Book Title: Agam 01 Ang 01 Acharanga Sutra Part 01 Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Shreechand Surana, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003436/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni AcArAMga sUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata zrIsuvratamuni 'satyArthI' zAstrI ema.e. (hindI-saMskRta) paramapUjya, vidvadvareNya, tattvavettA, prabuddha manISI, Agamabodhanidhi, bhramaNazreSTha, sva. yuvAcArya zrI mizrImalajI ma. 'madhukara' jI prAcIna vidyA ke sarvatantrasvatantra pravaktA the| Apake mArgadarzana evaM pradhAna sampAdakatva meM jaina Agama prakAzana kA jo mahAn zruta-yajJa prArambha huA, usameM prakAzita zrI AcArAMga uttarAdhyayana, vyAkhyAprajJapti aura upAsakadazAMga Adi sUtra gurukRpA se dekhane ko mile| AgamoM kI sAmayika bhASA-zailI, aura tulanAtmaka vivecana evaM vizleSaNa atIva zramasAdhya hai / zodhapUrNa prastAvanA, anivArya pAdaTippaNa evaM pariziSToM se AgamoM kI upayogitA sAmAnya aura vizeSa donoM hI prakAra ke pAThakoM ke lie sugama ho gaI hai tathA Adhunika zodha-vidhA ke lie atyanta upayogI hai| sabhI sUtroM kI sundara zuddha chapAI, uttama kAgaja aura kavariMga bahuta hI AkarSaka hai| atIva alpa samaya meM vizAlakAya 30 AgamoM kA prakAzana mahattvapUrNa avadAna hai| isakA zreya zruta-yajJa ke praNetA AgamamarmajJa, pUjyapravara nyuvAcArya zrI jI ma. ko hai tathApi isa mahanIya zruta-yajJa meM jina pUjya gurujanoM, sAdhvIvRnda evaM sadgRhasthoM ne sahayoga diyA hai ve sabhI abhinandanIya evaM prazaMsanIya haiN| Agama prakAzana samiti vizeSa sAdhuvAda kI pAtra hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAMka - 1 OM arha [ parama zraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita ] paMcama gaNadhara bhagavat sudharmasvAmi-praNIta : prathama aGga AcArAMgasUtra [ prathama zrutaskandha ] [ mUlapATha, hindI anuvAda - vivecana - TippaNa - pariziSTa yukta ] preraNA upapravartaka zAsanasevI sva. svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' sampAdaka-vivecaka zrIcanda surANA 'sarasa' mukhya sampAdaka paM. zobhAcandra bhArilla prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) O * Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAMka -1 nirdezana kAzmIra pracArikA mahAsatI zrI umarAvakaMvarajI 'arcanA' sampAdakamaNDala anuyogapravartaka munizrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' AcArya zrI devendramunijI zAstrI zrI ratanamunijI paNDita zrI zobhAcandrajI bhArilla tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM.2525 vi.saM. 2055 dIpAvalI, akTUbara 1990 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti bRja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) pina-305901 phona naM.50087 saMzodhaka paM. satIzacandra zukla 0 mudraka - rAjendra lUNiyA ajantA pepara kanvarTarsa lakSmI cauka, ajamera phona naM.420120 0 mUlya : 90/- rupaye Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Sri Joravarmalji Maharaj First Anga Compiled by Fifth Ganadhar Sri Sudharma Swami ACARANGA SUTRA (Part I) - (Original Text with Variant Readings, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) PROXIMITY (Late) Up-pravartaka Shasansevi Rev. Swami Sri Brijlalji Maharaj CONVENER & FOUNDER EDITOR (Late) Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' EDITOR & ANNOTATOR Shrichandra Surana 'Saras' CHIEF EDITOR Pt. Shobhachandra Bharilla PUBLISHERS Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) m O O m Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JINAGAM GRANTHMALA - No. 1 a Direction . Mahasati Sri Umravkunwar Ji 'Archana' Board of Editors Anuyoga-pravartaka Muni Sri Kanhaiyalal 'Kamal' Achrya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Pt. Shobhachandra Bharilla Third Edition Vir-nirvana Samvat 2525 Vikram Samvat 2055 October, 1998 Publishers Sri Agam Prakashan Samiti Brij-Madhukar Smriti-Bhawan, Pipalia Bazar, Beawar (Raj.) 305 901 Phone : 50087 Corrections Pt. Satish Chandra Shukla Printer Rajendra Lunia Ajanta Paper Convertors Laxmi Chowk, Ajmer. Phone : 420120 a Price : Rs. 90/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinavANI ke parama upAsaka, bahubhASAvijJa vayaHsthavira, paryAyasthavira, zrutasthavira zrI varddhamAna jaina zvetAmbara sthAnakavAsI zramaNasaMgha ke dvitIya AcArya __ parama AdaraNIya zraddhAspada rASTrasaMta AcAryapravara zrI AnandaRSijI mahArAja ko saadr-sviny-sbhkti| 0 madhukara muni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (prakAzakIya) bhagavAn zrImahAvIra kI 25vIM nirvANa zatAbdI ke pAvana prasaMga para sAhitya-prakAzana kI eka nayI utsAhapUrNa lahara uThI thii| usa samaya jainadharma, jainadarzana aura bhagavAn mahAvIra ke lokottara jIvana evaM unakI kalyANakArI zikSAoM se sambandhita vipula sAhitya kA sRjana huaa| muni zrIhajArImala smRti prakAzana, byAvara kI ora se nAmaka grantha kA prakAzana kiyA gyaa| isI prasaMga para vidvadratna zraddheya muni zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' ke mana meM eka udAtta bhAvanA jAgRta huI ki bhagavAn mahAvIra se sambandhita sAhitya kA prakAzana ho rahA hai, yaha to ThIka hai, kintu unakI mUla evaM pavitra vANI jina AgamoM meM surakSita hai, una AgamoM ko sarvasAdhAraNa ko kyoM na sulabha karAyA jAya, jo sampUrNa battIsI ke rUpa meM Aja kahIM upalabdha nahIM hai| bhagavAn mahAvIra kI asalI mahimA to usa parama pAvana, sudhAmayI vANI meM hI nihita hai| munizrI kI yaha bhAvanA vaise to cirasaMcita thI, parantu usa vAtAvaraNa ne use adhika prabala banA diyaa| munizrI ne kucha variSTha AgamapremI zrAvakoM tathA vidvAnoM ke samakSa apanI bhAvanA prastuta kii| dhIre-dhIre Agama battIsI ke sampAdana-prakAzana kI carcA bala pakar3atI gii| bhalA kauna aisA vivekazIla vyakti hogA, jo isa pavitratama kArya kI sarAhanA aura anumodanA na karatA? zramaNa bhagavAn mahAvIra ke sAtha Aja hamArA jo samparka hai vaha unakI jagat-pAvana vANI ke hI mAdhyama se hai| mahAvIra kI dezanA ke sambandha meM kahA gayA hai - 'savvajagajIvarakkhaNadayaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukhiyN|' arthAt jagat ke samasta prANiyoM kI rakSA aura dayA ke lie hI bhagavAn kI dharmadezanA prasphuTita huI thii| ataeva bhagavatavANI kA pracAra aura prasAra karanA prANImAtra kI rakSA evaM dayA kA hI kArya hai| isase adhika zreSTha vizvakalyANa kA anya koI kArya nahIM ho sktaa| - isa prakAra Agama prakAzana ke vicAra ko sabhI ora se paryApta samarthana milaa| taba munizrI ke vi.sa. 2035 ke byAvara cAturmAsa meM samAja ke agragaNya zrAvakoM kI eka baiThaka Ayojita kI gaI aura prakAzana kI rUparekhA para vicAra kiyA gyaa| cintana-manana ke pazcAt vaizAkha zuklA 10 ko, jo bhagavAn mahAvIra ke kevalajJAna-kalyANaka kA zubha dina thA, Agama battIsI ke prakAzana kI ghoSaNA kI gaI aura zIghra hI kArya Arambha kara diyA gyaa| . hameM prasannatA hai ki zraddheya munizrI kI bhAvanA aura Agama prakAzana samiti ke nizcayAnusAra hamAre mukhya sahayogI zrIyut zrIcandajI surANA 'sarasa' ne prabandha sampAdana kA dAyitva svIkAra kiyA aura AcArAMga ke sampAdana kA kArya prArambha kiyaa| sAtha hI anya vidvAnoM ne bhI vibhinna AgamoM ke sampAdana kA dAyitva svIkAra kiyA aura kArya cAlU ho gyaa| taba taka prasiddha vidvAna evaM AgamoM ke gaMbhIra adhyetA paMDita zrI zobhAcandrajI bhArilla bhI bambaI se byAvara A gaye aura unakA mArgadarzana evaM sahayoga bhI hameM prApta ho gyaa| Apake bahumUlya sahayoga se hamArA kArya ati sugama ho gayA aura bhAra halkA ho gyaa| hameM atyadhika prasannatA aura sAttvika gaurava kA anubhava ho rahA hai ki eka hI varSa ke alpa samaya meM hama apanI isa aitihAsika aSTavarSIya yojanA ko mUrta rUpa dene meM saphala ho ske| ____ kucha sajjanoM kA sujhAva thA ki sarvaprathama dazavaikAlika, nandIsUtra Adi kA prakAzana kiyA jAya kintu zraddheya munizrI madhukarajI mahArAja kA vicAra prathama aMga AcArAMga se hI prArambha karane kA thA, kyoMki AcArAMga samasta aMgoM kA sAra hai| [7] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sambandha meM yaha spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki prArambha meM AcArAMga Adi krama se hI AgamoM ko prakAzita karane kA vicAra kiyA gayA thA, kintu anubhava se isameM eka bar3I ar3acana jAna pdd'ii| vaha yaha ki bhagavatI jaise vizAla AgamoM ke sampAdana-prakAzana meM bahuta samaya lagegA aura taba taka anya AgamoM ke prakAzana ko roka rakhane se saba AgamoM ke prakAzana meM atyadhika samaya laga jaaegaa| hama cAhate haiM ki yathAsaMbhava zIghra yaha zubha kArya samApta ho jAya to acchA / ataH yahI nirNaya rahA hai ki AcArAMga ke pazcAt jo-jo Agama taiyAra hote jAyeM unheM hI prakAzita kara diyA jaay| navambara 1979 meM mahAmandira (jodhapura) meM Agama samiti kA tathA vidvAnoM kA sammilita adhivezana huA thaa| usameM sabhI sadasyoM ne yaha bhAvanA vyakta kI ki zraddheya muni zrI madhukarajI mahArAja ke yuvAcAryapada - cAdara pradAna samAroha ke zubha avasara para AcArAMgasUtra kA vimocana bhI ho sake to adhika uttama ho| yadyapi samaya kama thA aura AcArAMgasUtra kA sampAdana bhI anya AgamoM kI apekSA kaThina aura jaTila thA, phira bhI samiti ke sadasyoM kI bhAvanA kA Adara kara zrIcandajI surANA ne kaThina parizrama karake AcArAMga ke prathama zrutaskandha kA kArya samaya para pUrNa kara diyaa| . sarvaprathama hama zramaNasaMgha ke yuvAcArya, sarvatobhadra, zrI madhukara munijI mahArAja ke prati atIva AbhArI haiM, jinakI zAsanaprabhAvanA kI utkaTa bhAvanA, AgamoM ke.prati uddAma bhakti, dharmajJAna ke pracAra-prasAra ke prati tIvra utkaMThA aura sAhitya ke prati apratima anurAga kI badaulata hameM bhI vItarAgavANI kI kiMcit sevA karane kA saubhAgya prApta ho skaa| . duHkha kA viSaya hai ki Aja hamAre madhya yuvAcAryazrIjI vidyamAna nahIM haiM tathApi unakA zubha AzIrvAda hameM prApta hai, jisakI badaulata unake dvArA ropA huA yaha granthamAlA-kalpavRkSa nirantara phala-phUla rahA hai aura sAdhAraNa sabhA (janarala kameTI) ke nizcayAnusAra zrI AcArAMgasUtra prathama zrutaskandha kA, jo prathama granthAMka ke rUpa meM mudrita huA thA, Agama pAThakoM kI nirantara mAMga evaM abhiruci ko dekhate hue dvitIya saMskaraNa ke pazcAt tRtIya saMskaraNa prakAzita karane kA suavasara prApta ho rahA hai| isa saMskaraNa ke saMzodhana meM vaidika yaMtrAlaya ke prabandhaka zrI paM.satIzacandra zukla ne apanA sahayoga diyA hai| zrI zukla kA prAraMbha se hI samasta Agama granthoM ke prathama va dvitIya saMskaraNoM ke mudraNa-saMzodhana meM mahatvapUrNa yogadAna rahA hai| oNphaMsaiTa mudraNa kI naI takanIka se AcArAMga sUtra kA yaha nayA saMskaraNa zrI rAjendra lUNiyA mudrita karA rahe haiN| ataH hama ina donoM mahAnubhAvoM ke AbhArI haiN| jJAnacanda binAyakiyA sAgaramala baitAlA adhyakSa ratanacanda modI kAryAdhyakSa sAyaramala coraDiyA mahAmantrI mantrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara [8] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Amakha [prathama saMskaraNa se] jaina dharma, darzana va saMskRti kA mUla AdhAra vItarAga sarvajJa kI vANI hai| sarvajJa arthAt AtmadraSTA / sampUrNa rUpa se Atmadarzana karane vAle hI vizva kA samagra darzana kara sakate haiM / jo samagra ko jAnate haiM, ve hI tattvajJAna kA yathArtha nirUpaNa kara sakate haiN| paramahitakara niHzreyasa kA yathArtha upadeza kara sakate haiN| sarvajJoM dvArA kathita tattvajJAna, AtmajJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha- 'Agama" zAstra yA sUtra ke nAma se prasiddha hai| __tIrthaMkaroM kI vANI mukta sumanoM kI vRSTi ke samAna hotI hai, mahAn prajJAvAna gaNadhara use sUtra rUpa meM grathita karake vyavasthita 'Agama' kA rUpa dete haiN| 1 Aja jise hama Agama' nAma se abhihita karate haiM, prAcIna samaya meM gaNipiTaka' kahalAte the- 'gaNipiTaka' meM samagra dvAdazAMgI kA samAveza ho jAtA hai| pazcAdvartI kAla meM isake aMga, upAMga, mUla, cheda Adi aneka bheda kiye gye| . jaba likhane kI paramparA nahIM thI, taba AgamoM ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se surakSita rakhA jAtA thaa| bhagavAn mahAvIra ke bAda lagabhaga eka hajAra varSa taka 'Agama' smRti-paramparA para hI cale Aye the| smRti-durbalatA, guruparamparA kA viccheda tathA anya aneka kAraNoM se dhIre-dhIre AgamajJAna bhI lupta hotA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada mAtra hI raha gyaa| taba devarddhigaNI kSamA zramaNa ne zramaNoM kA sammelana bulAkara, smRti-doSa se lupta Agama-jJAna ko, jinavANI ko surakSita rakhane ke pavitra-uddezya se lipibaddha karane kA aitihAsika prayAsa kiyA aura jinavANI ko pustakArUr3ha karake Ane vAlI pIr3hI para avarNanIya upakAra kiyaa| yaha jainadharma, darzana evaM saMskRti kI dhArA ko pravahamAna rakhane kA adbhuta upakrama thaa| AgamoM kA yaha prathama sampAdana vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt sampanna huaa| pustakArUr3ha hone ke bAda jaina AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAladoSa, bAharI AkramaNa, Antarika matabheda, vigraha, smRti-durbalatA evaM pramAda Adi kAraNoM se Agama-jJAna kI zuddhadhArA, arthabodha kI samyak guruparamparA, dhIre-dhIre kSINa hone se nahIM rukii| AgamoM ke aneka mahatvapUrNa sandarbha, pada tathA gUr3ha artha chinna-vicchinna hote cale ge| jo Agama likhe jAte the, ve bhI pUrNa zuddha nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale.hI rhe| anya bhI aneka kAraNoM se Agama-jJAna kI dhArA saMkacita hotI gyii| vikrama kI solahavIM zatAbdI meM loMkAzAha ne eka krAntikArI prayatna kiyaa| AgamoM ke zuddha aura yathArtha artha-jJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huaa| kintu kucha kAla bAda punaH usameM bhI vyavadhAna A ge| sAmpradAyika dveSa, saiddhAntika vigraha tathA lipikAroM kA ajJAna - AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3e vighna bana ge| ___ unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to pAThakoM ko kucha suvidhA huii|aagmoN kI prAcIna TIkAeM, cUrNi va niyukti jaba prakAzita huI tathA unake AdhAra para AgamoM kA sarala va spaSTa bhAvabodha mudrita hokara 1. 'atthaM bhAsai arahA suttaM gathaMti gaNaharA niunnN|' [9] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThakoM ko sulabha huA to Agama-jJAna kA paThana-pAThana svabhAvataH bar3hA, saikar3oM jijJAsuoM meM Agama-svAdhyAya kI pravRtti jagI va jainetara dezI-videzI vidvAn bhI AgamoM kA anuzIlana karane lge| AgamoM ke prakAzana-sampAdana-mudraNa ke kArya meM jina viddhAnoM tathA manISI zramaNoM ne aitihAsika kArya kiyA, paryApta sAmagrI ke abhAva meM Aja una sabakA nAmollekha kara pAnA kaThina hai| phira bhI maiM sthAnakavAsI paramparA ke kucha mahAna muniyoM kA nAma-grahaNa avazya hI kruuNgaa| pUjya zrI amolaka RSi jI mahArAja sthAnakavAsI paramparA ke ve mahAn sAhasI va dRr3ha saMkalpabalI muni the, jinhoMne alpa sAdhanoM ke bala para bhI pUre battIsa sUtroM ko hindI meM anudita karake jana-jana ko sulabha banA diyaa| pUrI battIsI kA sampAdana-prakAzana eka aitihAsika kArya thA, jisase sampUrNa sthAnakavAsI-terApaMthI samAja upakRta huaa| gurudeva pUjya svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja kA eka saMkalpa-maiM jaba gurudeva sva. svAmI zrI jorAvaramalajI mahArAja ke tattvAvadhAna meM AgamoM kA adhyayana kara rahA thA taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita kucha Agama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para gurudeva mujhe adhyayana karAte the| unako dekhakara gurudeva ko lagatA thA ki yaha saMskaraNa yadyapi kAphI zramasAdhya hai, evaM aba taka ke upalabdha saMskaraNoM meM kAphI zuddha bhI hai, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUla pATha meM va usakI vRtti meM kahIM-kahIM antara bhI hai| gurudeva svAmI zrI jorAvaramala jI mahArAja svayaM jainasUtroM ke prakANDa paNDita. the| unakI medhA bar3I vyutpanna va tarkaNApradhAna thii| Agama sAhitya kI yaha sthiti dekhakara unheM bahuta pIr3A hotI aura kaI bAra unhoMne vyakta bhI kiyA ki : AgamoM kA zuddha, sundara va sarvopayogI prakAzana ho to bahuta logoM kA bhalA hogaa| kucha paristhitiyoM ke kAraNa unakA saMkalpa, mAtra bhAvanA taka sImita rhaa| isI bIca AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, jainadharmadivAkara AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja, pUjya zrI ghAsIlAla jI mahArAja Adi vidvAn muniyoM ne AgamoM kI sundara vyAkhyAe~ va TIkAe~ likhakara athavA apane tattvAvadhAna meM likhavAkara isa kamI ko pUrA kiyA hai| vartamAna meM terApaMtha sampradAya ke AcArya zrI tulasI ne bhI yaha bhagIratha prayatna prArambha kiyA hai aura acche stara se unakA Agama-kArya cala rahA hai| muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' AgamoM kI vyaktatA ko anuyogoM meM vargIkRta karane kA maulika evaM mahattvapUrNa prayAsa kara rahe haiN| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke vidvAn zramaNa sva. muni zrIpuNyavijaya jI ne Agama-sampAdana kI dizA meM bahuta hI vyavasthita va uttama koTi kA kArya prArambha kiyA thaa| unake svargavAsa ke pazcAt muni jambUvijaya jI ke tatvAvadhAna meM yaha sundara prayatna cala rahA hai| ukta sabhI kAryoM para vihaMgama avalokana karane ke bAda mere mana meM eka saMkalpa utthaa| Aja kahIM to AgamoM kA mUla mAtra prakAzita ho rahA hai aura kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAe~ kI jA rahI haiN| eka, pAThaka ke lie durbodha hai to dUsarI jttil| madhyama mArga kA anusaraNa kara AgamavANI kA bhAvodghATana karane vAlA aisA prayatna honA cAhie jo subodha bhI ho, sarala bhI ho, saMkSipta ho, para sArapUrNa va sugama ho / gurudeva aisA hI cAhate the| usI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 4-5 varSa pUrva isa viSaya meM cintana prArambha kiyA thaa| sudIrgha cintana ke pazcAt gatavarSa dRr3ha nirNaya karake Agama-battIsI kA sampAdanavivecana kArya prArambha kara diyA aura aba pAThakoM ke hAthoM meM Agama grantha, kramazaH pahuMca rahe haiN| isakI mujhe atyadhika prasannatA hai| 1. vi.saM. 2036 vaizAkha zuklA 10 mahAvIra-kaivalyadivasa [10] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama-sampAdana kA yaha aitihAsika kArya pUjya gurudeva kI puNya smRti meM Ayojita kiyA gayA hai| Aja unakA puNya smaraNa mere mana ko ullAsita kara rahA hai| sAtha hI mere vandanIya guru-bhrAtA pUjya svAmI zrI hajArImalajI mahArAja kI preraNAe~, unakI Agama-bhakti, Agama sambandhI talasparzI jJAna merA sambala banA hai| ataH maiM una donoM svargIya AtmAoM kI puNya smRti meM bhAva vibhora huuN| zAsanasevI svAmIjI zrI bRjalAlajI mahArAja kA mArgadarzana, utsAha-saMvarddhana, sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra va mahendra muni kA sAhacarya bala, sevA-sahayoga tathA mahAsatI zrI kAnaka~varajI, mahAsatI zrI jhaNakAraka~varajI. parama vidaSI mahAsatI sAdhvI zrI umarAva kuMvarajI 'arcanA' kI vinamra preraNAe~ mujhe sadA protsAhita tathA kAryaniSTha banAe rakhane meM sahAyaka rahI haiN| mujhe dRr3ha vizvAsa hai ki Agama-vANI ke sampAdana kA yaha sudIrgha prayatnasAdhya kArya sampanna karane meM mujhe sabhI sahayogiyoM, zrAvakoM va vidvAnoM kA pUrNa sahakAra milatA rahegA aura maiM apane lakSya taka pahu~cane meM gatizIla banA rhuuNgaa| isI AzA ke sAtha ..... - muni mizrImala 'madhukara' [11] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya [ prathama saMskaraNa se ] 'AcArAMga' sUtra kA adhyayana, anuzIlana va anucintana merA priya viSaya rahA hai| isake artha - gambhIra sUktoM para jaba-jaba bhI cintana karatA hU~ to vicAra- cetanA meM nayI sphuraNA hotI hai, AdhyAtmika prakAza kI eka nayI kiraNa camakatIsI lagatI hai| - zraddheya zrI madhukara muni jI ne Agama- sampAdana kA dAyitva jaba vibhinna vidvAnoM ko sauMpanA cAhA to sahaja rUpa meM hI mujhe AcArAMga kA sampAdana- vivecana kArya milaa| isa guru- gambhIra dAyitva ko svIkArane meM jahA~ mujhe kucha saMkoca thA, vahA~ AcArAMga ke sAtha anubaMdhita hone ke kAraNa prasannatA bhI huyI aura maiMne apanI sampUrNa zakti kA niyojana isa puNya kArya meM karane kA saMkalpa svIkAra kara liyA / AcArAMga sUtra kA mahattva, viSaya-vastu tathA racayitA Adi ke sambandha meM zraddheya zrI devendra munijI ne prastAvanA meM vizada prakAza DAlA hai| ataH punarukti se bacane ke lie pAThakoM ko usI para manana karane kA anurodha karatA hU~ / yahA~ maiM AcArAMga ke viSaya meM apanA anubhava tathA prastuta sampAdana ke sambandha meM hI kucha likhanA cAhatA hU~ / darzana, adhyAtma va AcAra kI tripuTI : AcArAMga jinavANI ke jijJAsuoM meM AcArAMga sUtra kA sabase adhika mahattva hai| yaha gaNipiTaka kA sabase pahalA aMga Agama hai| cAhe racanA kI dRSTi se ho, yA sthApanA kI dRSTi se, para yaha nirvivAda hai ki upalabdha AgamoM meM AcArAMga sUtra racanA - zailI, bhASA-zailI tathA viSaya-vastu kI dRSTi se adbhuta va vilakSaNa hai| AcAra kI dRSTi se to usakA mahattva hai hI kintu darzana kI dRSTi se bhI vaha gambhIra hai| AgamoM ke vidvAn sUtrakRtAMga ko darzana-pradhAna va AcArAMga ko AcAra-pradhAna batAte haiM, kintu merA anuzIlana kahatA hai - AcArAMga bhI gUr3ha darzana va adhyAtma pradhAna Agama hai| sUtrakRta kI dArzanikatA tarka-pradhAna hai, bauddhika hai, jabaki AcArAMga kI dArzanikatA adhyAtma-pradhAna hai| yaha dArzanikatA aupaniSadika zailI meM gumphita hai| ataH isakA sambandha prajJA kI apekSA zraddhA se adhika hai| AcArAMga kA pahalA sUtra darzanazAstra kA mUla bIja hai- Atma-jijJAsA' aura isake prathama zrutaskandha kA aMtima sUtra hai - bhagavAn mahAvIra kA Atma-zuddhi mUlaka pavitra caritra aura usakA Adarza / 1. 2. Atma- dRSTi, ahiMsA, samatA, vairAgya, apramAda, nispRhatA, niHsaMgatA, sahiSNutA - AcArAMga ke pratyeka adhyayana meM inakA svara mukharita hai| samatA, niHsaMgatA ke svara to bAra-bAra dhvanita hote se lagate haiN| dvitIya zrutaskandha (AcAracUlA) bhI zramaNa ke AcAra kA pratipAdaka mAtra nahIM hai, kintu usakA bhI mukhya svara samatva, acelatva, dhyAna-siddhi va mAnasika pavitratA se ota-prota hai| isa prakAra AcArAMga kA sampUrNa Antara- anuzIlana karane ke bAda merI yaha dhAraNA banI hai ki darzana, adhyAtma va AcAra-dharma kI tripuTI hai - AcArAMga sUtra / ke ahaM AsI ke vA io cute peccA bhavissAmi - sUtra 1 esa vihI aNukkaMto mAhaNeNa matImatA sUtra 323 [12] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhura va geya pada-yojanA AcArAMga (prathama) Adya gadya-bahula mAnA jAtA hai, padya bhAga isameM bahuta alpa hai| DA. zukiMga ke matAnusAra AcArAMga bhI pahale padya-bahula rahA hogA, kintu aba aneka padyAMza khaNDa rUpa meM hI milate haiN| dazavaikAlikaniyukti ke anusAra AcArAMga gadyazailI kA nahIM, kintu caurNazailI kA Agama hai| caurNa zailI kA matalaba hai - jo arthabahula, mahArtha, hetu-nipAta upasarga se gambhIra, bahupAda, virAmarahita Adi lakSaNoM se yukta ho| bahupAda kA artha hai jisameM bahuta se 'pada' (padya) hoN| samavAyAMga tathA nandI sUtra meM bhI AcArAMga ke saMkhejA silogA kA ullekha hai| 2 AcArAMga ke saikar3oM pada, jo bhale hI pUrNa zloka na hoM, kintu unake uccAraNa meM ekalaya-baddhatA sI lagatI hai, chanda kA sA uccAraNa dhvanita hotA hai, jo veda va upaniSada ke sUktoM kI taraha geyatA yukta hai| udAharaNa svarUpa kucha sUtroM kA uccAraNa karake pAThaka svayaM anubhava kara sakate haiN|' isa prakAra kI udbhuta chanda-laya-baddhatA jo mantroccAraNa-sI pratIta hotI hai, sUtroccAraNa meM vizeSa Ananda kI sRSTi karatI hai| bhASAzailI kI vilakSaNatA viSaya-vastu tathA racanAzailI kI taraha AcArAMgasUtra (prathama) ke bhASAprayoga bhI bar3e lAkSaNika aura adbhuta haiM / jaiseAmagaMdhaM - (sadoSa va azuddha vastu) ahovihAra - (saMyama) dhruvavarNa - (mokSasthAna) visrotasikA - (saMzayazIlatA) vasumAna - (cAritra-nidhi sampanna) mahAsaDDI - (mahAn abhilASI) AcArAMga ke samAna lAkSaNika zabda-prayoga anya AgamoM meM kama milate haiN| choTe-choTe sugaThita sUkta uccAraNa meM sahaja va madhura haiN| isa prakAra aneka dRSTiyoM se AcArAMga sUtra (prathama) anya AgamoM se viziSTa tathA vilakSaNa hai isa kAraNa isake sampAdana-vivecana meM bhI atyadhika jAgarUkatA, sahAyaka sAmagrI kA punaH punaH anuzIlana tathA zabdoM kA upayukta artha bodha dene meM vibhinna granthoM kA avalokana karanA par3A hai| 1. 3. A dekheM dazavaikAlika niyukti 170 tathA 174 / samavAya 89 / nandI sUtra 80 AtaMkadaMsI ahiyaM ti NaccA sUtra 56 ArambhasattA pakareMti saMgaM khaNaM jANAhi paMDite bhUtehiM jANa paDileha sAtaM savvesiM jIvitaM piyaM Natthi kAlassa NAgamo AsaM ca chadaMca vigiMca dhIre - adissamANe kaya-vikkaesa savyAmagaMdhaM pariNNAya NirAmagaMdhe parivyae saMdhi vidittA iha macciehiM ArambhajaM dukkhamiNaM ti NaccA mAyI pamAyI puNareti gabhaM appamatto parivyae kammamUlaM ca jaM chaNaM appANaM vippasAdae 108 108 118 [13] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta sampAdana - vivecana AcArAMga sUtra ke prathama zrutaskandha kA vartamAna rUpa paripUrNa hai yA khaNDita hai - isa viSaya meM bhI matabheda hai| DA. jaikobI Adi anusaMdhAtAoM kA mata hai ki AcArAMga sUtra kA vartamAna rUpa aparipUrNa hai, khaNDita hai| isake vAkya paraspara sambandhita nahIM haiN| kriyApada Adi bhI apUrNa haiN| isalie isakA artha-bodha va vyAkhyA anya AgamoM se kaThina va durUha hai| prAcIna sAhitya meM AgamavyAkhyA kI do paddhatiyAM varNita haiM - chinna-cheda-nayika acchinna-cheda-nayika 1. 2. jo vAkya, pada yA zloka (gAthAeM) apane Apa meM paripUrNa hote haiM, pUrvApara artha kI yojanA karane kI jarUrata nahIM rahatI, unakI vyAkhyA prathama paddhati se kI jAtI hai| jaise dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi / dUsarI paddhati ke anusAra vAkya, yA pada, gAthAoM kI pUrva yA agrima viSaya saMgati, sambandha, sandarbha Adi kA vicAra karake usakI vyAkhyA kI jAtI hai| AcArAMga sUtra kI vyAkhyA meM dvitIya paddhati (acchinna-cheda-nayika) kA upayoga kiyA jAtA hai| tabhI isameM ekarUpatA, paripUrNatA tathA avisaMvAditA kA darzana ho sakatA hai| vartamAna meM upalabdha AcArAMga (prathama zrutaskandha) kI sabhI vyAkhyAe~ - niyukti, cUrNi, TIkA, dIpikA va avacUri tathA hindI vivecana dvitIya paddhati kA anusaraNa karatI haiM / vartamAna meM AcArAMga sUtra para jo vyAkhyAe~ upalabdha haiM, unameM kucha pramukha ye haiM niyukti (AcArya bhadrabAhu : samaya - vi. 5-6 vIM zatI) cUrNa (jinadAsagaNI mahattara : samraya 6-7 vIM zatI) TIkA (AcArya zIlAMka : samaya - 8 vIM zatI) isa para do dIpikAeM, avacUri va bAlAvabodha bhI likhA gayA hai, lekina hamane usakA upayoga nahIM kiyA hai| pramukha hindI vyAkhyAe~ - AcArya zrI AtmArAmajI mahArAja / muni zrI saubhAgyamalajI mahArAja / muni zrI nathamalajI mahArAja / yaha to spaSTa hI hai ki AcArAMga ke gUr3hArtha tathA mahArtha padoM kA bhAva samajhane ke lie niyukti Adi vyAkhyAgranthoM kA anuzIlana atyanta Avazyaka hai| niryuktikAra ne jahA~ AcArAMga ke gUr3hArthoM kA nayI zailI se udghATana kiyA hai, jahA~ cUrNikAra ne eka zabda-zAstrI kI taraha unake vibhinna arthoM kI ora saMketa kiyA hai| TIkA meM niyukti evaM cUrNigata arthoM ko dhyAna meM rakhakara eka-eka zabda ke vibhinna sambhAvita arthoM para sUkSma cintana kiyA gayA hai| - AcArAMga ke aneka pada evaM zabda aise haiM jo thor3e se antara se, vyAkaraNa, sandhi va lekhana ke alpatama parivartana se bhinna artha ke dyotaka bana jAte haiN| jaise - samattadaMsI ise agara sammattadaMsI mAna liyA jAya to isa zabda ke tIna bhinna artha ho jAte haiM. - samattadaMsI - samatvadarzI (samatAzIla) samattadaMsI - samastadarzI (kevalajJAnI) sammattadaMsI - samyaktvadarzI ( samyagdRSTi ) prasaMgAnusAra tInoM hI artha alaga-alaga DhaMga se sArthakatA siddha karate haiM / [14] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra eka pada hai - samhA'tivijjo' yahA~ ativija - mAna lene para artha hotA hai - atividya (viziSTa vidvAn), yadi tivija pada mAna liyA jAya to artha hogA - trividya (tIna vidyAoM kA jnyaataa)| 'viTThabhaye' 2 pada ke do pAThAntara cUrNi meM milate haiM - diTThapahe, ditttthvhe| tInoM ke hI bhinna-bhinna artha ho jAte haiN| cUrNi meM isa prakAra ke aneka pAThAntara haiM jo Agama kI prAcIna arthaparamparA kA bodha karAte haiN| vidvAn vRttikAra AcArya ne ina bhinna-bhinna arthoM para apanA cintana prastuta kiyA hai, jo zabdazAstrIya jJAna kA rocaka rUpa upasthita karatA hai| prastuta vivecana meM hamane zabda ke vibhinna arthoM para dRSTikSepa karate hue prasaMga ke sAtha jisa artha kI saMgati baiThatI hai, usa para apanA vinamra mata bhI prastuta kiyA hai| hindI vyAkhyAe~ prAyaH TIkA kA anusaraNa karatI haiN| unameM niyukti va cUrNi ke vividha arthoM para vicAra kama hI kiyA gayA hai| muni zrI nathamalajI ne lIka se haTakara kucha nayA cintana avazya diyA hai, jo prazaMsanIya hai| phira bhI AcArAMga ke artha-bodha meM svatantra cintana va vyApaka adhyayana-anuzIlana kI spaSTa apekSA va avakAza hai| hamAre sAmane AcArAMga para kie gae anuzIlana kI bahuta-sI sAmagrI vidyamAna hai| aba taka prApta sabhI sAmagrI kA sUkSma avalokana kara prAcIna AcAryoM ke.cintana kA sAra tathA vartamAna sandarbha meM usakI upayogitA para hamane vicAra kiyA hai| mUlapATha ___isa sampAdana kA mUlapATha hamane munizrI jambUvijayajI sampAdita prati se liyA hai| AcArAMga sUtra ke aba taka prakAzita samasta saMskaraNoM meM mUlapATha kI dRSTi se yaha saMskaraNa sarvAdhika zuddha va prAmANika pratIta hotA hai / yadyapi isameM bhI kucha sthAnoM para saMzodhana kI AvazyakatA anubhava kI gayI hai| padaccheda kI dRSTi se ise pUrNa Adhunika sampAdana nahIM kahA jA sktaa| ___artha-bodha ko sugama karane kI dRSTi se hamane kahIM-kahIM para padaccheda (nayA perA) tathA zruti-parivartana kiyA hai, jaise adhiyAsa, ahiyAsa aadi| kahIM-kahIM para pAThAntara meM aMkita pATha adhika saMgata lagatA hai, ataH hamane pAThAntara ko mUla sthAna para va mUla pATha ko pAThAntara meM rakhane kA sva-viveka se nirNaya liyA hai| phira bhI hamArA mAnya pATha yahI rahA hai| cUrNi ke pAThabheda va arthabheda bhI isI prati ke AdhAra para lie gae haiN| vivecana-sahAyaka-grantha prAyaH Agama-pAThoM kA zabdazaH anuvAda karane para bhI unakA arthabodha ho jAtA hai, kintu AcArAMga (prathama zrutaskandha) ke viSaya meM aisA nahIM hai| isake vAkya, pada Adi zAbdika racanA kI dRSTi se apUrNa se pratIta hote haiM, ataH pratyeka pada kA pUrva tathA agrima pada ke sAtha artha-sambandha jor3akara hI usakA artha va vivecana pUrNa kiyA jA sakatA hai| isa kAraNa mUla kA anuvAda karate samaya koSThakoM [] meM sambandha jor3ane vAlA artha dete hue usakA anuvAda karanA par3A hai, tabhI vaha yogya artha kA bodhaka bana sakA hai| ____ anuvAda va vivecana karate samaya hamane niyukti, cUrNi evaM TIkA - tInoM ke parizIlana ke sAtha bhAva spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| prayatna yahI rahA hai ki artha adhika se adhika mUlagrAhI, sarala aura yuktisaMgata ho| 'aneka zabdoM ke gUr3ha artha udghATana karane ke lie cUrNi-TIkA-donoM ke sandarbha dekhate hue zabdakoza tathA anya AgamoM ke sandarbha bhI dRSTigata rakhe gae haiN| kahIM-kahIM cUrNi va TIkA ke arthoM meM bhinnatA bhI hai, vahA~ viSaya kI saMgati kA dhyAna rakhakara 1. sUtra 112 2. sUtra 116 3. mahAvIra vidyAlaya, bambaI saMskaraNa [15] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA artha diyA gayA hai| phira bhI prAyaH sabhI matAntaroM kA prAmANikatA ke sAtha ullekha avazya kiyA hai| dvitIya zrutaskandha ke aneka kaThina pAribhASika zabdoM ke artha karane meM nizIthasUtra va cUrNi-bhASya tathA bRhatkalpabhASya Adi kA bhI AdhAra liyA gayA hai| hamArA prayatna yahI rahA hai ki pratyeka pATha kA arthabodha - apane paramparAgata bhAvoM kA udghATana karatA huA anya arthoM. para cintana karane kI preraNA bhI jAgRta karatA jaae| kabhI-kabhI zabda prasaMgAnusAra apanA artha badalate rahate haiN| jaise - sparza, guNa ' evaM Ayatana aadi.| AgamoM meM prasaMgAnusAra isake vibhinna artha hote haiN| unakA digdarzana karAkara mUla bhAvoM kA udghATana karAne vAlA artha prastuta karane kA prayatna kiyA gayA hai| pAThAntara va TippaNa __ cUrNi meM pAThAntaroM kI prAcIna paramparA dRSTigata hotI hai| jo pAThAntara nayA artha udghATita karate haiM yA artha kI prAcIna paramparA kA bodha karAte haiM, aise pAThAntaroM ko TippaNa meM ullikhita kiyA gayA hai| carNi meM vizeSa zabdoM ke artha bhI die gae haiM,jo itihAsa va saMskRti kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa pratIta hote haiN| una cUrNigata arthoM kA mUlapATha ke sAtha TippaNa meM vivaraNa diyA gayA hai| ___aba taka ke prAyaH sabhI saMskaraNoM meM TippaNa Adi prAkRta-saMskRta meM hI die jAne kI paripATI dekhane meM AtI hai| isase hindI-bhASI pAThaka una TippaNoM ke Azaya samajhane se vaMcita hI raha jAtA hai| hamArA dRSTikoNa AgamajJAna va usakI prAcIna artha-paramparA se jana sAdhAraNa ko paricita karAne kA rahA hai, ataH prAyaH sabhI TippaNoM ke sAtha unakA hindI-anuvAda bhI dene kA prayatna kiyA hai| yaha kArya kAphI zramasAdhya rahA, para pAThakoM ko adhika lAbha mile isalie Avazyaka va upayogI zrama bhI kiyA hai| isameM cAra pariziSTa bhI die gae haiN| prathama pariziSTa meM jAva' zabda se sUcita mUla sandarbha vAle sUtra tathA grAhya sUtroM kI sUcI, dvitIya meM viziSTa zabda-sUcI tathA tRtIya pariziSTa meM gAthAoM kI akArAdi sUcI bhI dI gayI hai| cauthe pariziSTa meM mukhya rUpa meM prayukta sandarbha granthoM kI saMkSipta kintu prAmANika sUcI dI gayI hai| yuvAcArya zrI madhukara muni jI mahArAja kA mArgadarzana, Agama anuyoga pravartaka muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' kI mahattvapUrNa sUcanAeM tathA vidvadvareNya, zrIyut zobhAcandajI bhArilla kI yukti purassara pariSkAraka dRSTi Adi isa sampAdana, vivecana ko sundara, subodha tathA prAmANika banAne meM upayogI rahe haiN| ata: una saba kA tathA prAcIna manISI AcAryoM, sahayogI granthakAroM, sampAdakoM Adi ke prati pUrNa vinamratA ke sAtha kRtajJabhAva vyakta karatA huuN| isa mahatvapUrNa kArya ko sundara rUpa meM zIghra sampanna karane meM muni zrI nemicandajI ma. kA mArgadarzana tathA snehapUrNa sahayoga sadA smaraNIya rhegaa| ___ yadyapi yaha gurutara kArya sudIrgha cintana adhyayana, tathA samaya sApekSa hai, phira bhI aharniza ke satat prayatna va yuvAcArya zrI kI utsAhavardhaka preraNAoM se mAtra cAra mAsa meM hI ise sampanna kara pAThakoM kI sevA meM prastuta kiyA hai| vizvAsa hai, aba taka ke sabhI saMskaraNoM se kucha bhinna, kucha navIna aura kAphI sarala va vizeSa arthabodha prakaTa karane vAlA siddha hogaa| sujJa pAThaka ise surucipUrvaka par3heMge - isI AzA ke saath| -zrIcanda surAnA 'sarasa' 1. pRSTha 24 2. pRSTha 54 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAramanA arthasahayogI zrImAna jeThamalajI sA. coraDiyA [saMkSipta paricaya ] eka ukti prasiddha hai "jJAnasya phalaM viratiH "- jJAna kA suphala hai - vairAgya / vaise hI eka sUkti hai - "vittasya dhana kA suphala hai - dAna / phalaM vitaraNaM" nAgaura jilA tathA mer3atA tahasIla ke antargata cAMdAvatoM kA nokhA eka choTA kintu suramya grAma hai| isa grAma meM coraDiyA parivAra ke ghara adhika haiN| botharA, lalavANI Adi parivAra bhI haiN| prAyaH sabhI parivAra vyApAra-kuzala haiN| coraDiyA parivAra ke pUrvajoM meM zrI udayacandajI pUrva - puruSa the| unake tIna putra the - zrI harakacandajI, zrI rAjamalajI va zrI cAMdamalajI / zrI harakacandajI ke putra the zrI gaNezamalajI evaM inakI mAtezvarI kA nAma zrImatI rUpIbAI thaa| zrI gaNeza jI kI dharmapatnI kA nAma sundarabAI thaa| Apake dasa putra evaM eka putrI hue jinake nAma isa prakAra haiM- zrI jogIlAlajI, zrI pArasamalajI, zrI amaracandajI, zrI madanalAlajI, zrI sAyaramalajI, zrI pukharAjajI, zrI jeThamalajI, zrI sampatarAjajI, zrI maMgalacandajI evaM zrI bhUramalajI / putrI kA nAma lADakaMvarabAI hai| zrImAn jeThamalajI sA. sAtaveM nambara ke putra haiN| ApakI dharmapatnI kA nAma zrImatI rezamakaMvara hai / Apa dhArmika evaM sAmAjika kAryoM meM sadA satat abhiruci rakhane vAle / Apa samAjasevA, dhArmika-utsava, dAna Adi kAryoM meM sadA agrasara rahate haiN| ApakA vyavasAyika kSetra baiMgalora hai| "mahAvIra Draga hAusa " ke nAma se aMgrejI davAiyoM kI bahuta bar3I dukAna hai| dakSiNa bhArata meM davAiyoM ke vitaraNa meM isa dukAna kA prathama nambara hai| Apa auSadhi vyAvasAyika esosiyezana ke janarala saikreTrI haiN| akhila bhArata auSadhi vyavasAya esosiyezana ke Apa sahamantrI haiN| Apa baiMgalora zrI saMgha ke TrasTI haiM evaM baiMgalora yuvaka jaina pariSad ke adhyakSa haiN| baiMgalora siTI sthAnaka ke upAdhyakSa haiN| Apake tIna putra - zrI mahAvIracandajI, zrI premacandajI, zrI azokacandajI haiM tathA eka putrI - snehalatA hai| sabhI putra grejueTa evaM suyogya haiN| Apake kAryabhAra ko sambhAlane vAle haiN| ApakA samasta parivAra AcArya pravara zrI jayamalajI ma.sA. kI sampradAya kA anuyAyI hai tathA svargIya pUjya gurudeva zrI hajArImalajI ma.sA., upa-pravartaka svAmIjI zrI brajalAlajI ma.sA., pUjya yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. evaM vartamAna meM upa-pravartaka zrI vinayamunijI ma.sA. Adi munirAjoM ke prati pUrNa niSThAvAn bhakta haiN| adhyAtmayoginI, mAlavajyoti, kAzmIrapracArikA mahAsatIjI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. " arcanA " ke prati ApakI ananya zraddhA hai| pichale 8-10 varSoM se Apa adhikAMza samaya mahAsatIjI ma.sA. kI sevA meM hI vyatIta karate haiN| kula milAkara yadi kahA jAye to Apa apane Apa meM eka saMsthA haiN| zrI Agama prakAzana samiti kI sthApanA se lekara adyAvadhiparyanta ApakA yogadAna rahA hai| samaya-samaya para apane . mArgadarzana se samiti kI pravRttiyoM kA vikAsa karane meM tatpara rahe haiM aura vartamAna meM bhI haiN| etadartha hama ApakA sadhanyavAda AbhAra mAnate haiN| bhaviSya meM bhI AgamoM ke prakAzana tathA anya sAhityika kAryoM meM ApakA sahayoga niraMtara milatA rahegA, isI AzA ke sAtha - [17] jJAnacanda binAyakiyA maMtrI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Agama prakAzana samiti / sadasyoM kI nAmAvalI sadasya kA nAma sthAna kA nAma pada indaura byAvara adhyakSa kAryavAhaka adhyakSa byAvara upAdhyakSa upAdhyakSa madrAsa jodhapura 'madrAsa durga madrAsa byAvara pAlI byAvara byAvara zrI sAgaramalajI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI binAyakiyA zrI bhaMvaralAlajI goThI zrI hukmIcandajI pArakha zrI dulIcandajI coraDiyA zrI jasarAjajI pArakha zrI jI. sAyaramalajI coraDiyA zrI jJAnacandajI binAyakiyA zrI jJAnarAjajI mUthA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI jaMvarIlAlajI zizodiyA zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA zrI mANakacandajI saMcetI zrI esa. sAyaramalajI coraDiyA zrI mUlacandajI surANA zrI motIcandajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI kizanalAlajI baitAlA zrI jatanarAjajI mehatA zrI devarAjajI coraDiyA zrI gautamacandajI coraDiyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI AsUlAlajI boharA zrI tejarAjajI bhaNDArI madrAsa upAdhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa mahAmaMtrI mantrI mantrI sahamaMtrI koSAdhyakSa koSAdhyakSa parAmarzadAtA sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya jodhapura madrAsa nAgaura madrAsa byAvara madrAsa mer3atA siTI madrAsa madrAsa jodhapura jodhapura sadasya sadasya sadasya jodhapura [18] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [ prathama saMskaraNa se ] Agama kA mahattva jaina Agama sAhitya kA prAcIna bhAratIya sAhitya meM apanA eka viziSTa aura gauravapUrNa sthAna hai| vaha sthUla akSara-deha se hI vizAla va vyApaka nahIM hai apitu jJAna aura vijJAna kA, nyAya aura nIti kA, AcAra aura vicAra kA, dharma aura darzana kA, adhyAtma aura anubhava kA anupama evaM akSaya koSa hai| yadi hama bhAratIya cintana meM se kucha kSaNoM ke lie jaina AgamasAhitya ko pRthak karane kI kalpanA kareM to bhAratIya sAhitya kI jo AdhyAtmika garimA tathA divya aura bhavya jJAna kI camaka-damaka hai, vaha eka prakAra se dhuMdhalI pratIta hogI aura aisA parijJAta hogA ki hama bahuta bar3I nidhi se vaMcita ho gaye / vaidika paramparA meM jo sthAna vedoM kA hai, bauddha paramparA meM jo sthAna tripiTaka kA hai, pArasI dharma meM jo sthAna 'avestA' kA hai, IsAI dharma meM jo sthAna bAIbila kA hai, islAma dharma meM jo sthAna kurAna kI hai, vahI sthAna jaina paramparA meM Agama sAhitya kA hai| veda aneka RSiyoM ke vimala vicAroM kA saMkalana hai, ve unake vicAroM kA pratinidhitva karate haiM kintu jaina Agama aura bauddha tripiTaka kramazaH bhagavAn mahAvIra aura tathAgata buddha kI vANI aura vicAroM kA pratinidhitva karate haiN| Agama kI paribhASA Agama zabda kI AcAryoM ne vibhinna paribhASAe~ kI haiN| AcArya malayagiri kA abhimata hai. ki jisase padArthoM kA paripUrNatA ke sAtha maryAdita jJAna ho ' vaha Agama hai| anya AcArya kA abhimata hai - jisase padArthoM kA yathArtha jJAna ho vaha Agama hai| bhagavatI anuyogadvAra aura sthAnAMga meM Agama zabda zAstra ke artha meM vyavahRta huA hai| pramANa ke pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama ye cAra bheda haiN| Agama ke laukika aura lokottara ye do bheda kiye haiN| ' usameM 'mahAbhArata', 'rAmAyaNa' prabhRti granthoM ko laukika Agama meM ginA hai aura AcArAMga, sUtrakRtAMga prabhRti AgamoM ko lokottara Agama kahA gayA hai| jaina dRSTi se jinhoMne rAga-dveSa ko jIta liyA hai, ve jina tIrthaMkara aura sarvajJa haiM, unakA tatva - cintana, upadeza aura unakI vimala vANI Ag2ama hai| usameM vaktA ke sAkSAt darzana aura vItarAgatA ke kAraNa doSa kI kiMcit mAtra bhI saMbhAvanA nahIM rahatI aura na pUrvApara virodha yA yuktibodha hI hotA hai| AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niryukti meM likhA hai- "tapa, niyama, jJAnarUpa vRkSa para ArUr3ha hokara ananta jJAnI kevalI bhagavAn bhavya-AtmAoM ke vibodha ke lie jJAna - kusumoM kI vRSTi karate haiN| gaNadhara apane buddhipaTa meM una sabhI kusumoM ko jhelakara pravacana-mAlA gU~thate haiN| " 1. (ka) Avazyaka sUtra malayagiri vRtti (kha) nandIsUtra vRtti 2. Agamyante maryAdayA'vabuddhyante'rthAH anenetyAgana: - ratnAkarAvatArikA vRtti | 3. bhagavatI sUtra 5 / 3 / 1192 4. anuyogadvAra sUtra 5. sthAnAGga sUtra 338-228 6. (ka) anuyogadvAra sUtra - 42, (kha) nandIsUtra, sUtra 40-41, (ga) vRhatkalpa bhASya, gAthA - 88 7. Avazyaka niryukti gAthA 58, 90 - [19] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara bhagavAn kevala artha rUpa hI upadeza dete haiM aura gaNadhara use sUtrabaddha athavA granthabaddha karate haiN| ' arthAtmaka grantha ke praNetA tIrthakara haiN| AcArya devavAcaka ne isIlie AgamoM ko tIrthaMkara-praNIta kahA hai| prabuddha pAThakoM ko yaha smaraNa rakhanA hogA ki Agama sAhitya kI jo prAmANikatA hai usakA mUla kAraNa gaNadharakRta hone se nahIM, kintu usake artha ke prarUpaka tIrthaMkara kI vItarAgatA aura sarvajJatA ke kAraNa hai| gaNadhara kevala dvAdazAMgI kI racanA karate haiM kintu aMgabAhya AgamoM kI racanA sthavira karate haiN| AcArya malayagiri Adi kA abhimata hai ki gaNadhara tIrthaMkara ke sanmukha yaha jijJAsA vyakta karate haiM ki tatva kyA hai? uttara meM tIrthaMkara "uppannei vA vigamei vA dhuvei vA" isa tripadI kA pravacana karate haiN| tripadI ke AdhAra para jisa Agama sAhitya kA nirmANa hotA hai, vaha Agama sAhitya aMgapraviSTa ke rUpa meM vizruta hotA hai aura avazeSa jitanI bhI racanAe~ haiM, ve sabhI aMgabAhya haiN| dvAdazAMgI tripadI se udbhUta hai, isIlie vaha gaNadharakRta bhI hai| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki gaNadharakRta hone se sabhI racanAe~ aMga nahIM hotI, tripadI ke abhAva meM mukta vyAkaraNa se jo racanAe~ kI jAtI haiM bhale hI una racanAoM ke nirmAtA gaNadhara hoM athavA sthavira hoM ve aMgabAhya hI khlaayeNgii| ___ sthavira ke caturdazapUrvI aura dazapUrvI ye do bheda kiye haiM, ve sUtra aura artha kI dRSTi se aMga sAhitya ke pUrNa jJAtA hote haiN| ve jo kucha bhI racanA karate haiM yA kahate haiM usameM kiJcit mAtra bhI virodha nahIM hotaa| AcArya saMghadAsagaNI kA abhimata hai ki jo bAta tIrthaMkara kaha sakate haiM usako zrutakevalI bhI usI rUpa meM kaha sakate haiN| donoM meM itanA hI antara hai ki kevalajJAnI sampUrNa tattva ko pratyakSarUpa se jAnate haiM, to zrutakevalI zrutajJAna ke dvArA parokSa rUpa se jAnate haiN| unake vacana isalie bhI prAmANika hote haiM ki ve niyamataH samyagdRSTi hote haiN| aMgapraviSTa : aMgabAhya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne aMgapraviSTa aura aMgabAhya para cintana karate hue likhA hai ki aMgapraviSTa zruta vaha hai jo gaNadharoM ke dvArA sUtra rUpa meM banAyA huA ho, gaNadharoM ke dvArA jijJAsA prastuta karane para tIrthaMkara ke dvArA samAdhAna kiyA huA ho aura aMgabAhya-zruta vaha hai jo sthavirakRta ho aura gaNadharoM ke jijJAsA prastuta kie binA hI tIrthaMkara ke dvArA pratipAdita ho| samavAyAMga aura anuyogadvAra meM kevala dvAdazAMgI kA nirUpaNa huA hai, para devavAcaka ne nandIsUtra meM aMgapraviSTa aura aMgabAhya ye do bheda kiye haiN| sAtha hI aMgabAhya ke Avazyaka aura Avazyaka-vyatirikta, kAlika aura utkAlika ina Agama sAhitya kI zAkhA va prazAkhAoM kA bhI zabdacitra prastuta kiyA hai| usake pazcAtvartI sAhitya meM aMga-upAMga-mUla aura cheda ke rUpa meM AgamoM kA vibhAga kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsuoM ko mere dvArA likhita 'jaina Agama sAhityaHmanana aura mImAMsA' 1. (ka) Avazyaka niyukti gAthA-192 / (kha) dhavalA bhAga-1 - pRSTha 64 se 72 2. nandIsUtra-40 3. (ka) vizeSAvazyaka bhASya gA.558 (kha) bRhatkalpabhASya-144 (ga) tattvArthabhASya 1-20 (gha) sarvArthasiddha-1-20 4. Avazyaka malayagiri vRtti patra 48 5. bRhatkalpabhASya gAthA 963 se 966 . 6. bRhatkalpabhASya gAthA 132 7. gaNahara-therakayaM vA AesA mukka-vAgaraNAovA / dhuva-calavivesao vA aMgANaMgesu nANattaM // - vizeSAvazyaka bhASya gAthA 552 8. nandIsUtra, sUtra - 9 se 119 [20] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - grantha avalokanArtha namra sUcanA hai| - cAhe zvetAmbara paramparA ho yA digambara paramparA ho, aMgapraviSTa Agama sAhitya meM dvAdazAMgI kA nirUpaNa kiyA hai| unake nAma isa prakAra haiM - 1. AcArAMga upAsakadazA 2. sUtrakRtAMga antakRddazA 3. sthAnAMga anuttaropapAtikadazA 4. samavAyAMga praznavyAkaraNa 5. vyAkhyAprajJapti 11. vipAka 6. jJAtAdharmakathA 12. dRSTivAda digambara paramparA kI dRSTi se aMgasAhitya vicchinna ho cukA hai, kevala dRSTivAda kA kucha aMza avazeSa hai jo SaTkhaNDAgama ke rUpa meM Aja bhI vidyamAna hai| para zvetAmbara dRSTi se pUrva sAhitya vicchinna ho gayA hai, jo dRSTivAda kA eka vibhAga thaa| pUrva sAhitya meM se nirmUDha Agama Aja bhI vidyamAna haiN| jaise AcAracUlA ', dazavaikAlika , nizItha 2, dazAzrutaskandha', bRhatkalpa 5, vyavahAra, uttarAdhyayana kA parISaha adhyayana ' Adi / dazavaikAlika ke ni!haka AcArya zayyambhava haiM aura zeSa AgamoM ke nirvRhaka bhadrabAhu svAmI haiM jo zrutakevalI ke rUpa meM vizruta haiN| Agama vicchinna hone kA mUla kAraNa bhagavAn mahAvIra ke pazcAt hone vAle duSkAla Adi rahe haiM, kyoMki usa samaya Agama lekhana kI paramparA nahIM thii| Agama lekhana ko doSarUpa mAnA jAtA thaa| vartamAna meM jo Agama pustaka rUpa meM upalabdha ho rahe haiM, usakA sampUrNa zreya devarddhigaNI kSamAzramaNa ko hai, jinakA samaya vIra nirvANa kI dazavIM zatAbdI hai| AcArAMga kA mahattva aMga sAhitya meM AcArAMga kA sarvaprathama sthAna hai| kyoMki saMgha-vyavasthA meM sarvaprathama AcAra kI vyavasthA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| zramaNa-jIvana kI sAdhanA kA jo mArmika vivecana AcArAMga meM upalabdha hotA hai, vaisA anyatra prApta nahIM hotaa| AcArAMga niyukti meM AcArya bhadrabAhu ne spaSTa kahA hai - mukti kA avyAbAdha sukha samprApta karane kA mUla AcAra hai| aMgoM kA sAratattva AcAra meM rahA huA hai| mokSa kA sAkSAt kAraNa hone se AcAra sampUrNa pravacana kI AdhArazilA hai| eka jijJAsA prastuta kI gaI, aMga sUtroM kA sAra AcAra hai to AcAra kA sAra kyA hai? AcArya ne samAdhAna kI bhASA meM kahA - AcAra kA sAra anuyogArtha hai, anuyoga kA sAra prarUpaNA hai / prarUpaNA kA sAra samyak cAritra aura samyak cAritra kA sAra nirvANa hai; nirvANa kA sAra avyAbAdha sukha hai| isa prakAra AcAra muktimahala meM praveza karane kA bhavya dvAra hai| usase AtmA para lagA huA ananta kAla kA karma-mala chaMTa jAtA hai| 1. 3. 6. AcArAMga vRtti-290 2. dazavakAlika niyukti gAthA 16 se 18 (ka) nizIthabhASya-6500 (kha) paMcakalpacUrNI patra-1 dazAzrutaskandha niyukti gAthA-1, patra-1 5. paMcakalpabhASya gAthA-11 dazAzrutaskandha niyukti gAthA-1, patra-1 uttarAdhyayana niyukti gAthA 69 / / aMgANaM kiM sAro? AyAro tassa havai kiM sAro? aNuogattho sAro, tassa vi ya parUvaNA sAro // -sAro parUvaNAe caraNaM tassa vi ya hoi nivvANaM / nivvANassa u sAro avvAbAhaM jiNAviMti // - AcArAMga niyukti-gA.16/17 [21] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara prabhu tIrtha-pravartana ke prArambha meM AcArAMga ke artha kA prarUpaNa karate haiM aura gaNadhara usI krama se sUtra kI saMracanA karate haiN| ataH atIta kAla meM prastuta Agama kA adhyayana sarvaprathama kiyA jAtA thaa| AcArAMga kA adhyayana kiye binA sUtrakRtAMga prabhRti Agama sAhitya kA adhyayana nahIM kiyA jA sakatA thaa|' jinadAsa mahattara ne likhA hai - AcArAMga kA adhyayana karane ke bAda hI dharmakathAnuyoga; gaNitAnuyoga, aura dravyAnuyoga par3hanA caahie| yadi koI sAdhaka AcArAMga ko binA par3he anya Agama-sAhitya kA adhyayana karatA hai to use cAturmAsika prAyazcitta AtA hai| vyavahArabhASya meM varNana hai ki AcArAMga ke zastra-parijJA adhyayana se navadIkSita zramaNa kI upasthApanA kI jAtI thI aura usake adhyayana se hI zramaNa bhikSA lAne ke lie yogya banatA thaa| AcArAMga kA adhyayana kiye binA koI bhI zramaNa AcArya jaise gaurava-garimAyukta pada ko prApta nahIM kara sakatA thaa| 5 gaNi banane ke lie AcAradhara honA Avazyaka hai, AcArAMga ko jaina darzana kA veda mAnA hai| bhadrabAhu Adi ne AcArAMga ke mahattva ke sambandha meM jo apane maulika vicAra vyakta kiye haiM ve AcArAMga kI gaurava-garimA kA digdarzana AcArAMga kI prAthamikatA prAcIna pramANoM ke AdhAra se yaha spaSTa hai ki dvAdazAMgI meM AcArAMga prathama hai, para vaha racanA kI dRSTi se prathama hai yA sthApanA kI dRSTi se, isa sambandha meM vibhinna mata haiN| nandI cUrNI meM AcArya jinadAsa gaNI mahattara ne sUcita kiyA hai ki jaba tIrthaMkara bhagavAn tIrtha kA pravartana karate haiM usa samaya ve pUrvagata sUtra kA artha sarvaprathama karate haiM / etadartha hI vaha pUrva kahalAtA hai| kintu jaba sUtra kI racanA karate haiM to 'AcArAMga-sUtrakRtAMga' Adi AgamoM kI racanA karate haiM aura usI taraha ve sthApanA bhI karate haiN| ataH artha kI dRSTi se pUrva sarvaprathama haiM, kintu sUtra-racanA aura sthApanA kI dRSTi se AcArAMga sarvaprathama hai| isakA samarthana AcArya haribhadra " tathA AcArya abhayadeva ne bhI kiyA hai| AcArAMga carNI meM likhA hai ki jitane bhI tIrthaMkara hote haiM ve AcArAMga kA artha sarvaprathama kahate haiM aura usake bAda gyAraha aMgoM kA artha kahate haiM aura usI krama se gaNadhara bhI sUtra kI racanA kahate haiN|' ___ AcArya zIlAGka kA bhI yahI abhimata hai ki tIrthaMkara AcArAMga ke artha kA prarUpaNa hI sarvaprathama karate haiM aura gaNadhara bhI usI krama se sthApanA karate haiM / 10 samavAyAMgavRtti meM AcArya abhayadeva ne yaha bhI likhA hai ki AcArAMga-sUtra sthApanA kI dRSTi se prathama hai kintu racanA kI dRSTi se vaha bArahavA~ hai| 11 nizItha cUrNI bhAga 4 pRSTha 252 2. . nizItha cUrNI bhAga 4 pRSTha 252 nizItha 16-1 vyavahAra bhASya 3 / 174-175 AyArammi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u / tamhA AyAradharo, bhaNNai paDhamaM gaNiTThANaM // - AcArAMga niyukti gAthA. 10 AcArAMga niyukti, gAthA 8 (ka) nandI sUtra vRtti, pRSTha 88 (kha) nandI sUtra cUrNI, pRSTha 75 samavAyAMga vRtti, pRSTha 130-131 savve titthagarA vi AyArassa atthaM paDhamaM Aikkhanti, tato sesagANaM ekArasaNhaM aMgANaM tAecceva parivADIe gaNaharA vi suttaM gaMthaMti / iyANi paDhamamaMgaMti kiM nimittaM AyAro paDhamaM Thaviyo / - AcArAMga cUrNI 10. AcArAMga vRtti, pRSTha 6 11. samavAyAMga vRtti, pRSTha 101 [22] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva sAhitya se aMga nirmUr3ha haiM isa dRSTi se AcArAMga ko sthApanA kI dRSTi se prathama mAnA hai para racanAkrama kI dRSTi se nhiiN| AcArya hemacandra aura guNacandra ne, jinhoMne bhagavAn mahAvIra ke jIvana kI pavitra gAthAe~ aMkita kI haiM, unhoMne likhA hai ki bhagavAn mahAvIra ne gautama prabhRti gaNadharoM ko sarvaprathama tripadI kA jJAna pradAna kiyaa| unhoMne tripadI se prathama caudaha pUrvo kI racanA kI aura usa ke bAda dvAdazAMgI kI racanA kii| yaha sahaja hI jijJAsA ho sakatI hai ki aMgoM se pahale pUrvo kI racanA huI to dvAdazAMgI kI racanA meM AcArAMga kA prathama sthAna kisa prakAra hai ? samAdhAna hai; pUrvo kI racanA prathama hone para bhI AcArAMga kA dvAdazAMgI ke krama meM prathama sthAna mAnane para bAdhA nahIM AtI hai| kAraNa hai ki bArahavA~ aMga dRSTivAda hai| dRSTivAda ke parikarma, sUtra, da ke parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga, cUlikA ye pA~ca vibhAga haiN| usameM se eka vibhAga pUrva hai| sarvaprathama gaNadharoM ne pUrvo kI racanA kI, para bArahaveM aMga dRSTivAda kA bahuta bar3e hisse kA granthana to AcArAMga Adi ke krama se bArahaveM sthAna para hI huA hai| aisA kahIM para bhI ullekha nahIM hai ki dRSTivAda kA kathana sarvaprathama kiyA ho, isalie niyuktikAra kA yaha kathana ki AcArAMga racanA va sthApanA kI dRSTi se prathama hai, yuktiyukta pratIta hotA hai| - AcArAMga kI mahattA kA pratipAdana karate hue cUrNikAra aura vRttikAra ne likhA hai ki atIta kAla meM jitane bhI tIrthakara hue haiM, una sabhI ne sarvaprathama AcArAMga kA upadeza diyA, vartamAna meM jo tIrthaMkara mahAvideha kSetra meM virAjita haiM ve bhI sarvaprathama AcArAMga kA hI upadeza dete haiM aura bhaviSyakAla meM jitane bhI tIrthaMkara hoMge ve bhI sarvaprathama AcArAMga kA hI upadeza deNge| AcArAMga ko sarvaprathama sthAna dene kA kAraNa yaha hai ki saMgha-vyavasthA kI dRSTi se AcAra-saMhitA kI sarvaprathama AvazyakatA hotI hai| jaba taka AcAra-saMhitA kI spaSTa rUparekhA na ho vahA~ taka samyak prakAra se AcAra kA pAlana nahIM kiyA jA sktaa| ataH kisI kA bhI AcArAMga kI prAthamikatA ke sambandha meM virodha nahIM hai| yahA~ taka ki zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM ne aMga sAhitya meM AcArAMga ko sarvaprathama sthAna diyA hai| AcArAMga meM vicAroM ke aise motI piroye gaye haiM jo prabuddha pAThakoM ke dila lubhAte haiM, mana ko mohate haiM / yahI kAraNa hai ki saMkSipta zailI meM likhita sUtroM kA artha rUpI zarIra virAT hai, jaba hama AcArAMga ke vyAkhyA-sAhitya ko par3hate haiM to spaSTa parijJAta hotA hai ki sUtrIya zabdabindu meM arthasindhu samAyA huA hai| eka-eka sUtra para, aura eka-eka zabda para vistAra se UhApoha kiyA gayA hai| itanA cintana kiyA gayA hai, ki jJAna kI nirmala gaMgA bahatI huI pratIta hotI hai| zramaNAcAra kA sUkSma vivecana aura itanA spaSTa citra anyatra durlabha hai| kavi ne kahA hai "yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tat kvacit"AdhyAtmika sAdhanA ke sambandha meM jo yahA~ hai vaha anyatra bhI hai, aura jo yahA~ nahIM hai, vaha anyatra bhI nahIM hai| AcArAMga meM bAhya aura Abhyantara ina donoM prakAra ke AcAra kA gaharAI se vizleSaNa kiyA gayA hai| AcArAMga kA viSaya pUrva paMktiyoM meM yaha batAyA hai ki AcArAMga kA mukhya pratipAdya vissy"aacaar"hai| samavAyAMga aura nandIsUtra meM Aye hue viSaya kA saMkSepa meM nirUpaNa isa prakAra hai 1. trisssstthi010|5|165 2. * mahAvIracariyaM 8/257 zrI guNacandrAcArya 3. abhidhAna cintAmaNi 160 4. AcArAMga cUrNI, pRSTha 3 5. AcArAMga zIlAMka vRtti, pRSTha 6 6. samavAyAMga prakIrNaka, samavAya sUtra 89 7. nandIsUtra, sUtra 80 [23] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... AcAra-gocara, vinaya, vainayika (vinaya kA phala), utthitAsana, NiSaNNAsana aura zayitAsana, gamana, caMkramaNa, azana Adi kI mAtrA, svAdhyAya prabhRti meM yoga niyuJjana, bhASA samiti, gupti, zayyA, upadhi, bhaktapAna, udgama-utthAna, eSaNA prabhRti kI zuddhi, zuddhAzuddha ke grahaNa kA viveka, vrata, niyama, tapa, upadhAna aadi| . AcArAMga-niyukti meM AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke nau adhyayanoM kA sAra saMkSepa meM isa prakAra hai - (1) jIva-saMyama, jIvoM ke astitva kA pratipAdana aura usakI hiMsA kA prityaag| (2) kina kAryoM ke karane se jIva karmoM se Abaddha hotA hai aura kisa prakAra kI sAdhanA karane se jIva karmoM se mukta hotA hai| (3) zramaNa ko anukUla aura pratikUla upasarga samupasthita hone para sadA samabhAva meM rahakara una upasargoM ko sahana karanA caahie| (4) dUsare sAdhakoM ke pAsa aNimA, gaNimA, laghimA Adi labdhiyoM ke dvArA prApta aizvarya ko nihAra kara sAdhaka samyaktva se vicalita na ho| (5) isa virAT vizva meM jitane bhI padArtha haiM ve nissAra haiM, kevala samyaktva ratna hI sAra rUpa hai| use prApta karane ke lie puruSArtha kreN| (6) sadguNoM ko prApta karane ke pazcAt zramaNoM ko kisI bhI padArtha meM Asakta bana kara nahIM rahanA caahie| (7) saMyama-sAdhanA karate samaya yadi moha-janya upasarga upasthita hoM to unheM samyak prakAra se sahana karanA caahie| para sAdhanA se vicalita nahIM honA caahie| (8) sampUrNa guNoM se yukta antakriyA kI samyak prakAra se ArAdhanA karanI caahie| .. (9) jo utkRSTa-saMyama-sAdhanA, tapa:ArAdhanA bhagavAn mahAvIra ne kI, usakA pratipAdana kiyA gayA hai| AcArAMga ke prathama zrutaskandha meM nau adhyAya haiN| cAra cUlikAoM se yukta dvitIya zrutaskandha meM solaha adhyayana haiM, isa taraha kula paccIsa adhyayana haiN| AcArAMga niyukti meM jo adhyayanoM kA krama nirdiSTa hai, vaha samavAyAMga ke adhyayana-krama se pRthaktA lie hue haiM / tulanAtmaka dRSTi se adhyayanoM kA krama isa prakAra hai - AcArAMga niyukti samavAyAMga satthapariNNA satthapariNNA logavijaya 2. lokavijaya sIosaNija 3. sIosaNijja sammatta logasAra AvaMtI dhuta mahApariNA 7. vimohAyaNa vimokkha uvahANasuya uvahANasuya mahApariNNA 4. AcArAMga niyukti gAthA 33, 34 AcArAMga niyukti gAthA-31, 32 pRSTha 9 samavAyAMga sUtra prakIrNaka, samavAya sUtra-89 [24] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya umAsvAti ne prazamaratiprakaraNa meM samavAyAMga ke krama kA hI anusaraNa kiyA hai| pA~caveM adhyayana ke do nAma prApta hote haiM-lokasAra aura aavNtii| AcArAMga-vRtti se yaha parijJAta hotA hai ki unheM ye donoM nAma mAnya the| AcArAMga niyukti meM mahAparijJA adhyayana ko sAtavAM adhyayana mAnA hai| aura cUrNikAra tathA vRttikAra ina donoM ne bhI AcArAMga niyukti ke mata ko mAnya kiyA hai| parantu sthAnAMga samavAyAMga aura prazamaratiprakaraNa meM mahAparijJA adhyayana ko sAtavAM na mAnakara navama adhyayana mAnA hai| Avazyakaniyukti tathA prabhAvakacarita Adi granthoM ke AdhAra se yaha spaSTa hai ki vajrasvAmI ne mahAparijJA adhyayana se hI AkAzagAminIvidyA prApta kI thii| isase yaha spaSTa hotA hai ki vajrasvAmI ke samaya taka mahAparijJA adhyayana vidyamAna thaa| kintu AcArAMga vRttikAra ke samaya mahAparijJA adhyayana nahIM thaa| vijJoM kA abhimata hai ki cUrNikAra ke samaya mahAparijJA adhyayana avazya rahA hogA para usake paThana-pAThana kA krama banda kara diyA gayA hogaa| AcArAMga niyukti ke AThaveM adhyayana kA nAma "vimokkho" hai to samavAyAMga meM usakA nAma"vimohAyatana" hai| AcArAMga meM cAra sthaloM para "vimohAyatana" zabda vyavahRta huA hai| jisase prastuta adhyayana kA nAma "vimohAyatana" rakhA hai yA vimokSa kI carcA hone se vimokSa kahA gayA ho| dvitIya zrutaskandha meM cAra cUlAyeM haiM unameM prathama aura dvitIya cUlA meM sAta-sAta adhyayana haiM, tRtIya aura caturtha cUlA meM eka-eka adhyayana hai| cUrNikAra kI dRSTi se rUvasattikkaya yaha dvitIya cUlA kA caturtha adhyayana hai; aura saddasattikkaya yaha pA~cavA~ adhyayana hai| AcArAMga sUtra kI prAcIna hastalikhita pratiyoM meM aura AcArAMga kI zIlAMkavRtti meM tathA prazamarati grantha meM sahasattikkya ke pazcAt rUvasattikkaya, isa prakAra kA krama samprApta hotA hai| gommaTasAra, dhavalA, jayadhavalA, aMgapaNNati tattvArtharAjavartika Adi digambara paramparA ke mananIya granthoM meM AcArAMga kA jo paricaya pradAna kiyA gayA hai usase yaha spaSTa hotA hai ki AcArAMga meM mana-vacana, kAyA, bhikSA, IryA, utsarga, zayanAsana aura vinaya ina ATha prakAra kI zuddhiyoM ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| AcArAMga ke dvitIya zrutaskandha meM pUrNa rUpa se yaha varNana prApta hotA hai| AcArAMga kA padapramANa .. AcArAMganiyukti hAribhadrIyA nandIvRtti nandIsUtracUrNi' aura AcArya abhayadeva kI samavAyAMgavRtti 10 meM AcArAMga sUtra kA parimANa 18 hajAra pada nirdiSTa hai| para, prazna yaha hai ki pada kyA hai ? jinabhadragaNI kSamAzramaNa 1 ne pada ke svarUpa para AcArAMga vRtti pRSTha 196 AcArAMga niyukti gAthA 31-30, pRSTha 9 AcArAMga cUrNi sthAnAMga sUtra 9 samavAyAMga sUtra 89 prazamarati prakaraNa 114-117 AcArAMga niyukti gAthA 11 hAribhadrIyA nandIvRtti pRSTha 76 nandIsUtra cUrNI pRSTha 32 samavAyAMga vRtti pRSTha 108 vizeSAvazyaka bhASya gAthA 1003, pRSTha 48-67 8. 11. vizapa [25] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana karate hue likhA hai ki pada artha kA vAcaka aura dyotaka hai| baiThanA, bolanA, azva, vRkSa Adi pada vAcaka kahalAte haiN| pra, pari, ca, vA Adi avyaya padoM ko dyotaka kahA jAtA hai| pada ke nAmika, naipAtika, aupasagika, AkhyAtika aura mizra Adi prakAra haiN| anuyogadvAra vRtti dazavaikAlika agastyasiMha cUrNI 2 dazavaikAlika hAribhadrIyAvRtti AcArAMga zIlAMka vRtti 4 meM udAharaNa sahita pada kA svarUpa pratipAdita kiyA hai| AcArya devendrasarine 5 pada kI vyAkhyA karate 'arthasamApti kA nAma pada hai|' para AcArAMga Adi meM aThAraha hajAra pada batAye gae haiN| kintu pada ke parimANa ke sambandha meM paramparA kA abhAva hone se pada kA sahI svarUpa jAnanA kaThina hai| prAcIna TIkAkAroM ne bhI spaSTa rUpa se koI samAdhAna nahIM kiyA hai| jayadhavalA meM pramANapada, arthapada aura madhyamapada, ye tIna prakAra batAye haiN| ATha akSaroM vAlA pramANa pada hai| cAra pramANa padoM kA eka zloka yA gAthA hotI hai| jitane akSaroM se artha kA bodha ho vaha arthapada hai| 16348307888 akSaroM vAlA madhyama pada kahalAtA hai| jayadhavalA kA anusaraNa hI dhavalA, gommaTasAra, aMgapaNNattI meM huA hai| prastuta dRSTi se AcArAMga ke aThAraha hajAra padoM ke akSaroM kI saMkhyA kI parigaNanA 294 269 541 198 4000 hotI hai| aura aThAraha hajAra padoM ke zlokoM kI saMkhyA 919 592 2311 87000 batAI gaI hai| yaha eka jvalanta satya hai ki jo pada-parimANa pratipAdita kiyA gayA hai usa meM kAlakrama kI daSTi se bahata kaI parivartana huA hai| vartamAna meM jo AcArAMga upalabdha hai usameM kitanI hI pratiyoM meM do hajAra cha: sau camAlIsa zloka prApta hote haiM to kitanI hI pratiyoM meM do hajAra cAra sau caupana, to kitanI pratiyoM meM do hajAra pAMca sau caupana bhI milate haiN| yadi hama taTastha dRSTi se cintana kareM to sUrya ke ujAle kI bhA~ti yaha jJAta huye binA nahIM rahegA ki jaina Agama-sAhitya ke sAtha hI yaha bAta nahIM huI hai kintu bauddha tripiTika-majjhima nikAya, dIghanikAya, saMyukta nikAya meM jo sUtra saMkhyA batAI gaI hai vaha bhI vartamAna meM upalabdha nahIM hai| vahI bAta vaidika-paramparA mAnya brAhmaNa, AraNyaka, upaniSad aura purANa-sAhitya ke sambandha meM bhI kahI jA sakatI hai| maiM cAhUMgA ki Agama ke mUrdhanya manISI gaNa isa sambandha meM pramANa purassara tarkayukta samAdhAna prastuta karane kA prayAsa kreN| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki samavAyAMga aura nandI sUtra meM AcArAMga kI jo aThAraha hajAra pada-saMkhyA batAI hai vaha kevala prathama zrutaskandha ke nava brahmacarya adhyayanoM kI hai, yaha bAta AcArya bhadrabAhu aura abhayadevasUri ne pUrNa rUpa se spaSTa kI hai| yaha hama pUrva meM sUcita kara cuke haiM ki mahAparijJA adhyayana cUrNikAra ke pazcAt vicchinna ho gayA hai| yaha satya hai ki AcArya zIlAMka ke pahale usakA viccheda huA hai| aisI anuzruti hai ki mahAparijJA adhyayana meM aise aneka cAmatkArika mantra Adi vidyAe~ thIM jisake kAraNa gambhIra pAtra ke abhAva meM usakA paThana-pAThana banda kara diyA gyaa| para, prastuta anuzruti ke pIche aitihAsika prabala-pramANa kA abhAva hai| niyuktikAra kA aisA abhimata hai ki AcAra-cUlA ke sAtoM adhyayana mahAparijJA ke sAta uddezakoM se niyUMDha kiye gaye haiN| isase yaha spaSTa hai ki mahAparijJA meM jina viSayoM para cintana kiyA gayA unhIM viSayoM para sAtoM adhyayanoM meM cintana-nirmUDha kiyA gayA ho| manISiyoM kA aisA bhI mAnanA hai ki mahAparijJA se uddhRta sAtoM adhyayana paThana-pAThana meM vyavahRta hone lage taba mahAparijJA adhyayana kA paThana-pAThana banda ho gayA hogA athavA usake adhyayana kI AvazyakatA hI anubhava nahIM kI jAne lagI hogii| jisase vaha vicchanna huaa| 1. anuyogadvAra vRtti pRSTha 243-244 dazavaikAlika agastyasiMha cUrNi, pRSTha 9 dazavaikAlika hAribhadrIyAvRtti 1 / 1 AcArAMga zIlAMkavRtti 11 karmagrantha - prathama karmagrantha gAthA 7 ___ AcArAMga niyukti gAthA-290 [26] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga ke nAma * AcArAMga niyukti meM AcArAMga ke dasa paryAyavAcI nAma prApta hote haiM ' - 1. AyAra - yaha AcaraNIya kA pratipAdana karane vAlA hai, etadartha AcAra hai| 2. AcAla- yaha niviDa baMdha ko AcAlita (calita) karatA hai, ataH AcAla hai| 3. AgAla-cetanA ko sama dharAtala meM avasthita karatA hai, ataH AgAla hai| 4. Agara - yaha Atmika-zuddhi ke ratnoM ko paidA karane vAlA hai, ataH Agara hai| AsAsa- yaha saMtrasta cetanA ko AzvAsana pradAna karane meM sakSama hai, ataH AzvAsa hai| 6. Ayarisa - isameM itikartavyatA kA svarUpa dekha sakate haiM, ataH yaha Adarza hai| 7. aGga- yaha antastala meM ahiMsA Adi jo bhAva rahe hue haiM, unako vyakta karatA hai, ataH aMga hai| 8. AiNNa - prastuta Agama meM AcIrNa dharma kA nirUpaNa kiyA gayA hai, ataH AcIrNa hai| 9. AjAi- isase jJAna Adi AcAroM kI prasUti hotI hai, ataH AjAti hai| 10. Amokkha - bandhana-mukti kA yaha sAdhana hai, ata: AmokSa hai| niyuktikAra bhadrabAhu ne likhA hai ki ziSyoM ke anugrahArtha zramaNAcAra ke gurutama rahasyoM ko spaSTa karane ke lie AcArAMga kI cUlAoM kA AcAra meM se ni!haNa kiyA gayA hai| kisa-kisa adhyayana ko kahA~-kahA~ se niyUMDha kiyA gayA hai usakA ullekha AcArAMga cUrNI meM bhI aura AcArAMga vRtti meM bhI prApta hotA hai| vaha tAlikA isa prakAra hai - ni!haNa-sthala : AcArAMga niyUMDha adhyayana : AcAracUlA adhyayana uddezaka adhyayana 1, 2, 5,6,7 1,2,5,6,7 >> 18-4 15 2-4 pratyAkhyAna pUrva ke tRtIya vastu kA AcAra nAmaka bIsavA~ praabhRt| AcAra-prakalpa (nizItha) AcArAMga niyukti meM kevala ni!haNa sthala ke adhyayana aura uddezakoM kA saMketa kiyA hai| kahIM-kahIM para cUrNikAra aura vRttikAra ne ni!haNa sUtroM kA bhI saMketa kiyA hai| 1. 2. 3. AcArAMga niyukti gAthA 7 . AcArAMga niyukti gAthA 7 se 10 taka AcArAMga cUrNI sUtra 87,88,89, 102, 162, 196, 240 AcArAMga vRtti pRSTha 319 se 320 jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pRSTha 52 TippaNa 1 jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pRSTha 52 TippaNa 2 [27] 5. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyukti, cUrNi aura vRtti meM jina nirdezoM kA sUcana kiyA gayA hai, usase yaha spaSTa hai ki AcAra-cUlA AcArAMga se uddhRta nahIM hai apitu AcArAMga ke ati saMkSipta pATha kA vistAra pUrvaka varNana hai| prastuta tathya kI puSTi AcArAMga niyukti se bhI hotI hai| AcArAgra meM jo agra zabda AyA hai vaha vahA~ para upakArAgra ke artha meM hai| AcArAMga cUrNi meM upakArAgra kA artha pUrvokta kA vistAra aura anukta kA pratipAdana karane vAlA hotA hai| AcArAna meM AcArAMga ke jisa artha kA pratipAdana hai, usa artha kA usameM vistAra to hai hI, sAtha hI usameM apratipAdita artha kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| isIlie usako AcAra meM prathama sthAna diyA gayA hai| AcArAMga ke racayitA ___ AcArAMga ke prathama vAkya se hI yaha spaSTa pratIta hotA hai ki isa artha ke prarUpaka tIrthaMkara mahAvIra the aura sUtra ke racayitA paMcama gaNadhara sudharmA / yahA~ yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki bhagavAn artha rUpa meM jaba dezanA pradAna karate haiM to pratyeka gaNadhara apanI bhASA meM sUtroM kA nirmANa karate haiN| bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara the aura nau gaNa the| gyAraha gaNadharoM meM AThaveM aura nauveM tathA dazaveM aura gyArahaveM gaNadharoM kI vAcanAyeM sammilita thIM, jisa ke kAraNa nau gaNa khlaaye| bhagavAn mahAvIra ke samaya indrabhUti aura sudharmA ko chor3akara zeSa gaNadharoM kA nirvANa ho cukA thaa| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAta indrabhUti gautama ko kevalajJAna prApta ho gyaa| jisake kAraNa vartamAna meM jo aMga-sAhitya upalabdha hai vaha sudharmA svAmI kI dena hai| AcArAMga ke do zrutaskandha haiN| prathama zrutaskandha kA nAma AcAra yA brahmacarya tathA nava brahmacarya ye nAma upalabdha hote haiN| brahmacarya nAma to hai hI ! kintu nau adhyayana hone se nava brahmacarya ke nAma se bhI yaha prathama zrutaskandha prasiddha hai| vijJoM kI yaha spaSTa mAnyatA hai ki prathama zrutaskandha sudharmA svAmI dvArA racita hI hai kintu dvitIya zrutaskandha ke racayitA ke sambandha meM : unakA kahanA hai ki vaha sthavirakRta hai| 2 sthavira kA artha cUrNikAra ne gaNadhara kiyA hai aura AcArya zIlAMka ne caturdazapUrvavid kiyA hai| kintu sthavira kA nAma ullikhita nahIM hai| yaha mAnA jAtA hai ki prathama zrutaskandha ke gambhIra rahasyoM ko spaSTa karane ke lie bhadrabAhu svAmI ne AcArAMga kA artha AcArAgra meM pravibhakta kiyaa| sahaja hI jijJAsA ho sakatI hai ki pAMcoM cUlAoM ke nirmAtA eka hI vyakti haiM yA alaga-alaga vyakti haiM ? kyoMki AcArAMga niyukti meM sthavira zabda kA prayoga bahuvacana meM huA hai / jisase yaha jJAta hotA hai ki usake racayitA aneka vyakti hone caahiye| samAdhAna hai ki sthavira' zabda kA bahuvacana meM jo prayoga huA hai vaha sammAna kA pratIka hai| pA~coM kI cUlAoM ke racayitA eka hI vyakti haiN| AcArAMga cUrNi meM varNana hai ki sthUlibhadra kI bahana sAdhvI yakSA mahAvideha-kSetra meM bhagavAn sImaMdhara svAmI ke darzanArtha gayI thiiN| lauTate samaya bhagavAn ne use bhAvanA aura vimukti ye do adhyayana diye / AcArya hemacandra ne pariziSTa parva meM yakSA sAdhvI ke prasaMga kA citraNa karate hue likhA hai ki bhagavAn sImaMdhara ne bhAvanA aura vimukti, rativAkyA (ratikalpa) aura viviktacaryA ke cAra adhyayana pradAna kiye| saMgha ne do adhyayana AcArAMga kI tIsarI aura cauthI cUlikA ke rUpa meM aura antima AcArAMga niyukti gAthA 286 AcArAMga niyukti gAthA 287 AcArAMga cUrNi, pRSTha 326 AcArAMga vRtti, patra 290 AcArAMga niyukti, gAthA 287 AcArAMga cUrNi, pRSTha 188 pariziSTa parva - 9 / 97-100 pRSTha-90 [28] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do adhyayana dazavaikAlika cUlikA ke rUpa meM sthApita kiye| Avazyaka cUrNi meM do adhyayanoM kA varNana hai - to pariziSTaparva meM cAra adhyayanoM kA ullekha hai| AcArya hemacandra ne do adhyayanoM kA samarthana kisa AdhAra se kiyA hai ? AcArAMga-niyukti aura dazavaikAlika-niyukti meM prastuta ghaTanA kA koI saMketa nahIM hai| phira vaha Avazyaka cUrNi meM kisa prakAra A gayI yaha zodhArthI ke lie anveSaNIya hai| kitane hI niSThAvAn vijJoM kA abhimata hai ki dvitIya zrutaskandha ke racayitA gaNadhara sudharmA hI haiM kyoMki samavAyAMga aura nandI meM AcArAMga kA paricaya hai| usase yaha spaSTa hai ki vaha pariziSTa ke rUpa meM bAda meM jor3A huA nahIM hai| niyuktikAra ne jo AcArAMga kA.pada-parimANa batAyA hai vaha kevala prathama zrutaskandha kA hai| pAMca cUlAoM sahita AcArAMga kI pada saMkhyA bahuta adhika hai| niyuktikAra ke prastuta kathana kA samarthana nandI cUrNi aura samavAyAMga vRtti meM kiyA gayA hai| para eka jvalanta prazna yaha hai ki AcArAMga ke samAna anya AgamoM meM bhI do zrutaskandha haiM para una AgamoM meM prathama zrutaskandha kI aura dvitIya zrutaskandha kI pada-saMkhyA kahIM para bhI alaga-alaga nahIM batAyI hai| kevala AcArAMga ke prathama zrutaskandha kA pada-parimANa kisa AdhAra se diyA hai, isa sambandha meM niyuktikAra va cUrNikAra tathA vRttikAra mauna haiN| dhavalA aura aMgapaNNati jo digambara paramparA ke mAnanIya grantha haiM, inameM AcArAMga kI pada-saMkhyA bhI zvetAmbara granthoM kI taraha aThAraha hajAra batAyI hai| unhoMne jina viSayoM kA nirUpaNa kiyA hai ve dvitIya zrutaskandha ke pratipAdita viSayoM ke sAtha pUrNa rUpa se milate haiN| samavAyAMga aura nandI meM, dRSTivAda meM caudaha pUrvo meM cAra pUrvo ke atirikta kisI bhI aMga kI cUlikAeM nahIM batAyI haiN| jabaki pratyeka aMga ke zrutaskandha, adhyayana, uddezaka, pada aura akSaroM taka kI saMkhyA kA nirUpaNa hai| vahA~ para cAra pUrvo kI cUlikAyeM batAyIM haiM kintu AcArAMga kI cUlikAoM kA nirdeza nahIM hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki cAra pUrvo ke atirikta anya kisI bhI Agama kI cUlikAyeM nahIM thiiN| AcArAMga aura AcAra prakalpa ye donoM eka nahIM haiN| kyoMki AcArAMga kahIM se bhI niyUMDha nahIM kiyA gayA hai, jabaki * AcAra-prakalpa pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya vastu AcAra-nAmaka bIsaveM prAbhRta se uddhRta hai| yaha bAta niyukti, cUrNi aura vRtti meM spaSTa rUpa se AyI hai aura yaha bahuta hI spaSTa hai ki sAdhvAcAra ke lie mahAna upayogI hone se cUlA na hone para bhI cUlA ke rUpa meM use sthAna diyA gayA hai / samavAyAMga-sUtra meM "AyArassa bhagavao sacUliyAgassa" yaha pATha AtA hai| saMbhava hai pATha meM cUlikA zabda kA prayoga hone ke kAraNa sandeha-prada sthiti utpanna huI ho| jisase pada saMkhyA aura cUlikA ke sambandha meM AcArAMga ke dvitIya zrutaskandha ke rUpa meM AcArAMga se bhinna AcArAMga kI cUlikAyeM AcArAgra aura AcArAMga kA pariziSTa mAnene kI niyuktikAra Adi ko kalpanA karanI par3I ho| ___ yaha spaSTa hai ki AcArAMga ke prathama zrutaskandha kI bhASA se dvitIya zrutaskandha kI bhASA bilkula pRthak hai, jisake kAraNa cintakoM meM yaha dhAraNA banI huI hai ki donoM ke racayitA pRthak-pRthak vyakti haiN| para Agama ke prati jo atyanta niSThAvAne haiM, unakA abhimata hai ki donoM zrutaskandhoM ke racayitA eka hI vyakti haiN| prathama zrutaskandha meM tAttvika-vivecana kI pradhAnatA hone se sUtra-zailI meM usakI racanA kI gayI hai| jisake kAraNa usake bhAva-bhASA aura zailI meM kliSTatA AyI hai aura dvitIya zrutaskandha meM sAdhanA rahasya ko vyAkhyAtmaka dRSTi se samajhAyA gayA hai, isalie usakI zailI bahuta hI sugama aura sarala rakhI gayI hai| Adhunika yuga meM kitane hI lekhaka jaba dArzanika pahaluoM para cintana karate haiM usa samaya unakI bhASA kA stara alaga hotA hai aura jaba ve bAla-sAhitya kA lekhana karate haiM, usa samaya unakI bhASA pRthak hotI hai| usameM vaha lAlitya nahIM hotA aura na vaha gambhIratA hI hotI hai| yahI bAta prathama aura dvitIya zrutaskandha kI bhASA ke sambandha meM samajhanI caahie| ____ sabhI mUrdhanya manISiyoM ne isa satya ko eka svara se svIkArA hai ki AcArAMga sarvAdhika prAcIna Agama hai| usameM jo AcAra kA vizleSaNa huA hai vaha atyadhika maulika hai| [29] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA zailI AcArAMga sUtra meM gadya aura padya donoM hI zailI kA sammizraNa hai| gadya kA prayoga vizeSa rUpa se huA hai| dazavaikAlika cUrNi meM AcArAMga ke prathama zrutaskandha ko gadya ke vibhAga meM rakhA hai| usakI zailI caurNa pada mAnI hai| AcArya haribhadra ne bhI yahI mata vyakta kiyA hai| AcArya bhadrabAhu ne caurNa pada kI vyAkhyA karate hue likhA hai "jo arthabahula, mahArtha hetu-nipAta aura upasarga se gambhIra bahupAda avyavacchinna gama aura naya se vizuddha hotA hai vaha caurNapada hai|"3 prastuta paribhASA meM bahupAda zabda AyA hai jisakA artha hai pAda kA abhaav| jisameM kevala gadya hI hotA hai| para caurNa vaha hai jisameM gadya ke sAtha bahupAda (caraNa) bhI hote haiN| AcArAMga sUtra meM gadya ke sAtha padya bhI hai| prathama zrutaskandha meM AThaveM adhyayana kA AThavAM uddezaka aura navama adhyayana padya rUpa meM hai| zeSa chaH adhyayanoM meM pandraha padya to spaSTa rUpa se prApta hote haiN| TIkAkAra ne jahA~-jahA~ para padya hai, usakA sUcana kiyA hai| kevala 78 aura 79, ina do zlokoM kA ullekha TIkA meM nahIM hai| tathApi muni zrI jambUvijayajI ne use padya rUpa meM diyA hai| sUtra 99 padyAtmaka hai aisA sUcana aneka sthaloM para huA hai| tathApi usameM chanda kI dRSTi se kucha nyUnatA hai| AcArAMga meM aise aneka sthala padya rUpa meM pratIta hote haiM para ve gadya-rUpa meM hI AcArAMga meM vyavahRta haiN| manISiyoM kA mata hai ki mUla meM ve padya hoMge kintu Aja ve padya rUpa meM vyavahata nahIM haiN| kitane hI vAkyoM ko hama gadya rUpa meM bhI par3hakara Ananda le sakate haiM aura padya-rUpa meM bhii| dvitIya zrutaskandha kA adhikAMza bhAga gadyarUpa meM hai| pandrahaveM adhyayana meM aThAraha padya prApta hote haiM aura solahavA~ adhyayana padya-rUpa meM hai| vartamAna meM AcArAMga ke donoM zrutaskandhoM meM 146 padya upalabdha haiM / samavAyAMga aura nandIsUtra meM jo AcArAMga kA paricaya upalabdha hai usameM saMkhyeya veSTaka aura saMkhyeya zloka batAye haiN| DAkTara zubiMga ne AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke padyoM kI tulanA bauddhatripiTaka - suttanipAta ke sAtha kI hai| AcArAMga ke padya vividha chandoM meM upalabdha hote haiN| usameM AryA, jagatI, triSTabha, vaitAliya, anuSTupa zloka Adi vividha chanda haiN| AcArAMga dvitIya zrutaskandha kI prathama do cUlikAe~ pUrNa gadya meM haiM, tRtIya cUlikA meM bhagavAn mahAvIra ke dAna-prasaMga meM chaH AryAoM kA prayoga huA hai, dIkSA, zivikA meM AsIna hokara prasthAna karane kA varNana gyAraha AryAoM meM hai aura jisa samaya dIkSA grahaNa karate haiM usa samaya jana-mAnasa kA citraNa bhI do AryAoM meM kiyA gayA hai| mahAvratoM kI bhAvanAoM kA varNana anuSTapa chandoM meM kiyA gayA hai| caturtha cUlikA meM jo padya haiM ve upajAti pratIta hote haiN| suttanipAta ke Amagandha sutta meM isa taraha ke chanda ke prayoga dRggocara hote haiN| AcarAMga kI bhASA sAmAnya rUpa se jaina AgamoM kI bhASA ardhamAgadhI hai, yadyapi jaina-paramparA kA aitihAsika dRSTi se cintana kareM to sUrya ke prakAza kI bhA~ti spaSTa parijJAta hogA ki jaina-paramparA ne bhASA para itanA bala nahIM diyA hai, usakA yaha spaSTa mantavya hai ki mAtra bhASA jJAna se na to mAnava kI citta-zuddhi ho sakatI hai aura na Atma-vikAsa hI ho sakatA hai| citta-vizuddhi kA mUlakAraNa sadvicAra hai| bhASA vicAroM kA vAhana hai, isalie jaina manISigaNa saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura anya prAntIya bhASAoM ko apanAte rahe haiM aura unameM vipula-sAhitya kA bhI sRjana karate rahe haiM / yahI kAraNa hai AcarAMgasUtra kI bhASA-zailI meM bhI parivartana huA hai| prathama zrutaskandha kI bhASA bahuta hI gaThI huI sUtrAtmaka hai to dvitIya zrutaskandha kI bhASA kucha zithila aura vyAsa-pradhAna hai| 2. dazavakAlika cUrNi pR078 dazavaikAlika vRtti pR0 88 dazavaikAlika niyukti gAthA, 174 [30] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha spaSTa hai ki bhASA ke svarUpa meM parivartana hotA AyA hai| AcArya hemacandra ne AgamoM kI bhASA ko ArSa-prAkRta kahA hai / yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki vaidika paramparA meM RSiyoM ke zabdoM kI surakSA para adhika bala diyA kintu artha kI surakSA para utanA bala nahIM diyA gayA hai| jisake phalasvarUpa vedoM ke zabda prAyaH surakSita haiM kintu artha kI dRSTi se vijJoM meM paryApta mata-bheda hai, vaidika vijJoM ne Aja dina taka zabdoM kI surakSA ke lie bahuta hI prayAsa kiyA hai para artha kI dRSTi se koI vizeSa prayAsa nahIM huaa| para jaina-paramparA ne zabda kI apekSA artha para vizeSa bala diyA hai| isa kAraNa pAThabheda to milate haiM, kintu arthabheda nahIM miltaa| AcArAMgasUtra meM bhI pATha-bheda kI eka lambI paramparA hai| vibhinna pratiyoM meM eka hI pATha ke vividha rUpa milate haiN| vizeSa jijJAsu zodhakartAoM ko muni jambUvijayajI dvArA sampAdita AcArAMgasUtra ke avalokana kI maiM preraNA karatA hai| prastuta sampAdana meM bhI mahattvapUrNa pAThAntara aura unakI bhinna arthavattA kA sUcana kara naI dRSTi dI hai| vastAra-bhaya se unakI carcA maiM yahA~ nahIM kara rahA hU~, pAThaka svayaM ise par3hakara lAbha utthaayeN| hA~, eka bAta aura hai ki veda ke zabdoM meM mantroM kA AropaNa kiyA gayA, jisase veda ke mantra surakSita raha gye| para jainAgamoM meM mantra-zakti kA AropaNa na hone se artha surakSita rahA hai, para zabda nhiiN| jaina AgamoM kI bhASA meM parivartana kA eka mukhya kAraNa yaha bhI rahA hai ki jaina Agama prArambha meM likhe nahIM gaye the| sudIrghakAla taka kaNThastha karane kI paramparA rhii| samaya-samaya para dvAdaza varSoM ke duSkAloM ne Agama ke bahuta adhyAya vismRta karA diye| unakI saMyojanA ke lie aneka vAcanAe~ huii| vIra nirvANa saM. 980 meM vallabhIpura nagara meM devAddhigaNI kSamAzramaNa ke netRtva meM AgamoM ko lipibaddha kiyA gyaa| usake pazcAt AgamoM kA nizcita-rUpa sthira ho gyaa| dArzanika viSaya ___ AcArAMgasUtra meM jainadarzana ke mUlabhUta tattva garbhita haiM, AcArAMga ke adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai| usa yuga ke anya dArzanikoM ke vicAra se zramaNa bhagavAn mahAvIra kI vicAradhArA atyadhika bhinna thii| pAlI-piTakoM ke adhyayana se bhI yaha spaSTa hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya anya aneka zramaNa paramparAe~ bhI thiiN| una zramaNoM kI vicAradhArA kriyAvAdI, akriyAvAdI ke rUpa meM cala rahI thiiN| jo karma aura usake phala ko mAnate the, ve kriyAvAdI the, jo use nahIM mAnate the ve akriyAvAdI the| bhagavAn mahAvIra aura tathAgata buddha ye donoM hI kriyAvAdI the| para ina donoM ke kriyAvAda meM antara thaa| tathAgata buddha ne kriyAvAda ko svIkAra karate hue bhI zAzvat AtmavAda ko svIkAra nahIM kiyaa| jabaki bhagavAn mahAvIra ne AtmavAda kI mUla bhitti para hI kriyAvAda kA bhavya-bhavana khar3A kiyA hai| jo AtmavAdI hai vaha lokavAdI hai aura jo lokavAdI hai,vaha karmavAdI hai, jo karmavAdI hai vaha kriyAvAdI hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra kA kriyAvAda tathAgata buddha se pRthak hai| karmavAda ko pradhAnatA dene ke kAraNa Izvara, brahmA Adi se saMsAra kI utpatti nahIM mAnI gii| saSTi anAdi hai, ataeva usakA koI kartA nahIM hai| bhagavAn mahAvIra ne spaSTa kahA- jaba taka karma hai, Arambha-samArambha hai, hiMsA hai, taba taka saMsAra meM paribhramaNa hai, kaSTa hai| jaba AtmA karma-samArambha kA pUrNa rUpa se parityAga karatA hai, taba usake saMsAra-paribhramaNa kI paramparA ruka jAtI hai| zramaNa vahI hai jisane karma-samArambha kA parityAga kiyA hai| karma-samArambha kA niSedha karane kA mUla kAraNa yaha hai-isa virAT vizva meM jitane bhI jIva haiM unheM sukhapriya hai, koI bhI jIva duHkhoM kI icchA nahIM krtaa| jIvoM ko jo duHkha kA nimitta banatA hai vahI karma hai, hiMsA hai| yaha jAnanA Avazyaka hai ki jIva kauna hai aura kahA~ para hai ? AcArAMga meM jIva-vidyA ko lekara gaharAI se cintana huA hai, pRthvI, pAnI, agni, vanaspati, trasakAya aura vAyukAya ina jIvoM kA paricaya karAyA gayA hai 5, yahA~ para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki anya Agama sAhitya meM vAyu ko pAMca sthAvaroM ke sAtha ginA hai, para yahA~ para AcArAMga sUtra 1 / 3 2. AcArAMga 109 3. AcArAMga 6, 13 4. AcArAMga 80 5. AcArAMga 48,46, 9, 1, 13, 13 [31] Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trasakAya ke pazcAt; yaha kisa apekSA se atikrama huA hai ki yaha cintanIya hai| aura yaha spaSTa kiyA hai ki ina jIvanikAyoM kI hiMsA mAnava apane svArtha ke lie karatA hai, para use yaha jJAta nahIM ki hiMsA se kitane karmoM kA bandhana hotA hai| isalie sabhI tIrthaMkaroM ne eka hI upadeza diyA ki tuma kisI bhI prANI kI hiMsA mata kro| 1 hiMsA se sabhI prANiyoM ko apAra kaSTa hotA hai, isalie hiMsA karmabandha kA eka kAraNa hai| maulika rUpa meM sabhI AtmAe~ samAna svabhAva vAlI haiM, kintu karma-upAdhi ke kAraNa unake do rUpa ho jAte haiM - eka saMsArI AtmA aura dUsarI mukta AtmA / AtmA tabhI mukta banatI hai jaba karma se rahita banatI hai| isalie karmavighAta ke mUla sAdhana hI AcArAMga meM prApta hote haiN| AtmA ko vijJAtA bhI batAyA hai| AtmA jJAnamaya hai| isa prakAra kI mAnyatAe~ hameM upaniSadoM meM bhI prApta hotI haiN| bhagavAn mahAvIra ne loka ko Urdhva, madhya aura adhaH ina tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai adholoka meM duHkha kI pradhAnatA hai, madhyaloka meM sukha aura duHkha inakI madhyama sthiti hai, na sukha kI utkRSTatA hai aura na duHkha kii| Urdhvaloka meM sukha pradhAna rUpa se rahA huA hai| lokAtIta sthAna siddhisthAna aura muktasthAna kahalAtA hai| Urdhvaloka meM devaloka hai, madhyaloka meM mAnava pradhAna hai aura adholoka meM naraka hai| madhyaloka eka aisA sthAna hai jahA~ se jIva Upara aura nIce donoM sthAnoM para jA sakatA hai| nArakIya jIva deva nahIM bana sakatA aura deva nArakIya nahIM bana sakatA, para mAnavaloka kA jIva naraka meM bhI jA sakatA hai, deva bhI bana sakatA hai| utkRSTa pApa ke phala ko bhogane kA sthAna naraka hai aura puNya ke phala ko bhogane kA sthAna svarga hai| acche kRtya karane vAlA svarga meM paidA hotA hai aura bure kRtya karane vAlA naraka meN| yadi manuSya banakara vaha sAdhanA karatA hai to mukta bana jAtA hai| vaha saMsAracakra ko samApta kara detA hai| loka aura aloka kA spaSTa ullekha prApta hotA hai| AcArAMga ke anusAra ahiMsaka jIvana kA artha hai saMyamI jIvana / bhagavAn mahAvIra aura buddha donoM ne sadAcAra para bala diyA hai, yahA~ jAtivAda ko bilkula mahattva nahIM diyA gayA hai| - AcArAMga meM sAdhanA- pakSa tathAgata buddha sAdhanA ke uSA kAla meM ugratama sAdhanA karate rahe para unheM usase Ananda kI upalabdhi nahIM huii| jisake kAraNa unhoMne ugra-sAdhanA kA parityAga kara dhyAna kA Alambana liyaa| unakA yaha abhimata bana gayA ki ugra sAdhanA dhyAnasAdhanA meM bAdhaka hai| para prabhu mahAvIra kI sAdhanA kA jo zabdacitra AcArAMga meM prApta hai vaha bahuta hI kaThora thaa| prabhu mahAvIra cAra-cAra mAha taka eka hI sthAna para avasthita hokara sAdhanA karate the / unhoMne chaH mAha taka bhI anna aura jala grahaNa nahIM kiyA tathApi unakI vaha ugra-sAdhanA dhyAna meM bAdhaka nahIM apitu sAdhaka thii| prabhu mahAvIra nirantara dhyAna-sAdhanA meM lage rahate the| unhoMne apane zramaNa-saMgha kI jo AcAra saMhitA banAI vaha bhI atyanta ugra sAdhanA yukta thI / zramaNa ke azana, vazana, pAtra, nivAsa sthAna ke sambandha meM yaha niyama banAyA ki zramaNa ke nimitta yadi koI vastu banAI gaI ho yA purAtana - padArtha meM navInasaMskAra kiyA gayA ho to vaha bhI bhikSu ke lie agrAhya hai| vaha uddiSTa tyAgI hai| yadi use anuddiSTa mila jAe aura usake lie upayogI ho to vaha use grahaNa kara sakatA hai| jaina zramaNa anya bauddha aura vaidika paramparA ke bhikSuoM kI taraha kisI ke ghara para bhojana kA nimantraNa bhI grahaNa nahIM karatA thaa| bauddha sAhitya meM bauddha-zramaNoM ke lie sthAna-sthAna para AvAsa hetu vihAroM ke nirmANa kA varNana hai aura vaidika paramparA ke tApasoM ke lie AzramoM kI vyavasthA batAI gaI hai kintu jaina zramaNoM ke lie 1. 