu nakSatranI saMzAdhana vidhi che. have sUtrakAra zeSa nakSatronI zodhana vidhinuM kathana kare che- bAvattaraM sayaM phagguNINa bANauya ve visAhAsu / cattAri ya bAyAlA sonjhA taha uttarAsADhA // 5 // A badhAne artha A pramANe che-uttarAphAgunI sudhInA nakSatra punarvasu nakSatrathI laIne 102 thI zodhavAmAM Ave che, vizAkhA sudhInA nakSatra ra9ra thI zodhAya che ane uttarASADhA sudhIna nakSatra 442 thI zodhAya che (evaM puNavvasussa ya visaTThI bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiI AI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' 2A 4 punasu nakSatranA mAsa6 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'evaM puNavvasussa ya visahi bhAgasahiyaM tu sohnnge| etto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' // (etat punarvasozca dviSaSThibhAgasahitaM tu zodhanakam / ito'bhijidAdInAM dvitIyaM vakSyAmi zodhanakam / / 6 / / iticchAyA, asyArya:-etat anantarapUrvoktaM zodhanakaM sakalamapi punarvasu satkadvApaSTibhAgasahitaM jJAtavyam, ayaM bhAva:-ye punarvasu saMbandhino dvAviMzatimuhUrtAste sarve'pi uttarasmin uttarasmin zodhanake antaHpraviSTA vartante natu dvApaSTi bhAgAstato yat yat zodhanakaM zodhyate tatra tatra punarvasu saMbandhinaH SaTcatvAriMzad dvASaSTi bhAgA uparitanAH zodhanIyA iti / etat punarvasu prabhRti uttarASADhAparyantaM prathamaM zodhanakam, ita UrdhvamabhijinakSatramAdiM kRtvA dvitIyaM zodhanakaM vakSyAmi / atra dvitIyazodhanakaprakAro yathAzAstraM jJAtavyaH, vistarabhayAnAtra likhyate iti // tadayaM saMkSepArthaH kenApi pRcchayate yugasyAdau prathamA amAvAsyA kena nakSatreNa yuktA yahAM zodhanaka punarvasu nakSatra kA dviSaSTi bhAga sahita hai| ____ aba yahAM se abhijitU Adi nakSatroM kA dvitIya zodhanaka kahatA hUM tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jo punarvasusaMbaMdhI 22 muhUrta haiM ve saba bhI uttara ke zodhanaka meM antaH praviSTa haiM, 62 bhAga antaH praviSTa nahIM haiM, isaliye jo 2 zodhanaka zodhA jAtA hai vahAM 2 punarvasu saMbaMdhI 46 dvASaSTi bhAga Upara ke zodha lenA cAhiye yaha prathama zodhanaka punarvasu Adi uttarASADhA taka ke nakSatroM kA prakaTa kiyA gayA hai| ____aba abhijit nakSatra se lekara dvitIya zodhana kahA jAtA hai-isa meM dvitIya zodhanaka prakAra jaisA zAstra meM kahA gayA hai vaisA hai ataH vaha vahIM se jAnalenA cAhiye vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiN| niSkarSArtha yahI hai ki-jaba koI aisA prazna karane lage ki yuga kI Adi meM bhAga sahita che. have ahIMthI abhijit Adi nakSatronuM dvitIya zodhanaka kahuM chuM. A kathananuM tAtparya e che ke punarvasu saMbaMdhI je 22 muhurta che te saghaLAM ja uttara uttaranA dhanakamAM antaHpraviSTa che 62 bhAga antaHpraviSTa nathI AthI je je zodhanaka zodhavAmAM Ave che tyAM tyAM punarvasu saMbaMdhI 46 bAsaTha bhAga uparanA zodhI levA joIe. A prathama zodhanaka punarvasu Adi uttarASADhA sudhInA nakSatronA prakaTa karavAmAM AvyA che. have abhijita nakSatrathI laIne dvitIya zodhanaka kahevAmAM Ave che-AmAM dvitIya zodhanaka prakAra zAstramAM je pramANe kahevAmAM Avela che tevuM che. AthI te tyAMthI ja jANI levuM. vistAra thaI javAnA bhaye atre ame tene ullekha karatAM nathI sArAMza e ja che ke-jyAre koI e prazna karavAM lAge ke muganI AdimAM prathama amAvAyA kayA nakSatrathI joDAIne samApta thaI? jambudvIpaprajJaptisUtra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 387 samApti yAti ? tatrocyate-atra pUrvakathita svarUpo'vadhAryarAziH SaTpaSTimuhUrtAH paJcadvApaSTi bhAgA ekasya dvApaSTibhAgasya ekaH saptaSaSTibhAga ityevaM rUpo dhriyate dhRtvA caikena guNyate, prathamAyA amAvAsyAyAH pRSTatvAt, ekena guNitaM tadeva bhavatIti jAtastAvAneva rAziH, tata stasmAd dvAviMzatirmuhUrtA etasya ca muhUrtasya SaTcatvAriMzad dvASaSTi bhAgA ityevaM rUpaM punarvasu zodhyate, tatra SaTkSaSTimuhUrtebhyo dvAviMzatimuhUrtAH zuddhAH sthitAH pazcAccatuzcatvAriMzat, 44, tebhya ekaM muhUrtamapakRSya tasya dvApaSTibhAgAH kriyante kRtvA ca te dvASaSTi rAzimadhye prakSipyante jAtAH saptapaSTiH tebhyaH SaTU catvAriMzat zuddhAH zeSAstiSThanti, tricatvAriMzato muhUrtebhyaH triMzatA muhUrtaH puSyaH zuddhaH pazcAt trayodaza muhUrtAH, azleSAnakSatraM cA kSetramiti pazcadazamuhUrta pramANam, tata idamAgataM yat azleSAnakSatrasyaikasmin muharte ekasya muhUrtasya ca catvAriMzati dvApaSTibhAgeSu ekasya ca dvApaSTibhAgasya saptaSaSTidhA prathamA amAvAsyA kisa nakSatra se yukta hue samApta huI hai to isa saMbaMdha meM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUrta aura 65 bhAga rUpa evaM eka dvASaSTi bhAga ke eka saptaSaSTibhAgarUpa hai aisA mana meM vicAra lenA cAhiye vicAra karake phira eka se guNA karanA cAhiye kyoM ki pUchanevAlene prathamA amAvAsyA pUchI hai eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai ataH vahI rAzi rahI AI so aba usameM se 22 muhUrta evaM eka muhUrta ke 46 bASaSTi bhAgarUpa punarvasu nakSatra kA zodhana karanA cAhiye isameM 66 muhUttoM se 22 muhUrta zuddha sthita haiM pazcAt 44 muhUrta inameM se 1 muhUrta ko kama karake usake dvASaSTi bhAga kara lenA cAhiye, ina bhAgoM ko dvASaSTi bhAgAtmaka rAzi meM milAdenA cAhiye so 67 ho jAte haiM inameM 46 zuddha zeSa rahate hai 43 muhattoM meM se 30 muharta se puSya zuddha rahatA hai pazcAt 13 muhUrta taka vaha zuddha rahatA hai arddha kSetrIya azleSA nakSatra 15 muhUrta pramANa zuddha rahatA hai taba isase yaha prazna samAhita ho jAtA hai ki te A saMbaMdhamAM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUrta ane 65 bhAga rUpa ane eka bAsaTha bhAganA 1 aDasaTha bhAga rUpa che evuM manamAM dhArI levuM joIe, dhAryA bAda 1 vaDe guNavA joIe kAraNa ke praznArthIe prathama amAvAsyA pUchI che. eka vaDe guNavAthI teja rAzi Ave che AthI teja rAzi rahI gaI AthI have temAMthI 22 muhurta ane eka muhUrtanA 46 bAsaTha bhAga rUpe punarvasu nakSatranuM zedhana karavuM joIe, AmAM 66 muhUrtothI 22 muhUrta zuddha sthita che pAchaLanAM 44 muhUrtamAMthI 1 muhUrta bAda karIne tenA bAsaTha bhAga karavA joIe A bhAgene bAsaTha bhAgAtmaka rAzimAM umerI devA joIe jethI 67 bhAga thaI jAya che. AmAM 46 zuddha zeSa rahe che 43 muhUrtomAMthI 30 muhUrta puSya zuddha rahe che pachInA 13 muhUrta sudhI te zuddha rahe che. ardhAkSetrIya azleSA nakSatra 15 muhUrta pramANe zuddha rahe che, tyAre A prazna thAya che ke azleSA nakSatranA 15 muhUrtamAM ane eka muhUrtanA 30 bAsaTha bhAgamAM ane 67 thI china eka jambudvIpaprajJaptisUtra Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jambUdvIpaprajJaptisUtre chinnasya SaT SaSTibhAgeSu zeSeSu prathamA'mAvAsyA saptatimupayAtIti, evaM sarvAsvapi amAvAsyAsu karaNaM bhAvanIyam / atra pUrNimA prakaraNe yadamAvAsyAkaraNaM kathitaM tat karaNagAthAnurodhena tathA yugAdau amAvAsyAyAH prAthamyena ceti / / atha prastuta pUrNimA prakaraNaM vicAryate tathAhi'icchA puNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kaaycyo| taM ceva sohaNagaM abhiIyAI tu kAyavvaM // 1 // suddhaMmi ya sauhaNage jaM sesaM taM havejja NakkhattaM / tatthaya karei uDuvai paDipuNNa puNNimaM vimalaM // 2 // icchApUrNimA guNito'vadhAryaH so'rthoM bhavati kartavyaH / taM caiva zodhanakamabhijitAditu kartavyam // 1 // zuddhe ca zodhanake yat zeSaM tadbhavennakSatram / tatra ca karoti uDupatiH paripUrNA pUrNimAM vimalAm / 2 // iticchAyA, yathApUrvamamAvAsyA candranakSatraparijJAnArthamavadhAryarAziH kathitaH sa evAtrApi-paurNa azleSA nakSatra ke eka muhUrta meM aura eka muhUrta ke 40 dvASaSThi bhAgoM meM aura saptaSaSTi se china eka dvASaSThi bhAga ke zeSa 66 bhAgoM meM prathamA amAvAsyA samApta hotI hai| isI prakAra samasta amAvAsyAoM ke sambandha meM bhI karaNa kA vicAra kara lenA cAhiye, yahAM pUrNimA ke prakaraNa meM jo amAvAsyAkaraNa kahA gayA hai vaha karaNa gAthA ke anurodha ko evaM yuga kI Adi meM amAvAsyA ke prAthamya ko lekara kahA gayA hai / prastuta pUrNimA ke prakaraNa kA vicAra icchA puNNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kaayvyo| taM ceva sohaNagaM abhiIyAiM tu kAyadhvaM // 1 // suddhami ya sohaNage jaM sesaM taM havejja NakkhataM / / tattha ya karei uDuvai paDipuNNaM puNNimaM vimala // 2 // jisa prakAra pUrva meM amAvAsyA aura candra nakSatra ke parijJAna ke nimitta avadhArya rAzi kahI gaI hai vaisI hI vaha avadhArya rAzi yahAM para bhI paurNamAsI bAsaTha bhAganA zeSa 66 bhAgomAM prathama amAvAsyA samApta thAya che. evI ja rIte samasta amAvAsyAonA sambandhamAM paNa karaNane vicAra karI le ghaTe ahIM pUrNimAnA prakaraNamAM je amAvasyAkaraNa kahevAmAM AvyuM che te karaNagAthAnA anurodhane tathA yuganI AdimAM amAvAsyAnA prAdhAnyane laIne kahevAmAM AvyuM che. prastuta pUrNimAnA prakaraNane vicAra- __ icchA puNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kAyavyo / taM ceva sohaNagaM abhiIyAiM tu kAyavvaM // 1 // suddhami ya sohaNage jaM sesaM taM havejja NakkhattaM / tattha ya karei uDuvai paDipuNNaM puNNimaM vimalaM / / 2 / / jevI rIte pUrve amAvasyA ane candranakSatranA parijJAnanA nimitta avadhArya rAzi kahevAmAM AvI che evI ja avadhAryarAzi ahIM paNa pINuMmAsI ane candranakSatranI pari jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 389 mAsI candranakSatraparijJAnavidhau ipsitapaurNamAsIguNitaH yAM paurNamAsiM jJAtumicchasi tatsaMkhyayA guNitaH kartavyaH guNite ca sati pUrvoktameva zodhanakaM kartavyam, kevalamami. jidAdikaM natu punarvasu prabhRtikam zuddhe ca zodhanake yaccheSamavatiSThate tada bhavanakSatraM paurNamAsIyuktam, tasmiMzca nakSatre uDupatizcandramA karoti paripUrNA vimalA pUrNimAmiti gathAdvayArthaH / ayaM bhAvaH-yadi kopi pRcchati-yugasyAdikAle prathamA paurNamAsI kasmin candranakSatrayoge samApti yAti ? tatra paSTimuhUrtA ekasya muhUrtasya pazcadvASaSTibhAgA ekasya dvApaSTibhAgasyaikaH saptaSaSTitamo bhAgaH ityevaM lakSaNako'vadhAryarAzidhiyate prathamAyAH paurNamAsyAH pRSTatvAt itpekena guNyate, ekena guNitaM tadeva bhavati, tata stasmAdabhijinakSatrasya navamuhUrtA ekasya muhUrtasya caturvizatidvASaSTibhAgAH, ekasya dvApaSTibhAgasya evaM candra nakSatra kI parijJAna vidhi meM bhI jAnanI cAhiye ataH jisa pUrNamAsI ko jAnane kI icchA ho usa paurNamAsI kI saMkhyA se usa avadhAryarAzi ko guNita kara lenA cAhiye guNita karane para pUrvokta zodhanaka karanA cAhiye yaha zodhanaka kevala abhijit Adi nakSatra taka kA hI karanA punarvasu Adi nakSatra taka kA nahIM, zodhanaka kI zuddhi meM jo zeSa bacA rahe vaha pUrNamAsI yukta nakSatra hotA hai usa nakSatra meM candramA paripUrNa pUrNimA ko karatA hai aisA yaha artha ina do gAthAoM kA hai inakA bhAva aisA hai-yadi koI aisA pUchatA hai ki yuga ke Adi kAla meM prathamA paurNamAsI-kisa candra nakSatra ke yoga meM samApta hotI hai ? to isake jAnane ke liye 60 sATha muhUrta, eka muhUrta ke dvASaSTibhAga aura eka dvApaSTibhAga kA eka saptaSTitamabhAga isa rUpa avadhAryarAzi rakhanI cAhiye kyoM ki pRcchakane prathamA paurNamAsI pUchI hai ataH eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai isase abhijit nakSatra ke nau muhUrta eka muhUrta ke 24 dvASaSTibhAga, eka dvApaSTi bhAga ke 67 sasaSaSTibhAga isa rUpa zodhanaka zodhanA jJAna vidhimAM paNa jANavI joIe. AthI je pINuMmAsI jANavAnI jijJAsA thAya te paurNamAsInI saMkhyAthI te avadhAryarAzine guNavI joIe. guNAkAra karyA bAda agAu kahevAmAM AvyA mujaba dhanaka karavA A zodhanaka kevaLa abhijita Adi nakSatra sudhInuM ja karavuM, punarvasu Adi nakSatra sudhInuM nahIM zedhanakanI zuddhi mAM je zeSa vadhe te pUrNa mAsI yukta nakSatra hoya che te nakSatramAM cadramA paripUrNa pUrNimAnuM nirmANa kare che. e A baMne gAthAone artha thAya che emane bhAva A pramANe che-je kaI evuM pUche ke yuganA Adi kALamAM prathama paumAsI-kayA candranakSatranA yugamAM samApta thAya che? A jANavA mATe 60 muhUrta eka muhUrtanA 4 bhAga ane eka 62 bhAgane ja bhAga A rUpa avadhArya rAzi rAkhavI joIe kAraNa ke pRcchake prathama paurNamAsI pUchela che AthI ekathI guNavAthI teja rAzi Ave che. AnAthI abhijita nakSatranA navA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre SaTSaSTiH saptapaSTibhAgAH, ityevaM pramANakaM zodhanakaM zodhanIyam, tatra ca SaSTenavamuhUrtAH zuddhAH sthitAH paJcAzat saptapazcAzat tebhya eka muhUrta gRhItvA dvApaSTibhAgI kRtaH teca dvApaSTibhAgarAzi paJcakarUpe prakSipyante jAtAH saptapaSTibhAgAH tebhyazcaturviMzatiH zuddhAH sthitAH, pazcAt tricatvAriMzat tebhya eka rUpamAdAya saptaSaSTi bhAgI kriyate, teca saptaSaSTirapi bhAgAH saptaSaSTibhAgaikamadhye prakSipyante jAtA aSTaSaSTibhAgAH tebhyaH SaTSaSTiH zuddhAH sthitau pazcAt dvau saptapaSTibhAgau, tataH triMzatAmuhUttaiH zravaNaH zuddhaH, sthitAH pazcAt muhUrtAH SaiviMzatiH tata idamAyAtaM yad dhaniSThA nakSatrasya triSu muhUrteSu ekasya ca muhUrtasyaikonaviMzati saMkhyakeSu dvASaSTibhAgeSu ekasya ca dvApaSTibhAgasya paJcaSaSTisaMkhyakeSu saptaSaSTibhAgeSu zeSeSu prathamA paurNamAsI samApti mupagacchati, evaM paJcAnAM yugabhAvinInAM zrAviSThInAM pUrNimAnAM kvacita zravaNa nakSatreNa kvacita dhaniSThAnakSatreNa prismaaptitivyeti|| zrAviSThI pUrNAimAyA nakSatrayogaM darzayitvA prauSThapadI pUrNimAyA nakSatra yoga darzayitucAhiye isameM 60 ke nau muhUrta zuddha haiM bace hue 51 muhUrtoM meM se phira 1 muhUrta ko 62 bhAgoM meM vibhakta karake unheM 5 bhAgoM ke sAtha milA denA cAhiye. 67 bhAga ho jAte haiM inameM 24 bhAga zuddha haiM aura bAkI ke 43 meM se phira eka bhAga ko lekara 67 bhAgoM meM use bhAjita karanA cAhiye, aura 67 bhAgoM ke 1 bhAga ke sAtha joDa denA cAhiye isa prakAra se 68 bhAga ho jAte haiM inameM 66 bhAga zuddha haiM 2 bace hue aSTaSaSTibhAga azuddha haiM isa taraha 30 muhartoM se zravaNa nakSatra zuddha hai isase yaha bAta samajha meM AnI hai ki dhaniSThA nakSatra ke 3 muhUrtoM me aura eka muhUrta ke 19 dvASaSTi bhAgoM meM aura eka dvASaSTi bhAga ke zeSa paMcaSaSTi saMkhyaka saptaSaSTi bhAgoM meM prathamA paurNamAsI samApta hotI hai isa prakAra pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAoM kA kahIM zravaNa nakSatra ke sAtha kahIM dhaniSThA nakSatra ke sAtha parisamApti kAla jAnanA caahiye| muhUrta eka muhUrtanA pha bhAga, 4 bhAganA kiM bhAga A rUpa dhanika zodha joIe. AmAM 60 nA nava muhurta zuddha che. vadhelA 51 muhartomAMthI pachI 1 muhane dara bhAgamAM vibhakta karIne temane 5 bhAganI sAthe joDI devA joIe AthI 67 bhAga thaI jAya che jemAM 24 bhAga zuddha che ane bAkInA 43 mAMthI vaLI eka bhAga laIne 67 bhAgemAM tenuM vibhAjana karavuM joIe ane 67 bhAgenA 1 bhAganI sAthe tene jeDI devuM joIe A rIte 68 bhAga thaI jAya che jemAM 66 bhAga zuddha che. be vadhelA. 68 bhAga azuddha che A rIte 30 muhUrtIthI zravaNa zuddha che AnAthI e hakIkata samajamAM AvI jAya che ke dhaniSThA nakSatranA 3 muhUrtomAM ane 1 muhUrtanA pha bhAgomAM ane A bhAganA zeSa 65 nI saMkhyA 67 bhAgomAM prathama parNamAsI samApta thaI jAya che. A rIte pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAnI kayAreka zravaNa nakSatranI sAthe te kayAreka dhaniSThA nakSatranI sAthe parisamAnti jANavI joIe. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam ___391 mAha-poTThavaI Na bhaMte !, ityAdi, 'pohavaI NaM bhaMte puNNima' prauSThapadI bhAdrapadasaMbandhinI khalu bhadanta ! paurNamAptI pUrNimAtithim 'kaiNakkhattA jogaM joeMti' katikiyatsaMkhyakAni nakSaANi yoga sambandhaM yojayanti-kurvantIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tinni NakkhattA joaMjoeMti' trINi nakSatrANi yoga yojayanti-kurvanti, kAni tAni trINi nakSatrANi yogaM kurvanti tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sayabhisayA puvamadavayA uttarabhaddavayA' zatabhiSak pUrvabhadrapadA uttarabhadrapadA ca, etAni trINiM ca nakSatrANi yogaM kurvantIti AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInA meteSu nakSatreSu madhyAt ekatamena parisamA. panAt 'assoiNNaM bhaMte ityAdi, 'assoiNNaM bhaMte ! puNNimaM' AzvayujI khalu bhadanta ! porNamAsI 'kaiNakkhattA jogaM joeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti kurvantIti pUrvapakSaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do joeMti' dve nakSatre AzvayujI pUrNimAM yojayataH parisamApayataH, ke te dve nakSatre tatrAha-'taM jahA' zrAviSThI pUrNimA kA nakSatra ke sAtha yoga prakaTa karake aba prauSThapadI pUrNimA kA nakSatra yoga dikhAne ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'poTThavaINaM bhaMte ! puNNimaM' he bhadanta ! praupThapadI pUrNimA tithi ke sAtha 'kai NakkhattA jogaM joeMti' kitane nakSatra sambandha karate haiM ? uttara meM prabhune aisA kahA hai-'goyamA ! tini NakkhattA joaMjoeMti' he gautama ! tIna nakSatra yoga karate haiM 'taM jahA' unake nAma ye haiM-'sayabhisayA puvvabhaddavayA uttarabhaddavayA' zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, kyoMki ina pAMcoM bhI yugabhAvinI pUrNimAoM kI ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke sAtha samApti hotI hai 'assoiNNaM bhaMte ! puSNimaM' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA ke sAtha 'kai NakkhattA jogaM joeMti' kitane nakSatra yoga karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'do joeMti' he gautama ! do nakSatra sambandha karate haiM 'taM jahA' ve do nakSatra ye haiM zrAvaNI pUrNimAne nakSatra sAthe vega prakaTa karIne have prauSTha padI pUrNimAne nakSatraga batAvavAnA AzayathI sUtrakAra sUtra kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuThe-'poTuvaI gaM bhaMte ! puNNima' he mahanta ! prI045hI pUNimA tithinI sAtha 'vai NakkhattA jogaM 'TA nakSatra samandha 42 cha ? uttaramA prabhuye ghucha'goyamA ! tinni NakkhattA jogaM joeMti' he gautama ! 7 nakSatra 21 42 cha 'taM jahA' tamanA nAma 2 // pramANe cha-'sayabhisayA puvvabhahavayA uttarabhavayA' zatabhiSa3 pUrvabhAdrapa! mana uttarabhAdrapadA, kAraNa ke A pAMce yugabhAvinI pUrNimAonI paNa A traNa nakSatromAMthI 4 nakSatranI sAthe samAti thAya hai. 'assoiNNaM bhaMte ! puNNimaM' 3 mahanta ! pAvayula pUNimAnI sAthe 'kai NakkhattA joga joeMti' yA nakSatra yo|| cha ? uttaramA xgzrI cha-'do joeMti' he gautama! nakSatra samandha 42 che 'taM jahA' te me nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 jambUdvIpaprajJaptisUtre ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'revaI assiNIya' revatI azvinI ca, atra khalu yadyapi uttara bhadrapadA nakSatramapi kAMcidAzvayujI pUrNimA parisamApayatIti tasya nAmasaMkIrtanaM kuto na kRtam, tathApi taduttarabhadrapadAnakSatraM prauSThapadI pUrNimAmapi parisamApayatIti loke ca prauSThapadyAM pUrNimAyAmevottara bhadrapadAnakSatrasya prAdhAnyam, tannAmnA tasyA abhidhAnAta, ataH prakRte uttarabhadrapadA nakSatrasya carcA na kRteti nako'pi doSaH ato dve revatyazvinInakSatre parisamApayata AzvayujI pUrNimAmiti sUtre kathitam, AsAM bahInAM yugabhAvinInAM pUrNimAnAmuktanakSatradvayamadhye anyatareNa parisamApanAditi | 'kattiiNNaM do bharaNI kattiyAya' kArtikI dve bharaNI kRttikA ca, he bhadanta ! kArtikI pUrNimAM katinakSatrANi yojayantIti prazna: bhagavAnAha-he gautama ! kArtika pUrNimA dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-bharaNI kRttikA 'revaI assiNI ya' revatI nakSatra aura azvinI nakSatra, yadyapi kisI 2 AzvayajI pUrNimA ko uttarabhAdrapadA nakSatra bhI parisamApta karatA hai to phira usakA nAma vahAM kyoM nahIM kahA gayA hai to isakA kAraNa yaha hai ki vaha uttarabhAdrapadA nakSatra prauSThapadI pUrNimA ko bhI parisamApta karatA hai. loka meM prauSThapadI pUrNimA meM hI uttarabhAdrapadA nakSatra kI pradhAnatA hai isI kAraNa usake nAma se usakA kathana huA hai, ataH prakRta meM uttarabhAdrapadA nakSatra kI carcA nahIM kI gaI hai aura isI kAraNa revatI aura azvinI ye do nakSatra AzvayujI pUrNimA kI samApti karate haiM aisA sUtra meM kahA gayA hai ataH ina aneka yugabhAvinI pUrNimAoM ko ina nakSatradvaya meM se koI eka nakSatra samApta kara detA hai aisA jAnanA cAhiye 'kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya' kArtikI pUrNimA ko he bhadanta ! kitane nakSatra samApta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! kArtikI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-unake nAma haiM-bharaNI nakSatra mA cha-'revaI assiNI ya' 2vatInakSatra bhane azvinI nakSatra, mAzvayula pUla mAne uttarabhAdrapadA nakSatra paNa parisamApta kare che te pachI tenuM nAma ahIM kema ApavAmAM AvyuM nathI ? AnuM kAraNa e che ke te uttarabhAdrapadA nakSatra prauSThapadI pUrNimAne paNa samApta kare che. lekamAM prauSThapadI pUrNimAmAM ja uttarabhAdrapadA nakSatranI pradhAnatA che A kAraNe ja tene nAmathI tenuM kathana thayeluM che, AthI prakRtamAM uttara bhAdrapada nakSatranI carcA nakSatramAM AvI nathI ane A kAraNe ja revatI ane azvinI e baMne nakSatra AzvayujI pUrNimAnI samApti kare che evuM sUtramAM kahevAmAM AvyuM che AthI A aneka yugabhAvinI pUrNimAone A nakSatrayamAMthI kei eka nakSatra samApta 4za hai che sema na. 'kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya' ti: pUNi bhAna mahanta ! keTalAM nakSatra samApta kare che? uttaramAM prabhuzrI kahe che he gautama! kArtikI pUrNimAne be nakSatra samApta kare che-temanA nAma che-bharaNI nakSatra ane kRttikA nakSatra che ke ahIM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 393 ca, ihApi yadyapi azvinInakSatraM kAMcit kArtika pUrNimAM parisamApayati tathApi azvinI nakSatrasyAzvayujyAM paurNamAsyAM pratiprAdhAnyamiti na prakRte azvinInakSatra na vivakSitamiti na kospidoSaH / ato'trApi dve parisamAyata iti kathitam, AsAM baddInAM yugabhAvinInAM kArttiko pUrNimAnAm, bharaNI kRttikayormadhye anyatareNaiva parisamApanAditi || ' maggasiriof do rohiNI maggasire ca' mArgazIrSI khalu pUrNimA dve rohiNI mRgazirazca samApayataH AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM mArgazIrSI pUrNimAMnA manayordvayornakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'posiM tiSNi addApuNadhvam pussI' pauSoM khalu pUrNimAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA - ArdrA punarvasuH puSyazca AsAM yugamadhye'dhikamAsasyAvazyaMbhAvena SaNNAaft yugabhAvinInA muktanakSatrANAM madhye'nyatamena parisamApanAt ' mAghiNaM do assesA aura kRtikA nakSatra, yadyapi yahAM para bhI azvinI nakSatra kisI kArtikI pUrNimA ko samApta karatA hai phira bhI azvinI nakSatra kI pradhAnatA azvayujI pUrNimA kI prati hI hai isaliye prakRta meM isa nakSatra kI vivakSA nahIM huI hai / ataH ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra yugabhAvinI kArtikI pUrNimAoM kI parisamApti karatA hai aisA jAnanA cAhiye 'maggasirISNaM do rohiNI maggasire ca' mArgazISa pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM inake nAma rohiNI aura mRgazirA haiM isakA tAtparya kevala itanA hI hai ki ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra yugabhAvinI mArgazIrSa pUrNimAoM ko samApta karate haiM / 'posi tiNi addA puNavvasU pusso' pauSI pUrNimA ko ArdrA, punarvasu aura puSya ye tIna nakSatra samApta karate haiM ina chaha pUrNimAoM ko jinake yugamadhya meM adhika mAsa avazyaMbhAvI hotA hai ukta nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai 'mAghaNaM do assesA, mahA ya' mAghI pUrNimA ko do nakSatra parisamApta paNa azvinI nakSatra keAI kArtikI pUrNimAne samApta kare che tema chatAM paNa azvinI nakSatranI pradhAnatA azvayujI pUrNimA pratye ja che A kAraNe ja prakRtamAM A nakSatranI carcA karavAmAM AvI nathI AthI A be nakSatromAMthI koI eka nakSatra yugabhAvinI artiDI pUrNimAyonI parisamApti 1re che mevu lAguvu lehaye. 'maggasiriNaM do rohiNI mAlire pa' mAzISI pUrNImAne be nakSatra samApta kare che. emanA nAma hiNI ane mRgazirA che. AnuM tAtparya mAtra eTaluM ja che ke A e nakSatrAmAMthI kei eka nakSatra yugabhAvinI mAzISI pUrNimAene samApta kare che. 'posiM tiNi addA puNavvasu pusso' pauSI pUrNa bhAgane ArdrA, punarvasu ne puSya e traNu nakSatra samApta kare che. A cha pUrNimAe ke jenA yuga madhyamAM adhikamAsa avazya bhAvI hoya che, upara kahelA nakSatrAmAMthI kAI eka nakSatra parisamApta kare che, 'mAghaNaM do assesa, mahA ya' bhAdhI pUrNimAne meM nakSatra parisamApta kurai che ye azleSA ja0 50 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre mahAya' mAghIM khalu pUrNimA dve nakSatre parisamApavata stadyathA azleSA maghA ca, atra ca zabdAt pUrvaphalgunI puSyoM grAhyo, tena AsAM yugabhAvinInAM pazcAnAmapi madhye kAMcidazleSA kAMcitpaurNamAsI maghA kAMcitpUrvaphalgunI kAMcit puSyazca parisamApayati / tathA 'phagguNiNaM do puccAphagguNIya uttarApharaguNIya' phAlgunI khalu pUrNimA dvenakSatre parisamApayataH pUrvAphAlgunIcottarAphalgunI ca AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / tathA 'ceti NaM do hattho cittAya' caitrIM khalu pUrNimA dve nakSatre parisamApayataH tayathA-hastazcitrA ca AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAm uktanakSatrayormadhye'nyatareNa parisamApanAt tathA-'visAhiNaM do sAI visAhAya' vaizAkhI khalu dve svAtI vizAkhA ca, he bhadanta ! vaizAkhI pUrNimA kati nakSatrANi parisamApayanti bhagavAnAha-he gautama ! baizAkhI pUrNimAM dve nakSatre parisamApayata stadyathA-svAtI vizAkhA ca, atra ca zabdAdanurAdhA nakSatrakarate haiM eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM ca zabda se pUrva phAlgunI aura puSya ye do nakSatra gRhIta hue hai| isase aisA jAnanA cAhiye ki yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM meM se kisI pUrNimA ko azleSA nakSatra, kisI pUrNimA ko maghA nakSatra, kisI pUrNimA ko pUrvaphAlgunI nakSatra aura kisI pUrNimA ko puSya nakSatra parisamApta karatA hai| tathA-'pharaguNiM NaM do puvA phagguNI ya uttarAphagguNI ya' phAlgunI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI ina yugabhAvinI pAMca pUrNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'ceti NaM do hattho, cittA ya' caitrI pUrNimA ko yugabhAvinI pAMca caitrI pUNimAoM ko hasta aura citrA ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'visAhiNNaM do sAI visAhA ya' vaizAkhI pUrNimA ko-yugabhAvinI pAMco vaizAkhI pUrNimAoM ko svAtI aura vizAkhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai nakSatra ane bIjuM maghA nakSatra ahIM "' zabdathI pUrvaphagunI ane puSpa e be nakSatra abhipreta thayelA cheAnAthI ema samajavAnuM che ke yugabhAvinI A pAMca pUrNimAemAMthI koI pUrNimAne azleSA nakSatra, kaI pUrNimAne maghAnakSatra, kaI pUrNimAne pUrvAzgunI nakSatra mane 315 pUrAbhAne 105 nakSatra parisamAsa 42 cha tathA-'phagguNiM gaM do puvAphagguNI ya uttarAphagguNI ya' zunI pUrSibhAne me nakSatra samArata 42 ch-puurvaaphAlganI ane uttarAphAlganI A yugabhAvinI pAMca pUrNimAene A be nakSatramAMthI koI me nakSatra samAsa 3re cha 'cettiNaM do hattho, cittAya' yetrI pUnibhAne-yugamAvinI pAye caitrI pUrNimAone hasta ane citrA A be nakSatromAMthI keI eka nakSatra samApta kare cha 'visAhiNNaM do sAI visAhA ya' vaizAbhI pUNi bhAna-yugamAvinI pAMye vaizAbhI pUrNimAone-svAtI ane vizAkhA nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 395 mapi grAhyama, taccAnurAdhAnakSatraM vizAkhAtaH paraM grAhyam, vaizAkhIpUrNimAyAM vizAkhA nakSatrameva pradhAnam, tataH parasyAmeva pUrNimAyA manurAdhAyAH sAkSAdupAdAnaM kRtaM nAtra tasyAH carcA kRtA kintu ve ityeva kathitam, AsAmanekAnAmapi yugamAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'jeTThAmUliNNaM tiNNi aNurAhA jeTTAmUle' jyeSThAmUliM khalu paurNamAsI trINinakSatrANi parisamApayanti tadyathA anurAdhAjyeSThAmUlaca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM jyeSThAmUlIpUrNimAnAmuktanakSatreSu madhye'nyatamena parisamApanAt / 'AsAhiNaM do puvAsAdA uttarAsADA' ASAhI khalu pUrNimA dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-pUrvASADhA uttarASADhA ca, AsAM pUrNimAnAM yugAnte'dhikamAsasaMbhavena SaNNAmapi yugamAvinA muktanakSatrayormadhye'nyatareNa parisamApanAditi // yahAM ca zabda se anurAdhA nakSatra bhI gRhIta huA hai yaha anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra se Age gRhIta huA hai vaizAkhI pUrNimA meM vizAkhA nakSatra hI pradhAna rahatA hai kyoMki isase Age kI pUrNimA meM hI anurAdhA nakSatra kA sAkSAt grahaNa huA hai isase yahAM usakI carcA nahIM huI hai kintu do hI nakSatra kahe gaye haiM isa taraha ina yuga bhAvinI pAMca vaizAkhI pUNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'jeTThA mUliNNaM tiNi anurAhA jehA mUlo' jyeSTAmUlI pUrNimAko yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM ko ina nakSatroM meM se-anurAdhA jyeSThA aura mUla nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai 'AsADhipaNaM do puvAsADhA, uttarAsADhA' AsADhI pUrNimA ko pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai yahAM para bhI yugAnta meM adhikamAsa hone ke kAraNa yugabhAvinI 6 pUrNimAeM hotI hai so ina chahoM ASADhI pUrNimAoM ko pUrvokta do nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| ahIM "" zabdathI anurAdhA nakSatra paNa gRhIta thayela che. A anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra pachI gRhIta thayela che. vaizAkhI pUrNimAnAM vizAkhA nakSatra ja pradhAna rahe che kAraNa ke AnI pachInI pUrNimAmAM ja anurAdhA nakSatranuM sAkSAt grahaNa thayela che AthI atre tenI carcA thayelI nathI paNa e ja nakSatra kahevAmAM AvyA che. AvI rIte A yugabhAvinI pAMca vaizAkhI pUrNimAone A be nakSatramAMthI koI eka nakSatra samApta 3re cha. 'jeTA mUliNNaM tiNNi anurAhA jevA mUlo' yeSThabhUlI bhiAne-yugamAvinA A pAMca pUrNimAeAne-A nakSatromAMthI-anurAdhA jayeSThA ane mUla nakSatromAMthI-kaI 4 nakSatra parisamAsa 42 cha-'AsADhiNNaM do puvvAsADhA uttarAsADhA bhASADhI himAna pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatromAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. ahIM paNa yugAnta adhikamAsa hovAthI yugabhAvinI 6 pUrNimAo hoya che. A cha e ASADhI pUrNimAone pUrvokta be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 jambUdvIpaprajJaptisUtre samprati-kuladvArapratipAdanArthamAha-'sAviTThINaM bhaMte' ityAdi, 'sAviThThINaM bhaMte ! puNNimaM' zrAviSThI zrAvaNamAsabhAvinI khalu bhadanta ! pUrNimAm 'kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakulaM joei' kiM kulaM yunakti upakulaM yunakti kulopakulaM yunakti ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! kulaM vA joei upakulaM vA joeda kulovakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti kulamapi kulasaMjJakanakSatramapi yunakti zrAviSThI pUNimAm tathA upakulaM vA yunakti upakulasaMjJakanakSatramapi zrAviSThI pUrNimA yunakti zrAvaNI pUNimAyA saha upakulasyApi yogo bhavatItyarthaH, kulopakulaM vA, yunakti kulopakulasaMjJaka nakSatramapi yunakti, sarvaiH sahayogo bhavati zrAvaNIpUrNimAyA ityrthH| tatra 'kulaM joemANe ghaNidvANakkhatte joei' tatra kulaM yuJja niSThA nakSatraM yunakti, dhaniSThAnakSatrasyeva kulatayA kuladvAra pratipAdana isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'sAviTThINaM bhaMte ! puNNimaM ki kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joeI' he bhadanta ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ko kyA kulasaMjJaka nakSatra samApta karate haiM yA upakulasaMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? arthAta zrAvaNamAsabhAvinI pUrNimA ke sAtha kina nakSatroM kA yoga rahatA hai-kyA, kulasaMjJaka nakSatro kA, yA upakulasaMjJaka nakSatroM kA yA kulopakula saMjJaka nakSatroM kA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joei' he gautama ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai, upakula saMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai aura kulopakula saMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai ! tAtparya yahI hai ki ina saba nakSatroM ke sAtha zrAviSThI pUNimA kA yoga rahatA hai 'kulaM joemANe dhaNihA Nakkhatte joei' jaba zrAviSThI kuladvAra pratipAdana bhAmA gItabhasvAbhIme prabhune me 57yuche-'sAviTThINNaM bhaMte ! puNNimaM ki kulaM joei uvakulaM joeD, kulovakulaM joei' he bhagavan ! zrAvabhAsa lAvinI pUbhAne zu surasAra nakSatra samApta kare che ke upakulasaMjJaka nakSatra samApta kare che? athavA te zuM kulapakulasaMjJaka nakSatra samApta kare che? arthAt zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kayA nakSatrane vega rahe che-zuM kulasaMjJaka nakSatrane, agara-upakulasaMjJaka nakSatrane ke kulapakulasaMjJaka nazAne? nAmamA prabhu cha-'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joei' he gautama! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kulasaMjJaka nakSatrone paNa mega rahe che, upakula saMjJaka nakSatrone paNa ga rahe che ane kule pakulasaMjJaka nakSatrane paNa vega rahe che. tAtparya e ja che ke A badhAM nakSatronI sAthe zrAviSThI pUrNimAne ga rahe che. 'kulaM joemANe dhaniTThA Nakkhatte joei' nyAre zrAvi04I bhiAnI sAthe sukhasa nksstraan| ega rahe che tyAre temAM dhaniSThA nakSatrane vega rahe che. ghaniSThA nakSatra kulasaMjJaka nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 397 prasiddhasya zrAvaNI pUrNimAyAM yogasaMbhavAt, 'upakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' upakulamupakulasaMjJaka nakSatraM yuJjat zravaNa nakSatraM yunakti, zravaNanakSatrasyopakulatayA prasiddhatayA zrAvaNIpUrNimAyAM yogasaMbhavAt / 'kulovakulaM joemANe abhiINakkhatte joei' kulopakulaM yucat jabhijinakSatraM yunakti, abhijinnakSatrasya kulopakulatayA prasiddhasya zrAvaNI pUrNimAyA saha yogasaMbhavAt abhijinnakSatraMhi tRtIyAyAM zrAviSThayAM pUrNimAsyAM dvAdazamuhUrteSu kizcitsamadhikeSu zeSeSu candreNa saha yogamupaiti tataH zravaNasahacarAt svayamapi tasyAH paurNamAsyAH paryantavartitvAt tadapi tAM parisamApayatIti vivakSitatvAd yunaktIti kathitamiti / samprati upasaMhAramAha-sAviTThINamityAdi, 'sAviTThINaM puNimAsiM NaM kulaM vA joei pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatro kA yoga rahatA hai taba unameM se dhaniSThA nakSatra kA yoga rahatA hai dhaniSThA nakSatra kulasaMjJaka nakSatra mAnA gayA hai aura zrAviSThI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai, 'upakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' aura jaba upakula saMjJaka nakSatroM kA yoga hotA hai taba zravaNa nakSatra kA yoga hotA hai kyoM ki upakularUpa se zravaNa nakSatra kahA gayA hai zrAvaNI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai 'kulovakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joeI' kulopakulasaMjJaka nakSatra kA jaba yoga hotA hai taba abhijitU nakSatra kA yoga hotA hai abhijit nakSatra kulopakula rUpa se pahile pratipAdita ho cukA hai aura isakA zrAvaNI pUrNimA ke sAtha yoga hotA hai abhijit nakSatra tRtIyA zrAviSThI pUrNimA meM kucha adhika 12 muhUrtataka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai isake bAda zravaNa sahacara hote se vaha svayaM bhI usa pUrNimAsI ke paryantavartI hone ke kAraNa usa pUrNimAsI ko parisamApta kara detA hai aisI vivakSA hone se yunakti aisA kahA gayA hai isa taraha 'sAviTThINaM puNNamAsi NaM kulaM vA joei jAva bhAnavAmA sAyuche mana zrIvihI pUNimAmA tanA yA thAya hai. 'uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' mane nyAre upasa nakSatromA yo thAya cha tyAre 15 nakSatratA ga thAya che kAraNa ke upakula rUpathI zravaNa nakSatra kahevAmAM AvyuM che. zrAvaNI bhAmA mAno yA thAya che. 'kulovakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei' tpssaMjJaka nakSatrane jyAre ga thAya che tyAre abhijita nakSatrane vega thAya che, abhijit nakSatra kulapakula rUpanI pahelA pratipAdita thaI cUkela che ane ene zrAvaNI pUrNimAnI sAthe meMga thAya che. abhijitu nakSatra tRtIyA zrAviThI pUrNimAmAM kaMIka vadhu 12 muhurta sudhI candranI sAthe sambandhita rahe che. AnA pachI zravaNa sahacara hovAthI te pote paNa te pUrNimAsInA paryantavatta hovAnA kAraNe te pUrNamAsIne parisamApta karI de che. A sAranI vikSA pAthI 'yunata' sema 4AmA bhAnyu cha. mArIta 'sAviTThINaM puNNamAsiM NaM kulaM vA joei jAva kulovakula vA joei' zrAqisI pUlibhAnI sAthe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre jAva kulovakulaM vA joei' zrAviSThI pUrNimAsIM khalu kulaM vA yunakti yAvat kulopakulaM vA yunakti yatastribhirapi kulAdibhiH zrAviSThayAH pUrNimAyA yojanA vidyate tataH zrAviSThI paurNamAsI kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, 'kuleNa juttA uvakuleNa vA juttA kulokkuleNa vA juttA sAviTThISuNNimA juttetti vattavvaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA zrAviSThI pUrNimAyukteti vaktavyaM syAt evaM prakAreNa svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt // 'pohavaI NaM bhaMte ! puNimaM kiM kulaM joei pucchA' proSThapadIM khalu bhadanta ! paurNamAsI kiM kulaM yunakti pRcchA he bhadanta ! prauSThapadI khalu paurNamAsIM ki kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA uvakulaM vA kulokkulaM vA joei' kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunaktItyuttaram, tatra 'kulaM joemANe uttarabhaddakyA Nakkhatte joei' kulaM yuJjat uttarabhAdrapadA nakSatraM yunakti 'upakulaM joemANe puvvabhavayA joei' upakulaM yuJjata pUrvabhadrapadA nakSatraM yunakti 'kulovakulaM joemANe kulovakulaM vA joei' zrAviSThI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra yAvat-upakulasaMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM isIliye vaha zrAviSThI pUrNimA 'kuleNa juttA, uvakuleNa juttA, kulovakuleNa vA juttA sAviTThI puNimA jutteti battavvaM siyA' kula saMjJaka nakSatra se upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra se yukta kahI gaI hai isa rUpa se guru apane ziSyoM ke prati pratipAdana kre| 'pohavaI NaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei pucchA' he bhadanta proSThapadI paurNamAsI ke sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ! yA upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA joeI' he gautama ! prauSThapadI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI yoga karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yoga karate haiM aura kulopakula saMjJaka nakSatra bhI nakSatra yAvata-upakulasaMjJaka nakSatra temaja kupakulasaMjJaka nakSatra yoga kare che AthI ja te zrAvi04 5bhA 'kuleNa juttA, uvakuleNa juttA, kalovakuleNa vA juttA sAviTThI puNNimA yutteti vattavva siyA' usasa nakSatradhI sasa nakSatrI tama sopasasa nakSatrathI yukta kahevAmAM AvI che. A rUpe ja gurU potAnA ziSyane pratipAdana kare. 'poTvai NaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM joei pucchA' hai mahanta ! pI pI bhAsInI sAye zuM kulasaMjJaka nakSatra ega kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra ega kare che? athavA duTapa sasasa nakSatra yo|| 33 cha ? mAna pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA joeI' he gautama ! pro045 NimAnI sAthe surasa nakSatra paNa coga kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa caga kare che ane kulapakulasaMjJaka nakSatra paNa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 399 sayabhisayA Nakkhatte joei kulopakulaM vA yuJjat zatabhiSA nakSatra yunakti poTavaINaM puNimaM kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joeI' prauSThapadI khalu pUrNimA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti 'kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poTavaI puNNamAsI juttatti vattavvaM siyA' kuchena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA prauSThapadI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt-svaziSyebhya stathA pratipAdayediti // 'AsoiNNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! AzvayujI khalu bhadanta ! pUrNimAM kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhya te praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' yoga karate haiM 'kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe puTavabhavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei' jaba isake sAtha kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se uttara bhAdrapadAnakSatra yoga karatA hai jaba upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se pUrvabhAdrapadA nakSatra yoga karatA hai aura jaba kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se zatabhiSA nakSatra yoga karatA hai isa taraha 'pohavaI NaM puNNimaM kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joeI' prauSThapadI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJakanakSatra, aura kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa taraha se apane ziSyoM ko 'kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poDavaI puNNamAsI juttati vattavvaM siyA' prauSThapadI pUrNimA kula se upakula se aura kulopakula se yukta hotI hai aisA samajhanA cAhiye 'AsoiNNaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA kyA kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai ? yA upakulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai ? yA kulopakulasaMjJaka nakSatra se yukta yoga 'kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakkhatte joei uvakulaM joemANe puvvabhaddavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei' nyAre mAnI sAthai sasa nakSatra ga kare che tyAre temAMthI uttarabhAdrapadA nakSatra tyAga kare che jyAre upakulasaMjJaka nakSatra ga kare che tyAre temAM pUrvabhAdrapadA nakSatra yAga kare che ane jyAre kulapakula saMjJaka nakSatra pega kare che tyAre temanAmAMthI zatabhiSapha nakSatra yoga kare che. A rIte jovAnuM gaM puNNimaM kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joeI' pro0454I panibhAne kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJakanakSatra, ane kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che A prakAre cAtAnA ziSya samudAyane 'kuleNa vA jutto jAva kulovakuleNa vA juttA povaI puNNamAsI juttatti vattavvaM siyA' pro0456 mA sathI 54thI mane musopasthI yuta hAya cha mema samAne. 'AsoiNNaM bhaMte ! pucchA' 3 mahanta zAzvayu pUrNimA zusasa nakSatrathI yukta hoya che? athavA upakulasaMzaka nakSatrathI yukta hoya che? athavA kulapakula jambudvIpaprajJaptisUtra Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jambUdvIpaprajJaptisUtre ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labbhaikulovakulaM' azvayunIM pUrNimAM kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti no labhate kulopakulaM, arthAt kulena upakulena ca sahayogo bhavati kintu kulopakulena sahAzvayujI pUrNimAyAH yogo na bhava tIti / tatra 'kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei' kulaM yuJjat - azvinI nakSatraM yunakti 'uvakulaM joemANe revaINavakhate joei' upakulaM yuJjat revatI nakSatra yunakti / upasaMhAramAha - 'assoiNaM' ityAdi, 'assoiNNaM puSNimaM kulaM vA joei uvakulaM vA joes' AzvayujI pUrNimAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti 'kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA assoI puNimA juttatti vattacvaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA Azva yujI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAkSiti / 'kattiiNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM 3 pucchA' kArtikIM khalu bhadanta ! pUrNimAM ki kulaM pRcchA, he bhadanta ! hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gogamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM' he gautama ! AzvayujI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatra se aura upakusaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai, kintu kulopakula saMjJaka nakSatra se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe revaI kkhate joei' jaba yaha kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba vaha azvinI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upakula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba revatI nakSatra se yukta hotI hai 'assoiNNaM puNNamaM kulaM vA joei' isa taraha AzvayujI pUrNimA ke sAtha kula aura 'uvakulaM joeI' upakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM 'kuleNa vA justo uvakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vatavvaM siyA' ataH kula se yukta aura upakula se yukta AzvayujI pUrNimA hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'kattiiNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM 3 pucchA' he bhadanta ! kArtikI pUrNimA kyA kulasaMjJaka saMjJaka nakSatrathI yukta hoya che ? AnA navAmAM prabhu gautamane he che- 'gogramA ! kulaM vA joei ubakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM' he gautama! Azvina pUrNimA usase jJa nakSatrathI ane upakulasa jJaka nakSatrathI yukta hoya che paraMtu kulepakula sajJaka nakSatrathI yukta hotI nathI. 'kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei, ubakulaM joemANa ravaI kkharo noTa' jyAre te kulasa jJaka nakSatrathI yukta hAya che tyAre azvinI nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre te upakulasa jJaka nakSatrathI yukta heAya che tyAre revatI nakSatrathI yukta hAya che 'assoiNNaM puSNimaM kulaM vA joei' mA rIte mAzvayuka yUddhimAnI sAthai sa ane 'ubakulaM joei' usa nakSatra yoga kare he 'kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA arasoI puNNimA juttatti vattatraM siyA' mAthI usathI yukta mane u pazusaMdhI yukta Aviyula cUrNiyA hoya che me prabhA potAnA ziSyone samabhavavu lehaye 'kattiiNNaM bhaMte ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 401 kArtika pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei uvakulaM vA joei no kulokulaM joei' kulaM vA yunakti kArttikIM pUrNimA mupakulaM vA yunakti natu kulopakulaM yunakti, kulena upakulenaiva saMbandho bhavati kArtikI pUrNimAyAH natu kulopakulena saha sambandho bhavatItyarthaH / tatra 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joei' kulaM yuJjat kRttikA nakSatrameva yunakti 'uvakulaM joemANe bharaNI' upakulaM yuJjat bharaNI nakSatraM yunakti 'jAva vatavvaM siyA' yAvad vaktavyaM syAt, atra yAvatpadena kArtikI pUrNimAM kulaM vA yunakti upakulaM vAyunakti kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kArtikI pUrNimA yukteti, etatparyantasya grahaNaM bhavatIti / ' maggasirINaM bhaMte ! puNNimaM' mArgazIrSI khalu bhadanta ! nakSatroM se yukta hotI hai yA upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai yA kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no kulovakulaM joei' he gautama ! kArtikI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai aura upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai parantu vaha kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhate joei ubakulaM joemANe bharaNI jAva vattavvaM siyA' jaba yaha kula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba yaha kRttikA nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upakula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai tava bharaNI nakSatra se yukta hotI hai yahA~ yAvatpada se 'kArtikI pUrNimA ko kula nakSatra aura upakula nakSatra yukta karate haiM isaliye yaha kula se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ke liye samajhAnA cAhiye' yaha saba pATha gRhIta huA hai ' maggasirINaM bhaMte! puNNamaM kiM kulaM vA taM ceva' hai bhadanta ! mArgazISA pUrNimA ko kyA puNNamaM kiM kulaM 3 pucchA' he lahanta ! artiDI pUrNimA zuM musasaMjJaTha nakSatrothI yukta DAya che ? athavA uparyulasa jJaka nakSatrothI yukta heAya che ? agara kuleApakula sa jJaka nakSatrothI yukta hoya che ? uttaramA prabhu 4 che - 'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joeDa no kulo kula jors' he gautama! artiDI pUrNimA sasajJa nakSatrothI yukta hoya che bhane upakulasa'jJaka nakSatrothI yukta hoya che parantu te kuleApakula sajJaka nakSatrothI yukta hatI nathI. 'kulaM joemA kattiyA Nakkhatte joei uvakule joemANe bharaNI jAva vattavvaM siyA' jayAre te kulasa MjJaka nakSatrathI yukta hAya che tyAre te kRttikA nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre upakulasa jJaka nakSatrathI yukta hAya che tyAre bharaNI nakSatrathI saMlagna hoya che. ahI cAvat padmathI kArtikI pUrNimAne kulanakSatra ane upakulanakSatra yukta kare che A kAraNe te kulathI temaja upakulI yukta hoya che ema gurUe peAtAnA ziSyAne samajAvavu' joie mAghI yA gRhIta thayo che. 'maggasirINaM bhaMte! puSNimaM kiM kula vA taM ceva' he lahanta ! ja0 51 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jambUdvIpaprajJaptisUtre pUrNimAm 'kiM kulaM taMceva do joei No bhavai kulovakulaM, kulaM joemANe maggasiraNakkhatte joei, uvakulaM joemANe rohiNI0 maggasiriNaM puNNimaM jAva vattacvaM siyA' kiM kulaM tadeva dve yuktaH no bhavati kulopakulam, kulaM yuJjat mRgazirA nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti, mArgazIrSI khalu pUrNimA yAvadvaktavyaM syAt iti, ayaM bhAvaH-he bhadanta ! mArga zIrSI pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMcA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunakti iti praznaH, bhagavAnAha-'he gautama ! mArgazIrSI pUrNimA kulaM yunakti upakulaM vA yunakti no bhavati kulopakulam, tatra kulaM yuJjat mRgaziro nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti / ___ samprati-upasaMhAramAha-mArgazIrSI pUrNimAM khalu kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA mArgazIrSI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAta, evaM rUpeNa svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt iti / / atha lAghavArthamatidezamAha-evaM' ityAdi, 'evaM sesiyAovi jAva AsADhiM' evaM zeSikA api yAvadApADIm evam mArgazIrSI pUrNimAntakathitaprakAreNa zeSikA uktAbhyo'vaziSTA pauSIpUrNimAta Arabhya ASADhapUrNimAntapUrNimA kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! mArgazIrSI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra yakta karate haiM, kulopakulasaMjJaka nakSatra yukta nahIM karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra use yukta karate hai taba unameM se mRgazirA nakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karate haiM taba unameM se use rohiNInakSatra yukta karatA hai isa taraha isa mArgazIrSI pUrNimA ko kula saMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa kAraNa yaha kula se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'evaM sesiyAo vi jAva AsAdi' isI prakAra mArgazIrSI pUrNimAnta taka kathita prakAra ke anusAra-ukta se avaziSTa pauSI pUrNimA se lekara ASADhI pUrNimA taka kI pUrNimAoM ke sambandha meM mAgazISI pUrNimAne zuM kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA zuM kulo kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? uttaramAM prabhu kahe che-he gautama! mArgazIrSa pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, paNa kupakulasaMjJaka nakSatra yukta karatAM nathI. jyAre kulasa' jJaka nakSatra tene yukta kare che tyAre temanAmAMthI mRgazirA nakSatra tene yukta kare che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatra tene yukta kare che tyAre tene rehiNI nakSatra yukta kare che. A rIte A mAgazIrSo pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che eTale te kulathI temaja upakulathI yukta hoya che se zidhyAna sabhA . (evaM sesiyAo vi jAva AsADhiM) mevI 4 te mArgazISI pUrNimAnta sudhI kahelA prakAra anusAra-uktathI avaziSTa pauSI pUrNimAthI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 403 vaktavyAH, AlApaprakAraH sarvatra svayamevohanIyaH / yatra yatra vailakSaNyamAlApe tatra svayameva 'posiM jehAmraliM ca kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' pauSI pUrNimAM tathA jyeSThAmUlI pUrNimAM ca kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, evaM prakAreNa pUrvavadeva AlApo vaktavyaH 'sesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA' zeSikAnAM mAghI phAlgunI caitrI vaizAkhI ASADhInAM pUrNimAnAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, ityeva vaktavyam 'kulovakulaM Na bhaNNai' kulopakulaM na bhaNyate, zeSapUrNimAsu kulopakulaM vA yunaktIti na vaktavyaM tadabhAvAt anyat sarvaM sarvatra samAnarUpeNaiva jJAtavyamiti pUrNimA prakaraNam, bhI kahalenA cAhiye AlApa prakAra sarvatra svayaM hI udbhAvita kara leveN| jahAM jahAM vilakSaNatA AlApa meM ho vaha isa prakAra se karaleve yaha sUtrakAra svayaM dikhalAte haiN| 'posiM jehA mUliM ca kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' he bhadanta ! poSI pUrNimA ko tathA jyeSThA mUlI pUrNimA ko kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJaka nakSatra yA kulopakulasaMjJaka nakSatra vyApta karate haiM ? isake uttara meM yahI kahanA cAhie-poSI pUrNimA ko aura jyeSThAmUlI pUrNimA ko kula saMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM-upa. kula saMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM 'sesiyANaM kulaM vA uvakulaM' mAghI, phAlgunI caitrI vaizAkhI aura ASADhI pUrNimAoM ko kula saMjJaka aura upakula saMjJaka ye donoM prakAra ke hI nakSatra vyApta karate haiM kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta nahIM karate haiM yahI bAta 'kulovakulaM na bhaNNaI' isa pATha se prakaTa kI gaI hai| kyoM ki ina zeSa pUrNimAoM meM kulopakula nakSatra kA abhAva rahatA hai ataH do hI prakAra ke nakSatra-kulasaMjJaka aura upakula saMjJaka nakSatra hI ina saba pUrNimAoM ko vyAsakarate haiM bAkI ke nakSatroM kI ina saba pUrNimAoM meM samAnatA hai| pUrNimA prakaraNa samApta / laIne aSADhI pUrNimAnA sambandhamAM kahI levuM joIe AlApa prakAra sarvatra svayaM ja udabhAvita karI le. jyAM jyAM vilakSaNatA AlApamAM hoya te sUtrakAra A prakAre matAva cha. ma (posiM jeTThA mUliMca kulaM vA upakulaM vA kulovakulavA) he mahanta! pauSI pUrNimAne tathA peThA mUlI pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra, athavA kulapakula saMjJaka nakSatra vyAsa kare che ? nA javAbamAM A pramANe ja kahevuM joIe pauSI pUrNimAne ane jayeSThA mUlI pUrNimAne kulasaMjJakanakSatra paNa vyApta kare che, upakulasaMjJakanakSatra 5 vyApata 42 cha bhane 5 4 nakSatra 5 vyA 42 che. (sesiyANaM kulaM vA uvakulaM) maghA, phAgunI cetrI, vizAkhI ane aSADhI pUrNimAone kulasaMjJaka temaja upakulasaMjJaka e baMne prakAranA nakSatra vyApta kare che. kulapakula saMjJaka nakSatra vyApta karatAM nathI Aja sIta (kulopakula na bhaNNai) se 54 dvArA ghaTa 42vAmAM mAvI cha. 4 // 26 // mAzeSa pUrNimAomAM kulapakula nakSatrane abhAva rahe che ethI be ja prakAranA nakSatra-kulasaMjJaka ane upakulasaMjJaka nakSatra ja A tamAma pUrNimAone vyApta kare che. bAkInA nakSatranI A badhI pUrNimAemAM samAnatA che. pUrNimA prakaraNa samApta. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre amAvAsyA prakaraNamAha - 'sAviTThi NaM bhaMte ! amAvAsa" zrAviSThI zrAvaNamAsa bhAvinIM khalu bhadanta ! amAvAsyAm, candrasUryadvayAdhikaraNa kAlavizeSarUpAm 'kaiNakkhattA joeMti' kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathA yogaM candreNa saha saMyujya zravaNamAsa bhAvi - nImamAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do NakkhattA joeMti' dve nakSatreyuGktaH, tatra ke te dve nakSatre ye zrAviSThImamAvAsyAM parisamApayata statrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'assesA ya mahA ya' azleSA ca maghA ca, atra khalu vyavahAra nizcayamatena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tasmAdArabhyArvAktane paJcadaze caturdaze vA nakSatre amAvAsyA bhavati yasmin ca nakSatre amAvAsyA bhavati tata Arabhya parataH pazcadaze caturdaze vA nakSatre punaH paurNamAsI bhavati, tatra zrAvaNamAsa bhAvinI paurNamAsI 404 amAvAsyA prakaraNa 'sAviTThI NaM bhaMte ! amAvAsaM kai NakkhattA jopaMti' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! jo zrAviSTI amAvAsyA hai use kitane nakSatra vyApta karate haiM ? arthAt - candra sUrya dvaya kI adhikaraNa kAlavizeSa rUpa amAvAsyA ko jo ki zrAvaNa mAsa saMbaMdhinI haiM kitane nakSatra yathAyogya rUpa se candra ke sAtha yukta hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! do NakkhattA joeMti' he gautama! zrAviSThI amAvAsyA ko do nakSatra parisamApta karate haiM 'taM jahA ' ve do nakSatra ye haiM 'assesA ya mahA ya' eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM vyavahAra aura nizcaya naya ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai usa nakSatra se lekara arvAktana pandrahaveM yA ccaidahaveM nakSatra meM amAvAsyA hotI hai aura jisa nakSatra meM amAvAsyA hotI haiM usa nakSatra se lekara Age ke pandrahaveM yA caudahaveM nakSatra meM punaH porNamAsI hotI hai vahAM zrAvaNamAsa - amAvAsyA prakaraNa (sAviTThI bhaMte! amAvAsa kai NakkhattA joeMti) gautamasvAmI alune yA pramANe pUchyuM' cheDe bhadanta| je zrAviSThI amAvAsyA che-tene keTalAM nakSatra vyApta kare che? arthAt candra sUrya dvayanI adhikaraNa kAla vizeSarUpa amAvAsyAne ke je zrAvaNa mAsa samadhinI che keTalAM nakSatra yathA maigya rUpathI candranI sAthe yukta thaine samApta kare che? mAnA bhavAmAM alu he che (goyamA ! do NakkhattA joeMti) he gautama! zraviSThI sabhA pAsyAne me nakSatra parisamApta re che (taM jahA) mA me nakSatro yA che. (assesA ya mA ca) eka azleSA nakSatrane khIjuM maghA nakSatra ahI vyavahAra ane nizcaya nayanA matAnusAra je nakSatramAM punaHmAya che, te nakSatrathI laine ardhaphtana pa MdaramAM athavA caudamA nakSatramAM amAvasyA thAya che ane je nakSatramAM amAvAsyA thAya che te nakSatrathI laIne pachInA padaramA athavA caudamAM nakSatramAM punaH pau mAsI thAya che. tyAM zrAvaNamAsa bhAvinI pauNa mAsI zravaNu nakSatramAM temaja dhaniSThA nakSatramAM thAya che. ema jambudvIpaprajJaptisUtra Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam zravaNanakSatre dhaniSThAnakSatre ca bhavatIti kathitA, tataH zrAvaNAmAvAsyAyAmasyAm, azleSA maghA ca kathitA, loke ca tithigaNanAnusArato gatAyA mamAvAsyAyAM vartamAnAyAM ca prati. padi yasmin ahorAtre prathamato'mAvAsyA abhUt tataH sakalo'pi ahorAtro'mAvAsyeti vyavahiyate, tato maghAnakSatramapi evaM vyavahArato'mAvAsyAyAM prApyate iti na ko'pi virodhaH / paramArthatastu zrAviSThImamAvAsyA mimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti, tadyathA-- punarvasuH puSyo'zleSAca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInA mamAvAsyAnAM nakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt, atra yad vizeSato vaktavyaM tat pUrNimA prakaraNe eva kathitaM vistara bhayAna punaratra kathyate iti // ___ 'poTTavaiNNaM bhaMte ! amAvAsa' proSThapadI bhAdrapadmAsa bhAvinI khalu bhadanta ! amAvAsyAm bhAvinI paurNamAsI zravaNa nakSatra meM aura dhaniSThA nakSatra meM hotI hai aisA kahA gayA hai isa kAraNa zrAvaNamAsa bhAvinI amAvAsyA meM azleSA aura maghA ye do nakSatra hote kahe gaye haiN| loka meM tithigaNanA ke anusAra amAvAsyA ke vyatIta ho jAne para aura pratipadA ke prAraMbha hone para-vartamAna avasthA meM upasthita ho jAne para-jisa ahorAtra meM prathamataH amAvAsyA huI hai vaha sakala ahorAtra 'amAvAsyA' isa rUpa se vyavahRta hotA hai isase maghA nakSatra bhI isa vyavahAra ke anusAra amAvAsyA meM prApta hotA hai ataH isa kathana meM koI virodha jaisI bAta nahI hai paramArthaH to zrAviSThI amAvAsyA ko punarvastu, puSya, aura azleSA ye tIna nakSatra samApta karate haiN| ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyA oM ko nakSatra traya meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| yahAM jo vizeSa rUpa se vaktavya hai vaha to hamane pUrNimA ke prakaraNa meM hI kaha diyA hai ataH aba vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM dubArA nahIM kahate haiM 'poTTavaiNNaM kahevAmAM AvyuM che. AthI zravaNa mAsa bhAvinI amAvAsyAmAM azleSA ane maghA e be nakSatra hovAnuM kahevAmAM AvyuM che lekamAM tithigaNanA anusAra amAvAsyA pUrI thaI javA para ane pratipadA (paDa) nA prAraMbha thavA para vartamAna avasthAmAM upasthita thaI javA para-je ahorAtramAM prathamata amAvasyA thaI che te sakaLa ahorAtra amAvAsyA e rUpathI vyAvahata thAya che AthI maghA nakSatra paNa A vyavahAra anusAra amAvAsyA mAM AvI jAya che AthI prastuta kathanamAM kaI vizedhAbhAsI hakIkata nathI paramArthata te zrAviSThI amAvAsyAne punarvasu puSya ane azleSA A traNa nakSatra samApta kare che. A pAMca yugabhAvinI amAvasyAone nakSatra traya thakI koI eka nakSatra parisamApta kare che. atre je vizeSarUpathI vaktavya che te te ame pUrNi mAnA prakaraNamAM ja kahI dIdhuM che AthI have vistAra thaI javAnA bhaye ame tenuM punaH nyA29 42di nayI (povaiNNaM bhaMte ! amAvAsa kai NakkhattA joaM joeMti) 3 mahanta! bhAdrapada mAsa bhAvinI amAvasyAne keTalAM nakSatra yathAyogyarUpathI candranI sAthe saMyukta thaIne jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'kaiNakkhattA joeMti' kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathAyogaM candreNa saha saMyujya bhAdrapadamAsa bhAvinI mamAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' do pucvA phagguNI uttarAphagguNIya' proSThapadImamAvAsyAM dve nakSatre parisamApayataH tadyathA - pUrvAphalgunI uttarAphalgunI ca cazabdAta maghA'pi grAhyA AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInAmamAvAsyAnAM yathoktanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt / 'asaNaM maMte ! do hatthe cittAya' AzvayujIM khalu bhadanta ! amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha - he gautama ! dve nakSatre yuGktaH tadyathA - hastazcitrA ca idaM ca vyavahAranayamAzritya kathitam, nizcayamatenatu AzvayujI mamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA uttaraphalgunI hasta citrAceti / 'kattiiSNaM do sAI visAhAya' kArtikIM khalu bhadanta ! bhaMte ! amAvAsa kai NakkhattA joeMti' he bhadanta ! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko kitane nakSatra yathAyogyarUpa se candra ke sAtha saMyukta hokara parisamApta karate haiM ! isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! do puvvA phagguNI, uttara phagguNI ya' he gautama! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko pUrvAphAlgunI nakSatra aura uttaraphAlgunI nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM / yahA~ 'ca' zabda se maghA nakSatra kA grahaNa huA hai| kyoMki yugabhAvinI ina pAMca amAsyAoM kI parisamApti ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI kahI gaI haiM / 'assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya' he bhadanta ! azvayujI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! AzvayujI amAvAsyA ko hastanakSatra aura citrA nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana vyavahAranayakI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nizcaya ke matAnusAra to AzvayujI amAvAsyA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM unake nAma uttara phAlgunI nakSatra, hastanakSatra aura citrA nakSatra haiM / 'kattiNaM do sAI visAhAya' he bhadanta ! kArtikI amAvAsyA ko parisamApta kare che ? mAnA zvAsAM alu Ahe che - ( goyamA ! do puvvA phagguNI uttarA phagguNI ya) he gautama! lAdrapadRbhAsa bhAvinI abhAvasyAne pUrvA zalgunI nakSatra bhane uttara phAlgunI nakSatra A e nakSatra parisamApta kare che. ahIM' 'ca' zabdathI maghA nakSatranuM grahaNa thayela che kAraNa ke yugabhAvinI A pAMca amAvasyAenI parisamAptI A traNu nakSatrabhaaNdhii adha yeU nakSatra dvArA - thavAnu ahevAyuM che. (assoiNNaM bhaMte ! do hattho cittA ya) he bhadanta ! azvayujI amAvAsyAne keTalA nakSatra parisamApta kare che! AnA uttaramAM prabhu kahe che--he gautama ! azvayujI amAvAsyAne hasta nakSatra ane citrA nakSatra A nakSatra parisamApta kare che. A kathana vyavahAra nayanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che ema jaNAvuM joie. nizcaya nayanA matAnusAra azvayujI amAvAsyAne traNu nakSatra parisamApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 407 amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! dve nakSatre yuktA tadyathA svAtI vizAkhA ca, etacca vyavahAranayamatena kathitam, nizcayatastu svAtI vizAkhAcitrA ca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM yathoktanakSatratrayANAM madhye anyatamena parisamApanAditi / 'maggasiriNaM tiNNi' mArgazIrSImamAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti, tadyathA-'aNurAhA jeTTA mUloya' anurAdhA jyeSThAmUlazca, etacca vyavahAranayataH kathitam nizcayataH punarimAni nakSatraNi parisamApayanti, vizAkhA anurAdhAjyeSThA ca, AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInAmamAvAsyAnAM nakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt iti / 'posiNaM do puvvAsADhA kitane nakSatra samApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama ! katikI amAvAsyA ko svAti nakSatra aura vizAkhAnakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana bhI vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye vaise to nizcayanaya ke anusArasvAtI nakSatra, vizAkhAnakSatra aura citrA nakSatra paMca yugabhAvinI ina amAvAsyAoM ko parisamApta karate hue kahe gaye haiM-arthAt ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra yathAyogya rUpa se ina pAMcoM amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle hote haiM aisA kathana kiyA gayA hai 'maggasiriNaM tiNi' mArgazIrSI amAvAsyA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM unake nAma 'aNurAhA, jeTTA, mRloya' anurAdhA nakSatra, jyeSThAnakSatra aura kulanakSatra haiN| yaha kathana bhI vyavahAranaya kI apekSA se kahA gayA haivaise to nizcayanaya ke maMtavyAnusAra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ina tIna nakSatroM meM koI eka nakSatra hI parisamApta karatA hai 'posiNNaM do puvvAsADhA, uttarAsADhA ya' pauSA amAvAsyA recha-tamanA nAma uttagunI nakSatra hasta nakSatra mane yitrA nakSatra cha. (kattiiNNaM do sAI visAhA ya) mahanta ! ti : amAvAsyAne ei nakSatra sabhAta 3re cha ? mAnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM- he gautama ! kArtikI amAvAsyAne svAti nakSatra ane vizAkhA nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahAranaya anusAra kaheluM mAnavuM jAIe Ama te nizcayanaya anusAra svAti nakSatra, vizAkhA nakSatra ane citrA nakSatra pAMca yugabhAvinI A amAvasyAone parisamApta karanArA kahevAmAM AvyA che-arthAta A traNa nakSatramAMthI koI eka nakSatra yathAga rUpathI A pAMce amAvAsyAone parisamApta 42 // 2 // hAya che se 4thana 42pAmA mAvyu cha. (maggasiriNaM tiNNi) bhAgazISI sabhApAsyAne tra nakSatra sabhAta 42 cha temanA nAma (aNurAhA jeTThA mUlo ya) manurAdhA nakSatra, jeSThAnakSatra ane mUlanakSatra che. A kathana paNa vyavahAra nayanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che-Ama te nizcayanayanA mantavyAnusAra A pAMca yugabhAvinI amAvAsyAo vizAkhA, anurAdhA ane jeThA A traNa nakSatramAMthI kaI eka nakSatra dvArA ja parisamApta thAya che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jambUdvIpaprajJaptisUtre uttarAsADhA ya' he bhadanta ! pauSImamAvAsyAM kati nakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! pauSImamAvAsyAM dve nakSatre yuktaH tadyathA-pUrvASADhA uttarASAr3hA ca, etadapi vyavahArataH kathitam, nizcayataH punarimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti mUlaM pUrvASADhA uttarASADhA ca, AsAM yugamadhye'dhikamAsasaMbhavena SaNNAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'mAhiNaM tiNNi abhiI savaNodhaNiTTA' mAghIM khalu trINi abhijit zravaNo dhaniSThA ca, mAghoM khalu bhadanta ! amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ! bhagavAnAha-he gautama ! trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA abhijit zravaNo dhaniSThA, anyatsarvaM pUrvavadeva jJAtavyam / 'phagguNiM tiNNi sayabhisayA puvvabhavayA uttarabhaddavayA' phalgunI ko he bhadanta ! kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhune aisA kahA hai-he gautama ! pauSI amAvAsyA ko pUrvASADhAnakSatra aura uttarASADhA nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana bhI vyavahAra ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcaya ke anusAra to mUla nakSatra, pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatra ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra hI yathAyogarUpa se ina yugabhAvinI 6 amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle mAne gaye haiM yahAM 6 amAvAsthA isaliye mAnanI-cAhiye ki yahAM eka adhikamAsa hone kI saMbhAvanA rahatI hai| 'mAhiNaM tipiNa-abhiI, savaNo, dhaNihA' he bhadanta ! mAghI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki he gautama ! mAghI amAvAsyA ko abhijita nakSatra zravaNa nakSatra aura dhaniSThA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM, bAkI kA aura saba kathana pUrvake jaisA hI samajhanA cAhiye 'phagguNi tiNNisayabhisayA, puvabhaddavayA, uttarabhaddavayA' phAlgunI amAvAsyA ko zatabhiSaka (dosiNaM do puvvAsADhA utarAsADhA ya) poSI amAvasyAna mahanta ! TavA nakSatra parisamApta kare che? AnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM che-he gautama! pauSI amAvasyAne pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra e be nakSatra parisamApta kare A kathana paNa vyavahAra naya anusAra kaheluM jANavuM kAraNa ke nizcayanaya mujaba te mUla nakSatra pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra A traNa nakSatramAMthI keI eka nakSatra yathA yegya rUpathI A yugabhAvinI 6 amAvasyAone parisamApta karanArA mAnavAmAM AvyA che. ahIM amAvAsyAo e kAraNe mAnavAnuM kahyuM che ke ahIM eka adhikamAsa hovAnI zakyatA rahe che (mAhiNaM tiNNi-abhiI savaNo dhaNiTThA) mahanta ! bhApI amAvasyAne sai nakSatra parisamApta kare che? AnA uttaramAM prabhu e evuM kahyuM che ke he gautama mAghI amAvasthAne abhijit nakSatra zravaNanakSatra ane dhaniSThA nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare cha mInu bhI madhu 4thana pUnI mA sabhA (phagguNI tiNNi-sayabhisayA, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 409 khalu amAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, etat vyavahAranayataH kathitam, nizcayanayataH punastrINi tadyathA-dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA ca AsAM paJcAnAmapi amAvAsyAnAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'cettiNNaM do revaI assiNI ya' caitrIM khalu dve revatI azvinI ca, he bhadanta ! caitrImamAvAsyAM katinakSatrANi yaJjanti ? bhagavAnAha-he gautama! dve nakSatre yuktastadyathA-revatI azvinI ca, etacca, vyavahAramatena kathitam, nizcayatastu trINi nakSatrANi yuJjanti, tadyathA pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA revatI ca, AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'vesAhiNaM do bharaNI kattiyA ya' vaizAkhI khalu pUrNimAM dve nakSatre yuGktaH tadyathA-bharaNI kRttikAca, anyatsarvaM pUrvavadeva jJAtavyam 'jehAli NaM do rohiNI maggasiraM nakSatra, pUrvabhAdrapadA nakSatra aura uttara bhAdrapadA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM aisA yaha kathana bhI vyavahAra naya ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye nizcaya naya ke anusAra to dhaniSThA, zatabhiSaka aura pUrvabhAdrapadA ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM ko yathA yogya rUpa se parisamApta karate haiM ! 'cetti do revaI assiNIya ' caitrI amAvAsyA ko revatI aura azvinI ye do nakSatra parisamApta karate haiN| yaha kathana bhI vyavahAra se hI kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcayanaya ke kathanAnusAra to caitrI 5 pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM kI parisamAsi pUrvabhAdrapadA, uttarabhAdrapadA, aura revatI ina tIna nakSatroM meM se yathAyogyarUpa se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI huI kaho hai 'vesAhiNaM do bharaNI kattiyA ya' vaizAkhI jo 5 yugabhAvinI amAvAsyAeM haiM unakI parisamAsi bharaNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se eka nakSatra dvArA hotI hai| bAkI kA aura saba kathana pUrva ke jaisA puvvabhaddavayA, uttarabhaddavayA) zunI amAvAsyAne zatalipa nakSatra, bhAdrapa nakSatra ane uttarabhAdradA nakSatra e traNa nakSatra pariNamApta kare che evuM A kathana vyavahAranaya anusAra karavAmAM AveluM jANavuM nizcayanaya anusAra te dhaniSThA, zatabhiSaNa ane pUrvabhAdra padA e traNa nakSatramAMthI koI eka nakSatra A pAMca yugabhAvinI amAvasyAone yogya 35thI parisamAsa 42 cha (cettiNNaM do revaI assiNI ya) thaitrI samAvAsyAne 21tI ane azvinI e be nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahAranI apekSAe ja kara. vAmAM AvyAnuM jANavuM. kAraNa ke nizcayanayanA kathanAnusAra caitrI pAMca yugabhAvinI amAvAsyAonI parisamApti pUrvabhAdrapadA utarabhAdrapadA ane revatI e traNa nakSatromAMthI yathAyogya 35thI me nakSatra dvArA thavAnuvAmAM mAyu (vesAhiNaM do bharaNI kattiyA ya) vaizamI ne pAMya yugamAvinI samAvasyA cha tabhanI parisamAti mA bhane kRttikAe be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra dvArA thAya che. anya saghaLuM kathana pUrvokta ja052 jadIpaprajJaptisUtrA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ca' jyeSThAmUlIM-jyeSThamAsabhAvinI mamAvAsyAM dve nakSatre yuktaH yadyathA rohiNI mRgazirazca, etatkhalu vyavahAranayena kathitam, nizcayatastu ime dve nakSatre jyeSThAmUlImamAvAsyAM parisamApayataH, tadyathA-rohiNI kRttikA ca, anyatsarva pUrvavadeva jJAtavyam iti // 'AsADhiNNaM tiSNi ahApuNavvasU pusso iti // ASADhImamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA, A punarvasuH puSyaH, etatkhalu vyavahArataH kathitam nizcayataH punarimAni trINi nakSatrANi tadyathA-mRgazira ArdrA punarvasuzca, AsAM yugAnte'dhikamAsa saMbhavena SaNNAmapi yathokta nakSatrANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi // hI jAnanA cAhiye 'jeTThAmUliM NaM do rohiNI maggasire ca' jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsyA kI parisamApti rohiNI nakSatra aura mRgazira nakSatra ina do nakSatroM ke dvArA hotI hai yaha kathana bhI vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcaya naya ke anusAra to rohiNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hI jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsyA kI parisamApti hotI hai 'AsADhiNaM tiSiNa, addA, puNavvasU pusso' ASADhI amAvAsyA ko AnakSatra, punarvasu nakSatra aura puSyanakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiN| yaha kathana bhI vyavahArika haiM- naizcadhika kathana to aisA hai ki ASADhI 6 amAvAsyAoM kI samApti karane vAle mRgazirA ArdrA aura punarvasu ye 3 nakSatra hote kahe gaye haiN| adhikamAsa hotA hai isaliye yugabhAvinI 5 amAvAsyAoM meM eka amAvAsyA aura baDha jAne ke kAraNa 6 amAvAsyAeM prakaTa kI gaI haiN| kisI ASADhI amAvAsyA kI parisamApti mRgazirAnakSatra ke yoga se kisI amAvAsyA kI parisamApti ArdrA nakSatra ke yoga se aura kisI amAvAsyA kI parisamApti punarvasu nakSatra ke yoga se hotI hai| manusAra 4 onAnu cha (jedvAmUliMNaM do rohiNI maggasire ca) 20 mAsa navanI amAvAsyAnI parisamApti rehiNI nakSatra ane mRgazira nakSatra e be nakSatra dvArA thAya che A kathana paNa vyavahAranaya anusAra kahevAmAM AveluM jANavuM joIe kAraNa ke nizcayanaya anusAra te rohiNI ane kRttikA e be nakSatramAMthI keI eka nakSatra dvArA ja jyeSTha mAsa bhAvinI amAvasyAnI parisabhAti thAya cha (AsADhiNNaM tiNi addA puNavvasu pusso aSADhI amAvasyAne AdranakSatra punarvasu nakSatra ane puSya nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahArika che-nizcayika kathana te evuM che ke ASADhI 6 amAvAsyAonI parisamApti karanArA mRgazirA, AdrI ane punarvasu e 3 nakSatra hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. ahIM adhika mAsa hoya che AthI yugabhAvinI 5 amAvAsyAomAM 1 amAvAsyA vadhI javAnA kAraNe 6 amAvAsyAo prakaTa karavAmAM AvI che. keI aSADhI amAvAsyAnI parisamApti mRgazirAnakSatranA rogathI kaI amAvAsyAnI parisamApti AdrA nakSatranA vegathI ane koI amAvAsyAnI parisamApti punarvasunakSatranA vegathI thAya che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 411 samprati amAvAsyAsu kulAdi yojanAviSayakaH praznamAha-'sAviTThINaM' ityAdi, 'sAviTThINaM bhaMte ! amAvAsaM zrAviSThI khalu bhadanta ! amAvAsyAm, "kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakukaM joei' kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei Nolabbhai kulovakulaM' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti no labhate kulopakulam, arthAt kulopakulasaMjJakena nakSatreNa saha yogaM na labhate iti tatra-'kulaM joemANe mahANakkhatte joei' kulaM yuJjat maghAnakSatraM yunakti 'uvakulaM joemANe assesANakkhatte joei' upakulaM yuJjat azleSAnakSatraM yunakti / samprati upasaMhAramAha-'sAviTiNNaM' ityAdi, 'sAviTiMNaM amAvAsaM amAvAsyAoM meM kulAdi yojanA kathana 'sAviTThI NaM bhaMte ! amAvAsaM kiM kulaM joei, ucakulaM joei, kulovakulaM joei' he bhadanta ! jo zrAviSThI-zrAvaNamAsabhAvinI-amAvAsyA hai, usake sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No lambhai kulovakalaM' he gautama ! zrAviSThI amAvAsyA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI hote haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta hote haiM parantu kulopakulasaMjJaka nakSatra yukta nahIM hote haiM, arthAt zrAviSThI amAvAsyA kulopakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga nahIM karatI hai 'kulaM joemANe mahANakkhatte joei, ucakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei' AviSThI amAvasyA jaba kulasaMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha maghAnakSatra ke sAtha yoga karatI hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha azleSA nakSatra ke sAtha yoga karatI hai isa taraha amAvasyAomAM kulAdi dejanA kathana 'sAviTThINaM bhaMte ! amAvAsA kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei' hai bhadanta je zrAviSThI-zrAvaNamAsa bhAvinI amAvasyA che tenI sAthe zuM kulasaMjJaka nakSatra joDAyelAM hoya che ? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta hoya che ? agara kulapakulasaMjJaka nakSatra yuta hAya cha ? mAna bhI prabhu he cha-'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labhai kulovakulaM' 3 gautama ! zrAviDI amAvasyAnI sAthai suss| nakSatra paNa hoya che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta hoya che paraMtu kulekulasaMjJaka nakSatra yukta hatAM nathI arthAt zrAviSThI amAvasyA kulapakulasaMjJaka nakSatranI sAthe vega karatI nathI. 'kulaM joemANe mahANakkhatte joei, ubakulaM jopamANe assesA Nakkhatte joei' zrIviSThI amAvasyA jyAre kulasaMjJaka nakSatranI sAthe yoga kare che tyAre te maghA nakSatranI sAthe yoga kare che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatranI sAthe ega kare che tyAre te azleSA nakSatranI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jambUdvIpaprajJaptisUtre kulaM vA joei uvakulaM vA joeI' zrAviSThIM khalu amAvAsyAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti 'kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA juttatti vattacvaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA, yuktA zrAviSThI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt, svaziSyebhyaH pratipAdayediti / 'pohavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taMceva' proSThapadIM khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti he gautama ! dve yuMktaH 'kulaM vA joei uvakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, tatra 'kulaM joemANe uttara phagguNI Nakkhatte joie' kulaM yuJjat uttaraphaggunI nakSatraM yunakti, 'uvakulaM joemANe puvvAphagguNI' upakulaM yuJjat pUrvaphalgunI nakSatraM yunakti no kulopakulaM yunakti, 'sAviTThI NaM amAvAsaM kulaM vA joei, uvakulaM vA joei' zrAviSTI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isaliye vaha 'kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA juttatti vattavyaMsiyA' kula saMjJaka nakSatra se aura upakula saMjJaka nakSatra se yukta zrAviSThI amAvAsyA kahI gaI hai aisA apane ziSyajanoM ke pratipAdana karanA cAhiye 'poiNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva' he bhadanta ! proSThapadI amAvAsyA ko kyA kulasaMjJa nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! proSThapadI AmAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM jaba 'kulaM joemANe uttara phagguNI Nakkhatte joei' kula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM taba unameM se uttaraphAlgunI nakSatra yukta karatA hai 'uvakulaM joemANe puvvAphagguNI' aura jaba upakula saMjJaka nakSatra apane se use yukta karatA hai taba usameM pUrvAphAlgunI nakSatra use apane se yukta karatA hai sAthai yoga mere che yA rIte 'sAviTThI NaM amAvAsaM kulaM vA joei utrakulaM vA jopai' zrAviSThI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra mukta kare che mAthI te 'kuleNa vA juttA uvakulena vA juttA sAviTThI amAvAsA juttetti vattavvaM siyA' kulasa jJaka nakSatrathI ane upyulasa jJaka nakSatrathI yukta zrAviSThI amAvAsyA kahevAmAM AvI che se potAnA ziSyAnAne atipAdana 12' le se. 'pATTavaiNNaM bhaMte! amAvAsaM taM ceva' De lahanta ! auSThayahI abhAvAsyAne zuM sasajJa nakSatra yukta ure che ? athavA 5kulasa'jJaka nakSatra yukta kare che ? athavA kuMlApakulasa jJaka nakSatra yukta kare che ? AnA javAbamAM prabhu kahe che he gautama ! prauSThapadI amAvAsyAne kulasa'jJaka nakSatra ane upakula saMjJa nakSatra me me nakSatra yukta bhare che nyAre 'kulaM joemANe uttaraphagguNINakkhatte no' kulasa'naka nakSatra yukta kare che tyAre temanAmAMthI uttaraphAlgunI nakSatra yukta kare che 'uvakulaM jo mANe puvvA phagguNI' bhane nyAre upasaMjJaka nakSatra potAnAthI tene yukta re jambudvIpaprajJaptisUtra Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 413 upasaMhAramAha-'pohavaiNNaM' ityAdi, 'poTTavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyA' pauSThapadI khalu amAvAsyAM kulaM yukti, upakulaM yunakti kulena vA yuktA upakulena vA yuktA prauSThapadI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt-svaziSyebhyaH pratipAdayediti / 'maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM, jeThA kulovakulaM aNurAhA jAva juttatti vattavvaM siyA' he bhadanta ! mArgazIrSI khalu amAvAsyAM kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, tatra kulaM yuJjat mUlanakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat jyeSThA nakSatraM yunakti, kulopakulaM vA yuJjadanurAdhA nakSatraM yunakti, prauSThapadA amAvAsyA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kulopakula saMjJaka nakSatra use apane dvArA yukta nahIM karate haiM / 'pohavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyA' isa taraha prauSThapadI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakulasaMjJaka apane se yukta karate haiM, isaliye vaha kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra se yukta huI kahI gaI hai isa prakAra se apane ziSya ke liye samajhAnA cAhiye 'maggasiriga taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei, uva. kulaM jeTThA, kulovakulaM aNurAhA jAva vattavvaM siyA' he bhadanta ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? athavA kulopakula nakSatra apane se yukta karate haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-he gautama ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, evaM kulopakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM-taba unameM eka mUlanakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karatA hai-taba usameM jyeSThA nakSatra use yukta karatA hai tathA jaba kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karatA hai taba usameM anurAdhA nakSatra yukta che-tyAre temanAmAMthI pUrvAphAlyunI nakSatra tene pitAnI sAthe yuddha kare che. kulapakulasaMjJaka nakSatra tana pAtAnA dvArA yuta 42tA nathI pAvaiNNaM amAvAsaM jAva vattavyaM siyA' mA rIte prauSThapadI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta thayelI vAmAM mAvI che the bhuNa potAnA ziSyAne sabhAdhye. 'maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei uvakulaM jedvA kulovakulaM aNurAhA jAva vattavvaM siyA' hai bhadanta ! mArgazIrSa amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? athavA kupakulasaMjJaka nakSatra ? uttaramAM prabhu kahe chehe gautama! mArgazIvI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che temaja kulapakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che. jyAre kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temanAmAMthI eka bhUla nakSatra tene yoga kare che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatra tene yukta kare che tyAre temAM jayeSThA nakSatra tene yukta kare che tathA jyAre kulepakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temAM anurAdhA nakSatra joDAya che. AvI rIte mArga. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena yuktA kulopakulena yuktA amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt-ziSyebhyastathA pratipAdayediti / 'evaM mAhI e phagguNIe AsADhIe' evam-pUrvoktaprakAreNa mAghyA mAghamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH phAlgunyAH-phAlgunamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH tathA ASADhayA ASADhamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH 'kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, kulopakulaM vA yunakti, iti vaktavyam, 'avasesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA joei' avazeSikANAM pauSyA caitramAsamAvinyA vaizAkhamAsabhAvinyAH jyeSThamAsamAvinyA zthAmAvAsyAyAH kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti na kulopakulaM labhate ityadikrameNa pUrvavadeva sarva vaktavyamiti // atha sannipAtadvAramAha-'jayANe bhaMte !' ityAdi, tatra sannipAto nAma paurNamAsI nakSatrAt amAvAsyAyAm-tathA amAvAsyAnakSatrAt pUrNimAyAM nakSatrasya niyamena sambandhaH, etAkaratA hai isa taraha mArgazIrSI amAvasyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM-isaliye vaha kula se upakula se aura kulopakula se yukta huI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye / 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' isI pUrvokta kathana ke anusAra mAgha mAsa bhAvinI amAvAsyA ko, phAlguna mAsabhAvinI amAvAsyA ko aura ASADhamAsa bhAvinI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta karate haiM aisA kahanA cAhiye 'avasesiyA NaM kulaM vA uvakulaM vA joei' tathA bAkI kI pauSI amAvAsyA ko, caitramAsa kI amAvAsyA ko vaizAkha mAsa kI amAvAsyA ko, jyeSThamAsa kI amAvAsyA ko, kulasaMjJaka evaM upakula saMjJaka nakSatra-ye do nakSatra hI vyApta karate haiM kulopakala saMjJaka nakSatra nahIM vyApta karate haiM ityAdi kama se pUrva kI taraha saba kathana yahAM para kahalenA cAhiye zIrSa amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra ane kulapakulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che. AthI tene kulathI upakulathI tathA kulapakulathI yukta hovAnuM kahevaamaaN mAvI cha 22 pramANe pAtAnA ziSyasamuhAyane samAva'. 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' 241 or pUrvAta prathana manusAra bhASa bhAsamAvinI mamAvAsyAne, zunamAsa bhAvinI amAvAsyAne ane aSADha mAsabhAvinI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra upakula sajJa nakSatra bhane 5sasa 4 nakSatra vyApta 43 cha ma unase. 'avasesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA joei' tathA mAhInI poSI amAvAsyAne thaitra bhAsanI amAvAsyAne, jayeSTha mAsanI amAvAsyAne kulasaMjJaka ane upakulasaMjJaka nakSatra e be nakSatra ja vyAsa kare che. kulapakulasaMjJaka nakSatra vyApta karatA nathI ItyAdi kramathI pUrvanI jema badhuM kathana atre kahI levAnuM che. jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 415 dRza sambandha vizeSarUpasannipAtasya pradarzanAya sUtramAha- 'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sAviDI puNimA bhavara tayANaM mAhI amAvAsA bhavai' yadA yasminkAle khalu madanta ! zrAviSTI dhaniSThAparaparyAyA zraviSThA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati, tadA tasyAH pazcAd bhAvinI amAvAsyA mAghI maghA nakSatrayuktA bhavati kim 'jayANaM bhaMte ! mAhI puNNimA bhavai tayANaM sAfast amAvAsA bhavaI' yadA khalu bhadanta ! mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA zrAviSThI zraviSThA nakSatrayuktA bhavati kimitikAkvA praznaH, bhagavAnAha - 'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA ! jayANaM sAviTThI taMceva vattavaM hanta gautama ! bhavati yadA khalu zrAviSTha pUrNimA bhavati tadA tasyA arvAktanI amAvAsyA mAghI madhAnakSatrayuktA sannipAta dvAra kathana 'jayA NaM bhaMte! sAviTThI puNNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavai' pUrNa mAsI nakSatra se amAvAsyA meM aura amAvAsyAnakSatra se pUrNimA meM nakSatra kA jo niyama se sambandha hotA hai usakA nAma sannipAta hai isa sannipAta dvAra kA kathana sUtrakAra yahAM para kara rahe haiM isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - hai bhadanta ! jaba zrAviSThI pUrNimA hotI hai- arthAt zravaNa nakSatra se yukta pUrNimA ki jisakA dUsarA nAma dhaniSThA hai hotI hai to usa samaya usake pIche hone vAlI amAvAsyA mAghI - maghA nakSatra se yukta hotI hai kyA ? 'jayANaM bhaMte / mAhI pUNimA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' he bhadanta ! jisa samaya mAnakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pazcAtkAlabhAvinI amAvAsyA zraviSThA nakSatra se yukta hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'haMtA, gomA ! jANaM sAviTThI taM caiva vattacvaM' hAM, gautama ! jaba zrAviSThI pUrNimAzravaNanakSatra se yukta hotI hai to usase pIche kI amAvAsyA maghAnakSatra se yukta sannipAtadvAra kathana 'jayANaM bhaMte ! sAviTThI pUNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavai' pUrNAbhAsI nakSatrathI amAvAsyAmAM ane amAvAsyA nakSatrathI pUrNimAmAM nakSatrane je niyamathI samanvaya thAya che tenuM nAma sannipAta' che. A sannipAta dvAranuM kathana sUtrakAra ahI* karI rahyA che. AmAM gautamasvAmIe prabhuzrIne evu' pUchyuM' che--he bhadanta ! jyAre zrAviSThI pUrNimA thAya che--marthAt zravaNa nakSatrathI yukta pUrNimA ke jetuM khIjuM nAma dhaniSThA che-thAya che te te samaye enI pAchaLa thanArI amAvAsyA mAghI-maghA nakSatrathI yukta hoya che zu ? 'jayANaM bhaMte! mAhI pUNNimA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' De bhaddanta ! je samaye maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hAya che tyAre pazcAt kAlabhAvinI amAvAsyA zrAviSThA nakSatrathI yukta hAya che zuM? AnA javAJamAM prabhuzrI kahe che 'haMtA, goyamA ! jayANaM sAviTThI taM caiva vattacchaM' hA, gautama kyAre zrAviSThI pUrNimA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavati, yadA khalu mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNimA tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA zrAviSThI zraviSThA yuktA bhavati, ityAdi sarvapraznavadeva uttaram, vaktavyaM praznasyaiva svIkArAt, ayaM bhAvaHatra khalu vyavahAranayapatena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tadA aktinI amAvAsyA mAghI maghAnakSatrayuktA bhavati, zraviSThA nakSatrAdArabhya maghAnakSatrasya pUrva caturdazatvAt, etatsarvaM zrAvaNamAsamadhikRtya jJAtavyam / yadA khalu bhadanta ! mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA zrAviSThI zraviSThA nakSatrayukA pAzcAtyA amAvAsyA bhavati, maghAnakSatrAdArabhya pUrva zraviSThA nakSatrasya paJcadazatvAt idaMtu mAghamadhikRtya jJAtavyam iti / 'jayANaM bhaMte ! poTThavaI puNimA bhavai tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai jayANaM phagguNI puNimA bhavai tayANaM poTThavaI amAvAsA bhavaI' yadA khalu bhadanta ! prauSThapadI uttarabhAdrapadAyuktA paurNamAsI bhavati tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA phAlgunI uttaraphalgunI nakSatra yuktA bhavati kim uttarabhAdrapadAt Arabhya pUrvamuttarahotI hai jaba maghAnakSetra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA zravaNa nakSatra se yukta hotI hai ityAdi saba prazna kI taraha hI yahAM uttara ke rUpa meM kahalenA cAhiye kyoMki praznoM kI svIkRti hI unakI uttara rUpa hotI hai isakA bhAva aisA hai-yahAM vyavahAranaya ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai taba arvAktanI amAvAsyA maghAnakSatra se yukta hotI hai kyoM ki zraviSThA nakSatra se lekara maghAnakSatra caudahavAM nakSatra hai yaha saba zrAvaNamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye aura jaba maghA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAzcAtyA AmAvAsyA zravaNa nakSatra se yukta hotI hai kyoMki maghAnakSatra se lekara zraviSThA nakSatra 15 vAM nakSatra hai yaha kathana mAghamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye 'jayANaM bhaMte ! poTTavaI puNimA bhavai, tayA gaM phalguNI amAvAsA bhavai0' he bhadanta ! jisa kAla meM prauSThapadI-uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya pAzcAtyA amAvAsyA uttara zravaNa nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre tenI pachI AvatI amAvAsyA maghA nakSatrathI yukta hoya che. jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvAsyA zravaNa nakSatrathI yukta hoya che vagere badhAM praznonI jema ja ahIM javAba tarIke kahevA joIe kAraNa ke prazanI svIkRti ja temanA javAba rUpa hoya che. Ane bhAva A pramANe che-ahIM vyavahAranayanA matAnusAra je nakSatramAM pUrNimA hoya che tyAre aktanI amAvAsyA maghAnakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke zraviSThA nakSatrathI laIne maghAnakSatra caudamuM nakSatra che. A badhuM zrAvaNa mAsane kendramAM rAkhIne kahevAmAM AvyAnuM mAnavuM joIe ane jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtyA amAvAsyA zravaNanakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke maghA nakSatrathI laIne RviSThA nakSatra paMdaramuM nakSatra che e vidhAna mAya mAsa sa2 42vAmA sAmyucha ma . dhye. 'jayANaM bhaMte ! povaI puNNimA bhavai tayANaM phagguNI amAvAsA bhavaI' he lahanta ! 2 ||nne pro0454I-6ttalA54 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 417 phalgunI nakSatrasya paJcadazatvAt, etad bhAdrapadamAsamavikRtya jJAtavyam, yadA khalu phAlgunI pUrNimA uttaraphalgunI nakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA amAvAsyA prauSThapadI uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA ! taM ceva' hanta gautama! tadeva he gautama ! yathA taba prazna uttaramapi tadeva arthAt yadA-uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA pUrNimA bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphalgunI nakSatrayuktA bhavati, yadA cottaraphalgunIkSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA amAvAsyA prauSThapadI-uttarabhAdrapadA yuktA bhavati, uttaraphalgunInakSatrAdArabhya pUrvamuttarabhAdrapadAnakSatrasya caturdazatvAditi // lAghavamabhipretyAti dezamAha-'evaM' ityAdi, 'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNimAo amAvAsAo NeyaphAlgunI nakSatra se yukta hotI hai kyA ? kyoM ki uttara bhAdrapadA nakSatra se lekara uttara phAlgunI nakSatra 15 vAM nakSatra hai yaha bhAdrapadamAsa kI apekSA se jAnanA cAhiye, aura jaba phAlgunI pUrNimA-uttara phalgunI nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba amAvAsyA proSThapadI-uttara bhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyA isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, goyamA ! taM ceva' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai-arthAt tumhArA jaisA prazna hai usakA uttara bhI vahI hai| isa taraha jisa kAla meM uttarabhAdrapadanakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAzcAtya amAvAsyA uttaraphalgunI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba uttara phalgunI nakSatra se yukta porNamAsI hotI hai taba amAvAsyA proSThapadI- uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki uttara phAlgunI nakSatra se lekara uttara bhAdrapadA nakSatra 14 vA nakSatra hai aba lAghavArtha atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNimAo amAvAsAo NeyavAo' isI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che te samaye pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphAlyunI nakSatrathI yukta hoya che zuM ? kAraNa ke uttarabhAdrapadA nakSatrathI laIne uttaraphALunI nakSatra paMdaramuM nakSatra che. A bhAdrapadanI apekSAe jANavuM joIe. ane jyAre phAgunI pUrNimA uttaphazunI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre amAvAsyA prauSThapadI uttarabhAdrapadA nakSatrathA yukta DAya che zu? mAnA pAmamA prabhu 43 cha-'haMtA, goyamA taM ceva' ho, gautama! A pramANe ja thAya che arthAt tamAre je prazna che tene javAba paNa te ja che. A rIte je kALamAM uttarabhAdrapada nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA uttaraphAgunI nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre uttaraphAgunI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre amAvAsyA prauSThapadI-uttarabhAdrapadA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke uttarakALunI nakSatrathI laIne uttarabhAdrapada nakSatra caudamuM nakSatra che. have lAghavArtha atizinu 4thana 42tA 54 / sUra 43 cha-'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo NeyavvAo' mA pUrvarita 45na paddhati anusA2 mA 165mA pUbhAgAne ja0 53 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jambUdvIpaprajJaptisUtre vvAo' evam etena pUrvoktena abhilApena prakAreNa imA vakSyamANAH pUrNimA amAvAsyazca netacyA jJAtavyAH tAH kAstatrAha-'assiNI puNimA cetI amAvAsA' azvinI pUrNimA caitrI amAvAsyAH 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' kArtikI pUrNimA vaizAkhI amAvAsyA 'maggasirI puNimA jeTTA mUlI amAvAsA' mArgazIrSI pUrNimA jyeSThA mUlI amAvAsyA 'posI puNimA AsADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA ASADhI amAvAsyA / ayaM bhAvaHatrAyamabhilApaprakAraH tathAhi-yadA khalu AzvinI-azvinInakSatrayuktA pUrNimA bhavati azvinI nakSatrAdArabhya pUrvaM citrAnakSatrasya pazcadazatvAt etadvyavahAranayamatamadhikRtya kathitam nizcayatastu ekasyAmapi azvayuga mAsabhAvinyAmamAvAsyAyAM citrAnakSatrasaMbhavAditi, yadA ca caitrI citrAnakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyAzvinI azvinInakSatrayuktA bhavati, etadapi vyavahArataH nizcayatastu ekasyAmapi caitramAsamAvinyAmamAvAsyAyAm pUrvokta kathana paddhati ke anusAra ina vakSyamANa pUrNimAoM ko aura amAvAsyAoM ko bhI jAnalenA cAhiye-ve isa prakAra se haiM-'assiNI puNNimAcettI amAvAsA' azvinI pUrNimA, caitrI amAvAsyA 'kattiyI puNimA vaisAhI amAvAsA' kArtikI pUrNimA, vaizAkho amAvAsyA, 'maggasirI puSiNamA jehAmUlI amAvAsA, mArgazIrSI pUrNimA, jyeSThAmUlI amAvAsyA, 'posIpuNNimA AsADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA aura ASADhI amaavaasyaa| bhAva yaha haiyahAM abhilApa prakAra aisA hai-jaba azvinI nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA citrA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki azvinI nakSatra se lekara citrA nakSatra 15 vAM nakSatra hai vyavahAra naya kI apekSA yaha kathana hai nizcaya naya kI apekSA to eka bhI azvayugmAsabhAvinI amAvAsyA meM citrA nakSatra saMbhavita hotA hai aura jaba citrA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA azvinI nakSatra se yukta hotI hai, yaha kathana bhI vyavahAra se hai bhane amAvasyAmAne 55y area naye. te mA prabhAra cha-'assiNI puNimA cettI amAvAsA' azvinI pUNimA, yaitrI amAvasyA 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' AtizI pUNimA, vaizAlI amAvAsyA 'maggasiri puNNimA jeTTAmUlI amAvAsA' bhAgazISI pUrNimA lye| bhUmI mamAvAsyA, 'posIpuNNimA AsADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA bhane aSADhI amAvasyA bhAva A pramANe che-ahIM abhilASa prakAra AvI che-jyAre azvinI nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA citrA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke azvinI nakSatrathI laIne citrA nakSatra paMdara muM nakSatra che. A vavyahAranayanI apekSA kathana che. nizcayanayanI apekSA te eka paNa azvayuga mAsa bhAvinI amAvasthAmAM citrA nakSatra saMbhavita hoya che ane jyAre citrA nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA azvinI nakSatrathI yukta hoya che A kathana paNa vyavahArathI che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 419 azvinInakSatrasya saMbhavAt, etatsUtram Azvina caitramAsAvadhikRtya kathitamiti / yadA khalu katikI kRttikA nakSatrayuktA pUrNimAbhavati tadA vaizAkhI vizAkhAnakSatrayuktA amAvAsyA bhavati kRttikAto'rvAg vizAkhA nakSatrasya paJcadazatvAt, yadA ca vaizAkhI vizakhAnakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA tato'nantarA pAzcAtyA amAvAsyA kArtikI kRttikAnakSatrayuktA bhavati, vizAkhAtaH pUrva kRttikAnakSatrasya caturdazatvAt, etatsUtraM kArtikavaizAkhamAsAvadhikRtya kathitamiti // yadAca mArgazIrSI mRgazironakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA jyeSThAmUlI jyeSThAmUla nakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu jyeSThAmUlI paurNamAsI tadA mArgazIrSI amAvAsyA bhavati -etanmArgazIrSa jyeSThamAsAvadhikRtya kathitam / yadA pauSI puSyanakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA ASADhIpUrvASADhAnakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu pUrvASADhA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati nizcaya kI apekSA se to eka bhI caitramAsa bhAvinI amAvAsyA meM azvinI nakSatra saMbhavita hotA hai yaha sUtra Azvina aura caitra mAsa ina do mAsoM ko lekara kahA gayA hai| jisa samaya kRttikA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya vizAkhA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai kyoM ki kRttikA se pahile vizAkhAnakSatra 15 vAM nakSatra hai jisa samaya vizAkhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAzcAtya amAvAsyA kRttikA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki vizAkhA nakSatra se pahile kRttikA nakSatra 14 vAM nakSatra hai yaha sUtra kArtika evaM vaizAkhamAsa ko lekara kahA gayA hai jisa samaya mRgazirAnakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya jyeSThAmUla nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba jyeSThA mUla nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba mRgazirA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana mArgazIrSa aura jyeSThamAsa ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai jaba puSya nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pUrvASADhA nizcayanayanI apekSAthI te eka paNa citramAsa bhAvinI amAvasyAmAM azvinI nakSatra saMbhavita heya che. A sUtra Azvina ane citramAsa e be mahinAone laIne kahevAmAM AvyuM che. je samaye kRttikA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye vizAkhA nakSatrathI yukta amAvasyA hoya che kAraNa ke kRttikAthI pahelA vizAkhA nakSatra paMdaramuM nakSatra che. je samaye vizAkhA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA kRttikA nakSatra yukta hoya che kAraNa ke vizAkhA nakSatrathI pahelA kRttikA nakSatra caudamuM nakSatra che. A sUtra kArtika ane vaizAkha mAsane anulakSIne kahevAmAM AvyuM che. je samaye mRgazirA nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che te samaye jeThA mULa nakSatrathI yukta amAvAsyA hoya che ane jyAre jyeSThAmUla nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre mRgazirA nakSatrathI yukta amAvasyA hoya che A kathana mArgazIrSa ane jayeSTha mAsane lakSamAM laIne karavAmAM AvyuM che jyAre puSya nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pUrvASADhA nakSatrathI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 420 tadA pauSa puSyanakSatrayuktA amAvAsyA bhavati etattu pauSamAsA pADhamAsAvadhikRtya kathitam / uktAni mAsArddhamAsa parisamApakAni nakSatrANi / iti paJcaviMzatisUtraM samAptam || sU0 25 // samprati - svayamastaM gamanenAhorAtraparisamApakatayA mAsaparisamApakanakSatra samudAyamAhatatrApi prathamato varSA sAmayikAhorAtraparisamApakanakSatrasUtram / " mUlam - vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA parNeti ? goyamA ! cattAri NakkhattA ti taM jahA - uttarAsADhA abhiIsavaNo dhaNiTThA uttarAsADhA causa ahoratte Nei, abhiI satta ahoratte Nei savaNo aTTha ahora Nei dhaNiTThA evaM ahorattaM Nei, tesiM ca NaM mAsaMsi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa carimadivase do padA cattAri aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte! doccaM mAsaM kai NakkhattA rNeti ? goyamA ! cattAri dhaNiTTA sayabhisayA pucvabhaddavayA uttarabhadavayA dhaNiTTA ca NaM cauddasa ahorate Nei saryAbhisayA satta ahorateNei, puvvabhAvayA aTU ahorate Nei, uttarAbhaddavayA egaM, taMsi ca NaM mAsaMsi agulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaha, tassa mAsassa carime divase do payA aTu ya aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kai NakkhattA rNeti ? goyamA ! tiSNi NakkhattA rNeti taM jahAuttarabhavayA revaI assiNI uttarabhaddavayA cauddasa rAIdiyaM Nei revai paNNarasa assiNI egaM taMsi ca NaM mAsaMsi duvAla saMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai tassa NaM mAsassa carime divase lehaTTAI tiSNi payAiM porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kati NakkhanakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba pUrvASADhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba puSya nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana pauSamAsa aura ASADhamAsa ko lekara kiyA gayA hai isa prakAra se mAsArddhamAsa parisamApaka nakSatroM kA kathana kiyA gayA hai || sU0 25|| yukta amAvAsyA hoya che ane jyAre pUrvASADhA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre puSya nakSatrathI yukta amAvAsyA hAya che. prastuta kathana pauSamAsa temaja aSADha mAsane laIne karavAmAM AvyuM che. AvI rIte mAsAddha mAsa parisamApaka nakSatranuM kathana karavAmAM Avyu che. ArA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU026 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 421 tANeMti ? goyamA ! tiNi astiNI bharaNI kattiyA, assiNI cauddasa bharaNI pannarasa kattiyA ega tasi ca NaM mAsaMsi solasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa carame divase tiNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati gakkhattA aiti ? goyamA ! tiSNi kattiyA rohiNI migasire, kattiyA cauddasa rohiNI paNNarasa migasiraM egaM ahorattaM Nei, taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgulaporisIe chAyAe surie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsasta je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNNi payAiM aTThaya aMgulAI porasI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA geti ? goyamA ! cattAri NakkhattA Neti taM jahA-migasiraM ahA puNadhvasU pusto migasiraM cauddasa rAiMdiyAiM gei addA aTU Nei puNavvasU satta rAiMdiyAiM pusto egaM rAidiyaM Nei, tayANaM cau. vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTAI cattAri payAI porisI bhavai hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kaI NakkhattA Nati ? goyamA ! tiNi pusso asilesA mahA pusso codasa rAiMdiyAiM Nei asilesA paNNarasa mahA ekkaM / tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAI aTuMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! tiNi NakkhattA aiti taM jahA-mahA puvAphagguNI uttaraphagguNI, mahA cauddala rAiMdiyAiM Nei puvAphagguNI paNNarasa rAiMdiyAiM i, uttarAphagguNI egaM rAiMdiyaM Nei jayANaM solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsarasa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhvi| gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NakkhattA aiti, goyamA ! tini NakkhattA aiti, taM jahA-uttarAphagguNI hattho citA-uttarAphagguNI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jambUdvIpaprajJaptisUtre cauddasa rAiMdiyAiM Nei, hattho paNNarasa rAiMdiyAiM Nei, cittA egaM rAiM. diyaM Nei, tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMmi lehaTAI tiNNi payAiM porisI bhavai, gimhA NaM bhaMte! doccaM mAsaM kati NakkhattA gati, goyamA ! tiNi NakkhattA aiti taM jahA-cittA sAI visAhA, cittA cauddasa rAiMdiyAI Nei, sAI paNNarasa rAiMdiyAiM Nei, visAhA egaM rAiMdiyaM Nei, tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI aTraMgulAI porisI bhavai / gimhA the bhaMte ! taccaM mAsaM kai NakkhattA gati ? goyamA ! cattAri NakkhattA aiti taM jahA-visAhA aNurAdA jeTThA mUlo, visAhA cauddasa rAiMdiyAI Nei, aNurAhA aTTa rAiMdiyAI Nei, jeThA satta rAiMdiyAiM Nei mUlo ekkaM rAiMdiyaM tayANaM cauraMgula. porisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAiM cattAri ya aMgulAI porisI bhavai / gimhANaM bhaMte ! ca utthaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! tiSiNa NakkhattA eti taM jahA-mUlo puvvAsADhA uttarAsADhA, mUlo cauddasa rAiMdiyAiM Nei, puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM Nei, puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM Nei uttarAsADhA egaM rAiMdiyaM Nei / tayANaM vaTTAe samacauraMsasaMThANasaMThiyAe NaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAya e sUrie aNupariyaTui, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasasi lehaTAiM do payAiM porisI bhavai / eesi NaM puThvapaNiyANaM payANaM imA saMgahaNI taM jahA-jogo deva ya tAragga gotta saMThANa caMdaravi jogo / kula puNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA ||suu0 26 / / chAyA-varSANAM prathamaM kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti, tadyathAuttarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, uttarASADhA caturdazAhorAtrANi nayati, abhijit saptA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 423 horAtrANi nayati, zravaNo'STAhorAtrANi nayati, dhaniSThA ekamahorAtraM nayati, tasmiMzca khalu mAse caturagulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya ca khalu mAsasya carame divase dve pade catvAri cAigulAni pauruSI bhavati / varSANAM khalu bhadanta ! dvitIyaM mAsaM kati nakSatrANi nayanti ? he gautama ! catvAri, dhaniSTA zataniSaka pUrvabhAdrapadA, uttarabhadrapadA, dhaniSThA khalu caturdazAhorAtrAn nayati zatabhiSaka saptAhorAtrAn nayati pUrvabhadrapadA aSTAhorAtrAn nayati, uttarabhadrapadA ekam, tasmiMzca khalu mAse aSTAGgulapauruSyA chAyayA saryo 'nuparyaTati, tasya mAsasya carame divase dve pade aSTau cAgulAni pauruSI bhavati / varSANAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nayanti gautama! trINi nakSatrANi nayanti tadyathAuttarabhadrapadA revatI azvinI, uttarabhadrapadA turdazarAtriMdivAni nayati, revatI paJcadaza azvinI ekam, tasmiMzca khalu mAse dvAdazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya khalu mAsasya carame divase rekhAsthAni trINi padAni pauruSI bhavati / varSANAM khalu bhadanta ! caturtha mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi-azvinI bharaNI kRttikA, azvinI caturdaza, bharaNI pazcadaza, kRttikA ekam, tasmiMzca khalu mAse SoDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryA'nuparyaTate tasya ca khalu mAsasya carame divase trINi padAni catvAri aGgulAni pauruSI bhavati hemantAnAM khalu bhadanta ! prathama mAsa kati nakSatrANi nayanti gautama! trINi kRttikA rohiNI mRgaziraH, kRttikA caturdaza rohiNI paJcadaza, mRgazira ekamahorAtram, nayati, tasmiMzca khalu mAse viMzatyaGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmin khalu divase trINi, padAni aSTau cAgulAni pauruSI bhavati / hemantAnAM khala bhadanta ! dvitIyaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathA mRgazira AdI punarvasU puSyo / mRgazira caturdaza rAtridivAni, puSya ekaM rAtridivaM nayati, tadA khalu caturvizatyaGgulapaurujyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmiMzca divase rekhAsthAni catvAri padAni pauruSI bhavati / hemantAnAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi, puSyo'zleSA maghA, puSya zcaturdaza rAtriMdivAni nayati, azlevA paJcadaza, maghA ekam tadA khalu viMzatyagulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasaH tasmiMzca khalu divase trINi padAni aSTAGgulAni pauruSI bhavati hemantAnAM khalu bhadanta ! caturtha mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama! trINi, tadyathA maghA pUrvAphalagunI uttarAphagguNI maghA caturdazarAtri divAni, nayati-pUrvAphAlgunI paJcadaza rAtriMdivAni nayati, uttarAphAlgunI ekaM rAtriMdivaM nayati tadA khalu SoDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khala mAsasya yo'sau caramo divasa stammizca khalu divase trINi padAni catvAri cAgulAni pauruSI bhavati / grISmANAM bhadanta ! prathamaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti, uttarAphAlgunI hastazcitrA, uttarAphAlgunI caturdaza rAtridivAni nayati, jadIpaprajJaptisUtrA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jambUdvIpaprajJaptisUtre hastaH paJcadaza rAtridivAni nayati citrA eka rAtrindivaM nayati tadA khalu dvAdazA galayaurupyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramodivasa stasmiMzca khalu rekhAsthAni trINi padAni pauruSo bhavati / grISmANAM bhadanta ! dvitIyaM mAsa katinakSatrANi nayati ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti, tadyathA-citrA svAtI vizAkhA, citrA catudeza rAtriMdivaM nayati svAtI paJcadaza rAtri divaM nayati vizAkhA ekaM rAtridivaM nayati tadA khalu aSTAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmizca khalu divase dvepade aSTAdgulAni pauruSI bhavati grISmANAM bhadanta ! tRtIyaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathAvizAkhA anurAdhA jyeSThA mUlaH, vizAkhA caturdaza rAtridivaM nayati anurAdhA aSTau rAtriMdivaM nayati jyeSThA saptarAtriMdivaM nayati, mUlaH eka rAtridivaM nayati, tadA khalu caturaGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmiMzca khalu divase dve pade catvAri cAigulAni pauruSI bhavati / grISmANAM bhadanta ! caturtha mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti, tadyathA-mUlaH pUrvASADhA, uttarASADhA, mUla zcaturdaza rAtriMdivaM nayati pUrvASADhA paJcadaza rAtriMdivaM nayati uttarASADhA eka rAtriMdivaM nayati tadA khalu pRtayA samacaturasrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA svakAyamanuraGginyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmiMzca khalu divase rekhAsthAni dve pade pauruSI bhavati / eteSAM khalu pUrvavarNitAnAM padAnAm iyaM saMgrahaNI, yogo daivatatArAgraM grotrasaMsthAna candraraviyogaH kulaM pUNimA'mAvAsyA netRcchAyA ca boddhavyA // 2 // sU. 26 // TIkA-'vAsANaM paDhamaM mAsa kai Nakkha tA NayaMti' varSANAM prathamaM mAsa katinakSatrANi nayanti tatra varSANAM varSAkAlasya caturmAsapramANasya prathamaM mAsa zrAvaNalakSaNaM mAsa kati 'vAsANaM paDhamaM mAsaM kaha NakkhattA gati' ityAdi TIkArtha-aba sUtrakAra svayaM astagamana dvArA ahorAta ke parisamApaka hone ke kAraNabhUta mAsaparisamApaka nakSatroM kA kathana karate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA aiti' he bhadanta ! cAra mAsa kA jo varSakAla hai usa varSAkAla ke zrAvaNamAsa rUpa prathama mAsa ke 'vAsANaM paDhamaM mAsa ka3 NakkhattA Neti' tyA6i TIkAI-have sUtrakAra svayaM astagamana dvArA ahorAtanA parisamApaka hovAnA kAraNabhUta mAsa parisamApaka nakSatranuM kathana kare che AmAM gautamaravAmIe prabhune A pramANe pUchyuM che-'vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattaHNeti' he mahanta ! yA2 bhaasn| 2 varSA chete varSAkALanA zrAvaNamAsa rUpa prathama mAsanA kamazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 425 zrAvaNalakSaNaM mAsa kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi zravaNAdIni svayamastagamanena ahorAtraparisamApakatayA krameNa nayanti - samAptaM kurvanti arthAt vakSyamANasaMkhyAMka svasvadivaseSu imAni nakSatrANi yadA astaM yAnti tadA zrAvaNamAsasyA'horAtrasya parisamApti bhavati, tena imAni nakSatrANi rAtriparisamApakatvAt rAtrinakSatrANyapi kathyante iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' cattAri NakkhattA rNeti' catvAri - catuH saMkhyakAni vakSyamANAni nakSatrANi varSANAM prathamaM zrAvaNalakSaNamAsa N nayanti - parisamApayanti, tAni kAni nakSatrANi tatrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - ' uttarAsAThA abhiI savaNo ghaNiTThA' uttarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, etAni catvAri nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamApayanti, kena prakAreNaitAni parisamApayanti tatrAha - 'uttarAsADhA cauddasa' ityAdi, 'uttarAsAdA cauddasa ahoratte Nei' tatrottarASADhA nakSatraM zrAvaNamAsasya prathamAt caturdazAhorAtrAt nayati-parisamApayati, tadanantaram 'abhiI satta ahorate Nei' abhijinnakSatraM saptAhorAtrAn nayati-parisamApayati, tadanantaram 'savaNo aTTha ahora te Nei' zravaNanakSatraM zrAvaNamAsasyASTAhorAtrAn nayati - parisamApayanti, tadanantaram ' dhaNiTThA evaM ahorattaM Nei' dhaniSThAnAmakaM nakSatramekakramazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA kitane nakSatra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA ! cattAri NakkhattA NeMti' hai gautama ! varSAkAla ke prathama zrAvaNamAsa ke parisamApaka ye cAra nakSatra haiM- 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM- 'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaNiTThA' uttarASADhA, abhijit zravaNa aura dhaniSThA ye cAra nakSatra kisa prakAra se zrAvaNa mAsa ke parisamApaka hote haiM ? to isa sambandha meM sUtrakAra spaSTa samajhAne ke nimitta kahate haiM - ' uttarAsAdA caudasa ahorate Nei' uttarASADhA nakSatra zrAvaNa mAsa ke prathama ke 14 aho - rAtoM kI parisamApti karatA hai 'abhiI satta ahora te Nei' abhijit nakSatra 7 ahorAtoM kI parisamApti karatA hai 'savaNo aTTha ahorate, dhaNiTThA evaM ahorattaM i' zravaNanakSatra ATha ahorAtoM kI parisamApti karatA hai aura ghaniSThA nakSatra DeMTalA nakSatra che ? khAnA bhavANamAM alu uDe che- 'goyamA ! cattAri NakkhattA rNeti' he gautama ! varSAANanA prathama zrAvaNabhAsanA parisabhAyA A yAra nakSatra che- 'taM jahA ' tebhanA nAma A pramANe che-- 'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaniTThA' uttarASADhA, alikhita zravAyu bhane dhaniSThA yA cAra nakSatra kevI rIte zrAvaNamAsanA parisamApaka hAya che? A sambandhamAM sUtrakAra spaSTa sabhalavavAnA AzayathI he che - 'uttarAsAdA caudasa ahorate Nei' uttarASADhA nakSatra zrAvaNabhAsanA athamanA 14 mahArAnI parisamApti 12 che. 'abhiI satta ahora te ' abhinita nakSatra 7 ahorAtanI parisamApti ure che. 'savaNe aTTha ahorate dhaNiTThA evaM ahorattaM Nei' zravaSu nakSatra AI ahorAtanI parisamApti re, ane dhaniSThA nakSatra ye ja0 54 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre mahorAtraM nayati-parisamApayantI tadevaM militvA catvAryapi nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamApayanti, asya ca netRdvArasya prayojanaM rAtrijJAnAdau-'jaM nei jayA rati NakkhattaM taMmiNaha caubhAge / saMpatte viramejjA sajjhAya posakAlaMmi' 1 // ityAdau (yannayati yadA rAtri nakSatraM tasmin caturbhAge / saMprApte viramet svAdhyAyapradoSakAle iticchAyA) etadanurodhena ca dinamAnajJAnAyAha-tasmin zrAvaNamAse prathamAdahorAtrAdArabhya pratidina mAnyAnya maNDalasaMkrAmtyA tathA kathaMcanApi parAvartate yathA tasya zrAvaNamAsasya paryanteSu caturagulAdhikA dvipadA pauruSI bhavati, atredaM vailakSaNyaM yasyAM saMkrAntau yAvadivasarAtrimAnaM taccaturtho'zaH pauruSIyAmaH prahara iti, ASADha pUrNimAyAM dvipadapamANA pauruSI bhavati tasyAM ca zrAvaNamAsa sabandhi caturaGgulaprakSepe caturahulAdhikA pauruSI bhavati, etadeva darzayati-taMsi ca NaM' ityAdi, 'tasicaNaM mAsaMsi' tasmiMzca khalu mAse 'cauraMgulaporasIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' eka ahorAta kI parisamApti karatA hai| isa taraha se ye saba cAroM nakSatra zrAvaNamAsa ke 30 tIsa dinoM kI ahorAtoM kI parisamApti karate haiN| isa netadvAra kA prayojana rAtrijJAna Adi meM 'jaM nei jayA ratti NakkhattaM, taMmi naha caubhAge / saMpatte viramejjA sajjhAya paosa kAlaMmi' isa gAthA ke kathanAnusAra jAnanA cAhiye isIke anurodha se aba sUtrakAra dinamAna jJAna ke nimita kahate haiM ki-usa zrAvaNa mAsa meM prathama ahorAta se lekara pratidina anya anya maMDala saMkrAnti se tathA aura bhI kisI taraha se jo ina nakSatroM meM parivartana hotA hai taba usa zrAvaNamAsa ke anta meM-antima dina meM-cAra aMgula adhika dvipadA pauruSI hotI hai, yahAM aisI vizeSatA hai-jisa saMkramaNa-saMkrAnti meM jitanA dinarAta kA pramANa hotA hai usakI caturthAzarUpa eka pauruSI-yAma-prahara hotI hai-ASADha pUrNimA meM dvipadapramANA pauruSI hotI hai, usameM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra aMguloM kA prakSepa karane para cAra aMgula adhika pauruSI hotI hai, isI rAta-divasanI parisamApti kare che. A rIte A cAre nakSatra maLIne zrAvaNamAsanA 30 divasanI-ahArAtrionI-parisamAvita kare che. A netRdvAranuM prayojana rAtrijJAna AdimAM 'jaM nei jayA ratiM NakkhattaM, taMsi Naha caunbhAge ! saMpatte viramejjA sajjhAya paosakAlaMmi' A gAthA anusAra jANavuM joIe. AnA ja anurodhatha have sUtrakAra dinamAna jJAnanA nimitta kahe che ke-te zrAvaNa mAsamAM prathama aherAtathI laIne pratidina anya-anya maMDaLa saMkrAntithI tathA anya paNa koI prakAre je A nakSatramAM parivartana thAya che tyAre te zrAvaNamAsanA antamAM chellA divase-cAra AMgaLa adhika dvipadA paurUSI hoya che. atre AvI vizeSatA che je saMkramaNa-saMkrAntimAM jeTaluM divasa-rAtrinuM pramANa hoya che tenA caturthAzarUpa eka paurUSIyAma-prahara hoya che-ASADhI pUrNimAnAM dvipada pramANa paurUSI hoya che, temAM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra aMgulene prakSepa karavAthI cAra aMgula jambudvIpaprajJaptisUtra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 427 caturaGgulapauraruNyA chAyayA sUryo'nuparyaTate parAvartate ityarthaH ' tassaNaM mAsassa' tasya khantu mAsasya 'carimadivase ' carama divase 'dopayA cattAriya aMgulA porisI bhavai' dvepade catvAri cAGgulAni pauruSI bhavati iti prathamamAsaparisamApakanakSatram | 'vAsANaM bhaMte !" varSANAM bhadanta ! 'doccaM mAsa' kaiNakkhattA NeMti' dvitIyaM bhAdrapadalakSaNaM mAsaM' kati kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti - parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! ' cattAri ' catvAri nakSatrANi parisamApayantIti, tAni kAni tatrAha - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tathA - 'ghaNiTThA samabhisayA puvvabhAvayA uttarabhaddavayA' dhaniSThAzatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, tadetAni catvAri nakSatrANi varSAkAlasya dvitIyabhAdrapadamAsaM parisamApayanti / tatra 'ghaNidvANaM caudasa ahorate poi' dhaniSThA nakSatraM khalu caturdazAhorAtrAn nayati- caturdazAhorAtrAm parisamApayatItyarthaH 'sayabhisayA satta ahora te Ner3a' zatabhiSak nakSatraM saptAhobAta ko 'taMsi ca NaM mAsaMmi cauraMgula porasIe chAyAe sUrie aNupariyahai' isa sUtroM dvArA sUtrakArane prakaTa kiyA hai ki usa mahIne meM arthAt anta ke dina cAra aMgula se adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai 'tasma NaM mAsasa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavai' usa mAsa ke antima divasa meM do pada vAlI aura cAra aMguloM vAlI pauruSI hotI haiM isa prakAra kA yaha kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatroM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai / 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA ti' he bhadanta ! varSAkAla ke dvitIya mAsa rUpa bhAdrapada mAsa ke parisamApaka kitane nakSatra hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! catAri' he gautama ! cAra nakSatra varSAkAla ke bhAdrapada mAsa ke parisamApaka hote haiM, 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'dhaNiTThA, sayabhisayA puvvabhaddavayA, uttara bhadavayA' dhaniSThA, zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, inameM 'ghaNiTThA NaM cauddasa ahorate Neha' dhaniSThA adhika pau3SI thAya che sAtha uthanane 'taMsi ca NaM mAsaMmi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaI' yA sUtro dvArA sUtra aTa che te mahinAmA arthAt antanA divase cAra AMgaLathI adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta sUrya paribhramaNa kare che. 