2. 3. 4. AcArAMgasUtra 126 AcArAMgasUtra 165 AcArAMgasUtra 93 AcArAMgasUtra 120 [32] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI bhI prakAra meM nivAsa sthAna kA nirmANa karanA niSiddha mAnA gayA thA / yadi nirmANa bhI usake nimitta kiyA gayA ho to usameM zramaNa avasthita nahIM ho sakatA thaa| bauddha bhikSuoM ke lie vastra-grahaNa karanA anivArya thA / zramaNoM ke nimitta kraya karake jo gRhastha vastra detA thA use tathAgata buddha saharSa svIkAra karate the / buddha ne zramaNoM ke nimitta se diye gaye vastroM ko grahaNa karanA ucita mAnA thaa| para jaina zramaNoM ke lie vastra-grahaNa karanA utsarga mArga nahIM thA aura usake nimitta nirmita-krIta vastra ko vaha grahaNa bhI nahIM kara sakatA thA aura na vaha bahumUlya, utkRSTa vastroM ko grahaNa karatA thaa| usake pAsa vastra hone para grISmaRtu Adi meM vastra dhAraNa karanA Avazyaka na hotA to vaha use dhAraNa nahIM karatA aura Avazyaka hone para lajjA-nivAraNArtha anAsakta-bhAva se vastra kA upayoga karatA thA / zramaNa bhikSA se apanA jIvanayApana karatA thaa| bhojana ke nimitta hone vAlI sabhI prakAra kI hiMsA se vaha mukta thaa| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM sthUla jIvoM kI hiMsA se jana-mAnasa paricita thA / para tyAgI * aura saMnyAsI kahalAne vAle vyaktiyoM ko bhI sUkSma-hiMsA kA parijJAna nahIM thA / ve nitya nayI miTTI khodakara lAte aura Azrama kA lepana karate the / anekoM bAra snAna karane meM dharma kA anubhava karate / tathAgata buddha bhI pAnI meM jIva nahIM mAnate the| vaidika paramparA meM "causaThThIe maTTiyAhi sa NhAti" vaha causaTha bAra miTTI kA snAna karatA hai| paMcAgni tapa tApane meM sAdhanA kI utkRSTatA mAnI jAtI, vividha prakAra se vAyukAya ke jIvoM kI virAdhanA kI jAtI aura kanda-mUla-phala-phUla ke AhAra ko nirdoSa AhAra mAnA jaataa| vaidika paramparA ke RSigaNa gRha kA parityAga kara patnI ke sAtha jaMgala meM rahate the| ve gRha-tyAga to karate the para patnI- tyAga nahIM / bhagavAn mahAvIra ne spaSTa kahA ki zramaNa ko strI-saMga kA pUrNa tyAga karanA caahie| kyoMki strI-saMga se nAnA prakAra ke prapaMca karane par3ate haiM, jisameM kevala bandhana hI bandhana hai| ataH santoM ko gRha tyAga hI nahIM sarva parityAgI honA caahie| ahiMsA mahAvrata ke pUrNa rUpa se pAlana karane se anya sabhI mahAvratoM kA pAlana sahaja saMbhava thA / zramaNa kisI bhI prakAra kI hiMsA na svayaM kare aura na dUsaroM ko karane ke lie prerita kare aura na hiMsA karane vAloM kA anumodana hI kare - mana, vacana aura kAyA se| ahiMsA mahAvrata kI surakSA ke lie rAtri bhojana kA tyAga anivArya hai| zramaNa ko bhikSA meM jo bhI vastu upalabdha hotI hai vaha use samabhAvapUrvaka grahaNa karatA thA / parISahoM ko grahaNa karate samaya usake mana meM kiMcinmAtra bhI asamAdhi nahI hotI thii| usake mana meM Ananda kI UrmiyA~ taraMgita hotI rahatI thiiN| zArIrika kaSTa kA asara mana para nahIM hotA / kyoMki dhyAnAgni se vaha kaSAyoM ko jalA detA thaa| bhagavAn mahAvIra kA mukhya lakSya zarIra zuddhi nahIM Atma zuddhi haiM / jisake jIvana meM ahiMsA kI nirmala dhArA pravAhita ho rahI hai use hI Arya kahA gayA hai aura jisake jIvana meM hiMsA kI pradhAnatA hai vaha anArya hai| 11 AcArAMgasUtra meM aise aneka zabda vyavahRta hue haiM jinameM virAT cintana chipA huA hai| AcArAMga ke vyAkhyAkAroM ne una pAribhASika zabdoM kA artha spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| AcArAMga meM pavitra AtmArthI zramaNoM ke lie "vasu" zabda kA prayoga milatA hai|"vsu" zabda kA prayoga veda aura upaniSadoM meM pavitra AtmA kA hI pratIka hai, use ha~sa bhI kahA hai| "vasu' zabda kA vahI artha pArasI dharma ke mukhya grantha "avestA" meM bhI hai| kahIM kahIM para "vasu" zabda kA prayoga "deva" aura dhana ke artha meM AyA hai| AcArAMga meM AmagaMdha zabda kA prayoga huA hai| vaha apavitra padArtha ke artha meM hai| vahI artha bauddha sAhitya meM bhI milatA hai| buddha ne kahA- prANaghAta, vadha, cheda, corI, asatya, vaMcanA, lUTa, vyabhicAra Adi jitanI bhI anAcAra mUlaka pravRtti haiM ve sabhI AmagaMdha haiN| isa prakAra aneka zabda bhASA prayoga kI dRSTi se vyApakatA lie hue haiN| 1 1. 'na hi mahArAja udakaM jIvati, natthi jIvo vA sattA vA / ' - milinda paNho, pR0 253 se 255 [33] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka adhyayana AcArAMgasUtra meM jo satya tathya pratipAdita hue haiM, unakI pratidhvani vaidika aura bauddha vAGmaya meM nihArI jA sakatI hai| satya ananta hai, usa ananta satya kI abhivyakti kabhI-kabhI sahaja rUpa se eka sadRza hotI hai| yaha kahanA to atyanta kaThina hai ki kisa ne kisa se kitanA grahaNa kiyA? para eka-dUsare ke cintana para eka-dUsare ke cintana kA prabhAva par3anA sahaja hai| vaha satya hI sahaja abhivyakti hai| yadi dhArmika-sAhitya kA gaharAI se tulanAtmaka adhyayana kiyA jAya to sahaja hI jJAna hogA ki kinhIM bhAvoM meM ekarUpatA hai to kahIM paribhASA meM ekarUpatA hai| kahIM para yuktiyoM kI samAnatA hai to kahIM para rUpaka aura kathAnaka eka sadRza Aye haiM / yahA~ hama vistAra meM na jAkara saMkSepa meM hI cintana kara rahe haiM jisase yaha sahaja parijJAta ho sake ki bhAratIya paramparAoM meM kitanA sAmaMjasya rahA hai| AcArAMga meM AtmA ke svarUpa para cintana karate hue kahA gayA hai - sampUrNa loka meM kisI ke dvArA bhI AtmA kA chedana nahIM hotA, bhedana nahIM hotA, dahana nahIM hotA aura na hanana hI hotA hai| isI kI pratidhvani subAlopaniSad aura bhagavadgItA meM prApta hotI hai| AcArAMga meM AtmA ke hI sambandha meM kahA gayA hai ki jisa kA Adi aura anta nahIM hai usa kA madhya kaise ho sakatA hai| gauDapAdakArikA meM bhI yahI bAta anya zabdoM meM duharAI gaI hai| AcArAMga meM janma-maraNAtIta, nitya, mukta AtmA kA svarUpa pratipAdita karate hue likhA hai ki usa dazA kA varNana karane meM sAre zabda nivRtta ho jAte haiM - samApta ho jAte haiM / vahA~ tarka kI pahu~ca nahIM aura na buddhi use grahaNa kara pAtI hai| karmamala rahita kevala caitanya hI usa dazA kA jJAtA hai| mukta AtmA na dIrgha hai, na hUsva hai, na vRtta-gola hai| vaha na trikoNa hai, na caurasa, na maNDalAkAra / vaha na kRSNa hai, na nIla, na pIlA, na lAla aura na zukla hii| vaha na sugandhi vAlA hai aura na durgandhi vAlA hai| vaha na tikta hai, na kaDuA hai na kasailA na khaTTA hai, na madhura hai / vaha na karkaza hai, na kaThora hai, na bhArI hai, na halkA hai, vaha na zIta hai, na uSNa hai, na snigdha hai, na rUkSa hai| vaha na zarIradhArI hai, na punarjanmA hai, na Asakta / vaha na strI hai, na puruSa hai, na napuMsaka hai| vaha jJAtA hai, vaha parijJAtA hai| usake lie koI upamA nahIM hai| vaha arUpI sattA hai| vaha apada hai| vacana agocara ke lie koI pada-vAcaka zabda nhiiN| vaha zabda rUpa nahIM; rUpa maya nahIM hai, gandha rUpa nahIM hai. rasa rUpa nahIM hai, sparza rUpa nahIM hai, vaha aisA kucha bhI nhiiN| aisA maiM kahatA huuN| yahI bAta kenopaniSad kaThopaniSad, bRhadAraNyaka', mANDukyopaniSad 10, taittirIyopaniSad 11 aura brahmavidyopaniSad meM bhI pratidhvanita huI hai| 1. sana chijjai na bhijjai na Dajjhai na hammai, kaM ca NaM svvloe| - AcArAMga 1 / 3 / 3 na jAyate na mriyate na muhyati na bhidyate na dahyate / naM chidyate na kampate na kupyate srvdhno'ymaatmaa|- subAlopaniSad 9 khaNDa IzAdyaSTottara zatopaniSad, pRSTha 210 acchedyo'yamadAhyo'yamakledyo'zoSya eva ca / nityaH sarvagataH sthANuscalo'yaM sanAtanaH // - bhagavadgItA a. 2, zloka-23 AcArAMgasUtra 1 / 4 / 4 5. . AdAvante ca yannAsti vartamAne'vi tttthaa| - gauDapAdakArikA, prakaraNa 2 zloka-6 AcArAMgasUtra - 1 / 5 / 6 7. kenopaniSad khaNDa-1, zloka-3 kaThopaniSad a01 zloka-15 9. bRhadAraNyaka, brAhmaNa 8 zloka-8 10. mANDukyopaniSad, zloka-7 11. taittirIyopaniSad, brahmAnandavallI 2 anuvAda-4 12. brahmavidyopaniSad, zloka 81-91 [34] 8. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga meM jJAniyoM ke zarIra kA vizleSaNa karate hue likhA hai ki jJAniyoM ke bAhu kRza hote haiM, una kA mAMsa aura rakta zuSka ho jAtA hai| yahI bAta anya zabdoM meM nAradaparivrAjakopaniSad / evaM saMnyAsopaniSad meM bhI kahI gaI hai| . pAzcAtya vidvAn zubiMga ne apane saMmpAdita AcArAMga meM AcArAMga ke vAkyoM kI tulanA dhammapada aura suttanipAta se kI hai| muni santabAlajI ne AcArAMga kI tulanA zrImadgItA ke sAtha kI hai| vizeSa jijJAsuoM ko ve grantha dekhane caahie| hamane yahA~ para kevala saMketa mAtra kiyA hai| vyAkhyA sAhitya AcArAMga ke gambhIra rahasya ko spaSTa karane ke lie samaya-samaya para vyAkhyA sAhitya kA nirmANa huA hai| usa Agamika vyAkhyA sAhitya ko hama pA~ca bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM - (1) niyuktiyA~ (2) bhASya (3) cUrNiyA~ (4) saMskRta TIkAe~ (5) lokabhASA meM likhita, vyAkhyA sAhitya niyukti jaina Agama sAhitya para prAkRta bhASA meM jo padya-baddha TIkAeM likhI gaIM, ve niyuktiyoM ke nAma se prasiddha haiN| niyuktiyoM meM pratyeka pada para vyAkhyA na kara mukhya rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA kI hai niyukti kI vyAkhyA-zailI nikSepapaddhatimaya hai| nikSepa-paddhati meM kisI eka pada ke saMbhAvita aneka artha kahane ke pazcAt unameM se aprastuta artha kA niSedha kara prastuta artha ko grahaNa kiyA jAtA hai| yaha zailI nyAyazAstra meM prazasta mAnI jAtI hai| bhadrabAhu ne niyuktiyoM kA nirmANa kiyaa| niyuktiyA~ sUtra aura artha kA nizcita artha batAne vAlI vyAkhyA hai| nizcaya se artha kA pratipAdana karane vAlI yukti niyukti hai| jarmana vidvAn zArapenTiyara ne niyukti kI paribhASA karate hue likhA hai ki niyuktiyA~ apane pradhAna bhAga ke kevala iMDeksa kA kAma karatI haiN| ve sabhI vistAra yukta ghaTanAvaliyoM kA saMkSepa meM ullekha karatI haiM / DAkTara ghATake ne niyuktiyoM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - (1) mUla niyuktiyA~; jisameM kAla ke prabhAva se kucha bhI mizraNa na huA ho, jaise AcArAMga aura sUtrakRtAMga kI niyuktiyaaN| (2) jinameM mUla bhASyoM kA saMmizraNa ho gayA hai, tathApi ve vyavacchedya haiM, jaise dazavaikAlika aura Avazyaka sUtra Adi kI niyuktiyaaN| (3) ve niyuktiyA~, jinheM Ajakala bhASya yA bRhadbhASya kahate haiN| jinameM mUla aura bhASya meM itanA saMmizraNa ho gayA hai ki una donoM ko pRthak-pRthak nahIM kara sakate, jaise nizItha Adi kI niyuktiyaaN| yaha vargIkaraNa vartamAna meM jo niyukti sAhitya upalabdha hai, usake AdhAra se kiyA gayA hai| jaise vaidika-paramparA meM maharSi vyAsa ne vaidika pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA rUpa nighaNTu bhASya rUpa meM nirukta likhA vaise hI jaina pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ke lie AcArya bhadrabAhu ne niyuktiyA~ likhiiN| Agama prabhAvaka munizrI puNyavijayajI kA abhimata hai ki 1. 2. 3. AgayapannANANaM kisA bAhA. bhavaMti payaNue mNs-sonnie| - AcArAMga 1 / 6 / 3 nAradaparivrAjakopaniSad-7 upadeza saMnyAsopaniSad 1 adhyAya [35] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutakevalI bhadrabAhu ne niyuktiyA~ likhiiN| usake pazcAt govinda-vAcaka jaise AcAryoM ne niyuktiyA~ likhiiN| una sabhI niyukti gAthAoM kA saMgraha kara tathA apanI ora se kucha navIna gAthA banAkara dvitIya bhadrabAhu ne niyuktiyoM ko vyavasthita rUpa diyaa| yaha satya hai ki niyuktiyoM kI paramparA Agama-kAla meM bhI thii| saMkhejAo nijuttIo' yaha pATha upalabdha hotA hai| unhIM mUla niyuktiyoM ko AdhAra banAkara dvitIya bhadrabAhu ne use antima rUpa diyA hai| isa samaya daza AgamoM para niyuktiyoM prApta hotI haiN| ve isa prakAra haiM - 1. Avazyaka 6. dazAzrutaskandha 2. dazavaikAlika bRhatkalpa uttarAdhyayana 8. vyavahAra 4. AcArAMga 9. sUryaprajJapti 5. sUtrakRtAMga 10. RSibhASita AcArAMgasUtra ke donoM zrutaskandhoM para niyukti prApta hotI hai| motIlAla banArasIdAsa iNDolAjika TrasTa dillI dvArA mudrita "AcArAMgasUtraM sUtrakRtAMgasUtra ca" kI prastAvanA meM muni zrI jambUvijaya jI ne AcArAMga kI niyukti kA gAthA-parimANa 367 batAyA hai aura mahAvIra vidyAlaya dvArA mudrita "AyAraMgasuttaM" kI prastAvanA meM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai| AcArAMgasUtra kI caturtha cUlA taka Agamodaya samiti dvArA prakAzita 356 gAthAyeM haiM / muni zrI jambUvijayajI kA yaha abhimata hai ki niyukti kI 346 gAthAe~ aura mahAparijJA adhyayana kI 7 gAthAe~ - isa prakAra 353 gAthAe~ haiM (pRSTha 359) / tIna gAthAe~ mudrita hone meM chUTa gaI haiN| kintu RSabhadeva jI kezarImalajI ratalAma kI ora se prakAzita AvRtti meM 356 gAthAe~ haiN| para, hastalikhita prAcIna pratiyoM meM mahAparijJA adhyayana kI niyukti kI gAthA 18 haiM / isa prakAra 367 gAthAe~ milatI haiN| jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' bhAga tIna, pRSTha 110 para 357 gAthAoM kA ullekha hai| niyukti kI prAcInatama prati kA AdhAra hI vizeSa vizvasanIya hai| AcArAMga-niyukti, uttarAdhyayana niyukti ke pazcAt aura sUtrakRtAMga-niyukti ke pUrva racI huI hai| sarvaprathama siddhoM ko namaskAra kara AcAra, aMga, zruta, skandha, brahma, caraNa, zastra-parijJA, saMjJA aura dizA para nikSepa dRSTi se cintana kiyA gayA haiN| caraNa ke chaha nikSepa haiM, dizA ke sAta nikSepa haiM aura zeSa cAra-cAra nikSepa haiN| AcAra ke paryAyavAcI ekArthaka zabdoM kA ullekha karate hue AcArAMga ke mahattva kA pratipAdana kiyA hai| AcArAMga ke nau hI adhyayanoM kA saMkSepa meM sAra prastuta kiyA hai| zastra aura parijJA ina zabdoM para nAma, sthApanA Adi nikSepoM se cintana kiyA hai| dvitIya zrutaskandha meM bhI agra zabda para nikSepa dRSTi se vicAra karate hue usake ATha prakAra batAye haiM - 1. dravyAgra 2. avagAhanAgra 3. AdezAgra 4. kAlAgra 5. kramAgra 6.gaNanAgra 7. saMcayAgra 8. bhaavaagr| bhAvAna ke tIna bheda haiM-1. pradhAnAgra, 2. prabhUtAna, 3. upakArAgra / yahA~ para upakArAgra kA varNana hai| calikAoM ke adhyayana kI bhI nikSepa kI daSTi se vyAkhyA kI hai| cUrNi niyukti ke pazcAt "himavanta therAvalI" ke anusAra AcArya gandhahastI dvArA viracita AcArAMga-sUtra ke vivaraNa kI sUcanA hai| AcArya gandhahastI kA samaya samrATa vikrama ke 200 varSa ke pazcAt kA hai| AcArya zIlAMka ne bhI prastuta vivaraNa kA sUcana karate hue kahA hai ki vaha atyanta kliSTa hone ke kAraNa maiM bahuta hI sarala aura sugama vRtti likha rahA huuN|' para Aja vaha vivaraNa upalabdha nahIM hai, ata: usake sambandha meM vizeSa kucha bhI likhA nahIM jA sktaa| AcArAMgasUtra para koI bhI bhASya nahIM likhA gayA hai| usakI pAMcavI cUlA nizItha hai / usa para bhASya milatA hai| niyukti padyAtmaka hai, kintu cUrNi gadyAtmaka hai| cUrNi kI bhASA saMskRta mizrita prAkRta hai| AcArAMgacUrNi meM unhIM viSayoM kA vistAra kiyA gayA hai, jina viSayoM para AcArAMganiyukti meM cintana kiyA gayA hai| anuyoga, aMga, AcAra, brahma, varNa, AcaraNa, zastra, [36] . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parijJA, saMjJA, dik, samyaktva, yoni, karma, pRthvI, ap-teja-kAya, lokavijaya, paritApa, vihAra, rati-arati, lobha, jugupsA, gotra, jJAti, jAtismaraNa, eSaNA, dezanA, bandha, mokSa, parISaha, tattvArtha-zraddhA, jIva-rakSA, acelakatva, maraNa-saMlakhenA, samanojJatva, tIna yAma, tIna vastra, bhagavAn mahAvIra kI dIkSA, devadUSya Adi pramukha viSayoM para vyAkhyA kI gaI hai| cUrNikAra ne bhI niyuktikAra kI taraha nikSepa dRSTi kA ullekha karake zabdoM ke artha kI udbhAvanA kI hai| cUrNikAra ke sambandha meM spaSTa paricaya prApta nahIM hotA hai| yoM prastuta cUrNi ke racayitA jinadAsa gaNI mAne jAte haiN| kucha aitihAsika vijJoM kA mata hai ki AcArAMgacUrNi ke racayitA gopAlika mahattara ke ziSya hone cAhiye; yaha tathya abhI anveSaNIya hai| . AgamaprabhAvaka muni puNyavijaya jI kA mantavya hai ki cUrNi sAhitya meM nAgArjunIya vAcanA ke ullekha aneka bAra Aye haiN| AcArAMga cUrNi meM bhI pandraha bAra ullekha huA hai| cUrNi meM atyanta aitihAsika sAmagrI kA saMkalana hai| sUtra (200) kI cUrNi meM loka-svarUpa ke sambandha meM zUnyavAdI bauddhadarzana ke jAne-mAne nAgArjuna ke mata kA bhI nirdeza hai| bauddha-sammata kSaNabhaMguratA ke siddhAnta ko prastuta kiyA gayA hai| sAMkhya-darzana ke sambandha meM bhI ullekha hai| prAcIna-yuga meM jaina paramparA meM yApanIya saMgha thA, usa yApanIya saMgha ke kucha vicAra zvetAmbara paramparA se milate the| AcArAMga-cUrNi meM yApanIya saMgha ke sambandha meM ullekha milatA hai| isa prakAra AcArAMga-cUrNi kA vyAkhyA-sAhitya meM apanA vizeSa mahattva hai| . TIkA cUrNi ke pazcAt AcArAMgasUtra ke vyAkhyA-sAhitya meM TIkA sAhitya kA sthAna hai / cUrNisAhitya meM pradhAna rUpa se prAkRta bhASA kA prayoga huA thA aura gauNa rUpa meM saMskRta bhASA kaa| para TIkAoM meM saMskRta bhASAoM kA prayoga huA hai, unhoMne prAcIna vyAkhyA sAhitya ke Aloka meM aise aneka naye tathya prastuta kiye haiM, jinheM par3hakara pAThaka Ananda-vibhora ho jAtA hai| aitihAsika dRSTi se jisa samaya TIkAyeM nirmANa kI gaIM usa samaya anya matAvalambI jainAcAryoM ko zAstrArtha ke lie cunautiyA~ dete the| jainAcAryoM ne akATya tarkoM se unake mata kA nirasana karane kA prayatna kiyaa| AcArAMga para prathama saMskRta TIkAkAra AcArya zIlAMka haiN| unakA apara nAma zIlAcArya aura tattvAditya bhI milatA hai| unhoMne prabhAvaka-carita ke anusAra nau aMgoM para TIkAe~ likhI thiiN| para isa samaya AcArAMga aura sUtrakRtAMga ina do AgamoM para hI unakI TIkAe~ upalabdha haiN| zIlAMka kA samaya vikrama kI nauvIM dazamI zatAbdI hai| AcArAMga kI TIkA para avalambita hai| pratyeka viSaya para vistAra se vivecana kiyA hai| para zailI aura bhASA subodha hai, pUrva ke vyAkhyA sAhitya se yaha adhika vistRta hai| vartamAna meM AcArAMga ko samajhane ke lie yaha TIkA atyanta upayogI hai| isa vRtti ke zlokoM kA parimANa 12000 hai| prastuta vRtti meM nAgArjuna-vAcanA kA dasa sthAnoM para ullekha huA hai| yaha satya hai ki vRttikAra ke sAmane cUrNi vidyamAna thii| isalie unhoMne apanI vRtti meM ullekha kiyA hai| AcArya zIlAMka ke pazcAt jina AcAryoM ne AcArAMga para TIkAe~ likhI haiM, una saba kA mukhya AdhAra AcArya zIlAMka kI vRtti rahI hai| aMcalagaccha ke merutuMgasUri ke ziSya mANakyazekhara dvArA racita eka dIpikA prApta hotI hai| jinasamudrasUri ke ziSyaratna jinahasa kI dIpikA bhI milatI hai| harSa kallola ke ziSya lakSmI kallola kI avacUri aura pArzvacandrasUri kA bAlAvabodha upalabdha hotA hai| vistAra bhaya se hama unakA yahA~ paricaya nahIM de rahe haiN| sthAnakavAsI paramparA ke vidvAn AcArya ghAsIlAla jI ma. dvArA AgamoM para racita saMskRta TIkAe~ bhI apanI DhaMga kI TIkA-sAhitya ke pazcAt aMgrejI, hindI aura gujarAtI meM AcArAGga kA anuvAda-sAhitya bhI prakAzita huaa| DAkTara harmana jaikobI ne AcArAGga kA aMgrejI meM anuvAda kiyA aura usa para mahattvapUrNa bhUmikA likhii| munizrI santabAlajI ne 1. 2. dekheM ; uttarAdhyayanacUrNi pRSTha-283 jaina Agamadhara aura prAkRtavAGmaya - muni zrI hajArImala smRtigrantha [37] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAGgasUtra kA bhAvAnuvAda prakAzita krvaayaa| zramaNI vidyApITha ghATakopara (bambaI) se mUlapATha ke sAtha gujarAtI anuvAda nikalA hai| isake pUrva ravajIbhAI devarAja ke aura gopAladAsa jIvAbhAI paTela ke gujarAtI meM sundara anuvAda prakAzita hue the| hindI meM AcArya amolakaRSijI ma. ne aura paNDitaratna saubhAgyamala jI ma.ne, AcArya samrAT AtmArAma jI ma. ne AcArAGga para hindI meM vivecana likhA, hindI-vivecana hRdayagrAhI hai| prabuddha pAThakoM ke lie vaha vivecana upayogI hai| hIrAkumArI jaina ne AcArAMga ke prathama zrutaskandha kA baMgalA meM anuvAda prakAzita karavAyA tathA terApaMthI samudAya ke paNDita muni zrI nathamala jI ne mUla aura artha ke sAtha hI vizeSa sthaloM para TippaNa likhe haiN| isa prakAra Adhunika yuga meM anuvAda ke sAtha AcArAMga ke aneka saMskaraNa prakAzita hue haiM / mUlapATha ke rUpa meM kucha grantha Aye haiN| unameM AgamaprabhAvaka muni zrI puNyavijaya jI dvArA sampAdita mUlapATha saMzodhana kI dRSTi se atyanta mahattvUparNa hai| sthAnakavAsI samAja eka mahAna krAntikArI samAja hai| samaya-samaya para usane jo krAntikArI cintana parvaka kadama uThAye haiM usase vijJagaNa mugdha hote rahe haiN| AcArya amokalaRSi jI ma., pUjya ghAsIlAlajI ma., dharmopadeSTA phUlacandajI ma. ke dvArA Agama battIsI kA prakAzana huA hai| una prakAzanoM meM kahIM para bahuta hI saMkSepa zailI apanAI.gaI aura kahIM para ativistAra ho gyaa| jisake phalasvarUpa AgamoM ke Adhunika saMskaraNa kI mA~ga nirantara banI rhii| sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa ne bhI aneka bAra yojanAe~ banAIM, para ve yojanAeM mUrta rUpa na le skiiN| san 1952 meM sthAnakavAsI samAja kA eka saMgaThana banA aura usakA nAma 'vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' rakhA gayA, zramaNa-saMgha ke pratyeka sammelana meM Agama prakAzana ke sambandha meM prastAva pArita hote rahe para ve prastAva kriyAnvita nahIM ho ske| parama AhlAda kA viSaya hai ki mere zraddheya sadguruvarya adhyAtmayogI upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. ke snehI sAthI va sahapAThI zrI madhukara muni jI ma. ne Agama prakAzana kI yojanA ko mUrta rUpa dene kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| unhoMne kArya meM pragati lAne ke lie sampAdaka maNDala kA saMyojana kiyaa| eka varSa taka Agama prakAzana va sampAdana ke sambandha meM cintana calatA rhaa| isa bIca AcArya pravara AnandaRSi jI ma. ne ApazrI ko yuvAcArya pada para pratiSThita kiyaa| Apake pradhAna sampAdakatva meM AcArAMgasUtra kA prakAzana ho rahA hai| prastuta Agama ke mUla pATha ko prAcIna pratiyoM ke AdhAra se zuddhatama rUpa dene kA prayAsa kiyA gayA hai| mUlapATha ke sAtha hI hindI meM bhAvAnuvAda bhI diyA gayA hai aura gambhIra rahasyoM ko spaSTa karane ke lie saMkSepa meM vivecana bhI likhA gayA hai| isa taraha prastuta Agama ke anuvAda va vivecana kI bhASA sarala, sarasa aura subodha hai, zailI cittAkarSaka hai| vivecana meM aneka kaThina pAribhASika zabdoM kA gahana artha udghATita kiyA gayA hai| prastuta Agama kA sampAdana, sampAdana-kalA-marmajJa zrIcanda jI surAnA ne kiyA hai| surAnA jI vilakSaNa-pratibhA ke dhanI haiN| Aja taka unhoMne pA~ca darjana se bhI adhika pustakoM aura granthoM kA sampAdana kiyA hai| unakI sampAdana-kalA adbhuta aura anUThI hai| yuvAcAryazrI ke dizA-nirdezana meM isakA sampAdana kiyA hai| mujhe AzA hI nahIM apitu dRr3ha vizvAsa hai ki prastuta Agamaratna sarvatra samAdRta hogaa| kyoMki isakI sampAdana zailI Adhunikatama hai va gambhIra anveSaNa-cintana ke sAtha subodhatA lie hue hai| isa sampAdana meM aneka pariziSTa bhI haiN| viziSTa zabdasUcI bhI dI gaI hai jisase pratyeka pAThaka ke lie prastuta saMskaraNa adhika upayogI bana gayA hai| jAva' zabda ke prayoga va paramparA para sampAdaka ne saMkSipta meM acchA prakAza DAlA hai| isI taraha anya AgamoM kA prakAzana bhI drutagati se ho rahA hai| maiM bahuta hI vistAra ke sAtha prastAvanA likhanA cAhatA thA aura una sabhI praznoM para cintana bhI karanA cAhatA thA jo abhI taka anachue rhe| para nirantara vihArayAtrA hone se samayAbhAva va granthAbhAva ke kAraNa likha nahIM sakA, para jo kucha bhI likha gayA hU~ vaha prabuddha pAThakoM ko AcArAMga ke mahattva ko samajhane meM upayogI hogA aisI AzA karatA huuN| di. 18-2-80 - devendramuni zAstrI phAlguna zuklA; 2036 jaina sthAnaka, borIvalI, bambaI [38] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka 1-3 4-9 10-14 15-18 19-21 22-31 32 33-39 . 40-41 42-44 45-48 49 50-51 52-55 56 57-61 62 AcArAMga sUtra [ prathama zrutaskandha : adhyayana 1 se 9 ] anukramaNikA zastraparijJA : prathama adhyayana (7 uddezaka ) pRSTha 3 se 35 prathama uddezaka dvitIya uddeza tRtIya uddezaka caturtha uddeza paMcama uddezaka SaSTha uddezaka saptama uddeza astittva-bodha Asrava-saMvara-bodha pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA kA niSedha pRthvIkAyika jIvoM kA vedanA-bodha anagAra lakSaNa apkAyika jIvoM kA jIvatva agnikAya kI sajIvatA agnikAyika jIva-hiMsA-niSedha anagAra kA lakSaNa vanaspatikAya hiMsA - varjana manuSya zarIra evaM vanaspati zarIra kI samAnatA saMsAra - svarUpa trasakAya-hiMsA - niSedha trasakAya-hiMsA ke vividha hetu Atma-tulA - viveka vAyukAyika jIva - hiMsA - varjana virati-bodha [39] pRSTha 3-5 6-7 8-10 11-12 13-14 14- 18 18-19 19-22 23-24 24-25 25-26 27-28 29 29-30 31-32 33-34 34-35 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka 63 64 = 65-67* 68 69-70 71 72-74 75 76-78 79-80 81-82 83-84 85 86 87-88 89 90-91 92-93 94 95-97 98-99 100 - 101 102 - 105 lokavijaya : dvitIya adhyayana (6 uddezaka ) pRSTha 36 se 76 prathama uddezaka dvitIya uddeza tRtIya uddezaka caturtha uddezaka paMca uddeza SaSTha uddezaka saMsAra kA mUla : Asakti azaraNatA - paribodha pramAda-parivarjana Atmahita kI sAdhanA arati evaM lobha kA tyAga lobha para alobha se vijaya arthalobhI kI vRtti gotravAda nirasana pramAda evaM parigrahajanya doSa parigraha se duHkhavRddhi kAma-bhogajanya pIr3A Asakti hI zalya hai viSaya mahAmoha bhikSAcarI meM samabhAva zuddha AhAra kI eSaNA vastra - pAtra AhAra- saMyama kAma - bhoga-virati deha kI asAratA kA bodha sadoSa - cikitsA - niSedha sarva avrata - virati arati-rati-viveka baMdha - mokSa parijJAna upadeza - kauzala [40] pRSTha 38-39 39-40 40-41 42 43-44 44 45-46 47-48 48-50 50-52 52-53 53-54 54-55 55 55-59 59-61 61-63 63-66 66-67 67-70 70-71 71-73 73-76 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka 106 107 108 - 109 110-111 112-117 118 119 - 121 122 - 124 125-126 127 128 - 131 132-136 137-139 140-172 143-146 147 - 148 149 150 - 151 zItoSNIya : tRtIya adhyayana ( 4 uddezaka ) pRSTha 77 se 109 prathama uddezaka dvitIya uddezaka tRtIya uddezaka caturtha uddezaka prathama uddezaka dvitIya uddezaka tRtIya uddezaka caturtha uddezaka supta- jAgrata arati-rati-tyAga samatA-darzana mitra- amitra - viveka satya meM samutthAna kaSAya-vijaya samyaktva : caturtha adhyayana (4 uddezaka ) pRSTha 110 se 131 apramattatA lokasaMjJA kA tyAga prathama uddezaka baMdha - mokSa-parijJAna asaMta kI vyAkula cittavRtti saMyama meM samutthAna samyagvAda : ahiMsA ke sandarbha meM samyagjJAna : Asrava : Asrava-parisrava carcA samyak tapa : duHkha evaM karmakSaya vidhi samyakcAritra : sAdhanA ke sandarbha meM lokaMsAra : paMcama adhyayana ( 6 uddezaka ) pRSTha 132 se 173 kAma : kAraNa aura nivAraNa saMsAra - svarUpa - parijJAna Arambha-kaSAya-pada [41] pRSTha 79-80 80-82 82-85 85-87 87-93 93-94 94-96 97-101 101 101-103 103 - 109 112 - 115 115-122 122-126 127-131 134-136 136 - 138 138 - 140 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka dvitIya uddezaka 152-153 154-156 apramAda kA patha parigrahatyAga kI preraNA 140-144 144-146 tRtIya uddezaka 157 158 muni-dharma kI preraNA tIna prakAra ke sAdhaka antaraloka kA yuddha samyaktva-munitva kI ekatA 146-148 148-150 150-152 152-153 159-160 161 caturtha uddezaka 162 163 164-165 caryAviveka karma kA baMdha aura mukti brahmacarya-viveka 153-157 157-158 158-161 paMcama uddezaka 166 167-168 169 AcArya mahimA satya meM dRr3ha zraddhA samyak-asamyak viveka ahiMsA kI vyApaka dRSTi AtmA hI vijJAtA 161-162 163-164 165-166 166-167 167-168 170 171 SaSTha uddezaka 172-173 174-175 176 AjJA-nirdeza AsaktityAga ke upAya muktAtma-svarUpa 168-171 171 171-173 177 178 179-180 181-182 dhUta : SaSTha adhyayana ( 5 uddezaka) pRSTha 174 se 215 prathama uddezaka samyagjJAna kA AkhyAna mohAcchanna jIva kI karuNadazA Atma-kRta duHkha dhUtavAda kA vyAkhyAna dvitIya uddezaka sarvasaMga-parityAgI dhUta kA svarUpa viSaya-viratirUpa uttaravAda ekacaryA nirUpaNa 175-176 176-179 179-182 182-185 183 184-185 185-188 188-193 193-194 186 [42] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka pRSTha 187-188 189 194-199 199-201 190-191 192-195 201-207 207-209 196-198 209-215 199 200 201-202 203 220-222 222-223 223-226 226-227 204-206 207-208 tRtIya uddezaka upakaraNa-lAghava asaMdInadvIpa tulya dharma caturtha uddezaka gauravatyAgI bAla kA nikRSTAcaraNa paMcama uddezaka titikSu dhUta kA dharma-kathana mahAparijJA : saptama adhyayana (vicchinna ) pRSTha 216 se 217 vimokSa : aSTama : adhyayana (8 uddezaka) pRSTha 218 se 274 prathama uddezaka asamanojJa-viveka asamanojJa AcAra-vicAra-vimokSa matimAna mAhana pravedita-dharma daNDasamArambha-vimokSa dvitIya uddezaka akalpanIya-vimokSa samanojJa-asamanojJa AhAra-dAna vidhi-niSedha tRtIya uddezaka gRhavAsa-vimokSa akAraNa-AhAra-vimokSa agnisevana-vimokSa 'caturtha uddezaka upadhi-vimokSa zarIra-vimokSa vaihAnasAdi-maraNa paMcama uddezaka dvivastradhArI zramaNa kA samAcAra glAna avasthA meM AhAra-vimokSa vaiyAvRtya prakalpa SaSTha uddezaka eka vastradhArI zramaNa kA AcAra para-sahAya-vimokSa : ekatva anuprekSA ke rUpa meM svAda-parityAga prakalpa saMlekhanA evaM iMgitamaraNa 228-232 232 209 210 211-212 233-234 234-236 236-238 213-214 215 238-241 241-243 216-217 218 243-244 244-245 245-248 219 220-221 222 249-250 250-251 251-252 252-256 223 224 [43] Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka pRSTha saptama uddezaka 225-226 227 228 acelakalpa abhigraha evaM vaiyAvRtyaprakalpa saMlekhanA-pAdopagama anazana 257-258 258-260 260-262 aSTama uddezaka 229 . 230-231 240-246 247-253 AnupUrvI anazana bhaktapratyAkhyAna anazana tathA saMlekhanAvidhi iMgitamaraNa rUpa vimokSa . prAyopagamana anazana rUpa vimokSa 262-264 264-268 268-270 270-274 upadhAna zruta : navama adhyayana (4 uddezaka) pRSTha 275 se 307 prathama uddezaka 254-257 258-264 265-276 bhagavAn mahAvIra kI vihAra caryA dhyAna-sAdhanA ahiMsA-vivekayukta caryA 277-280 280-283 284-290 dvitIya uddezaka . 290-291 291 277-280 281-282 283-284 285-288 289-292 zayyA-AsanacaryA nidrAtyAgacaryA vividha upasarga sthAna-parISaha zIta-parISaha . 292 292-293 293-296 tRtIya uddezaka 293-306 lADhadeza meM uttama titikSA sAdhanA 296-300 caturtha uddezaka 307-309 310-319 320-323 acikitsA-aparikarma tapa evaM AhAra caryA dhyAna-sAdhanA 301-302 302-304 304-307 know pariziSTa : pRSTha 309 se 351 'jAva' zabda saMketita sUtra sUcanA viziSTa zabda sUcI gAthAoM kI anukramaNikA vivecana meM prayukta sandarbha granthasUci 311-312 313-345 346-347 348-351 [44] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamagaNahara - bhayavaM - sirisuhammasAmiviraiyaM paDhamaM aMgaM AyAraMgasutaM paDhamo suyakkhaMdho paMcamagaNadhara-bhagavat - sudharmAsvAmi-praNIta - prathama aMga AcArAMga sUtra prathama zrutaskandha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DO O * D * AcArAGga sUtra zastraparijJA-prathama adhyayana AcArAMga sUtra prAthamika ke prathama adhyayana kA nAma 'zastraparijJA' hai / zastra kA artha hai - hiMsA ke upakaraNa yA sAdhana / jo jisake lie vinAzaka yA mAraka hotA hai, vaha usake lie zastra hai| cAkU, talavAra Adi hiMsA ke bAhya sAdhana, dravyazastra haiN| rAga-dveSayukta kaluSita pariNAma bhAva - zastra haiN| parijJA kA artha hai - jJAna athavA cetanA / isa zabda se do artha dhvanita hote haiM - 'jJa - parijJA dvArA vastutattva kA yathArtha parijJAna tathA 'pratyAkhyAnaparijJA' dvArA hiMsAdi ke hetuoM kA tyAga / zastra - parijJA kA sarala artha hai - hiMsA ke svarUpa aura sAdhanoM kA jJAna prApta karake unakA tyAga karanA / hiMsA kI nivRtti ahiMsA hai| ahiMsA kA mukhya AdhAra hai - AtmA / AtmA kA jJAna hone para hI ahiMsA meM AsthA dRr3ha hotI hai, tathA ahiMsA kA samyak paripAlana kiyA jA sakatA hai| prathama uddezaka ke prathama sUtra meM sarvaprathama 'Atma-saMjJA' - Atmabodha kI carcA karate hue batAyA hai ki kucha manuSyoM ko Atma-bodha svayaM ho jAtA hai, kucha ko upadeza - zravaNa va zAstra - adhyayana Adi se hotA hai| Atma- bodha hone para AtmA ke astitva meM vizvAsa hotA hai, taba vaha AtmavAdI banatA hai| AtmavAdI hI ahiMsA kA samyak paripAlana kara sakatA hai| isa prakAra Atma-astitva kI carcA ke bAda hiMsA-ahiMsA kI carcA kI gaI hai| hiMsA ke hetu nimitta kAraNoM kI carcA, SaTkAya ke jIvoM kA svarUpa, unakI sacetanatA kI siddhi, hiMsA se hone vAlA Atma-paritApa, karmabandha, tathA usase virata hone kA upadeza - Adi viSayoM kA sajIva zabdacitra prathama adhyayana ke sAta uddezakoM evaM bAsaTha sUtroM meM prastuta kiyA gayA hai| - 1. jaM jassa viNAsakAraNaM ta tassa satthaM bhaNNati - ni. cU. u. 1, abhidhAnarAjendra bhAga 7 pRSTha 331 'satthaM' zabda / 2. AcArAMga niryukti - gAthA 25 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'satthapariNNA' paDhamaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'zastraparijJA' prathama adhyayana : prathama uddezaka astitva bodha 1H suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM - ihamegesiMNo saNNA bhavati / taM jahA - puratthimAto vA disAto Agato ahamaMsi, dAhiNAo vA disAo Agato ahamaMsi, paccatthimAto vA disAto Agato ahamaMsi, uttarAto vA disAto Agato ahamaMsi, uDDAto vA disAto Agato ahamaMsi, ahedisAto vA Agato ahaMmasi, annatarIto disAto vA aNudisAto vA Agato ahamaMsi / evamegesiM No NAtaM bhavati - atthi me AyA uvavAie, Natthi me AyA uvavAie, ke ahaM AsI, ke vA io cuo peccA bhavissAmi / 1 : AyuSman ! maiMne sunA hai| una bhagavAn (mahAvIra svAmI) ne yaha kahA hai - yahA~ saMsAra meM kucha prANiyoM ko yaha saMjJA (jJAna) nahIM hotii| jaise - "maiM pUrva dizA se AyA hU~, athavA dakSiNa dizA se AyA hU~, athavA pazcima dizA se AyA hU~, athavA uttara dizA se AyA hU~, athavA Urdhva dizA se AyA hU~, athavA adhodizA se AyA hU~, athavA kisI anya dizA se yA anudizA (vidizA) se AyA huuN| isI prakAra kucha prANiyoM ko yaha jJAna nahIM hotA ki merI AtmA aupapAtika - janma dhAraNa karane vAlI hai athavA nahIM ? maiM pUrva janma meM kauna thA ? maiM yahA~ se cyuta hokara/AyuSya pUrNa karake agale janma meM kyA hoU~gA?" vivecana- cUrNi evaM zIlAMkavRtti meM Ausa ke do pAThAntara bhI milate haiM - AvasaMteNaM tathA aamusNtennN| kramazaH unakA bhAva hai-'bhagavAn ke nikaTa meM rahate hue tathA unake caraNoM kA sparza karate hue maiMne yaha sunA hai| isase Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha yaha sUcita hotA hai ki sudharmAsvAmI ne yaha vANI bhagavAn mahAvIra se sAkSAt unake bahuta nikaTa rahakara sunI hai| saMjJA kA artha hai, cetnaa| isake do prakAra haiM, jJAna- cetanA aura anubhava - cetanA / anubhava-cetanA (saMvedana) pratyeka prANI meM rahatI hai| jJAna - cetanA - vizeSa - bodha, kisI meM kama vikasita hotI hai, kisI meM adhika / anubhavacetanA (saMjJA) ke solaha evaM jJAna-cetanA ke pA~ca bheda haiM / 1 cetana kA vartamAna astitva to sabhI svIkAra karate haiM, kintu atIta (pUrva-janma) aura bhaviSya (punarjanma) ke astitva meM saba vizvAsa nahIM krte| jo cetana kI traikAlika sattA meM vizvAsa rakhate haiM ve AtmavAdI hote haiN| yadyapi bahuta se AtmavAdiyoM meM bhI apane pUrvajanma kI smRti nahIM hotI, ki "maiM yahA~ saMsAra meM kisa dazA yA anudizA se AyA huuN| maiM pUrvajanma meM kauna thA ?" unheM bhaviSya kA yaha jJAna bhI nahIM hotA ki 'yahA~ se AyuSya pUrNa kara maiM kahA~ jAUMgA! kyA hoUMgA ?' pUrvajanma evaM punarjanma sambandhI jJAna - cetanA kI carcA isa sUtra meM kI gaI hai| niryuktikAra AcArya bhadrabAhu ne 'dizA' zabda kA vistAra se vivecana karate hue batAyA hai 2' jidhara sUrya udaya hotA hai use pUrvadizA kahate haiN| pUrva Adi cAra dizAe~, IzAna, Agneya, naiRtya evaM vAyavyakoNa; ye cAra anudizAe~, tathA inake antarAla meM ATha vidizAe~, Urdhva tathA adhodizA - isa prakAra 18 dravya dizAe~ haiN| manuSya, tiryaMca, sthAvarakAya aura vanaspati kI 4-4 dizAyeM tathA deva evaM nAraka isa prakAra 18 bhAvadizAe~ hotI haiM / ' manuSya kI cAra dizAe~ - sammUcchima, karmabhUmija, akarmabhUmija, antaradvIpaja / tiryaMca kI cAra dizAe~ - dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / 2. se jjaM puNa jANejjA sahasammuiyAe paravAgaraNeNaM aNNesiM vA aMtie soccA, taM jahA - puratthimAto vA disAto Agato ahamaMsi evaM dakkhiNAo vA paccatthimAo vA uttarAo vA uDDhAo vA ahAo vA annatarIo disAo vA aNudisAo vA Agato ahamaMsi / sthAvarakAya kI cAra dizAe~- pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya / vanaspati kI cAra dizAe~ agrabIja, mUlabIja, skandhabIja aura parvabIja / evamegesiM jaM NAtaM bhavati atthi me AyA uvavAie jo imAo disAo vA aNudisAo vA aNusaMcaratiM, savvAo disAo savvAo aNudisAo jo Agao aNusaMcarai so haiM / 3. se AyAvAdI logAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI / 1. 2. 3. anubhava saMjJA- 'AhAra, bhaya, maithuna, 'parigraha, 'sukha, duHkha, 'moha, 'cikitsA, krodha, mAna, mAyA, "lAbha, zoka, "loka, 15dharma evaM "oghasaMjJA / - AcA0 zIlAMkavRtti patrAMka 11 - jJAna saMjJA- 'mati, zruta, 'avadhi, 'manaH paryava evaM 'kevalajJAna saMjJA / niryukti 38 niyukti gAthA 47 se 54 taka / ' saha sammutiyAe ' ' saha sammaiyAe' 'sahasammaie' - pAThAntara hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 2-3 2. koI prANI apanI svamati - pUrvajanma kI smRti hone para sva-buddhi se, athavA tIrthaMkara Adi pratyakSajJAniyoM ke vacana se, athavA anya viziSTa zrutajJAnI ke nikaTa meM upadeza sunakara yaha jAna letA hai, ki maiM pUrvadizA se AyA hU~, yA dakSiNa dizA, pazcimadizA, uttaradizA, UrdhvadizA yA adhodizA athavA anya kisI dizA yA vidizA se AyA kucha prANiyoM ko yaha bhI jJAta hotA hai - merI AtmA bhavAntara meM anusaMcaraNa karane vAlI hai, jo ina dizAoM, anudizAoM meM karmAnusAra paribhramaNa karatI hai / jo ina saba dizAoM aura vidizAoM meM gamanAgamana karatI hai, vahI maiM (AtmA) huuN| 3. (jo usa gamanAgamana karane vAlI pariNAmI nitya AtmA ko jAna letA hai) vahI AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI evaM kriyAvAdI hai| vivecana - ukta do sUtroM meM carmacakSu se parokSa Atmatattva ko jAnane ke tIna sAdhana batAye haiM - 1. pUrvajanma kI smRtirUpa jAti-smaraNajJAna tathA avadhijJAna Adi viziSTa jJAna hone para, sva-mati se, 2. tIrthaMkara, kevalI Adi kA pravacana sunakara, 3. tIrthaMkaroM ke pravacanAnusAra upadeza karane vAle viziSTa jJAnI ke nikaTa meM upadeza Adi sunkr|' ukta kAraNoM meM se kisI se bhI pUrva-janma kA bodha ho sakatA hai| jisa kAraNa usakA jJAna nizcayAtmaka ho jAtA hai ki ina pUrva Adi dizAoM meM jo gamanAgamana karatI hai, vaha AtmA 'maiM' hI huuN| prathama sUtra meM "ke ahaM AsI?" maiM kauna thA - yaha pada AtmasambandhI jijJAsA kI jAgRti kA sUcaka hai| aura dvitIya sUtra meM "so haM""vaha maiM hU~" yaha pada usa jijJAsA kA samAdhAna hai-AtmavAdI AsthA kI sthiti hai| pariNAmI evaM zAzvata AtmA meM vizvAsa hone para hI manuSya AtmavAdI hotA hai| AtmA ko mAnane vAlA loka (saMsAra) sthiti ko bhI svIkAra karatA hai, kyoMki AtmA kA bhavAntara-saMcaraNa loka meM hI hotA hai| loka meM AtmA kA paribhramaNa karma ke kAraNa hotA hai, isalie loka ko mAnane vAlA karma ko bhI mAnegA tathA karmabandha kA kAraNa hai - kriyA, arthAt zubhAzubha yogoM kI pravRtti / isa prakAra AtmA kA samyak parijJAna ho jAne para loka kA, karma kA, kiyA kA parijJAna bhI ho jAtA hai| ataH vaha AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI bhI hai| Age ke sUtroM meM hiMsA-ahiMsA kA vivecana kiyA jaayegaa| ahiMsA kA AdhAra AtmA hai| Atma-bodha hone para hI ahiMsA va saMyama kI sAdhanA ho sakatI hai| ata: ahiMsA kI pRSThabhUmi ke rUpa meM yahA~ AtmA kA varNana kiyA gayA hai| 1. AcA0 zIlAMkavRtti patrAMka 18 kucha vidvAnoM ne Agamagata 'so haM' pada kI tulanA meM upaniSadoM meM sthAna-sthAna para Aye 'so'haM' zabda ko uddhRta kiyA hai| hamAre vicAra meM ina donoM meM zAbdika samAnatA hote hue bhI bhAva kI dRSTi se koI samAnatA nahIM hai| Agamagata 'so haM' zabda meM bhavAntara meM anusaMcaraNa karane vAlI AtmA kI pratIti karAyI gaI hai, jabaki upanipad-gata 'so'haM' zabda meM AtmA kI paramAtmA ke sAtha sama-anubhUti darzAyI gaI hai| jaise-'sohamasmi,sa evAhamasmi' - chA0u0 4 / 11 / 1 / aadi| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha Asrava-saMvara-bodha 4. akarissaM ca haM, kArAvissaM ca haM, karao yAvi samaNuNNe bhvissaami| 5. eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kammasamAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti / 4. (vaha AtmavAdI manuSya yaha jAnatA/mAnatA hai ki) - maiMne kriyA kI thii| maiM kriyA karavAtA huuN| maiM kriyA karane vAle kA bhI anumodana kruuNgaa| 5. loka-saMsAra meM ye saba kriyAe~/ karma-samAraMbha-(hiMsA kI hetubhUta) haiM, ata: ye saba jAnane tathA tyAgane yogya haiN| vivecana - caturtha sUtra meM kriyA ke bheda-prabheda kA digdarzana karAyA gayA hai| kriyA karmabandha kA kAraNa hai, karma se AtmA saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| ataH saMsAra-bhramaNa se mukti pAne ke lie kriyA kA svarUpa jAnanA aura usakA tyAga karanA nitAMta Avazyaka hai| __ maiMne kriyA kI thI, isa pada meM atItakAla ke nau bhedoM kA saMkalana kiyA hai -jaise, kriyA kI thI, karavAI thI, karate hue kA anumodana kiyA thA, mana se, vacana se, karma se| 3.4 3 = 9 / isI prakAra vartamAnapada 'karavAtA hU~' meM bhI karatA hU~, karavAtA hU~, karate hue kA anumodana karatA hU~, tathA bhaviSyapada kriyA karU~gA, karavAU~gA, karate hue kA anumodana karU~gA, mana se, vacana se, karma se, ye nava-nava bhaMga banAye jA sakate haiM / isa prakAra tIna kAla ke, kriyA ke 27 vikalpa ho jAte haiM / ye 27 vikalpa hI karma-samAraMbha/ hiMsA ke nimitta haiM, inheM samyak prakAra se jAna lene para kriyA kA svarUpa jAna liyA jAtA hai| kriyA kA svarUpa jAna lene para hI usakA tyAga kiyA jA sakatA hai| kriyA saMsAra kA kAraNa hai, aura akriyA mokSa kaa| akiriyA siddhI-Agama-vacana kA bhAva yahI hai ki kriyA/Azrava kA nirodha hone para hI mokSa hotA hai| 6. apariNNAyakamme khalu ayaM purise jo imAo disAo vA aNudisAo vA aNu-saMcarita, savvAo disAo savvAo aNudisAo saheti, aNegarUvAo joNIo saMdheti, virUvarUve phAse pddisNvedyti| 7. tastha khalu bhagavatA pariNNA pveditaa| imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe dukkhpddighaathetuN| 6. yaha puruSa, jo aparijJAtakarmA hai (kriyA ke svarUpa se anabhijJa hai, isalie usakA atyAgI hai) vaha ina dizAoM va anudizAoM meM anusaMcaraNa / paribhramaNa karatA hai| apane kRta-karmoM ke sAtha saba dizAoM/anudizAoM meM jAtA hai| aneka prakAra kI jIva-yoniyoM ko prApta hotA hai| vahAM vividha prakAra ke sparzo (sukha-dukha ke AghAtoM) kA anubhava karatA hai| AcArAMga zIlAMka TIkA patrAMka 21 2. bhagavatI sUtra 2 / 5 sUtra 111 (aNgsuttaanni)| cUrNi meM-bhoyaNAe-pAThAntara bhI hai, jisakA bhAva hai, janma-maraNa sambandhI bhojana ke lie| AgamoM meM 'sparza' zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai| sAdhAraNata: tvacA-indriyagrAhya sukha-duHkhAtmaka saMvedana/ anubhUti ko sparza kahA gayA hai, kintu prasaMgAnusAra isase bhinna-bhinna bhAvoM kI sUcanA bhI dI gaI hai| jaise-sUtrakRtAMga (1 / 3 / 1 / 17) ma Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 7-9 7. isa sambandha meM (karma - bandhana kAraNoM ke viSaya meM) bhagavAn ne parijJA 1 viveka kA upadeza kiyA hai / ( aneka manuSya ina ATha hetuoM se karmasaMmArabha - hiMsA karate haiM) 1. apane isa jIvana ke lie, 2. prazaMsA va yaza ke lie, 3. sammAna kI prApti ke lie, 4. pUjA Adi pAne ke lie, 5. janma - santAna Adi ke janma para, athavA svayaM ke janma nimitta se, 6. maraNa - mRtyu sambandhI kAraNoM va prasaMgoM para, 7. mukti ke preraNA yA lAlasA se, (athavA janma-maraNa se mukti pAne kI icchA se) 8. duHkha ke pratIkAra hetu - roga, AtaMka, upadrava Adi miTAne ke lie| 8. eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kammasamAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti / 9. jassete logaMsi kammasamAraMbhA pariNNayA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi / // paDhamo uddesao samatto // 8. loka meM (ukta hetuoM se hone vAle) ye saba karmasamAraMbha/hiMsA ke hetu jAnane yogya aura tyAgane yogya hote haiN| 9. loka meM ye jo karmasamAraMbha / hiMsA ke hetu haiM, inheM jo jAna letA hai (aura tyAga detA hai) vahI parijJAtakarmA muni hotA hai| - aisA maiM kahatA hU~ / // prathama uddezaka samApta // ete bho kasiNA phAsA se sparza kA artha parISaha kiyA hai| AcArAMga meM aneka arthoM meM isakA prayoga huA hai| jaise-indriyasukha (sUtra 164) gADha prahAra Adi se utpanna pIr3A (sUtra 179 / gAthA 15 ) upatApa va duHkha vizeSa (sUtra 206 ) anya sUtroM meM bhI 'sparza' zabda prasaMgAnusAra nayA artha vyakta karatA rahA hai| jaise paraspara kA saMghaTTana (chUnA) - bRhatkalpa 1 / 3 samparka - sambandha, sUtrakRta 1 / 5 / 1 sparzanA - ArAdhanA - bRhatkalpa 1 / 2 bhagavatI 15 / 7 sparzana - anupAlana karanA gItA (2 / 14, 5 / 21 ) meM indriya-sukha ke artha meM sparza zabda kA aneka bAra prayoga huA hai| bauddha granthoM meM indriya- samparka ke artha meM 'phassa' zabda vyavahRta huA hai| (majjhimanikAya sammAdiTThi suttaM pR0 70) 1. parijJA ke do prakAra haiM - (1) jJa parijJA - vastu kA bodha karanA / sAvadya pravRtti se karmabandha hotA hai yaha jAnanA tathA (2) pratyAkhyAna- parijJA - baMdhahetu sAvadyayogoM kA tyAga karanA / - " tatra jJaparijJayA, sAvadyavyApAreNa bandho bhavatItyevaM bhagavatA parijJA praveditA pratyAkhyAnaparijJayA ca sAvadyayogA bandhahetavaH pratyAkhyeyA ityevaMrUpA ceti / " - AcArAMga zIlAMka TIkA patrAMka 23 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 biio uddesao dvitIya uddezaka pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA kA niSedha 10. aTTe loe parijuNNe dussaMbodhe avijANae / assiM loe pavvahie tattha tattha puDho pAsa AturA paritAveMti / 10. . jo manuSya Arta, (viSaya-vAsanA - kaSAya Adi se pIr3ita) hai, vaha jJAna darzana se parijIrNa /hIna rahatA hai| aise vyakti ko samajhAnA kaThina hotA hai, kyoMki vaha ajJAnI jo hai| ajJAnI manuSya isa loka meM vyathA - pIr3A kA anubhava karatA hai| kAma bhoga va sukha ke lie Atura - lAlAyita bane prANI sthAna-sthAna para pRthvIkAya Adi prANiyoM ko paritApa (kaSTa) dete rahate haiM / yaha tU dekha ! samajha ! " 11. saMti pANA puDho siA / 11. pRthvIkAyika prANI pRthak pRthak zarIra meM Azrita rahate haiM arthAt ve pratyekazarIrI hote haiM / 12. lajjamANA puDho pAsa / 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha - 12. tU dekha ! Atma-sAdhaka, lajjamAna hai ( hiMsA se svayaM kA saMkoca karatA huA arthAt hiMsA karane meM lajjA kA anubhava karatA huA saMyamamaya jIvana jItA hai / ) 1. kucha sAdhu veSadhArI 'hama gRhatyAgI haiM' aisA kathana karate hue bhI ve nAnA prakAra ke zastroM se pRthvIsambandhI hiMsA - kriyA meM lagakara pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karate haiM tathA pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA ke sAtha tadAzrita anya aneka prakAra ke jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / 2. parijJAtAni, jJaparijJayA svarUpato'vagatAni pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtAni karmANi yena sa parijJAtakarmA / -sthAnAMgavRtti 3 / 3 (abhi. rA. bhAga 5 pR0 622) vastu, jisa jIvakA ke lie mAraka hotI hai, vaha usake lie zastra hai| niryuktikAra ne (gAthA 95-96) meM pRthvIkAya ke zastra isa prakAra ginAye haiM 1. kudAlI Adi bhUmi khodane ke upakaraNa 3. mRgabhRMga 4. kATha - lakar3I tRNa Adi 7. svakAya zastra; jaise kAlI miTTI kA zastra pIlI miTTI, Adi / - 8. parakAya astra; jaise 9. tadubhaya zastra; jaise - jala Adi, miTTI milA jala, 2. hala Adi bhUmi vidAraNa ke upakaraNa ' 5. agnikAya 6. uccAra- prasravaNa ( mala-mUtra ) 10. bhAvazastra asaMyama / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 13-14 13. tattha khalu bhagavatA pariNNA pveditaa| imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAImaraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAtaheuM se sayameva puDhavisatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA puDhavisatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA puDhavisatthaM samAraMbhaMte samaNujANati / taM se ahiAe, taM se abohIe / 13. isa viSaya meM bhagavAna mahAvIra svAmI ne parijJA/viveka kA upadeza kiyA hai| koI vyakti isa jIvana ke lie, prazaMsA-sammAna aura pUjA ke lie, janma-maraNa aura mukti ke lie, duHkha kA pratIkAra karane ke lie, svayaM pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se hiMsA karavAtA hai, tathA hiMsA karane vAloM kA anumodana karatA hai| vaha (hiMsAvRtti) usake ahita ke lie hotI hai| usakI abodhi arthAt jJAna-bodhi, darzana-bodhi, aura cAritra-bodhi kI anupalabdhi ke lie kAraNabhUta hotI hai| . 14. se taM saMbujjhamANe AyANIyaM smutttthaae| soccA bhagavato aNagArAMNa vA ihamegesiMNAtaM bhavatiesa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nire| iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / 14. vaha sAdhaka (saMyamI) hiMsA ke ukta duSpariNAmoM ko acchI taraha samajhatA huA, AdAnIya-saMyamasAdhanA meM tatpara ho jAtA hai| kucha manuSyoM ko bhagavAn ke yA anagAra muniyoM ke samIpa dharma sunakara yaha jJAta hotA hai ki - 'yaha jIva-hiMsA granthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai aura yahI naraka hai|' (phira bhI) jo manuSya sukha Adi ke lie jIvahiMsA meM Asakta hotA hai, vaha nAnA prakAra ke zastroM se pRthvIsambandhI hiMsA-kriyA meM saMlagna hokara pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai aura taba vaha na kevala pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, apitu anya nAnAprakAra ke jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| vivecana - cUrNi meM 'AdAnIya' kA artha saMyama tathA 'vinaya kiyA hai| isa sUtra meM Aye 'grantha' Adi zabda eka vizeSa pAramparika artha rakhate haiN| sAdhAraNataH 'grantha' zabda pustaka vizeSa kA sUcaka hai| zabdakoSa meM grantha kA artha 'gAMTha' (granthi) bhI kiyA gayA hai jo zarIravijJAna evaM manovijJAna meM adhika prayukta hotA hai / jainasUtroM meM AyA huA 'grantha' zabda inase bhinna artha kA dyotaka hai| AgamoM ke vyAkhyAkAra AcArya malayagiri ke anusAra - "jisake dvArA, jisase tathA jisameM ba~dhA jAtA hai vaha grantha hai|"1 uttarAdhyayana, AcArAMga, sthAnAMga, vizeSAvazyaka bhASya Adi meM kaSAya ko grantha yA granthi kahA hai| AtmA ko bA~dhane vAle kaSAya yA karma ko bhI grantha kahA gayA hai| 2 1. gaMthijjai teNa tao tammi va to taM mayaM gaMtho - vizeSA0 1383 (abhi. rAjendra 31739) 2. . abhi. rAjendra bhAga 31793 meM uddhRta Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha grantha ke do bheda haiM- dravya grantha aura bhAva grantha / dravya grantha daza prakAra kA parigraha hai - ( 1 ) kSetra, (2) vAstu, (3) dhana, (4) dhAnya, (5) saMcaya tRNakASThAdi, (6) mitra - jJAti - saMyoga, (7) yAna - vAhana, (8) zayAnAsana, (9) dAsI - dAsa aura (10) kupya / bhAvagrantha ke 14 bheda haiM- (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha, (5) prema, (6) dveSa, (7) mithyAtva, (8) veda, (9) arati, (10) rati, (11) hAsya, (12) zoka, (13) bhaya aura (14) jugupsA / 1 8. prastuta sUtra meM hiMsA ko grantha yA granthi kahA hai, isa sandarbha meM Agama-gata ukta sabhI artha yA bhAva isa zabda dhvanita hote haiN| ye sabhI bhAva hiMsA ke mUla kAraNa hI nahIM, balki svayaM bhI hiMsA haiN| ata: 'grantha' zabda meM ye saba bhAva nihita samajhane caahie| * 'moha' zabda rAga yA vikArI prema ke artha meM prasiddha hai| jaina AgamoM meM 'moha' zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai| rAga aura dveSa donoM hI moha haiN| sadasad viveka kA nAza, heya - upAdeya buddhi kA abhAva, ajJAna 5, viparItabuddhi, mUr3hatA 7, citta kI vyAkulatA ', mithyAtva tathA kaSAyaviSaya Adi kI abhilASA 9, yaha saba moha haiN| - - ye saba 'moha' zabda ke vibhinna artha haiN| satya tattva ko ayathArtha rUpa meM samajhanA darzana-moha, tathA viSayoM kI saMgati (Asakti) cAritramoha haiN| 1deg dhavalA (8 / 283 / 9) ke anusAra bhAva grantha ke 14 bheda moha meM hI sammilita haiN| ukta sabhI prakAra ke bhAva, hiMsA ke prabala kAraNa haiM, ataH svayaM hiMsA bhI haiN| 1 'mAra' zabda mRtyu ke artha meM hI prAyaH prayukta huA hai| bauddha granthoM meM mRtyu, kAma kA pratIka tathA kleza ke artha meM 'mAra' zabda kA prayoga huA hai / 11 1. 2. 4. 6. 8. 10. 11. 12. 'naraka' zabda pApakarmiyoM ke yAtanAsthAna 12 ke artha meM hI AgamoM meM prayukta huA hai / sUtrakRtAMgaTIkA meM 'naraka' zabda kA aneka prakAra se vivecana kiyA gayA hai| azubha rUpa-rasa- gandha-zabda-sparza ko bhI 'nokarma dravyanaraka' mAnA gayA hai| naraka prAyogya karmoM ke udaya (apekSA se karmopArjana kI kriyA) ko 'bhAvanaraka' batAyA hai| hiMsA ko isI dRSTi se naraka kahA gayA hai ki naraka ke yogya karmopArjana kA vaha sabase prabala kAraNa hai, itanA prabala, ki vaha svayaM naraka hI hai| hiMsaka kI manodazA bhI naraka ke samAna krUra va azubhatara hotI hai / 13 ... 13. bRhatkalpa uddezaka 1 gA. 10-14 sUtrakRtAMga zru0 1 a0 4 u0 2 gA0 22 3. 5. 7. 9. uttarAdhyayana 3 vizeSAvazyaka (abhi. rA. 'moha' zabda) sUtrakRtAMga 1, a. 4 u. 1 gA. 31 pravacanasAra 85 Agama aura tripi0 667 (a) pApakarmiNAM yAtanAsthAneSu - sUtra0 vRtti 2 / 1 (ba) rAjavArtika 2 / 50 / 2-3 sUtrakRtAMga, 1 / 5 / 1 narakavibhakti adhyayana sthAnAMga 3 | 4 uttarAdhyayana 3 jJAtA 1 / 8 AcA0 zI0 TIkA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 15 pRthvIkAyika jIvoM kA vedanA-bodha 15- se bemi - appege aMdhamabbhe, appege aMdhamacche, appege pAdamabbhe, appege pAdamacche, appege gupphamabbhe, appege gupphamacche, appege jaMghamabbhe, appege jaMghamacche, appege jANumabbhe, appege jANumacche, appege Urumabbhe, appege Urumacche, appege kaDimabbhe, appege kaDimacche, appege NAbhimabbhe, appege NAbhimacche, appege udaramabbhe, appege udaramacche, appege pAsamabbhe, appege pAsamacche, appege piTThimabbhe, appege piTThimacche, appege uramabbhe, appege uramacche, appege hiyayamabbhe, appege hiyayamacche, appege thaNamabbhe, appege thaNamacche, appege khaMdhamabbhe, appege khaMdhamacche, appege bAhumabbhe, appege bAhumacche, appege hatthamabbhe, appege hatthamamacche, appege aMgulimabbhe, appege aMgulimacche, appege Nahamabbhe, appege Nahamacche, appege gIvamabbhe, appege gIvamacche, appege haNuyamabbhe, . appege haNuyamacche, appege ho?mabbhe, appege ho?macche, appege daMtamabbhe, appege daMtamacche, appege jibbhamabbhe, appege jibbhamacche, appege tAlumabbhe, appege tAlumacche, appege galamabbhe, appege galamacche, appege gaMDamabbhe, . appege gaMDamacche, appege kaNNamabbhe, appege kaNNamacche, appege NAsamabbhe, appege NAsamacche, appege acchimabbhe, appege acchimacche, appege bhamuhamabbhe, appege bhamuhamacche, appege NiDAlamabbhe, appege NiDAlamacche, appege sIsamabbhe, appege sIsamacche / appege saMpamArae, appege uddavae / 15. maiM kahatA hU~ - (jaise koI kisI janmAndha ' vyakti ko (mUsala-bhAlA Adi se) bhede, coTa kare yA talavAra Adi se chedana kare, use jaisI pIr3A kI anubhUti hotI hai, vaisI hI pIr3A pRthvIkAyika jIvoM ko hotI hai|) jaise koI kisI ke paira meM, Takhane para, ghuTane, uru, kaTi, nAbhi, udara, pArzva - pasalI para, pITha, chAtI, hRdaya, stana, kaMdhe, bhujA, hAtha, aMgulI, nakha, grIvA (gardana), ThuDDI, hoTha, dA~ta, jIbha, tAlu, gale, kapola, kAna, nAka, A~kha, bhauMha, lalATa, aura zira kA (zastra se) bhedana chedana kare, (taba use jaisI pIr3A. hotI hai, vaisI hI pIr3A pRthvIkAyika jIvoM ko hotI hai|) jaise koI kisI ko gaharI coTa mArakara, mUcchita kara de, yA prANa-viyojana hI kara de, use jaisI kaSTAnubhUti hotI hai, vaisI hI pRthvIkAyika jIvoM kI vedanA samajhanA caahie| 1. yahA~ andha' zabda kA artha janma se indriya-vikala - baharA, gUMgA, paMgu. tathA avayavahIna samajhanA caahie| - AcA0 zIlAka TIkA 351 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha vivecana - pichale sUtroM meM pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA kA niSedha kiyA gayA hai| pRthvIkAyika jIvoM meM cetanA avyakta hotI hai| unameM halana-calana Adi kriyAe~ bhI spaSTa dIkhatI nahIM, ataH yaha zaMkA honA svAbhAvika hai ki pRthvIkAyika jIva na calatA hai, na bolatA hai, na dekhatA hai, na sunatA hai, phira kaise mAnA jAya ki vaha jIva hai ? use bhedana-chedana karane se kaSTa kA anubhava hotA hai| isa zaMkA ke samAdhAna hetu sUtrakAra ne tIna dRSTAnta dekara pRthvIkAyika jIvoM kI vedanA kA bodha tathA anubhUti karAne kA prayatna kiyA hai| prathama dRSTAnta meM batAyA hai - koI manuSya janma se aMdhA, badhira, mUka yA paMgu hai| koI puruSa usakA chedanabhedgana kare to vaha usa pIr3A ko na to vANI se vyakta kara sakatA hai, na trasta hokara cala sakatA hai, na anya ceSTA se pIr3A ko prakaTa kara sakatA hai| to kyA yaha mAna liyA jAya ki vaha jIva nahIM hai, yA use chedana-bhedana karane se pIr3A nahIM hotI hai ? jaise vaha janmAndha vyakti vANI, cakSu, gati Adi ke abhAva meM bhI pIr3A kA anubhava karatA hai, vaise hI pRthvIkAyika jIva indriya-vikala avasthA meM pIr3A kI anubhUti karate haiN| dUsare dRSTAnta meM kisI svastha manuSya kI upamA se batAyA hai, jaise usake paira, Adi battIsa avayavoM kA eka sAtha chedana-bhedana karate haiM, usa samaya vaha manuSya na bhalI prakAra dekha sakatA hai, na suna sakatA hai, na bola sakatA hai, na cala sakatA hai, kintu isase yaha to nahIM mAnA jA sakatA ki usameM cetanA nahIM hai yA use kaSTa nahIM ho rahA hai| isI prakAra pRthvIkAyika jIva meM vyakta cetanA kA abhAva hone para bhI usameM prANoM kA spandana hai; anubhava-cetanA vidyamAna hai, ataH use bhI kaSTAnubhUti hotI hai| tIsare dRSTAnta meM mUchita manuSya ke sAtha tulanA karate hue batAyA hai ki jaise mUchita manuSya kI cetanA bAhara meM lupta hotI hai, kintu usakI antaraMga cetanA - anubhUti lupta nahIM hotI, usI prakAra styAnagRddhinidrA ke satata udaya se pRthvIkAyika jIvoM kI cetanA mUchita va avyakta rahatI hai| para ve Antara cetanA se zUnya nahIM hote| ukta tInoM udAharaNa pRthvIkAyika jIvoM kI sacetanatA tathA manuSya zarIra ke samAna pIr3A kI anubhUti spaSTa karate haiN| bhagavatI sUtra (za0 19 u0 35) meM batAyA hai - jaise koI taruNa aura baliSTha puruSa kisI jarA-jIrNa puruSa ke sira para donoM hAthoM se prahAra karake use Ahata karatA hai, taba vaha jaisI aniSTa vedanA kA anubhava karatA hai, usase bhI aniSTatara vedanA kA anubhava pRthvIkAyika jIvoM ko AkrAnta hone para hotA hai| 16. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAtA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAtA bhvNti| 17. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM puDhavisatthaM samAraMbhejA, NevaNNehiM, puDhavisatthaM samAraMbhAvejA, Neva'NNe - puDhavisatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejaa| 18. jassete puDhavikammasamAraMbhA pariNNAtA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi / ||biio uddesao samatto // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 19 16. jo yahA~ (loka meM) pRthvIkAyika jIvoM para zastra kA samAraMbha - prayoga karatA hai, vaha vAstava meM ina AraMbhoM (hiMsA sambandhI pravRttiyoM ke kaTu pariNAmoM va jIvoM kI vedanA) se anajAna hai| ___jo pRthvIkAyika jIvoM para zastra kA samAraMbha/prayoga nahIM karatA, vaha vAstava meM isa AraMbhoM/hiMsA-sambandhI pravRttiyoM kA jJAtA hai, (vahI inase mukta hotA hai)| 17. yaha (pRthvIkAyika jIvoM kI avyakta vedanA) jAnakara buddhimAna manuSya na svayaM pRthvIkAya kA samAraMbha kare, na dUsaroM se pRthvIkAya kA samAraMbha karavAe aura na usakA samAraMbha karane vAle kA anamodana kre| jisane pRthvIkAya sambandhI samAraMbha ko jAna liyA arthAt hiMsA ke kaTu pariNAma ko jAna liyA vahI parijJAtakarmA (hiMsA kA tyAgI) muni hotA hai| - aisA maiM kahatA huuN| // dvitIya uddezaka samApta // taio uddesao tRtIya uddezaka anagAra lakSaNa 19. se bemi - se jahA vi aNagAre ujjukaDe NiyAgapaDivaNNe amAyaM kuvvamANe viyaahite| 19. maiM kahatA hU~ - jisa AcaraNa se anagAra hotA hai| jo, RjukRt - sarala AcaraNa vAlA ho, niyAga-pratipanna - mokSa mArga ke prati ekaniSTha hokara calatA ho, amAya - kapaTa rahita ho| vivecana - prastuta sUtra meM 'anagAra' ke lakSaNa batAye haiN| apane Apa ko 'anagAra' kahane mAtra se koI anagAra nahIM ho jaataa| jisameM nimna tIna lakSaNa pAye jAte hoM, vahIM vAstavika anagAra hotA hai| (1) Rju arthAt sarala ho, jisakA mana evaM vANI kapaTa rahita ho, tathA jisakI kathanI-karanI meM ekarUpatA ho vaha RjukRt hai| uttarAdhyayana sUtra meM batAyA hai - sohI ujubhUyasya dhammo suddhassa ciTThai - 312 - Rju AtmA kI zuddhi hotI hai| zuddha hRdaya meM dharma ThaharatA hai| isalie RjutA dharma kA - sAdhutA kA mukhya 1. cUrNi meM-'nikAyapaDivaNNe' pATha hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha AdhAra hai| Rju AtmA mokSa ke prati sahaja bhAva se samarpita hotA hai, isalie anagAra kA dUsarA lakSaNa hai- (2) niyAga-pratipanna / usakI sAdhanA kA lakSya bhautika aizvarya yA yazaH prApti Adi na hokara AtmA ko karmamala se mukta karanA hotA hai| 14 (3) amAya - mAyA kA artha saMgopana yA chupAnA hai, sAdhanA-patha para bar3hane vAlA apanI sampUrNa zakti ko usI meM lagA detA hai| sva-para kalyANa ke kArya meM vaha kabhI apanI zakti ko chupAtA nahIM, zakti bhara juTA rahatA hai| vaha mAyA rahita hotA hai| niyAga-pratipannatA meM jJAnAcAra evaM darzanAcAra kI zuddhi, RjukRt meM vIryAcAra kI tathA amAya meM tapAcAra kI sampUrNa zakti parilakSita hotI hai| sAdhanA evaM sAdhya kI zuddhi kA nirdeza isa sUtra meM hai / 20. jAe saddhAe NikkhaMto tameva aNupAlijjA vijahittA visottiyaM / 1 20. jisa zraddhA (niSThA/vairAgya bhAvanA) ke sAtha saMyama patha para kadama bar3hAyA hai, usI zraddhA ke sAtha saMyama kA pAlana kare / visrotasikA - arthAt lakSya ke prati zaMkA va citta kI caMcalatA ke pravAha meM na bahe, zaMkA kA tyAga kara de / 21. paNayA vIrA mahAvIhiM / 21. vIra puruSa mahApatha ke prati praNata- arthAt samarpita hote haiM / vivecana - mahApatha kA abhiprAya hai, ahiMsA va saMyama kA prazasta patha / ahiMsA va saMyama kI sAdhanA meM deza, kAla, sampradAya va jAti kI koI sImA yA baMdhana nahIM hai / vaha sarvadA, sarvatra saba ke lie eka samAna hai| saMyama va zAnti ke ArAdhaka sabhI jana isI patha para cale haiM, calate haiM aura cleNge| phira bhI yaha kabhI saMkIrNa nahIM hotA, ataH yaha mahApatha hai| anagAra isake prati sampUrNa bhAva se samarpita hote haiN| apkAyika jIvoM kA jIvatva 22. logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM / se bemi - Neva sayaM logaM abbhAikkhejjA, Neva attANaM abbhAikkhejjA / je logaM abbhAikkhati, se attANaM abbhAikkhati, je attANaM abbhAikkhati se logaM abbhAikkhati / 22. muni (atizaya jJAnI puruSoM) kI AjJA - vANI se loka ko - arthAt apkAya ke jIvoM kA svarUpa jAnakara unheM akutobhaya banA de arthAt unheM kisI bhI prakAra kA bhaya utpanna na kare, saMyata rahe / maiM kahatA hU~ - muni svayaM, loka- apkAyika jIvoM ke astitva kA apalApa (niSedha) na kre| na apanI AtmA kA apalApa kre| jo loka kA apalApa karatA hai, vaha vAstava meM apanA hI apalApa karatA / jo apanA apalApa karatA hai, vaha loka ke astitva ko asvIkAra karatA hai 1 2. (ka) cUrNi meM 'taNNo husi visottiyaM' pATha hai| (kha) vijahittA puvvasaMjogaM; vijahittA visottiyaM - aisA pAThAntara bhI hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 23-26 15 vivecana - yahA~ prasaMga ke anusAra 'loka' kA artha apkAya kiyA gayA hai| pUrva sUtroM meM pRthvIkAya kA varNana kiyA jA cukA hai, aba apkAya kA varNana kiyA jA rahA hai| TIkAkAra ne 'akutobhaya' ke artha kiye haiM - ( 1 ) jisase kisI jIva ko bhaya na ho, vaha saMyama tathA (2) jo kahIM se bhI bhaya na cAhatA ho vaha 'apkAyika jIva / ' yahA~ prathama saMyama artha pradhAnatayA vAMchita hai / 1 sAmAnyata: apane astitva ko koI bhI asvIkAra nahIM karatA, para zAstrakAra kA kathana hai, ki jo vyakti apakAyika jIvoM kI sattA ko nakAratA hai, vaha vAstava meM svayaM kI sattA ko nakAratA hai| arthAt jisa prakAra sva kA astitva svIkArya hai, anubhavagamya hai, usI prakAra anya jIvoM kA astitva bhI svIkAranA caahie| yahI 'Ayatule payAsu' AtmatulA kA siddhAnta hai| - mUla meM 'abhyAkhyAna' zabda AyA hai, jo kaI vizeSa artha rakhatA hai| kisI ke astitva ko nakAranA, satya ko asatya aura asatya ko satya, jIva ko ajIva, ajIva ko jIva yApita karanA abhyAkhyAna - viparIta kathana hai / arthAt 'jIva ko ajIva' batAnA usa para asatya abhiyoga lagAne ke samAna hai| AgamoM meM abhyAkhyAna zabda nimna kaI arthoM meM prayukta huA hai - doSAviSkaraNa - doSa prakaTa karanA - ( bhagavatI 5 / 6 ) / asad doSa kA AropaNa karanA (prajJApanA 22 prazna0 2 ) / - dUsaroM ke samakSa niMdA karanA ( prazna0 2 ) / asatya abhiyoga lagAnA ( AcA0 1 3 ) / - 23. lajjamANA puDho paas| 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM udayakammasamAraMbheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNNe va'NegarUve pANe vihiMsati / 24. tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA imassa ceva jIvitassa parivaMdaNa mANaNa-pUyaNAe jAtI- maraNa- moyaNAe dukkhapaDighAtahetuM se sayameva udayasatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA udayasatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA udayasaMtthaM samAraMbhaMte samaNujANati / taM se ahitAe, taM se abodhIe / 1. 2. - 25. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe / soccA bhagavato aNagArANaM ihamegesi NAtaM bhavati - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nirae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM udayakamprasamAraMbheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNNe asgarUve pANe vihiMsati / 26. se bemi - saMti pANA udayaNissiyA jIvA aNegA / AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka-40 / 1 sUtra 25 ke bAda kucha pratiyoM meM 'appege aMdhamabbhe' pRthvIkAya kA sUtra 15 pUrNa rUpa se uddhRta milatA hai| yaha sUtra agnikAya, vanaspatikAya, trasakAya evaM vAyukAya ke prakaraNa meM bhI milatA hai| hamArI Adarza prati meM yaha pATha nahIM hai| -sampAdaka Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ihaM ca khalu bho aNagArANaM udaya-jIvA viyAhiyA / satthaM cettha aNuvIyi pAsa / puDho satthaM paveditaM / aduvA adiNNAdANaM / 23. tU dekha ! sacce sAdhaka hiMsA (apkAya kI) karane meM lajjA anubhava karate haiN| aura unako bhI dekha, jo apane Apako 'anagAra' ghoSita karate haiM, ve vividha prakAra ke zastroM (upakaraNoM) dvArA jala sambandhI AraMbha-samAraMbha karate hue jala-kAya ke jIvoM kI hiMsA karate haiN| aura sAtha hI tadAzrita anya aneka jIvoM kI bhI hiMsA karate haiN| 24. isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA arthAt viveka kA nirUpaNa kiyA hai| apane isa jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma-maraNa aura mokSa ke lie duHkhoM kA pratikAra karane ke lie (ina kAraNoM se) koI svayaM apkAya kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se bhI apakAya kI hiMsA karavAtA hai aura apkAya kI hiMsA karane vAloM kA anumodana karatA hai| yaha hiMsA, usake ahita ke lie hotI hai tathA abodhi kA kAraNa banatI hai| 25. vaha sAdhaka yaha samajhate hue saMyama-sAdhana meM tatpara ho jAtA hai| bhagavAn se yA anagAra muniyoM se sunakara kucha manuSyoM ko yaha parijJAta ho jAtA hai, jaise - yaha apkAyika jIvoM kI hiMsA granthi hai, moha hai, sAkSAt mRtyu hai, naraka hai| phira bhI manuSya isa meM (jIvana, prazaMsA, santAna Adi ke lie) Asakta hotA hai| jo ki vaha taraha-taraha ke zastroM se udaka-kAya kI hiMsA-kriyA meM saMlagna hokara apkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala apkAyika jIvoM kI hI nahIM, kintu usake Azrita anya aneka prakAra ke (trasa evaM sthAvara) jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| 26. maiM kahatA hU~ - jala ke Azrita aneka prakAra ke jIva rahate haiN| he manuSya ! isa anagAra-dharma meM, arthAt arhatdarzana meM jala ko 'jIva' (sacetana) kahA hai| jalakAya ke jo zastra haiM, una para cintana karake dekha ! bhagavAn ne jalakAya ke aneka zastra batAye haiN| jalakAya kI hiMsA, sirpha hiMsA hI nahIM, vaha adattAdAna - corI bhI hai| vivecana- apakAya ko sajIva - sacetana mAnanA jainadarzana kI maulika mAnyatA hai| bhagavAn mahAvIra kAlIna anya dArzanika jala ko sajIva nahIM mAnate the, kintu usameM Azrita anya jIvoM kI sattA svIkAra karate the| taittirIya AraNyaka meM 'varSA' ko jala kA garbha mAnA hai, aura jala ko 'prajanana zakti ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| prajananakSamatA' sacetana meM hI hotI hai, ataH sacetana hone kI dhAraNA kA prabhAva vaidika ciMtana para par3A hai, aisA mAnA jA sakatA hai| kintu mUlataH anagAradarzana ko chor3akara anya sabhI dArzanika jala ko sacetana nahIM mAnate the| isIlie yahA~ donoM tathya spaSTa kiye gaye haiM - (1) jala sacetana hai (2) jala ke Azrita aneka prakAra ke choTe-bar3e jIva rahate 1. vRtti meM 'puDho'pAsaM paveditaM' - pAThAntara hai, jisakA Azaya hai, zastra-pariNAmita udaka grahaNa karanA ApAza - abandhana (anumata) hai| dekhie - zrI puSkara muni abhinandana grantha pR0 346, DA. je. Ara. jozI (pUnA) kA lekh| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 27-31 anagAra darzana meM jala ke tIna prakAra batAye haiM- (1) sacitta - jIva- sahita / (2) acitta - nirjIva / (3) mizra - sajIva-nirjIva jala / sajIva jala kI zastra - prayoga se hiMsA hotI hai / jalakAya ke sAta zastra prakAra batAye haiM 1 - utsecana - kue~ se jala nikAlanA, gAlana jala chAnanA, dhovana - jala se upakaraNa / bartana Adi dhonA, 1 svakAyazastra - eka sthAna kA jala dUsare sthAna ke jala kA zastra hai, parakAyazastra - miTTI, tela, kSAra, zarkarA, agni Adi, tadubhayazastra - jala se bhIgI miTTI Adi, bhAvazastra asaMyama / jalakAya ke jIvoM kI hiMsA ko 'adattAdAna' kahane ke pIche eka vizeSa kAraNa hai| tatkAlIna parivrAjaka Adi kucha saMnyAsI jala ko sajIva to nahIM mAnate the, para adatta jala kA prayoga nahIM karate the / jalAzaya Adi svAmI kI anumati lekara jala kA upayoga karane meM ve doSa nahIM mAnate the / unakI isa dhAraNA ko mUlataH bhrAnta batAte hue yahA~ kahA gayA hai - jalAzaya kA svAmI kyA jalakAya ke jIvoM kA svAmI ho sakatA hai ? kyA jala ke jIvoM ne apane prANa haraNa karane yA prANa kisI ko sauMpane kA adhikAra use diyA hai ? nhiiN| ataH jala ke jIvoM kA prANaharaNa karanA hiMsA to hai hI, sAtha meM unake prANoM kI corI bhI hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki kisI bhI jIva kI hiMsA, hiMsA ke sAtha-sAtha adattAdAna bhI hai| ahiMsA ke sambandha meM yaha bahuta hI sUkSma va tarkapUrNa gambhIra cintana hai| 2. 27. kappai Ne, kappai Ne pAtuM, aduvA vibhUsAe / puDho satthehiM viuTTaMti / 28. ettha vi tesiM No NikaraNAe / 29. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / 30. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM udayasatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM udayasatthaM samAraMbhAvejjA, udayasatthaM samAraMbhaMte vi aNNe Na samaNujANejjA / 31. jassete udayasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNatakammetti bemi / // taio uddesao samatto // 27. 'hameM kalpatA hai / apane siddhAnta ke anusAra hama pIne ke lie jala le sakate haiN|' (yaha AjIvakoM evaM niryukti gAthA 113 - 114 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 42 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha zaivoM kA kathana hai)| 'hama pIne tathA nahAne (vibhUSA) ke lie bhI jala kA prayoga kara sakate haiN|' (yaha bauddha zramaNoM kA mata hai) isa taraha apane zAstra kA pramANa dekara yA nAnAprakAra ke zastroM dvArA jalakAya ke jIvoM kI hiMsA karate haiN| 28. apane zAstra kA pramANaM dekara jalakAya kI hiMsA karane vAle sAdhu, hiMsA ke pApa se virata nahIM ho skte| arthAt unakA hiMsA na karane kA saMkalpa paripUrNa nahIM ho sakatA / 29. jo yahA~, zastra - prayoga kara jalakAya ke jIvoM kA samArambha karatA hai, vaha ina AraMbhoM (jIvoM kI vedanA va hiMsA ke kupariNAma) se anabhijJa hai| arthAt hiMsA karane vAlA kitane hI zAstroM kA pramANa de, vAstava meM vaha ajJAnI hI hai| jo jalakAyika jIvoM para zastra prayoga nahIM karatA, vaha AraMbhoM kA jJAtA hai, vaha hiMsA - doSa se mukta hotA hai / arthAt vaha jJa-parijJA se hiMsA ko jAnakara pratyAkhyAna- parijJA se use tyAga detA hai / 30. . buddhimAna manuSya yaha (ukta kathana) jAnakara svayaM jalakAya kA samAraMbha na kare, dUsaroM se na karavAe, aura usakA samAraMbha karane vAloM kA anumodana na kare / . 