'tassa NaM mAsassa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavai' te mAsanA antima divasamAM e padavALI ane cAra AMgaLavALI paurUSI heAya che A prakAranuM A kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatrenA saMbaMdhamAM karavAmAM Avyu che. 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhatA rNeti' he lahanta ! varSAajanA dvitIya bhAsa rUpa bhAdrapada (bhAdaravA) mAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hAya che? AnA javAmamAM alu Ahe che - 'goyamA ! cattAri' he gautama! yAra nakSatra varSAbhaNanA lAdrayaha bhAsanA parisabhAyA hoya che. 'taM jahA' tebhanA nAma yA pramANe che - ' dhaniTThA, saya bhisayA puvvabhadavayA, uttarabhavayA' dhaniSThA, zatabhiSaD pUrvabhAdrayA bhane uttaralAdrapahA, zebhAM 'ghanidrANaM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jambUdvIpaprajJaptisUtre rAtrAn nayati-parisamApayati, 'pucvAbhaddavayA aTThaahora te Nei' pUrvabhAdrapadA nakSatraM bhAdrapada mAsasyASTau ahorAtrAn nayati - parisamApayati, 'uttarabhaddavayA egaM' uttara bhadrapadA nakSatrameka mahorAtraM nayati, tadevaM saMkalanayA catvAri nakSatrANi bhAdrapadamAsaM parisamApayantIti / 'taMsi caNaM mAsaMsi tasmitha khalu mAse 'ahaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha' aSTAgulapauruSyA aSTAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nu paryaTate- anuparAvartate, etadeva darzayati 'tassa' ityAdi, 'tassa mAsassa carime divase' tasya mAsasya tasya bhAdrapadamAsasya carame paryavasAnadivase ' dopayA aTThaya aMgulA porisI bhavai' dve pade aSTau cAGgulAni pauruSI bhavati / atha tRtIyamAsaM pRcchati - ' vAsANaM bhaMte' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte 12 varSANAM bhadanta ! 'taiyaM mAsaM kai NakkhattA ti' tRtIyamAzvinalakSaNamAsaM kati - kiyatsaMkhyakAni jo nakSatra hai vaha 14 ahorAtoM kA parisamApaka hotA hai 'saryAbhisayA satta ahorate Nei' zatabhiSak nakSatra sAta ahorAtoM kA parisamApaka hotA hai 'puNyabhaddavayA aTTha ahora te Neha' pUrvabhAdrapadA ATha ahorAtoM kA parisamApaka samApta karane vAlA hotA hai 'uttara bhaddavayA egaM' aura uttarabhAdrapadA eka ahorAta kA parisamApaka hotA hai| isa prakAra se ye cAra nakSatra bhAdrapada mAsa kI parisamApti karane vAle hote haiM / 'taMsi ca NaM mAsaMsi aTTha gula porisIe chAyAe surie aNuparitha' isa mahIne meM ATha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI bAta sUtrakAra ne ina sUtroM dvArA prakaTa kI hai 'tassa mAsassa carime divase do payA aTThaya aMgulA porisI bhavai' usa mAsa ke antima dina meM do padoM vAlI aura ATha aMguloM vAlI pauruSI hotI hai / 'vAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kai NakkhattA NeMti' he bhadanta ! varSAkAla ke tRtIyamAsa ko - AzvinamAsa ko kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM caudasa ahora te Nei' ? dhaniSThA nakSatra che te 14 mahArAtrinu parisamAyA hoya che 'sayabhisayA satta ahorate Nei' zatabhiSA nakSatra sAta mahArAtrinu parisabhA samApta nAI hoya che. 'puvvabhaddavayA aTTha ahoratte Nei' pUrvabhAdrapadA mA mahArAtriyanA parisabhA-samApta nAI hoya che. 'uttarabhadavayA egaM' bhane uttarabhAdrapahA mahe rAtrinuM parisamApaka hoya che. A prakAre A cAra nakSatra bhAdrapada mAsanI parisamApti vAvAjA che. 'taMsi ca NaM mAsaMsi aTThagulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' bhA mahinAmAM ATha AMgaLa adhika paurUSI rUpa chAyAthI yukta thayelA sUrya paribhramaNa kare yA vAta sUtra yA sUtro dvArA praSTa urI che - ' tarasa mAsassa carime divase do payA aya aMgulA porisI bhavai' te bhahinAnA cheTalA divase me yahovAjI temana mA AMgaLavALI paurUSI hAya che. 'vAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kai NAkhattA NeM ti' ke lahanta ! varSAbhaNanA tRtIya bhAsanegyAvina bhAsane-udala nakSatra samApta kare che ? khAnA vAmAM alu he che - 'goyamA ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 26 mAsa parisamApakanakSatranirUpaNam 429 nakSatrANi nayanti - parisamApayantIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi NakkhattA NeMti' trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAsaM nayanti parisamApayanti tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'uttarabhadavayA revaI assiNI', uttarabhAdrapadA revatI azvinI, etAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAzvinamAsaM parisamApayantIti, tatra kAni-kiyanti dinAni kSapayantIti jijJAsAyAM taddarzayitumAha-'uttarabhadavayA' ityAdi, 'uttarabhaddavayA caudasarAIdie Ne3' uttarabhadrapadA nakSatra mAzvinamAsasya caturdaza rAtriMdivaM nayati - parisamApayati- 'revaI paNNarasa' revatI nakSatramAzvina mAsasya paJcadaza rAtriMdivaM nayati, parisamApayati 'assiNI egaM' azvinI nakSatramAzvina mAsasya ekaM dinaM parisamApayati tadevaM tadetAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyaM mAsaM parisamApayantItyarthaH 'taMsi ca NaM mAsaMsi ' taspizca khalu mAse ' duvAla saMgulaporisIe chAyA sUrae aNupariyaha' dvAdazAGgulapauruSyA dvAdazAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate- anuparAvartate - etadevAha - 'tassa' ityAdi, 'tassa NaM mAsassa carime divase ' prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tiSNi NakkhattA NeMti' he gautama! tIna nakSatra parisamApta karate haiM, taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM- 'uttarabhaddavayA revaI assiNI' uttara bhAdrapadA, revatI aura azvinI / ina nakSatroM meM kauna 2 nakSatra kitane 2 ahorAtoM ko samApta karate haiM isa jijJAsA ko samApta karane ke nimita sUtrakAra kahate haiM- 'uttarabhaddavayA, caudasarAIdie Nei' uttarabhAdrapadA nakSatra Azvina mAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 ahorAtoM ko samApta karate hai 'assiNI egaM' azvinI nakSatra AzvinamAsa ke 1 dina rAta ko samApta karatA hai / 'taMsi ca NaM mAsaMsi dubAla saMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahadda' isa Azvina mahIne meM dvAdaza aMgula adhika pauruSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| isataraha 'tassa NaM mAsassa rime divase lehaDAI tiSNi payAiM porisI bhavai' isa AzvinamAsa ke antima tiNi NakkhattA rNeti' he gautama! yazu nakSatra parisamApre che. 'taM jahA' te nakSatronA nAbha yA pramANe che-' uttara bhadavayA revaI assiNI' uttarabhAdrapahA revatI ane azvinI A nakSatrAmAM kayA kayA nakSatra keTakeTalI aheArAtrine samApta kare che e jijJAsAne saMtoSavA nimitte sUtrAra De che- 'uttarabhavayA caudasarAIdie Nei' uttarAbhAdrA nakSatra mAseo bhAsanI 14 mahArAtriyAne samApta 42 che. 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 - rAtri samApta re che. 'assiNI egaM' azvina nakSatra azvina bhAsanA 1 hivasa rAtane sabhApta ure che. 'taMsi ca NaM mAsaMsi dubAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariTTaI' mA azvinamAsamAM khAra AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che. yA rIte 'tarasa mA sahasa carime divase lehaTTAI tiSNi payAI porisI bhavai' mA azvina jambudvIpaprajJaptisUtra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jambUdvIpaprajJaptisUtre tasya khalu mAsasya caramadivase 'lehaTAI tiSNi payAI porisI bhava' rekhAsthAni rekhA pAdaparyantavarttinI sImA tatsthAni trINi trINi padAni pauruSI bhavati, paripUrNAni trINi padAni pauruSI bhavatItyarthaH / samprati caturtha praSTumAha- 'vAsANaM' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte !' varSANAM bhadanta ! varSAkAlasyetyarthaH 'cautthaM mAsaM kai NakkhattA NeMti' caturthaM kArttikalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti - parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! 'tiNNi' trINi nakSatrANi varSAkAlasya caturtha kArttikamAsaM parisamApayantIti tAni kAni tatrAha - ' assiNI' ityAdi, 'assiNI bharaNI kattiyA' azvinI bharaNI kRttikA, tadetAni trINi nakSatrANi mililA kArttikamAsaM parisamApavantIti / tatra 'assiNI caudasa bharaNI paMvadasa kattiyA egaM' azvinI nakSatraM kArtikamAsasya caturdazarAtridivaM nayati, bharaNI nakSatraM kArttikamAsasya paJcadaza rAtriMdivaM parisamApayanti kRttikA nakSatraM kArttikamAsasyaikamahorAtraM nayati, tadetAni trINi nakSatrANi saGkalanayA kArttikamAsaM parisamApayantIti 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTa dina meM tIna padoM vAlI paripUrNa tIna pada pramANa- pauruSI hotI hai| 'vAsANaM bharate ! cautthaM mAsaM kaI NakkhatA NeMti' he bhadanta ! varSAkAla ke kArtika mAsa ko jo ki caturthamAsa hai kitane nakSatra parisAmApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tiNi' he gautama! tIna nakSatra kArtikamAsa ko samApta karate haiM 'taM jahA' ve nakSatra ye haiM- 'assiNI, bharaNI, kantiyA' azvinI, bharaNI, aura kRttikA inameM azvinI nakSatra kArtikamAsa ke 14 dina rAtoM ko samApta karate haiM bharaNI nakSatra 15 dina rAtoM ko aura kRttikA nakSatra kevala eka dina rAta ko samApta karatA hai / yahI bAta 'assiNI caudasa, bharaNI paMcadasa, kattiyA egaM' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai / 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaha usa kArtika mAsa meM mAsanA aMtima divase traNa traNa paDhAvALI paripUrNa traNa padma pramANa paurUSa hAya che. ' vAsANaM bhaMte! cautthaM mAsaM kai NakkhattA ti' he lahanta ! varSANana pratibhAsa ke je caturthAM mAsa che tene keTalAM nakSatra parisamApta kare che ? AnA javAbamAM prabhu kahe che- 'goyamA ! tiSNi' De gautama! RNa nakSatra atiprabhAsane samApta 13 che 'taM jahA ' nakSatra yA pramANe che-'assiNI bharaNI, kattiyA' azvinI, lagI bhane ti mAM azvinI nakSatra kArtikamAsanA 14 divasa-rAtrine samApta kare che. bharaNI nakSatra 15 divasa-rAtane jyAre kRttikA nakSatra mAtra eka divasa-rAtrine samApta kare che. Aja hakIkata 'assiNI caudasa bharaNI paMcadasa kattiyA egaM' se sUtra dvArA pravAmAM bhAvI che 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaDa' te artibhAsabhAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 431 tasmiMzca khalu kArtike mAse SoDazAGgulAdhika pauruSyA chAyayA sUryo'nuvaryaTate-anuparAvarta te, etadeva darzayati-'tassa ca NaM' ityAdi, 'tassa ca NaM mAsassa carame divase tiNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai' tasya khalu kArtikamAsasya caramadivase antimadine trINi padAni catvAri cAGgulAni pauruSI bhavatIti gato varSAkAliko vicAraH // samprati-hemantakAlaM praSTumAha-'hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA aiti' he bhadanta ! hemantAnAM hemantakAlasya prathamaM mAsaM mArgazIrSa lakSaNaM mAsaM katikiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaMgamanena mArgazIrSamAsaM kSapayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi kattiyArohiNI migasiraM' trINi nakSatrANi svAstaMgamane na kArtikamAsaM parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha-tadyathA kRttikArohiNI mRgazirazca, tadetAni trINi nakSatrANi saMkalanayA mArgazIrSamAsaM parisamApayantIti / 'kattiyA cauddasa rohiNI paNNarasa solaha aMgula adhika pauruSIrUpa se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai / 'tassa ca gaM mAsassa carame divase tiNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavaI' isa kAtikamAsa ke antimadina meM cAra aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai| ||vrssaakaalik vicAra samApta // hemantakAla vicAra 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NavattA aiti' he bhadanta ! hemantakAla ke prathama mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? arthAt hemanta kAla kA prathama mAsa mArgazIrSa mAsa hai isa mAsa ko kitane nakSatra apane astagamanadvArA pari. kSapita karate haiM ? aisA yaha prazna hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNi kattiyA, rohiNI, miggasiraM' he gaulama ! kRttikA, rohiNI aura mRgazirA ye tIna nakSatra apane astagamanadvArA mArgazIrSamAsa ko parisamApta-kSapita karate so Aim madhi4 pau35| 35 chaayaapaann| sUrya pariva bhae 42 che. 'tassa ca Na mAsassa carame divase tiNNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavai' 241 timAsanA ch| divase cAra AMgaLa adhika tripadA paurUSa hAya che. varSAkAlika vicAra samApta mantAta piyAra'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA Ne ti' santa ! bhantana prathama mAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che ? hemantakALane prathama mAsa mAgazaramAsa che. A mAsane keTalAM nakSatra pitAnA astagamana dvArA parisamApta kare che ? e A prazna che. sAnA vAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! tiNNi kattiyA, rohiNI, migasiraM' 3 gautama ! kRttikA, rohiNI ane mRgazirA e traNa nakSatra pitAnA astagamana dvArA mArgazIrSa jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jambUdvIpaprajJaptisUtre migasiraM egaNeI' tatra kRttikA nakSatraM mArgazIrSamAsasya prAthamikAn caturdazAhorAtrAn nayati, rohiNI nakSatra mArgazIrSamAsasya mAdhyamikAn pazcadazAhorAtrAn nayati. mRgazirA nakSatraMtu ekameva ahorAtraM parisamApayati 'taMsi caNaM mAsaMsi vIsaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTaI tasmizca khalu mArgazIrSamAse vizatyagulapauruNyA-viMzatyagulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate etadeva darzayati-tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu mArgazIrSamAsasya yo'sau caramo divasaH .paryanta dinam 'taMsi ca NaM divasaM si tiNi payAI aTThaya aMgulAI porisI bhavai' tasmizca khalu mArgazIrSamAsasya carama divase trINi padAni aSTaucAGgulAni pauruSI bhavatIti // __atha dvitIyaM mAsaM pRcchati-'hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! do mAsaM hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! dvitIyaM mAsaM pauSanAmakaM mAsam 'kai NakkhattA aiti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaM gamanena pauSamAsaM samAhaiM inameM 'kattiyA cauddasa, rohiNI paNNarasa, migasiraM egaM Nei' kRttikA nakSatra mArgazIrSa mAsa ke 14 dina rAtoM ko, rohiNI 15 dinarAtoM ko aura mRga. zirA nakSatra eka dinarAta ko parisamApta karatA hai 'taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgula porisIe chAyAe sarie aNupariyai' isa agahanamAsa meM 20 aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAI aTTa ya aMgulAI porisI bhavaI' isa agahanamAsa kA jo antima dina hotA hai usa dina ATha aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai| 'hemaMtANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA geti' hemantakAla ke dvitIya mAsa rUpa jo pauSamAsa hai usakI samApti ke sambandha meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! hemantakAla ke dvitIya pauSamAsa ke parisamApaka kitane bhAsana parisamAsa 42 cha bhAbhA 'kattiyA ca uddasa, rohiNI pAnarasa, miggasiraM egaM NeI' kanikA nakSatra mAgazara mAsanA 14 divasa-rAtAne, rohiNI 15 divasa-rAtane ane bhRgazirA nakSatra 165sa-zatane 52samAsa 32 . 'taMsi ca NaM mAsa si vIsa gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' 2 // bhAgaza2 mAsamA 20 mA madhi4 pau35|35 chAyAthI vyAsa sUrya parizrama 42 che. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasa si tiNi payAiM aTTha ya aMgulAI pArisI bhavaI' 240 marAinAsa (bhaa||2)naa re aMtima divasa hoya che te divase ATha AMgaLa adhika tripadA paurUSI hoya che. 'hemaMtANaM bhaMte ! docca mAsa kai NakhattA Neti' bhantana dvitIyamAsa 352 piSamAsa che tenI samAptinA sambandhamAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuM che-he bhadanta ! hemantakAlanA dvitIya piSamAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hoya che? arthAta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 433 payantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhatA gati' catvAri nakSatrANi pauSamAsaM nayanti-parisamApayanti 'taM jahA' tadyathA-'migasaraM akSa puNavyam pusso' mRgazira AHpunarvasu puSyaH tadetAni catvAri nakSatrANi militvA pauSamAsaM parisamApayanti, tatra kAni nakSatrANi kiyanti dinAni parisamApayanti tatrAha-'migasira ityAdi, 'migasiraM caudasarAiMdiyAiMNeI' mRgazironakSatraM pauSamAsasya prAthamikAni caturdazarAtridivaM nayati-parisamApayati, 'addA aduNeI' ArdrAnakSatraM pauSamAsasya aSTau rAtriMdivaM nayati-parisamApayati, 'puNavvam sattarAi diyAI' punarvasunakSatraM pauSamAsasya tRtIyAni sapta nakSatra hote haiM ? arthAt apane asta hone rUpa samaya ke dvArA kauna 2se nakSatra isa mAsa ko samApta karate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cattAri NakkhattA ti' he gautama ! isa mAsa ko cAra nakSatra apane asta hone rUpa samayadvArA samApta karate haiM-'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'migasiraM, addA, puNavvasU , pusso' mRgazira, ArdrA, punarvasu, aura puSya ina nakSatroM meM se kauna nakSatra pauSamAsa ke kitanI ahorAtroM ko samApta karate hai-arthAt ina cAra nakSatroM meM se kauna2 nakSatra pauSamAsa ke 30 dinoM meM se kitane dinoM taka udita raha kara asta ho jAte haiM ? aba isa bAta kA vicAra karate hue prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'migasiraM cauddasarAiM diyAiM aiti' mRgazira nakSatra pauSamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM-arthAt mRgazirA nakSatra pauSa mAsa ke prathama 14 dinoM taka udita rahatA hai phira vaha asta ho jAtA hai 'addA ag Nei' A nakSatra pauSamAsa ke 8 dinoM ko parisamApta karatA hai 'puNatvasu sata rAiMdiyAI punarvasu nakSatra pauSamAsa ke sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'pusso ega rAI diyaM NeI' aura puSya nakSatra eka rAta dina ko samApta karatA hai pitAnA asta thavA rU5 samayanI dvArA kayA kayA nakSatra A mAsane samApta kare che? mA prazna uttaramA pranu cha-'goyamA ! cattAri NakkhattA Neti' gautama ! bhAbhAsane yAra nakSatra potAnA masta thavA 35 samaya dvArA samAsa 42 che-'taM jahAM tamanA nAma mA prabhArI cha-'migasiraM, adA, puNabbasu, pusso' bhRgazi2 bhAdrI, punarvasu bhane 505 mA nakSatramAMthI kyA nakSatra piSamAsanI keTalI ahorAtrione samApta kare che-arthAt A cAra nakSatramAMthI kayA kayA nakSatra piSamAsanA 30 divasomAMthI keTalA divaso sudhI udita rahIne asta thaI jAya che? have A vAtano vicAra karatA thakA prabhu gautamasvAmIne 4 cha-'migasiraM cauddasarAiMdiyAiM Neti' bhRgazi2 nakSatra poSamAsanI 14 maharAtAne samApta kare che-arthAt mRgazira nakSatra piSamAsanAM prathama 14 divasa sudhI udita rahe che pachI te 12ta ya che. 'addA aDha Neha' yA nakSatra poSamAsanA AIB pasIne parisamAsa 42 7. 'puNavvasu sattarAiMdiyAI' punasu nakSatra poSamAsanA sAta hasa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jambUdvIpaprajJaptisUtre rAtriMdivaM nayati, 'sso egaM rAIdiyaM Ne' puSyanakSatraM pauSamAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati - parisamApayati tadevaM militvA catvAri api nakSatrANi hemanta kAlasya dvitIyaM pauSamAsaM parisamApayanti iti / 'tayANaM cauvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI ' tadA pauSamAsasya caramadivase khalu caturviMzatyaGgula pauruSyA - caturviMzatya guLAdhikayA pauyA chAyA sUryo'nuparyaTate- anuparAvartate, etadeva darzayati- 'tassa NaM' ityAdi, 'tassa NaM, mAsassa je se caramadivase tasya khalu pauSamAsasya yo'sau carama divasaH paryanta dinam, 'taMsi ca NaM divasaMsi haTThAI cattAri payAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu carame divase rekhA sthAni tatra rekhA pAdaparyantavarttinI sImA tatsthAni catvAri padAni pauruSI bhavati paripUrNAni catvAri padAni pauruSI bhavatItyarthaH // atha tRtIyaM pRcchati - hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kaiNakkhatA 'ti' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! tRtIyaM mAdhamAsaM kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, isa taraha ye cAra nakSatra mila kara hemanta kAla ke dvitIya mAsa- pauSa mAsa ko kSapita karate haiM ! 'tayANaM cauvvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha ' isa pauSamAsa ke antima divasa meM caubIsa aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI bAta - 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTThAI cattAri payAI porisI bhavai' isa sUtradvArA sUtrakAra ne puSTakI hai - pAda paryanta vartinI sImA kA nAma rekhA hai-isameM rahe hue cAra pAdoM pramANa pauruSI hai- arthAt isa mAsa ke antima dina paripUrNa cAra pAda pramANa pauruSI hotI hai / 'hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsAM kaha NakkhattA Neti' he bhadanta ! hemantakAla kA jo tRtIyamAsa mAghamAsa hai use kitane nakSatra apane astagamana dvArA kSapita karate rAtAne samApta kare che. A rIte A cAra nakSatra maLIne hemantakALanA bIjA mAsapossbhaasne kSamita (53) 42 che. ' tayANaM cauvvIsa gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' mA poSabhAsanA antima divase covIsa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che. yA vAta- 'tarasaNaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTThAI cattAri payAI porisI bhavai' yA sUtra dvArA sUtradvAre puSTa urI che- 'pAda paryantavarttinI' sImAnu nAma rekhA che--AmAM rahelA cAra pAda pramANa paurUSI che-arthAt A mAsanA aMtima divase paripUrNa cAra pAda pramANa paurUSI hAya che. 'hemaMtANaM bhaMte! taccaM mAsa kai NakkhattA Neti' he lahanta ! hemantabhajano ne trIle mAha mAsa che tene keTalA nakSatra peAtAnA astagamana dvArA kSapita kare che? samApta kare che? jambudvIpaprajJaptisUtra Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 435 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi pusso asilesA mahA' puSyo'zleSA mavA etAni trINi nakSatrANi mAsaM parisamApayanti, tatra 'pusso cauddasa rAI diyAI NeI' puSyanakSatraM caturdaza rAtridivaM mAghamAsasya prAthamikAni nayati-parisamApayati 'asilesA paNNarasa' azleSAnakSatraM mAdhamAsasya dvitIyAni paJcadaza rAtridivaM nayati parisamApayati 'mahA eka' madhAnakSatraM mAdhamAsasya caramamekaM rAtridivaM parisamApayati, tadevaM militvA etAni nakSatrANi mAdhamArsa parisamApayatIti / 'tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTaI tadA mAdhamAsasya caramadivase viMzatyaGgulapauruSyA-viMzatyagulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, etadeva darzayati-tassa mAsassa' ityAdi, 'tassaNaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu mAdhamAsasya yo'sau caramo divasaH-paryanta dinam 'taMsi ca NaM divasaMsi tiNNi payAI aTuMgulAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu carame divase trINi padAni aSTau cAGgulAni pauruSo bhavatIti / atha caturtha pRcchati-'hemaMtANa' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhatA haiM ? samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNi pussoasilesA, mahA' he gautama ! tIna nakSatra mAgha mAsa ke parisamApaka hote haiM ye tIna nakSatra puSya, azleSA aura madhA hai, iname 'pusso cauddasarAiMdiyAI NeI' puSya nakSatra mAgha mAsa ke 14 dinoM ko kSapita karate haiM 'asilesA paNNarasa' azleSA nakSatra mAdhamAsa ke 15 dinoM ko samApta karate haiM 'mahA eka aura madhA nakSatra mAdhamAsa ke eka dina rAta ko samApta karatA hai| isa prakAra se ye nakSatra mAdhamAsa ke parisamApaka hote haiM / 'tayANaM vIsaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyai' isa mAgha mAsa ke anta ke dina bIsa aMgula adhika paurapaurUSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI bAta kI puSTi 'tassa NaM mAsassa je se carime divase saMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM aTuMgulAI porisA bhavaI' sUtrakAra te isa sUtra dvArA kI hai arthAta isamAsa ke anta ke dina ATha mAnA 4AmamA prabhu 6 cha-'goyamA ! tiNNi pusso asilesA mahA' hai gautama! tr| nakSatra mAha mAsanA parisamApaka hoya che A traNa nakSatra pupa, azleSA ane maghA che sabhA 'pusso cauddasa rAiM diyAiM NeI' puSya nakSatra bhADa bhaasn| 14 hivasAne samAsa 72 cha 'asilesA paNNarasa' maveSA nakSatra mAimAsanA 15 sona samAsa 13 . 'mahA eka' bhane bhA nakSatra bhaDAmAsana 165sa-rAtane samAsa 42 . 0 prAraM mAge nakSatra bhAbhAsanA parisabhA54 hAya cha 'tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' 20 bhAibhAsanA chedA se 20 aghi po3535 chAyAthA yuta pye sUrya pazlima42 cha. mAtanu samarthana 'tassaNaM mAsassa je se carime divase tasi ca NaM divasa si tiNi payAI aTuMgulAI porisI bhavaI' sUtra 2 mA sUtra dvArA kareluM che arthAt A mAsanA antima divase ATha AMgaLa adhika tripadA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jambUdvIpaprajJaptisUtre gati' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! caturtha phAlgunalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' itpAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi Nakkha tANeMti' trINi nakSatrANi phAlgunamAsaM nayantiparisamApayanti, kAni tAni tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mahA pucvA phagguNI uttarAphagguNI' maghA pUrvAphalgunI uttarAphalgunI, tatra-'mahAcauddasarAIdiyAI i' maghAnakSatraM caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'puvvA phalguNI paNNarasarAiMdiyAI NeI' pUrvAphalgunI nakSatraM phAlgunamAsasya paJcadaza rAtridivaM nayati-parisamApayati 'uttarAphagguNI egaM rAI diyaM Nei' uttarA phAlgunI nakSatra phAlgunamAsasya caramamekaM rAtridivaM nayati-parisamApayati, tadevaM militvA etAni trINi nakSatrANi hemantakAlasya caturtha phAlgunamAsaM parisamApayantIti / 'tayANaM solasaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA khalu caramadivase SoDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvarta te, etadeva aMgula adhika tripadA paurUSI hotI hai| 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai Nakkha. tANeti' he bhadanta ! hemantakAla ke caturthamAsa rUpa phAlgunamAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNNi NakkhattA Neti' he gautama ! tIna nakSatra phAlguna mAsa ko samApta karate haiM'taM jahA' ve nakSatra ye haiM 'mahA, puvvAphagguNI, uttarApharaguNI' maghA, pUrvAphAlgunI aura uttarA phAlgunI inameM 'mahA cauddasa rAiMdiyAI Nei' maghA jo nakSatra hai vaha phAlgunamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karatA hai 'puccA phagguNI paNNarasarAI diyAI' pUrvA phAlgunI 15 ahorAtoM ko samApta karatA hai aura 'uttarAphagguNI egaM rAiMdiyaM Nei' utarAphAlgunI eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha ye tIna nakSatra mila kara hemantakAla ke phAlgunamAsa ko samApta karate haiM / 'tayANaM solasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyaI' isa phAlguna mAsa ke antima dina meM solaha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa pauSI hAya che. 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsa kai NakkhattA aiti' 8 mahanta ! umntkALanA cothA mAsa rUpa phAlgana mAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che ? enA javAbamAM prabhu I cha-'goyamA ! tiNNi NakkhattA aiti' gautama ! 1 nakSatra zunabhAsane samAsa 2 cha-'taM jahA' ta nakSatra mA prabhArI cha 'mahA, puvAphagguNI, uttarAphagguNI' madhA pUrvAzagunI bhane 23gunI mAM 'mahA cauddasa rAiMdiyAI i' bhaghA nakSatra cha ta mAsanA 14 hisa-zatAna samAsa 42 cha 'puvvAphagguNo paNNarasa rAiMdiyAI' pUrvAnI 15 aDarAtAne samAsa 42 cha bhane 'uttarAphagguNI ega rAiMdiyaM Nei' utt|. phAlganI eka divasarAtane samApta kare cheA rIte traNa nakSatra maLIne hemantakALanA sabhAsane samAsa 72 che. 'tayANaM solasagulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' / jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 437 darzayati-'tassaNaM mAsassa je se carame divase' tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa: 'taMsi ca NaM divasaMsi' tasmiMzca khalu carame divase 'tiNNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavai' trINi padAni catvAri cAGgulAni pauruSI bhavatIti gato hemntkaalH|| ___ athAnantaraM grISma pRcchati-'gimhANaM bhaMte ! paDhama' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! paDhama mAsaM kaiNakkhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya khalu bhadanta ! prathamaM caitralakSaNaM mAsaM katikiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena-parisamApa yantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi NakkhattA aiti' trINi nakSatrANi grISmakAlasya prathamaM mAsaM nayanti-parisamApayanti 'taM jahA' tadyathA-'uttarA phagguNI hattho cittA' uttarAphAlgunI hastazcitrA ca, tatra 'uttarAphagguNI cauddasa rAiMdiyAI Nei' uttarAphAlgunI nakSatraM grISmakAlikaprathamacaitramAsasya prAthamikAni caturdaza rAtridivaM nayatisvAstaM gamena parisamApayati, 'hattho paNNarasa rAIdiyAI Nei' hastanakSatram, caitramAsasya karatA hai| yahI bAta 'tassa NaM mAsassa je se carame divase taMsi ca divamasi tiNi payAiM catAri aMgulAI porisI bhavaI' isa sUtra dvArA spaSTa kI gaI hai ki phAlguna mAsa ke antimadina cAra aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai| / 'gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NakkhattA Neti' he bhadanta ! grISmakAla ke prathamamAsa ko-caitramAsa ko kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! tinni NakvattA aiti' he gautama! tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'uttarApharaguNI hattho cittA' uttarA phAlgunI, hasta aura citrA inameM 'uttarA phalguNI cauddasarAiMdiyAiM Nei' uttarA phAlgunI nakSatra grISma kAla ke prathama mAsa caitramAsa ke caudaha ahorAtoM ko samApta karatA hai 'hattho paNNarasa rAiMdiyAI Nei' hasta nakSatra caitramAsa ke 15 phAgaNa mAsanA chellA divase soLa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya pAlamA 12 che. bhArI pAta 'tassaNaM mAsarasa je se carame divase taMsi ca NaM divasa si tiNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavaI' ke sUtra daa2| 258 12vAmA bhAvI ch| phAgaNa mAsanA antima divase cAra AMgaLa adhika tripadI paurUSI hoya che. __'gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA gati' 3 mahanta ! zrImAna prathama bhAsane-thaitramAsane 38 / nakSatra samAsa 42 cha ? mAnA sama prabhu -'goyamA! tinni NakkhatA aiti' he gautama!traNa nakSatra sabhAta 42 che. 'taM jahA' tamanA nAma mA areche-'uttarApharaguNI hattho cittA' uttarAzunI ta mana bhitra sabhA 'utarApharaguNo cauddasarAiMdiyAI NeI' uttagunI nakSatra zrImAna prathama bhAsa thaitramAsanI yo maharAtAra samA 42 cha. 'hattho paNNarasa rAiMdiyAiM NeI' 12ta nakSatra thaitra mAsanI 15 mAtrimAna samAsa 42 cha 'cittA ega rAiMdiyaM NeI' bhane yi nakSatra kSetramAsanA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jambUdvIpaprajJaptisUtre mAdhyamikAni paJcadaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'cittA egaM rAiMdiyaM Nei' citrAnakSatraM caitramAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati-parisamApayati citrAnakSatreNa parisamApanakAraNAdeva asya mAsasya caitramiti nAma bhavati, tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' caitramAse khalu dvAdazAGgulapauruSyA-dvAdazAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryosnuparyaTate-anuparAvartate / etadeva darzayati-'tassaNaM mAsassa' ityAdi, "tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu caitramAsasya yo'sau caramo divasa:-paryantadinam 'tasi ca gaM divasaMsi lehaTAI tiNNi payAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu caitramAsasya caramadivase rekhA sthAni rekhApAdaparyantavartinI sImA tatsthAni trINi padAni paurupI bhavati iti / dvitIyaM mAsaM pRcchati-'gimhANaM' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kati Nakkha tA aiti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! dvitIyamA kati nakSatrANi-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaMgamanena parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, ahorAtoM ko samApta karatA hai 'cittA evaM rAiMdiyaM Nei' evaM citrA nakSatra caitramAsa ke eka dinarAta ko samApta karatA hai yaha citrA nakSatra ke dvArA samApta kiyA jAtA hai isI kAraNa isa mAsa kA nAma caitra mAsa huA hai 'tayANaM duvAlasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyai' isa caitramAsa kA jo antima divasa hotA hai usa divasa meM 12 aMgula adhika pauruSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI bAta ko 'tassa NaM mAsassa je se carime divase tasi ca NaM diva. saMsi lehaTThAI tiNNi payAI porisI bhavaI' isasUtra dvArA vizadarUpa se spaSTa kiyA gayA hai-ki isa caitramAsa kA jo antima divasa hotA hai usa dina paripUrNa tIna pada vAlI pauruSI hotI hai| ____ 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhatA Neti' he bhadanta ! grISmakAla jo dvitIya mAsa vaizAkha mAsa hai use kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNi Nakkha tANe ti' he gautama ! grISmakAla eka divasarAtane samApta kare che. A citrA nakSatra dvArA samApta thatuM hovAnA kAraNe A bhAsane yetramAsanu nAma mA5vAmI mAvyu cha. 'tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' mA kSetramAsanA matima visa DAya che te hase. 12 mA maEi4 pau31/35 chAyAthI yukta thaye sUrya parizrama 3 cha. mA 4Itane 'tassaNaM mAsessa je se carime divase taMsi ca NaM divasa si lehaTThAI tiNNi payAI porisI bhavaI' A sUtra dvArA vizada rUpathI spaSTa karavAmAM AvyuM che ke A citramAsane chelle divasa hAya che te hivase paripUtra 5vAjI po3vI DAya cha 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsa kai NakkhattA aiti' he mahanta ! zrImAna 2 mA mAsa vaizAma cha tara sai nakSatra samAsa 42 cha ? mAna pAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tiNNi NakhasA Neti': jambudvIpaprajJaptisUtra Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 439 'goyamA' he gautama ! 'tiNi NakkhattA aiti' trINi nakSatrANi nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'cittA sAI visAhA' citrA svAtI vizAkhA, 'cittA cauddasa rAiMdiyAI NeI' citrAnakSatraM grISmakAlikadvitIyasya vaizAkhamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'sAI paNNarasa rAI diyAiM NeI' svAtI nakSatraM vaizAkhamAsasya mAdhyamikAni paJcadazarAtriMdivaM nayati parisamApayati 'visAhA ega rAI divaM NeI' vizAkhAnakSatraM vaizAkhamAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati-parisamApayati tadetAni trINi citrA svAtI vizAkhAnakSatrANi militvA vaizAkhamAsaM parisamApayanti ataeva vizAkhayA parisamApanA dasya mAsasya vaizAkha iti nAma bhavati / 'tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' tadA vaizAkhamAse khalu aSTAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate ityarthaH / etadeva darzayati-tassa NaM mAsassa' ityAdi, 'tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu vaizAkhamAsasya yo'sau caramaH ke dvitIya mAsa vaizAkha mAsa ko tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'cittA, sAI, visAhA' citrA, svAti aura vizAkhA, isameM 'cittA cauddasa rAiMdiyAI Nei' citrA nakSatra grISmakAla ke vaizAkha mAsa ke prAthamika 14 rAtadinoM ko samApta karatA hai "sAI paNNarasa rAiMdiyAI Nei' svAti nakSatra vaizAkha mAsa ke mAdhyamika 15 dinoM ko samApta karatA hai 'visAhA ega rAiMdivaM NeI' aura vizAkhA nakSatra anta ke eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha se ye tIna nakSatra milakara vaizAkhamAsa ko samApta karate haiM, vizAkhA nakSatra dvArA anta meM parisamApta hone ke kAraNa isa mAsa kA nAma vaizAkha aisA huA hai| 'tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyadRi' vaizAkhamAsa ke antima dina meM ATha aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI abhiprAyase sUtrakArane 'tassa NaM mAsa. gautama ! zrImana bhI bhAsa vaimAsa 15 nakSatra samAsa 2 che. 'taM jahA' tabhanA nAma mA pramANe che-'cittA sAI visAhA' [an svAti ana vizA, samAM 'cittA cauddasa rAiMdiyAI Nei' yi nakSatra zrIbhAnA vaizAmabhAsanA prAthami4 14 rAtadivasAne samAsa re che. 'sAI paNNarasa rAiMdiyAI NeI' svAti nakSatra paisAmanA mAdhyami4 15 sona samAsa 42 cha. 'visAhA egaM rAiM divaM NeI' bhane vimAnA nakSatra antanA eka divasarAtane samApta kare che. A rIte A traNa nakSatra maLIne vaizAkhamAsane parisamApta kare che, vizAkhA nakSatra dvArA antamAM parisamAsa hovAnA kAraNe 21 bhAsanu nAma vaizA5 me prabhArI thayu cha. 'tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' vaizAmabhAsanA mantima hivase 2mA mAMga madhira pau35|35 chAyAthI yuta thayesa sUrya parilamA 13 cha. mA abhiprAyathI 1 2 'tarasa NaM mAsassa je se jambudvIpaprajJaptisUtra Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 / jambUdvIpaprajJaptisUtre paryantavartI divasaH 'taMsi caNaM divasaMsi dopayAI aTuM gulAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu divase dve pade'STAGgulAni pauruSI bhavatIti / 'gimhANaM bhaMte ! taccaM kati NavakhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! tRtIyaM jyeSThalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamApayanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA gati' catvAri-catuHsaMkhyakAni nakSatrANi grISmakAla tRtIyamAsaM parisamApayanti tAni kAni catvAri nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'visAhA aNurAhA jeThAmUlo' vizAkhA anurAdhAjyeSTAmUlazca etAni catvAri nakSatrANi militvA jyeSThamAsaM parisamApayanti 'visAhA cauddasa rAiMdiyAI' tatra vizAkhA nakSatraM jyeSThamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'aNurAhA aTTarAIdiyAI NeI' anurAdhAnakSatraM jyeSThamAsasambandhino'STau rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'jehA satta. rAIdiyAI NeI' jyeSThAnakSatra jyeSThamAsasya sapta rAtridivaM nayati-parisamApayati, tadetAni, ssa je se carime divase tasi ca NaM divasaMsi do payAI aTuMgulAI porisI bhavai / usa mAsa kA jo anta kA divasa hai usa antima divasa meM aSTa aMgula adhika dvipadA pauruSI hotI hai aisA kahA hai| gimhA gaM bhaMte ! taccaM mAsaM kai NakkhattA Neti' he bhadanta ! grISmakAla ke tRtIya mAsa ko-jyeSTha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri NakkhattA aiti' he gautama! cAra nakSatra jyeSTha mAsa ko parisamApta karate haiM 'taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'cisAhA, aNurAhA, jeTThA, mUlo,' vizAkhA, anurAdhA jyeSThA aura mUla, inameM 'visAhA cauddasa rAI diyAI' vizAkhA jo nakSatra hai vaha jyeSThamAsa ke prAthamika 14 dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'aNurAhA aTTarAI diyAI NeI' anu rAdhA nakSatra jyeSThamAsa ke mAdhyamika ATha dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'jeTThA sattarAI diyAI NeI' jyeSThA nakSatra sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'mUlo carimeM divase taMsi ca NaM divasa si do payAI aTuMgulAI porisI bhavaI' te bhAsana re challo divasa che te chellA divase ATha AMgaLa adhika dvipadA paurUSI hoya che e pramANe kahela che. 'gimhA NaM bhaMte ! taccaM mAsa kai NakkhattA Neti' he mahanta ! zrImana tRtiiybhaasn-76-32| nakSatra parisamAsa 42 cha ? mAnA uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA ! cattAri NakhattA geti' he gotama ! yA2 nakSatra mAsane parisabhAle 42 cha 'taM jA te nakSatrAnA nAma ! pramANe che-'visAhA aNurAhA, jeTThA, mUlo' vizamA anurAdhA ye| ane bhUga, mAmA 'visAhA cauddasa rAiMdiyAI' [1 // re nakSatra chete remAsanA prAthabhi 14 visarAtAna samAsa 43 cha. 'aNurAhA aTTarAiMdiyAI NeI' manurAdhA nakSatra 204 bhAsanA bhASyabhiH bha3 sa tAna samAsa 3re che. 'jeTThA sattarAIdiyAI geDa, jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 441 catvAri vizAkhA'nurAdhA jyeSThA mUlanakSatrANi militvA jyeSThamAsaM parisamApayantIti / ' tayANaM ca raMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' tadA jyeSThamAse khala catura gulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTane etadeva darzayati- 'tassaNaM' ityAdi, 'tassaNaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu jyeSThamAsasya yo'sau caramaH paryantavarti divasaH 'taMsi ca NaM divasaMsi dopayAI catAri ya aMgulAI porisI bhavai' tasmiva khalu divase dve pade catvAri cAGgulAni pauruSI bhavatIti / atha caturtha pRcchati - gimhANa' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhattA rNeti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! caturtha mASADhamAsaM kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamAyantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! evaM rAidiyaM Ne' mUla nakSatra jyeSThamAsa ke anta ke eka rAtadina ko samApta karatA haiM / isa taraha se ye vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA aura mUla nakSatra jyeSTha mAsa ke parisamApaka kahe gaye haiM 'tayA NaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha' isa jyeSTha mAsa ke antima dina meM cAra aMgula adhika pauruSI se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| isI bAta ko 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAri ya aMgulAI porisI 'bhava' prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne yaha sUtra kahA hai, isameM isa bAta kA poSaNa kiyA hai ki jyeSTha mAsa anta ke dina meM pauruSI kA pramANa cAra aMgula adhika do pada rUpa hotA hai / 'gimhA NaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaha NakkhattA NeMti' he bhadanta ! grISmakAla kA jo caturthamAsa ASADhamAsa hai use kitane nakSatra apane udaya ke astaMgamana dvArA parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tiNNi jyeSThA nakSatra sAta divasa tine samApta re che. 'mUlo egaM rAIdiyaM Nei' bhUla nakSatra jyeSThamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte, A vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA bhane bhUkha nakSatra jyeSThabhAsanA parisamA vAmAM AvyA che- 'tayANaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' mA nehabhAsanA antima hivase yAra bhAMgaNa adhika pauSIthI yukta thayesa sUrya paribhramaNa pure che. A vastune 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAriya aMgulAI porisI bhavai' pra48 12vAnA Azaye sUtrakAre prastuta sUtra kahela che jemAM e hakIkatanI puSTI karavAmAM AvI che ke jyeSThamAsanA antima divase paurUSInuM pramANa cAra AMgaLa adhika e pada rUpa hoya che, ' gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA NeMti' he lahanta ! zrImAno yturthmAsa je aSADhamAsa che tene keTalA nakSatra peAtAnA udayanA astagamana dvArA parisamApta 52 che ? thAnA navAyAM anu uhe che- 'goyamA ! tiNi NakkhattA NeM ti' he gautama! 2056 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jambUdvIpaprajJaptisUtre tiNi NakkhatA aiti' trINi nakSatrANi ASADhamAsaM nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi yAni grISmakAlikacaturtha mAsaM parisamApayanti tatrAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mUlo puvAsADhA uttarAsADhA' mUlaH pUrvASADhA uttarASADhA ca, ityetAni trINi mUla pUrvASADhA uttarASADhA lakSaNAni nakSatrANi caturthamAsaM parisamApayanti, tatra 'mUlo cauddasa rAiMdiyAI Nei' mUlanakSatraM caturdazarAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'pucyAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM NeI' pUrvASADhA nakSatra mASADhamAsasya mAdhyamikAni paJcadazarAtriMdivaM nayatiparisamApayati 'uttarAsADhA egaM rAidiyaM Nei' uttarASADhA nakSatramASADhamAsasya caramamekaM rAtridivaM nayati-parisamApayati, etAni grISmakAlika catvAri api sUtrANi saralAnyeva prAyaH pUrva pUrvasUtrAnusAritvAt kevala mASADhamAse yadvailakSaNyaM tatsvayameva darzayitumAha-'tayANaM' ityAdi. 'tayANaM vahAe samacauraMsasaMThANasaMThiyAe NaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe sarie aNupariyaTTaI' tadA ASADhamAse khalu vRttayA samacaturasrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA svakAyamanuraMginyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, ayaM bhAvaH tasmin ASADha NakkhattA Neti' he gautama ! ASADha mAsako tIna nakSatra apane udaya ke astaM. gamana dvArA parisamApta karatA hai 'taM jahAM' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'mUlo, puvvAsADhA, uttarAsADhA' mUla nakSatra, pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatra, inameM 'mUlo cauddasarAiMdiyAiM i' mUla jo nakSatra hai vaha ASADhamAsa ke prAthamika 14 rAtri divasoM ko apane udaya ke astaMgamana dvArA parisamApta karatA hai 'puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM Nei' pUrvASADhA nakSatra ASADhamAsa ke mAdhyamika 15 rAtri dinoM ko parisamApta karatA hai aura 'uttarAsADhA egaM rAiMdiyAiM Nei' uttarASADhA nakSatra ASADha mAsa ke anta ke eka dinarAta ko parisamApta karatA hai| isa prakAra se ye tIna nakSatra ASADhamAsa ke tIsa dinarAtoM ko samApta karate haiN| ASADhamAsa ke anta ke dina meM 'tayANaM samacauraMsa saMThANasaMThiyAe Nago. haparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe sUrie aNupariyaI' samacaturastra bhAbhAsane 1 nakSatra pAtAnA yanA 252tamana 2 // parisamAsa 42 cha, 'taM jahA te nakSatrAnA nAma // pramANe cha-'mUlo puvAsADhA, uttarAsADhA' bhUsa nakSatra pUrvASADhA nakSatra bhane uttarASADhA nakSatra, memA 'mUlo dhauddasa rAiMdiyAI NeI' bhUsare nakSatra cha te aSADha mAsanA prAthamika 14 rAta divasone potAnA udayanA astagamana dvArA parisamApta kare che. 'puvvAsADhA paNNarama rAI diyAI Nei' pUrvASADhA nakSatra aSADhamAsanA mAyami 15ta hivasAna parisamAsa 42 che bhane 'uttarAsADhA egaM rAiMdiyAiM Nei' uttarASADhA nakSatra aSADhamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte A traNa nakSatra aSADhabhaasnaa trAsa havasa zatAne samAsa 42 2. aSADhamAsana mantana hivase 'tayANaM samacauraMsa saThANa saThiyAe NaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyApa chAyAe sUrie aNupariyaTTai' jambudvIpaprajJaptisUtra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU026 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 443 mAsa prakAzyavastuno golAkArasya vRttayA samacaturasra saMsthitasya prakAzyavastunaH samacaturastrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasya prakAzyavastuno nyagrodhaparimaNDalayA upalakSaNametat zeSasaMsthAnasaMsthitasya prakAzyavastunaH zeSasaMsthAnasaMsthitayA chAyayA, ASADhamAse hi prAyaH sarvasyApi prakArazyasya vastujAtasya, divasasya caturbhAge'tikrAnte zeSe vA svapramANA chAyA bhavati, nizcayataH punarASADhamAsasya caramadivase tatrApi sarvAbhyantare vartamAne sUrye tato yat prakAzyaM vAstujAtaM yAdRza saMsthAnakaM bhavati tasya vastunaH chAyA'pi tAdRza saMsthAnayutaiva jAyate ataeva kathitaM sUtre vRttasya vastuno vRttayA chAyayA ityAdi, etadeva darzayati svakAyamanuraMginyA ityAdi, svasya-svakIyasya chAyA kAraNasya vastu jAtasya kAyaH zarIraM svakAyaH tamanurajyate ityevaMzIlA anuraMginI tayA svakAyamanuraMginyA chAyayA sUryo'nuparyaTate pratidivasaM parAvartate arthAt ASADhamAsasya prAthamikadivasAdArabhya pratidivasa saMsthAna se yukta-golAkAra vAlI evaM nyagrodhaparimaMDalavAlI jo prakAzyavastu hai athavA aura bhI koI saMsthAnavAlI jo prakAzyavastu hai usa vastu kI anurUpa chAyA se yukta, huA sUrya paribhramaNa karatA haiM, isakA tAtparya aisA hai ki ASADhamAsa meM prAyaH samasta prakAzya vastuoM kI chAyA dina ke caturthabhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane pramANavAlI hotI hai nizcayanaya kI apekSA ASADhamAsa ke antima dina meM usameM bhI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala meM vartamAna rahatA hai taba jisa prakAzya vastu kA jaisA saMsthAna hotA hai usa vastu kI chAyA bhI usI saMsthAnavAlI hotI hai isIliye sUtra meM aisA kahA gayA hai ki gola vastu kI chAyA bhI gola hI hotI hai ityAdi, yahI bAta sUtrakAra ne 'sakAyamaNuraMgiyAe' pada dvArA spaSTa kI hai svakAya zabda se yahAM prakAzya vastu kA zarIra-piNDa liyA gayA hai, use anuraMjita karane vAlI jo chAyA hai vaha svakAya anuraMginI chAyA aisI chAyA se sUrya usa vastu ko prakAzita karatA hai isa taraha samacaturasa saMsthAnathI yukta-gaLAkAravALI-ane nyadha parimaMDaLavALI je prakAzya vastu che athavA bIjI paNa kaI saMsthAnavALI je prakAzya vastu che te vastunI anurUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che, AnuM tAtparya e che ke aSADhamAsamAM prAyaH samasta prakAzya vastuone paDachAyo divasanA cothA bhAgamAM athavA atikAnta thayelA bAkInA bhAgamAM, temAM paNa jyAre sUrya sarvAbhyataramaMDaLamAM vartamAna rahe che tyAre je prakAzya vastunI jevI AkRti hoya che (AkAra hoya che) te vastune paDachAye paNa teja AkAravALe hoya che AthI ja sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke goLa vastune 5chAyo 5 gAya che yAhi, mA04 pAta sUtrAre-'sakAyamaNuraMgiyAe' 56 vaa| spaSTa karI che. svakAya zabdathI ahIM prakAzya vastunuM zarIra-piDa levAmAM AvyuM che, tene anuraMjita karavAvALe je paDachAye te svakAya anuraMginI chAyA AvA paDachAyAthI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jambUdvIpaprajJaptisUtre manyAnyamaNDalasaMkrAntyA tayA kathaMcanApi sUryaH parAvartate yathA sarvasyApi prakAzyasya vastuno divasasya caturbhAge'tikrAnta zeSevA svAnukArA svapramANA ca chAyA bhavati iti / atra vizeSato yadvaktavyaM tat sthalAntare kariSyAmIti / tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya grISmakAlikacaturthamAsasya yo'sau caramo divasaH 'taMsi caNaM divasaMsi le haTAI do payAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu carama divaserekhAsthAnAni dvepade pauruSI bhavatIti / 'eesiNaM puvavaNiyANaM payANaM imA saMgahaNI' eteSAM khalu pUrva varNitAnAM padAnAmiyaM saMgra. hakAriNo gAthA bhavati 'taM jahA' tadyathA-'jogo devaya tAragga' yogaH sambandho daivataM devatA tArAgram, 'gottasaMThANa caMda ravijogo' gotrasaMsthAnaM candraraviyogaH, 'kulapuNNima avamaMsA' kulaM devatA pUrNimA amAvAsyA 'NeyA chAyA ya boddhavyA' netR chAyAca boddhavyA jJAtavyeti vyA. khyAta pUrveyaM gAthA ato na punarvyAkhyAyate / iti SaviMzatitamasUtram / sU0 26 // ASADhamAsa ke prAthamika divasa se lekara pratidina anya anya maMDala kI saMkrAnti dvArA sUrya isa prakAra se paribhramaNa karatA hai ki jisase samasta prakAzya vastu kI chAyA divasa ke caturbhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane AkAra vAlI aura apane pramANa vAlI hotI hai| yahAM vizeSaNoM se jo vaktavya hai use sthalAntara meM spaSTa kiyA jAyegA 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca gaM divasaMsi leha hAI dopayAI porisI bhavaha' usa grISmakAla ke catu. rthamAsa ke anta ke dina meM pUrNarUpa se dvipadA pauruSI hotI hai| 'eesi NaM pubvavaNNi pANaM padhANaM imA saMgahaNI gAhA' ina pUrvavarNita hue padoM kI yaha saMgrahakAriNI gAthA hai-'jogo devaya tAraggaM gottasaMThANa cNdrvijogo| kula puNNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA // 1 // isa gAthA kA artha pahile kahA jAcukA hai ataH punaH yahAM isa kA artha nahIM likhA gayA hai // 26 // sUrya te vastune prakAzita kare che. A pramANe aSADha mAsa prAthamika divasathI laIne pratidina anya anya maMDaLanI saMkrAti dvArA sUrya e pramANe paribhramaNa kare che ke jethI samasta prakAzya vastune paDachAye divasanA cothA bhAgamAM athavA atikAta thayelA zeSa bhAgamAM pitAnA AkAravALI ane pitAnA pramANavALI hoya che. ahIM vizeSaNothI je patavya cha tara sthAntaramA 25STa 42vAmAM Aze. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsica NaM divasaMsi lehavAI dopayAI porisI bhavaI' te zrImAna yothA bhAsanA mantima hivase pU35thI vipakSa pI3SI DAya cha 'eesi NaM puvvavaNiyANaM payANaM imA saMgahaNI gAhA' mA pUrvavata thA pahAnI mA sAri mAyA cha-'jogo deva ya tAragga gotta saMThANa caMda ravi jogA / kula puNNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA // 1 // 24 yaane| artha agAu lakhAI gaye che AthI punaH atre ene artha lakhavAmAM AvyuM nathI. 26 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 27 viSayasaMgrahaNagAthArtha nirUpaNam mUlam - hiTThi sasi parivAro maMdara bAdhA taheva logaMte / dharaNitalAo abAdhA aMto bAhiM ca uddhamuhe |1| saMThANaM ca pamANaM vahati sIhagaI iddhimaMtA ya / tAraMtaraggamahisI tur3iya pahuThiI ya appabahU |2 // asthi NaM bhaMte ! caMdimasUriyANaM hiTTi pi tArA rUvA aNupi tullA visame vi tArA rUvA aNuM pitullA vi upi pi tArArUvA aNuM pitullA ki ? haMtA goyamA ! taM caiva uccAreyadhvaM se keNaTuNaM bhaMte ! evaM buccai, asthiNaM0 jahA jahA NaM tAsa devANaM tavaniyamabaMbhacerANi asiyAI bhavaMti tahA tahANaM tesi NaM devANaM evaM paNNAyae taM jahA - aNute vA tullatte vA jahA jahA NaM tesiM devANaM tatra niyama baMbhacerANi No usiyAiM bhavaMti tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM No paNNApae taM jahA - aNute vA tullate vA / egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro kevaiyA NakkhattA parivAro kevaiyA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattAo ? goyamA ! aTThAsIi mahaggahA parivAro aTThAvIsa NakkhattA parivAro chAvaTThi sahassAI Nava sayA paNNattarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattA, maMdarassa NaM bhaMte ! pavvayassa ke va iyAe abAhAe joisa cAraM carar3a ? goyamA ! ikkArasahiM ikkavIsehiM joyaNasaehiM avAhAe joisaM cAraM carai / logaMtAo NaM bhaMte! kevaiyA abAhAe joise pannatte ? goyamA / ekkArase ekkArasehiM joyaNasaehiM abAhAe joise paNNatte / dharaNitalAo NaM bhaMte! sattahiM NauehiM joyaNasaehiM joise cAraM carai ti evaM sUravimANe aTUsaehi, caMdavimANe ahiM asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAraM carai / joisassa NaM bhaMte ! heTrillAo talAo kevaiyAe abAhAe sUravimANe cAraM carai ? goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhAe cAraM carai, evaM caMda vimANe NauIe joyaNehiM cAraM carai uvarille tArArUve dasuttare joyaNasae cAraM carai sUravimANAo caMdavimANe , jambudvIpaprajJaptisUtra 445 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jambUdvIpaprajJaptisUtre asIIe joyaNehiM cAraM carai, sUravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM carai caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM caraitti ||suu0 27 // chAyA-adhaH zaziparivAro mandarAbAdhA tathaiva lokAntaH / dharaNitalAdabAdhA anto bahizcordhvamukham // 1 // saMsthAnaM ca pramANaM bahanti zIghragataya Rddhimantazca tArAntarAgramahiSyaH tuDitaM prabhuHsthiticAlpabahU // 2 // asti khalu bhadanta ! candrasUryANA madhastanA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api samA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api uparyapi tArArUpA aNavo'pi tulyA api ? haMta gautama ! tadevoccArayitavyam / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate asti khalu yathA yathA khalu teSAM devAnAM taponiyamabrahmacaryANi ucchi tAni bhavanti tathA tathA khalu teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yathA yathA khalu teSAM devAnAM tapo niyama brahmacaryANi no ucchritAni bhavanti tathA tathA teSAM devAnAmevaM no prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA / ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya kiyanto mahAgrahAH parivAraH kiyanti nakSatrANi parivAraH kiyatyastArAgaNa koTI koTa yaH prajJaptAH ? gautama ! aSTAzItirmahAgrahAH sahasrANi navazatAni paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTIkoTa yaH prajJaptAH / mandarasya khalu bhadanta ! parvatasya kiyatyA abAdhayA jyotiSaM cAraM carati ? ekAdazabhirekavizatyA yojanazatairavAdhayA jyotiSkaM prajJaptam ? gautama! ekAdazabhirekAdazabhiyojanazatairavAyA jyotiSka prajJaptam / dharaNitalAt khalu bhadanana ! saptabhi navatai yojanazataizcAraM carati / evaM sUryavimAne aSTabhiH zataiH, candravimAne'STabhirazItyA, uparitanaM tArArUpaM navabhiojanazataizvAraM carati / jyotiSkasya khalu bhadanta ! adhastanAt talAt kiyatyA'bAdhayA sUryavimAnaM cAraM carati ? gautama ! dazabhiryojanairabAdhayA cAraM carati / evaM candravimAnaM navatyA yojanaizcAraM carati, uparitanatArArUpaM dazotarai yojazataizcAraM carati / sUryavimAnAta candravimAnam azItyA yojanai zvAraM carati / sUrya vimAnAda yojanazate uparitanaM tArArUpaM cAraM carati / candravimA. nAd viMzatyA yojanai ruparitanaM tArArUpaM cAraM carati // iti saptaviMzati sUtram // 90 27 // TIkA-sampati-asminnevAdhikAre poDazadrArANi Aha-'hidi ityAdi, tatra-'hirTi' adha:-candrasUryayoradhaH samapaDato 'aNuM samaMvA' ityAdi vaktavyatA dvAram prathamam 1 / 'asthi NaM bhaMte ! caMdima sUriyANa' ityAdi TIkArtha-isI adhikAra meM sUtrakAra ne jo 16 dvAra kahe haiM unakI ye saMgraha asthigaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM' tyaahTakAthaAja adhikAramAM sUtrakAre je 16 dvAra kahyAM che temanI A saMgrahagAthAo jambudvIpaprajJaptisUtra Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 viSayasaMgrahaNagAthArtha nirUpaNam 447 'sasiparivAro vaktavyaH, dvitIyadvAram 2 / 'maMdara'bAdhA' mandarato'bAdhAdvAraM tRtIyam 3 / 'taheva logate tathaiva lokAnte, lokAnta jyotizcandrayorabAdhAnAmakaM caturthadvAram 4 / 'dharaNitalAo abAdhA' dharaNitalAdabAdheti paJcamadvAram 5 / 'aMto bAhiM coddhamuhe nakSatram anta: cArakSetrasyAbhyantare ki bahiH kiM cordhva kiM cAdhazvaratIti vaktavyaM tat SaSThaM dvAram 6 / 'saMThANa' jyotiSkavimAnAnAM saMsthAnaM vaktavyamiti saptamaM dvAram 7 / 'pamANa' eteSA meva pramANaM vaktavyamityaSTamadvAraM ca 8 / 'vahaMti' candrAdInAM vimAnAni kiyanto vahantIti vakta. vyamiti navamaM dvAram 9 / 'sIhagaI' eteSAM madhye ke zIghragatayaH ke mandagatayaH, iti vaktavyaM tat dazamaM dvAram 10 / 'iddhimaMtA ya eteSAM madhye alparddhimanto maharddhimantazcati, vaktavyaM tadekAdazaM dvAram 11 / 'tAraMtara' tArANAM paraspara mantaraM vaktavyaM tada dvAdazaM dvArama 12 / 'agamahisI' agramahiSyo vaktavyA stat trayodazaM dvAram 13 / 'tuDiyabahU' tuTikena gAthAeM haiM inameM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki candra aura sUrya ke adhastana pradeza vartI tArAvimAnoM ke kitaneka adhiSThAyaka deva hIna bhI hote haiM aura kitaneka sadRza bhI hote haiM yaha prathama dvAra hai, zazi parivAra nAmakA dvitIyadvAra hai mandarA bAdhA yaha tIsarA dvAra hai, lokAnta nAma kA caturthadvAra hai, dharaNitalAbAdhA nAma kA pAMcavAM dvAra hai, 'aMto bAhiM coddhamuhe' nakSatra cAra kSetra ke bhItara calate haiM ? yA bAhara calate haiM ? yA Upara calate haiM ? yA noce calate haiM ? aisI vaktavyatA vAlA chaThA dvAra hai saMsthAna nAmakA 9 vAM dvAra hai isa meM jyotiSka devoM ke vimAnoM saMbaMdhI saMsthAna vaktavyatA hai| pramANa nAmakA 8 vAM dvAra hai| candrAdika devoM ke vimAnoM ko kitane deva vahana karate haiM ? isa prakAra kI vaktavyatA vAlA nauvAM vahana dvAra hai| zIghragati nAmakA 10 vAM dvAra hai kauna alpadhi vAle haiM ? kauna maharddhivAle haiM aiso yaha RddhimAn nAmakA 11 vAM dvAra hai, tAraMtara nAmakA 12 vAM dvAra hai / agramahiSI nAmakA 13 vAM dvAra hai, 'tuDiyabahU' nAmakA 14 vAM che, emAM e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke candra sUryanA adhaHstana pradezavatI tArA vimAnenAM keTalAMka adhiSThAyaka deva hIna paNa hoya che ane keTalAka sadaza paNa hoya che A prathama dvAra che, rAzi parivAra nAmanuM bIjuM dvAra che. maMdarA bApA e trIjuM dvAra che. astri nAmanu yAthu bA2 cha, patimA nAmanu pAyabhu dAra cha. 'aMto bAhiM comuhe nakSatra yA kSetranI maha2 yA cha ? athavA mahAra yAsele? athavA 652 yAse che ke nIce cAle che? evI vaktavyatAvALuM chaThuM dvAra che, saMsthAna nAmanuM sAtamuM dvAra che emAM tiSka denA vimAnanI AkRti varNavavAmAM AvI che. pramANa nAmanuM AThamuM dvAra che. candrAdika devenA vimAnene keTalA deva vahana kare che? A jAtanI vaktavyatAvALuM navamuM vahana kAra che zIghragati nAmanuM dazamuM dvAra che keNa apardhivALA che? keNamahaddhivALA che? evuM A addhimAna nAmanuM agIyAramuM dvAra che, tAraMtara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jambUdvIpaprajJaptisUtre paryatsat strI janena saha prabhuH-bhogaM kartuM samarthazcandrAdi naiveti vaktavyaM tat caturdazaM dvAra 14 / 'ThiIya' sthiti rAyuSo vaktavyatA tat paJcadazaM dvAram 15 / 'appabahU' alpabahutvaM jyotiSkANAM vaktavyaM SoDazaM dvAram 16 / tadetAni SADazadvArANi gAthAdvayena pratipAditAni, ete eva viSayA atra sUtre vaktavyA iti / tatra prathamaM dvAraM praznayanAha-'atthiNa' ityAdi, 'asthiNaM bhaMte !' astyetata khala bhadanta ! 'caMdimasUriyANa' candrasUryANAm candrasya sUryasya cetyarthaH 'hidi pi tArArUvA' adhastanA api tArArUpA devA arthAt candrasUryAdi devAnAM kSetrApekSayA adhastanAH nIcaivartamAnA stArArUpAH tArAvimAnAnA madhiSThAyakA devAH 'aNuM pi tullAvi' aNavo'pi tulyA api kecit tArA vimAnAdhiSThAtAro devAdyutivibhavAdikamapekSyANavo hInA api bhavanti tathA kecit tulyA api dyutivibhavAdikamapekSya sadRzA api bhavanti kim tathA-'samaMvi tArArUvA aNuMpi tullA vi' same'pi tArArUpA aNavo'pi tulyA api candrAdi vimAnaiH kSetrApekSayAsamAH samazreNisthitA api tArArUpAH tArAvimAnAnAmadhiSThAtAro devAste api candrasUryANAM dvAra hai sthiti nAmakA 15 vAM dvAra hai aura alpabahutva nAmakA 16 dvAra hai inameM prathama dvAra kI vaktavyatA ke sambandha meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'asthi NaM bhate ! caMdimasariyANaM hidipi tArAruvA, aNupi tallA vi samevi tArAkhvA aNuvi tulA vi upi vi tArArUvA aNuM vi tullAvi' he bhadanta candra aura sUrya Adi devoM ke, kSetra kI apekSA nIce vartamAna tArAvimAnoM ke kitane ka adhiSThAyaka deva, kyA yuti vibhavAdika kI apekSA hIna bhI hote haiM ? tathA kitaneka yutivibhavAdika kI apekSA sadRza bhI hote ? tathA-candrAdi vimAnoM kI samazreNi meM sthita tArAvimAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUryAdika devoM ko dhuti evaM vibhavaAdi kI apekSA kyA hIna bhI hote haiM ? aura tulya bhI hote haiM ? tathA-candrAdika vimAnoM ke kSetra kI apekSA upara-uparitana bhAga meM sthita-tArAvimAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUrya devoM kI ghuti evaM vibhava nAmanu 12 bhu. 2 cha. ayamahiSI nAmanu 13. dvA2 cha, 'tuDiyabahU' nAmanu 14 bhu dvAra che. sthiti nAmanuM 15muM dvAra che ane alapabaDutva nAmanuM 16 muM dvAra che. A paiThI prathama dvAranI patavyatA samayamA gautamasvAbhIme prabhune pUchyu-atthiNaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM hidipi tArArUvA aNuM vi tullA vi samevi tArArUvA aNuM vi tullA vi uppiM vi tArArUvA aNu vi tullA vi' ha manta ! yandra bhane sUrya mAvAnA, kSetranI apekSA nIce vartamAna tArA vimAnanA keTalAka adhiSThAyaka deva, zuM dunivibhAvAdinI apekSAhIna paNa hoya che ? tathA keTalAka vRtivivAdikanI apekSA sadaza paNa hoya che? tathA candrAdi vimAnI samazreNImAM sthita tArAvimAnanA adhiSThAyaka deva candra sUryAdika devonI zuti ane vaibhava AdinI apekSA zuM hIna paNa che? ane tulya paNa hoya che? jambudvIpaprajJaptisUtra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 449 devAnAM ghutivibhavAdikamapekSya kecidaNavo hInA api bhavanti kecit tulyAH sadRzA ghuti vibhavAdikamapekSya bhavanti kim, tathA-'uppipi tArArUvA aNuM pi tullA vi' uparyapi tArArUpA aNavo'pi tulyA api, tathA candrAdInAM vimAnAnAM kSetrApekSayA upari-uparitana bhAge sthitA stArArUpA stArAvimanAdhiSThatAro devAzcandrasUryANAM devAnAM dyutivibhavAdika mapekSya kecidaNavo hInAH kecit tulyAH sadRzA api bhavanti kimiti kAkvA prazno gautamasyeti evamupayuktaprakAreNa gautamena pRSTho bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA! taM ceva uccAreyacvaM' hanta gautama ! tadevoccArayitavyam he gautama ! hanta yadeva tvayA pRSTaM tatsarva tathaivArita, arthAt candrasUryAdInAM devAnAmadhastanAstArArupA devAH kecida dhutivibhavAdikamapekSya tulyA api bhavanti tathA candrasUryApekSayA uparitanabhAge vidhamAnA stArA vimAnAdhiSThAtAro devAH candrAdInAM dyuti vibhavAdikamapekSya kecid hInA api kecit tulyA api bhavanti, dyutivibhavAdInAM pUrvabhavopArjitakarmanibandhanakhAdityata stadevA. Adi kI apekSA kyA hIna aura samAna bhI hote haiM ? isa prakAra yaha kAku kI apekSA lekara gautamasvAmI kA prazna hai| prazna kA niSkarSArtha yahI hai kI candra Adi devoM ke vimAnoM ke nIce samazreNi meM sthita aura Upara meM sthita tArA vimAnoM ke adhiSThAyaka deva kyA dhuti vibhavAdika kI apekSA se hIna hote haiM yA samAna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! taMceva UccAreyavvaM' hAM, gautama ! aise hote haiM arthAt candra sUryAdika vimAnoM ke nIce vartamAna tArAvimAnoM ke deva kitaneka aise hote haiM jo una kIdyuti evaM vibhava Adi kI apekSA hIna hote haiM aura kitaneka aise hote haiM jo unakI dyuti evaM vibhava Adi kI ApekSA samAna hote haiM, isI prakAra samazreNI meM vartamAna aura apara meM vartamAna tArA vimAnoM ke devoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye, kyoMki tathA candrAdika vimAnanA kSetranI apekSA upara-uparita bhAgamAM sthita-tArAvimAnonA adhiSThApaka deva candra sUrya devanI ghati ane vaibhava AdinI apekSA zuM hIna temaja samAna paNa hoya che ? A rIte kAkunI apekSA laIne gautamasvAmIne prazna che. A praznane nicoDa eja che ke candra Adi denA vimAnanI nIce samazreNamAM sthita ane uparamAM sthita tArAvimAnanA adhiSThApaka deva zuM iti vibhavAdikanI apekSAthI hIna hoya che? mathA samAna DAya cha ? mA praznanA 2815ma prabhu I cha-'haMtA, goyamA ! taM caiva uccAreyadhvaM' hA, gautama ! bhAva DAya che arthAt yandra sUryA vimAnAnI nAya vartamAna tArAvimAnanA deva keTalAka evA hoya che je temanI iti ane vaibhava AdinI apekSAhIna hoya che ane keTalAka evA hoya che je temanI iti ane vaibhava AdinI apekSA samAna hoya che, evI ja rIte samazreNImAM vartamAna ane uparamAM vartamAna tArAvimAnanA devanA saMbadhamAM paNa jANavuM. kAraNa ke hIna tathA samAna dhruti vagerevALA ja057 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jambUdvIpaprajJaptisUtre vikalaM praznavAkyameva uttaravAkyarUpeNoccAraNIyamiti / kathaM te tArArUpA devA: candrasUryApekSayA hInA api tulyA api bhavanti, atrArthe kAraNaM jJAtuM praznayannAha - 'se keNaTuNaM' ityAdi, 'sekeNa NaM bhaMte ! evaM buccai asthiNaM 0 ' tatkenArthena bhadanta ! eva mucyate - asti khalu tArArUpANAM devAnAM candrAdyapekSayA hInatvamapi tulyatvamapi, arthAdatra ko hetu rasti yena sarvajJenApi bhavatA evaM kathyate iti gautamasyAvAntaraH praznaH, bhagavAnAha - he gautama ! 'jahA jahANaM tesi devANaM' yathA yathA khalu teSAM devAnAm tatra yathA yathA - yena yena prakAreNa teSAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM devAnAM pUrvasmin bhave 'tavaniyamavaM pacerANi usiyAI bhavati' taponiyamabrahmacaryANi ucchritAni utkRSTAni adhikAnItyartho bhavati tatra tapo'nazanAdidvAdazaprakaraNam, niyamaH - zaucAdiH, brahmacarya - maithuna viratiH, atra zeSavratAnAmanupadarzanam utkaTavratadhAriNAM jyotiSka deve pUtpAdAsaMbhavAd ucchratAnItyupalakSaNam tena yathA yathA anucchritAnItyapi jJAtavyamiti / yat zabdaghaTitavAkyasya tacchabda ghaTitavAvacasApekSatvA duttaravAkyamAha - ' tahA tahA NaM' ityAdi, 'tahA tahA NaM tesi devANa evaM paNNAyae taM jahA hIna evaM samAna ghuti AdivAlA honA yaha saba pUrvabhava meM upArjita karmoM ke udayAnusAra hI hotA hai ! isa taraha he gautama ! jisa prakAra se tumane prazna pUchA hai usakA uttara vaisA hI haiM, 'se keNaTTeNaM bhaMte! evaM buccai asthiNaM' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki candrAdika devoM ke vibhavAdika kI apekSA tArArUpa devoM ke vibhavAdika meM hInatA evaM samAnatA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jahA 2 NaM tesi devANaM' he gautama! jaisA 2 una devoM ke pUrvabhava meM 'tavaniyamabaMbhacerANi usiyAI bhavati' tapa, niyama, brahmacarya adhikarUpa se sevita hotA hai arthAt anazana Adi 12 prakAra ke tapoM kA, zaucAdirUpa niyamoM kA aura maithuna viratirUpa brahmacarya kA adhikarUpa meM yA hIna rUpa meM sevana hotA hai 'tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM paNNAyae taM jahA aNuttaM vA tullataM vA' vaisA 2 una devoM ko aisA kahA jAtA hai ki ye candrAdika devoM ke hovuM A badhuM pUbhavamAM saoNMcaya karelAM karmAMnA udayAnusAra ja thAya che A rIte he gautama ! ne rIte tame prazna pUchayo che teneo zvAsa patha tevA che, 'se keNaTuNaM bhaMte ! evaM vuccai asthi NaM' he lahanta ! khAvu Apa yA araNe haDDI rADe / ho hai yandrAhi devAnI vibhavArdikanI apekSA tArArUpa devezanA vibhavAdikamAM hInatA ane samAnatA che ? khAnA uttaramA pralu uDe che - 'goyamA ! jahA 2 NaM tesiM devANaM' he gautama! vuvu te hevAnA pUrvalavamAM 'tavaniyamabaMbhacerANi usiyAI bhavaMti' tapa niyama, brahmayarya adhi rUpathI sevAya che--arthAt anazana vagere 12 prakAranA tape!nu zaucAdirUpa niyamAnu' ane maithuna virati35 brahmayaryanu adhi 35bhAM athavA hInazyamAM sevana thAya che. 'tahA 2 NaM siM devA evaM paNNAyae taM jahA aNutaM vA tullataM vA' tevA tevA te devAne yevu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 451 aNuttaM vA tullattaM vA' tathA tathA teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yena yena rUpeNa tapo niyamAdInAmAdhikyaM tena tena rUpeNa teSAM devAnAM tulyatvamaNutvaM ca bhavatIti dRzyate ca manuSyaloke'pi kecit pUrvajanmAntaropArjita tathAvidha puNyaprAgbhArArAjatvamaprAptA api rAjJAsaha tulyavibhavA bhavanti / 'jahA jahA gaM tesiMdevANaM tavaniyamabaMbha cerANi No usikhAI bhavaMti tahA tahANaM tesiM devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNuttevAtullattevA' yathA yathA yena yena prakAreNa teSAM devAnAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM prAgUbhavArjitAni uchUitAni taponiyamabrahmacaryANi bhaveyuH tatra tapo'nazanAdi dvAdazaprakArakaM niyamaH zaucAdi brahmacarya maithunaviratiH etAni na bhaveyuH, tathA tathA-tena tena prakAreNa teSAM devAnAM tArA vimAnAdhiSThAtRNAM no evaM prajJAyate aNutvaM tulyatvaM vA AbhiniyogikakarmodayenAti nikRSTatvAt-ayaM bhAvaH akAmanirjarAdi yogAt devatva prAptAvapi devaralAbhena candrasUryebhyo vibhavAdika kI apekSA hIna vibhavAdivAle haiM aura tulyavibhavAdivAle haiM, tAtparya-isa kathana kA yahI hai ki jitane 2 rUpa meM pUrvabhava meM ina devoM ke dvArA tapa, niyama evaM brahmacarya kA sevana hotA hai utane 2 rUpa meM una devoM ke vibhavAdikoM meM candra sUryAdi devoM ke vibhavAdika se samAnatA bhI hotI hai aura samAnatA nahIM bhI hotI hai / yaha to loka meM bhI dekhane meM AtA hai ki kitaneka mAnava pUrvajanmAntaropArjita tathAvidhapuNya ke prabhAva se rAjA nahiM hone para bhI rAjA ke jaise vibhavAdivAle hote haiN| 'jahA 2 NaM tesiM devANaM tavaniyama baMbhacerANi jo usiyAI bhavaMti tahA 2 NaM tesiM devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNatte vA tullatte vA' tathA jina tArAvimAna adhiSThAyaka devoM dvArA anazana Adi 12 prakAra ke tapoM kA zaucAdi niyamoM kA evaM maithuna viratirUpa brahmacarya kA pUrvabhava meM sevana nahIM kiyA jAtA hai aise ve deva Abhiniyogika karmodaya se atinikRSTa hote haiM-ataH una devoM ke sambandha meM aNutva aura tulyatva kA vicAra kahevAmAM Ave che ke te candrAdika devanA vibhAvAdikanI apekSA hIna vibhavadivALA che A kathananuM tAtparya e ja che ke jeTalAM jeTalAM rUpamAM pUrvabhavamAM A devenI dvArA tapa, niyama ane brahmacaryanuM sevana thAya che teTalAM teTalA rUpamAM te denA vivAdikAmAM candra sUryAdi devenA vibhAdikathI samAnatA paNa hoya che ane samAnatA nathI paNa hatI A te lekamAM paNa jovAmAM Ave che ke keTalAMka manuSya pUrva janmAntare pArjita tathAvidha puNyanA prabhAvathI rAjA na hovA chatAM paNa rAjA jevA vaibhava vagerevALA hoya che. "nAra NaM tesiM devANaM tavaniyamabaMbharANi No usiyAI bhavaMti tahA 2 NaM tesiM devANaM evaM No paNNayae taM jahA-aNutte vA tullatte vA' tathA vimAna madhiya4 hevA dvA2manazana mAha 12 prakAranA tapanuM zaucAdi niyamanuM ane maithuna viratirUpa brahmacaryanuM pUrva bhavamAM sevana karAtuM nathI evA te deva Abhinigaka karmodayathI atinikRSTa hoya che. AthI te jambudvIpaprajJaptisUtra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre tiniyamAdikamapekSyANutvamapi na saMbhavati kutasteSAM candrasUryaiH saha tulyakhamiti prathamadvAram 1 / samprati-dvitIyaM dvAraM praznayitunAha - ' egamegassa NaM bhaMte' ityAdi, 'egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa' ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya 'kevaiyA mahaggahA parivAro' kiyantaHkiyatsaMkhyakA mahAgrahAH bhaumAdayaH parivAraH parivArarUpA bhavanti, tathA - 'kevaiyA NakkhattA parivAroM' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi parivAra: parivArabhUtAni bhavanti tathA'kevaiyA tArAgaNa koDAkoDIo pannattAo' kiyatyaH kiyatsaMkhyakAstArAgaNa koTAkoTayaH parivArarUpAH prajJaptAH - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' aTThAsIi mahaggahA parivAro' aSTAzItirmahAgrahAH parivAraH, hai gautama ! ekaikasya candrasya pratyekamaSTAzIti saMkhyakA mahAgrahA bhaumAdayaH parivArabhUtAH prajJaptA stathA - 'aTThAvIsaM NakkhattA parivAro' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSa 452 nahIM hotA hai tAtparya yahI hai ki akAma nirjarAdi ke yoga se devatva pada kI prApti hone para bhI devarddhi ke alAbha hone ke kAraNa una devoM meM candra sUryAdikoM se pati vibhavAdika kI apekSA lekara aNutva kI bhI saMbhAvanA jaba nahIM hotI hai taba unake sAtha tulyatA kI bAta to kaise vicArita ho sakatI hai| G prathama dvAra kathana samApta | dvitIya dvAra kathana 'egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro' he bhadanta ! eka eka candra ke parivAra rUpa bhaumAnika mahAgrahaH kitane haiM ? 'kevaiyA NakkhattA pari'cArA' tathA kitane parivArabhUta nakSatra haiM ? tathA-' - 'kevaiyA tArAgaNako DAkoDIo' kitanI tArAgaNoM kI koTI koTI parivAra bhUta haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! aTThAsIha mahaggahA parivAro' he gautama! eka eka candra ke devAnA saMbadhamAM aNutva ane tulyatvanA vicAra ja thatA nathI. tAtparya e che ke akAma nirAdinA cegathI daivatvapadanI prApti thavA chatAM paNa devaddhinA alAbha hAvAnA kAraNe te devAmAM candrasUryAdikAthI dhruti vibhAdikanI apekSA laIne aNutvanI paNa zakayatA jyAre hotI nathI tyAre temanI sAthe tulyatAnI vAta teA kai rIte vicAraNAmAM lai zakAya ? prathamadvAra kathana samApta dvitIyadvAra kathana ' egamegassa NaM bhaMte! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAroM' he lahanta ! ! ! yandranA parivAra 35 lobhAdiGa mahAzraDa DeMTalA che ? 'kevaiyA NakkhattA parivArA' tathA DeMTalA parivAralUta nakSatra he ? tathA 'kevaiyA tArAgaNakoDAkADIo' DeTasAM tArAgaNonI choTAnaDoTI parivArabhUta ? yA praznanA uttaramA prabhu De che - 'goyamA ! aTThAsIi mahaggahA parivAroM' he gautama! meDa me yandranA parivAra3ya lobhAhi mahAgraha 88 che tathA - 'aTThAvIsai jambudvIpaprajJaptisUtra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 453 trANi abhijidAdIni parivAraH paridArabhUtAnyekaikasya candrasya bhavati tathA 'chAvaTThisahassAI' SaTSaSTiH sahasrANi 'Nava ya sayA' navazAni, 'paNNattarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattA' paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTAkoTI parivArabhUtAni prajJaptAni-kathitAni SaSTiH sahasrANi paJcasaptatyuttarANi navazatAni tArAgaNa koTikoTInAM parivArabhUtAni ekaikasya candrasya bhavantItyarthaH / yadyapyatra ete mahAgrahAdayaH candrasyaiva parivArarUpeNa kathitAH tathApi sUryasyApi indratvA dete eva grahAdayaH parivAratayA jJAtavyAH samavAyasUtre jIvAbhigama sUtrAdau ca tathaiva darzanAditi dvitIyaM dvAram 2 // samprati tRtIyaM dvAraM praSTumAha-'maMdarassa NaM bhaMte' ityAdi, 'maMdarassa gaM bhaMte ! pavayassa' mandarasya-merunAmakasya khalu bhadanta ! parvatasya 'kevaiyAe 'abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA-bAdhArahitayA 'joisa cAraM caraI' jyotiSaM cAraM jyotizcakraM cAra gati carati-karoti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ikkAparivArarUpa bhaumAdika mahAgraha 88 haiM tathA-'aTThAvIsai NakkhatA parivAro abhijit Adi 28 nakSatra parivArarUpa hai tathA 'chAvahisahassAiM Navaya sayA paNNattarA tArAgaNa koDA koDIo paNNattA' 66975 chayAsaTha hajAra nau sau piMcottara tArAgaNoM kI koTAkoTI parivAra bhUta kahI gaI hai yadyapi yahAM ye pUrvokta mahAgrahAdika eka candra ke parivArarUpa se kahe gaye haiM phira bhI indra hone ke kAraNa eka sUrya ke bhI yehI pUrvokta grahAdika parivArarUpa se kahe gaye jAnanA cAhiye kyoM ki samavAyAGgasUtra meM aura jIvAbhigamasUtra Adi meM aisA hI kathana milatA hai| dvitIya dvAra samApta / tRtIya dvAra kA kathana'maMdassa NaM bhaMte ! pavvayassa kevaiyAe ayAhAe joisa cAraM caraI' he bhadanta ! jyotiSI deva sumeru parvata ko kitanI dUra para choDa kara gati karate haiM ? NakkhattA parivAro' maliort mA 28 nakSatra parivAra 35 che tathA 'chAvaTisahassAI Nava ya sayA paNNa tarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattA' 61875 ch| 2 navasa 5.yaatera tArAgaNanI kaTAkoTI parivArabhUta kahevAmAM Avela che. alabatta ahIM A pUta mahAgrahAdika eka candranA parivArarUpe kahevAmAM AvyA che tema chatAM Indra hovAnA kAraNe eka sUryanA paNa Aja pUrvokta grahAdika parivAra rUpathI kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavuM joIe kAraNa ke samavAyAMgasUtramAM temaja jIvAbhigamasUtra AdimAM AvuM jakathana maLe che. dvitIyadvAra samApta che tRtIyadvAra kathana'mNdrss NaM bhaMte ! pavvayassa kevaiyAe abAhAe joisaM cAra caraI' 3 mata! tiSI deva sumerU parvatane keTale dUra choDIne gati kare che? AnA uttaramAM prabhu kahe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jambUdvIpaprajJaptisUtre rasahiM ikvI sehiM joyaNasaehi' ekAdazabhirekaviMzatyadhikai yojanazataiH 'abAhAe joisaM cAra caraI' abAdhayA jyotiSaM ca jyotizcakraM cAraM caratIti, ayaM bhAvaH-mandaraparvatAt cakravAlenaikaviMzatyadhikAni ekAdaza yojanazatAni parityajya cala jyotizcakraM tArArUpaM carati atra prakaraNAt jambUdvIpagatameva jyotizcakraM jJAtavyam, anyathA-lavaNasamudrAdi gatajyotizcakrasya mandaraparvatAdati dUrataravartitvenopayuktapramANasyAsaMbhavaprasaGgAt iti tRtIyamabAdhAdvAram // ___ athasthiraM jyotizcakramalokataH kiyatyA'bAdhayA arvAgavatiSThate iti praSTuM caturthadvAramAha-'logaMtAoNa' ityAdi, 'logatAo NaM bhaMte' lokAntataH alokAdito'rvAkU khalu bhadanta ! 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA 'joise pannatte' jyotiSa sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkArasa ekArasehiM joyaNasaehiM' ekAdazabhirekAdazabhi yojnshtaiH, jagatsvAisake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ikkArasahiM ikkavIsehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAraM caraI' he gautama! jyotiSI deva sumeru parvatako 1121 yojana dUra choDa kara gati karate haiM ! yahAM jo 1121 yojana sumeru parvata ko choDa kara jotizcakra ke calane kI bAta kahI gaI hai vaha jambUdvIpagata jyotizcakra ko lekara kahI gaI hai lavaNa samudrAdigata jyotizcakra ko lekara nahIM kahI gaI kyoM ki lavaNa samudragata jyotizcakra sumeru parvata se bahuta hI adhika dUrataravartI hai isa kAraNa 1121 yojana kA pramANa nahIM bana sakatA hai| ___ abAdhA tRtIya dvAra samApta / caturthadvAra vaktavyatA isa vaktavyatA meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'logaMtAo NaM bhaMte! kevaiyAe abAhAe joise pannatte' he bhadanta ! loka ke anta se-aloka ke pahile kitanI abAdhA se jyotizcakra sthira kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate che-'goyamA ! ikkArasahiM ikkayosehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAra caraI' gautama ! tiSI deva sumerU parvatane 1121 jana dUra cheDIne gati kare che. ahIM je 1121 jana sumerU parvatane choDIne tikSakanA cAlavAnI vAta kahevAmAM AvI che te jammudvIpagata ticakrane laIne kahevAmAM AvI che. lavaNasamudrAdigata jyotizcakane laIne kahevAmAM AvI nathI kAraNa ke lavaNasamudragata jyotizcaka sumerU parvatathI ghaNo ja vadhAre rataravatI che. A kAraNe 1521 jananuM pramANa banI zakatuM nathI, abAdhA tRtIyadvAra samApta che yatuvAra 1tavyatA___prastuta paratavyatAmA zrIgautamasvAbhImeM prabhune mA prabhArI 57yu -'logatAo NaM Na bhaMte ! kevaiyAe abAhAe joise pannatte' 3 mahanta ! a4nA mantathI-mahAna par3atA pahelA keTalI abAdhAthI jAtiththaka sthira kahevAmAM AvyuM che ? AnA uttaramAM prabhu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 455 bhAvyAt ekAdazAdhikai rekAdazabhi yojanazataiH 'abAhAe joise pannatte' abAdhayA jyotiSa sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitam prakaraNAt sthiraM jyotizcakrameveti jJAtavyam carajyoti. cakrasya tatrAbhAvAditi caturthadvAram 4 // atha paJcamadvAraM pRcchati-'dharaNitalAoNaM bhaMte' ityAdi, 'dharaNitalAo NaM bhaMte dharaNitalAt khala bhadanta ! atra praznaikadeza eva kathitaH kintu ekadezena paripUrNa praznasUtraM jJAtavyam, taccaivam-'dharaNitalAo gaM bhaMte ! uddhaM UppaittA kevaiyAe abAhAe hiTille joise cAraM carai ? goyamA !' vastvekadezasya saMpUrNa vastusmArakatvaniyamAt, tatazcAyamarthaH-dharaNitalAt samayaprasiddhAt samatalabhUbhAgAt Urdhvamutpatya kiyatyayA abAdhayA adhastanaM jyotiSaM tArApaTalaM cAraM carati gatiM karoti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'satcahi Nauehi joyaNasae hiM' saptabhinavataiH navatyadhikaiH saptabhiryojanazate rityevaM rUpayA 'abAhayA joise cAraM caraitti' abAdhayA jyotiSa jyotizcakra cAraM carati-karotIti / ___samprati sUryAdi viSayamabAdhAsvarUpaM saMkSipya bhagavAn svayameva darzayati-'evaM sUra haiM-'goyamA! ekkArasa ekkArasehiM joyaNasaehi abAhAe joise panatte' he gautama ! loka ke anta se aloka ke pahile 2 jyotizcakra 1111 yojana choDakara sthira kahA gayA hai kyoMki jagata kA svabhAva hI aisA hai yahAM cara jyotizcakra nahIM hai| caturtha dvAra samApta pazcama dvArakA kathana 'dharaNitalAo NaM bhaMte ! uddhaM uppaittA kevaiyAe avAhAe hiDille joise cAraM caraI' he bhadanta ! isa dharaNitala se-samayaprasiddha-samatalabhU bhAga se kitanI Upara kI dUrI para arthAt kitanI UMcAI para adhastana jyotiSa tArA paTala gatikaratA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! sattahiM uehiM joyaNasaehiM avAhAe joisa cAraM carai' he gautama ! isa samatala bhUmibhAga se hai cha-'goyama! ! ekArasehi joyaNasaehi abAhAe joise pannatte' gautama ! aasan athI alokanI pahelAM pahelA jyotizcakra 1111 yojana cheDIne sthira kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke jagatano svabhAva ja eve che ahIM "cara jyotizcaka nathI. caturthadvAra samApta che paMcamaDhAra kathana'dhrnnitlaao NaM bhaMte ! uddhaM uppaittA kevaiyAe abAhAe hidville joise cAraM caraI' he bhadanta ! A dharaNitaLathI samayaprasiddha-samatalabhUbhAgathI keTale dUra arthAt keTalI ucAI para adharataka tiSa tArApaTala gati kare che? AnA uttaramAM prabhu kahe che'goymaa ! sanahiM Na upahiM joyaNasaehi abAhAe joisaM cAraM caraha' 3 gautama! mA catuSAra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jambUdvIpaprajJaptisUtre vimANe' ityAdi, 'evaM sUravimANe ahiM sarahiM' evamupayuktaprakAreNa samabhUmibhAgAdadhastanaM jyotizcakra navatyadhikasaptayojanazatai rakhAdhayA prajJaptaM tathA samabhUmibhAgAdeva sUryavimAna maSTabhiryojanazataiH, tathA-'caMdavimANe aTThahiM asIehiM' candravimAnamazItyadhikai raSTabhiryojanazataiH 'uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAraM carai' uparitanaM tArArUpaM navabhiryojanazatai vAraM crtiiti|| samprati-jyotizcakracArakSetrApekSayA abAdhA praznamAha-'joisassa NaM' ityAdi, 'joi. sassa NaM bhaMte ! heDillAo talAo' jyotizcakrasya dazottarayojanazatabAhalyasya khalu bhadanta ! adhastanAt talAt 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA avAdhayA 'sUravimANe cAraM caraI' sUryavimAnaM cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 790 yojana kI UMcAI para jyotizcakra gati karatA hai| 'evaM sUra vimANe aTThahiM saehi usameM isa samatala bhUmibhAga se 800 yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiN| 'caMda vimANe aTThahi asIehiM uvarille tArArUve navahi joyaNa. saehiM cAraM caraI' vahAM ke AThasau assI yojana kI uMcAI para arthAt sUrya vimAna se 80 yojana kI UMcAI para candra vimAna gati karate haiM, vahAM se 900 nava sau yojana kI UMcAI para arthAt candra vimAna se 20 yojana kI UMcAI para tArA rUpa-graha-nakSatra-evaM prakIrNa tAre gati karate haiN| isa taraha meru ke samatala bhUbhAga se 790 yojana kI UMcAI para jyotizcakra ke kSetra kA prAraMbha hotA kahA gayA hai yaha inakA cAra kSetra UMcAI meM vahAM se 110 yojana parimANa hotA hai| isI bAta ko Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-'joisassa NaM bhaMte ! heDillAo talAo kevaiyAe abAhAe sUravimANe cAraM caraI' isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa samatala bhUbhAga se 790 samatabhUmimAthI 760 yonI GyA 52 jyotizca gati 42 cha. 'evaM sUravimANe __ ahi saehiM' mA mA samatala bhUmimAthI 800 yAsananI yA 52 sUryA vimAna gati 43 cha. 'caMdavimANe aTTahiM asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAra ra' tyAMthI 880 jananI uMcAI para arthAt sUryavimAnathI 80 jananI UMcAI para candravimAna gati kare che, tyAMthI 900 jananI uMcAI para arthAt candravimAnathI 20 jananI uMcAI para tArA rUpa-graha-nakSatra ane prakIrNa tArA gati kare che. A rIte merUnA samatala bhUbhAgathI 790 jananI uMcAI para tikSakanA kSetrane prAraMbha thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A emanuM cAra kSetra uMcAImAM tyAMthI 110 ejana parimANa DAya che. bhArI jItane pachInA sUtrIdvArA 2578 42tA 5 // sUtra42 4 cha-'joisarasa NaM bhaMte ! hedillAo talAo kevaiyAe abohAe sUravimANe cAra carai' mAmA gautamasvAbhIme prabhune evuM pUchyuM che ke he bhadanta ! A samatala bhUbhAgathI cha90 jananI uMcAI para jadIpaprajJaptisUtrA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 457 'dasahiM joyaNehiM abAhayA cAraM carai' dazabhi yojanairityevaM rUpayA abAdhayA sUryavimAnaM cAraM carati atra khalu sUtre samatala bhUmibhAgAdUrdhvaM navatyadhikasaptayojanAtikrameNa jyotithakrabAhalyamUlabhUta AkAzapradezaprataraH sa evAvadhimantavyaH, evaM candrAdisUtre'pi jJAtavyam, 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM dAraM carai' evaM sUryasUtrapradarzitakrameNa candravimAnaM navatyA yojanairavAdhayA cAraM carati, 'uvarille tArArUve dasuttare joyaNasae cAraM caraI' evam uparitanaM tArArUpaM dazottare-dazAdhike yojanazate jyotizcakrabAhalyamAnte ityarthaH cAraM carati / samprati-sUryAdInAM parasparamantaraM svayameva sUtrakAraH prAha-'sUravimANAo' ityAdi, 'sUravimANAo caMdavimANe asIie joyaNehiM cAraM carai' sUryavimAnAt candravimAnam azotyA yojanaizcAraM carati, AlApaprakArastu ittham-he bhadanta ! sUryavimAnAt kiyatyA abAdhayA candravimAnaM cAraM carati ? bhagavAnAha-he gautama ! sUryavimAnAt candravimAnamayojana kI UMcAI para jo jyotizcakra kA cAra kSetra prAraMbha hotA hai so vahAM se kitanI yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhayA cAraM carai' he gautama! vahAM se 790 yojana cAra kSetra se Age 10 yojana kI UMcAI para sUryavimAna gati karate haiN| 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM cAraM carai' isI taraha samatala bhUmibhAga se 90 yojana kI UMcAI para candravimAna gati karate haiM 'uvarille tArAsve dasuttare joyaNasae cAraM caraI' tathA-samatala bhUmibhAga se 110 yojana kI UMcAI para tArArUpa jyotizcakra gati karate haiN| isa prakAra 'sUravimANAo caMda vimANe asIIe joyaNehiM cAraM caraI' sUrya vimAna se candravimAna kI dUrI 80 yojana kI hai aura sUryavimAna se itanI dUra rahA huA candravimAna gati karatA hai / isa sambandha meM AlApa prakAra isa prakAra se hai-'sUravimANAo NaM bhaMte ! kevaDayAe abAhayA caMdavimANe cAraM cAI ? goyamA ! sUravimANAo caMdavimANe asIIe je tikSakanA cAra kSetra prAraMbha thAya che to tyAMthI keTalAM jananI UMcAI para sUrya vimAna gati re cha ? mAnA 15mA prabhu 43 cha-'goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhayA cAraM carai' he gautama ! tyAMcI 760 yona yA kSetrathA 2mA 10 yojanA yA 52 sU vimAna ti 43 cha. 'evaM caMdavimANe NauIe cAraM carai' mevI 24 zate samatabhUmimAthI yoninI yA 52 yandravimAna gati 42 cha 'uvarille tArArUpe dasuttare joyaNasae cAraM caraI' tayA-samatAbhUmAthI 110 yAnanI yA 52 taa2|35 jyoti gati 42 cha. // 54 // 2 'sUravimANAo caMdavimANe asIIe joyaNehiM cAraM caraI' suuryvimAnathI candravimAnanuM (aMtara) 80 jananI che ane sUryavimAnathI ATaluM dUra rahela yandravimAna gati 42 che / samayamA mAsA5 52 // pramANe cha-'sUravimANAA bhaMte ! kevaiyAe abAhayA caMdavimANe cAraM caraI' 'goyamA ! sUravimANAo caMdavimANe asIIe 058 jadIpaprajJaptisUtrA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jambUdvIpaprajJaptisUtre zItyA yojanaizcAraM caratIti evamagre'pi, 'suravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM cara' sUryavimAnAda yojanazate'tikrAnte sati uparitanaM tArArUpaM tArApaTalaM cAraM carati / 'davimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM carai' candravimAnAd viMzatyA yojanairuparitanaM tArArUpaM tArApaTalaM cAraM carati / sUtrasya sUcakatvA danuktamapi grahANAM nakSatrANAM ca kSetravibhAgamanyatra varNitaM ziSyajJAnAya atra likhyate " zatAni saptagatvordhva yojanAnAM bhUvastalAt / navatiM ca sthitA stArAH sarvAstAnnabhastale // 1 // tArakApaTalAd gatvA yojanAni dazopari / sUrANAM paTalaM tasmAd azItiM zItarociSAm ||2|| joyaNehiM cAraM carai' isI prakAra se AlApakrama Age bhI samajhanA cAhiye 'suravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM caraI' sUryavimAna se tArArUpa jyotizcakra 100 yojana kI dUrI para Upara meM hai aura vaha usase itane yojana dUra rahakara apanI gatikriyA karatA hai / 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve nagaraM caradda' yaha tArArUpa jyotizcakra candravimAna se 20 yojana dUra Upara meM hai aura vahIM se vaha apanI gatikriyA meM rata hotA hai| sUtra jo hotA hai vaha kevala viSaya kA sUcaka hI hotA hai isaliye yahAM para anukta bhI grahoM kA evaM nakSatroM kA kSetra vibhAga jo ki anyatra varNita kiyA gayA huA hai ziSyajJAna ke nimitta prakAzita kiyA jA rahA hai zatAni sapta tyo yojanAnAM bhuvastalAt / navatiMca sthitAstArAH sarvAstAnabhastale // 1 // tArakA paTalAd gatvA yojanAni dazopari / sUraNAM paTalaM tasmAt azItiM zItarociSAm // 2 // joyaNehiM cAraM caraI' AgarIne AsAma AgaNa mATe pazu samala sevA. 'sUravimANAo joyasa uvarille tArArUpe cAraM carai' sUryavibhAnathI tArA3ya jyotizva 100 yojananI jeTale dUra uparanA bhAgamAM che ane te tenAthI ATalA ceAjana dUra rahIne peAtAnI gatiDiyA re che. 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehi uvarilleNaM tArArUve cAraM caraI' mA tArArUpa jyeAtizcaka candravimAnathI 20 yAjana dUra upara che ane tyAMthI te potAnI gatikriyAmAM zta thAya che. sUtra je hAya che te kevaLa viSayanu sUcaka ja DAya che. A mATe ahIM' anukta pazu graheAnA ane nakSatrAnA kSetravibhAga ke je anyatra varNita karavAmAM Avela ziSyajJAnanA nimitta prakAzita karavAmAM Ave che. zatAni sapta gatvadhvaM yojanAnAM bhuvastalAt / navatiM ca sthitAstArAH sarvAdhastAnnabhastale || tArakA paTalAd gatvA yojanAni dazopari / surANAM paTalaM tasmAt azItiM zItarociSAm // jambudvIpaprajJaptisUtra Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 459 catvAriMtu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // 3 // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gatvoz2a krameNa paTalaM sthitam // 4 // ayamarthaH-bhUvastalAt sapatalabhUmibhAgAt urdhva nabhastale-AkAzapradeze gatvA yojanAnAM navatyadhikAni saptazatAni gatvA tArAH sthitAH // 1 // tArakApaTalAt jyotizcakrAta dazopari dazAdhika yojanAni gatvA tatra AkAzapradeze sUrANAM sUryANAM paTalaM vidyate tasmAt sUryapaTalAt azIti yojanAni upari gatvA zItarociSAM candrANAM paTalaM vidyate // 2 // tataH candrapaTalAt catvAri yojanAni uparigatvA nakSatrapaTalaM sthitaM vidyate tato'pi nakSatrAdapi Urdhva catvAri yojanAni galA budhAnAM budhamahAgrahANAM paTalaM bhavet / / 3 / / budhAdupari trINi yojanAni galA zukrANAM zukramahAgrahANAM paTalaM bhavet zukrAdapi upari trINi yojanAni gatvA gurUNAM bRhaspati mahAgrahANAM paTalaM bhavet gurorapi upari trINi yojanAni bhaumAnAM catvAri tu tato gatvA nakSatraM paTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // 3 // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM manda saMjJinAm / trINi trINi ca gatvo krameNa paTalaM sthitam // 4 // inakA artha isa prakAra se hai-samatala bhUmibhAga se Upara AkAza pradeza meM 790 yojana jAne para vahA~ tArA paTala sthita hai aba isa tArA paTala se Upara 10 yojana Age jAne para vahAM sUrya paTala sthita hai isa sUrya paTala se Age Upara 80 yojana jAne para vahAM para candra paTala sthita hai| isa candra paTala se Age 4 yojana Upara jAne para nakSatra paTala sthita hai| isa nakSatra paTala se Upara Age 4 yojana jAne para budha mahAgrahoM kA paTala sthita hai| budha mahAgrahoM se 3tIna yojana Upara Age jAne para zukra mahAgrahoM kA paTala sthita hai| zukra paTala se Age Upara catvAri tu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gatvordhva kameNa paTalaM sthitam // 8 // ane artha A pramANe che-samatala bhUmibhAgathI upara AkAzapradeza 790 jana javAthI tyAM AgaLa tArA paTala sthita che have A tArA paTalathI upara 10 ejana AgaLa jaIe tyAre sUryapaTala Ave che, A sUryapaTalathI AgaLa upara 80 ejana para candrapaTala sthita che. A candra paTalathI AgaLa 4 pejana AgaLa upara jaIe tyAM nakSatrapaTala sthita che. A nakSatrapaTalathI upara AgaLa 4 jana para budha mahAgrahanuM paTala sthita che. budha mahAgrahathI 3 (traNa) jana upara AgaLa zuka mahAgranuM paTala sthita che. zaka paTalathI AgaLa upara 3yejane gurU grahanuM paTala sthita che. gurUNa paTalathI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre maGgalamahAgrahANAM paTalaM bhavet bhaumAdapi upari trINi yojanAni mandasaMjJinAM zanaizcarANAM mahAgrahANAM paTalaM bhavet evaM prakAreNa grahANAM nakSatrANAM cAvasthAnaM jJAtavyamiti ||suu * 27 // paJcamadvAram samAptam / / samprati-SaSThaM dvAraM pRcchannAha --'jaMbuddIveNaM' ityAdi, mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve aTTAvIsAe NakkhattANaM kayare Nakkhatte sababhaMtarillaM cAraM carai, kayare Nakkhatte savvabAhiraM cAraM carai, kayare Nakkhatte savvahidillaM cAraM carai, kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM carai ? goyamA ! abhiI Nakkhatte savvabbhaMtaraM cAra carai, mUlo savva bAhiraM cAra carai, bharaNI savva hiDillaM sAI savvuvarillaM cAra cri| caMdavimANe NaM bhaMte ! kiM saMThie pannatte ? goyamA ! addhakaviTusaMThANa saMThie savvaphAliyAmae abbhuggayamusie evaM savvAiM nneybvaaii| caMdavimANeNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! chappaNaM khalu bhAe vicchiNNaM caMdamaMDalaM hoi / aTTAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM // 1 // aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM / 2 / do kose ya gahANaM NakkhattANaM tu havai tassaddhaM / tassaddhaM tArANaM tassaddhaM ceva bAhallaM ||3||tti ||suu0 28 // chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe aSTAviMzate nakSatrANAM katarada nakSatraM sarvAbhyantaraM cAraM parati katarada nakSatraM sarvabAhya cAraM carati katara nakSatraM sarvAdhastanaM cAraM carati katarad nakSatra sarvoparitanaM cAraM carati ? gautama ! abhijinnakSatra sarvAbhyantaraM cAraM carati, mala: sarvabAhya cAraM carati, bharaNI sarvAdhastanaM svAtI sarvoparitanaM cAraM carati / candravimAnaM khalu 3 tIna yojana jAne para gurugrahoM kA paTala sthita hai gurugraha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para maMgalagrahoM kA paTala sthita hai| maMgala graha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para zanaizcara mahAgrahoM kA paTala sthita hai| isa prakAra se grahoM aura nakSatroM kA avasthAna jAnanA cAhiye // 27 // AgaLa upara 3 jana jaIe tyAM maMgaLanuM paTala sthita che. maMgalagraha paTalathI AgaLa upara 3 ejana para zanaizcara mahAgrahanuM paTala sthita che. AvI rIte graho tathA nakSatronuM avasAna jANavuM joIe 27 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 28 nakSatracAra ga -gatinirUpaNam 461 bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! arddhakapitthasaMsthAnasaMsthitaM sarvasphaTikamayam abhyudratotsRtam evaM sarvANi netavyAni / candravimAnaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA bAhalyena prajJaptam, SaTpaJcAzat khalu bhAgaM vistIrNa candramaNDalaM bhavati, aSTAviMzatibhArga bAhalyaM tasya boddhavyam 1 | aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, catuviMzatiM khalu bhAga bAlyaM tasya boddhavyam ||2|| dvau krozau ca grahANAM nakSatrANAM tu bhavati tasyArddham tArANAM tasyArddhaM caiva bAhalyam // sU0 28 // TIkA- 'jaMbuddI NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzate raSTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye 'kayare Nakkhatte' katarad nakSatram 'savvabbhaMtarillaM cAraM caraI' sarvebhyo maMDalebhyo'bhyantaraH sarvAbhyantarastaM cAraM carati, tathA - ' kayare Nakkhate savvavAhiraM cAraM caraI' katarat nakSatraM sarvabAla sarvato nakSatramaNDalAbdahi vAraM carati tathA-' kayare Nakkhate savvahidvillaM cAraM caraI' katarad nakSatram sarvAstanaM sarvebhyo'dhastanaM cAraM carati, tathA 'kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM 'cara' katarad nakSatraM sarvoparitanaM cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'abhiI Nakkhatte samvantaraM cAraM caraI' aSTAviMzati nakSatrANAM madhye' bhijinakSatraM sarvAbhyantaraM cAraM carati yadyapi sarvAbhyantaramaNDalacArINi abhijidAdi 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi TIkArtha- gautamasvAmIne isa sUtradvArA aisA pUchA hai-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatroM meM se 'kare Nakkhate' kauna nakSatra 'savvabhaMtarillaM cAraM caraha' sarvAbhyantara arthAt sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai ? 'kayare Nakkhatte savyabAhiraM cAraM carai' kauna nakSatra sarva bAhya arthAt sarva nakSatra maMDala se bAhara hokara gati karatA hai ? 'kare Nakkhatte savbahiTThillaM cAraM carai' kauna nakSatra saba nakSatra maMDala se nIce hokara gati karatA hai-tathA-' kayare Nakkhate savva uvarillaM cAraM carai' kauna nakSatra saba nakSatra maMDale se Upara hokara gati karatA hai ? isa taraha 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve aTThAvIsAe NakkhattA'' TIDArtha- gautamasvAbhIye yA sUtra dvArA sebha pUchayu che-'jaMbuhoveNaM maMte ! dIve' he lahanta mAjUdvIpa nAmanA dvIpamA 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatromAMthI 'kayare Nakkhate' yA nakSatra 'savvabhaMtarillaM cAraM caraI sarvAsyantara arthAt sarvanakSatra bhaDajanI mahara thardhana gati hure che. 'kayare Nakkhatte' 'savvabAhira' cAraM caraI' yA nakSatra sarvamAhya arthAt sarvanakSatra bhauMDajathI mahAra rahane gati re ? 'kayare Nakkhatte savvahiTThillaM cAraM carai' yAM nakSatra sarva nakSatra bhaujanI nAtha thAne gati hare che 1 tathA-'kayare Nakkhatta savbauvarillaM cAra gharUM kayA nakSatra badhAM nakSatra maMDaLanI upara thaIne gati kare che ? mA jAtanA A praznonA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvAdazanakSatrANi bhavanti tathApi idamabhijinakSatraM zeSaikAdezanakSatrApekSayA merudizi sthitaM satra cAra carati tasmAt kAraNAt sarvAbhyantaracArIti kathitam / tathA-'mUlo savvabAhira pAraM carai' mUlanAmakaM nakSatraM sarvabAhA cAra carati yadyapi pazcadazamaNDalAd bahivArINi mRgaziraH prabhRtIni SaDUnakSatrANi pUrvASADhottarASADhayo zcaturNA tArakANAM madhye dve dve tArake kathitAni, tathApi etanmUlanakSatra maparabahizcAri nakSatramapekSya lavaNasamudradizi vyavasthitaM sat cAra' carati, asmAdeva kAraNAt mUlanakSatraM sarvato bahizvaratIti kathitam ato na ko'pi doSa iti / 'bharaNIhi DhillaM' bharaNI nakSatraM sarvAdhistanaM cAra carari, tathA-'sAI saca uvarillaM cAra caraI' svAtInakSatraM sarvoparitanaM cAra carati, arthAd dazAdhikazatayojanarUpe jyotizcakrabAhalye yo nakSatrANAM kSetravibhAgazcatu yojanapramANakaH tadapekSayoktanakSatrayoH krameNAdhastano ke ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! abhiI Nakkhatte savvan tare cAraM carai' 28 nakSatroM meM se jo abhijit nakSatra hai vaha sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai yadyapi sarvAbhyantara maMDala cArI abhijitU Adi 12 nakSatra haiM tathApi yaha abhijit nakSatra zeSa 11 nakSatroM kI apekSA meru dizAmeM sthita hokara gati karatA hai isa kAraNa ise sarvAbhyantara cArI kahA gayA hai / tathA-'mUlosavvabAhiraM cAraM caraI' mUla nakSatra sarva nakSatra maMDala se bAhira hokara gati karatA hai yadyapi pandraha maMDala se bahicArI mRgazirA Adi chaha nakSatra aura pUrvASADhA aura uttarASADhA ina do nakSatroM ke cAra tArakoM ke bIca do do tAre kahe gaye haiM taba bhI yaha mUla nakSatra apara bahicArI nakSatra kI apekSA lavaNa samudra kI dizA meM vyavasthita hokara gati karatA hai isI kAraNa mUla nakSatra sarvato bAhizcArI hai aisA kahA gayA hai| isaliye koI bhI doSa nahIM hai| 'bharaNI hiDillaM' bharaNI nakSatra sarvanakSatra maMDala se adhazcArI hokara gati karatA hai tathA-'sAI savva uvarillaM cAraM carai' svAti nakSatra sarvanakSatra maMDala se Upara uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA ! abhiI Nakkhatte savvabhaMtaraM cAraM carai' 28 nakSatrImAthA re abhijita nakSatra che te sarva nakSatra maMDaLanI aMdara thaIne gati kare che. jo ke sarvAvyantara maMDaLa cArI abhijIta Adi 12 nakSatra che te paNa A abhijita nakSatra bAkInAM 11 nakSatranI apekSA merU dizAmAM sthita thaIne gati kare che AthI ja tene sabhyantara thArI vAmAM mAthyu che tathA 'mUlo savvabAhiraM cAraM cAraI' bhUla nakSatra sanakSatra mLanI bahAra thaIne gati kare che. jo ke paMdara maMDaLathI bahizcArI mRgazira Adi che nakSatra ane pUrvASADhA ane uttarASADhA e be nakSatranA cAra tArakenI vacce babbe tArA kahevAmAM AvyA che te paNa A mUla nakSatra upara bahirI nakSatranI apekSA lavaNa samudranI dizAmAM vyavasthita thaIne gati kare che. AthI ja mUla nakSatra sarva te bahiskArI cha mema 4DevAmA mAvyu cha sAthI 6 55 doSa nathI 'bharaNI hidvillaM' bharaNI nakSatra sanakSatra bhI azvArI ne ti 42 cha tathA 'sAI savva uvarillaM cAra cara' jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 28 nakSatracAra gatinirUpaNam paribhAgau jJAtavyAviti SaSThaM dvAram / samprati saptamadvAraM pRcchannAha - 'caMda vimANeNaM' ityAdi, caMdavimANaM bhaMte! kiM saMThie panate' candravimAnaM khalu bhadanta ! ki saMsthitaM kIdRzasaMsthAnaviziSTaM prajJaptaM kathitamiti candravimAnasyAkAraviSaye praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'addhaviThANa Thie saccaphAliyAmae abbhuggayamusie evaM savvAI NeyacvAI' uttAnIkRtAkapitthasaMsthAnasaMsthitam sarvasphaTikamaya mabhyudgatotsRtam atyunatam jambUdvIpasya pUrvadigavasthita vijayadvArapurastha prakaNThakagataprAsAdavarNanaM niravazeSamatra vatavyam vistarabhayA - natra likhyate vizeSa jighRkSubhiH svayameva draSTavyam evaM candravimAnavarNitanyAyena sarvANi hokara gati karatA hai arthAt 110 yojana rUpa jyotizcakra bAhalya meM jo nakSatroM kA kSetra vibhAga caturyojana pramANa rUpa hai usakI apekSA se ukta do nakSatroM kA krama se adhastana aura uparitana bhAga jAnanA cAhiye / 463 saptama dvAra vaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte! kiM saMThie panate' he bhadanta candra vimAna kA saMsthAna kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! addhakavisaMThANasaMThie savvaphaliyAmae abbhuggayamusie evaM savvAI NeyavvAI' he gautama / kapittha ke Adhe bhAga kA ki jise Upara kI ora muMha karake rakhA gayA ho jaisA saMsthAna - AkAra hotA hai vaisA hI saMsthAna candravimAna kA hai / yaha candravimAna sarvAtmanA sphaTikamaNi kA banA huA hai abhyudgatotsRta - atyunnata hai, yahAM para jambUdvIpa kI pUrvadizA meM avasthita vijaya dvAra ke prakaNThaka meM rahe prAsAda kA jaisA varNana kiyA gayA hai vaisA hI vaha saba varNana yahAM para bhI karalenA cAhiye, vistAra ho jAne ke bhaya se use hama yahA~ para nahIM likha rahe haiN| vizeSa jijJAsuoM ko vahIM para svAti nakSatra sanakSatrama`DaLanI upara thaine gati kare che arthAt 110 yeAjana rUpa janmyAtizcakra bAhulyamAM je nakSatrAnA kSetravibhAga caturthAMjana pramANarUpa che tenI apekSAthI ukta e nakSatrAnA kramathI adhastana ane uparitana bhAga jANavA joie. saptamadvAra vaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte! kiM saMThie pannate' he lahanta ! yandravibhAna ne mAra de| che ? uttaramAM prabhu De che - 'goyamA ! addhakaviTTha saMThANasaMThie savva phAliyAmae abbhuggaya musie evaM savvAI yavvAI' he gautama! upitthanA maudhA lAganA ne uparanI tara bhuSa karIne rAkhavAmAM Avyu hAya enA jevA AkAra hoya tevA ja AkAra candravimAnanA che A candravimAna sarvAtmanA sphaTika jAtinu banelu che. abhyudgatAtsUta-ahyunnata che, ahIMyA jammUDhIMganI pUrvAdizAmAM avasthita vijayadvAranA prakamAM rahelA mahelanuM jevu. vana karavAmAM AvyuM tevu' ja sa` vana ahI' paNa lAgu paDe che. vistAra thai javAnA bhaye jambudvIpaprajJaptisUtra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jambUdvIpaprajJaptisUtre sUryAdi jyotiSkavimAnAni netavyAni saMsthAna naiyatyabuddhiM prApaNIyAni / atha yadi sUryAdi jyotiSka vimAnAni arddhakRtakapitthaphalasadRzAni tata candrasUryavimAnAni ati sthUlatvAdudaya samaye'stamayanasamaye vA yadi vA tiryak paribhramanti tadA kasmAtkAraNAt tathAvidhAni na dRzyante ? yastu zirasa uparivartamAnAnAM sUryAdInAM teSAmasthAyi janeSu vartulatayA pratibhAsaM arddhakapitthasya zirasa upari dUramayasthApitasya parabhAgAdarzanato vartulatayA dRzyamAnatvAt bhavati so'pi na samIcInaH pUrNavRttasyApi tathA darzanAditi cedatrocyate atra khalu arddhakapitthatulyAni na sAmastyena vimAnAni jJAtavyAni kintu se isa varNana ko dekha lenA cAhiye jaisA yaha varNana candravimAna ke saMsthAna ke sambandha meM kiyA gayA hai vaisA hI varNana samasta jyotiSka sUryAdikoM ke vimAnoM ke saMsthAna ko bhI jAna lenA cAhiye, zaMkA- yadi samasta sUryAdika jyotiSkoM ke vimAna arddhakRta kapistha phala ke AkAra jaise haiM to phira candra aura sUrya ke vimAna atisthUla ho jAne se udayakAla meM athavA astamayana kAla meM jaba ve tiryak paribhramaNa karate haiM to phira isa prakAra ke aise AkAra se upalabdha kyoM nahIM hote haiM - dikhalAI kyoM nahIM dete haiM ? tathA zira ke Upara vartamAna una sUryAdikoM ke vimAnoM kA AkAra nIce rahe hue janoM ko jo vartulAkAra rUpa se pratibhAsita hotA hai vaha samIcIna nahIM hai kyoM ki arddhakapittha jo ki zira ke Upara bahuta dUra sthApita kara diyA jAya parabhAga ke nahIM dikhalAI dene ke kAraNa vartulAkArarUpa se dikhalAI detA hai pUrNa vRtta kA bhI to aisA hI AkAra dekhA jAtA hai / isakA samAdhAna aisA hai yahAM jo candrAdikoM ke vimAnoM kA AkAra urdhvamukha vAle arddhakapittha ke jaisA kahA gayA hai so vaha unakA sampU tenuM ame atre varSoMna karatA nathI. vizeSa jijJAsuone tyAM ja A varSoMna joi levA anurAdha karIe chIe jevuM A vana candravimAnanA AkAra samanyamAM karavAmAM AvyuM che. tevu' ja varNana samasta jyAtiSka sUryAkrikonA vimAnAnA AkAra paNa jANavA prakAranA--AvA AkAranA za MkA--nne samasta sUryAdika jayAtiSkAnA vimAna ahvIkRta kapirtyaphaLanA AkAra jevAM che te pachI candra temaja sUnA vimAna atisthUla thai javAthI udayakALamAM athavA astamayana kALamAM jyAre teo tika paribhramaNa kare che te pachI A upalabdha kema thatAM nathI ? kema jovAmAM AvatAM nathI ? tathA mastakanI upara vata mAna te sUryAkrikAnA vimAnAnA AkAra nIce rahelA mANusAne je gALAkAra rUpathI pratibhAsita thAya che te samIcIna nathI kAraNake adbhu kapittha je mastakanI upara ghaNe dUra sthApita karI devAmAM Ave parabhAganA noI zakavAnA kAraNe vartulAkArarUpe jovAmAM Ave che pUvRttanA paNa Ave ja AkAra jovA maLe che, AnuM samAdhAna Ama che--ahIM je candrAdikAnA vimAnAnA AkAra uSNa mukhavALA akapitthanA jevA kahevAmAM AnyA che te jambudvIpaprajJaptisUtra Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 28 nakSatracAra gatinirUpaNam 465 vimAnAnAM pIThAni teSAM pIThAnA mupari candrAdInAM prAsAdAste ca prAsAdA stathA kathaJcaarfe vyavasthitA yathA pIThaiH saha bhUyAt vartula AkAze bhavati saca dUratvAd ekAntataH samavRttatayA lokAnAmavabhAsate tato na ko'pi doSa iti saptamadvAram // samprati- aSTamadvAraM pRcchati - 'caMda vimANe NaM' ityAdi, 'caMdavimANe NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' candravimAnaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM dairghyavistArAbhyA mityarthaH tathA - 'kevaiyaM bAhalleNaM patratte' kiyatA - kiyatpramANakena bAhalyena - uccatvena prajJapta kathitam upalakSaNatvAt sUryAdivimAnAnAmapi AyAmaviSkambhAdi viSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! atra bhagavAn padyenottaraM dadAti, 'chappaNNaM khalu bhAe vicchiSNaM caMda maMDalaM hoI' SaTpaJcAzade kaSaSTibhAgAn yojanasya vistIrNa candra rUpa se nahIM kahA gayA hai kintu vimAnoM ke jo pITha haiM ve hI aise AkAra vAle kahe gaye haiM ina pIThoM ke Upara candrAdikoM ke prAsAda haiM ye prAsAda isa taraha se una para vyavasthita haiM ki jisase unake sAtha unakA adhika se adhika AkAra vartula ho jAtA hai dUra hone se vaha AkAra lokoM ko samavRtta rUpa mAlUma paDatA hai, ataH isa prakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai / aSTama dvAra kathana 'caMda vimANeNa bhaMte! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' he bhadanta ! candravimAna kI lambAI cauDAI kitanI hai ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' UMcAI kitanI hai ? upalakSaNa se aisA hI prazna sUryAdika vimAnoM ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA / chappaNNaM khalu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM hoi' he gautama! eka pramANAMgula yojana ke 61 bhAgoM meM se 56 bhAgapramANa candravimAna kA vistAra hai-aura samudita 56 bhAgoM kA jitanA pramANa hotA hai temanA sampUrNarUpe kahevAmAM Avela nathI. parantu vimAnAnI je pITha che teja AvA AkAravALI kahevAmAM Avela che, A pIThanI upara candrAdikAnA prAsAda che. A mahela evI rIte temanA upara vyavasthita che ke jethI temanI sAthe temanA vadhune vadhu AkAra vartuLa thaI jAya che. dUra haivAna! kAraNe te AkAra leAkeAne samavRttarUpa bhAse che AthI A prakAranA kathanamAM koi dveSa lAgatA nathI aSTamadvAra kathana 'caMda vimANaM bhaMte! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' he lahanta ! yandravibhAnanI samAdha yaha jAdha DeMTalI che ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' yA DeTasI hai ? upalakSathI Avena prazna sUryAhiu vibhAnAnA sabhyandhamA yasa uravA leAme khAnA vANAM prabhu De che - 'goyamA ! yojanA 11 bhAgAnuM jeTalu chappaNNaM khalu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM hoi' he gautama 4 prabhAga yAMga bhAgeAmAMthI 56 bhAga pramANa candravimAnanA vistAra che-ane samudita 56 ja0 59 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jambUdvIpaprajJaptisUtre maNDalaM bhavati, ayaM bhAva:-ekasya pramANAigulayojanasyaikaSaSThibhAgIkRtasya SaTpaJcAzatA bhAgaiH samuditai vipramANaM bhavati tAvatpramANo'sya vimAnasya vistAraH vRttapadArthasya sahazAyAmaviSkambhatvAditi, evamevottarasUtre'pi jJAtavyam, tenAyAmo'pi tAvAneva, parikSepastu vRttavastunaH savizeSa striguNaH paridhiriti prasiddha eveti / 'aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tassa voddhavaM' tasya candravimAnasya bAhalyaM aSTAviMzatibhAgAta boddhavyaM jJAtavyam SaTpaJcAzad bhAgAnAmardai etAvata evalAbhAt sarveSAmapi jyotiSkavimAnAnAM svasvavyAsapramANAdadhapramANabAhalyAnIti pratipAdanAt / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoI aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, 'cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhacvaM' caturviMzati bhAgAn yAvat sUryavimAnasya bAhalyaM bhavatIti boddhavyam 'dokoseya gahANaM' grahabimAnAnAM dvau krozau yojanArddha mityarthaH bAhalyaM bhavati 'NakkhatANaM tu habai tassaddhaM' nakSatrANAM tu bAhalyaM tasyArddha grahabAhalyasyArddham, grahavimAnabAhalyasya krozadvayaparimitauttanA vistAra eka candravimAna kA hai kyoMki jo vRtta (gola) padArtha hotA hai vaha samAna AyAma viSkambha vAlA hotA hai| isI taraha se uttara sUtra meM bhI jAnanA cAhiye isase AyAma bhI itanA hI hotA hai vRtta vastu kA parikSepa usake AyAmaviSkambha se kucha adhika tigunA hotA hai yaha to prasiddha hI hai 'aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhabvaM' candra vimAna kA bAhalya-UMcAI-56 bhAgapramANa vistAra se AdhA hai arthAt 28 bhAga pramANa hai kyoM ki jitane bhI jyotiSka vimAna haiM unakA-una saba kA bAhalya apane 2 vyAsa ke pramANa se AdhA kahA gayA hai / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi' 48 bhAga pramANa vistAra sUryamaNDala kA hai 'cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhacvaM' aura 14 bhAga pramANa isa kA bAhalya hai 'do kose ya gahANaM' grahavimAnoM kA bAhalya do koza kA-Adhe yojana kA hai 'NakkhattANaM tu havai tassaddhaM' nakSatra pramANa hoya che teTalo vistAra eka candravimAnane che. kAraNa ke je vRtta (goLa) padArtha hoya che te samAna AyAma viSumbhavALe hoya che, Aja pramANe uttarasUtramAM paNa jANavuM AthI AyAma paNa eTalo ja thAya che. vRtta vastune parikSepa tenA AyAma viSkathI 44 12 Y A ya cha, ye areItu cha. 'adAvIsaM bhAe bAhallaM tarasa boddhavvaM' yandra vimAnanu mAikSya-yA/-56 mA prama vistArathI madhu cha arthAt 28 bhAga pramANa che kAraNa ke jeTalAM paNa tiSka vimAna che temanIte badhAnI ayodhapota potAnA vyAsanA prabhAthI sadhI havAmA bhAvI cha. 'aDayAlIsaM bhAe vicchinnaM suramaMDalaM hoi' 48 lA prabhAra vistAra sUrya mle| cha. 'cauvIMsaM khalu mANaM bAhallaM tassa boddhavvaM' bhane 24 lA prabhArI anI yA che, 'do kose ca gahANaM' avimAnAnI yA me zanI-575yonI che. 'NakkhattANaM tu havai tassaddha' nakSatra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 467 tvAttasyArddha krozaikaM bhavatItyarthaH 'tassaddhaM tArANaM tassaddhaM ceva bAhallaM' tasyArddha krozArdam tArAvimAnAnAM vistAraH tadarddha tArAvimAnasya bAhalyam grahAdi vimAnAnAM madhye yasya vimAnasya yo vyAsaH tasya vimAnasya tadaddhe vyAsAddha bAhalyaM bhavati yathA krozadvayasyAddha krozamAtra parimitaM graha vimAnavAhalyam krozAI nakSatravimAnaM bAhalyam, krozaturyA za stArA vimAnavAhalyam iti aSTama dvAram // sU0 68 // samprati navamadvAraM varNayitu konaviMzatsUtramAha-'caMdavimANe NaM bhaMte' ityAdi, mUlam-caMdavimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahati ? goyamA! solasa devasAhassIo parivahaMtIti caMdavimANassa NaM purasthimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmaladadhighaNago. khIrapheNarayayaNigarappagAsANaM thiralaTapauTugavaTupIvarasusiliTTha visiTU tikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM rattuppalapattamauya sukumAlatAlujIhANaM mahuguliyapiMgalakkhANaM pIvaravarorupaDipuSaNaviulakhaMdhANaM miuvisaya suhamalakSaNa pasatthavaravaNNakesarasaDovasohiyANaM usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM vairAmaya NakhANaM vairAmayadADhANaM vai. rAmayadaMtANaM tavaNija jIhANaM tavaNija tAluyANaM tavaNija jottagasu joiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiya gaINaM amiyabalabIriyapurisakAraparakamANaM mahayA apphoDiya sIhaNAya bolakalakalaraveNaM mahureNaM maNahareNaM puretA aMbaraM disAo ya vimAnoM kA bAhalya eka koza kA hai 'tassaddhaM tArANaM' tArAoM ke vimAnoM kA vistAra Adhe koza kA hai, isa vistAra se AdhA unakA bAhalya hai / grahAdi vimAnoM meM jisa vimAna kA jo vyAsa hai usa vyAsa se AdhA usa vimAna kA bAhalya hotA hai| jaise-grahavimAna kA bAhalya eka koza kA hai, nakSatravimAnoM kA bAhalya Adhe koza kA hai aura koza ke cauthe bhAga pramANa bAhalya tArA vimAna haikA // 28 // vimAnAnI yAnI tassaddhaM tArANaM rAsa vibhAgAnI vistAra mA gAune che, A vistArathI aDadhI temanI UMcAI che. grAdi vimAnamAM je vimAnane je vyAsa che te vyAsathI aDadhI ne vimAnanI UMcAI hoya che jemake-graha vimAnanI UMcAI eka gAunI che, nakSatra vimAnanI UMcAI aDadhA gAunI che ane gAunA cethA bhAga pramANa UMcAI tArA vimAnanI che. 28 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 jambUdvIpaprajJaptisUtre sobhayaMtA cattAri devasAhassIo sIharUvadhArINaM purathimillaM vAhaM vahati / caMdavimANassa NaM dAhiNeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmala dadhighaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM vairAmaya kuMbhajuyala suTriyapIvaravaravairasoMDavaTTiyaditta surattapaumappagAsANaM abbhuNNayamuhANaM tavaNijavisAlakaNNacaMcalacalaMtabimalujjalANaM mahuvaNNabhisaMta Niddhapattala nimmala tivaNNamaNirayaNaloyaNANaM abbhuggaya maulamalliyA dhavalasarisasaMThiya NivvaNadaDhakasiNaphAsiyAmayasujAya daMtamusalovasobhiyANaM kaMcaNakosIpaviTThadaMtaggavimalamaNi. rayaNaruilaperaMtacittarUyagavirAiyANaM tavaNija visAla tilagappamuhaparimaMDiyANaM nAnAmaNirayaNamuddhagevijabaddhagalayavarabhUsaNANaM veruliya vicittadaMDanimmala vairAmayatikkhala? aMkusakuMbhajuyala yaMtaroDiyANaM tavaNija subaddha kacchappiya valudhurANaM vimalaghaNamaMDala vairAmaya lAlAlaliyatAlaNANaM NANAmaNirayaNaghaMTapAsaga rajatAmayabaddhalajjulaMbiya ghaMTAjuyalamahurasaramaNaharANaM alloNa pamANajuttavaSTiya sujAyalakkhaNapasattharamaNijavAlagattapuMchaNANaM uciya paDipuNNa kuMbha calaNalahuvikamANaM aMkamayaNakkhANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijja jottaga sujoiyANaM kAmagamANaM poigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amibalavIriyapurissakAraparakamANaM mahayA gaMbhIragulagulAiya raveNaM mahureNaM maNahareNaM pretA aMbaraM disAo ya somaMtA cattAri devasAhassIo gayarUvadhArINaM devANaM dakkhiNillaM vAhaM parivahati ti| caMdavimANassa NaM paJcasthimeNaM subhagANaM suppabhANaM calacavalakuhasAlINaM dhaNaniciya subaddhalakkhaNuNNaya IsiyANaya vasabhoTThANaM caMkamiyalaliya puliya calacavalagavviyagaINaM sannatta. pAsANaM saMgatapAsANaM sujAyapAsANaM pIvaravaTTiya susaMThiya kaDINaM olaMba palaMba lakSaNapamANajuttaramaNijabAlagaMDANaM samakhuravAlidhANANaM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 469 samaliTTiyasaMgatikkhaggasaMgayANaM taNusuhamasujAya giddhalomacchavidharANaM uvaciyamaMsalavisAlapaDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM veruliyabhisaMtakaDakkhasuNirikkhamANANaM juttapamANa pahANalakkhaNapasattharamaNija gaggara gallasobhiyANaM gharagharagasusadabaddhakaMThaparimaMDiyANaM NANAmaNi kaNagarayaNaghaTTiyA vegacchiga sukayamAliyANaM varaghaMTAgalayamAlujalasiridharANaM paumuppalasagala surabhimAlAvibhUsiyANaM vairakhurANaM vivihakhurANaM phAliyAmayadaMtANaM tavaNijajIhANaM tavaNijatAluyANaM tavaNijajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurissakAraparakamANaM mahayA gajiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM pUretA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo vasaharUvadhArINaM devANaM paJcasthimillaM vAhaM parivahati tti / caMdavimANassa NaM uttareNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM taramalliya hAyaNANaM harimelamaulamalliacchANaM caMcucciyalaliya puliya calacavalacaMcalagaINaM laMghaNavaggaNa dhAvaNadhoraNa tivai jaiNa sikkhiyagaINaM lalaMtalAmagalalAyavarabhUsaNANaM saMnayapAsANaM saMgayapAsANasujAyapAsANaM pIvaravaTTiya susaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNappamANajuttaramaNijjavAla pucchANaM taNusuhumasujAya giddhalomacchaviharANaM miuvisaya suhumalakkhaNa pasatthavicchiNNakesaravAliharANaM lalaMtathAsagalalADavarabhUtaNANaM muhamaMDagaocUlagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM tavaNijakhurANaM tavaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijajottaga sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM manogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisa. kAraparakamANaM mahayAhayahesiya kilakilAiya raveNaM mahureNaM maNahareNaM pUretA aMbaraMdisAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo hayarUvadhAriNaM devANaM uttarillaM bAhaM parivahati ti / jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jambUdvIpaprajJaptisUtre gAhA - solasa devasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu / aTTeva sahassAiM ekkkaMmi gahavimANe 1 // cattAri sahassAiM NakkhattaMmi ya havaMti ikkikke | do ceva sahassAI tArArUvekamekkaMmi // 2 // evaM sUravimANANaM jAva tArArUvavimANANaM NavaraM esa deva saMdhApatti // sU0 29 // chAyA - candravimAnaM khalu bhadanta ! kati deva sahasrANi parivahaMti ? gautama ! SoDaza deva - sahasrANi parivahantIti / candravimAnasya khalu paurastyena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zaMkhatalavimala nirmaladadhi dhanagokSIraphenarajata nikaraprakAzAnAM sthira laSTaprakoSTakavRtta pIvarasuziSTa viziSTatIkSNadaMSTrAviDambitamukhAnAM raktotpalapatra mRdu sukumAlatAlujiddAnAM madhuguTikA piGgalAkSANAM pIvaravarorUparipUrNavipulaskandhAnAM mRdu vizada sUkSmalakSaNa prazasta varavarNakezarasaTopazobhitAnAm ucchritasuna mitasujAtasphoTitalA mUlAnAM vajramayanakhAnAM vajramayadaMSTrANAM vajramayadantAnAM tapanIyajihvAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yo suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamanA manoramANAm amitagatInAm amitabalavIrya puruSakAraparAkramANAm, mahatA AsphoTitasiMhanAda bola kaLakaLa raveNa madhureNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAzca zobhayamAnAni catvAri devasahasrANi siMharUpadhAfort paurastyAM arti parivahantIti // candravimAnasya khalu dakSiNena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zaGgavalavimalanirmaladadhidhanagokSIraphenarajatanikaraprakAzAnAM vajramaya kumbhayugala susthita pIvaravaravajrazuNDavartitadIpta surakta padmaprakAzAnAm abhyugmatamukhAnAM tapanIya vizAlakarNa caJcalacaladvimalojjvalAnAM madhuvarNa bhAsamAna snigdhapatrala nirmala trivarNa maNiratna locanAnAm abhyudgata mRdulamallikA dhavalasadRzasaMsthita nirvaNAdRDha kRtsna sphaTikamaya sujAtadantamuzalopazobhitAnAM kAJcanakozI praviSTa dantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAM tapanIya vizAlatilakapramukhaparimaNDitAnAM nAnAmaNiratnamUrddha praiveyakavaddhagalakavara bhUSaNAnAM vaiDrarthavicitradaNDa nirmalavajramaya tIkSNa laSTAGkuza kumbhayugalAntaroditAnAM tapanIya subaddha kacchadarpitabaloDurANAM vimalaghanamaNDala vajramaya lAlAlalitatADanAnAM nAnApaNiratna ghaNTApArzvagarajatamayabaddha rajjulambitaghaNTAyugala madhurasvara manoharANAm AlInapramANa yuktavarttitamu jAta lakSaNa prazastaramaNIya vA lagAtra paripuMchanAnAm upacita paripUrNakUrmacalana laghuvikramANa / maGkamayanakhAnAM tapanIyajiddAnAM tapanIya tAlukAnAM tapanIya yotraka suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAm amita gatInAm amitabalavIrya puruSakAraparAkramANAm mahatA gaMbhIra gulagulAyitaraveNa madhu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadeva saMkhyAni0 471 reNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAzva zobhayanti catvAri devasahasrANi gajarUpadhAriNAM devAnAM dAkSiNAtyAM bAhAM parivahantIti // candravimAnasya khalu pazcimAyAM khalu zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM cala capalakakUTazA lInAM dhananicita subaddhalakSaNonnattepadAnata kRSoSThAnAM caMkramita lalita pulakita calacapala garvitagatInAM sannatapArzvAnAM saMgatapArzvAnAM sujAtapArzvAnAM parivartitasusaMsthitakaTInAm avalamba pralamba lakSaNa pramANayukta ramaNIya bAlagaNDAnAM samakhuravAlighAnAnAM samalikhita zRGgatIkSNAgrasaMgatAnAM tanu sUkSma sujAta snigdhalomacchavivarANAmupacitamAMsala vizAla paripUrNa skandhapradeza sundarANAM vaidUryabhAsamAnakaTAkSasunirIkSaNAnAM yuktapramANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggara galazobhitAnAM ghara ghara suzabdabaddha kaNThaparimaNDitAnAM nAnAmaNikanakaratnaghaTikA vaikakSika sukRtamAlikAnAM vara ghaNTA galakamAlojjvalazrIparANAM padmotpala sakalasurabhimAlAvibhUSitAnAM vajrakhurANAM vividhavikhurANAM sphaTikamayadantAnAM tapanIyajihnAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yotrakasuyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAmamitatInAm amita balavIrya puruSakAraparAkramANAM mahatA garjitagambhIraraveNa madhureNa manohareNa pUrayanti ambaradizAzva zobhayanti catvAri deva sahasrANi vRSabharUpadhAriNAM devAnAm, pAzcAtyAM bAhAM parivahantIti candravimAnasya khalu uttareNa zvetAnAM subhagAnAM supramANAM tarI mallihAyanAnAM harimelaka mallikAkSANAM caMcurita lalita pulakita calacapala caJcalagatInAM laGghanavalganadhAna dhoraNa tripadI jayinI zikSitagatInAM lalaMtalAmaMgala gatavarabhUSaNAnAM samnnatapArzvAnAM saGgatapArzvAnAM povaravartitasusaMsthitakaTInAm, avalamba pralambalakSaNapramANayukta ramaNIya bAlapucchAnAm, tanu sUkSmasujAta snigdhalomaccha vidharANAm mRduvizadasUkSmalakSaNamazasta vistIrNa kezara vAladharaNAm, lalanta thAsamalalATa varabhUSaNAnAm mukhamaNDakA cUlakacAmara thAsaka parimaNDita kaTInAm, tapanIyakhurANAm tapanIyajiddAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yotraka suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAmamitagatInAm amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm mahatA hayaSita kilakilAyitaraveNa manohareNa pUrayanti ambaradizAzca zobhayanti catvAri deva sahasrANi hayarUpadhAriNarAM devAnAmuttAM vAhAM parivahantIti / gAthA - SoDaza deva sahasrANi bhavanti candreSu caiva sUryeSu / aSTAveva sahasrANi ekaikasmin grahavimAne // 1 // catvAri sahasrANi nakSatraM ca bhavanti ekaikasmin / dve caiva sahasre tArArUpe ekaikasmin ||2|| evaM sUryavimAnAnAM yAvat tArArUpavimAnAnAm navarameSa devasaMdhAta iti // 29 // TIkA- 'caMda vimANe NaM bhaMte' candravimAnaM khalu bhadanta ! 