31. jisako jala-sambandhI samAraMbha kA jJAna hotA hai, vahI parijJAtakarmA ( muni) hotA hai|' - aisA maiM kahatA hU~ / // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao caturtha uddezaka agnikAya kI sajIvatA 32. se bemi - Neva sayaM logaM abbhAikkhejjA, Neva attANaM abbhAiMkkhejjA / je logaM abbhAikkhati se attANaM abbhAikkhati / je attANaM abbhAikkhati se logaM abbhAikkhati / je dIhalogasatthassa kheyaNNe se asatthassa kheyaNNe / je asatthassa kheyaNNe se dIhalogasatthassa kheyaNNe / 32. maiM kahatA hU~ . - vaha (jijJAsu sAdhaka) kabhI bhI svayaM loka (agnikAya) ke astitva kA, arthAt usakI sajIvatA kA apalApa (niSedha) na kre| na apanI AtmA ke astitva kA apalApa kre| kyoMki jo lokaM (agnikAya) kA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 32 apalApa karatA hai, vaha apane Apa kA apalApa karatA hai| jo apane Apa kA apalApa karatA hai vaha loka kA alApa karatA hai| jo dIrghalokazastra (agnikAya) ke svarUpa ko jAnatA hai, vaha azastra (saMyama) kA svarUpa bhI jAnatA hai| jo saMyama kA svarUpa jAnatA hai vaha dIrghaloka-zastra kA svarUpa bhI jAnatA hai| vivecana - yahA~ prasaMgAnusAra 'loka' zabda agnikAya kA bodhaka hai / tatkAlIna dharma-paramparAoM meM jala ko, tathA agni ko devatA mAnakara pUjA to jAtA thA, kintu unakI hiMsA ke sambandha meM koI vicAra nahIM kiyA gayA thaa| jala se zuddhi aura paMcAgni tapa Adi se siddhi mAnakara inakA khullamakhullA prayoga/upayoga kiyA jAtA thaa| bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA kI dRSTi se ina donoM ko sajIva mAnakara unakI hiMsA kA niSedha kiyA hai| TIkAkAra AcArya zIlAMka ne kahA hai - agni kI sajIvatA to svayaM hI siddha hai| usameM prakAza va uSNatA kA guNa hai, jo sacetana meM hote haiM / tathA agni vAyu ke binA jIvita nahIM raha sktii| sneha, kASTha Adi kA AhAra lekara bar3hatI hai, AhAra ke abhAva meM ghaTatI hai - yaha saba usakI sajIvatA ke spaSTa lakSaNa haiN| kisI sacetana kI sacetanatA asvIkAra karanA arthAt use ajIva mAnanA abhyAkhyAna doSa hai, arthAt usakI sattA para jhUThA doSAropaNa karanA hai tathA dUsare kI sattA kA asvIkAra apanI AtmA kA hI asvIkAra hai| ___'dIrghalokazastra' zabda dvArA agnikAya kA kathana karanA vizeSa uddezyapUrNa hai| dIrghaloka kA artha hai - vanaspati / pAMca sthAvara ekendriya jIvoM meM cAra kI avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai, jabaki vanaspati kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana se bhI adhika hai| vanaspati kA kSetra bhI atyanta vyApaka hai| isalie vanaspati ko AgamoM meM 'dIrghaloka' kahA hai| agni usakA zastra hai| dIrghalokazastra - isakA eka artha yaha bhI hai ki agni sabase tIkSNa aura pracaMDa zastra hai| uttarAdhyayana meM kahA natthi joisame satthe tamhA joiM na dIvae-35 / 12 - agni ke samAna anya koI tIkSNa zastra nahIM hai| bar3e-bar3e vizAla bIhar3a vanoM ko yaha kucha kSaNoM meM hI bhasmasAt kara detI hai| agni baDavAnala ke rUpa meM samudra meM bhI chipI rahatI hai| 'kheyaNNe' zabda ke saMskRta meM do rUpa hote haiM - 'kSetrajJa' - nipuNa / athavA kSetra - zarIra kiMcA AtmA, usake svarUpa ko jAnane vAlA - kssetrjny| khedajJa - jIva mAtra ke duHkha ko jAnane vaalaa| kahIM-kahIM kSetrajJa kA gItArtha - AcAra va prAyazcita vidhi kA jJAtA artha bhI kiyA hai / bhagavAn mahAvIra kA 'kheyannae'5 vizeSaNa batAkara isakA artha lokAloka svarUpa ke jJAtA va pratyeka AtmA ke kheda/sukha-duHkha tathA usake mUla kAraNoM ke jJAtA, aisA artha bhI kiyA gayA hai| 1. na viNA vAuNAeNaM agaNikAe ujjalati - bhagavatI za0 16 / u0 1 / sUtra (aMgasuttANi) 2. prajJApanA, avagAhanA pd| 3. oghaniyukti (abhi0 rAjendra 'kheyane' shbd)| dharma saMgraha adhikAra (abhi0 rAjendra 'kheyanne' shbd)| 5. kheyannae se kusale mahesI- sUtrakRtAMga 1 / 6 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .20 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha gItA meM zarIra ko kSetra va AtmA ko kSetrajJa kahA hai| bauddha granthoM meM - kSetrajJa kA artha 'kuzala' kiyA hai| azastra zabda 'saMyama' ke artha meM prayukta hai| asaMyama ko bhAva-zastra batAyA hai 2, ataH usakA virodhI saMyama - azastra arthAt jIva mAtra kA rakSaka/bandhu/mitra hai| prakArAntara se isa kathana kA bhAva hai - jo hiMsA ko jAnatA hai, vahI ahiMsA ko jAnatA hai, jo ahiMsA ko jAnatA hai vahI hiMsA ko bhI jAnatA hai| agnikAyika-jIva-hiMsA-niSedha 33. vIrehi eyaM abhibhUya dilR saMjatehi sayA jatehiM sadA appamattehiM / je pamatte guNaTThite se hu daMDe pavuccati / taM pariNNAya mehAvI idANI No jamahaM puvvamakAsI pamAdeNaM / 33. vIroM (AtmajJAniyoM) ne, jJAna-darzanAvaraNa Adi karmoM ko vijaya kara/naSTa kara yaha (saMyama kA pUrNa svarUpa) dekhA hai| ve vIra saMyamI, sadA yatanAzIla aura sadA apramatta rahane vAle the| . jo pramatta hai, guNoM (agni ke rA~dhanA-pakAnA Adi guNoM) kA arthI hai, vaha daNDa/hiMsaka kahalAtA hai| yaha jAnakara medhAvI puruSa (saMkalpa kare) - aba maiM vaha (hiMsA nahIM karUMgA, jo maiMne pramAda ke vaza hokara pahale kiyA thaa| vivecana - isa sUtra meM vIra Adi vizeSaNa sampUrNa Atma-jJAna (kevalajJAna) prApta karane kI prakriyA ke sUcaka vIra - parAkramI-sAdhanA meM Ane vAle samasta vighnoM para vijaya paanaa| saMyama - indriya aura mana ko viveka dvArA nigRhIta krnaa| yama - krodha Adi kaSAyoM kI vijaya krnaa| apramattatA - sva-rUpa kI smRti rkhnaa| sadA jAgarUka aura viSayonmukhI pravRttiyoM se vimukha rhnaa| isa prakriyA dvArA (Atma-darzana) kevalajJAna prApta hotA hai| una kevalI bhagavAn ne jIva hiMsA ke svarUpa ko dekhakara a-zastra - saMyama kA upadeza kiyA hai| madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA - ye pA~ca pramAda haiN| manuSya jaba inameM Asakta hotA hai tabhI vaha agni ke guNoM/upayogoM - rAMdhanA, makAnA, prakAza, tApa Adi kI vAMchA karatA hai aura taba vaha svayaM jIvoM kA daNDa (hiMsaka) bana jAtA hai| hiMsA ke svarUpa kA jJAna hone para buddhimAna manuSya usako tyAgane kA saMkalpa karatA hai| mana meM dRr3ha nizcaya kara ahiMsA kI sAdhanA para bar3hatA hai aura pUrva-kRta hiMsA Adi ke lie pazcAttApa karatA hai - yaha sUtra ke antima pada meM batAyA hai| 1. 2.. 3. gItA 13 / 1-2 / aMguttaranikAya, navaka nipAta, caturtha bhAga- pR057 bhAve ya asaMjamo satthaM - niyukti gAthA 96 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : caturtha uddezaka.: sUtra 34-37 34. lajjamANA puDho pAsa / 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamAraMbheNaM agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe va'NegarUve pANe vihiMsati / 35. tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA - imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe jAtI-maraNa-moyaNAe dukkhapaDighAtahetuM se sayameva agaNisatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA agaNisatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA agaNisatthaM samAraMbhamANe samaNu jANati / taM se ahitAe, taM se abodhIe / 36. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe / soccA bhagavato aNagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAtaM bhavati - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nire| iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamAraMbheNaM agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe va'NegarUve pANe vihiMsati / 37. se bemi - saMti pANA puDhaviNissitA taNaNissitA pattaNissitA kaTThaNissitA gomayaNissitA kayavaraNissitA / saMti saMpAtimA pANA Ahacca saMpayaMti ya / agaNiM ca khalu puTThA ege saMghAtamAvarjati / je tattha saMghAtamAvarjati te tattha priyaavjNti| je tattha pariyAvajaMti te tattha uddAyati / 34. tU dekha ! saMyamI puruSa jIva-hiMsA meM lajjA/glAni/saMkoca kA anubhava karate haiN| aura unako bhI dekha, jo hama 'anagAra - gRhatyAgI sAdhu haiM' - yaha kahate hue bhI aneka prakAra ke zastroM/ upakaraNoM se agnikAya kI hiMsA karate haiN| agnikAya ke jIvoM kI hiMsA karate hue anya aneka prakAra ke jIvoM kI bhI hiMsA karate haiN| ___35. isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA/viveka-jJAna kA nirUpaNa kiyA hai| kucha manuSya isa jIvana ke lie, prazaMsA, sanmAna, pUjA ke lie, janma-maraNa aura mokSa ke nimitta, tathA duHkhoM kA pratIkAra karane ke lie, svayaM agnikAya kA samAraMbha karate haiN| dUsaroM se agnikAya kA samAraMbha karavAte haiM / agnikAya kA samAraMbha karane vAloM (dUsaroM) kA anumodana karate haiN| yaha (hiMsA) unake ahita ke lie hotI hai / yaha unakI abodhi ke lie hotI hai| 36. vaha (sAdhaka) use (hiMsA ke pariNAma ko) bhalI bhAMti samajhe aura saMyama-sAdhanA meM tatpara ho jaaye| tIrthaMkara Adi pratyakSa jJAnI athavA zruta-jJAnI muniyoM ke nikaTa se sunakara kucha manaSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai ki yaha jIva-hiMsA - granthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha phira bhI manuSya jIvana, mAna, vaMdanA Adi hetuoM meM Asakta hue vividha prakAra ke zastroM se agnikAya kA samAraMbha karate haiN| aura agnikAya kA samAraMbha karate hue anya aneka prakAra ke prANoM/jIvoM kI bhI hiMsA karate haiN| 37. maiM kahatA hU~ - bahuta se prANI - pRthvI, tRNa, patra, kASTha, gobara aura kUr3A-kacarA Adi ke Azrita rahate haiN| kucha sa~pAtima/ur3ane vAle prANI hote haiM (kITa, pataMge, pakSI Adi) jo ur3ate-ur3ate nIce gira jAte haiN| ye prANI agni kA sparza pAkara saMghAta (zarIra ke saMkoca) ko prApta hote haiN| zarIra kA saMghAta hone para agni kI USmA se mUcchita ho jAte haiM / mUchita ho jAne ke bAda mRtyu ko bhI prApta ho jAte haiN| vivecana - sUtra 34-35 kA artha pichale 23-24 sUtra kI taraha subodha hI hai| agnikAya ke zastroM kA ullekha niyukti meM isa prakAra hai - 1. miTTI yA dhUli (isase vAyu nirodhaka vastu kaMbala Adi bhI samajhanA cAhie), 2. jala, 3. Ardra vanaspati, 4. trasa prANI, 5.svakAyazastra - eka agni dUsarI agni kA zastra hai, 6. parakAyazastra - jala Adi, 7. tadubhayamizrita - jaise tuSa-mizrita agni dUsarI agni kA zastra hai, 8. bhAvazastra - asNym| 38. ettha satthaM samAraMbhamANasa iccete AraMbhA apariNNAtA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAtA bhavaMti / 39. ' jassa ete agaNikammasamAraMbhA pariNNAtA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi / - ||cuttho uddesao samatto // 38. jo agnikAya ke jIvoM para zastra-prayoga karatA hai, vaha ina AraMbha-samAraMbha kriyAoM ke kaTu pariNAmoM se aparijJAta hotA hai, arthAt vaha hiMsA ke duHkhada pariNAmoM se chUTa nahIM sakatA hai| . jo agnikAya para zastra-samAraMbha nahIM karatA hai, vAstava meM vaha AraMbha kA jJAtA arthAt hiMsA se mukta ho jAtA 39. jisane yaha agni-karma-samAraMbha bhalI bhAMti samajha liyA hai, vahI muni hai, vahI parijJAta-karmA (karma kA jJAtA aura tyAgI) hai| - aisA maiM kahatA huuN| // caturtha uddezaka samApta // sUtra 38 ke bAda kucha pratiyoM meM yaha pATha milatA hai| "taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM agaNisattha samArabhejjA, NevaNNehiM agaNisatthaM samArabhAvejjA, agaNisatyaM samArabhaMte vi aNNe Na samaNujANejjA / " yaha pATha cUrNikAra tathA TIkAkAra ne mUlarUpa meM svIkRta kiyA hai, aisA lagatA hai, kintu kucha pratiyoM meM nahIM hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana paJcamo uddesao paMcama uddezaka aNagAra kA lakSaNa 40. taM No karissAmi samuTThAe mattA matimaM abhayaM vidittA taM je No karae esovarate, etthovarae, esa aNagAre tti pavuccati / 40. (ahiMsA meM AsthA rakhane vAlA yaha saMkalpa kare) - maiM saMyama aMgIkAra karake vaha hiMsA nahIM kruuNgaa| buddhimAna saMyama meM sthira hokara manana kare aura 'pratyeka jIva abhaya cAhatA hai' yaha jAnakara (hiMsA na kare) jo hiMsAnahIM karatA, vahI vratI hai| isa arhat-zAsana meM jo vratI hai, vahI anagAra kahalAtA hai| 23 vivecana - isa sUtra meM ahiMsA ko jIvana meM sAkAra karane ke do sAdhana batAye haiN| jaise manana; - buddhimAna puruSa jIvoM ke svarUpa Adi ke viSaya meM gambhIratApUrvaka cintana-manana kre| abhaya jAne - phira yaha jAne ki jaise. mujhe 'abhaya' priya hai, maiM kahIM se bhaya nahIM cAhatA, vaise hI koI bhI jIva bhaya nahIM caahtaa| sabako abhaya priya hai / isa bAta para manana karane se pratyeka jIva ke sAtha Atma- ekatva kI anubhUti hotI hai| isase ahiMsA kI AsthA sudRr3ha evaM susthira ho jAtI hai / TIkAkAra ne 'abhaya' kA artha saMyama bhI kiyA hai| tadanusAra 'abhayaM vidittA' kA artha hai - saMyama ko jAna kara / 1 1. 41. je guNe se AvaTTe, je AvaTTe se guNe / uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM pAsamANe rUvAI pAsati, suNamANe saddAI suNeti / uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM mucchamANe rUvesu mucchati, saddesu yAvi / esa loge viyAhite / ettha agutte aNANA puNo puNo guNAsAe vaMkasamAyAre pamatte gAramAvase / 41. jo guNa (zabdAdi viSaya) haiM, vaha Avarta saMsAra hai| jo Avarta hai vaha guNa haiM / U~ce, nIce, tirache, sAmane dekhanevAlA rUpoM ko dekhatA hai| sunane vAlA zabdoM ko sunatA hai / U~ce, nIce, tirache, sAmave - vidyamAna vastuoM meM Asakti karane vAlA, rUpoM meM mUcchita hotA hai, zabdoM meM mUrcchita hotA hai| yaha (Asakti) hI saMsAra kahA jAtA hai / jo puruSa yahA~ (viSayoM meM) agupta hai / indriya evaM mana se asaMyata hai, vaha AjJA dharma-zAsana ke bAhara hai| jo bAra-bAra viSayoM kA AsvAda karatA hai, unakA bhoga-upabhoga karatA hai, vaha vakrasamAcAra - arthAt avidyamAnaM bhayamasmin sattvAnAmityabhayaH - saMyamaH / - AcA0 TIkA patrAMka 56 / 1 - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha asaMyamamaya jIvana vAlA hai| vaha pramatta hai tathA gRhatyAgI kahalAte hue bhI vAstava meM gRhavAsI hI hai| vivecana - 'guNa' zabda ke aneka artha haiN| AgamoM ke vyAkhyAkAra AcAryoM ne nikSepa paddhati dvArA guNa kI pandraha prakAra se vibhinna vyAkhyAe~ kI haiN| prastuta meM guNa kA artha hai - pAMca indriyoM ke grAhya vissy| ye kramazaH yoM haiM - zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sprsh| ye U~cI-nIcI Adi sabhI dizAoM meM milate haiM / indriyoM ke dvArA AtmA inako grahaNa karatA hai, sunatA hai, dekhatA hai, sUMghatA hai, cakhatA hai aura sparza karatA hai / grahaNa karanA indriya kA guNa hai, gRhIta viSayoM ke prati mUrchA karanA mana yA cetanA kA kArya hai| jaba mana viSayoM ke prati Asakta hotA hai taba viSaya mana ke lie bandhana yA Avarta bana jAtA hai| Avarta kA zabdArtha hai - samudrAdi kA vaha jala, jo vega ke sAtha cakrAkAra ghUmatA rahatA hai| bha~vara cAla / ghUma cakkara / bhAva rUpa meM viSaya va saMsAra athavA zabdAdi guNa Avarta haiN| 2 zAstrakAra ne batAyA hai, rUpa evaM zabda Adi kA dekhanA-sunanA svayaM meM koI doSa nahIM hai, kintu unameM Asakti (rAga yA dveSa) hone se AtmA unameM mUcchita ho jAtA hai, pha~sa jAtA hai| yaha Asakti hI saMsAra hai / anAsakta AtmA saMsAra meM sthita rahatA huA bhI saMsAra-mukta kahalAtA hai| dIkSita hokara bhI jo muni viSayAsakta bana jAtA hai, vaha bAra-bAra viSayoM kA sevana karatA hai| usakA yaha AcaraNa vakra-samAcAra hai, kapaTAcaraNa hai, kyoMki Upara se vaha tyAgI dIkhatA hai, muniveSa dhAraNa kiye hue hai, kintu vAstava meM vaha pramAdI hai, gRhavAsI hai aura jina bhagavAn kI AjJA se bAhara hai| prastuta uddezaka meM vanaspatikAya kI hiMsA kA niSedha kiyA gayA hai, yahA~ para zabdAdi viSayoM kA varNana sahasA aprAsaMgika-sA laga sakatA hai| ataH TIkAkAra ne isakI saMgati baiThAte hue kahA hai - zabdAdi viSayoM kI utpatti kA mukhya sAdhana vanaspati hI hai| vanaspati se hI vINA Adi vAdya, vibhinna raMga, rUpa, puSpAdi ke gaMdha, phala Adi ke rasa va ruI Adi ke sparza kI niSpatti hotI hai| ataH vanaspati ke varNana se pUrva usake utpAda / vanaspati se niSpanna vastuoM meM anAsakta rahane kA upadeza karake prakArAntara se usakI hiMsA na karane kA hI upadeza kiyA hai| hiMsA kA mUla hetu bhI Asakti hI hai| agara Asakti na rahe to vibhinna dizAoM/kSetroM meM sthita ye zabdAdi guNa AtmA ke lie kucha bhI ahita nahIM krte| vanaspatikAya-hiMsA-varjana 42. lajjamANA puDho pAsa / 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassatikammasamAraMbheNaM vaNassatisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegara ve pANe ihNsti| 43. tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA - imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe jAtI-maraNa-moyaNAe dukkhapaDighAtahetuM se sayameva vaNassatisatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA vaNassatisatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA vaNassatisatthaM samAraMbhamANe samaNujANati / taM se ahiyAe, taM se abohIe / abhidhAnarAjendra bhAga 3, 'guNa' zabda AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 56 3. AcA0 TIkA patrAMka 57 / 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka: sUtra 42-44 44. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe / soccA bhagavato aNagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAyaM bhavati - esa gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Nirae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassatikammasamAraMbheNaM vaNassati satthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / 42. tU dekha ! jJAnI hiMsA se lajjita/virata rahate haiN| 'hama gRhatyAgI haiM, ' yaha kahate hue bhI kucha loga nAnA prakAra ke zastroM se, vanaspatikAyika jIvoM kA samAraMbha karate haiM / vanaspatikAya kI hiMsA karate hue ve anya aneka prakAra ke jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / 1 43. isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA/viveka kA upadeza kiyA hai - isa jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna, pUjA ke lie, janma, maraNa aura mukti ke lie, duHkha kA pratIkAra karane ke lie, vaha (tathAkathita sAdhu) svayaM vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se hiMsA karavAtA hai, karane vAle kA anumodana karatA hai / yaha (hiMsA - karanA, karAnA, anumodana karanA) usake ahita ke lie hotA hai| yaha usakI abodhi ke lie hotA hai| 44. yaha samajhatA huA sAdhaka saMyama meM sthira ho jaae| bhagavAn se yA tyAgI anagAroM ke samIpa sunakara use isa bAta kA jJAna ho jAtA hai - 'yaha (hiMsA) granthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai / ' phira bhI manuSya isameM Asakta huA, nAnA prakAra ke zastroM se vanaspatikAya kA samAraMbha karatA hai aura vanaspatikAya kA samAraMbha karatA huA anya aneka prakAra ke jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai / manuSya zarIra evaM vanaspati zarIra kI samAnatA 45. se bemi- imaM pi jAtidhammayaM, imaM pi vuDDadhammayaM, imaM pi cittamaMtayaM, imaM pi chiNNaM milAti, imaM pi AhAragaM, 450 . maiM kahatA hU~ - imaM pi aNitiyaM, 1 imaM pi asAsayaM, imaM pi cayovacaiyaM, imaM pi vippariNAmadhammayaM, yaha manuSya bhI janma letA hai, yaha manuSya bhI bar3hatA hai, 1- 2. pAThAntara 'aNiccayaM' 25 eyaM pi jAtidhammayaM; 'eyaM pivuDDadhammayaM ; eyaM pi cittamaMtayaM; eyaM pi chiNNaM milAti; eyaM pi AhAragaM; evaM pi aNitiyaM; evaM pi. asAsayaM; eyaM pi cayovacaiyaM; evaM pi vippariNAmadhammayaM / yaha vanaspati bhI janma letI hai / yaha vanaspati bhI bar3hatI hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha yaha manuSya bhI cetanA yukta hai, yaha vanaspati bhI cetanA yukta hai| yaha manuSya zarIra chinna hone para mlAna yaha vanaspati bhI chinna hone para mlAna ho jAtA hai, hotI hai| yaha manuSya bhI AhAra karatA hai, yaha vanaspati bhI AhAra karatI hai| yaha manuSya zarIra bhI anitya hai, yaha vanaspati kA zarIra bhI anitya hai| yaha manuSya zarIra bhI azAzvata hai, yaha vanaspati zarIra bhI azAzvata hai| yaha manuSya zarIra bhI AhAra se upecita hotA hai, AhAra ke abhAva meM apacita/kSINa/durbala hotA hai, yaha vanaspati kA zarIra bhI isI prakAra upacita-apacita hotA hai| yaha manuSya zarIra bhI aneka prakAra kI avasthAoM ko prApta hotA hai| - yaha vanaspati zarIra bhI aneka prakAra kI avasthAoM ko prApta hotA hai| vivecana - bhArata ke prAyaH sabhI dArzanikoM ne vanaspati ko sacetana mAnA hai| kintu vanaspati meM jJAna-cetanA alpa hone ke kAraNa usake sambandha meM dArzanikoM ne koI vizeSa cintana-manana nahIM kiyaa| jainadarzana meM vanaspati ke sambandha meM bahuta hI sUkSma va vyApaka cintana kiyA gayA hai| mAnava-zarIra ke sAtha jo isakI tulanA kI gaI hai, vaha Aja ke vaijJAnikoM ke lie bhI Azcaryajanaka va upayogI tathya hai| jaba sara jagadIzacandra bosa ne vanaspati meM mAnava ke samAna hI cetanA kI vaijJAnika prayogoM ke dvArA siddhi kara batAI thI, taba se jainadarzana kA vanaspati-siddhAnta eka vaijJAnika siddhAnta ke rUpa meM pratiSThita ho gayA hai| / vanaspati vijJAna (Botany) Aja jIva-vijJAna kA pramukha aMga bana gayA hai| sabhI jIvoM ko jIvana-nirvAha karane, vRddhi karane, jIvita rahane aura prajanana (saMtAnotpatti) ke lie bhojana kiMvA UrjA kI AvazyakatA par3atI hai| yaha UrjA sUrya se phoTona (Photon) taraMgoM ke rUpa meM pRthvI para AtI hai| ise grahaNa karane kI kSamatA sirpha per3a-paudhoM meM hI hai| pRthvI ke sabhI prANI paudhoM se hI UrjA (jIvanI zakti) prApta karate haiN| ataH per3a-paudhoM (vanaspati) kA mAnava jIvana ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / vaijJAnika va cikitsA-vaijJAnika mAnava-zarIra ke vibhinna avayavoM kA, rogoM kA, tathA AnuvaMzika guNoM kA adhyayana karane ke lie Aja 'vanaspati' (per3a-paudhoM) kA, adhyayana karate haiN| ataH vanaspati-vijJAna ke kSetra meM Agamasammata vanaspatikAyika jIvoM kI mAnava zarIra ke sAtha tulanA bahuta adhika mahattva rakhatI hai| 46. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAtA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa icchete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / 47. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM vaNassatisatthaM samAraMbhejA, NevaNNehiM vaNassatisatthaM samAraMbhAvejA, Neva'NNe vaNassatisatthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / 48. jassete vaNassatisatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi / ||pNcmo uddesao samatto // . Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 46-49 - 27 46. jo vanaspatikAyika jIvoM para zastra kA samAraMbha karatA hai, vaha una AraMbhoM/AraMbhajanya kaTuphaloM se anajAna rahatA hai| (jAnatA huA bhI anajAna hai|) .. jo vanaspatikAyika jIvoM para zastra kA prayoga nahIM karatA, usake lie AraMbha parijJAta hai| 47. yaha jAnakara medhAvI svayaM vanaspati kA samAraMbha na kare, na dUsaroM se samAraMbha karavAe aura na samAraMbha karane vAloM kA anumodana kre| 48. jisako yaha vanaspati sambandhI samAraMbha parijJAta hote haiM, vahI parijJAtakarmA (hiMsA-tyAgI) muni hai| // paMcama uddezaka samApta // chaTTho uddesao SaSTha uddezaka saMsAra-svarUpa 49. se bemi - saMtime tasA pANA, taM jahA - aMDayA potayA jarAuyA rasayA saMseyayA sammucchimA ubbhiyA uvvaatiyaa| esa saMsAre tti pavuccati / maMdassa aviyaanno| __NijjhAittA paDilehittA patteyaM pariNivvANaM |svvesiN pANANaM savvesiM bhUtANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM assAtaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM ti bemi / tasaMti pANA padiso disAyu ya / tattha tattha puDho pAsa aturA paritAti / saMti pANA puDho siyA / 49. maiM kahatA hU~ ye saba trasa prANI haiM, jaise - aMDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedaja, sammUchima, udbhija aura auppaatik| yaha (basa jIvoM kA samanvita kSetra) saMsAra kahA jAtA hai / maMda tathA ajJAnI jIva ko yaha saMsAra hotA hai| maiM cintana kara, samyak prakAra dekhakara kahatA hU~ - pratyeka prANI parinirvANa (zAnti aura sukha) cAhatA hai| saba prANiyoM, saba bhUtoM, saba jIvoM aura saba sattvoM ko asAtA (vedanA) aura aparinirvANa (azAnti) ye mahAbhayaMkara aura duHkhadAyI haiN| maiM aisA kahatA huuN| ye prANI dizA aura vidizAoM meM, saba ora se bhayabhIta/trasta rahate haiN| tU dekha, viSaya-sukhAbhilASI Atura manuSya sthAna-sthAna para ina jIvoM ko paritApa dete rahate haiN| trasakAyika prANI pRthak-pRthak zarIroM meM Azrita rahate haiN| pAThAntara- sNseimaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha vivecana - isa sUtra meM trasakAyika jIvoM ke viSaya meM kathana hai| AgamoM meM saMsArI jIvoM ke do bheda batAye gaye haiM - sthAvara aura trs| jo duHkha se apanI rakSA aura sukha kA AsvAda karane ke lie halana-calana karane kI kSamatA rakhatA ho, vaha 'trasa' jIva hai| isake viparIta sthira rahane vAlA 'sthaavr'| dvIndriya se paMcendriya taka ke prANI 'sa' hote haiN| ekamAtra sparzanendriya vAle sthAvara / utpatti-sthAna kI dRSTi se traya jIvoM ke ATha bheda kiye gaye haiM - 1. aMDaja - aMDoM se utpanna hone vAle - mayUra, kabUtara, haMsa aadi| . 2. potaja - pota arthAt carmamaya thailii| pota se utpanna hone vAle potaja - jaise hAthI, valgulI aadi| 3. jarAyuja - jarAyu kA artha hai garbha-veSTana yA vaha jhillI, jo janma ke samaya zizu ko AvRta kiye rahatI hai| ise 'jera' bhI kahate haiN| jarAyu ke sAtha utpanna hone vAle haiM jaise - gAya, bhaiMsa aadi|| 4. rasaja - chAcha, dahI Adi rasa vikRta hone para inameM jo kRmi Adi utpanna ho jAte haiM ve 'rasaja' kahe jAte 5. saMsvedaja - pasIne se utpanna hone vaale| jaise - jUM, lIkha aadi| 6. sammUcchima - bAharI vAtAvaraNa ke saMyoga se utpanna hone vAle, jaise - makkhI, macchara, cIMTI, bhramara aadi| 7. udbhija - bhUmi ko phor3akara nikalane vAle, jaise-TIr3a, pataMge aadi| 8. aupapAtika - 'upapAta' kA zAbdika artha hai sahasA ghaTane vAlI ghttnaa| Agama kI dRSTi se devatA zayyA meM, nAraka kumbhI meM utpanna hokara eka muhUrta ke bhItara hI pUrNa yuvA bana jAte haiM, isalie ve aupapAtika kahalAte haiN| ina ATha prakAra ke jIvoM meM prathama tIna 'garbhaja', cauthe se sAtaveM bheda taka 'sammUchima' aura deva-nAraka aupapAtika haiN| ye 'sammUrcchanaja, garbhaja, upapAtaja' - ina tIna bhedoM meM samAhita ho jAte haiM / tattvArtha sUtra (2/32) meM ye tIna bheda hI ginAye haiN| ina jIvoM ko saMsAra kahane kA abhiprAya yaha hai ki - yaha aSTavidha yoni-saMgraha hI jIvoM ke janma-maraNa tathA gamanAgamana kA kendra hai| ata: ise hI saMsAra samajhanA caahie| (1) maMdatA, viveka buddhi kI alpatA, tathA (2) ajnyaan| saMsAra meM paribhraNa arthAt janma-maraNa ke ye do mukhya kAraNa haiM / viveka dRSTi evaM jJAna jAgrata hone para manuSya saMsAra se mukti prApta kara sakatA hai| _ 'parinirvANa' zabda vaise mokSa kA vAcaka hai| 'nirvANa' kA zabdArtha hai bujha jaanaa| jaise tela ke kSaya hone se dIpaka bujha jAtA hai, vaise rAga-dveSa ke kSaya hone se saMsAra (janma-maraNa) samApta ho jAtA hai aura AtmA saba duHkhoM se mukta hokara ananta sukhamaya-svarUpa prApta kara letA hai| kintu prastuta prasaMga meM parinirvANa' kA yaha vyApaka artha grahaNa nahIM kara 'parinirvANa' se sarvavidha sukha, abhaya, du:kha aura pIr3A kA abhAva Adi artha grahaNa kiyA gayA hai / aura batAyA gayA hai ki pratyeka jIva sukha, zAnti aura abhaya kA AkAMkSI hai / azAnti, bhaya, vedanA unako mahAna bhaya va duHkhadAyI hotA hai| ataH unakI hiMsA na kre| prANa, bhUta, jIva, sattva - ye cAroM zabda - sAmAnyataH jIva ke hI vAcaka haiN| zabdanaya (samabhirUDha naya) kI apekSA se inake alaga-alaga artha bhI kiye gaye haiN| jaise bhagavatI sUtra (2/1) meM batAyA hai - 1. AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 64 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 50-52 daza prakAra ke prANa yukta hone se - prANa hai| tInoM kAla ke rahane ke kAraNa - bhUta hai| AyuSya karma ke kAraNa jItA hai - ataH jIva hai| vividha paryAyoM kA parivartana hote hue bhI Atma-dravya kI sattA meM koI antara nahIM AtA, ataH sattva hai| TIkAkAra AcArya zIlAMka ne nimna artha bhI kiyA hai - . prANAH dvitricatuHproktA bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paMcendriyAH proktA zeSAH sattvA udiiritaaH|' prANa - dvIndriya, trIndriya, caturindriya jiiv| bhUta - vanaspatikAyika jiiv| jIva - pAMca indriyavAle jIva, - tiryaMca, manuSya, deva, naark| sattva - pRthvI, ap, agni aura vAyu kAya ke jiiv| trasakAya hiMsA niSedha . 50. lajamANA puDho paas| 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM tasakAyasamAraMbheNaM tasakAyasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / 50. tU dekha ! saMyamI sAdhaka jIva hiMsA meM lajjA/glAni/saMkoca kA anubhava karate haiM aura unako bhI dekha, jo 'hama gRhatyAgI haiM ' yaha kahate hue bhI aneka prakAra ke upakaraNoM se trasakAya kA samAraMbha karate haiM / trasakAya kI hiMsA karate hue ve anya aneka prANoM kI bhI hiMsA karate haiN| 51. tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA - imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe jAtI-maraNa-moyaNAe dukkhapaDighAtahetu se sayameva tasakAyasatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA tasakAyasatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA tasakAyasatthaM samAraMbhamANe samaNujANati / taM se ahitAe, taM se abodhIe / 51. isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA/viveka kA nirUpaNa kiyA hai| koI manuSya isa jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna, pUjA ke lie, janma-maraNa aura mukti ke lie, duHkha kA pratIkAra karane ke lie, svayaM bhI trayakAyika jIvoM ka. hiMsA karatA hai, dUsaroM se hiMsA karavAtA hai tathA hiMsA karate hue kA anumodana bhI karatA hai| yaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai| abodhi ke lie dotI hai| trasakAya-hiMsA ke vividha hetu 52. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM smutttthaae| soccA bhagavato aNagArANaM vA aMtie ihamegesiMNAtaM bhavati - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nirae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM tasakAyakammasamAraMbheNaM tasakAyasatthaM saMbhAraMbhamANe AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 64 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / se bemi appege accAe vadheMti, appege ajiNAe vadheti, appege maMsAe vatheMti; appege soNitA vardheti, appege hiyayAe vadheMti evaM pittAe basAe picchAe pucchAe vAlAe siMgAe visANAe daMtAe dADhAe nahAe hAruNIe aTThie aTThimiMjAe aTThAe aNaTTAe / appege hiMsiMsa me tti vA, ,appege hiMsaMti vA appege hiMsissaMti vA Ne vardheti / AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha - 52. vaha saMyamI, usa hiMsA ko / hiMsA ke kupariNAmoM ko samyakprakAra se samajhate hue saMyama meM tatpara ho jAve / bhagavAn se yA gRhatyAgI zramaNoM ke samIpa sunakara kucha manuSya yaha jAna lete haiM ki yaha hiMsA granthi hai, yaha mRtyu hai, yaha moha hai, yaha naraka hai| phira bhI manuSya isa hiMsA meM Asakta hotA hai| vaha nAnA prakAra ke zastroM se trasakAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai| trasakAya kA samAraMbha karatA huA anya aneka prakAra ke jIvoM kA bhI samAraMbha/hiMsA karatA hai| maiM kahatA hU~ haiN| kucha manuSya arcA (devatA kI bali yA zarIra ke zRMgAra) ke lie jIvahiMsA karate haiN| kucha manuSya carma lie, mAMsa, rakta, hRdaya (kalejA), pitta, carbI, paMkha, pU~cha, keza, sIMga, viSANa (suara kA dAMta), dAMta, dAr3ha, nakha, snAyu, asthi (haDDI) aura asthimajjA ke lie prANiyoM kI hiMsA karate haiN| kucha kisI prayojana-vaza, kucha niSprayojana / vyartha hI jIvoM kA vadhaM karate haiM / kucha vyakti (inhoMne mere svajanAdi kI) hiMsA kI, isa kAraNa (pratizodha kI bhAvanA se) hiMsA karate haiN| kucha vyakti (yaha mere svajana Adi kI ) hiMsA karatA hai, isa kAraNa ( pratIkAra kI bhAvanA se) hiMsA karate kucha vyakti (yaha mere svajanAdi kI hiMsA karegA) isa kAraNa (bhAvI AtaMka / bhaya kI saMbhAvanA se) hiMsA karate haiN| 53. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / 53. jo sakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, vaha ina AraMbha ( AraMbhajanita kupariNAmoM) se anajAna hI rahatA hai| jo trasakAyika jIvoM kI hiMsA nahIM karatA hai, vaha ina AraMbhoM se suparicita / mukta rahatA hai| 54. taM pariNNAya medhAvI Neva sayaM tasakAyasatthaM samAraMbhejjA, Neva'NNehiM tasakAyasatthaM samAraMbhAvejA, Neva'NNe tasakAyasatthaM samAraMbhaMte samaNujANejA / 54. yaha jAnakara buddhimAn manuSya svayaM trasakAya-zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se samAraMbha na karavAe, samAraMbha karane vAloM kA anumodana bhI na kare / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 55-56 31 55. jassete tasakAyasatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAtakamme tti bemi / ||chttttho uddesao smtto.|| 55. jisane trasakAya-sambandhI samAraMbhoM (hiMsA ke hetuoM/upakaraNoM/kupariNAmoM) ko jAna liyA, vahI parijJAtakarmA (hiMsA-tyAgI) muni hotA hai| // chaThA uddezaka samApta // sattamo uddesao saptama uddezaka Atma-tulA-viveka 56. pabhU ejassa duguMchaNAe / AtaMkadaMsI ahiyaM ti NaccA / je ajjhatthaM se bahiyA jANati, je bahiyA jANati se ajjhatthaM jANati / eyaM tulamaNNesiM / . iha saMtigatA daviyA NAvakaMkhaMti jIviuM / ' 56. sAdhanAzIla puruSa hiMsA meM AtaMka dekhatA hai, use ahita mAnatA hai| ataH vAyukAyika jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone meM samartha hotA hai| jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya (saMsAra) ko bhI jAnatA hai| jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai| . . isa tulA (sva-para kI tulanA) kA anveSaNa kara, cintana kara ! isa (jina zAsana meM) jo zAnti prApta - (kaSAya jinake upazAnta ho gaye haiM) aura dayAhRdaya vAle (dravika) muni haiM, ve jIva-hiMsA karake jInA nahIM caahte| vivecana - prastuta sUtra meM vAyukAyika jIvoM kI hiMsA-niSedha kA varNana hai| eja kA artha hai vAyu, pvn| vAyukAyika jIvoM kI hiMsA nivRtti ke lie 'duguccho' - jugupsA zabda eka nayA prayoga hai| AgamoM meM prAyaH dugucchA zabda gardA, glAni, loka-niMdA, pravacana-hIlanA evaM sAdhvAcAra kI niMdA ke artha meM prayukta huA hai| kintu yahA~ para yaha 'nivRtti' artha kA bodha karAtA hai| isa sUtra meM hiMsA-nivRtti ke tIna viSaya hetu/Alambana batAye haiM - 1. AtaMka-darzana - hiMsA se hone vAle kaSTa/bhaya/upadrava evaM pAralaukika duHkha Adi ko AgamavANI tathA AcArAMga (muni jambUvijaya jI) TippaNI pR014 cUrNI - vIyituM, vIjiUM-iti paatthaantrau|"taaliyNttmaadiehiN gAtaM bAhiraM vAvi poggalaM Na kaMkhaMti vIyituM / " Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 . AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha Atma-anubhava se dekhnaa| 2.ahita-ciMtana - hiMsA se AtmA kA ahita hotA hai, jJAna-darzana-cAritra Adi kI upalabdhi durlabha hotI hai, Adi ko jaannaa/smjhnaa| 3. Atma-tulanA - apanI sukha-duHkha kI vRttiyoM ke sAtha anya jIvoM kI tulanA krnaa| jaise mujhe sukha priya hai, duHkha apriya hai, vaise hI dUsaroM ko sukha priya hai, duHkha apriya hai / yaha Atma-tulanA yA Atmaupamya kI bhAvanA - ahiMsA kA pAlana bhI aMdhAnukaraNa vRtti se athavA mAtra pAramparika nahIM honA cAhie, kintu jJAna aura karuNApUrvaka honA caahie| jIva mAtra ko apanI AtmA ke samAna samajhanA, pratyeka jIva ke kaSTa ko svayaM kA kaSTa samajhanA tathA unakI hiMsA karane se sirpha unheM hI nahIM, svayaM ko bhI kaSTa/bhaya tathA upadrava hogA, jJAna-darzana-cAritra kI hAni hogI aura akalyANa hogA, isa prakAra kA Atma-cintana aura Atma-maMthana karake ahiMsA kI bhAvanA ko saMskArabaddha banAnA - yaha ukta AlambanoM kA phalitArtha hai| jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai - isa pada kA kaI dRSTiyoM se cintana kiyA jA sakatA hai 1. adhyAtma kA artha hai - cetn/aatm-svruup| cetana ke svarUpa kA bodha ho jAne para isake pratipakSa 'jaDa' kA svarUpa-bodha svayaM hI ho jAtA hai| ataH eka pakSa ko samyak prakAra se jAnane vAlA usake pratipakSa ko bhI samyak prakAra se jAna letA hai| dharma ko jAnane vAlA adharma ko, puNya ko jAnane vAlA pApa ko, prakAza ko jAnane vAlA aMdhakAra ko jAna letA hai| .radhyAtma kA eka artha hai - Antarika jagat athavA jIva ko mUla vRtti - sukha kI icchA, jIne kI bhaavnaa| zAnti kI kAmanA / jo apanI ina vRttiyoM ko pahacAna letA hai| vaha bAhya - arthAt anya jIvoM kI ina vRttiyoM ko bhI jAna letA hai| arthAt svayaM ke samAna hI anya jIva sukhapriya evaM zAnti ke icchuka haiM, yaha jAna lenA vAstavika adhyAtma hai| isI se Atma-tulA kI dhAraNA saMpuSTa hotI hai| __ zAMti-gata - kA artha hai - jisake kaSAya/viSaya/tRSNA Adi zAnta ho gaye haiM, jisakI AtmA parama prasannatA kA anubhava karatI hai| dravika - 'drava' kA artha hai - ghulanazIla yA tarala pdaarth| kintu adhyAtmazAstra meM 'drava' kA artha hai, hRdaya kI taralatA, dayAlutA aura saMyama / isI dRSTi se TIkAkAra ne 'dravika' kA artha kiyA hai - karuNAzIla saMyamI puruSa / parAye duHkha se dravIbhUta honA sajjanoM kA lakSaNa hai / athavA karma kI kaThinatA ko dravita - pighAlane vAlA 'dravika' - jIviThaM - kucha pratiyoM meM 'vIjiuM' pATha bhI hai| vAyukAya kI hiMsA kA varNana hone se yahAM para usakI bhI saMgati baiThatI hai ki ve saMyamI vIjana (havA lenA) kI AkAMkSA nahIM krte| cUrNikAra ne bhI kahA hai - muni tAlapatra Adi bAhya pudgaloM se vIjana lenA nahIM cAhate haiM, sAtha hI cUrNi meM 'jIvitu' pAThAntara bhI diyA hai| 1. AcA0 zIlA TIkA patra 70 / 1 2. dekheM, pRSTha 29 para TippaNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 57-61 vAyukAyika-jIva-hiMsA-varjana 57. lajjamANA puDho pAsa / 'aNagArA mo' tti ege pavayamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / 58. tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA - imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe jAtI-maraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAtahetuM se sayameva vAuhatthaM samAraMbhati, aNNehiM vA vAusatthaM samAraMbhAveti, aNNe vA vAusatthaM samAraMbhaMte samaNujANati / taM se ahiyAe, taM se abodhIe / 59. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe / soccA bhagavato aNagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAtaM bhavati - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Nirae / iccatthaM gaDhie loge, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vAukammasAraMbheNaM vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / 60. se bemi - saMti saMpAimA pANA Ahacca saMpataMti ya / pharisaM ca khalu puTThA egeM saMghAyamAvati / je tattha saMghAyamAvajaMti te tattha pariyAvijaMti / je tattha pariyAvinaMti te tattha uddAyati / ettha satthaM samArabhamANassa iccete AraMbhA apariNNAtA bhavaMti / ettha satthaM asamArabhamANassa iccete AraMbhA pariNNAtA bhavaMti / 61. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM vAusatthaM samAraMbhejA,Neva'NNehiM vAusatthaM samAraMbhAvejA, Neva'NNe vAusatthaM samArabhaMte smnnujaannejjaa| jassete. bAusatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi| 57. tU dekha ! pratyeka saMyamI puruSa hiMsA meM lajjA/glAni kA anubhava karatA hai| unheM bhI dekha, jo 'hama gRhatyAgI haiM ' yaha kahate hue vividha prakAra ke zastroM/sAdhanoM se vAyukAya kA samAraMbha karate haiM / vAyukAya-zastra kA samAraMbha karate hue anya aneka prANiyoM kI hiMsA karate haiN| 58. isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA/viveka kA nirUpaNa kiyA hai| koI manuSya, isa jIvana ke lie, prazaMsA, sanmAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mokSa ke lie, duHkha kA pratIkAra karane ke lie svayaM vAyukAya-zastra kA samAraMbha karatA hai, dUsaroM se vAyukAya kA samAraMbha karavAtA hai tathA samAraMbha karane vAloM kA anumodana karatA hai| vaha hiMsA, usake ahita ke lie hotI hai| vaha hiMsA, usakI abodhi ke lie hotI hai| 59. vaha ahiMsA-sAdhaka, hiMsA ko bhalI prakAra se samajhatA huA saMyama meM susthira ho jAtA hai| bhagavAn ke yA gRhatyAgI zramaNoM ke samIpa sunakara unheM yaha jJAta hotA hai ki yaha hiMsA granthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai,yaha naraka hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha phira bhI manuSya hiMsA meM Asakta huA, vividha prakAra ke zastroM se vAyukAya kI hiMsA karatA hai| vAyukAya kI hiMsA karatA huA anya aneka prakAra ke jIvoM kI hiMsA karatA hai| 60. maiM kahatA hU~ - saMpAtima - ur3ane vAle prANI hote haiM / ve.vAyu se pratAr3ita hokara nIce gira jAte haiN| ve prANI vAyu kA sparza/AghAta hone se sikur3a jAte haiM / jaba ve vAyu-sparza se saMghAtita hote/sikur3a jAte haiM, taba ve mUchita ho jAte haiM / jaba ve jIva mUrchA ko prApta hote haiM to vahA~ mara bhI jAte haiM / jo yahA~ vAyukAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, vaha ina AraMbhoM se vAstava meM anajAna hai| jo vAyukAyika jIvoM para zastra-samAraMbha nahIM karatA, vAstava meM usane AraMbha ko jAna liyA hai| 61. yaha jAnakara buddhimAn manuSya svayaM vAyukAya kA samAraMbha na kre| dUsaroM se vAyukAya kA samAraMbha na karavAe / vAyukAya kA samAraMbha karane vAloM kA anumodana na kre| ___ jisane vAyukAya ke zastra-samAraMbha ko jAna liyA hai, vahI muni parijJAtakarmA (hiMsA kA tyAgI) hai| aisA maiM kahatA huuN| vivecana - prastuta sUtroM meM vAyukAya kI hiMsA kA niSedha hai| vAyu ko sacetana mAnanA aura usakI hiMsA se bacanA - yaha bhI nirgrantha darzana kI maulika vizeSatA hai| sAmAnya krama meM pRthvI, ap, tejas, vAyu, vanaspati, trasa yoM AnA cAhie thA, kintu yahA~ para krama tor3akara vAyukAya ko varNana ke sabase anta meM liyA hai| TIkAkAra ne isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahA hai - SaTkAya meM vAyukAya kA zarIra carma-cakSuoM se dIkhatA nahIM hai, jabaki anya pAMcoM kA zarIra cakSugocara hai| isa kAraNa vAyukAya kA viSaya - anya pAMcoM kI apekSA durbodha hai / ataH yahA~ pahale una pA~coM kA varNana karake anta meM vAyukAya kA varNana kiyA gayA hai| virati-bodha 62. etthaM pi jANa uvAdIyamANA, je AyAre Na ramaMti AraMbhamANA viNayaM vayaMti chaMdovaNIyA ajjhAvavaNNA AraMbhasattA pakareMti saMgaM / se vasumaM savvasamaNNAgatapaNNANeNaM appANeNaM akaraNija pAvaM kammaM No aNNesiM / taM pariNNAya mehAvI va sayaM chajjIvaNikAyasatthaM samAraMbhejA, NevaNNehiM chajjIvANikAyasatthaM samAraMbhAvejA, NevaNNe chajjIvaNikAyasatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejaa| jassete chajjIvaNikAyasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi / ||stthprinnnnaa samatto // AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 68 1. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka: sUtra 62 35 62. tuma yahA~ jAno ! jo AcAra (ahiMsA / Atma-svabhAva) meM ramaNa nahIM karate, ve karmoM se/Asakti kI bhAvanA se ba~dhe hue haiN| ve AraMbha karate hue bhI svayaM ko saMyamI batAte haiM athavA dUsaroM ko vinaya-saMyama kA upadeza karate haiM / ve svacchandacArI aura viSayoM meM Asakta hote haiM / ve ( svacchandacArI) AraMbha meM Asakta rahate hue, punaH punaH karma kA saMga bandhana karate haiM / vaha vasumAn (jJAna-darzana- cAritra - rUpa dhana se saMyukta) saba prakAra ke viSayoM para prajJApUrvakaM vicAra karatA hai, antaHkaraNa se pApa-karma ko akaraNIya - na karane yogya jAne, tathA usa viSaya meM anveSaNa mana se cintana bhI na kare / - yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM SaT - jIvanikAya kA samAraMbha na kre| dUsaroM se usakA samAraMbha na krvaae| usakA samAraMbha karanevAloM kA anumodana na kare / // saptama uddezaka samApta // jisane SaT - jIvanikAya-zastra kA prayoga bhalIbhA~ti samajha liyA, tyAga diyA hai, vahI parijJAtakarmA muni kahalAtA hai / aisA maiM kahatA hU~ / - // zastraparijJA prathama adhyayana samApta // * * * Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OO - O 00 O lokavijaya-dvitIya adhyayana 1. 2. prAthamika isa adhyayana kA prasiddha nAma loga-vijaya hai| kucha vidvAnoM kA mata hai ki isakA prAcIna nAma 'loka-vicaya' honA cAhie / 1 prAkRta bhASA meM 'ca' ke sthAna para 'ja' ho jAtA hai| kintu TIkAkAra ne 'vijaya' ko 'vicaya' na mAnakara 'vijaya' saMjJA hI dI hai| vicaya - dharmadhyAna kA eka bheda va prakAra hai| isakA artha hai - cintana, anveSaNa, tathA paryAlocana / vijaya kA artha hai - parAkrama, puruSArtha tathA Atma-niyantraNa / prastuta adhyayana kI sAmagrI ko dekhate hue 'vicaya' nAma bhI upayukta lagatA hai| kyoMki isameM loka-saMcAra kA svarUpa, zarIra kA bhaMgura dharma, jJAtijanoM kI azaraNatA, viSayoMpadArthoM kI anityatA Adi kA vicAra karate hue sAdhaka ko Asakti kA bandhana tor3ane kI hRdayasparzI preraNA dI gaI hai| AjJA-vicaya, apAya- vicaya Adi dharmadhyAna ke bhedoM meM bhI isI prakAra ke cintana kI mukhyatA rahatI hai| ataH 'vicaya' nAma kI sArthakatA siddha hotI hai| sAtha hI saMyama meM puruSArtha, apramAda tathA sAdhanA meM Age bar3hane kI preraNA, kaSAya Adi antaraMga zatruoM ko 'vijaya' karane kA udghoSa bhI isa adhyayana pada-pada para mukharita hai| O 'vicaya' dhyAna va nirveda kA pratIka hai| 'vijaya' 1- parAkrama aura puruSArtha kA bodhaka hai| prastuta adhyayana meM donoM hI viSaya samAviSTa haiN| phira bhI hamane paramparAgata va TIkAkAra dvArA svIkRta 'vijaya' nAma hI svIkAra kiyA hai| 2 puSkara muni abhinandana grantha pRSTha 596 DA. bI. bhaTTa kA lekha - 'di logavijaya nikSepa eNDa lokavicaya' AcA0 zIlA0, patrAMka 75 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q 1. niyukti gAthA (gAthA 175) meM loka kA ATha prakAra se nikSepa karake batAyA hai ki loka nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava, paryAya - yoM ATha prakAra kA hai| prastuta meM 'bhAvaloka' se sambandha hai / isalie kahA hai bhAve kasAyalogo, ahigAro tassa vijaeNaM / 175 bhAvaloka kA artha hai - krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyoM kA smuuh| yahA~ usa bhAva loka kI vijaya kA adhikAra hai| kyoMki kaSAya-loka para vijaya prApta karane vAlA sAdhaka kAmama-nivRtta ho jAtA hai| aura kAmaniyattamaI khalu saMsArA muccaI khippaM / - 177 kAma - nivRtta sAdhaka, saMsAra se zIghra hI mukta ho jAtA hai / - prathama uddezaka meM bhAvaloka (saMsAra) kA mUla - zabdAdi viSaya tathA svajana Adi kA sneha batAkara unake prati anAsakta hone kA upadeza hai| pazcAt dvitIya uddezaka meM saMyama meM ati kA tyAga, tRtIya meM gotra Adi madoM kA parihAra, caturtha meM parigrahamUDha kI dazA, bhoga rogotpatti kA mUla AzA tRSNA kA parityAga, bhoga-virati evaM paMcama uddezaka meM lokanizrA vihAra karate hue saMyama meM udyamazIlatA evaM chaThe uddezaka meM mamatva kA parihAra Adi vividha viSayoM kA bar3A hI mArmika varNana kiyA hai / 9 isa adhyayana meM chaha uddezaka haiN| sUtra saMkhyA 63 se prArambha hokara 105 para samApta hotI hai| AcArAMga zIlAMka TIkA, patrAMka 74-75 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 38 me| AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 'logavijayo' bIaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'loka vijaya' : dvitIya adhyayana : prathama uddezaka saMsAra kA mUla : Asakti 63. je guNe se mUlaTThANe je mUlaTThANe se gunne| iti se guNaTThI mahatA paritAveNaM vase pamatte / taM jahA - mAtA me, pitA me, bhAyA me, bhagiNI me, bhajA me, puttA me, dhUyA me, suNhA me, sahi-sayaNa-saMgaMtha-saMdhutA me, 'vivittovagaraNa-pariyaTTaNa-bhoyaNa-acchAyaNaM . iccatthaM gaDhie loe vase pamatte |aho ya rAo ya paritappamANe kAlAkAlasamuTThAyI saMjogaTThI aTThAlobhI AluMpe sahasakkAre viNiviTThacitte ettha satthe puNo puNo / 63. jo guNa (indriyaviSaya) hai, vaha (kaSAyarUpa saMsAra kA) mUla sthAna hai / jo mUla sthAna hai, vaha guNa hai| isa prakAra (Age kathyamAna) viSayArthI puruSa, mahAn paritApa se pramatta hokara, jIvana bitAtA hai| vaha isa prakAra mAnatA hai - "merI mAtA hai, merA pitA hai, merA bhAI hai, merI bahana hai, merI patnI hai, merA putra hai, merI putrI hai, merI putra-vadhU hai, merA sakhA-svajana-sambandhI-sahavAsI hai, mere vividha pracura upakaraNa (azva, ratha, Asana Adi) parivartana (dene-lene kI sAmagrI) bhojana tathA vastra haiN|" isa prakAra - mere pana (mamatva) meM Asakta huA puruSa, pramatta hokara unake sAtha nivAsa karatA hai| vaha pramatta tathA Asakta puruSa rAta-dina paritapta/cintA evaM tRSNA se Akula rahatA hai| kAla yA akAla meM (samaya-besamaya/hara samaya) prayatnazIla rahatA hai, vaha saMyoga kA arthI hokara, artha kA lobhI banakara lUTapATa karane vAlA (cora yA DAkU) bana jAtA hai| sahasAkArI - duHsAhasI aura binA vicAre kArya karane vAlA ho jAtA hai| vividha prakAra kI AzAoM meM usakA citta pha~sA rahatA hai| vaha bAra-bAra zastra-prayoga karatA hai| saMhAraka/AkrAmaka . bana jAtA hai| vivecana - sUtra 41 meM 'guNa' ko 'Avarta' batAyA hai| yahA~ usI saMdarbha meM guNa ko 'mUla sthAna' kahA hai| pAMca indriyoM ke viSaya 'guNa' haiM / 2 iSTa viSaya ke prati rAga aura aniSTa viSaya ke prati dveSa kI bhAvanA jAgrata hotI hai| rAgadveSa kI jAgRti se kaSAya kI vRddhi hotI hai| aura bar3he hue kaSAya hI janma-maraNa ke mUla ko sIMcate haiM / jaisA kahA 1. cUNa cUrNi meM 'vicittaM' pATha hai, jisakA artha kiyA hai - 'prabhUtaM, aNegaprakAraM vicitraM ca' TIkAkAra ne 'vivittaM' pATha mAnakara artha kiyA hai - viviktaM zobhanaM pracuraM vA |-ttiikaa patrAMka 91/1 AcA0 zI TIkA patrAMka 89 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 64 cattAri ee kasiNA kasAyA siMcaMti mUlAI puNabhavassa 1 - ye cAroM kaSAya punarbhava - janma-maraNa kI jar3a ko sIMcate haiN| TIkAkAra ne 'mUla' zabda se kaI abhiprAya spaSTa kie haiM tathA mohanIya karma / 2 ina sabakA sAra yahI hai ki zabda Adi viSayoM meM Asakta honA hI saMsAra kI vRddhi kA / karma-bandhana kA kAraNa hai| 39 viSayAsakta puruSa kI manovRtti mamatva-pradhAna rahatI hai| usI kA yahA~ nidarzana karAyA gayA hai| vaha mAtA-pitA Adi sabhI sambandhiyoM va apanI sampatti ke sAtha mamatva kA dRr3ha baMdhana bAMdha letA hai| mamatva se pramAda bar3hatA hai / mamatva aura pramAda - ye do bhUta usake sira para savAra ho jAte haiM, taba vaha apanI uddAma icchAoM kI pUrti ke lie rAta-dina prayatna karatA hai, hara prakAra ke anucita upAya apanAtA hai, jor3a-tor3a karatA hai| cora, hatyArA aura dussAhasI bana jAtA hai| usakI vRti saMrakSaka nahIM, AkrAmaka bana jAtI hai / yaha saba aniyaMtrita guNArthitA - viSayecchA kA duSpariNAma hai| -mUla- cAra gatirUpa saMsAra / ATha prakAra ke karma azaraNatA - paribodha 64. appaM ca khalu AuM ihamegehiM mANavANaM / taM jahA- sotapaNNANehiM parihAyamANehiM cakkhupaNNANehiM parihAyamANehiM ghANapaNNANehiM parihAyamANehiM rasapaNNANehiM parihAyamANehiM phAsapaNNANehiM parihAyamANehiM / abhikaMtaM ca khalu vayaM saMpehAe tao se egayA mUDhabhAvaM jaNayaMti / jehiM vA saddhiM saMvasati te va NaM egayA NiyagA puvvi parivadaMti, so vA te Niyage pacchA parivadejjA / NAlaM te tava tANAe vA saraNAe vA, tumaM pi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / hasAe, Na kiDDAe, Na ratIe, Na vibhUsAe / puruSa ! ve samartha nahIM hai| 64. isa saMsAra meM kucha - eka manuSyoM kA AyuSya alpa hotA hai| jaise- zrotra - prajJAna ke parihIna (sarvathA durbala) ho jAne para, isI prakAra cakSu prajJAna ke parihIna hone para, ghrANa- prajJAna ke parihIna hone para, rasa- prajJAna ke parihIna hone para, sparza prajJAna ke parihIna hone para ( vaha alpa Ayu meM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai) / vaya - avasthA / yauvana ko tejI se jAte hue dekhakara vaha ciMtAgrasta ho jAtA hai aura phira vaha ekadA ( bur3hApA Ane para) mUDhabhAva ko prApta ho jAtA hai / vaha jinake sAtha rahatA hai, ve svajana ( patnI - putra Adi) kabhI usakA tiraskAra karane lagate haiM, use kaTu va apamAnajanaka vacana bolate haiN| bAda meM vaha bhI una svajanoM kI niMdA karane lagatA hai| svajana terI rakSA karane meM yA tujhe zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tU bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM 1. 1. dazavaikAlika 8 / 40 AcA0 zI0 TIkA, patrAMka 90 / 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha . vaha vRddha / jarAjIrNa puruSa, na haMsI-vinoda ke yogya rahatA hai, na khelane ke, na rati-sevana ke aura na zRMgAra/ sajjA ke yogya rahatA hai / 40 vivecana - isa sUtra meM manuSyazarIra kI kSaNabhaMguratA tathA azaraNatA kA romAMcaka digdarzana hai| sotapaNNANa kA artha hai - sunakara jJAna karane vAlI indriya athavA zrotrendriya dvArA hone vAlA jJAna, isI prakAra cakSuprajJAna Adi kA artha hai - dekhakara, sU~ghakara, cakhakara, chUkara jJAna karane vAlI indriyA~ yA ina indriyoM se hone vAlA jJAna / AgamoM ke anusAra manuSya kA alpatama Ayu eka kSullaka bhava (antarmuhUrta mAtra ) tathA utkRSTa tIna palyopama pramANa hotA hai| isameM saMyama - sAdhanA kA samaya antarmuhUrta se lekara dezonakoTipUrva taka kA ho sakatA hai| sAdhanA kI dRSTi se samaya bahuta alpa - kama hI rahatA hai| ataH yahA~ AyuSya ko alpa batAyA hai| 1 sAmAnya rUpa meM manuSya kI Ayu sau varSa kI mAnI jAtI hai| vaha daza dazAoM meM vibhakta hai - 1. bAlA, 2. krIDA, 3. maMdA, 4. balA, 5. prajJA, 6. hAyanI, 7. prapaMcA, 8. pracArA, 9. mummukhI aura 10. zAyanI / sAdhAraNa dazA meM cAlIsa varSa (cauthI dazA) taka manuSya - zarIra kI AbhA, kAnti, bala Adi pUrNa vikasita evaM sakSama rahate haiN| usake bAda kramazaH kSINa hone lagate haiN| jaba indriyoM kI zakti kSINa hone lagatI hai, to mana meM sahaja hI ciMtA, bhaya aura zoka bar3hane lagatA hai / indriya-bala kI hAni se vaha zArIrika dRSTi se akSama hone lagatA hai, usakA manobala bhI kamajora par3ane lagatA hai| isI ke sAtha bur3hApe meM indriya-viSayoM ke prati Asakti bar3hatI jAtI hai / indriya-zakti kI hAni tathA viSayAsakti kI vRddhi ke kAraNa usameM eka vicitra prakAra kI mUDhatA - vyAkulatA utpanna ho jAtI hai| aisA manuSya parivAra ke lie samasyA bana jAtA / paraspara meM kalaha va tiraskAra kI bhAvanA bar3hatI hai| ve pArivArika svajana cAhe kitane hI yogya va sneha karane vAle hoM, taba bhI usa vRddha manuSya ko, jarA, vyAdhi aura mRtyu se koI bacA nahIM sktaa| yahI jIvana kI azaraNatA hai, jisa para manuSya ko satata cintana / manana karate rahanA hai tathA aisI dazA meM jo zaraNadAtA bana sake usa dharma tathA saMyama kI zaraNa lenA caahie| 'trANa' kA artha rakSA karane vAlA hai, tathA 'zaraNa' kA artha AzrayadAtA hai| 'rakSA' roga Adi se pratIkAtmaka hai, - 'zaraNa' Azraya evaM saMpoSaNa kA sUcaka haiN| AgamoM meM tANaM-saraNaM zabda prAyaH sAtha-sAtha hI Ate haiN| pramAda-parivarjana 65. iccevaM sumatei ahovihArAe / aMtaraM ca khalu imaM saMpehAe dhIre muhuttamavi No pamAdae / vao acceti jovvaNaM ca / 65. isa prakAra cintana karatA huA manuSya saMyama-sAdhanA ( ahahyevihAra) ke lie prastuta (udyata) ho jaaye| AcA0 TIkA patrAMka 92 sthAnAMgasUtra 10 / sUtra 772 (muni zrI kanhaiyAlAlajI saMpAdita ) 'ca' grahaNA jahA jovvaNaM tahA bAlAtivayA vi- cUrNi / 'ca' zabda se yauvana ke samAna bAlavaya kA artha grahaNa karanA caahie| 1.. 2. 3. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvitIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 66-67 isa jIvana ko eka aMtara svarNima avasara samajhakara dhIra puruSa muhUrta bhara bhI pramAda na kare eka kSaNa bhI vyartha na jAne de| avasthAe~ (bAlyakAla Adi) bIta rahI haiN| yauvana calA jA rahA hai 1 - vivecana - isa sUtra meM 'saMyama' ke artha meM 'ahovihAra' zabda kA prayoga huA hai| manuSya sAmAnyataH viSaya evaM parigraha ke prati anurAga rakhatA hai| vaha socatA hai ki isake binA jIvana-yAtrA cala nahIM sktii| jaba saMyamI, 'aparigrahI, anagAra kA jIvana usake sAmane AtA hai, taba usakI isa dhAraNA para coTa par3atI hai| vaha AzcaryapUrvaka dekhatA hai ki yaha viSayoM kA tyAga kara aparigrahI banakara bhI zAntipUrvaka jIvana yApana karatA hai| sAMmAnya manuSya kI dRSTi meM saMyama AzcaryapUrNa jIvanayAtrA hone se ise 'ahovihAra' kahA hai| 66. jIvite iha je pamattA se hatAM chettA bhettA luMpittA viluMpittA uddevattA uttAsayittA, akaDaM karissAmi tti maNNamANe / jehiM vA saddhiM saMvasati te va NaM egayA NiyagA puvviM poseMti, so vA te Niyage pacchA posejjA / NAlaM tava tANA vA, saraNAe vA, tumaM pi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / 66. jo isa jIvana (viSaya, kaSAya Adi) ke prati pramatta hai / Asakta hai, vaha hanana, chedana, bhedana, corI, grAmaghAta, upadrava (jIva- vadha ) aura uttrAsa Adi pravRttiyoM meM lagA rahatA hai| (jo Aja taka kisI ne nahIM kiyA, vaha) 'akRta kAma maiM karUMgA' isa prakAra manoratha karatA rahatA hai| jina svajana Adi ke sAtha vaha rahatA hai, ve pahale kabhI (zaizava evaM rugNa vyavasthA meM) usakA poSaNa karate haiN| vaha bhI bAda meM una svajanoM kA poSaNa karatA hai| itanA sneha sambandha hone para bhI ve (svajana) tumhAre trANa yA zaraNa ke lie samartha nahIM haiN| tuma bhI unako trANa va zaraNa dene meM samartha nahIM ho / 1. 2. 3. 41 67. uvAdItaseseNa vA saMNihisiNNicayo kajjati ihamegesiM mANavANaM bhoyaNAe / tato se egayA rogasamupAyA samuppanaMti / jehiM vA saddhiM saMvasati te va NaM egayA puvvi pariharaMti, so vA te Niyae pacchA pariharez2z2A / NAlaM te tava tANAe vA saraNAe vA, tumaMpi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / 67. (manuSya) upabhoga meM Ane ke bAda bace hue dhana se, tathA jo svarNa evaM bhogopabhoga kI sAmagrI arjita saMcita karake rakhI hai usako surakSita rakhatA hai| use vaha kucha gRhasthoM ke bhoga / bhojana ke lie upayoga meM letA hai / ( prabhUta bhogopabhoga ke kAraNa phira) kabhI usake zarIra meM roga kI pIr3A utpanna hone lagatI hai / jina svajana - snehiyoM ke sAtha vaha rahatA AyA hai, ve hI use (roga Adi ke kAraNa ghRNA karake) pahale chor3a dete haiN| bAda meM vaha bhI apane svajana-snehiyoM ko chor3a detA hai| AcA0 TIkA patrAMka 97 'uvAtItasesaM teNa' 'uvAtItaseseNa' - ye pAThAntara bhI haiN| sannidhi - dUdha-dahI Adi padArtha / sannicaya- cInI dhRta Adi AyAro pRSTha 75 * - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 . . AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha - he puruSa ! na to ve terI rakSA karane aura tujhe zaraNa dene meM samartha haiM, aura na tU hI unakI rakSA va zaraNa ke lie samartha hai| Atma-hita kI sAdhanA 68. jANittu dukkhaM patteyaM sAtaM / aNabhikkaMtaM ca khalu vayaM saMpehAe khaNaM jANAhi paMDite ! jAva sotapaNNANA aparihINA jAva NettapaNNANA aparihINA jAva ghANapaNNANA aparihINA jAva jIhapaNNANA aparihINA jAva phAsapaNNANA aparihINA, iccetehiM virUvasvehiM paNNANehiM aparihINehiM Aya4 samma samaNuvAsejjAsi tti bemi| // paDhamo uddesao sammatto // 68. pratyeka prANI kA sukha aura duHkha - apanA-apanA hai, yaha jAnakara (AtmadRSTA bne)| jo avasthA (yauvana evaM zakti) abhI bItI nahIM hai, use dekhakara, he paMDita ! kSaNa (samaya) ko/avasara ko jaan| jaba taka zrotra-prajJAna paripUrNa hai, isI prakAra netra-prajJAna, ghrANa-prajJAna, rasanA-prajJAna aura sparza-prajJAna paripUrNa hai, taba taka - ina nAnArUpa prajJAnoM ke paripUrNa rahate hue Atma-hita ke lie samyak prakAra se prayatnazIla bne| vivecana - sUtragata-AyaTuM zabda, AtmArtha - Atmahita ke artha meM bhI hai aura cUrNi tathA TIkA meM AyataTuM' pATha bhI diyA haiN| AyatArtha - arthAt aisA svarUpa jisakA kahIM koI anta yA vinAza nahIM hai - vaha mokSa hai|. jaba taka zarIra svastha evaM indriya-bala paripUrNa hai, taba taka sAdhaka AtmArtha athavA mokSArtha kA samyak anuzIlana karatA rhe| 'kSaNa' zabda sAmAnyataH sabase alpa, locana-nimeSamAtra kAla ke artha meM AtA hai| kintu adhyAtmazAstra meM 'kSaNa' jIvana kA eka mahattvapUrNa avasara hai| AcArAMga ke atirikta sUtrakRtAMga Adi meM bhI 'kSaNa' kA isI artha meM prayoga huA hai| jaise - iNameva khaNaM viyANiyA- sUtrakRta 1 / 2 / 3 / 19 isI kSaNa ko (sabase mahattvapUrNa) samajho / TIkAkAra ne 'kSaNa' kI aneka dRSTiyoM se vyAkhyA kI hai| jaise kAlarUpa kSaNa - smy| bhAvarUpa kSaNa - avsr| anya naya se bhI kSaNa ke cAra artha kiye haiM, jaise - (1) dravya kSaNa - manuSya janma / (2) kSetra kSaNaArya kSetra / (3) kAla kSaNa- dharmAcAraNa kA smy|(4) bhAva kSaNa - upazama, kSayopazama Adi uttama bhAvoM kI prApti / isa uttama avasara kA lAbha uThAne ke lie sAdhaka ko tatpara rahanA caahie| ||prthm uddezaka samApta // 2. AcA0 zIlAMka TIkA, patra 100 / 1 AcA0 zIlAMka TIkA, patrAMka 99 / 100 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana bIo uddesao dvitIya uddezaka arati evaM lobha kA tyAga 69. aratiM AuTTe se medhAvI khaNaMsi mukke / ' 70. aNANAe puTThA vi ege NiyaTRti maMdA moheNa pAuDA / 'apariggahA bhavissAmo' samuTThAe laddhe kAme abhigAhati / aNANAe muNiNo pddileheNti| ettha mohe puNo puNo saNNA No havvAe No pArAe / . 69. jo arati se nivRtta hotA hai, vaha buddhimAna hai| vaha buddhimAn viSaya-tRSNA se kSaNabhara meM hI mukta ho jAtA hai| 70. anAjJA meM - (vItarAga vihita-vidhi ke viparIta) AcaraNa karane vAle koI-koI saMyama-jIvana meM parISaha Ane para vApasa gRhavAsI bhI bana jAte haiN| ve maMda buddhi - ajJAnI moha se AvRtta rahate haiN| kucha vyakti - 'hama aparigrahI hoMge - aisA saMkalpa karake saMyama dhAraNa karate haiM, kintu jaba kAma-sevana (indriya viSayoM ke sevana) kA prasaMga upasthita hotA hai, to usameM pha~sa jAte haiN| ve muni vItarAga-AjJA se bAhara (viSayoM kI ora) dekhane/tAkane lagate haiN| ___ isa prakAra ve moha meM bAra-bAra nimagna hote jAte haiM / isa dazA meM ve na to isa tIra (gRhavAsa) para A sakate haiM aura na usa pAra (zramaNatva) jA sakate haiN| vivecana - saMyama mArga meM gatizIla sAdhaka kA citta jaba taka sthira rahatA hai taba taka usameM Ananda kI anubhUti hotI hai| saMyama meM sva-rUpa meM ramaNa karanA, Ananda anubhava karanA rati hai| isake viparIta citta kI vyAkulatA, udvegapUrNa sthiti-'arati' hai| arati se mukta hone vAlA kSaNabhara meM - arthAt bahuta hI zIghra viSaya / tRSNA / kAmanAoM ke bandhana se mukta ho jAtA hai| sUtra 70 meM arati-prApta vyAkulacitta sAdhaka kI dayanIya manodazA kA citraNa hai| usake mana meM saMyama-niSThA na hone se jaba kabhI viSaya-sevana kA prasaMga milatA hai to vaha apane ko roka nahIM sakatA, unakA luka-chipakara sevana kara letA hai| viSaya-sevana ke bAda vaha bAra-bAra usI ora dekhane lagatA hai| usake antaramana meM eka prakAra kI vitRSNA/pyAsa jaga jAtI hai / vaha lajjA, paravazatA Adi kAraNoM se muniveza chor3atA bhI nahIM aura viSayAsakti ke vaza huA viSayoM kI khoja yA Asevana bhI karatA hai / kAyaratA va Asakti ke daladala meM pha~sA aisA puruSa (muni) veSa meM gRhastha nahIM hotA, aura AcaraNa meM muni nahIM hotaa| 2 - vaha na isa tIra (gRhastha) para AtA hai, aura na usa pAra (munipada) para pahu~ca sakatA hai / vaha daladala meM phaMse pyAse hAthI kI taraha yA trizaMku kI bhAMti bIca meM laTakatA huA 1. 'mutte' - pAThAntara hai| 2. ubhayabhraSTo na gRhastho nApi prvrjitH| - AcA0 TIkA patrAMka 103 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha apanA jIvana barbAda kara detA hai| isa prasaMga meM jJAtAsUtragata puNDarIka-kaMDarIka kA prasiddha udAharaNa darzanIya evaM mananIya hai|' lobha para alobha se vijaya 71. vimukkA hu te jaNA je jaNA pAragAmiNo, lobhamalobheNa duguMchamANe laddhe kAme.NAbhigAhati / viNA vi lobhaM nikkhamma esa akamme jANati pAsati / paDilehAe NAvakaMkhati, esa aNagAre tti puvaccati / 71. jo viSayoM ke daladala se pAragAmI hote haiM, ve vAstava meM vimukta haiN| alobha (saMtoSa) se lobha ko parAjita karatA huA sAdhaka kAma-bhoga prApta hone para bhI unakA sevana nahIM karatA (lobha-vijaya hI pAra pahuMcane kA mArga hai)| ___ jo lobha se nivRtta hokara pravrajyA letA hai, vaha akarma hokara (karmAvaraNa se mukta hokara) saba kucha jAnatA hai, dekhatA hai| jo pratilekhanA kara, viSaya-kaSAyoM Adi ke pariNAma kA vicAra kara unakI (viSayoM kI) AkAMkSA nahIM karatA, vaha anagAra kahalAtA hai| vivecana - jaise AhAra-parityAga jvara kI auSadhi hai, vaise hI lobha-parityAga (saMtoSa) tRSNA kI auSadhi hai| pahale pada meM kahA hai - jo viSayoM ke daladala se mukta ho gayA hai vaha pAragAmI hai| cUrNikAra ne yahA~ prazna uThAyA hai - te puNa kahaM pAragAmiNo-ve pAra kaise pahuMcate haiM ? bhaNNati-lobhaM alobheNa duguMchamANA - lobha ko alobha se jItatA huA pAra pahuMcatA hai| _ 'viNA vi lobhaM' ke sthAna para zIlAMka TIkA meM viNaittu lobhaM pATha bhI hai| cUrNikAra ne viNA vilobhaM pATha diyA hai| donoM pAThoM se yaha bhAva dhvanita hotA hai ki jo lobha-sahita, dIkSA lete haiM ve bhI Age calakara lobha kA tyAgakara karmAvaraNa se mukta ho jAte haiN| aura jo bharata cakravartI kI taraha lobha-rahita sthiti meM dIkSA lete haiM ve bhI karma-rahita hokara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karma kA kSaya kara jJAtA-draSTA bana jAte haiN| pratilekhanA kA artha hai - samyak prakAra se dekhnaa| sAdhaka jaba apane Atma-hita kA vicAra karatA hai, taba viSayoM ke kaTu-pariNAma usake sAmane A jAte haiM / taba vaha unase virakta ho jAtA hai| yaha cintana / mananapUrvaka jagA vairAgya sthAyI hotA hai| sUtra 70 meM batAye gaye kucha sAdhakoM kI bhA~ti vaha punaH viSayoM kI ora nahIM lauTatA / vAstava meM use hI 'anagAra' kahA jAtA haiN| 1. - "koyi puNa viNA vilobheNa nikkhamai jahA bharaho rAyA" cUrNi"viNA vi lohaM" ityAdi - zIlAMka TIkA patra 103 2. jJAtAsUtra 19 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 72-73 artha-lobhI kI vRtti 72. ' aho ya rAo ya paritappamANe. kAlAkAlasamuTThAyI saMjogaTThI aTThAlobhI Alupe sahasakkAre viNiviTThacitte ettha satthe puNo punno| 73. se Atabale, se NAtabale, se mittabale, se peccabale, se devabale, se rAyabale, se corabale, se atithibale, se kivaNabale, se samaNabale, iccetehiM virUvarUvehi kajjehiM daMDasamAdANaM sapehAe bhayA kajati, pAvamokkho tti maNNamANe aduvA AsaMsAe / 72. (jo viSayoM se nivRtta nahIM hotA) vaha rAta-dina paritapta rahatA hai| kAla yA akAla meM (dhana Adi ke lie) satata prayatna karatA rahatA hai| viSayoM ko prApta karane kA icchuka hokara vaha dhana kA lobhI banatA hai| cora va luTerA bana jAtA hai| usakA citta vyAkula va caMcala banA rahatA hai| aura vaha punaH-punaH zastra-prayoga (hiMsA va saMhAra) karatA rahatA hai| ___73. vaha Atma-bala (zarIra-bala), jJAti-bala, mitra-bala, pretya-bala, deva-bala, rAja-bala, cora-bala, atithi-bala, kRpaNa-bala aura zramaNa-bala kA saMgraha karane ke lie aneka prakAra ke kAryoM (upakramoM) dvArA daNDa kA prayoga karatA hai| ___ koI vyakti kisI kAmanA se (athavA kisI apekSA se) evaM koI bhaya ke kAraNa hiMsA Adi karatA hai| koI pApa se mukti pAne kI bhAvanA se (yajJa-bali Adi dvArA) hiMsA karatA hai| koI kisI AzA - aprApta ko prApta karane kI lAlasA se hiMsA-prayoga karatA hai| vivecana - sUtra 72, 73 meM hiMsA karane vAle manuSya kI antaraMga vRttiyoM va vividha prayojanoM kA sUkSma vizleSaNa hai| ___ artha-lolupa manuSya, rAta-dina bhItara-hI-bhItara uttapta rahatA hai, tRSNA kA dAvAnala use sadA saMtapta evaM prajvalita rakhatA hai / vaha arthalobhI hokara Alumpaka - cora, hatyArA tathA sahasAkArI- dussAhasI / binA vicAre kArya karane vAlA / akasmAt AkramaNa karane vAlA - DAkU Adi bana jAtA hai| manuSya kA cora DAkU ityArA banane kA mUla kAraNa - tRSNA kI adhikatA hI hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI yahI bAta bAra-bAra duharAI gaI hai atuTTidoseNa duhI parassa . - lobhAvile Ayayai adattaM / - 3229 - sUtra 73 meM hiMsA ke anya prayojanoM kI carcA hai / cUrNikAra ne vistAra ke sAtha batAyA hai ki vaha nimna prakAra ke bala (zakti) prApta karane ke lie vividha hiMsAe~ karatA hai| jaise - 1. zarIra-bala - zarIra kI zakti bar3hAne ke lie - madya, mA~sa Adi kA sevana karatA hai| 1.. isase pUrva 'iccatthaM gaDhie loe vasati pamatte' itanA adhika pATha cUrNi meM hai| -AcA0 (muni jambUvijaya jI) pRSTha 20 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 2. jJAti-bala - svayaM ajeya hone ke lie svajana sambandhiyoM ko zaktimAn banAtA hai| svajana-varga kI zakti ko bhI apanI zakti mAnatA hai|' 3. mitra-bala - dhana-prApti tathA pratiSThA-sammAna Adi mAnasika-tuSTi ke lie mitra-zakti ko bar3hAtA hai| 4. pretya-bala, 5. deva-bala - paraloka meM sukha pAne ke lie, tathA devatA Adi ko prasanna kara unakI zakti pAne ke lie, yajJa, pazu-bali, piMDadAna Adi karatA hai| 6. rAja-bala - rAjA. kA sammAna evaM sahArA pAne ke lie, kUTanIti kI cAleM calatA hai; zatru Adi ko parAsta karane meM sahAyaka banatA hai| 7. cora-bala - dhanaprApti tathA AtaMka jamAne ke lie cora Adi ke sAtha gaThabaMdhana karatA hai| 8. atithi-bala, 9. kRpaNa-bala, 10. zramaNa-bala - atithi - mehamAna, bhikSuka Adi, kRpaNa - (anAtha, apaMga, yAcaka) aura zramaNa - AjIvaka, zAkya tathA nirgrantha - inako yaza, kIrti aura dharma-puNya kI prApti ke lie dAna detA hai| . 'sapehAe' - ke sthAna para tIna prayoga milate haiM 3, sayaM pehAe - svayaM vicAra karake, saMpehAe - vividha prakAra se cintana karake, sapehAe- kisI vicAra ke kaarnn/vicaarpuurvk| tInoM kA abhiprAya eka hI hai| daMDasamAdANa' kA artha hai hiMsA meM pravRtta honaa| 74. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM etehiM kajehi daMDa samAraMbhejA, Neva aNNaM etehiM kajehiM daMDa samAraMbhAvejA, NevaNNe etehiM kajehi daMDaM samAraMbhaMte smnnujaannejaa| esa magge AriehiM pavedite jahettha kusale NovaliMpejjAsi tti bemi / ||biio uddesao sammatto // 74. yaha jAnakara medhAvI puruSa pahale batAye gaye prayojanoM ke lie svayaM hiMsA na kare, dUsaroM se hiMsA na karavAe tathA hiMsA karane vAle kA anumodana na kre| yaha mArga (loka-vijaya kA/saMsAra se pAra pahuMcane kA) Arya puruSoM ne - tIrthaMkaroM ne batAyA hai| kuzala puruSa ina viSayoM meM lipta na hoN| - aisA maiM kahatA huuN| // dvitIya uddezaka samApta // AcArAMga cUrNi isI sUtra para AcA0 zIlAMka TIkA patrAMka 104 AcArAMga cUrNi'saMprekSayA paryAlocanayA evaM saMprekSya vaa'| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana taio uddesao tRtIya uddezaka gotravAda-nirasana 75. se asaI uccAgoe, asaI NIyAgoe / No hINe, No atiritte / No piihe| iti saMkhAe ke gotAvAdI ? ke mANAvAdI ? kaMsi vA ege gijjhe? tamhA paMDhite No harise, No kujhe| . 75. yaha puruSa (AtmA) aneka bAra uccagotra aura anekabAra nIca gotra ko prApta hI cukA hai| isalie yahA~ na to koI hIna/nIca hai aura na koI atirikta/vizeSa/ucca hai| yaha jAnakara uccagotra kI spRhA na kre| yaha (ukta tathya ko) jAna lene para kauna gotravAdI hogA? kauna mAnavAdI hogA? aura kauna kisa eka gotra/ sthAna meM Asakta hogA? isalie vivekazIla manuSya uccagotra prApta hone para harSita na ho aura nIcagotra prApta hone para kupita/duHkhI na ho| vivecana - isa sUtra meM AtmA kI vividha yoniyoM meM bhramaNazIlatA kA sUcana karate hue usa yoni/jAti va gotra Adi ke prati ahaMkAra va hInatA ke bhAvoM se svayaM ko trasta na karane kI sUcanA dI hai| anAdikAla se jo AtmA karma ke anusAra bhava-bhramaNa karatI hai, usake lie vizva meM kahIM aisA sthAna nahIM hai, jahA~ usane aneka bAra janma dhAraNa na kiyA ho| jaise kahA hai - nasA jAIna sA joNI na taM ThANaM na taM kula / jattha na jAomaovAviesajIvo annNtso|| __ aisI koI jAti, yoni, sthAna aura kula nahIM hai, jahA~ para jIva ananta bAra janma-mRtyu ko prApta na huA ho| bhagavatI sUtra meM kahA hai - natthi keI paramANupoggalamette vi paese, jattha NaM ayaM jIve na jAe vA na mae vAvi' - isa virAT vizva meM paramANu jitanA bhI aisA koI pradeza nahIM hai, jahA~ yaha jIva na janmA ho, na marA ho|| jaba aisI sthiti hai, to phira kisa sthAna kA vaha ahaMkAra kre| kisa sthAna ke lie dInatA anubhava kre| kyoMki vaha svayaM una sthAnoM para aneka bAra jA cukA hai| - isa vicAra se mana meM samabhAva kI jAgRti kre| mana ko na to ahaMkAra se dRpta hone de, na dInatA kA zikAra hone de| balki gotravAda ko, U~ca-nIca kI dhAraNA ko mana se nikAlakara AtmavAda meM ramaNa kre| ___ yahA~ uccagotra-nIcagotra zabda bahucarcita hai / karma-siddhAnta kI dRSTi se 'gotra' zabda kA artha hai 'jisa karma ke udaya se zarIradhArI AtmA ko jina zabdoM ke dvArA pahacAnA jAtA hai, vaha 'gotra' hai|' ucca zabda ke dvArA pahacAnanA 1. nAgArjunIya vAcanA kA pATha isa prakAra hai-'egamege khalu jIve atItaddhAe asaI uccAgoe asaI NIyAgoe kaDagaTThayAe 'No hINe No atiritte|' cUrNi evaM TIkA meM bhI yaha pATha uddhata hai| 2. bhagavatI sUtra za0 12 u07 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha uccagotra hai, nIca zabda ke dvArA pahacAnA jAnA nIcagotra hai|' isa viSaya para jaina granthoM meM atyadhika vistAra se carcA kI gaI hai| usakA sAra yaha hai ki jisa kula kI vANI, vicAra, saMskAra aura vyavahAra prazasta ho, vaha uccagotra hai aura isake viparIta nIcagotra / 48 gotra kA sambandha jAti athavA spRzyatA-aspRzyatA ke sAtha jor3anA bhrAnti hai / karma siddhAnta ke anusAra deva gati meM uccagotra kA udaya hotA hai aura tiryaMca mAtra meM nIcagotra kA udaya, kintu devayoni meM bhI kilviSaka deva ucca devoM kI dRSTi meM nIca va aspRzyavat hote haiN| isake viparIta aneka pazu, jaise- gAya, ghor3A, hAthI tathA kaI nasla kutte bahuta hI sammAna kI dRSTi se dekhe jAte haiN| ve aspRzya nahIM mAne jaate| uccagotra meM nIca jAti ho sakatI hai to nIcagotra meM ucca jAti kyoM nahIM ho sakatI ? ataH gotravAda kI dhAraNA ko pracalita jAtivAda tathA spRzyAspRzya kI dhAraNA ke sAtha nahIM jor3anA cAhie / bhagavAn mahAvIra ne prastuta sUtra meM jAti-mada, gotra-mada Adi ko nirasta karane hue yaha spaSTa kaha diyA hai ki jaba AtmA aneka bAra ucca-nIca gotra kA sparza kara cukA hai; kara rahA hai taba phira kauna U~cA hai ? kauna nIcA ? U~ca-nIca kI bhAvanA mAtra eka ahaMkAra hai, aura ahaMkAra 'mada' hai| 'mada' nIcagotra bandhana kA mukhya kAraNa hai| ataH isa gotravAda va mAnavAda kI bhAvanA se mukta hokara jo unameM taTastha rahatA hai, samatvazIla hai vahI paMDita hai / pramAda evaM parigraha - janya doSa - 76. bhUtehiM jANa par3ileha sAtaM / samite eyANupassI / taM jahA aMdhattaM bahirattaM mUkattaM kANattaM kuMTattaM khujjattaM vaDabhattaM sAmattaM sabalattaM / saha pamAdeNaM aNegarUvAo joNIo saMdheti, virUvarUve phAse paDisaMvedayati / 77. se abujjhamANe hatovahate jAtI- maraNaM aNupariyaTTamANe / jIviyaM puDho piyaM ihamegesiM mANavANaM khetta-vatthu mamAyamANANaM / ArattaM virattaM maNikuMDalaM saha hiraNeNa itthiyAo parigijjha tattheva rattA / Na ettha tavo vA damo vA Niyamo vA dissati / saMpuNNaM bAle jIvikAme lAlapyamANe mUDhe vippariyAsamuveti / - 78. iNameva NAvakaMkhaMti je jaNA dhuvacAriNo / jAtI- maraNaM pariNNAya care saMkamaNe daDhe // 1 // Natthi kAlassa NAgamo / 1. saMvve pANA piAuyA suhasAtA dukkhapaDikUlA appiyavadhA piyajIviNo jIvitukAmA / savvesiM jIvitaM piyaM 76. pratyeka jIva ko sukha priya hai, yaha tU dekha, isa para sUkSmatApUrvaka vicAra kr| jo samita (samyagdRSTisampanna) hai vaha isa (jIvoM ke iSTa-aniSTa karma vipAka) ko dekhatA hai| jaise - andhApana, baharApana, gUMgApana, kAnApana, lUlA-laMgar3Apana, kubar3Apana, baunApana, kAlApana, citakabarApana (kuST prajJApanA sUtra pada 23 kI malayagiri vRtti Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 76-78 Adi carmaroga) Adi kI prApti apane pramAda ke kAraNa hotI hai| vaha apane pramAda (karma) ke kAraNa hI nAnA prakAra kI yoniyoM meM jAtA hai aura vividha prakAra ke AghAtoM-duHkhoM/vedanAoM kA anubhava karatA hai| 77. vaha pramAdI puruSa karma - siddhAnta ko nahIM samajhatA huA zArIrika duHkhoM se hata tathA mAnasika pIr3AoM se upahata puna: puna: pIr3ita hotA huA janma-maraNa ke cakra meM bAra-bAra bhaTakatA hai / jo 'manuSya, kSetra - khulI bhUmi tathA vAstu bhavana-makAna Adi meM mamatva rakhatA hai, unako yahaM asaMyata jIvana hI priya lagatA hai| ve raMga-biraMge maNi, kuNDala, hiraNya-svarNa, aura unake sAtha striyoM kA parigraha kara unameM anurakta rahate haiM / - parigrahI puruSa meM na tapa hotA hai, na dama-indriya - nigraha (zAnti) hotA hai aura na niyama hotA hai / vaha ajJAnI, aizvaryapUrNa sampanna jIvana jIne kI kAmanA karatA rahatA hai| bAra-bAra sukha prApti kI abhilASA karatA rahatA hai / kintu sukhoM kI a-prApti va kAmanA kI vyathA se pIr3ita huA vaha mUr3ha viparyAsa - (sukha ke badale duHkha) ko hI prApta hotA hai| jo puruSa dhruvacArI arthAt zAzvata sukha-kendra mokSa kI ora gatizIla hote haiM, ve aisA viparyAsapUrNa jIvana nahIM caahte| ve janma-maraNa ke cakra ko jAnakara dRr3hatApUrvaka mokSa ke patha para bar3hate raheM / kAla kA anAgamana nahIM hai, mRtyu kisI bhI kSaNa A sakatI hai| 49 saba prANiyoM ko AyuSya priya hai| sabhI sukha kA svAda cAhate haiM / duHkha se ghabarAte haiM / unako vadha - (mRtyu) apriya hai, jIvana priya hai| ve jIvita rahanA cAhate haiM / saba ko jIvana priya hai / vivecana - sUtra 76 meM samatva-darzana kI preraNA dete hue batAyA hai ki saMsAra meM jitane bhI duHkha haiM, ve saba svayaM ke pramAda ke kAraNa hI hote haiN| pramAdI - viSaya Adi meM Asakta hokara parigraha kA saMgraha karatA hai, unameM mamatva bandhana jor3atA hai| unameM rakta arthAt atyanta gRddha ho jAtA hai| aisA vyakti prathama to tapa ( anazanAdi), dama (indriyanigraha, prazama bhAva ), niyama (ahiMsAdi vrata) Adi kA AcaraNa nahIM kara sakatA, agara loka-pradarzana ke lie karatA bhI hai to vaha sirpha UparI hai, usake tapa-dama niyama niSphala - phala rahita hote haiM / ' sUtra 78 meM dhruva zabda - mokSa kA vAcaka hai| AgamoM meM mokSa ke lie 'dhruva sthAna' kA prayoga kaI jagaha huA hai| jaise atthi egaM dhruvaM ThANaM (utta0 23 gA0 81 ) dhruva zabda, mokSa ke kAraNabhUta jJAnAdi kA bhI bodhaka hai| kahIM-kahIM 'dhutacArI' pAThAntara bhI milatA hai| 'dhuta' kA artha bhI cAritra va nirmala AtmA hai / " 1. 2. 