'kaidevasAhassIo parivarhati' kati - kiyatsaMkhyakAni deva sahasrANi tatra devAnAmAbhiyogikadevAnAM sahasrANi parivarhati jambudvIpaprajJaptisUtra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jambUdvIpaprajJaptisUtre vimAnaM nIkhA pracalanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA!' he gautama! 'solasadeva sAhassIo parivahati' SoDazadevasahasrANi parivahantIti, ekaikasyAM dizi catuH catuH sahasrANAM devAnAM sadbhAvAt ayaM bhAva:-atra khalu candrAdi devAnAM vimAnAni tathAjagatsvabhAvAdeva nirAlambanAni vahamAnAni avatiSThanti kevalaM ye AbhiyogikAdevAste AbhiyogikanAma karmodayabalAt uttamajAtIyAnAM tulyajAtIyAnAM hInajAtIyAnAM vA devAnA svakIya mahimAtizaya darzanArtha svakIyamAtmAnaM bahumanyamAnAHpramodamadabhRtaH anavarata calana zIleSa vimAneSvadhaH sthitvA kevana siMharUpANi kevana gajarUpANi kecana vRSabharUpANi nauveM dvAra kI vaktavyatA'caMda vimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahaMti' TIkArtha-zrIgautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai-'caMdavimaNe NaM bhaMte ! he bhadanta ! jo caMdra vimAna hai use 'kaha deva sAhassIo parivahati' kitane hajAra deva-kitane hajAra Abhiyogika jAti ke deva-lekara ke calate haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! solasadeva sAhassoo parivahati' he gautama! candra ke vimAna ko 16 solaha hajAra deva lekara ke calate haiN| eka eka dizA meM se cAra 2 hajAra deva rahate haiN| yadyapi candrAdika devoM ke vimAna sva. bhAvataH hI nirAlambabhUta haiM aura isI prakAra se ve vinA sahAre ke calate haiM paranta jo Abhiyogika jAti ke deva haiM ve Abhiyogika nAma karma ke udaya ke balase uttama jAti vAle devoM ke, tulya jAtIyavAle devoM ke, athavA hIna jAtivAle devoM ke nirantara pracalanazIla vimAnoM meM apanI mahimA kA atizaya dikhAne ke nimitta apane Apako unake vimAnoM ke nIce rahane meM zreSTha mAnate ra navamAdvAranI vyaktavyatA 'caMda vimANe gaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahati' tyA sAtha-gautabhasvAbhIme prastuta sUtra dvArA prabhune yA pramANe pUchyu-caMdavimANe NaM sAmanta !re yandravimAna cha tane-'kai deva sAhassIA parivahaMti' 26 & vikeTalA hajAra Aliyogika jAtinA deva-laIne cAle che? AnA uttaramAM prabhu kahe cha-'goyamA! solasadevasAhassIo parivahaMti' gotama ! yndrn| vibhAnane 16 soga hajAra deva laIne cAle che. eka-eka dizAmAM AvA cAra-cAra hajAra deva rahe che. joke candrAdika devenA vimAna svabhAvataH ja nirAla...bhUta che ane A prakArathI teo vagara sahAre cAle che. paraMtu je Abhigika jAtinA deva che teo Abhigika nAmakarmanA udayanA baLathI uttama jAtivALA devanA tulyajAtIyavALA devenA athavA hInajAtivALA TenA nirantara pracalanazIla vimAnamAM pitAnA mahimAnuM prAbalya darzAvavAnA nimitte jAte potAnI jAtane temanA vimAnanI nIce rahevAmAM ja zreSTha mAnatA thakAM Anada jambudvIpaprajJaptisUtra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 473 kaicana hayarUpANi kRtvA tAni tAni vimAnAni parivahanti loke'pyevamanubhUyate-yathA ko'pi tathAvidhAbhiyogyanAma rUpakopabhoga bhAgI dAso'nyeSAM samAnajAtIyAnAM vA hInajAtIyAnAM vA pUrvaparicitAnA mevamahaM nAyakasya prasiddhasyAsya sammata iti kRkhA svakIya mAhAmyAtizayadarzanArtha sarvamapi svocitakarma prabhuditaH san karoti, evamevAbhiyogikA ste devA stathAvidhAbhiyogyanAmakarmopabhogabhAjaH samAnajAtIyAnAM hInajAtIyAnAM vA devAnAmanyeSAmevaM samRddhA yat sakalalokaprasiddhAnAM mahAmahimnAM candraprabhRtidevAnAM vimAnAni vahAma ityevaM nijamAhAtmyAtizayadarzanArthamAtmAnaM bahu manyamAnA uktaprakAreNa candrAdi vimAnAni vahantIti // Ananda bhAva se yukta banakara nirantara sthita rahA karate haiM inameM se kitaneka to usa samaya siMharUpa vAle bana jAte haiM kitaneka gajarUpa vAle bana jAte haiM kitane ka vRSabharUpa vAle bana jAte haiM aura kitaneka dhoDA ke rUpa vAle ho jAte haiM isa prakAra ke nAnA rUpoM ko dhAraNa kara ve una vimAnoM ko lekara calate rahate haiN| loka meM bhI aisA hI dekhane meM AtA hai ki jo tathAvidha abhiyogya nAmarUpa karmopabhogabhAga dAsa hotA hai vaha anya samAna jAtivAloM kA athavA hIna jAti vAloM kA yA pUrvaparicita janoM kA yaha prasiddha netA hai isa khyAla se apanI bhakti usake prati pradarzita karane ke nimitta baDe Ananda ke sAtha svocita kArya karatA hI hai isI taraha se ye Abhiyogika deva apane Abhiyogya nAma karmake udaya ke bala se samAna jAti vAle devoM ke athavA hIna jAti vAle devoM ke athavA aura bhI devoM ke unheM apane se adhika samRddha huA mAnakara yA ve candrAdika deva sakalaloka prasiddha deva haiM aura mahAmahimAzAlI haiM unake vimAnoM ko hama vahana kareM isa khyAla se prerita hokara unake vimAnoM ko eka bhAvathI bhInA banIne nirantara sthita rahyA kare cheAmAMthI keTalAka te te samaye siMharUpa banI jAya che. hAthI jevA rUpavALA banI jAya che, keTalAMka vRSabharUpa banI jAya che jyAre keTalAMka ghoDAnA rUpavALA banI jAya che, A jAtanA vividha rUpane dhAraNa karIne teo te vimAnene laIne cAlatA rahe che. lekamAM paNa evuM ja jovAmAM Ave che ke je tathAvidha abhiyogya nAmarUpa karmopaga bhegIdAsa hoya che te bIjAM samAnajAtivALAene athavA hInajAtivALAone athavA pUrva paricita janene te prasiddha netA che e khyAlathI pitAnI bhakti tenI pratye pradarzita karavAnA AzayathI ghaNuM AnandanI sAthe pitAne gya kAmagIrI karatA ja rahe che. AvI ja rIte A Abhigika deva pitAnA Abhigya nAmakarmanA udayanA baLe samAnajAtivALA devanA athavA hInajAtivALA denA athavA bIjA paNa denA temane potAnAthI adhika samRddha thayele mAnIne athavA te candrAdika deva sakaLaleka prasiddha deva che ane mahAmahimAzALI che temanA vimAnanuM ame vahana karIe evA khyAlathI prerita thaIne temanA vimAnene eka sthAnethI bIjA na060 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 jambUdvIpaprajJaptisUtre arthateSAmeva SoDazadevasahasrANAM vyaktimAha-'caMdavimANassa gaM' ityAdi, 'vaMdavimANassa gaMpurasthimeNaM' candravimAnasya khalu paurastyena paurastyAM bAhAM pUrvapArzvasiMharUpadhAriNAM devAnAM catvAri vahantIti-'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetAnAM zvetavarNaviziSTAnA mityarthaH tathA 'subhagANaM' subhagAnAM saubhAgyavatAM janapriyANA mityarthaH 'suppabhANe' suprabhANAm tatra suSThu zobhanA prabhA kAntiH (dIptiH) ye te suprabhAH teSAm / 'saMkhatalavimalanimmala, dadhidhaNagokhIra phenarayayaNigarappagAsANaM' zaMkhatalavimalanirmaladadhidhanagokSIraphenarajata nikaraprakAzAnAm tatra zaGkhatalaM zeSasya madhyabhAgaH vimala nirmalo'tyantanirmalo yo dadhidhanaH styAnI kRtaM dadhi, tathA gokSIraphenaH rajatanikaro rUpyasamudAyaH eteSAmiva. prakAzastejaH prasaro yeSAM te tathAbhUtA steSAm / tathA-'thiralaTThapauhapIvarasusiliTThavisiTTa tikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM' sthiralaSTa prakoSThaka pIvara suzliSTa viziSTatIkSNadaMSTrAviDambita. mukhAnAm tatra sthirau dRDhaulaSTau kAntau prakoSTako kalAtrike yeSAM te tathAvRttAH vartulAH pIvarAH sthAna se dUsare sthAna para le jAte rahate haiN| aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki candra vimAna kI pUrva dizA meM jo cAra hajAra Abhiyogika jAti ke deva haiM ve kina 2 vizeSaNoM vAle haiM-'caMdavimANassa NaM purathimeNaM' candra vimAna kI pUrva dizA meM rahI pUrva bAhA ko jo Abhiyogika jAti ke deva khecate haiM-ve siMharUpadhArI hote haiM aura ye cAra hajAra hote haiM 'seyANaM' inakA rUpa zvetavarNa viziSTa hotA hai| 'subhagANaM' ye janapriya hote haiM 'suppabhANaM' inakI dIpti zobhanA hotI hai, 'saMkhatala vimala nimmala dadhiyaNa gokhIra pheNa rayaya NigarappagAsANaM' inakA prakAza zaGkha ke madhyabhAga ke jaisA atyanta nirmala dahI ke phena ke jaisA, gAya ke kSIra ke phena jaisA evaM cAMdI ke samUha jaisA atyanta zubha hotA hai 'thiralaTTha pauTTa pIvara susiliTTha visiha tikkhadADhAviDaMbiya muhANaM' inake hAthoM kI kalA IyAM sthira-dRDha hotI haiM laSTa-kAnta hotI haiM tathA inakI dAr3he vRtta-gola hotI sthAne laI jatAM hoya che have sUkAra e prakaTa kare che ke candravimAnanI pUrva dizAmAM je yA2 3012 mAliyo jatinA va cha temA dhyA yA vizeSa cha-'caMdavimANarasa NaM purathimeNaM' yandravimAnanI pUrva dizAmA 2hI pUrva mAno mAliyonx hepa ye ch-te| si3354ArI DAya cha bhane temanI sadhyA yA2 2nI che. 'seyANaM' tamanu 35 zveta viziSTa DAya 'subhagANaM' tayA banapriya DAya che, 'suppabhANaM' temanI sAmanAya cha, 'saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIrapheNarayaNaNigarappagAsANaM' memanI // manA madhyamAna atyanta nima DInA vo, AyanA dhanA 29 re mane yaaNhii| samUha atyanta zubha DAya che. 'thira laTTha paudva pIvara susiliTu visiddha tikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM' memanA hAyanA in sthiRdaDha hoya che, laSTa-kAnta hoya che tathA emanI dADhe vRta -gaLa hoya che, pIvara-puSTa jambudvIpaprajJaptisUtra Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadeva saMkhyAni0 475 puSTAH suliSTAH avivarA : viziSTA stIkSNA yA daMSTrA svAbhirviDambitaM mukhaM yeSAM te tathA tathAvidhAnAM prAyaH siMhAH daMSTrAbhirvyAttamukhA eva bhavanti iti, tathA - 'rattuppalamauya suku* mAlatAlujIhANaM' raktotpala patramRdusukumAratAlu jiddAnAm, tatra raktotpalapatravat - raktakamalapatravat mRdusukumAre tAlujihve yeSAM te tathAvidhAsteSAm, 'mahuguliya pigalakkhANaM' madhuguTikA piGgalAkSANAm, tatra madhuguTikA dhanIbhUtasAndrapiNDaH 'sahada' iti bhASAprasiddhaH tadvat piGgale akSiNI yeSAM te tathA tathAvidhAnAm, 'pIvaravarorupa DipuNNaviulakhaMdhANaM' pIvaravaroru paripUrNavipulaskandhAnAm, tatra pIvare upacite vare pradhAne UrUjave yeSAM te tathA paripUrNaH vipulo vistIrNaH skandho yeSAM te tathA - 'miuvisaya sumalakkhaNapasatthavaravaNNa kesa rasa DovasohiyANaM' mRduvizadasUkSmalakSaNa prazasta varavarNake sarasaTopazobhitAnAm, tatra mRdavo vizadAH svaSTAH sUkSmAH pratalAH lakSaNaiH prazastAH varavarNAH pradhAnavarNAH yAH kesarasaTAH svattha kesaracchaTA stAbhirupazobhitAnAm tathA - 'usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMglANaM' ucchritanamida sujAtAsphoTitalAGgulAnAm, tatra ucchritamUrdhvakRtaM haiM pIvara - puSTa hotI haiM suzliSTa-vivaravihIna hotI haiM viziSTa hotI haiM aura baDI tIkSNa hotI haiM aisI dAMDhoM se inakA mukha yukta hotA hai 'ratappalamauya sukumAla tAlujIhANaM' inake tAlu evaM jihvA ye donoM rakta kamala ke patra jaise mRdu evaM sukumAra hote haiM 'mahuguliyapiMgalakkhANaM' inakI AMkheM zahada ke piNDa jaisI pItavarNavAlI hotI haiM 'pIvara varorupaDipuNNavilakhaMdhANaM' inakI donoM jaMghAeM pIvara - paripuSTa aura vara-zreSTha suhAvanI hotI hai tathA inakA skandha paripUrNa - mAMsala evaM vistIrNa hotA hai 'miuvisaya sumalakkhaNapasattha vara vaNNa kesarasaDova sohiyANaM' ye mRdu vizada sUkSma lakSaNoM se prazasta evaM sundara varNaviziSTa aise gardana ke bAloM se sadA zobhita hote haiM 'usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM' inakI pUMcha Upara kI ora hI uThI rahatI hai parantu usakA agrabhAga nIce kI ora jhukA rahatA hai ataH vaha dekhane meM baDI acchI suhAvanI auAya che suzliSTa-vivaravihIna hAya che, viziSTa hAya che ane ghaNI tIkSNa hAya che, mevI hADhothI tebhanu mukhya yukta hoya che. 'rattuppalamauya sukumAla tAlujIhANaM' khebhanA tALavA ane jIbha e ane raktakamaLanA patra jevA kAmaLa ane sukumAra hoya che, 'mahugu liyapiMgalakkhANaM' khemanI sAMgo bhaghanA pieDa devI bhIjA raMganI hoya che, 'pIvaravorupa DipuNNaviulakhaMdhANaM' khebhanI mane lo pIvara-paripuSTa mane vara- zreSTha sAhAmaNI hoya che tathA emanA skandha paripUrNa -mAMsala ane vastI haiAya che. mitru visaya sumalakkhaNapasatthavaravaNNakesara saDova sohiyANa' tethe mRdu, vizada, sUkSma sakSaNothI prazasta ane sundaravaNa viziSTa evA gardananA vALathI sadA zAlita hAya che, 'usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM' zebhanI pUMchaDI uparanI tara 4 ulelI rahe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jambUdvIpaprajJaptisUtre sunamitaM samyagadhomukhIkRtaM sujAtaM zobhanatayA jAtam, AsphoTitaM bhUmau tADitaM lAgulaM pucchaM yaiste tathA teSAm / tathA-'vairAmayaNakhANaM' vajramayanakhAnAm-vajratulyanakhAnAm 'vairAmayadADhANaM' vajramayadaMSTrANAM vajrasadRza daMSTrAvatAm, 'vairAmaya daMtANe' vajramaya dantAnAm 'tavaNijjajIhANaM' tapanIya jihvAnAm suvarNasadRza pIta jihyAnAm, 'tavaNijja tAluyANaM tapanIyatAlukAnAm, 'tavaNijjajottaga sujoiyANaM tapanIya yotraka suyojitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm, tatra kAmaH svecchA tena gamo gamanaM yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'pIigamANa' prItigamAnAm, tatra prIticittasyollAsa vizeSastena gamo gamanaM yeSAM, te tathA tathAvidhAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm, tatra manovad gamo gamanaM vegavad yeSAM te tathA tAdRzAnAm 'maNoramANaM' manoramANAM manoharANAm 'amiyagaINaM' amitagatInAm atyadhika lagatI hai ye kabhI 2 usa pUMcha ko nIce bhI jhukA lete haiM aura vaha itanI adhika nIce jhuka jAtI hai ki usase pRthvI kA bhI sparza hone laga jAtA haiM / 'vairAmaya khANaM' inake nakha aise kaThora hote haiM ki mAnoM ye vajra ke hI bane hue haiM vairA mayadADhANaM' inakI dAr3he bhI aisI majabUta hotI haiM ki mAnoM ye bhI vajra ko hI banI huI haiM / 'vairAmayadaMtANaM' dAMta bhI inake itane adhika kaThoratA liye hue hote haiM ki mAnoM ye vajra ke hI bane hoN| 'tavaNija jIhANaM' inakI jihavA suvarNa ke jaisI pItavarNavAlI hotI hai 'tavaNijjatAlayANaM' tAla bhI inakA tapa nIya suvarNa ke jaisA lAla hotA hai 'tavaNijajottagasujoiyANaM' suvarNa yotraka mukharassI-jotoM se inakA mukha yukta rahatA hai 'kAmagamANaM' inakA gamana icchA nusAra hotA hai 'pIi gamANaM' citta ke ullAsa ke anusAra inakI cAla hotI hai 'maNogamANaM' mana kI gati ke samAna inakI gati hotI hai 'maNoramANaM' ye baDe hI sundara hote haiM 'amiyagaINaM' inakI gati kA koI pAra nahIM pA sakatA hai che paraMtu tene agrabhAga nIcenI tarapha vaLelo rahe che AthI te jovAmAM ghaNI sArI sahAmaNI lAge che. teo kadI kadI te pUMchaDIne nIce paNa namAvI le che ane te eTalI qdhAre nAye 4jI naya cha te pRthvIna 54 250 42 che. 'vairAmaya NakhANaM' memanA nama me to 4455 DAya cha ? on te 14 manyA hAya ! 'vairAmayadaMtANaM' in paNa temanA eTalA adhika kaTheratAvALA hoya che ke jANe vajInA na banyA hoya! 'tavaNijjajIhANaM' memanI ma suvarNa vI pI 2 jI DAya che. 'tavaNijjatAluyANaM' tANa 555 me manu tapAsA supanA sArAya che. 'tavaNijjajottagasujoiyANaM' apanI yaatr-bhu||22sii-sNgaamthii manu bhuma yukta DAya che. 'kAmagamANaM' memanu samAna 24AnusA2 thAya cha, 'pIigamANaM' cittana sAsa anusAra samanI yA DAya cha 'maNoramANaM' bhananI AtinI rebha. memanI gati hAya che. 'maNogamANaM' tI ghara sundara hAya cha, 'amiyagaiNaM' memanI tine 34 pA2 pAbhI na za kI satyapi jambudvIpaprajJaptisUtra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 477 gatimatAmityarthaH 'amiyavalabIriyapurisakoraparakamANaM' amitabalavIrya puruSakAraparAkramANAm 'mahayA aphoDiya sIhaNAyabolakalakalaraveNaM mahatA''sphaTitasiMhanAdabola kalakalaraveNa zabdena 'mahureNaM' madhureNa-manohareNa ca zabdena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM disA oya sobhayaMtA' ambaraM gaganaM dizAH pUrvAdikAH zobhayanti-zobhamAnAni kurvanti 'cattAri devasAhassIo' catvAri deva sahasrANi 'sIharUvadhArINaM purathimillaM bAhaM bahanti' siMharUpa dhAriNAM devAnAM pUrvI pUrvadigavasthita bAhAM parivahantIti // samprati-dakSiNabAhA vAhakadevAnAM gajarUpadhAriNAM svarUpamAha-'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAnasya dakSiNasyAM jigamiSita dizodakSiNe pArzva gajadhAriNAM devAnAM catvAri devasahasrANi dAkSiNAtyAM bAhAM parivantIti prennaanvyH| eteSAM devAnAM vizeSaNAni prAha'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetAnAM zvetavarNavatAm 'subhagANAM' subhagAnAm-saubhAgyavatAm aisI atyadhika gati vAle ye hote haiN| 'amivabalavIriyapurisakAraparakamANaM' inakA bala inakA vIrya inakA puruSakAra parAkrama amita hotA hai 'mahayA appho. DiyasIhaNAyabolakalakalaraveNaM' ye baDe 2 jora se siMhadhvani karate hue calate haiM usase AkAza vAcAlita ho jAtA hai usa siMha dhvani kA nirgata zabda aspaSTa hotA hai parantu vaha baDA madhura hotA hai usase ye ambara-AkAza evaM dizAoM ko suzobhita karate haiM, aisI yaha 'cattAri deva sAhassIbho' cAra hajAra devamaMDalI jo ki 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAhaM vahaMti' siMha ke rUpavAlI hotI hai, pUrvadigvartI bAhA ko lekara calatI hai| ___'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAna kI dakSiNa dizA meM jo 4 hajAra Abhiyogika jAti ke deva rahate haiM ve kina 2 vizeSaNoM vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-candravimAna kI dakSiNa dizA meM rahI huI dakSiNa vAhA ko jo deva khecate haiM ve gajarUpadhArI hote haiM, 'seyANaM' ye zvetavarNavAle hote haiM, tivANA tme| 35 cha. 'amiyabalavIriyapurisakAraparakamANaM' manu , manu vIyaH, smnpu204|2-52|4 mabhita hAya cha, 'mahayA apphoDiya sIhaNAya bola kalakala raveNaM' tayA (siMha) moTA moTA 22thI sana 23 vA 42 // 54 // yA che tenAthA AkAza gAjI uThe che te siMha ivaninA nirgata zabda aspaSTa thAya che paraMtu te ghaNuM madhura hoya che tenAthI A ambara-AkAza temaja dizAe suzobhita thAya che evI A 'cattAri devasAhassIo' yA2 12 1bhajI re 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAhaM vahaMti' siMhanA 35vAjI hAya che, pU tI yAne 142 thAle che. ___'caMdavimANassa dAhiNeNaM' yandravimAnanI kSadizAye 2 4 2 sAliyo jAtinA deva rahe che teo kyA kayA vizeSaNavALA che? te te saMbaMdhamAM prabhu kahe che-candravimAnanI dakSiNadizAe rahelI dakSiNavAhAne je deva kheMce che teo gajarUpadhArI hoya che, jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre janapriyANAmityarthaH ' suSpabhANaM' suprabhANAm - vilakSaNa dIptimatAm, 'saMkhatala vimala nimmala dadhighaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM' zaGkhatalavimalanirmaladadhighanagokSIra phenarajata nikaraprakAzAnAm, tatra zaMkhatalaM zaGkhamadhyabhAgaH vimalanirmalo yo dadhinaghanaH styAnIkRtaM dadhigokSIraphenastu prasiddhaH tathA rajatanikaraH rUpyasamudAya steSAmiva prakAzaH tejaHprasaro yeSAM te tathA tAdRzAnAM gajAnAm, 'vairAmaya kuMbhajugalasu dviyapIvaravaravairasauMDavaTTiyaditta surata paumappagAsANaM' vajramaya kumbha yugala susthita pIvaravaravajrasauNDavarttita dIpta suraktapadma prakAzAnAm, tatra vajramayaM vajravat sudRDhaM kumbhayugalaM yeSAM te tathA susthitA susaMsthAnA pIvarA, puSTA varAvajramayI zuNDAvarttitAvRttA tasyAM vRttazuNDAyAM dIptAni yAni padmAni bindu jAlaruvANi teSAM prakAzo vyaktabhAvo yeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA - 'abbhuNNaya muhANaM' abhyunnatamukhAnAm purobhAge unnatatvAt, tathA - 'tavaNijjavisAlakaNNacaMcala calaMta vimalujjalANaM' tapanIyavizAlakarNa caJcalacalad vimalojjvalAnAm, tatra tapanIyamayau'subhagANaM' saubhAgyazAlI hote haiM, arthAt janapriya hote haiM, 'suppabhANaM' vilakSaNa dIptivAle hote haiM, 'saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIra pheNarayayaNigara - pagAsANaM' inakA bAhya prakAza zaGkha ke madhyabhAga ke jaisA, atyanta nirmala dahI ke puMja ke jaisA, gAya ke dUdha ke phena jaisA-jjhAga jaisA, evaM cAMdI ke samUha jaisA atyanta zubha hotA hai ' bairAmayakuMbhajugalasuTThiyapIvara vairasau DavaTTiya ditta surataparamappA sANaM' inakA kuMbha yugala vajra ke jaisA sudRDha hotA hai inakA zuNDAdaNDa susaMsthAna se suzobhita hotA hai, pIvara- puSTa hotA hai, zreSTha vajra se banA jaisA hai, gola hotA hai-usa gola zuNDAdaNDa meM aneka prakAra ke bindu jAlarUpa padmoM kA vyakta bhAga spaSTa rUpa se pratIta hotA hai 'abbhuNNayamuhANaM' inakA mukha Age ke bhAga meM unnata hotA hai 'tavaNijjavisAla kaNNa caMcala calaMta vimalujjalANaM' madhyabhAga meM aruNa - lAla hone se svarNamaya, itara jIvoM kI 'seyANaM' zvetavayuvANA hoya che, 'subhAgANaM' saubhAgyazAlI hoya che arthAt-napriya hoya che, 'supabhANaM' vilakSaNu dvIptivANA hoya che, 'saMkhatalavimalanimmala dadhidhaNagokhIraphera NigarapagAsANaM' bhne| mAhya prAza zaraMjanA madhyabhAganA devI, atyanta nirmANa hADIMnA DhagalA jeve, gAyanA dUdhanA phINa jevA-jhAga jevA ane cAMdInA samUha jevA atyanta zubha hoya che 'vairAmayaku bhajugala suTThiyapIvaravaravara sauMDavaTTiyaditta surattaparamappagAsAnaM ' emanA kuMbhayugala vajranA jevA sudRDha heAya che. emanA zruNDAdaNDa susaMsthAnathI suzeAbhita DAya che, pIvara-puSTa hAya che, zreSTha vajrathI banyuM hAya tevu hAya che, gALa hAya che te gALa zuNDAdaNDamAM eka prakAranA bindujALa rUpa kamaLAnA vyakta bhAga spaSTarUpathI pratIta thAya che 'abhuNNatamuhANaM' khemanu bhukha bhAgajanA lAgabhAM unnata hoya che. 'tavaNijjavisAlakaNNacaMcalacalaM tabimalujjalANaM' madhya bhAgabhAM ma3zu-sAsa hovAthI svarNa 478 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 479 svarNamayau madhyabhAge'ruNatvena vizAlau itarajIvApekSayA vistINau~ caJcalau-svabhAvata eva cApalya yuktau ataeva calantau itastatazcalAyamAnau vimalau-Agantukamalarahitau ujjvalo bhadrajAtIyatvAt bahiH zvetavarNI kau~ yeSAM te tathA teSAm, 'mahuvaNNa bhisaMtaNiddha pattalanimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANa' madhuvarNa bhAsamAnasnigdhapatralanirmala trivarNa maNiratnalocanAnAm, tatra madhuvaNe mAkSikasadRze 'bhisaMta' bhAsamAne snigdhe patrale pakSmavatI nirmale chAyAdi doSarahite trivarNe raktapItazvetAtmaka varNatrayayukte maNiratnamaye tattulye locane nayane yeSAM te tathA, tAdRzAnAm, 'abbhuggaya maulamalliyA dhavalasarisasaMThiyaNivvaNa daDhakasiNa phAliyAmayamujAyadaMtamusalovasomiyANa' abhyudgata mukulamallikA dhavala sadRzasaMsthita nirbaNa dRDha kRtsna sphaTikamaya sujAta dantamuzalopazobhitAnAm, tatra abhyudgatAni-atyunatAni mukulamallikeva mukulitakusumavat dhavalAni-svacchAni tathA sadRzaM samaM saMsthAnaM yeSAM tAni, tathA nirbaNAni-vraNarahitAni dRDhAni kRtsna sphaTikamayAni-sarvAapekSA se vizAla svabhAvata caJcala, ata eva idhara udhara calAyamAna, Agantukamala vihIna, bhadrajAtIya hone se ujjvala, evaM bAhira meM zvetavarNa ke inake donoM kAna hote haiM, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattalanimmala tivaNNa maNirayaNaloyaNANaM' inake donoM netra mAkSika-zahada-ke varNa ke jaise varNa vAle hote haiM, camakIle hote haiM, snigdha hote haiM, patrala-pakSma yukta hote haiM, nirmala-chAyAdi doSa se rahita-hote haiM, trivarNa-rakta, pIta aura zveta ina tInoM vargoM se yukta rahate haiM ata eva aise pratIta hote haiM ki mAnoM ye maNiratna ke hI bane hue haiM 'anbhuggayamaula malliyA dhavalasarisasaMThiyanivvaNa daDhakasiNaphAliyAmaya sujAyadaMtamusalova sobhiyANaM' ye musala ke jaise aise dAMtoM se zobhitamukha vAle hote haiM ki jo abhyudgata hote haiM- atyunnata hote haiM, mukulamallikA ke jaise-mukulita kusuma ke jaise-dhavala hote haiM, jinakA saMsthAna ekasA hotA haiM maya, Itara jInI apekSAthI vizALa svabhAva caMcala AthI Ama tema calAyamAna Agantuka maLavihInabhadrajAtIya hovAthI ujajavaLa ane bahAranA bhAgamAM tavarNanA amanA mana na hAya cha, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattala nimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM' emanA baMne netra mAkSika-madha-nA varNanA jevA varNavALA hoya che, camakIlA hoya che, sinagdha hoya che, patrala-paphama-yukta hoya che, nirmaLa chAyAdi doSathI rahita hoya che, trivarNa-rata pIta ane zveta A traNe varSothI yukta rahe che AthI evA pratIta thAya che : nANe mA bhaNIratnana bhane na ya abhuggaya maulamalliyAdhavala sarisa saMThiya nivvaNaddaDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANaM' mA bhunA tathA bhita mukhavALA hoya che ke je abyunnata hoya che atyunnata hoya che, mukulamalilakAnA jevA-mukalita kusumanA jevA-sapheda hoya che jemane AkAra eka sarakhe ja hoya che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 jambUdvIpaprajJaptisUtre manA sphaTikamayAni sujAtAni janmadoSavarjitAni dantamuzalAni tairupazobhitAnAm gajAnAm 'cakosI patigavimalamaNirayaNa ruila peraM tacittarUvagavirAiyANaM' kAJzcana kozIpraviSTadantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAm, tatra - vimalamaNi ratnamayAni rucirANi paryanta citrarUpakANi arthAt kozI mukhavartini tairvirAjitA yA kAMcaantar polikA tasyAM praviSTA dantAgrA agradantA yeSAM te tathA tAdRzAnAm, prAkRtatvAtpadavyatyayaH / 'tavaNijja visAla tiLagappamuhaparimaMDiyANaM' tapanIyavizAla tilakapramukha parimaNDitAnAm, tatra - tapanIyamayAni vizAlAni ca tilakapramukhANi yAni mukhAbharaNAni taiH parimaNDitAnA mupazobhitAnAm 'NANAmaNirayaNamuddha gevijjabaddhagalayavara bhUsaNANaM' nAnAmaNiratna mUrddhagraiveyaka baddhagalakavara bhUSaNAnAm, tatra nAnAmaNiratnamayo mUrddhA yeSAM te tathA, graiveyakena saha baddhAni galakavara bhUSaNAni kaNThAbharaNAni ghaNTAdIni yeSAM te tathA, tatra padadvayasya karmadhArayaH teSAm 'veruliyAvicitadaMDa nimnala vairAmaya tikkhalaTTha aMkusakuMbha jugalayaMtaroDiyANaM' vaiDUryavicitradaNDa nirmala vajramaya tIkSNalaSTAGkuza kumbhayugalAnvaro jo vraNa rahita evaM dRr3ha hote haiM, sarvAtmanA sphaTikamaNimaya hote haiM, evaM sujAta-janma saMbaMdhI doSoM se rahita hote haiM, 'kaMcanakosI paviTTha daMtagavimala maNi rayaNa ruila peraMtacitta svagavirAiyA NaM' yahAM prAkRta hone se padoM kA vyatyaya huA hai - ataH isa prakAra se ise lagAnA cAhiye ki inake jo dantAgra the ve kAJcana kozI sone kI banI huI eka prakAra kI cUDI se yukta the arthAt vaha kaJcana cUDI - polikA vimala maNi ratnoM se jar3I huI thI, rucira thI, tathA isakI saba ora aneka prakAra ke citra bane hue the 'tavaNijavisAlatilagappamuha parimaMDiyA' ye hAthI tapanIyamaya tathA vizAla aise tilakAdi mukhAbharaNoM se upazobhita the, 'NANAmaNirayaNamuddhagevijabadgalayavara bhUsaNANaM' inakA mastaka aneka maNi aura ratnoM se susajjita thA tathA graiveyaka ke sAtha 2 inake kaMTha meM ghaMTA Adi aneka AbharaNa pahirAye hue the, 'veruliya vicitta daMDanimmala je traNa rahita ane dRDha hAya che, sarvotkhanA sphaTikamaNimaya hoya che ane sujAta saMbaMdhI doSodhI rahita hoya che, 'kaMcanako sIpaviTThadaMtaggavimalamaNirayaNaruila peraMtacittaruvagavirAiyA NaM' ahIM AvRta hovAthI pahonA vyatyaya thayo che sAthI khevI rIte emane lAgu pADavA joie ke emanA je tAmra hatA te kAMcanakazI-sAnAnI khanelI eka prakAranI baMgaDIthI yukta hatAM. arthAt te kAMcanamagaDI-peAlikA-vimalamaNi ratnAthI jaDelI hatI, rucira hatI tathA emanI cAre tarapha aneka prakAranA citra manAvedyaa hRtAM. 'tavaNijjavisAlatila gappamuha parimaMDiyANaM' yA hAthI tapanIya bhaya tathA vizANa mevA tisaadhi bhupAlarazothI upazolita hatAM, 'NANAmaNirayaNamuddhagevijjabaddha galayavarabhUsaNANaM' bhanA bhakta maNi sane ratnothI susannti hRtAM tathA traiveyakanI sAthe sAthe emane kaThamAM dhraDha Adi aneka malA herAvelA hatAM 'veruliya janma jambudvIpaprajJaptisUtra Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 481 ditAnAm, tatra kumbhayugalAntare-kumbhadvaya madhye udita: udayaM prAptaH tatra vidyamAna ityarya: tathA vaiDyamayaH vicitradaNDo yasmin sa tathA, nirmalavajramaya stIkSNo laSTo manoharo'Gkazo yeSAM te tathA teSAm, 'tavaNijja subaddhakaccha dappiya baladhurANaM' tapanIya subaddha kacchadarSita valodarANAm, tatra tapanIyamayI mubaddhA kakSA-hRdayarajjuryeSAM te tathA, darpitA:-saMjAtadoste tathA-balodhurA balotkaTAste tathA tataH padatrayasya karmadhArayaH teSAm, 'vimalaghaNamaMDala vairAmaya lAlAlaliyatAlaNANaM' vimalaghanamaNDalavajramaya lAlAlalitatADanAnAm, vimalaM tathA ghanaM maNDalaM yeSAM te tathA, vajrAgalAlAbhilamitaM karNasukhapradaM tADanaM yeSAM te tathA 'NANAmaNirayaNadhaMTApAsagarajatAmayabaddhalajjulaMdiyaghaMTAjugalamahurasaramaNaharANaM' nAnAmaNiratnaghaNTApArzvagarajatamayabaddharajjulambitaghaNTAyugalasvaramanoharANAm, tatra nAnAmaNimayyaH pAzcaMgA: pArzvabhAgavartinyaH ghaNTA arthAt laghughaNTA yasya tattathA evaM prakArakaM rajatamayI tiryaya baddhA yA rajju stasyA mavalambitaM yad ghaNTAyugalaM tasya ghaNTAyugalasya yo maghurasvaravairAmayatikkhalaTTha aMkusa kuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' inake kuMbha dvaya ke bIca meM jo aGkuza vidyamAna thA vaha vaiDUrya kA banA huA hai, daNDa isakA vicitra hai, nirmala hai, vajra ke jaisA kaThora hai, tIkSNa hai, laSTa-manohara hai, 'tavaNijja subaddha kacchappiabaluddhArANaM' isake peTa para jo rajju bAMdhI gaI thI vaha tapanIya surNakI banI huI thI, ye saba hAthI rUpa vAle deva darpa se yukta haiM, baliSTha haiM, 'vimala ghaNamaMDalavairAmayalAlAlaliyatAlaNANaM' inakA maNDala-samUhavimala aura ghana sAndra rUpa meM rahatA hai| samala aura bhinna 2 rUpa meM nahIM hotA hai inheM jo vajramaya aMkuza te dvArA tADanA dI jAtI hai vaha inheM karNa sukha prada hotI hai aruntuda nahIM hotI hai / 'NANAmaNirayaNaghaMTApAsaga rajatAmaya baddha. rajjulaMbiya ghaMTAjugala maharasaramaNaharANaM' inakI kaTi para jo ghaMTA yugala laTaka rahA hai usake pAsa meM choTI ghaMTikAeM jo ki nAnAmaNiyoM kI banI huI haiM, ve vicitta daMDa nimmalavairAmayatikkhalaTu aGkusakuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' memana bhayusanA vacamAM je aMkuza vidyamAna hatuM te vaiDUryamaNiratnanuM baneluM che, ene daMDa vicitra che, ni cha, panA / 44 / 2 cha, tal6y cha, bhne|42 cha, 'tavaNijja subaddhakaccha dappiabaluddharANaM' senA peTa 752 2 2 mAmA mAyu tu te // supAlana baneluM hatuM. A badhAM hAthIrUpadhArI deva abhimAnavALA che, baLavAna che. 'vimala ghaNamaMDalabaisamaya lAlAla liyatAlagANaM' amanu bha3-samUha-vimaNa bhane dhana sAndrarUpamAM rahe che. samala ane bhinna bhinna rUpamAM hotuM nathI. emane je vajamaya aMkuza dvArA tADanA (mAra) ApavAmAM Ave che te temanA kAnane sukhaprada bhAse che. bharuntu tI nathI. 'NANAmaNi rayaNaghaMTApAsagarajatAmaya baddha rajjulaMbiya ghaMTAjugalamahurasasmaNaharANa' memanI Ti 522 baTana DI TI 2 cha tenI pAse nAnI 420 ja0 61 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 jambUdvIpaprajJaptisUtre tena svareNa manoharANAm 'allINappamANajuttavaTTiyasujAya lakkhaNapa sattharama NijjavAlagata - paripuMchaNANaM' AlIna pramANayuktalakSaNazaprastaramaNIyavAlamAtra paripuMchanAnAm, tatra AlInaM suzliSTaM nirbhara kezatvAt pramANayuktaM caraNAvadhi lambamAnatvAd varttitaM vartulaM sujAtaM lakSaNapraza staramaNIyamanoharA vAlA yasya tat evaMvidhaM mAtra paripucchanaM- pucchaM yeSAM te tathA teSAm, pazavohi prAyaH pucchenaivazarIraM pramArjayantItiloke dRzyate eva 'uvaciya paDipuNNakumma calaNalahu vikamANaM 'uvacitaparipUrNakUrma calana laghuvikramANAm, tatra upacitAH mAMsalAH paripUrNAH pUrNAM vayavA tathA kUrmavadunnatA varaNAstai laghulAghavopetaH zIghrataraH vikramaH pAdavikSepo yeSAM te tathA daighuvikramANAm | 'aMkamayaNakhANaM' aGkamayana khAnAm - aGkaratnamayanakhAnAm " tavaNijja jIhANaM' tapanIyajihAnAm 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIyatAlukAnAm 'tavaNijjajottama sujoi - bhI laTaka rahI haiM, tathA yaha ghaMTA yugala rajatamayI eka tiryagbaddha rassI para laTaka rahA hai usase jo svara nikalatA hai vaha bar3A hI manohara hai usase hAthI bhI baDe suhAvane laga rahe hai 'allINappamANa juttavaTTiya sujAyalakkhaNapa sattharama NijjavAlagattaparipuMchaNANaM' inakI pUMcha suzliSTa hai kyoM ki vaha kezoM se bharI huI haiM, pramANa yukta hai kyoM ki vaha pIche ke caraNoM taka laTaka rahI hai, vartulagola haiM, isa puMcha para jo bAla hai-ve sujAta-janma ke doSoM se rahita haiM lakSaNa saMpanna haiM. prazasta haiM, ramaNIya hai, aura manohara haiM, yahA~ 'gAtraparicchanaM' yaha jo pada diyA gayA hai vaha 'pazujana prAyaH pUMcha se hI apane zarIra kI saphAI karate haiM isa bAtako batAne ke liye diyA gayA haiM / 'uvaciya paDipuNNa kumma calaNa lahu vikamANaM' inake cAroM caraNa upacita-mAMsala haiM, paripUrNa-pUrNa avara vAle haiM, tathA kUrma - kacchuve kI taraha unnata haiM, aise caraNoM se inakI gatikiyA bahuta hI zIghratara hotI hai 'aMkamaya NakhANaM' inake caraNoM ke nakha aMka je judA judA maNienI khanelI che te paNa laTakI rahI che tathA A ghaMTAyugala rajatamayI eka tiya paddha dAraDA para laTakI rahI che temAMthI je svara nikaLe che te ghaNA ja manohara che tenAthI hAthI pazu ghASA sohAmA lAge che. 'allINApamANa juttavaTTiya sujAya lakkhaNapasattharamaNijjavAlagattaparipuM chaNANaM' sebhanI pUMchaDI suzliSTa che te zodha lAyelI che, pramANayukta che kAraNa ke te pAchaLanA caraNeA sudhI laTakI rahI che, vartuLana gALa che. A pUMchaDI upara je vALa che te sujAta-janmanA deSAthI rahita che lakSaNa. saMpanna che, prazasta che, ramaNIya che bhane manohara che, mahIM' 'gAtraparipucchanaM' khevu ne yaha vyAyAmAM Ayu che te 'pazujana prAyaH pUMcha' thI 4 potAnA zarIranI sAI 42 che the irzAvivA bhATe 4 AyAmAM mAyu' he 'uvaciya paDipuNNa kummacalaNalahu vikkamA ' emanAM cAreya paga ucita-mAMsala che, paripUrNa pUrNa avayavAvALA che tathA dhUmakAcamAnI mAphaka unnata che, AvA caraNAthI emanI gatikriyA ghaNI ja jhaDapI bane che, 'aMkamaya NakhANaM' bhanI yaganA nama ratnabhaya che, 'tavaNijjajIhANaM' sebhanI kama jambudvIpaprajJaptisUtra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 483 yANaM" tapanIya yotrakasuyojitAnAm 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm, kAmaH svecchA tena gamogamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'pIigamANaM' prItigamAnAm, prItiH- mukhaM tajanakaM gamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm-manovad vegazAlinAmityarthaH, 'maNoramANaM' manoramANAm -'maNoharANa' manoharANAma, 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiya balavIriyapurisakAraparakamANaM' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm, 'tavaNijjajIhANaM' ityArabhya 'amiyabalavIriya' ityantanavAnAmapi vizeSaNAnAmarthAH pUrvabAhAprakaraNata eva jJAtavyAH vistarabhayAnAtra punlikhitaaH| 'mahayA gaMbhIra gulugulAitaraveNaM' mahatA gaMbhIragulagulAyitaraveNazabdena 'mahureNaM' madhureNa-zrotrapriyeNa 'maNahareNaM' manohareNa manasa Anandajanakena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM disAya sobhayaMtA' ambaram-AkAzam, dizA:-pUrvAdikAzca zobhayanti ratnamaya hai, 'tavaNijajIhANaM' inakI jihA tapanIya suvarNamaya hai 'tavaNijatAluyANa' inakA tAlu tapanIya pluvarNamaya hai 'kAmagamANaM' ye apanI icchA ke anusAra gamanakriyArata haiM, 'pIigamANa' inakA gamana sukha janaka hai "maNogamANaM' manakI gati ke anusAra inakA gamana bahuta vegazAlI hai 'maNoramANaM' ye saba ke saba gajarAja baDe manorama hai 'amiyagaINaM' inakI gati amita hai 'amiyabalavIriyapurisakkAraparakamANaM' bala, vIrya puruSakAra aura parAkrama bhI inakA apAra hai 'tavaNijajIhANaM' inakI tapanIya suvarNa ke jaisI lAla jihuvA hai, 'tavaNija jIhANaM' se lekara 'amiyabalavIriya' yahAM taka ke nau padoM kA artha hama pUrva bAhA prakaraNa meM likha cuke hai so vahAM se jAnalenA cAhiye 'mahayA gaMbhIra gulagulAita raveNaM' ye jo ciMghADate haiM aura usa ciMdhADa se jo zabda nikalatA hai vaha bahuta hI gaMbhIra hotA hai tathA-gulagulAyita hotA 'mahareNa' madhura hotA hai-karNendriya ke udvega janaka nahI hotA hai tathA 'maNahareNaM' tapanIya supaNa bhaya cha 'tavaNijja tAluyANa' memanA mai aideu supae va cha, 'tavaNijjajottagasujoiyANaM' se tapanIya yAtrI suyolata cha. 'kAmagamANa' tyo pAtAnI 42chAnusAra mAnaThiyArata cha, 'pIigamANaM' se manu gamana sumana cha 'maNogamANaM' bhananI gati anusAra manu mana dhAtu cha. 'maNoramANaM' mA mAra 21 / manorama cha 'amiyagaINaM' bhanI gatimabhitache, 'amiyabalavIriya purasakkAraparakkamANaM' maNa, vIrya, 53042 ane 52 / 4 5 semanA apAra che. 'tavaNijjajIhANaM' memanI tapAsa sonA vI sAsa cha. 'tavaNijja jIhANaM' thI 'amiyabalavIrIya' ahIM sudhInA nava padone artha ame pUrva bAhA prakaraNamAM lakhI cUkyA chIe te temAMthI MNI se naye 'mahayA gaMbhIra gulagulAitaraveNa' tere AdhA cha ma ta yidhAthI 2 za6 Cisa cha te 1 mAra DAya cha, tathA gussAyita hAya che. 'mahureNa' madhura DAya cha. driya va pAyA jAta nayI tathA 'maNahareNa' bhanane 55 jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'cattAri devasAhassIo' catvAri - catuH saMkhyakAni devasahasrANi "gayaruvadhArINaM devANaM" gajarUpadhAriNAM devAnAm ' dAhiNillaM bAhaM parivarhati tti dAkSiNAtyAm - dakSiNadigafarai arti parivahantIti // samprati tRtIya bAhA vAhakAn darzayitumAha- "caMdavimANassa NaM" ityAdi, 'caMdavimANassa NaM paccatthimeNaM' candravimAnasya khalu pazcimena pazcimasyAM dizi ityarthaH 'seyANaM' zvetAnAm - zuklavarNavatAm, 'subhagANaM' subhagAnAM - prIti samutpAdakAnAm 'suppamANaM' suprabhANAm, vilakSaNa tejovatAm 'calacavalakakuhasAlINaM' calacapala kakudazAlinAm, tatra calacapalam - itastato dolAyamAnatvenAsthiratvAdati capalaM kakudam - aMzakUTaMzatena zAlinAm - zobhamAnAnAm 'ghaNaNiciyasubaddha lakkhaNuNNaya IsiyANayavasabhodvANaM' ghananicita subaddhalakSaNotratepadAna vRSabhauSThAnAm, tatra ghanavat - ayodhanavat nicitAnAM nirbhRtazarIrANAm, ataeva subamana ko bhI Ananda pahuMcAne vAlA hotA hai, aise zabda se ye 'aMbara disAo ya sobhayaMtA cattAri deva sAhassIo' cAra hajAra gajarUpa dhArI devatA AkAza ko aura cAroM dizAoM ko zobhita karate haiM aura 'dAhiNillaM bAhaM parivahaMti ti' dakSiNadigavasthita bAhA ko khecate haiN| 'caMda vimANassa NaM paccatthimeNaM' candravimAna kI pazcima dizA meM rakheM hue vRSabharUpadhArI deva pazcimadigvartI bAhA ko khecate haiM, isa prakAra se samajha kara isa pATha ko isa prakAra se lagAnA cAhiye ye vRSabharUpa deva 'seyANaM' zuklavarNavAle hote haiM 'subhagANaM' prItisamutpAdaka hote haiM 'suppabhANaM' vilakSaNa tejavAle hote haiM 'cala cavala kakuhasAlINaM' kakudakAMdhora vAle hote haiM yaha inakI kakkuda - cAla capala - idhara udhara dolAyamAna hone se ati caJcala hotI rahatI hai isa kakuda se ye vRSabharUpadhArI deva baDe hI adhika suhAvane lagate haiM ! 'ghaNaNicitha subaddhalakkha guNNayaIsiyANayavasa bhodvANaM' inake mukhoM kA jo oSTha hotA hai mAnanda yahAMthADanAra hoya che, bhASA zamhothI tethe 'aMvaradisAo ya sobhayaMtA cattArideva sAhassIo' yAra inbhara gara3padhArI devatA AAzane temana yAre hizAone zolita re che bhane 'dAhiNillaM bAhaM parivahaMti tti' dakSiNu higavasthita vahAne jethe che. 'caMdravimANassa NaM paccatthimeNaM subhagANAM 'candravibhAnanI pazcimadvizAmAM rahelA vRSabha rUpadhArI deva pazcimadigbattI vahAne kheMce che e rIte samajIne A pAThane A pramANe lAgU pADavA haye. yA vRSala3paheva 'seyANaM' zubhsava'vANA hoya che. 'subhagANaM' prItisamutyAha hoya che, 'suppabhANaM' vilakSaNa tenavANA hoya che. 'calacabalakakuhasAlINaM' 56kAMdhAvALA hoya che. emanI A kA calacapala-Amatema DolAyamAna thatI hAvAthI ati caMcala thatI lAge che. A kakuthI A vRSabharUpadhArI deva ghaNA ja adhika sohAbhAgA mAge che 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaguNNayaI siyANa yavasabhodvANaM' khebhanA bhukhanA hai jambudvIpaprajJaptisUtra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 485 ddhAnAm azlathAnAM lakSaNonnatAnAm-prazastalakSaNAnAmityarthaH, tathA ISadAnataM-kizcinamra mAvatAmApanamupAgataM vRSabhauSThaM vRSabhau-pradhAnau lakSaNayuktatvena oSThau yatra tAdRzaM yad murkha tAdRzamukhavatAm, 'caMkamiyalaliya puliya calacavala gaviyagaINaM' caMkramitaM-kuTilaM gamanam, lalitaM-vilAsavadgamanam, pulitaM-gati vizeSA sacA''kAza kramaNarUpaH evaM rUpA calacapalAatyanta capalA garvitA gatiryeSAM te tathA tAdRzAnAm 'saMnatapAsANaM' sanatanapArkhAnAm adho'dhaH pArzvayoravanatatvAta, tathA-'saMgatapAsANaM' saMgatapArthAnAm-dehamamANocitapAvavatAmityarthaH 'sujAyapAsANaM' sujAtapArthAnAm-suniSpannapArkhAnAmityarthaH 'pIvaravaTTiya susaM. Thiya kaDINaM' pIvaravartita susaMsthita kaTInAm, tatra-pIvarA-puSTA vartitA-vRttA susaMsthitAvilakSaNasaMsthAnayuktA kaTiryeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA-'olaMba palaMbalakkhaNapamANajutta ramaNijjavAlagaMDANaM' avalamba pralambalakSaNapramANayuktaramaNIyavAlagaNDAnAm, tatra ava. vaha ayodhana kI taraha lohe ke hathauDe kI taraha majabUta hotA hai, subaddha-zithila nahI hotA hai-nIce kI ora kucha 2 jhukA huA hotA hai aise vRSabha-zreSTha oSTha se inakA mukha suzobhita rahatA hai / 'caMkamiya laliya puliyacalacavalagaviya gaINaM' inakI gati kuTila hotI hai vilAsayukta gamanavAlI hotI hai garvita hotI hai aura atyanta capalatA se bharI huI hotI hai 'saMnatapAsANaM' inake donoM pArzvabhAga deha ke pramANAnusAra nIce kI ora jhuke hue hote haiM / 'saMgatapAsANaM deha ke pramANa ke anusAra ina kA pramANa bhI saMgata- ucita hotA hai 'pIvara vahiya sumaMThiya kaDINaM' inakA kaTibhAga puSTa hotA hai, vartita-gola hotA hai aura acche saMsthAna se sahita hotA hai 'olaMbapalaMba lakkhaNa pamANajutaramaNijja vAlagaMDANaM' ina para jo cAmara laTake rahate haiM jahAM unake laTakane ke sthAna haiM vahIM para laTake rahate haiM ye cAmara lambe 2 hote haiM tathA lakSaNoM se evaM hoTha hoya che te aghananI jema leDhAnA haDAnI mAphaka majabUta hoya che, subaddhazithIla hotuM nathI. lakSaNenata hoya che-prazasta lakSaNavALo hoya che. ISadAnata hoya che nIcenI tarapha theDe thaDe namele heya che AvA vRSabha zreSTha eThathI emanuM mukha suzobhita rahe che. 'caMkamiyalaliya puliya calacavalagavviyagaINaM' bhanI gati risa DAya che vilAsayukta gamanavALI hoya che. gAvita hoya che temaja atyanta capaLatAthI bharelI hAya che. 'saMnatapAsANaM' memanA bhane pAvalA zarIranA prabhAra anusAra menu pramANa 55 sata-layita hAya che. 'pIparavadviyasusaMThiyakaDINaM' bhne| mrne| mAsa puSTa hAya cha, patita-pAya cha bhane sArA mAvaNa hAya che. 'olaMbapalaMbalakkhaNa pamANa jutta ramaNijjavAlagaMDANaM' amanA 522 yAbhara saTasA hAya che te yAma2 sAmA lAMbA hoya che temaja teo jyAM laTakavAnuM sthAna che tyAM ja laTakelA rahe che. tathA lakSaNethI ane yAcita :pramANuthI yukta hoya che AthI ghaNAM ja ramaNiya lAge che, jambudvIpaprajJaptisUtra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jambUdvIpaprajJaptisUtre lambAni-avalambasthAnAni teSu pAlambAni lambAyamAnAni lakSaNaH pramANena ca yathocitena yuktAni ramaNIyAni vAlagaNDAni-cAmarANi yeSAM te tathA tAdRzAnAma, 'samakhuravAli dhANANaM' samakhuravAlidhAnAnAm, tatra-samA:-parasparasadRzAH khurAH vAlidhAnaM pucchaM ca yeSAM te tathA tathAvidhAnAm, 'samalihiyasiMgatikkhagga saMgayANa' samalikhita zaMgatIkSNAgrasaMgatAnAm, tatra-samalikhitAni samAni-parasparaM sadRzAni likhitAnIva utkIrNAnivetyarthaH tIkSNAgrANi saMgatAni-yathocitapramANAni zRGgANi yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'taNusuhuma sujAyaNiddhalomacchavidharANaM' tanu sUkSmajAta snigdha lomacchavidharANAm, tatra-tanu sUkSmANi-atizayena sUkSmANi sujAtAni-muniSpannAni snigdhAni lomAni kezAsteSAM chavizobhA dharanti ye te tathA teSAm, 'uvaciyamaMsalavisAlapaDipuNNakaMdhapaesasuMdarANaM' upacita mAMsala vizAlaparipUrNaskandhapradezasundarANAm, tatra upacitaH-puSTaH ata eva mAMsalaH vizAlo bhAravahana samarthatvAt paripUrNo'vyaGgatvAt etAdRzo yaH skandhapradezaH tena sundarANAM devavRSabhANAm, 'veruliya bhisaMta kaDakkha sunirikkhaNANaM' vaiDUryabhAsamAnakaTAkSasunirIkSayathocitta pramANa se ye yukta hote haiM ata eva baDe hI ramaNIya lagate haiM 'sama, khuravAlidhANANaM' inake khura Apasa meM samAnatA liye hote haiM tathA bAladhI. puccha-bhI inakI Apasa meM samAna hotI hai 'samalihiyasiMgatikkhagga saMgayANaM' inake zrRGga paraspara meM samAna hone se aise mAlUma hote haiM ki mAnoM ye inameM hI ukere hue haiM tathA ina sIgoM ke jo agrabhAga haiM be baDe hI tIkSNa haiM evaM jisa pramANa meM sIMga honA cAhiye ve usI pramANa vAle haiM 'taNusuhuma sujAyaNiddhalomacchavidharANaM' tanusUkSma atyanta sUkSma sujAta-janmadoSarahita-evaM snigdha aise bAloM kI ye zomA se yukta hote haiN| 'upaciyamaMsalavisAlapaDipuNNakhaMdha paesa suMdarANa' inakA skandha pradeza upacita-puSTa hotA hai mAMsala mAMsa se bharA huA hotA hai, isaline vaha vizAla hotA hai-bhAra vahana karane meM samartha hotA hai tathA-paripUrNa-hInAdhika nahIM hotA hai aise skandha pradeza se ye deva rUpa vRSabha 'samakhuravAlidhANANaM' memanI parI 4 mA sAthe sabhAnA gharAve cha 'samalihiyasiMgatikkhagA saMgamANaM' memanA shi| 52252 samAna DopAthI mei mya cha / teo emAM ja ugI nIkaLyA na hoya ! tathA A zIMgaDAone je agra bhAga che te ghaNuM ja aNivALe che ane je pramANamAM zIMgaDAM hovA joIe tesUkSma mANavALA che. 'tuNusuhusa sujAya NiddhalomacchavigharANaM' tanusUkSma-matyanta sUkSma sunata-mahopa rAhata-mane snigdha sevA pAthI tamAzAmAthI yutAya che. 'uvaciya maMsalavisAla paDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM' bhne| 245 pradeza 64yita-puSTa DAya che, bhAMsara-mAMsathI marekhA hAya che AthI te vizALa hoya che, bhAravahana karavAmAM samartha hoya che tathA-paripUrNahInA. ghi hAta nathI. sAvA anyAzayI // 135 vRSala sundara hAya cha. 'veruliyabhisata jambudvIpaprajJaptisUtra Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 487 NAnAm, tatra vaiDUryamayAni bhAsamAnakaTAkSANi atizayena zobhamAnArddha prakSitAni-sunirIkSaNAni sulocanAni yeSAM te tathA teSAm, 'juttappamANa pahANa lakkhaNapasattharamaNijja. gagagaragalasobhiyANaM' yuktapramANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggaragalazobhitAnAm, tatra-yuktapramANaH-yathocita pramANayuktaH pradhAnalakSaNaH prazasta ramaNIyo'tizayena ramaNIyaH gaggarakaHparidhAnavizeSaH tenAbharaNavizeSeNa galazobhitAnAm-zobhitagalAnAm vRSabhadevAnAm, tathA'gharagharaga susaddabaddhakaMThaparimaMDiyANaM' ghara gharaka suzabdabaddhakaNThaparimaNDitAnAm, tatra ghara gharakA:-kaNThasyAbharaNa vizeSAH suzabdAH-mundarazabdena zabdavantaH te baddhA yatra sa cAsau kaNThazca tena parimaNDitAnAm, tathA-'nAnAmaNi kaNagarayaNa ghaMTiyAvevacchigasukayamAliyA NaM' nAnAmaNikanakaratnaghaNTikAvaivakSikasukRtamAlikAnAm, tatra nAnA-vividhaprakArakamaNikanakaratnamayyo yA ghaNTikA:-kSudraghaNTAH kiMkiNyastAsAM vaivakSikAstiryaga vakSa si sthApitatvena sukRtAH samyagra rUpeNa racitA mAlikAH yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'varaghaMTAgalapabhAlujjalasiridharaNaM' varaghaNTAgalakamAlojjvalazrIdharANAm, sundara hote haiM 'veruliyabhisaMta kaDakkha sunirikkhaNANaM' inake locana vaiDUrya maNimaya hote haiM aura bhAsamAna kaTAkSoM se yukta hote haiM 'juttappamANapahANa lakkhaNapasattharamaNijjagaggaragalasobhiyANaM' inake gale yathocita pramANa se yukta, pradhAna lakSaNoM se saMpanna atizaya ramaNIyaaise gaggaraka-AbharaNarUpa paridhAna vizeSa se zobhita rahate haiM 'gharadharagasusaddabaddha kaMThaparimaMDiyANa' saMdara zabdoM se suzobhita zabdAyamAna aise gharagharaka kaMThAbharaNavizeSa inake kaMTho meM saje rahate haiN| 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAvevachiga sukaya mAliyANaM' inake vakSasthala para jo kSudra dhaMTikAoM kI mAlAeM tiracherUpa meM sthApita kI gaI haiM ve aneka prakAra ke maNiyoM suvarNo evaM ratnoM se nirmita haI hai 'varaghaMTA galayabhAlajjalasiridharANaM' kSudraTikAo kI apekSA bhI viziSTatara hone ke kAraNa sundara 2 baDe ghaMTAoM kI mAlAoM se inake gale kI zobhA meM aura bhI kaDakkha sunirikkhaNANaM' memanA bAyana DUya bhalibhaya hAya cha bhane bhAsamAna TAsAthI yuta DAya che. 'juttappamANapahANalakkhaNapasattharamaNijjagaggaragalasobhiyANaM' manA gaNa yAcita pramANathI yukta pradhAnalakSaNathI saMpanna, atizaya ramaNIya evA gAgarakamaam29535 paridhAna vizeSathI suzobhita 29 che, 'gharagharagasusaddabaddhakaMThaparimaMDiyANaM' sundara zabdathI suzobhita-zabdAyamAna evA gharagharaka-kaMThAbharaNa vizeSa emanA kaMThamAM sajelAM cha 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAvevachiga sukayamAliyANaM' samanA pakSasya 52 rekSadra ghaMTaDIonI hAramALA trAMsI rIte sthApita karavAmAM AvI che te aneka prakAranA maNie, suvarNa tathA ratnAthI nimita thasI cha. 'varaghaMTA galaya bha lujja lasiridharANaM' kSudra ghttikAonI apekSA paNa viziSTatara hovAnA kAraNe sundara moTA ghaMTanI mALAothI emanA gaLAnI zobhAmAM vaLI adhika viziSTatA AvI gaI che evI viziSTatAthI teo jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre tatra varaghaMTikAH kSudraghaNTikAto viziSTataratvena pradhAnaghaNTA gale yeSAm te varaghaNTA galakAH tathA mAlayA ujjvalAste .tathA tAdRzAnAm, tathA-'paumuppalasagala surabhigAlA vibhUsiyANaM' payotpalasakalasurabhimAlAvibhUSitAnam, tatra padmAni-sUryavikAsIni, utpalAni-candravikAsIni sakalAni-akhaNDitAni, surabhINi-vilakSaNagandhavanti, teSAM mAlAvilakSaNasaMyogaviziSTa samudAyaH tAbhirvibhUSitAnAm / 'vairakhurANa' vajrakhurANAm, bajaratnavat khurA yeSAM te tathA teSAm / 'viviha vikhurANaM' vividhavikhurANAm, tatra vividhA maNikanakAdimayatvena anekavidhA vikhurA uktakhurebhya Urdhvavattitvena vikRSTAH khurA yeSAM te tathA teSAm, 'phAliyAmayadaMtANaM' sphaTikamayadantAnAm, 'tavaNijjajIhANaM' tapanIya jihavAnAm, 'tavaNijjatAluyANaM tapanIya mayatAlukAnAma, 'tavaNijja jottaga sujohayANaM' tapanIyayotrakasuyojitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm-svecchayA gamanakAriNAma, 'pIigamANaM' prItigamAnAm, 'maNogamANa' manogamAnAma, manovadgati matAmityarthaH, 'maNoramANaM' manoramANAm, 'amiyagaINaM' amitagatInAm, 'amiyavalapIriyapurisakkAraparakaadhika viziSTatA AgaI haiM-aisI viziSTatA se ye saMpanna haiM 'paumuppala sagala surabhimAlA vibhUsiyANaM' inakI zobhA akhaMDita evaM anupamagaMdha zAlIpadma aura utpaloM kI mAlAoMse aura bhI adhika zobhAyamAna ho rahI hai vahara khurANa'inake kharoM ke Upara jo vicakhurI hai vaha maNi kanakAdimaya hone se aneka prakAra kI haiM 'phAliyAmaya detANaM' sphaTikamaya inake dAMta haiM 'tavaNijja jIhANaM' tapta suvarNa kI inakI jidvAeM haiM 'tavaNijjatAluyANaM tapanIya suvarNa ke inake tAla haiM 'tavaNijja jottaga sujoiyANaM' tapanIya suvarNa ke taroM ke bane hue jebarA se ye saba ke saba suyojita haiN| 'kAmagamANaM, pIigamANaM maNogamANaM maNoramANe amiyagaINaM amiyabala vIriya purisakkAraparakamANaM' icchAnusAra inakA gamana hotA hai manuSyoM ko inake gamana se baDA harSa hotA hai mana kI jaisI tIvra gati hotI hai vaisI tIvra gati inakI hotI hai ye mana ko haraNa karane vAle haiM inakI saMpanna cha, 'paumuppala sagalasurabhimAlAvibhUsiyANaM' memanI zAlA mata bhane anupama gaMdhazAlI kamaLa ane utpalenI mALAothI adhika zebhAyamAna thaI rahI che, 'vaharakharANa' bhanI bharI mevI cha ga nImanI hAya, 'vivihavikhurANaM' bhanI bharI 522 viyasarI cha ta bhaena mAhivAjI pAthI mane prAranI cha-'phAliyAmayadaMtANaM' Timaya samanAta cha. 'tavaNijjajIhANaM' ta supae nI bhanI lo cha, 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIya supanA amanA tamai che. 'tavaNijjajottaga suyojiyANe' tapanIya savanA tAranA manasA letarAthI ui " suyAlita cha. 'pIigamANaM, magogamANaM, maNoramANaM, amiyagaINaM, amiyabalavIriyapurisakkAraparakamANaM' 2chAnusAra emanuM gamana thAya che, manuSyane emanA gamanathI ghaNe harSa thAya che, mananI jevI tIvagati hoya che tevI tIvagati emanI hoya che, teo mananuM haraNa karanArA che temanI jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 489 mANaM' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm, 'mahayAgajjiya gaMbhIraraveNaM' mahatA ganita gambhIraraveNaM-zabdena 'mahureNaM maNahareNaM' madhureNa manohareNa-cittAhAdakena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM disAoya sobhayaMtA' ambaraM-gaganatalam * dizAzca pUrvAdikAH zobhayanti, 'cattAri devasAhassIo' catvAri devasahasrANi, 'vasaharUvadhArINaM devANaM' vRSamarUpadhAriNAM devAnAm, 'paJcathimillaM vAhaM parivahaMtitti' pAzcAtyAM-pazcimadiga vasthitAM bAhAM parihantIti // ____ samprati-caturyabAhA vAhakAn devAnAha-'caMdavimANassaNaM' ityAdi, 'caMdavimANassaNaM' uttareNaM' candravimAnasya khalu uttarasyAm uttarapArve vAmapArzve ityarthaH, hayarUpadhAriNAM devAnAM catvAridevasahasrANi uttaraM vAI parivahantItyagrimeNAnvayaH, teSAmeva devavize. SANAM vizeSaNAni Aha-'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetavarNavatAm 'subhagANaM' subhagA. nAm atIva sundarANA mityarthaH 'suppabhANaM' suprabhANAM-vilakSaNa tejoviziSTAnAmityarthaH gati amita hai inakA bala vIrya puruSakAra aura parAkrama aparimita hotI hai ye 'mahayA gajjiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM' ye madhura manohara jora 2 kI garjanA ke gaMbhIra zabda se 'aMbaraM disAo ya pUretA sobhayaMtA basaharUvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' AkAza ko evaM pUrvAdika dizAoM ko bhara dete haiM aura unakI zobhA baDhA dete haiM isa taraha se yaha vRSabharUpa dhArI cAra hajAra devoM ke sambandha kA kathana hai ye cAra hajAra vRSabharUpa dhArI deva paccasthimillaM vAhAM pari ghahaMti tti' caMdra vimAna kI pazcima bAhA ko khecate haiN| ___ aba sUtrakAra candravimAna kI caturthavAhA ke bAhaka devoM ke saMbaMdha meM kathana karate haiM-'caMda vimANassa NaM uttareNaM' candravimAna kI uttara dizA meM jo hayarUpa dhArI deva-cAra hajAra deva-uttara vAhAko kheMcate haiM unake viSaya meM sUtrakAra ina vizeSaNoM kA kathana karate haiM ye saba haya rUpa dhArI 'seyANaM' zveta varNavAle hote haiM, 'subhagANaM' sundara hote haiM 'suppabhANaM' vilakSaNa teja viziSTa hote haiM, pati mabhita cha memanA maNa, pIya 535412 bhane 52|4m bhita cha tamo 'mahayAganjiya gaMbhIraraveNaM maNahareNaM' tamA madhura, bhne|32 22nI nAnA malI2 cyA 'aMbara disAo ya puretA sobhayaMtA vasaharUbadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' mAzana ane pUrvAdika dizAone bharI de che ane temanI zobhAmAM abhivRddhi kare che. A rIte A vRSabharUpadhArI cAra hajAra denA sambandhanuM A kathana che. A cAra hajAra vRSabha 35dhArI va paccathimillaM vAhAM parivahaM titti' ya-dravimAnanI pazcibhavAhAna ye che. - have sUtrakAra candravimAnanI caturthavAhAnA vAhaka denA saMbaMdhamAM kathana kare che'cNdvimaannss gaM uttareNaM' yandravimAnanI uttaradizAmA re 535pArI 15-yA itara deva-uttaravAhAne kheMce che temanA viSayamAM sUtrakAra A vizeSaNanuM kathana kare che-A badhAM 3535thArI 11 seyANaM' zvetapa ya cha, 'subhagANaM' dha 1 sundara hAya cha, 'suppabhANe' ja0 62 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 3 'taramallihAyaNANaM' taromallihAyanAnAm, tatra taro vego malli-dharikaH hAyana:- saMvatsaro yeSAM te tathA teSAm, varaturaGgamANA mityagrimeNa sambandhaH, 'harimela maulamallikA'cchANaM' hari mela mukulamallikAkSANAm, tatra harimelako vanaspati vizeSa stasya mukulaM- kuDmalam tathA mallikA- vicakilaH tadvadakSiNI yeSAM te harimelakamukula mallikAkSAsteSAm ' caMcuciya laliya puliya calacavalacaMcalagaINaM' caMcuritalalitapulitacalacapalacaJcalagatInAm, tatra - caMcuritaM - kuTilagamanam athavA caMcu :- zukacaJcu stadvat vakratayA ityarthaH ' aJcitam uccatAkaraNaM pAdasyoccitaM vA utpATanaM pAdasyaiva caMcUccitaM ca tat lalitaM ca vilAsadgatiH pulitaM ca-gativizeSaH evaM rUpA, tathA calatIti calo vAyuH kampanatvAt tadvat capalacaJcalA atizayena capalA gatiryeSAM te tathA teSAm tathAlaGghanaM gartAderatikramaNam 'taramallihAyaNANaM' ye tara-vega yA bala dhAraka varSavAle hote haiM - arthAt-yauvanazAlI hote hai, 'hari melamaula mallikAcchANaM' harimela- vanaspati vizeSa ke mukula - kuDmala evaM mallikA ke jaisI inakI AMkheM' haiM, 'caMcuciyalaliya puliya cala cavala caMcala gaINaM' inakI gati kriyA caMcurita hai, vAyu ke jaisA atyanta capalatA bharI hai, yA kuTilita hai, zuka kI coMca ke jaisI vakratA liye hue hai evaM lalita - vilAsa yukta hai, pulakita ataeva AnandotpAdaka hai, athavA- 'caMcucicaya' kI saMskRta chAyA 'caMcitam ' aisI bhI ho sakatI hai isa pakSa meM inakI gati tote kI coMca jaisI vakra isaliye thI ki usameM pairoM ko UMcA kiyA jAtA hai aura phira rakkhA jAtA hai ataH isa sthiti meM pairoM kA TeDA honA svAbhAvika hai isaliye usa gati kriyA ko bhI yahAM vakratAyukta kaha diyA gayA hai, 'cala' zabda kA artha yahAM vAyu hai so vAyu kI gati atizaya capalatA bharI hotI hai isI prakAra kI inakI bhI gati atizaya capalatA yukta hai 'laMghaNavaggaNa dhAvaNa vilakSANu tena viziSTa hoya che, 'taramallihAyaNAnaM ' tethe tara vega athavA majadhAra varSavANA hoya che arthAt-yauvanazANI hoya che, 'harimela maula mallikacchANaM' hrimesvanaspati vizeSanA mukula-khIlela kuDUmala kaLiyA temaja mallikAnA jevI emanI AMkheA che. 'caMcuciya laliyapuliyacalacavalacaMcalagaINaM' omanI gatiDiyA yayurita che, vAyu devI atyanta capaLatA bharelI che athavA kuTalita che, popaTanI cAMcanA jevI vakratAvALI che ane sasita vidyAsayukta che, yusahita - sAthI mAnanha upannavanArI che athavA - 'caMcucciya' nI saMskRta chAyA 'caMcitam' mevI pazu hoI zaDe che. yA pakSamAM khebhanI gati pepaTanI cAMca jevI vAMkI eTalA mATe hatI ke temanA pagane UMcA karavAmAM Ave che ane pachI nIce rAkhavAmAM Ave che AthI AvI sthitimAM pagAnu... vAMkA hevu. svAbhavika che ane AthI ja te gatikriyAne paNa ahIM jItAyukta karI devAmAM AvI che. 'cala' zabhano artha atre vAyu che bhane vAyunI gati atizaya thapajatAyukta hoya che yA rIte khebhanI pazu gati atizaya thapajatAlaresI che, 'laMghaNavaggaNadhAvaNa dhoraNa jambudvIpaprajJaptisUtra 490 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU029 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 491 utkUdanaM dhAvanaM-zIghramRjugamanaM dhoraNaM gaticAturI tripadI-bhUmau padatrayanyAsaH jayinIvagamanAntara jayavatIva yadvA javinIvegavatI zikSitA-abhyastA gatiyaiste tathA teSAm, 'lalaMtalAmagalalAyavarabhUsaNANaM' lalantalAmagalalAtavarabhUSaNAnAm, tatra-lalanti-dolAyamAnAni lAmAni prAkRtatvAt ramyANi galalAtAni kaNThenyastAni varabhUSaNAni yeSAM te tathA teSAm, 'saMnayapAsANaM' sanatapArthAnAm 'saMgayapAsANaM' saGgatapArthAnAm, 'sujAyapAsANaM' sujAtapArthAnAm, 'pIvara vaTTiya susaMThiya kaDINaM' pIvaravartitasusaMsthitakaTInAm, "olaMba palaMbalakkhaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANaM' avalamba pralambalakSaNapramANayukta vAla. pucchAnAm, "taNu suhuma sujAyaNiddha lomacchaviharANaM' tanusUkSya sujAta snigdha lomacchavidhoraNa tivai jaiNa sikkhiyagaINaM' ye saba garta Adi ke lAMghane meM, valAna kUdane meM, dhAvana-dauDane meM, dhoraNa-gati kI caturAI meM, tripadI meM-bhUmi para tIna pairoM ke rakhane meM jo inakI cAla hai vaha jayinI hai-gamanAntara ko jItane vAlI hai athavA-vegavatI hai, isase aisA jJAta hotA hai ki isa prakAra kI cAla inhoMne pahile se hI sIkha rakhI hai 'lalaMta lAmagalalAyavara bhUsaNANaM' dolAyamAna evaM suramya AbhUSaNa inhoMne apane 2 galoM meM dhAraNa kara rakhe hai 'saMnayapAsANaM' donoM pArzvabhAga inake nIce kI ora pramANa rUpa meM nata hai 'saMgatapAsANaM' isI kAraNa ve saMgata aura 'sujAyapAsANaM' sujAta-janmadoSa se rahita hai 'pIvaravaTiya susaMThiyakaDINaM' inake kaTi bhAga pIvara-puSTa aura gola haiM tathA sundara AkAravAle hai 'olaMba palaMba lakkhaNappamANajuttaramaNijjavAlapucchANaM' inake bAla pradhAna pucchoM ke arthAt cAmaroM ke bAla avalamba apane 2 sthAnoM para khuba acchI taraha se jame hue haiM baDe 2 haiM, lakSaNa yukta haiM aura pramANopeta haiM 'taNu. tivaijaiNa sikkhiyagaiNa' se mAM gati dina inwi, dAna-pAmAM, paavndeDavAmAM dhoraNa-gatinI caturAImAM, tripadImAM-bhUmi para traNa paga rAkhavAmAM je emanI cAla che te jayinI che-gamanAktarane jitavAvALI che, AnAthI evuM jJAna thAya che ke mA 42nI yAsa tamAme 24203thI mI sAdhI che. 'lalaMtalAmagalalAyavarabhUsaNANaM' hotAyamAna bhane surabhya mAsUpae semaNe pAtapAtAnA mAmA dhAraya / rAbhyAM cha. 'saMnayapAsANaM' 52 pAzvamA samanI nAyanI mAnuSe pramANasa2 nabhedAM cha. 'saMgatapAsANaM' 24 // 2 // tethesAta tamA 'sujAyapAsANaM' sunata-mamothI 2hita hai. 'pAvaravaTTiya susaMThiyakaDINaM' memanI TimA pI12-YSTa mana cha tathA sun2 mAravANI che. 'olaMba palaMbalakkhaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANe' yamanI vALa pradhAna pUMchaDIonA arthAt cAmaranA vALa avalamba pitA potAnA sthAne ghaNI sArI te asA cha, moTA moTA cha, sakSAyuta cha pramApita cha. 'taNusahama sujAya Niddha lomacchaviharANaM' memanA zarI2 52 2 3 / che te tanusUkSma-giar jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jambUdvIpaprajJaptisUtre dharANAma, "miuvisaya suhamalakkhaNapasatthavichiNNakesarapAlihArANaM' mRduvizada sUkSmalakSaNa prazasta vistIrNa kesarapAlidharANAm, tatra-mRdvI vizadA ujjvalA yadvA parasparamasaMmilitA pratiromakUpa mekaikasaMbhavAt sUkSmA- tanvI lakSaNA prazastA yA kesarapAliHskandhakezazreNiH tAM dharanti ye te tathA teSAm, 'lalaMtathAsagalalADavarabhUsaNANaM' lalanta yAsakalalATavarabhUSaNAnAm, tatra lalanta:-subaddhatvena zobhAyuktA ye thAsakAH darpaNAkArA AbharaNavizeSAH ta eva lalATe bhUSaNAni-AbharaNavizeSA yeSAM te tathA teSAma, "muhamaMDagaocUlaga cAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM' mukhamaNDakA'vacUlakacAmarathAsakaparimaNDita. kaTInAm, tatra mukhamaNDakaM-mukhAbharaNam avacUlakAH pralambamAnagucchAH cAmarANi sthAsakAH-darpaNAkAraAbharaNavizeSAH ete yathAsthAne niyojitAH santi yeSAM te tathA, parisuhuma sujAya giddha lomacchaviharANaM' inake zarIra para ke jo roma haiM ve tanu sUkSma bahuta hI patale haiM, sujAta-doSavivarjita, haiM, evaM snigdha haiM, aise romoM kI chavi ko ye dhAraNa kiye hae haiM, 'miuvilaya suhamalakkhaNa pasattha vichiNNa kesara pAliharANaM' mRdu, vizada, sUkSma, lakSaNoM se prazasta, evaM vistIrNa aisI kezarapAlo-gardana ke Upara jo bAla haiM ve mRdu-cikane hai vizada-ujjvala sApha suthare haiM, yA paraspara meM asaMbalita haiM, kyoM ki eka eka romakUpa meM eka 2 hI bAla hai, tathA ye patale haiM-moTe nahIM haiM, evaM bAloM ke lakSaNoM se yukta haiM 'lalaMta thAsagalalADavarabhUsaNANaM' inakelalATa-bhAla para jo darpaNa ke AkAra abhUSaNa pahirAye gaye haiM ve subaddha hone ke kAraNa bahuta hI baDI zobhA se yukta haiM, 'muha maMDagaocUlagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM' mukha maMDaka-mukhAbharaNa-avacUlaka, lambe 2 gucche cAmara, sthAsakadapaNAkAravAle AbharaNa vizeSa ye saba unake Upara yathAsthAna para saje hue haiM evaM inakA kaTi pAtaLAM che, sujAta-doSa vivarjita che. ane suMvALA che, AnA rUMvADAnI chabIne teoe dhA25 sI che. 'miuvisaya suhamalakkhaNapasatthavichiNNakesarapAliharANaM' bhRDa, viza, sUma, lakSaNethI prazasta ane vistI evI kezaravAlI-gananI Ala-ne teoe dhAraNa karelI che arthAta emanI gardananI upara je vALa che te mRdu-cikaNa che, vizada-ujajavaLa sAphasutharA che athavA parasparamAM asaMvalita che kAraNa ke eka remakUpamAM eka-eka " paNa che tathA te pAtamA cha-013 nathI mane vana kSaNethI yuta cha. 'lalaMta thAsagalalADavarabhUsaNANaM' memanA sATa-mArA 52 2 45nA mAranA mAbhUSA] pdd|1. pAmA mAyA te subhaddha pAnA 26 ghaNI 1 mA sAmAvA che, 'muha maMDagao culagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM' bhusabha-bhumAsa21-mayUra khain-ain shu2ch| cAmara, sthAsaka darpaNAkAravALA AbharaNa vizeSa e badhAM temanI upara yathAsthAne rAkhelA che ane emane kaTipradeza vaLI anya prakAranA AbharaNethI suzobhita banI rahe che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 493 maNDitA-AbharaNAdinA suzobhitA kaTiryeSAM te tathA teSAm, 'tavaNijjakhugaNaM' tapanIya khurANAm, suvarNasadRzakhurANAm, 'tavaNijjajIhANaM' tapanIyajihvAnAm, 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIyatAlukAnAm-suvarNa sadRzatAlukAnAm, 'savaNijjajottagasuyojiyANaM' tapa. nIya yotrakasuyojitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAM tatra-kAmaH-svecchA tena gamo. gamanaM yeSAM tAdRzAnAm, "pIigamANaM' prItigamAnAm, tatra prIti zcittasyollAso vidyate ityarthaH 'maNogamANaM' manogamAnAm, 'maNoramANaM' manoramANAm 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiyabalavIriyapurisakkAraparakamANaM' amita balavIrya puruSakAraparAkramANAm, 'mahayAhayahesiyakilakilAiyaraveNaM' mahatAhayaheSitakilakilAyitaraveNa-zabdena, tatramahatA-bahuvyApinA hayaheSitarUpo yaH kilakilAyitaravaH-sAnandazabdastena 'maNohareNaM' bhAga aura bhI aneka prakAra ke AbharaNoM se susajjita ho rahA hai 'tavaNijakhurANaM' inake khura suvarNa ke jaise hai, 'tavaNijja jIhANaM' jihvA bhI inakI suvarNa ke jaisI hai, 'tavaNijjatAluyANaM' tAlu bhI inakA tapanIya suvarNa ke hI jaisA hai 'tavaNijja jottagasuyojiyANaM' tapanIya suvarNa ke tAroM se guMthe hue jebarA se ye saba suniyojita haiM 'kAmagamANaM' icchAnusAra ye saba gamana karate haiM, 'pIigamANaM' citta ke ullAsa ke anurUpa hI inakI cAla hai, 'maNogamANaM' mana kI gati jaisI inakI gati hai, 'maNoramANaM' mana ko ruceM aise ye baDe suhAvane haiM, 'amiyagaINaM' inakI gati apAra hai 'amiyabalavIriya purisakAraparakamANaM' aparaM pAra hI inakA bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama hai, 'mahayA hayahe. siya kilakilAiyaraveNaM' ye saba ke saba haya (ghoDA) rUpadhArI deva gaNa bahata dara 2 taka vyApta hone vAle aise apane hinahinATa ke zabda se jo ki Anandayukta hai 'maNohareNaM' citta meM AlhAda kA utpAdaka hai 'aMbaraM disAo ya puretA ambaratala evaM dizAoM ko vAcAlita karate haiM aura 'sobhayaMtA' unheM 'tavaNijjakhurANaM' memanI bharI sonA 2vI cha, 'tavaNijjajIhANaM' ma 555 memanI supa 2vI cha, 'tavaNijjatAluyANaM' ta 55 bhanu tapAsa suvarNa yu yamabu cha, 'tavaNijjajottagasuyojiyANaM' to sunA yabhAra tArAthI yasa rAzanI sAtha se mAM suniyojita cha. 'kAmagamANaM' 42chAnusAra tyA mAM gamana re che. 'pIigamANaM (yattana GAIsane anu35 0 bhanI yAsa cha, 'maNogamANaM' bhanne game sevA tayA ghara soDAmA cha. 'amiyagaINaM' 552 pA2 memanI gati cha. 'amiya balavIriya purisakAraparakamANaM' a52 pA2 sayu memanu maNavI mane 53142 5 / cha, 'mahayA hayahesiyakilakilAiyaraveNaM' mA ma ya () 35dhArI devANa ghare dUra-dUra paryaMta vyAsa thanArA evA pitAnA haNahaNATanA zabdathI ke je AnaMdadAyaka che, 'maNohareNaM' vittamA REET SOMnA2 cha. 'aMbaraM disAo ya puretA' amaratane bhane ziyAne pAyalita re che bhane 'sobhayaMtA' bhane suzAlita re cha. mAna jambudvIpaprajJaptisUtra Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 jambUdvIpaprajJaptisUtre manohareNa-cittAlhAdajanakena zabdena 'puretA' pUrayanti tathA-'aMbaraM disAoya sobhayaMtA' ambaraM-gaganatalaM dizAH pUrvAdikAH zobhayanti 'cattAri devasAhassIo' catvAri devasahasrANi 'hayarUvadhArINa devANaM' hayarUpadhAriNAM devAnAm, 'uttarillaM bAhaM parivahaMtitti' uttarAmuttaradigavasthitabAhA~ parivahanti iti // ___ samprati-saMgrahaNI gAthAdvayaM cAha-'gAhA' ityAdi, 'gAhA' gAthA 'solasadevasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' SoDazadevasahasrANi bhavanti candreSu caiva sUryeSu 'aTeva sahassAI ekekaMmi gahavimANe' aSTAveva sahasrANi ekaikasmin graha vimAne, ekaikasmin grahavimAne aSTAveva devasahasrANi devavAhakA bhavantItyarthaH 'cattAriya sahassAI NakkhattaMmiya havaMti ikike' catvAridevasahasrANi nakSatre ca bhavanti ekaikasmin 'do ceva sahassAI tArArUvekkamekami' dve eva sahasre tArArUpe ekaikasmin iti / evaM sUravimANaM jAva tArAsvavimANANaM' evaM-yathA suzobhita karate haiM isa taraha ke vizeSaNoM vAle evaM isa taraha kI sthitivAle ye 'hayakhvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' haya (ghoDA) rUpa dhArI cAra hajAra deva 'uttarillaM vAhaM parivahaMti' candravimAna kI uttaradigavasthita bAhA ko kheMcate haiN| yahAM Agata ina do saMgrahaNI gAthAoM kA artha isa prakAra se hai, solasadevasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' candramA evaM sUryake vimAnoM ke vAhaka solaha 2 hajAra deva haiM, 'aTTeva sahassAI ekkekkaMmi gahavimANe' eka eka graha meM ATha hajAra hI devavAhaka haiM, 'cattAri ya sahassAI Nakhattamiya havaMti ikikke' eka eka nakSatra meM cAra hajAra deva vAhaka haiN| 'do ceva sahassAI tArArUvekamekkaMmi' eka eka tArA rUpa meM do hI hajAra devavAhaka haiM, 'evaM sUravimANaM jAva tArArUvimANANaM' jisa prakAra se candravimAna ke parivAhaka siMhAdi deva pUrvokta rUpa se varNita karane meM Aye haiM usI prakAra se sUryavimAna kebhI parivAhaka siMhAdi deva varNana karane yogya haiM aisA jAnanA cAhiye isI taraha vizeSa sana 20 kI sthiti mA 'hayarUvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' iya (ghA.) 35dhArI yA2 // 2 heva 'uttarillaM vAhaM parivahati' yandravimAnanI uttaradigavasthita vAhAne kheMce che. ahIM Agata A be saMgrahaNI gAthAone artha A prabhAye cha-'solasa devasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' yandramA bhane sUryana vimAnAnA vA sAga-soja 2 cha, 'ava sahassAI ekkekkami gahavimANe' me me hamA bhAI // 2 vA che. 'cattAri ya sahassAI NakkhattaMmi ya havaMti ikikke' nakSatramA yAra yA2 12 1194 cha. 'do cetra sahassAiM tArArUvekamekkami' se ye tA|35mA 242 hekvAi cha, 'evaM suravimANaM jAva tArArUvavimANANaM' re prakAre candravimAnanA parivAhaka siMhAdi deva pUrvokta rUpathI varNita karavAmAM AvyA che tevI ja rIte sUryavimAnanA paNa parivAhaka siMhAdideva varNana karavA gya che evuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadeva saMkhyAni0 candravimAnavAhakAnusAreNa sUryavimAnAnAmapi siMhAdidevA vAhakA varNanIyAH yAvatArArUpA - NAmapi vimAnavAhakA varNanIyAH, yAvatpadAt grahavimAnAnAM nakSatravimAnAnAM ca vimAnavAhakA varNanIyAH / 'NavaraM esadeva saMghAyatti' navarameSa deva saMghAta iti, ayaM bhAvaH - sarveSAM jyotiSkANAM vimAnavAhakasUtraM samameva teSAM saMkhyAbhedastu pUrvakathita gAthAdvayAdeva jJAtavyasta - thAhi - SoDazadeva sahasrANi candravimAne vAhakA bhavanti, sUryavimAne'pi SoDaza eva devasahatrANi bhavanti, grahavimAne ekaikasmin aSTaudeva sahasrANi bhavanti, tathA nakSatravimAne catvAri deva sahasrANi bhavanti, tArArUpavimAne dve caiva sahasre ekaikasmin iti navamadvAram, tatrAyaMbhAvaH - candravimAne catvAri sahasrANi, gajAnAM catvAri, siMhAnAM catvAri sahasrANi, vRSa : bhANAM catvAri azvAnAm, evaM sUryavimAne'pi / grahavimAne dve sahasre siMhAnAM dve gajAnAM dve se yAvatpada gRhIta grahavimAnoM ke aura nakSatra vimAnoM ke bhI vimAnavAhaka deva varNana yogya hai aisA samajhalenA cAhiye, 'NavaraM esa deva saMghAyatti' isa sUtra kA bhAva aisA hai - samasta jyotiSka devoM ke vimAna vAhaka devoM ke sambandha kA sUtra samAna hI hai, inakI saMkhyA kA bheda pUrvakathita gAthAdvaya se hI jJAtavya hai, jaise- solaha hajAra candravimAna meM vAhaka deva haiM so itane hI hajAra deva sUrya vimAna meM vAhaka haiM grahavimAna meM eka eka meM ATha ATha hajAra deva haiM nakSatra vimAna meM cAra hajAra deva haiM tArArUpa vimAna meM eka eka meM do hajAra deva pari vAhaka deva haiM isa prakAra se yaha navama dvAra samApta hotA hai, bhAva yahAM aisA hai - candravimAna meM cAra hajAra parivAhaka gajarUpadhArI deva hai cAra hajAra siMharUpa dhArI parivAhaka deva haiM cAra hajAra vRSabharUpa dhArI deva haiM aura cAra hajAra hI haya (ghoDA) rUpadhArI parivAhaka deva haiM isI prakAra se sUryavimAna meM bhI haiM, grahavimAna meM do hajAra siMharUpadhArI do hajAra gajarUpa dhArI, do hajAra vRSabharUpa dhArI aura do hajAra azvarUpadhArI parivAhaka deva haiM, jANavuM joIe. AvI ja rIte yAtrapada gRhIta grahavimAnAnA ane nakSatra vimAnAnA paNa vibhAnavAhadeva vArzana 12vA yogya che prema samajavu' 'NavaraM esa deva saMghAyatti' ma sUtranA bhAva A pramANe che-samasta yeAtika devAnA vimAnavAhaka devAnA sambandhanu' sUtra samAna ja che. emanI saMkhyAnA bheda pUrva kathita gAthAyathI ja jJAtavya che jemake-seALa hajAra candravimAnamAM vAhaka deva che te eTalAM ja hajAra deva sUvimAnamAM vAhaka che, grahavimAnamAM eka ekamAM ATha ATha hajAra deva che, nakSatravimAnamAM cAra hajAra deva che, tArArUpavimAnamAM eka ekamAM be hajAra be hajAra parivAhaka deva che. A prakAre A navama dvAra samApta thAya che. A kathananA bhAva ahIM eveA che-candravimAnamAM cAra hajAra si'harUpa dhArI parivAhaka deva che, cAra hajAra vRSabharUpadhArI deva che ane cAra hajAra ja haya (gheADA) rUpadhArI parivAhaka dhruva che, AvI ja rIte sUryavimAnamAM paNa che, grahavimAnamAM e jambudvIpaprajJaptisUtra Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre vRSabhANAM dve hayAnAM nakSatravimAne eka sahavaM gajAnAmekaM siMhAnA mekaM vRSabhANAmekamazvAnAm, tArAvimAne paJcazataM siMhAnAM paJcazataM vRSabhANAM paJcazatamazvAnAm iti / / sU0 29 // ||ath dazamadvAram // navamadvAraM vyAkhyAya dazamaM dvAraM vyAkhyAtumAha-'eesiNaM' ityAdi, mUlam-eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahagaNaNakkhattatArArUvANaM kayare savvasigdhagaI kayare savvasigghatarAe ceva ? goyamA ! caMdehito sUrA savvasigghagaI sUrahito gahA sigdhagaI, gahehiMto NakkhattA sigghagaI, NakkhattehiMto tArArUvA sigdhagaI, savvappagaI caMdA savvasigghagaI, tArArUvA iti / eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNaNakkhattatArArUvANaM kayare savvamahaddhiyA kayare savvappaDDiyA ? goyamA ! tArArUve. hiMto NakkhattA mahiDDiyA, NakkhattehiMto gahA mahiDDiyA gahehiMto sUriyA mahaDDiyA sUrehito caMdA mahaDDiyA savvappaDDiyA tArArUvA, savvamahiddhiyA caMdA / jaMbUdoveNaM bhaMte ! dove tArAeya tArAeya kevaie abA. hAe aMtare pannatte ? goyamA ! duvihe vAghAie ya nivvAdhAie ya nivAghAie jahaNNeNaM paMcadhaNusayAiM ukkoseNaM do gAuyAI, vAghAie jahaNNeNaM doNi chAvaThU joyaNasae ukkoseNaM bArasajoyaNasahassAI doNi ya bAyAle joyaNasae tArArUvassa abAhAe pannatte |suu0 30 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahagaNanakSatratArArUpANAM kataraH sarvazIghragati kataraH sarvazIghratarakaeva, gautama ! candrebhyaH sUryAH sarvazIdhragatayaH sUryebhyo grahAH zIdhragatayaH, nakSatravimAna meM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra gajarUpadhArI, eka hajAra baSabharUpadhArI aura eka hajAra azvarUpadhArI deva haiM, tathA tArAvimAnoM meM pAMca sau siMharUpadhArI, pAMca sau vRSabharUpadhArI, pAMca sau gajarUpa dhArI aura pAMca sau azvarUpadhArI deva haiM ||suu0 29 // navavAMDAra samApta hajAra siMharUpadhArI, be hajAra gajarUpadhArI, be hajAra vRSabhara padhArI ane be hajAra azvavarUpadhArI parivAhaka deva che, nakSatravimAnamAM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra gajarUpadhArI eka hajAra vRSabharUpadhArI ane eka hajAra azvarUpadhArI de che tathA tArAvimAnamAM pAMca siMharUpadhArI, pAMcase gajarUpadhArI, pAMcaso vRSabharUpadhArI ane pAMcase azvarUpadhArI deva che. tavamuM dvAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam 497 grahebhyo nakSatrANi zIghragatIni, nakSatrebhyastArArUpANi zIghragatIni / salpigatayazcandrAH, sarvazIghragatIni tArArUpANi, eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM katare sarvamahardikAH katare ca sarvAlpadikAH ? gautama ! tArArUpebhyo nakSatrANi mahardikAni, nakSatrebhyo grahA maha ddhikAH, grahebhyaH sUryA maha ddhikAH, sUryebhyazcandrA mahaddhikAH, sarvAlpadikAni tArArUpANi, srvmhddhiNkaashcndraaH| jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tArAyA stArAyAzca kiyada bAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! dvividham-vyAdhAtika niyAdhatikaM ca, nirvyApAtika jaghanyena paJcadhanuH zatAni, utkarSeNa dve gavyUte / vyAdhAtikaM jadhanyena dve yojanazate SaTSaSTadhike, utkarSeNa dvAdaza yojana sahasrANi dve ca yojanazate dvi catvAriMzadadhike tArArUpasya tArArUpasyAbAdhayA antaraM prajJaptam // sU0 30 // ___TIkA-"eesiNaM bhaMte !' eteSAM vakSyamANAnAM khalu bhadanta ! 'dimajhariyaggahagaNa makkhattatArArUvANaM' candrasUryagrahagaNanakSatratArArUyANAM madhye 'kayare savasigdhagaI' kataraH sarvazIghragatiH sarvebhyazcandrAdibhyazvara jyotiSkadevebhyaH zIdhragatiH idaM ca sarvAbhyantaramaNDalApekSayA jJAtavyam 'kayare savva sigdhatarAeceva' katarazca sarvazIghratarakagati etaca sarvavAhya maNDalApekSayA kathitam abhyantaramaNDalApekSayA sarvabAhyamaNDalasya gatiprakarSa suprasiddhatvA dasaveM dvAra kI vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM ityaadi| TIkArtha- isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesi gaM bhaMte! caMdimasariyagahaNakkhattatArAruvANaM' he bhadanta ! ina candra sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa jyotiSkoM ke bIca meM 'kayare savva sigghagaI' kauna candrAdika sarva cara jyotiSka devoM kI apekSA zIghragativAlA hai ? yaha prazna sarvAbhyantara maMDala kI apekSA jAnanA cAhiye, 'kayare savva sigghatarAe ceva' tathA kauna sarva zIdha taraka gati hai ? yaha prazna sarva bAhya maNDala kI apekSA jAnanA cAhiye, kyoM ki abhyantaramaMDala kI apekSA sarvabAhya maMDala kI gati kA prakarSa suprasiddha hai / isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA! caMdehito sUrA samvasigdhagaI' he dazamAdvAranI vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' yA rAja-20 sUtra dvArA gautabha3vAmI prabhu yA pramANe pUchayu cha-'eesiNaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' ta ! 24yandra, sUrya, praha, nakSatra ane // 2 // 35 nyAtinI payamA 'kayare savva sigghagaI' 91 yandrAhi nAthI sanyataes haivAnI apekSA zAti cha ? 2mA prazna satya -ta2bha31nI apekSAthI on naye, 'kayare savva sigyatarAe ceva' tathA 5 sarva zAti ta25 cha 1 mA prazna samAvabhAjI apekSA jANavuM joIe. kAraNa ke atyaMtaramaMDaLanI apekSA sarvabAhyamaMDaLanI gatine ja063 jadIpaprajJaptisUtrA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 jambUdvIpaprajJaptisUtre diti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdehito sUrA savva. sigdhagaI' candrebhya zcandrApekSayA sUryAH sarvazIghragatayo bhavanti; 'sUryebhyaH-sUryApekSayA grahA:bhaumAdayaH zIghragatayaH 'gahe hiMto NakkhattA' sigdhagaI' grahebhyo grahApekSayA nakSatrANi-abhi jidAdIni zIghragatIni bhavanti, tathA-'Navakhattehito tArArUvA sigdhagaI' nakSatrebhyo'bhijidAdinakSatrApekSayA tArArUpANi zIghragatIni, muhartagatau vicAryamANAyAm pareSAM pareSA gatiprakarSasthAgamaprasiddhatvAt ata eva 'savvappagaI caMdA' sarvAlpagatayazcandrAH sarvebhyaH sUryAdibhyo'lpA-mandA gatirgamanaM yeSAM te tathA 'savvasigghagaI tArArUvatti' sarvebhyaH-sarvApekSayA zIghragatIni tArArUpANi iti dazamaM dvAram // 10 // samprati ekAdazadvAramAha-eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'caMdimasa riyagahaNakkhattatArAkhvANaM' candrasUrya grahanakSatratArArUpANAM madhye 'kayare savvamahigautama ! candramAoM kI apekSA sUryoM kI sarva zIdhragati hai 'sUrehito gahA sigdhagaI sUryoM kI apekSA grahoM kI zIghragati haiM 'gahehito NakkhattA sigdhagaI' grahoM kI apekSA nakSatro kI zIdhragati hai, tathA 'Nakkha tehiM to tarArUpA sigdha gaI' abhijitU Adi nakSatroM kI apekSA tArArUpoM kI zIdhragati hai kyoM ki muhartagati kI vicAraNA meM Age 2 ke jyotiSkoM kA gati prakarSa Agama prasiddha hai isaliye 'savvappagaI caMdA' sarva se alpa gati candramAoM kI hai aura 'savvasigdhagaI tArAsvatti' sarva kI apekSA zIdhra gativAle tArArUpa hai| dazama dvAra samApta // ekAdaza dvAra vaktavyatA 'eesi gaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' he bhadanta ! ina candra, sUrya graha, nakSatra aura tArArUpoM meM se 'kayare savvamahiDiyA kayare savvapra suprasiddha hai. mAnA uttaramA prabhu hai cha-'goyamA ! caMde hito sUrA savvasigghagaI' hai gautama ! yandramAmAnI apekSA sUryAnI sarvazati cha 'sUre hito gahA sigghagaI' sUryAnI apekSA aDAnI pragati che. 'gahe hito NakkhattA sigghagaI' ahAnI apekSA nakSatrAnI zIti cha. tathA 'Nakkhattehito tArArUvA sigghagaI' maHiAL PAL nakSatrAnI apekSA tArArUpanI zIghagati che kAraNa ke muhUrtagatinI vicAraNAmAM AgaLa AgaLa jyoti gati : mA0 prasiddha cha reyA 'saccappagaI caMdA' sapathA bhagata yandramAmAnI cha bhane 'sabasigghagaI tArArUvatti' sabanI apekSA zIprati // 35 che. dazamadvAra samApta ekAdazadvAra vaktavyatA ___ 'eesiNaM bhaMte ! caMdima sUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' he lahanta ! 20 yandra, sUrya, a nakSatra bhane 23pAmAthI 'kayare savvamahiDhiyA kayare savappaDDhiyA' saba jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam DiyA' katare sarvamaharddhikAH sarvApekSayA adhikAdhikaRddhimantaH ke 'kayare savvapyaDiyA' katare ca sarvAparddhikAH sarvApekSayA hInaRddhimantazca ke iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tArArUvehiMto NakkhattA mahiDDiyA' tArArUpebhya stArArUpApekSayA nakSatrANi maharddhikAni 'NakkhatehiMto gahA mahiDDiyA' nakSatrebhyo nakSatrApekSayA grahAHbhaumAdayo maharddhikAH 'garhito sUriyA mahiDDiyA ' grahebhyo grahApekSayA sUryA maharddhikAH 'sarehiMto caMdA mahiDiyA' sUryebhyaH sUryApekSayA candrAH maharddhikAH ata eva 'savva paDDiyA tArArUvA' sarvAtparddhikA stArArUpA devA bhavanti ' sacvamahiDDiyA caMdA' sarvamaharddhikAH sarvApekSAdhikaRddhimanta candrA bhavanti, ayaM bhAvaH - gativicAraNAyAM ye yadapekSayA zIghragatayaH, paDiyA' kauna sarvamaharddhika- - saba kI apekSA adhika RddhivAlA haiM ? aura kauna sarva kI apekSA alpa Rddhi vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiDDiyA' he gautama! tArArUpoM kI apekSA nakSatra mahatI RddhivAle haiM, 'nakkhattehiMto gahA mahaDDiyA' nakSatroM kI apekSA graha - bhaumAdika (maMgala) graha - mahatI Rddhi vAle haiN| 'gahehiMto sUriyA mahiDDiyA ' grahoM kI apekSA sUrya mahARddhi vAle haiM, 'surehito caMdA mahiDiyA' aurasayoM kI apekSA candra mahARddhivAle haiN| isataraha 'savvapyaDDiyA tArAkhvA savvamahiDDiyA caMdA' saba se kama RddhivAle tArArUpa haiM aura saba se adhika Rddhi vAle candra haiM / tAtparya yahI hai ki gati vicAraNA meM jo jina kI apekSA zIghra gati vAle kahe gaye haiM ve unakI apekSA RddhivicAraNA meM utkrama se maharddhika kahe gaye haiM aisA jAnanA cAhiye / ekAdaza dvAra samApta // 499 dvAdaza dvAra vaktavyatA 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve tArAe ya tArAe ya' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake mahuddhi ka-badhAnI apekSA adhika RddhivALa che ? ane kANa savanI apekSA apaRddhivALA che ? mAnA uttarabhAM prabhu uhe che- 'goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahidiyA' he gautama! tArAiyonI apekSA nakSatra mahatI RddhivANA che, 'NakkhattehiMto gahA mahaDUDhiyA' nakSatrAnI apekSA graha-laubhAdhicha (bhagasa) aha - mahatI RddhivANA che. 'gaherhito sUriyA mahiir3hiyA ' grahonI apekSA sUrya mahARddhivANA che. 'sUrohito caMdA mahihUDhiyA' ane sUryAnI apekSA candra mahARddhivANA che. bhAvIrIte 'samba paDUDhiyA tArArUvA savvamahiDUDhiyA caMdA' sauthI echI RddhivALA tArArUpa che ane sahUthI adhika RddhivALA candra che, tAtpa eja che ke gativicAraNAmAM je jemanI zIghragativALA kahevAmAM AvyA che te tenI apekSA RddhivicAraNAmAM utkramathI mahaka kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavu joIe. ekAdazadvAra samApta dvAdazadvAra vaktavyatA 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve tArAe ya tArAe ya' he lahanta ! bhyUdvIpa nAbhanA dvIyamAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre kathitAste tadapekSayA RddhivicAraNAyAmutkramato mahaddhikA jJAtavyA iti ekAdazaM dvAram // samprati dvAdazaM dvArapraznamAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'tArAe ya tArAe ya' tArAyA stArAyAzca ekatArApekSayA'paratArAyAH 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA abAdhayA antaraM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihe vAghAie ya nivvAdhAie ya' dvividha-dviprakArakam antaraM prajJaptama tadyathA-vyAghAtika nirvyAdhAtikaM ca, tatra vyAghAtaH parvatAdi dezebhyaH skhalanam tatrabhavaM cyAghAtikam, nirvyAdhAtikaM vyAdhAtikAnirgataM svAbhAvika mityarthaH "nivAghAie jahaNNeNaM paMca dhaNusayAI ukkoseNaM do gAuyAI' tatra dvayorantarayormadhye yat nirvyAghAtikaM tat jaghanyena paJcadhanuH zatAni utkarSeNa dve gavyU te, etat jagatsvabhAvAdeva jJAtavyam iti / 'vAdhAie jahaNNeNaM doNi chAvaTTe joyaNasae' tayordvayorantarayo madhye yat vyAghAtika mantaraM dvIpa meM eka tArA se dUsare tAre kA 'kevaiyAe avAhAe aMtare pannate' kitanA antara kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! duvihe vAghAie ya nivAdhAie ya' he gautama ! antara vyAdhAtika ora niyAdhitaka ke bheda se do prakAra kA hotA hai jisa antara meM-bIca meM parvatAdikoM kA paDa jAnA hotA hai vaha vyAghAtika antara aura jo antara isa vyAghAta se rahita hotA hai arthAta svA. bhAvika hotA hai vaha nirvyAghAtika antara hai 'nivAghAie jahaNNaNaM paMcadhaNusa. yAI ukkoseNaM do gAuyAI' inameM jo vyAghAta vinA kA antara hai vaha kama se kama pAMcaso dhanuSa kA hai aura adhika se adhika do gavyUta kA hai yaha jagatsvabhAva se hI huA jAnanA cAhiye 'vAdhAie jahaNNeNaM doNNi, chAvaTTe joyaNasae' vyAdhAtika jo antara hai vaha do sau 66 chiyAsaTha yojana kA hai yaha jaghanya kI apekSA antara kahA gayA hai aura niSadhakUTa kI apekSA lekara kahA gayA hai tArAthI mIon an 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' nu mantara samAdhAthI pAmai bhAjyu ? uttaramA prabhu he cha-'goyamA ! duvihe vAvAie ya nivAghAie ya' 8 gautama ! antara vAghAtika ane nirvAghAtinA bhedathI be prakAranuM kahevAmAM Avela che. je antaramAMvacamAM parvatAdikanuM paDI javAnuM thAya che te vyAghAtika antara ane je antara A vyAdhAtathI hitAya cha-marthAta svAbhAvi DAya cha te nivyAdhAti: mantara cha 'nivAdhAie jahaNNeNaM paMca dhaNusayAI ukkoseNaM do gAuyAI' mAmA re vyAdhAta bhantara che te ochAmAM ochuM pAMcase dhanuSyanuM che ane vadhumAM vadhu be gabhUtanuM che. A magaralAyI // yayevu naye. 'vAghAie jahaNNeNaM doNNi chAvadve joyaNasae' vyAghAtika je antara che te 266 basa chAMsaTha jananuM che A jaghanyanI apekSA antara kahevAmAM AvyuM che ane niSadhakUTanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che AnuM tAtparya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam 501 tat jaghanyena dve SaTSaSTi yojanazate, arthAt SaTpaSTayadhike dve yojanazate iti, etacca niSadhakaTAdikramamapekSya jJAtavyaM tathAhi-niSadhaparvataH svabhAvataH uccaiH catvAri yojanazatAni tadupari paJcayojanazatoccAni kUTAni tAni ca kUTAni mUle pazcayojanazatAni AyAmaviSkambhAbhyAm, madhye trINi yojanazatAni pazcasaptatyadhikAni, upari bhAge arddhatRtIye dve yojanazate teSAM coparitana bhAga samazreNipradeze tathA-jagatsvabhAvA daSTAvaSTau yojanAni abAdhayA kRtvA tArAvimAnAni pracalanti tato jaghanyato vyAghAtikamantaraM dve yojanazate SaTpaSTayadhike eva bhavataH iti // 'ukoseNaM bArasa joyaNasahassAI doSNiya bAyAle joyaNasae' utkarSaNa dvAdaza yojana sahasrANi dve yojanazate dvicatvAriMzadadhike etacca meruparvatamadhikRtya bhavatIti jJAtavyam, tathAhi-meruparvate dazayojanasahasrANi mandaraparvatasyobhayato'bAdhayA ekAdaza yojanAni ekaviMzatyadhikAni tataH sarvasaMkalanayA bhavanti dvAdazayojanasahasrANi dve ca yojanazate dvicatvAriMzadadhike iti, 'tArAkhvassa tArAkhvassa abAhAe aMtare panatte' uparyu isakA tAtparya aisA hai ki niSadha parvata svabhAvataH cAra sau yojana UMcA hai evaM usake upara pAMca sau yojana UMce kUTa hai, ye kUTa mUla meM pAMca sau yojana kI lambAI cauDAI vAle haiM bIca meM 3 sau 75 yojana kI aura Upara meM 250 yojana kI lambAI cauDAI vAle haiN| inake uparitanabhAga saMbaMdhI samazreNI pradeza meM tathA jagatsvabhAva ke anusAra ATha 2 yojana kI dUrI para tArA vimAna calate haiM isaliye jaghanya kI apekSA vyAghAtika antara 266 yojana kA hI hai 'ukkoseNaM vArasa joyaNasahassAiM doNNi ya bAyAle joyaNasae' evaM utkRSTa se antara 12 hajAra do sau 42 yojana kA hai yaha antara meru parvata kI apekSA se kahA gayA hai, 'tArArUvassa tArAruvassa abAhAe aMtare pannatte' isa eka tArArUpa se dUsare tArArUpa kA abAdhA se antara kahA gayA hai // 30 // 12 vAM dvAra samApta // evuM che ke niSadha parvata svabhAvataH cArase jana UMce che ane tenI upara pAMcaso jana UMcAIe kUTa che, A kUTa mULamAM pAMcaso jananI laMbAI pahoLAIvALA che vacamAM 375 pejananI ane uparanA bhAgamAM 250 jananI laMbAI pahoLAIvALA che. emanA uparanA bhAga saMbaMdhI samazreNI pradezamA tathA jagasvabhAvanA anusAra ATha ATha janathI dUra para tArAvimAna cAle che AthI jaghanyanI apekSA vyAghAtika akhtara 266 yoninu cha 'ukkoseNaM bArasajoyaNasahassAI doNNi ya bAyAle joyaNasae' sa. GrgeyA antara 12,24ra bAra hajAra base beMtAlIza ejananuM che. A antara merUpavatanI apekSAthI vAmAM mAnyu cha, 'tArAruvassa tArAruvassa abAhAe aMtare pannatte' mA 4 tArArUpathI bIjA tArArUpanuM abAdhAthI antara kahevAmAM AvyuM che. 30 12 muM dvAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtra Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 jambUdvIpaprajJaptisUtre prakAreNa tArArUpasya tArArUpasya, ekasmAt tArArUpAd dvitIyatArArUpasyoparyuktAbAdhayA antaraM prajJaptaM-kathitamiti dvAdazaMdvAram // iti triMzatsUtram / / sU0 30 // triMzatsUtraM vyAkhyAya trayodazaM dvAraM praznayitu mekatriMzatsUtramAha-'caMdassa NaM bhaMte' ityAdi // mUlam-caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNNo kai aggamahi sIo pannattAo ? goyamA ! cattAri aggamahisIo, pannattAo, taM jahA-caMdappabhA dosiNAbhA acimAlI pabhaMkarA, taoNaM egamegAe devIe cattAri devIsahassAiM parivAro pannatto, pabhUNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM viuvittae, evAmeva sapuvAvareNa solasa devI sahassA se taM tuDie / pahaNaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNa saddhiM mahayA hayaNagIyavAiya jAva divAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, goyamA ! No iNaTe samaTe se keNaNaM jAva viharittae, goyamA ! caMdassa NaM joisiMdassa joisarAyassa caMdavaDesae vimaanne| caMdAe rAya. hANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiya khaMbhe vairAmaesu golavaTTa samuggaesu bahUIo jiNasakahAo sannikhittAo ciTuMti tAoNaM caMdassa aNNesiM ca bahUNaM devANa ya devINa ya aJcaNijjAo jAva pajjupAsaNijjAo se teNa?NaM goyamA ! No pbhuutti| pabhUNaM caMde sabhAe suhammAe cauhiM sAmANiya sAhassihiM evaM jAva divAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, kevalaM parivAraRddhIe No ceva gaM mehuNavattiyaM, vijayA1 vejayaMtIra jayaMtI3 aparAjiyA4, sosiM gahAINaM eyAo aggamahissIo, chAvattarassa vi gahasayassa eyAo aggahisIo, vattavAo, imAhi gAhAhiM ti iMgAlae viAlae lohiyaMke saNicchare cev| AhuNie pAhuNie6, kaNagasaNAmAya paMce va 111 // some12 sahie 13 AsaNe ya 14 kajjovae ya 16 ayakarae 17 duMdubhae 18 saMkhasamAnanAme vitiNNeva // 2 // evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamahisIo ti // caMdavimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pana jambudvIpaprajJaptisUtra Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyAgramahinyAH nAmAdinirUpaNam 503 ttA ? goyamA ! jahanneNaM caubhAgapaliovame ukkoseNaM paliovama ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / sUravimANe devANaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovamaM vAsasahasta manbhahiyaM sUravimANe devINaM jahaNaNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahi vAsasaehiM abbhahiyaM / gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubmAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM / NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapali ovama, NakkhattavimANe devINaM jahaNaNeNaM caubhAgapaliyovama ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapalioma, tArAvimANe devANaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovama ukkoseNaM caubbhAgapaliovama, tArAvimANe devINaM jahaNaNegaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNe sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM ||suu. 31 // chAyA-candrasya khalu bhadanta ! jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya kati agramahiSyaH prajJaptAH ? gautama ! catasro'gramahiSyaH prajJaptAH tadyathA-candraprabhA jyotsnAbhA arcimAlI prabhaMkarA, tataH khalu ekaikasyAH devyAH catvAri devIsahasrANi parivAraH prajJaptaH / prabhuH khalu sA ekaikAdevI anya devIsahasraM vikurvitum, evameva sapUrvApareNa SoDaza devIsahasrANi tadesat tuTikam / prabhuH khalu bhadanta ! candro jyotiSkendro jyotiSkarAjaH candrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sabhAyAM sudharmAyAM tuTikena sArddha mahatAhatanRtyagItavAdita yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihartum, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tatke nArthena yAvat vihartum, gautama ! candrasya jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya candrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAm sabhAyAM sudharmAyAm, mANavake caityastambhe vajramayeSu golavRttasamudkeSu bahUni jinasakathIni sannikSiptAni tiSThanti, tAnica khalu candrasyAnyeSAM ca bahUnAM devAnAM devInAM cArcanIyAni yAvat paryupAsanIyAni tattenArthena gautama ! no prabhuriti / prabhuH khalu candraH sabhAyAM sudharmAyAM caturbhiH sAmAnikasahanai revaM yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihattuM kevalaM parivAraRddhayA naiva khalu maithunapratyayam / vijayAvaijayaMtI jayaMtI aparAjitA sarveSAM grahAdInAmetA agramahiSyaH SaTsaptatyadhikasyApi grahazatasya etA agramahiSyo vaktavyAH, AbhirgAthAbhiH rakSA rako vikAlako lohitAGkaH zanaizcarazcaiva / AdhunikaH prAdhunikaH kanakasamAnanAmAnazca pazcaiva // 1 // somaH sahita AzvAsanaH kAryopagataH karburakAH ajakarako dundubhakaH zaGkhasamAna nAmAnastraya eva / evaM bhaNitavyaM yAvad bhAvaketoragramahiSya iti / candravimAne khalu bhadanta ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 jambUdvIpaprajJaptisUtre devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena-caturbhAgapalyopamam utkarSeNArddhapalyopamaM paJcAzadvarSasahasrairabhyadhikam / sUryavimAne devAnAM caturbhAgapalyopamamutkarSeNa palyopamaM varSasahasrAbhyadhikam, sUryavimAne devInAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNAdhapalyopamaM paJcabhirvarSasahasrairabhyadhikam / grahavimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNArddha. palyopamam / nakSatravimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNArddhapalyoemam, nakSatra. vimAne devInAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNa sAdhikaM caturbhAgapalyopamam, tArAvimAne devAnAM jaghanyenASTabhAgapalyopamam utkarSeNa caturbhAgapalyopamam, tArA vimAnedevInAM jaghanyenASTabhAga palyopamamutkarSeNa sAtirekASTabhAgapalyopamam // sU0 31 // TIkA-'caMdassa NaM maMte' candrasya khalu bhadanta ! 'joisiMdasya joisaraNNo' jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya, tatra-jyotikendrasya-jyotiSkadevAnAmindrasya tAdRzAnAmeva rAjJaH 'kai aggamahisIo pannattAo' kati-kiyatsaMkhyakA agramahiSyaH-paTTarAjyaH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyayA' he gautama ! 'cattAri aggamahisIo pannattAo' catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, he gautama ! jyotiSkadevarAjasya candrasya sambandhinya zratuHsaMkhyakAH paTTarAjJo bhavantItyarthaH tAsAM pratyekanAma darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'caMdappabhA' candraprabhA-candravatprabhA-kAnti rdIpti vidyate yasyAH sA candra terahaveM dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa' ityaadi| TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'caMdassa gaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNNo' he bhadanta ! jyoti kendra jyotiSka rAja caMdra deva kI 'kaI aggamahisIo pannattAo kitanI agramahiSiyAM-paTTarAniyAM kahI gaI haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri aggamahisIo paNNatAo' he gotama ! jyotiSkendra jyotiSkarAja caMdra deva kI agramahiSiyAM cAra kahI gaI haiM / 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'caMdappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhekarA' candraprabhA-isakI zArIrika kAnti candra kI prabhA ke jaisI teramAdvAranA sambandhamAM vaktavyatA- 'caMdassaNaM bhaMte ! joisiMdassa' tyAha Atha-zrI gautamasvAbhIme prastuta sUtra dvArA prabhune 20 prabhArI pUchayu cha-'cadassa NaM bhaMte ! joisiMdarasa joisaraNNA' 3 mahanta ! jyoti04 yandra nyAti20 yandravanI 'kaI aggamahisIo pannattAo' tI samahiSamA-paTTImA vAmAM bhAvI cha ? mAnA uttaramA prabhu cha-'goyamA ! cattAri aggamahisIo' he gautama ! yatindra jyoti43214 yandradhvanI sabhAhaNyAyo yA2 59sI cha. 'taM jahA' tamanA nAma mA prabhArI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 505 prabhA seyaM devarAjasya-candrasya prathamA agramahiSI 'dosiNAbhA' jyotsnAbhA, seyaM dvitIyA paTTarAjJIcandrasya, 'accimAlI' acimAlI, iyaM tRtIyA candra devasya, 'pabhaMkarA' prabhaGkarA seyaM caturthI paTTarAjJI, tA etAzcatasro'yamahiSyo bhavanti, jyotiSkarAjasya candrasyeti / 'tamoNaM egamegAra devIe cattAri cattAri devIsahassAI parivAro pannatto' tataH khalu ekaikasyA devyAzvavAri catvAri devIsahasrANi parivAra:prajJaptaH, tatra paTTarAjJInAM catuHsaMkhyAkathanAnantaraM parivAro vaktavya ityarthaH ekaikasyAH devyAH catvAri sahasrANi parivAraH prajJapta:-kathitaH arthAt ekaikA agramahiSI caturNA caturNA devIsahasrANAM paTTarAjJI bhvtiiti| samprati tAsAmagramahiSINAM vikurvaNA sAmarthya darzayitumAha-'pahU NaM tAo ityAdi, 'paha NaM tApo egamegA devI' prabhuH khalu sA ekaikA devI, tatra prabhuH-samarthA 'Na' vAkyAlaGkAre, 'tAo' ityatra bahuvacana mekavacane sA-itthaMbhUtA sA agramahiSI 'annaM devIsahassaM viuvi. tae' anyaM-svAtiriktaM devIsahasraM vikutritum etAdRzI khalu agramahiSI paricAraNasamaye tAdRzI jyotiSkarAjasya candrasyecchAmupalabhyAnyamAtmasamAnarUpaM devIsahasraM vikurvituma, 'evAmeva sapucyAvareNaM solasa devIsahassA' evameva svAbhAvikameva punarevam-uktaprakAreNaiva hai aura yaha devarAja candra kI prathamA agramahiSI kA nAma acimAlI hai aura caturthI agramahiSI kA nAma prabhaMkarA hai| 'taoNaM egamegAe devIe cattArI 2 devI sahassANi parivAro panattAo' eka 2 paTTa devI kA parivAra cAra 2 hajAra deviyoM kA hai 'pahUNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM vicittae' he bhadanta kyA eka 2 paTTadevI meM aisI vikurvaNA karane kI zakti hai ki ve paricAraNA ke samaya meM jyotiSka rAja candra kI icchA ko prApta karake apane jaise rUpavAlI anya eka hajAra deviyoM ko utpanna kara sake ? hAM, gautama! una cAroM paha deviyoM meM aisI zakti hai ki ve apanI vikurvaNA zakti se apane jaisI rUpavAlI eka hajAra deviyoM kI paricAraNA ke samaya meM jyotiSkarAja candra kI icchA ko prApta cha-'caMdappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' yandraprasAmenI zArI(Rs 3nti yandranI pramA jevI che ane te devarAja candranI prathamA amahiSI che, bIjI agamahiSI nyatsAnAbhA che, trIjI agra mahiSInuM nAma acimAlI che ane cothI paTTarANInuM nAma 42che. 'taoNaM egamegAe devIe cattAri 2 devI sahassANi parivAro pannattAo' -me paTTavAnA parivAra yA2 yAra M2 viyAnA che. 'pahUNaM tAo egamegA devI amnaM devIsahassaM viuvittae' mahanta ! zu4-4 paTTavImA mevI va 12vAnI zakti che ke teo paricAraNAnA vicAraNAmAM tiSkarAja candranI IcchAne prApta karIne pitAnA jevI rUpavALI anya eka hajAra devIone utpanna karI zake ? hA, gautama! te cAre paTTadevIomAM evI zakti che ke pitAnI vikurvaNa zaktithI pitAnA jevA rUpavALI eka hajAra devIonI, paricAraNanA samaye jatilakarAja candranI IcchAne prApta ja064 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jambUdvIpaprajJaptisUtre sapUrvApa reNa-pUrvAparasaGkalanena SoDazadevI sahasrANi bhavanti jyotiSka devarAjasya candrasyeti, 'settaM tuDie' tadetat candradevasya tuTikamantaH puraM kathitamiti trayodazaM dvAram // 13 // samprati-caturdazaM dvAraM darzayituM praznayannAha- pahaNaM bhaMte' ityAdi, 'pahaNaM bhaMte !' prabhu:samarthaH khalu bhadanta ! 'caMde joisiMde joisarAyA' candro jyotiSkadevendro jyotiSkarAjaH 'caMdavaDeMsae vimANe' candrAvataMsake vimAne etannAmake vimAnavizeSa ityarthaH 'caMdAe rAyahANIe' candrAyAM-candranAmikAyaryA rAjadhAnyAm 'sabhAe suhammAe' samAyAM sudharmAyAM sudharmAnAmaka pariSadi 'tuDieNa saddhiM' tuTikena sArddham tatra tuTikena-antaHpureNa sahetyarthaH 'mahayAhayaNagIivAiya jAva' mahatAhatanRtyagItatantrItalatAlaghanamRdaGga paTupravAditaraveNa yAvat yAvatpadadAnAt catasRbhiragramahiSIbhiH saparivArAbhiH sAmAnikadevAdibhiH kara vikurvaNA kara ske| 'evAmeva sapuvvAvareNa solasa devIsahassA' isa taraha cAra 2 hajAra deviyoM kI eka 2 paTTarAnI agramahiSI-svAmInI hotI hai isa kAraNa cAroM paTTarAniyoM kI 16 hajAra deviyAM ho jAtI haiM / aura ye saba jyoti SkarAja caMdra kA 'settaM tuDie' antaH pura kA parimANa kahA gayA hai| terahavAM dvArasamApta caudahaveM dvAra kI vaktavyatA 'pabhU NaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe' he bhadanta ! jyotiSkendra jyotiSka rAja candra apane candrAvataMsaka vimAna meM 'caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe' candra nAmakI rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM 'tuDieNasaddhi' antaHpura ke sAtha 'mahayAhayaNagIya vAiya jAva' gIta nRtya meM bajate hue vAjoM kI dhvani pUrvaka divya bhoga bhogoM ko bhoga sakatA hai-viSaya sevana aza vizupae 42 za. 'evAmeva sapuvAvareNaM solasa devIsahassA' mA zate yA2-yA2 hajAra devIonI eka-eka paTTarANu agramahiSI-svAminI hoya che A kAraNe cAre paTTarANIonI 16 hajAra devIo thaI jAya che ane A badhuM jatiSkarAja candranA 'settaM tuDie' manta:puranu paribhA upAmA mAvyu che. 13 mAdvAra samApta caudamAMDhAranI vaktavyatA 'pabhU NaM bhaMte caMde joisiMde joisarAyA cadavaDeMsae vimANe' hemanta ! jyotindra, jyotiH42|04 yandra potAnA yandrAvatasa4 vimAnamA 'cadAe rAyahANIe sabhAe suhammAe' yandra nAmanI pAnImA sudharmAsamAmA 'tuDieNasaddhi' manta:52nI sAthe 'mahayA hayaNaTTagIya vAiya jAva' old nRtyama 400 23 // pAlAmA pani 4 hivyAgAne lAgI 1 viSaya sevana 2rI za cha ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! No iNadve samaDhe' he jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 507 sahetyAdInAM saGgraho bhavati, 'diyAi bhogabhogAi bhuMjamANe viharittae' divyAn-vilakSa. NAna lokAtizayite bhogabhogAn, bhogayogyA ye bhogAH zabdAdikA viSayAstAn bhogabhogAn bhuJjAno-bhogaM kurvANo viha miti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe nAyamarthaH samarthaH arthAt he gautama ! yo yo kathito bhavatA candrasyAntaHpureNa saha vihartumityAdi tamasaMbhavati / tatra hetuM pradarzayituM praznayantrAha-'se ke. gaTeNaM' ityAdi, 'se keNaTe NaM bhaMte ! jAva viharittae' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate candro jyotikendro jyotiSkarAja zcandrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sudharmAyAM sabhAyA mantaHpureNa saha vihartuM na samartha iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdassa NaM joisiMdassa joisarAjassa' candrasya khalu jyotiSkendrasya jyotiSka rAjasya 'caMdavaDaMsage vimANe' candrAvataMsake vimAne 'caMdAe rAyahANIe' candrAyAM rAjadhAnyAm 'sabhAe suhammAe' sabhAyAM sudharmAyAma 'mANavae ceiyakhaMbhe mANavake caityastambhe 'vairAmaesu golavaTTasamuggaema' vajramayeSu golavRttasamudkeSu 'bahuio jiNasakahAo' bahUni anekAni jinasakthIni 'sanikhittAo ciTuMti' sannikSiptAni tiSThanti, 'tAo NaM caMdassa aNNesi ya bahUNaM devANaya' devINaya' tAni khalu jinasakthIni candrasyAnyeSAM ca bahUnAM devAnAM devInAM ca 'acaNijjAo jAva pajjupAsaNijAo arcanIyAni yAvatpayupAsanIyAni 'se te kara sakatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No iNaDhe samaDhe' he gautama! yaha arthasamartha nahIM hai-arthAt-candra apane antaH pura ke sAtha sudharmAsabhA meM divya bhogayogya bhogoM ko nahIM bhoga sakatA hai 'se keNaTeNaM bhaMte !' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! caMdassa NaM joisiMdassa caMdavaDe sae vimANe caMdAe. sabhAe suhammAe mANavae ceiya khaMbhe vairAmaesu golavadRsamuggaeplu bahaIo jiNasakahAo0) he gautama / jyoti kendra jyotiSkarAja candra kI candrarAjadhAnI meM sudharmAsabhA meM mANavaka nAmakA eka caityastambha hai usake Upara vajramaya golavRtta samudgakoM meM jinendra deva kI haDDiyAM rakhI huI 'tAo NaM caMdassa aNNesiM ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAva gautama! A artha samartha nathI arthAt candra pitAnA antaHpuranI sAthe sudharmAsabhAmAM yi sAgayogya sAmAna kI zatA nathI. 'se keNaTeNaM bhaMte !' 3 mahanta ! mA mA5 dhyA rathI 4 ch| ? samAM prabhu 43 cha-'goyamA ! caM dassaNaM joisi dassa caMdAe0 sabhAe suhummAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahUIo jiNasakahAo' he gautama! tirmendra tiSkarAja candranI candrA rAjadhAnImAM sudharmAsabhAmAM mANavaka nAmane eka caityastambha che. tenI upara vajImaya gALavRtta samudAkamAM jinendra devanA |me| rAmeA che. 'tAoNaM caMdassa aNNesi ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo ja' panjuvAsaNijjAo' te essi yandra bhane anya pIyA bArA arthanIya yAvat jambudvIpaprajJaptisUtra Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre paDheNaM goyamA ! No pabhUtti' tattena thena gautama ! evamucyate candro devarAjaH sudharmAsamAyA mantaH pureNa saha vihattuM na samartha iti / atraiva kiJcidvailakSaNyamAha-'kevalaM' ityAdi, 'kevalaM pariyArariddhIe' kevalaM navaraM parivAraRddhayA, kevalaM parivAraH parikarastasya RddhiH -sampata tayA, ete sarve'pi mamaparicArakAH ahaM caiteSAM svAmI-prabhurityevaM nijasyAtivizeSa darzanAbhiprAyeNetibhAvaH / 'no ceva NaM mehuNavattiyaM naiva khalu maithunapratyayaM suratanimittaM yathA bhavati evaM prakAreNa bhogabhogAn bhuJjAno vihattuM na prabhuriti yadyapi atropAGge sUryAdInAmaamahiSI pradarzanaM na vidyate tathApi jIvAbhigamAdhupAr3e darzanAda sUryAgramahiSI pradarzanamapi upayuktameva 'sUrassa joisaraNNo kaiaggamahisIo pannattAo goyamA ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-sUrappamA AyavAbhA acimAlI pabhaMkarA, evaM avasesaM jahA caMdapajjuvAsaNijAo' ve haDUDiyAM candra evaM anya devoM deviyoM dvArA arcanIya yAvat paryapAsanIya haiM 'se teNaTeNaM goyamA! No pabhutti' isa kAraNa he gautama ! maine aisA kahA haiM ki jyotiSkendra jyotiSka rAja candra sudharmAsabhA meM antaH pura ke sAtha divya bhogabhogoM ko bhoga sakane ke liye samartha nahIM haiM 'kevalaM paDiyAra riddhIe' hAM, vaha isa rUpase 'ki yaha merA parikara hai yaha usakI sampat hai ye saba mere parikara haiM maiM inakA svAmI hUM isa prakAra' vahAM apanA prabhAva prakaTa kara sakatA hai| __ No ceva NaM, mehuNavattiyaM' para vaha vahAM maithuna sevana nahIM kara sakatA hai| yadyapi isa upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA pradarzana nahIM kiyA gayA hai phira bhI jIvAbhigama Adi upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana rUpa pradarzana huA hai isa se yahA~ sUryAgramahiSiyoM kA pradarzana bhI upayukta hai jo isa prakAra se haiM-'sUrassa joisaraNo kai aggamahisIo paNNattAjI' he bhadanta ! jyotiSka rAja sUrya kI kitanI agramahiSiyAM kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyamA! cattAri aggarmAhasIo paNNattAo' he gautama ! yupAsanIya che. 'se teNaTeNaM goyamA ! No pabhutti' 20 raNe , gautama ! meM se chu che ke je vikendra jAtiSkarAja candra sudharmAsabhAmAM antaHpuranI sAthe divya bhegone lAgI 4aa samaya nathI. 'kevalaM paDiyArariddhIe' hai, te // 35thI 20 maare| 5242 che, A tenI sampattI che, A badhAM mArA parikara che huM emano svAmI chuM e prakAre tyAMpatAnA mA 548 4rI cha. 'No cevaNaM mehuNavattiyaM' 52ntu te tyAM bhaithuna sevana karI zakato nathI, cheke A upAMgamAM sUryAdikanI agramahiSionuM pradarzana karavAmAM AvyuM nathI te paNa jIvAbhigama Adi upAMgamAM sUryAdikanI agramahiSionuM kathanarUpa pradarzana thayuM che. AthI ahIM sUryAmahiSionuM pradarzana paNa upayukta che je mA prabhArI cha-'sUrassa joisaraNNo kai agamahiIsIo paNNattAo' bhagavan ! nyaati04| sUryanI seal pa20Iya upAmA mA cha ? uttaramA prabhuzrI cha ? 'goyamA ! jambudvIpaprajJaptisUtra Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 509 ssa NavaraM sUravaDaMsae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' iti vaktavyam (sUryasya jyotiSkarAjasya katiagramahiSyaH prajJaptAH ? gautama ! catasro'gramahiSyaH prajJaptA stadyathA sUryaprabhA, AtmAmA, acimAlI, prabhaGkarA, evamavazeSaM yathA candrasya navaraM sUryAvataMsake vimAne sUrye siMhAsane iticchAyA / / atha grahAdInAmagramahiSI vaktavyatAmAha-'vijayA' ityAdi, 'vijayA' vijayA 'vejayaMti' vaijayantI 'jayaMtI jayantI 'aparAjiyA' aparAjitA 'savvesiM gahAINaM eyAo aggamahisIo' sarveSAmapi pUrvoktavijayA vaijayantItyAdi catubhirnAmabhireva agramahiNyo vaktavyA:-sarvatra etannAmnya eva agramahiSyo bhavantIti jnyaatvyaaH| uktamevArtha viziSya darzayati-'chAvattarassa' ityAdi, 'chAvattarassavi gahasayassa eyAo aggamahisIo vattavAo' SaT saptatyadhikasyApi grahazatasya jambUdvIpavarti candradvayaparivArabhUtAnAM grahANAM dviguNitAyA sUrya kI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM -'sarappabhA, AyavAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' sUryaprabhA 1 AtmAbhA, 2 acimAlI 3, aura prabhaMkarA 'evaM avasesaM jahA caMdassa NavaraM sUravaDe sae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' isa sambandha meM bAkI kA aura saba kathana jaise caMdra prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye isa prakaraNa kI apekSA kevala yahI antara hai ki yahAM para sUryAvataMsaka vimAna hai usameM jo siMhAsana hai usakA nAma sUrya siMhAsana haiM grahAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana isa prakAra se hai 'vijayA, vejayaMtI, jayaMtI, aparAjiyA savvesi gahAINaM eyAo aggamahisIo' kahA gayA hai samasta grahAdikoM kI vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA' ina nAmoM kI cAra agramahiSiyAM haiM nakSatra aura tArakA Adiko kI bhI isI nAma kI cAra 2 agrahiSiyAM haiM ! isI bAta ko sUtrakAra Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue kahate haiM-'chAvattarassa vi gahasayassa eyA aggacattAri aggamahisIo paNNattAo' gautama ! sUrya nA yAra aprabhASiyonAmA bhAvI cha. 'taM jahA' tamanA nAma // pramANe che-'sUrappamA, AyavAbhA, accimAlI pabhekarA' sUryaprabhA (1) maatbhaat| (2) mAyabhAsI (3) mane prama21. "evaM avasesaM jahA caMdassa NavaraM sUravaDeMsae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' mA sampandhamA mInu madhu thana yandra prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che te pramANe ja jANavuM. A prakaraNamAM te prakaraNanI apekSA kevaLa eTale ja taphAvata che ke ahIM sUryAvartasaka vimAna che temAM je siMhAsana che tenu nAma sUya siMhAsana cha. ahAnI abhASiyAnu thana mA pramANe-vijayA, vejayaMti, jayaMti, aparAjiyA, savvesiM gahAINaM eyAo aggamahisIo' pAma sAvI cha. samasta prahAdikanI vijya vaijyanti, jayantI ane aparAjitA e nAmanI cAra paTTarANIo che. A hakIkatane sUtrakAra pachInA sUtra dvArA spaSTa karatAM thakAM kahe che'chaavttrss vi gahasayassa eyA aggamahisIo vattavvAo' 176 ahAnI- dIpapattA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre aSTAzIte rityarthaH etA anantarapUrvakathitA vijayAdyA agramahiSyo vaktavyAH 'imAhiM gAhAhi' imAbhiH-vakSyamANAbhirgAthAbhiH, tatra vakSamANAmaSTAzIti saMkhyakAnAM nAma darzayitumAha'iMgAlae' ityAdi, 'iMgAlae' aGgAraka:-etanAmakaH prathamo grahaH 1, 'viyAlae' vikAlako dvitIyaH2, 'lohiyaMke' lohitAGka stRtIyA 3, 'saNicchere ceva' zanaizcarazcaiva zanaizcara zcaturya:4 'AhuNie' AdhunikaH paJcamaH 5 'pAhuNie' prAdhunikaH SaSThaH6, 'kaNagasamAna nAmAya paMceva' kanakasamAnanAmAnaH pazcaiva, kanakena saha ekadezena saha samAna-sadRzaMnAma yeSAM te kanakasamAnanAmAna: te ca paJca tadyathA-kaNaH 7, kaNakaH 8, kaNakaNakaH 9, kaNa vitAnakaH 10, kaNasaMtAnakaH 11, 'someM' ityAdi, 'some somaH 12, 'sahie' sahitaH 13, 'AsaNeya' AzvAsanaH 14, 'kajovae' kAryopagaH 15' 'kavvurae' kaburakaH 16, 'ayakarae' ajakarakaH 17, duMdubhae' dundubhakaH 18, 'saMkhasamAnanAmevi tiNNeva' zaGkhasamAna nAmAno nAmnimahisIo vattavcAo' 176 grahoM ko-jaMbUdvIpavartI candradvaya ke parivAra bhUta 176 grahoM kI vijayAdika 4 agramahiSiyAM jo kahI gaI haiM so ve 176 graha, isa prakAra se haiM-'iMgAlae' aGgAraka yaha prathamagraha kA nAma hai 'viyAlae' vikAlaka yaha dvitIya graha hai 'lohiyaMke' lohitAGka yaha tRtIya graha hai 'saNicchare ceva' zanai zvara yaha caturthagraha hai 'AhuNie' Adhunika yaha pAMcavAM graha hai 'pAhuNie' prAdhunika yaha chaThA graha hai 'kaNagasamAnanAmAya paMceva' suvarNa samAna nAma vAle-kaNa 7-kaNaka8, kaNakaNaka9 kaNavitAnaka 10 aura kaNasaMtAnaka ye pAMca graha haiM isa taraha Upara ke 6 graha aura ye 5 graha milakara 11 grahoM ke nAma pragaTa kiye gaye haiM 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajovae 15 kabburae 16' soma yaha 12 vAMgraha hai, sahita yaha 13 vAM graha hai AzvAsana yaha 14 vAM graha hai kAryopaga yaha 15 vAM graha hai karburaka yaha 16 bAMgraha hai 'ayakarae' ajakaraka yaha 17 vAM graha hai, 'dudubhae' dundubhaka yaha 18 vAM graha hai, 'saMkha samAna nAme vi tiNNeva' zaGka yaha candrayanA parivAra bhUta 176-grahonI vijyAdika 4 agramahiSio je kahevAmAM AvI cha ta 176 aMDA bhu45 cha-'iMgAlae' mA24 me prathama anu' nAma che. 'viyAlae' Cast me dvitIya che. 'lohiyake' asis ye tRtIya cha. 'saNicchare ceva' zanaizvara (zaniya2) the yaturtha zraDa cha. 'AhuNie' Adhuni se pAMyamI aDa cha. 'pAhuNie' prAdhuni ch| che. 'kaNagasamAnanAmAya paMceva' supANu samAna nAbhavANA-4 7-44 -8-kaNakaNaka 9, kavitAnaka 10 ane kaNasaMtAnaka e pAMca graha che A rIte uparanA 6 a mana 5 bhajIne 11 ahAnA nAma 548 42vAmA bhAcyA che. 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajjovae 15 kabburae 16' soma mA mAramA aI cha, sahita the terame graha che, AzvAsana e caudamo graha che, kAryo paga e paMdarame graha che, karbaraka e sAgamA ra cha. 'ayakarae' ma04424 me sattarI aDa cha, duMdubhae' duma ye mhaar| jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU031 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 511 zaGkhazabdAGkitA ityarthaH te trayaH tadyathA-zaGkhaH 19, zaGkhanAbhaH 20, zaGkhavarNAbhaH 21, 'evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamahisIotti' evam-uktaprakAreNa bhaNitavyaM pratyeya magramahiSI saMkhyAkathanAya aSTAzI te grahANAM nAma saMgrAhakagAthA kadambakaM yAvat bhAvaketo grahasyAgramahiSyaH / atra yAvatpadAt idaM dRSTavyam, 'tiNNekkaMsanAmANIlle rUvviya havaMti cattAri / bhAvatila pupphavaNNe dagavaNNeya kAyabaMdheya / iMdaggi dhUmake U hArapiMgalae buheya sukeya, vahassai rAhu agatthI mANavage kAmaphAseya 4 / dhurae pamuhe viyaDe visaMdhikappe tahA pylley| jaDiyAlaeya aruNe aggilakAle mahAkAle 5 / sotthiya sovasthiya vddhmaanngthaaplNbey| Ni cAloe Niccujjoe sayaMpabhe ceva obhAse 6 / seyaMkara khemaMkara pabhaMkareya NAyacyo / arae viraeya tahA asogatahavIta sogeya 7 // vimala vitattha vivatthe visAlatahasAla suvvae ceva / aniyaTTI egajaDIya hoi vijaDIya boddhavve 8 / karakariya rAya aggala boddhavve pupphabhAvakeUya / aTThAsIIgahA khalu NAyacyA ANupu-vIe' 9 // 19 vAM graha hai, zaGkha nAma yaha 20 vAM graha hai zaGkha varNAbha yaha 21 vAM graha hai 'evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamahisIotti' bhAvaketu kI agramahiSitaka isI prakAra se kahate jAnA cAhiye tathA ca tipaNeva kaMsanAmA, NIle ruviya havaMti cattAri, mAsatila puSpha vaNNe dagadaga vaNNe ya kAyabaMdhe ya / iMdagi dhUmake u hAra piMgalae buhe ya sukke ya, bahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya4, dhurae pamuhe viyaDe, visaMdhikappe tahA payalle y| jaDiyAlae ya arUNe aggilakAle mahAkAle // 5 // sotthiya sovasthiya vaddhamANaga tahA palaMbe y| NiccA loe Niccujjoe sayaMpabhe ceva obhAse // 6 // seyaMkara khemaMkara pa. kare ynnaayvyo| arae virae ya tahA asoga taha vItasoge ya // 7 // vimala vitastha vivatthe visAla taha sAla suvvae cev| aniyaTTI egajaDI ya, hoi vijaDI ya boddhavve // 8 // kari kari ya rAya aggala bovve pupphabhAvakeu y| ai cha, 'saMkha samAna nAme vi tiNNeva' 55 se yogAsamA aDa cha, nAma se vAsamA cha, zamavani se sevaasme| graha cha. 'evaM bhANiyadhvaM jAva bhAvakeussa aggamahisIo tti' mAtunI ayamaDipI sudhI yA pramANe vAnuyAyu rAma tathA ca 'tiNNeva kaMsanAmA, NIle ruviya hayaMti cattAri, mAsatila pupphavaNNe dagadagavaNNe ya kAyabaMdhe ya iMdaggi dhUmakeu hArapiMgalae buhe ya sukke ya bahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya 4, dhurae pamuhe viyaDe visaMdhi kappe tahA payalle ya jaDiyAlae ya aruNe aggilakAle mahAkAle // 5 // sosthiya sovatthiya vaddhamANaga tahA palaMbe ya NiccAloe Niccujjoe sayapatte ceva obhAse / / 6 / / seyaMkara khemaMkara pabhaMkare ya NAyavyA / arae virae ya tahA asoga taha vItasoge ya // 7 // vimala vitatvavivarathe visAla taha sAla suvvae ceva / aniyaTTI egajaDI ya hoi vijaDI ya boddhavve // 8 // kari kari ya rAya agala boddhavve puSpha bhAvakeUya / advAsII gahA khalu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre atraiSAM vyAkhyA - kaMsa zabdopalakSitaM nAma yeSAM te kaMsanAmAna ste trayastadyathA - kaMsaH 22, kaMsanAmaH 23, kaMsavarNAbhaH 24, nIlerUpeca zabde viSayabhUte dvidvinAmasaMbhavAt sarva saMkhyayA bhavanti catvArastadyathA - nIlaH 25, nIlAvabhAsaH 26, rUppI 27, rUpyAvabhAsaH 28, 'bhAsa' itinAmadvayopalakSaNam, tadyathA - bhasma 29 bhasmarAzi: 30, tila: 31, tilapuSpavarNaH 32, dakaH 33, dakavarNaH 34, kAya: 35, bandhyaH 36, indrAgniH 37, dhUmaketuH 38, hariH 39, piGgalaka: 40, budhaH 41, zukraH 42, bRhaspatiH 43, rAhu: 44, agastiH 45, mANavakaH 46, kAmasparzaH 47, dhurakaH 48, pramukhaH 49, vikaTaH 50, visandhikalpaH 51, prakalpaH 52, jabala: 53, aruNa: 54, agniH 55, kAla: 56, mahAkAlaH 57, svastikaH 58, sauvastikaH 59, varddhamAnakaH 60, tathA - pralambaH 61, nityAlokaH 62, nityodyotaH 63, svayaMprabhaH 64, avabhAsaH 65, zreyaskaraH 66, kSemaaTThAsI gahA khalu NAyavvA ANupuccIe' || 9 || inakI vyAkhyA isa prakAra se haiM- 22, 23 aura 24 veM graha kaMsa zabdopalakSita haiM-jaise 22 vAM graha kaMsa, 23 ai graha kaMsanAma aura 24 vAM graha kaMsavarNAbha, 25vAM graha nIla 26vAM graha nIlAvabhAsa, 27vAM graha rUpI, 28 vAM rUpayAvabhAsa, 29 vAM graha bhasma, 30vAM graha bhasmarAzi, 31vAM graha tila, 32vAM graha tila puSpavarNa, 33 vAM graha daka, 34 vAM dakavarNa, 35vAM kAya, 36 vAM bandhya, 37vAM indrAgni, 38vAM dhUmaketu, 39vAM hari, 40vAM piGgalaka 41vAM budha, 42 zukra, 43 vAM bRhaspati, 44vAM rAhu, 45vAM agasti, 46vAM mANavaka / 47vAM kAmasparza, 48vAM dhuraka, 49vAM pramukha, 50 vAM vikaTa, 51 vAM visandhikalpa, 52vAM prakalpa, 53vAM jabala, 54vAM aruNa 55vAM agni, 56vAM kAla, 57 mahAkAla, 58vAM svastika, 59vAM sauvastika, 60vAM varddhamAnaka, 61vAM pralamba, 62vAM nityAloka, 63vAM nityodyota, 64vAM NAyavvA ANupuvIe' || 9|| sebhanI vyAbhyA yA pramANe che - 22, 23 bhane 24 mAM graha kasa zabdopalakSita che. jema ke 22 bAvIsa mA gRhakaMsa ane 23 tevIsame graha kaMsanAma cAvIsameAgraha ane 24 mA kaeNsavA~bha 25mA graha nIla, 26mA graha nIlAvabhAsa 27 mA graha rUpI, 28 mA rUpyAvalAsa, 29 me| graha bhasma, 30 mA graha bhasmarAzi, 31 mA graha tala, 32 mA graha tala puSpavaSNu, 33 meA graha daka, 34 meA dakavaNu, 35 mA kAya, 36 mA andhava, 37 mA indrAgni, 38 mA dhUmaketu, 39 me hi2, 40 mA piMgalaka, 41 meA budha, 42 me zukra, 43 mA bRhaspati, 44mA rAhu 45 mA agasti, 46 mA mANavaka 47 me kAmasparzI, 48 me 24, 49 mA pramukha, 50 meA vikaTa, 51 me visandhilpa, para meA prakalpa, 53 mA jabala, 54 me arUNa, 55 me agni, pa6 mA kAla, 57 mA mahAkAla 58 me| svastika, 59 mA sauvastika, 60 me vamAnaka, 61 mA pralamba, 62 mA nityAlAka, 63 mA nityedyota, 64 mA svayaMprala, 15 me avabhAsa, jambudvIpaprajJaptisUtra 512 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 513 GkaraH 67, abhaGkaraH 68, prabhaGkaraH 69, arajAH 70, virajAH 71, tathA azokaH 72, arrataataH 73, vimalaH 74, vitataH 75, vivastraH 76, vizAla: 77, zAla: 78, suvrataH 79, anivRttiH 80, ekaTI 81, dvijaTI 82, karaH 83, karikaH 84, rAjA 85, argalaH 86, puSpaketuH 87, bhAvaketuH 88, ityevaM prakAreNASTAzItirgrahAH boddhavyA AnupUrvyA krameNeti / samprati - 'savve siMgarAINaM' ityAdi padAt nakSatrasya sUcanaM kRtamiti nakSatrANAmAdhidaivatadvArA nAmapratipAdanAya gAthAdvayamAha - 'bahmA' ityAdi, 'bahmAviSaya vastra varuNe ayavuDDI pUsa Asajame / auryarat some rudde aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamasaviyA taTThA vAU taheva iMdaggI / mite iMde niruI AU vissAya boddhavve' || brahmAviSNu ruNo'jo vRddhiH pUSA abhvo yamaH / agniH prajApatiH somo rudro'ditiH bRhaspatiH sarpaH // 1 // svayaMprabha, 65vAM avabhAsa, 66vAM zreyaskara, 67vAM kSemaGkara, 68vAM AbhaGkara, 61vAM prabhaGkara, 70 vAM arajA, 71vAM virajA, 72vIM azoka, 73vAM vItazoka 74vAM vimala, 75vAM vitata, 76vAM vivastra, 77vAM vizAla, 78vAM zAla, 79 suvrata, 80vAM anivRtti, 81vAM ekaTI, 82vAM dvijaTo, 83vAM kara, 84vAM karika 85vAM rAjA, 86vAM argala, 87 puSyaketu, aura 88vAM bhAvaketu, isa prakAra se ye 88 grahoM ke nAma haiN| nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'bamhA viN ya vasU varuNe ayabuDDhI pUsa Asa jame / aggapayAvai some rudde aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajamasaviyA taTThA vAu taheva iMdaggI / mite iMde niruI Au vissA ya boddhavve ||2|| 66 bhI zreyas2, 67 bho kSetra 42, 68 bho mAla12, 68 bho ala 42, 70 bho sarala, 73 bheo vItazoka, 74 bho vibhaNa, 75 bho vitata, 71 bho virala, 72 bho azo4, 76 bho vivastra, 77 bhI vizAla, 78 bho zAsa, 78 bho suvrata, 80 bho anivRtti, viTI, 83 mekara, 84 me karika, 85 mA rAjA, 86 me ane 88 mA bhAvaketu A rIte 88 graheAnA nAma che. nakSatrAnA nAma A pramANe che 81 me ekajaTI, 82 me| ala, 87 mA puSpaketu ' vamhA viN ya vasuvaruNA ayavuDDhI pUsa Asa jame / aggipayAvai some rudde aditI baharasaI sappe ||1|| piubhaga ajjamasaviyA taTThA vAU taheva iMdaggI / mitte iMde niruI AU vissA ya boddhavve // 2 // ja0 65 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 jambUdvIpaprajJaptisUtre pitAbhagaH aryamA savitAtvaSTA vAyuH tathaiva indraagnii| mitra indraH nitiH ApaH vizve ca boddhavyAnIticchAyA // tadaryastvayam-brahmA abhijit 1, viSNuH zravaNaH 2, vasu dhaniSThA 3, varuNaH zatabhiSaka 4, ajaH-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhiH-abhivRddhiruttarabhAdrapadA 6, pUSA revatI 7, azvo'zvinI 8, yamo bharaNI 9, agni-kRttikA 10, prajApatiH rohiNI, 11, somo mRgaziraH 12, rudra ArdrA 13, aditiH punarvasuH 14, bRhaspatiH puSyaH 15, sarpo'zleSA 16, pitA maghA 17, bhagaH pUrvAphAlgunI 18, aryamA uttaraphAlgunI 19, savitA hastaH 20, tvaSTA citrA 21, vAyuH svAtI 22 indrAgnI vizAkhA 23, mitro'nurAdhA 24, indro jyeSThA 25, niRtiH mUlam 26, ApaH pUrvASADhA 27, vizve uttarASADhA 28 ceti nakSatrANi boddhavyA. nIti / caturdazaM dvAramiti // brahmA-abhijit 1, viSNu-zravaNa 2, vasu-dhaniSThA 3, varuNa-zatabhiSaka 4, aja-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhi-uttara bhAdrapadA 6, pUSA-revatI 7, azva-azvinI 8,yamo-bharaNI 9, agni-kRttikA-10, prajApati-rohiNI 11, soma-mRgazirA 12 rudra-ArdrA 13, aditi-punarvasu 14, bRhaspati-puSya 15, sarpa-azleSA16, pitA-maghA 17, bhaga-pUrvAphAlgunI 18, aryamA-uttaraphAlgunI 19, savitAhasta20, tvaSTA-citrA21, vAyu-svAtI22, indrAgnI-vizAkhA 23, mitra-anurAdhA 24, indra jyeSThA 25,-niRtI-mUla 26, Apa-pUrvASADhA 27 aura vizvauttarASADhA 28 ye nakSatroM ke nAma unake adhipati devatAoM ke anusAra donoM gAthAoM meM kahe gaye haiM-14 vAM dvAra samApta // 15 vAM dvAra kathana 'caMda vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! caMdravi brahmA-malita 1, viY-zra15 2, su-dhAna1 3, 135-zatabhiSa6 4, 2045 bhAdra 5 / 5, vRddhi-uttarAbAda 54 // 6, puSA-revatI 7, 25-mazvinI 8, ym-2|| 8, mami-ttiA 10, praznapati- 11, soma-mRgazi2 122 32-mAdra 13, mahAta-punasu 14, 25ti-505 15, s4-24vess| 16, vittaa-bhdh| 17, 11 zizunI 18, 25 -utta238gunI 16, savitA-420 20, 1TA-yitrA 21, vAyu-svAtI 22, IndrAgnI-vizAkhA 23, citra-anurAdhA 24 I-peThA 25, nitimala 26, Apa-pUrvASADhA 27 ane vizva-uttaraSADhA 28, A nakSatranA nAma temanA adhipati devatAo anusAra baMne gAthAomAM kahevAmAM AvyA che 14 muMdvAra samApta 15 mudvAra kathana 'caMda vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he mahanta ! vimAnamA jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 515 samprati paJcadarza dvAraM praznayannAha - 'caMda vimANeNaM' ityAdi, caMdavimANeNaM bhaMte' candravimAne khalu bhadanta ! 