3. - 'care saMkamaNe' ke sthAna para zIlAMkaTIkA meM 'care'saMkamaNe' pATha bhI hai| 'saMkamaNe' kA artha-saMkramaNa - mokSapatha kA setu - jJAna - darzana - cAritrarUpa kiyA hai| usa setu para calane kA Adeza hai / 'care'saMkamaNe' meM zaMkA rahita hokara parISahoM ko jItatA huA gatimAn rahane kA bhAva hai| AcArAMga TIkA patra - 109 AcArAMga TIkA patra 110 * AcArAMga TIkA patra 110 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha "piAuyA ke sthAna para cUrNi meM piyAyagA va TIkA meM 'piyAyayA' pAThAntara bhI hai| jinakA artha hai priya AyataH-AtmA, arthAt jinheM apanI AtmA priya hai, ve jagat ke sabhI praannii| yahA~ prazna uTha sakatA hai prastuta parigraha ke prasaMga meM saba ko sukha priya hai, du:kha apriya hai' yaha kahane kA kyA prayojana hai ? yaha to ahiMsA kA pratipAdana hai| cintana karane para isakA samAdhAna yoM pratIta hotA hai - ___ 'parigraha kA arthI svayaM ke sukha ke lie dUsaroM ke sukha-duHkha kI paravAha nahIM karatA, vaha zoSaka tathA utpIr3aka bhI bana jAtA hai| isalie parigraha ke sAtha hiMsA kA anubaMdha hai| yahA~ para sAmAjika nyAya kI dRSTi se bhI yaha bodha Avazyaka hai ki jaise mujhe sukha priya hai, vaise hI dUsaroM ko bhii| dUsaroM ke sukha ko lUTakara svayaM kA sukha na cAhe, parigraha na kare, isI bhAvanA ko yahA~ ukta pada spaSTa karate haiN| parigraha se duHkhavRddhi 79. taM parigijjha dupayaM cauppayaM abhijuMjiyANaM saMsiMciyANaM tividheNa jA vi se tattha mattA bhavati appA vA bahugA vA / se tattha gaDhite ciTThati bhoyaNAe / tato se egadA vipparisiTuM saMbhUtaM mahovakaraNaM bhavati / taM pi se egadA dAyAdA vibhayaMti, adattahAro vA seavaharati, rAyANo vA se vilupaMti, Nassati vA se, viNassati vA se, agAradAheNa vA se Dajhati / iti se parassa'TThAe kUrAI kammAI bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsamuveti / muNiNA hu etaM paveditaM / / aNohaMtarA ete, No ya ohaM tarittae / atIraMgamA ete, No ya tIraM gamittae / apAraMgamA ete, No ya pAraM gamittae / AyANijaM ca AdAya tammi ThANe ca ciTThati / vitahaM pappa khettaNNe tammi ThANammi ciTThati // 2 // 79. vaha parigraha meM Asakta huA manuSya, dvipada (manuSya-karmacArI) aura catuSpada (pazu Adi) kA parigraha karake unakA upayoga karatA hai| unako kArya meM niyukta karatA hai| phira dhana kA saMgraha-saMcaya karatA hai| apane, dUsaroM ke aura donoM ke sammilita prayatnoM se (athavA apanI pUrvArjita pU~jI, dUsaroM kA zrama tathA buddhi - tInoM ke sahayoga se) usake pAsa alpa yA bahuta mAtrA meM dhanasaMgraha ho jAtA hai| vaha usa artha meM gRddha - Asakta ho jAtA hai aura bhoga ke lie usakA saMrakSaNa karatA hai| pazcAt vaha vividha prakAra se bhogopabhoga karane ke bAda bacI huI vipula artha-sampadA se mahAn upakaraNa vAlA bana jAtA hai| eka samaya aisA AtA hai, jaba usa sampatti meM se dAyAda - beTe-pote hissA baMTA lete haiM, cora curA lete haiM,rAjA use chIna lete haiN| yA vaha naSTa-vinaSTa ho jAtI hai| yA kabhI gRha-dAha ke sAtha jalakara samApta ho jAtI hai| isa prakAra vaha ajJAnI puruSa, dUsaroM ke lie krUra karma karatA huA apane lie duHkha utpanna karatA hai, phira usa duHkha se trasta ho vaha sukha kI khoja karatA hai, para anta meM usake hAtha duHkha hI lagatA hai / isa prakAra vaha mUDha viparyAsa - 1. pio appA jesiM se piyAyagA - cUrNi (AcA0 jambU0 TippaNa, pRSTha 22) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 79-80 ko prApta hotA hai| bhagavAn ne yaha batAyA hai - (jo krUra karma karatA hai, vaha mUDha hotA hai / mUDha manuSya sukha kI khoja meM bAra-bAra duHkha prApta karatA hai)| ye mUDha manuSya anoghaMtara haiM, arthAt saMsAra-pravAha ko tairane meM samartha nahIM hote| (ve pravrajyA lene meM asamartha rahate haiM) ve atIraMgama haiM, tIra - kinAre taka pahuMcane meM (moha karma kA kSaya karane meM) samartha nahIM hote| ve apAraMgama haiM, pAra - (saMsAra ke usa pAra - nirvANa taka) pahu~cane meM samartha nahIM hote| vaha (mUDha) AdAnIya - satyamArga (saMyama-patha) ko prApta karake bhI usa sthAna meM sthita nahIM ho paataa| apanI mUDhatA ke kAraNa vaha asatmArga ko prApta kara usI meM Thahara jAtA hai| vivecana - isa sUtra meM parigraha-mUDha manuSya kI dazA kA citraNa hai| vaha sukha kI icchA se dhana kA saMgraha karatA hai kintu dhana se kabhI sukha nahIM miltaa| anta meM usake hAtha duHkha, zoka, cintA aura kleza hI lagatA hai| ___ parigrahamUDha anoghaMtara hai - saMsAra tyAga kara dIkSA nahIM le sktaa| agara parigrahAsakti kucha chUTane para dIkSA le bhI le to jaba taka usa baMdhana se pUrNatayA mukta nahIM hotA, vaha kevalajJAna prApta nahIM kara sakatA, aura na saMsAra kA pAra - nirvANa prApta kara sakatA hai| cUrNikAra ne 'AdAnIya' kA artha - paMcaviho AyAro - pAMca prakAra kA AcAra artha kiyA hai ki vaha parigrahI manuSya usa AcAra meM sthita nahIM ho sktaa|' cUrNikAra ne isa gAthA (2) ko eka anya prakAra se bhI uddhRta kiyA hai, usase eka anya artha dhvanita hotA hai, ataH yahAM vaha gAthA bhI upayogI hogI- . AdANiyassa ANAe tammi ThANe Na ciTThai / vitahaM pappa'khettaNNe tammi ThANammi ciTThai // ___ - AdAnIya arthAt grahaNa karane yogya saMyama mArga meM jo pravRtta hai, vaha usa sthAna - (mUla ThANe - saMsAra) meM nahIM ThaharatA / jo akhettaNNe - (akSetrajJa) ajJAnI hai, mUDha hai, vaha asatya-mArga kA avalambana kara usa sthAna (saMsAra) meM ThaharatA hai| 80. uddeso pAsagassa Natthi / bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe asamitadukkhe dukkhI dukkhANameva AvarlDa aNupariyaTTati tti bemi / ||tio uddesao samatto // .80. jo draSTA hai, (satyadarzI hai) usake lie upadeza kI AvazyakatA nahIM hotii| ajJAnI puruSa, jo sneha ke baMdhana meM baMdhA hai, kAma-sevana meM anurakta hai, vaha kabhI duHkha kA zamana nahIM kara paataa| vaha duHkhI hokara duHkhoM ke Avarta meM - cakra meM bAra-bAra bhaTakatA rahatA hai| 1. AcA0 (jambUvijaya jI), TippaNa pRSTha 23 akhetaNNo apaMDito se tehiM ceva saMsArahANe ciTThati - cUrNi (vahI, pRSTha 23) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha aisA maiM kahatA huuN| vivecana - yahA~ pazyaka- zabda draSTA yA vivekI ke artha meM prayukta huA hai| TIkAkAra ne vaikalpika artha yoM kiyA hai - jo pazyaka svayaM kartavya-akartavya kA viveka rakhatA hai, use anya ke upadeza kI AvazyakatA nahIM hai| athavA pazyaka - sarvajJa haiM, unheM kisI bhI uddesa - nAraka Adi tathA ucca-nIca gotra Adi ke vyapadeza - saMjJA kI apekSA nahIM rhtii| Nihe- ke bhI do artha haiM - (1) snehI athavA rAgI, (2) Niddha (nihata) kaSAya, karma parISaha Adi se baMdhA yA trasta huA ajJAnI jiiv|| // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao ___ caturtha uddezaka kAma-bhoga-janya pIr3A 81. tato se egayA rogasamuppAyA samuppajati / jehiM vA saddhiM saMvasati te vaNaM egayA NiyagA puvvi parivayaMti, so vA te Niyae pacchA parivaejA / NAlaM te tava tANAe vA saraNAe 'vA, tuma pi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / 82. jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / bhogAmeva aNusoyaMti, ihamegesiM mANavANaM tiviheNa jA vi se tattha mattA bhavati appA vA bahuyA vaa| se tattha gaDhite ciTThati bhoynnaae| tato se egayA vipparisiTuM saMbhUtaM mahovakaraNaM bhavati taM pi se egayA dAyAdA vibhayaMti adattahAro vA se avaharati, rAyANo vA se vilupaMti, Nassati vA se, viNassati vA se, agAradAheNa vA se Dajhati / ___ iti se parassa aTThAe kUrAI kammAI' bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsamaveti / 81. taba kabhI eka samaya aisA AtA hai, jaba usa artha-saMgrahI manuSya ke zarIra meM (bhoga-kAla meM) aneka prakAra ke roga-utpAta (pIr3Ae~) utpanna ho jAte haiN| vaha jinake sAtha rahatA hai, ve hI sva-jana ekadA (rogagrasta hone para) usakA tiraskAra va niMdA karane lagate haiN| bAda meM vaha bhI unakA tiraskAra va niMdA karane lagatA hai| 1. 2. 3. AcA0 TIkA patrAMka 113 / 1 adattAhAro- pAThAntara hai| kUrANi kammANi - pAThAntara hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 82-84 53 ___ he puruSa ! svajanAdi tujhe trANa dene meM, zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / tU bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM 82. duHkha aura sukha-pratyeka AtmA kA apanA-apanA hai, yaha jAnakara (indriyoM para vijaya prApta kre)| kucha manuSya, jo indriyoM para vijaya prApta nahIM kara pAte, ve bAra-bAra bhoga ke viSaya meM hI (brahmadatta cakravartI kI taraha) socate rahate haiN| yahA~ para kucha manuSyoM ko (jo viSayoM kI ciMtA karate haiM) (tIna prakAra se) - apane, dUsaroM ke athavA donoM ke sammilita prayatna se alpa yA bahuta artha-mAtrA (dhana-saMpadA) ho jAtI hai| vaha phira usa artha-mAtrA meM Asakta hotA hai| bhoga ke lie usakI rakSA karatA hai| bhoga ke bAda bacI huI vipula saMpatti ke kAraNa vaha mahAn vaibhava vAlA bana jAtA hai| phira jIvana meM kabhI aisA samaya AtA hai, jaba dAyAda hissA ba~TAte haiM, cora use curA lete haiM, rAjA use chIna lete haiM, vaha anya prakAra (durvyasana Adi yA AtaMka-prayoga) se naSTa-vinaSTa ho jAtI hai / gRha-dAha Adi se jalakara bhasma ho jAtI hai| ___ ajJAnI manuSya isa prakAra dUsaroM ke lie aneka krUra karma karatA huA (duHkha ke hetu kA nirmANa karatA hai) phira duHkhodaya hone para vaha mUDha banakara viparyAsa bhAva ko prApta hotA hai| Asakti hI zalya hai 83. AsaM va chaMdaM ca vigiMca dhIre / tumaM ceva taM sllmaahttuN| jeNa siyA teNa No siyA / iNameva NAvabujhaMti je jaNA mohapAuDA / 84. thIbhi loe pavvahite / te bho / vadaMti eyAI AyataNAI / se dukkhAe mohAe mArAe NaragAe naragatirikkhAe / satataM mUDhe dhammaM NAbhijANati / 83. he dhIra puruSa ! tU AzA aura svacchandatA (svecchAcAritA) - manamAnI karane kA tyAga kara de| usa bhogecchA rUpa zalya kA sRjana tUne svayaM hI kiyA hai| jisa bhoga-sAmagrI se tujhe sukha hotA hai usase sukha nahIM bhI hotA hai| (bhoga ke bAda duHkha hai)| jo manuSya moha kI saghanatA se AvRta haiM, DhaMke haiM, ve isa tathya ko (ukta Azaya ko - ki paudgalika sAdhanoM se kabhI sukha milatA hai, kabhI nahIM, ve kSaNa-bhaMgura haiM, tathA ve hI zalya - kAMTA rUpa haiM) nahIM jaante| 84. yaha saMsAra striyoM ke dvArA parAjita hai (athavA pravyathita - pIr3ita hai) he puruSa ! ve (striyoM se parAjita jama) kahate haiM - ye striyA~ Ayatana haiM (bhoga kI sAmagrI haiN)| - (kiMtu unakA) yaha kathana/dhAraNA, duHkha ke lie evaM moha, mRtyu, naraka tathA naraka-tiryaMca gati ke lie hotA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha satata mUDha rahane vAlA manuSya dharma ko nahIM jAna paataa| vivecana - ukta donoM sUtroM meM kramazaH manuSya kI bhogecchA evaM kAmecchA ke kaTupariNAma kA digdarzana hai| bhogecchA ko hI antara hRdaya meM sadA khaTakane vAlA kA~TA batAyA gayA hai aura usa kA~Te ko utpanna karane vAlA AtmA svayaM hI hai| vahI use nikAlane vAlA bhI hai| kintu moha se AvRtabuddhi manuSya isa satya-tathya ko pahacAna nahIM pAtA, isIlie vaha saMsAra meM duHkha pAtA hai| sUtra 84 meM manuSya kI kAmecchA kA durbalatama pakSa ughAr3akara batA diyA hai ki yaha samUcA saMsAra kAma se pIr3ita hai, parAjita hai| strI kAma kA rUpa hai / isalie kAmI puruSa striyoM se parAjita hote haiM aura ve striyoM ko bhogasAmagrI mAnane kI nikRSTa-bhAvanA se grasta ho jAte haiN| 'Ayatana' zabda yahA~ para bhoga-sAmagrI ke artha meM prayukta huA hai| mUla AgamoM tathA TIkA granthoM meM 'Ayatana' zabda prasaMgAnusAra vibhinna arthoM meM prayukta huA hai| jaise - Ayatana - guNoM kA Azraya / bhavana, gRha, sthAna, aashry| ' deva, yakSa Adi kA sthAna, dev-kul| jJAnadarzana-cAritradhArI sAdhu, dhArmika va jJAnI janoM ke milane kA sthAna / 5 upabhogAspada vastu / naraka-tiryaMca-gati - se tAtparya hai, naraka se nikalakara phira tiryaMca gati meM jaanaa| strI ko Ayatana - bhoga-sAmagrI mAnakara, usake bhoga meM lipta ho jAnA - AtmA ke lie kitanA ghAtaka/ ahitakara hai, ise jatAne ke lie hI ye saba vizeSaNa haiM - yaha duHkha kA kAraNa hai, moha, mRtyu, naraka va naraka-tiryaMca gati meM bhava-bhramaNa kA kAraNa hai| viSaya : mahAmoha ... 85. udAhu vIre - appamAdo mahAmohe, alaM kusalassa pamAdeNaM, saMtimaraNaM sapehAe, bheuradhammaM spehaae| NAlaM pAsa / alaM te etehiM / etaM pAsa muNi ! mahabbhayaM / NAtivAteja kaMcaNaM / 85. bhagavAn mahAvIra ne kahA hai - mahAmoha (viSaya/striyoM) meM apramatta rahe / arthAt viSayoM ke prati anAsakta rhe| buddhimAna puruSa ko pramAda se bacanA caahie| zAnti (mokSa) aura maraNa (saMsAra) ko dekhane/samajhane vAlA >> praznavyAkaraNa : saMvaradvAra; sUtra 23 abhidhAna rAjendra bhAga 2, pRSTha 327 (ka) prazna0 AzravadvAra (kha) dazAzrutaskaMdha 1 / 10 pravacanasAroddhAra dvAra 148 gAthA 949 - AyatanaM dhArmikajanamIlanasthAnam oghaniyukti gAthA 782 . prastuta sUtra naragAe - narakAya, narakagamanAtha, punarApi naragatirikkhA - tatopi narakAduddhRtya tirazca prbhvti| _ - AcA0 zI0 TIkA patrAMka 115 alaM taveehiM - pAThAntara hai| 'saMtimaraNa' kA eka artha yaha bhI hai ki zAntipUrvaka mRtyu kI pratIkSA karatA huA nAzavAna zarIra kA vicAra kre| 7. 9. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 85-87 (pramAda na kare) yaha zarIra bhaMguradharmA-nAzavAna hai, yaha dekhane vAlA (pramAda na kre)| __ ye bhoga (terI atRpti kI pyAsa bujhAne meM) samartha nahIM haiM / yaha dekha / tujhe ina bhogoM se kyA prayojana hai? he muni! yaha dekha, ye bhoga mahAn bhayarUpa haiN| ' bhogoM ke lie kisI prANI kI hiMsA na kr| bhikSAcarI meM samabhAva 86. esa vIre pasaMsite je Na Nivvijati AdANAe / Na me deti Na kuppejjA, thovaM lakSu NaM khiMsae / paDisehito pariNamejjA / etaM moNaM samaNuvAsejAsi tti bemi / ||cuttho uddesao samatto // 86. vaha vIra prazaMsanIya hotA hai, jo saMyama se udvigna nahIM hotA arthAt jo saMyama meM satata lIna rahatA hai| 'yaha mujhe bhikSA nahIM detA' aisA socakara kupita nahIM honA caahie| thor3I bhikSA milane para dAtA kI niMdA nahIM karanI caahie| gRhasvAmI dAtA. dvArA pratibaMdha karane para - niSedha karane para zAnta bhAva se vApasa lauTa jaaye| muni isa mauna (munidharma) kA bhalIbhAMti pAlana kre| vivecana - yahA~ bhoga-nivRtti ke prasaMga meM bhikSA-vidhi kA varNana AyA hai| TIkAkAra AcArya kI dRSTi meM isakI saMgati isa prakAra hai - muni saMsAra tyAga kara bhikSAvRtti se jIvanayApana karatA hai| usakI bhikSA tyAga kA sAdhana hai, kintu yadi vahI bhikSA Asakti, udvega tathA krodha Adi AvezoM ke sAtha grahaNa kI jAye to, bhoga bana jAtI hai| zramaNa kI bhikSAvRtti bhoga' na bane isalie yahA~ bhikSAcaryA meM mana ko zAMta, prasanna aura saMtulita rakhane kA upadeza kiyA gayA hai| ||cturth uddezaka samApta // paJcamo uddesao paMcama uddezaka zuddha AhAra kI eSaNA 87. jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM logassa kammasamAraMbhA kajaMti / taM jahA - appaNo se puttANaM dhUtANaM suNhANaM NAtINaM dhAtINaM rAINaM dAsANaM dAsINaM kammakarANaM kammakarINaM AdesAe puDho paheNAe 1. kAmadazAvasthAtmakaM mahad bhayaM-TIkA patrAMka- 116 / 1 2. yahA~ pAThAntara hai-'paDilAbhite pariName' - cuurnni| paDilAbhio pariNamejA- zIlAMka ttiikaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha sAmAsAe pAtarAsAe saMNihisaMNicayo kajati ihamegesiM mANavANaM bhoyaNAe / 88. samuTThite aNagAre Arie' AriyapaNNe AriyadaMsI ayaM saMdhI ti adakkhu / se NAie, NAiAvae, na samaNujANae / savvAmagaMdhaM pariNNAya NirAmagaMdhe parivvae / adissamANe kaya-vikkaesu / se Na kiNe, Na kiNAvae, kiNaMtaM Na samaNaMjANae / se bhikkhU kAlaNNe bAlapaNe mAtaNNe kheyaNNe khaNayaNNe viNayapaNe samayaNNe bhAvaNNe pariggahaM amamAyamANe kAleNuTThAI apaDiNNe / duhato chittA NiyAi / 87. asaMyamI puruSa aneka prakAra ke zastroM dvArA loka ke lie (apane evaM dUsaroM ke lie) karma samAraMbha (pacana-pAcana Adi kriyAe~) karate haiN| jaise - apane lie, putra, putrI, putra-vadhU, jJAtijana, dhAya, rAjA, dAsa-dAsI, karmacArI, karmacAriNI, pAhune - mehamAna Adi ke lie tathA vividha logoM ko dene ke lie evaM sAyaMkAlIna tathA prAta:kAlIna bhojana ke lie| isa prakAra ve kucha manuSyoM ke bhojana ke lie sannidhi (dUdha-dahI Adi padArthoM kA saMgraha) aura sannicaya (cInI-ghRta Adi padArthoM kA saMgraha) karate rahate haiN| 88. saMyama-sAdhanA meM tatpara huA Arya, AryaprajJa aura AryadarzI anagAra pratyeka kriyA ucita samaya para hI karatA hai| vaha 'yaha zikSA kA samaya - saMdhi (avasara) hai' yaha dekhakara (bhikSA ke lie jaaye)| . vaha sadoSa AhAra ko svayaM grahaNa na kare, na dUsaroM se grahaNa karavAe tathA grahaNa karane vAle kA anumodana nahIM kre| vaha (anagAra) saba prakAra ke AmagaMdha (AdhAkarmAdi doSayukta AhAra) kA parivarjana karatA huA nirdoSa bhojana ke lie parivrajana - bhikSAcarI kre| vaha vastu ke kraya-vikraya meM saMlagna na ho| na svayaM kraya kare, na dUsaroM se kraya karavAe aura na kraya karane vAle kA anumodana kre| ____vaha (ukta AcAra kA pAlana karane vAlA) bhikSu kAlajJa hai, balajJa hai, mAtrajJa hai, kSetrajJa hai, kSaNajJa hai, vinayajJa hai, samayajJa hai, bhAvajJa hai| parigraha para mamatva nahIM rakhane vAlA, ucita samaya para ucita kArya karane vAlA apratijJa hai| vaha rAga aura dveSa - donoM kA chedana kara niyama tathA anAsaktipUrvaka jIvana yAtrA karatA hai| vivecana - caturtha uddezaka meM bhoga-nivRtti kA upadeza diyA gyaa| bhoga-nivRtta gRhatyAgI pUrNa ahiMsAcArI zramaNa ke samakSa jaba zarIra-nirvAha ke lie bhojana kA prazna upasthita hotA hai, to vaha kyA kare ? zarIra-dhAraNa kiye rakhane hetu AhAra kahA~ se, kisa vidhi se prApta kare, tAki usakI jJAna-darzana-cAritra-yAtrA sukhapUrvaka gatimAna rhe| isI prazna kA samAdhAna prastuta uddezaka meM diyA gayA hai| - sUtra 87-88 meM batAyA hai ki gRhastha svayaM ke tathA apane sambandhiyoM ke lie aneka prakAra kA bhojana taiyAra karate haiN| gRhatyAgI zramaNa unake lie bane hue bhojana meM se nirdoSa bhojana yathAsamaya yathAvidhi prApta kara leve| . cUrNi meM isake sthAna para 'Ayarie, AyariyapaNNe, AyariyadiTThI' - pATha bhI hai| jisakA Azaya hai AcAravAn, AcAraprajJa tathA AcArya kI dRSTi ke anusAra vyavahAra karane vaalaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka - 57 vaha bhojana kI saMdhi - samaya ko dekhe| gRhastha ke ghara para jisa samaya bhikSA prApta ho sakatI ho, usa avasara ko jaane| cUrNikAra ne saMdhi ke do artha kiye haiM - (1) saMdhi - bhikSAkAla athavA (2) jJAna-darzana - cAritrarUpa bhAvasaMdhi (su-avasara) isako jaane| bhikSAkAla kA jJAna rakhanA anagAra ke lie bahuta Avazyaka hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bhikSA kA kAla dina kA tRtIya pahara mAnA jAtA thA jabaki usake uttaravartI kAla meM kramazaH dvitIya pahara bhikSAkAla kA mAna liyA gyaa| isake atirikta jisa deza-kAla meM bhikSA kA jo upayukta samaya ho, vahI bhikSAkAla mAnA jAtA hai| piMDaiSaNA adhyayana, dazavaikAlika (5) tathA piMDaniyukti Adi granthoM meM bhikSAcarI kA kAla, vidhi, doSa Adi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| zramaNa ke lie yahA~ tIna vizeSaNa diye gaye haiM - (1) Arya, (2) AryaprajJa aura (3) AryadarzI / ye tInoM vizeSaNa bahuta sArthaka haiN| Arya kA artha hai - zreSTha AcaraNa vAlA athavA guNI / AcArya zIlAMka ke anusAra jisakA anta:karaNa nirmala ho, vaha Arya hai| jisakI buddhi paramArtha kI ora pravRtta ho, vaha AryaprajJa hai| jisakI dRSTi guNoM meM sadA ramaNa kare vaha athavA nyAya mArga kA draSTA AryadarzI hai|5 / savvAmagaMdha-zabda meM AmagaMdha zabda azuddha, agrahaNIya AhAra kA vAcaka hai| sAmAnyataH 'Ama' kA artha 'apakva' hai / vaidyaka granthoM meM apakva - kaccA phala, anna Adi ko Ama zabda se vyAkhyAta kiyA hai| pAligranthoM meM 'pApa' ke artha meM 'Ama' zabda kA prayoga huA hai| jaina sUtroM va TIkAoM meM Ama' va AmagaMdha' zabda AdhAkAdi doSa se dUSita, azuddha tathA bhikSu ke lie akalpanIya AhAra ke artha meM aneka sthAnoM para AyA hai| kAlajJa Adi zabdoM kA vizeSa Azaya isa prakAra hai - kAlaNNe - kAlajJa - bhikSA ke upayukta samaya ko jAnanevAlA athavA kAla - pratyeka Avazyaka kriyA kA upayukta samaya, use jAnane vaalaa| samaya para apanA kartavya pUrA karane vAlA 'kAlajJa' hotA hai| balaNNe - balajJa - apanI zakti evaM sAmarthya ko pahacAnane vAlA tathA zakti kA, tapa, sevA Adi meM yogya upayoga karane vaalaa| . mAtaNNe - mAtrajJa - bhojana Adi upayoga meM lene vAlI pratyeka vastu kA parimANa - mAtrA jAnane vaalaa| kheyaNNe - khedajJa - dUsaroM ke duHkha evaM pIr3A Adi ko samajhane vAlA tathA - kSetrajJa - arthAt jisa samaya va jisa sthAna para bhikSA ke lie jAnA ho, usakA bhalIbhA~ti jJAna rakhane vaalaa| khaNayaNNe - kSaNajJa - kSaNa ko, arthAt samaya ko pahacAnane vaalaa| kAla aura kSaNa meM antara yaha hai ki - 1. saMdhi,jaM bhaNitaM bhikkhAkAlo,..ahavA nANa-dasaNa-carittAi bhAvasaMdhI |taaii lbhittaa| - AcArAMga cUrNi uttarAdhyayana sUtra - 'taiyAe bhikkhAyariya' - 26 / 12 nAlandA vizAla zabdasAgara 'Arya' zabda / guNairguNavadbhirvA aryanta ityAryAH - sarvArtha0 3 / 6 (jaina lakSaNAvalI, bhAga 1, pR0 211) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 118 . dekheM- AcArAMga; AcArya zrI AtmArAmajI kRta isI sUtra kI TIkA abhidhAna rAjendra bhAga 2, 'Ama' zabda pRSTha 315 khittaNobhikkhAyariyAkusalo- AcA0 cuurnni| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 58 kAla, eka dIrgha avadhi ke samaya ko kahA gayA hai; jaise dina-rAta, pakSa Adi / kSaNa- choTI avadhi kA samaya / vartamAna samaya kSaNa kahalAtA hai| viNayaNNe - vinayajJa- jJAna-darzana- cAritra ko vinaya kahA gayA hai| ina tInoM ke samyak svarUpa ko jAnane vaalaa|' athavA vinaya - bar3oM evaM choToM ke sAtha kiyA jAne vAlA vyavahAra / vyavahAra ke aucitya kA jise jJAna ho, jo loka-vyavahAra kA jJAtA ho| vinaya kA artha AcAra bhI hai| ataH vinayajJa kA artha AcAra kA jJAtA bhI hai| samayaNNe- smyjny| yahAM 'samaya' kA artha siddhAnta hai / sva para siddhAntoM kA samyak jJAtA samayajJa kahalAtA hai| bhAvaNNe - bhAvajJa - vyakti ke bhAvoM - citta ke avyakta Azaya ko, usake hAva-bhAva - ceSTA evaM vicAroM se dhvanita hote gupta bhAvoM ko samajhane meM kuzala vyakti bhAvajJa kahalAtA hai / 4 5 Azaya pariggahaM amamAyamANe pada meM 'parigraha' kA artha zarIra tathA upakaraNa kiyA gayA hai| " sAdhu parigrahatyAgI hotA hai| zarIra evaM upakaraNoM para mUrcchA - mamatA nahIM rkhtaa| ataH yahA~ zarIra aura upakaraNa ko 'parigraha' kahane kA * saMyamopayogI bAhya sAdhanoM se hI hai| una bAhya sAdhanoM kA grahaNa sirpha saMyamanirvAha kI dRSTi se honA cAhie, unake prati 'mamatva' bhAva na rkhe| isIlie yahA~ 'amamatva' kI vizeSa sUcanA hai| zarIra aura saMyama ke upakaraNa bhI mamatva hone para parigraha ho jAte haiM / - kANuTThAI - kAlAnuSThAyI se tAtparya hai, samaya para ucita udyama evaM puruSArtha karane vAlA / yogya samaya para yogya kArya karanA - yaha bhAva kAlAnuSThAyI se dhvanita hotA hai / apaDaNe - apratijJa kisI prakAra kA bhautika saMkalpa (nidAna) na karane vaalaa| pratijJA kA eka artha 'abhigraha' bhI hai| sUtroM meM vividha prakAra ke abhigrahoM kA varNana AtA hai " aura tapasvI sAdhu aise abhigraha karate bhI haiM / kintu una abhigrahoM ke mUla meM mAtra Atmanigraha evaM karmakSaya kI bhAvanA rahatI hai, jabaki yahA~ rAga-dveSa mUlaka kisI bhautika saMkalpa - pratijJA ke viSaya meM kahA gayA hai, jise 'nidAna' bhI kahate haiM / pratijJa zabda se eka tAtparya yaha bhI spaSTa hotA hai ki zramaNa kisI viSaya meM pratijJAbaddha - ekAnta AgrahI na ho| vidhi-niSedha kA vicAra/cintana bhI anekAntadRSTi se karanA caahie| jaisA ki kahA gayA hai - naya kiMci aNuNNAyaM paDisiddhaM vA vi jiNavariMdehiM / 1. 2. 3. 4. - 5. 6. 7. 8. 1 mottUNa mehuNabhAvaM, na taM viNA rAga-dosehiM / - jinezvaradeva ne ekAnta rUpa se na to kisI kartavya - ( AcAra) kA vidhAna kiyA hai, aura na niSedha / sirpha AcA0 TIkA patrAMka 120 / 1 uttarA0 1 / 1 kI TIkA / AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 120 / 1 AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 120 / 1 AcA0 zIlAM0 TIkA patrAMka 120 / 2 AcA0 TIkA patrAMka 120 / 2 aupapAtika sUtra, zramaNa adhikAra (ka) abhi0 rAjendra bhAga 1 'apaDiNNa' zabda (kha) AcA0 TIkA patrAMka 120 / 2 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 89 maithunabhAva (abrahmacarya, strI-saMga) kA hI ekAnta niSedha hai, kyoMki usameM rAga ke binA pravRtti ho hI nahIM sakatI ataH usake atirikta sabhI AcAroM kA vidhi-niSedha - utsarga-apavAda sApekSa dRSTi se samajhanA caahie| apratijJa zabda meM yaha bhAva bhI chipA huA hai - yaha TIkAkAra kA mantavya hai| parantu pratyAkhyAna meM anekAnta mAnanA ucita nahIM hai| vivazatA yA durbalatAvaza hone vAle pratyeka apavAda-sevana ko anekAnta mAnanA bhUla hai| vratoM meM svIkRta anekAnta vratoM ke svarUpa ko vikRta kara detA hai| prastuta prasaMga meM 'apaDinne' zabda kA uparyukta artha prasaMgocita bhI nahIM hai / kyoMki parigraha ke mamakAra aura kAla kI pratibaddhatA ke parihAra kA prasaMga hai| ataH kisI bhI bAhyAbhyantara parigraha aura akAla se sambandhita pratijJA pakar3a na karane vAlA' karanA hI saMgata hai| vastra-pAtra-AhAra samaya 89. vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAdapuMchaNaM uggahaM ca kaDAsaNaM etesu ceva jaannejaa| laddhe AhAre aNagAro mAtaM jaannejaa|se jaheyaM bhagavatA paveditaM / - lAbho tti Na majjejA, alAbho tti Na soejA, bahuM pi laddhaM Na Nihe / pariggahAo appANaM avskkejaa| aNNahA NaM pAsae pariharejjA / ' esa magge AriehiM pavedite, jahettha kusale NovaliMpijAsi tti bemi / 89. vaha (saMyamI) vastra, pAtra, kambala, pAda proMchana (pAMva poMchane kA vastra), avagraha - sthAna aura kaTAsana - caTAI Adi (jo gRhastha ke lie nirmita hoM) unakI yAcanA kre| AhAra prApta hone para, Agama ke anusAra, anagAra ko usakI mAtrA kA jJAna honA caahie| icchita AhAra Adi prApta hone para usakA mada - ahaMkAra nahIM kare / yadi prApta na ho to zoka (ciMtA) na kre| yadi adhika mAtrA meM prApta ho, to usakA saMgraha na kre| parigraha se svayaM ko dUra rkhe| jisa prakAra gRhastha parigraha ko mamatva bhAva se dekhate haiM, usa prakAra na dekhe - anya prakAra se dekhe aura parigraha kA varjana kre| ___ yaha (anAsakti kA) mArga Arya - tIrthaMkaroM ne pratipAdita kiyA hai, jisase kuzala puruSa (parigraha meM) lipta na ho| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - sAdhu, jIvana yApana karatA huA mamatva se kisa prakAra dUra rahe, isakA manovaijJAnika vizleSaNa yaha sUtra prastuta karatA hai| vastra, pAtra, bhojana Adi jIvanopayogI upakaraNoM ke binA jIvana-nirvAha nahIM ho sktaa| sAdhu ko ina vastuoM kI gRhastha se yAcanA karanI par3atI hai| kintu vaha ina vastuoM ko prApya' nahIM smjhtaa| jaise samudra pAra karane ke lie naukA kI AvazyakatA hotI hai, kintu samudrayAtrI naukA ko sAdhya va lakSya nahIM mAnatA, na usameM Asakta hotA hai kintu use sAdhana mAtra mAnatA hai aura usa para pahuMcakara naukA ko chor3a detA hai| sAdhaka dharmopakaraNa ko isI dRSTi se grahaNa kare aura mAtrA arthAt maryAdA evaM pramANa kA jJAna rakhatA huA usakA upayoga kre| uggahaNaM (avagrahaNa) zabda ke do artha haiM - (1) sthAna athavA (2) AjJA lekara grahaNa krnaa| AjJA ke aNNatareNa pAsaeNa pariharijjA - cUrNi meM isa prakAra kA pATha hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha artha meM pAMca avagraha - devendra avagraha, rAja avagraha, gRhapati avagraha, zayyAtara avagraha aura sAdharmika avagraha prasiddha hai| __'mAtaM jANejA' - mAtrA ko jAnanA - yaha eka khAsa sUcanA hai| mAtrA arthAt bhojana kA parimANa jaane| sAmAnyataH bhojana kI mAtrA, khurAka, kA koI nizcita mApa nahIM ho sakatA, kyoMki isakA sambandha bhUkha se hai| saba kI bhUkha yA khurAka samAna nahIM hotI, isalie bhojana kI mAtrA bhI samAna nahIM hai| phira bhI sarva sAmAnya anupAtadRSTi se bhojana kI mAtrA sAdhu ke lie battIsa kavala (kaura) aura sAdhvI ke lie aTThAIsa kavala pramANa batAI gaI hai| 2 usase kucha kama hI khAnA caahie| mAtrA zabda ko AhAra ke atirikta vastra, pAtra Adi upakaraNoM ke sAtha bhI jor3anA cAhie, arthAt pratyeka grAhya vastu kI AvazyakatA ko samajhe va jitanA Avazyaka ho utanA hI grahaNa kre| sAdhu ko bhikSAcarI karate samaya tIna mAnasika doSoM kI saMbhAvanA hotI hai - abhimAna - AhArAdi ucita mAtrA meM milane para apane prabhAva, labdhi Adi kA garva krnaa| parigraha - AhArAdi kI vipula mAtrA meM upalabdhi hotI dekhakara - unake saMgraha kI bhAvanA jaagnaa| zoka - icchita vastu kI prApti na hone para apane bhAgya ko, yA jana-samUha ko, kosanA, una para roSa tathA Akroza karanA evaM mana meM duHkhI honaa| prastuta sUtra meM lAbho tti NaM majjejjA - Adi pada dvArA ina tInoM doSoM se bacane kA nirdeza diyA gayA hai| 'pariggahAo appANaM avasakkejjA' - parigraha se svayaM ko dUra haTAe - isa vAkya kA artha bhAvanA se hai| anagAra ko jo nirdoSa vastu prApta hotI hai, usako bhI vaha apanI na samajhe, usake prati apanApana na lAye, balki yaha mAne ki "yaha vastu mujhe prApta huI hai, vaha AcArya kI hai, arthAt saMgha kI hai, yA AcArya ke Adeza se maiM isakA svayaM ke lie upayoga kara skuuNgaa|" isa cintana se, vastu ke prati mamatva kA visarjana evaM sAmUhikatA kI bhAvanA (TrasTIzipa kI manovRtti) kA vikAsa hotA hai aura sAdhaka svayaM ko parigraha se dUra rakha letA hai| 'anyathAdRSTi' - 'aNNahANa pAsae' - kA spaSTIkaraNa karate hue cUrNikAra ne ukta tathya spaSTa kiyA hai - Na mama etaM AyariyasaMtagaM - yaha prApta vastu merI nahIM, AcArya kI nizrAya kI hai| anyathAdRSTi kA dUsarA artha yaha bhI hai ki jaise sAmAnya gRhastha (ajJAnI manuSya) vastu kA upayoga karatA hai, vaise nahIM kre| jJAnI aura ajJAnI donoM hI vastu kA upayoga karate haiM, kintu unakA uddezya, bhAvanA tathA vidhi meM bahuta bar3A antara hotA hai - jJAnI puruSa - Atma-vikAsa evaM saMyama-yAtrA ke lie, anAsakta bhAvanA ke sAtha yatanA evaM vidhipUrvaka upayoga karatA hai| ajJAnI puruSa - paudgalika sukha ke lie, AsaktipUrvaka asaMyama tathA avidhi se vastu kA upayoga karatA ajJAnI ke viparIta jJAnI kA cintana va AcaraNa 'anyathAdRSTi' hai| bhagavatI 16 / 2 tathA AcArAMga sUtra 635 bhagavatI 7 / 1 tathA aupapAtika sUtra; tapa adhikAra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 90-91 'parihAra' ke pIche bhI do dRSTiyA~ cUrNikAra ne spaSTa kI haiM - dhAraNA-parihAra - buddhi se vastu kA tyAga (mamatva-visarjana) tathA upabhoga-parihAra zarIra se vastu ke upayoga kA tyAga (vstu-sNym)| isa Arya mArga para calane vAlA kuzala puruSa parigraha meM lipta nahI hotaa| vAstava meM yahI jala ke bIca kamala kI bhA~ti nirlepa jIvana bitAne kI jIvana-kalA hai| kAma-bhoga-virati 90. kAmA duratikkamA / jIviyaM duppaDibUhagaM / kAmakAmI khalu ayaM purise, se soyati jUrati tippati piDDati paritappati / 91. AyatacakkhU logavipassI logassa ahobhAga jANati, ur3e bhAgaM jANati tiriyaM bhAgaM jANati, gaDhie annupriyttttmaanne| saMdhiM vidittA iha macciehi, esa vIre pasaMsite je baddhe paDimoyae / ___90. ye kAma (icchA-vAsanA) durlaghya hai| jIvana (AyuSya jitanA hai, use) bar3hAyA nahIM jA sakatA, (tathA AyuSya kI TUTI Dora ko punaH sA~dhA nahIM jA sktaa)| yaha puruSa kAma-bhoga kI kAmanA rakhatA hai (kintu vaha paritRpta nahIM ho sakatI, isalie) vaha zoka karatA hai (kAma kI aprApti, tathA viyoga hone para khinna hotA hai) phira vaha zarIra se sUkha jAtA hai, A~sU bahAtA hai, pIr3A aura paritApa (pazcAttApa) se duHkhI hotA rahatA hai| 91. vaha AyatacakSu- dIrghadarzI (yA sarvAMga ciMtana karane vAlA sAdhaka) lokadarzI hotA hai / vaha loka ke adhobhoga ko jAnatA hai, Urdhva bhAga ko jAnatA hai, tirache bhAga ko jAnatA hai| (kAma-bhoga meM) gRddha huA Asakta puruSa saMsAra meM (athavA kAma-bhoga ke pIche) anuparivartana - punaH punaH cakkara kATatA rahatA hai| (dIrghadarzI yaha bhI jAnatA hai|) yahA~ (saMsAra meM) manuSyoM ke, (maraNadharmAzarIra kI) saMdhi ko jAnakara (virakta ho)| vaha vIra prazaMsA ke yogya hai (athavA vIra prabhu ne unakI prazaMsA kI hai| jo (kAma-bhoga meM) baddha ko mukta karatA hai| vivecana - prastuta do sUtroM meM kAma-bhoga kI kaTutA kA darzana tathA usase citta ko mukta karane ke upAya batAye gaye haiN| TIkAkAra AcArya zIlAMka ne - kAma ke do bheda batAye haiM(1) icchAkAma aura (2) madanakAma / ' parihAro duviho- dhAraNAparihAro va uvabhogaparihAro ya - AcA0 cUrNi (muni jambU0 TippaNa pR0 26) 2. pAThAntara hai - 'ahe bhArga, adhe bhAvaM / ' AcArAMga TIkA patra 123 I or in Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha AzA, tRSNA, ratirUpa icchAe~ icchAkAma haiM / yaha mohanIya karma ke hAsya, rati Adi kAraNoM se utpanna hotI vAsanA yA vikArarUpa kAmecchA - madanakAma hai| yaha mohanIya karma ke bheda - vedatraya ke udaya se prakaTa hotA jaba taka manuSya isa 'kAma' ke duSpariNAmoM ko nahIM jAna letA, usase virakti honA kaThina hai| prastuta do sUtroM meM kAma-virakti ke pAMca Alambana batAye haiM, jinameM se do kA varNana sUtra 90 meM hai| jaise - kAma-virakti kA prathama Alambana batAyA hai - (1) jIvana kI kSaNabhaMguratA AyuSya pratikSaNa ghaTatA jA rahA hai, aura isako sthira rakhanA yA bar3hA lenA - kisI ke vaza kA nahIM hai / dvitIya Alambana hai - (2) kAmI ko hone vAle paritApa, pIr3A, zoka Adi ko smjhnaa| ___sAdhaka ko 'AyatacakkhU' kahakara usakI dIrghadRSTi tathA sarvAMga-cintanazIlatA - anekAntadRSTi hone kI sUcanA kI hai| anekAntadRSTi se vaha vividha pakSoM para gaMbhIratApUrvaka vicAraNA karane meM sakSama hotA hai / TIkA ke anusAra 'ihaloka-paraloka ke apAya ko dekhane kI kSamatA rakhane vAlA - AyatacakSu hai| kAma-vAsanA se citta ko mukta karane ke tIna Alambana - AdhAra sUtra 91 meM isa prakAra batAye gaye haiM - 3.(1) loka-darzana, 4.(2) anuparivartana kA bodha, 5.(3) saMdhi-darzana / kramazaH inakA vivecana isa prakAra hai - 3.(1) loka-darzana - loka ko dekhnaa| isa para tIna dRSTiyoM se vicAra kiyA jA sakatA hai| (ka) loka kA adhobhAga viSaya-kaSAya se Asakta hokara zoka-pIr3A Adi se duHkhI hotA hai| yahA~ adhobhAga kA artha adhobhAgavartI nairayika samajhanA caahie| loka kA UrdhvabhAga (deva) tathA madhyabhAga (manuSya evaM tiryaMca) bhI viSaya-kaSAya meM Asakta hokara zoka va ' pIr3A se duHkhI haiM / 2 __ (kha) dIrghadarzI sAdhaka - isa viSaya para bhI cintana kareM - amuka bhAva va vRttiyA~ adhogati kI hetu haiM, amuka Urdhvagati kI tathA amuka tiryag (madhya-manuSya tiryaMca) gati kI hetu haiN| 3 (ga) loka kA artha hai - bhogyavastu yA vissy| zarIra bhI bhogya vastu yA bhogAyatana hai| zarIra ke tIna bhAga kalpita kara una para cintana karanA lokadarzana hai| jaise - 1. adhobhAga - nAbhi se nIce kA bhAga 2. UrdhvabhAga - nAbhi se Upara kA bhAga 3. tiryag bhAga - nAbhi-sthAna ina tInoM bhAgoM para cintana kareM ! yaha azuci-bhAvanA kA eka sundara mAdhyama bhI hai| isase zarIra kI bhaMguratA, asAratA Adi kI bhAvanA dRr3ha ho jAtI hai| zarIra ke prati mamatva-rahitatA AtI hai| bauddha sAdhanA meM ise zarIra vipazyanA bhI kahA gayA hai| 1. AcArAMga TIkA patrAMka 103 2. AcArAMga TIkA patrAMka 104 dekheM - sthAnAMga sUtra, sthAna 4, uddezaka 4 sUtra 373 (cAra gati ke vibhinna kAraNa) vizuddhimaggo bhAga 1, pRSTha 160-175 - uddhRta 'AyAro', muni nathamalajI pR0 112 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 92 tInoM lokoM para vibhinna dRSTiyoM se cintana karanA dhyAna kI eka vilakSaNa paddhati rahI hai| isI sUtra meM batAyA gayA - bhagavAn mahAvIra apane sAdhanA kAla meM Urdhvaloka meM, adholoka meM tathA tiryagloka meM (vahA~ sthita tattvoM para) dhyAna kendrita karake samAdhi bhAva meM lIna ho jAte the|''lok-bhaavnaa' meM bhI tInoM lAkoM ke svarUpa kA cintana tathA vahA~ sthita padArthoM para dhyAna kendrita kara ekAgra hone kI sAdhanA kI jAtI 4.(2) anuparivartana kA bodha - kAma-bhoga ke Asevana se kAma vAsanA kabhI bhI zAMta va tRpta nahIM ho sakatI, balki agni meM ghI DAlane kI bhA~ti viSayAgni adhika prajvalita hotI hai| kAmI bAra-bAra kAma (viSaya) ke pIche daur3atA hai, aura anta meM hAtha lagatI hai azAMti ! atRpti !! isa anuparivartana kA bodha, sAdhaka ko jaba hotA hai to vaha kAma ke pIche daur3anA chor3akara kAma ko akAma (vairAgya) se zAMta karane meM prayatnazIla ho jAtA hai| 5.(3) saMdhi-darzana - TIkAkAra ne saMdhi kA artha - 'avasara' kiyA hai| yaha manuSya-janma jJAnAdi kI prApti kA, Atma-vikAsa karane kA, tathA ananta Atma-vaibhava prApta karane kA svarNima-avasara hai / yaha suvarNa-saMdhi hai, ise jAnakara vaha kAma-virakta hotA hai aura kAma-vijaya' kI ora bar3hatA hai| 'saMdhi-darzana' kA eka artha yaha bhI kiyA gayA hai - zarIra kI saMdhiyoM (jor3oM) kA svarUpa-darzana kara zarIra ke prati rAga-rahita honA / zarIra ko mAtra asthi-kaMkAla (haDDiyoM kA DhA~cA mAtra) samajhanA usake prati Asakti ko kama karatA hai| zarIra meM eka sau assI saMdhiyA~ mAnI gaI haiN| inameM caudaha mahAsaMdhiyA~ haiM / una para vicAra karanA bhI saMdhidarzana hai| isa prakAra kAma-virakti ke AlambanabhUta ukta pAMca viSayoM kA varNana donoM sUtroM meM huA hai| 'baddhe paDimoyae' se tAtparya hai, jo sAdhaka svayaM kAma-vAsanA se mukta hai, vaha dUsaroM ko (baddhoM) ko mukta kara sakatA hai| deha kI asAratA kA bodha 92. jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aMto / aMto aMto pUtidehaMtarANi pAsati puDho vi svNtaaii| paMDite paDilehAe / se matimaM pariNNAya mA ya hu lAlaM paccAsI / mA tesu tiricchamappANamAvAtae / 92. (yaha deha) jaisA bhItara hai, vaisA bAhara hai, jaisA bAhara haiM vaisA bhItara hai| 2.. adhyayana 9 / sUtrAMka 320 / gA0 107 - "urdU adheya tiriyaM ca pehamANe smaahimpddinnnne|" AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 124 dekheM - AyAro-pRSTha 114 . (ka) puDho vIsavatAI- cUrNi meM pAThAntara hai| (kha) pRthagapi pratyekamapi, api zabdAt kuSThAdyavasthAyAM yaugaponApi sravanti - TIkA patra 125 4. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AcArAMga sUtra prathama zrutaskandha isa zarIra ke bhItara-bhItara azuddhi bharI huI hai, sAdhaka ise dekheN| deha se jharate hue aneka azuci-srotoM ko bhI dekheN| isa prakAra paMDita zarIra kI azucitA (tathA kAma-vipAka) ko bhalI-bhA~ti dekheN| - vaha matimAn sAdhaka (ukta viSaya ko) jAnakara tathA tyAga kara lAra ko na cATe - vamana kiye hue bhogoM kA punaH sevana na kre| apane ko tiryakmArga meM - (kAma-bhoga ke bIca meM athavA jJAna-darzana-cAritra se viparIta mArga meM) na phNsaae| vivecana - prastuta sUtra meM azuci bhAvanA' kA varNana hai| zarIra kI azucitA ko batAte hue kahA hai - yaha jaisA bhItara meM (mala-mUtra-rudhira-mAMsa-asthi-majjA-zukra Adi se bharA hai) vaisA hI bAhara bhI hai| jaisA azuci se bharA miTTI kA ghar3A, bhItara se apavitra rahatA hai, use bAhara se dhone para bhI vaha zuddha nahIM hotA isI prakAra bhItara se apavitra zarIra snAna Adi karane para bhI bAhara meM apavitra hI rahatA hai| miTTI ke azuci bhare ghar3e se jaise usake chidroM meM se pratikSaNa azuci jharatI rahatI hai, usI prakAra zarIra se bhI roma-kUpoM tathA anya chidroM (dehAntara) dvArA pratikSaNa azuci bAhara jhara rahI hai - isa para cintana kara zarIra kI sundaratA ke prati rAga tathA moha ko dUra kre| yaha azubha nimitta (Alambana) se zubha kI ora gatizIla hone kI prakriyA hai| zarIra kI azucitA evaM asAratA kA cintana karane se svabhAvataH usake prati Asakti tathA mamatva kama ho jAtA hai| 'jahA aMto tahA bAhiM' kA eka artha isa prakAra bhI ho sakatA hai - sAdhaka jisa prakAra antas kI zuddhi (Atma-zuddhi) rakhatA hai, usI prakAra bAhara kI zuddhi (vyavahAra-zuddhi) bhI rakhatA hai| jaise bAhara kI zuddhi (vyavahAra kI zuddhi) rakhatA hai, vaise antas kI zuddhi bhI rakhatA hai| sAdhanA meM ekAMgI nahIM, kintu sarvAMgINa zuddhi - bAhara-bhItara kI ekarUpatA honA anivArya hai| - lAlaM paccAsI- dvArA yaha udbodhana kiyA gayA hai ki he matimAn ! tuma jina kAma-bhogoM kA tyAga kara cuke ho, unake prati punaH dekho bhI mata / tyakta kI punaH icchA karanA - vAnta ko, thUke hue, vamana kiye hue ko cATanA hai|' mA tesu tiricche - zabda se tiryak mArga kA sUcana hai| jJAna-darzana-cAritra kA mArga sarala va sIdhA mArga hai, isake viparIta mithyAtva-kaSAya Adi kA mArga tirachA - tiryak va Ter3hA mArga hai| 2 tuma jJAnAdi ke pratikUla saMsAra mArga meM na jAo - yahI bhAva yahA~ para samajhanA caahie| 93. kAsaMkase khalu ayaM purise, bahumAyI, kaDeNa mUDhe, puNo taM kareti lobhaM, veraM vaDDeti appaNo / jamiNaM parikahijjai imassa ceva paDibUhaNatAe / amarAyai mahAsaDDI / aTTametaM tu pehAe / apariNNAe kaMdati / uttraadhyyn-22| 43 AcA0 TIkA patrAMka 125 cUrNi meM pATha hai - "puNotaM kareti logaM, naragAdibhavalogaM kareti Nivvatteti"- vaha apane kRta-karmoM se punaH naraka Adi bhAva loka meM gamana karatA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 93 93. (kAma-bhoga meM Asakta) yaha puruSa socatA hai - maiMne yaha kArya kiyA, yaha kArya karU~gA (isa prakAra kI AkulatA ke kAraNa) vaha dUsaroM ko ThagatA hai, mAyA-kapaTa racatA hai, aura phira apane race mAyAjAla meM svayaM phaMsa kara mUDha bana jAtA hai| ___ vaha mUDhabhAva se grasta phira lobha karatA hai (kAma-bhoga prApta karane ko lalacAtA hai) aura (mAyA evaM lobhayukta AcaraNa ke dvArA) prANiyoM ke sAtha apanA vaira bar3hAtA hai| . jo maiM yaha kahatA hU~ (ki vaha kAmI puruSa mAyA tathA lobha kA AcaraNa kara apanA vaira bar3hAtA hai) vaha isa zarIra ko puSTa banAne ke lie hI aiMsA karatA hai| ___ vaha kAma-bhoga meM mahAn zraddhA (Asakti) rakhatA huA apane ko amara kI bhA~ti samajhatA hai / tU dekha, vaha Arta - pIr3ita tathA duHkhI hai| parigraha kA tyAga nahIM karane vAlA krandana karatA hai (rotA hai)| vivecana - isa sUtra meM azAnti aura duHkha ke mUla kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai| manuSya - 'yaha kiyA, aba yaha karanA hai, isa prakAra ke saMkalpa jAla kA zikAra hokara mUDha ho jAtA hai| vaha vAstavika jIvana se dUra bhAgakara svapnila sRSTi meM kho jAtA hai| jIvana meM sapane dekhane lagatA hai - isa manaHsthiti ko 'kAsaMkase' zabda dvArA vyakta kiyA gayA hai| aisA svapnadarzI manuSya-kAma aura bhUkha kI vRttiyoM ko saMtuSTa karane ke lie aneka hathakaMDe karatA hai, vaira bar3hAtA hai| vaha jIvana meM itanA Asakta ho jAtA hai ki dUsaroM ko marate hue dekhakara bhI svayaM ko amara kI taraha mAnane lagatA hai| ___ AcArya zIlAMka ne udAharaNa dete hue isakI vyAkhyA kI hai| "artha-lobhI vyakti sone ke samaya meM so nahIM pAtA, snAna ke samaya meM snAna nahIM kara pAtA, vicArA bhojana ke samaya bhojana bhI nahIM kara paataa|" rAta-dina usake sira para dhana kA bhUta car3hA rahatA hai| isa sthiti meM vaha apane-Apako bhUla-sA jAtA hai| yahA~ taka ki 'mRtyu' jaisI avazyaMbhAvI sthiti ko bhI vismRta-sA kara detA hai| eka bAra rAjagRha meM dhana nAma kA sArthavAha aayaa| vaha dina-rAta dhanopArjana meM hI lIna rhtaa| usakI vizAla samRddhi kI carcA sunakara magadhasenA nAma kI gaNikA usake AvAsa para gii| sArthavAha apane Aya-vyaya kA hisAba jor3ane aura svarNamudrAe~ ginane meM itanA dattacitta thA ki, usane dvAra para khar3I sundarI gaNikA kI ora najara uThAkara bhI nahIM dekhaa| * magadhasenA kA ahaMkAra tilamilA utthaa| dA~ta pIsatI huI udAsa mukha lie vaha samrAT jarAsaMdha ke darabAra meM gii| jarAsaMdha ne pUchA - sundarI! tuma udAsa kyoM ho? kisane tumhArA apamAna kiyA ? magadhasenA ne vyaMgyapUvarka kahA - usa amara ne! kauna amara ? - jarAsaMdha ne vismayapUrvaka pUchA! dhana sArthavAha ! vaha dhana kI cintA meM, svarNa-mudrAoM kI gaNanA meM itanA bebhAna hai ki use mere pahuMcane kA bhI bhAna nahIM huaa| jaba vaha mujhe bhI nahIM dekha pAtA to vaha apanI mRtyu ko kaise dekhegA? vaha svayaM ko amara jaisA samajhatA hai| - AcA0 TIkA patrAMka 125 soThaM sovaNakAle majaNakAle ya majiThaM lolo / jemeThaM ca varAo jemaNakAle nacAe / AcA0 TIkA patrAMka 1266.1 2. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ___ artha-lolupa vyakti kI isI mAnasika durbalatA ko udghATita karate hue zAstrakAra ne kahA hai - vaha bhoga evaM artha meM atyanta Asakta puruSa svayaM ko amara kI bhA~ti mAnane lagatA hai aura isa ghora Asakti kA pariNAma AtA haiArtatA - pIr3A, azAnti aura krandana / pahale bhogaprApti kI AkAMkSA meM krandana karatA hai,rotA hai, phira bhoga chUTane ke zoka - (viyoga cintA) meM krandana karatA hai| isa prakAra bhogAsakti kA antima pariNAma krandana - ronA hI hai| bahumAyI zabda ke dvArA - krodha, mAna, mAyA aura lobha cAroM kaSAyoM kA bodha abhipreta hai| kyoMki avyavasthita cittavAlA puruSa kabhI mAyA, kabhI krodha, kabhI ahaMkAra aura kabhI lobha karatA hai| vaha vikSipta-pAgala kI taraha AcaraNa karane lagatA hai| 1 . sadoSa-cikitsA-niSedha 94. se taM jANaha jamahaM bemi / teicchaM paMDie pavayamANe se haMtA chettA bhettA luMpittA vilupittA uddavaittA 'akaDaM karissAmi' tti maNNamANe, jassa vi ya NaM karei / alaM bAlassa saMgeNaM, je vA se kAreti bAle / . . Na evaM aNagArassa jAyati tti bemi| ||pNcmo uddesao samatto // 94. tuma use jAno, jo maiM kahatA huuN| apane ko cikitsA-paMDita batAte hue kucha vaidya, cikitsA (kAmacikitsA) meM pravRtta hote haiM / vaha (kAma-cikitsA ke lie) aneka jIvoM kA hanana, bhedana, lumpana, vilumpana aura prANa-vadha karatA hai| jo pahale kisI ne nahIM kiyA, aisA maiM karU~gA,' yaha mAnatA huA (vaha jIva-vadha karatA hai)| vaha jisakI cikitsA karatA hai (vaha bhI jIva-vadha meM sahabhAgI hotA hai)| (isa prakAra kI hiMsA-pradhAna cikitsA karane vAle) ajJAnI kI saMgati se kyA lAbha hai? jo aisI cikitsA karavAtA hai, vaha bhI bAla-ajJAnI hai| anagAra aisI cikitsA nahIM karavAtA / - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - prastuta sUtra meM hiMsA-janya cikitsA kA niSedha hai| pichale sUtroM meM kAma (viSayoM) kA varNana Ane se yahA~ yaha bhI saMbhava hai ki kAma-cikitsA ko lakSya kara aisA kathana kiyA hai| kAma-vAsanA kI tRpti ke lie manuSya aneka prakAra kI auSadhiyoM kA (vAjIkaraNa-upavaMhaNa Adi ke lie) sevana karatA hai. maraphiyA Adi ke injekzana letA hai, zarIra ke avayava jIrNa va kSINasattva hone para anya pazuoM ke aMga-upAMga-avayava lagAkara kAmasevana kI zakti ko bar3hAnA cAhatA hai| unake nimitta vaidya-cikitsaka aneka prakAra kI jIvahiMsA karate haiM cikitsaka aura cikitsA karAne vAlA donoM hI isa hiMsA ke bhAgIdAra hote haiN| yahA~ para sAdhaka ke lie isa prakAra kI cikitsA kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai| isa sUtra ke sambandha meM dUsarA dRSTikoNa vyAdhi-cikitsA (roga-upacAra) kA bhI hai| zramaNa kI do bhUmikAe~ haiM - (1) jinakalpI aura sthvirklpii| jinakalpI zramaNa saMgha se alaga svatantra, 1. AcA0 TIkA patrAMka 125 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 94-96 ekAkI rahakara sAdhanA karate ve apane zarIra kA pratikarma arthAt sAra-saMbhAla, cikitsA Adi bhI nahIM krte-kraate| (2) sthavirakalpI zramaNa saMghIya jIvana jIte haiN| saMyama-yAtrA kA samAdhipUrvaka nirvAha karane ke lie zarIra ko bhojana, nirdoSa auSadhi Adi se sAdhanA ke yogya rakhate haiN| kintu sthavirakalpI zramaNa bhI zarIra ke moha meM par3akara vyAdhi Adi ke nivAraNa ke lie sadoSa-cikitsA kA, jisameM jIva-hiMsA hotI ho, prayoga na kre| yahA~ para isI prakAra kI sadoSa cikitsA kA spaSTa niSedha kiyA gayA hai| ||pNcm uddezaka samApta // chaTTho uddesao SaSTha uddezaka sarva-avrata-virati 95. se ttaM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe tamhA pAvaM kammaM Neva kujANa kArave / 96. siyA tattha ekayaraM viSparAmusati chasu aNNayarammi kappati / suhaTThI lAlappamANe saeNa dukkheNa mUDhe vippariyAsamuveti / saeNa vippamAeNa puDho vayaM pakuvvati sime pANA pvvhitaa| 95. vaha (sAdhaka) usa (pUrvokta viSaya) ko samyak prakAra se jAnakara saMyama sAdhanA se samudyata ho jAtA hai| isalie vaha svayaM pApa karma na kare, dUsaroM se na karavAe (anumodana bhI na kre)| ____96. kadAcit (vaha pramAda yA ajJAnavaza) kisI eka jIvakAya kA samAraMbha karatA hai, to vaha chahoM jIvakAyoM meM se (kisI kA bhI yA sabhI kA) samAraMbha kara sakatA hai / vaha sukha kA abhilASI, bAra-bAra sukha kI icchA karatA hai, (kintu) sva-kRta karmoM ke kAraNa, (vyathita hokara) mUDha bana jAtA hai aura viSayAdi sukha ke badale duHkha ko prApta karatA hai / vaha (mUDha) apane ati pramAda ke kAraNa hI aneka yoniyoM meM bhramaNa karatA hai, jahA~ para ki prANI atyanta duHkha bhogate haiN| vivecana - pUrva uddezakoM meM, parigraha tathA kAma kI Asakti se grasta manuSya kI manodazA kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ usI saMdarbha meM kahA hai - ArAkti se hone vAle duHkhoM ko samajhakara sAdhaka kisI bhI prakAra kA pApa kArya na kre| pApa karma na karane ke saMdarbha meM TIkAkAra ne prasiddha aThAraha pApoM kA nAma-nirdeza kiyA hai tathA batAyA hai, ye to mukhya nAma haiM, vaise mana ke jitane pApapUrNa saMkalpa hote haiM, utane hI pApa ho sakate haiM / unakI gaNanA bhI saMbhava nahIM hai| sAdhaka mana ko pavitra kara le to pApa svayaM naSTa ho jaae| ata: vaha kisI bhI prakAra kA pApa na kare, na karavAe, anumodana na karane kA bhAva bhI isI meM antarnihita hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha sUtra 96 meM eka gUr3ha AdhyAtmika pahelI ko spaSTa kiyA hai| saMbhava hai, kadAcit koI sAdhaka pramatta ho jAya', aura kisI eka jIva-nikAya kI hiMsA kare, athavA jo asaMyata haiM - anya zramaNa yA parivrAjaka haiM, ve kisI eka jIvakAya kI hiMsA kareM to kyA ve anya jIva-kAyoM kI hiMsA se baca sakeMge? isakA samAdhAna bhI diyA gayA hai - 'chasu aNNayaramma kappati' eka jIvakAya kI hiMsA karane vAlA chahoM kAya kI hiMsA kara sakatA hai| - bhagavAn mahAvIra ke samaya meM aneka parivrAjaka yaha kahate the ki - 'hama kevala pIne ke lie pAnI ke jIvoM kI hiMsA karate haiM, anya jIvoM kI hiMsA nahIM krte|' gairika va zAkya Adi zramaNa bhI yaha kahate the ki- 'hama kevala bhojana ke nimitta jIvahiMsA karate haiM, anya kArya ke lie nhiiN|' sambhava hai aisA kahane vAloM ko sAmane rakhakara Agama meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki - jaba sAdhaka ke citta meM kisI eka jIvakAya kI hiMsA kA saMkalpa ho gayA to vaha anya jIvakAya kI hiMsA bhI kara sakatA hai, aura kregaa| kyoMki jaba akhaNDa ahiMsA kI citta dhArA khaNDita ho cukI hai, ahiMsA kI pavitra cittavRtti malina ho gaI hai, to phira yaha kaise ho sakatA hai ki eka jIvakAya kI hiMsA kare aura anya ke prati maitrI yA karuNA bhAva dikhAe? dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki - yadi koI jalakAya kI hiMsA karatA hai, to jala meM vanaspati kA niyamataH sadbhAva hai, jalakAya kI hiMsA karane vAlA vanaspatikAya kI hiMsA bhI karatA hI hai| jala ke halana-calana-prakampana se vAyukAya kI bhI hiMsA hotI hai, jala aura vAyukAya ke samAraMbha se vahA~ rahI huI agni bhI prajjvalita ho sakatI hai tathA jala ke Azrita aneka prakAra ke sUkSma trasa jIva bhI rahate haiM / jala meM miTTI (pRthvI) kA bhI aMza rahatA hai ataH eka jalakAya kI hiMsA se chahoM kAya kI hiMsA hotI hai| 2 / ___ chasu' zabda se pAMca mahAvrata va chaThA rAtri-bhojana-viramaNavrata bhI sUcita hotA hai| jaba eka ahiMsA vrata khaNDita ho gayA to satya bhI khaNDita ho gayA, kyoMki sAdhaka ne hiMsA-tyAga kI pratijJA kI thii| pratijJA-bhaMga asatya kA sevana hai| jina prANiyoM kI hiMsA kI jAtI hai unake prANoM kA haraNa karanA, corI hai / hiMsA se karma-parigraha bhI bar3hatA hai tathA hiMsA ke sAtha sukhAbhilASa - kAma-bhAvanA utpanna ho sakatI hai| isa prakAra TUTI huI mAlA ke manakoM kI taraha eka vrata TUTane para sabhI chahoM vrata TUTa jAte haiM - bhagna ho jAte haiN| eka pApa ke sevana se sabhI pApa A jAte haiM - 'chidreSvanA bahulI bhavanti' ke anusAra eka chidra hote hI aneka avaguNa A jAyeMge, ataH yahA~ prastuta sUtra meM ahiMsA vrata kI sampUrNa akhaNDa-niraticAra sAdhanA kA nirdeza kiyA gayA hai| puDho vayaM - ke do artha haiM - (1) vividha vrata, aura (2) vividha gati-yonirUpa saMsAra / yahA~ donoM hI arthoM kI saMgati baiThatI hai| eka vrata kA bhaMga karane vAlA pRthakvratoM ko arthAt anya sabhI vratoM ko bhaMga kara DAlatA hai, tathA vaha apane ati pramAda ke hI kAraNa pRthak-pRthak gatiyoM meM, arthAt apAra saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| 1. "siyA kayAi se iti asajatassa niddeso pattasajatassa vaa...|" - AcA0 cUrNi (jambU0.pR0 28) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 127-128 3. (ka) vayaM - zabda kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai - "vayanti-paryaTanti prANinaH yasmin sa vayaH sNsaarH|" - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 128 (kha) aitareya brAhmaNa meM bhI 'vayaH' zabda gati artha meM prayukta huA hai| - aita0 a0 12, khaM 80 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 97 97. paDilehAe No NikaraNAe / esa pariNNA pavuccati kammovasaMtI / je mamAiyamatiM jahAti se jahAti mamAitaM / / se hu diTThapahe ' muNI jassa Natthi mamAitaM / taM pariNNAya mehAvI vidittA logaM, vaMtA logasaNNaM, se matimaM parakkamejjAsi tti bemi| 97. yaha jAnakara (parigraha ke kAraNa prANI saMsAra meM duHkhI hotA hai) usakA (parigraha kA) saMkalpa tyAga deve| yahI parijJA/viveka kahA jAtA hai| isI se (parigraha-tyAga se) karmoM kI zAnti - kSaya hotA hai| jo mamatva-buddhi kA tyAga karatA hai, vaha mamatva (parigraha) kA tyAga karatA hai| vahI dRSTa-patha (mokSa-mArga ko dekhane vAlA) muni hai, jisane mamatva kA tyAga kara diyA hai| yaha (ukta dRSTibindu ko) jAnakara medhAvI lokasvarUpa ko jAne / loka-saMjJA kA tyAga kare, tathA saMyama meM puruSArtha kre| vAstava meM use hI gatimAn (buddhimAn) jJAnI puruSa kahA gayA hai - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - prastuta sUtra meM mamatvabuddhi kA tyAga tathA loka-saMjJA se mukta hone kA nirdeza kiyA hai| mamatvabuddhi - mUrchA evaM Asakti, bandhana kA mukhya kAraNa hai / padArtha ke.sambandha mAtra se na to citta kaluSita hotA hai, aura na karma bandhana hotA hai| padArtha ke sAtha-sAtha jaba mamatvabuddhi jur3a jAtI hai tabhI vaha padArtha parigraha koTi meM AtA hai aura tabhI usase karmabaMdha hotA hai| isalie sUtra meM spaSTa kahA hai - jo mamatvabuddhi kA tyAga kara detA hai, vaha sampUrNa mamatva arthAt parigraha kA tyAga kara detA hai| aura vahI parigraha-tyAgI puruSa vAstava meM satya patha kA draSTA hai, patha kA draSTA - sirpha patha ko jAnane vAlA nahIM, kintu usa patha para calane vAlA hotA hai - yaha tathya yahA~ saMketita hai| loka ko jAnane kA Azaya hai - saMsAra meM parigraha tathA hiMsA ke kAraNa hI samasta duHkha va pIr3Ae~ hotI haiM. tathA saMsAra paribhramaNa bar3hatA hai, yaha jaane| logasaNNaM - loka-saMjJA ke tIna artha grahaNa kiye gaye haiM, (1) AhAra, bhaya Adi dasa prakAra kI loka saMjJA / 2 (2) yaza:kAmanA, ahaMkAra, pradarzana kI bhAvanA, moha, viSayAbhilASA, vicAra-mUDhatA, gatAnutika vRtti, aadi| (3) managaDhanta laukika rItiyA~ - jaise zvAna yakSa rUpa hai, vipra devarUpa hai, aputra kI gati nahIM hotI aadi| ina tInoM prakAra kI saMjJAoM/vRttiyoM kA tyAga karane kA uddezya yahA~ apekSita hai| loka saMjJASTaka' meM isa viSaya para vistRta vivecana karate hue AcAryoM ne batAyA hai - lokasaMjJojjhitaH sAdhuH parabrahma samAdhimAn / sukhamAste gatadroha-mamatA-matsarajvaraH // 8 // - zuddha Atma-svarUpa meM ramaNarUpa samAdhi meM sthita, droha, mamatA (dveSa evaM rAga) mAtsarya rUpa se jvara se rahita, 1. diTThabhae - pAThAntara hai| (ka) (1) dasa saMjJAe~ isa prakAra hai- (1) AhArasaMjJA, (2) bhayasaMjJA (3) maithunasaMjJA (4) parigrahasaMjJA (5) krodhasaMjJA (6) mAnasaMjJA (7) mAyAsaMjJA (8) lobhasaMjJA (9) oghasaMjJA (10) lokasaMjJA / - prajJApanA sUtra, pada 10 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA, patrAMka 129 dekheM abhi0 rAjendra, bhAga 6, pR0741 abhi0 rAjendra bhAga 6, pR0741 'loga saNNA' shbd| 3. 4. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha loka saMjJA se mukta sAdhu saMsAra meM sukhapUrvaka rahatA hai| arati-rati-viveka 98. NAratiM sahatI vIre, vIre No sahatI ratiM / 2jamhA avimaNe vIre tamhA vIre Na rajati // 3 // 99. sadde phAse adhiyAsamANe NiviMda NaMdi iha jIviyassa / muNI moNaM samAdAya dhuNe kammasarIragaM / . paMtaM lUhaM sevaMti vIrA samattadaMsiNo / ' esa oghaMtare muNI tiNNe mutte virate viyAhite tti bemi| 98. vIra sAdhaka arati (saMyama ke prati aruci) ko sahana nahIM karatA, aura rati (viSayoM kI abhiruci) ko bhI sahana nahIM krtaa| isalie vaha vIra ina donoM meM hI avimanaska-sthira-zAntamanA raha kara rati-arati meM Asakta nahIM hotaa| 99. muni (rati-arati utpanna karane vAle madhura evaM kaTu) zabda (rUpa, rasa, gandha) aura sparza ko sahana karatA hai| isa asaMyama jIvana meM hone vAle Amoda Adi se virata hotA hai| muni mauna (saMyama athavA jJAna) ko grahaNa karake karma-zarIra ko dhuna DAlatA hai, (AtmA se dUra kara detA hai) ve samatvadarzI vIra sAdhaka rUkhe-sUkhe (narasa AhAra) kA samabhAva pUrvaka sevana karate haiN| vaha (samadarzI) muni, janma-maraNarUpa saMsAra pravAha ho taira cukA hai, vaha vAstava meM mukta, virata kahA jAtA hai| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - ukta do sUtroM meM sAdhaka ko samatvadarzI zAMta aura madhyastha banane kA pratipAdana kiyA gayA hai| rati aura arati - yaha manuSya ke antaHkaraNa meM chupI huI durbalatA hai| rAga-dveSa-vRtti ke gADha yA sUkSma jame hue saMskAra hI manuSya ko mohaka viSayoM ke prati AkRSTa karate haiM, tathA pratikUla viSayoM kA samparka hone para caMcala banA dete haiN| __yahA~ arati - kA artha hai saMyama-sAdhanA meM, tapasyA, sevA, svAdhyAya, Adi ke prati utpanna hone vAlI aruci evaM anicchaa| isa prakAra kI aruci saMyama-sAdhanA ke lie ghAtaka hotI hai| rati kA artha hai - zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha Adi mohaka viSayoM se janita citta kI prasannatA/ruci yA aakrssnn| 1. 2. sahate, sahati - pAThAntara hai| cUrNi meM pAThAntara - jamhA avimaNo vIro tamhAdeva virajate- arthAt vIra jisase avimanaska hotA hai, usake prati rAga nahIM krtaa| sammattadaMsiNo- pAThAntara bhI hai| uttarA0 a05 kI ttiikaa| dekheM abhi0 rAjendra bhAga 6 pR0467 / yahIM para AgamoM ke prasaMgAnusArI rati zabda ke aneka artha diye haiM, jaise- maithuna (utta014) strI-sukha (utta0 16) manovAMchita vastu kI prApti se utpanna prasannatA (darzana0 1 tattva) krIr3A (dazavai01) mohanIyakarmodaya-janita Ananda rUpa manovikAra (dharma0 2 adhi)| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 99-101 71 ukta donoM hI vRttiyoM se - arati aura rati se, saMyama-sAdhanA khaMDita aura bhraSTa ho sakatI ata: vIra, parAkramI, indriya-vijetA sAdhaka apanA hI aniSTa karane vAlI aisI vRttiyoM ko sahana kaise karegA? yaha to usake gupta zatru haiM, ataH vaha inakI upekSA nahIM kara sktaa| vaha na to bhoga-rati ko sahana karegA aura na saMyama-arati ko| isalie vaha ina donoM vRttiyoM meM hI avimanaska arthAt zAMta evaM madhyastha rahakara unase virakta rahatA hai| sUtra 99 meM pAMca indriyaviSayoM meM prathama va antima viSaya kA ullekha karake madhya ke tIna viSaya usI meM antarnihita kara diye haiN| inheM kramazaH yoM samajhanA cAhie - zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza / ye kabhI madhura-mohaka rUpa meM mana ko lalacAte haiM to kabhI kaTu apriya rUpa se Akara citta ko udvelita bhI kara dete haiM / sAdhaka inake priyaapriya, anukUla-pratikUla-donoM prakAra ke sparzoM ke prati samabhAva rakhatA hai| ye viSaya hI to asaMyamI jIvana meM pramAda ke kAraNa hote haiM, ataH inase nirvigna - udAsIna rahane kA yahA~ spaSTa saMketa kiyA hai| moNaM - mauna ke do artha kiye jAte haiM, mauna - muni kA bhAva - saMyama, athavA muni-jIvana kA mUla AdhAra jnyaan| dhuNe kammasarIragaM - se tAtparya hai, isa audArika zarIra ko dhunane se, kSINa karane se taba taka koI lAbha nahIM, jaba taka rAga-dveSa janita karma (kArmaNa) zarIra ko kSINa nahIM kiyA jaaye| sAdhanA kA lakSya karma-zarIra (ATha prakAra ke karma) ko kSINa karanA hI hai| yaha audArika zarIra to sAdhanA kA sAdhana mAtra hai| hA~, saMyama ke sAdhanabhUta zarIra ke nAma para vaha isake prati mamatva bhI na lAye, sarasa-madhura AhAra se isakI vRddhi bhI na kare, isa bAta kA spaSTa nirdeza karate hue kahA hai - paMtaM lUhaM sevaMti - vaha sAdhaka zarIra se dharmasAdhanA karane ke lie rUkhA-sUkhA, nirdoSa vidhi se yathAprApta bhojana kA sevana kre| ___TIkA Adi meM samattadaMsiNo ke sthAna para sammattadaMsiNo pATha upalabdha hai| TIkAkAra zIlAMkAcArya ne isakA pahalA artha 'samatvadarzI' tathA vaikalpika dUsarA artha - samyaktvadarzI kiyA hai| yahA~ nIrasa bhojana ke prati 'samabhAva' kA prasaMga hone se samatvadarzI artha adhika saMgata lagatA hai| vaise 'samyaktvadarzI' meM bhI sabhI bhAva samAhita ho jAte haiM / vaha samyaktvadarzI vAstava meM saMsAra-samudra ko taira cukA hai| kyoMki samyaktva kI upalabdhi saMsArapravAha ko tairane kI nizcita sAkSI hai| baMdha-mokSa-parijJAna 100. duvvasumuNI aNANAe, tucchae gilAti vattae / 101. esa vIre pasaMsie acceti logasaMjogaM / esa NAe pavvuccati / jaMdukkhaM paveditaM iha mANavANaM tassa dukkhassa kusalA pariNNamudAharaMti, iti kammaM pariNNAya svvso| je aNaNNadaMsI se aNaNNArAme, je aNaNNArAme se annnnnndNsii| abhi0 rAjendra, bhAga 6, pR0 449 para isI sandarbha meM moNaM kA artha vacana-saMyama bhI kiyA hai - 'vAcaH sNymne|' tathA sarvajJoktapravacanarUpa jJAna (aacaa05|2) samyakcAritra (utta0 15) samasta sAvadha yogoM kA tyAga (aacaa05| 3) maunavrata (sthaanaa05|1) Adi aneka artha kiye haiN| AcArAMga TIkA patrAMka 130 3. 'aNaNNarAme' pAThAntara hai| cUrNi meM pAThAntara - "seNiyamA annnnnnditttthii|" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 100. jo puruSa vItarAga kI AjJA kA pAlana nahIM karatA vaha saMyama-dhana (jJAnAdi ratnatraya) se rahita-durvasu hai| vaha dharma kA kathana - nirUpaNa karane meM glAni (lajjA yA bhaya) kA anubhava karatA hai, (kyoMki) vaha cAritra kI dRSTi se tuccha - hIna jo hai| - vaha vIra puruSa (jo vItarAga kI AjJA ke anusAra calatA hai) sarvatra prazaMsA prApta karatA hai aura loka-saMyoga (dhana, parivAra Adi jaMjAla) se dUra haTa jAtA hai, mukta ho jAtA hai| yahI nyAyya (tIrthaMkaroM kA) mArga kahA jAtA hai| ___ yahA~ (saMsAra meM) manuSyoM ke jo duHkha (yA duHkha ke kAraNa) batAye haiM, kuzala puruSa usa duHkha ko parijJA - viveka (duHkha se mukta hone kA mArga) batAte haiM / isa prakAra karmoM (karma tathA karma ke kAraNa) ko jAnakara sarva prakAra se (nivRtti kre)| .. jo ananya (AtmA) ko dekhatA hai, vaha ananya (AtmA) meM ramaNa karatA hai| jo ananya meM ramaNa karatA hai, vaha ananya ko dekhatA hai| vivecana - ukta do sUtroM meM baMdha evaM mokSa kA parijJAna diyA gayA hai| sUtra 100 meM batAyA hai, jo sAdhaka vItarAga kI AjJA kI ArAdhanA nahIM karatA, arthAt AjJAnusAra samyag AcaraNa nahIM karatA vaha jJAna-darzanacAritrarUpa dhana se daridra ho jAtA hai| jina zAsana meM vItarAga kI AjJA kI ArAdhanA hI saMyama kI ArAdhanA mAnI gaI hai| ANAe mAmagaM dhamma - Adi vacanoM meM AjJA aura dharma kA saha-astitva batAyA gayA hai, jahA~ AjJA hai, vahIM dharma hai, jahA~ dharma hai vahA~ AjJA hai| AjJA-viparIta AcaraNa kA artha hai - saMyama-viruddha aacrnn| saMyama se hIna sAdhaka dharma kI prarUpaNA karane meM, glAni - arthAt lajjA kA anubhava karane lagatA hai| kyoMki jaba vaha svayaM dharma kA pAlana nahIM karatA, to usakA upadeza karane kA sAhasa kaise karegA ? usameM AtmavizvAsa kI kamI ho jAyegI tathA hInatA kI bhAvanA se svayaM hI AkrAMta ho jaayegaa| agara dussAhasa karake dharma kI bAteM karegA taba bhI usakI vANI meM lajjA, bhaya aura asatya kI gaMdha chipI rhegii| agale sUtra meM AjJA kI ArAdhanA karane vAle muni ke viSaya meM batAyA hai - vahI sarvatra prazaMsA prApta karatA hai, jo vItarAga kI AjJA kA ArAdhaka hai| vaha vAstava meM vIra (nirbhaya) hotA hai, dharma kA upadeza karane meM kabhI hicakicAtA nhiiN| usakI vANI meM bhI satya kA prabhAva va oja gUMjatA hai| logasaMjogaM - kA tAtparya hai - vaha vIra sAdhaka dharmAcAraNa karatA huA saMsAra ke saMyogoM - baMdhanoM se mukta ho jAtA hai| * saMyoga do prakAra ke haiM - (1) bAhya saMyoga - dhana, bhavana, putra, parivAra aadi|(2) Abhyantara saMyoga - rAgadveSa, kaSAya, ATha prakAra ke karma aadi| AjJA kA ArAdhaka saMyamI ukta donoM prakAra ke saMyogoM se mukta hotA hai| esa NAe-zabda se do abhiprAya haiM - yaha nyAya mArga (sanmArga) hai, tIrthaMkaroM dvArA prarUpita mArga hai| sUtrakRt meM bhI neAuyaM suakkhAyaM evaM siddhipaha NeyAuyaM dhuvaM pada dvArA samyag jJAna-darzana-cAritrAtmaka mokSamArgoM kA tathA mokSasthAna kA sUcana kiyA gayA hai| eSa nAyaka :- yaha - AjJA meM calane vAlA muni mokSa mArga kI ora le jAne vAlA nAyaka - netA hai| yaha zru01 a08 gA011 2. zru01 a02 u01 gA0 21 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 102-104 73 dUsarA artha hai| _jaMdukkhaM paveditaM - pada meM duHkha zabda se duHkha ke hetuoM kA bhI grahaNa kiyA hai| duHkha kA hetu rAga-dveSa hai athavA rAga-dveSAtmaka vRtti se AkRSTa - baddha karma hai| uttarAdhyayana sUtra ke anusAra janma aura maraNa duHkha hai aura janma-maraNa kA mUla hai - krm| ataH karma hI vAstava meM duHkha hai| kuzala puruSa usa duHkha kI parijJA - arthAt duHkha se mukta hone kA viveka / jJAna batAte haiN| iha kammaM paritrAya savvaso - isa pada kA eka artha isa prakAra se bhI kiyA jAtA hai, 'sAdhaka karma ko, arthAt duHkha ke samasta kAraNoM ko samyaktayA jAnakara phira usakA sarva prakAra se upadeza kre|'. aNaNNadaMsI aNaNNArAme- ye donoM zabda AdhyAtmika rahasya ke sUcaka pratIta hote haiN| adhyAtma kI bhASA meM cetana ko 'sva' tathA jar3a ko 'para' - anya kahA gayA hai| parigraha, kaSAya, viSaya Adi sabhI'anya' haiN| anya se anya - ananya hai, arthAt cetana kA svarUpa, AtmasvabhAva, yaha ananya hai| jo isa ananya ko dekhatA hai, vaha isa ananya meM, AtmA meM ramaNa karatA hai| jo Atma-ramaNa karatA hai, vaha AtmA ko dekhatA hai| Atma-ramaNa evaM Atmadarzana kA yaha krama hai ki jo pahale Atma-darzana karatA hai, vaha Atma-ramaNa karatA hai / jo Atma-ramaNa karatA hai, vaha phira atyanta nikaTatA se, ati-sUkSmatA va tanmayatA se sarvAMga Atma-darzana kara letA hai| ratnatraya kI bhASA-zailI meM isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai, 'AtmA ko jAnanA-dekhanA samyag jJAna aura samyag darzana aura AtmA meM ramaNa karanA samyak cAritra hai|' upadeza-kauzala 102. jahA puNNassa katthati tahA tucchassa katthati / jahA tucchassa katthati tahA puNNassa katthati / avi ya haNe aNAtiyamANe / etthaM pi jANa seyaM ti Natthi / ke'yaM purise kaM ca nne| 103. esa vIre pasaMsie jebaddha paDimoyae, uDTuM ahaM tiriyaM disAsa, se savvato savvapariNNAcArI Na lippati chaNapadeNa vIre / 104. se medhAvI je aNugghAtaNassa khettaNNe je ya baMdhapamokkhamaNNesI / kusale puNa No baddhe No mukke| se jaMca AraMbhe, jaM ca NArabhe, aNAraddhaM ca Na Arabhe / chaNaM chaNaM pariNAya logasaNNaM ca savvaso / AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 131 / 1 1. kammaM ca jAI maraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI maraNaM vayanti - 3217 3. (ka) aNugghAyaNassa kheyaNNe"aNugghAtaNa khetaNNe' - pAThAntara hai| (kha) TIkAkAra ne 'aNa' kA artha karma tathA'udghAtana' kA kSaya karanA' artha karake 'aNodghAtanakhedajJa'kA karma kSaya karane ke mArga yA rahasya kA jJAtA artha kiyA hai| -TIkA patra 133 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha . 102. (AtmadarzI) sAdhaka jaise puNyavAn (sampanna) vyakti ko dharma-upadeza karatA hai, vaise hI tuccha (vipanna-daridra) ko bhI dharma upadeza karatA hai aura jaise tuccha ko dharmopadeza karatA hai, vaise hI puNyavAna ko bhI dharmopadeza karatA hai| ____ kabhI (dharmopadeza-kAla meM kisI vyakti yA siddhAnta kA) anAdara hone para vaha (zrotA) usako (dharmakathI ko) mArane bhI laga jAtA hai| ataH yahA~ yaha bhI jAne (upadeza kI upuyakta vidhi jAne binA) dharmakathA karanA zreya nahIM hai| pahale dharmopadezaka ko yaha jAna lenA cAhie ki yaha puruSa (zrotA) kauna hai? kisa devatA ko (kisa siddhAnta ko) mAnatA hai ? 103. vaha vIra prazaMsA ke yogya hai, jo (samIcIna dharma kathana karake) baddha manuSyoM ko mukta karatA hai| vaha (kuzala sAdhaka) U~cI dizA, nIcI dizA aura tirachI dizAoM meM, saba prakAra se samagra parijJA/vivekajJAna ke sAtha calatA hai| vaha hiMsA-sthAna se lipta nahIM hotaa| 104. vaha medhAvI hai, jo anudghAta - ahiMsA kA samagra svarUpa jAnatA hai, tathA jo karmoM ke baMdhana se mukta hone kI anveSaNA karatA hai| ... kuzala puruSa na baMdhe hue haiM aura na mukta haiN| una kuzala sAdhakoM ne jisakA AcaraNa kiyA hai aura jisakA AcaraNa nahIM kiyA hai (yaha jAnakara, zramaNa) unake dvArA anAcarita pravRtti kA AcaraNa na kre|| hiMsA aura hiMsA ke kAraNoM ko jAnakara usakA tyAga kara de| loka-saMjJA ko bhI sarva prakAra se jAne aura choDa pblaanvitH| vivecana - prastuta sUtroM meM dharma-kathana karane kI kuzalatA kA varNana hai / tattvajJa upadezaka dharma ke tattva ko nirbhaya hokara samabhAva pUrvaka upadeza karatA hai| sAmane upasthita zrotA samUha (pariSad) meM cAhe koI puNyavAna - dhana Adi se sampanna hai, cAhe koI garIba, sAmAnya sthiti kA vyakti hai| sAdhaka dharma kA marma samajhAne meM unameM koI bhedabhAva nahIM krtaa| vaha nirbhaya, nispRha aura yathArthavAdI hokara donoM ko samAnarUpa se dharma kA upadeza detA hai| puNNassa-zabda kA 'pUrNasya' artha bhI kiyA jAtA hai| pUrNa kI vyAkhyA TIkA meM isa prakAra kI hai - - jJAnaizcarya-dhanopeto jAtyanvayabalAnvitaH / tejasvI mativAn khyAtaH pUrNastuccho vipryyaat|| - jo jJAna, prabhutA, dhana, jAti aura bala se sampanna ho, tejasvI ho, buddhimAna ho, prakhyAta ho, use 'pUrNa' kahA gayA hai| isake viparIta tuccha samajhanA caahie| sUtra ke prathama caraNa meM vaktA kI nispRhatA tathA samabhAvanA kA nidarzana hai, kintu uttara caraNa meM bauddhika kuzalatA kI apekSA batAI gaI hai| vaktA samayajJa aura zrotA ke mAnasa ko samajhane vAlA honA caahie| use zrotA kI yogyatA, usakI vicAradhArA, usakA siddhAnta tathA samaya kI upayuktatA ko samajhanA bahuta Avazyaka hai| vaha dravya se- samaya ko pahacAne, kSetra se - isa nagara meM kisa dharma sampradAya kA prabhAva hai, yaha jaane| kAla se - paristhiti ko parakhe, tathA bhAva se - zrotA ke vicAroM va mAnyatAoM kA sUkSma paryavekSaNa kre| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 dvitIya adhyayana : SaSTha uddezaka: sUtra 102-105 isa prakAra kA kuzala paryavekSaNa kiye binA hI agara vaktA dharma-kathana karane lagatA hai to kabhI saMbhava hai, apane saMpradAya yA mAnyatAoM kA apamAna samajhakara zrotA ulaTA vaktA ko hI mArane-pITane lage / aura isa prakAra dharma-vRddhi ke sthAna para kleza- vRddhi kA prasaMga A jAye / zAstrakAra ne isIlie kahA hai ki isa prakAra upadezakuzalatA prApta kiye binA upedaza na denA hI zreya hai| avidhi yA akuzalatA se koI bhI kArya karanA ucita nahIM, usase to na karanA acchA hai / TIkAkAra ne cAra prakAra kI kathAoM kA nirdeza karake batAyA hai ki bahuzruta vaktA - AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedanI aura nirvedanI - cAroM prakAra kI kathA kara sakatA hai| alpazruta (alpajJAnI), vaktA sirpha saMvedanI (mokSa abhilASA jAgRta karane vAlI) tathA nirvedanI (vairAgya pradhAna) kathA hI kreN| vaha AkSepaNI ( sva - siddhAnta kA maNDana karane vAlI) tathA vikSepaNI (para-siddhAnta kA nirAkaraNa nirasana karane vAlI) kathA na kreN| alpazruta ke lie prAraMbha kI do kathAe~ zreyaskara nahIM haiN| sUtra 104 meM kuzala dharmakathaka ko vizeSa nirdeza diye gaye haiN| vaha apanI kuzala dharmakathA ke dvArA viSayaAsakti meM baddha aneka manuSyoM ko pratibodha dekara mukti ke mArga para agrasara kara detA hai| vAstava meM baMdhana se mukta honA to AtmA ke apane hI puruSArtha se saMbhava hai ' kintu dharmakathaka usameM preraka banatA hai, isalie use eka naya se bandhamocaka kahA jAtA hai / aNugghAtaNassa khetaNNe - isa pada ke do artha ho sakate haiN| TIkAkAra ne- 'karma prakRti ke mUla evaM uttara bhedoM ko jAnakara unheM kSINa karane kA upAya jAnane vAlA' yaha artha kiyA hai| udghAta - ghAta ye hiMsA ke paryAyavAcI nAma haiN| ata: ' an+ud+ghAta' anudghAta kA artha ahiMsA va saMyama bhI hotA hai| sAdhaka ahiMsA va saMyama ke rahasyoM ko samyak prakAra se jAnatA hai, ataH vaha bhI anudghAta kA khedajJa kahalAtA hai| 1 - - baMdhappamokkhamaNNesI - isa pada kA pichale pada se sambandha karate hue kahA gayA hai - jo karmoM kA samagra svarUpa yA ahiMsA kA samagra rahasya jAnatA hai, vaha baMdhana se mukta hone ke upAyoM kA anveSaNa / AcaraNa bhI karatA hai / isa prakAra ye donoM pada jJAna-kriyA kI samanviti ke sUcaka haiN| kusale puNaNo baddhe - yaha vAkya bhI rahasyAtmaka hai| TIkAkAra ne spaSTIkaraNa karate hue kahA hai- karma kA jJAna va mukti kI khoja- ye donoM AcaraNa chadmastha sAdhaka ke haiN| jo kevalI ho cuke haiM, ve to cAra ghAtikarmoM kA kSaya kara cuke haiM, unake lie yaha pada hai| ve kuzala (kevalI) cAra karmoM kA kSaya kara cuke haiM ataH ve na to sarvathA baddha kahe jA sakate haiM aura na sarvathA mukta, kyoMki unake cAra bhavopagrAhI karma zeSa haiN| 4 'kuzala' zabda AgamoM meM aneka sthAnoM para aneka arthoM meM prayukta huA hai| kahIM tatvajJa ' ko kuzala kahA hai, kahIM AzravAdi ke heya-upAdeya svarUpa ke jAnakAra ko / sUtrakRtAMga vRtti ke anusAra 'kuza' arthAt ATha prakAra ke 1. 2. 3. 4. 5. baMdhappamokkho tujjha ajjhatthameva - AcArAMga - sUtra 155 AcA0 zIlA0 TIkA, patrAMka 133 AyuSya, vedanIya, nAma, gotra- ye cAra bhavopagrAhI karma haiN| AcA0 zIlA0 TIkA, patrAMka 133 AcA0 1 / 2 / 2 6. bhagavatI za0 2 / u05 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha karma, karma kA chedana karane vAle 'kuzala kahalAte haiM / yahA~ para 'kuzala' zabda tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA vizeSaNa hai| vaise, jJAnI, dharma-kathA karane meM dakSa, indriyoM para vijaya pAne vAlA, vibhinna siddhAntoM kA pAragAmI, parISahajayI, tathA deza-kAla kA jJAtA muni kuzala kahA jAtA hai| prastuta sUtra meM 'kuzala' zabda kevalI' ke artha meM hI prayukta huA hai| chaNaM-chaNaM- yaha zabda do bAra Ane kA prayojana yaha hai ki hiMsA ko, tathA hiMsA ke kAraNoM ko, tathA lokasaMjJA ko samagra rUpa se jAnakara usakA tyAga kre| 2 105. uddeso pAsagassa Natthi / bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe asamitadukkhe dukkhI dukkhANameva AvarlDa aNupariyaTTati tti bemi| ||chttttho uddesao samatto // 105. draSTA ke lie (satya kA sampUrNa darzana karane vAle ke lie) koI uddeza-(vidhi-niSedha rUpa vidhAna/ nideza) (athavA upadeza) nahIM hai| bAla - (ajJAnI) bAra-bAra viSayoM meM sneha (Asakti) karatA hai| kAma-icchA aura viSayoM ko manojJa samajhakara (unakA sevana karatA hai) isIlie vaha duHkhoM kA zamana nahIM kara pAtA / vaha zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se duHkhI banA huA duHkhoM ke cakra meM hI paribhramaNa karatA rahatA hai| - aisA maiM kahatA huuN| ||sssstth uddezaka samApta // ||logvijy dvitIya adhyayana samApta // 1. 2. sUtrakRta 106 AcA0 TIkA, patrAMka 134 / 1 viSayoM kI tIvra Asakti ke kAraNa mAnasika udvega, ciMtA, vyAkulatA rahatI hai tathA viSayoM ke atyadhika sevana se zArIrika duHkha - roga, pIr3A Adi utpanna hote haiN| cUrNi meM pATha isa prakAra hai-dukkhI dukkhAvaTTamee aNupariyaTTati dukkhANaM AvaTTo dukkhaavtttto| - cUrNi (muni jambUvijayajI, TippaNa pR0 30) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O O AcArAMga sUtra ke tRtIya adhyayana kA nAma 'zItoSNIya ' hai / zItoSNIya kA artha hai - zIta (anukUla) aura uSNa (pratikUla) pariSaha Adi ko samabhAvUka sahana karane se sambandhita / O zItoSNIya-tRtIya adhyayana 1. 2. 3. prAthamika zramaNacaryA meM batAye gaye bAIsa pariSahoM meM do pariSaha 'zIta- pariSaha' haiM, jaise 'strIpariSaha, satkAra - pariSaha / ' anya bIsa 'uSNa- pariSaha' mAne gaye haiM / zIta se yahA~ 'bhAvazIta' artha grahaNa kiyA gayA hai; jo ki jIva kA pariNAma - cintana vizeSa hai / yahA~ cAra prakAra ke bhAvazIta batAye gaye haiM 2 - (1) mandapariNAmAtmaka pariSaha, (2) pramAda (kArya - zaithilya yA zItala - vihAratA) kA upazama, (3) virati (prANAtipAta Adi se nivRtti, satraha prakAra kA saMyama) aura (4) sukha (sAtAvedanIya karmodayajanita) / uSNa se bhI yahA~ ! bhAva - uSNa' kA grahaNa kiyA gayA hai, vaha bhI jIva kA pariNAma / cintana vizeSa hai| niryuktikAra ne bhAva uSNa 8 prakAra ke batAye haiM (1) tIvra - duHsaha pariNAmAtmaka pratikUla pariSaha, (2) tapasyA meM udyama, (3) krodhAdi kaSAya, (4) zoka, (5) Adhi ( mAnasika vyathA), (6) veda (strI - puruSa - napuMsaka rUpa ), (7) arati ( mohodayavaza kA citta kA vikSepa) aura (8) duHkha asAtAvedanIya karbhodayajanita / - zItoSNIya adhyayana kA sAra hai- mumukSu sAdhaka ko bhAvazIta aura bhAva - uSNa, donoM ko hI samabhApUrvaka sahana karanA cAhie, sukha meM prasanna aura duHkha meM khinna nahIM honA cAhie arthAt anukUla-pratikUla sthitiyoM meM samabhAva rakhanA caahie| inhIM bhAva-zIta aura bhAva - uSNa ke pariprekSya meM isa adhyayana ke uddezakoM meM vastu-tattva kA pratipAdana kiyA gayA hai| AcA0 ni0 gAthA 201 'sIya parIsahapamAyuvasama viraI -suhaM tu cauNhaM / ' - A niryu0 gA0 202 'parIsahatavujjaya kasAya sogAhiveyArai dukkhaM / ' - A0 niryu0 gAthA 202 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DDDDD / prathama uddezaka meM dharmadRSTi se jAgRta aura supta kI carcA kI hai| vizeSataH apramAda aura pramAda kA, anAsakti aura Asakti kA viveka batalAyA gayA hai| / dvitIya uddezaka meM sukha-duHkha ke kAraNoM kA tattvabodha nirUpita kiyA gayA hai| 0 tRtIya uddezaka meM sAdhaka kA kartavyabodha nirdiSTa hai| . cauthe uddezaka meM kaSAyAdi se virati kA upadeza hai| isa prakAra cAroM uddezakoM meM AtmA ke pariNAmoM meM hone vAlI bhAva-zItalatA aura bhAvauSNatA ko lekara vividha viSayoM kI carcA kI gaI hai| niSkarSa yaha hai ki tRtIya adhyayana ke cAra uddezakoM evaM chabbIsa sUtroM meM sahiSNutA aura apramattatA kA svara gUMja rahA hai| 0 sUtra saMkhyA 106 se prAraMbha hokara sUtra 131 para tRtIya adhyayana samApta hotA hai| 00 1. AcA0 niyukti gAthA 198, 199 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supta- jAgrata 'sIosaNijjaM' taiaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'zItoSNIya' : tRtIya adhyayana : prathama uddezaka 106. suttA amuNI muNiNo sayA jAgaraMti / logaMsi jANa ahiyAya dukkhaM / samayaM logassa jANittA ettha satthovarate / 106. amuni (ajJAnI) sadA soye hue haiM, muni (jJAnI) sadaiva jAgate rahate haiM / isa bAta ko jAna lo ki loka meM ajJAna (duHkha) ahita ke lie hotA hai / loka (SaD jIva-nikAyarUpa saMsAra) meM isa AcAra (samatva bhAva) ko jAnakara (saMyamI puruSa) (saMyama meM bAdhaka - hiMsA, ajJAnAdi) jo zastra haiM, unase uparata rahe / vivecana - yahA~ 'muni' zabda samyagjJAnI, samyagdRSTi evaM mokSa mArga-sAdhaka ke artha meM prayukta hai / jinhoMne mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga rUpa bhAva-nidrA kA tyAga kara diyA hai, jo samyakbodha prApta haiM aura mokSa-mArga se skhalita nahIM hote, ve muni haiN| isake viparIta jo mithyAtva, ajJAna Adi se grasta haiM, mithyAdRSTi haiM, ve 'amuni' - ajJAnI haiN| yahA~ bhAva-nidrA kI pradhAnatA se ajJAnI ko supta aura jJAnI ko jAgRta kahA gayA hai| suta do prakAra ke haiM - dravyasupta aura bhAvasupta / nidrA-pramAdavAn dravyasupta haiN| jo mithyAtva, ajJAna Adi rUpa mahAnidrA se vyAmohita haiM, ve bhAvasupta haiN| arthAt jo AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se bilkula zUnya, mithyAdRSTi, asaMyamI aura ajJAnI haiM, ve jAgate hue bhI bhAva se - Antarika dRSTi se supta haiN| jo kucha supta haiM, kucha jAgRta haiM, saMyama ke madhyabindu meM haiM, ve dezavirata zrAvaka supta jAgRta haiM aura jo pUrNa rUpa se jAgRta haiM utkRSTa saMyamI aura jJAnI haiM, ve jAgRta haiN| 1. vRttikAra ne muni kA nirvacana isa prakAra kiyA hai - jo jagat kI traikAlika avasthA para manana karatA hai yA unheM jAnatA hai, vaha muni hai| jo jagata kI traikAlika gatividhiyoM ko jAnatA hai, vahI lokAcAra yA jagata ke bhogAbhilASI svabhAva ko athavA 'vizva kI samasta AtmA eka samAna hai' - isa samattva - sUtra ko jAnakara, hiMsA, mithyAtva, ajJAnAdi zastroM se dUra rahatA hai| yahA~ 'supta' zabda bhAvasupta artha meM prayukta huA hai| bhAvasupta vaha hotA hai, jo mithyAtva, ajJAna, avirati, pramAda Adi ke kAraNa hiMsAdi meM sadA pravRtta rahatA hai| jo dIrgha saMyama ke AdhArabhUta zarIra ko TikAne ke lie AcArya - guru Adi kI AjJA se dravya se soteM, 'manyate manute vA jagataH trikAlAvasthAM muniH / ' AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 137 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha nidrAdhIna hote hue bhI Atma-svarUpa meM jAgRta rahate haiM, ve dharma kI dRSTi se jAgRta haiN| athavA bhAva se jAgRta sAdhaka, nidrA - pramAdavaza suSupta hote hue bhI bhAvasupta nahIM khlaataa| yahA~ bhAvasupta evaM bhAvajAgRta donoM avasthAe~ dharma kI apekSA se kahI gayI haiM / 80 ajJAna duHkha kA kAraNa hai, isalie yahA~ 'ajJAna' ke sthAna para 'duHkha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| cUrNikAra ne duHkha kA artha 'karma' kiyA hai| unhoMne batAyA hai ki karma duHkha kA kAraNa hai| ajJAna jJAnAvaraNIya karma Adi se sambandhita bhI hai, isalie prasaMgavaza duHkha kA artha yahA~ ajJAna bhI kiyA jA sakatA hai| 'samaya' zabda ra yahA~ prasaMgavaza do arthoM ko abhivyakta karatA hai. AdhAra aura smtaa| loka- pracalita AcAra yA rIti-rivAja sAdhaka ko jAnanA Avazyaka hai| saMsAra ke prANI bhogAbhilASI hone ke kAraNa prANivighAtaka evaM kaSAyahetu lokAcAra ke kAraNa aneka karmoM kA saMcaya karake narakAdi yAtanA - sthAnoM meM utpanna hote haiN| kadAcit karmaphala bhogane ke bAda ve dharmaprApti ke kAraNa manuSya janma, Arya-kSetra Adi meM paidA hote haiM, lekina phira mahAmoha, ajJAnAdi andhakAra ke vaza azubhakarma kA upArjana karake adhogatiyoM meM jAte haiN| saMsAra ke janma-maraNa ke cakra se nahIM nikala paate| yaha hai- lokaacaar| isa lokAcAra (samaya) ko jAnakara hiMsA se uparata honA cAhie / isI prakAra loka (samasta jIva samUha) meM zatru - mitrAdi ke prati athavA samasta AtmAoM ke prati samatA (samabhAva - Atmaupamya dRSTi) jAna kara hiMsA Adi zastroM se virata honA cAhie / arati-rati-tyAga 107. jassime saddA ya rUvA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhisamaNNAgatA bhavaMti se AtavaM NANava veyavaM dhammavaM baMbhavaM paNNANehiM parijANati logaM, muNI ti vacce dhammavidu tti aMjU AvaTTasoe saMgamabhijANati / sItosiNaccAgI se NiggaMthe arati-ratisahe phArusiyaM No vedeti, jAgara - verovarate vIre ! evaM dukkhA pamokkhasi / 107. jisa puruSa ne zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza ko samyakprakAra se parijJAta kara liyA hai, (jo unameM rAga-dveSa na karatA ho), vaha AtmavAn, jJAnavAn, vedavAn (AcArAMga Adi AgamoM kA jJAtA), dharmavAn aura brahmavAn 1. - 2. 