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paznattA' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantaM sthitiH H prajJaptA - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNeNaM caubhAgapaliovamaM' candravimAnasya devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamam, sthitiH palyopamasya caturtho bhAga ityarthaH 'ukoseNaM paliyovamaM vAsasaya sahassamabbhahiyaM' utkarSeNa ekaM palyopamaM varSazatasahasrAbhyadhikaM sthitiriti ekalakSavarSAdhikamekaM palyopamamityarthaH / 'caMdavimANeNaM devINaM jahaNeNaM caubbhAgapalibhovamaM' candravimAne khalu devInAM sthiti: jaghanyena caturbhAgapalyopamasyaikasya caturtho bhAga ityarthaH, AlApaprakArastu evam-he bhadanta ! candravimAne devInAM kiyatkAlaM sthitiriti praznaH bhagavAnAha - he gautama ! candravimAne vasantInA devInAM jaghanyena palyopamasya caturtho bhAgaH sthitikAla iti evaM krameNasarvatra praznavAkyamunnamyottaravAkyaM pUraNIyam, 'ukko seNaM addhapaliovamaM paNNasae vAsasahasse hiM amahiyaM utkarSeNArddhapalyopamaM paJcAzatA varSasaha sairabhyadhikam, candravimAne hi candradevaH mAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! jahaNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovamaM vAsasayasahasamambhahiye' he gautama ! caMdra vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya se eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti ekalAkha varSa adhika eka palyo pama kI hai 'caMdavimANeNaM devINaM jahaNaNeNaM caubhAgapaliovamaM' caMda vimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya se eka palya ke caturthabhAga pramANa hai yahAM para prazna rUpa AlApa prakAra aisA hai - 'he bhadanta ! candravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? taba 'he gautama! candra vimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura 'ukoseNaM addhapalio maM paNNAsAe vAsasahassehiM amahiyaM' utkRSTa sthiti 50 hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai' aisA hI sarvatra praznavAkya karake uttara vAkya ko TavAnI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ? mAnA javAkhamAM prabhu kahe che'goymaa ! jahaNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovamaM vAsasayasahassamacbhahiyaM' 3 gautama ! candravimAnamAM devAnI sthiti jaghanyathI eka paLyeApamanA caturtha bhAga pramANa che rahane utsRSTa sthiti me sAtha varSa adhika upayopabhanI che. 'cadavimANeNaM devINaM jahaNeNaM ca ubhAgapaliovamaM' yandravibhAnabhAM hevIyonI sthiti jaghanyathI eka palyanA caturthAMbhAga pramANa che. ahIMyA praznarUpa AlApa prakAra evA che he bhadanta ! candravimAnamAM rahenArI devIonI sthiti keTalA kALa sudhInI che ? tyAre he gautama ! candravimAnamAM rahenArI devIonI jaghanya sthitI te eka palyApamanA caturthAMbhAga pramANa che ane 'ukkoseNaM addhapali ovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM' utkRSTa sthiti paM0 inbhara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jambUdvIpaprajJaptisUtre sAmAnikAzcAtmarakSakAdayazca parivasanti tena candrasAmAnikApekSayA utkRSTamAyuryodhyaM teSAmevotkRSTAyuH saMbhavAt jaghanyaM cAtmarakSakadevA pekSayeti, evaM sUryavimAnAdi sUtreSvapijJAtavyamiti // samprati-sUryavimAnasthadevAnAM sthitikAlaM jJAtuM sUtramAha-'sUravimANe' ityAdi, 'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyovamaM' sUryavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturtho bhAgaH sthitikAlaH 'ukkoseNaM paliyovamaM vAsasahassamabbhahiyaM' utkSaNaikaM palyopamaM varSasahasrairabhyadhikam, 'sUravimANe devINaM jahaNNeNaM caumAgapaliyovamaM' sUryavimAne devInAM sthiti jaghanyena caturbhAgapalyopamaM, palyopamasya caturthobhAga ityarthaH / 'ukoseNaM addhapaliyovamaM paMcahiM vAsasaehiM abbhahiyaM' utkarSeNArddhapalyopamaM pazcabhi varSazatai rabhyadhikam / jamAlenA cAhiye, candra vimAna meM candra deva, sAmAnika deva aura AtmarakSaka Adi deva rahate haiM isaliye candra sAmAnika devoM kI apekSA utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye kyoM ki utkRSTa Ayu saMbhavita hai aura jaghanya Ayu AtmarakSaka devoM kI apekSA se hai, isI taraha kA kathana sUryavimAnAdi sUtroM meM bhI jAnanA cAhiye, aba sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti ke kAla ko jAnane ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovama, ukkoseNaM paliovamaMvAsasahassamabhahiyaM' sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti eka palyopamake caturthabhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 1eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai 'sUravimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNe addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM abbhahiyaM sUryavimAna meM vasane vAlI deviyoM kI sthiti eka palya ke caturtha bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 5pAMca sau varSa adhika arddhapalyopama kI hai| varSa adhika addha popamanI che evuM sarvatra praznavAkya karIne uttaravAjyane gaThavI levuM joIe. candravimAnamAM candradeva, sAmAnika deva ane AtmarakSaka Adi deva rahe che AthI candra sAmAnika devenI apekSA utkRSTa AyuSya jANavuM joIe kAraNa ke utkRSTa AyuSya saMbhavita che jyAre jaghanya AyuSya AtmarakSaka devenI apekSAthI che. AvI ja jAtanuM kathana sUryavimAnadi sUtramAM paNa jANavuM joIe have sUryavimAnamAM rahenArA devanI sthitinA 2. opan bhATe suutr||2 sUtra 43 cha -'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovama, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassamabhahiya' sUryA vimAnamA 2henaa| hevAnI dhanya sthiti eka palyopamanAM caturthabhAga pramANa che ane utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka palyApabhanI che. 'sUravimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahi vAsasaehiM abbhahiyaM' sUvimAnamA sanArI viyAnI sthiti 58yanA caturthabhAga pramANa che ane utkRSTa sthiti pAMca varSa adhika apAyamanI che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 31 candrasyApramahinyAH nAmAdinirUpaNam 517 samprati grahavimAnasUtramAha-'gaha vimANe devANaM' ityAdi, 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliyovamaM' grahavimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlaparyantamAyuriti praznaH bhagavAnAha-he gautama ! grahavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthoMbhAgaH sthitiH, 'ukkoseNaM paliyovama' utkarSeNa graha vimAne vasatAM devAnAmAyuH pUrNa palyopamamiti / 'NakkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyovamaM' he bhadanta ! nakSatravimAne vasatAM devAnAmAtmarakSakAdInAM kiyantaM kAlamAyuriti prazne bhagavAnAha-he gautama ! nakSatravimAne vasatAM devAnAM jaghanyenAyuH caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthoM bhaagH| 'ukoseNaM addhapaliyovama' utkarSeNArddhapalyopamamAyu bhavatIti / 'NakkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyovarma' he bhadanta ! nakSatravimAne devInAM jaghanyenAyu zcaturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthobhAgaH, 'ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapalioma' utkarSeNa sAdhikaM caturbhAga grahavimAna sUtra kathana 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovama' aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA-he bhadanta ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti kitanIhai ? taba prabhu ne gautamasvAmI se aisA kahA-he gautama ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAgapramANa hai aura 'ukkoseNaM palio. varma' utkRSTa sthiti pUrNa eka palpopama kI hai 'NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovarma' nakSatra vimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama pramANa hai 'NakkhattavimANe devINaM jahanneNaM caubhAgapaliovama, ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovama' nakSatravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanyasthiti eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti eka grahavimAna sUtra kathana 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovama' have gautamasvAmI prasuna // pramANe pUchyuM-ha bhadanta ! grahavimAnamAM rahenArA devenI sthiti keTalI che? tyAre prabhue gautamasvAmIne A pramANe kahyuM-he gautama! grahavimAnamAM rahenArA devenI jaghanya sthiti to me pakSyopamanA yatu bhA prabhA cha bhane 'ukkoseNaM paliovamaM' Se sthiti pUrA me pakSyApabhanI cha. 'NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM' nakSatravimAnamA 2 nA2hevAnI 45nya sthiti to me pakSyA5mAnA yatulA prabhA cha bhane aSTa sthiti apkssy|5m pramANa cha. 'NakkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovamaM' nakSatravimAnamA rahenArI devIonI jaghanya sthiti eka pApamanA caturthabhAga pramANa che ane utkRSTasthiti me 58yo5mana xiss qdhAre yatu / prabhAya che. 'tArAvimANe devANaM jaha jambudvIpaprajJaptisUtra Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 jambUdvIpaprajJaptisUtre palyopamam / 'tArAvimANe devANaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliyovama' he bhadanta ! tArAvimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlamAyuriti gautamIya prazne bhagavAnAha-he gautama ! tArAvimAne vasatAM devAnAM jaghanyenASTabhAgapalyopamam, palyopamasyASTamo bhAga ityarthaH, 'ukkoseNaM caubhAgapaliyovamaM' utkarSeNa caturbhAgapalyopamaM sthitiriti, palpopamasya caturthoM bhAga ityarthaH 'tArAvimANe devINaM jahaNaNeNaM aTThabhAgapaliyovama' tArAvimAne devInAM jaghanyenASTabhAgapalyopamaM palyopamasyASTamo bhAgaH / 'ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliyovama' utkarSeNa sAtirekamaSTabhAga palyopamaM palyopamasyASTamo bhAga iti paJcadazaM dvaarmiti||suu * 31 // ___ekatriMzatsUtraM vyAkhyAya SoDazaM dvAraM vyAkhyAtuM dvAtriMzattamaM sUtramAha-eesiNaM bhaMte !' ityAdi, mUlam-eesi NaM bhaMte ! caMdima sUriyagahaNakkhatta tArArUvANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! caMdima sUriyA duve tullA savvatthovA NakkhattA saMkhejaguNA, gahA saMkhe. jjaguNA tArArUvA saMkhejaguNA iti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! jahaeNapae cattAri ukkosapae cottIsaM titthayarA sabaggeNaM pnnttaa| jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapae vA ukkosapae vA cakkavaTTI savvaggeNaM palyopama ke kucha adhika caturthabhAgapramANa hai 'tArAvimANe devANaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovarma' tArAvimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanyasthiti eka palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai aura 'ukoseNaM caubhAgapaliovamaM' utkRSTa sthiti eka palyopama ke caturthabhAgapramANa hai 'tArAvimANe devINaM jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliovama' tArAvimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanya sthiti ekapalya ke AThaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti eka palya ke kucha adhika AThaveM bhAga pramANa hai // 31 // pandrahavAM dvAra samApta paNeNaM aTubhAga paliovamaM t||2vimaanmaa 2ddenaa| yAnI dhanyasthiti se patyA5manA mAmA MIn pramANa che bhane, 'ukkoseNaM caubhAgapaliovarma' sthiti meM pakSyA5manA yatA pramANa cha. 'tArAvimANe devINaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovama ukkoseNaM sAiregaM abhAgapaliovama' vimAnamA 2 nArI hevAyonI dhanyasthiti se pasyanA sAmA bhAga pramANa che ane utkRSTasthiti eka palpanA kaMIka adhika AThamAM bhAga pramANa che. 31 paMdaramuMdAra samApta jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 519 pannattA ? goyamA ! jahaNNapae cattAri ukkosapae tIsaM cakavaTTI sabaggeNaM pannattA, baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavaTTI, vAsudevA vi tattiyA ceva tti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA nihirayaNA sabaggeNaM pannattA ? goyamA ! tiNNi chaluttarA nihirayaNasayA savvaggeNaM pannattA, jaMbudIve NaM bhaMte ! dove kevaiyA Nihi rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukosapae doSiNa sattarA gihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA paMcidiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! do dasuttarA paMcidiyarayaNasayA savvaggeNaM pannatA / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA paMcidiyarayaNasayA paribhogattAe havva. mAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae aTAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egidiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA? goyamA ! do dasu. tarA egidiyarayaNasayA savvaggeNaM pnnttaa| jaMbuddIve NaM bhaMte / kevaiyA egidiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukosapae doNi dasuttarA egidiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ||suu0 32 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! candrasUryAdvaye tulyAH sarvastokAH, nakSatrANi saMkhyeyaguNAni, grahAH saMkhyeyaguNAH tArArUpANi saMkhyeyaguNAni iti // jambUdvIpe khala bhadanta ! dvIpe jaghanyapade vA ukkosapade vA kiyanta stIrthaMkarAH sarvAgreNa prajJaptAH ? gautama ! jaghanyapade catvAraH, utkRSTapade caturviMzati stIrthakarAH sarvAgreNa prjnyptaaH| jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanto jaghanyapade vA utkRSTapade vA cakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH ? gautama ! jadhanyapade catvAraH, utkRSTapade triMzacakravartinaH sarvAgreNa prajJaptA iti / baladevA stAvanta eva yAvanta ckrvrtinH| vAsudevA api tAvanta eveti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnAni sarvAgreNa prajJaptAni ? gautama ! trINi SaDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJasAni / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnazatAni paribhogatayA zIghramAgaccha. nti ? gautama ! jaghanyapade SaTtriMzat, utkRSTapade dve saptatyadike nidhiratnazate paribhogyatayA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 jambUdvIpaprajJaptisUtre zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti paJcendriyaratnazatAni sarvAgreNa prajJa. tAni ? gautama ! dve dazottare paJcendriyaratnazate sarvAgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe jaghanyapadevA utkRSTapadevA kiyanti paJcendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgaccha. nti ? gautama ! jaghanyapade aSTAviMzatiH, utkRSTapade dve dazottare paJcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni sarvAgreNa prajJa. sAni ? gautama ! dve dazottare ekendriyaratnaza te sarvAMgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade aSTAvizatiH, utkRSTapade dve dazottare ekendriyaratnazate paribhogyatayA shiighrmaagcchtH||suu0 22 // TIkA-'eesi NaM bhaMte' eteSA mupayuktasUtre kathitAnAM sAmAnyato laukika pratyakSapramANaviSayANAM khalu bhadanta ! 'caMdimasUriyagahaNakkhatta tArArUvANaM' candrasUryagrahanakSatra tArArUpANAm, candrANAM sUryANAM grahANAM nakSatrANAM tArArUpANAM ca madhye 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' eteSAM madhye ke alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAbeti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'caMdimasUriyAduve tullA savvatthovA' candrasUryA ete dvaye'pi parasparaM tulyA:samAnAH pratidvIpaM pratisamudraM ca candrasUryANAM samAna saMkhyAkatvAt, tathA zeSebhyo grahAdibhyaH solahave dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNakkhatta tArAkhvANaM' ityAdi / TIkArtha-aba gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! caMdima sUriya gahaNakkhattatArAkhvANa' he bhadanta ! ina candra, sUryagraha nakSatra evaM tArArUpoM ke bIca meM 'kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA vise. sAhiyA vA' kauna kinakI apekSA alpa haiM ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM ? kauna kinakI apekSA tulya haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA cadimasUriyA duve tullA savvatthovA' he gautama! candra aura sUrya ye do paraspara meM samAna haiM kyoMki pratidvIpa meM aura soLamAdvAranA sambandhamAM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNakkhattatArArUvANaM' tyAha tha-ve gautamapAbhIye 2 // sUtra vaa| prabhune yA pUchyu che-'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNakkhattatArArUvANaM' he mahanta ! | yandra sUrya nakSatra mane taa||3yaanii kyamA kayare kayarehiM to appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' tyonI apekSAe a95 che? keNa konI apekSAe adhika che ane koNa konI apekSAe tulya che? ane keNa kenI apekSAe vizeSAdhika che? AnA uttaramAM prabhu kahe che'goymaa ! caMdima sUriyA duve tullA savvatthovA' he gautama! yandra bhane sUrya se mana jambudvIpaprajJaptisUtra Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 521 sarve ime candrasUryAH stokAH-alpIyAMsaH 'NakkhattA saMkhejjaguNA' nakSatrANi saMkhyeyaguNAnicandrasUryApekSayA nakSatrANi saMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti, candrasUryApekSayA nakSatrANA maSTAvizati guNAdhikatvAditi / 'gahA saMkhejaguNA' grahAH saMkhyeyaguNAH nakSatrApekSayA grahA:-bhomAdayaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti, sAtireka triguNAdhikatvAt 'tArArUvA saMkhejjaguNA' tArArUpA saMkhejjaguNAdhikAni bhavanti, tArANAM prabhUtakoTAkoTI guNatvAditi, vyAkhyAtaM SoDazamalpabahutvadvAram tena saMpUrNa saMgrahaNIgAthAdvayaM vyAkhyAtamiti // samprati jambUdvIpe jaghanyotkarSAbhyAM tIrthakarAdIn saMkhyayA jJAtuM praznayanAha-"jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpa madhya jambUdvIpe ityarthaH 'jahaNNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapade-sarvastokasthAne vA, utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne vA 'kevaiyA titthayarA' kiyantaH--kiyatsaMkhyakAH tIrthaGkarAH 'savaggeNaM pannatte' sarvAgreNa-sarva saMkalanayA kevalidRSTamAtrayA ityarthaH prajJaptA:-kathitAH jambUpratisamudra meM candra aura sUrya samAna saMkhyAvAle haiN| tathA zeSagrahAdikoM se ye saba candra aura sUryastoka-kama haiN| 'NakkhattA saMkhejjaguNA' candra aura sUrya kI apekSA nakSatra28 guNeM adhika haiN| 'gahA saMkhijaguNA' nakSatroM kI apekSA graha saMkhyAtaguNe 'tArArUvA saMkhejaguNA' tArArUpa saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoM ki tArAoM ko bahuta adhika koTAkoTI guNita kahA gayA hai| isa prakAra isa alpabahutadvAra kI vaktavyatA samApta hone para do saMgrahaNI gAthAeM pUrNarUpa se vyAkhyAta ho jAtI haiM, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM paNNattA' isa sUtra dvArA gautamasvAmIne jambUdvIpa meM jaghanya aura utkRSTa se tIrthakarAdika kitane hote haiM, arthAt kitane rahate haiM ? isa bAta ko pUchA hai isameM pahile unhoMne aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM saba se kama parasparamAM samAna che kAraNa ke pratidvIpamAM ane pratisamudramAM candra ane sUrya sarakhI saMkhyAvALA hoya che tathA zeSa grahAdikathI A badhAM candra ane sUrya sneka-ochAM DAya cha 'NakkhattA saMkhejjaguNA' nakSatrAnI apekSAyaDa sdhyaat|| dhAre hAya - bhaDe ye ane sUrya nA 42di nakSatra 28 ge| che. 'gahA saMkhijjaguNA' nakSatrInA 42di aDasa bhyAtama padhAre che. 'tArArUvA saMkhejjaguNA' ahAnI apekSA taa||35 saMkhyAtagaNa adhika che kAraNa ke tArAone ghaNAM adhika kaTAkeTI guNita kahevAmAM AvyA che. A prakAre A a95bahatva dvAranI vaktavyatA samApta thavAthI be saMgrahaNI aayaa| pUNa 35thI vyAbhyAta tha jaya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM paNNattA' mA sUtra dvArA gautabhasvAmI rAmadIpama nya temaja utkRSTathI tIrtha"karAdika keTalA hoya che. arthAt keTalA rahe che? e hakIkatanI pRcchA karI cheAnI pahelAM teoe Ama pUchyuM che-he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA ja066 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvIpe sarvasaMkhyA kiyanta stIrthaMkarA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama! 'jahaNNapae cattAri' jaghanyapade catvAraH prApyante, tathAhi - jambUdvIpasya pUrvavideha kSetra zItAmahAnadyAH bhAgadvaye kRte dakSiNottarabhAgayorekaikasya tIrthaMkarasya sadbhAvAd dvau tIrthakarau, evamaparavidehakSetre'pi zItodAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAgadvaye tathaiva dvau tIrthaGkarau iti saMkalanayA jaghanyapade catvAra stIrthakarA bhavanti, bharatairavata kSetra yostu ekAnta suSamAkAle tIrthakarANAmabhAva eveti / 'ukkosapara cottIsaM titthayarA' utkRSTapade catu trizatIrthakarAH 'savvaggeNaM pannattA' sarvAgreNa - sarvasaMkalanayA prajJaptAH kathitAH, tathAhi mahAvidehakSetre prativijayaM bharataizvatayo caikaikasya tIrthaMkarasya saMbhavaiti sarvasaMkalanayA catutrizatIrthaMkarA bhavantIti // etacca viharatIrthaGkarApekSayA jJAtavyam, natu janmApekSayA, janmApekSayAtu catustriMzattIrthaM karANAmasaMbhavAditi / aura saba se adhika sarvAgrarUpa se kitane tIrthakara hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jahaNNapae cattAri' he gautama! jaghanyapada meM cAra tIrthakara hote haiM aura ve isa prakAra se hote hai jambUdvIpa ke pUrvavideha kSetra meM zItA mahAnadI ke bhAgadvaya karane para dakSiNa uttara bhAgoM meM eka eka tIrthakara ke sadbhAva se do tIrthakara hote haiM tathA aparavideha meM bhI zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttarabhAgadvaya meM usI prakAra se do tIrthakara hote haiM isa prakAra jaghanya pada meM cAra tIrthakara hote kahe gaye haiM, parantu bharata kSetra aura airavata kSetra meM ekAntasuSamAkAla meM tIrthakara nahIM hote haiM, 'ukkosapae cottIsaM titthayarA' tathA utkRSTapada meM 34 tIrthaMkara hote haiM, aisA 'savvaggeNaM pannattA' sarva saMkalanA se kahA gayA hai, ye 34 tIrthakara isa prakAra se hote haiM-mahAvidehakSetra meM haraeka vijaya meM 1-1 tIrthakara hone kI apekSA 32 tIrthakara hote haiM evaM bharatakSetra aura airavata kSetra meM dvIpamAM sauthI ochA ane sauthI adhika sarvAMgarUpathI keTalAM tI kara hAya che? AnA uttarabhAM prabhu ! che - 'goyamA ! jahaNNapae cattAri' he gautama! dhanya yaddamAM yAra tIrtha 52 hAya che ane te A pramANe hAya che. jammUdrIpanA pUrvAvideha kSetramAM zItA mahAnadInA e bhAga karIe te dakSiNa uttara bhAgeAmAM eka-eka tIthakaranA sadUbhAvathI e tIrthaMkara thAya che tathA apavidehamAM paNa zIteAdA mahAnadInA dakSiNa-uttara bhAga yamAM teja pramANe e tIthaMkara thAya che-A rIte jaghanya padamAM cAra tIthaMkara hovAnuM kahevAmAM AvyuM che, parantu bharatakSetra ane ravatakSetramAM ekAnta suSamAkALamAM tIthakara hatAM nathI. 'ukkosapara cottIsaM titthayarA' tathA utsRSTa pabhA 34 tIrtha 52 hoya che yevu 'savvaggeNaM pannattA' sarvasausanAthI ahevAmAM mAyu che, ma 34 tIrtha 42 mA prabhA hAya che. mahAvideha kSetramAM dareka vijayamAM 1-1 tIrthaMkara hAvAnI apekSA 32 tItha kara hAya che ane bharatakSetra temaja airatakSetramAM 1-1 tIrthaMkaranA sadbhAvathI 2-2 tIrthaMkara jambudvIpaprajJaptisUtra Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 523 samprati-jadhanyotkarSAbhyAM jambUdvIpe cakravartinaH saMkhyA jJAtuM praznayanAha-'jaMbuddIveNaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA' kiyanta:-kiyatsaMkhyakAH 'jahaNNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapadesarvastoke sthAne utkRSTe pade-sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'cakavaTTI sabaggeNaM patrattA' cakravartinaH sarvAgreNa-sarvasaGkalanayA prajJaptA:-kathitA itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahANapae cattAri' jaghanyapade cakhAra cakravattinaH kathitA, tathAhinambUdvIpasya pUrvavidehakSetre zItAmahonadyAH dakSiNottarabhAgadvaye ekaikasya cakravartinaH sadbhAvAt evamaparavidehakSetrepi zItodakAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAge dvau cakravartinI, tadevaM sarvasaMkalanayA jaghanyapade catvAra zcakravartino bhavanti, 'ukosapae tIsaM cakavaTTI samvaggeNa pannattA' utkRSTapade triMzacakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH, kathamevaM bhavati cedatrocyate-dvAtriMza eka 2 tIrthaMkara ke sadbhAva se 2 do tIrthakara hote haiM isa prakAra se 34 tIrthaMkaroM kA honA kahA gayA hai| yaha kathana viharamANa tIrthaMkaro kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye, janma kI apekSA se kahA gayA nahIM jAnanA cAhiye, kyoM ki janma kI apekSA se 34 tIrthakara hote nahIM kahe gaye haiM-kAraNa ki aisA honA asaMbhava hai| 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapae vA ukkosapae vA cakkavaTTI savvaggeNaM pannattA' he bhadanta ! isa jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM jaghanya rUpa se kitane cakravartI rahate haiM aura utkRSTa rUpa se kitane cakravartI rahate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jahaNNapae cattAri' he gautama! kama se kama cAra rahate haiM-jambU dvIpa ke pUrva videha kSetra meM zItA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAgadaya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai tathA zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAgadvaya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai-isa taraha jambUdvIpa meM kama se kama 4 cAra cakravartI hote kahe gaye haiM aura utkRSTa pada meM tIsa caka. hoya che. A pramANe 34 tIrthakare thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A kathana vicaramAna tIrthakaranI apekSAthI kahevAmAM AvyAnuM jANavuM. janmanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che. tema jANavAnuM nathI kAraNa ke janmanI apekSAthI 34 tIrthakara hevAnuM kahevAmAM AvyuM nathI- 412 3 me pramANe thayu azaya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapaevA ukkosapae vA cakavaTTI savvamgeNaM pannattA' mahanta ! mUdvI5 nAmanAvI5madhanya rUpathI keTalA cakravatI rahe che ane utkRSTa rUpathI keTalAM cakravatI rahe che? AnA PARmA prabhu 43-'goyamA! jahaNNapae cattAri' gautama ! sauchAmA ch| yAra 23 che jambudvIpanA pUrva videhakSetramAM zItA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAga kayamAM 1-1cakavatIne sadbhAva rahe che tathA zItAdA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAgamAM 1-1cakravartIne sadUbhAva rahe che. A rIte jambudvIpamAM ochAmAM ochA 4 cakavatI hevAnuM kahevAmAM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvijayeSu vAsudeva svAmikA'nyanA vijaya catuSka varjita vijayasatkASTAviMzati cakravartinaH, bharatairavatayostu dvau cakravattinau iti pUrvAparasaMkalanayA triMzacakravartinaH, yadA tu mahAvidehakSetre utkRSTapade'STAviMzati cakravartinaH prApyante tadA niyamatazcaturNAmarddhacakriNAM saMbhavena tanniruddhakSetreSu cakravartinAmasaMbhavAt, cakravartinAmarddha cakravartinAM ca sahAnavasthAnalakSaNavirodhAt, yatra cakrIna bhavati tatrArdhacakravartI, yatra cArTacakravartIna bhavati tasmin kSetre ckrvrtiiti|| ___samprati-baladevAnardhacakravartinazvAha-'baladevA' ityAdi, 'baladevA tattiyAceva jattiyA cakavaTTI' valadevA stAvanta eva yAvanta cakravartinaH yAvatpramANakA yadA cakravartino bhavanti jambUdvIpe tadA tAvanta stAvatpramANakA baladevA bhavanti tAvanta eva baladevA jaghanyapade utkRSTapade ca, ayaM bhAvaH-yadA yatra jaghanye catvArazcakriNastadA-tatra jaghanyapade catvAro baladevAH, yadA-yatra cotkRSTapade triMzacakravartina stadA triMzadbaladevA bhavantIti / 'vAsudevA vitattiyA cevatti' vAsudevA api tAvanta eveti baladeva sahacAritvAt bAsudevAnAm ayavartI rahate kahe gayehaiM-ye isa prakAra se haiM-32 vijayA meM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijayoM ko choDakara 28 vijayoM ke 28 cakravartI aura bharatakSetra evaM airavata kSetra ke do cakravartI isa prakAra milAkara 30 tIsa cakravartI rahate -hote kahe gaye haiN| jaba mahAvideha meM utkRSTa pada meM 28 cakravartI pAye jAte haiM taba niyama se cAra ardhacakriyoM ke sadbhAva se unake dvArA niruddha kSetroM meM cakravartI nahIM rahate haiM kyoM ki cakravartI aura ardha-cakravartI ina donoM kA sahAnavasthAna lakSaNa virodha haiM jahAM cakrI hotA hai vahAM ardhacakrI nahIM hotA hai aura jahAM ardhacakrI hotA hai vahAM cakrI nahIM hotA hai| 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakavaTTI' jitane cakravartI hote haiM utane hI baladeva hote haiM, arthAt jaghanya pada meM cAra baladeva hote haiM aura utkRSTa pada meM 30 baladeva hote haiM 'vAsudevA vi tattiyA ceva' vAsudeva bhI isI prakAra se hote haiM-kyoMki ye vAsudeva baladeva ke AvyuM che ane utkRSTa padamAM 30 cakravartI rahevAnuM kahevAmAM AvyuM che teo A pramANe che-32 vijamAM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijayane choDIne 28 vijacenA 28 cakravatI ane bharatakSetra ane eravatakSetranA 2 cakravatI e rIte maLIne 30 cakavatI rahetAM hovAnuM kahela che. jyAre mahAvidehamAM utkRSTa padamAM 28 cakravatI levAmAM Ave che tyAre niyamathI cAra ardhacakrionA sadUbhAvathI temanA dvArA nirUddha zretramAM cakavatI rahetAM nathI kAraNa ke cakravartI ane ardhacakravatI e baMnene sahAnavasthAna lakSaNa virAdha che, jyAM cakrI hoya che tyAM ardhacakrI hatA nathI ane jyAM yahI DAya cha tyo yI hAta nathI. 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavaTTI' 28i cakravatI hoya che teTalAM ja baLadeva hoya che arthAt jaghanyapadamAM cAra baLadeva hoya manaTa pahama 30 ma hAya che. 'vAsudevA tattiyA ceva' vAsudeva 5 // prakAre ja hoya che, kAraNa ke A vAsudeva baLadevanA sahacArI hoya che. jambudvIpaprajJaptisUtra Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 525 marthaH-padA ca uskRSTapade cakravartina striMzat tadA'vazyaM baladevavAsudevA jaghanyapade cakhAraH teSAM caturNAmavazyaMbhAvAt, yadA ca baladevA utkRSTapade triMzat tadA cakriNAM jaghanyapade catvAra steSAmapi caturNAmavazyaMbhAvAt eteSAM parasparaM sahAnavasthAnalakSaNavirodhasaddhAvenAnyatarAzritakSetre tadanyatarasya abhAva eveti / ete cakriprabhRtayo nidhipatayo bhavanti iti jambUdvIpe nidhisaMkhyAM darzayituM praznayanAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddINaM maMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA NihirayaNA savvaggeNe pannattA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nidhiratnAni-utkRSTanidhAnAni yAni gaGgAdinadImukhe vidyamAnAni cakravarti hastagataparipUrNapaTUkhaNDa digavijayAtsamAgato'STamatapaH karaNAdanantaraM svAdhInaM karoti tAni nidhAnAni sarvAgreNa-sarvasaMkhyayA kiyanti prajJaptAni-kathisahacArI hote haiM, haiM isa kathana kA tAtparya aisA hai-jaba utkRSTapada meM 30 cakravartI rahate haiM taba niyama se jaghanya pada meM baladeva aura vAsudeva cAra rahate haiM aura jaba utkRSTa pada meM baladeva aura vAsudeva 30 rahate haiM taba jaghanya pada meM niyama se 4 cakravatI rahate haiM, ye donoM Apasa meM milakara eka jagaha nahIM rahate haiM kyoM ki inakA sahAnavasthAna kA virodha hai isaliye eka ke Azrita hue kSetra meM eka dUsarA rahatA nahIM hai| isaliye vahAM eka dUsare kA abhAva rahatA hai| ye cakravatI Adi nidhipati hote haiM ataH nidhisaMkhyA prakaTa karane liye sUtrakAra kahate haiM-isa para gautamasvAmIne prabhu se aisA hI pUchA hai-'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA Nihi rayaNA savvaggeNaM paNNattA' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM nidhAna kitane kahe gaye haiM ? ye nava nidhAna gaMgA Adi nadiyoM ke mukha meM vidyamAna rahate hai, jaba cakravatI SaTUkhaNDoM ko vijaya karake lauTatA hai taba vaha aSTama kI tapasyA karatA hai usake bAda vaha unheM apane AdhIna karatA hai ye navanidhAna A kathananuM tAtparya A pramANe che-jayAre utkRSTa padamAM 30 cakravatI rahe che tyAre niyamathI jaghanya padamAM baLadeva ane vAsudeva cAra rahe che. ane jyAre utkRSTa padamAM baladeva ane vAsudeva 30 rahe che tyAre jaghanya padamAM niyamathI cAra cakravartI rahe che A baMne ApasamAM maLIne eka sthaLe rahetAM nathI kAraNa ke emanuM sahAnavasthAna vidhI che ethI ekanA Azrita thayelA kSetramAM eka-bI jA rahetAM nathI AthI tyAM ekabIjAne abhAva rahe che A cakravatI Adi nidhipati hoya che AthI nidhisaMkhyA prakTa karavA mATe sUtrakAra kahe che-AnA saMdarbhamAM gautama svAmIe prabhune AvuM ja pUchayuM che-'jaMbUddIve gaM bhaMte ! kevaiyA Nihi rayaNA sanaggeNaM paNNattA' mahanta ! 5 nAmanA dvIpamAM nidhAna keTalAM kahevAmAM AvyA che? A nava nidhAna gaMgA Adi nadionA mukhamAM vidyamAna rahe che, jyAre cakravatI cha khaMDene vijaya prApta karIne pAcho phare che tyAre te aSTamanI tapasyA kare che tyArabAda te temane pitAne AdhIna kare che. A jambudvIpaprajJaptisUtra Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 jambUdvIpaprajJaptisUtre tAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tiSNi chaluttarANihirayaNasayA savvaggeNaM pannatA' trINi SaDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJaptAni - kathi tAni, kathaM SaDuttarANi trINi zatAni nidhiratnAni bhavanti ced atrocyate - navasaMkhyakAni nidhAnAni teSAM catustriMzatsaMkhyayA guNane 306 SaDuttarANi triMzacchatasaMkhyakAni bhavantIti / samprati-nidhipatInAM katinidhAnAni teSAM sattAkAle bhogabhogyAni bhavantIti darzayituM praznayannAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM maMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati' kiyatsaMkhyakAni nidhiratnazatAni cakravarttyAdInAM paribhogyatayA prayojane samutpanne sati 'havaM' iti zIghramAgacchanti - nidhipatisamIpa mupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahaNNapara chattIsaM' jadhanyapade SaTtriMzat jadhanyapadabhAvinAM cakravarttinAM navanidhAnAni caturguNitAni yathoktasaMkhyApradAnIti / 'ukkosapae doNi satarA kula kitane hote haiM ? yahI bAta gautamasvAmIne pUchI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tiSNi chaluttarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he gautama ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kula nidhAnoM kI saMkhyA 306 hotI hai, yaha isa prakAra se hotI hai ki nidhAna nau hote haiM inameM 34 kA guNA karane para 306 ho jAte haiM / 'jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve kevaiyA NihirayaNasayA paribhoga tAe havvamAgacchaMti' aba gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai - he bhadanta ! isa jambU dvIpa nAmake dvIpa meM ina nidhAnoM meM se kitane nidhAna unake cakravartI AdikoM ke paribhoga meM kAma Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! jahaNNapae chattIsaM kosapara doNi sattarA NihirayaNasayA paribhoga tAe hacvamA gacchaMti' he gautama! ina nidhAnoM meM se kama se kama 36 nidhAna aura adhika se adhika do sau sattara nidhAna cakravartI AdikoM ke kAma meM Ate haiM / 36 nidhAna kAma Ate haiM aisA navanidhAna kula keTalA hoya che ? eja vAta gautamasvAmIe pUchI che AnA javAkhamAM prabhu 4 che - 'goyamA ! tiNNi chaluttarA nihirayaNasayA savvammeNaM paNNattA' he gautama! jammUdrIpa nAmanA dvIpamAM kula nidhAnAnI sakhyA 306 hAya che, A evI rIte hAya che } nidhAna nava hoya che tene 34 thI guNa to u06 ya laya che. 'jaMbUhIveNaM bhaMte! dIve kevaiyA NihirayaNasayA paribhogatAe havvamAgacchaMti' have gautamasvAbhIye athune A pramANe pUchyuM che- he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA dvIpamAM A nidhAnAmAMthI keTalAM nidhAna temanA cakravartI AdinA paribhAgamAM kAma Ave che ? AnA uttaramAM prabhu he che - 'goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukkosapae doNi sattarA NihirayaNasayA paribhogatAe habvamAgacchaMti' he gautama! yA nidhAnImAthI gochAbhAM mochA u nidhAna ne vadhubhAM vadhu 270 nidhAna cakravatI AdikanA kAmamAM Ave che 36 nidhAna kAma Ave che evuM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 527 mihirapaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' utkRSTapade dve saptatyadhike nidhiratnazate paribhogyatayA prayojane samutpanne sati 'havaM' zIdhramAgacchataH-tatsamIpamupAgacchataH utkRSTapadabhAvinAM cakravartInAM triMzato navanavanidhAnAni bhavantIti nava triMzatsaMkhyayA guNyante tato bhavati yathoktasaMkhyeti / samprati-jambUdvIpavarti cakravarti caturdazaratneSu madhye kati pazcendriyaratnAni tAni darzayituM ratnasaMjJAM praSTumicchurAha-'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! do jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA paMcidiya rayaNasayA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni paJcendriya ratnazatAni' 'savvaggeNa pannattA' sarvAgreNa prajJaptAni, tatra pazcendriya ratnAni senApatyAdIni sapta teSAM senApatyAdi saptaratnAnAM zatAni sarvAgreNa sarva saMkhyayA prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' dve dazottare-dazAdhike pazcendriyaratnajo kahA gayA hai vaha 9 nidhAnAM ko cakravartI kI jaghanyapada meM vartamAna 4 saMkhyA se guNita kiyA gayA hai-taba 36 Aye haiM tathA 270 kI saMkhyA 9ko 30 se guNitakarane para AtI hai| cakravartI ke AdhIna 14 ratna hote haiM-inameM saMjJI paMce. ndriya ratna kitane hote haiM ?-isa bAta ko prabhu prakaTa karate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve NaM bhaMte dIve kevaiyA paMciMdiyarayaNasayA samvaggeNa paNNatA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM saba paJcendriya ratna kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! do dasuttarA paMciMdiya rayaNasayA sadhvaggeNaM pannattA' he gautama ! samasta paJcendriya ratna 210 kahe gaye haiM kyoM ki utkRSTa padabhAvI 30 cakravartiyoM meM se pratyeka cakravartI ke 7-7 paMcendriya senApati Adi ratna hote haiM isaliye 7430 se guNita karane para 210 samasta paJcendriya cetana ratnoM kI saMkhyA A jAtI hai sAta ratna pancendriya ye haiM je kahevAmAM AvyuM che te 9 nidhAnanA cakravatInI jaghanya padamAM vartamAna 4 saMkhyAthI guNavAmAM AvI che. tyAre 36 thayA che tathA ra70nI saMkhyA 9 ne 30 thI guNavAthI Ave che. cakravartI AdhIna 14 ratana hoya che temAM saMjJI paMcendriya ratna keTalAM hoya che--e hakIkatane prabhu prakaTa kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuM che'jNbuddiivennN bhaMte ! dIve kevaiyA pavidiyarayaNasayA savvaggeNa paNNattA' hai mahanta ! // jambudvIpa nAmanA dvIpamAM badhAM paMcendriya ratna keTalAM kahevAmAM AvyA che? AnA vAmama prabhu 3 cha-'goyamA ! do dasuttarA paMciMdiya rayaNasayA savvaggeNaM pannattA' hai gautama! samasta paMcendriya ratna 210 kahevAmAM AvyA che kAraNa ke utkRSTa padabhAvI 30 cakravartIomAMthI pratyeka cakravartInA 7-7 paMcendriya senApati Adi ratna hoya che AthI 7430 karavAthI guNAkAra 21. samasta paMcendriya cetana ratnanI saMkhyA AvI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 jambUdvIpaprajJaptisUtre " zate, tadyathA - utkRSTapadabhAvinAM trizaccakravarttinAM pratyekaM saptasaptapaMcendriya ratnasainApatyAdi sadbhAvena senApati gAthApati varddhakI purohitarUpANi catvAri pazcendriya manuSyaratnAni, gajAzvarUpe dve paJcendriya pazuratne, vidyAdharakanyakA - subhadrA devItyaparanAmno paJcendriyamanuSyaratnam / saptasaMkhyAyA vizatsaMkhyA guNane bhavati yathoktasaMkhyeti / atha nidhInAM sarvApRcchAyAM teSAM catustriMzatsaMkhyayA guNanaM saMbhavedapi kintu paJcendriyaratna sarvAgra pRcchAyAM triMzadguNanaM kathamiticed ucyate caturSu vAsudevavijayeSu tadA teSAmanupalambhAt nidhInAMtu niyatabhAvatvena sarvadApyupalabdheH tena ratna sarvAgrasatre ratnaparibhogasUtre ca na kazcit saMkhyAkRto vizeSa iti / atha ratnaparibhoga praznasUtramAha- 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddINaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH ' jahaNNapade ukkosapara vA' jadhanyapade - sarvastokasthAne vA utkRSTapade- sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'kevaiyA paMcidiyarayaNasayA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni paJcendriyaratnazatAni 'paribhogattAe hadhvamAsenApati 1, gAthApati 2, barddhakI 3, purohita 4 ye cAra paJcendriya manuSya rahana haiM / gaja evaM azva, ye do paMcendriya pazuratna haiM tathA vidyAdhara kanyA jisakA nAma subhadrA hotA hai eka yaha paMcendriya strI ratna hai isa taraha se ye sAta paMcendriya ratna haiM / ye saba cakravartIyoM ke hote haiN| yahAM aisI zaGkA ho sakatI hai ki nidhiyoM kI sarvA pRcchA meM 34 se guNA karanA to ThIka hai parantu paMcendriya ratnoM kI sarvA pRcchA meM 30 kA guNA karanA yaha kaise ucita ho sakatA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki cAra jo vAsudeva vijaya hai unameM usa samaya unakA anu palambha rahA karatA hai, parantu jo nidhiyAM haiM ve to niyata bhAva se sarvadA unameM upalabdha hotI haiM / isase ratna sarvAsUtra meM aura ratna paribhogasUtra meM saMkhyA kRta koI vizeSatA nahIM hai / 'jaMbUddIve NaM bhaMte! dove jahaNNapae ukkosapae vA kevaiyA paMcidiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' gautamasvAmIne isa naze sAta yathendriyaratna yA abhAge che -senApati (1) gAthApati (2) baddhaDI (3) purAhita (4) paoNMcendriya manuSya ratna che gaja tathA azva e be pacendriya pazuratna che tathA vidyAdhara kanyA jenuM nAma subhadrA hAya che eka pacendriya strIratna che. A rIte A sAta paMcendriya ratna kahelAM che. A badhAM cakravatI Ane hAya che. ahI evI zakA thaI zake ke nidhienI sarvAMgradhRcchAmAM 34 thI guNavAnu tA ThIka che parantu pAMcendriya ratnAnI sarvoprapRcchAmAM 30 guNavAnuM kai rIte vAjakhI gaNI zakAya ? Anu samAdhAna evuM che ke je 4 vAsudeva vijaya che temanAmAM te samaye temanA anupala bha rahyA kare che paraMtu je nidhiyA che te te niyatabhAvathI sadA temanAmAM upalabdha hAya che. AthI ratna sarvAgrasuutrm ane ratna pariloga sUtramAM saMkhyAta ardha vizeSatA nathI. 'jaMbUdoveNaM bhaMte ! dIve jahaone ukkosapae vA kevaiyA paMcidiyarayaNasayA paribhogatAe havvamAgacchaMti' gautamasvAbhIkhe jambudvIpaprajJaptisUtra Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 529 gacchaMti' paribhogyatayA teSAM prayojane samutpannesati 'havaM' zIghramAgacchanti-upabhoktu tatsamIpamupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapae aTThAvIsaM' jadhanyapade aSTAviMzatiH pazcendriyaratnAni paribhogyatayA zIghrAmAgacchanti, ekasamaye caturNAmeva cakravartinAM sadbhAvAt aSTAviMzatI ratnAni bhavantIti / 'ukkosapae doNi dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havyamAgacchaMti' utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne dva dazottare-dazAdhike pazcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramupabhoktu cakravartina-samIpamAgacchantisamupasarpanti-iti / ___ samprati-ekendriyaratnAni praznayitumAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte !: dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA' kiyantikiyatsaMkhyakAni 'egidiyarayaNasayA' ekendriyaratnazatAni tatraikendriyaratnazatAni-cakravartinAM cakrAdIni teSAM zatAni 'sabaggeNaM pannattA' sarvAgreNa sarvasaMkhyayA prajJaptAni-kathitAni, sUtradvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jaghanya pada meM evaM utkRSTapada meM kitane sau paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNapae aTTAbIsaM, ukkosapae doNi dasuttarApaMciMdiyarayaNa sayA paribhogattAe havyamAcchati' he gautama! jaghanya pada meM 28 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM kyoM ki jaghanya pada meM eka samaya meM cAra ho cakravartiyoM kA sadbhAva honA prakaTa kiyA jAcukA hai isaliye 7ko cAra se guNA karane para 28 hote haiM tathA utkRSTa pada meM 210 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiN| 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egidiya rayaNasayA savvaggeNaM paNNatA' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke cakrAdika ekendriya ratna sarvAgra se-sarvasaMkhyA se-kitane sau kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM A sUtra dvArA prabhune A pramANe pUchyuM che ke he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA dvIpamAM jaghanya padamAM ane utkRSTa padamAM keTalA se paMcendriya ratna prajananA utpanna thavA mAmamA sAvadhAmA mAve cha? sAnA uttaramA prabhu he che-'goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM, ukkosae doNNi dasuttarA paci diyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati' 3 gautama ! jaghanya padamAM 28 paMcendriya ratana prayajana utpanna thayethI kAmamAM lAvavAmAM Ave che kAraNa ke jaghanya padamAM eka samayamAM cAra ja cakravatIone sadUbhAva hovAnuM prakaTa karavAmAM AvyuM che AthI 7 ne 4 thI guNavAthI 28 thAya che tathA utkRSTa padamAM 210 5yendriya ratnaprayAgananA Gtpanna vAthI mamA tApI zaya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA egediya rayaNasayA sabbaggeNaM paNNattA' 3 mahanta ! mApUdIpa nAmanA dviIpamAM cakravartIonA cakrAdika ekendriya ratna sarvAcathI-sarvasaMkhyAthI-keTalA so kahe ja067 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 jambUdvIpaprajJaptisUtre itipraznaH, 'bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'do dasuttarA egiMdiyarayaNasayA savaggeNaM pannattA' dve dazottare dazAdhike ityarthaH ekendriyaratnazate sarvAgreNa - sarvasaMkhyayA prajJapte kathite iti / samprati - ekendriyaratna paribhogasUtraM pRcchannAha - 'jaMbuddI veNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta / dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA egiMdiya rayaNasayA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni ekendriyaratnazatAni 'paribhogatAe hacvamAgacchanti' paribhogyatayA 'havaM' zIghramupabhoktuH samIpamAcchantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapade aTThAvIsaM' jaghanyapade'STAviMzati rekendriyaratnAni Agacchanti, 'ukoseNaM doNi dasuttarA egiMdiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati' utkarSeNa dve, dazottare - dazAdhike ekendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAgacchataH upabhoktaH sapIpamupasarpataH / / sU0 32 // 'goyamA ! do dasuttarA egiMdiyarapaNasayA savvaggeNaM pannattA' he gautama! sarva, saMkhyA se cakravartiyoM ke ekendriya rahana 210 kahe gaye haiM 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egiMdi rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke dvArA 210 ekendriya ratna meM se kitane ekendriya ratna prayojana ke utpanna hone para unake kAma meM Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA egiMdiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he gautama ! jaghanya pada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA 28 ekendriya ratna prayojana ke upasthita hone para kAma meM lAye jAte haiM aura utkRSTapada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA prayojana ke upasthita hone para 210 ekendriya ratna kAma meM lAye jAte haiM / athavA ye saba pUrvokta ratna upabhoktA cakravartI ke pAsa svayaM AjAte haiM aisA samajhanA cAhiye ||32| vAmAM AvyA che ? khAnA vAmAM alu uDe che - 'goyamA ! do dasuttarA egeMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' he gautama ! sarva'sabhyAthI yahuvatathanA meDendriya ratna 210 ahevAbhAM mAyA che, 'jaMbuddIveNaM aMte ! dIve kevaiyA egeMdiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he bhadanta ! A ja khUMdvIpa nAmanA dvIpamAM cakravatIo dvArA 210 ekendriya ratnamAMthI keTalAM ekendriya ratna pratyeAjana utpanna thavAthI temanA kAmamAM Ave che? AnA uttaramAM prabhu ku che - 'goyamA ! jahaNNapara aTThAvIsaM ukkosapae doNi dasuttarA egiMdiyarayaNasayA paribhogasattAe havvamAgacchaMti' he gautama ! 4dhanya yahAM vartamAna aDavata the| dvArA 28 ekendriya ratna prayojana upasthita thavAthI kAmamAM lAvavAmAM Ave che ane utkRSTa padamAM vartamAna cakravatI e dvArA pratyeAjana upasthita karavAthI 210 ekendriya ratna kAmamAM lAvavAmAM Ave che athavA A badhAM pUrvokta ratna upabhegatA cakravatInI pAMse svaya AvI jAya che evu' samajavu' beie. A3rA jambudvIpaprajJaptisUtra Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 33 jambUdIpasyAyAmAdika nirUpaNam 531 dvAtriMzattamaM sUtraM vyAkhyAya jambUdvIpasyAyAmAdikaM jJAtuM trayastriMzattamaM sUtramAha - 'jaMbu - hove NaM bhaMte ! dIve ityAdi / mUlam - jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikakheveNaM kevaiyaM ucveheNaM kevaiyaM uddhaM uccatteNaM kevaiyaM savvaggeNaM pannate ? goyamA ! jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAma vikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAiM solasaya sahassAiM doNi ya sattAvIse joyaNasae tiSNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAI arddhagulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte, egaM joyaNasahassaM ucveNaM NavaNaurti joyaNasayassAI uddhaM uccateNaM sAiregaM joyaNasaya sahassaM savvabhgeNaM pannatte / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve ki sAsae asa|sae ? goyamA ! siya sAsae siya asAsae, goyamA ! davvaTTayAe sAsavaNNapajjavehiM gaMdhapajavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehi asAsae, se teNaTuNaM goyamA ! evaM buccai siya sAsae siya asAsae / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! na kayA vi NAsi Na kayAvi Natthi, Na kayAvi Na bhavissai bhUvi ca bhavaiya bhavissaiya dhuve free sAsae avvae avaTThie Nicce, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve paNNatteti / jaMbuddIve NaM bhaMte! kiM puDhavI pariNAme AupariNAme jIvapariNAme, poggala pariNAme ? goyamA ! puDhavipariNAme vi AupariNAme vi, jIvapariNAme vi, puggalapariNAme vi / jaMbuddIve paNaM bhaMte ! dIve savvajIvA, savvabhUyA, savvasattA puDhavIkAiyattAe, AukAiyattAe, te ukkAiyattAe, vAukkAiyattAe, vaNassaikAiyattAe uvavaNNapuvvA ? goyamA ! asaI ahavA anaMtakkhuttoti // su0 33 // ', chAyA - jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiyatA AyAmaviSkambheNaM, kiyatA parikSepeNa, kiyatA udvedhena kiyatA urdhvamuccatvena kiyatA sarvAgreNa prajJaptaH ? gautama ! jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH ekaM yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi yojanazatasahasrANi SoDazaM ca sahasrANi dve ca saptaviMzatiyojanazate trayaH krozAH aSTAviMzatizca dhanuHzatAni trayodazA i-gu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 jambUdvIpaprajJaptisUtre lAni arddhAGgulaM ca kiJcidvizepAdhikaM parikSepeNa prajJaptaH, ekaM yojanasahasram udvedhena navana vati yojanasahasrANi sAtirekANi Urdhvamuccatvena, sAtirekaM yojanazatasahasraM sarvAgreNa prajJaptaH / jambUdvIpaH khalu bhakta ! dvIpaH kiM zAzvataH AzAzvataH ? gautama ! syAt zAzvataH syAdazAzvataH, tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvataH syAdazAzvataH ? gautama ! dravyArthatayA zAzvataH varNaparyAyaiH gandhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAyai razAzvataH tattenArthena gautama / evamucyate syAt zAzvataH syAdazAzvataH / jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, abhUcca bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvo niyataH zAzvato'vyayo'vasthitaH nityo jambUdvIpo dvIpaH prajJapta iti / jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiM pRthivI pariNAmaH apariNAmo jIvapariNAmaH pudgalapariNAmaH ? gautama ! pRthivI pariNAmo'pi appariNAmo'pi jIvapariNAmo'pi / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarve prANAH sarve jIvAH, sarvebhUtAH sarve sattvAH, pRthivIkAyikatayA, aSkAyikatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspati kAyikatayA utpannapUrvAH ? hanta gautama ! asa kRd athavA'nantakRtvaH / / sU0 33 // , TIkA- 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa :- sarvadvIpamadhyavartI jambUdvIpa nAmako dvIpaH 'kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambheNa - kiyatpramANaka dairdhya vistarAbhyAM prajJapta ityagrima kriyayA'nvayaH 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA parikSepeNa kiyapramANakena paridhinA ityarthaH 'kevaiyaM ubveheNaM' kiyatA - kiyatpramANakena udvedhenoNDatvena, 'kevaiyaM uddhaM uccatteNaM' kiyatA - kiyatpramANakena Urdhvam - uccairatvena 'kevaiyaM savvaggeNaM panate' kiyatA - kiyatpramANakena sarvAgreNa - sarvasaMkhyayA prajJaptaH kathitaH, yadyapi AyAma 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kevaithaM AyAmavikkhaMbheNaM' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAma kA yaha dvIpa 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAt yaha jaMbUdvIpa nAmakA dvIpa kitanA AyAmavAlA aura kitanA viSkambhavAlA hai 'kevaiyaM parikkheveNaM' tathA isakI paridhi kA pramANa kitanA hai ? 'kevaiyaM ubveheNaM' udvedha kA pramANa isakA kitanA ? 'kevaiyaM uddhaM uccateNaM' kitanA isakI UMcAI kA pramANa hai ? aura 'jaMbuddIvegaM bhaMte! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNa' tyAhi TIDArtha - prastuta sUtra dvArA zrI gautamasvAmI prabhuzrIne mAvu' pUchayu' che- 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' he lahanta ! maMjUdIpa nAmano yA dvIpa 'kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' AyAma tathA vizvambhanI apekSAe keTalA che-arthAt A jambudvIpa nAmanA dvIpa keTalAM AyAmavALA bhane DeMTalA viSNulavANI che ? 'kevaiyaM parikkheveNaM' tathA khenI paridhinu pramANa uTalu che ? 'kevaiyaM ucveNaM' udvedhanu' prabhAga DeMTalu che ? 'kevaiyaM uddhaM uccateNaM' khenI ayAnu jambudvIpaprajJaptisUtra Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 33 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 533 viSkambhaparikSepAH pUrvamuktA statazca punaratra praznaviSayIkaraNaM na samyak tathApi udvedhAdikSetra dharmapraznakaraNaprastAvAt vismaraNazIlavineyajanasmaraNarUpopakArAya punarapi praznakaraNaM na viruddha yate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa: 'egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNe' ekaM yojanazatasahasraM lakSayojanamityarthaH AyAmaviSkambheNa-dairghyavistArAbhyAM lakSeka yojanapramANako jambUdvIpa ityarthaH 'tiNi joyaNasayasahassAI' trINi yojanazatasahasrANi trilakSayojanamityarthaH 'solasa ya sahassAI' SoDaza ca sahasrANi 'doNiya satAvIse joyaNasae' dve ca saptaviMzati yojanazate, saptaviMzatyadhike yojanazatadvayamityarthaH 'tiNNiya kose" trIn krozAn 'aTThAvIsaM ca dhaNusayaM' aSTAviMzati ca dhanuHzatAni, 'terasa aMgulAI trayodazAgulAni 'addhagulaM' arddhamaGgulam 'kiMci visesAhiyaM parikSeNaM panatte' kizcidvizeSA'kebaiyaM savvaggeNaM pannatte' AyAmAdi saba kA pramANa milakara isakA pUrNa pramANa kitanA hotA hai ? yadyapi AyAma-laMbAI, viSkambha-coDAI aura parikSepa paridhi ina sabakA pramANa pahile kahadiyA gayA hai, ataH punaH isa sambandha meM prazna karanA ucita nahIM hai, parantu phira bhI udvedhAdi kSetra dharmasaMbaMdhI prazna karaNa ke prastAva ko lekara vismaraNazIla ziSya ke liye ina praznoM kA uttara smaraNa karAne ke nimitta punaH prazna kara usakA uttara samajhanA yaha paramopakArI gurujanoM kI dRSTi meM upAdeya hI hai isIliye yahAM aisA prazna gautamasvAmIne kiyA hai -isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! jambuddhIpa nAma kA jo yaha dvIpa hai usakA AyAma aura viSkambha eka lAkha yojana kA hai tathA 'timNijoyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNiya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM panatte' isakA parikSepa prabhAra 489 cha ? bhane 'kevaiyaM savvaggeNaM pannate' mAyAmA mayAnuprabhAemajAna meM pUrNa pramANa keTaluM hoya che ? je ke AyAma-laMbAI vikalma-pahoLAI ane parikSepaparidhi A badhAnuM pramANa agAu kahI devAmAM AvyuM che AthI punaH A sambandhamAM prazana kare ucita nathI paraMtu Ama chatAM paNa udvedhAdikSetra dharmasaMbaMdhI praznakaraNanA prastAvane laIne vismaraNazIla ziSyane mATe A praznanA javAba yAda karAvavAnA nimite punaH prazana karAvIne tene javAba samajAvo e paramopakArI gurUjanenI daSTimAM e upAdeya ja che eTale ja ahI zrI gautamasvAmIe Avo prazna karyo che-AnA javAbamAM prabhuzrI he cha-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! jabUdvIpa nAmane je A dvIpa che tene AyAma tathA viSkanma eka lAkha jananuM che tathA 'tiSNijoyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 jambUdvIpaprajJaptisUtre dhikaM parikSepeNa prajJaptaH-kathita iti, 'ega joyaNasahassaM ucveheNaM' eka yojanasahasramuDhedhenoNDatvena bhavati jambUdvIpaH 'NavaNavaI joyaNasahassAiM sAiregAiM uddhaM uccateNaM' navanavati yojanasahasrANi sAtirekANi Urdhvamuccaistvena 'sAiregaM joyaNasayasahassaM savaggeNaM pannate' sAtirekaM yojanazatasahasraM kizcidadhikaM lakayojanaM sarvAgreNa prajJaptaH / yadyapi uNDabavyavahAraH sarit samudrAdau dRzyate ucyatravyavahArastu parvatAdau prasiddhaH tatkathamatra dvIpe uNDalI. ucakhayoH pradarzanaM kRtaM tatpradarzanamatrAyuktamiva prati mAti tathApi samatala bhUtalAdArabhya ratna prabhAyAmadhaHsahasrayojanAni yAvat gamane'dhogrAmasalilAvativijayAdiSu jambUdvIpavyavahArasya samupalabhyamAnatvena udvedhavyavahAro dvIpe'pi na birudhyate evaM jambUdvIpasamutpannAnAM 3 tIna lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana 3 koza 28 sau dhanuSa 13 // aMgula se kucha vizeSAdhika hai tathA-'egaM joyaNasahassaM ucveheNaM' isakA udvedha-jamIna ke bhItara meM rahanA-eka hajAra yojana kA hai-arthAt yaha jamIna ke bhItara meM eka hajAra yojana taka gaharA gayA huA hai 'NavaNavaI joyaNasahassAiM sAiregAI uddhaM uccatta NaM' isakI UMcAI kucha adhika 99 hajAra yojana kI hai, 'sAiregAI joyaNasayasahassaM sabvaggeNaM pannatte' isa taraha isakA sarvAgra pramANa eka lAkha yojana se kucha adhika hai, yadyapi uNDatva kA vyavahAra-udvedha kA vyavahAra-sarit samudra Adi meM dekhA jAtA hai tathA uccatva kA vyavahAra parvatAdi meM prasiddha hai to phira yahAM dvIpa meM uNDatva kA aura uccatva kA jo pradarzana kiyA gayA hai vaha ayukta jaisA pratIta hotA hai, parantu phira bhI samatala bhUtala se lekara ratnaprabhA ke nIce eka hajAra yojana taka jAne meM adhogrAma salilAvativijayAdi koM meM jambUdvIpa kA vyavahAra hotA dekhA jAtA hai isa kAraNa udvedha kA vyavahAra ya kose aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM pannatte' menA parikSepa 3 traNa lAkha 16 hajAra baso 27 jana 3 keza 2800 dhanuSa 13 AMgaLathI vizeSAdhi che tathA-'egaM joyaNasahassaM uvveheNaM' mena dveSa-bhInanI ma2 23 te-eka hajAra ejananuM che-arthAt te jamInanI aMdara eka hajAra jana sudhI UMDe gayeto cha 'NavaNavaI joyaNasahassAI sAiregAI uddhaM uccattaNa' methI yA 44 api 88 3012 yonI che. 