3. sUtra bhagavatI va meM jayaMtI zrAvikA aura bhagavAn mahAvIra kA supta aura jAgRta ke viSaya meM eka saMvAda AtA hai| jayantI zrAvikA prabhu se pUchatI hai - "bhaMte ! supta acche yA jAgRta ?" bhagavAn ne dharmadRSTi se anekAntazailI meM uttara diyA- "jo dharmiSTha hai, unakA jAgRta rahanA zreyaskara hai aura jo adharmiSTha haiM, pApI haiM, unakA supta (soye) rahanA acchaa|" yahAM supta aura jAgRta dravyadRSTi se nhiiN| zataka 12 u0 2 dekhiye 'samaya' zabda ke vibhinna artha amarakoSa meM - "1 "samayA zapathAcArakAla-siddhAnta-saMvidaH' samaya ke artha haiM - zapatha, AcAra, kAla, siddhAnta aura saMvida (pratijJAM yA zarta) / yahA~ pAThAntara meM 'AyavI', 'nANavI', 'veyavI', 'dhammavI', 'baMbhavI' milatA hai jisakA artha hotA hai - vaha Atmavid, jJAnavit, AcArAdika AgamoM kA vettA (vedavit), dharmavit aura brahma (18 prakAra ke brahmacarya) kA vettA hotA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 107 .81 hotA hai| jo puruSa apanI prajJA (viveka) se loka ko jAnatA hai, vaha muni kahalAtA hai| vaha dharmavettA aura Rju (sarala) hotA hai| vaha nirgrantha zIta aura uSNa (sukha aura duHkha) kA tyAgI (inakI lAlasA se) mukta hotA hai tathA vaha arati aura rati ko sahana karatA hai (unheM tyAgane meM pIr3A anubhava nahIM karatA) tathA sparzajanya sukha-duHkha kA ve (AsaktipUrvaka anubhava) nahIM karatA / (sAvadhAna) aura vaira se uparata vIra ! tU isa prakAra (jJAna, Asakti, sahiSNutA, jAgarUkatA aura samatA - prayoga dvArA) duHkhoM - duHkhoM ke kAraNa karmoM se mukti pA jaaegaa| (vaha AtmavAn muni) saMga (Asakti) ko Avarta - srota (janma-maraNAdi cakra ke srota - udgama) ke rUpa bahuta nikaTa se jAna letA hai| vivecana - isa sUtra meM paMcendriya-viSayoM ke yathAvasthita svarUpa ke jJAtA tathA unake tyAgI ko hI muni, nirgrantha evaM vIra batAyA gayA hai| abhisamanvAgata kA artha hai - jo viSayoM ke iSTa-aniSTa, manojJa-amanojJa rUpa ko svarUpa ko, unake upabhoga ke duSpariNAmoM ko Age-pIche se, nikaTa aura dUra se jJa-parijJA se bhalIbhA~ti jAnatA hai tathA pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga karatA hai / hai| 1. 2. AtmavAn kA artha hai - jJAnAdimAn athavA zabdAdi viSayoM kA parityAga karake AtmA kI rakSA karane vAlA / jJAnavAn kA artha hai - jo jIvAdi padArthoM kA yathAvasthita jJAna kara letA hai| brahmavAn kA artha hai - jo aThAraha prakAra ke brahmacarya se sampanna hai| 2 isa sUtra kA Azaya yaha hai ki jo puruSaM zabdAdi viSayoM ko bhalIbhA~ti jAna letA hai, unameM rAga-dveSa nahIM karatA, vaha Atmavit, jJAnavit, vedavit, dharmavit evaM brahmavit hotA hai / vastutaH zabdAdi viSayoM kI Asakti, AtmA kI anupalabdhi arthAt Atma-svarUpa ke bodha ke abhAva meM - vedavAn kA artha hai - jIvAdi kA svarUpa jinase jAnA jA sake, una vedoM- AcArAMga Adi AgamoM kA jJAtA / dharmavAn vaha hai - jo zruta - cAritrarUpa dharma kA athavA sAdhanA kI dRSTi se AtmA ke svabhAva (dharma) kA jJAtA 'dharmavit' kA vyutpattyartha dekhiye- 'dharmaM cetanAcetanadravyasvabhAvaM zrutacAritrarUpaM vA vettIti dharmavit' - "jo dharma ko - cetana-acetana dravya ke svabhAva ko yA zruta cAritrarUpa dharma ko jAnatA hai, vaha dharmavit hai / " -AcA0 TIkA patrAMka 139 (ka) samavAyAMga 18 / (kha) divA kAmaraisuhA tivihaM tiviheNa navavihA viraI / orAliyA u vi tahA taM baMbhaM aTThadasabheyaM // - arthAt - deva-sambandhI bhogoM kA mana, vacana aura kAyA se sevana na karanA, dUsaroM se na karAnA tatha karate hue ko bhalA na jAnanA - isa prakAra nau bheda ho jAte haiN| audArika arthAt manuSya, tiryaMca sambandhI bhogoM ke lie bhI isI prakAra nau bheda haiN| kula milAkara aThAraha bheda ho jAte haiN| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha hotI hai| jo ina para Asakti nahIM rakhatA, vahI AtmA kI bhalIbhA~ti upalabdhi kara letA hai| jo AtmA ko upalabdha kara letA hai, use jJAna - Agama, dharma aura brahma (AtmA) kA jJAna ho jAtA hai 1 7 'jo prajJA se loka ko jAnatA hai, vaha muni kahalAtA hai', isa vAkya kA tAtparya hai, jo sAdhaka matizrutajJAnajanita sad-asad vivekazAlinI buddhi se prANiloka yA prANiyoM ke AdhArabhUta loka (kSetra) ko samyak prakAra se jAnatA hai, vaha muni kahalAtA hai / vRttikAra ne muni kA nirvacana isa prakAra kiyA hai 'jo jagat kI trikAlAvasthA - gatividhi kA manana karatA hai, jAnatA hai; vaha muni hai| 'jJAnI' ke artha meM yahA~ ' muni' zabda kA prayoga huA hai| 82 Rju kA artha hai - jo padArthoM kA yathArthasvarUpa jAnane ke kAraNa saralAtmA hai, samasta upAdhiyoM se yA kapaTa se rahita hone se sarala gati - sarala mati hai / Avarta srota kA Azaya hai - jo bhAva Avarta kA strota duHkharUpa saMsAra ko yahA~ bhAva-Avarta (bhaMvarajAla) kahA gayA hai| 'saMga' - viSayoM ke prati rAga-dveSa rUpa sambandha, lagAva yA Asakti / 2 udgama hai| janma-jarA-mRtyu - roga zokAdi isakA udgama sthala hai- viSayAsaktiH / 1. 2. - zItoSNa tyAgI kA matalaba hai - jo sAdhaka zIta- pariSaha aura uSNa - pariSaha athavA anukUla aura pratikUla pariSaha ko sahana karatA huA unameM nihita vaiSayika sukha aura pIr3Ajanaka duHkha kI bhAvanA kA tyAga kara detA hai / arthAt sukha-duHkha kI anubhUti se caMcala nahIM hotA hai| 'arati-ratisahe' kA tAtparya hai - jo saMyama aura tapa meM honevAlI aprIti aura aruci ko samabhAvapUrvaka sahatA hai - una para vijaya prApta karatA hai, vaha bAhya evaM Abhyantara grantha (parigraha) se rahita nirgrantha sAdhaka hai| 'phArusiyaM No vedeti' kA bhAva hai, vaha nirgrantha sAdhaka pariSahoM aura upasargoM ko sahane meM jo kaThoratA - karkazatA yA pIr3A utpanna hotI hai, vaha usa pIr3A ko pIr3A rUpa meM vedana-anubhava nahIM karatA, kyoMki vaha mAnatA hai ki maiM to karmakSaya karane ke lie udyata huuN| mere karmakSaya karane meM ye pariSaha, upasargAdiM sahAyaka haiN| vAstava meM ahiMsAdi dharma kA AcaraNa karate samaya kaI kaSTa Ate haiM, lekina ajJAnIjana kaSTa kA vedana (Feeling) karatA hai, jabaki jJAnIjana kaSTa ko taTastha bhAva se jAnatA hai parantu usakA vedana nahIM karatA / 'jAgara' aura 'vairoparata' ye donoM 'vIra' ke vizeSaNa haiN| jo sAdhaka jAgRta aura vaira se uparata hai, vahI vIra hai - karmoM ko naSTa karane meM sakSama hai| vIra zabda se use sambodhita kiyA gayA hai| 'jAgara' zabda kA Azaya hai| asaMyamarUpa bhAvanidrA kA tyAga karake jAgane vAlA / apramattatA 108. jarA-maccuvasovaNIte gare satataM mUDhe dhammaM NAbhijANati / dekheM TippaNa pR0 85 - ( pravacapasoddhAra, dvAra 168, gAthA 1061) rAgadveSavazAviddhaM, mithyAdarzanadustaram / janmAvarte jagat kSiptaM, pramAdAd mrAmyate bhRzam // arthAt - rAga-dveSa kI pracaNDa taraMgoM se ghirA huA, mithyAdarzana ke kAraNa dustara yaha jagat janma-maraNAdi rUpa Avarta - bhaMvarajAla meM par3A hai| pramAda use atyanta paribhramaNa karAtA hai| - AcA0 TIkA patrAMka 140 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 108-109 pAsiya 'Ature pANe appamatto parivvae / maMtA eyaM matimaM pAsa, AraMbhaja dukkhamiNaM ti NaccA, mAyI pamAyI puNareti gabbhaM / uvehamANo sadda-rUvesu aMjU mArAbhisaMkI maraNA pamuccati / 109. appamatto kAmehaM, uvarato pAvakammehi, vIre Ayagutte kheyaNNe |je pajavajAtasatthassa khetaNNe se asatthassa khetnnnne| je asatthassa khetaNNe se pajjavajAtasatthassa khetaNNe / 108. bur3hApe aura mRtyu ke vaza meM par3A huA manuSya (zarIrAdi ke moha se) satata mUDha banA rahatA hai| vaha dharma ko mahIM jAna paataa| (supta) manuSyoM ko zArIrika-mAnasika duHkhoM se Atura dekhakara sAdhaka satata apramatta (jAgRta) hokara vicaraNa kre| he matimAn ! tU mananapUrvaka ina (bhAvasupta AturoM-dukhiyoM) ko dekh| yaha duHkha Arambhaja - prANi-hiMsAjanita hai, yaha jAnakara (tU nirArambha hokara apramatta bhAva se Atmahita meM pravRtta rh)| mAyA aura pramAda ke vaza huA manuSya (athavA mAyI pramAdavaza) bAra-bAra janma letA hai - garbha meM AtA hai| zabda aura rUpa Adi ke prati jo upekSA karatA hai - rAga-dveSa nahIM karatA hai, vaha Rju (Arjava-dharmazIla saMyamI) hotA hai, vaha mAra (mRtyu yA kAma) ke prati sadA AzaMkita (satarka) rahatA hai aura mRtyu (mRtyu ke bhaya) se mukta ho jAtA hai| ___ 109. jo kAma-bhogoM ke prati apramatta hai, pApa karmoM se uparata - mana-vacana-kAyA se virata hai, vaha puruSa vIra aura Atmagupta (AtmA ko surakSita rakhane vAlA) hotA hai aura jo (apane Apa meM surakSita hotA hai) vaha khedajJa (ina kAma-bhogoM se prANiyoM ko tathA svayaM ko hone vAle kheda kA jJAtA) hotA hai, athavA vaha kSetrajJa (antarAtmA ko jAnane vAlA) hotA hai| jo (zabdAdi viSayoM kI) vibhinna paryAyasamUha ke nimitta se hone vAle zastra (asaMyama, Asakti rUpa) ke kheda (antas-hArda) ko jAnatA hai, vaha azastra (saMyama - anAsakti rUpa) ke kheda (antas) ko jAnatA hai, vaha (viSayoM ke vibhinna) paryAyoM se hone vAle zastra (asaMyama) ke kheda (antas) ko jAnatA hai| vivecana - ina sUtroM ke sAdhaka ko vRddhatva, mRtyu Adi vibhinna duHkhoM se Atura prANI kI dazA evaM usake kAraNoM aura pariNAmoM para gambhIratA se vicAra karane kA nirdeza diyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki zabda-rUpAdi kAmoM ke prati anAsakta rahane vAlA saralAtmA muni mRtyu ke bhaya se vimukta ho jAtA hai| ___ yahA~ vRttikAra ne eka zaMkA uThAI hai - devatA 'nirjara' aura 'amara' kahalAte haiM, ve to mohamUDha nahIM hote hoMge aura dharma ko bhalIbhA~ti jAna lete hoMge ? isakA samAdhAna isa prakAra kiyA gayA hai ki 'devatA nirjara kahalAte haiM, para 1. pAThAntara hai - Aturie paanne,aaturpaanne| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha unameM bhI jarA kA sadbhAva hai, kyoMki cyavanakAla se pUrva unake bhI lezyA, bala, sukha, prabhutva, varNa Adi kSINa hone lagate haiN| yaha eka taraha se jarAvasthA hI hai| aura mRtyu to devoM kI bhI hotI hai, zoka, bhaya, Adi duHkha bhI unake pIche lage haiN| isalie deva bhI moha-mUDha bane rahate haiN|'' Azaya yaha hai ki jahA~ zabda-rUpAdi kAma-bhogoM ke prati rAga-dveSAtmaka vRtti hai, vahA~ pramAda, moha, mAyA, mRtyu-bhaya Adi avazyambhAvI hai| . 'AurapANe' kA tAtparya hai - zArIrika evaM mAnasika duHkhoM ke athAha sAgara meM DUbe hue, Atura-kiMkartavyavimUDha bane hue praannignn| 'mAI' zabda cAra kaSAyoM meM se madhyama kaSAya kA vAcaka hai| isalie upalakSaNa se Adi aura anta ke krodha, mAna aura lobha kaSAya kA bhI isase grahaNa ho jAtA hai| isa dRSTi se vRttikAra mAyI kA artha kaSAyavAn karate haiN| - 'pramAdI' kA artha mada Adi pAMcoM yA AThoM pramAdoM se yukta samajhanA caahie| 'uvehamANo', aMjU' aura 'mArAbhisaMkI' ye tIna vizeSaNa apramatta evaM jAgRta sAdhaka ke haiN| Rju saralAtmA hotA hai, vahI saMyama ko kaSTakAraka na samajhakara AtmavikAsa ke lie Avazyaka samajhatA hai aura vahI mRtyu ke prati sAvadhAna bhI rahatA hai ki acAnaka mRtyu Akara mujhe bhayabhIta na kara de| ..'maraNA pamuccati' kA artha hai - maraNa ke bhaya se yA duHkha se vaha apramatta sAdhaka mukta ho jAtA hai, kyoMki AtmA ke amaratva meM usakI dRr3ha AsthA hotI hai| - 'apramatta' zabda yahA~ bhItara meM jAgRta (caitanya kI satata smRti rakhane vAlA) aura bAhara meM (viSaya-kaSAya Adi Atma-bAhya padArthoM ke viSaya meM) supta artha meM prayukta hai| - sUtra 109 meM zabda-rUpa Adi kAma-bhogoM se sAvadhAna evaM jAgRta rahane vAle tathA hiMsA Adi vibhinna pApa karmoM se virata rahane vAle sAdhaka ko vIra, Atmagupta aura khedajJa batAkara use zabdAdi kAmoM kI vibhinna paryAyoM se hone vAle zastra (asaMyama) aura usase viparIta azastra (saMyama) kA khedajJa batAyA gayA hai| 1. . jaisA ki bhagavatIsUtra meM praznottara hai-"devANaM bhaMte ! savve samavaNNA?" no iNaDhe smddhe| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! devA duvihA-puvvovavaNNagA ya pcchovvnnnngaay| tattha NaM je te puvvovaNNagA te NaM avisuddhavaNNayarA,jeNaM pacchovavaNNagA te NaM visuddhavaNNayarA / prazna - bhaMte ! sabhI deva samAna varNa vAle hote haiM ? uttara - yaha kathana sambhava nahIM / prazna - bhaMte ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? uttara - gautama ! deva do prakAra ke haiM - pUrvopapannaka aura pshcaad-upnnk| inameM jo pUrvopapatraka hote haiM, ve kramaza: uttarottara avizaddhatara varNa ke hote haiM aura jo pazcAda-upapannaka hote haiM, ve uttarottara kramazaH vizaddhatara varNa ke hote haiN| ... isI prakAra lezyA Adi ke sambandha meM samajha lenA caahie| cyavanakAla meM sabhI ke nimnalikhita bAteM hotI haiM - "mAlA kA murajhAnA, kalpavRkSa kA kampana, zrI aura hrI kA nAza, vastroM ke uparAga kA hrAsa, dainya, tandrA, kAmarAga, aMgabhaMga, dRSTibhrAnti, kampana aura arti|" .. isalie devoM meM bhI jarA aura mRtyu kA astitva hai| -AcA0 vRtti patrAMka 140 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 109-111 . 'kheyaNNe' - isake saMskRta meM do rUpa banate haiM - khedajJa aura kSetrajJa / yahA~ 'kheyaNNe' kA 'kSetrajJa' rUpa adhika saMgata pratIta hotA hai aura kSetra kA artha AtmA yA AkAza kI apekSA antas (hArda) artha prasaMgAnusArI mAlUma hotA hai| zastra aura azastra se yahA~ asaMyama aura saMyama artha kA grahaNa karanA cAhie, kyoMki asaMyama - vibhinna viSaya-bhogoM meM hone vAlI Asakti se zastra hai aura saMyama pAparahita anuSThAna hone se azastra hai| niSkarSa yaha hai ki zastra ghAtaka hotA hai, azastra aghaatk| jo iSTa-aniSTa zabdAdi viSayoM ke sabhI paryAyoM (prakAroM yA vikalpoM) ko, unake saMyoga-viyoga ko zastrabhUta - asaMyama ko jAnatA hai, vaha saMyama ko avighAtaka evaM svaparopakArI hone se azastrabhUta samajhatA hai| zastra aura azastra donoM ko bhalIbhA~ti jAnakara azastra ko prApta karatA hai, zastra kA tyAga karatA hai| loka-saMjJA kA tyAga 110. akammassa vavahAro Na vijjati / kammuNA ' uvAdhi jAyati / 111. kammaM ca paDilehAe kammamUlaM ca jaM chaNaM,2 paDilehiya savvaM samAyAya dohiM aMtehiM adissamANe taM pariNNAya medhAvI vidittA loga vaMtA logasaNNaM se matimaM parakkamejAsi tti bemi / ||pddhmo uddesao smtto|| 110. karmoM se mukta (akarma-zuddha) AtmA ke lie koI vyavahAra nahIM hotaa| karma se upAdhi hotI hai| 111. karma kA bhalIbhAMti paryAlocana karake (use naSTa karane kA prayatna kre)| karma kA mUla (mithyAtva Adi "uvahi', 'kammuNA uvadhi', isa prakAra ke pAThAntara bhI milate haiN| cUrNikAra ne isakI vyAkhyA isa prakAra kI hai- "kammuNA uvadhi, uvadhI tiviho-AtovahI, kammovahI, sarIrovahI tattha appA duppautto AtovahI,tato kammovahI bhavati, tato sarIrovahI bhavati, sarIrovahIo ya vavaharijati, taMjahA"neraio evmaadi|" karma se upadhi hotI hai| upadhi tIna prakAra kI hai - Atmopadhi, karmopadhi aura shriiropdhi| jaba AtmA viSaya-kaSAyAdi meM duSprayukta hotA hai, taba Atmopadhi- AtmA parigraha rUpa letA hai| taba karmopadhi kA saMcaya hotA hai aura karma se zarIropadhi hotI hai| zarIropadhi ko lekara nairayika, manuSya Adi vyavahAra (saMjJA) hotA hai| 'kammamAhaya chaNaM' isa prakAra kA pAThAntara milatA hai| usakA bhAvArtha yaha hai ki jisa kSaNa ajJAna. pramAda Adi ke kAraNa karmabandhana kI hetu rUpa koI pravRtti ho jAya to sAvadhAna sAdhaka tatkSaNa usake mUla kAraNa kI khoja karake usase nivRtta ho jaae| 'paDilehiya savvaM samAyAya' isake sthAna para cUrNi meM 'paDilehehi ya savvaM samAyAe' pATha milatA hai| isakA artha hai - bhalI-bhA~ti nirIkSaNa-parIkSaNa karake pUrvokta karma aura usake saba upAdAna rUpa tattvoM kA nivAraNa kre| kisI-kisI prati meM 'matimaM'(maimaM) ke sthAna para 'medhAvI' zabda milatA hai, usakA prasaMgavaza artha kiyA gayA hai- medhAvI - maryAdAvasthita hokara sAdhaka saMyama pAlana meM parAkrama kre|| 2.. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 86 aura) jo kSaNa - hiMsA hai, usakA bhalIbhA~ti nirIkSaNa karake (parityAga kare) / ina sabakA (pUrvokta karma aura unase sambandhita kAraNa aura nivAraNa kA ) samyak nirIkSaNa karake saMyama grahaNa kare tathA do (rAga aura dveSa ) antoM se adRzya (dUra) hokara rahe / medhAvI sAdhaka use (rAga-dveSAdi ko ) jJAta karake (jJaparijJA se jAne aura pratyAkhyAnaparijJA se chor3e / ) vaha matimAn sAdhaka (rAgAdi se mUDha yA viSaya- kaSAya se grasta) loka ko jAnakara loka-saMjJA (viSayaiSaNA, vittaiSaNA, lokaiSaNA Adi) kA tyAga karake (saMyamAnuSThAna meM) parAkrama kre| - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana- ina donoM sUtroM meM karma aura usake saMyoga se hone vAlI AtmA kI hAni, karma ke upAdAna (rAgadveSa), bandha ke mUla kAraNa Adi ko bhalIbhA~ti jAnakara usakA tyAga karane kA nirdeza kiyA hai / anta meM karmoM ke bIja - rAga aura dveSa rUpa doM antoM kA parityAga karake (viSaya- kaSAyarUpa loka ) ko jAnakara loka-saMjJA ko chor3akara saMyama meM udyama karane kI preraNA dI hai| jo sarvathA karmamukta ho jAtA hai, usake lie nAraka, tiryaMca, manuSya, deva, bAla, vRddha, yuvaka, paryAptaka, aparyAptaka Adi vyavahAra - vyayapadeza (saMjJAeM) nahIM hotA / jo karmayukta hai, usake lie hI karma ko lekara, nAraka, tiryaJca, manuSya Adi kI yA ekendriya se lekara paMcendriya taka kI, mandabuddhi, tIkSNabuddhi, cakSudarzanI Adi, sukhI - duHkhI, samyagdRSTi - midhyAdRSTi, strI-puruSa, alpAyudIrghAyu, subhaga- durbhaga, uccagotrI - nIcagotrI, kRpaNa - dAnI, sazakta azakta Adi upAdhi - vyavahAra yA vizeSaNa hotA hai| ina saba vibhAjanoM (vibhedoM aura vyavahAroM) kA hetu karma hai, isalie karma hI upAdhi kA kAraNa hai / 'kammaM ca paDilehAe' kA tAtparya hai karma kA svarUpa, karmoM kI mUla prakRti, uttaraprakRtiyoM, karmabandha ke kAraNa, prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza rUpa bandha ke prakAra, karmoM kA udaya, udIraNA, sattA Adi tathA karmoM ke kSaya evaM Asrava-saMvara ke svarUpa kA bhalIbhA~ti cintana-nirIkSaNa karake karmoM ko kSaya karane kA prayatna karanA caahie| 'kammamUlaM ca jaM chaNaM, paDilehiya' kA artha hai - karmabandha ke mUla kAraNa pAMca haiM - (1) mithyAtva, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya aura (5) yog| ina karmoM ke mUla kA vicAra kare / 'kSaNa' kA artha kSaNana hiMsana hai, arthAt prANiyoM kI pIr3AkAraka jo pravRtti hai, usakA bhI nirIkSaNa kare evaM parityAga kre| isakA eka sarala artha yaha bhI hotA hai - karma kA mUla hiMsA hai athavA hiMsA kA mUla karma hai| do anta arthAt kinAre haiM - rAga aura dveSa / - 'adissamANe' kA zabdaza: artha hotA hai - adRshymaan| isase sambandhita vAkya kA tAtparya hai - rAga aura dveSa se jIva dRzyamAna hotA hai, zIghra pahicAna liyA jAtA hai, parantu vItarAga rAga aura dveSa ina donoM se dRzyamAna nahIM hotaa| athavA yahA~ sAdhaka ko yaha cetAvanI dI gayI hai ki vaha rAga aura dveSa- ina donoM antoM kA sparza karake rAgI aura dveSI saMjJA se (adizyamAna) vyapadiSTa na ho / 'loka - saMjJA' kA bhAvArtha yoM hai - prANiloka kI AhArAdi cAra saMjJAe~ athavA dasa sNjnyaaeN| vaidika dharmagranthoM meM vittaiSaNA, kAmaiSaNA (putraiSaNA) aura lokaiSaNA rUpa jo tIna eSaNAe~ batAI haiM, ve bhI lokasaMjJA haiM / lokasaMjJA kA saMkSipta artha 'viSayAsakti' bhI ho sakatA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 112-117 'loka' se yahA~ tAtparya - rAgAdi mohita loka yA viSaya-kaSAyaloka se hai| 'parakkamejAsi' - se saMyama, tapa, tyAga, dharmAcaraNa Adi meM puruSArtha karane kA nirdeza hai| ||prthm uddezaka samApta // bIo uddesao dvitIya uddezaka baMdha-mokSa-parijJAna .112. jAtiM ca buddhiM ca iha'ja pAsa, bhUtehiM jANa paDileha saatN| tamhA'tivijaM paramaM ti NaccA sammattadaMsI Na kareti pAvaM // 4 // 113. ummuMca pAsaM iMha macciehi, AraMbhajIvI 2 ubhayANupassI / / kAmesu giddhA NicayaM kareMti, saMsiccamANA puNareMti gabbhaM // 5 // 114. avi se hAsamAsaja, haMtA NaMdIti maNNati / . alaM bAlassa saMgeNaM, veraM vaDDeti appaNo // 6 // 115. tamhA'tivija paramaM ti NaccA, AyaMkadaMsI Na kareti paavN| . aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhIre, palichiMdiyANaM NikkammadaMsI // 7 // 116. esa maraNA pamuccati, se hu diTThabhaye muNI / logaMsi paramadaMsI vivittajIvI uvaMsate samite sahite sadA jate kAlakaMkhI parivvae / bahuM ca khalu pAvaM kammaM pagaDaM / 117. saccami dhitiM kuvvaha / etthovarae mehAvI savvaM pAvaM kammaM jhoseti / 112. he Arya ! tU isa saMsAra meM janma aura vRddhi ko dekh| tU prANiyoM (bhUtagrAma) ko (karmabandha aura usake 1. 'ativija' ke sthAna para cUrNi meM 'tivijo' pATha hai jisakA artha hai - tIna vidyAoM kA jnyaataa| 2. 'AraMbhajIvI ubhayANupassI' pATha ke sthAna para ArambhajIvI tubhayANupassI' pATha cUrNi meM milatA hai, jisakA artha hai - .. jo vyakti mahArambhI-mahAparigrahI hai - vaha apane samakSa vadha, bandha, nirodha, mRtyu Adi kA bhaya dekhatA hai| bhadanta nAgArjunIya vAcanAnusAra yahA~ pATha hai - 'mUlaM ca aggaM ca viyettu vIra, kammAsavA veti vimokkhaNaM c| aviratA assave jIvA, virtaannijti|' arthAt - "he vIra ! mUla aura agra kA viveka kara, karmoM ke Azrava (Asrava) aura karmoM se vimokSaNa (mukti) kA bhI viveka kr| avirata jIva AtravoM meM rata rahate haiM, virata karmoM kI nirjarA karate haiN|" 4. "dinubhaye' ke sthAna para 'diTThavahe' aura 'diTThapahe' pAThAntara milate haiN| . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha vipAkarUpa duHkha ko) jAna aura unake sAtha apane sukha (duHkha) kA paryAlocana kr| isase traividya (tIna vidyAoM kA jJAtA) yA atividya banA huA sAdhaka parama (mokSa) ko jAnakara (samatvadarzI ho jAtA hai)| samatvadarzI pApa (hiMsA Adi kA AcaraNa) nahIM krtaa| 113. isa saMsAra meM manuSyoM ke sAtha pAza (rAgAdi bandhana) hai, use tor3a DAla; kyoMki aise loga (kAma-bhogoM kI lAlasA se, unakI prApti ke lie) hiMsAdi pAparUpa AraMbha karake jIte haiM aura AraMbhajIvI puruSa ihaloka aura paraloka (ubhaya) meM zArIrika, mAnasika kAma-bhAgoM ko hI dekhate rahate haiM, athavA AraMbhajIvI hone se vaha daNDa Adi ke bhaya kA darzana (anubhava) karate rahate haiN| aise kAma-bhogoM meM Asakta jana (karmoM kA) saMcaya karate rahate haiN| (Asakti rUpa karmoM kI jar3eM) bAra-bAra sIMcI jAne se ve punaH-punaH janma dhAraNa karate haiN| 114. vaha (kAma-bhogAsakta manuSya) hAsya-vinoda ke kAraNa prANiyoM kA vadha karake khuzI manAtA hai| bAlaajJAnI ko isa prakAra ke hAsya Adi vinoda ke prasaMga se kyA lAbha hai ? usase to vaha (una jIvoM ke sAtha) apanA vaira hI bar3hAtA hai| . 115. isalie ati vidvAn (uttama jJAnI) parama-mokSa pada ko jAna kara (hiMsA Adi meM naraka Adi kA AtaMka-duHkha dekhatA hai) jo (hiMsA Adi pApoM meM) AtaMka dekhatA hai, vaha pApa (hiMsA Adi pApa karma kA AcaraNa) nahIM krtaa| ... he dhIra ! tU (isa AtaMka-duHkha ke) agra aura mUla kA viveka kara use pahacAna ! vaha dhIra (sAdhaka) (tapa aura saMyama dvArA rAgAdi bandhanoM ko) paricchinna karake svayaM niSkarmadarzI (karmarahita sarvadarzI) ho jAtA hai| .116. vaha (niSkarmadarzI) maraNa se mukta ho jAtA hai| vaha (niSkarmadarzI) muni bhaya ko dekha cukA hai (athavA usane mokSa patha ko dekha liyA hai)| - vaha (AtmadarzI muni) loka (prANi-jagata) meM parama (mokSa yA usake kAraNa rUpa saMyama) ko dekhatA hai| vaha vivikta - (rAga-dveSa rahita zuddha) jIvana jItA hai| vaha upazAnta, (pAMca samitiyoM se) samita (samyak pravRtta) (jJAna Adi se) sahita (samanvita) hotaa| (ataeva) sadA saMyata (apramatta-yatanAzIla) hokara, (paNDita) maraNa kI AkAMkSA karatA huA (jIvana ke antima kSaNa taka) parivrajana - vicaraNa karatA hai| (isa jIva ne bhUtakAla meM) aneka prakAra ke bahuta se pApakarmoM kA bandha kiyA hai| 117. (una karmoM ko naSTa karane hetu) tU satya meM dhRti kr| isa (satya) meM sthira rahane vAlA medhAvI samasta pApakarmoM kA zoSaNa (kSaya) kara DAlatA hai| vivecana - ina saba sUtroM meM bandha aura mokSa tathA unake kAraNoM se sambandhita parama bodha diyA gayA hai| 112veM sUtra meM janma aura vRddhi ko dekhane kI preraNA dI gayI hai, usakA tAtparya yaha hai ki jinavANI ke AdhAra para apane pUrvajanmoM ke viSaya meM cintana kare ki maiM ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM meM tathA nAraka, tiryaMca, deva Adi yoniyoM meM aneka bAra janma lekara phira yahA~ manuSya-loka meM AyA huuN| una janmoM meM maiMne kitane-kitane duHkha sahe hoMge? sAtha hI vaha yaha bhI jAne ki maiM kitanI nirjarA aura pracura puNyasaMcaya ke phalasvarUpa ekendriya se vikAsa karate-karate isa manuSya-yoni meM AyA hU~, kitanI puNyavRddhi kI hogI, taba manuSya-loka meM bhI Arya kSetra, uttama kula, paMcendriya pUrNatA, uttama saMyoga, dIrgha-AyuSya, zreSTha saMyamI jIvana Adi pAkara itanI unnati kara sakA huuN| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 112-117 isa sUtra kA dUsarA Azaya yaha bhI hai ki saMsAra meM jIvoM ke janma aura usake sAtha lage hue aneka duHkhoM ko tathA bAlaka, kumAra, yuvaka aura vRddha rUpa jo vRddhi/vikAsa huA hai, usa bIca Ane vAle zArIrika tathA mAnasika duHkhoM/saMgharSoM ko dekh| apane atIta ke aneka janmoM kI tathA vikAsa kI zrRMkhalA ko dekhanA hI cintana kI gaharAI meM utara kara janma aura vRddhi ko dekhanA hai| atIta ke aneka janmoM kA, unake kAraNoM aura tajanita duHkhoM evaM vikAsa-krama kA cintana karate-karate una para dhyAna kendrita karane se saMmUDhatA dUra ho jAtI hai aura apane pUrvajanmoM kA smaraNa (jAti-smaraNa) ho jAtA hai| jaba vyakti apane isa jIvana ke 50-60 varSoM ke ghaMTanAcakroM ko smRti patha para le AtA hai, taba yadi prayatna kare aura buddhi saMmohita na ho to pUrvajanmoM kI smRtiyAM bhI ubhara sakatI haiN| pUrvajanma kI smRti kyoM nahIM hotI ? isake viSaya meM kahA gayA hai - jAyamANassa jaM dukkhaM, maramANassa jaMtuNo / teNa dukkheNa saMmUDho, na sarai jAimappaNo // janma aura mRtyu ke samaya jIva ko jo duHkha hotA hai, usa duHkha se saMmUr3ha banA huA vyakti apane pUrva janma kA smaraNa nahIM kara paataa| 'bhUtehiM jANa paDileha sAyaM' - kA tAtparya yaha hai ki saMsAra ke samasta bhUtoM (prANiyoM) ko jo ki 14 bhedoM meM vibhakta haiM, unheM jAne; una bhUtoM (prANiyoM) ke sAtha apane sukha kI tulanA aura paryAlocana kare ki jaise mujhe sukha priya hai aura duHkha apriya hai, vaise hI saMsAra ke sabhI prANiyoM ko hai| aisA samajha kara tU kisI kA apriya mata kara, duHkha na phuNcaa| aisA karane se tU janma-maraNAdi kA duHkha nahIM paaegaa| 'tamhA'tivijaM paramaM ti NaccA' - isa sUtra ke antargata kaI pAThAntara haiN| bahuta sI pratiyoM meM 'tivijo' pATha milatA hai, vaha yahA~ saMgata bhI lagatA hai, kyoMki isase pUrva zAstrakAra tIna bAtoM kA sUkSma evaM tAttvika dRSTi se jAnane-dekhane kA nirdeza kara cuke haiN| ve tIna bAteM ye haiM - (1) pUrvajanma - zrRMkhalA aura vikAsa kI smRti, (2) prANijagat ko bhalIbhA~ti jAnanA aura (3) apane sukha-duHkha ke sAtha unake sukha-duHkha kI tulanA karake paryAlocana krnaa| inhIM tInoM bAtoM kA jJAna prApta karanA trividyA hai / trividyA jise upalabdha ho gayI hai, vaha vidya kahalAtA hai| jaise mRgAputra ko saMyamI zramaNa ko animiSa dRSTi se dekhate hue, zuddha adhyavasAya ke kAraNa moha dUra hote hI jAti-smaraNa jJAna huA aura vaha apane pUrvajanma ko dekhane lgaa| phalataH viSayoM se virakta aura saMyama meM anurakta hokara usane apane mAtA-pitA se pravrajyA ke lie anumati maaNgii| sAtha hI vaha apane pichale janmoM meM upabhukta viSayabhogoM ke kaTu evaM duHkhada pariNAma, zarIra aura bhogoM kI anityatA, azucitA (gaMdagI), manuSya janma kI asAratA, vyAdhigrastatA, jarA-maraNa-grastatA Adi kA varNana karane lagA thaa| usane apane mAtA-pitA se kahA thA - mANusatte asArammi vAhI-rogANa Alae / jarAmaraNapatthaMmi khaNaM pina ramAma'haM // 15 // jammaM dakkhaM jarA dakkhaM rogANi maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti jaMtavo ||16||-uttraa0 a0 19 isase spaSTa hai ki apane pichale janmoM aura vikAsa-yAtrA kA anusmaraNa karane se sAdhaka ko janma-jarA Adi ke sAtha lage hue aneka duHkhoM, unake kAraNoM aura upAdAnoM kA jJAna ho sakatA hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha bauddhadarzana meM bhI trividyA kA nirUpaNa isa prakAra hai - (1) pUrvajanmoM ko jAnane kA jJAna, (2) mRtyu tathA janma ko (inake duHkha ko) jAnane kA jJAna, (3) citta maloM ke kSaya kA jJAna / ina tIna vidyAoM ko prApta kara lene vAle ko vahA~ 'tivija' (vidya) kahA hai| dUsarA pAThAntara hai - 'ativije' - isakA artha vRttikAra ne yoM kiyA hai - jisakI vidyA janma, vRddhi, sukha-duHkha ke darzana se atIva tattva vizleSaNa karane vAlI hai, yaha atividya arthAt uttama jJAnI hai| ___ ina donoM saMdarbho meM vAkya kA artha hotA hai - isalie vaha vidya yA atividya (ati vidvAn) parama ko jAnakara..." yahA~ atividya yA trividya parama kA vizeSaNa hai, isalie artha hotA hai - atIva tattva jJAna se yukta yA tIna vidyAoM se sambandhita parama ko jaankr"| 'parama' ke aneka artha ho sakate haiM - nirvANa, mokSa, satya (prmaarth)| samayagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra bhI parama ke sAdhana hone se parama mAne gaye haiN| 'samattadaMsI' - jo samatvadarzI hai, vaha pApa nahIM karatA, isakA tAtparya yaha hai ki pApa aura viSamatA ke mUla kAraNa rAga aura dveSa haiM / jo apane bhAvoM ko rAga-dveSa se kaluSita mizrita nahIM karatA aura na hI kisI prANI ko rAgadveSayukta dRSTi se dekhatA hai, vaha samatvadarzI hotA hai / vaha pApa karma ke mUla kAraNa - rAga-dveSa ko antaHkaraNa meM Ane nahIM detA, taba usase pApa karma hogA hI kaise ? 'sammattadaMsI' kA eka rUpa 'samyaktvadarzI' bhI hotA hai| * samyaktvadarzI pApAcaraNa nahIM karatA, isakA rahasya yahI hai ki pApa karma kI utpatti, usake kaTu pariNAma aura vastu ke yathArtha svarUpa kA samyag jJAna jise ho jAtA hai, vaha satyadRSTA asamyak (pApa kA) AcaraNa kara hI kaise sakatA hai ? 113veM sUtra meM pApa karmoM kA saMcaya karane vAle kI vRtti, pravRtti aura pariNati (phala) kA digdarzana karAyA gayA hai| _ 'pAza' kA artha baMdhana hai| usake do prakAra haiM - dravyabandhana aura bhAvabandhana / yahA~ mukhya bhAvabandhana hai| bhAvabandhana rAga, moha, sneha, Asakti, mamatva Adi haiN| ye hI sAdhaka ko janma-maraNa ke jAla meM phaMsAne vAle pAza ____ 'AraMbhajIvI ubhayANupassI' pada meM mahArambha aura usakA kAraNa mahAparigraha donoM kA grahaNa ho jAtA hai| manuSyoM - mayoM ke sAtha pAza - baMdhana ko tor3ane kA kAraNa yahA~ AraMbhajIvI Adi padoM se batAyA gayA hai| jo AraMbhajIvI hotA hai, vaha ubhayaloka (ihaloka-paraloka) ko yA ubhaya (zarIra aura mana donoM) ko hI dekha pAtA hai, usase Upara uThakara nahIM dekhatA / athavA 'u' ko pRthak mAnane se 'bhayANupassI' pATha bhI hotA hai, jisakA artha hotA traividha kA ullekha jaise bauddha sAhitya meM milatA hai, vaise vaidika sAhitya meM bhI milatA hai| dekhiye- bhagavadgItA a01 meM 20vAM zloka -"traividyA mAM somapAH pUtapApA, yajJairiSTavA svargatiM praarthynte|" yahA~ trividyA kA artha vaisA hI kucha honA cAhie jaisA ki jainazAstra meM pUrvajanma-darzana, vikAsa-darzana tathA prANisamatva-darzana, Atmaupamya-sukha-duHkha darzana hai| Avazyaka niyukti (gA0 1046) meM samyaktva ko samatva kA paryAyavAcI batAyA hai - "samayA saMmatta-pasatya-saMti-siva-hiya-sahaM aNiMdaM c| ada[chi amagarahiaM aNavajamime'vi egaTTha // " Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 112-117 hai - mahArambha-mahAparigraha ke kAraNa vaha punaH-punaH narakAdi ke yA isa loka ke bhayoM kA darzana (anubhava) kiyA karatA hai| cAra puruSArthoM meM kAmarUpa puruSArtha jana sAdhya hotA hai, taba usakA sAdhana banatA hai - arth| isalie kAmabhogoM kI Asakti manuSya ko vividha upabhogya dhanAdi arthoM - padArthoM ke saMgraha ke lie prerita karatI hai| vaha Asakti-mahAraMbha-mahAparigraha kA mUla preraka tattva hai| _ 'saMsiccamANA puNareMti gabhaM' meM batAyA hai - hiMsA, jhUTha, corI, kAma-vAsanA, parigraha Adi pApa yA karma kI jar3eM haiN| unheM jo pApI lagAtAra sIMcate rahate haiM, ve bAra-bAra vividha gatiyoM aura yoniyoM meM janma lete rahate haiN| 114veM sUtra meM prANiyoM ke vadha Adi ke nimitta vinoda aura usase hone vAlI vaira-vRddhi kA saMketa kiyA gayA the kaI mahAraMbhI-mahAparigrahI manuSya dUsaroM ko mArakara, satAkara, jalAzaya meM DubAkara, kor3oM Adi se pITakara yA siMha Adi hiMsra pazuoM ke samakSa manuSya ko maravAne ke lie chor3akara athavA yajJAdi meM nirdoSa pazu-pakSiyoM kI bali dekara yA unakA zikAra karake athavA unakI hatyA karake krUra manoraMjana karate haiM / isI prakAra kaI loga jhUTha bolakara, corI karake yA striyoM ke sAtha vyabhicAra karake yA dUsare kA dhana, makAna Adi haDapa karake yA apane kabje meM karake hAsa-vinoda yA pramoda kI anubhUti karate haiN| ye sabhI dUsare prANiyoM ke sAtha apanA vaira (zatrubhAva) bar3hAte rahate haiN| . 'alaM bAlassa saMgaNa' ke do artha spaSTa hote haiM - eka artha jo vRttikAra ne kiyA hai, vaha isa prakAra hai - "aise mUDha ajJa puruSa kA hAsyAdi, prANAtipAtAdi tathA viSaya-kaSAyAdirUpa saMga na kare, inakA saMsarga karane se vaira kI vRddhi hotI hai| dUsarA artha yaha bhI hotA hai ki aise vivekamUDha ajJa (bAla) kA saMga (saMsarga) mata karo; kyoMki isase sAdhaka kI buddhi bhraSTa ho jAegI, mana kI vRttiyA~ caMcala hoNgii| vaha bhI unakI taraha vinodavaza hiMsAdi pApa karane ko dekhAdekhI prerita ho sakatA hai|" AtaMkadarzI pApa nahIM karatA, isakA rahasya hai - 'karma yA hiMsA ke kAraNa duHkha hotA hai' - jo yaha jAna letA hai, vaha AtaMkadarzI hai, vaha svayaM pApAnubandhI karma nahIM karatA, na dUsaroM se karAtA hai, na karane vAle kA anumodana 1.. haMsI-majAka se bhI kaI bAra tIvra vaira baMdha jAtA hai| vRttikAra ne samarAditya kathA ke dvArA saMketa kiyA hai ki guNasena ne agnizarmA kI aneka taraha se haMsI ur3AI, isa para donoM kA vaira baMdha gayA, jo nau janmoM taka lagAtAra claa| -AcA0 TIkA patrAMka 145 'alaM bAlassa saMgaNaM' isa sUtra kA eka artha yaha bhI sambhava hai - bAla - ajJAnI jana kA saMga - samparka mata karo; kyoMki ajJAnI viSayAsakta manuSya kA saMsarga karane se buddhi bhraSTa ho jAtI hai, jIvana meM aneka doSoM aura durguNoM tathA unake kusaMskAroM ke praviSTa hone kI AzaMkA rahatI hai| aparipakva sAdhaka ko ajJAnIjana ke samparka se jJAna-darzana-cAritra se bhraSTa hote dera nahIM lgtii| uttarAdhyayana (32 / 5) meM spaSTa kahA hai - na vA labhejjA niuNaM sahAyaM guNAhiyaM vA guNao samaM vA / ekko vi pAvAI vivajayaMto vihareja kAmesu asjmaannii|| "yadi nipuNa jJAnI, guNAdhika yA sama-guNI kA sahAya prApta na ho to anAsakta bhAvapUrvaka akelA hI vicaraNa kare, kintu ajJAnI kA saMga na kre|" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 karatA hai / 'aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhIre' isa pada meM Aye- 'agra' aura 'mUla' zabda ke yahA~ kaI artha hote haiM - vedanIyAdi cAra aghAtikarma agra haiM, mohanIya Adi cAra ghAtikarma mUla haiN| AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha - * mohanIya saba karmoM kA mUla hai, zeSa sAta karma agra haiM / mithyAtva mUla hai, zeSa avrata - pramAda Adi agra haiN| dhIra sAdhaka ko karmoM ke, vizeSataH pApakarmoM ke agra (pariNAma yA Age ke zAkhA prazAkhA rUpa vistAra) aura mUla (mukhya kAraNa yA jar3a) donoM para viveka-buddhi se niSpakSa hokara cintana karanA caahie| kisI bhI duSkarmajanita saMkaTApanna samasyA ke kevala agra (pariNAma) para vicAra karane se vaha sulajhatI nahIM, usake mUla para dhyAna denA caahie| karmajanita duHkhoM kA mUla (bIja) mohanIya hai, zeSa saba usake patra - puSpa haiN| isa sUtra kA eka aura artha bhI vRttikAra ne kiyA hai - duHkha aura sukha ke kAraNoM para, viveka buddhi se. suzobhita dhIrayoM vicAra kare inakA mUla hai asaMyama yA karma aura agra - 1. 2. 'palichiMdiyANaM NikkammadaMsI' kA bhAvArtha bahuta gahana hai| tapa aura saMyama ke dvArA rAga-dveSAdi bandhanoM ko yA unake kAryarUpa karmoM ko sarvathA chinna karake AtmA niSkarmadarzI ho jAtA hai| niSkarmadarzI ke cAra artha ho sakate haiM: - (1) karmarahita zuddha AtmadarzI, (2) rAga-dveSa ke sarvathA chinna hone se sarvadarzI, (3) vaibhAvika kriyAoM (karmoM-vyApAroM) ke sarvathA na hone se akriyAdarzI aura (4) jahA~ karmoM kA sarvathA abhAva hai, aise mokSa kA draSTA / 116veM sUtra meM mRtyu se mukta AtmA kI vizeSatAoM aura usakI caryA ke uddezya kA digdarzana karAyA gayA hai| AcA0 TIkA patrAMka 145 AcA0 TIkA patrAMka 145 - * saMyama-tapa, yA mokSa / . 'diTTabhae yA diTThapahe' - donoM hI pATha milate haiN| 'diTThabhae' pATha adhika saMgata lagatA hai, kyoMki prastuta sUtra meM bhaya kI carcA karate hue kahA hai - "muni isa janma-maraNAdi rUpa saMsAra kA avalokana gaharAI se karatA hai to vaha saMsAra meM hone vAle janma-maraNa, jarA-roga Adi samasta bhayoM kA darzana - mAnasika nirIkSaNa kara letA hai / phalataH vaha saMsAra ke cakra meM nahIM pha~satA, unase bacane kA prayatna karatA hai|" Age ke 'logaMsi paramadaMsI vivittajIvI' Adi vizeSaNa usI saMdarbha meM aMkita kiye gaye haiM / 'dipahe' pATha aMgIkRta karane para artha hotA hai - jisane mokSa kA patha dekha liyA hai, athavA jo isa patha kA anubhavI hai| - sUtra 112 se 117 taka zAstrakAra kA eka hI svara gU~ja rahA hai - jJAtA-draSTA bno| jJAtA draSTA kA artha hai apane mana kI gaharAiyoM meM utara kara pratyeka vastu yA vicAra ko jAno-dekho, cintana karo, parantu usake sAtha rAga aura dveSa ko yA inake kisI parivAra ko mata milAo, taTastha hokara vastusvarUpa kA vicAra karo, isI kA nAma jJAtA-draSTA bananA hai| ina sUtroM meM cAra prakAra ke draSTA (darzI) banane kA ullekha hai - (1) samatvadarzI yA samyaktvadarzI, (2) AtmadarzI, (3) niSkarmadarzI aura (4) prmdrshii| isI prakAra dRSTabhaya / dRSTapatha, agra aura mUla kA viveka kara janma, vRddhi, prANiyoM ke sAtha sukha-duHkha meM mamatva tathA Atmaikatva ke pratiprekSaNa Adi meM bhI draSTA- jJAtA banane kA saMketa hai / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 'kAlakaMkhI' - 1- sAdhaka ko mRtyu kI AkAMkSA nahIM karanI cAhie, kyoMki saMlekhanA ke pAMca aticAroM meM se eka hai- 'maraNAsaMsappaoge' - mRtyu kI AzaMsA-AkAMkSA na karanA / phira yahA~ use kAla- kAMkSI batAne ke pIche kyA rahasya hai ? vRttikAra isa prazna kA samAdhAna yoM karate haiM - kAla kA artha hai - mRtyukAla, usakA AkAMkSI, arthAt - muni mRtyukAla Ane para 'paMDitamaraNa' kI AkAMkSA (manoratha) karane volA hokara parivrajana ( vicaraNa ) kare / 'paMDitamaraNa' jIvana kI sArthakatA hai| paMDitamaraNa kI icchA karanA mRtyu ko jItane kI kAmanA hai| tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 118 atIta kI bAtoM ko Atma zuddhi yA doSa- parimArjana kI dRSTi se yAda karanA sAdhaka ke lie Avazyaka hai / isalie yahA~ zAstrakAra ne sAdhaka ko smaraNa dilAyA hai - 'bahuM ca khalu pAvaM kammaM pagaDaM' - isa Adeza sUtra ke pariprekSya meM sAdhaka pApa karma kI vibhinna prakRtiyoM, sthiti, anubhAga, pradeza, una pApakarmoM se milane vAlA phala-baMdha, udaya, udIraNA, sattA, nirjarA aura karmakSaya Adi para gaharAI se cintana kare / 1 " asaMyata kI vyAkula cittavRtti 117veM sUtra meM sAdhaka ko satya meM sthira rahane kA apratima mahattva samajhAyA hai| vRttikAra ne vibhinna dRSTiyoM se satya ke aneka artha kiye haiM - (1) prANiyoM ke lie jo hita hai, vaha satya hai - vaha hai saMyama / (2) jinezvara deva dvArA upadiSTa Agama bhI satya hai, kyoMki vaha yathArtha vastu svarUpa ko prakAzita karatA hai / (3) vItarAga dvArA prarUpita vibhinna pravacana rUpa Adeza bhI satya haiM / 2 118. aNegacitte khalu ayaM purise, se keyaNaM arihai pUraittae / se aNNavahAe aNNapariyAvAe aNNapariggahAe jaNavayavahAe jaNavayaparivAyAera jaNavayapariggahAe / 118. vaha (asaMyamI) puruSa aneka citta vAlA hai| vaha calanI ko (jala se) bharanA cAhatA hai / vaha (tRSNA kI pUrti ke lie vyAkula manuSya) dUsaroM ke vadha ke lie, dUsaroM ke paritApa ke lie, dUsaroM ke parigraha ke lie tathA janapada ke vadha ke lie, janapada ke paritApa ke lie aura janapada ke parigraha ke lie (pravRtti karatA hai)| 1. 1. 3. vivecana - isa sUtra meM viSayAsakta asaMyamI puruSa kI anekacittatA - vyAkulatA tathA viveka-hInatA evaM usake kAraNa hone vAle anarthoM kA digdarzana hai| vRttikAra ne saMsAra sukhAbhilASI puruSa ko anekacitta batAyA hai, kyoMki vaha lobha se prerita hokara kRSi, vyApAra, kArakhAne Adi aneka dhaMdhe cher3atA hai, usakA citta rAta-dina unhIM aneka dhaMdhoM kI udher3abuna meM lagA rahatA hai / AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 147 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 147 cUrNi ke anusAra 'jayavayaparitAvAe' pATha bhI hai, usakA artha cUrNikAra ne kiyA hai- 'pararaTThamaddaNe vA rAyANo jaNavayaM paritAvayaMti' - pararASTra kA mardana karane ke lie rAjA loga janapada yA janapadoM ko saMtapta karate haiN| vRttikAra ne 'janapadAnAM parivAdAya' artha kiyA hai, arthAt janapadanivAsI logoM ke parivAda ( badanAma karane) ke lie yaha cugalakhora hai, jAsUsa hai, cora hai, luTerA hai, isa prakAra marmodghATana ke lie pravRtta hote haiN| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha anekacitta puruSa atilobhI banakara kitanI bar3I asambhava icchA karatA hai, isake lie zAstrakAra calanI kA dRSTAnta dekara samajhAte haiM ki vaha calanI ko jala se bharanA cAhatA hai, arthAt calanI rUpa mahAtRSNA ko dhanarUpI jala se bharanA cAhatA hai| vaha apane tRSNA ke khappara ko bharane hetu dUsare prANiyoM kA vadha karatA hai, dUsaroM ko zArIrika, mAnasika saMtApa detA hai, dvipada (dAsa - dAsI, naukara-cAkara Adi), catuSpada (caupAye jAnavaroM) kA saMgraha karatA haiM, itanA hI nahIM, vaha apAra lobha se unmatta hokara sAre janapada yA nAgarikoM kA saMhAra karane para utArU ho jAtA hai, unheM nAnA prakAra se yAtanAe~ dene ko udyata ho jAtA hai, aneka janapadoM ko jItakara apane adhikAra meM kara letA hai| yaha hai - tRSNAkula manuSya kI aneka cittatA - kiMvA vyAkulatA kA namUnA / saMyama meM samutthAna 94 1. 2. 3. 4. 5. 119. AsevittA eyamaTTaM iccevege samuTThitA / 6. 7. tamhA taM biiyaM nAsevate NissAraM pAsiya NANI / uvavAyaM cayaNaM NaccA aNaNNaM cara mAhaNe / 119. isa prakAra kaI vyakti isa artha ( vadha, paritApa, parigraha Adi asaMyama) kA Asevana - AcaraNa karake (anta meM) saMyama - sAdhanA meM saMlagna ho jAte haiM / isalie ve (kAma-bhogoM ko, hiMsA Adi AsravoM ko chor3akara) phira dubArA unakA Asevana nahIM krte| se Na chaNe, na chaNAvae, chaNaMtaM NANujANati / 2 Nivvida diM arate payAsu aNomadaMsI NisaNNe pAvehiM' kammehiM / 120. kodhAdimANaM haNiyA ya vIre, lobhassa pAse NirayaM mahaMtaM / tamhA hi vIre virate vadhAto, chiMdijja sotaM lahubhUyagAmI // 8 // 121. gaMthaM pariNNAya ihajja' vIre, soyaM pariNNAya carejja daMte / ummugga' ladhuM iha mANavehiM, No pANiNaM pANe samAraMbhejjAsi // 9 // . tti bemi / // bIo uddesao sammatto // - - 'biiyaM no sevate', 'bIyaM no seve', 'bitiyaM nAsevae' - ye pAThAntara milate haiN| cUrNikAra isa vAkya kA artha karate haiM. "dvitIyaM mRSAvAdamasaMyamaM vA nAsevate " - dUsare mRSAvAda kA yA asaMyama (pApa) kA sevana nahIM krtaa| 'Nivvijja' pATha bhI milatA hai, jisakA artha hai - virakta hokara / 'pAvesu kammesu ' pATha cUrNi meM hai, jisakA artha hai - 'pAvaM kohAdikasAyA tesu' - pApa hai krodhAdi kaSAya unameM / cUrNi meM isake sthAna para 'chiMdijja sotaM Na hu bhUtagAmaM' pATha milatA hai| uttarArdha kA artha yoM hai - IryAsamiti Adi se yukta sAdhaka 14 prakAra ke bhUtagrAma (prANi - samUha) kA chedana na kre| 'iha'jja' ke sthAna para 'iha vajja' evaM 'ihejja' pATha bhI milate haiN| 'iha ajja' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai- "iha pavayaNe, ajjeva mA cirA" - isa pravacana meM Aja hI - bilkula vilamba kiye binA pravRtta ho jAo / 'sogaM', 'sotaM' pAThAntara bhI haiM, 'sogaM' kA artha zoka hai| 'ummurga' ke sthAna para 'ummagga' bhI milatA hai, jisakA artha hotA hai - unmajjana / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 119-121 ___ he jJAnI ! viSayoM ko nissAra dekhakara (tU viSayAbhilASA mata kr)| kevala manuSyoM ke hI, janma-maraNa nahIM, devoM ke bhI upapAta (janma) aura cyavana (maraNa) nizcita haiM, yaha jAnakara (viSaya-sukhoM meM Asakta mata ho)| he mAhana ! (ahiMsaka) tU ananya (saMyama yA ratnatraya rUpa mokSamArga) kA AcaraNa kr| vaha (ananyasevI muni) prANiyoM kI hiMsA svayaM na kare, na dUsaroM se hiMsA karAe aura na hiMsA karane vAle kA anumodana kre| _tU (kAmabhoga-janita) Amoda-pramoda se virakti kara (virakta ho)| prajAoM (striyoM) meM arakta (Asakti rahita) rh| anavamadarzI (samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSadarzI sAdhaka) pApakarmoM se viSaNNa - udAsIna rahatA hai| 120. vIra puruSa kaSAya ke Adi aMga - krodha (anantAnubandhI Adi cAroM prakAra ke krodha) aura mAna ko mAre (naSTa kare), lobha ko mahAna naraka ke rUpa meM dekhe| (lobha sAkSAt naraka hai), isalie laghubhUta (mokSagamana kA icchuka athavA aparigrahavRtti apanA kara) banane kA abhilASI, vIra (jIva) hiMsA se virata hokara srotoM (viSayavAsanAoM) ko chinna-bhinna kara ddaale|| 121. he vIra ! isa loka meM grantha (parigraha) ko jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se Aja hI avilamba chor3a de, isI prakAra (saMsAra ke) srota - viSayoM ko bhI jAnakara dAnta (indriya aura mana kA damana karane vAlA) banakara saMyama meM vicaraNa kr| yaha jAnakara ki yahIM (manuSya-janma meM) manuSyoM dvArA hI unmajjana (saMsAra-sindhu se taranA) yA karmoM se unmukta hone kA avasara milatA hai, muni prANiyoM ke prANoM kA samArambha-saMhAra na kre| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - 119veM sUtra meM viSaya-bhogoM se virakta hokara saMyama-sAdhanA meM juTe hue sAdhaka ko viSaya-bhogoM kI asAratA evaM jIvana kI anityatA kA sandeza dekara hiMsA, kAma-bhogajanita Ananda, abrahmacarya Adi pApoM se virata rahane kI preraNA dI gayI hai| ___ yaha nizcita hai ki jo manuSya viSaya-bhogoM meM prabala Asakti rakhegA, vaha unakI prApti ke lie hiMsA, krUra manovinoda, asatya, vyabhicAra, krodhAdi kaSAya, parigraha Adi vividha pApakarmoM meM pravRtta hogaa| ataH viSaya-bhogoM se virakta saMyamIjana ke lie ina saba pApakarmoM se dUra rahane tathA viSaya-bhogoM kI nissAratA evaM jIvana kI kSaNabhaMguratA kI preraNA denI anivArya hai| sAtha hI yaha bhI batAnA Avazyaka hai ki karmoM se mukta hone yA saMsAra-sAgara se pAra hone kA puruSArtha tathA usake phalasvarUpa mokSa kI prApti manuSya loka meM manuSya ke dvArA hI sambhava hai, anya lokoM meM yA anya jIvoM dvArA nhiiN| viSaya-bhoga isalie nissAra haiM ki unake prApta hone para tRpti kadApi nahIM hotii| isIlie bharata cakravartI Adi viSaya-bhogoM ko nissAra samajhakara saMyamAnuSThAna ke lie udyata ho gaye the, phira ve punaH unameM lipaTe nhiiN| 'uvavAyaM' aura 'cayaNaM' - ina donoM padoM ko aMkita karane kA Azaya yaha hai ki manuSyoM kA janma aura maraNa to sarvavidita hai hI, devoM ke sambandha meM jo bhrAnti hai ki unakA viSaya-sukhoM se bharA jIvana amara hai, ve janmate-marate nahIM, ataH ise batAne ke lie upapAta aura cyavana-ina do padoM dvArA devoM ke bhI janma-maraNa kA saMketa kiyA hai| 1. dekheM pRSTha 79 para devoM ke jarA sambandhI TippaNa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha itanA hI nahIM, viSaya-bhogoM kI niHsAratA aura jIvana kI anityatA ina do bAtoM dvArA saMsAra kI evaM saMsAra ke sabhI sthAnoM kI anityatA, kSaNikatA evaM vinazvaratA yahA~ dhvanita kara dI hai|' 'na chaNe, na chaNAvAe' ina padoM meM 'chaNa' zabda kA rUpAntara'kSaNa' hotA hai| kSaNu hiMsAyAm' hiMsArthaka 'kSaNu' dhAtu se 'kSaNa' zabda banA hai| ataH ina donoM padoM kA artha hotA hai, svayaM hiMsA na kare aura na hI dUsaroM ke dvArA hiMsA kraae| upalakSaNa se hiMsA karane vAle kA anumodana bhI na kre| 'aNaNNa' zabda kA tAtparya hai - ananya - mokssmaarg| kyoMki mokSamArga se anya - asaMyama hai aura jo anyarUpa asaMyama rUpa nahIM hai, vaha jJAnAdi ratnatrayAtmaka mokSamArga ananya hai| 'ananya' zabda mokSa, saMyama aura AtmA kI ekatA kA bhI bodhaka hai| ye AtmA se anya nahIM hai, AtmapariNati rUpa hI hai arthAt mokSa evaM saMyama AtmA meM hI sthita hai| ataH vaha AtmA se abhinna 'ananya' hai| 'aNomadaMsI' zabda kA tAtparya hai - smygdrshn-jnyaan-caaritrdrshii| avama kA artha hai - hiin| hIna hai - mithyAtva-avirati aadi| avamarUpa mithyAtvAdi se viparIta samyagdarzana-jJAna-cAritrAdi anavama ucca - mahAna haiN| sAdhaka ko sadA uccadraSTA honA caahie| anavama - udAtta kA draSTA - anavamadarzI yAnI samyagdarzana-jJAna-cAritradarzI hotA hai| lobha ko naraka isalie kahA gayA hai ki lobha ke kAraNa hiMsAdi aneka pApa hote haiM, jinase prANI sIdhA naraka meM jAtA hai - gItA meM bhI kahA hai - trividhaM narakasyedaM dvAraM nAzanamAtmanaH / kAmaH krodhastathA lobhaH tasmAdetat trayaM tyajet // ye tIna AtmanAzaka aura naraka ke dvAra haiM - kAma, krodha aura lobh| isalie manuSya ina tInoM kA parityAga kre| ___ 'lahubhUyagAmI ke do rUpa hote haiM - (1) laghubhUtagAmI aura (2) lghubhuutkaamii| laghubhUta - jo karmabhAra se sarvathA rahita hai - mokSa yA saMyama ko prApta karane ke lie jo gatizIla hai, vaha laghubhUtagAmI hai aura jo laghubhUta (aparigrahI yA niSpApa hokara bilkula halkA) banane kI kAmanA (manoratha) karatA hai, vaha laghubhUtakAmI hai| jJAtAsUtra meM laghubhUta tumbI kA udAharaNa dekara batAyA hai ki jaise - sarvathA leparahita hone para tumbI jala ke Upara A jAtI hai, vaise hI laghubhUta AtmA saMsAra se Upara mokSa meM pahuMca jAtA hai| // dvitIya uddezaka samApta // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 148 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 148 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 148 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 148 adhyayana 6 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana taio uddesao tRtIya uddezaka samatA-darzana 122. saMdhiM logassa jANittA Ayao bahiyA pAsa / tamhA Na haMtA Na vighAtae / jamiNaM aNNamaNNavitigiMchAe paDilehAe Na kareti pAvaM kammaM kiM tattha muNI kAraNaM siyA ? 123. samayaM tatthuvehAe appANaM vippasAdae / aNaNNaparamaM NANI No pamAde kayAi vi / Ayagutte sadA vIre jAyAmAyAe jAvae // 10 // virAgaM rUvehiM.gacchejjA mahatA khuDDaehiM vA / / AgatiM gatiM pariNNAya dohiM vi aMtehiM adissamANehiM se Na chijati, Na bhijati, Na Dajhati, Na hammati kaMcaNaM svvloe| 124. avareNa puvvaM Na saraMti ege kimassa tItaM kiM vA''gamissaM / bhAsaMti ege iha mANavA tu jamassa tItaM taM AgamissaM // 11 // NAtItamaTuMNa ya AgamissaM aTuM NiyacchaMti tathAgatA u / vidhUtakappe etANupassI NijjhosaittA / 1. 'muNI kAraNaM' isa prakAra ke padaccheda kiye hue pATha ke sthAna para 'muNikAraNaM' aisA ekapadIya pATha cUrNikAra ko abhISTa hai| isakI vyAkhyA yoM kI gaI hai vahA~- tattha muNissa kAraNaM, addohaNAtIti muNikAraNANi? tANi tattha Na saMti,"Na tattha muNi kAraNaM siyA tattha vi tAva muNi kAraNaM Na atthi| - kyA vahA~ (droha yA pApa) nahIM huA, usameM muni kA kAraNa hai? droha na hue, isIlie vahA~ ve muni ke kAraNa nahIM hue haiN| zAyada usameM muni kAraNa nahIM hai| vahA~ bhI muni kAraNa nahIM 2. nAgArjunIya vAcanA meM yahA~ adhika pATha isa prakAra hai - 'visayammi paMcagammI vi, duvihammi tiyaM tiyaM / bhAvao saThTha jANittA, se na lippaDa dosa vi // ' - zabdAdi pAMca viSayoM ke do prakAra haiM - iSTa, anisstt| unake bhI tIna-tIna bheda haiM - hIna, madhyama aura utkRSTa / inheM bhAvataH paramArthataH bhalI-bhAMti jAnakara vaha (muni) pApa karma se lipta nahIM hotA, kyoMki vaha unameM rAga aura dveSa nahIM krtaa| yahA~ cUrNikAra kA abhimata pATha yoM hai - kiha se atItaM, kiha AgamissaM ? jaha se atItaM, taha AgamissaM / ina paMktiyoM kA artha prAyaH eka-sA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha kA aratI ke ANaMde ? etthaMti aggahe 'care / savvaM hAsaM pariccajja allINagutto parivvae / 122. sAdhaka (dharmAnuSThAna kI apUrva) sandhi-belA samajha kara (prANi-loka ko duHkha na pahu~cAe) athavA pramAda karanA ucita nahIM hai| apanI AtmA ke samAna bAhya-jagata (dUsarI AtmAoM) ko dekha ! (sabhI jIvoM ko mere samAna hI sukha priya hai, duHkha apriya hai) yaha samajhakara muni jIvoM kA hamana na kare aura na dUsaroM se ghAta kraae| jo paraspara eka-dUsare kI AzaMkA se, bhaya se, yA dUsare ke sAmane (upasthiti meM) lajjA ke kAraNa pApa karma nahIM karatA, to kyA aisI sthiti meM usa (pApa karma na karane) kA kAraNa muni hotA hai ? (nahIM) 123. isa sthiti meM (muni) samatA kI dRSTi se paryAlocana (vicAra) karake AtmA ko prasAda - ullAsa yukta rkhe| ___ jJAnI muni ananya parama - (sarvocca parama satya, saMyama) ke prati kadApi pramAda (upekSA) na kre| vaha sAdhaka sadA Atmagupta (indriya aura mana ko vaza meM rakhane vAlA) aura vIra (parAkramI) rahe, vaha apanI saMyama-yAtrA kA nirvAha parimita - (mAtrA ke anusAra) AhAra se kre| ___ vaha sAdhaka choTe yA bar3e rUpoM - (dRzyamAna padArthoM) ke prati virati dhAraNa kre| samasta prANiyoM (naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke jIvoM) kI gati aura Agati ko bhalI-bhA~ti jAnakara jo donoM antoM (rAga aura dveSa) se dUra rahatA hai, vaha samasta loka meM kisI se (kahIM bhI) chedA nahIM jAtA, bhedA nahIM jAtA, jalAyA nahIM jAtA aura mArA nahIM jaataa| ____ 124. kucha (mUDhamati) puruSa bhaviSyakAla ke sAtha pUrvakAla (atIta) kA smaraNa nahIM krte| ve isakI cintA nahIM karate ki isakA atIta kyA thA, bhaviSya kyA hogA? kucha (mithyAjJAnI) mAnava yoM kaha dete haiM ki jo (jaisA) isakA atIta thA, vahI (vaisA hI) isakA bhaviSya hogaa| kintu tathAgata (sarvajJa) (rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa). na atIta ke (viSaya-bhogAdi rUpa) artha kA smaraNa karate haiM aura na hI bhaviSya ke (divyAMganA-saMgAdi vaiSayika sukha) artha kA cintana karate haiN| . (jisane karmoM ko vividha prakAra se dhUta-kampita kara diyA hai, aise) vidhUta ke samAna kalpa - AcAra vAlA maharSi inhIM (tathAgatoM) ke darzana kA anugAmI hotA hai, athavA vaha kSapaka maharSi vartamAna kA anudarzI ho (pUrva saMcita) karmoM kA zoSaNa karake kSINa kara detA hai| usa (dhUta-kalpa) yogI ke lie bhalA kyA arati hai aura kyA Ananda hai ? vaha isa viSaya meM (arati aura 1. isake badale cUrNi meM pATha hai - 'ettha piagarahe care' isakA artha isa prakAra kiyA hai - 'rAgadosehiM agaraho, tannimittaM jaha Na garahijjati Na rajjati dussiti vA' - grahaNa - (karmabandhana) hotA hai rAga aura dveSa se| rAga-dveSa ko grahaNa na karane para a graha ho jaaegaa| arthAt muni viSayAdi ke nimitta rAga-dveSa kA grahaNa nahIM karatA - na rAga se rakta hotA hai, na dveSa se dviSTa / 2. 'allINagutto' ke sthAna para 'AlINagutte' pATha bhI kvacit milatA hai| cUrNikAra ne - 'allINagutto' kA artha isa prakAra kiyA hai- dharma AyariyaM vA allINo tivihAe guttIe gutto-dharma meM tathA AcArya meM indriyAdi ko sameTa kara lIna hai aura tIna guptiyoM se gupta hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 122-124 Ananda ke viSaya meM) bilkula grahaNa rahita (agraha kisI prakAra kI pakar3a se dUra hokara vicaraNa kre| vaha sabhI prakAra ke hAsya Adi (pramAdoM) kA tyAga karake indriyanigraha tathA mana-vacana-kAyA ko tIna guptiyoM se gupta ( niyaMtrita) karate hue vicaraNa kare / vivecana - sUtra 122 se 124 taka saba meM AtmA ke vikAsa, Atma-samatA, Atma-zuddhi, Atma- prasannatA, Atma- jAgRti, Atma-rakSA, parAkrama, viSayoM se virakti, rAga-dveSa se dUra rahakara Atma-rakSaNa, AtmA kA atIta aura bhaviSya, karma se mukti, AtmA kI mitratA, Atma-nigraha Adi AdhyAtmika ArohaNa kA svara gU~ja rahA hai| saMdhiM logassa jANittA - yaha sUtra bahuta hI gahana aura artha gambhIra hai| vRttikAra ne saMdhi ke saMdarbha meM isakI vyAkhyA aneka prakAra se kI hai (1) udIrNa darzana mohanIya ke kSaya tathA zeSa ke upazAnta hone se prApta samyaktva bhAva - sandhi / (2) viziSTa kSAyopazamika bhAva prApta hone se samyagjJAna kI prApti rUpa bhAva - sandhi / (3) cAritra mohanIya ke kSayopazama se prApta samyak cAritra rUpa bhAva- sandhi / (4) sandhi kA artha sandhAna, milana yA jur3anA hai| karmodayavaza jJAna-darzana- cAritra ke TUTate hue adhyavasAya ko punaH jur3anA yA milanA bhAva - sandhi hai / (5) dharmAnuSThAna kA avasara bhI sandhi kahalAtA hai / AdhyAtmika ( kSAyopazamikAdi bhAva) sandhi ko jAnakara pramAda karanA zreyaskara nahIM hai, AdhyAtmika loka ke tIna stambhoM - jJAna-darzana- cAritra kA TUTane se satata rakSaNa karanA caahie| jaise kArAgAra meM banda kaidI ke lie dIvAra meM hue cheda yA ber3I ko TUTI huI jAnakara, pramAda karanA acchA nahIM hotA, vaise hI AdhyAtmika loka meM mumukSu ke lie bhI isa jIvana ko, moha-kArAgAra kI dIvAra kA yA bandhana kA chidra jAnakara kSaNabhara bhI putra, strI yA saMsAra sukha ke vyAmoha rUpa pramAda meM pha~se rahanA zreyaskara nahIM hotA / 1 'Ayao bahiyA pAsa' kA tAtparya hai - tU adhyAtmaloka ko apanI AtmA taka hI sImita mata samajha / apanI AtmA kA hI sukha-duHkha mata dekha / apanI AtmA se bAhara loka meM vyApta samasta AtmAoM ko dekha / ve bhI tere samAna haiM, unheM bhI sukha priya hai, duHkha apriya hai| isa prakAra Atma-samatA kI dRSTi prApta kara / / isI bodhavAkya kI phalazruti agale vAkya - 'tamhA Na haMtA Na vighAtAe' meM de dI hai ki AtmaupamyabhAva se sabhI ke duHkha-sukha ko apane samAna jAnakara kisI jIva kA na to svayaM ghAta kare, na dUsaroM se kraae| adhyAtmajJAnI muni pApa karma kA tyAga kevala kAyA se yA vacana se hI nahIM karatA, mana se bhI karatA hai / aisI sthiti meM vaha apane tyAga ke prati satata vaphAdAra rahatA hai| jo vyakti kisI dUsare ke lihAja, dabAva yA bhaya se athavA unake dekhane ke kAraNa pApakarma nahIM karatA, kintu parokSa meM chipakara karatA hai, vaha apane tyAga ke prati vaphAdAra kahA~ rahA? yahI zaMkA isa sUtra ( jamiNaM aNNamaNNaM.. siyA ? ) meM uThAyI gaI hai| isameM se dhvani yahI nikalatI hai ki jo vyakti vyavahAra - buddhi se prerita hokara dUsaroM ke bhaya, dabAva yA dekhate hue pApakarma nahIM karatA, yaha usakA saccA tyAga nahIM, kyoMki usake antaHkaraNa meM pApakarma-tyAga kI preraNA jagI nahIM hai| isalie vaha nizcayadRSTi se muni nahIM hai, mAtra vyavahAradRSTi se vaha muni kahalAtA hai| usake pApakarma tyAga meM usakA munitva kAraNa nahIM hai / 1. AcA0 TIkA patra 149 2. AcA0 TIkA patra 150 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha isI sUtra ke saMdarbha meM agale sUtra meM samatA ke mAdhyama se Atma- prasannatA kI preraNA dI gaI hai - isakA tAtparya yaha hai ki sAdhaka mana-vacana kAyA kI samatA ekarUpatA ko dekhe| dUsaroM ke dekhate hue pApakarma na karane kI taraha parokSa meM bhI na karanA, samatA hai| isa prakAra kI samatA se prerita hokara jo sAdhaka samaya (AtmA yA siddhAnta) ke prati vaphAdAra rahate hue lajjA, bhaya Adi se bhI pApakarma nahIM karatA, tapa-tyAga evaM saMyama kA paripAlana karatA hai, usameM usakA munitva kAraNa ho jAtA hai| 'samaya' ke yahAM tIna artha phalita hote haiM / samatA, AtmA aura siddhAnta / ina tInoM ke pariprekSya meM - ina tInoM ko kendra meM rakhakara sAdhaka ko pApakarma tyAga kI preraNA yahA~ dI gaI hai| isI se AtmA prasanna ho sakatI hai arthAt Atmika prasannatA ullAsa kA anubhava ho sakatA hai| jisake lie yahA~ kahA gayA hai - 'appANaM vippasAdae / ' 100 - - 'AgatiM gatiM pariNNAya' kA tAtparya yaha hai ki cAra gatiyA~ haiM, unameM se kisa gati kA jIva kauna-kauna sI gati meM A sakatA hai aura kisa gati se kahA~-kahA~ jA sakatA hai ? isakA UhApoha karanA caahie| jaise tiryaMca aura manuSya kI Agati aura gati (gamana) cAroM gatiyoM meM ho sakatI hai, kintu deva aura nAraka kI Agati-gati tiryaMca aura manuSya ina do hI gatiyoM se ho sakatI hai| kintu manuSya ina cAroM gatiyoM meM gamanAgamana kI prakriyA ko tor3akara paMcama gati - mokSagati meM bhI jA sakatA hai, jahA~ se lauTakara vaha anya kisI gati meM nahIM jaataa| usakA mUla kAraNa do antoM - rAga-dveSa kA lopa, nAza karanA hai| phira usa vizuddha mukta AtmA kA loka meM kahIM bhI chedana - bhedanAdi nahIM hotaa| 1. 2. 124veM sUtra kI vyAkhyA vRttikAra ne dArzanika, bhautika aura AdhyAtmika sAdhanA, ina tInoM dRSTiyoM se kI hai| kucha dArzanikoM kA mata hai - bhaviSya ke sAtha atIta kI smRti nahIM karanA caahie| ve bhaviSya aura atIta meM kAryakAraNa bhAva nahIM maante| kucha dArzanikoM kA mantavya hai - jaisA jisa jIva kA atIta thA, vaisA hI usakA bhaviSya hogaa| inameM cintA karane kI kyA jarUrata hai ? tathAgata (sarvajJa) atIta aura bhaviSya kI cintA nahIM karate, ve kevala vartamAna ko hI dekhate haiM / moha aura ajJAna se AvRtta buddhi vAle kucha loga kahate haiM ki yadi jIva ke naraka Adi janmoM se prApta yA usa janma meM bAlaka, kumAra Adi vaya meM prApta duHkhAdi kA vicAra smaraNa kareM yA bhaviSya meM isa sukhAbhilASI jIva ko kyA-kyA duHkha Ae~ge ? isakA smaraNa - cintana kareMge taba to vartamAna meM sAMsArika sukhoM kA upabhoga hI nahIM kara paaeNge| jaisA ki ve kahate haiM - AcA0 TIkA patra 150 AcA0 TIkA patra 150 - - keNa mametthuppattI kahaM io taha puNo vi gaMtavvaM / jo ettiyaM vi ciMtai itthaM so ko na nivviNNo // bhUtakAla se kisa karma ke kAraNa merI yahA~ utpatti huI ? yahA~ se marakara maiM kahA~ jAU~gA ? jo itanA bhI isa viSaya meM cintana kara letA hai, vaha saMsAra se udAsIna ho jAegA, saMsAra ke sukhoM meM use aruci ho jaaegii| kaI mithyAjJAnI kahate haiM - "atIta aura anAgata ke viSaya meM kyA vicAra karanA hai ? isa prANI kA jaisA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 124-127 101 bhI atIta-strI, puruSa, napuMsaka, subhaga-durbhaga, sukhI-duHkhI, kuttA, billI, gAya, brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra Adi rUpa rahA hai, vahI isa janma meM prApta aura anubhUta huA hai aura isa janma (vartamAna) meM jo rUpa (inameM se) prApta huA hai, vahI rUpa AgAmI janma (bhaviSya) meM prApta hogA, isameM pUchanA hI kyA hai ? sAdhanA karane kI bhI kyA jarUrata hai? __AdhyAtmika dRSTi vAle sAdhaka pUrva anubhUta viSaya-sukhopabhoga Adi kA smaraNa nahIM karate aura na bhaviSya ke lie viSaya-sukha prApti kA nidAna (kAmanAmUlaka saMkalpa) karate haiM kyoMki ve rAga-dveSa se mukta haiN| - tAtparya yaha hai - rAga-dveSa rahita hone se jJAnI jana na to atIta kAlIna viSaya-sukhoM ke upabhogAdi kA smaraNa karate haiM aura na hI bhaviSya meM viSaya-sukhAdi kI prApti kA cintana karate haiM / mohodayagrasta vyakti hI atIta aura anAgata ke viSaya-sukhoM kA cintana-smaraNa karate haiN| 'vidhUtakappe etANupassI' kA artha hai - jinhoMne aSTavidha karmoM ko naSTa (vidhUta) kara diyA hai, ve 'vidhUta' kahalAte haiM / jisa sAdhaka ne aise vidhUtoM kA kalpa-AcAra grahaNa kiyA hai, vaha vItarAga sarvajJoM kA anudarzI hotA hai| usakI dRSTi bhI inhIM ke anurUpa hotI hai| - arati, iSTa vastu ke prApta na hone yA viyoga hone se hotI hai aura rati (Ananda) iSTa-prApti hone se| parantu jisa sAdhaka kA citta dharma va zukladhyAna meM rata hai, jise Atma-dhyAna meM hI Atmarati - Atma saMtuSTi yA AtmAnanda kI prApti ho cukI hai, use isa bAhya arati yA rati (Ananda) se kyA matalaba hai? isalie sAdhaka ko preraNA dI gayI hai'etthaMpi aggahe care' arthAt AdhyAtmika jIvana meM bhI arati-rati (zoka yA harSa) ke mUla rAga-dveSa kA grahaNa na karatA huA vicaraNa kre| mitra-amitra-viveka 125. purisA ! tumameva tuma mittaM, kiM bahiyA mittamicchasi ? jaM jANejjA uccAlayitaM taM jANejjA dUrAlayitaM, jaM jANejjA dUrAlaitaM taM jANejjA uccAlaitaM / 126. purisA ! attANameva abhiNigijjha, evaM dukkhA pamokkhasi / 125. he puruSa (Atman) ! tU hI merA mitra hai, phira bAhara, apane se bhinna mitra kyoM DhU~Dha rahA hai ? jise tuma (adhyAtma kI) ucca bhUmikA para sthita samajhate ho, usakA ghara (sthAna) atyanta dUra (sarva AsaktiyoM se dUra yA mokSamArgoM meM) samajho, jise atyanta, dUra (mokSa mArga meM sthita) samajhate ho, use tuma ucca bhUmikA para sthita smjho|| 126. he puruSa ! apanA (AtmA kA) hI nigraha kr| isI vidhi se tU duHkha se (karma se) mukti prApta kara skegaa| satya meM samutthAna 127. purisA ! saccameva samabhijANAhi / saccassa ANAe se avaTThie medhAvI mAraM trti| sahite dhammamAdAya seyaM samaNupassati / AcA0 TIkA patra 151 2. AcA0 TIkA patra 152 'uvaTThie se mehAvI' - yaha pAThAntara bhI hai Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskantha duhato jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jaMsi ege pamAdeti / sahite dukkhamattAe puTTho No jhaMjhAe / pAsimaM davie logAlogapavaMcAto muccati tti bemi / ||tio uddesao samatto // 127. he puruSa ! tU satya ko hI bhalIbhA~ti samajha ! satya kI AjJA (maryAdA) meM upasthita rahane vAlA vaha medhAvI mAra (mRtyu, saMsAra) ko tara jAtA hai| satya yA jJAnAdi se yukta (sahita) sAdhaka dharma ko grahaNa karake zreya (Atma-hita) kA samyak prakAra se avalokana - sAkSAtkAra kara letA hai| rAga aura dveSa (ina) donoM se kaluSita AtmA jIvana kI vandanA, sammAna aura pUjA ke lie (hiMsAdi pApoM meM) pravRtta hotA hai| kucha sAdhaka bhI ina (vandanAdi) ke lie pramAda karate haiN| jJAnAdi se yukta sAdhaka (upasarga-vyAdhi Adi se janita) duHkha kI mAtrA se spRSTa hone para vyAkula nahIM hotaa| AtmadraSTA vItarAga puruSa loka meM Aloka (dvandoM) ke samasta prapaMcoM (vikalpoM) se mukta ho jAtA hai| vivecana - isa sUtra meM parama satya ko grahaNa karane aura tadanusAra pravRtti karane kI preraNA dI gaI hai| sAtha hI satyayukta sAdhaka kI upalabdhiyoM evaM asatyayukta manuSyoM kI anupalabdhiyoM kI bhI saMkSipta jhAMkI dikhAI hai| ___ 'saccameva samabhijANAhi' meM vRttikAra satya ke tIna artha karate haiM - (1) prANimAtra ke lie hitakarasaMyama, (2) guru-sAkSI se gRhIta pavitra saMkalpa (zapatha), (3) siddhAnta yA siddhAnta-pratipAdaka aagm| . sAdhaka kisI bhI mUlya para satya ko na chor3e, satya kI hI AsevanA, pratijJApUrvaka AcaraNa kare, sabhI pravRttiyoM meM satya ko hI Age rakhakara cle| satya - svIkRta saMkalpa evaM siddhAnta kA pAlana kare, yaha isa vAkya kA Azaya hai| 'duhato' (duhataH) ke cAra artha vRttikAra ne kiye haiM - (1) rAga aura dveSa do prakAra se, (2) sva aura para ke nimitta se, (3) ihaloka aura paraloka ke lie, (4) donoM se (rAga aura dveSa) jo hata hai, vaha durhata hai| 'jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe' - isa vAkya kA artha bhI gahana hai| manuSya apane vandana, sammAna evaM pUjA-pratiSThA ke lie bahuta ukhAr3a-pachAr3a karatA hai, apanI prasiddhi ke lie bahuta hI Arambha-samArambha, ADambara aura pradarzana karatA hai, sattAdhIza banakara prazaMsA pUjA-pratiSThA pAne ke hetu aneka prakAra kI chala-phareba evaM tikar3amabAjI karatA hai| aise kAryoM ke lie hiMsA, jhUTha, mAyA, chala-kapaTa, beImAnI, dhokhebAjI karane meM kaI loga siddhahasta hote haiM / apane tuccha, kSaNika jIvana meM rAga-dveSa-vaza pUjA-pratiSThA pAne ke lie bar3e-bar3e nAmI sAdhaka bhI 1. AcA0 TIkA patra 153 2. AcA0 TIkA patra 153 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 128-129 103 apane tyAga, vairAgya evaM saMyama kI bali de dete haiM, isake lie hiMsA, asatya, beImAnI, mAyA Adi karane meM koI doSa hI nahIM maante| jinheM tikar3amabAjI karanI AtI nahIM, ve mana hI mana rAga aura dveSa kI, moha aura ghRNA-IrSyA Adi kI laharoM para khelate rahate haiM, kara kucha nahIM sakate, para karmabandhana pracura mAtrA meM kara lete haiN| donoM hI prakAra ke vyakti pUjA-sammAna ke arthI haiM aura pramAdagrasta haiN|' 'jhaMjhAe' kA artha hai - manuSya duHkha aura saMkaTa ke samaya hataprabha ho jAtA hai, usakI buddhi kuNThita hokara kiMkarttavyamUDha ho jAtI hai, vaha apane sAdhanA-patha yA satya ko chor3a baiThatA hai| jhaMjhA kA saMskRta rUpa banatA hai - dhyandhatA (dhI+andhatA) - buddhi kI andhatA / sAdhaka ke lie yaha bahuta bar3A doSa hai / jhaMjhA do prakAra kI hotI hairAga jhaMjhA aura dveSa-jhaMjhA / iSTavastu kI prApti hone para rAga-jhaMjhA hotI hai, jabaki aniSTa vastu kI prApti hone para dveSajhaMjhA hotI hai| donoM hI avasthAoM meM sUjha-bUjha mArI jAtI hai| 2 lokAloka prapaMca kA tAtparya hai - caudaha rAjU parimita loka meM jo nAraka, tiryaMca Adi evaM paryAptakaaparyAptaka Adi saikar3oM AlokoM-avalokanoM ke vikalpa (prapaMca) haiM, vahI hai - lokAloka prapaMca / 3 // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao caturtha uddezaka kaSAya-vijayaM 128. se vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca / etaM pAsagassa daMsaNaM uvaratasatthassa paliyaMtakarassa, AyANaM sagaDabbhi / 129. je egaM jANati se savvaM jANati, je savvaM jANati se egaM jANati / savvato pamattassa bhayaM, savvato appamattassa Natthi bhayaM / je egaMNAme se bahuMNAme je bahuM NAme se egaM NAme / dukkhaM logassa jANittA, vaMtA logassa saMjogaM, jaMti vIrA mahAjANaM / AcA0 TIkA patra 153 AcArAMga TIkA patra 154 AcA0 TIkA patra 154 yahA~ pAThAntara bhI hai - je egaNAme se bahuNAme, je bahuNAme se egaNAme - isakA bhAva hai - jo eka svabhAva vAlA hai, (upazAnta hai) vaha aneka svabhAva vAlA (anya guNa yukta bhii)hai| jo aneka svabhAva vAlA hai vaha eka svabhAva vAlA bhI hai| 4. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pareNa paraM jaMti, gAvakaMkhaMti jIvitaM / evaM vigiMcamANe puDho vigiMcar3a, puDho vigiMcamANe egaM vigiMcai / saDDI ANAe medhAvI / logaM ca ANAe abhisamecyA akutobhayaM / atthi satthaM pareNa paraM, Natthi asatthaM pareNa paraM / AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 130. je kohadaMsI se mANadaMsI, je mANadaMsI se mAyadaMsI, je mAyadaMsI se lobhadaMsI, je lobhadaMsI se pejjadaMsI, je pejjadaMsI se dosadaMsI, je dosadaMsI se mohadaMsI, je mohadaMsI se gabbhadaMsI, je gabbhadaMsI se jammadaMsI, je jammadaMsI se mAradaMsI, je mAradaMsI se NirayadaMsI, je NirayadaMsI se tiriyadaMsI, je tiriyadaMsI se dukkhasI / hAvI abhiNivaTTejjA kodhaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca pejjaM ca dosaM ca mohaM ca gabdhaM ca jammaM ca mAraM ca ragaM ca tiriyaM ca dukkhaM ca / eyaM pAsagassa daMsaNaM uvarayasatthassa paliyaMtakarassa- AyANaM nisiddhA sagaDabbhi / 131. kimatthi uvadhI pAsagassa, Na vijjati ? Natthi tti bemi / // cauttho uddesao samatto // 128. vaha (satyArthI sAdhaka) krodha, mAna, mAyA aura lobha kA (zIghra hI) vamana (tyAga) kara detA hai / yaha darzana (upadeza) hiMsA se uparata tathA samasta karmoM kA anta karane vAle sarvajJa - sarvadarzI (tIrthaMkara) kA hai| jo karmoM ke AdAna (kaSAyoM, AsravoM) kA nirodha karatA hai, vahI sva-kRta (karmoM) kA bhettA (nAza karane vAlA) hai| 129. . jo eka ko jAnatA hai, vaha saba ko jAnatA hai / jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai / pramatta ko saba ora se bhaya hotA hai, apramatta ko kahIM ye bhaya nahIM hotaa| jo eka ko jhukAtA hai, vaha bahutoM ko jhukAtA hai, jo bahutoM ko jhukAtA hai, vaha eka ko jhukAtA hai| sAdhaka loka- (prANi-samUha ) ke duHkha ko jAnakara (usake hetu kaSAya kA tyAga kare ) vIra sAdhaka loka ke (saMsAra ke) saMyoga (mamatva - sambandha) kA parityAga kara mahAyAna (mokSapatha) ko prApta karate haiN| ve Age se Age bar3hate jAte haiM, unheM phira (asayaMmI) jIvana kI AkAMkSA nahIM rahatI / eka (anantAnubaMdhI kaSAya) ko (jItakara ) pRthak karane vAlA, anya (karmoM) ko bhI (jItakara ) pRthak kara detA hai, anya ko (jItakara ) pRthak karane vAlA, eka ko bhI pRthak kara detA hai / ( vItarAga kI ) AjJA meM zraddhA rakhane vAlA medhAvI hotA hai| sAdhaka AjJA se (jinavANI ke anusAra) loka ( SaTjIvanikAyarUpa yA kaSAyarUpa loka ) ko jAnakara (viSayoM) kA tyAga kara detA hai, vaha akutobhaya (pUrNa- abhaya ) ho jAtA hai| zastra (asaMyama) eka se eka bar3hakara tIkSNa se tIkSNatara hotA hai kintu azastra (saMyama) eka se eka bar3hakara nahIM hotA / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 130-131 105 130. jo krodhadarzI hotA hai, vaha mAnadarzI hotA hai; jo mAnadarzI hotA hai, vaha mAyAdarzI hotA hai; jo mAyAdarzI hotA hai, vaha lobhadarzI hotA hai; jo lobhadarzI hotA hai, vaha premadarzI hotA hai; jo premadarzI hotA hai, vaha dveSadarzI hotA hai; jo dveSadarzI hotA hai, vaha mohadarzI hotA hai; jo mohadarzI hotA hai, vaha garbhadarzI hotA hai; jo garbhadarzI hotA hai, vaha janmadarzI hotA hai; jo janmadarzI hotA hai, vaha mRtyudarzI hotA hai; jo mRtyudarzI hotA hai, vaha narakadarzI hotA hai: jo narakadarzI hotA hai, vaha tiryaMcadarzI hotA hai; jo tiryacadarzI hotA hai, vaha duHkhadarzI hotA hai; . (ataH) vaha medhAvI krodha, mAna, mAyA, lobha, prema, dveSa, moha, garbha, janma, mRtyu, naraka, tiryaMca aura duHkha ko vApasa lauTA de (dUra bhagA de)| yaha samasta karmoM kA anta karane vAle, hiMsA-asaMyama se uparata evaM nirAvaraNa draSTA (pazyaka) kA darzana (Agamokta upadeza) hai| jo puruSa karma ke AdAna - kAraNa ko rokatA hai, vahI sva-kRta (karma) kA bhedana kara pAtA hai| 131. kyA sarva-draSTA kI koI upadhi hotI hai, yA nahIM hotI ? nahIM hotii| - aisA maiM kahatA huuN| - vivecana - sUtra 128 se 131 taka meM kaSAyoM ke parityAga para vizeSa bala diyA gayA hai| sAtha hI kaSAyoM kA parityAga kauna karatA hai, unake parityAga se kyA upalabdhiyA~ prApta hotI haiM, kaSAyoM ke parityAgI kI pahicAna kyA hai? ina saba bAtoM para gambhIra cintana prastuta kiyA gayA hai| 128veM sUtra meM krodhAdi cAroM kaSAyoM ke vamana kA nirdeza isalie kiyA gayA hai ki sAdhu-jIvana meM kama se kama anantAnubandhI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA tyAga to avazya honA cAhie, parantu yadi cAritra-mohanIya karma ke udayavaza sAdhu-jIvana meM bhI apakAra karane vAle ke prati tIvra krodha A jAya, jAti, kula, bala, rUpa, zruta, tapa, lAbha evaM aizvarya Adi kA mada utpanna ho jAye, athavA para-vaMcanA yA pracchannatA, guptatA Adi ke rUpa meM mAyA kA sevana ho jAye, athavA adhika padArthoM ke saMgraha kA lobha jAga uThe to turanta hI saMbhala kara usakA tyAga kara denA cAhie, use zIghra hI mana se khader3a denA cAhie, anyathA vaha aDDA jamA kara baiTha jAegA, isalie yahAM zAstrakAra ne 'vaMtA' zabda kA prayoga kiyA hai| vRttikAra ne kahA hai - krodha, mAna, mAyA aura lobha ko vamana karane se hI pAramArthika (vAstavika) zramaNabhAva hotA hai, anyathA nhiiN| isa (kaSAya-parityAga) ko sarvajJa-sarvadarzI kA darzana isalie batAyA gayA hai ki kaSAya kA sarvathA parityAga kiye binA nirAvaraNa evaM sakala padArthagrAhI kevala (parama) jJAna-darzana kI prApti nahIM hotI aura na hI kaSAya-tyAga Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ke binA siddhi-sukha prApta ho sakatA hai|' 'AyANaM sagaDabbhi' - yaha vAkya isI uddezaka meM do bAra AyA hai, parantu pahalI bAra die gaye vAkya meM AyANaM ke bAda 'nisiddhA' zabda nahIM hai, jabaki dUsarI bAra prayukta isI vAkya meM nisiddhA' zabda prayukta hai| isakA rahasya vicAraNIya hai| lagatA hai - lipikAroM kI bhUla se 'nisiddhA' zabda chUTa gayA hai| 2 . 'AdAna' zabda kA artha vRttikAra ne isa prakAra kiyA hai - 'Atma-pradezoM ke sAtha ATha prakAra ke karma jina kAraNoM se AdAna - grahaNa kiye jAte haiM, cipakAye jAte haiM, ve hiMsAdi pAMca Asrava, aThAraha pApasthAna yA unake nimitta rUpa kaSAya - AdAna haiN|" - ina kaSAyarUpa AdAnoM kA jo praveza roka detA hai, vahI sAdhaka aneka janmoM meM upArjita svakRta karmoM kA bhedana karane vAlA hotA hai| 4 / Atma-jAgRti yA AtmasmRti ke abhAva meM hI kaSAya kI utpatti hotI hai| isalie yaha bhI eka prakAra se pramAda hai aura jo pramAdagrasta hai, use kaSAya yA tajanita karmoM ke kAraNa saba ora se bhaya hai| pramatta vyakti dravyataHsabhI Atma-pradezoM se karma saMcaya karatA hai, kSetrataH- chaha dizAoM meM vyavasthita, kAlataH - pratikSaNa, bhAvataHhiMsAdi tathA kaSAyoM se karma saMgraha karatA hai| isalie pramatta ko isa loka meM bhI bhaya hai, paraloka meM bhii| jo Atmahita meM jAgRta hai, use na to saMsAra kA bhaya rahatA hai, na hI karmoM kaa| 5 . 'egaM jANai0' isa vAkya kA tAtparya yaha hai ki jo viziSTa jJAnI eka paramANu Adi dravya tathA usake kisI eka bhUta-bhaviSyat paryAya athavA sva yA para-paryAya ko pUrNa rUpa se jAnatA hai, vaha samasta dravyoM evaM para-paryAyoM ko jAna letA hai, kyoMki samasta vastuoM ke jJAna ke binA atIta-anAgata paryAyoM sahita eka dravya kA pUrNa jJAna nahIM ho sktaa| isI prakAra jo saMsAra kI sabhI vastaoM ko jAnatA hai. vaha kisI eka vasta ko bhI usake atIta-anAgata paryAyoM sahita jAnatA hai| eka dravya kA siddhAnta dRSTi se vAstavika lakSaNa isa prakAra batAyA gayA hai - egadaviyassa je atthapajavA vaMjaNapajjavA vAvi / tIyA'NAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 'eka dravya ke jitane arthaparyava aura vyaMjanaparyava atIta, anAgata aura vartamAna meM hote haiM, utane saba milAkara eka dravya hotA hai|" pratyeka vastu dravyadRSTi se anAdi, ananta aura ananta dharmAtmaka hai| usake bhUtakAlIna paryAya ananta haiM, bhaviSyatkAlIna paryAya bhI ananta hoMge aura ananta dharmAtmaka hone se vartamAna paryAya bhI ananta haiN| ye saba usa vastu ke sva-paryAya haiN| inake atirikta usa vastu ke sivAya jagat meM jitanI dUsarI vastue~ haiM unameM se pratyeka ke pUrvokta rIti se jo ananta-ananta paryAya haiM, ve saba usa vastu ke para-paryAya haiN| AcA0 TIkA patra 154 AcA0 TIkA patra 155 AcA0 TIkA patra 155 __ AcA0 TIkA patra 155 AcA0 TIkA patra 155 AcA0 zIlA TIkA patrAMka 155 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 130-131 107 ye para-paryAya bhI sva-paryAyoM ke jJAna meM sahAyaka hone se usa vastu sambandhI haiM / jaise sva-paryAya vastu ke sAtha astitva sambandha se jur3e hue haiM, usI prakAra para-paryAya bhI nAstitva sambandha se usa vastu ke sAtha jur3e haiN| isa prakAra vastu ke ananta bhUtakAlIna, ananta bhaviSyatkAlIna, ananta vartamAnakAlIna sva-paryAyoM ko aura anantAnanta ko jAna lene para hI usa eka vastu kA sampUrNa jJAna ho sakatA hai / isake lie anantajJAna kI AvazyakatA hai| anantajJAna hone para hI eka vastu pUrNarUpa se jAnI jAtI hai aura jisameM anantajJAna hogA, vaha saMsAra kI sarva vastuoM ko jaanegaa| isa apekSA se yahAM kahA gayA hai ki jo eka vastu ko pUrNa rUpa se jAnatA hai, vaha sabhI vastuoM ko pUrNa rUpa se jAnatA hai aura jo sarva vastuoM ko pUrNa rUpa se jAnatA hai, vahI eka vastu ko pUrNa rUpa se jAnatA hai| yahI tathya isa zloka meM prakaTa kiyA gayA hai - _eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTA / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 'je egaM nAme0 'isa sUtra kA Azaya bhI bahuta gambhIra hai - (1) jo vizuddha adhyavasAya se eka anantAnubandhI krodha ko namA detA hai - kSaya kara detA hai, vaha bahuta se anantAnubandhI mAna Adi ko namA-khapA detA hai, athavA apane hI antargata apratyAkhyAnI Adi kaSAya - prakAroM ko namA-khapA detA hai| (2) jo eka mohanIya karma ko namA detA hai - kSaya kara detA hai, vaha zeSa karma prakRtiyoM ko bhI namA-khapA detA hai| isI prakAra jo bahuta se kama sthiti vAle karmoM ko namA-khapA detA hai, vaha utane samaya meM eka anantAnubandhI kaSAya ko namAtA-khapAtA hai, athavA eka mAtra mohanIya karma ko (utane samaya meM) namAtA-khapAtA hai, kyoMki mohanIya karma kI utkaSTa sthiti 70 koTA-koTI sAgaropamakAla kI hai. jabaki zeSa karmoM kI 20 yA 30 koTAkoTI sAgaropama se adhika sthiti nahIM hai| yahA~ 'nAma' zabda 'kSapaka' (kSaya karane vAlA) yA 'upazAmaka' artha meM grahaNa karanA abhISTa hai| upazamazreNI kI dRSTi se bhI isI taraha ekanAma, bahunAma kI caturbhaMgI samajha lenI caahie|' __kaSAya-tyAga kI upalabdhiyAM batAte hue, 'jaMti vIrA mahAjANaM pareNa paraM jaMti' ityAdi vAkya kahe gaye haiN| karma-vidAraNa meM samartha, sahiSNu, yA kaSAya-vijayI sAdhaka vIra kahalAte haiM / vRttikAra ne 'mahAyAna' zabda ke do artha kiye haiM - (1) mahAn yAna (jahAja) mahAyAna hai, vaha ratnatrayarUpa dharma hai, jo mokSa taka sAdhaka ko pahuMcA detA hai| 2 (2) jisameM samyagdarzana traya rUpa mahAn yAna haiM, usa mokSa ko mahAyAna kahate haiM / 3 ... 'mahAyAna' kA eka artha-vizAla patha athavA 'rAjamArga' bhI ho sakatA hai / saMyama kA patha - rAjamArga hai, jisa para sabhI koI nirbhaya hokara cala sakate haiN| 'pareNa paraM jaMti' kA zabdazaH artha to kiyA jA cukA hai| parantu isakA tAtparya hai AdhyAtmika dRSTi se (kaSAya-kSaya karake) Age se Age bddh'naa| vRttikAra ne isakA spaSTIkaraNa yoM kiyA hai - samyagjJAna prApta karane se 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 156 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 156 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 156 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha naraka - tiryaMcagatiyoM meM bhramaNa ruka jAtA hai, sAdhaka samyagjJAna evaM samyak cAritra kA yathAzakti pAlana karake AyuSya kSaya hone para saudharmAdi devalokoM meM jAtA hai, puNya zeSa hone se vahA~ se manuSyaloka meM karmabhUmi, AryakSetra, sukulajanma, manuSyagati tathA saMyama Adi pAkara viziSTatara anuttara devaloka taka pahu~ca jAtA hai| phira vahA~ se cyavakara manuSya janma tathA ukta uttama saMyoga prApta kara utkRSTa saMyama pAlana karake samasta karmakSaya karake mokSa prApta kara letA hai| isa prakAra para arthAt saMyamAdi ke pAlana se para - arthAt svarga- paramparA se apavarga (mokSa) bhI prApta kara letA hai| athavA para- samyagdRSTi guNasthAna (4) se uttarottara Age bar3hate-bar3hate sAdhaka ayogikevalI guNasthAna (14) taka pahu~ca jAtA hai| athavA para - anantAnubandhI ke kSaya se para- darzanamoha - cAritramoha kA kSaya athavA bhavopagrAhI- ghAtI karmoM kA kSaya kara letA hai| uttarottara tejolezyA prApta kara letA hai, yaha bhI 'pareNa paraM jaMti' kA artha hai / 108 'NAvakaMkhaMti jIvitaM' ke do artha vRttikAra ne kiye haiM - (1) dIrghajIvitA nahIM cAhate, karmakSaya ke lie udyata kSapaka sAdhaka isa bAta kI paravAha (cintA) nahIM karate ki jIvana kitanA bItA hai, kitanA zeSa rahA hai| (2) ve asaMyamI jIvana kI AkAMkSA nahIM krte| 2 - 'egaM vigiMcamANe ' isa sUtra kA Azaya yaha hai ki kSapakazreNI para ArUDha utkRSTa sAdhaka eka anantAnubandhIkaSAya kA kSaya karatA huA, pRthak - anya darzanAvaraNa Adi kA bhI kSaya kara letA hai| AyuSyakarma baMdha bhI gayA ho to bhI darzanasaptaka kA kSaya kara letA hai| pRthak-anya kA kSaya karatA huA eka anantAnubandhI nAmaka kaSAya kA bhI kSaya kara detA hai| 'vigiMca' zabda kA artha 'kSaya karanA' hI grahaNa kiyA gayA hai| - 'atthi satthaM pareNa paraM' * isa sUtra kI zabdAvalI ke pIche rahasya yaha hai ki janasAdhAraNa ko zastra se bhaya lagatA hai, sAdhaka ko bhI, phira vaha akutobhaya kaise ho sakatA hai? isI kA samAdhAna isa sUtra dvArA kiyA gayA hai ki dravyazastra uttarottara tIkhA hotA hai, jaise eka talavAra hai, usase bhI teja dUsarA zastra ho sakatA hai| jaise zastroM meM uttarottara, tIkSNatA milatI hai, vaisI tIkSNatA azastra meM nahIM hotii| azastra haiM- saMyama, maitrI, kSamA, kaSAya-kSaya, apramAda aadi| inameM eka-dUsare se pratiyogitA nahIM hotii| isI prakAra bhAvazastra haiM- dveSa, ghRNA, krodhAdi, kaSAya, ye sabhI uttarottara tIvra-manda hote haiN| jaise rAma ko zyAma para maMda krodha huA, hari para vaha tIvra huA aura rozana para vaha aura bhI tIvratara ho gayA, kintu 'kamala' para usakA krodha tIvratama ho gyaa| isa prakAra saMjvalana, pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI aura anantAnubandhI krodha kI taraha mAna, mAyA, lobha tathA dveSa Adi meM uttarottara tIvratA hotI hai| kintu azastra meM samatA hotI hai| samabhAva ekarUpa hotA hai, vaha eka ke prati maMda aura dUsare ke prati tIvra nahIM ho sakatA hai| 'je kohadaMsI' ityAdi krama-nirUpaNa kA Azaya bhI krodhAdi kA svarUpa jAnakara unakA parityAga karane vAle sAdhaka kI pahicAna batAnA hai| krodhadarzI Adi meM jo 'darzI' zabda jor3A gayA hai, usakA tAtparya hai - krodhAdi ke 1. 2. 3. 4.. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 156 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 157 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 157 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 157 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 130-131 109 svarUpa tathA pariNAma Adi ko jo pahale jJaparijJA se jAnatA hai, dekha letA hai, phira pratyAkhyAnaparijJA se unakA parityAga karatA hai, kyoMki jJAna sadaiva anartha kA parityAga karatA hai| ___ 'jJAnasya phalaM virati' - jJAna kA phala pApoM kA parityAga karanA hai, yaha ukti prasiddha hai| isI lambe krama ko batAne ke lie zAstrakAra svayaM nirUpaNa karate haiM - ___ 'se mehAvI abhiNivaTTejjA kodhaM ca krodhAdi ke svarUpa ko jAna lene ke bAda sAdhaka krodhAdi se... turanta haTa jAye, nivRtta ho jaae|' ||cturth uddezaka samApta // // zItoSNIya tRtIya adhyayana samApta // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 158 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva-caturtha adhyayana) prAthamika 0 o AcArAMga sUtra ke caturtha adhyayana kA nAma 'samyaktva' hai| O samyaktva vaha adhyayana hai - jisameM AdhyAtmika jIvana se sambandhita satyoM - sacAiyoM - samyak vastutattvoM kA nirUpaNa ho| yathArtha vastusvarUpa kA nAma samyaktva hai|' samyaktva zabda se bhAva samyak kA grahaNa karanA yahA~ abhISTa hai, dravya samyak kA nhiiN| 9 bhAva samyak cAra prakAra ke haiM, jo mAkSa ke aMga haiM 2 - (1) samyagdarzana, (2) samyagjJAna, (3) samyakcAritra aura (4) smyktp| ina cAroM bhAva-samyak-tattvArthoM kA pratipAdana karanA hI samyaktva adhyayana kA uddezya hai| 0 dravya samyak sAta prakAra se hotA hai-(1) mano'nukUla banAne se (2) dravya ko susaMskRta karane se, (3) kucha dravyoM ko saMyukta karane (milAne) se, (4) lAbhadAyaka dravya prayukta (prayoga) karane se, (5) khAyA huA dravya prakRti ke lie upayukta hone se, (6) kucha kharAba dravyoM ko nikAla (parityakta kara) dene se zeSa dravya aura (7) kisI dravya meM se sar3A huA bhAga kATa (chinna kara) dene se bacA huA dravya / / / - isI prakAra bhAva samyak bhI sAta prakAra se hotA hai| bhAva samyak bhI kRta, susaMskRta, saMyukta, prayukta, upayukta, parityakta aura chinnarUpa se sAta prakAra se hotA hai / isakA paricaya yathAsthAna diyA jaayegaa| samyaktva adhyayana ke cAra uddezaka haiM / isI bhAvasamyaktva ke pariprekSya meM cAroM uddezakoM meM vastutattva kA sAMgopAMga pratipAdana kiyA gayA hai| prathama uddezaka meM yathArtha vastutattva kA pratipAdana hone se samyagvAda kI carcA hai| (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 159 (kha)'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' - tattvArtha012 (ga) uttarAdhyayana sUtra a0 28, gA0 1,2,3 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 159 AcA0 niyukti gAthA 218 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . _ - // . dvitIya uddezaka meM vibhinna dharma-pravAdiyoM (pravaktAoM) ke pravAdoM meM yukta-Ayukta kI vicAraNA hone se dharma-parIkSA kA nirUpaNa hai| tRtIya uddezaka meM nirdoSa-niravadya tapa kA varNana hone se usakA nAma samyak tapa hai| caturtha uddezakaM meM samyak cAritra se sambandhita nirUpaNa hai| isa prakAra cAra uddezakoM meM kramazaH samyagjJAna, samyagdarzana, samyak tapa aura samyak cAritra, ina cAroM bhAva samyakoM kA bhalIbhA~ti vizleSaNa hai| niyuktikAra ne bhAva samyak ke tIna hI prakAra batAye haiM-samyagdarzana, samyagjJAna aura smykcaaritr| inameM darzana aura cAritra ke kramazaH tIna-tIna bheda haiM - (1) aupazamika, (2) kSAyopazamika aura (3) kSAyika / samyagjJAna ke do bheda haiM - (1) kSAyopazamika aura (2) kSAyika jJAna / prastuta caturtha adhyayana ke cAra uddezaka sUtra 132 se prArambha hokara sUtra 146 para samApta hote " hai / 0 1. 2. AcA0 niyukti gAthA 215, 216 (ka) AcA0 niyukti gAthA 119, tattvArtha sUtra 2 / 3 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 159 . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagvAda : ahiMsA ke saMdarbha meM 'sammattaM' cautthaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'samyaktva' caturtha adhyayana : prathama uddezaka 132. se bemi - je ya atItA je ya paDuppaNNA je ya AgamissA arahaMtA bhagavaMtA te savve evamAikkhaMti, evaM bhAti, evaM paNNaveMti, evaM parUveMti - savve pANA savve bhUtA savve jIvA savve sattA'Na haMtavvA, Na ajjAvetavvA Na parighettavvA, Na paritAveyavvA, Na uddaveyavvA / esa dhamme suddhe Nitie sAsae samecca loyaM khetaNNehiM ' pavedite / taM jahA - uTThiesu vA aNuTThiesuvA, uvaTThiesu vA, aNuvaTThiesu vA, uvaratadaMDesu vA aNuvaratadaMDesu vA sovadhiesu vA aNuvahiesu vA, saMjogaraesu vA asaMjogaraesu vA / 133. taccaM cetaM tahA cetaM assiM cetaM pavuccati / taM Aitu NaNihe, Na Nikkhive, jANittu dhammaM jahA tahA / diTThahiM NivveyaM gacchejA / No logassesaNaM care / jassa Natthi imA NAtI aNNA tassa kato siyA / diTTaM sutaM mayaM viNNAyaM jameyaM parikahijjati / samamANA palemANA puNo puNo jAtiM pakappeMtI / aho rAto ya jatamANe dhIre sayA AgatapaNNANe, pamatte bahiyA pAsa, appamatte sayA parakkamejjAsi tti bemi / 1. 132. // paDhamo uddesao samatto // . maiM kahatA hU~ - jo arhanta bhagavAn atIta meM hue haiM, jo vartamAna meM haiM aura jo bhaviSya meM hoMge - ve saba aisA AkhyAna 'khetaNNerhi' ke sthAna para 'kheaNNehiM', 'khedaNNehiM' Adi zabda haiM, artha pUrvavat hai| cUrNikAra ne 'khittaNNo' (kSetrajJa) zabda kA nirvacana isa prakAra kiyA hai- 'khittaM AgAsaM, khittaM jANatIti khittaNNo, taM tu AhArabhUtaM davvaM-kAla- bhAvANaM amuttaM ca pavuccati / muttAmuttANi khittaM ca jANato pAeNa davvAdINi jANai / jo vA saMsAriyANi dukkhANi jANati so 'khittaNNo paMDito vaa|'-kssetr arthAt AkAza, kSetra ko jo jAnatA hai, vaha kSetrajJa hai| AkAza yA kSetra dravya-kAla-bhAvoM AdhArabhUta aura amUrta hai| mUrta-amUrta aura kSetra ko jo jAnatA hai, vaha prAyaH dravyAdi ko jAnatA hai| athavA jo sAMsArika duHkhoM ko jAnatA hai, vaha bhI kSetrajJa yA paNDita kahalAtA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 132-133 113 (kathana) karate haiM, aisA (pariSad meM) bhASaNa karate haiM, (ziSyoM kA saMzaya nivAraNa karane hetu -) aisA prajJApana karate haiM, (tAttvika dRSTi se -) aisA prarUpaNa karate haiM - samasta prANiyoM, sarva bhUtoM, sabhI jIvoM aura sabhI sattvoM kA (DaMDA Adi se) hanana nahIM karanA cAhie, balAt unheM zAsita nahIM karanA cAhie, na unheM dAsa banAnA cAhie, na unheM paritApa denA cAhie aura na unake prANoM kA vinAza karanA caahie| yaha ahiMsA dharma zuddha, nitya aura zAzvata hai / khedajJa arhantoM ne (jIva - ) loka ko samyak prakAra se jAnakara isakA pratipAdana kiyA hai| (arhantoM ne isa dharma kA una sabake lie pratipAdana kiyA. hai), jaise ki - jo dharmAcaraNa ke lie uThe haiM, athavA abhI nahIM uThe haiM; jo dharmazravaNa ke lie upasthita hue haiM, yA nahIM hue haiM; jo (jIvoM ko mAnasika, vAcika aura kAyika) daNDa dene se uparata haiM, athavA anuparata haiM; jo (parigraharUpa) upadhi se yukta haiM, athavA upadhi se rahita haiM, jo saMyogoM (mamatva sambandhoM) meM rata haiM, athavA saMyogoM meM rata nahIM haiN| 133. vaha (arhatprarUpita ahiMsA dharma) tattva - satya hai, tathya hai (tathArUpa hI hai)| yaha isa (arhatpravacana) meM samyak prakAra se pratipAdita hai| sAdhaka usa (arhat bhASita-dharma) ko grahaNa karake (usake AcaraNa hetu apanI zaktiyoM ko) chipAe nahI aura na hI use (Aveza meM Akara) pheMke yA chodd'e| dharma kA jaisA svarUpa hai, vaisA jAnakara (AjIvana usakA AcaraNa kre)| . (iSTa-aniSTa) rUpoM (indriya-viSayoM) se virakti prApta kre| vaha lokaiSaNA meM na bhttke| jisa mumukSu meM yaha (lokaiSaNA) buddhi (jJAti-saMjJA) nahIM hai, usase anya (sAvadyArambha-hiMsA) pravRtti kaise hogI ? athavA jisameM samyaktva jJAti nahIM hai yA ahiMsA buddhi nahIM hai, usameM dUsarI viveka buddhi kaise hogI? .. yaha jo (ahiMsA dharma) kahA jA rahA hai, vaha iSTa, zruta (sunA huA), mata (mAnA huA) aura vizeSa rUpa se jJAta (anubhUta) hai| hiMsA meM (gRddhipUrvaka) race-pace rahane vAle aura usI meM lIna rahane vAle manuSya bAra-bAra janma lete rahate haiN| (mokSamArga meM) aharniza yatna karane vAle, satata prajJAvAna, dhIra sAdhaka ! unheM dekha jo pramatta haiM, (dharma se) bAhara haiM / isalie tU apramatta hokara sadA (ahiMsAdi rUpa dharma meM) parAkrama kr| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - ina do sUtroM meM ahiMsA ke tattva kA samyak nirUpaNa, ahiMsA kI traikAlika evaM sArvabhaumika mAnyatA, sArvajanInatA evaM isakI satya-tathyatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| sAtha hI ahiMsA vrata ko svIkAra karane vAle sAdhaka ko kahA~-kahA~, kaise-kaise sAvadhAna rahakara ahiMsA ke AcaraNa ke lie parAkrama karanA cAhie ? yaha bhI batA diyA gayA hai| yahI ahiMsA dharma ke sambandha meM samyagvAda kA prarUpaNa hai| 'se bemi' ina padoM dvArA gaNadhara, tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra dvArA jJAta, atIta-anAgata-vartamAna tIrthaMkaroM dvArA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha prarUpita, anubhUta, kevalajJAna dvArA dRSTa ahiMsA dharma kI sArvabhaumikatA kI ghoSaNA karate haiN|' AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa meM thor3A-thor3A antara hai| dUsaroM ke dvArA prazna kiye jAne para usakA uttara denA AkhyAna - kathana hai, deva-manuSyAdi kI pariSad meM bolanA - bhASaNa kahalAtA hai, ziSyoM kI zaMkA kA samAdhAna karane ke lie kahanA'prajJApana' hai, tAttvika dRSTi se kisI tattva yA padArtha kA nirUpaNa karanA 'prarUpaNa' hai| prANa, bhUta, jIva aura satva vaise to ekArthaka mAne gae haiM, jaise ki AcArya jinadAsa kahate haiM - 'egaTThitA vA ete' kintu ina zabdoM ke kucha vizeSa artha bhI svIkAra kie gaye haiN| 3 / / "haMtavvA' se lekara 'uddeveyavvA' taka hiMsA ke hI vividha prakAra batAye gaye haiM / inakA artha pRthak-pRthak isa prakAra hai - 'haMtavvA' - DaMDA/cAbuka Adi se maarnaa-piittnaa| 'ajAvetavvA' - balAt kAma lenA, jabarana Adeza kA pAlana karAnA, zAsita krnaa| 'paridhettavvA' - baMdhaka yA galAma banAkara apane kabje meM rkhnaa| dAsa-dAsI Adi rUpa meM rkhnaa| 'paritAveyavA' 5 - paritApa denA. satAnA. hairAna karanA. vyathita krnaa| "uddeveyavvA' - prANoM se rahita karanA, mAra ddaalnaa| yaha ahiMsA dharma kiMcita hiMsAdi se mizrita yA pApAnubandhayukta nahIM hai, ise dyotita karane hetu 'zuddha' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| yA traikAlika aura sArvadezika, sadA sarvatra vidyamAna hone se ise 'nitya' kahA hai, kyoMki paMcamahAvideha meM to yaha sadA rahatA hai| zAzvata isalie kahA hai ki yaha zAzvata - siddhagati kA kAraNa hai| bhagavAn mahAvIra ne pratyeka AtmA meM jJAnAdi ananta kSamatAoM kA nirUpaNa karake sabako svatantra rUpa se satya kI khoja karane kI preraNA dI - 'appaNA saccamesejjA' - yaha kahakara / yahI kAraNa hai ki unhoMne kisI para ahiMsA dharma ke vicAra thope nahIM, yaha nahIM kahA ki "maiM kahatA hU~, isalie svIkAra kara lo|" balki bhUta, bhaviSya, vartamAna ke sabhI tIrthaMkaroM dvArA prarUpita hai, isalie yaha ahiMsAdharma sArvabhaumika hai, sarvajana-grAhya hai, vyavahArya hai, sarvajJoM ne 1. atIta ke tIrthakara ananta haiM, kyoMki kAla anAdi hotA hai| bhaviSya ke bhI ananta haiM, kyoMki AgAmI kAla bhI ananta hai, vartamAna meM kama se kama (jaghanya)20 tIrthaMkara haiM jo pAMca mahAvidehoM meM se pratyeka meM cAra-cAra ke hisAba se haiN| adhika se adhika (utkRSTa) 170 tIrthakara ho sakate haiN| mahAvideha kSetra 5 haiM, unameM pratyeka meM 32-32 tIrthaMkara hote haiM, ataH 3245 160 tIrthakara hue|5 bharata kSetroM meM pAMca aura 5 airAvata kSetroM meM pAMca-yoM kula milAkara eka sAtha 170 tIrthaMkara ho sakate haiN| kucha AcAryoM kA kahanA hai ki meru parvata se pUrva aura apara mahAvideha meM eka-eka tIrthakara hote haiM,yoM 5 mahAvidehoM meM 10 tIrthakara vidyamAna hote haiN| jaisA ki eka AcArya ne kahA hai sattarasayamukkosaM, iare dasa samayakhettajiNamANaM / cottIsa paDhamadIve aNaMtaraddhe ya te duguNA // -AcA0 vRtti patra 162 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 162 dekhie prathama adhyayana sUtrAMka 49 kA vivecana AcA0 niyukti gA0 225, 226 tathA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 162 paritApanA ke vividha prakAroM ke cintana ke lie airyApathika (iriyAvahiyA) sUtra meM gaThita 'abhihayA' se lekara 'jIviyAo. vavaroviA' taka kA pATha dekheN| -zramaNasUtra (upA0 amaramuni) pR0 54 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 163 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka sUtra 134 115 kevalajJAna ke prakAza meM ise dekhA hai, anubhava kiyA hai, laghukarmI bhavya jIvoM ne ise sunA hai, abhISTa mAnA hai / jIvana meM Acarita hai, isake zubha-pariNAma bhI jAne-dekhe gae haiM, isa prakAra ahiMsA dharma kI mahattA evaM upayogitA batAne ke lie hI 'uTThiesu' se lekara isa uddezaka ke antima vAkya taka ke sUtroM dvArA ullekha kiyA gayA hai, tAki sAdhaka kI dRSTi, mati, gati, niSThA aura zraddhA ahiMsAdharma meM sthira ho jaae| ___'didvehiM NivveyaM gacchejjA' kA Azaya yaha hai ki iSTa yA aniSTa rUpa jo ki dRSTa haiM - zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza haiM, unameM nirveda - vairAgya dhAraNa kre| iSTa ke prati rAga aura aniSTa ke prati dveSa/ghRNA na kre| __ 'lokaiSaNA' se tAtparya hai - sAmAnyatayA iSTa viSayoM ke saMyoga aura aniSTa ke viyoga kI laalsaa| yaha pravRtti prAyaH sabhI prANiyoM meM rahatI hai, isalie sAdhaka ke lie isa lokaiSaNA kA anusaraNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| ||prthm uddezaka samApta // I or bIo uddesao dvitIya uddezaka samyagjJAna : Asrava-parisrava carcA 134. je AsavA te parissavA, je parissavA te AsavA / je aNAsavA te aparissavA, je aparissavA te aNAsavA / ete ya pae saMbujjhamANe logaM ca ANAe abhisameccA puDho paveditaM / AghAti NANI iha mANavANaM AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 163 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 162 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 163 'ete yapae saMbujjhamANe' pATha meM kisI-kisI prati meM 'ya' nahIM hai| cUrNi meM ina padoM kI vyAkhyA isa prakAra kI gayI hai-"ete ya pade saMbujha,ca saddA aNNe yajIva-ajIva-baMdha-saMvara-mokkhA |sNmN saMgataM vA pasatthaM vA bujhamANe"-'ca' zabda se anya (tattva) jIva, ajIva, bandha, saMvara aura mokSa padoM kA grahaNa kara lenA caahie| 'saMbujjhamANe' kA artha hai - samyak, saMgata yA prazastarUpa se samajhane vaalaa| bhadaMta nAgArjuna vAcanA meM isa prakAra kA pATha upalabdha hai - "AghAMti dharma khalu je jIvANaM, saMsAra-paDivaNNANaM maNussabhavatthANaM AraMbhaviNayINaM dukkhuvveasuhesagANaM,dhammasavaNagavesagANa (nikkhitta satthANaM)sussUsamANANaM paDipucchamANANaM viNNANapattANaM / " isakA bhAvArtha isa prakAra hai - jJAnI puruSa una jIvoM ko dharmopadeza dete haiM, jo saMsAra (cartugati rUpa) meM sthita haiM, manuSyabhava meM sthita haiM, Arambha se vizeSa prakAra se haTe hue haiM, duHkha se udvigna hokara sukha kI talAza karate haiM, dharma-zravaNa kI talAza meM rahate haiM, zastra-tyAgI haiM, dharma sunane ko icchuka haiM, prati-prazna karane ke abhilASI haiM, jinheM viziSTa anubhava yukta jJAna prApta hai| 2. ma in x Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha saMsArapaDivaNNANaM saMbujjhamANANaM viNNANapattANaM / aTTA vi saMtA aduvA pamattA / ahAsaccamiNaM ti bemi / NA'NAgamo maccumuhassa asthi / icchApaNItA vaMkANikeyA kAlaggahItA Nicaye NiviTThA puDho puDho jAiM pkppeNti|| 135. ihamegesiM tattha tattha saMthavo bhvti|ahovvaatie phAse pddisNvedyNti|citttt kUrehi kammehiM ciTThe pariviciTThati / aciTTha kUrehiM kammehiM No ciTTa pariviciTThati / ege vadaMti aduvA vi NANI, NANI vadaMti aduvA vi ege / 136. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi samaNA ya mAhaNA ya puDho vivAdaM vadaMti "se diTuM ca Ne, suyaM ca Ne, mayaM ca Ne, viNNAyaM ca Ne, ur3e ahaM tiriyaM disAsu savvato supaDilehiyaM ca Ne - savve pANA savve jIvA savve bhUtA savve sattA, haMtavvA ajAvetavvA, parighettavvA, paritAvetavvA, uddavetavvA / ettha vi jANaha Natthettha doso / " aNAriyavayaNameyaM / 137. tattha je te AriyA te evaM vayAsI - "se duTuiM ca bhe, dussuyaM ca bhe, dummayaM ca bhe, duviNNAyaM ca bhe, uTThe ahaM tiriyaM disAsu savvato duppaDilehitaM ca bhe, jaM NaM tubbhe evaM Acakkhaha, evaM bhAsaha, evaM paNNaveha, evaM parUveha - savve pANA savve bhUtA savve jIvA savve sattA haMtavvA, ajAvetavvA, parighettavvA, paritAveyavvA, uddavetavvA / ettha vi jANaha Natthettha doso|" aNAriyavayaNameyaM / 138. vayaM puNa evamAcikkhAmI, evaM bhAsAmo, evaM paNNavemo, evaM parUvemo - "savve pANA savve bhUtA savve jIvA savve sattA Na haMtavvA, Na ajAvetavvA, Na parighettavvA, Na pariyAveyavvA, Na uddavetavvA / ettha vi jANaha Natthettha doso / " aariyvynnmeyN| 139. puvvaM NikAya samayaM patteyaM pucchissAmo- " haM bho pAvAduyA ! kiM bhe sAyaM dukkhaM utAhu / asAyaM? samitA paDivaNNe yA vi evaM bUyA - savvesiM pANANaM savvesiM bhUtANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM asAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM ti tti bemi / // bIo uddesao sammatto // 1. 'puDho puDho jAI pakappeMti' ke sthAna para 'ettha mohe puNo puNo' pATha milatA hai| isakA artha hai - isa viSaya meM punaH punaH moha-mUr3ha banate haiN| yahA~ pATha meM krama bhaMga huA lagatA hai| 'savve pANA, savve bhUtA, savve jIvA, savve sattA'-yahI krama ThIka lagatA hai| 3. 'AriyA' ke sthAna para 'AyariyA' pATha bhI hai, usakA artha hai - AcArya / 4. 'Natthettha' ke sthAna para kaI pratiyoM meM 'natthittha' zabda milatA hai| 'mAcikkhAmo' ke sthAna para kahIM-kahIM 'mAtikkhAmo' pATha milatA hai| kaI pratiyoM meM 'patteyaM patteyaM' - yoM do bAra yaha zabda aMkita hai| "haM bho pAvAduyA !' ke sthAna para kisI prati meM 'he bho pAvAdiyA' tathA 'haM bho samaNA mAhaNA kiM' pATha hai| ___ 'sAyaM dukkhaM utAhu asAyaM' ke sthAna para 'sAtaM dukkhaM udAha assAtaM' - aisA pATha cUrNi meM milatA hai| 3 ; & Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 134-139 117 134. jo Asrava (karmabandha) ke sthAna haiM, ve hI parisrava-karmanirjarA ke sthAna bana jAte haiM, (isI prakAra) jo parisrava haiM, ve Asrava ho jAte haiM, jo anAsravavrata vizeSa haiM, ve bhI (azubha adhyavasAya vAle ke lie) aparisrava - karma ke kAraNa ho jAte haiM, (isI prakAra) jo aparisrava - pApa ke kAraNa haiM, ve bhI (kadAcit) anAsrava (karmabaMdha ke kAraNa) nahIM hote haiN| ___ ina padoM (bhaMgoM-vikalpoM) ko samyak prakAra se samajhane vAlA tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita loka (jIva samUha) ko AjJA (AgamavANI) ke anusAra samyak prakAra se jAnakara AsravoM kA sevana na kre| ____jJAnI puruSa, isa viSaya meM, saMsAra meM sthita, samyak bodha pAne ke lie utsuka evaM vijJAna-prApta (hita kI prApti aura ahita se nivRtti ke nizcaya para pahuMce hue) manuSyoM ko upadeza karate haiN| jo Arta athavA pramatta (viSayAsakta) hote haiM, ve bhI (karmoM kA kSayopazama hone para athavA zubha avasara milane para) dharma kA AcaraNa kara sakate haiN| yaha yathAtathya-satya hai, aisA maiM kahatA huuN| jIvoM ko mRtyu ke mukha meM (kabhI) jAnA nahIM hogA, aisA sambhava nahIM hai| phira bhI kucha loga (viSaya-sukhoM kI) icchA dvArA prerita aura vakratA (kuTilatA) ke ghara bane rahate haiN| ve mRtyu kI pakar3a meM A jAne para bhI (athavA dharmAcaraNa kA kAla/avasara hAtha meM A jAne para bhI bhaviSya meM karane kI bAta socakara) karma-saMcaya karane yA dhanasaMgraha meM race-pace rahate haiN| aise loga vibhinna yoniyoM meM bArambAra janma grahaNa karate rahate haiN| 135. isa loka meM kucha logoM ko una-una (vibhinna matavAdoM) kA samparka hotA hai, (ve una matAntaroM kI asatya dhAraNAoM se baMdhakara karmAsrava karate haiM aura taba ve AyuSya pUrNa kara) loka meM hone vAle (vibhinna) duHkhoM kA saMvedana - bhoga karate haiN| jo vyakti atyanta gAr3ha adhyavasAyavaza krUra karmoM se pravRtta hotA hai, vaha (una krUra karmoM ke phalasvarUpa) atyanta pragAr3ha vedanA vAle sthAna meM paidA hotA hai / jo gAr3ha adhyavasAya vAlA na hokara, krUra karmoM meM pravRtta nahIM hotA, vaha pragAr3ha vedanA vAle sthAna meM utpanna nahIM hotaa| yaha bAta caudaha pUrvo ke dhAraka zrutakevalI Adi kahate haiM yA kevalajJAnI bhI kahate haiM / jo yaha bAta kevalajJAnI kahate haiM vahI zrutakevalI bhI kahate haiN| 136. isa mata-matAntaroM vAle loka meM jitane bhI, jo bhI zramaNa yA brAhmaNa haiM, ve paraspara virodhI bhinna-bhinna matavAda (vivAda) kA pratipAdana karate haiN| jaise ki kucha matavAdI kahate haiM - "hamane yaha dekha liyA hai, suna liyA hai,manana kara liyA hai, aura vizeSa rUpa se jAna bhI liyA hai, (itanA hI nahIM), U~cI, nIcI aura tirachI sabhI dizAoM meM saba taraha se bhalI-bhA~ti isakA nirIkSaNa bhI kara liyA hai ki sabhI prANI, sabhI jIva, sabhI bhUta aura sabhI sattva hanana karane yogya haiM, una para zAsana kiyA jA sakatA hai, unheM paritApa pahu~cAyA jA sakatA hai, unheM gulAma banAkara rakhA jA sakatA hai, unheM prANahIna banAyA jA sakatA hai| isake sambandha meM yahI samajha lo ki (isa prakAra) hiMsA meM koI doSa nahIM hai|" yaha anArya (pApa-parAyaNa) logoM kA kathana hai| 137. isa jagat meM jo bhI Arya - pApa karmoM se dUra rahane vAle haiM, unhoMne aisA kahA~ hai - "o hiMsAvAdiyo! Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha Apane doSapUrNa dekhA hai, doSayukta sunA hai, doSayukta manana kiyA hai, Apane doSayukta hI samajhA hai, U~cI-nIcI-tirachI sabhI dizAoM meM sarvathA doSapUrNa hokara nirIkSaNa kiyA hai, jo Apa aisA kahate haiM, aisA bhASaNa karate haiM, aisA prajJApana karate haiM, aisA prarUpaNa (mata-prasthApana) karate haiM ki sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva hanana karane yogya haiM, una para zAsana kiyA jA sakatA hai, unheM balAt pakar3a kara dAsa banAyA jA sakatA hai, unheM paritApa diyA jA sakatA hai, unako prANahIna banAyA jA sakatA hai; isa viSaya meM yaha nizcita samajha lo ki hiMsA meM koI doSa nahIM / " yaha sarAsara anArya-vacana hai| __ 138. hama isa prakAra kahate haiM, aisA hI bhASaNa karate haiM, aisA hI prajJApana karate haiM, aisA hI prarUpaNa karate haiM ki sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kI hiMsA nahIM karanI cAhie, unako jabarana zAsita nahIM karanA cAhie, unheM pakar3a kara dAsa nahIM banAnA cAhie, na hI paritApa denA cAhie aura na unheM DarAnA-dhamakAnA, prANarahita karanA caahie| isa sambandha meM nizcita samajha lo ki ahiMsA kA pAlana sarvathA doSa rahita hai| yaha (ahiMsA kA pratipAdana) Aryavacana hai| 139. pahale unameM se pratyeka dArzanika ko, jo-jo usakA siddhAnta hai, usameM vyavasthApita kara hama pUchege - "he dArzaniko! prakharavAdiyo! Apako duHkha priya hai yA apriya ? yadi Apa kaheM ki hameM duHkha priya hai, taba to vaha uttara pratyakSa-viruddha hogA, yadi Apa kaheM ki hameM duHkha priya nahIM hai, to Apake dvArA isa samyak siddhAnta ke svIkAra kie jAne para hama Apase yaha kahanA cAheMge ki, "jaise Apako duHkha priya nahIM hai, vaise hI sabhI prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkha asAtAkAraka hai, apriya hai, azAntijanaka hai aura mahA bhayaMkara hai|" - aisA maiM kahatA huuN|" vivecana - isa uddezaka meM Asrava aura parisrava kI parIkSA ke lie tathA Asrava meM par3e hue loga kaise parisrava (nirjarA-dharma) meM pravRtta ho jAte haiM tathA parisrava (dharma) kA avasara Ane para bhI loga kaise Asrava meM hI phaMse rahate haiM? Asravamagna janoM ko narakAdi meM vibhinna duHkhoM kA sparza hotA hai tathA krUra adhyavasAya se hI pragAr3ha vedanA hotI hai, anyathA nahIM, inake lie viveka sUtra prastuta kiye gaye haiM / anta meM hiMsAvAdiyoM ke mithyAvAdaprarUpaNA kA samyagvAda ke maNDana dvArA nirAkaraNa kiyA gayA hai / isa prakAra arhaddarzana kI samyaktatA kA sthApana kiyA Asrava kA sAmAnya artha hai - 'kAyavAD manaH karma yogaH, sa AsravaH' 2 kAyA, vacana aura mana kI zubhAzubha kriyA-pravRtti yoga kahalAtI hai, vahI Asrava hai| hiMsA, asatya, corI, kuzIla Adi meM pravRtti azubha kAyAsrava hai aura inase viparIta zubha Azaya se kI jAne vAlI pravRtti zubhakAyAtrava hai| ___kaThora zabda, gAlI, cugalI, nindA Adi ke rUpa meM para-bAdhaka vacanoM kI pravRtti vAcika azubha Asrava hai, inase viparIta pravRtti vAcika zubhAsrava hai| mithyAzruti, ghAtacintana, ahitacintana, IrSyA, mAtsarya, SaDyantra Adi rUpa meM mana kI pravRtti mAnasa azubhAsrava hai aura inase viparIta mAnasa zubhAsrava hai| 3 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 164 2. tattvArthasUtra a0 6, sU0 1, 2 3. tattvArtha-rAjavArtika a07|14| 39 / 25 . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 134 - 139 119 2 (1) hiMsA, (2) asatya, (3) corI, (4) maithuna aura (5) parigraha - ye pAMca AsravadvAra mAne jAte haiM / 1 Asrava ke bheda kucha AcAryoM ne mukhyatayA pAMca mAne haiM - (1) mithyAtva, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya aura (5) yog| kucha AcAryoM ne (1) indriya, (2) kaSAya, (3) avrata, (4) kriyA aura (5) yoga - ye pAMca mukhya bheda mAnakara uttara bheda 42 mAMne haiM - 5 indriya, 4 kaSAya, 5 avrata, 25 kriyA aura 3 yoga / kintu ina sabakA phalitArtha eka hI hai / Asrava kA sarva sAmAnya lakSaNa hai ATha prakAra ke zubhAzubha karma jina mithyAtvAdi srotoM se Ate haiM Atma-pradezoM ke sAtha ekameka ho jAte haiM, una srotoM ko Asrava kahate haiM / 4 Asrava aura bandha ke kAraNoM meM koI antara nahIM hai, kintu prakriyA meM thor3A-sA antara hai / karmaskandhoM kA Agamana Asrava kahalAtA hai aura karmaskandhoM ke Agamana ke bAda una karma-skandhoM kA jIva - (Atma) pradezoM meM sthita ho jAnA bandha hai / Asrava aura bandha meM yahI antara hai / isa dRSTi se Asrava ko bandha kA kAraNa kahA jA sakatA hai / parisrava - jina anuSThAna vizeSoM se karma cAroM ora se gala yA baha jAtA hai, use parisrava kahate haiN| nava tattva kI zailI meM ise 'nirjarA' kahate haiM, kyoMki nirjarA kA yahI lakSaNa hai| isIlie yahA~ parisrava ko 'nirjarA 'sthAna' batAyA gayA / AsravoM nivRtta hone kA upAya 'mUlAcAra' meM yoM batAyA gayA hai - mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogoM se jo karma Ate haiM ve samyagdarzana, virati, kSamAdibhAva aura yoganirodha se nahIM Ane pAte, ruka jAte haiN| 'samayasAra meM nizcaya dRSTi se Asrava-nirodha kA upAya batAte hue kahA hai| ' 'jJAnI vicAratA hai ki maiM eka hU~, nizcayata: sabase pRthak hU~, zuddha hU~, mamatvarahita hU~, jJAna aura darzana se paripUrNa huuN| isa prakAra apane AtmabhAva (svabhAva) meM sthita usI caitanya anubhava meM ekAgracitta tallIna huA maiM isa saba krodhAdi AsravoM kA kSaya kara detA huuN| ye Asrava jIva ke sAtha nibaddha haiM, anitya haiM, azaraNa haiM, duHkharUpa haiM, inakA phala duHkha hI hai, yaha jAnakara jJAnI puruSa unase nivRtta hotA hai / jaise-jaise jIva AsravoM se nivRtta hotA jAtA hai, vaise-vaise vaha vijJAnaghana svabhAva hotA hai, yAnI Atma jJAna meM sthira hotA jAtA hai|" 1. 2. 3. isI dRSTi kA saMkSepa kathana yahA~ para huA hai ki jo Asrava ke - karmabandhana ke sthAna haiM, ve hI jJAnI puruSa ke lie parisrava * karmanirjarA ke sthAna - (kAraNa) ho jAte haiN| isakA Azaya yaha hai ki ' viSaya-sukhamagna manuSyoM ke lie jo strI, vastra, alaMkAra, zaiyA Adi vaiSayika sukha ke kAraNabhUta padArtha karmabandha ke hetu hone se Asrava haiM, - mix ; ; 4. 5. isIlie prastuta sUtra meM AsravoM ko karmabandha kA sthAna - kAraNa batAyA gayA hai| 1. - 7. (ka) praznavyAkaraNa, prathama khaNDa AsravadvAra, (kha) AcA0 zIlA TIkA patrAMka 164 (ka) samayasAra mUla 164, (kha) gommaTasAra karmakANDa mU0 86 (ga) bR0 dravyasaMgraha mU0 30 (ka) tattvArthasAra 4 / 7, (kha) navatattvagAthA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 164 dravyasaMgraha TIkA 33 / 94 mUlAcAra gA0 241 8. samayasAra gA0 73, 74 9. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 164 6. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 164 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ve hI padArtha viSaya-sukhoM se parAGmukha sAdhakoM ke lie AdhyAtmika cintana kA AdhAra bana kara parisrava - karmanirjarA ke hetu haiM - sthAna haiM aura arhadeva, nirgrantha muni, cAritra, tapazcaraNa, dazavidha dharma yA dazavidha samAcArI kA pAlana Adi jo karma-nirjarA ke sthAna haiM, ve hI asambuddha - ajJAnI vyaktiyoM ke lie karmodayavaza, ahaMkAra Adi azubha adhyavasAya ke kAraNa, Rddhi-rasa-sAtA ke garvavaza yA AzAtanA ke kAraNa Asrava rUpa - karmabandha sthAna ho jAte haiN| __isI bAta ko anekAntazailI se zAstrakAra batAte haiM - jo vratavizeSarUpa anAsrava haiM, azubha pariNAmoM ke kAraNa ve asambuddha - ajJAnI vyakti ke lie aparisrava - AsravarUpa ho jAte haiM, karmabandha ke hetu bana jAte haiM, unakI dRSTi aura karmoM kI viSamatA ke kAraNa / isI prakAra jo aparisrava haiM - AsravarUpa - karmabandha ke kAraNarUpakiMvA karma se grasta vezyA, hatyAre, pApI yA nArakIya jIva Adi haiM, ve hI sambuddha - jJAnavAn ke lie anAstravarUpa ho jAte haiM, yAnI ve usake lie AsravarUpa na banakara karmanirjarA ke kAraNa bana jAte haiN| isIlie kahA hai - ... yathAprakArA yAvantaH saMsArAvezahetavaH / tAvantastaviparyAsAt nirvANaMsukhahetavaH // - jisa prakAra ke aura jitane saMsAra-paribhramaNa ke hetu haiM, usI prakAra ke aura utane hI nirvANa-sukha ke hetu vAstava meM isa sUtra ke AdhAra para Asrava, parisrava, anAsrava aura aparisrava ko lekara.caturbhagI hotI hai, vaha kramazaH isa prakAra hai - (1) jo Asrava haiM, ve parisrava haiM, jo parisrava haiM, ve Asrava haiN| (2) jo Asrava haiM, ve aparisrava haiM, jo aparisrava haiM, ve Asrava haiN| (3) jo anAstrava haiM, ve parisrava haiM, jo parisrava haiM, ve anAsrava haiN| (4) jo anAsrava haiM, ve aparisrava haiM, jo aparisrava haiM, ve anAsrava haiN| prastuta sUtra meM pahale aura cauthe bhaMga kA nirdeza hai| dUsarA bhaMga zUnya hai / arthAt Asrava ho aura nirjarA na-hoaisA kabhI nahIM hotaa| tRtIya bhaMga zailezI avasthA prApta (niSprakampaayogI) muni kI apekSA se hai, unako Asrava nahIM hotA, kevala parisrava (saMcita karmoM kA kSaya) hotA hai / caturtha bhaMga mukta AtmAoM kI apekSA se pratipAdita hai| unake Asrava aura parisrava donoM hI nahIM hote| ve karma ke bandha aura karmakSaya donoM se atIta hote haiN| isa sUtra kA niSkarSa yaha hai ki kisI bhI vastu, ghaTanA, pravRtti, kriyA, bhAvadhArA yA vyakti ke sambandha meM ekAMgI dRSTi se sahI nirNaya nahIM diyA jA sktaa| eka hI kriyA ko karane vAle do vyaktiyoM ke pariNAmoM kI dhArA alaga-alaga hone se eka usase karma-bandhana kara legA, dUsarA usI kriyA se karma-nirjarA (kSaya) kara legaa| AcArya amitagati ne yogasAra (6 / 18) meM kahA hai - ajJAnI badhyate yatra, sevyamAne'kSagocare / tatraiva mucyate jJAnI pazyatAmAzcaryamIdRzam // indriya-viSaya kA sevana karane para ajJAnI jahA~ karmabandhana kara letA hai, jJAnI usI viSaya ke sevana karane para AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 165 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 934 - 139 karmabandhana se mukta hotA hai - nirjarA kara letA hai| isa Azcarya ko dekhie / 'aTTA vi saMtA aduvA pamattA' isa sUtra kA Azaya bahuta gahana hai| kaI loga azubha Asrava - pApakarma meM par3e hue yA viSaya-sukhoM meM lipta pramatta logoM ko dekhakara yaha kaha dete haiM ki "ye kyA dharmAcaraNa kareMge, ye kyA pApa karmoM kA kSaya karane ke lie udyata hoMge ?" zAstrakAra kahate haiM ki agara anekAntavAdAtmaka sApekSa dRSTikoNamUlaka una Asrava - parisrava ke vikalpoM ko ve hRdayaMgama kara leM to isa vijJAna ko prApta hoM, kisI nimitta se arjunamAlI, cilAtIputra Adi kI taraha Artta rAga-dveSodayavaza pIr3ita bhI ho jAe~ athavA zAlibhadra, sthUlibhadra Adi kI taraha viSaya - sukhoM meM pramatta va magna bhI hoM to bhI tathAvidha karma kA kSayopazama hone para dharma-bodha prApta hote hI jAgrata hokara karmabandhana ke sthAna meM dharmamArga apanAkara karmanirjarA karane lagate haiN| isameM koI sandeha nahIM, yaha bAta pUrNa satya hai, isalie Age kahA gayA hai- 'ahAsaccamiNaM ti bemi' / isa siddhAnta ne pratyeka AtmA meM vikAsa aura kalyANa kI asIma ananta sambhAvanAoM kA udghATana kara diyA hai tathA kisI pApAtmA ko dekhakara usake prati tuccha dhAraNA na banAne kA bhI saMketa diyA hai| - kucha vidvAnoM ne isakA artha yoM kiyA hai - " Artta aura pramattaM manuSya dharma ko svIkAra nahIM karate / " hamAre vicAra meM yaha artha-saMgata nahIM hai, kyoMki sAmAnyata: Arta prANI duHkha se mukti pAne ke lie dharma kI zaraNa hI grahaNa karatA hai| phira yahA~ 'Asrava - parisrava' kA anaikAntika dRSTi-prasaMga cala rahA hai, jaba Asrava, parisrava bana sakatA hai, to Artta aura pramatta manuSya dharma ko svIkAra kara zAMta aura apramatta kyoM nahIM bana sakatA ? usameM vikAsa va sudhAra kI sambhAvanA svIkAra karanA hI ukta vacana kA uddezya hai - aisA hamArA vinamra abhimata hai / 'ege vadaMti aduvA vi NANI' - yaha sUtra parIkSAtmaka hai| isake dvArA AsravoM se bacane kI pUrvokta preraNA kI kasauTI kI gayI hai ki AsravoM ke tyAga kI bAta anya dArzanika loga kahate- mAnate haiM yA jJAnI hI kahate- mAnate haiM ? isake uttara meM Age ke sUtroM meM kucha virodhI vicAradhArA ke dArzanikoM kI mAnyatA prastuta karake unakI mAnyatA kyoM ayathArtha hai, isakA kAraNa batAte hue svakIya mata kA sthApana kiyA gayA hai| sAtha hI hiMsA-tyAga kyoM Avazyaka ? isake lie eka akATya anubhavagamya tarka prastuta karake vadato vyAghAtanyAyena unhIM ke uttara se unako niruttara kara diyA gayA hai| 2 121 niSkarSa yaha hai ki yahA~ Age ke sabhI sUtra ' ahiMsA dharma ke AcaraNa ke lie hiMsA tyAga kI AvazyakatA' ke siddhAnta kI parIkSA ko lekara prastuta kiye gaye haiN| eka dRSTi se dekhA jAya to hiMsArUpa Asrava ke tyAga kI AvazyakatA kA siddhAnta sthApita karake sthAlIpulAkanyAya se zeSa sabhI AsravoM (asatya, corI, kuzIla, parigraha Adi) ke tyAga kI AvazyakatA dhvanita kara dI gayI hai| 1. ' 3. 'natthettha doso0 ' 1- isa sUtra ke dvArA sAMkhya, mImAMsaka, cArvAka, vaizeSika, bauddha Adi anya matavAdiyoM ke hiMsA sambandhI mantavya meM bhinnavAkyatA, sUkSma prANiyoM kI hiMsA kA asvIkAra, AtmA ke astitva kA niSedha Adi dUSaNa dhvanita kie gae haiN| hiMsA meM koI doSa nahIM hai - ise anAryavacana kahakara zAstrakAra ne yukti se unakI anAryavacanatA siddha kI T / jaise rohagupta mantrI ne rAjasabhA meM vibhinna tIrthikoM kI dharmaparIkSA hetu unhIM kI ukti se yogasAra 6 / 18 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 168 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 166 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha unako dUSita siddha kiyA thA aura 'sakuNDalaM vA vayaNaM na vatti' - isa gAthA kI pAdapUrti kSullaka muni dvArA karavA kara arhat dharma kI zreSThatA siddha kI thI, vaise hI dharma-parIkSA ke lie karanA caahie| niyukti meM isakA vistRta varNana // dvitIya uddezaka samApta // taio uddesao tRtIya uddezaka samyak tapa : duHkha evaM karmakSaya-vidhi 140. uveheNaM bahiyA ya lokaM / se savvalokaMsi je kei vinnnnuu| aNuviyi 2 pAsa NikkhittadaMDA je kei sattA paliyaM cyNti| NarA mutaccA dhammavidu tti aMjU AraMbhajaM dukkhamiNaM ti nnccaa| evamAhu smmttdNsinno| te savve pAvAdiyA dukkhassa kusalA pariNNamudAharaMti iti kammaM pariNNAya svvso| 141. iha ANAkaMkhI paMDite aNihe egamapyANaM sapehAe dhuNe sarIraM, kasehi appANaM, jarehi appaannN| jahA junnAI kaTThAI havvavAho pamaMtthati evaM attasamAhite annihe| 142. vigiMca kohaM avikaMpamANe imaM niruddhAuyaM spehaae| dukkhaM ca jANa aduvaa''gmessN| puDho phAsAiM ca phaase| loyaM ca pAsa viSphaMdamANaM5 / je NivvuDA pAvehiM kammehiM aNidANA te viyaahitaa| tamhA'tivijo No paDisaMjalejjAsi tti bemi| ___taio uddesao samatto // 140. isa (pUrvokta ahiMsAdi dharma se) vimukha (bAhya) jo (dArzanika) loga haiM, unakI upekSA kara! jo aisA karatA hai, vaha samasta manuSya loka meM jo koI vidvAn haiM, unameM agraNI vijJa (vidvAn) hai| tU anucintana karake dekha1. (ka) AcArAMga niyuktigAthA 228, 229, 230, 231, (kha) uttarA0 a0 25 / 42-43 vRtti (ga) AcA0 zIlA0 patrAMka 169-170 'aNuviyi', 'aNuvIi', 'aNuvitiya', 'aNuciMtiya', 'aNuviya' Adi pAThAntara milate haiN| 'sarIraM' ke sthAna para 'sarIragaM' zabda milatA hai| 'pamaMthati' kA artha cUrNi meM hai-'bhisaM maMtheti'-(atyanta mathana karatI hai-jalA detI hai)| cUrNi meM 'viSphaMdamANaM' ke sthAna para 'viphuDamANaM' zabda hai| 'tamhA'tivijo' ke sthAna para 'tamhA tivijA' pATha bhI milatA hai| cUrNi meM paThita 'tamhA ti vija' pATha adhika yuktisaMgata lagatA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 140-142 123 jinhoMne (prANivighAtakArI) daNDa (hiMsA) kA tyAga kiyA hai, (ve hI zreSTha vidvAn hote haiN|) jo sattvazIla manuSya dharma ke samyak vizeSajJa hote haiM, ve hI karma (palita) kA kSaya karate haiN| aise manuSya dharmavettA hote haiM, ataeva ve sarala (Rju - kuTilatA rahita) hote haiM, (sAtha hI ve) zarIra ke prati anAsakta yA kaSAyarUpI arcA ko vinaSTa kiye hue (mRtArca) hote haiM, athavA zarIra ke prati anAsakta hote haiN| isa duHkha ko Arambha (hiMsA) se utpanna huA jAnakara (samasta hiMsA kA tyAga karanA cAhie) - aisA samatvadarziyoM (samyaktvadarziyoM yA samastadarziyoM - sarvajJoM) ne kahA hai| . ve saba prAvAdika (yathArtha pravaktA sarvajJa) hote haiM, ve duHkha (duHkha ke kAraNa karmoM) ko jAnane meM kuzala hote haiN| isalie ve karmoM ko saba prakAra se jAnakara unako tyAga karane kA upadeza dete haiN| 141. yahA~ (arhatpravacana meM) AjJA kA AkAMkSI paNDita (zarIra evaM karmAdi ke prati) anAsakta (sneharahita) hokara ekamAtra AtmA ko dekhatA huA, zarIra (karmazarIra) ko prakampita kara ddaale| (tapazcaraNa dvArA) apane kaSAyaAtmA (zarIra) ko kRza kare, jIrNa kara ddaale| jaise agni jIrNa kASTha ko zIghra jalA DAlatI hai, vaise hI samAhita AtmA vAlA vItarAga puruSa prakampita, kRza evaM jIrNa hue kaSAyAtmA - karma zarIra ko (tapa, dhyAna rUpI agni se) zIghra jalA DAlatA hai| 142. yaha manuSya-jIvana alpAyu hai, yaha samprekSA (gaharAI se nirIkSaNa) karatA huA sAdhaka akampita rahakara krodha kA tyAga kre| (krodhAdi se) vartamAna meM athavA bhaviSya meM utpanna hone vAle duHkhoM ko jAne / krodhI puruSa bhinnabhinna narakAdi sthAnoM meM vibhinna duHkhoM (duHkha-sparzoM) kA anubhava karatA hai| prANiloka ko (duHkhapratIkAra ke lie) idhara-udhara bhAga-daur3a karate (vispandita hote) dekha ! jo puruSa (hiMsA, viSaya-kaSAyAdi janita) pApakarmoM se nivRtta haiM, ve anidAna (bandha ke mUla kAraNoM se mukta) kahe gaye haiN| isalie he atividvAn ! (trividya sAdhaka !) tU (viSaya-kaSAya kI agni se) prajvalita mata ho| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa uddezaka meM duHkhoM aura unake kAraNabhUta karmoM ko jAnane tathA unakA tyAga karane ke lie bAhya Abhyantara samyak tapa kA nirdeza kiyA gayA hai| Age ke sUtroM meM samyak tapa kI vidhi batAI hai| zarIra yA karmazarIrakaSAyAtmA ko prakampita, kRza yA jIrNa karane kA nirdeza samyak tapa kA hI vidhAna hai| - 'uveheNaM' - isa pada meM jo ahiMsAdi dharma se vimukha haiM, unakI upekSA karane kA tAtparya hai - unake vidhividhAnoM ko, unakI rIti-nIti ko mata mAna, unake samparka meM mata A, unako pratiSThA mata de, unake dharmaviruddha upadeza ko yathArtha mata mAna, unake ADambaroM aura lacchedAra bhASaNoM se prabhAvita mata ho, unake kathana ko anAryavacana smjh| 'se savvalokaMsije kei viNNU' - yahA~ sarvaloka se tAtparya samasta dArzanika jagat se hai| jo vyakti dharmaviruddha hiMsAdi kI prarUpaNA karate haiM, unake vicAroM se jo bhrAnta nahIM hotA, vaha apanI svatantra-buddhi se cintanamanana karatA hai. heya-upAdeya kA viveka karatA hai.sAre saMsAra ke prANiyoM ke da:kha kA AtmaupamyadRSTi se vicAra karatA 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 171 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha hai, use samasta dArzanika jagat meM zreSTha vidvAn kahA gayA hai|' ___mana, vacana aura kAyA se prANiyoM kA vighAta karane vAlI pravRtti ko 'daNDa' kahA hai| yahA~ daNDa hiMsA kA paryAyavAcI hai| hiMsAyukta pravRtti bhAva-daNDa hai| 2 ____ 'mutaccA' zabda kA saMskRta rUpa hotA hai - mRtaarcaaH| arcA' zabda yahA~ do arthoM meM prayukta hai - zarIra aura krodha (tej)| isalie 'mRtArcA' kA artha huA - (1) jisakI deha arcA/sAjasajjA, saMskAra-zuzrUSA ke prati mRtavat hai - jo zarIra ke prati atyanta udAsIna yA anAsakta hai| (2) krodha teja se yukta hotA hai, isalie krodha ko arcA agni kahA gayA hai| upalakSaNa se samasta kaSAyoM kA grahaNa kara lenA caahie| ataH jisakI kaSAyarUpa arcA mRta - vinaSTa ho gaI hai, vaha bhI 'mRtArca' kahalAtA hai| ___'sammattadaMsiNo' - isa zabda ke saMskRta meM tIna rUpa banate haiM - 'samatvadarzitaH''samyaktvadarzinaH', aura 'smstdrshinH'| ye tInoM hI artha ghaTita hote haiN| sarvajJa arhadeva kI prANimAtra para samatvadRSTi hotI hI hai, ve prANimAtra ko Atmavat jAnate-dekhate haiM, isalie 'samatvadarzI' hote haiN| isI prakAra ve pratyeka vastu, vyakti, vicAradhArA, ghaTanA Adi ke taha meM pahu~cakara usakI saccAI (samyaktA) ko yathAvasthita rUpa se jAnate-dekhate haiM, isalie ve 'samyaktvadarzI' haiM aura 'samastadarzI' (sarvajJa-sarvadarzI) bhI haiN| _ 'iti kammaM pariNNAya savvaso' - kA tAtparya hai, karmoM se sarvathA mukta evaM sarvajJa hone ke kAraNa ve karmavidAraNa karane meM kuzala vItarAga tIrthaMkara karmoM kA jJAna karA kara, unheM sarvathA chor3ane kA upadeza dete haiN| ___Azaya yaha hai ki ve karmamukti meM kuzala puruSa karma kA lakSaNa, usakA upAdAna kAraNa, karma kI mUla-uttara prakRtiyA~, vibhinna karmoM ke bandha ke kAraNa, prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke rUpa meM bandha ke prakAra, karmoM ke udayasthAna, vibhinna karmoM kI udIraNA, sattA aura sthiti, karmabandha ke tor3ane - karmamukta hone ke upAya Adi sabhI prakAra se karma kA parijJAna karate haiM aura karma se mukta hone kI preraNA karate haiN| 5 ___'ANAkaMkhI paMDite aNihe' - yahA~ vRttikAra ne 'ANAkaMkhI' kA artha kiyA hai - 'AjJAkAMkSI' - sarvajJa ke upadeza ke anusAra anuSThAna karane vaalaa| kintu AjJA kI AkAMkSA nahIM hotI, usakA to pAlana yA anusaraNa hotA hai, jaisA ki svayaM TIkAkAra ne bhI Azaya prakaTa kiyA hai| hamArI dRSTi se yahA~ 'aNAkaMkhA' zabda honA adhika saMgata hai, jisakA artha hogA - 'anAkAMkSI' - nispRha, kisI se kucha bhI apekSA yA AkAMkSA na rakhane vaalaa| aisA vyakti hI zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva (parivAra Adi) evaM nirjIva dhana, vastra, AbhUSaNa, makAna Adi ke prati asniha-sneharahita-nirmohI yA rAga rahita ho skegaa| ataH 'anAkAMkSI' pada svIkAra kara lene para 'asniha' yA 'anIha' pada ke sAtha saMgati baiTha sakatI hai| AgamakAra kI bhAvanA ke anusAra usa vyakti ko paNDita kahA jA sakatA hai, jo zarIra aura AtmA ke bhedavijJAna meM nipuNa ho| 'egamappANaM sapehAe' - isa vAkya kI cUrNikAra ne ekatvAnuprekSA aura anyatva-anuprekSAparaka vyAkhyAe~ kI AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 171 __ AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 171 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 171 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 171 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 172 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 173 & Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 140-142 125 haiM / ekAkI AtmA kI saMprekSA (anuprekSA) isa prakAra karanI cAhie - ekaH prakurute karma, bhunaktyekazca tatphalam / jAyate mriyate caika eko yAti bhavAntaram // 1 // sadaiko'haM, na me kazcit, nAhamanyasya kasyacit / / na taM pazyAmi yasyA'haM, nAsau bhAvIti yo mama // 2 // saMsAra evA'yamanarthasAraH, kaH kasya, ko'tra svajanaH paro vaa| sarve bhramanti svajanAH pare ca, bhavanti bhUtvA, na bhavanti bhUyaH // 3 // vicintyametad bhavatA'hameko, na me'sti kazcitpurato na pazcAt / svakarmabhirdhAntiriyaM mamaiva, ahaM purastAdahameva pazcAt // 4 // - AtmA akelA hI karma karatA hai, akelA hI usakA phala bhogatA hai, akelA hI janmatA hai aura akelA hI maratA hai, akelA hI janmAntara meM jAtA hai // 1 // - maiM sadaiva akelA huuN| merA koI nahIM hai, na maiM kisI dUsare kA huuN| maiM aisA nahIM dekhatA ki jisakA maiM apane Apako batA sakU~, na hI use bhI dekhatA hU~, jo merA ho sake // 2 // - isa saMsAra meM anartha kI hI pradhAnatA hai| yahA~ kauna kisakA hai ? kauna svajana yA para-jana hai ? ye sabhI svajana aura para-jana to saMsAra-cakra meM bhramaNa karate hue kisI samaya (janma meM) svajana aura phira para-jana ho jAte haiN| eka samaya aisA AtA hai jaba na koI svajana rahatA hai, na koI para-jana // 3 // ___- Apa yaha cintana kIjie ki maiM akelA huuN| pahale bhI merA koI na thA aura pIche bhI merA koI nahIM hai| apane karmoM (mohanIyAdi) ke kAraNa mujhe dUsaroM ko apanA mAnane kI bhrAnti ho rahI hai| vAstava meM pahale bhI maiM akelA thA, aba bhI akelA hU~ aura pIche bhI maiM akelA hI rahU~gA // 4 // sAmAyika pATha 2 aura Avazyaka sUtra 2 Adi meM isa sambandha meM kAphI prakAza DAlA gayA hai| 'kaseMhi appANaM' - vAkya meM 'AtmA' kA artha vRttikAra ne kiyA hai - 'paravyatirikta AtmAzarIraM' dUsaroM se atirikta apanA shriir|4| 1. AcArAMga vRtti evaM niyukti patrAMka 173 2. AcArya amitagati ne sAmAyika pATha meM bhI isI ekatmabhAva kI sampuSTi kI hai - . ekaH sadA zAzvatiko mA'tmA, vinirmalaH saadhigm-svbhaavH| bahirbhavAH santyapare samastAH, na zAzvatAH karmabhavAH svakIyAH // 26 // - jJAna svabhAva vAlA zuddha aura zAzvata akelA AtmA hI merA hai, dUsare samasta padArtha AtmabAhya haiM, ve zAzvata nahIM haiN| ve saba karmodaya se prApta hone se apane kahe jAte haiM, vastuta: ve apane nahIM haiM, bAhyabhAva haiN| 3. Avazyaka sUtra meM saMstAra-pauruSI meM ekatvabhAvanA-mUlaka ye gAthAe~ par3hI jAtI haiM ego'haM natthi me koI, nAhamannassa kassai / evaM adINamaNaso appANamaNusAsai // 11 // ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaM juo| sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // 12 // 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 173 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha yahA~ dhyAna, tapasyA evaM dharmAcaraNa ke samaya upasthita hue upasargoM, kaSToM aura parigrahoM ko samabhAvapUrvaka sahana karate hue karmazarIra ko kRza, jIrNa evaM dagdha karane hetu jIrNa kASTha aura agni kI upamA dI gayI hai| 1 kintu sAtha hI usake lie sAdhaka se do prakAra kI yogyatA kI apekSA bhI kI gayI hai - (1) AtmasamAdhi evaM (2) asnihatA - anAsakti kii| isalie isa prakaraNa meM 'AtmA' se artha hai - kaSAyAtmArUpa karmazarIra se| isI sUtra ke 'dhuNe sarIraM' vAkya meM isI artha kA samarthana milatA hai| ata: karmazarIra ko kRza, prakampita evaM jIrNa karanA yahA~ vivakSita pratIta hotA hai| isa sthUla zarIra kI kRzatA yahA~ gauNa hai / tapasyA ke sAtha-sAtha AtmasamAdhi aura anAsakti rakhate hue yadi yaha (zarIra) bhI kRza ho jAya to koI bAta nhiiN| isake lie nizIthabhASya kI yaha gAthA dekhanI cAhie "iMdiyANi kasAe ya gArave ya kise kuru / No vayaM te pasaMsAmo, kisaM sAhu sarIragaM / " -3758 - eka sAdhu ne lambe upavAsa karake zarIra ko kRza kara ddaalaa| parantu usakA ahaMkAra, krodha Adi kRza nahIM huA thaa| vaha jagaha-jagaha apane tapa kA pradarzana aura bakhAna kiyA karatA thaa| eka anubhavI muni ne usakI yaha pravRtti dekhakara kahA - he sAdhu ! tuma indriyoM, viSayoM, kaSAyoM aura gaurava-ahaMkAra ko kRza kro| isa zarIra ko kRza kara DAlA to kyA huA? kRza zarIra ke kAraNa tuma prazaMsA ke yogya nahIM ho| ___ 'vigiMca kohaM avikaMpamANe' - isakA tAtparya yaha hai ki krodha Ane para manuSya kA hRdaya, mastiSka va zarIra kampAyamAna ho jAtA hai, isalie antara meM kruddha - kampAyamAna vyakti krodha ko nahIM chor3a sktaa| vaha to ekadama kampAyamAna hue binA hI dUra kiyA jA sakatA hai| isase pUrva sUtra meM 'asniha' pada se rAganivRtti kA vidhAna kiyA thA, aba yahA~ krodha-tyAga kA nirdeza karake dveSanivRtti kA vidhAna kiyA gayA hai| 2 'dukkhaM ca jANa""viSphaMdamANa' - ina vAkyoM meM krodha se hone vAle vartamAna aura bhaviSya ke duHkhoM ko . jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se chor3ane kI preraNA dI gayI hai / krodha se bhaviSya meM vibhinna narakabhUmiyoM meM hone vAle tathA sarpAdi yoniyoM meM hone vAle da:khoM kA digdarzana bhI karAyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki krodhAdi ke pariNAmasvarUpa kevala apanI AtmA hI duHkhoM kA anubhava nahIM karatI, apitu sArA saMsAra krodhAdivaza zArIrika-mAnasika duHkhoM se AkrAnta hokara unake nivAraNa ke lie idhara-udhara daur3a-dhUpa karatA rahatA hai, ise tU viveka-cakSuoM se dekha! ___ 'vipkaMdamANaM' kA artha vRttikAra ne kiyA hai - "asvatantra rUpa se idhara-udhara duHkha-pratIkAra ke lie daur3ate ___"je NivvuDA pAvehi kammehiM aNidANA' - yaha lakSaNa upazAntakaSAya sAdhaka kA hai| 'nivvuDA' kA artha hai - tIrthaMkaroM ke upadeza se jinakA anta:karaNa vAsita hai, viSaya-kaSAya kI agni ke upazama se jo nivRtta haiM - zAnta haiM, 'zItIbhUta haiM / pApakarmoM se anidAna kA artha hai - pApa karmabandha ke nidAna - (mUla kAraNa rAgadveSa) se rhit| .. // tRtIya uddezaka samApta // 2. 1. 3. AcArAMga niyukti gAthA 234 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 174 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 173 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 174 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana 127 cauttho uddesao caturtha uddezaka samyakcAritra : sAdhanA ke saMdarbha meM 143. AvIlae pavIlae z2ippIlae jahittA puvvasaMjogaM hiccA uvasamaM / tamhA avimaNe vIre sArae samie sahite sadA jate / duraNucaro maggo vIrANaM aNiyaTTagAmINaM / vigiMca maMsa-soNitaM / esa purise davie vIre AyANije viyAhite je dhuNAti samussayaM vasittA baMbhaceraMsi / 144. NettehiM palichiNNehiM AyANasotagaDhite bAle avvocchiNNabaMdhaNe aNabhikkaMtasaMjoe / 'tamaMsi avijANao ANAe laMbho Natthi tti bemi / 145. jassa Natthi pure pacchA majhe tassa kuo siyA ? se hu pannANamaMte buddhe aarNbhovre| sammametaM ti pAsahA / jeNa baMdhaM vahaM ghoraM paritAvaM ca dAruNaM / palichiMdiya bAhiraMga ca sotaM NikkammadaMsI iha macciehiM / kammuNA saphalaM daTTuM tato NijAti vedavI / 146. je khalu bho vIrA samitA sahitA sadA jatA saMthaDadaMsiNo AtovaratA ahA tahA logaM uvehamANA pAINaM paDINaM-dAhiNaM udINaM iti saccaMsi pariviciTThisu / sAhissAmo NANaM vIrANaM samitANaM sahitANaM sadA 1. cUrNi meM isake sthAna para 'iheccA uvasama' pATha milatA hai, jisakA artha vahA~ kiyA gayA hai - "iheti iha pravacane, eccA AgaMtu" isa pravacana (vItarAga darzana) meM (upazama) prApta karane ke lie| 2. "duraNucaro "AdivAkya kA artha cUrNi meM isa prakAra hai - "keNa duraNucaro? je Na anniyttttgaamii|" arthAt (yaha) mArga kisake lie duranucara hai ? jo anivRttagAmI (mokSagAmI mokSapathagAmI) nahIM hai| "vIrA tava-Niyama-saMjamesu Na visItaMti anniyttttkaamii|" - arthAt anivRtta (mokSa) kAmI vIra tapa, niyama aura saMyama se kabhI ghabarAte nhiiN| isake sthAna para 'AtANijje','AyANie','AdANio','AtANio'- ye pada kahIM-kahIM milate haiN| 'NettehiM palichiNNehi.' kA artha cUrNi meM yoM kiyA gayA hai - "NayaMtItiNetANi ckkhumaadiinni|"jesiN saMjatatte davvaNetANi chiNNAti AsI,jaM bhaNitaM jitANi, ta eva keyi parIsahodayA bhAvaNettehiM chiNNehiM, kiM ? sasotehiM mucchitA jAva ajjhovavaNNA / " netra-cakSu Adi haiN| jisa saMyamI ke dravyanetra naSTa ho gae phira bhI indriyAM jIta lIM, ve hI sAdhaka pariSaha ke udaya hone para bhAva netroM ke sota (rAga-dveSa rahitaM) naSTa hone para Asakta viSaya-mUcchita ho jAte haiN| 5. isake sthAna para "tamassa aviyANato " pATha hai| cUrNi meM artha kiyA gayA hai-"."evaM tassa aviyANato tattha avAyA bhavaMti" arthAt mohAndhakAra ke kAraNa Atmahita najAnane ke kAraNa aneka upAya (ApattiyA~) upasthita hote haiN| cUrNi meM pATha yoM hai - 'etaM ca samma paashaa'| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jatANaM saMthaDadaMsINaM AtovaratANaM ahA tahA logamuvehamANANaM / kimatthi uvAhI pAsagassa, Na vijati ? Natthi tti bemi / ||cuttho uddesao samatto // 143. muni pUrva-saMyoga (gRhasthapakSIya pUrva-saMyoga yA anAdikAlIna asaMyama ke sAtha rahe hue pUrva sambandha) kA tyAga kara upazama (kaSAyoM aura indriya-viSayoM kA upazamana) karake (zarIra - karmazarIra kA) ApIr3ana kare, phira prapIr3ana kare aura taba niSpIr3ana kre| (tapa tathA saMyama meM pIr3A hotI hai) isalie muni sadA avimanA (- viSayoM ke prati rati, bhaya, zoka se mukta), prasannamanA, svArata ( - tapa-saMyamAdi meM rata), (paMca samitiyoM se - ) samita, (jJAnAdi se - ) sahita, (karmavidAraNa meM -) vIra hokara (indriya aura mana kA) saMyamana kre| apramatta hokara jIvana-paryanta saMyama-sAdhana karane vAle, anivRttagAmI (mokSArthI) muniyoM kA mArga atyanta duranucara (calane meM ati kaThina) hotA hai| (saMyama aura mokSamArga meM vighna karane vAle zarIra kA) mAMsa aura rakta (vikaTa tapazcaraNa dvArA) kama kr| yaha (ukta vikaTa tapasvI) puruSa saMyamI, rAgadveSa kA vijetA hone se parAkramI aura dUsaroM ke lie anukaraNIya Adarza tathA muktigamana ke yogya (dravyabhUta) hotA hai| vaha brahmacarya meM (sthita) rahakara zarIra yA karmazarIra ko (tapazcaraNa Adi se) dhuna DAlatA hai| 144. netra Adi indriyoM para niyantraNa - saMyama kA abhyAsa karate hue bhI jo punaH (mohAdi udayavaza) karma ke srota - indriyaviSayAdi (AdAna srotoM) meM gRddha ho jAtA hai tathA jo janma-janmoM ke karmabandhanoM ko tor3a nahIM pAtA, (zarIra tathA parivAra Adi ke -) saMyogoM ko chor3a nahIM sakatA, moha-andhakAra meM nimagna vaha bAla-ajJAnI mAnava apane Atmahita evaM mokSopAya ko (yA viSayAsakti ke doSoM ko) nahIM jAna paataa| aise sAdhaka ko (tIrthaMkaroM kI) AjJA (upadeza) kA lAbha nahIM prApta hotaa| - aisA maiM kahatA huuN| 145. jisake (antaHkaraNa meM bhogAsakti kA - ) pUrva-saMskAra nahIM hai aura pazcAt (bhaviSya) kA saMkalpa bhI nahIM hai, bIca meM usake (mana meM vikalpa) kahA~ se hogA? (jisakI bhogAkAMkSAe~ zAnta ho gaI haiN|) vahI vAstava meM prajJAnavAn hai, prabuddha hai aura Arambha se virata hai| (bhogAkAMkSA se nivRtti hone para hI sAvadha Arambha - hiMsAdi se nivRtti hotI hai) yaha samyak (satya) hai, aisA tuma dekho - soco| (bhogAsakti ke kAraNa) puruSa bandha, vadha, ghora paritApa aura dAruNa duHkha pAtA hai| (ataH) pApakarmoM ke bAhya (- parigraha Adi) evaM antaraMga (- rAga, dveSa, moha Adi) srotoM ko banda karake isa saMsAra meM maraNadharmA prANiyoM ke bIca tuma niSkarmadarzI (karmayukta-amRtadarzI) bana jaao| karma apanA phala avazya dete haiM, yaha dekhakara jJAnI puruSa unase (karmoM ke bandha, saMcaya yA Asrava se) avazya hI nivRtta ho jAtA hai| 146. he Aryo ! jo sAdhaka vIra haiM, pAMca samitiyoM se samita - sampanna haiM, jJAnAdi se sahita haiM, sadA saMyata Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 143-146 129 haiM, satata zubhAzubhadarzI (pratipala jAgarUka) haiM, (pApakarmoM se) svataH uparata haiM, loka jaisA hai use vaisA hI dekhate haiM, pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara - sabhI dizAoM meM bhalI prakAra satya meM sthita ho cuke haiM, una vIra samita, sahita, sadA yatanAzIla, zubhAzubhadarzI, svayaM uparata, loka ke yathArtha draSTA, jJAniyoM ke samyag jJAna kA hama kathana kareMge, usakA upadeza kreNge| (aise) satyadraSTA vIra ke koI upAdhi (karmajanita nara-nAraka Adi vizeSaNa) hotI hai yA nahIM ? nahIM hotii| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa uddezaka meM samyakcAritra kI sAdhanA ke sandarbha meM AtmA ke sAtha zarIra aura zarIra se sambaddha bAhya padArthoM ke saMyogoM, mohabandhanoM, AsaktiyoM, rAgadveSoM evaM unase hone vAle karmabandhoM kA tyAga karane kI preraNA dI gayI hai| 'AvIlae pavIlae NippIlae' - ye tIna zabda muni-jIvana kI sAdhanA ke krama ko sUcita karate haiN| ApIr3ana, prapIr3ana aura niSpIr3ana, ye kramazaH muni-jIvana kI sAdhanA kI tIna bhUmikAe~ haiN| muni-jIvana kI prAthamika taiyArI ke lie do bAteM anivArya haiM, jo isa sUtra meM sUcita kI gaI haiM - 'jahittA puvvasaMjogaM, hiccA uvasamaM' - (1) muni-jIvana ko aMgIkAra karane se pUrva ke dhana-dhAnya, jamIna-jAyadAda, kuTumba-parivAra Adi ke sAtha baMdhe hue mamatva-sambandhoM - saMyogoM kA tyAga evaM (2) indriya aura mana (vikAroM) kI upshaanti| pravrajyA grahaNa karane ke bAda muni sAdhanA kI tIna bhUmikAoM se gujaratA hai - prathama bhUmikA dIkSita hone se lekara zAstrAdhyayana kAla taka kI hai| usameM vaha saMyamarakSA evaM zAstrAdhyayana ke hetu Avazyaka tapa (AyaMbilaupavAsa Adi) karatA hai / yaha 'ApIr3ana' hai| . usake pazcAt dUsarI bhUmikA AtI hai - ziSyoM yA laghumuniyoM ke adhyApana evaM dharma pracAra-prasAra kii| isa daurAna vaha saMyama kI utkRSTa sAdhanA aura dIrgha tapa karatA hai| yaha 'prapIr3ana' hai| isake bAda tIsarI bhUmikA AtI hai - zarIratyAga kii| jaba muni Atma-kalyANa ke sAtha - kalyANa kI sAdhanA kAphI kara cukatA hai aura zarIra bhI jIrNa-zIrNa evaM vRddha ho jAtA hai, taba vaha samAdhimaraNa kI taiyArI meM saMlagna ho jAtA hai| usa samaya dIrghakAlIna (mAsika-pAkSika Adi) bAhya aura Abhyantara tapa, kAyotsarga, utkRSTa tyAga Adi kI sAdhanA karatA hai| yaha 'niSpIr3ana' hai| sAdhanA kI ina tInoM bhUmikAoM meM bAhya - Abhyantara tapa evaM zarIra tathA AtmA kA bheda-vijJAna karake tadanurUpa sthUla zarIra ke ApIr3ana, prapIr3ana aura niSpIr3ana kI preraNA dI gayI hai|' yaha tapazcaraNa karmakSaya ke lie hotA hai, isalie karma yA kArmaNazarIra kA pIr3ana bhI yahA~ abhISTa hai| vRttikAra ne guNasthAna se bhI ina tInoM bhUmikAoM kA sambandha batAyA hai| apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM karmoM kA ApIr3ana ho, apUrvakaraNa evaM anivRttibAdara guNasthAnoM meM prapIr3ana ho / tathA sUkSma-samparAya-guNasthAna meM niSpIr3ana ho| athavA upazamazreNI meM ApIr3ana, kSapakazreNI meM prapIr3ana evaM zailezI avasthA meM niSpIr3ana ho| 2 1. 2. AyAro (muni nathamalajI) pR0 171 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 174 / 175 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 'vigiMca maMsa-soNitaM ' - kahakara brahmacarya sAdhaka ko mAMsa-zoNita ghaTAne kA nirdeza diyA gayA hai| kyoMki mAMsa-zoNita kI vRddhi se kAma-vAsanA prabala hotI hai, usase brahmacarya kI sAdhanA meM vighnaM Ane kI sambhAvanA bar3ha jAtI hai| uttarAdhyayasUtra meM isI Azaya ko spaSTatA ke sAtha kahA gayA hai| - 'jahA davaggi paeriMdhaNe vaNe, samAruo novasamaM uvei / evindiyaggI vi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kassaI / ' -32 / 11 * jaise prabala pavana ke sAtha pracura Indhana vAle vana meM lagA dAvAnala zAMta nahIM hotA, isI prakAra prakAmabhojI kI indriyAgni (vAsanA) zAMta nahIM hotI / brahmacArI ke lie prakAma bhojana kabhI bhI hitakara nahIM hai| prakAma (rasayukta yatheccha bhojana) se mAMsa- zoNita bar3hatA hai| zarIra meM jaba mAMsa aura rakta kA upacaya nahIM hogA to isake binA kramaza: meda, asthi, majjA, aura vIrya kA bhI upacaya nahIM hogaa| isa avasthA meM sahaja hI ApIr3ana Adi kI sAdhanA ho jAtI hai| 130 'vasittA baMbhaceraMsi' - brahmacarya meM nivAsa karane kA tAtparya bhI gahana hai / brahmacarya ke cAra artha phalita hote haiM - (1) brahma (AtmA yA paramAtmA) meM vicaraNa karanA, (2) maithunavirati yA sarvendriya saMyama aura (3) gurukulavAsa tathA (4) sadAcAra / yahA~ brahmacarya ke ye sabhI artha ghaTita ho sakate haiM kintu do artha adhika saMgata pratIta hote haiM - (1) sadAcAra tathA (2) gurukulvaas| 'vasittA' zabda 'gurukula nivAsa' artha ko sUcita karatA hai| kintu yahA~ samyak cAritra kA prasaMga hai| brahmacarya cAritra kA eka mukhya aMga hai| isa dRSTi se 'brahmacarya' meM rahakara artha bhI ghaTita ho sakatA hai / 1 'AyANasotagaDhite'- - isakA zabdaza: artha hotA hai - 'AdAna ke srotoM meM gRddha' / 'AdAna' kA artha karma hai, jo ki saMsAra kA bIjabhUta hotA hai| usake srota ( Ane ke dvAra) - indriyaviSaya, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / ina AdAna srotoM meM rAta-dina race-pace rahane vAle ajJAnI kA antaHkaraNa rAga, dveSa aura mahAmoharUpa andhakAra se AvRtta rahatA hai, use arhaddeva ke pravacanoM kA lAbha nahIM mila pAtA, na use dharma zravaNa meM ruci jAgatI hai, na use koI acchA kArya yA dharmAcaraNa karane kI sUjhatI hai| isIlie kahA hai - 'ANAe laMbho Natthi ' AjJA kA lAbha nahIM miltaa| AjJA ke yahA~ do artha sUcita kiye gaye haiM- zrutajJAna aura tIrthaMkara - vacana yA upadeza / jJAna yA upadeza kA sAra AsravoM se virati aura saMyama yA AcAra meM pravRtti hai| usI se karmanirjarA yA karmamukti ho sakatI hai| AjJA kA artha vRttikAra ne bodha yA samyaktva bhI kiyA hai / 3 'z2assa Natthi pure pacchA...' isa paMkti meM eka khAsa viSaya kA saMketa hai| ' Natthi ' zabda isameM traikAlika viSaya se sambaddha avyaya hai| isa vAkya kA eka artha vRttikAra ne yoM kiyA hai - jisakI bhogecchA ke pUrva saMskAra naSTa ho cuke haiM, taba bhalA bIca meM, vartamAna kAla meM vaha bhogecchA kahA~ se A TapakegI ? 'mUlaM nAsti kutaH zAkhA' bhAgecchA kA mUla hI nahIM hai, taba vaha phalegI kaise ? sAdhanA ke dvArA bhogecchA kI Atyantika evaM traikAlika nivRtti ho jAtI hai, taba na atIta kA saMskAra rahatA hai, na bhaviSya kI vAMcchA/kalpanA, aisI sthiti meM to usakA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 174 - 1. 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 175. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 175 2. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 143-146 cintana bhI kaise ho sakatA hai ?? isakA eka anya bhAvArtha yaha bhI hai - "jise pUrvakAla meM bodhi-lAbha nahIM huA, use bhAvI janma meM kaise hogA? aura atIta evaM bhaviSya meM bodhi-lAbha kA abhAva ho, vahA~ madhya (bIca) ke janma meM bodhi-lAbha kaise ho / sakegA?" 'NikkammadaMsI' kA tAtparya niSkarma ko dekhane vAlA hai| niSkarma ke pAMca artha isI sUtra meM yatra-tatra milate haiM - (1) mokSa, (2) saMvara, (3) karmarahita zuddha AtmA, (4) amRta aura (5) zAzvata / mokSa, amRta aura zAzvata - ye tInoM prAyaH samAnArthaka haiM / karmarahita AtmA svayaM amRta rUpa bana jAtI hai aura saMvara mokSaprApti kA eka ananya sAdhana hai / jisakI samasta indriyoM kA pravAha viSayoM yA sAMsArika padArthoM kI ora se haTakara mokSa yA amRta kI ora unmukha ho jAtA hai, vahI niSkarmadarzI hotA hai| 'sAhissAmo NANaM - ina padoM kA artha bhI samajha lenA Avazyaka hai| vRttikAra to ina zabdoM kA itanA artha karake chor3a dete haiM - "satyavatAM yajjJAnaM - yo'bhiprAyastadahaM kthyissyaami|" 2 trikAladarzI satyadarziyoM kA jo jJAna/abhiprAya hai, use maiM khuuNgaa| parantu 'sAdhiSyAmaH' kA eka viziSTa artha yaha bhI ho sakatA hai - usa jJAna kI sAdhanA karUMgA, apane jIvana meM ramAU~gA, utArU~gA, use kAryAnvita kruuNgaa| ||cturth uddezaka samApta // ||smyktv : caturtha adhyayana samApta // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 176 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 177 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . DO O 1. 2. 3. lokasAra-paJcama adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra kA paMcama adhyayana hai - "lokasAra " / 'loka' zabda vibhinna dRSTiyoM se aneka arthoM kA dyotaka hai| jaise nAmaloka - 'loka' isa saMjJA vAlI koI bhI sajIva yA nirjIva vastu / sthApanAloka - caturdazarajjU parimita loka kI sthApanA (nakze meM khIMcA huA loka kA citra ) / dravyaloka - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla rUpa SaDvidha / bhAvaloka- audayikAdi SaDbhAvAtmaka yA sarvadravya - paryAyAtmaka loka yA krodha, mAna, mAyA, lobharUpa kssaay-lok| gRhasthaloka Adi bhI 'loka' zabda se vyavahRta hote haiM / - yahA~ 'loka' zabda mukhyata: prANi-loka (saMsAra) ke artha meM prayukta hai / ' 'sAra' zabda ke bhI vibhinna dRSTiyoM se aneka artha hote haiM - niSkarSa, nicor3a, tattva, sarvasva, Thosa, prakarSa, sArthaka, sArabhUta Adi / sAMsArika bhoga-parAyaNa bhautika logoM kI dRSTi meM dhana, kAma-bhoga, bhoga-sAdhana, zarIra, jIvana, bhautika upalabdhiyA~ Adi sArabhUta mAnI jAtI haiM, kintu AdhyAtmika dRSTi meM ye saba padArtha sArahIna haiM, kSaNika haiM, nAzavAn haiM, AtmA ko parAdhIna banAne vAle haiM, aura antataH duHkhadAyI haiN| isalie inameM koI sAra nahIM hai| adhyAtma kI dRSTi meM mokSa (parama pada), paramAtmapada, AtmA (zuddha nirmala jJAnAdi svarUpa), mokSa prApti ke sAdhana - dharma, jJAna, darzana, cAritra, (ahiMsAdi), tapa, saMyama, samatva Adi bhUta haiN| niyuktikAra ne loka ke sAra ke sambandha meM prazna uThAkara samAdhAna kiyA hai ki loka kA sAra dharma hai, dharma kA sAra jJAna hai, jJAna kA sAra saMyama hai, aura saMyama kA sAra nirvANa mokSa hai| 2 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 178 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 178 * logassasAraM dhammo, dhammaMpi ya nANasAriyaM biMti / nANaM saMjamasAraM, saMjamasAraM ca nivvANaM // 244 // - - AcA0 niyukti AcA0 TIkA meM uddhRta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Oo oo lokasAra adhyayana kA artha huA - samasta jIva loka ke sArabhUta mokSAdi ke sambandha meM cintana aura kthn| lokasAra adhyayana kA uddezya hai - sAdhaka loka ke sArabhUta paramapada (paramAtmA, AtmA aura mokSa) ke sambandha meM preraNA prApta kare aura mokSa se viparIta Asrava, bandha, puNya, pApa, asayama, ajJAna aura mithyAdarzana Adi kA svarUpa tathA inake pariNAmoM ko bhalIbhA~ti jAnakara inakA tyAga kre| . . isa adhyayana kA vaikalpika nAma 'AvaMtI' bhI prasiddha hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa adhyayana ke uddezaka 1, 2, 3 kA prArambha 'AvaMtI' pada se hI huA hai, ataH prathama pada ke kAraNa isakA nAma 'AvaMtI' bhI prasiddha ho gayA hai| lokasAra adhyayana ke 6 uddezaka haiN| pratyeka uddezaka meM bhAvaloka ke sArabhUta tattva ko kendra meM rakhakara kathana kiyA gayA hai| prathama uddezaka meM mokSa ke viparIta puruSArtha, kAma aura usake mUla kAraNoM (ajJAna, moha, rAga-dveSa, Asakti, mAyA Adi) tathA unake nivAraNopAya ke sambandha meM nirUpaNa hai| dUsare uddezaka meM apramAda aura parigraha-tyAga kI preraNA hai| tIsare uddezaka meM munidharma ke sandarbha meM aparigraha aura kAma-virakti kA saMdeza hai| cauthe uddezaka meM aparipakva sAdhu kI ekacaryA se hone vAlI hAniyoM kA evaM anya caryAoM meM karmabandha aura usakA viveka tathA brahmacarya Adi kA pratipAdana hai| pAMcaveM uddezaka meM AcArya mahimA, satyazraddhA, samyak-asamyak-viveka, ahiMsA aura AtmA ke svarUpa kA varNana hai| chaThe uddezaka meM mithyAtva, rAga, dveSa Adi ke parityAga kA tathA AjJA nirdeza evaM paramaAtmA ke svarUpa kA nirUpaNa hai| yaha adhyayana sUtra saMkhyA 147 se prArambha hokara 176 para samApta hotA hai| - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'logasAro' ahavA'AvaMtI' paJcama ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'lokasAra(AvaMtI)'paMcama adhyayana : prathama uddezaka kAma : kAraNa aura nivAraNa 147. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi vipparAmusaMti aTAe aNaTThAe vA etesu ceva vipparAmusaMti / gurU se kAmA / tato se mArassa aMto / jato se mArassa aMto tato se dUre / 147. isa loka (jIva loka) meM jitane bhI (jo bhI) koI manuSya saprayojana (kisI kAraNa se) yA niSprayojana (binA kAraNa) jIvoM kI hiMsA karate haiM, ve unhIM jIvoM (SaDjIvanikAyoM) meM vividha rUpa meM utpanna hote haiN| unake lie zabdAdi kAma (vipula viSayecchA) kA tyAga karanA bahuta kaThina hotA hai| isalie (SaDjIvanikAya-vadha tathA vizAla kAma-bhogecchAoM ke kAraNa vaha) mRtyu kI pakar3a meM rahatA hai, isalie amRta (paramapada) se dUra hotA hai| vivecana - isa uddezaka meM paMcendriya viSayaka kAma-bhogoM aura unakI pUrti ke lie kie jAne vAle hiMsAdi pApa-karmoM kI, tathA aise mUr3ha ajJAnI ke jIvana kI bhI niHsAratA batAkara ajJAna evaM moha se hone vAle pApakarmoM se dUra rahane kI preraNA dI gayI hai / viSaya-kaSAyoM se prerita hokara ekAkI vicaraNa karane vAle sAdhaka kI ajJAnadazA kA bhI vizada nirUpaNa kiyA gayA hai| ___'vipparAmusaMti' kriyApada hai, yaha prastuta sUtra-pATha meM do bAra prayukta huA hai| 'vi+parAmRza' donoM se 'viparAmRzaMti' kriyApada banA hai| pahalI bAra isakA artha kiyA gayA hai - jo vividha prakAra se viSayAbhilASA yA kASAyottejanA ke vaza (SaDjIvanikAyoM ko) parAmRza - upatApa karate haiM, DaMDe yA cAbuka yA anya prakAra se mArapITa Adi karake jIvaghAta karate haiN| __ dUsarI bAra jahA~ yaha kriyApada AyA hai, vahA~ prasaMgavaza artha kiyA gayA hai - una ekendriyAdi prANiyoM kA aneka prakAra se vighAta karane vAle, unheM pIr3A dekara punaH unhIM SaD jIvanikAyoM meM aneka bAra utpanna hote haiN| athavA SaDjIvanikAya ko dI gayI pIr3A se upArjita karmoM ko, unhIM kAyoM (yoniyoM) meM utpanna hokara una-una prakAroM se udaya meM Ane para bhogate haiM-anubhava karate haiN| 'aTThAe aNaTThAe' - 'artha' kA bhAva yahA~ para prayojana yA kAraNa hai / hiMsA (jIvavighAta) ke tIna prayojana hote haiM - kAma, artha aura dharma / viSaya-bhogoM ke sAdhanoM ko prApta karane ke lie jahA~ dUsaroM kA vadha yA utpIr3ana 1. cUrNi meM bhadanta nAgArjunIya pATha isa prakAra hai - "jAvaMti keyi loe chakkAyaM samAraMbhaMti" zIlAMka TIkAnusAra nAgArjunIya pATha isa prakAra hai - "jAvanti kei loe chakkAyavahaM samAraMbhaMti" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 147-148 // 135 kiyA jAtA hai, vahA~ kAmArthaka hiMsA hai, jahA~ vyApAra-dhandhe, kala-kArakhAne yA kRSi Adi ke lie hiMsA kI jAtI hai, vahA~ para arthArthaka hai aura jahA~ dUsare dharma-sampradAya vAloM ko mArA-pITA yA satAyA jAtA hai, una para anyAyaatyAcAra kiyA jAtA hai yA dharma ke nAma se yA dharma nimitta pazubali Adi dI jAtI hai, vahA~ dharmArthaka hiMsA hai| ye tInoM prakAra kI hiMsAe~ arthavAn aura zeSa hiMsA anarthaka kahalAtI haiM, jaise - manoraMjana, zarIrabala-vRddhi Adi karane hetu nirdoSa prANiyoM kA zikAra kiyA jAtA hai, manuSyoM ko bhUkhe zera ke Age chor3A jAtA hai, murge, sAMDa, bhaiMse Adi paraspara lar3Ae jAte haiN| ye saba hiMsAe~ nirarthaka haiN| cUrNikAra ne kahA hai - 'Ata-para ubhayahetu aTThA, sesaM aNaTThAe' - apane, dUsare ke yA donoM ke prayojana siddha karane hetu kI jAne vAlI hiMsA-pravRtti arthavAn aura niSprayojana kI jAne vAlI nirarthaka yA anarthaka kahalAtI 'gurU se kAmA' kA rahasya yaha hai ki ajJAnI kI kAmecchAe~ itanI dustyAjya hotI haiM ki unheM atikramaNa karanA sahaja nahIM hotA, alpasattva vyakti to kAma kI pahalI hI mAra meM phisala jAtA hai, kAma kI vizAla senA se mukAbalA karanA usake vaza kI bAta nhiiN| isalie ajJajana ke lie kAmoM ko 'gurU' kahA gayA hai| 2 'jato se mArassa aMto' isa paMkti kA bhAvArtha yaha bhI hai ki sukhArthI jana kAma-bhogoM kA parityAga nahIM kara sakatA, ataH kAma-bhogoM ke parityAga ke binA vaha mRtyu kI pakar3a ke bhItara hotA hai aura cUMki mRtyu kI.pakar3a ke andara hone se vaha janma, jarA, maraNa, roga, zoka Adi se ghirA rahatA hai, ata: vaha sukha se saikar3oM kosa dUra ho jAtA 148. Neva se aMto va se dUre / se pAsati phusitamiva kusagge paNuNNaM NivatitaM vAteritaM / evaM bAlassa jIvitaM maMdasya avijaannto| kUrANi kammANi bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsamuveti, moheNa gabbhaM maraNAi eti| ettha mohe puNo punno| 148. vaha (kAmanAoM kA nivAraNa karane vAlA) puruSa na to mRtyu kI sImA (pakar3a) meM rahatA hai aura na mokSa se dUra rahatA hai| vaha puruSa (kAmanAtyAgI) kuza kI noMka ko chue hue (bArambAra dUsare jalakaNa par3ane se) asthira aura vAyu ke jhoMke se prerita (prakampita) hokara girate hue jalabindu kI taraha jIvana ko (asthira) jAnatA-dekhatA hai| bAla (ajJAnI), manda (mandabuddhi) kA jIvana bhI isI taraha asthira hai, parantu vaha (mohavaza) (jIvana ke anityatva) ko nahIM jAna paataa| (isI ajJAna ke kAraNa) vaha bAla - ajJAnI (kAmanA ke vaza huA) hiMsAdi krUra karma utkRSTa rUpa se karatA huA (duHkha ko utpanna karatA hai / ) tathA usI duHkha se mUDha udvigna hokara vaha viparIta dazA (sukha ke sthAna para duHkha) ko prApta hotA hai| 1. 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 179, AcA0 niyukti AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 180 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 180 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha usa moha (mithyAtva-kaSAya-viSaya-kAmanA) se (udbhrAnta hokara karmabandhana karatA hai, jisake phalasvarUpa) bAra-bAra garbha meM AtA hai, janma-maraNAdi pAtA hai| ___ isa (janma-maraNa kI paramparA) meM (mithyAtvAdi ke kAraNa) use bArambAra moha (vyAkulatA) utpanna hotA hai| vivecana - 'Neva se aMto Neva se dUre' - pada meM kAmanAtyAgI ke lie kahA gayA hai - 'vaha mokSa se to dUra nahIM hai aura mRtyu kI sImA ke andara nahIM hai arthAt vaha jIvanmukta sthiti meM hai|' ___ isa pada kA aneka nayoM se vivecana kiyA gayA hai| -- eka naya ke anusAra vaha kAmanAtyAgI samyak dRSTi puruSa granthi-bheda ho jAne ke kAraNa aba karmoM kI sudIrgha sImA meM bhI nahIM rahA aura dezonakoTA-koTI karmasthiti rahane ke kAraNa karmoM se dUra bhI nahIM rhaa| dUsare naya ke anusAra yaha pada kevalajJAnI ke lie hai| cAra ghAti-karmoM kA kSaya ho jAne se na to vaha saMsAra ke bhItara hai aura bhavopagrAhI cAra aghAtikarmoM ke zeSa rahane ke kAraNa na vaha saMsAra se dUra hai| tIsare naya ke anusAra isakA artha hai - jo sAdhaka zramaNaveza lekara viSaya-sAmagrI ko chor3a detA hai, kintu anta:karaNa se kAmanA kA tyAga nahIM kara pAtA, vaha antaraMga rUpa meM sAdhanA ke nikaTa - sImA meM nahIM hai, aura bAhya rUpa meM sAdhanA se dUra bhI nahIM hai, kyoMki sAdhaka ke veza meM jo hai| isa sUtra meM ajJAnI kI moha-mUr3hatA kA citraNa karate hue usake tIna vizeSaNa diye haiM - (1) bAla, (2) manda aura (3) avijAna / bAlaka (zizu) meM yathArtha jJAna nahIM hotA, usI taraha vaha bhI asthira va kSaNa-bhaMgura jIvana ko ajara-amara mAnatA hai, yaha usakI jJAnazUnyatA hI usakA bacapana (bAlatva) hai| sadasadviveka buddhi kA abhAva hone se vaha 'manda' hai tathA parama artha - mokSa kA jJAna nahIM hone se vaha 'avijAna' hai| isI ajJAnadazA ke kAraNa vaha sukha ke lie krUra karma karatA hai, badale meM duHkha pAtA hai, bAra-bAra janma va mRtyu ko prApta hotA rahatA hai| saMsArasvarUpa-parijJAna 149. saMsayaM parijANato saMsAre pariNNAte bhavati, saMsayaM aparijANato saMsAre apariNNAte bhvti| je cheye se sAgAriyaM Na seve| kaTTa evaM avijANato ' bitiyA maMdassa baaliyaa| laddhA huratthA paDilehAe AgamettA ANavejA aNAsevaNayAe tti bemi| . (ka) 'je chaye se sAgAriyaM...' ke badale 'se sAgAriyaNa sevae' pATha hai| artha hotA hai - 'vaha (sAdhaka) abrahmacarya (maithuna) - sevana na kre|' (kha) nAgArjunIya pAThAntara isa prakAra hai - je khalu visae,sevati,sevittA nAloeti, pareNa vA puTTho NiNhavati, ahavA taM paraM saeNa vA doseNa pAviTThasaraeNa vA (doseNa), uvliNpijjaa| "jo viSaya (maithuna) sevana karatA hai, sevana karake usakI AlocanA nahIM karatA, dUsare dvArA pUche jAne para chipAtA hai, athavA usa dUsare vyakti ko apane doSa se yA isase bhI bar3hakara pApiSTha doSa se lipta karatA hai|" 'avijANato' ke badale cUrNi meM 'avayANato' pATha hai| 'ava parivarjane avayANatijaM bhaNitaM Nhavati; ava' parivarjana artha meM hai, arthAt maiM nahIM jAnatA, isa prakAra pUchane para inkAra kara detA hai, yA pUchane para avajJA kara detA hai| vRttikAra ne artha kiyA hai - akAryamapalapato'vijJApayato vaa| usa akArya kA apalApa (gopana) karatA huA yA na batAtA huaa...."| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 149 137 pAsaha ege rUvesu giddhe prinnijmaanne| ettha phAse puNo punno| 149. jise saMzaya (mokSa aura saMsAra ke viSaya meM saMdeha) kA parijJAna ho jAtA hai, use saMsAra ke svarUpa kA parijJAna ho jAtA hai| jo saMzaya ko nahIM jAnatA, vaha saMsAra ko bhI nahIM jaantaa| . jo kuzala (moha ke pariNAma yA saMsAra ke kAraNa ko jAnane meM nipuNa) hai, vaha maithuna sevana nahIM krtaa| jo aisA (guptarUpa se maithuna kA sevana) karake (guru Adi ke pUchane para) use chipAtA hai - anajAna banatA hai, vaha usa mUrkha (kAmamUr3ha) kI dUsarI mUrkhatA (ajJAnatA) hai| ... upalabdha kAma-bhogoM kA (unake upabhoga ke kaTu-pariNAmoM kA) paryAlocana karake, sarva prakAra se jAnakara unheM svayaM sevana na kare aura dUsaroM ko bhI kAma-bhogoM ke kaTuphala kA jJAna karAkara unake anAsevana (sevana na karane) kI AjJA-upadeza de, aisA maiM kahatA huuN| __ he sAdhako ! vividha kAma-bhogoM (indriya-viSayoM) meM gRddha - Asakta jIvoM ko dekho, jo naraka-tiryaMca Adi yAtanA-sthAnoM meM paca rahe haiM - unhIM viSayoM se khiMce jA rahe haiN| (ve indriya-viSayoM ke vazIbhUta prANI) isa saMsAra pravAha meM (karmoM ke phalasvarUpa) unhIM sthAnoM kA bArambAra sparza karate haiM, (unhIM sthAnoM meM punaH-punaH janmate marate haiN)| . vivecana - isa sUtra meM saMzaya ko parijJAna kA kAraNa batAyA hai| isakA Azaya yaha hai ki saMzaya yahA~ zaMkA ke artha meM hai| jaba taka kisI padArtha ke viSaya meM saMzaya - jijJAsA nahIM hotI, taba taka usake sambandha meM jJAna ke naye-naye unmeSa khulate nahIM haiN.| jijJAsA-mUlaka saMzaya manuSya ke jJAna kI abhivRddhi karane meM bahuta bar3A kAraNa hai| bhagavAn mahAvIra ke pradhAna ziSya gaNadhara gautama svAmI mana meM jijJAsA-mUlaka saMzaya uThate hI bhagavAn ke pAsa samAdhAna ke lie savinaya upasthita hote haiN| bhagavatI sUtra meM aise jijJAsA-mUlaka chattIsa hajAra saMzayoM kA samAdhAna aMkita hai| itanI bar3I jJAnarAzi saMzayoM ke nimitta se prApta ho skii| na saMzayamanAruhya naro bhadrANi pazyati' - saMzaya kA Azraya lie binA manuSya kalyANa ke darzana nahIM kara pAtA - yaha nItisUtra jijJAsA-pradhAna saMzaya kA samarthana karatA hai| pazcimI darzanakAra darzana kA Arambha bhI Azcarya ke prati jijJAsA se mAnate haiN| saMsAra janma-maraNa ke cakra kA nAma hai, vaha sukhakara hai yA duHkhakara? aisI saMzayAtmaka jijJAsA paidA hogI tabhI jJaparijJA se saMsAra kI asAratA kA yathArtha parijJAna (darzana) hogA, tabhI pratyAkhyAna-parijJA se usase nivRtti hogii| jise saMsAra ke prati saMzayAtmaka jijJAsA na hogI, use saMsAra kI asAratA kA jJAna nahIM hogA, phalataH saMsAra meM usakI nivRtti nahIM hogii| _ 'bitiyA maMdassa bAlayA' - isa pada meM batAyA hai ki sAdhaka kI pahalI mUr3hatA yaha hai ki usane guptarUpa se maithuna-sevana kiyA, usa para dUsarI mUr3hatA yaha hai ki vaha use chipAtA hai, guru Adi dvArA pUchane para batAtA nahIM hai / isa sambandha meM nAgArjunIya vAcanA meM adhika spaSTa pATha hai - "je khalu visae sevaI, sevittA vA NAloeI, pareNa vA puTTho niNhavai, ahavA taM paraM saeNa vA doseNa pAviTThayareNa doseNa uv-liNpijjti|" - arthAt "jo sAdhaka AcA0 zIlA TIkA patrAMka 181 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha viSaya (maithuna) sevana karatA hai, sevana karake usakI AlocanA guru Adi ke samakSa nahIM karatA, dUsare (jyeSTha sAdhu) ke pUchane para chipAtA hai, athavA usa dUsare ko apane usa doSa meM yA pApiSThakara doSa meM lapeTatA hai", yaha doharA doSasevana hai - eka abrahmacarya kA, dUsarA asatya kaa|' isa sUtra kA saMketa hai ki pramAda yA ajJAnavaza bhUla ho jAne para use saralatApUrvaka svIkAra kara lenA caahie| aisA karane se doSa kI zuddhi ho jAtI hai| yadi doSa ko chipAne kA prayatna kiyA jAtA hai to vaha doSa para doSa doharA pApa karatA hai| AraMbha-kaSAya-pada 150. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi AraMbhajIvI etesu ceva AraMbhajIvI / ettha vi bAle paripaccamANe 2 ramati pAvehiM kammehiM asaraNaM saraNaM ti maNNamANe / 151. ihamegesiM egacariyA bhvti| se bahukohe bahumANe bahumAe bahulobhe bahurate bahuNaDe bahusaDhe bahusaMkappe AsavasakkI' paliochaNNe uchitavAdaM pavadamANe,'mA me kei adakkhu' annnnaann-pmaaddosennN| satataM mUDhe dhammaM NAbhijANati / aTTA payA mANava' ! kammakoviyA - je aNuvaratA avijAe palimokkhamAhu, AvaTeM aNupariyaTRti tti bemi / ||pddhmo uddesao samatto // 150. isa loka meM jitane bhI manuSya ArambhajIvI (hiMsAdi pApakarma karake jIte) haiM, ve inhIM (viSayAsaktiyoMkAma kI kAmanAoM) ke kAraNa ArambhajIvI haiN| ' ajJAnI sAdhaka isa saMyamI (sAdhu) jIvana meM bhI viSaya-pipAsA se chaTapaTAtA huA (kAmAgni pradIpta hone ke AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 182 meM uddhRta isake badale meM cUrNi meM 'patippamANe' pATha milatA hai| jisakA artha hotA hai - (viSaya-pipAsA se) saMtapta chaTapaTAtA huaa| 'bahumAe' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'bahumAyI', artha kiyA gayA hai - kalkatapasA ca bahumAyI - mithyA yA dambhapUrNa tapasyA ke kAraNa atyanta, kapaTI, dambhI yA ddhoNgii| 'bahurate' kA artha cUrNi meM kiyA gayA hai 'bahurato uvaciNAti kammarayaM' - bahuta se pApa karma rUpa raja kA saMcaya karatA hai|" zIlAMkAcArya ne artha kiyA hai - bahurajAH, bahupApo, bahuSu vA''rambhAdiSu rato bahurataH / arthAt - bahuta pApa karane vAlA, jo bahuta-se ArambhAdi pApoM meM rata rahatA hai, vaha bahurata hai| 'AsavasakkI' kA artha cUrNi meM yoM hai - Asavesu visu (sa)tto Asava (s)kkii| Asava pAna karake adhikatara soyA rahatA hai, yA AzravoM meM Asakta rahatA hai| ahavA Asave aNusaMcarati' - yA AsravoM meM hI vicaraNa karatA hai| 'paliochaNNe meM palia' kA artha cUrNikAra karate haiM - "pralIyate bhavaM yena yacca bhUtvA pralIyate'pralIyamucyate kama bhRzaM lInaM yadAtmani"- jisase jIva saMsAra meM vizeSa lIna hotA hai, jo utpanna hokara lIna ho jAtA hai, use pralIya kahate haiM, vaha hai karma, jo AtmA meM atyanta lIna ho jAtA hai| 'maNuyavaccA mANavA tesiM AmaMtraNaM' - jo manuja (manuSya) ke apatya haiM, ve mAnava haiM, yahA~ mAnava zabda kA sambodhana meM bahuvacana kA rUpa hai| cUrNi meM 'kammaakovitA' pATha hai, artha hai - 'kahaM kamma bajhati muccati vA...' - karmakovida (karma-paMDita) use kahate haiM, jo yaha bhalIbhAMti jAnatA hai ki karma kaise baMdhate haiM, kaise chaTate haiM? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 150-151 kAraNa) azaraNa (sAvadya pravRtti) ko hI zaraNa mAna kara pApakarmoM meM ramaNa karatA 1 151. isa saMsAra ke kucha sAdhaka (viSaya- kaSAya ke kAraNa) akele vicaraNa karate haiM / yadi vaha sAdhaka atyanta krodhI hai, atIva abhimAnI hai, atyanta mAyI (kapaTI) hai, ati lobhI hai, bhogoM meM atyAsakta hai, naTa kI taraha bahurUpiyA hai, aneka prakAra kI zaThatA - pravaMcanA karatA hai, aneka prakAra ke saMkalpa karatA hai, hiMsAdi AsravoM meM Asakta rahatA hai, karmarUpI palIte se lipaTA huA (karmoM meM lipta hai, 'maiM bhI sAdhu hU~, dharmAcaraNa ke lie udyata huA hU~', isa prakAra se utthitavAda bolatA ( DIMgeM hAMkatA) hai, 'mujhe koI dekha na le' isa AzaMkA se chipa-chipakara anAcAra-kukRtya karatA hai, (to samajha lo ) vaha yaha saba ajJAna aura pramAda ke doSa se satata mUr3ha banA huA (karatA hai), vaha mohamUr3ha dharma ko nahIM jAnatA ( dharma-adharma kA viveka nahIM kara pAtA ) // he mAnava ! jo loga prajA (viSaya- kaSAyoM) se Artta - pIr3ita haiM, karmabandhana karane meM hI catura haiM, jo AzravoM (hiMsAdi) se virata nahIM haiM, jo avidyA se mokSa prApta honA batalAte haiM, ve (janma-maraNAdi rUpa) saMsAra ke bhaMvarajAla meM barAbara cakkara kATate rahate haiN| aisA maiM kahatA hU~ / vivecana - sUtra 151 meM ekAkI vicaraNa karane vAle ajJAnI sAdhaka ke viSaya meM kahA hai| 'egacariyA' sAdhaka ke lie ekacaryA do prakAra kI hai - prazasta aura aprazasta / ina donoM prakAra kI ekacaryA ke bhI do bheda haiM - dravya-ekacaryA aura bhAva-ekacaryA / dravyataH prazasta ekacaryA taba hotI hai, jaba pratimAdhArI, jinakalpI yA saMghAdi ke kisI mahattvapUrNa kArya yA sAdhanA ke lie ekAkI vicaraNa svIkAra kiyA jaae| vaha dravyataH prazasta ekacaryA hotI hai| jisa ekacaryA ke pIche viSaya- lolupatA ho, atisvArtha ho, dUsaroM se pUjA-pratiSThA yA prasiddhi pAne kA lobha ho, kaSAyoM kI uttejanA ho, dUsaroM kI sevA na karanI par3e, dUsaroM ko apane kisI doSa yA anAcAra kA patA na laga jAeina kAraNoM se ekAkI vicaraNa svIkAra karanA aprazasta - ekacaryA hai| yahA~ para ekacaryA ke doSoM kA vizuddha udghATana huA hai| bhAva se ekacaryA tabhI ho sakatI hai, jaba rAga-dveSa na rhe| yaha aprazasta nahIM hotI / ataH bhAva se, prazasta ekacaryA hI hotI hai aura yaha tIrthaMkaroM Adi ko hotI hai / prastuta sUtra meM dravya se aprazasta ekacaryA karane vAle kI galata rIti-nIti kA nirUpaNa kiyA hai| prazasta ekacaryA apanAne vAle meM aise doSa-durguNoM kA na honA atyanta Avazyaka hai / 1 aprazasta ekacaryA apanAne vAlA sAdhaka ajJAna aura pramAda se grasta rahatA hai| ajJAna darzanamohanIya kA aura pramAda cAritramohanIya karma ke udaya kA sUcaka hai| 139 'utthitavAda' pada ke dvArA ekacaryA karane vAloM kI una mithyA uktiyoM kA nirasana kiyA hai jo yadA-kadA ve karate haiM - " maiM isalie ekAkI vihAra karatA hU~ ki anya sAdhu zithilAcArI haiM, maiM ugra AcArI hU~, maiM unake sAtha kaise raha sakatA hU~? Adi" sUtrakAra kA kathana hai ki isa prakAra kI Atma-prazaMsA sirpha usakA vAgjAla hai / isa 'utthitavAda' ko - svayaM ko saMyama meM utthita batAne kI mAyApUrNa ukti mAtra samajhanA caahie| mokSa ke do sAdhanasUtrakRtAMga sUtra meM batAye gaye haiM 3 - vidyA (jJAna) aura cAritra / avidyA mokSa kA kAraNa 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 182 3. 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 182 AhaMsu vijjA caraNaM pamokkho sUtrakRtAMga zru0 1, a0 12 gA0 11 - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha nahIM hai| cUrNikAra 'avijAe' ke sthAna para 'vijAe' pATha mAnakara isakA artha karate haiM - jaise maMtroM se viSa kA nAza ho jAtA hai (utara jAtA hai), vaise hI vidyA (devI ke maMtra) se yA (kore jJAna se) koI-koI parimokSa (sarvathA mukti) cAhate haiM, jaise sAMkhya / vidyA-tattvajJAna se hI mokSa hotA hai, yaha sAMkhyoM kA mata hai| jaisA ki sAMkhya kahate paMcaviMzatitattvajJo yatrakutrAzrame rataH / jaTI muMDI zikhI vA'pi; mucyate nAtra sNshyH|| - 25 tattvoM kA jAnakAra kisI bhI Azrama meM rata ho, avazya mukta ho jAtA hai, cAhe vaha jaTAdhArI ho, muNDita ho yA zikhAdhArI ho| mokSa se viparIta saMsAra hai| avidyA saMsAra kA kAraNa hai| ataH jo dArzanika avidyA ko vidyA mAnakara mokSa kA kAraNa batAte haiM, ve saMsAra ke bhaMvarajAla meM bAra-bAra paryaTana karate rahate haiM, unake saMsAra kA anta nahIM hotaa| // prathama uddezaka samApta // biio uddesao dvitIya uddezaka apramAda kA patha 152. AvaMtI keAvaMtI logaMsi aNAraMbhajIvI, etesu ceva aNAraMbhajIvI / / etthovarate taM jhosamANe ayaM saMdhI ti adakkhu, je imassa viggahassa ayaM khaNe tti annesI / esa magge AriehiM pavedite / uhite No pamAdae jANittu dukkhaM patteyaM sAtaM puDho chaMdA iha mANavA / puDho dukkhaM pevaditaM / se avihiMsamANe aNavayamANe 5 puTTho phAse vippnnolle| esa samiyApariyAe' viyaahite| 1. 'etesu ceva aNAraMbhajIvI' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'etesu ceva chakkAesu' - inhIM SaD jIvanikAyoM meN..."| zIlAkAMcArya artha karate haiM-'teSveva gahiSu' arthAt - unhIM gRhasthoM meN| 'annesI' ke badale 'maNNesI'manesI' pATha hai, jisakA artha hai - mAnate haiN| 'puDho chaMdA iha mANavA' ke badale 'puDho chaMdANaM mANavANaM' pATha hai - alaga-alaga svacchanda mAnavoM ke"""| 'se avihiMsamANe' ityAdi pATha kA artha cUrNi meM milatA hai - "aNAraMbhajIviNA tavo adhiTheyavvo, jattha uvadeso puDho (puTTho) phaase| ahavA jati taM virataM parIsahA phusijjA tattha suttaM - puTTho phAse vippnnolle| puTTho ptto|" isakA artha hai - anArambhajIvI ko tapazcaryA kA anuSThAna karanA caahie| jisa sAdhaka ke hRdaya meM bhagavadupadeza sparza kara gayA hai vaha parISahoM kA sparza hone para vividha prakAra se samabhAva se sahana kre| yadi usa virata sAdhu ko parISahoM kA sparza ho to yaha sUtra vahA~ upayukta hai - puDho phAse vipp0| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 152-153 141 153. je asattA pAvehi kammehiM udAhu te AtaMkA phusNti|iti udAhu dhIre / te phAse puttttho'dhiyaaste| se puvvaM petaM pacchA.petaM bheuradhammaM viddhaMsaNadhamma adhuvaM aNitiyaM asAsataM cayovacaiyaM vippariNAmadhamma / pAsaha evaM ruuvsNdhiN| samupehamANassa egAyataNaratassa iha vippamukkassa Natthi magge virayassa tti bemi| 152. isa manuSya loka meM jitane bhI anArambhajIvI (ahiMsA ke pUrNa ArAdhaka) haiM,ve (ina sAvadya-ArambhapravRtta gRhasthoM) ke bIca rahate hue bhI anArambhajIvI (viSayoM se nirlipta-apramatta rahate hue jIte) haiN| isa sAvadha-Arambha se uparata athavA ArhatzAsana meM sthita apramatta muni 'yaha sandhi (uttama avasara yA karmavivara-Asrava) hai' - aisA dekhakara use (karmavivara-Asrava ko) kSINa karatA huA (kSaNa bhara bhI pramAda na kre)| 'isa audArika zarIra (vigraha) kA yaha vartamAna kSaNa hai,' isa prakAra jo kSaNAnveSI (eka-eka kSaNa kA anveSaNa karatA hai evaM pratyeka kSaNa kA mahattva samajhatA hai) hai, (vaha sadA apramatta rahatA hai)| yaha (apramAda kA) mArga AryoM (tIrthaMkaroM) ne batAyA hai| (sAdhaka mokSa kI sAdhanA ke lie) utthita hokara pramAda na kre| pratyeka kA duHkha aura sukha (apanA-apanA svatantra hotA hai) (arthAt duHkha-sukha ke antaraMga kAraNa karma sabake apane-apane hote haiM) - yaha jAnakara pramAda na kre| isa jagat meM manuSya pRthak-pRthak vibhinna adhyavasAya (abhiprAya yA saMkalpa) vAle hote haiM, (isalie) unakA duHkha (yA duHkha kA antaraMga kAraNa karma) bhI (nAnA prakAra kA) pRthak-pRthak hotA hai - aisA tIrthaMkaroM ne kahA hai| . vaha (anArambhajIvI) sAdhaka kisI bhI jIva kI hiMsA na karatA huA, vastu ke svarUpa ko anyathA na kahe (mRSAvAda na bole) / (yadi) parISahoM aura upasargoM kA sparza ho to unase hone vAle duHkhasparzoM ko vividha upAyoM (saMsAra kI AsaratA kI bhAvanA Adi) se prerita hokara samabhAvapUrvaka sahana kre| aisA (ahiMsaka aura sahiSNu) sAdhaka zamitA yA samatA kA pAragAmI, (uttama cAritra-sampanna) kahalAtA hai| .. 153. jo sAdhaka pApakarmoM meM Asakta nahIM haiM, kadAcit unheM AtaMka (zIghraghAtI vyAdhi, maraNAntaka pIr3A Adi) sparza kareM - pIr3ita kareM, aise prasaMga para dhIra (vIra) tIrthaMkara mahAvIra ne kahA ki 'una duHkhasparzoM ko 5. 'aNavayamANe' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - 'avadamANe musAvAdaM' - jo mRSAvAda (jhUTha) nahIM boltaa| 6. 'samiyApariyAe viyAhite' ke badale cUrNi meM 'samitAe pariyAe viyAhite' pATha svIkAra karake artha kiyA gayA hai - 'samagamaNaM samiyA parigamaNaM pariyAe, viviha Ahite viyAhite' - sama - gamana hai samitA, parigamana hai - paryAya, vividha prakAra se Ahita vyAhita hotA hai| 'AtaMkA' ke badale cUrNi meM 'rogAtaMkA' pATha hai| artha hotA hai - rogarUpa updrv| isake sthAna para 'vIro' yA 'dhIro' pATha milatA hai, jisakA artha cUrNi meM kiyA gayA hai - "vI (dhI) ro titthagaro aNNataro vA aayriyvisse|" - vI (dhI) ra kA artha hai - tIrthakara yA koI AcArya vishess| isakI cUrNi meM vyAkhyA kI gaI hai - 'iTThAhArato cijati,' tadabhAvA avacijjati, ato cayovacaiyaM', arthAt abhISTa AhAra se caya hotA hai, usake abhAva meM apacaya hotA hai, isalie kahA- 'cyovciyN'| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha (samabhAvapUrvaka) sahana kreN|' yaha priya lagane vAlA zarIra pahale yA pIche (eka na eka dina) avazya chUTa jaaegaa| isa rUpa-sandhi-deha ke svarUpa ko dekho, chinna-bhinna aura vidhvaMsa honA, isakA svabhAva hai| yaha adhruva hai, anitya hai, azAzvata hai, isameM upacaya-apacaya (bar3ha-ghaTa) hotA rahatA hai, vividha parivartana hote rahanA isakA svabhAva hai| jo (anityatA Adi svabhAva se yukta zarIra ke svarUpa ko aura isa zarIra ko mokSa-lAbha ke avasara - sandhi ke rUpa meM dekhatA hai), Atma-ramaNa rUpa eka Ayatana meM lIna hai, (zarIra aura zarIra se sambandhita padArthoM kI -) moha mamatA se mukta hai, usa hiMsAdi se virata sAdhaka ke lie saMsAra-bhramaNa kA mArga nahIM hai - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa uddezaka ke pUrvArddha meM apramAda kyoM, kyA aura kaise? isa para kucha sUtroM meM sundara prakAza DAlA gayA hai| usake uttarArddha meM pramAda ke eka anyatama kAraNa parigrahavRtti ke tyAga para preraNAdAyaka sUtra aMkita hai| apramAda ke patha para calane ke lie eka sajaga praharI kI bhA~ti saceSTa aura satarka rahanA par3atA hai| khAsataura se use zarIra para - sthUla zarIra para hI nahIM, sUkSma kArmaNa zarIra para - vizeSa dekhabhAla rakhanI par3atI hai| isakI hara gatividhi kI bArIkI se jAMca-parakha kara Age bar3hanA hotA hai| agara aSTavidha ' pramAda meM se koI bhI pramAda jarA bhI bhItara meM ghusa AyA to vaha AtmA kI gati-pragati ko roka degA, isalie pramAda ke morcoM (saMdhi) para barAbara nigarAnI rakhanI caahie| jaise-jaise sAdhaka apramatta hokara sthUla zarIra kI kriyAoM aura usase mana para hone vAle prabhAvoM ko dekhane kA abhyAsa karatA jAtA hai, vaise-vaise kArmaNa zarIra kI gatividhi ko dekhane kI zakti bhI AtI jAtI hai| zarIra ke sUkSma darzana kA isa taraha dRr3ha abhyAsa hone para apramAda kI gati bar3hatI hai aura zarIra se pravAhita hone vAlI caitanya-dhArA kI upalabdhi hone lagatI hai| isIlie yahA~ kahA gayA hai - 'esa magge AriehiM pvedite|' Arambha aura anArambha : sAdhu-jIvana meM - sAdhu gRhasthAzrama ke bAhya ArambhoM se bilakula dUra rahatA hai, parantu sAdhanA-jIvana meM usakI dainikacaryA ke daurAna kaI Arambha pramAdavaza ho jAte haiM / usa pramAda ko yahA~ Arambha kahA gayA hai - "AdANe nikkheve bhAsussagge atthaann-gmnnaaii| savvo pamattajogo samaNassa'vi hoi AraMbho // 2" - apane dharmopakaraNoM yA saMyama-sahAyaka sAdhanoM ko uThAne-rakhane, bolane, baiThane, gamana karane, bhikSAdi dvArA AhAra kA grahaNa evaM sevana karane evaM mala-mUtrAdi kA utsarga karane Adi meM zramaNa kA bhI mana-vacana-kAyA se samasta pramatta yoga Arambha hai|' Azaya yaha hai ki gRhastha jahA~ sAvadha kAryoM meM pravRtta hote haiM, vahA~ sAdhu niravadya kAryoM meM hI pravRtta hote haiN| ArambhajIvI gRhastha kA bhikSA, sthAna Adi ke rUpa meM sahayoga prApta karake bhI, unake bIca rahakara bhI ve Arambha meM lipta - Asakta nahIM hote| isalie ve ArambhajIvI meM bhI anArambhajIvI rahate haiN| saMsAra meM rahate hue bhI ve jala-kamalavat nirlepa rahate haiM / zarIra-sAdhanArtha bhI ve niravadya vidhi se jIte haiN| yahI - anArambhajIvI 1. pramAda ke pAMca, chaha tathA ATha bheda haiN| (ka) 1 madya, 2 viSaya, 3 kaSAya, 4 nidrA, 5 vikthaa| (utta0ni0 180) / (kha) 1 madya, 2 nidrA, 3 viSaya, 4 kaSAya,5 dyUta, 6 pratilekhana (sthaa06)| (ga) 1 ajJAna, 2 saMzaya, 3 mithyAjJAna, 4 rAga, 5 dveSa, 6 smRtibhraMza, 7 dharma meM anAdara, 8 yoga-duSpraNidhAna (prava0dvAra 207) - dekheM, abhirAje0 bhAga 5, pR0 480 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 185 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 186 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 152-153 sAdhaka kA lakSaNa hai| " 'ayaM khaNetti annesI' - isa pada kA artha hai ki zarIra ke vartamAna kSaNa para cintana kare zarIra ke bhItara pratikSaNa jo parivartana ho rahe haiM, roga-pIr3A Adi naye-naye rUpa meM ubhara rahe haiM, unako dekhe, eka kSaNa kA gambhIra anveSaNa bhI zarIra kI nazvaratA ko spaSTa kara detA hai| ataH gambhIratApUrvaka zarIra ke vartamAna kSaNa kA anveSaNa kare / paMcamahAvratI sAdhu ko gRhIta pratijJA ke nirvAha ke samaya kaI prakAra ke parISaha (kaSTa), upasarga, duHkha, AtaMka Adi A jAte haiM, usa samaya use kyA karanA cAhie? isa sambandha meM zAstrakAra kahate haiM - 'te phAse puTTho'dhiyAsate se puvvaM petaM pacchA petaM ' isakA Azaya yaha hai ki usa samaya sAdhaka una duHkhasparzo ko anAkula aura dhairyavAna hokara sahana kare / saMsAra kI asAratA kI bhAvanA, duHkha sahane se karma - nirjarA kI sAdhanA Adi kA vicAra karake una duHkhoM kA vedana na kare, mana meM duHkhoM ke samaya samabhAva rkhe| zarIra ko anitya, azAzvata, kSaNabhaMgura aura nAzavAn tathA parivartanazIla mAnakara isase Asakti haTAe, dehAdhyAsa na kre| sAtha hI yaha bhI vicAra kare ki maiMne pUrva meM jo asAtAvedanIya karma bAMdhe haiM, unake vipAka (phala) svarUpa jo duHkha Ae~ge, ve mujhe hI sahane par3eMge, mere sthAna para koI anya sahana karane nahIM AegA aura kie hue karmoM ke phala bhoge binA chuTakArA kadApi nahIM ho sakatA / ataH jaise pahale bhI maiMne asAtAvedanIya karma vipAka - janita duHkha sahe the, vaise bAda meM bhI mujhe ye duHkha sahane pdd'eNge| saMsAra meM koI bhI aisA vyakti nahIM hai, jisa para asAtAvedanIya karma ke phalasvarUpa duHkha, roga Adi AtaMka na Aye hoM, yahA~ taka ki vItarAga tIrthaMkara jaise mahApuruSoM ke bhI pUrvakRta asAtAvedanIya karmavaza duHkha, AtaMka Adi A jAte haiN| unheM bhI karmaphala avazya bhogane par3ate haiN| ataH mujhe bhI inake Ane para ghabarAnA nahIM cAhieM, samabhAvapUrvaka inheM sahate hue karmaphala bhogane caahie| 'Natthi magge virayassa' - hiMsAdi AzravadvAroM se nivRtta muni ke lie koI mArga nahIM hai, isa kathana ke pIche tIna artha phalita hote haiM - - (1) isa janma meM vividha paramArtha bhAvanAoM ke anuprekSaNa ke kAraNa zarIrAdi kI Asakti se mukta sAdhaka ke lie naraka - tiryaMcAdigamana (gati) kA mArga nahIM hai - banda ho jAtA hai / (2) usI janma meM samasta karmakSaya ho jAne ke kAraNa usake lie caturgatirUpa koI mArga nahIM hai / (3) janma, jarA, vyAdhi aura mRtyu, cAra duHkha ke mukhya mArga haiN| virata aura vipramukta ke lie ye mArga banda ho jAte haiN| 1. 2. 143 (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 186 (kha) karmaphala svecchA se bhogane aura anicchA se bhogane meM bahuta antara par3a jAtA hai| eka AcArya ne kahA hai - svakRtapariNatAnAM durnayAnAM vipAkaH, punarapi sahanIyo'tra te nirguNasya / svayamanubhavatA'sau duHkhamokSAya sadyo, bhavazatagatiheturjAyate'nicchataste // - khedarahita hokara svakRta karmoM ke bandha kA vipAka abhI nahIM sahana karoge to phira (kabhI na kabhI) sahana karanA (bhoganA) hI pdd'egaa| yadi vaha karmaphala svayaM svecchA se bhoga loge to zIghra duHkha se chuTakArA ho jaaygaa| yadi anicchA se bhogoge to vaha saubhavoM (janmoM) meM gamana kA kAraNa ho jaaegaa| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 187 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha yahA~ para chadmastha zramaNa ke lie prathama aura tRtIya artha ghaTita hotA hai| samasta karmakSaya karane vAle kevalI ke lie dvitIya artha samajhanA caahie| isa prakAra apramatta sAdhaka saMsAra-bhramaNa se mukta ho jAtA hai| parigrahatyAga kI preraNA 154. AvaMtI keAvaMtI logaMsi pariggahAvaMtI, se appaM vA bahuM vA aNuM vA thUlaM vA cittamaMtaM vA, acittamaMtaM vA, etesu ceva pariggahAvaMtI / etadevegesiM mahabbhayaM bhavati / logavittaM ca NaM uvehaae| ete saMge avijaannto| 155. se supaDibuddhaM sUvaNIyaM ti NaccA purisA ! paramacakkhU ! viparikkama / etesu ceva baMbhaceraM ti bemi / se sutaM me ajjhatthaM ca me - baMdhapamokkho tujha'jjhattheva / 156. ettha virate aNagAre dIharAyaM titikkhate / pamatte bahiyA pAsa, appamatto privve| eyaM moNaM samma aNuvAsejAsi tti bemi| // bIo uddesao samatto // 154. isa jagat meM jitane bhI prANI parigrahavAn haiM, ve alpa yA bahuta, sUkSma yA sthUla, sacitta (sajIva) yA acitta (nirjIva) vastu kA parigrahaNa (mamatApUrvaka grahaNa yA saMgraha) karate haiM / ve ina (vastuoM) meM (mUrchA-mamatA rakhane ke kAraNa) hI parigrahavAn haiM / yaha parigraha hI parigrahiyoM ke lie mahAbhaya kA kAraNa hotA hai| sAdhako ! asaMyamI-parigrahI logoM ke vitta - dhana yA vRtta (saMjJAoM) ko dekho| (inheM bhI mahAna bhaya rUpa smjho)| jo (parigrahajanita) AsaktiyoM ko nahIM jAnatA, vaha mahAbhaya ko pAtA hai| (jo alpa, bahuta dravyAdi tathA zarIrAdirUpa parigraha se rahita hotA hai use parigraha janita mahAbhaya nahIM hotaa|) 155. (parigraha mahAbhaya kA hetu hai -) yaha (vItarAga sarvajJoM dvArA) samyak prakAra se pratibuddha (jJAta) hai aura sukathita hai, yaha jAnakara, he paramacakSuSmAn (eka mAtra mokSadRSTimAn) puruSa ! tU (parigraha Adi se mukta hone ke lie) puruSArtha (parAkrama) kr| (jo parigraha se virata haiM) unameM hI (paramArthataH) brahmacarya hotA hai| 'sUvaNIyaM tiNaccA' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'suta annuviciNtetinnccaa'| artha kiyA gayA hai -"suteNa aNuviciMtittA gaNadharehiM NaccA" - arthAt - sUtra se tadanurUpa cintana karake gaNadharoM dvArA prastuta hai, ise jAna kr| 'ajjhatthaM' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'ajjhtthitN'| artha kiyA hai - "UhitaM guNitaM ciMtitaM ti ektttthaa|""adhyaatmitN' kA artha hotA hai - Uhita, guNita yA cintita / yAnI (mana meM) UhApoha kara liyA hai, cintana kara liyA hai,yA guNana kara liyA hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 154-156 - aisA maiM kahatA huuN| maiMne sunA hai, merI AtmA meM yaha anubhUta (sthira) ho gayA hai ki bandha aura mokSa tumhArI AtmA meM hI sthita 156. isa parigraha se virata anagAra (aparigrahavRtti ke kAraNa utpanna hone vAle kSudhA-pipAsA Adi) parISahoM ko dIrgharAtri - mRtyuparyanta jIvana-bhara sahana kre| jo pramatta (viSayAdi pramAdoM se yukta) haiM, unheM nirgrantha dharma se bAhara samajha (dekha) / ataeva apramatta hokara parivrajana-vicaraNa kr| (aura) isa (parigrahaviratirUpa) munidharma kA samyak paripAlana kr| aisA maiM kahatA huuN| vivecana - 'etesu ceva pariggahAvaMtI' - isa vAkya kA Azaya bahuta gahana hai| vRttikAra ne isakA rahasya kholate hue kahA hai - parigraha (cAhe thor3A sA bhI ho, sUkSma ho) sacitta (ziSya, ziSyA, bhakta, bhaktA kA) ho yA acitta (zAstra, pustaka, vastra, pAtra, kSetra, prasiddhi Adi kA) ho, alpa mUlyavAn ho yA bahumUlya, thor3e se vajana kA ho yA vajanadAra, yadi sAdhaka kI mUrchA, mamatA yA Asakti inameM se kisI bhI padArtha para thor3I yA adhika hai to mahAvratadhArI hote hue bhI usakI gaNanA parigrahavAn gRhasthoM meM hogii| isakA dUsarA Azaya yaha bhI hai - inhIM SaDjIvanikAyarUpa sacitta jIvoM ke prati yA viSayabhUta alpAdi dravyoM ke prati mUrchA-mamatA karane vAle sAdhaka parigrahavAn ho jAte haiM / isa prakAra avirata hokara bhI svayaM virativAdI hone kI DIMga hAMkane vAlA sAdhaka alpaparigraha se bhI parigrahavAn ho jAtA hai / AhAra-zarIrAdi ke prati jarA-sI mUrchAmamatA bhI sAdhaka ko parigrahI banA sakatI hai, ata: use sAvadhAna (apramatta) rahanA caahie| 'etadevegesiM mahabbhayaM bhavati' - isa vAkya meM 'egesiM' se tAtparya una katipaya sAdhakoM se hai, jo aparigrahavrata dhAraNa kara lene ke bAvajUda bhI apane upakaraNoM yA ziSyoM Adi para mUrchA-mamatA rakhate haiM / jaise gRhastha ke mana meM parigraha kI surakSA kA bhaya banA rahatA hai, vaise hI padArthoM (sajIva-nirjIva) ke prati mamatA-mUrchA rakhane vAle sAdhaka ke mana meM bhI surakSA kA bhaya banA rahatA hai / isIlie parigraha ko mahAbhaya rUpa kahA hai| agara isa kathana kA sAkSAt anubhava karanA ho to mahAparigrahI logoM ke vRtta (caritra) yA vitta (sthiti) ko dekho ki unheM aharniza jAna ko kitanA khatarA rahatA hai| 'logavittaM' - kA eka artha - lokavRtta - logoM kA vyAvahArika kaSTamaya jIvana hai| tathA dUsarA artha - lokasaMjJA se hai| AhAra, bhaya; maithuna aura parigraharUpa loka-saMjJA ko bhaya rUpa jAnakara usakI upekSA kara de| "etesu ceva baMbhacera' kA Azaya yaha hai ki prAcIna kAla meM strI ko bhI parigraha mAnA jAtA thaa| yahI kAraNa hai ki bhagavAn pArzvanAtha ne cAturyAma dharma kI prarUpaNA kI thii| brahmacarya ko aparigraha vrata ke andara gatArtha kara liyA gayA thaa| brahmacarya-bhaMga bhI mohavaza hotA hai, moha Abhyantara parigraha meM hai| isa lae brahmacaryabhaMga ko aparigraha vrata-bhaMga AcA0 zIlA TIkA patrAMka 187 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 188 2. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha kA kAraNa samajhA jAtA hai / isa dRSTi se kahA gayA hai ki parigraha se virata vyaktiyoM meM hI vAstava meM brahmacarya kA astitva hai| jisakI zarIra aura vastuoM ke prati mUrchA-mamatA hogI, na vaha indriya-saMyama rUpa brahmacarya kA pAlana kara sakegA, na vaha anya ahiMsAdi vratoM kA AcaraNarUpa brahmacarya pAlana kara sakegA, aura na hI gurukulavAsa rUpa brahmacarya meM raha pAegA, aura na vaha AtmA-paramAtmA (brahma) meM vicaraNa kara paaegaa| isIlie kahA gayA ki parigraha se virata manuSyoM meM hI sacce artha meM brahmacarya raha skegaa| - 'paramacakkhU' - paramacakSu ke do artha vRttikAra ne kiye haiM - (1) jisake pAsa parama-jJAnarUpI cakSu (netra) haiM vaha paramacakSu hai, athavA (2) parama - mokSa para hI ekamAtra jisake cakSu (dRSTi) kendrita haiM, vaha bhI paramacakSu hai| // dvitIya uddezaka samApta // taio uddesao tRtIya uddezaka muni-dharma kI preraNA 157. AvaMtI keAvaMtI logaMsi apariggahAvaMtI, eesu ceva aprigghaavNtii| soccA vaI medhAvI paMDiyANaM nisAmiyA / samiyAe dhamme AriehiM pavedite / jahettha mae saMdhI jhosite evamaNNattha saMdhI dugjhosae bhavati / tamhA bemi No Niheja 5 vIriyaM / 157. isa loka meM jitane bhI aparigrahI sAdhaka haiM, ve ina dharmopakaraNa Adi meM (mUrchA-mamatA na rakhane tathA unakA saMgraha na karane ke kAraNa) hI aparigrahI haiN| medhAvI sAdhaka (tIrthaMkaroM kI AgamarUpa) vANI sunakara tathA (gaNadhara evaM AcArya Adi) paNDitoM ke vacana AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 188 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 188 "soccA vaI mehA (dhA)vI' isa paMkti kA cUrNikAra artha karate haiM - "soccA - suNittA, vayiM-vayaNaM, mehAvI sissaamNtnnN| ......"ahavA soccA mehAvivayaNaM tititthagaravayaNaM,taM paDitehiM bhaNNamANaM gaNaharAdIhi nnisaamiyaa|" arthAt - vacana sunakara he medhAvI ! athavA medhAvivacana-tIrthaMkaravacana sunakara gaNadharAdi dvArA hRdayaMgama kie gae una vacanoM ko, AcAryoM (paNDitoM) dvArA una vacanoM ko.....| 'AriehiM' ke badale kisI prati meM 'AyariehiM' pATha milatA hai, usakA artha hai - AcAryoM dvArA / / 5. 'No Niheja' ke badale kahIM 'No niNhaveja', yA No NihejjA' pATha hai| artha samAna hai| cUrNikAra kahate haiM - 'NihaNaM ti vA gRhaNaM ti vA chAyaNaM ti vA egaTThA' - nihnavana (chupAnA), gUhana aura chAdana ye tInoM ekArthaka haiN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 157 147 para cintana-manana karake (aparigrahI) bne| AryoM (tIrthaMkaroM) ne 'samatA meM dharma kahA hai|' __(bhagavAn mahAvIra ne kahA -) jaise maiMne jJAna-darzana-cAritra-ina tInoM kI sandhi rUpa (samanvita-) sAdhanA kI hai, vaisI sAdhanA anyatra (jJAna-darzana-cAritra-rahita yA svArthI mArga meM) duHsAdhya - durArAdhya hai| isalie maiM kahatA hU~ - (tuma mokSamArga kI isa samanvita sAdhanA meM parAkrama karo), apanI zakti ko chipAo mt| vivecana - isa uddezaka meM munidharma ke vividha aMgopAgoM kI carcA kI gaI hai| jaise - ratnatraya kI samanvita sAdhanA kI, usa sAdhanA meM rata sAdhakoM kI utthita - patita manodazA kI, bhAvayuddha kI, viSaya-kaSAyAsakti kI, loka-samprekSA kI rIti kI, karmasvAtaMtrya kI, prazaMsA-virakti kI, samyaktva aura munitva ke anyonyAzraya kI, isa sAdhanA ke ayogya evaM yogya sAdhaka kI aura yogya sAdhaka ke AhArAdi kI bhalIbhA~ti carcA-vicAraNA prastuta kI gaI hai| samiyAe dhamme AriehiM pavedite' - isa pada ke vibhinna nayoM ke anusAra vRttikAra ne cAra artha prastuta kiye (1) AryoM - tIrthaMkaroM ne samatA meM dharma batAyA hai|' (2) dezArya bhASArya, cAritrArya Adi AryoM meM samatA se - samatApUrvaka-niSpakSapAta bhAva se bhagavAn ne dharma kA kathana kiyA hai, jaise ki isI zAstra meM kahA gayA hai - 'jahA puNNassa katthaI, tahA tucchassa katthaI' (jaise puNyavAn ko yaha upadeza diyA jAtA hai, vaise tuccha nirdhana, puNyahIna ko bhii)| (3) samasta heya bAtoM se dUra - AryoM ne zamitA (kaSAyAdi kI upazAMti) meM prakarSa rUpa se yA Adi meM dharma kahA hai| (4) tIrthaMkaroM ne unhIM ko dharma - pravacana kahA hai, jinakI indriyA~ aura mana upazAnta the|.2 ina cAroM meM se prasiddha artha pahalA hai, kintu dUsarA artha adhika saMgata lagatA hai, kyoMki aparigraha kI bAta kahate-kahate, ekadama 'samatA' ke viSaya meM kahanA aprAsaMgika-sA lagatA hai| aura isI vAkya ke bAda bhagavAn ne jJAnAditraya kI samanvita sAdhanA ke saMdarbha meM kahA hai| isalie yahA~.yaha artha adhika UMcatA hai ki 'tIrthaMkaroM' ne samabhAvapUrvaka - niSpakSapAtapUrvaka dharma kA upadeza diyA hai| 'jahettha mae saMdhI jhosite.......' - isa paMkti ke bhI vRttikAra ne do artha prastuta kiye haiM - (1) jaise maiMne mokSa ke sambandha meM jJAnAditraya kI samanvita (sandhi) sAdhanA kI hai| . (2) jaise maiMne (mumukSu banakara) svayaM jJAna-darzana-cAritrAtmaka mokSa kI prApti ke lie aSTavidha karma-santati (sandhi) kA (dIrgha tapasyA karake) kSaya kiyA hai| ina donoM meM se prathama artha adhika saMgata lagatA hai| 3 . usa yuga meM kucha dArzanika sirpha jJAna se hI mokSa mAnate the, kucha karma (kriyA) se hI mukti batalAte the aura kucha bhaktivAdI sirpha bhakti se hI mokSa (paramAtmA) prApti mAnate the| kintu tIrthaMkara mahAvIra ne samyagdarzana, samyagjJAna 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 189 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 189 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 189 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha aura samyakcAritra (isI ke antargata tapa) ina tInoM kI sandhi (samanviti - mela) ko mokSamArga batAyA thA, kyoMki bhagavAn ne svayaM ina tInoM kI samanviti ko lekara mokSa kI sAdhanA-sevanA kI thI aura atyanta vikaTa-utkaTa karmoM ko kATane ke lie jJAna-darzana-cAritra (samabhAva rUpa) ke sAtha dIrgha tapasyA kI thii| isalie jJAnAdi tInoM milakara mokSa kA mArga hai yaha pratipAdana unhoMne svayaM anubhava ke bAda kiyA thaa| isase dUsare artha kI bhI saMgati biThAI jA sakatI hai ki bhagavAn mahAvIra ne apane pUrvakRta-karmoM kI santati (paramparA) kA kSaya svayaM dIrgha tapasyAe~ karake tathA parISahAdi ko samabhAvapUrvaka sahana karake kiyA hai| yahI (jJAnAditrayapUrvaka tapa kA) upadeza unhoMne apane ziSyoM ko dete hue kahA hai - 'tamhA bemi No Niheja vIriyaM' - maiMne jJAnAdi traya kI sandhi ke sAtha tapazcaryA dvArA karma-saMtati kA kSaya karane kA svayaM anubhava kiyA hai, isalie maiM kahatA hU~ - "jJAnAdi traya evaM tapazcaraNa Adi kI sAdhanA karane kI apanI zakti ko jarA bhI mata chipAo, jitanA bhI sambhava ho sake apanI samasta zakti ko jJAnAdi kI sAdhanA ke sAtha-sAtha tapazcaryA meM lagA do|"1 tIna prakAra ke sAdhaka 158. je pubuhAI No pcchaannivaatii| je puvvuTThAI pcchaannivaatii| je No pubuTThAI No pcchaannivaato| se vi 2 tArisae siyA je piraNNAya logamaNNesiti / eyaM NidAya muNiNA paveditaM - iha ANakaMkhI paMDite aNihe puvvAvararAyaM jayamANe sayA sIlaM sapehAe suNiyA bhave akAme ajhNjhe| 158. (isa munidharma meM pravrajita hone vAle mokSa-mArga sAdhaka tIna prakAra ke hote haiM) - (1) eka vaha hotA hai - jo pahale sAdhanA ke lie uThatA (udyata) hai aura bAda meM (jIvana paryanta) utthita hI rahatA hai, kabhI giratA nhiiN| (2) dUsarA vaha hai - jo pahale sAdhanA ke lie uThatA hai, kintu bAda meM gira jAtA hai| (3) tIsarA vaha hotA hai - jo na to pahale uThatA hai aura na hI bAda meM giratA hai| jo sAdhaka loka ko parijJA se jAna aura tyAga kara punaH (pacana-pAcanAdi sAvadha kArya ke lie) usI kA Azraya letA yA DhU~DhatA hai, vaha bhI vaisA hI (gRhasthatulya) ho jAtA hai| ___ isa (utthAna-patana ke kAraNa) ko kevalajJAnAloka se jAnakara munIndra (tIrthaMkara). ne kahA - muni AjJA meM ruci rakhe, vaha paNDita hai, ataH sneha - Asakti se dUra rahe / rAtri ke prathama aura antima bhAga meM (svAdhyAya aura dhyAna meM) yatnavAn rahe athavA saMyama meM prayatnazIla rahe, sadA zIla kA samprekSaNa-anuzIlana kare (loka meM sArabhUta tattvaparamatattva ko) sunakara kAma aura lobhecchaa| (mAyA jhaMjhA) se mukta ho jaae| 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 189 isake badale cUrNi meM isa prakAra pATha hai - se vi tArisae cevaje pariNNAta logamaNNesati akAra lovA je apariNNAya logaM chajjIvakAyalogaM aNuesati-aNNesati / paDhijjai ya - logamaNussite, pariNNAta paccakkhAya puNaravi tadatthA logaM aNssitaa|" akAra kA lopa hone se..... loka (SaDjIvanikAya loka) kA svarUpa na jAnakara punaH usI kA anveSaNa karatA hai| athavA yaha pATha hai - 'logamaNussite', jisakA artha hotA hai - SaDjIvanikAyarUpa loka ko jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna-parijJA se lokapravAha chor3akara punaH usake lie loka ke Azrita honaa|" 'sapehAe' ke badale 'saMpehAe' pATha hai| sapehAe kA artha cUrNikAra kahate haiM 'sammaMpekkha' sadA zIla kA samyak prekSaNa krke| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 158 149 vivecana - munidharma kI sthApanA karate samaya sAdhakoM ke jIvana meM kaI Aroha-avaroha (car3hAva-utAra) Ate haiM, usI ke tIna vikalpa prastuta sUtra paMkti meM prastuta kiye haiM / vRttikAra ne siMhavRtti aura zRgAlavRtti kI upamA dekara samajhAyA hai| isake do bhaMga (vikalpa) hote haiM - (1) koI sAdhaka siMhavRtti se niSkramaNa karatA (pravrajita hotA) hai, aura usI vRtti para anta taka TikA rahatA hai, vaha 'pUrvotthAyI pazcAt anipAtI' hai| (2) koI siMhavRtti se niSkramaNa karatA hai, kintu bAda meM zRgAlavRtti vAlA ho jAtA hai| yaha 'pUrvotthAyI pazcAnnipAtI' nAmaka dvitIya bhaMga hai| pahale bhaMga ke nidarzana ke rUpa meM gaNadharoM tathA dhannA evaM zAlibhadra Adi muniyoM ko liyA jA sakatA hai, jinhoMne anta taka apanA jIvana tapa, saMyama meM utthita ke rUpa meM bitaayaa| dUsare bhaMga ke nidarzana ke rUpa meM nandiSeNa, kuNDarIka Adi sAdhakoM ko prastuta kara sakate haiM, jo pahale to bahuta hI utsAha, tIvra, vairAgya ke sAtha pravrajyA ke lie utthita hue, lekina bAda meM mohakarma ke udaya se saMyamI jIvana meM zithila aura patita ho gaye the| isake do bhaMga aura hote haiM - (3) jo pUrva meM utthita na ho, bAda meM zraddhA se bhI gira jaae| isa bhaMga ke nidarzana ke rUpa meM kisI zramaNopAsaka gRhastha ko le sakate haiM, jo munidharma ke lie to taiyAra nahIM huA, itanA hI nahIM, jIvana ke vikaTa saMkaTApanna kSaNoM meM samyagdarzana se bhI gira gyaa| (4) cauthA bhaMga hai - jo na to pUrva utthita hotA hai, aura na hI pshcaatnipaatii| isake nidarzana ke rUpa meM bAlatApasoM ko le sakate haiM, jo munidharma meM dIkSita hone ke lie taiyAra na hue aura jaba uThe hI nahIM to girane kA savAla hI kahA~ rhaa| muni-dharma ke sAdhakoM kI utthita-patita manodazA ko jAnakara bhagavAn ne muni-dharma meM sthiratA ke lie ATha mUlamantra batAe, jinakA isa sUtra meM ullekha hai - (1) sAdhaka AjJAkAMkSI (AjJAruci) ho, AjJA ke do artha hote haiM - tIrthaMkaroM kA upadeza aura tIrthaMkara pratipAdita aagm| (2) paNDita ho - sad-asad vivekI ho| athavA 'sa paNDito yaH karaNairakhaNDitaH' isa zlokArdha ke anusAra indriyoM evaM mana se parAjita na ho, athavA 'jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH' gItA kI isa ukti ke anusAra jo jJAnarUpI agni se apane karmoM ko jalA DAlatA ho, use hI tattvajJoM ne paNDita kahA hai| (3) astriha ho - snigdhatA-Asakti se rahita ho| (4) pUrvarAtri aura apararAtri meM yatnavAna rhnaa| rAtri ke prathama yAma ko pUrvarAtri aura rAtri ke pichale yAma ko apararAtra kahate haiN| ina donoM yAmoM meM svAdhyAya, dhyAna, jJAna-carcA yA Atmacinatana karate hue apramatta rahanA yatanA 10 | AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 190 dazavaikAlika sUtra meM kahA hai - se puvvarattAvararattakAle saMpikkhae appagamappaeNaM / ' (cuulikaa)2|11 - sAdhaka pUrvarAtri evaM apararAtri meM dhyAnastha hokara AtmA se AtmA kA samyak nirIkSaNa kre| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha (5) zIla samprekSA - (1) mahAvratoM kI sAdhanA, (2) tIna (mana-vacana-kAyAM kI) guptiyA~ (surakSAsthiratA), (3) paJcendriya dama (saMyama) aura (4) krodhAdi cAra kaSAyoM kA nigraha - ye cAra prakAra ke zIla haiM, cintana kI gaharAiyoM meM utara kara apane meM inakA satata nirIkSaNa karanA zIla-samprekSA hai| (6) loka meM sArabhUta paramatattva (jJAna-darzana-cAritrAtmaka mokSa) kA zravaNa krnaa| (7) kAma-rahita (icchAkAma aura madanakAma se rahita akAma honaa)| (8) jhaMjhA (mAyA yA lobhecchA) se rahita honaa| ina aSTavidha upAyoM kA sahArA lekara muni apane mArga meM satata Age bar3hatA rahe / antara loka kA yuddha 159. imeNa ceva jujhAAhi, kiM te jujheNa bajjhato ? juddhArihaM 2 khalu dullabhaM / jehattha kusalehiM pariNAvivege bhAsite / cute hu bAle gabbhAtisu rajati / assi cetaM pavuccati rUvaMsi vA chaNaMsi vA / se hu ege saMviddhapahe 2 muNI aNNahA logamuvehamANe / 160. iti kammaM pariNAya savvaso se Na hiMsati, saMjamati, No pagabbhati, uvehamANe patteyaM sAtaM, vaNNAdesI NArabhe kaMcaNaM savvaloe egappamuhe vidisappatiNNe NiviNNacArI Ate payAsu / se vasumaM savvasamappAgatapaNNANeNaM appANeNaM akaraNi pAvaM kammaM taM No aNNesI / 159. isI (karma-zarIra) ke sAtha yuddha kara, dUsaroM ke sAtha yuddha karane meM tujhe kyA milegA? (antara-bhAva) yuddha ke yoga (sAdhana) avazya hI durlabha hai| jaise ki tIrthaMkaroM (mArga-darzana-kuzala) ne isa (bhAvayuddha) ke parijJA aura viveka (ye do zastra) batAe haiN| (mokSa-sAdhanA ke lie utthita hokara) bhraSTa hone vAlA ajJAnI sAdhaka garbha Adi (duHkha-cakra) meM pha~sa jAtA hai| isa Arhat zAsana meM yaha kahA jAtA hai - rUpa (tathA rasAdi) meM evaM hiMsA (upalakSaNa se asatyAdi) meM (Asakta hone vAlA utthita hokara bhI punaH patita ho jAtA hai)| kevala vahI eka muni mokSapatha para abhyasta (ArUr3ha) rahatA hai, jo (viSaya-kaSAyAdi ke vazIbhUta evaM hiMsAdi meM pravRtta) loka kA anyathA (bhinnadRSTi se) utprekSaNa (gaharAI se anuprekSaNa) karatA rahA hai athavA jo (kaSAya-viSayAdi) loka kI upekSA karatA rahatA hai| 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 190 'juddhArihaM' ke badale 'juddhAriyaM ca dulahaM' pATha hai| isakA artha vRttikAra ne kiyA hai - yuddha do prakAra ke hote haiM, anAryayuddha aura aaryyuddh| tatrAnAryasaMgrAmayuddhaM, parISahAdi ripuyuddhaM tvArya, tadurlabhameva tena yuddhysv| - anAryayuddha hai zastrAstroM se saMgrAma karanA, aura parISahAdi zatruoM ke sAtha yuddha karanA Aryayuddha hai, vaha durlabhahI hai| ataH pariSahAdi ke sAtha Aryayuddha kro| 'saMviddhapahe' ke badale 'saMviddhabhaye' pAThAntara bhI hai| jisakA artha hai - jisane bhaya ko dekha liyA hai| 'logamavehamANe' ke badale cUrNi meM 'logaM uvikkhamANe' pATha hai, jisakA artha hotA hai - loka kI upekSA yA utprekSA (nirIkSaNa) karatA huaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 159-160 / / 151 160. isa prakAra karma (aura usake kAraNa) ko samyak prakAra jAnakara vaha (sAdhaka) saba prakAra se (kisI jIva kI) hiMsA nahIM karatA, (zuddha) saMyama kA AcaraNa karatA hai, (asaMyama-karmoM yA akArya meM pravRtta hone para) dhRSTatA nahIM krtaa| pratyeka prANI kA sukha apanA-apanA (priya) hotA hai, yaha dekhatA huA (vaha kisI kI hiMsA na kre)| muni samasta loka (sabhI kSetroM) meM kucha bhI (zubha yA azubha) Arambha (hiMsA) tathA prazaMsA kA abhilASI hokara na kre| ___ muni apane ekamAtra lakSya - mokSa kI ora mukha karake (cale), vaha (mokSamArga se) viparIta dizAoM ko tejI se pAra kara jAe, (zarIrAdi padArthoM ke prati) virakta (mamatva-rahita) hokara cale, striyoM ke prati arata (anAsakta) rhe| saMyamadhanI muni ke lie sarva samanvAgata prajJArUpa (sampUrNasatya-prajJAtmaka) anta:karaNa se pApakarma akaraNIya hai, ataH sAdhaka unakA anveSaNa na kre| vivecana - 'imeNa ceva jujjhAhi....juddhArihaM khalu dullabhaM' - sAdhanA ke pUrvokta ATha mUlamaMtroM ko sunakara kucha ziSyoM ne jijJAsA prastuta kI - 'bhaMte ! bheda-vijJAna kI bhAvanA ke sAtha hama ratnatraya kI sAdhanA meM parAkrama karate rahate haiM, apanI zakti jarA bhI nahIM chipAte, Apake upadezAnusAra hama sAdhanA meM juTa gaye lekina abhI taka hamAre samasta karmamaloM kA kSaya nahIM ho sakA, ataH samasta karmamaloM se rahita hone kA asAdhAraNa upAya batAie / ' ___ isa para bhagavAn ne unase pUchA - 'kyA tuma aura adhika parAkrama kara sakoge?' ve bole - 'adhika to kyA batAe~, laukika bhASA meM siMha ke sAtha hama yuddha kara sakate haiM, zatruoM ke sAtha jUjhanA aura pachAr3anA to hamAre bAe~ hAtha kA khela hai|' isa para bhagavAn ne kahA - 'vatsa ! yahA~ isa prakAra kA bAhya yuddha nahIM karanA hai, yahA~ to Antarika yuddha karanA hai| yahA~ to sthUla zarIra aura karmoM ke sAtha lar3anA hai / yaha audArika zarIra, jo indriyoM aura mana ke zastra lie hue hai, viSaya-sukhapipAsu hai aura svecchAcArI banakara tumheM pacA rahA hai, isake sAtha yuddha karo aura usa karmazarIra ke sAtha lar3o, jo vRttiyoM ke mAdhyama se tumheM apanA dAsa banA rahA hai, kAma, krodha, mada, lobha, matsara Adi saba karmazatru kI senA hai, isalie tumheM karmazarIra aura sthUla-zarIra ke sAtha Antarika yuddha karake karmoM ko kSINa kara denA hai| kintu 'isa bhAvayuddha' ke yogya sAmagrI kA prApta honA atyanta duSkara hai|' yaha kahakara unhoMne isa Antarika yuddha ke yogya sAmagrI kI preraNA dI jo yahA~ 'jahettha kusalehiM....' se lekara 'No aNNesI' taka aMkita hai| Antarika yuddha ke lie do zastra batAe haiM - parijJA aura vivek| parijJA se vastu kA sarvatomukhI jJAna karanA hai aura viveka se usake pRthakkaraNa kI dRr3ha bhAvanA karanI hai| viveka kaI prakAra kA hotA hai - dhana, dhAnya, parivAra, zarIra, indriyA~, mana Adi se pRthaktva/bhinnatA kA cintana karanA, parigraha-viveka Adi hai| karma se AtmA ke pRthaktva kI dRr3ha bhAvanA karanA karma-viveka hai aura mamatva Adi vibhAvoM se AtmA ko pRthak samajhanA - bhAva-viveka hai|' 'rUvaMsi vA chaNaMsi vA' - yahA~ rUpa zabda samasta indriya-viSayoM kA tathA zarIra kA, evaM 'kSaNa' zabda hiMsA ke atirikta asatya, caurya, maithuna aura parigraha kA sUcaka hai, kyoMki yahA~ donoM zabdoM ke Age 'vA' zabda Aye haiN| 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 191 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 191 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 'vaNNAdesI' - varNa ke prAsaMgika do artha hote haiM - yaza aura ruup| vRttikAra ne donoM artha kie haiN| rUpa ke sandarbha meM prastuta paMkti kA artha yoM hotA hai - muni saundarya bar3hAne kA icchuka hokara koI bhI (lepa, auSadha-prayoga Adi) pravRtti na kare, athavA muni rUpa (cakSurindriya viSaya) kA icchuka hokara (tadanukUla) koI bhI pravRtti na kre| . 'vasuma' - vasumAn dhanavAn ko kahate haiM, muni ke pAsa saMyama hI dhana hai, isalie 'saMyama kA dhanI' artha yahAM abhISTa hai| 2 samyaktva-munitva kI ekatA 161. jaM sammaM ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA, jaM moNaM ti pAsahA taM sammaM ti pAsahA / Na imaM sakkaM siDhilehiM addijamANehiM 3 guNAsAehiM vaMkasamAyArehiM pamattehiM gaarmaavsNtehiN| muNI moNaM samAdAya dhuNe sriirgN5|| paMtaM lUhaM sevaMti vIrA sammattadaMsiNo / esa ohaMtare muNI tiNNe mutte virate viyAhite tti bemi| // taio uddesao samatto // 161. (tuma) jisa samyak (vastu ke samyaktva-satyatva) ko dekhate ho, vaha munitva ko dekhate ho, jisa munitva ko dekhate ho, vaha samyak ko dekhate ho| _ (samyaktva yA samyaktvAditraya) kA samyakpa se AcaraNa karanA una sAdhakoM dvArA zakya nahIM hai, jo zithila (saMyama aura tapa meM dRr3hatA se rahita) haiM, AsaktimUlaka sneha se Ardra bane hue haiM, viSayAsvAdana meM lolupa haiM, vakrAcArI (kuTila) haiM, pramAdI (viSaya-kaSAyAdi pramAda se yukta) haiM, jo gRhavAsI (gRhasthabhAva apanAe hue) haiN| muni munitva (samasta sAvadya pravRtti kA tyAga) grahaNa karake sthUla aura sUkSma zarIra ko prakampita kareM - kRza kara ddaale| ___samatvadarzI vIra (muni) prAnta (bAsI yA bacA-khucA thor3A-sA) aura rUkhA (nIrasa, vikRti-rahita) AhArAdi kA sevana karate haiN| isa janma-mRtyu ke pravAha (ogha) ko tairane vAlA muni tIrNa, mukta aura virata kahalAtA hai| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - 'jaM sammaM ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA' - yahA~ 'samyak' aura 'mauna' do zabda vicAraNIya haiN| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 192 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 193 'addijjamANehiM kA eka vizeSa artha cUrNikAra ne kiyA hai - 'ahavA adda abhibhave, parIsahehi abhibhuuymaannenn...|' arthAt - adda dhAtu abhibhava artha meM hai| isalie yahA~ artha hotA hai - parISahoM dvArA parAjita ho jAne vaalaa| "guNAsAehiM' ke badale 'guNAsAtehiM' pAThAntara hai| cUrNi meM isakA artha yoM kiyA gayA hai-'guNasAteNaM ti guNe sAdayati, guNA vA sAtA jaM bhaNitaM suhaa|' guNa-paMcendriya-viSaya meM jo sukha mAnatA hai, athavA viSaya hI jisake lie sAtA (sukha) rUpa haiN| 5. 'sarIragaM' ke badale 'kagmasarIragaM' pATha kaI pratiyoM meM hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 162 153 samyak zabda se yahA~ - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ye tInoM samanvita rUpa se grahaNa kie gae haiM tathA mauna kA artha hai - munitva - munipana / vAstava meM jahA~ samyagdarzana ratnatraya hoMge, vahA~ munitva kA honA avazyambhAvI hai aura jahA~ munitva hogA, vahA~ ratnatraya kA honA anivArya hai| 'samma' kA artha sAmya bhI ho sakatA hai| sAmya aura mauna (munitva) kA anyonyAzraya sambandha bhI upayukta hai| isa prakAra prastuta uddezaka meM samatva-pradhAna munidharma kI sundara preraNA dI gaI hai| // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao caturtha uddezaka caryA-viveka 162. gAmANugAmaM dUijjamANassa dujAtaM dupparakkaMtaM bhavati aviyattassa bhikkhuNo / vayasA vi ege buitA kuppaMti mANavA / uNNatamANe ya Nare mahatA moheNa munjhati / saMbAhA bahave bhujo 2 duratikkamA ajANato apaasto| etaM te mA hou| eyaM kusalassa dsnnN| taddiTThIe tammuttIe' tappurakAre tassaNNI taNNivesaNe, jayaM vihArI cittaNivAtI paMthaNijjhAI palivAhire 3 pAsiya pANe gacchejjA / se abhikkamamANe paDikkamamANe saMkucemANe pasAremANe viNiyaTTamANe saMpalimajamANe / 162. jo bhikSu (abhI taka) avyakta-aparipakva avasthA meM hai, usakA akele grAmAnugrAma vihAra karanA 1.. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 193 (kha) 'mauna' zabda ke lie adhyayana 2 sUtra 99 kA vivecana dekheN| isake badale 'tammottIe' pAThAntara hai, jisakA artha zIlAMkavRtti meM hai - 'tenoktA muktiH tanmuktistayA'- usake (tIrthaMkarAdi) ke dvArA ukta (kathita) mukti ko tanmukti kahate haiM, usse| __ 'palivAhare' meM 'pali' kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai - 'cittaNidhAyI pali' jo citta meM rakhI jAtI hai, vaha pali 'palivAhare' pratIpaM Ahare, jantuM dRSTvA caraNaM saMkocae 'desI bhAsAe' - paliva dezI bhASA meM vyavahRta hotA hai| donoM zabdoM kA artha huA - pratikUla (dizA meM) khIMca le yAnI jantu ko dekhakara paira sikor3a le| parantu zIlAMkAcArya isakA anya artha karate haiM - pari samantAd guroravagrahAt purataH pRSThato vA'vasthAnAt kAryamRte sadA bAhyaH syaat| - kArya ke sivAya guru ke avagraha (kSetra) se Age-pIche cAroM ora sthiti se bAhara rahane vAlA / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha duryAta (aneka upadravoM se yukta ataH avAMchanIya gamana) aura duSparAkrama (duHsAhasa se yukta parAkrama) hai| kaI mAnava (aparipakva sAdhaka) (thor3e-se pratikUla) vacana sunakara bhI kupita ho jAte haiN| svayaM ko unnata (utkRSTa-ucca) mAnane vAlA abhimAnI manuSya (aparipakva sAdhaka) (jarA se sammAna aura apamAna meM) prabala moha se (ajJAnodaya se) mUr3ha (matibhrAnta-vivekavikala) ho jAtA hai| usa (aparipakva manaHsthiti vAle sAdhaka) ko ekAkI vicaraNa karate hue aneka prakAra kI upasargajanita evaM roga-AtaMka Adi parISahajanita saMbAdhAe~ - pIr3Ae~ bAra-bAra AtI haiM, taba usa ajJAnI - atattvadarzI ke lie una bAdhAoM ko pAra karanA atyanta kaThina hotA hai, ve usake lie durlaMghya hotI haiN| (aisI avyakta aparipakva avasthA meM - maiM akelA vicaraNa karU~), aisA vicAra tumhAre mana meM bhI na ho| yaha kuzala (mahAvIra) kA darzana/upadeza hai| (avyakta sAdhaka dvArA ekAkI vicaraNa meM ye doSa unhoMne kevalajJAna ke prakAza meM dekhe haiN)| ataH paripakva sAdhaka usa (vItarAga mahAvIra ke darzana meM/saMgha ke AcArya - guru yA saMyama) meM hI ekamAtra dRSTi rakhe, usI ke dvArA prarUpita viSaya-kaSAyAsakti se mukti meM mukti mAne, usI ko Age (dRSTipatha meM) rakhakara vicaraNa kare, usI kA saMjJAna-smRti satata saba kAryoM meM rakhe, usI ke sAnnidhya meM tallIna hokara rhe| . muni (pratyeka caryA meM) yatanApUrvaka vihAra kare, citta ko gati meM ekAgra kara, mArga kA satata avalokana karate hue (dRSTi TikA kara) cle| jIva-jantu ko dekhakara pairoM ko Age bar3hane se roka le aura mArga meM Ane vAle prANiyoM ko dekhakara gamana kre| vaha bhikSu (kisI kAryavaza kahIM) jAtA huA, (kahIM se) vApasa lauTatA huA, (hAtha, paira Adi) aMgoM ko sikor3atA huA, phailAtA (pasAratA huA) samasta azubhapravRttiyoM se nivRtta hokara, samyak prakAra se (hAtha-paira Adi avayavoM tathA unake rakhane ke sthAnoM ko) parimArjana (rajoharaNAdi se) karatA huA samasta kriyAe~ kre| vivecana - isa sUtra meM avyakta sAdhu ke lie ekAkI vicaraNa kA niSedha kiyA gayA hai| vRttikAra ne avyakta kA lakSaNa dekara usakI caturbhaMgI (cAra vikalpa) batAI hai| avyakta sAdhu ke do prakAra haiM - (1) zruta (jJAna) se avyakta aura (2) vaya (avasthA) se avykt| jisa sAdhu ne 'AcAra prakalpa' kA (artha sahita) adhyayana nahIM kiyA hai, vaha gaccha meM rahA huA zruta se avyakta hai aura gaccha se nirgata kI dRSTi se avyakta vaha hai, jisane nauveM pUrva kI tRtIya AcAravastu taka kA adhyayana na kiyA ho| vaya se gacchAgata avyakta vaha hai, jo solaha varSa kI umra se nIce kA ho, parantu gacchanirgata avyakta vaha kahalAtA hai, jo 30 varSa kI umra se nIce kA ho| caturbhaMgI isa prakAra hai - (1) kucha sAdhaka zruta aura vaya donoM se avyakta hote haiM, unakI ekacaryA saMyama aura AtmA kI vighAtaka hotI hai| (2) kucha sAdhaka zruta se avyakta, kintu vaya se vyakta hote haiM, agItArtha hone se unakI ekacaryA meM bhI donoM khatare haiN| __ (3) kucha sAdhaka zruta se vyakta kintu vaya se avyakta hote haiM, ve bAlaka hone ke kAraNa sabase parAbhUta ho sakate haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 162 155 (4) kucha sAdhaka zruta aura vaya donoM se vyakta hote haiM / ve bhI prayojanavaza yA pratimA svIkAra karake ekAkI vihAra yA abhyudyata vihAra aMgIkAra kara sakate haiM, kintu kAraNa vizeSa ke abhAva meM unake lie bhI ekacaryA kI anumati nahIM hai| prayojana ke abhAva meM vyakta ke ekAkI vicaraNa meM kaI doSoM kI sambhAvanAe~ haiN| akasmAt atisAra yA vAtAdi kSobha se koI vyAdhi ho jAya to saMyama aura AtmA kI virAdhanA hone kI sambhAvanA hai, pravacana hIlanA (saMgha kI badanAmI) bhI ho sakatI hai| vaya va zruta se avyakta sAdhaka ke ekAkI vicaraNa meM doSa ye haiM - kisI gA~va meM kisI vyakti ne jarA-sA bhI use cher3a diyA yA apazabda kaha diyA to usake bhI gAlI-galauja yA mArAmArI karane ko udyata ho jAne kI sambhAvanA hai| gA~va meM kulaTA striyoM ke phaMsa jAne kA khatarA hai, kuttoM Adi kA bhI upasarga sambhava hai| dharma-vidveSiyoM dvArA use bahakAkara dharmabhraSTa kiye jAne kI bhI sambhAvanA rahatI hai| ___ isI sUtra meM Age batAyA gayA hai ki avyakta sAdhu ekAkI vicaraNa kyoM karatA hai ? isase kyA hAniyA~ haiM ? kisI avyakta sAdhu ke dvArA saMyama meM skhalanA (pramAda) ho jAne para guru Adi use upAlambha dete haiM - kaThora vacana kahate haiM, taba vaha krodha se bhar3aka uThatA hai, prativAda karatA hai - "itane sAdhuoM ke bIca meM mujhe kyoM tiraskRta kiyA gayA? kyA maiM akelA hI aisA hU~ ? dUsare sAdhu bhI to pramAda karate haiM ? mujha para hI kyoM barasa rahe haiM ? Apake gaccha (saMgha) meM rahanA hI bekAra hai|" yoM krodhAndhakAra se dRSTi Acchanna hone para mahAmohodayavaza vaha avyakta, apuSTadharmA, aparipakva sAdhu gaccha se nikalakara usI taraha naSTa-bhraSTa ho jAtA hai, jaise samudra se nikalakara machalI vinaSTa ho jAtI hai| athavA kriyA pravacanapaTutA, vyAvahArika kuzalatA Adi ke mada meM chake hue abhimAnI avyakta sAdhu kI gaccha meM koI jarA-sI prazaMsA karatA hai to vaha phUla uThatA hai aura koI jarA-sA kucha kaThora zabda kaha detA hai yA prazaMsA nahIM karatA yA dUsaroM kI prazaMsA yA prasiddhi hote dekhatA hai to bhar3aka kara gaccha (saMgha) se nikala kara akelA ghUmatA rahatA hai| apane abhimAnI svabhAva ke kAraNa vaha avyakta sAdhu jagaha-jagaha jhagar3atA phiratA hai, mana meM saMkleza pAtA hai, prasiddhi ke lie mArAmArA phiratA hai, ajJajanoM se prazaMsA pAkara, unake cakkara meM Akara apanA zuddha AcAra-vicAravihAra chor3a baiThatA hai / niSkarSa yaha hai ki guru Adi kA niyantraNa na rahane ke kAraNa avyakta sAdhu kA ekAkI vicaraNa bahuta hI hAnijanaka hai| guru ke sAnnidhya meM gaccha meM rahane se guru ke niyantraNa meM avyakta sAdhu ko krodha ke avasara para bodha milatA 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 194 (kha) "akkosa-haraNa-mAraNa dhammabbhaMsANa baalsulbhaannN| lAbhaM maNNai dhIro jahuttaraNaM abhAvaMmi // " (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 194-195 (kha) "sAhammiehiM sammujaehiM egAgioa jo vihare / AyaMkapaurayAe chakkAyavahaM mi AvauDa // 1 // " egAgiassa dosA, itthI sANe taheva paDiNIe / bhikkha'visohi mahabvaya tamhA saviijjae gamaNaM // 2 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha "AnuSTena matimatA tattvArthAnveSaNe matiH kaaryaa| yadi satyaM kaH kopaH ? syAdanRtaM kiM nu kopena !" // 1 // "apakAriNi kopazcet kope kopaH kathaM na te ? dharmArthakAmamokSANAM, prasahya paripanthini" // 2 // - buddhimAna sAdhu ko krodha Ane para vAstavikatA ke anveSaNa meM apanI buddhi lagAnI cAhie ki yadi (dUsaroM kI kahI huI bAta) saccI hai to mujhe krodha kyoM karanA cAhie, yadi jhUThI hai to krodha karane se kyA lAbha? // 1 // yadi apakArI ke prati krodha karanA hI hai to apane vAstavika apakArI krodha ke prati hI krodha kyoM nahI karate, jo dharma, artha, kAma aura mokSa, cAroM puruSArthoM meM jabardasta bAdhaka - zatru banA huA hai ? // 2 // ____ avyakta sAdhu anubhava meM aura AcAra ke abhyAsa meM kaccA hone se apriya ghaTanAkrama ke samaya jJAtA - draSTA nahIM raha sktaa| una vighna-bAdhAoM se vaha ucchRkhala aura svacchanda (ekAkI) sAdhu saphalatApUrvaka nipaTa nahIM sktaa| kyoMki bAdhAoM, upasargoM ko sahana karane kI kSamatA aura kalA - vinaya tathA viveka se AtI hai| bAdhAoM ko sahana karane se kyA lAbha hai ? usa para vicAra karane ke lie gambhIra vicAra va jJAna kI apekSA rahatI hai| avyakta sAdhu meM yaha saba nahIM hotaa| sthAnAMga sUtra (81594) meM batAyA hai - ekAkI vicarane vAlA sAdhu nimna ATha guNoM se yukta honA cAhie___ (1) dRr3ha zraddhAvAn, (2) satpuruSArthI, (3) medhAvI, (4) bahuzruta, (5) zaktimAn (6) alpa upadhi vAlA, (7) dhRtimAn aura (8) viiry-smpnn| avyakta sAdhu meM ye guNa nahIM hote ataH usakA ekAkI vihAra nitAMta ahitakara batAyA hai| 'taddiTThie tammuttIe' - ye vizeSaNa sAdhaka kI IryA-samiti ke bhI dyotaka haiN| calate samaya calane meM hI dRSTi rakhe, patha para najara TikAye, gati meM hI buddhi ko niyojita karake cle| yahA~ para IryAmiti kA prasaMga bhI hai| cUrNikAra pariNAma kA cintana karane kI kSamatA na hone se vaha adraSTA mAnA gayA hai| jaha sAyaraMmi mINA saMkhohaM sAarassa asahaMtA / Niti tao suhakAmI NiggagamittA viNassaMti // 1 // evaM gacchasamudde sAraNavIIhiM coiA sNtaa| Niti tao suhakAmI mINA va jahA viNassaMti // 2 // gacchaMmi keI purisA sauNIjaha pNjrNtnniruddhaa| sAraNa-vAraNa-coiya pAsasthagayA pariharaMti // 3 // jahA diyA poyamapakkhajAyaM savAsayA paviumaNaM maNAgaM / tamacAiyA taruNapattajAya, DhaMkAdi avvattagamaM harejA // 4 // - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 194 - jaise samudra kI taraMgoM ke prahAra se kSubdha hokara machalI Adi sukha kI lAlasA se bAhara nikalakara duHkhI hotI hai| isI prakAra gurujanoM kI sAraNA-vAraNAdi se kSubdha hokara jo zramaNa bAhara cale jAte haiM, ve vinAza ko prApta ho jAte haiM // 1,2 // - jaise zuka-mainA Adi pakSI piMjare meM baMdhe rahakara surakSita rahate haiN| vaise hI zramaNa gaccha meM pArzvastha Adi ke prahAroM se surakSita rahate haiM // 3 // - jaise navajAta pakSa-rahita pakSI Adi ko DhaMka Adi pakSiyoM se bhaya rahatA hai, vaise hI avyakta-agItArtha ko anyatIrthikoM kA bhaya banA rahatA hai // 4 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : caturtha uddezaka: sUtra 163 157 ne ise AcArya (guru) Adi tathA IryA donoM se sambaddha mAnA hai jabaki TIkAkAra ne ina vizeSaNoM ko AcArya ke sAtha jor3A hai| ina vizeSaNoM se AcArya kI ArAdhanA - upAsanA ke pAMca prakAra sUcita hote haiM - (1) 'taddiTThIe' - AcArya ne jo dRSTi, vicAra diyA hai, ziSya apanA Agraha tyAgakara guru- pradatta dRSTi se hI cintana kare / (2) 'tammuttIe' - guru kI AjJA meM hI tanmaya ho jAya / (3) 'tappurakkAre' - guru ke Adeza ko sadA apane sAmane Age rakhe yA zirodhArya kreN| (4) 'tassaNNe' - guru dvArA upadiSTa vicAroM kI smRti meM ekarasa ho jAya / (5) 'taNNivesaNe' - guru ke cintana meM hI svayaM ko niviSTa kara de, dattacitta ho jAya / 'se abhikkamamANe' - Adi padoM kA artha vRttikAra ne saMghAMzrita sAdhu ke vizeSaNa mAna kara kiyA hai| 1 jabaki kisI-kisI vivecaka ne ina padoM ko 'pANe' kA dvitIyAnta bahuvacanAnta vizeSaNa mAnakara artha kiyA hai| donoM hI artha ho sakate haiN| karma kA baMdha aura mukti 163. egayA guNasamitassa rIyato kAyasaMphAsamaNuciNNA egatiyA pANA uddAyaMti, ihalogavedaNavejjAghaDiyaM / jaM AuTTikayaM kammaM taM pariNNAya vivegameti / evaM se appamAdeNa vivegaM kiTTati vedavI / 1 3 - 163. kisI samaya (yatanApUrvaka) pravRtti karate hue guNasamita (guNayukta) apramAdI (sAtaveM se terahaveM guNasthAnavartI) muni ke zarIra kA saMsparza pAkara (sampAtima Adi) prANI paritApa pAte haiN| kucha prANI glAni pAte haiN| athavA kucha prANI mara jAte haiM, (athavA vidhipUrvaka pravRtti karate hue pramatta - SaSThaguNasthAnavartI muni ke kAyasparza se na cAhate hue bhI koI prANI paritapta ho jAe yA mara jAe) to usake isa janma meM vedana karane ( bhogane ) yogya karma kA bandha ho jAtA hai / (kintu usa SaSThaguNasthAnavartI pramatta muni ke dvArA ) AkuTTi se (Agamokta vividharahita-avidhipUrvaka-) pravRtti karate hue jo karmabandha hotA hai, usakA (kSaya) jJaparijJA se jAnakara ( - parijJAta kara) dasa prakAra ke prAyazcita meM se kisI prAyazcita se kareM / isa prakAra usakA (pramAdavaza kie hue sAmparAyika karmabandha kA) vilaya (kSaya) apramAda ( se yathocita prAyazcitta se) hotA hai, aisA AgamavettA zAstrakAra kahate haiM / vivecana - prastuta sUtra meM IryAsamitipUrvaka gamana karane vAle sAdhaka ke nimitta se hone vAle Akasmika jIva-vadha ke viSaya meM cintana kiyA gayA hai| 1.. 2. 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 196 'vejjAvaDiyaM' ke badale cUrNi meM 'veyAvaDiyaM' pATha mAnakara artha kiyA gayA hai - "tavo vA chedo vA kareti veyAvaDiyaM, kamma khavaNIyaM vidAraNIyaM veyAvaDiyaM / " arthAt - tapa, cheda yA vaiyAvRttya (sevA) (jisake vedana- bhogane ke lie) karatA hai, vaha vaiyAvRttyika hai, jo karma - vidAraNIya kSaya karane yogya hai, vaha bhI vedApatita hai / - 'AuTTikataM pariNNAtavivegameti' yaha pAThAntara cUrNi meM hai / artha hotA hai jo AkuTTikRta hai, use parijJAta karake viveka nAmaka prAyazcitta prApta karatA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha eka samAna prANivadha hone para bhI karmabandha eka-sA nahIM hotA, vaha hotA hai - kaSAyoM kI tIvratA - mandatA yA pariNAmoM kI dhArA ke anurUpa / kAyasparza se kisI prANI kA vadha yA use paritApa ho jAne para prastuta sUtra dvArA vRttikAra ne usa hiMsA ke pAMca pariNAma sUcita kiye haiM - (1) zailezI (niSkampa ayogI) avasthA prApta muni ke dvArA prANI kA prANa-viyoga hone para bhI bandha ke upAdAna kAraNa - yoga kA abhAva hone se karmabandha nahIM hotA / 158 (2) upazAntamoha, kSINamoha aura sayogI kevalI (vItarAga) ke sthiti-nimittaka kaSAya na hone se sirpha do samaya kI sthiti vAlA karmabandha hotA hai| (3) apramatta (chadmastha - chaThe se dazaveM guNasthAnavartI) sAdhu ke jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH ATha muhUrta kI sthitivAlA karmabandha hotA hai / (4) vidhipUrva pravRtti karate hue pramatta sAdhu (SaSThaguNasthAnavartI) se yadi anAkuTTivaza (akAmataH) kisI kA hotA hai to usake jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH 8 varSa kI sthiti kA karmabandha hotA hai, jise vaha usI bhava (jIvana) meM vedana karake kSINa kara detA hai / (5) Agamokta kAraNa ke binA AkuTTivaza yadi kisI prANI kI hiMsA ho jAtI hai, to usase janita karmabandha ko vaha samyak prakAra se parijJAta karake prAyazcita 1 dvArA hI samApta kara sakatA hai| 2 brahmacarya - viveka 164. se pabhUtadaMsI pabhUtapariNNANe uvasaMte samie sahite sadA jate daThThe vippaDivedeti appANaMkimesa jaNo karissati ? ubbAdhijamANe gAmadhammehiM avi NibbalAsae, avi omodariyaM kujjA, avi gAmANugAmaM dUijjejjA, avi AhAraM vocchidejjA, avi cae itthIsu maNaM / esa se paramArAmo jAo logaMsi itthiio| muNA hutaM veditaM / 1. 2. puvvaM daMDA pacchA phAsA pacchA daMDA / iccete kalahAsaMgakarA bhavaMti / paDilehAe AgamettA ANavejja aNAsevaNAe tti bemi / sadA pAva . avi uDDuM ThANaM ThAejjA, 165. se No kAhie, No saMpasArae, No mAmae, No katakirie, vaigutte ajjhappasaMvuDe parivajjae 1 AgamoM meM isa prakAra ke prAyazcitta batAye gaye haiM- (1) AlocanArha, (2) pratikramaNArha, (3) tadubhayArha, (4) vivekArha, (5) vyutsargArha, (6) tapArha, (7) chedArha, (8) mUlAI, (9) anavasthApyArha aura (10) pArAJcikA / - sthA0 4 / 1 / 263 tathA dazavai0 1 / 1 hAribhadrIya TIkA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 197 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 164-165 159 etaM moNaM samaNuvAsejAsi tti bemi| ||cuttho uddesao samatto // 164. vaha prabhUtadarzI, prabhUta parijJAnI, upazAnta, samiti (samyakpravRtti) se yukta, (jJAnAdi-) sahita, sadA yatanAzIla yA indriyajayI apramatta muni (brahmacarya se vicalita karane-upasarga karane) ke lie udyata strIjana ko dekhakara apane ApakA paryAlocana (pariprekSaNa) karatA hai - 'yaha strIjana merA kyA kara legA?' arthAt mujhe kyA sukha pradAna kara sakegA ? (tanika bhI nahIM) (vaha strI-svabhAva kA cintana kare ki jitanI bhI loka meM striyA~ haiM, ve moharUpa haiM, bhAva bandhana rUpa haiM), vaha striyA~ parama ArAma (citta ko mohita karane vAlI) haiN| (kintu maiM to sahaja Atmika-sukha se sukhI hU~, ye mujhe kyA sukha deMgI?) grAmadharma - (indriya-viSayavAsanA) se utpIr3ita muni ke lie munIndra tIrthaMkara mahAvIra ne yaha upadeza diyA hai ki vaha nirbala (niHsAra) AhAra kare, UnodarikA (alpAhAra) bhI kare - kama khAe, Urdhva sthAna (TAMgoM ko U~cA aura sira ko nIcA, athavA sIdhA khar3A) hokara kAyotsarga kare - (zItakAla yA 'uSNakAla meM khar3e hokara AtApanA le), grAmAnugrAma vihAra bhI kare, AhAra kA parityAga (anazana) kare, striyoM ke prati AkRSTa hone vAle mana kA parityAga kre| (strI-saMga meM rata atattvadarziyoM ko kahIM-kahIM) pahale (arthopArjanAdijanita aihika) daNDa milatA hai aura pIche (viSayanimittaka karmaphalajanya duHkhoM kA) sparza hotA hai, athavA kahIM-kahIM pahale (strI-sukha) sparza milatA hai, bAda meM usakA daNDa (mAra-pITa, sajA, jela athavA naraka Adi) milatA hai| isalie ye kAma-bhoga kalaha (kaSAya) aura Asakti (dveSa aura rAga) paidA karane vAle hote haiN| strI-saMga se hone vAle aihika evaM pAralaukika duSpariNAmoM ko Agama ke dvArA tathA anubhava dvArA samajha kara AtmA ko unake anAsevana kI AjJA de / arthAt strI kA sevana na karane kA sudRr3ha saMkalpa kre| - aisA maiM kahatA huuN| 165. brahmacArI (brahmacarya rakSA ke lie) kAmakathA - kAmottejaka kathA na kare, vAsanApUrvaka dRSTi se striyoM ke aMgopAMgoM ko na dekhe, paraspara kAmuka bhAvoM-saMketoM kA prasAraNa na kare, una para mamatva na kare, zarIra kI sAjasajjA se dUra rahe (athavA unakI vaiyAvRtya na kare), vacanagupti kA pAlaka vANI se kAmuka AlApa na kare - vANI kA saMyama rakhe, mana ko bhI kAmavAsanA kI ora jAte hue niyaMtrita kare, satata pApa kA parityAga kre| isa (abrahmacarya-virati rUpa) munitva ko jIvana meM samyak prakAra se basA le-jIvana meM utAra le| vivecana - prastuta sUtroM meM brahmacarya kI sAdhanA ke vighnarUpa strI-saMga kA varNana tathA viSayoM kI ugratA kama _ 'etaM moNaM' pATha kA artha cUrNi meM kiyA gayA hai - etaM moNaM - muNibhAvo moNaM, sammaM nAma Na AsaMsappaogAdIhi uvahata annnnisijjaasi| ahavA titthagarAdIhi vasimaM annuvsijjaasi| - munibhAva yA munitva kA nAma mauna hai| jIvana-maraNAdi kI AkAMkSA rahita honA hI samyak hai| samyak rUpa se anveSaNa karo athavA tIrthaMkarAdi dvArA jise basAyA gayA thA, usa (munitva) ko jIvana meM basAo - utaaro| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha karane ke lie tapa Adi kA nirdeza hai| . 'strI' eka hauvA hai unake lie, jinakA mana svayaM ke kAbU meM nahIM hai, jo dAnta, zAnta evaM tattvadarzI nahIM haiM, unhIM ko strIjana se bhaya ho sakatA hai, ataH sAdhaka pahale yahI cintana kare - yaha strI-jana merA - merI brahmacaryasAdhanA kA kyA bigAr3a sakatI haiM, arthAt kucha bhI nhiiN| _ 'esa se paramArAmo' - pada meM 'esa' zabda se strI-jana kA grahaNa na karake 'saMyama' hI usake lie parama ArAma (sukharUpa) hai - yaha artha grahaNa karanA adhika saMgata lagatA hai| yaha niSkarSa isI meM se phalita hotA hai ki maiM to saMyama se sahaja Atmasukha meM hU~, yaha strI-jana mujhe kyA sukha degA? yaha viSaya-sukhoM meM DubAkara mujhe asaMyamajanya duHkha-paramparA meM hI ddaalegaa|' kundakundAcArya kI yaha ukti ThIka isI bAta para ghaTita hotI hai - "timiraharA jai diTThI, jaNassa dIveNa Natthi kAdavvaM / tadha sokkhaM sayamAdA visayA kiM tattha kuvvaMti // " 2 - jisakI dRSTi hI andhakAra kA haraNa karane vAlI hai, use dIpaka se koI kAma nahIM hotaa| AtmA svayaM sukharUpa hai, phira usake lie viSaya kisa kAma ke ? 'NibbalAsae' ke do artha phalita hote haiM - (1) nirbala'- niHsAra anta-prAntAdi AhAra karane vAlA aura (2) zarIra se nirbala (kamajora-kRza) hokara AhAra kare, donoM arthoM meM kArya-kAraNa bhAva hai| puSTikara zakti-yukta bhojana karane se zarIra zaktizAlI banatA hai| sazakta zarIra meM kAmodreka kI sambhAvanA rahatI hai| zaktihIna bhojana karane se zarIrabala ghaTa jAtA hai, kAmodreka kI sambhAvanA bhI kama ho jAtI hai aura zaktihIna zarIra hotA hai-zaktihInaniHsAra, alpa evaM tuccha bhojana karane se| vAstava meM donoM upAyoM kA uddezya kAma-vAsanA ko zAnta karanA hai| 3 "uTuM ThANaM ThAejA' - UrdhvasthAna mukhyatayA sarvAMgAsana, vRkSAsana Adi kA sUcaka hai| bhagavatIsUtra 5 meM isa mudrA ko 'ur3e jANU aho sire' ke rUpa meM batAyA hai| haThayoga pradIpikA meM bhI 'adhaHzirAzcordhvapAdaH' kA yA hai| isa Asana meM kAmakendra zAnta hote haiM, jisase kAmavAsanA bhI zAnta ho jAtI hai| unaM jANU aho sire' kA artha utkuTikAsana hai. aura 'adhaHzirAzcordhvapAdaH' kA artha shiirssaasn| jo manISI 'uDe....' kA artha zIrSAsana lete haiM, vaha Agama-sammatta nahIM hai| aMgazAstroM meM zIrSAsana kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| ___sAdhaka ke sukhazIla hone para bhI kAmavAsanA ubharatI hai, isIlie kahA gayA hai - 'AyAvayAhi caya sogamalaM' AtApanA lo, sukumAratA ko chodd'o| grAmAnugrAma vihAra karane se zrama yA sahiSNutA kA abhyAsa hotA hai, sukhazIlatA dUra hotI hai, vizeSataH eka sthAna para rahane se hone vAle samparkajanita moha-bandhana se bhI chuTakArA ho jAtA hai| 'cae itthIsu maNa' - striyoM meM pravRtta mana kA parityAga karane kA Azaya mana ko kahIM aura jagaha bAMdhakara pheMkanA nahIM hai, apitu mana ko strI ke prati kAma-saMkalpa karane se rokanA hai, haTAnA hai, kyoMki kAma-vAsanA kA mUla mana meM utpanna saMkalpa hI hai| isIlie sAdhaka kahatA hai - ' AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 198 pravacanasAra gAthA 67 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 198 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 198 zataka 1 uddezaka 9 6. adhyAya 1 zloka 81 dazavai0 2 / 5 prayoga 2. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 166 161 ___ "kAma ! jAnAmi te mUlaM, saMkalpAt kila jaayse| saMkalpaM na kariSyAmi, tato me na bhaviSyasi // " - 'kAma ! maiM tumhAre mUla ko jAnatA hU~ ki tU saMkalpa se paidA hotA hai| maiM saMkalpa hI nahIM karU~gA, taba tU mere mana meM paidA nahIM ho skegaa| niSkarSa yaha hai ki sUtra 164 meM kAma-nivAraNa ke 6 mukhya upAya batAye gaye haiM jo uttarottara prabhAvazAlI haiMyathA (1) nIrasa bhojana karanA - vigaya-tyAga, (2) kama khAnA - UnodArikA, (3) kAyotsarga - vividha Asana karanA, (4) grAmAnugrAma vihAra - eka sthAna para adhika na rahanA, (5) AhAra-tyAga - dIrghakAlIna tapasyA karanA tathA (6) strI-saMga ke prati mana ko sarvathA vimukha rkhnaa| ina upAyoM meM se jisa sAdhaka ke lie jo upAya anukUla aura lAbhadAyI ho, usI kA use sabase adhika abhyAsa karanA caahie| jisa-jisa upAya se viSayecchA nivRtta ho, vaha-vaha upAya karanA caahie| vRttikAra ne to haThayoga jaisA prayoga bhI batA diyA hai' - 'paryante"api pAtaM vidadhyAt apsudvandhanaM kuryAt, na ca strISu manaH kuryAt / ' sabhI upAyoM ke anta meM AjIvana sarvathA AhAratyAga kare, Upara se pAta (gira jAya), udbandhana kare, phAMsI lagA le kintu strI ke sAtha anAcAra sevana kI bAta bhI mana meM na laae| // caturtha uddezaka samApta // paMcamo uddesao paMcama uddezaka AcArya-mahimA 166. se bemi, taM jahA - avi harade paDipuNNe ciTThati samaMsi bhome uvasaMtarae sArakkhamANe / se ciTThati sotamajhae / se pAsa savvato gutte / pAsa loe mahesiNo je ya paNNANamaMtA pabuddhA aarNbhovrtaa| sammametaM ti paashaa| kAlassa kaMkhAe parivvayaMti tti bemi| 166. maiM kahatA hU~ - jaise eka jalAzaya (hRda) jo (kamala yA jala se) paripUrNa hai, samabhUbhAga meM sthita hai, usakI raja upazAnta (kIcar3a.se rahita) hai, (aneka jalacara jIvoM kA) saMrakSaNa karatA huA, vaha jalAzaya srota ke madhya meM sthita hai| (aisA hI AcArya hotA hai)| isa manuSyaloka meM una (pUrvokta svarUpa vAle) sarvataH (mana, vacana aura kAyA se) gupta (indriya-saMyama se yukta) maharSiyoM ko tU dekha, jo utkaSTa jJAnavAn (AgamajJAtA) haiM, prabuddha haiM aura Arambha se virata haiN| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 198 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 198 1. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha yaha (merA kathana) samyak hai, ise tuma apanI taTastha buddhi se dekho| ve kAla prApta hone kI kAMkSA - samAdhi-maraNa kI abhilASA se (jIvana ke antima kSaNa taka mokSamArga meM) parivrajana (udyama) karate haiN| aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa sUtra huda (jalAzaya) ke rUpaka dvArA AcArya kI mahimA batAI gaI hai 'avi harade pATha meM 'avi' zabda hrada ke anya vikalpoM kA sUcaka hai| isalie vRttikAra ne cAra prakAra ke huda batAkara viSaya kA vizada vivecana kiyA hai - - (1) eka hrada aisA hai, jisameM se pAnI-jala pravAha nikalatA hai aura milatA bhI hai, sItA aura sItodA nAmaka nadiyoM ke pravAha meM sthita hrada ke smaan| , (2) dUsarA hRda aisA hai, jisameM se jala-srota nikalatA hai kintu milatA nahIM, himavAna parvata para sthita pdmhdvt| (3) tIsarA hrada aisA hai, jisameM se jala-srota nikalatA nahIM, milatA hai, lavaNodadhi ke smaan| (4) cauthA hrada aisA hai, jisameM se na jala-srota nikalatA hai aura na milatA hai, manuSyaloka se bAhara ke samudroM kI trh| zruta (zAstrajJAna) aura dharmAcaraNa kI dRSTi se prathama bhaMga meM sthavirakalpI AcArya Ate haiM, jinameM dAna aura AdAna (grahaNa) donoM haiM, ve zAstrajJAna evaM AcAra kA upadeza dete bhI haiM tathA svayaM bhI grahaNa evaM AcaraNa karate haiN| dUsare bhaMga meM tIrthaMkara Ate haiM, jo zAstrajJAna evaM upadeza dete to haiM, kintu lene kI AvazyakatA unheM nahIM rhtii| tRtIya bhaMga meM 'ahAlaMdika viziSTa sAdhanA karane vAlA sAdhu AtA hai, jo detA nahIM, zAstrIya jJAna Adi letA hai| caturtha bhaMga meM pratyekabuddha Ate haiM, jo jJAna na dete haiM, na lete haiN| prastuta sUtra meM prathama bhaMga vAle hrada ke rUpaka dvArA AcArya kI mahimA kA varNana kiyA hai| AcArya AcAryocita 36 guNoM, pAMca AcAroM, aSTa sampadAoM evaM nirmala jJAna se paripUrNa hote haiN| ve saMsaktAdi-doSa rahita sukhavihAra yogya (sama) kSetra meM rahate haiM, athavA jJAnAdi ratnatraya rUpa samatA kI bhAvabhUmi meM rahate haiN| unake kaSAya upazAnta ho cuke haiM yA mohakarmaraja upazAnta ho gayA hai, SaDjIvanikAya ke yA saMgha ke saMrakSaka haiM, athavA dUsaroM ko sadupadeza dekara narakAdi durgatiyoM se bacAte haiM, zrutajJAna rUpa srota ke madhya meM rahate haiM, zAstrajJAna dete haiM, svayaM lete bhI haiN| mahesiNo ke saMskRta meM 'maharSi' tathA 'mahaiSI' do rUpa hote haiN| 'mahaiSI' kA artha hai - mahAn - mokSa kI icchA karane vaalaa| paNNANamaMtA pabuddhA - 'prajJAvAn aura prabuddha' cUrNi kAra prajJAvAn kA artha caudaha pUrvadhArI aura prabuddha kA artha manaHparyavajJAnI karate haiN| vartamAna meM prApta zAstrajJAna meM pAraMgata vidvAn ko bhI prabuddha kahate haiN| "sammametaM ti pAsahA' kA prayoga cintana kI svatantratA kA sUcaka hai| zAstrakAra kahate haiM - mere kahane se tU 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 191 (kha) AcAra, zruta, zarIra, vacana, vAcanA, mati, prayoga aura saMgrahaparijJA, ye AcArya kI ATha.gaNi-sampadAe~ haiN| -AyAradasA 4 pR0 21 dekheM - dshvai03|1 kI.aga0 cUrNi 1059 tathA jina0 cU0 pR0 111, hAri0 TIkA 116 - mahAntaM eSituM zIlaM yeSAM te mahesiNo / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 167-168 163 mata mAna, apanI madhyastha va kuzAgra buddhi se svatantra, niSpakSa cintana dvArA ise dekh| satya meM dRDha zraddhA 167. vitigicchasamAvanneNaM appANeNaM No labhati samAdhiM / sitA vege aNugacchaMti, asitA vege aNugacchaMti / aNugacchamANehiM aNaNugacchamANe kahaM Na Nivvije ? 168. tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveditaM / 167. vicikitsA-prApta (zaMkAzIla) AtmA samAdhi prApta nahIM kara paataa| kucha laghukarmA sita (baddha/gRhastha) AcArya kA anugamana karate haiM, (unake kathana ko samajha lete haiM) kucha asita (apratibaddha/anagAra) bhI vicikitsAdi rahita hokara (AcArya kA) anugamana karate haiM / ina anugamana karane vAloM ke bIca meM rahatA huA (AcArya kA) anugamana na karane vAlA (tattva nahIM samajhane vAlA) kaise udAsIna (saMyama ke prati khedakhinna) nahIM hogA? 168. vahI satya hai, jo tIrthaMkaroM dvArA prarUpita hai, isameM zaMkA ke lie koI avakAza nahIM hai| vivecana - jisa tattva kA artha sarala hotA hai, vaha sukhAdhigama kahalAtA hai| jisakA artha durbodha hotA hai, vaha duradhigama tathA jo nahIM jAnA jA sakatA, vaha anadhigama tattva hotA hai| sAdhAraNataH duradhigama artha ke prati vicikitsA yA zaMkA kA bhAva utpanna hotA hai / yahA~ batAyA hai ki vicikitsA se jisakA citta DAMvADola yA kaluSita rahatA hai, vaha AcAryAdi dvArA samajhAe jAne para bhI samyaktva-jJAna-cAritrAdi ke viSaya meM samAdhAna nahIM paataa| 2 vicikitsA - jJAna, darzana aura cAritra tInoM viSayoM meM ho sakatI hai| jaise - "Agamokta jJAna saccA hai yA jhUThA? isa jJAna ko lekara kahIM maiM dhokhA to nahIM khA jAU~gA? maiM bhavya hU~ yA nahIM? ye jo nau tattva yA SaT dravya haiM, kyA ye satya haiM ? arhanta aura siddha koI hote haiM yA yoM hI hameM DarAne ke lie inakI kalpanA kI gaI hai ? itane kaThora tapa, saMyama aura mahAvratarUpa cAritra kA kucha suphala milegA yA yoM hI vyartha kA kaSTa sahanA hai ?" ye aura isa prakAra kI zaMkAe~ sAdhaka ke citta ko asthira, bhrAnta, asvastha aura asamAdhiyukta banA detI haiM / mohanIya karma ke udaya se aisI vicikitsA hotI hai| isI ko lekara gItA meM kahA hai - 'saMzayAtmA vinshyti'| vicikitsA se mana meM khinnatA paidA hotI hai ki maiMne itanA japa, tapa, saMvara kiyA, saMyama pAlA, dharmAcaraNa kiyA, mahAvratoM kA pAlana kiyA, phira bhI mujhe abhI taka kevalajJAna kyoM nahIM huA ? merI chadmastha avasthA naSTa kyoM nahIM huI ? isa prakAra kI vicikitsA nahIM karanI caahie| 3 isa khinnatA ko miTAkara mana:samAdhi prApta karane kA Alambana sUtra hai - 'tameva saccaM0' aadi|4 'samAdhi' - samAdhi kA artha hai - mana kA smaadhaan| viSaya kI vyApaka dRSTi se isake cAra artha hote haiM - 1. cUrNi meM pAThAntara - "siyA vi aNugacchaMti, asitA vi aNugacchaMti egdaa'| 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 201 uttarAdhyayana sUtra (2 / 40-33) meM isa mana:sthiti ko prajJA-parISaha tathA ajJAna-parIpaha batAyA hai| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 201 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha (1) mana kA smaadhaan| (2) zaMkA kA nirAkaraNa / (3) citta kI ekAgratA aura (4) jJAna-darzana- cAritra rUpa smygbhaav| yaha bhAva -samAdhi kahI jAtI hai| vRttikAra ke anusAra yahA~ samAdhi kA artha hai - jJAna - darzana - cAritra se yukta citta kI svsthtaa| vibhinna sUtroM ke anusAra samAdhi ke nimna artha bhI mAnya haiM 164 (1) samyag mokSa-mArga meM sthita honA / 1 (2) rAga-dveSa - parityAga rUpa dhrmdhyaan| 2(3) acchA svAsthya / (4) citta kI prasannatA, svasthatA / 4 (5) nirogatA / 5 (6) yog| 6 (7) samyagdarzana, mokSa Adi vidhi / 7 (8) citta kI ekAgratA / ' (9) prazasta bhAvanaH / 9 dazavaikAlika 1deg meM cAra prakAra kI samAdhi kA vistRta varNana hai / 10 'tameva saccaM' - isa pa~kti kA Azaya yaha hai ki sAdhaka ko kadAcit sva-para- samaya ke jJAtA AcArya ke abhAva meM sUkSma, vyavahita (kAla se dUra), dUravartI ( kSetra se dUra) padArthoM ke viSaya meM dRSTAnta, hetu Adi ke na hone se samyagjJAna na ho pAe to bhI zaMkA - vicikitsAdi chor3a kara ananya zraddhApUrvaka yahI socanA cAhie ki vahI ekamAtra satya hai, ni:zaMka hai, jo rAga-dveSa vijetA tIrthaMkaroM ne prarUpita kiyA hai| kadAcit koI zaMkA utpanna ho jAe, yA padArtha ko samyak prakAra se nahIM jAnA jA sake to yaha bhI socanA cAhie - 1. 