'sAiregAI joyaNasayasahassaM savvaggeNaM pannatte' 2 // zata menu sarvAgrapramANa eka lAkha yejathI kaMIka adhika che, joke UMDAIne vyavahAra-udvedhane vyavahAra-sarit samudra AdimAM jovA maLe che tathA uccatva (UMcAI)ne vyavahAra parva tAdimAM prasiddha che. te pachI ahIM dvIpamAM UDatva tathA uccatvanuM je pradarzana karavAmAM AvyuM che te agya jevuM pratIta thAya che paraMtu Ama chatAM paNa samatala bhUtaLathI laIne ratnaprabhAnI nIce eka hajAra jana sudhI jaIe to agrAma salilAvati vijyAdimAM jambudvIpane vyavahAra thate jovAmAM Ave che A kAraNe UMDAIne vyavahAra jambudvIpaprajJaptisUtra Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU033 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 535 tIrthakarANAM jambUdvIpameroH paNDakavane'bhiSekazilAyAmabhiSicyamAnatvAt jambUdvIpavyapadeza pUrvakamabhiSekasya jAyamAnatvena uccatvavyavahAro'pi Agamaprasiddha khAdaviruddha eveti // samprati jambUdvIpasya zAzvatabhAvAdikaM jJAtuM praznayanAha-'jaMbuddI ve gaM' ityAdi, 'jaMbuhIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartidvIpaH, "kiM sAsae asAsae' kiM zAzvataH-sarvadAbhAvI athavA azAzvataH na sarvakAlabhAvIti zAzvatAzAzvata viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'siya sAsae siya asAsae' syAt-kathaMcit zAzvataH-sarvadAbhAvI. syAt-kathacit azAzvato na sarvadAbhAvIkenacidarUpeNa nityaH kenacidrUpeNAnitya ityarthaH nanu zAzvatatvAzAzvatatvadhamayovirodhAta kathamekatrAdhikaraNe dvayoH samAveza iti jJAtuM praznayanAha-se keNaTeNaM' ityAdi, 'se keNadeNaM bhaMte ! evaM buccai siya sAsae siya asAsae' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAta zAzvataH syAdazAzvataH, kathamekatraviruddhadharmayoH samAveza iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' isa dvIpa meM bhI viruddha nahIM par3atA hai isI taraha jambUdvIpa samutpanna tIrthakaroM kA abhiSeka jambUdvIpagata meru ke paNDakavana meM avasthita abhiSeka zilA ke Upara hotA hai isase jambUdvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka hone ke kAraNa isameM uccatva kA vyavahAra bhI Agamaprasiddha hone se aviruddha hI hai|| ____ 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kiM sAsae asAsae' he bhadanta !' jambUdvIpa nAmakA jo yaha dvIpa hai vaha kyA zAzvata hai ? yA azAzvata hai ? savekAla bhAvI hai yA sarvakAlabhAvI nahIM hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! siya sAsae siya asAsae' he gautama ! jambUdvIpa kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azA. zvata hai arthAt jambUdvIpa kisI apekSA nitya hai aura kisI apekSA anitya hai, he bhadanta ! zAzvata aura azAzvata ye donoM dharma eka adhikaraNa meM paraspara A dvIpamAM paNa virUddha paDatuM nathI evI ja rIte jambudvIpa samutpanna tIrthakarone abhiSeka jambudvIpagata merUnA paDakavanamAM avasthita abhiSeka zilAnI upara thAya che AthI jambudvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka hevAnA kAraNe evAmAM uccatvane vyavahAra paNa Agama prasiddha havAthI avirUddha ja che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kiM sAsae asAsae' : mahanta ! pUdI5 nmn| 2 dvIpa che te zuM zAzvata che? athavA te azAzvata che? sarvakAlabhAvI che athavA sarvakAlabhAvI nathI ? mAna uttaramA prabhuzrI he cha-'goyamA ! siya sAsae siya asAsae' gautama ! jambudvIpa kathaMcit zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che arthAt jambudvIpa kaI apekSA nitya che jyAre keI apekSA anitya che. he bhadanta ! zAzvata ane azAzvata e baMne dharma eka adhikaraNamAM paraspara virodhI hovAnA kAraNe kaI rIte rahI zake cha ? 2 // prazana Aami prabhuzrI 3 cha-'goyamA davvaTTayAe sAsae' gautama se jambudvIpaprajJaptisUtra Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 jambUdvIpaprajJaptisUtre ityAdi, 'goyamA ! he gautama ! 'davaTThayAe sAsae' dravyArthatayA zAzvata:-dravyarUpeNa jambUdvIpaH zAzvataH-sarvakAlabhAvI, dravyasyAnvayitvena sarvadA'vasthAnasaMbhavAt 'vaNNapajja vehi, gaMdhapaja ve hiM, rasapajja vehiM, phAsapajjavehiM asAsae' varNaparyAyaiH-nIlapItAdi vargaparyAyaiH, gandhaparyAyaH rasaparyAyaiH sparzaparyAyai zrAzAzvato jambUdvIpaH, 'se teNa TeNaM goyamA ! evaM vuccAi siya sAsae siya asAsae' tattenArthena etasmAdeva kAraNAt he gautama! evaM-yathoktaprakAreNo cyate, syAt zAzvataH syAdazAzvataH yasmAd dravyarUpeNa jambUdvIpo'yaM sarvakAlAvasthAyitayA zAzvataH varNAdiparyAyamapekSya pratikSaNam pUrvApUrvapariNAmakatayA kizcitkAlasthAyitayA azAzvata ityrthH| evaM ca zAzvatAzAztrato ghaTAdiH sarvathA vinazvarasvabhAvo dRzyate tadvad virodhI hone ke kAraNa kaise raha sakate haiM, to isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA ! davaTTayAe sAsae' he gautama ! eka adhikaraNa meM ina donoM dharmoM kA rahanA kisI apekSA se banajAtA hai aura vaha apekSA dravyArthikanaya aura paryA. yAthika naya ko mukhyagauNa karake bana jAtI hai yahI bAta sUtrakAra ne 'davaTThayAe sAsae' isa sUtra dvArA prakaTa kI hai, jambUdvIpa ko jo zAzvata kahA gayA hai vaha dravyArthika naya kI apekSA lekara kahA gayA hai kyoM ki dravyArthika naya paryAya ko gauNa karake kevala dravya ko hI viSaya karatA hai aura pratyeka padArtha dravya kI apekSA nitya hotA kahA gayA hai dravya kA svabhAva apanI paryAyoM meM anvayI honA hai ataH anvayI hone se dravya kA sadA avasthAna banA rahatA hai, tathA 'vaNNapajjavehiM, gaMdhapajavehi, rasapajavehi, phAsapajjavehiM asAsae' jambUdvIpa varNa paryAyoM kI apekSA, rasaparyAyoM kI apekSA, aura sparza paryAyoM kI apekSA azAzvata-sadA kAla bhAvI nahIM hai kyoM ki dravyAzrita rUpAdi paryAyoM meM prati kSaNa pariNamana hotA rahatA hai 'se tegaTeNaM goyamA ! evaM vuccai siya sAsae adhi karavAmAM A baMne dharmonuM rahevuM keI apekSAthI banI jAya che ane A apekSA dravyArthikanaya ane paryAyArthikanayane mukhya gauNa karIne banI jAya che. Aja pAta sUtrA2 'vvayAe sAsae' se sUtra dvArA prATa 42sa cha myUdvIpa 2 zAzvata kahevAmAM AvyA che te dravyArthikanayanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke dravyAkinaya paryAyane gauNa karIne mAtra dravyane ja viSaya banAve che ane pratyeka padArtha dravyanI apekSA nitya hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. dravyane svabhAva pitAnA paryAmAM anvayI hoya che AthI anvayI hovAthI dravyanuM hamezAM avasthAna baneluM 29 cha, 'vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehi phAsapajjavehiM asAsae' pUdI5 vrnnparyAyonI apekSA, gaMdha paryAnI apekSA, rasaparyAnI apekSA ane sparza paryAnI apekSA azAzvata-sadAkAla-bhAvI nathI-kAraNa ke dravyAzrita rUpAdi paryAyamAM pratikSaNe parizamana yatu 1 23 cha, 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM uccai siya sAsae siya asAsae' jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 33 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 537 jambUdvIpo'pi sarvathA vinazvara svabhAvaH syAdityAzaGgAyAmAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavatI jambUdvIpa: 'kAlao kevacciraM hIi' kAlataH kAlApekSA kiyacciramavasthito bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'Na kayAviNAsIna kadApi nAsIt-pUrvakAle'yaMnAsIt, iti na kintu pUrvakAle'pi AsIdeva, yathA ghaTAdirAgantukaH padArthaH svotpatteH pUrvamadRzyamAnaH pUrvanAsIditi kathyate, naivaM jambUdvIpaH kadAcidapi nAsIt kintu yathA idAnIM samupalabhyate tathA itaH pUrvamapi upalabdha eveti / 'NakayAvi Nasthi' na kadApi nAsti apitu sarvadApi astyeva, anAditayA utpAda siya asAsae' isI kAraNa he gautama ! meMne aisA kahA hai ki jambUdvIpa kisI rUpa se zAzvata hai aura kisI rUpa se azAzvata hai| kyoM ki varNAdi paryAyo meM pratikSaNa apUrva 2 pariNAmarUpa se pariNamana hotA rahatA hai isaliye kizcita kAla taka hI baha usarUpa meM sthAyI rahatA hai bAda meM anyarUpa meM pariNamita ho jAtA hai isIliye ise asthAyI kahA gayA hai, aba yadi koI aisI AzaMkA yahAM para kare ki zAzvat rUpavAlA dhaTAdika padArtha jisa prakAra sarvathA vinazvara svabhAvavAlA dekhane meM AtA hai to usI taraha jambUdvIpa bhI sarvathA vinazvara svabhAva vAlA ho jAyegA to isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kAlao kevacciraM hoI' jaba gautamasvAmI ne aisA pUchA ki yaha jambuddhIpakAla kI apekSA kitane kala taka rahatA hai to isake samAdhAnanimitta prabhuzrI ne aisA kahA hai 'Na kayAviNAsI' he gautama! yaha jambUdIpa pUrvakAla meM kabhI nahIM thA- yaha bAta nahIM hai kintu yaha pUrvakAla meM bhI thA jisa prakAra ghaTAdi padArtha apanI utpatti se pahile adRzya hone ke kAraNa nahIM thA aisA mAnA jAtA hai aisA vaha jambuddhIpa nahIM hai kintu jaisA yaha isa samaya A kAraNe ja zrI bhagavAna kahe che ke he gautama! meM evuM kahyuM che ke varNAdi paryAmAM pratikSaNa apUrva apUrva pariNAmarUpathI pariNamana thatuM rahe che AthI keTalAMka kALa sudhI te te rUpamAM sthAyI rahe che pAchaLathI anyarUpamAM pariNamita thaI jAya che ethI tene asthAyI kahevAmAM Avela che have je kaI kadAca evI AzaMkA ahIMyA kare ke zAzvata azAzvatarUpavALA ghaTAdika padArtha je rIte sarvathA vinazvara svabhAvavALA devAmAM Ave che to evI ja rIte jambudvIpa paNa sarvathA vinazvara svabhAvavALo thaI jaze. A zaMkAnI nivRtti 5 sUtra412 47 cha--'jaMbuddIvegaM bhaMte ! dIve kAlao kevacciraM hoI' nyAre gautamasvAmIe A pramANe pUchayuM ke A jambudvIpa kALathI apekSA keTalA kALa sudhI 26 je mAnA samAdhAna nimitta prabhume mA pramANe ghucha 'Na kayAvi NAsI' gautama ! A jambudvIpa pUrvakALamAM kayAre paNa have nahIM evI kaI vAta nathI paraMtu te ja0 68 jadIpaprajJaptisUtrA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 jambUdvIpaprajJaptisUtre yogAditi sarvadA vidyamAnasvabhAvaka eva, 'Na kayAviNa bhavissa' na kadApi na bhaviSyati apitu sarvadaiva bhaviSyatyeva, evaM prakAreNa vyatirekamukhena jambUdvIpasya sArvadikAstitvaM pratipAdyAn vayamukhena sArvadikAstitvaM pratipAdayitumAha 'bhuvica' ityAdi, bhuvica bhavaiya' bhavissaiya' abhrUcca utpatterabhAvena vivakSitakAlAtpUrvamapi abhUdeva, vartamAnakAle'pi bhavatyeva - vidyate eva, anAgatakAle'pi bhaviSyatyeva, vinAzAbhAvAt, ataeva 'dhuve' dhuvo jambUdvIpaH kUTavat sthiraH, ataeva dhruvaH ataeva - 'Niyae' niyataH - sarvadA'vasthAyI na kadAcidapi aniyataH 'sAsae' zAzvataH 'ayvara' avyayaH - kadAcidapi vyayo vinAzastadrahitaH ataeva 'avaTThie' avasthitaH - ekarUpeNa sthitaH, 'Nicce' nityaH dravyarUpeNa utpAdavinAza rahita ityarthaH etAdRzo dhruvAdi vizeSaNayuktaH 'jaMbuddIve dIve pannate' jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI prajJaptaH - kathita iti / upalabdha hotA hai isI taraha se isake pahile bhI upalabdha huA hai, 'Na kathAvi for' yaha kisI bhI kAla meM nahIM thA- aisI bAta bhI nahIM hai, api tu yaha sarvadA vidyamAna rahatA hai kyoM ki yaha anAdi hai ataH isameM utpAdAdi kA ayoga hai| isI kAraNa yaha sarvadA vidyamAna svabhAva vAlA hI kahA gayA hai, 'Na kayAviNa bhavissa' Age bhI yaha kisI bhI samaya meM nahIM rahegA aisI bAta bhI nahIM hai| kyoM ki sarvadA hI yaha aisA hI rahegA isa prakAra se vyatireka mukha dvArA sadA kAla meM isa jambUdvIpa kA astitva pratipAdana karake aba sUtrakAra anvayamukha dvArA sadAkAla meM isake astitva kA pratipAdana karane ke liye 'bhuvi ca, bhavai ya afras ' kahate haiM ki yaha jambUdvIpa nAmakA dvIpa utpati ke abhAva ke kAraNa bhUtakAla meM bhI astitvaviziSTha thA vartamAna kAla meM bhI yaha aba bhI hai aura pUrNAMkALe paNa hayAta hatu. jevI rIte ghaTAdi padArtha peAtAnI utpattinA pahelA, adRzya hAvAnA kAraNe hateA nahI' evuM mAnavAmAM Ave che evA A jammUdrIpa nathI parantu jevA te A samaye upalabdha thAya che eja pramANe te A agAu paNa upalabdha thayelA che, 'Na kayAvi Natyi' AI to nahIM khevu nayI paraMtu te hamezAM vidyamAna rahe che. kAraNa ke te anAdi che Athi tenA utpAdAdinA acega che ane A kAraNe ja te sarvahI vidyamAna svabhAvavANI hevAmAM Avyo che, 'Na kayAviNa bhavissaI' bhaviSyakALe paNa te kAi paNa samaye raheze nahI. evI hakIkata paNa nathI kAraNa ke sA ja A evA ja raheze. A prakArathI vyatireka mukha dvArA sadAkALamAM A jambudvIpanA astitvanuM' pratipAdana karIne have sUtrakAra anvaya sukha dvArA sadAkALa enA astitvanuM pratipAdana 42vA bhATe 'bhuvica bhavai ya bhavissai ya' he che ! yA myUjhIya nAmanA A dvIpa utpattinA abhAvanA kAraNe bhUtakALamAM paNa astitva vizISTa hatA vartamAnakALamAM paNa A hajI paNa che ane anAgatakALamAM e raheze kAraNa ke koI jambudvIpaprajJaptisUtra Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU0 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 539 samprati- kiM pariNAmo'sau jambUdvIpa itijJAtuM praznayannAha - 'jaMbuddIve NaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI dvIpa ityarthaH 'kiM puDavi pariNAme' kiM pRthivI pariNAmaH - pRthivIpiNDamayaH pRthivyA vikArarUpaH kim, athavA - 'AupariNAme' apapariNAmaH jalapiNDamaya H jalasya vikArarUpaH kim, etAdRzau skandhAvacitarajaH skandhAdivad ajIva pariNAma api bhavata ityAzaGgAAha - 'jIva pariNAme' iti, kimayaM jambUdvIpaH jIvapariNAmaH jIvasya pariNAmo jIvamayaH, ghaTAdivadajIvapariNAmo'pi bhavatItyAzaGkyAha- 'poggala pariNAme' kimayaM pudalapariNAmaH kevalaM pudgalapiNDamaya ityarthaH, tejasastu ekAntasuSamAdau anutpannatvena ekAntaduSpamAdau vinazvarazIlatvena anAgata kAla meM yaha rahegA kyoM ki kisI bhI kAla meM isakA vinAza nahIM hotA hai ata eva yaha 'dhuve' kUTa kI taraha dhruva-sthira hai aura dhruva hone ke kAraNa hI yaha 'Niyae' niyata hai-sarvadA avasthAyI hai - kadAcit bhI yaha aniyata nahIM hai 'sAsa' zAzvata hai 'avvae' avyaya hai vinAza se rahita hai ataeva 'avaTThie' avasthita hai, ekarUpa se vidyamAna hai 'Nicce' dravyarUpa hone se isameM utpAdAdi dharmo kA viraha hai aisA dhuvAdi vizeSaNoM vAlA yaha 'jaMbuddIve dIve pannatte' jambUdvIpa nAmakA dvIpa kahA gayA hai, aba gautamasvAmI punaH prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve ki puDhavI pariNAme' he bhadanta ! yaha jambUdvIpa nAma kA jo dvIpa hai vaha kyA pRthivI kA pariNAmarUpa hai- pRthivI kA piNDamaya hai - pRthivI kA vikArarUpa hai ? athavA 'Au pariNAme' jala kA pariNAmarUpa hai ? jala kA piNDamaya hai jalakA vikAra rUpa hai ? 'jIvapariNAme' yA jIva kA pariNAmarUpa hai ? jIvamaya hai ? 'poggalapariNAme' athavA pudgala kA pariNAmarUpa hai ? pudgala kA piNDarUpa hai ? yadi jambUdvIpa ko taijasa kA pariNAma mAnA jAya to paNa kALe enA vinAza thatA nathI AthI te dhule' phUTanI jema dhruva-sthira che ane kuva hovAnA kAraNe e'nica' niyata che-sava`dA avasthA che--kadAcit paNa te aniyata nathI. sAsae' zAzvata che. 'acvae' avyaya che vinAzazrI rahita che. mAthI 'avaTTie ' avasthita che. 35thI vidyamAna che. 'Nicce' dravyazya hovAthI me mAM utyAhAhi dharmAnA viraha cha bhASA dhruvAhi vizeSaNuvANI yA 'jaMbuddIve dIve pannatte' 4bhyUdvIpa nAmano dvIpa uhevAmAM AjyA che. have gautamasvAmI punaH pralu yA pramANe pUche che - 'jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve puDhavI pariNAme' he lahanta ! yA myUdvIpa nAmano ne dvIpa 4hyo che te zu pRthvinA pariNAma3ya che - pRthvinA pieDabhaya - pRthvinA vihAra3ya che ? athavA 'Au pariNAme' bhajanA pariNAma3ya che ? bhajanA pieDabhaya che-bhajanA vidvA235 che ? 'jIva pariNAme ' athavA kapanA pariNAma35 che ? tramaya che ? 'pAgala pariNAme' athavA yuddhagalanA pari NAmarUpa che ? pudgalanA piNDarUpa che ? jammUddIpane taijasanu pariNAma mAnavAmAM Ave jambudvIpaprajJaptisUtra Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 jambUdvIpaprajJaptisUtre jambUdvIpasya tejasaH pariNAme'GgI kriyamANe kAdAcitkatvaM prasajyeta, evaM vAyoraticalatvena jambUdvIpasya vAyupariNAmatve'GgI kriyamANe etasyApi calatvApattiriti tayoH svata eva sandehAviSayatvena praznasUtre upanyAsaH kRta iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'puDhavIpariNAmeM vi' pRthivIpariNAmo'pi, ayaM jambUdvIpaH parvatAdimatvAt pRthivyAH pariNAmarUpo'pi bhavati, tathA 'AupariNAme vi' appariNAmo'pi ayaM jambUdvIpo nadIhUdAdimatvAt jalapariNAmarUpopi svIkriyate 'jIvapariNAme vi' jIvapariNAmo'pi, ayaM jambUdvIpo mukhavanAdiSu vanaspatyAdimattvAt jIvapariNAmo'pi bhavati, yadyapi AhetasiddhAnte pRthivyapUkAyapariNAmatvagrahaNenaiva jIvapariNAmatvaM siddhama, tathApi loke pRthivI. jalayo jIvatvasyAvyavahArAt jIvapariNAmatvasya pRthaggrahaNaM kRtam, vanaspatyAdInAM jIvatvaekAntasuSamAdi kAla meM taijasa ke anutpanna hone se tathA ekAnta duSSamAdi meM usase vinazvarazIlatA hone se usameM kadAcitkatA kA prasaGga prApta hogA, isI taraha vAyu kA pariNAma jambUdvIpa ko mAnane para isameM calanatvadharma kA prasA prApta hogA ataH ina donoM ke jambUdvIpa meM pariNAma hone ke sandeha kI svataH abiSayatA hone ke kAraNa yahAM prazna sUtra meM inakA upanyAsa nahIM kiyA gayA hai| _aba gautamasvAmI ne jo isa prakAra ke ye prazna kiye haiM unake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA ! puDhavI pariNAme vi, AupariNAme vi, jIvapariNAma vi' he gautama ! yaha jaMbUdvIpa parvatAdi koM se yukta hone ke kAraNa pRthivI kA pariNAmarUpa bhI hai tathA-nadI, hUda Adi vAlA hone ke kAraNa jala kA pariNAmarUpa bhI hai' jIva pariNAme vi' evaM mukhavanAdikoM meM vanaspati Adi vAlA hone se vaha jambUdIpa jIva pariNAmarUpa bhI hai| yadyapi jainasiddhAnta meM pRthivI akAya ke pariNAmatva ke grahaNa se hI jIva pariNAmatA jambudvIpa meM siddha ho jAtI hai phira bhI loka meM pRthivI evaM jala meM jIvatva kA vyavahAra nahIM hotA hai isa te ekAnta suSamAdikALamAM taijasanA anutpana hovAthI tathA ekAnta duSamAdimAM temAM vinazvarazIlatA hovAthI temAM kadAcitkatAne prasaMga prApta thaze Aja pramANe vAyunuM pariNAma jambudvIpane mAnavAthI temAM calanatvadharmane prasaMga prApta thaze AthI A baMnenA jambudvIpamAM pariNAma havAnA sadehanI svataH aviSayatA hovAnA kAraNe ahIM prazanasUtramAM temane upanyAsa karavAmAM AvyuM nathI, have gautamasvAmIe je prakAranA A prabho sthita 4aa cha ten| uttaramA prabhu tenana -'goyamA! puDhavIpariNAme vi AupariNAme vi, jIvapariNAme vi' gautama ! ma pUdI5 5 tAthA yuddhata pAnA kAraNe pRthvinA pariNAmarUpa paNa che tathA-nadI, sarovara AdivALo hovAthI pANInA pariNAma35 54 cha. 'jIvapariNAmeM vi' ane bhumanAma vanaspati mAhavANA hovAthI te jambudvIpa jIvapariNAmarUpa paNa che. joke jaina siddhAMtamAM pRvi, apakAyanA pariNAma-vanA rahaNathI ja jIvapariNAmatA jambudvIpamAM sAbita thaI jAya che tema chatAM jambudvIpaprajJaptisUtra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0, 33 jambUdvIpasyAyAmAdika nirUpaNam 541 vyavahArastu svasamayaparasamayasaMmata iti / 'poggala pariNAmovi' ayaM jambUdvIpa: pudgalapariNAmo'pi bhavati, mUrttatvasya pratyakSasiddhatvAditi / ayaM bhAvaH - jambUdvIpohi skandharUpaH padArthaH sacAvayavasamudAyarUpa eva, avayava samudAyino'vayavasamudAyarUpatvasya pratyakSasiddhatvAt, nahi avayavamantarA 'vayavasamudAyarUpI avayavI saMbhavatIti - ato'vayavasamudAyarUpatvAt avayavIti // atha yadi jambUdvIpo jIvapariNAmarUpa starhi sarve jIvA jambUdvIpe utpanna pUrvA athavA na ityAzaGkAyAmAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dove' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'savve pANA' sarve prANAH dvIndriya trIndriya caturindriyAH 'savve sattA' sarve sattvAH pRthivyaptejovAyukA vikalakSaNAH, anena sAMdhyAvahArikajIvarAzi viSayaka evAyaM praznaH, anAdi nigodanirgatAnAmeva prANajIvAdirUpavizeSaparyAyapratipatteH, 'puDhavikAiyattAe' pRthivI kAyikatayA pRthivIkAyikajIva rUpeNetyarthaH ' AukAiyatAe kAraNa jIva pariNAma ko pRthakarUpa se yahAM grahaNa kiyA hai vanaspati Adi ko meM jIvatva vyavahAra to svasamaya meM jaina mata meM aura para samaya-anyatIrthika mata meM saMmata hai / 'poggalapariNAmo vi' yaha jambUdvIpa isa meM pratyakSa se mUrtasva kI siddhi hone ke kAraNa pudgala kA pariNAmarUpa bhI hai ! tAtparya isa kathana kA yaha hai ki jambUdvIpa skandharUpa padArtha hai aura jo padArtha hotA hai vaha avayavoM kA samudAya rUpa hI hotA hai kyoM ki avayava samudAyI meM avayava samudAyarUpatA pratyakSa se hI siddha hai / avayava ke vinA avayava samudAyarUpI avayavI hotA nahIM hai isaliye avayava samudAya rUpa hone ke kAraNa yaha jambUdvIpa eka avayavI padArtha hai 'jaMbuddIve NaM bhaMte! sacve pANA, savve jIvA, sacve bhUyA, savve satA puDhavi kAiyattAe teukAiyattAe' he bhadanta ! isa jambUdvApa nAma ke dvIpa meM paNa leAkamAM pRthvi ane jaLamAM jIvatvane vyavahAra thatA nathI e kAraNathI jIvapariNA mane svataMtra rUpathI ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. vanaspati AdikAmAM jIvava vyavahAra te samayamAM-jaina matamAM ane parasamaya-anyatIthi matamAM paNa samata che. 'poggala pariNAmo vi' yA nRbhyUdvIya mAM pratyakSathI bhUrtatvanI siddhi hovAnA Aro pudgalanA pariNAmarUpa paNa che. A kathananu tAtpa e che ke jasmRdvIpa skandharUpa padArthI che ane je padArtho hAya che te avayavanA samudAyarUpa ja DAya che kAraNu avayava samudAyImAM avayava samudAya rUpatA pratyakSathI ja siddha che. avayava vagara avayava samudAyarUpI avayavI heAI zake nahI. AthI avayava samudAyarUpa hovAnAM kAraNe A jammUdrIpa eka avayavI padArtha che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte! sabve pANA, sahatre jIvA, savve bhUyA, savve sattA puDhavikAiyattAe te kAiyattAe' he lahanta ! yA bhagyUdIya nAmanA dvIpamA samasta prANu- mehandriya, tehandriya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre akAyikatayA jalatAdAtmyApannajIva rUpeNetyarthaH, 'teukA iyattAe' tejaskAyikatayA 'vAukA iyattAe' vAyukAyikatayA 'vaNassa ikAiyattAe' vanaspatikAyikatayA 'uvabaNNapuccA' utpanna pUrvAH pUrvasamaye utpannAH kim, pRthivyAdikAyikatayeti praznaH, bhagavAnAha - 'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'asaI aduvA anaMta khutto' asakRt athavA anantakRtvaH, he gautama! yathaiva praznasUtraM tathaiva sarva pratyuccAraNIyam pRthivIkAyikatayA, akAyakatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA, utpanna pUrvAH kAlakrameNa saMsArasya karmaNazcAnAditvAt natu punaH sarve prANAdayo jIvavizeSA yugapadutpannAH sakalajIvAsamastaprANa- dIndriya, teindriya, cauindriya jIva, samasta jIva-pazcendriya jIva, samasta bhUta - vRkSa, aura samasta satva - -pRthivI, apU, teja evaM vAyukAyika ye saba pRthivIkAyika rUpa se, taijaskAyikarUpa se 'AukAiyattAe' aSkAyikarUpa se 'teUkAiyattAe' taijasakAyika rUpa se, 'vaukAiyattAe' vAyukAyikarUpa se, evaM 'vaNassa ikAiyattAe' vanaspatikAyikarUpa se 'ubavaNNa puccA' pUrva meM utpanna hocuke haiM kyA ? yaha prazna sAMvyAvahArika jIva rAziviSayaka hI hai kyoM ki anAdinigoda se nirgata jIva hI prANa jIva AdirUpa viSaya paryAya ko prApta karate haiM / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA, goyamA ! asaI aduvA anaMtakhuto' hAM, gautama ! aisA hI hai ye samasta prANAdika pUrva meM pRthivI kAyika rUpa se, yikarUpa se, tejaskAyikarUpa se vAyukAyikarUpa se evaM vanaspatikAyikarUpa se kaI bAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| kyoM ki saMsAra aura karma anAdi haiN| ye saba jIva jo isa rUpa se pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM so kAlakrama se hI pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM yugapat utpanna ho cuke nahI kahe gaye haiM / yaurindrIya lava, samasta lava-paMcendriyalava, samasta lUta-vRkSa, bhane samasta sttvpRthvi, pANI, agni ane vAyukAyika A badhAM pRthvikAyikarUpathI, tejaskAyikarUpathI 'AukAiyattAe' ayUAyi35thI 'teUkAiyattAe' tenAyi435thI 'bAukAiyattAe' vAyuprAyi435thI bhane 'vaNassaikAiyattAe' vanaspatiyi435thI 'uvavaNNapuvvA' pUrve utpanna yacha cUkayAM che zu' ? A prazna sAMvyAvahArika jIva rAzi viSayaka ja che kAraNa ke anAdi nigeAdathI niryaMta jIva ja prANajIva AdirUpa vizeSa paryAyane prApta kare che. A praznanA uttarabhAM alu De che-'haMtA, goyamA ! asaI aduvA anaMtakhutto' hA, gautama ! yevu che. aSkA 542 A samasta prANAdika pUrva pRthvikAyikarUpe ane vanaspatikAyikarUpe, aprakAyikarUpe, taijaskAyikarUpe, vAyukAyikarUpe ane vanaspatikAyikarUpe keTalIevAra athavA anantavAra utpanna thaI cUkayAM che kAraNa ke sasAra aneka anAdi che A badhAM jIva je A rUpe pUrva utpanna thaI cUkayAnuM kahevAmAM AvyuM che te te kALakramathI ja pUrva utpanna thai cUkayA kahevAmAM AvyA che yugapat utpanna thayA heAvAnu` kahevAmAM AvyuM nathI kAraNa ke jambudvIpaprajJaptisUtra Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 543 nAmekakAlaM jambUdvIpe pRthivyAdi bhAvenotpAde sakaladevanArakAdi bhedAbhAvaprasakteH, na caivamasti tathA jgtsvbhaavaaditi| te jIvAH pRthivyAdi bhAvena kiyato vArAnutpannA ratatrAhaasakRdityAdi, tatra asakRdityasya anekaza ityarthaH athavA anantakRtaH anantavArAn saMsArasyAnAditvAditi // 033 // samprati-jambUdvIpeti nAmno vyutpattinimittaM jJAtuM praznayannAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, mUlam-' se keNa?NaM bhaMte! evaM vuccai jaMbuddIve dIve? gAyamA! jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piDimamaMjaro vaDeMsagadharA sirIe aIva uvasobhemANA ciTuMti jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAma deve mahaDDie jAva paliyovamadiIe parivasai, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai 'jabuddIve dIve iti / taeNaM samaNaM bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe maNibhadde ceie bahUNaM samaNANaM bahuNaM samaNINaM bahaNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM bahUNaM devANaM bahUNaM devINaM majhagae evamAikkhai evaM bhAsai evaM paNNavei evaM parUvei jaMbadIvapaNNatti NAmatti ajo ajjhayaNe aTaM ca heuM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujo bhujo uvadaMsei, tibvemi // sU0 34 // ___ chAyA-tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpaH ? gautama ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tatra tatra deze tatra tatra bahavo jambUvRkSAH, jambUvanAni jambUvanaSaNDAH nityaM kusumitA yAvat piNDimamaJjarAvataMsakadharAH zriyA'tIvopazobhamAnA stiSThanti, jambbAH sudarzanAyA anADha yonAmA devo maharddhiko yAvat palyopamasthitikaH parivasati, tattenAryena gautama ! evamucyate-jambUdvIpo dvIpa iti / tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro mithilAyAM nagAma maNibhadre caitye bahUnAM zramaNAnAM bahInAM zramaNInAM bahunAM zrAvakANAM bahInAM zrAvikANAM bahUnAM devAnAM bahInAM devInAM madhyagata evamAkhyAti evaM bhApate, evaM kyoM ki sakala jIvoM kA ekakAla meM yadi jambUdvIpa meM pRthivyAdirUpa se utpAda mAnA jAve to sakala deva nAraka AdikoM ke bheda kA abhAva honekA prasaGga prApta hogA parantu aisA to hai nahIM kyoM ki jagat kA svabhAva hI aisA hai // 33 // sakaLajInuM eka kALamAM je jambudvIpamAM pRthivyAdirUpathI utpAda mAnavAmAM Ave te sakaLa deva nAraka AdikanA bhedane abhAva thavAne prasaMge prApta thaze paraMtu AvuM te che ja nahIM kAraNa ke jagatane svabhAva ja eve che. 33 jambudvIpaprajJaptisUtra Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 jambUdvIpaprajJaptisUtre prajJApayati, evaM prarUpayati jambUdvIpa prajJaptinAmeti aaryH| adhyayanamartha ca hetuM ca praznaM ca kAraNaM ca vyAkaraNaM ca bhUyo bhUya upadarzayatIti bravImi // sU0 34 // TIkA-'se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpaH, he bhadanta ! etasya dvIpasya jambUdvIpa itinAmakaraNe ko hetu ritipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIveNaM dIve jambUdvIpe khalu dvIpe 'tatthara dese' tatra tatra deze 'tahi tarhi tatra tatra pradeze 'bahave' bahavo'ne ke 'jaMbUkkhA ' jambUvRkSAH etannAmakavanaspativizeSA ekaikarUpA viralasthitatvAt 'jaMbUvaNA' bahUni jambUvanAni jambUvRkSA eva samUhamAvena sthitA vidyamAnA aviralasthitatvAt, ekajAtIyavRkSasamudAyovanamiti, 'jaMbUvaNasaMDA' jambUvanaSaNDAH vijAtIyavRkSasaMmilitAH jambUvRkSasamUhAH vibhinnajAtIya vRkSasamudAyo vanaSaNDa iti, tatrApi jambUvRkSANAmeva prAdhAnyam itara vRkSANAM tu gauNatvameva anyathA itaravRkSANAM jambUdvIpapadapravRttinimittatve'saMgatyameva syAditi te jambUvRkSAH kIdRzAstatrAha-'NicaM' ityAdi, 'NicaM kusumiyA' nityam-sarvakAlaM kusumitA:___ 'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM buccai jaMbuddIve dIve' ityAdi / TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIve' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki yaha jaMbUdvIpa nAmakA dvIpa hai ? arthAtU isa parvatavizeSa kA nAma jambUdvIpa aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jaMghuddIveNaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jaMburukkhA' he gautama ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpameM usa usa deza meM usa usa pradeza meM aneka jambuvRkSa isa nAmake banaspati vizeSa, 'jambUvaNA' aneka jambUvRkSoM ke pAsa pAsameM rahe, hue samUharUpa vana, evaM 'jaMbU vaNa saMDA' bijAtIya vRkSasamUha se saMmilita jambUvRkSoMke haiM,eka jAtIyavAle vRkSoM kA samudAya jahAM hotA hai usakA nAma vana hai aura vijAtIya vRkSoMse saMmilita samudAya jahAM hotA hai usakA nAma vanaSaNDa, hai, ye saba jambUvRkSa 'NiccaM kusu. 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve' tyAdi At-1 sUtra dvArA gautabhasvAmI prabhune 2 // pramANe pUchayu cha-'se keNaTeNaM bhate ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve' Mta ! mA5 me zAAraNe he| ch| 3 maayuudvIpa nAmane dvIpa che? arthAt A parvata vizeSanuM nAma jabUdvIpa evuM kayA kAraNe pAmA mAvyu ? sAnA vAmabha prabhu he -'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tattha 2 dese. tahiM 2 bahave jaMburukkhA' gautama ! mApUdI nAmanA dvIpamA tetahezamA tete pradezamA bhane bhUpRkSa 2 // nAmanA pati vizeSa, 'jambUvaNA' bhane pAnI pAse pAse 22sA samU135 pana tathA 'jaMbUvaNasaMDA' vinatIya vRkSasamUhathI samiti jabUvRkSenA che, eka jAtIvALA vRkSane samudAya jyAM hoya che tenuM nAma vana che ane vijAtIya vRAthI saMmilita samudAya jyAM haiya che tenuM nAma vanaSaDa che, A badhAM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUdvIpaiti nAmakaraNakAraNanirUpaNam puSpaiH sarvadaiva zobhamAnAH 'jAva piMDimamaMjarIvaDeMsagadharA' yAvat viNDimamaJjaryavataMsakadharAH yAvatpadAt 'Nicca mAiyA NiccalavaiyA NiccaM thavaiyA jAva NiccaM kusumiya mAjhya lavaiya rate gulaiya gocchaiyamaliya juvaliya viNamiya suvibhatta' eteSAM grahaNaM bhavati, uktavarNaka viziSTAH jambUvRkSAH, 'sirie aIva 2 uvasobhemANA cidveti' zriyA - zobhayA vanalakSmyA vA atIva - atizayena upazobhamAnAH phalapuSpAdibhirvilasantastiSThanti idaM ca sarvadA kusumi tatvAdikaM vizeSaNaM jambUvRkSANA muttarakurukSetrApekSayA jJAtavyam anyathA jambUvRkSANAmASADhamAse eva puSpaphalAdimatvena nityamiti vizeSaNAnAM pratyakSavAdhaprasaMgAt etAvatA jambUmiyA' sarvadA puSpoM se bhare hue rahate haiM kyoM ki yahA~ jambUvRkSAM kI hI pradhAnatA kahI gaI hai dUsare vRkSoM kI nahIM unakI to gauNatA hI jAnanI cAhiye anyathA yadi anyavRkSoM ke sadbhAva ko lekara isa dvIpa meM jambUdvIpa pada kI pravRtti kA nimitta mAnA jAve to yaha kathana asaMgata hI ho jaavegaa| 'jAva piMDimamaMjari bar3e sagadharA sirIe aIva 2 uvasobhemANA cidvaMti' yahAM yAvatpada se 'NicaM mAjhyA, NiccaM lavaiyA, NiccaM thavaiyA, jAva Nicce kusumiyamAiya lavai thavaiya gulaiya gocchai maliya jubaliya biNamiya suvibhatta' isa pATha kA saMgraha huA hai-ina saba pUrvokta padoM kA vyAkhyAna hama pahile vanakhaNDa ke varNana meM kara cuke haiM / ataH vahIM se ise dekhalenA cAhiye isa varNana se viziSTa jambUvRkSa zobhA se athavA vanalakSmI se atyanta zobhita hote rahate haiM yahAM jo sarvadA kusumitatvAdika vizeSaNa jambUvRkSoM ke varNana meM diye gaye haiM ve uttara kuru kSetra gata jambUvRkSoM kI apekSA se hI jAnanA cAhiye, kyoM ki itarakSetra gata jambUvRkSa ASADha mAsa meM hI puSpaphalAdi vAle hote haiM ataH nitya Adi vizeSaNoM meM pratyakSa bAdhA kA 4bhyUvRkSa 'NiccaM kusumiyA' sarvA puSpothI sahAyesAM rahe che raNa meM mahIyA mmmuuvRkSeAnI ja vizeSatA kahevAmAM AvI che-bIjA' vRkSeAnI nahIM temanI te gauNutA ja jANavI anyathA jo khIjA vRkSAnA sadUbhAvanee laine A dvIpamAM jammUDhIpatA paTTanI pravRttinu nimitta mAnavAmAM Ave to yA uthana asaMgata sAmita thaze. 'jAva piMDima maMjari - vaDe sagadharA sirIe ava 2 uvasobhemANA ciTThati' sahIM yAvatpathI ' NiccaM mAjhyA, Nicca lavaiyA, NiccaM thavaiyA, jAva giccaM kusumiya mAiya lavaiya thavaiya gulaiya gocchaiya mali yajuvaliya viNamiya suvibhatta' ye cAhanA saMgraha thayo che. yA saNAM pUrvokta yahonu vyAkhyAna ame prathama vanakhaNDanA vanamAM karI gayA chIe AthI temAMthI ja A badhuM joi levA bhalAmaNa che. A vakarthI viziSTa jammUvRkSa zAbhAthI athavA vanalakSmIthI atyanta zaiAbhita thatAM rahe che. atre je sadyA kusumitatvAdika vizeSaNa jammUvRkSAnA vanamAM ApavAmAM AvyA che. teo uttarakura kSetragata ja khUvRkSanI apekSAthI samajavuM kemake Itara kSetragata ja bhUvRkSa aSADhamAsamAM ja puSpakaLAdivALA hAya che AthI nitya ja0 69 jambudvIpaprajJaptisUtra 545 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 jambUdvIpaprajJaptisUtre vakSAdhiko dvIpo jambUdvIpa iti kathitaM bhavatIti / athavA-'jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie. NAmaM deve mahaDDie paliyovamaTTiie parivasaI' jambvA sudarzanAyAmanADhayo nAmA devo mahadiko yAvat palyopamasthitikaH parivasati atra yAvatpadAt mahAdyutiko mahAyazo mahAbalo ityAdi, vizeSaNAnAM grahaNaM bhavati, tatra-mahatI-anekaprakArA Rddhirvidyate yasya sa maharddhikaH, mahatI dyutirAbhaNavastrAdi kRtA zobhAvidyate yasya sa mahAdyutikaH, tathA mahAdatizAyi yazaH kIrtivite yasya sa mahAyazAH, tathA-mahatvalaM zArIrikaM parAkramaH puruSakArazca yasya sa mahAbalaH, palyopapramANA sthitiH-AyuSyaM yasya sa palyopamasthitikaH etAdRzo devaH parivasati, 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai jaMbuddIve dIve iti' tat tenArthena gautama ! evamucyate-svAdhipatyanAdRtanAmadevAzrayabhUtayA jambbopalakSito prasaGga prApta hojAyagA isa taraha jambuvRkSoM kI adhikatA vAlA hone ke kAraNa isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA kahA gayA hai athavA 'jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahiDDIe jAva paliovamahiie parivasai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbu dIve dIve iti' sudarzanA nAma ke jambU ke Upara anADhaya nAma kA maha ddhika yAvat eka palyopama kI sthitivAlA deva rahatA hai yAvatpada se-'mahAyutiko, mahAyazA, mahAbalo' isake ityAdi vizeSaNo kA grahaNa huA hai aneka prakAra kI Rddhi jisake pAsa hotI hai usakA nAma maharddhika hai, AbharaNa vastrAdikRta dyuti-zobhA se jo yukta hotA hai vaha mahAdyutika hai, jisakA yaza ati zayita hotA hai vaha mahAyazA hai, yaha anADhaya nAma kA deva bhI aisA hI hai, isI liye ise 'mahAdyutika' Adi vizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai, isakA zArIrika parAkrama aura puruSakAra bahuta caDhA baDhA hotA hai isaliye ise mahAbalakahA hai isa kAraNa isa anADhaya deva kA AzrayabhUta hone se he gautama ! isa Adi vizeSaNamAM pratyakSa bApAne prasaMga AvI jaze. A rIte jabUvRkSanI adhiktAvALo hovAnA kAraNe A dvIpanuM nAma jambudvIpa e pramANe kahevAmAM AvyuM che athavA-'jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahiDDhIe jAva paliovamaTThiie parivasai, se teNaguNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve iti' suzinA nAmanA pUvRkSa 52 anADhaya nAmane mahaddhika yAvat eka palyopamanI sthitivALo deva rahe che-cAvatuM 54thI -'mahAdyutiko' mahAyazA mahAbalo' senA tyA vizeSaNAnu a thayu che. ane| prakAranI addhi jenI pAse hoya che tenuM nAma mahaddhika che, AbharaNavastrAdikRta yutizebhAthI je yukta hoya che te mahAtika che, jene yaza atizayita hoya che te mahAyazA che, A anADhaya nAmane deva paNa Avo ja che AthI tene "mahAnika Adi vizeSaNathI abhihita karavAmAM AvyA che, tenuM zArIrika parAkrama tathA purUSakArapaurUSatva-ghaNuM ucca kakSAnuM hoya che eTale ene mahAbala kahyo che A kAraNe A anADhaya devanA AzrayabhUta hovAthI he gautama ! A dvIpanuM nAma jambudvIpa evuM paDyuM jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 547 dvIpo jambUdvIpa iti, tathA 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje pannate jaNNakayAi NAsI Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' athottaraM ca khalu gautama ! jambUdvIpasya zAzvataM nAmadheyaM prajJaptam, yat na kadApi nAsIt na kadApi na bhavati na kadApi na bhaviSyati kintu abhUta, bhavati, bhaviSyati ca, dhruvo niyato'vasthito'vyayo nitya iti, etasmAdapi kAraNAdetasya jambUdvIpa iti nAma bhavatIti / / samprati prastutatIrthadvAdazAMgI racayitA sudharmasvAmI svasmin mahatvAbhimAnaM parijihI: prakRtaprakaraNasya nAmadheyapUrvaka mupasaMhAravAkyamAha-'taeNaM' ityAdi, 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre' zAzvatatvAzAzvatatvanAmakatvAt sadrUpo'yaM jambUdvIparUpo bhAvaH satpadArthasyA palApaM na kurvanti yathAvasthitapadArthasvarUpanirUpakatvAttasya, tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH tatra zramaNaH-parityaktabAhyAbhyantarAgraNiH sakalapadArthAvabodhakakevalajJAna sahito mahAvIro varddhamAnasvAmI, 'mihilAe NayarIe' mithilAyAM nagaryAm, tatra mathyante-vinAdvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA huA hai 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje paNNatte' athavA he gautama ! jabUdvIpakA 'jaMbUdvIpa' aisA nAma zAzvata hai, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi Natthi Na kathAi Na bhavissai jAva Nicceti' yaha isakA nAma pahile nahIM thA aisA nahIM hai pahile bhI isakA nAma yahI thA, aba bhI isakA yahI nAma hai, aura Age bhI isakA yahI nAma rahegA, kyoM ki yaha dvIpa 'dhruva hai, niyata hai, avasthita hai, avyaya hai aura nitya hai| 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhaddeceie' aba prastuta tIrthadvAdazAGgI racayitA sudharmasvAmI apane meM mahatva kA abhimAna choDane kI icchA vAle bane hue prakRta prakaraNa kA nAmollekha pUrvaka upasaMhAra karate haiM-yahajaMbuddhIpa zAzvata aura azAzvata dharmopeta hone se satpadArtharUpa hai jJAnIjana satpadArthakA apalApa nahIM karate haiM / kyoM ki yathAvasthita padArtha ke svarUpa cha. 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje paNNatte' atha gautama ! pUdInu dI5' meM nAma zAzvata cha, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi Natthi Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' mA menu nAma patA na tu me nathI, paDadA 5 enuM nAma A ja hatuM, Aje paNa tenuM eja nAma che ane bhaviSyamAM Aja nAma raheze, kAraNa ke A dvIpa "dhruva che, niyata che, avasthita che, avyaya che temaja nitya che. ___ 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhade yeie' ke prastuta tIrthadvAdazAMgI cayitA sudharmAsvAmI pitAnAmAM mahatvanuM abhimAna tyAgavAnI IcchAvALA banelAM prakRti prakaraNane nAmolekhapUrvaka upasaMhAra kare che A jaMbUdvIpa zAzvata ane azAzvata dhameti hovAthI satpadArtharUpa che jJAnI jana satpadArthane a5lApa karatAM nathI kAraNa ke yathAvasthita padArthanA svarUpanA nirUpaka hoya che. AthI zramaNa parityakata bAhya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 jambUdvIpaprajJaptisUtre zyante rAgadveSAdikAH saMsAraNa bhAvA yatra sA mithilA tasyAM nagaryAm 'maNibhadde cehae' maNibhadranAmakacetye-vyantarAyatane 'vahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM' bahUnAm-anekeSAM zrama. NAnAM tathA bahInAM zramaNInAm 'bahUNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM' bahUnAmanekaiSAM zrAvakANAM sarvajJavAkyazrota gRhasthAnAm bahInAM manekAsAM zrAvikANAm 'bahaNaM devANaM bahUNa devINaM' bahunAmanekeSAM devAnAM zakrAdInAM bahInAM devInAM ca 'majjhagae' madhyagataH eteSAMmadhye samupaviSTaH natu ekAnte-ekasya-ekavyakti vizeSasya purataH eva mAikkhai' evampUrvavarNitAnusAreNaAkhyAti prathamato vAkya (vAcya) mAtra kathanena 'evaM bhAsaI' evaM bhASate vizeSavacanakathanataH 'evaM paNNavei' evaM yathoktaprakAreNa prajJApayati vyaktaparyAyavanataH evaM parUvei' evaM prarUpayati hetu dRSTAntapradarzanadvAreNa / / samprati-Akhyeyasya vastuto'bhidhAnamAha-'jaMbuddIva' ityAdi, 'jaMbuddIva pannattINAmati ajjo' he Arya ! sudharmasvAminaH sambodhanaM jambUsvAminaM prati he Arya ! etasya zAkhasya ke nirUpaka hote haiM / ataH zramaNa parityakta bAhya Abhyantara parigraha vAle-aise sakala padArthAvabodhaka kevala jJAna sahita bhagavAna mahAvIra ne saMsAra meM paribhra. maNa ke kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAvoM ko naSTa karane kI sAdhanabhUta hone se sArthaka nAmavAlI mithilA nagarI meM jahAM maNibhadra nAmakA vyantarAyatana thA vahAM 'bahuNaM samaNANaM bahuNaM samaNINaM, bahaNaM sAvayANaM, bahaNaM sAviyANaM, bahuNaM devANaM, bahuNaM devINaM majjhagae' aneka zramaNajanoM ke aneka zramaNiyo ke, aneka bhAvakoM ke, aneka zrAvikAoM ke, aneka devoM ke evaM aneka deviyoM ke bIca meM baiThakara 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei, evaM parUveI' isa pUrvokta prakAra se pratipAdana kiyA hai jude 2rUpa meM acchI taraha se samajhAyA haiM evaM hetu dRSTAnta Adi dvArA apane kathana kA samarthana kiyA hai, 'jaMbuddIva paNNattI NAmati ajjo' he Arya-'yaha-jambU svAmI ke prati sudharmasvAmI kA saMbodhanavAkya hai| Avyantara parigrahavALA-sakaLa padArthovadhaka kevaLajJAna sahita bhagavAna mahAvIre saMsA2mAM paribhramaNanA kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAveno nAza karavAnA sAdhanabhUta hovAthI sArthaka nAmavALI mithilAnagarImAM jyAM maNibhadra nAmanuM vyattarAyatana hatuM tyAM "api samaNANaM, bahUNaM samaNINaM, bahUNaM sAvayANaM, bahUNaM sAviyANaM, bahUNaM devANaM, bahUNaM devINaM majhagae' bhane zramAnAnI, bhane zramariyAnI, bhane zrApAnI bhane zrAvidhAyanI mana vAnI tathA bhane vimAnI kyamA mesIna 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNaveda eva parUvei' mA pUrvarita rathI Desa che-sAmAnya 35thI pratipAdana yu cha, vizeSa rUpathI pratipAdana karyuM che, bhinna bhinna svarUpe sArI peThe samajAvyuM che ane hetu 4ia mA 2 potAnA thananu samarthana yu cha, 'jaMbUhIvapaNNattI NAmati ajjo' khUvAmIne uddezIne kareluM sudharmavAmInuM sAdhana vAkaya che ke A jambudvIpa prajJapti jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUdvIpaiti nAmakaraNakAraNanirUpaNam 549 1 nAma jambUdvIpa prajJaptiriti, itthaM tat nAmakaM SaSThopAGgamityarthaH athavA ArAt - sarvapApAd dUrayAta iti Arya :- zrIvarddhamAnasvAmI, ataeva sarvasAvadyavarjakatvena "sAvadyaM nirarthakaM tucchArthakaM ca na bUyAditi vacanaprAmANyena mahAvIrasvAmino vacanasya prAmANyamAveditamiti / 'ajjhayaNe' adhyayane - prakRta jambUdvIpaprajJaptinAmake svatantrAdhyayane natu zastraparijJAvat zrutaskandhAdyantargate 'ahaM ca' arthaca pratipAdyaM viSayam 'heuM ca' hetuMnimittaM ca 'pasiNaM' praznazna 'kAraNaM ca ' kAraNaca 'vAgaraNaM ca' vyAkaraNaM - padrArthapratipAdanaM ca 'bhujjo bhUjjo' bhUyo bhUyaH vismaraNazIlazroturanugrahArthaM punaH punarapi prakAzanena, athavA prativastunAmAryAdi prakAzanena 'uvadaMsei' upadarzayati / etAvatA gurupAratantryaM kathitam / tatrArthaH jambUdvIpAdipadAnAmanvarthaH sa yathA - 'sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbUddIve dIve ! goyamA ! 'jaMbuddIveNaM dIve tattha ki yaha jambUdvIpa prajJapti nAmakA zAstra hai aura yaha chaThA upAGga hai, athavA1- Arya zabda kI vyutpatti isa prakAra se hai - jo sarva pApoM se dUra ho jAte haiM ve Arya haiM aise AryazrI vardhamAna svAmI haiM ataeva sarvasAvadha ke varjaka hone ke kAraNa 'sAvadhaM nirarthakaM tucchArthakaM ca na bUyAt) sAvadha, nirarthaka aura tucchArthaka vacana nahIM bolanA cAhiye, isa vacana prAmANya se mahAvIra svAmI ke vacana meM pramANatA kA kathana kiyA gayA hai unheMne 'ajjhayaNe ahaM ca heuM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjo 2 uvadaMsei tibemi' isa prakRta jambUdvIpaprajJapti nAmake svatantra adhyayana meM, zastra parijJAdi kI taraha zrutaskandha Adi ke antargata adhyayana meM nahIM, arthako - pratipAdyaviSaya ko, hetu ko, hetu nimitta ko, prazna ko, kAraNa ko, vyAkaraNa kopadArthapratipAdana ko, bAra 2 vismaraNa zIla zrotA ke anugraha ke liye punaH punaH prakAzana dvArA athavA prativastu ke nAmArtha prakAzana dvArA dikhalAyA haiM, etAvatA guru pAratanvya kahA gayA hai, jambUdvIpa Adi padoM kA jo anvartha hai vaha artha hai aura vaha isa prakAra se yahAM prakaTa kiyA gayA hai- 'se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai nAmanuM zAstra che ane A chaThThuM upAMga che, athavA-A zabdanI vyutpatti A pramANe che-- je sa pApothI mukta thai jAya che AthI-sarvAMsAvadhanA va ka heAvAnA kAraNe bhAvanuM nirarthakaM tucchArthakaM ca na brUyAt' sAvadha, nirartha, mane tucchArtha vayana mosavu na leho, A vacana prAmANyathI mahAvIraravAmInA vacanamAM pramANatAnuM kathana karavAmAM Avyu che. tethe zrI 'ajjhavaNe ahaM ca heDaMva pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjora uvadaMsei ti bemi' yA amRta 4gyUdrIya prajJapti nAmanA svataMtra adhyayanamAM, zastraparijJAhinI prema shrutskandha AdinA antata adhyayanamAM nahI', ane-pratipAdya viSayane-hetune, hetunimi ttane, praznane, vyAkaraNane-padArtha pratipAdanane, vAravAra vismaraNuzIla zrAtAnA anugraha mATe punaH punaH prakAzana dvArA athavA prativastunA nAmA` prakAzana dvArA batAvyuM che, 'etAvatA gurupAratantrya' vAmAM mAyu hai, bhabhyadvIpa vyAhi pahone me manvartha che jambudvIpaprajJaptisUtra Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 jambUdvIpaprajJaptisUtre tatya dese tahiM tahi bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piMDima maMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIva aIva uvasobhemANA ciTuMti, jaMbUe ya sudaMsaNAe aNADhie NAmaMdeve mahaDDie jAva paliyovamaTiie parivasai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbuddIve' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpa iti, gautama! jambUdvIpe khalu dvIpe tatra deze tatra tatra bahavo jambUvRkSAH, jambUvanAni jambUbanaSaNDAH nityaM kusumitA yAvat piNDimamaJjarIvataMsakadharAH zriyA'tIvaatIvopazobhamAnAstiSThanti, jambbAM ca sudarzanAyAm anADhayo nAmadevo maharddhiko yAvat palyopamasthitikaH prativasati tattenArthena gautama ! evamucyate jambUdvIpo dvIpa iticchAyA // evaM prakAreNa jambUdvIpAdipadAnAmanvarthapratipAdana rUpo'rthaH dRzyate / tathA hetu:-nimittaM so'pi asminnupAGge dRzyate yathA-'pahaNaM bhaMte ! caMda joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhiM mahayAhayaNaTTa gIyavAiya jAva divvAI bhoga bhogAI bhuMjamANe viharittae, goyamA ! jo iNaDhe samaDhe' 'prabhuH khalu bhadanta ! candro jyotiSkendro jyotiSkarAjaH candrAvataMsake jaMbuddIve dIve ? goyamA ! jaMbu dIve NaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jaMburukkhA, jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piMDima maMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIvara uvasobhemANA ciTuMti, jaMbUe ya sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDie jAva paliovamaTTiie parivasai, se teNatuNaM goyamA! evaM buccai jabudIve' isa pATha kA artha pIche likhA cukA hai| isa taraha se jaMbUdvIpAdika padoM kA anvartha pratipAdakarUpa artha isameM prakaTa kiyA gayA hai nimitta-hetu-vaha bhI isa upAGga meM dikhAyA gayA hai-jaise 'pahaNaM bhaMte! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhi mahayA haya NaTTa gIyavAiyajAva divvAI bhoga bhogAiM bhuMjamANe viharittae0 goyamA ! No iNa samaDhe' isa pATha kA bhI artha pIche likhA jA cukA hai, tathA yahAM pratipAdya artha ke hetu ko pradata cha bhane ta bhArI paDI 421AmA mAve che-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucyai, jaMbuddove dIve ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jaMburukkhA, jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kumumiyA jAva piDima maMjarI vasagavarA sirIe aIva 2 uvasobhemANA ciTuMte, jaMbUe ya sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDU Dhie jAva paliovamadiie parivasai, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai jaMbuddIve' 40 pAne! Atha manyatra mA gayera che. bhAvI rIte jaMbUDha pAdika padane anyartha pratipAdakarUpa artha AnI aMdara prakaTa karavAmAM AvyuM che. nimitta-tu-20 555 2 // 64inbhA matAvAmA mAvyu cha bha3-'pahU NaM bhaMte ! caMde joiside joisraay| caMdavaDe sae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhi mahayAhaya NaTTa gIyavAiya jAva divvAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae0 goyamA ! No iNadve samaDe' 42 43 44 595 LG Runwi mApI gaye the tathA ma pratipAda jadIpaprajJaptisUtrA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 551 vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM samAyAM sudharmAyAM truTikena sArddha mahatAhata nRtyagItavAdita yAvahInyAn bhogabhogAn bhuJjAno viha tum, gautama ! nAyamarthaH samarthaH iticchAyA, ana pratipAdhasyAryasya-'se keNaTeNaM jAva viha rittae, goyamA ! caMdAe rAyahANIe sabhAe muhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaemu golavaTTasamuggaesu bahUiyo jiNasakahAo saMnikkhittAo ciTuMti tAoNaM caMdassa annesi bahUNaM devANaya devINaya aJcaNIyAo jAva pajjuvAsaNijjAo, se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' iti, idaM ca sUtraM hetupradarzanaparakam, tathA praznaH ziSyapRSTasyArthasya pratipAdanarUpaH yathA loke'pi kathyate anena praznAH samyak kathitA iti, anyathA-sarvathA sarvapadAryajJAtu bhagavata stIrthaGkarasya praSTacyArthAbhAvena kutaH praznasaMbhavaH, tadyathA-praznavAkyam-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dI ve ke mahAlaeNaM bhaMte! jaMbuddIve dIve ! kiM saMThieNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ! kimAyArabhAvapayoDAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve pannate ? goyamA ! ayaMNaM jabuddIve sabaddIvasamudANaM savvabbhaMtarae savvakhuDDAe baTTe telApUpasaMThANa saMThie pukkharakaNNiyA saMThANasaMThie baTTe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM zana karAne vAlA yaha sUtra pATha hai-'se keNaTeNaM jAva viharittae, goyamA! caMdassa joisiMdassa joisaraNNo caMdavaDesae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavasamuggaesu bahaio jiNasakahAo saMnikkhittAo ciTThati, tAo NaM caMdassa annesi bahUNaM devANa ya devINa ya accaNIyAo jAva pajjuvAsaNijjAo, se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' tathA-ziSya dvArA pRSTa artha kA pratipAdanarUpa prazna bhI yahAM para prakaTa kiyA gayA hai-jaise loka meM bhI kahA jAtA hai ki isane prazna acchI taraha se kiye haiM vaha prazna pATha isa prakAra se hai-'kahiNaM bhaMte !jaMbuddI vedIve ? ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve? kisaMThie NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kimAyArabhAvapaDoyAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve patnatte ? goyamA ! ayaMNaM jaMbuddIve savva dIva samudANaM savabhaMtarae savvakhuDAe baDhe telApUyasaMThANasaMThie pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie baDhe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie manA utunu prazana 42||1naa2 2 // sUtra 54 cha-'se keNadveNaM jAva vihattie goyamA! caMdassa joisi dassa joisaraNNo caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasammuggaesu bahuio jiNasakahAo saMnikkhi tAo cidaMti tAoNaM caMdassa annesi bahUNaM devANa ya devINa ya accaNIyAo jAva pajjupAsaNijjAo se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' tayA-ziSya // 2 // puuchaaye| mathanA pratipAdana35 prazna 555 ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che jemake lekamAM paNa kahevAmAM Ave che ke ApaNe prazana sArI rIte 4aa che yA prazna pATha 2 // 4Are cha-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dave ? ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dove ? ki saMThie NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kimAyArabhAvapaDoyAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve pannate 1 goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve savvadIvasamuddAraM savvabhaMtarae savvakhuDDAe vaDhe telApUya jambudvIpaprajJaptisUtra Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jambUdvIpaprajJaptisUtre AyAmavikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI solasaya sahassAI doNiya sattAvIse joyaNasae tiNiya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaM ca kici visesAhiyaM pari. kkhe veNaM pannate" // (kutra khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH, ko mahAn khalu jambUdvIpo dvIpaH, kiM saMsthitaH khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH, kimAkArabhAvapratyavatAraH khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH prajJAmaH ? gautama ! ayaM khalu jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraH sarvakSudra kaH vRttaH tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH vRttaH puSkarakaNikAsaMsthAnasaMsthitaH vRttaH paripUrNacandrasaMsthAnasaMsthitaH eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi SoDaza ca sahasrANi dve ca saptaviMzatyadhika yojanazate trayaH kozAH aSTAviMzatiH dhanuH zatAni trayodazAGgulAni aAgulaM ca kicidvizeSAdhikaM parikSepeNa prajJapta iticchAyA // tathAkAraNamapavAdo vizeSavacana miti tacca navaraM padagambhitasUtrameva vaktavyaM yathA-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve eravayaM NAmaM vAse pannate ? goyamA ! siharissa uttareNaM lavaNasamuddasa dakkhiNeNaM puratthimalavaNasamuhassa paJcasthimeNaM paJcatthimalavaNasamuhassa purasthimeNaM ettha NaM jaMbuddIve dove eravae NAmaM vAsepnatte, khANubaha le kaMTakabahule evaM jacceva vattavayA bharahassa sacceva savvA niravasesA NeyavA sa egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAiM solaha ya sahassAI doNi ya satAvIse joyaNasae tiNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannata' isa pATha kA artha bhI pIche limbA jA cukA hai tathA kAraNa-apavAda-vizeSavacana-bhI yahAM kahA gayA hai-vaha isa prakAra se hai-yaha vizeSavacana navaraM pada se garbhita huA hai-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve NaM dIve eravayaM NAmaM vAse paNNatte ? goyamA! siha rissa uttareNaM lavaNasamudassa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamudarasa paccasthimeNaM paccasthima lavaNasamudassa purathimeNaM jaMbuddIve dIve eravae NAmaM vAse paNNate khANu bahule, kaMTaka bahule evaM jacceva vattavvayA bharahassa sacceva savvA nirava saMThANasaMThie pukkharakaNiyAsaMThANasaMThie baDhe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasaharasaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiSNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasaaMgulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannate' mA 54n| ma pA5571 samA gayo che tathA 4261-55vAha -vishessvyn--5|| sahI upAbhA bhAcyA cha-te mA bhukSaNa ch-m| vizeSavayana 'navaraM' 54thI malita thayeTa cha 'kahiNaM bhaMte ! jaMbuTIveNaM dIve eravayaM NAmaM vAse paNa te ? goyamA ! siharissa uttareNaM lavaNasamudassa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM paccatthimalavaNasamudassa purathimeNaM etyaNaM jaMbuhIve dIve eravae NAmaM vAse paNNate khANu bahule, kaMTaka bahule evaM jacyeva vattavvayA bharahassa sacyeva savvA niravasesA geyavvA sovavaNA saNikkhamaNA, jambudvIpaprajJaptisUtrA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU0 34 jambUddhopaiti nAmakaraNakAraNanirUpaNam ovaNA sakkhimaNA sapariNivvANA' ityatidezasUtre 'NavaraM erAvao cakavaTTI deve erAe se teNadveNaM ekhae vAse' iti / tathA vyAkaraNamapRSTottararUpam yathA - 'jayANaM bhaMte / sUrie savvamaMtara maMDalaM urasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gaccha ? goyamA ! paMcapaMca joyaNasahassAI doNiya egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca sahibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai' ityantAsmin sUtre - ' tayANaM ihagayassa maNUsa sa sIyAlosAe joyaNasahassehi dohiya tevaDhehiM joyaNasaehiM egavosAeya joyaNassa sahibhAgehiM sUrie cakkhu phAsaM havvamAgacchai' ityevaM rUpeNa sUryasya cakSuHpathaprAptatA / ziSyeNa yadyapi na pRSTA tathApi paropakAraikaparAyaNena bhagavatA tIrthaGkareNa svayameva kathiteti // 'tibbe mi' iti bravIpi iti - zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM prati kathayati - yadahaM bravImi - arthAt gurusaMpradAyAgatamidaM jambUdvIpa prajJaptinAmakamadhyayanaM natu mayA svabuddhayotprekSitamiti / sesA NeyacvA sabhavavaNA saNikkhamaNA, sapariNivyANA' isa atideza se 'NavaraM erAvao, cakkavahI deve erAvae se teNate eravae vAse' iti apRSTottara rUpa vyAkaraNa bhI yahAM isa prakAra se prakaTa kiyA gayA hai jo isa prakAra se hai 'jayANaM bhaMte! sUrie savva aMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhuttaNaM kevaI khetaM gacchai ? goyamA ! paMca paMcajoyaNa sahassAI doNi ya gAvaNe joyaNasae egUNatIsaM ca sahibhAe joyaNassa egamegeNaM muhuteNaM gacchai' isa sUtra ke pratipAdana karate samaya meM ziSyane 'tayANaM iha gayassa maNU, sassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohigya tevaTThehiM joyaNa saehi egavIsAe joyaNassa sahabhAgehiM sUrie cakkhupphAsa havvamAgacchai' isarUpa se sUrya kI cakSu ke sAtha patha prAptatA nahIM pUchI hai phira bhI paropakAra meM parAyaNa bhagavAn tIrthakara ise svayaM hI udbhAvita kara ke kahA hai 'tibbemi' isa prakAra se pratipAdita karake aba sudharmasvAmI se kahate haiM ki jo meM gurU sampradAya se Agata isa sapariNivvANA' yA atidezathA 'NavaraM erAvao, cakkatraTTI deve erAvae se teNatehUM evaevAse' iti aspRSTattararUpa vyAkaraNa paNa ahIM A pramANe prakaTa karavAmAM Avela che-je A bhubh che- 'jayANaM bhaMte! sUrie savvantaraM maDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNa muhute kevaI khetaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAi doNi ya egAvaNNe joyaNasae egUNavIsaM ca saTTibhAe joyaNassa egamegeNaM muhuttegaM gacchai' yA sUtranuM pratipAdana DaratI veNA ziSye- 'tayANaM ihagayassa maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasassehi dohiM ya tevaDhe hiM joyaNasaehiM egavIsAe joyaNassa saTTibhAgehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai' mA 35 sUryanI cakSunI sAthe pathaprAptatA pUchI nathI te paNa parAkAramAM parAyaNa evA bhagavAn tIrtha pure gyAne svayaM uAvitrIne 4dhuM che - 'tibbe mi' mA prahArathI pratipAdita karIne have sudharmasvAmI jammUsvAmIne kahe che ke je hu gurU sampradAyathI Agata A jambudvIpaprajJaptisUtra Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 jambUdvIpaprajJaptisUtre upadarzayatIti-atra vartamAnakAlanirdezaH trikAlabhAviSu tIrthaGkareSu jambUdvIpaprajJapti upAGga viSayakAryapraNetRtvavipradarzanAyeti / atra ca granthasamAptau zrImadvarddhamAnasvAmino nAma pradarzanaM caramamaGgalamiti // sU0 34 // itizrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrI-zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta-'jainazAstrAcArya-padavibhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-vrativiracitAyAM zrI jambUdvIpaprajJaptau bhagavatI sUtrasyopAGgarUpAyAM prakAzikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamavakSaskAraH samAptaH // 7 // samApto'yaM granthaH jambuddhIpa prajJapti nAmaka adhyayana ko kahatA hUM so use maiMne apanI buddhi se utprekSita nahIM kiyA hai 'upadarzayati' yadAM para jo vartamAna kAla kA nirdeza kiyA gayA hai so trikAlabhAvI tIrthaMkaroM meM isa jambUdvIpa prajJapti nAmaka upAGga viSa yaka artha kA praNetRtva hai isa bAta ko pradarzana karane ke liye kiyA gayA hai yahAM isa sUtra kI samApti meM zrI maharddhamAnasvAmI kA nAmapradarzana carama maMgalarUpa hai zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita jambUdvIpaprajJaptisUtra kI prakAzikA vyAkhyA meM || saptamavakSaskAra samApta // 7 // // jambUdvIpa prajJapti-upAGga samApta / / jambudvIpa prajJapti nAmaka adhyayana dvArA kahuM chuM te meM mArI buddhithI uprekSita karela nayI 'upadarzayati' mahIyA 2 tabhAnajanA niza 42pAmA bhAvya cha teta ni. bhAvI tIrthakaramAM A jambudvIpa prajJapti nAmaka upAMga viSayaka arthanuM praNetRtva che e pAtana ni 2 42vAmA mAvyu cha. sahI prastuta sUtranI samatimA 'zrImad' vardhamAnasvAmInuM nAma pradarzana carama-maMgaLarUpa che. 34 zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla vati viracitajambudvIpaprajJapti sUtranI prakAzikA vyAkhyAne sAtame vakSaskAra samApta chA jambudvIpa prajJapti-upAMga samApta jadIpaprajJaptisUtrA Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mUlacaMda jeThAlAla mahetA (koTaDAvALA) nI jIvanajharamara zrIyut mUlacaMdabhAIne janma dharmAnurAgI dharmapremI AdaraNIya jeThAlAla mahetAne tyAM rAjakoTamAM che. jeThAlAlabhAI koTaDAnA vatanI hovA chatAM pitAnA vyApAra vyavasAyane laI rAjakeTamAM nivAsa karyo hate. jethI mUlacaMdabhAInI umara cha varSanI thatAM teone rAjakeTamAM gya vyavasAyI keLavaNIne lAbha maLe. ane teoe ucca sIvila ejInIyaranuM sArUM jJAna prApta karyuM ane pitAnA vyavasAyamAM brITIza saumAlIleMDa (hAlanuM somAlIyA)mAM sIvIla eMjInIyara tarIkenI umadA kArakIrdi bajAvI. pite tyAM nivRtti lIdhI. te pachI pitAnA asala raheThANa rAjakoTamAM ja AvI nivAsa karyo. rAjakoTamAM rahI teoe saurASTranI junI ane jANItI zrI devajI prAgajI leMga lAyabrerImAM pite mAnadamaMtrI tarIke ghaNe samaya sevA ApI temaja rAjakoTamAM goMDala roDa para Avela jaina bAlAzramanA mAnada sekreTarI tarIke rahI lAMbA samaya sudhI pitAnA tana, mana, ane dhanathI sevA ApI. AvI rIte janahitArtha sevA ApatA rahI pitAnA vyavasAyanA anubhavanuM jJAna bIjAone paNa maLe tevI umadA bhAvanAthI "bAMdhakAma" ne aMgenA be pustake gujarAtImAM lakhI janahitArtha pragaTa karyA che. temaja te pustakanI royalTI paNa jaina bAlAzramane arpaNa karela che. temaja A zivAya zikSaNa kSetre paNa teoe zrI saurASTra hAIskula rAjakeTane sArI evI Arthika madada karela che taduparAMta dhArmikakSetre paNa nAnImoTI aneka madada ApI pitAnI dhArmika bhAvanA pragaTa karela che. eja rIte pUjya ghAsIlAla maharAja sA. taraphathI cAlatA Agama prakAzananI hakIktanI jANa thatA teoe te tarapha prerAI A prakAzana saMsthAne pitAnA taraphathI rU. 5001 nI udAra sakhAvata karI pitAnI dhArmika bhAvanA batAvI che. teo sAhitya pratyenI ucca bhAvanAthI janahitArthe aneka zubha kAryo karatA rahe ane dIrdhAyu bhogavI aizvaryazALI bane eja bhAvanA rAkhIe chIe. ame chIe maMtrIo jambudvIpaprajJaptisUtrA