3. 5. 7. 9. 10. 11. mithyA bhASaNa ke mukhya do kAraNa haiM - (1) kaSAya aura (2) ajnyaan| ina donoM kAraNoM se rahita vItarAga aura sarvajJa kadApi mithyA nahIM bolte| isalie unake vacana tathya, satya haiM, yathArthavastusvarUpa ke darzaka haiM / bhagavatIsUtra meM kAMkSAmohanIya karma-nivAraNa ke sandarbha meM isI vAkya ko AdhAra (Alambana) mAnakara mana meM dhAraNa karane se jinAjJA kA ArAdhaka mAnA gayA hai / 19 vItarAgA hi sarvajJA mithyA na bruvate kvacit / yasmAttasmAd vacasteSAM tathyaM bhUtArthadarzanam // sama0 20 Ava0 mala0 2 vyava0 u0 1 2. sUtrakRt 1 / 2 / 2 4. sama0 32 uttarA0 2 sUtrakRta 1 / 13 dvAtri0 dvA0 11 sthAnAMga 2 / 3 (ukta sabhI sthala dekheM abhi0 rAjendra bhAga 7 pR0 419-20 ) adhyayana 9 meM vinayasamAdhi, tapaH samAdhi, AcArasamAdhi kA sundara varNana hai| (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 201 (kha) atthi NaM bhaMte! samaNA vi niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedeti ? 6. 8. haMtA asthi / kahannaM samaNA viNiggaMthA kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeMti ? goyamA ! tesu tesu nANaMtaresu carittaMtaresu saMkiyA kaMkhiyA viigicchAsamAvannA, bheyasamAvannA, kalusasamAvannA, evaM khalu goyamA ! samaNA vi naggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedeti / tatthAlaMbaNa ! tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM / seNU bhaMte! evaM maNaM dhAremANe ANAe ArAhae bhavati ? - evaM maNaM dhAremANe ANAe ArAhae bhavati / zataka 1, u0 3, sUtra 170 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 paMcama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 169 samyak-asamyak-viveka 169. saDissa NaM samaNuNNassa saMpavvayamANassa samiyaM ti maNNamANassa egadA samiyA hoti 1, samiyaM ti maNNamANassa egadA asamiyA hoti 2, asamiyaM ti maNNamANassa egayA samiyA hoti 3, asamiyaM ti maNNamANassa egayA asamiyA hoti 4, samiyaM ti maNNamANassa samiyA vA asamiyA vA samiyA hoti uvehAe 5, asamiyaM ti maNNamANassa samiyA vA asamiyA vA asamiyA hoti uvehAe 6 / uvehamANo aNuvehamANaM bUyA - uvehAhi samiyAe', iccevaM tattha 2 saMdhI jhosito bhavati / se udvitassa Thitassa gatiM smnnupaash| ettha vi bAlabhAve appANaM No uvdNsejaa| 169. zraddhAvAn samyak prakAra se anujJA (AcAryAjJA yA jinopadeza ke anusAra, jJAna) zIla evaM pravrajyA ko samyak svIkAra karane yA pAlane vAlA (1) koI muni jinokta tattva ko samyak mAnatA hai aura usa samaya (uttarakAla meM) bhI samyak (mAnatA) rahatA hai / (2) koI pravrajyAkAla meM samyak mAnatA hai, kintu bAda meM kisI samaya (jJeya kI gahanatA ko na samajha pAne ke kAraNa mati-bhramavaza) usakA vyavahAra asamyak ho jAtA hai| (3) koI muni (pravrajyAkAla meM) asamyak (mithyAtvAMza ke udayavaza) mAnatA hai kintu eka dina (zaMkA samAdhAna ho jAne se usakA vyavahAra) samyak ho jAtA hai| (4) koI sAdhaka (pravrajyA ke samaya Agamokta jJAna na milane se) use asamyak mAnatA hai aura bAda meM bhI (kutarka-buddhi ke kAraNa) asamyak mAnatA rahatA hai| (5) (vAstava meM) jo sAdhaka (niSpakSabuddhi yA nirdoSahRdaya se kisI vastu ko samyak mAna rahA hai, vaha (vastu pratyakSajJAniyoM kI dRSTi meM) samyak ho yA asamyak, usakI samyak utprekSA (samyak paryAlocana - chAnabIna yA zuddha adhyavasAya) ke kAraNa (usake lie) vaha samyak hI hotI hai| (6) (isake viparIti) jo sAdhaka kisI vastu ko asamyak mAna rahA hai, vaha (pratyakSajJAniyoM kI dRSTi meM) samyak ho yA asamyak, usake lie asamyak utprekSA (azuddha adhyavasAya) ke kAraNa vaha asamyak hI hotI hai| (isa prakAra) utprekSA (zuddha adhyavasAya pUrvaka paryAlocana) karane vAlA utprekSA nahIM karane vAle (madhyasthabhAva se cintana nahIM karane vAle) se kahatA hai - samyak bhAva samabhAva-mAdhyasthabhAva se utprekSA (paryAlocanA) kro| isa (pUrvokta) prakAra se vyavahAra meM hone vAlI samyak-asamyak kI gutthI (saMdhi) sulajhAI jA sakatI hai| (athavA isa paddhati se (mithyAtvAdi ke kAraNa hone vAlI) karmasantatirUpa sandhi tor3I jA sakatI hai|) tuma (saMyama meM samyak prakAra se) utthita (jAgRta-puruSArthavAn) aura sthita (saMyama meM zithila) kI gati dekho| tuma bAla bhAva (ajJAna-dazA) meM bhI apane-Apako pradarzita mata kro| vivecana - saba zramaNa - AtmasAdhaka pratyakSajJAnI nahIM hote aura na hI sabakA jJAna, tarkazakti, buddhi, 'bUyA evaM uveha samiyAe' yaha pAThAntara cUrNi meM hai| kahatA hai - isa prakAra se samyak rUpa se paryAlocana kr| yahA~ tattha-tattha do bAra haiN| cUrNikAra vyAkhyA karate haiM - "tattha-tattha nANaMtare, daMsaNacarittaMtare liMgaMtare vA saMdhANaM sNdhii| - isa prakAra vahA~ vahA~ jJAnAntara, darzanAntara, cAritrAntara aura vezAntara meM hone vAlI samasyA (saMdhi) sulajhAI jA sakatI hai|" 3. "No darisijA" pAThAntara cUrNi meM hai, jisakA artha hotA hai - 'mata dikhaao'| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha cintanazakti, sphuraNAzakti, smaraNazakti, nirNayazakti, nirIkSaNa-parIkSaNa zakti eka-jaisI hotI hai, sAtha hI pariNAmoMadhyavasAyoM kI dhArA bhI sabakI samAna nahIM hotI, na sadA-sarvadA zubha yA azubha hI hotI hai / atIndriya (anadhigamya) padArthoM ke viSaya meM to vaha 'tameva saccaM0' kA Alambana lekara samyak (satya) kA grahaNa aura nizcaya kara sakatA hai, kintu jo padArtha indriyapratyakSa haiM, yA jo vyavahAra-pratyakSa haiM, unake viSaya meM samyak-asamyak kA nirNaya kaise kiyA jAe? isake sambandha meM sUtra 169 meM pahale to sAdhaka ke dIkSA-kAla aura pAzcAtkAla ko lekara samyakasamyak kI vivecanA kI hai, phira usakA nirNaya diyA hai| jisakA adhyavasAya zuddha hai, jisakI dRSTi madhyastha evaM niSpakSa hai, jisakA hRdaya zuddha va satyagrAhI hai, vaha vyavahAranaya se kisI bhI vastu, vyakti yA vyavahAra ke viSaya ko samyak mAna letA hai to vaha samyak hI hai aura asamyak mAna letA hai to asamyak hI hai, phira cAhe pratyakSajJAniyoM kI dRSTi meM vAstava meM vaha samyak ho yA asmyk| . - yahA~ 'uvehAe' zabda kA saMskRta rUpa hotA hai - utprekssyaa| usakA artha zuddha adhyavasAya yA madhyasthadRSTi, niSpakSa satyagrAhI buddhi, zuddha sarala hRdaya se paryAlocana karanA hai|' gati ke 'dazA' yA 'svarga-mokSAdigati' artha ke sivAya vRttikAra ne aura bhI artha sUcita kiye haiM - jJAnadarzana kI sthiratA, sakala-lokazlAghyatA, padavI, zrutajJAnAdhAratA, cAritra meM nisskmptaa| 2 ahiMsA kI vyApaka dRSTi 170. tumaM si NAmaM taM3 ceva jaM haMtavvaM ti maNNasi, tumaM si NAma taM ceva jaM ajjAvetavvaM ti maNNasi, tuma si NAma taM ceva jaM paritAvetavvaM ti maNNasi, tumaM si NAma taM ceva jaM parighetavvaM ti maNNasi, evaM taM ceva jaM uddavetavvaM ti maNNasi / ' aMjUceyaM paDibuddhajIvI / tamhA NahaMtaH,Na vighaate|annusNveynnmppaannennN, je haMtavvaM nnaabhiptthe| 170. tU vahI hai, jise tU hanana yogya mAnatA hai; tU vahI hai, jise tU AjJA meM rakhane yogya mAnatA hai; tU vahI hai, jise tU paritApa dene yogya mAnatA hai; tU vahI hai, jise tU dAsa banAne hetu grahaNa karane yogya mAnatA hai; tU vahI hai, jise tU mArane yogya mAnatA hai| jJAnI puruSa Rju (saralAtmA) hotA hai, vaha (paramArthataH hantavya aura hantA kI ekatA kA) pratibodha pAkara jIne vAlA hotA hai / isa (Atmaikya ke pratibodha) ke kAraNa vaha svayaM hanana nahIM karatA aura na dUsaroM se hanana karavAtA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 202 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 203 'te ceva' ke badale sacceva pATha hai| 'jaM haMtavva NAbhipatthae' kI vyAkhyA cUrNi meM yoM hai - 'jamiti jamhA kAraNA, haMtavvaM mAreyavvamiti, Na paDisehe, abhimuhaM ptthe|'- jisa kAraNa se use mAranA hai, usakI ora (tadabhimukha) icchA bhI na kro| 'na' pratiSedha artha meM hai| T or is in x Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 170-171 167 hai| (na hI hanana karane vAle kA anumodana karatA hai|) kRta-karma ke anurUpa svayaM ko hI usakA phala bhoganA par3atA hai, isalie kisI kA hanana karane kI icchA mata kro| vivecana - 'tuma si NAma taM ceva' ityAdi sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne AtmaupamyavAda (Ayatule payAsu) kA nirUpaNa karake sarva prakAra kI hiMsA se virata hone kA upadeza diyA hai| do bhinna AtmAoM ke sukha yA duHkha kI anubhUti (saMvedana) kI samatA siddha karanA hI isa sUtra kA uddezya hai / isakA tAtparya hai - "dUsare ke dvArA kisI bhI rUpa meM terI hiMsA kI jAne para jaisI anubhUti tujhe hotI hai, vaisI hI anubhUti usa prANI ko hogI, jisakI tU kisI bhI rUpa meM hiMsA karanA cAhatA hai| ' isakA eka bhAva yaha bhI hai ki tU kisI anya kI hiMsA karanA cAhatA hai, para vAstava meM yaha usakI (anya kI) hiMsA nahIM, kintu terI zubhavRttiyoM kI hiMsA hai, ataH terI yaha hiMsA-vRtti eka prakAra se Atma-hiMsA (sva-hiMsA) hI hai|" 'aMjU' kA artha Rju - sarala, saMyama meM tatpara, prabuddha sAdhu hotA hai| yahA~ para yaha Azaya pratIta hotA hai - Rju aura pratibuddhajIvI banakara jJAnI puruSa hiMsA se bace, kisI bhaya, pralobhana yA chala-bala se nhiiN| 2 'aNusaMveyaNamapyAleNaM' - meM anusaMvedana kA artha yaha bhI ho sakatA hai ki tumane dUsare jIva ko jisa rUpa meM vedanA dI hai, tumhArI AtmA ko bhI usI rUpa meM vedanA kI anubhUti hogI, vedanA bhoganI hogii| AtmA hI vijJAtA 171. je AtA se viNNAtA, je viNNAtA se AtA / jeNa vijANati se AtA / taM paDucca paDisaMkhAe / esa * AtAvAdI samiyAe pariyAe viyAhite tti bemi| // paMcamo uddesao samatto // 171. jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai| kyoMki (mati Adi) jJAnoM se AtmA (sva-para ko) jAnatA hai, isalie vaha AtmA hai| usa (jJAna kI vibhinna pariNatiyoM) kI apekSA se AtmA kI (vibhinna nAmoM se) pratIti-pahacAna hotI hai| yaha AtmavAdI samyaktA (satyatA yA zamitA) kA pAragAmI (yA samyak bhAva se dIkSA paryAyavAlA) kahA gayA vivecana - 'je AtA se viNNAtA0' tathA 'jeNa vijANAti se AtA' ina do paMktiyoM dvArA zAstrakAra ne AtmA kA lakSaNa dravya aura guNa donoM apekSAoM se batA diyA hai / cetana jJAtA dravya hai, caitanya (jJAna) usakA guNa hai| AcA0 zIlA TIkA patrAMka 204 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 204 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 204 'esa AtAvAdI' ke badale cUrNi meM 'esa AtAvAte' pATha hai| artha kiyA hai - appaNo vAto aataavaato|- yaha AtmavAda hai. arthAt AtmA kA (apanA) vAda-AtmavAda hotA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha yahA~ jJAna (caitanya) se AtmA (cetana) kI abhinnatA tathA jJAna AtmA kA guNa hai, isalie AtmA se jJAna kI bhinnatA donoM batA dI haiN| dravya aura guNa na sarvathA bhinna hote haiM, na sarvathA abhinna / isa dRSTi se AtmA (dravya) aura jJAna (guNa) donoM na sarvathA abhinna hai, na bhinna / guNa dravya meM hI rahatA hai aura dravya kA hI aMza hai, isa kAraNa donoM abhinna bhI haiM aura AdhAra evaM Adheya kI dRSTi se donoM bhinna bhI haiN| donoM kI abhinnatA aura bhinnatA kA sUcana bhagavatIsUtra meM milatA hai - "jIve NaM bhaMte ! jIve jIve jIve ?" "goyamA, jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jiive|" -"bhaMte ! jIva caitanya jIva hai ?" "gautama ! jIva niyamataH caitanya hai, caitanya bhI niyamataH jIva hai|" niSkarSa yaha hai ki jJAnI (jJAtA) aura jJAna donoM AtmA haiM / jJAna jJAnI kA prakAza hai| isI prakAra jJAna kI kriyA (upayoga) ghaTa-paTa Adi vibhinna padArthoM ko jAnane meM hotI hai| ataH jJAna se yA jJAna kI kriyA se jJeya yA jJAnI AtmA ko jAna liyA jAtA hai| sAra yaha hai ki jo jJAtA hai, vaha tU (AtmA) hI hai, jo tU hai, vahI jJAtA hai| terA jJAna tujha se bhinna nahIM hai| // paMcama uddezaka samApta // chaTTo uddesao SaSTha uddezaka AjJA-nirdeza 172. aNANAe ege sovaTThANA, ANAe ege NiruvaTThANA / etaM te mA hotu / etaM kusalassa daMsaNaM / taddiTTIe tammuttIe tappurakAre tassaNNI taNNivesaNe abhibhUya adakkhU / aNabhibhUte pabhUNirAlaMbaNatAe, je mahaM abahimaNe / pavAdeNa pavAyaM jANejA sahasammaiyAe paravAgaraNeNaM aNNesiM vA soccaa| 173. NiddesaM NAtivatteja mehAvI supaDilehiya 5 savvao savvatAe sammameva smbhijaanniyaa| zataka 6 / uddezaka 10, sUtra 174 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 205 'je mahaM abahimaNe' kA cUrNi meM artha yoM hai -je iti Nise, ahameva sojo abahimaNo'- arthAt - 'je' nirdeza artha meM hai| jo abahirmanA hai, vaha maiM huuN|' - vaha merA hI aMgabhUta hai| 'sahasammuiyAe"saha saMmutiyAe'ye donoM pAThAntara milate haiN| parantu 'sahasammaiyAe' pATha samucita lagatA hai| 'supaDilehiya' kA artha cUrNi meM kiyA gayA hai - 'sayaM bhagavatA suSTha paDilehitaM viNNAta tameva siddhaM taM bhAgavataM / ' - svayaM bhagavAn ne samyak prakAra se vizeSa rUpa se (apane kevalajJAna ke prakAza meM) jAnA hai, vahI bhAgavata siddhAnta hai| . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 paMcama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 172-173 iha ArAmaM pariNAya allINagutto parivvae / niTThiyaTThI vIre AgameNaM sadA parakkamejAsi tti bemi| 172. kucha sAdhaka anAjJA (tIrthaMkara kI anAjJA) meM udyamI hote haiM aura kucha sAdhaka AjJA meM anudyamI hote yaha (anAjJA meM udyama aura AjJA meM anudyama) tumhAre jIvana meM na ho| yaha (anAjJA meM anudyama aura AjJA meM udyama) mokSa mArga-darzana-kuzala tIrthaMkara kA darzana (abhimata) hai| sAdhaka usI (tIrthaMkara mahAvIra ke darzana) meM apanI dRSTi niyojita kare, usI (tIrthaMkara ke darzanAnusAra) mukti meM apanI mukti mAne, (athavA usI meM mukta mana se lIna ho jAe), saba kAryoM meM use Age karake pravRtta ho, usI ke saMjJAnasmaraNa meM saMlagna rahe, usI meM citta ko sthira kara de, usI kA anusaraNa kre| jisane parISaha-upasargoM-bAdhAoM tathA ghAtikarmoM ko parAjita kara diyA hai, usI ne tattva (satya) kA sAkSAtkAra kiyA hai| jo (parISahopasargoM yA vighna-bAdhAoM se) abhibhUta nahIM hotA, vaha nirAlambanatA (nirAzrayatAsvAvalambana) pAne meM samartha hotA hai| jo mahAn (mokSalakSI laghukarmA) hotA hai (anya logoM kI bhautika athavA yaugika vibhUtiyoM va upalabdhiyoM ko dekhakara) usakA mana (saMyama se) bAhara nahIM hotaa| pravAda (sarvajJa tIrthaMkaroM ke vacana) se pravAda (vibhinna dArzanikoM yA tIrthakoM ke vAda) ko jAnanA (parIkSaNa karanA) caahie| (athavA) pUrvajanma kI smRti se (yA sahasA utpanna mati-pratibhAdi jJAna se), tIrthaMkara se prazna kA uttara pAkara (yA vyAkhyA sunakara), yA kisI atizaya jJAnI yA nirmala zruta jJAnI AcAryAdi se suna kara (pravAda ke yathArtha tattva ko jAnA jA sakatA hai)| 173. medhAvI nirdeza (tIrthaMkarAdi ke Adeza-upadeza) kA atikramaNa na kre| vaha saba prakAra se (heya-jJeya-upAdeyarUpa meM tathA dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa meM) bhalI-bhA~ti vicAra karake sampUrNa rUpa se (sAmAnya-vizeSAtmaka rUpa se sarva prakAra) (pUrvokta jAti-smaraNa Adi tIna prakAra se) sAmya (sayaktva-yathArthatA) ko jaane| ____ isa satya (sAmya) ke parizIlana meM Atma-ramaNa (Atma-sukha) kI parijJA karake AtmalIna (mana-vacanakAyA kI guptiyoM se gupta) hokara vicaraNa kare / mokSArthI athavA saMyama-sAdhanA dvArA niSThitArtha (kRtArtha) vIra muni Agama-nirdiSTa artha yA Adeza-nirdeza ke anusAra sadA parAkrama kre| aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa uddezaka meM tIrthaMkaroM kI AjJA-anAjJA ke anusAra calane vAle sAdhakoM kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt Asakti-tyAga se sambandhita nirdeza kiyA gayA hai aura anta meM paramAtmA ke svarUpa kI jhAMkI dI gayI hai, jo ki loka meM sArabhUta padArtha hai| 'sovaTThANA NiruvaTThANA' - ye donoM pada Agama ke pAribhASika zabda haiM / vRttikAra inakA spaSTIkaraNa karate haiM ki do prakAra ke sAdhaka hote haiM - (1) anAjJA meM sopasthAna aura (2) AjJA meM nirupsthaan| 'upasthAna' zabda yahA~ udyata rahane yA udyama/puruSArtha karane ke artha meM hai| anAjJA kA artha tIrthaMkarAdi ke Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha upadeza se viruddha, apanI svacchanda buddhi se kalpita mArga kA anusaraNa karanA yA kalpita anAcAra kA sevana karanA hai| aisI anAjJA meM udyamI ve hote haiM, jo indriyoM ke vazavartI (dAsa) hote haiM, apane jJAna, tapa, saMyama, zarIra-saundarya, vAkpaTutA Adi ke abhimAna se grasta hote haiM, sad-asad viveka se rahita aura 'hama bhI pravrajyA grahaNa kie hue sAdhaka haiM', isa prakAra ke garva se yukta hote haiM / ve dharmAcaraNa kI taraha pratIta hone vAle apane mana-mAne sAvadha AcaraNa meM udyama karate rahate haiM; aura AjJA meM anudyamI ve hote haiM, jo AjJA kA prayojana, mahattva aura usake lAbha samajhate haiM, kumArga se unakA anta:karaNa.vAsita nahIM hai, kintu Alasya, dIrghasUtratA, pramAda, gaphalata, saMzaya; bhrAnti, vyAdhi, jar3atA (buddhimandatA), Atmazakti ke prati avizvAsa Adi ke kAraNa tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa dharmAcaraNa ke prati udyamavAn nahIM hote haiN| yahA~ donoM hI prakAra ke sAdhakoM ko ThIka nahIM batAyA hai| kumArgAcaraNa aura sanmArga kA anAcaraNa donoM hI tyAjya haiN| tIrthaMkara kA darzana hai - anAjJA meM nirudyama aura AjJA meM udyama krnaa|' 'taddiTTIe' Adi padoM kA artha vRttikAra ne tIrthaMkara-paraka aura AcArya-paraka donoM hI prakAra se kiyA hai| donoM hI artha saMgata haiM kyoMki donoM ke upadeza meM bheda nahIM hotaa| isase pUrva kI paMkti hai - 'etaM kusalassa dNsnnN|' 'abhibhUya aura aNabhibhUte' - mUla meM ye do zabda hI milate haiM, kisase aura kaise? yaha vahA~ nahIM batAyA gayA hai, kintu paMkti ke anta meM 'pabhUNirAlaMbaNatAe' pada diye haiM, inase dhvanita hotA hai ki nirAlambI (svAvalambI) banane meM jo bAdhaka tattva haiM, unheM abhibhUta kara dene para hI sAdhaka anabhibhUta hotA hai, vahI niravalambI (svAzrayI) banane meM samartha hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM nirAlambI kI vizeSatA batAte hue kahA gayA hai."nirAlambI ke yoga (mana-vacana-kAyA ke vyApAra) Atmasthita ho jAte haiM / vaha svayaM ke lAbha meM santuSTa rahatA hai, para ke dvArA hue lAbha meM ruci nahIM rakhatA, na dUsare se hone vAle lAbha ke lie tAkatA hai, na dUsare se apekSA yA spRhA rakhatA hai, na dUsare se hone vAle lAbha kI AkAMkSA karatA hai / isa prakAra para se hone vAle lAbhoM ke prati aruci, apratIkSA, anapekSA, aspRhA yA anAkAMkSA rakhane se vaha sAdhaka dvitIya sukhazayyA ko prApta karake vicaraNa karatA hai|" vRttikAra ke anusAra 'abhibhUya' kA Azaya hai - 'parISaha, upasarga yA ghAtikarmacatuSTaya ko parAjita krke...|' vastutaH sAdhanA ke bAdhaka tattvoM meM parISaha, upasarga (kaSTa) Adi bhI haiM, ghAtikarma bhI haiM, bhautika siddhiyA~, yaugika upalabdhiyA~.yA labdhiyA~ bhI bAdhaka haiM, unakA sahArA lenA AtmA ko paMgu aura parAvalambI banAnA hai| isI prakAra dUsare logoM se adhika sahAyatA kI apekSA rakhanA bhI para-mukhApekSitA hai, indriya-viSayoM, mana ke vikAroM Adi kA sahArA lenA bhI unake vazavartI honA hai, isase bhI AtmA parAzrita aura nirbala hotA hai| niravalambI apanI hI upalabdhiyoM meM santuSTa rahatA hai| vaha dUsaroM para yA dUsaroM se milI huI sahAyatA, prazaMsA yA pratiSThA para nirbhara nahIM rhtaa| sAdhaka ko Atma-nirbhara (sva-avalambI) bananA caahie| bhagavAn mahAvIra ne pratyeka sAdhaka ko dharma aura darzana ke kSetra meM svatantra cintana kA avakAza diyaa| unhoMne 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 205 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 206 "nirAlaMbaNassa ya AyayaTThiyA jogA bhavanti / saeNaM lobheNaM saMtussai, paralAbhaM no AsAei, no takkei, no pIhei, no patthei, no abhilsi| paralAbhaM ANAsAyamANe; atakkemANe, apIhemANe, apatthemANe, aNabhilasamANe, duccaM suhaseja uvasaMpajjittANaM vihri|' - uttarAdhyayanasUtra 29 / 34 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 206 . 4. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 174-176 - 171 dUsare pravAdoM kI parIkSA karane kI chUTa dii| kahA - 'muni apane pravAda (darzana yA vAda) ko jAnakara phira dUsare pravAdoM ko jaane-prkhe| parIkSA ke samaya pUrNa madhyasthatA-niSpakSatA evaM samatvabhAvanA rahanI caahie|' 1 sva-para-vAda kA niSpakSatA ke sAtha parIkSaNa karane para vItarAga ke darzana kI mahattA svataH siddha ho jaaegii|' Asakti-tyAga ke upAya 174. uDDe sotA ahe sotA tiriyaM sotA viyaahitaa| . ete soyA viyakkhAtA jehiM saMgaM ti pAsahA // 12 // . AvaTTameyaM tu pehAe / ettha virameja vedavI / 175. viNaettu sotaM nikkhamma esa mahaM akammA jANati, pAsati, paDilehAe NAvakaMkhati / 174. Upara (Asakti ke) srota haiM, nIce srota haiM, madhya meM srota (viSayAsakti ke sthAna haiM, jo apanI karmapariNatiyoM dvArA janita) haiN| ye srota karmoM ke AsravadvAra kahe gaye haiM, jinake dvArA samasta prANiyoM ko Asakti paidA hotI hai, aisA tuma dekho| (rAga-dveSa-kaSAya-viSayAvartarUpa) bhAvAvarta kA nirIkSaNa karake Agamavid (jJAnI) puruSa usase virata ho jaae| . - 175. viSAyAsaktiyoM ke yA AsravoM ke srota ko haTA kara niSkramaNa (mokSamArga meM parivrajana) karane vAlA yaha mahAn sAdhaka akarma (ghAtikarmoM se rahita yA dhyAnastha) hokara loka ko pratyakSa jAnatA, dekhatA hai| (isa satya kA) antarnirIkSaNa karane vAlA sAdhaka isa loka meM (apane divya jJAna se) saMsAra-bhramaNa aura usake kAraNa kI parijJA karake una (viSaya-suqhoM) kI AkAMkSA nahIM krtaa| vivecana - 'uDDUM sotA." - ityAdi sUtra meM jo tInoM dizAoM yA lokoM meM srota batAe haiM, ve kyA haiM ? vRttikAra ne isa para prakAza DAlA hai - "srota haiM-karmoM ke Agamana (Asrava) ke dvAra, jo tInoM dizAoM yA lokoM meM haiM / Urdhvasrota haiM - vaimAnika devAMganAoM yA devaloka ke viSaya-sukhoM kI Asakti / isI prakAra adhodizA meM haiMbhavanapati devoM ke viSaya-sukhoM meM Asakti, tiryakloka meM vyantara deva, manuSya, tiryaMca sambandhI vissy-sukhaaskti| ina srotoM se sAdhaka ko sadA sAvadhAna rahanA caahie| 3" eka dRSTi se ina srotoM ko hI Asakti (saMga) samajhanA caahie| mana kI gaharAI meM utarakara inheM dekhate rahanA caahie| ina srotoM ko banda kara dene para hI karmabandhana banda hogaa| karmabandhana sarvathA kaTa jAne para hI akarmasthiti AtI hai - jise zAstrakAra ne kahA - "akammA jANati, paasti|" muktAtma-svarUpa 176. iha AgatiM gatiM pariNNAya acceti jAtimaraNassa vaDumaggaM vakkhAtarate / 1. (AyAro) pRSTha 223 / 'AvaTTameyaM tu pehAe' ke badale cUrNi meM 'aTTameyaM tuvehAe' pATha milatA hai| artha kiyA gayA hai - 'rAgaddosavasaTTe kammaMbaMdhagaM uvehettA' - rAgadveSa ke vaza pIr3ita hone se hue karmabandha kA vicAra krke| __ AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 207 'vaDamagaM' kA artha cUrNikAra karate haiM - vaDumaggo paMtho vadamaggaM ti paMthAnam / vaTumArga kA artha hai - vttmaarg-raastaa| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha savve sarA niyaTuMti, takkA jattha Na ' vijjati, matI tattha Na gAhiyA / oe appatiTThANassa khettaNNe / se Na dIhe, Na hasse, Na vaTTe, Na taMse, Na cauraMse, Na parimaMDale, Na kiNhe, Na NIle, Na lohite, Na hAlidde, Na sukkile, Na subbhigaMdhe, Na dubbhigaMdhe, Na titte, Na kaDue, Na kasAe, Na aMbile, Na mahure, Na kakkhaDe,Na maue, Na garue, Na. lahue, Na sIe, Na uNhe, Na Niddhe, Na lukkhe, Na kAU2, Na ruhe, Na saMge, Na itthI 3, Na purise, Na aNNahA / pariNe, snnnne| uvamA Na vijjati / arUvI sttaa| apadassa padaM Natthi / se Na sadde, Na rUve, Na rase, Na phAse, iccetAvaMti tti bemi| // logasAro paMcamaM ajjhayaNaM samatto // 176. isa prakAra vaha jIvoM kI gati-Agati (saMsAra-bhramaNa) ke kAraNoM kA parijJAna karake vyAkhyAna-rata (mokSa-mArga meM sthita) muni z2anma-maraNa ke vRtta (cakrAkAra) mArga ko pAra kara jAtA hai (atikramaNa kara detA hai|) (usa muktAtmA kA svarUpa yA avasthA batAne ke lie) sabhI svara lauTa jAte haiM-(paramAtmA kA svarUpa zabdoM ke dvArA kahA nahIM jA sakatA), vahA~ koI tarka nahIM hai (tarka dvArA gamya nahIM hai)| vahA~ mati (manana rUpa) bhI praveza nahIM kara pAtI, vaha (buddhi dvArA grAhya nahIM hai)| vahA~ (mokSa meM) vaha samasta karmamala se rahita ojarUpa (jyotisvarUpa) zarIra rUpa pratiSThAna-AdhAra se rahita (azarIrI) aura kSetrajJa (AtmA) hI hai| . vaha (paramAtmA yA zuddha AtmA) na dIrgha hai, na hrasva hai, na vRtta hai, na trikoNa hai, na catuSkoNa hai aura na parimaNDala hai| vaha na kRSNa (kAlA) hai, na nIlA hai, na lAla hai, na pIlA hai aura na zukla (zveta) hai| na sugandha(yukta) hai aura na durgandha (yukta) hai| vaha na tikta (tIkhA) hai, na kar3avA hai, na kasailA hai, na khaTTA hai aura na mIThA (madhura) hai, vaha na karkaza hai, na mRdu (komala) hai, na guru (bhArI) hai, na laghu (halkA) hai, na ThaNDA hai, na garma hai, isakA artha cUrNikAra ne kiyA hai - vakkhAyarato sutte atthe ya' - sUtra aura artha kI vyAkhyA (jo kI gaI hai) meM rata hai| 'kAU' kA artha cUrNikAra karate haiM - 'kAuggahaNeNaM lessAo gahitAo' - 'kAU' zabda se yahA~ lezyA kA grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ cUrNi meM pAThAntara hai - Na itthivedago,Na NapuMsagavedago Na aNNahatti / arthAt - vaha (paramAtmA) na strIvedI hai, na napuMsakavedI hai aura na hI anya hai (yAnI puruSavedI hai)| iccetAvati kI cUrNisammata vyAkhyA isa prakAra hai- "iti parisamattIe, etAvaMti tti tassa pariyAtA, etAvaMti ya pariyAyavisesA iti|" - iti samApti artha meM hai| itane hI usake paryAyavizeSa haiN| upaniSad meM bhI 'neti neti' kaha kara paramAtmA kI paribhASA ke viSaya meM mauna aMgIkAra kara liyA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : SaSTha uddezaka: sUtra 176 na cikanA hai, aura na rUkhA hai| vaha (muktAtmA) kAyavAn nahIM hai / vaha janmadharmA nahIM (ajanmA) hai, vaha saMgarahita(asaMga - nirlepa ) hai, vaha na strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka hai| vaha (muktAtmA) parijJa hai, saMjJa (sAmAnya rUpa se sabhI padArtha samyak jAnatA ) hai / vaha sarvataH caitanyamayajJAnadhana hai / (usakA bodha karAne ke lie) koI upamA nahIM hai| vaha arUpI (amUrta) sattA hai| vaha padAtIta (apada) hai, usakA bodha karAne ke lie koI pada nahIM hai| vaha na zabda hai, na rUpa hai, na gandha hai, na rasa hai aura na sparza hai| basa, itanA hI hai| aisA maiM kahatA hU~ / - vivecana - paramAtmA (muktAtmA) kA svarUpa sUtra 176 meM vizadarUpa se batAyA gayA hai, parantu vahA~ use jagat - meM punaH lauTa Ane vAlA yA saMsAra kI racanA karane vAlA (jagatkarttA) nahIM batAyA gayA hai| paramAtmA jaba samasta karmoM se rahita ho jAtA hai, to saMsAra meM lauTakara punaH karmabandhana meM par3ane ke lie kyoM AegA ? 9 yogadarzana meM mukta - AtmA (Izvara) kA svarUpa isa prakAra batAyA hai - "kleza-karma vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSaH IzvaraH / " 1 - kleza, karma, vipAka aura AzayoM (vAsanAoM) se achUtA jo viziSTa puruSa - (AtmA) hai, vahI Izvara hai| isIlie yahA~ kahA - 'acceti jAtimaraNassa vaTTamaggaM' - vaha janma-maraNa ke vRttamArga (cakrAkAra) mArga kA atikramaNa kara detA hai| 1. 2. // chaThA uddezaka samApta // // lokasAra paMcama adhyayana samApta // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 208 yogadarzana 1 / 24 vizeSa - vaidika granthoM meM isI se milatA-julatA brahma yA paramAtmA kA svarUpa milatA hai, dekhie - "azabdamasparzamarUpamavyayaM tathA'rasaM nityamagandhavacca yat / . kaThopaniSad 1 / 3 / 15 173 anAdyanante mahataH paraM dhruvaM, nicAyya tanmRtyumukhAt pramucyate // " " yattadadRzyamagrAhyamavarNamacakSuzrotraM tadapANipAdam / nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyarya yadbhUta yoniM nazyanti dhIrAH // " "yato vAco nivartante, aprApya manasA saha / - muNDakopaniSad 6 / 1 / 6 AnandaM brahmaNo vidvAn, na bibheti kadAcana / " - taittirIya upaniSad 2 / 4 / 1 " te hovA caitadavetadakSaraM gArgi ! brAhmaNA abhivadantyasthUlaMmanaNvahrasvamadIrghamilohitamasnehamacchAyamatabho'vApvanAkAzamasaMgamarasamagandhamacukSuSkamazrotramavAgamane'tejaskamaprANA'mukhamagAtramanantaramabAhyaM na tadaznAti kiMcana, na tadaznAti kazcana / " - bRhadAraNyaka 3 / 8 / 8 / 4 / 5 / 14 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ('dhUta'-chaThA adhyayana) prAthamika o . . . - AcArAMga sUtra ke chaThe adhyayana kA nAma hai - 'dhuut'| "dhUta" zabda yahA~ vizeSa artha meM prayukta huA hai jisakA artha hai prakampita va shuddh| vastrAdi para se dhUla Adi jhAr3akara use nirmala kara denA dravyadhUta kahalAtA hai| bhAvadhUta vaha hai, jisase aSTavidha karmoM kA dhUnana (kampaMna, tyAga) hotA hai|' ata: tyAga yA saMyama artha meM yahA~ bhAvadhUta zabda prayukta hai| 2 vaise dhUta zabda kA prayoga vibhinna zAstroM meM yatra-tatra vibhinna arthoM meM huA hai| dhUta nAmaka adhyayana kA artha huA - jisameM vibhinna pahaluoM se svajana, saMga, upakaraNa Adi vibhinna padArthoM ke tyAga (dhUnana) kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaha adhyyn|' dhUta adhyayana kA uddezya hai - sAdhaka saMsAravRkSa ke bIjarUpa karmoM (karmabandhoM) ke vibhinna kAraNoM ko jAnakara unakA parityAga kare aura karmoM se sarvathA mukta (avadhUta) bane / 5 sarala bhASA meM 'dhUta' kA artha hai - karmaraja se rahita nirmala AtmA athavA saMsAra-vAsanA kA tyAgI - angaar| dhUta adhyayana ke pAMca uddezaka haiN| pratyeka uddezaka meM bhAvadhUta ke vibhinna pahaluoM ko lekara sUtroM kA cayana-saMkalana kiyA gayA hai| - 0 1. 'davyadhutaM vatthAdi, bhAvadhurya kammamaTThavihaM / ' - AcA0 niyukti gAthA 250 .. 2. 'dhUyate'STaprakAra karma yena tad dhUtam saMyamAnuSThAne / ' - sUtrakRta 1 zru0 2 a0 2 3. (ka) 'saMyame, mokSe' - sUtrakRta 1 zru0 7 a0 (kha) abhidhAnarAjendrakoSa, bhAga 4 pR0 2758 meM apanIta, kampita, sphoTita aura kSipta artha meM dhUta zabda ke prayoga batAye haiN| (ga) dazavaikAlika sUtra 3 / 13 meM 'dhuyamoha'- dhutamoha zabda kA prayoga huA hai| cUrNikAra agastyasiMha ne isakA 'vikIrNa-moha' tathA jinadAsagaNI ne 'jitamoha' artha kiyA hai| - dasaveAliyaM pRSTha 95 . 4. 'dhUtaM saMgAnAM tyajanam, tatpratipAdakamadhyayanaM dhUtam / ' - sthA0 vRtti0 sthAna 9 5. AcArAMga niyukti gAthA 251 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 00. svajana-parityAgarUpa prathama uddezaka meM dhUta kA nirUpaNa hai| dvitIya uddezaka meM saMga-parityAgarUpa dhUta kA varNana hai| tIsare uddezaka meM upakaraNa, zarIra evaM arati ke dhUnana (tyAga) kA pratipAdana hai| cauthe uddezaka meM ahaMtA (trividha gaurava) tyAga, evaM saMyama meM parAkrama-dhUta kA varNana hai| pAMcaveM uddezaka meM titikSA, dharmAkhyAna evaM kaSAya-parityAgarUpa dhUta kA sAMgopAMga upadeza . isa adhyayana kI sUtra saMkhyA 177 se prArambha hokara sUtra 198 para samApta hai| 1. AcArAMganiyukti gAthA 249-250, AcA0 zIlA TIkA pR0 210 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dhuyaM' cha?majjhayaNaM paDhamo uddesao 'dhUta' chaThA adhyayana : prathama uddezaka samyagjJAna kA AkhyAna 177. obujhamANe iha mANavesu AghAI ' se Nare, jassa imAo jAtIo savvato supaDilehitAo bhavaMti AghAti se NANamaNelisaM / se kiTTati tesiM samuTThitANaM nikkhittadaMDANaM paNNANamaMtANaM iha muttimaggaM / / 177. isa martyaloka meM manuSyoM ke bIca meM jJAtA (avabuddha) vaha (atIndriya jJAnI yA zrutakevalI) puruSa (jJAna kA - dhArmika jJAna kA) AkhyAna karatA hai| jise ye jIva-jAtiyA~ (samagra saMsAra) saba prakAra se bhalI-bhA~ti jJAta hotI haiM, vahI viziSTa jJAna kA samyag AkhyAna karatA hai| vaha (sambuddha puruSa) isa loka meM unake lie mukti-mArga kA nirUpaNa (yathArtha AkhyAna) karatA hai, jo (dharmAcaraNa ke lie) samyak udyata hai, mana, vANI aura kAyA se jinhoMne daNDarUpa hiMsA kA tyAga kara svayaM ko. saMyamita kiyA hai, jo samAhita (ekAgracitta yA tapa-saMyama meM udyata) haiM tathA samyag jJAnavAn haiN| vivecana - prathama uddezaka meM dhUtavAda kI paribhASA samajhAne se pUrva samyagjJAna evaM moha se AvRtta jIvoM kI vividha duHkhoM aura rogoM se AkrAnta dazA kA sajIva varNana prastuta kiyA gayA hai| tatpazcAt svayaMsphUrta tattvajJAna ke sandarbha meM svajana-parityAga rUpa dhUta kA digdarzana karAyA gayA hai| '....AghAI se Nare' isa paMkti ke dvArA zAstrakAra ne jainadharma ke eka mahAn siddhAnta kI ora saMketa kiyA hai ki jaba bhI dharma kA, jJAna kA, yA mokSa-mArga viSayaka tattvajJAna kA nirUpaNa kiyA jAtA hai, vaha jJAnI-puruSa ke dvArA hI kiyA jAtA hai, vaha apauruSeya nahIM hotA, na hI bauddhoM kI taraha dIvAra Adi se dharmadezanA prakaTa hotI hai, aura na vaizeSikoM kI taraha ulUkabhAva se padArthoM kA AvirbhAva hotA hai| cAra ghAtikarmoM ke kSaya ho jAne para kevalajJAna se sampanna hokara manuSya-deha se yukta (bhavopagrAhI karmoM ke rahate manuSyabhava meM sthita) tathA svayaM kRtArtha hone para bhI prANiyoM ke hita ke lie dharmasabhA/samavasaraNa meM vaha narapuGgava dharma yA jJAna kA pratipAdana karate haiN| ___atIndriya jJAnI yA zrutakevalI bhI dharma yA asAdhAraNa jJAna kA vyAkhyAna kara sakate haiM, jinake viziSTa jJAna ke prakAza meM ekendriya se lekara paMcendriya taka kI prANijAtiyA~ sUkSmabAdara, paryAptaka, aparyAptaka Adi rUpoM meM sabhI prakAra ke saMzaya-viparyaya-anadhyavasAyAdi doSoM se rahita hokara spaSTa rUpa se jAnI-samajhI hotI haiM / 2 1. pAThAntara hai - agghAdi, akkhAdi, agghAti, agyAi / 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 211 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 177-178 177 __ 'AghAti se NANamaNelisaM' - vaha (pUrvokta viziSTa jJAnI puruSa) anIdRza - anupama yA viziSTa jJAna kA kathana karate haiM / vRttikAra ke anusAra vaha ananya-sadRza jJAna AtmA kA hI jJAna hotA hai, jisake prakAza meM (zrotA ko) jIva-ajIva Adi nau tattvoM kA samyak bodha ho jAtA hai| anupama jJAna kA AkhyAna kina-kina ko ? - isa sandarbha meM jJAna-zravaNa ke pipAsu zrotA kI yogyatA ke lie cAra guNoM se sampanna honA Avazyaka hai - vaha (1) samutthita, (2) nikSiptadaNDa - hiMsAparityAgI, (3) indriya aura mana kI samAdhi se sampanna aura (4) prajJAvAna ho| samuTThiyANaM - dharmAcaraNa ke lie jo samyak prakAra se udyata ho vaha samutthita kahalAtA hai / yahA~ vRttikAra ne utthita ke do prakAra batAye haiM 2 - dravya se aura bhAva se| dravyataH zarIra se utthita (dharma-zravaNa ke lie zrotA kA zarIra se bhI jAgRta honA Avazyaka hai), bhAvataH jJAnAdi se utthita / bhAva se utthita vyaktiyoM ko hI jJAnI dharma yA jJAna kA upadeza karate haiM / devatA aura tiryaMcoM, jo utthita honA cAhate haiM, unheM tathA kutUhala Adi se bhI jo sunate haiM, unheM bhI dharmopadeza ke dvArA ve jJAna dete haiN| 3 kintu Age calakara vRttikAra nikSiptadaNDa Adi sabhI guNoM ko bhAva-samutthita kA vizeSaNa batAte haiM, jabaki utthita kA Upara batAyA gayA stara to prAthamika zreNI kA hai, isalie pratIta hotA hai ki bhAva-samutthita AtmA, sacce mAne meM Age ke tIna vizeSaNoM se yukta ho, yaha vivakSita hai aura vaha vyakti sAdhu-koTi kA hI ho sakatA hai| mohAcchanna jIva kI karuNa-dazA 178. evaM pege mahAvIrA vipparakkamaMti / pAsaha ege'vasIyamANe 4 annttpnnnne| se bemi - se jahA vi kumme harae viNiviTThacitte pacchaNNapalAse, ummuggaM se No labhati / bhaMjagA iva saMnivesaM no cayaMti / evaM pege aNegarUvehi kulehiM jAtA / rUvehiM sattA kaluNaM thaNaMti, NidANato te Na labhaMti mokkhaM / __ 178. kucha (virale laghukarmA) mahAn vIra puruSa isa prakAra ke jJAna ke AkhyAna (upadeza) ko sunakara (saMyama meM) parAkrama bhI karate haiN| (kintu) unheM dekho, jo AtmaprajJA se zUnya haiM, isalie (saMyama meM) viSAda pAte haiM, (unakI karuNa dazA ko isa prakAra smjho)| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 211 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 211 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 211 4. 'ege'sIyamANe' ke badale pAThAntara hai - 'ege visIdamANe' cUrNikAra artha karate haiM - vivihaM sIyaMti....." te visIyaMti vividha prakAra se duHkhI hote haiN| 'ummuggaM' ke badale 'ummaggaM' pATha bhI hai| . 6. 'aNegagotesu kulesu' pAThAntara hai| ege Na savve, aNegagotesu marugAdisu 4 ahavA uccaNIesu - yaha artha cUrNikAra ne kiyA hai| arthAt - sabhI nahIM, kucheka, maruka Adi aneka gotroM meM, kuloM meM "" athavA uccanIya kuloM meM - utpanna / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/ prathama zrutaskandha maiM kahatA hU~ - jaise eka kachuA hotA hai, usakA citta (eka) mahAhrada ( sarovara) meM lagA huA hai| vaha sarovara zaivAla aura kamala ke patte se DhakA huA hai| vaha kachuA unmukta AkAza ko dekhane ke lie (kahIM) chidra ko bhI nahIM pA rahA hai| 1 178 jaise vRkSa (vividha zIta-tApa-tUphAna tathA prahAroM ko sahate hue bhI) apane sthAna ko nahIM chor3ate, vaise hI kucha loga haiM (jo aneka sAMsArika kaSTa, yAtanA, duHkha Adi bAra-bAra pAte hue bhI gRhavAsa ko nahIM chor3ate ) / isI prakAra kaI (gurukarmA) loga aneka ( daridra, sampanna, madhyacitta Adi) kuloM meM janma lete haiM, (dharmAcaraNa ke yogya bhI hote haiM), kintu rUpAdi viSayoM meM Asakta hokara ( aneka prakAra ke zArIrika-mAnasika duHkhoM se, upadravoM se aura bhayaMkara rogoM se AkrAnta hone para) karuNa vilApa karate haiM, (lekina isa para bhI ve duHkhoM ke AvAsarUpa gRhavAsa ko nahIM chor3ate ) / aise vyakti duHkhoM ke hetubhUta karmoM se mukta nahIM ho paate| vivecana - AtmajJAna se zUnya pUrvagraha tathA pUrvAdhyAsa se grasta vyaktiyoM kI karuNadazA kA varNana karate hue zAstrakAra ne do rUpaka prastuta kie haiM : (1) zaivAla - eka bar3A vizAla sarovara thA / vaha saghana zaivAla aura kamala - patroM (jalavanaspatiyoM) se AcchAdita rahatA thaa| usameM aneka prakAra ke choTe-bar3e jalacara jIva nivAsa karate the| eka dina saMyogavaza usa saghana zaivAla meM eka choTA-sA chidra ho gyaa| eka kachuA apane pArivArika janoM se bichur3A bhaTakatA huA usI chidra (vivara) ke pAsa A phuNcaa| usane chidra se bAhara gardana nikAlI, AkAza kI ora dekhA to cakita raha gyaa| nIla gagana meM nakSatra aura tArAoM ko camakate dekhakara vaha eka vicitra Ananda meM magna ho utthaa| usane socA - "aisA anupama dRzya to maiM apane pArivArika janoM ko bhI dikhaauuN|" vaha unheM bulAne ke lie cala pdd'aa| gahare jala meM pahu~cakara usane pArivArI janoM ko usa anupama dRzya kI bAta sunAI to pahale to kisI ne vizvAsa nahIM kiyA, phira usake Agrahavaza saba usa vivara ko khojate hue cala pdd'e| kintu itane vizAla sarovara meM usa laghu chidra kA koI patA nahIM calA, vaha vivara use punaH prApta nahIM huA / rUpaka kA bhAva isa prakAra hai - saMsAra eka mahAhrada hai| prANI eka kachuA hai| karmarUpa ajJAna - zaivAla se yaha vRtta hai| kisI zubha saMyogavaza samyaktva rUpI chidra (vivara) prApta ho gyaa| saMyama sAdhanA ke AkAza meM camakate zAnti Adi nakSatroM ko dekhakara use Ananda huaa| para parivAra ke mohavaza vaha unheM bhI yaha batAne ke lie vApasa ghara jAtA hai, gRhavAsI banatA hai, basa, vahA~ Asakta hokara bhaTaka jAtA hai| hAtha se nikalA yaha avasara (vivara) puna: prApta nahIM hotA aura manuSya khedakhinna ho jAtA hai| saMyama AkAza ke darzana punaH durlabha ho jAte haiN| ( 2 ) vRkSa - sadI, garmI, AMdhI, varSA Adi prAkRtika ApattiyoM tathA phala-phUla tor3ane ke icchuka logoM dvArA pIr3A, yAtanA, prahAra Adi kaSToM ko sahate hue vRkSa jaise apane sthAna para sthita rahatA hai, vaha usa sthAna ko chor3a nahIM vaise hI gRhavAsa meM sthita manuSya aneka prakAra ke duHkhoM, pIr3AoM, 16 mahArogoM se AkrAnta hone para bhI mohamUDha bane hue duHkhAlaya rUpa gRhavAsa kA tyAga nahIM kara pAte / pAtA, prathama udAharaNa eka bAra satya kA darzana kara punaH mohamUDha avasara - bhraSTa AtmA kA hai, jo pUrvAdhyAsa yA pUrvasaMskAroM ke kAraNa saMyama patha kA darzana karake bhI punaH usase vicalita ho jAtI hai| dUsarA udAharaNa aba taka satya-darzana se dUra ajJAnagrasta, gRhavAsa meM Asakta AtmA kA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 179-180 179 donoM hI prakAra ke mohamUDha puruSa kevalIprarUpati dharma kA, Atma-kalyANa kA avasara pAne se vaMcita raha jAte haiM aura ve saMsAra ke duHkhoM se trasta hote haiN| jaise vRkSa duHkha pAkara bhI apanA sthAna nahIM chor3a pAtA, vaise hI pUrva-saMskAra, pUrvagraha - mithyA-dRSTi, kula kA abhimAna, sAmpradAyika abhiniveza Adi kI pakar3a ke kAraNa vaha saMsAra meM aneka prakAra ke kaSTa pAkara bhI use chor3a nahIM sktaa| Atma-kRta duHkha 179. aha pAsa tehiM / kulehiM AyattAe jAyAgaMDI aduvA koDhI rAyaMsI avamAriyaM / kANiyaM jhimiyaM ceva kuNitaM khujitaM tahA // 13 // udaraM ca pAsa mUiMca sUNiyaM ca gilAsiNiM / vevaI pIDhasappiM ca silivayaM madhumehaNiM // 14 // solasa ete rAgA akkhAyA aNupuvvaso / aha NaM phusaMti AtaMkA phAsA ya asamaMjasA // 15 // 180. maraNaM tesiM sapehAe uvavAyaM cayaNaM ca NaccA paripAgaM ca sapehAe, taM suNeha jahA thaa| saMti pANA aMdhA tamaMsi viyaahitaa| tAmeva saI asaI atiyacca uccAvace phAse pddisNvedeti| buddhehiM evaM paveditaM / saMti pANA vAsagA rasagA udae udayacarA AgAsagAmiNo / isake badale cUrNi meM pATha hai - 'tehiM tehiM kulehiM jAtA' - una-una kuloM meM paidA hue| 2. isake badale 'simiyaM' pATha hai| cUrNi meM artha kiyA hai -simitA alasayavAhI- simitA AlasyavAhI vyaadhi| 'sUNiyaM' ke badale kisI-kisI prati meM sUNIyaM, pATha milatA hai| cUrNikAra isakA artha karate haiM - 'sUNIyA sUNasarIrA' - zarIra kA zUnya ho jAnA, zUnya roga hai| gilAsiNiM kA artha vRttikAra 'bhasmakavyAdhi' karate haiN| 'silivayaM' ke badale cUrNi meM 'silavatI' pATha hai| artha kiyA gayA hai - 'silavatI pAdA silIbhavaMti' zlIpada- hAthIpagA roga meM paira sUja kara hAthI kI taraha ho jAte haiN| 6. isake atirikti cUrNikAra ne tIna pATha mAne haiM - (1) 'phAsA ""asamaMtiyA' (2) 'phAsA""asamamitA, (3) phAsA ya asamaMjasA / kramazaH artha kiye haiM -(1) asamaMtiyA nAma appattapuvvA, (2) asamitA asamitA NAma visamA tivvamaMdamajjhA, (3) ahavA phAsA ya asamaMjasA ullattha plltthaa|" arthAt asamaMtritA - aprAptapUrvasparza, jo sparza apratyAzita rUpa meM prApta hue hoM, apUrva hoN| asamitA kA artha hai - viSama - tIvra-manda-madhyama sparza athavA jo sparza ulaTa-palaTa hoM, unheM asamaMjasa sparza kahate haiN| isake badale cUrNi meM pATha hai - 'maraNaM (ca)tattha spehaae|' artha kiyA gayA hai - maraNaM tattha samikkhija, jasaddA jammaNaM ca - sAtha hI unameM maraNa kI bhI samyak samIkSA karake, ca zabda se 'janma' kA bhI grahaNa kara lenA caahie| 8. isake badale cUrNi meM 'tamaM paviTThA' pATha hai| jisakA artha kiyA gayA hai - andhakAra meM prvisstt| isake badale kisI-kisI prati meM 'tAmeva sayaM asaI atigacca0' sayaM kA artha svayaM hai, bAkI ke artha samAna haiN| cUrNi meM pAThAntara milatA hai - 'uccAvate phaase......pddivedeti'| artha vahI hai| 10. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha pANA pANe kilesaMti / pAsa loe mahabbhayaM / bahudukkhA hu jNtvo| sattA kAmehiM maannvaa| abaleNa vahaM gacchaMti sarIreNa pabhaMgureNa / aTTe se bahudukkhe iti bAle pakuvvati / ete roge bahU NaccA AturA paritAvae / NAlaM pAsa |alN tvetehiN| etaM pAsa muNI ! mahabbhayaM / NAtivAdejja kaMcaNaM / . 179. acchA tU dekha ve (moha-mUDha manuSya) una (vividha) kuloM meM Atmatva (apane-apane kRta karmoM ke phaloM ko bhogane) ke lie nimnokta rogoM ke zikAra ho jAte haiM-(1) gaNDamAlA, (2) kor3ha, (3) rAjayakSmA (tapedika), (4) apasmAra (mRgI yA mUrchA), (5) kANatva (kAnApana), (6) jar3atA (aMgopAMgoM meM zUnyatA), (7) kuNitva (TraeNTApana, eka hAtha yA paira choTA aura eka bar3A), (8) kubar3Apana, (9) udararoga (jalodara, aphArA, udarazUla Adi), (10) mUkaroga (gUMgApana), (11) zotharoga (sUjana), (12) bhasmakaroga, (13) kampanavAt, (14) pIThasapI-paMgutA, (15) zlIpadaroga (hAthIpagA) aura (16) madhumeha; ye solaha roga kramazaH kahe gaye haiN| ___ isake anantara (zUla Adi maraNAntaka) AtaMka (duHsAdhya roga) aura apratyAzita (duHkhoM ke) sparza prApta hote haiN| . 180. una (rogoM-AtaMkoM aura aniSTa duHkhoM se pIr3ita) manuSyoM kI mRtyu kA paryAlocana kara, upapAta (janma) aura cyavana (maraNa) ko jAnakara tathA karmoM ke vipAka (phala) kA bhalI-bhA~ti vicAra karake usake yathAtathya (yathArthasvarUpa) ko suno| (isa saMsAra meM) aise bhI prANI batAe gae haiM, jo andhe hote haiM aura andhakAra meM hI rahate haiN| ve prANI usI (nAnA du:khapUrNa avasthA) ko eka bAra yA aneka bAra bhogakara tIvra aura manda (U~ce-nIce) sparzoM kA pratisaMvedana karate haiN| ---- buddhoM (tIrthaMkaroM) ne isa tathya kA pratipAdana kiyA hai| (aura bhI aneka prakAra ke) prANI hote haiM, jaise - varSaja (varSA Rtu meM utpanna hone vAle meMDhaka Adi) athavA vAsaka (bhASAlabdhi sampanna dvIndriyAdi prANI), rasaja (rasa meM utpanna hone vAle kRmi Adi jantu), athavA rasaga (rasajJA saMjJI jIva), udaka rUpa - ekendriya apkAyika jIva yA jala meM utpanna hone vAle kRmi yA jalacara jIva, AkAzagAmI - nabhacara pakSI aadi| ve prANI anya prANiyoM ko kaSTa dete haiM (prahAra se lekara prANaharaNa taka karate haiN)| (ataH) tU dekha, loka meM mahAn bhaya (du:khoM kA mahAbhaya) hai| saMsAra meM (karmoM ke kAraNa) jIva bahuta duHkhI haiM / (bahuta-se) manuSya kAma-bhogoM meM Asakta haiM / (jijIvaSA meM Asakta mAnava) isa nirbala (niHsAra aura svataH naSTa hone vAle) zarIra ko sukha dene ke lie prANiyoM ke vadha kI icchA karate haiM (athavA karmodayavaza aneka bAra vadha - vinAza ko prApta hote haiN)| . vedanA se pIr3ita vaha manuSya bahuta duHkha pAtA hai / isalie vaha ajJAnI (vedanA ke upazamana ke lie) prANiyoM 1. 'pakuvvati' ke badale 'pagabbhati' pATha cUrNi meM hai| artha hotA hai - pragalbha (dhRSTatA) karatA hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 179-180 181 ko kaSTa detA hai (athavA prANiyoM meM kleza pahu~cAtA huA vaha dhRSTa (bedarda) ho jAtA hai)| . ina (pUrvokta) aneka rogoM ko utpanna hue jAnakara (una rogoM kI vedanA se) Atura manuSya (cikitsA ke lie dUsare prANiyoM ko) paritApa dete haiN| tU (vizuddha vivekadRSTi se) dekh| ye (prANighAtaka-cikitsAvidhiyA~ karmodayajanita rogoM kA zamana karane meM paryApta) samartha nahIM haiN| (ataH jIvoM ko paritApa dene vAlI) ina (pApakarmajanaka cikitsAvidhiyoM) se tumako dUra rahanA caahie| munivara ! tU dekha ! yaha (hiMsAmUlaka cikitsA) mahAn bhayarUpa hai| (isalie cikitsA ke nimitta bhI) kisI prANI kA atipAta/vadha mata kr| vivecana - pichale sUtroM meM batAyA hai - Asakti meM phaMsA huA manuSya dharma kA AcaraNa nahIM kara pAtA tathA vaha moha evaM vAsanA meM gRddha hokara karmoM kA saMcaya karanA cAhatA hai| AgamoM meM batAye gaye karma ke mukhyataH tIna prakAra kiye jA sakate haiM - (1) kriyamANa (vartamAna meM kiyA jA rahA karma), (2) saMcita (jo karma-saMcaya kara liyA gayA hai, para abhI udaya meM nahIM AyA - vaha baddha), (3) prArabdha (udaya meM Ane vAlA karma yA bhaavii)| kriyamANa - vartamAna meM jo karma kiyA jAtA hai, vahI saMcita hotA hai tathA bhaviSya meM prArabdha rUpa meM udaya meM AtA hai| kRta-karma jaba azubha rUpa meM udaya AtA hai, taba prANI unake vipAka se atyanta du:khI, pIr3ita va trasta ho uThatA hai| prastuta sUtra meM yahI bAta batAI hai ki ye apane kRta-karma (AyattAe- apane hI kiye karma) isa prakAra vividha rogAtaMkoM ke rUpa meM udaya meM Ate haiN| taba aneka rogoM se pIr3ita mAnava unake upacAra ke lie aneka prANiyoM kA vadha karatA-karAtA hai| unake rakta, mAMsa, kaleje, haDDI Adi kA apanI zArIrika-cikitsA ke lie vaha upayoga karatA hai, parantu prAya: dekhA jAtA hai ki una prANiyoM kI hiMsA karake cikitsA karAne para bhI roga nahIM jAtA, kyoMki roga kA mUla kAraNa vividha karma haiM, unakA kSaya yA nirjarA hue binA roga miTegA kahA~ se? parantu mohAvRta ajJAnI isa bAta ko nahIM smjhtaa| vaha prANiyoM ko pIr3A pahu~cAkara aura bhI bhayaMkara karmabandha kara letA hai| isIlie muni ko isa prakAra kI hiMsAmUlaka cikitsA ke lie sUtra 180 meM niSedha kiyA gayA hai| phAsA ya asamaMjasA - jinheM dhUtavAda kA tattvajJAna (AtmajJAna) prApta nahIM hotA, ve apane azubha karmoM ke phalasvarUpa pUrvokta 16 tathA anya aneka rogoM meM se kisI bhI roga ke zikAra hote haiM, sAtha hI asamaMjasa sparzoM kA bhI unheM anubhava hotA hai| yahA~ cUrNikAra ne tIna pATha mAne haiM - (1) phAsA ya asamaMjasA (2) phAsA ya asamaMtiyA, (3) phAsA ya asmitaa| ina tInoM kA artha bhI samajha lenA caahie| asamaMjasa kA artha hai - ulaTapalaTa ho, jinakA paraspara koI mela na baiThatA ho, aise du:khasparza / asamaMtiyA kA artha hai - asamaMjitasparza yAnI jo sparza pahale kabhI prApta na hue hoM, aise apratyAzita prApta sparza aura asamita sparza kA artha hai - viSama sparza, tIvra, manda yA madhyama duHkhasparza / Akasmika rUpa se hone vAle duHkhoM kA sparza hI ajJa-mAnava ko adhika pIr3A detA hai| saMti pANA aMdhA - aMdhe do prakAra se hote haiM - dravyAndha aura bhAvAndha / dravyAndha netroM se hIna hotA hai aura bhAvAndha sad-asad-vivekarUpa bhAva cakSu se rahita hotA hai| isI prakAra andhakAra bhI do prakAra kA hotA hai - dravyAndhakAra - jaise naraka Adi sthAnoM meM ghora aMdherA rahatA hai aura bhAvAndhakAra - karmavipAkajanya mithyAtva, 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 212 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha avirati, pramAda, kaSAya Adi ke rUpa meM rahatA hai| yahA~ para bhAvAndha prANI vivakSita hai, jo samyagjJAna rUpa netra se hIna hai tathA mithyAtva rUpa andhakAra meM hI bhaTakatA hai| dhUtavAda kA vyAkhyAna 181. AyANa bho ! sussUsa bho ! dhUtavAdaM pvedyissaami| iha khalu attatAe / tehiM tehiM kulehi abhiseeNa abhisaMbhUtA abhisaMz2AtA abhiNivvaTTA abhisaMvuDDA abhisaMbuddhA abhiNikkhaMtA aNupuvveNa mhaamunnii| 182. taM parakkamaMtaM paridevamANA mA Ne cayAhi 5 iti te vadaMti / . chaMdovaNItA ajjhAvavaNNA avakkaMdakArI jagaNA rudNti| __ atArise muNI ohaM tarae jaNagA jeNa vippajaDhA / saraNaM tattha No sameti / kiha NAma se tattha ramati / etaM NANaM sayA samaNuvAsejAsi tti bemi / ||pddhmo uddesao sammatto // -181. he mune ! samajho, sunane kI icchA (ruci) karo, maiM (aba) dhUtavAda kA nirUpaNa kruuNgaa| (tuma) isa saMsAra meM Atmatva (svakRta-karma ke udaya) se prerita hokara una-una kuloM meM zukra-zoNita ke abhiSeka-abhisiMcana se mAtA ke garbha meM kalalarUpa hue, phira arbuda (mAMsa) aura pezI rUpa bane, tadanantara aMgopAMga - snAyu, nasa, roma Adi ke krama se abhiniSpanna (vikasita) hue, phira prasava hokara (janma lekara) saMvarddhita hue, tatpazcAt abhisambuddha (sambodhi ko prApta) hue, phira dharma-zravaNa karake virakta hokara abhiniSkramaNa kiyA (pravrajita hue) isa prakAra kramazaH mahAmuni banate haiN| __ 182. (gRhavAsa se parAGmukha evaM sambuddha hokara) mokSamArga-saMyama meM parAkrama karate hue usa muni ke mAtApitA Adi karuNa-vilApa karate hue yoM kahate haiM - 'tuma hameM mata chor3o, hama tumhAre abhiprAya ke anusAra vyavahAra kareMge, tuma para hameM mamatva - (sneha/vizvAsa) hai| isa prakAra Akranda karate (cillAte) hue ve rudana karate haiN|' (ve rudana karate hue svajana kahate haiM -) 'jisane mAtA-pitA ko chor3a diyA hai, aisA vyakti na muni ho sakatA hai aura na hI saMsAra-sAgara ko pAra kara sakatA hai|' 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 212 'dhUtavAdaM' ke badale cUrNi meM pATha milatA hai - dhuyaM vAyaM pavedaismAmi dhuyaM bhaNitaM dhuyassa vaado| dhujati jeNa kammaM tavasA - jisa tapasyA se karmoM ko dhunana-kampita kiyA jAtA hai, vaha hai- dhUta / dhUta kA vAda darzana-dhUtavAda hai| nAgArjunIya pAThAntara yaha hai - dhutovArya pavedaissAmi - jeNa.....kammaM dhuNati taM uvaayN|' - jisase karma dhune jAe~ - kSaya kiye jAe~, use dhUta kahate haiM, usake upAya ko dhUtopAya kahate haiN| isakI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM dekhie - 'attabhAvo attatA, tAe.....tesu tesutti uttama-ahama-majjhimesu'- AtmabhAvaAtmatA hai, usake dvArA.....una-una uttama-adhama-madhyama kuloM meM....... 'abhisaMvuDDA' ke badale cUrNi meM abhisaMbuddhA' pATha hai| 5. 'cayAhi' ke badale 'jahAhi' kriyApada milatA hai| ___ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 181-182 183 vaha muni (pArivArika janoM kA vilApa - rudana sunakara) unakI zaraNa meM nahIM jAtA, (vaha unakI bAta svIkAra nahIM krtaa)| vaha tattvajJa puruSa bhalA kaise usa (gRhavAsa) meM ramaNa kara sakatA hai? muni isa (pUrvokta) jJAna ko sadA (apanI AtmA meM) acchI taraha basA le (sthApita kara le)| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - dhUtavAda ke zravaNa aura paryAlocana ke lie preraNA - dhUtavAda kyoM mAnanA aura sunanA cAhie? isakI bhUmikA ina sUtroM meM zAstrakAra ne bA~dhI hai / vAstava meM sAMsArika jIvoM ko nAnA duHkha, kaSTa aura roga Ate haiM, vaha unakA pratIkAra dUsaroM ko pIr3A dekara karatA hai, kintu jaba taka unake mUla kA chedana nahIM karatA, taba taka ye duHkha, roga aura kaSTa nahIM miTate / mUla hai - karma / karmoM kA uccheda hI dhUta hai| karmoM ke uccheda kA sarvottama upAya hai - zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva padArthoM para se Asakti, moha Adi kA tyAga karanA / tyAga aura tapa ke binA karma nirmUla nahIM ho paate| isake lie sarvaprathama gRhAsakti aura svajanAsakti kA tyAga karanA anivArya hai aura vaha sva-ciMtana se hI udbhUta hogii| tabhI vaha karmoM kA dhUnana (kSaya) karake ina (pUrvokta) duHkhoM se sarvathA mukta ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki zAstrakAra ne bArambAra sAdhaka ko svayaM dekhane evaM socane-vicArane kI preraNA dI hai - vaha svayaM vicAra kara mana ko Asakti ke baMdhana se mukta kre| aha pAsa tehiM kulehiM AyattAe jAyA...... maraNaM te siM sapehAe, uvavAyaM cavaNaM ca NaccA, paripAMga ca sapehAe...... taM suNeha jahA tahA.... pAsa loe mahabbhayaM..... ee rogA bahU NaccA..... eyaM pAsa muNI ! mahabbhayaM.... AyANa bho sussUsa !..... ye sabhI sUtra sva-ciMtana ko prerita karate haiM / saMkSepa meM yahI dhUtavAda kI bhUmikA hai| jisake pratipakSI adhUtavAda ko aura tadanusAra calane ke duSpariNAmoM ko jAna-samajhakara tathA bhalIbhA~ti dekha-sunakara sAdhaka usase nivRtta ho jaae| adhUtavAda ke jAla se mukta hone ke lie anagAra muni banakara dhUtavAda ke anusAra mohamukta jIvana-yApana karanA anivArya hai| dhUtavAda yA dhUtopAya - vRttikAra ne ATha prakAra ke karmoM ko dhunane-jhAr3ane ko dhUta kahA hai, athavA jJAti (parijanoM) ke parityAga ko bhI dhUta batAyA hai| cUrNi ke anusAra dhUta use kahate haiM, jisane karmoM ko tapasyA se prakampita/naSTa kara diyaa| dhUta kA vAda - siddhAnta yA darzana dhUtavAda kahalAtA hai| nAgArjunIya sammata pATha hai - 'dhUtovAyaM paveeMti' arthAt - dhUtopAya kA pratipAdana karate haiN| dhUtopAya kA matalaba hai - aSTavidha karmoM ko dhUnane - kSaya karane kA upaay|3 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 212-213 / 2. AcA0 zIlA0 TIkA patra 216, 'dhUtamaSTaprakArakarmadhUnanaM, jJAtiparityAgo vA tasya vAdo dhuutvaadH|' cUrNi meM - 'dhujatti jeNa kammaM tavasA taM dhUyaM bhaNitaM, dhuyassa vaado|' aSTaprakArakarma - 'dhUnanopAyaM vA pravedayanti tiirthNkraadyH|' - AcA0 zIlA0 TIkA 216 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha dhUta banane kA durgama evaM duSkara krama - zAstrakAra ne 'ihaM khalu attatAe ..."aNupuvveNa mahAmuNI' taka kI paMkti meM dhUta (karmakSaya kartA) banane kA krama isa prakAra batAyA hai - isake 6 sopAna haiM - (1) abhisambhUta, (2) abhisaMjAta, (3) abhinirvRtta, (4) abhisaMvRddha, (5) abhisambuddha aura (6) abhinisskraant| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA gayA hai - 184 abhisambhUta - sarvaprathama apane kie hue karmoM ke pariNAma (phala) bhogane ke lie svakarmAnusAra usa-usa mAnava kula meM sAta dina taka kalala (pitA ke zukra aura mAtA ke raja) ke abhiSeka ke rUpa meM bane rahanA, ise abhisambhUta kahate haiN| abhisaMjAta - phira 7 dina taka arbuda ke rUpa meM bananA, taba arbuda se pezI bananA aura pezI se ghana taka bananA abhisaMjAta kahalAtA hai / 1 abhinirvRtta - usake pazcAt kramazaH aMga, pratyaMga, snAyu, zirA, roma Adi kA niSpanna honA abhinivRtta kahalAtA hai| abhisaMvRddha - isake pazcAt mAtA-pitA ke garbha se usakA prasava (janma) hone se lekara samajhadAra hone taka saMvardhana honA abhisaMvRddha kahalAtA hai| abhisambuddha - isake anantara dharmazravaNa karane yogya avasthA pAkara pUrva puNya ke phalasvarUpa dharmakathA sunakara puNya-pApAdi nau tattvoM ko bhalI-bhA~ti jAnanA, guru Adi ke nimitta se samyagdarzana evaM samyagjJAna prApta karake, saMsAra ke svarUpa kA bodha prApta karanA abhisambuddha bananA kahalAtA hai| abhiniSkrAnta - isake pazcAt virakta hokara ghara-parivAra, bhUmi- sampatti Adi sabakA parityAga karake munidharma pAlana ke lie abhiniSkramaNa (dIkSA grahaNa) karanA abhiniSkrAnta kahalAtA hai| itanA hI nahIM, dIkSA lene ke bAda guru ke sAnnidhya meM zAstroM kA gahana adhyayana, ratnatraya kI sAdhanA Adi ke dvArA cAritra ke pariNAmoM meM vRddhi karanA aura kramaza: gItArtha, sthavira, kSapaka, parihAra - vizuddhi Adi uttama avasthAoM ko prApta karanA bhI abhiniSkrAnta meM AtA hai| kitanA durlabha, durgama aura duSkara krama hai munidharma meM pravrajita hone taka kA / yahI dhUta banane yogya avasthA hai| abhisambhUta se abhiniSkrAnta taka kI dhUta banane kI prakriyA ko dekhate hue eka tathya yaha spaSTa ho jAtA hai ki pUrvajanma ke saMskAra, isa janma meM mAtA-pitA Adi ke rakta sambandha-janita saMskAra tathA sAmAjika vAtAvaraNa se prApta saMskAra dhUta banane ke lie Avazyaka va upayogI hote haiN| dhUtavAdI mahAmuni kI agni parIkSA - dhUta banane ke duSkara krama ko batAkara usa dhUtavAdI mahAmuni kI Antarika anAsakti kI parIkSA kaba hotI hai ? yaha batAte hue kahA hai ki 'svajana - parityAgarUpa dhUta kI prakriyA ke bAda usake mohAviSTa svajanoM kI ora se karuNAjanaka vilApa Adi dvArA punaH gRhavAsa meM khIMcane ke lie kisakisa prakAra ke upAya AjamAye jAte haiM ? zAstrakAra spaSTa rUpa se sUtra 182 meM citrita karate haiN| sAtha hI ve 1. 2. saptAhaM kalalaM vidyAt tataH saptAhamarbudam / arbudAjjAyate pezI, pezIto'pi ghanaM bhavet // - (uddhRta) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 216 AcA0 zIlA0 TIkA patra 217 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 183 185 svajana-parityAgarUpa dhUta meM dRr3ha bane rahane ke lie dhUtavAdI mahAmuni ko prerita karate haiM - 'saraNaM tattha no sameti, kiha NAma se tattha ramati ?' vRttikAra isakA bhAvArtha likhate haiM - jisa (mahAmuni) ne saMsAra-svabhAva ko bhalIbhA~ti jAna liyA hai, vaha usa avasara para anurakta bandhu-bAndhavoM kI zaraNa-grahaNa svIkAra nahIM krtaa| jisane moha-kapATa tor3a die haiM, bhalA vaha samasta burAiyoM aura duHkhoM ke sthAna evaM mokSa dvAra meM avarodhaka gRhavAsa meM kaise Asakti kara sakatA hai ?' ___ 'atArise muNI ohaM tarae...' zAstrakAra svajana-parityAga rUpa dhUtavAda meM avicala rahane vAle mahAmuni kA parIkSAphala ghoSita karate hue kahate haiM - vaha ananyasadRza - (advitIya) muni saMsAra-sAgara se uttIrNa ho jAtA hai| yahA~ atArise' zabda ke do artha cUrNikAra ne kie haiM - (1) jo isa dharma-saMkaTa ko pAra kara jAtA hai, vaha saMsArasAgara ko pAra kara jAtA hai, (2) usa muni ke jaisA koI nahIM hai, jo saMsAra ke pravAha ko pAra kara jAtA hai| 2 '...samaNuvAsejjAsi' - vRttikAra aura cUrNikAra donoM isa paMkti kI pRthak-pRthak vyAkhyA karate haiN| vRttikAra ke anusAra artha hai - isa (pUrvokta dhUtavAda ke) jJAna ko sadA AtmA meM samyak prakAra se anuvAsitasthApita kara le - jamA le| cUrNikAra ke anusAra artha yoM hai - isa (pUrvokta) jJAna ko samyak prakAra se anukUla rUpa meM AcArya zrI ke sAnnidhya meM rahakara apane bhItara meM basA le, utAra le| 3 ||prthm uddezaka samApta // bIo uddesao dvitIya uddezaka sarvasaMga-parityAgI dhUta kA svarUpa 183. AturaM logamAyAe caittA puvvasaMjogaM heccA 5 uvasamaM vasittA baMbhaceraMsi vasu vA aNuvasu vA 2. 3. AcA0 zIlA0 TIkA patra 217 (ka) saMsArasAgaraM tArI muNI bhavati... athavA atAriso-Na tAriso muNI Nasthi jenn...| - AcArAMga cUrNi pRSTha 60 sUtra 182 (kha) na tAdRzo munirbhavati, nacaughaM - saMsAraM tara rti..|- AcArAMga zIlA0 TIkA patra 217 vRttikAra - 'etat'(pUrvoktaM)'jJAna' sadA AtmAni samyaganuvAsayeH vyvsthaapyeH|' - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 217 cUrNikAra - "etaNANaM samma...aNukUlaM Ayariya samIve annuvsaahi-annuvsijjaasi|' - vahI, sU0 182 pAThAntara cUrNi meM isa prakAra hai - 'jahittA puvvamAyataNaM' - artha hai - pUrva Ayatana ko chodd'kr| isakA artha cUrNikAra ke zabdoM meM - 'iha eccA hiccA' Adi akkharalovA hiccA, iheti asmi prvcne| 'hiccA' kI isa prakAra sthiti thI- ih+eccaa-hiccaa| Adi ke ikAra kA lopa ho gyaa| artha - isa pravacana-saMgha meM (upazama ko) prApta krke......| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jANittu dhammaM ahA tahA ahege tamacAi ' kusIlA vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM viusija 2 aNupuvveNa aNadhiyAsemANA parIsahe durahiyAsae / kAme mamAyamANassa idANiM vA muhutte vA aparimANAe bhede| evaM se aMtarAiehiM kAmehiM AkevaliehiM, avitiNaNA 5 cete| 183. (kAma-roga Adi se) Atura loka (-mAtA-pitA Adi se sambandhita samasta prANijagat) ko bhalIbhA~ti jAnakara, pUrva saMyoga ko chor3akara, upazama ko prApta kara, brahmacarya (cAritra yA gurukula) meM vAsa karake vasu (saMyamI sAdhu) athavA anavasu (sarAga sAdhu yA zrAvaka) dharma ko yathArtha rUpa se jAnakara bhI kucha kuzIla (malina cAritra vAle) vyakti usa dharma kA pAlana karane meM samartha nahIM hote| . ve vastra, pAtra, kambala evaM pAda-proMchana ko chor3akara uttarottara Ane vAle duHsaha pariSahoM ko nahIM saha sakane ke kAraNa (muni-dharma kA tyAga kara dete haiN)| vividha kAma-bhogoM ko apanAkara (una para) gAr3ha mamatva rakhane vAle vyakti kA tatkAla (pravrajyA-parityAga ke bAda hI) antarmuhUrta meM yA aparimita (kisI bhI) samaya meM zarIra chUTa sakatA hai-(AtmA aura zarIra kA bheda na cAhate hue bhI ho sakatA hai)| isa prakAra ve aneka vighnoM aura dvandvoM (virodhoM) yA apUrNatAoM se yukta kAma-bhogoM se atRpta hI rahate haiM (athavA unakA pAra nahIM pA sakate, bIca meM hI samApta ho jAte haiN)| vivecana - isa uddezaka meM mukhyatayA AtmA se bAhya (para) bhAvoM ke saMga ke tyAga rUpa dhUta kA sabhI pahaluoM se pratipAdana kiyA gayA hai| 'AturaM logamAyAe' - isa paMkti meM loka aura Atura zabda vicAraNIya haiM / loka zabda ke do artha vRttikAra ne kiye haiM - mAtA-pitA, strI-puruSa Adi pUrva-saMyogI svajana loka aura prANIloka / isI prakAra Atura zabda ke bhI do artha yahA~ aMkita haiM - svajanaloka usa muni ke viyoga ke kAraNa yA usake binA vyavasAya Adi kArya Thappa ho jAne se sneha-rAga se Atura hotA hai aura prANiloka icchAkAma aura madanakAma se Atura hotA hai| cUrNi meM pAThAntara ke sAtha artha yoM diyA gayA hai - 'tamaccAI...accAI NAma accAemANA, jaM bhaNitaM asattamaMtA' - atyAgI kahate haiM - tyAjya (pApAdi va asaMyama) ko na tyAgane vAle, athavA jo kahA hai, utanA pAlana karane meM ashkt| 'viusejA,viosejjA, viyosejjA' Adi pAThAntara milate haiN| artha eka-sA hai| cUrNi meM artha diyA hai - viusajja -vivihaM usajjA-vividha utsrg| evaM se aMtarAiehiM meM 'eva' zabda avadhAraNa artha meM hai| avadhAraNa se hI kAma-bhoga antarAyayukta hote haiN| 'AkevaliehiM' kA cUrNi meM artha hai - 'kevalaM saMpuNNaM, Na kevaliyA asNpunnnnaa|' - kevala yAnI sampUrNa akevala yAnI asmpuurnn| 'avitiNNA' kA spaSTIkaraNa cUrNi meM yoM kiyA gayA hai - "vivihaM tiNNA vitiNNA, Na vitiNNA' viNA veraggeNaM Na ete, koti tiNNapuvvo tarati, vA tarissai vA? jahA - alaM mmtehiN|" - jo vividha prakAra se tIrNa nahIM haiM, pAra nahIM pAe jAte, ve avitIrNa haiN| vairAgya ke binA ye (pAra) hote nhiiN| ataH kauna aisA hai, jo kAma-sAgara ko pAra kara cukA hai ? pAra kara rahA hai yA pAra karegA? koI nhiiN| isalie kahA - mamatA mata kro| (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 217 (kha) AcA0 cUrNi AcA0 mUla pRSTha 61 6. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 183 187 'caittA puvvasaMjogaM' - kisI sajIva va nirjIva vastu ke sAtha saMyoga hone se dhIre-dhIre Asakti, sneha-rAga, kAma-rAga yA mamatvabhAva bar3hatA jAtA hai, isalie pravrajyA-grahaNa se pUrva jina-jina ke sAtha mamatvayukta saMyogasambandha thA, use chor3akara hI sacce artha meM anagAra bana sakatA hai| isIlie uttarAdhyayanasUtra (1 / 1) meM kahA gayA hai - __ 'saMjogA vippamukkassa aNagArassa bhikkhuNo' (saMyoga se vizeSa prakAra se mukta anagAra aura gRhatyAgI bhikSu ke.)| cUrNi meM isake sthAna para 'jahittA puvvamAyataNaM' pUrva Ayatana ko chor3akara, aisA pATha hai / Ayatana kA artha zabdakoSa ke anusAra yahA~ 'karmabandha kA kAraNa' yA 'Azraya' ye do hI ucita pratIta hote haiN|' 'vasittA baMbhacerasi' yahA~ prasaMgavaza brahmacarya kA artha gurukulavAsa yA cAritra hI upayukta lagatA hai| gurukula (guru ke sAnnidhya) meM nivAsa karake yA cAritra meM ramaNa karake, ye donoM artha phalita hote haiM / 2 'vasu vA aNuvasu vA' - ye donoM pAribhASika zabda do koTi ke sAdhakoM ke lie prayukta hue haiM / vRttikAra ne vasu aura anuvasu ke do-do artha kie| vaise, vasu dravya (dhana) ko kahate haiM / yahA~ sAdhaka kA dhana hai - vItarAgatva, kyoMki usameM kaSAya, rAga-dveSa mohAdi kI kAlimA bilkula nahIM rhtii| yahA~ vasu kA artha vItarAga (dravyabhUta) aura anuvasu kA artha hai sraag| vaha vasa (vItarAga) ke anurUpa dikhatA hai, usakA anusaraNa karatA hai, kintu sarAga hotA hai, isalie saMyamI sAdhu artha phalita hotA hai athavA vasu kA artha mahAvratI sAdhu aura anuvasu kA artha - aNuvratI zrAvaka - aisA bhI ho sakatA hai| 3 'ahege tamacAi kusIlA' - zAstrakAra ne una sAdhakoM ke prati kheda vyakta kiyA hai, jo sabhI padArthoM kA saMyoga chor3akara, upazama prApta karake, gurukulavAsa karake athavA AtmA meM vicaraNa karake dharma ko yathArtha rUpa se jAnakara bhI mohodayavaza dharma-pAlana meM azakta bana jAte haiN| dharma-pAlana meM azakta hone ke kAraNa hI ve kuzIla (kucAritrI) hote haiM / cUrNikAra ne bhI 'accAI' zabda mAnakara usakA artha 'azaktimAna' kiyA hai / yadyapi accAI' kA saMskRta rUpAntara 'atyAgI' hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jisa sAdhaka ne bAhara se padArthoM ko chor3a diyA, kaSAyoM ko upazama bhI kiyA, brahmacarya bhI pAlana kiyA, zAstra par3hakara dharmajJAtA bhI bana gayA, parantu andara se yaha saba nahIM huaa| antara meM padArthoM ko pAne kI lalaka hai, nimitta milate hI kaSAya bhar3aka uThate haiM, brahmacarya bhI kevala zArIrika hai yA gurukulavAsa bhI aupacArika hai, dharma ke antaraMga ko sparza nahIM kiyA, isalie bAhara se dhUtavAdI evaM tyAgI pratIta hone para bhI antara se adhUtavAdI evaM atyAgI acAI' hai|" __ dazavaikAlika sUtra meM nirdiSTa, atyAgI aura tyAgI kA lakSaNa isI kathana kA samarthana karatA hai - 'jo sAdhaka vastra, gandha, alaMkAra, striyA~, zayyA, Asana Adi kA upabhoga apane adhIna na hone se nahIM kara pAtA, (mana meM una padArthoM kI lAlasA banI huI hai) to vaha tyAgI nahIM khlaataa|' isake viparIta jo sAdhaka kamanIya-priya bhogya padArtha svAdhIna evaM upalabdha hone yA ho sakane para bhI unakI ora pITha kara detA hai, (mana meM una vastuoM kI kAmanA nahIM 1. (ka) AcA0. zIlA0 TIkA patrAMka 217 (kha) 'pAiyasaddamahaNNavo' pRSTha 114 / (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 217 (kha) AyAro (muni nathamala jI) pR0 235 3. AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 217 (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 217 (kha) AcArAMga cUrNi - AcA0 mUla pR0 61 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 1 karatA), una bhogoM kA hRdaya se tyAga kara detA hai, vahI tyAgI kahalAtA hai / ' niSkarSa yaha hai ki bAhyarUpa se dhUtavAda ko apanAkara bhI saMga-parityAga rUpa dhUta ko nahIM apanAyA, isalie vaha saMga - atyAgI hI banA rhaa| 188 atyAgI banane ke kAraNa aura pariNAma - sUtra 183 ke uttarArdha meM usa sAdhaka ke sacce artha meM tyAgI aura dhUtavAdI na banane ke kAraNoM kA sapariNAma ullekha kiyA gayA hai - 'vatthaM paDiggahaM avitiNNA ce te' vRttikAra isakA Azaya spaSTa karate hue kahate haiM karor3oM bhavoM meM duSprApya manuSya janma ko pAkara, pUrva meM upalabdha, saMsAra - sAgara ko pAra karane meM samartha bodhi- naukA ko apanAkara, mokSa-taru ke bIja rUpa sarvavirati cAritra ko aMgIkAra karake, kAma kI durnivAratA, mana kI caMcalatA, indriya-viSayoM kI lolupatA aura aneka janmoM ke kusaMskAravaza ve pariNAma aura kAryAkArya kA vicAra na karake, adUradarzitA pUrvaka mahAdu:kha rUpa sAgara'ko apanAkara evaM vaMzaparamparAgata sAdhvAcAra se patita hokara kaI vyakti muni - dharma ( dhUtavAda ) chor3a baiThate haiN| unameM se kaI to vastra, pAtra Adi dharmopakaraNoM ko nirapekSa hokara chor3a dete haiM aura dezavirati aMgIkAra kara lete haiM, kucha kevala samyaktva kA Alambana lete haiM, kaI isase bhI bhraSTa ho jAte haiN| muni-dharma ko chor3akara aise atyAgI banane ke tIna mukhya kAraNa yahA~ zAstrakAra ne batAye haiM - (1) asahiSNutA - dhIre-dhIre kramazaH duHsaha parISahoM ko sahana na karanA / (2) kAma - Asakti - vividha kAma-bhogoM kA utkaTa lAlasAvaza svIkAra / (3) atRpti - aneka vighnoM, virodhoM (dvandvoM) evaM apUrNatAoM se bhare kAmoM se atRpti| isake sAtha hI inakA pariNAma bhI yahA~ batA diyA gayA hai ki vaha dIkSAtyAgI durgati ko nyautA de detA hai, pravrajyA tyAga ke bAda tatkAla, muhUrtabhara meM yA lambI avadhi meM bhI zarIra chUTa sakatA hai aura bhAvoM meM atRpti banI rahatI hai| niSkarSa yaha hai ki bhogya padArthoM aura bhogoM ke saMga kA parityAga na kara sakanA hI sarvaviraticAritra se bhraSTa honeM kA mukhya kAraNa hai| viSaya - viratirUpa uttaravAda 184. ahege dhammamAdAya AdANappabhiti suppaNihie care ' appalIyamANe ' daDhe savvaM " gehiM pariNNAya / esa paNate mahAmuNI atiyacca savvao saMga 'Na mahaM atthi' tti, iti ego ahamaMsi 5, jayamANe, ettha 1. 2. 4. 5. 6. 7. dekheM, dazavaikAlika a0 2, gA0 2-3 - vatthagandhamalakAraM, itthIo sayaNANi ya / acchaMdA je na bhu~jati na se cAitti vuccai // 2 // je ya kaMte pie bhoe, laddhe vi piTThIkuvvar3a / sAhINe cayai bhoe, se hu cAitti vuccai // 3 // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 218 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 218 'cara' kriyA, yahA~ upadeza artha meM hai, 'cara iti uvadeso', dhammaM cara 'dharma kA AcaraNa kara' - cUrNi / 'appalIyamANe' kA artha cUrNi meM isa prakAra hai- 'apa parivarjane lINo visaya-kasAyAdi' - viSaya - kaSAyAdi se dUra rahate hue / 'savvaM gaMthaM pariNNAya' kA cUrNi meM artha - 'savvaM niravasesaM gaMtho gehI' samasta mamatva kI gAMTha- gRddhi ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga kara ......... / kisI prati meM 'ego mahamaMsi' pATha hai, artha hai- tuma eka aura mahAna ho / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 184-185 189 virate aNagAre savvato muMDe rIyaMte je acele parivusite saMcikkhati' omoyriyaae| se akuTTe va hate va lUsite vA paliyaM pagaMthaM aduvA pagaMthaM atehehiM saddaphAsehiM iti saMkhAe egatare aNNatare abhiNNAya titikkhamANe parivvae je ya hirI je ya ahirImaNA / 185. ceccA savvaM visottiyaM phAse phAse samitadaMsaNe / ete bho NagiNA vuttA je logaMsi aNAgamaNadhammiNo / ANAe mAmagaM dhammaM / esa uttaravAde iha mANavANaM viyAhite / etthovarate taM jhosamANe AyANijaM pariNNAya pariyAeNa vigiMcati / . 184. yahA~ kaI loga (zruta-cAritrarUpa), dharma (muni-dharma) ko grahaNa karake nirmamatvabhAva se dharmopakaraNAdi se yukta hokara, athavA dharmAcaraNa meM indriya aura mana ko samAhita karake vicaraNa karate haiN| vaha (mAtA-pitA Adi loka meM yA kAma-bhogoM meM) alipta/anAsakta aura (tapa, saMyama Adi meM) sudRr3ha rahakara (dharmAcaraNa karate haiN)| samagra Asakti (gRddhi) ko (jJaparijJA se jAnakara aura pratyAkhyAnaparijJA se) chor3akara vaha (dharma ke prati) praNata - samarpita mahAmuni hotA hai, (athavA) vaha mahAmuni saMyama meM yA karmoM ko dhUnane meM pravRtta hotA hai| . (phira vaha mahAmuni) sarvathA saMga (Asakti) kA (tyAga) karake (yaha bhAvanA kare ki) 'merA koI nahIM hai, isalie 'maiM akelA huuN|' vaha isa (tIrthaMkara ke saMgha) meM sthita, (sAvadha pravRttiyoM se) virata tathA (dazavidha samAcArI meM) yatanAzIla anagAra saba prakAra se muNDita hokara (saMyama pAlanArtha) paidala vihAra karatA hai, jo alpavastra yA nirvastra (jinakalpI) hai, vaha aniyatavAsI rahatA hai yA anta-prAntabhojI hotA hai, vaha bhI UnodarI tapa kA samyak prakAra se anuzIlana karatA hai| (kadAcit) koI virodhI manuSya use (roSavaza) gAlI detA hai, (DaMDe Adi se) mAratA-pITatA hai, usake keza ukhAr3atA yA khIMcatA hai (athavA aMga-bhaMga karatA hai), pahale kiye hue kisI ghRNita duSkarma kI yAda dilAkara koI baka-jhaka karatA hai (yA ghRNita va asabhya zabda-prayoga karake usakI nindA karatA hai), koI vyakti tathyahIna 1. isake badale cUrNi meM 'sacikkhaMmANe omodariyAe' pATha mAnakara artha kiyA gayA hai - "samma ciTThamANe saMcikkhamANe"avamaudarya (tapa) kI samyak ceSTA (prayatna) karatA huaa| athavA usameM samyak rUpa se sthira hokr| isake badale pAThAntara hai - 'aduvA pakatthaM,aduvA pakappaM,aduvA pagaMthaM, paliyaM pgNthe|' - artha kramaza: yoM hai - "paliyaM NAma kamma...aduveti ahavA annehi ceva jagAra-sagArehiM bhisaM kathemANo pgNthmaanno|" - palita kA artha karma hai, (yahA~ usa sAdhaka ke pUrva jIvana ke karataba, dhaMdhe yA kisI duSkRtya ke artha meM karma zabda hai) athavA dUsaroM dvArA 'tU aisA hai, tU vaisA hai,' ityAdi rUpa se bahuta bhaddI gAliyoM yA apazabdoM dvArA nindita kiyA jAtA huaa...."| athavA prakalpa = AcAra-AcaraNa para chIMTAkazI karate hue"athavA pUrvakRta duSkarma ko bar3hA-car3hA kara nuktAcInI karate hue"....| isake badale 'ahirImANA' pATha hai, artha hotA hai - lajjita na karane vaale| kahIM-kahIM 'hArINA ahArINA' pATha bhI milatA hai| artha hotA hai - hArI = mana haraNa karane vAle, ahArI = mana haraNa na karane vaale| isake badale cUrNi meM 'tajjhosamANe' pATha mAnakara artha kiyA gayA hai - taM jahodikhaM jhosemANe - use uddezya yA nirdiSTa ke anusAra sevana-pAlana karate hue / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 (mithyAropAtmaka ) zabdoM dvArA (sambodhita karatA hai), hAtha-paira Adi kATane kA jhUThA doSAropaNa karatA hai; aisI sthiti meM muni samyak cintana dvArA samabhAva se sahana kre| una ekajAtIya (anukUla) aura bhinnajAtIya ( pratikUla ) parISahoM ko utpanna huA jAnakara samabhAva se sahana karatA huA saMyama meM vicaraNa kre| (sAtha hI vaha muni) lajjAkArI (yAcanA, acela Adi) aura alajjAkArI (zIta, uSNa Adi) (donoM prakAra ke parISahoM ko samyak prakAra se sahana karatA huA vicaraNa kare ) / AcArAMga sUtra 185. samyagdarzana-sampanna muni saba prakAra kI zaMkAe~ chor3akara duHkha - sparzo ko samabhAva se sahe / he mAnavo ! dharmakSetra meM unheM hI nagna (bhAvanagna, nirgrantha yA niSkicana) kahA gayA hai, jo ( parISaha - sahiSNu) munidharma meM dIkSita hokara punaH gRhavAsa meM nahIM aate| AjJA meM merA (tIrthaMkara kA) dharma hai, yaha uttara (utkRSTa) vAda / siddhAnta isa manuSyaloka meM manuSyoM ke lie pratipAdita kiyA hai| viSaya se uparata sAdhaka hI isa uttaravAda kA Asevana (AcaraNa) karatA hai / vaha karmoM kA parijJAna (viveka) karake paryAya (muni-jIvana / saMyamI jIvana) se usakA kSaya karatA hai| prathama zrutaskandha vivecana - dhUtavAdI mahAmuni - jo mahAmuni vizuddha pariNAmoM se zruta - cAritrarUpa munidharma aMgIkAra karake usake AcaraNa meM AjIvana udyata rahate haiM, unake lakSaNa saMkSepa meM isa prakAra haiN| - (1) dharmopakaraNoM kA yatnApUrvaka nirmamatvabhAva se upayoga karane vAlA / (2) parISaha - sahiSNutA kA abhyAsI / (3) samasta pramAdoM kA yatnApUrvaka tyAgI / (4) kAma - bhogoM meM yA svajana - loka meM alipta / anAsakta / 1. (5) tapa, saMyama tathA dharmAcaraNa meM dRr3ha / (6) samasta gRddhi - bhogAkAMkSA kA parityAgI / (7) saMyama yA dhUtavAda ke prati praNata/samarpita / (8) ekatvabhAva ke dvArA kAmAsakti yA saMga kA sarvathA tyAgI / (9) dravya evaM bhAva se sarvaprakAra se muNDita / (10) saMyamapAlana ke lie acelaka (jinakalpI) yA alpacelaka ( sthavirakalpI) sAdhanA ko svIkArane vAlA / (11) aniyata - apratibaddhavihArI / (12) anta - prAntabhojI, avamaudarya tapaHsampanna / (13) anukUla-pratikUla parISahoM kA samyak prakAra se sahana karane vaalaa| 1 appalIyamANe - isakA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai - 'jo viSaya - kASAyAdi se dUra rahatA hai|' lIna kA artha hai - magna yA tanmaya, isalie alIna kA artha hogA amagna yA atanmaya / vRttikAra ne apralIyamAna kA artha AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 219 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 184-185 191 kiyA hai - 'kAma-bhogoM meM yA mAtA-pitA Adi svajana-loka meM anaaskt|" 'savvaM gehiM pariNNAya' - isa paMkti kA artha vRttikAra ne kiyA hai - 'samasta gRddhi - bhogAkAMkSA ko duHkharUpa (jJaparijJA se) jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se usakA parityAga kre| cUrNikAra 'giddhiM' ke sthAna para 'ganthaM' zabda mAnakara isI prakAra artha karate haiM / 2' / 'atiyacca savvao saMga' - yaha vAkya sarvasaMga-parityAgarUpa dhUta kA prANa hai / saMga kA artha hai - Asakti yA mamatvayukta sambandha / isakA sarvathA atikramaNa karane kA matalaba hai isase sarvathA Upara uThanA / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kisI bhI prakAra kA pratibandhAtmaka sambandha saMga ko uttejita kara sakatA hai| isalie sajIva (mAtA-pitA, strI-putra Adi pUrva sambandhiyoM) aura nirjIva (sAMsArika bhogoM Adi) padArthoM ke prati Asakta kA sarvathA tyAga karanA dhUtavAdI mahAmuni ke lie anivArya hai| kisa bhAvanA kA Alambana lekara saMga-parityAga kiyA jAya ? isake lie zAstrakAra kahate haiM - 'Na mahaM atthi' merA koI nahIM hai, maiM (AtmA) akelA hU~, isa prakAra se ekatvabhAvanA kA anuprekSaNa kre| AvazyakasUtra meM saMstAra pauruSI ke sandarbha meM muni ke lie prasannacitta aura dainyarahita mana se isa prakAra kI ekatvabhAvanA kA anucintana karanA Avazyaka batAyA gayA hai - ... 'ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaMjuo / . sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA / " '- samyagjJAna, samyagdarzana aura upalakSaNa meM samyak-cAritra se yukta ekamAtra zAzvata AtmA hI merA hai| AtmA ke sivAya anya saba padArtha bAhya haiM, ve saMyogamAtra se mile haiN| . 'savvato muMDe' - kevala sira muMDA lene se hI koI muNDita yA zramaNa nahIM kahalA sakatA, manojanita kaSAyoM aura indriyoM ko bhI mUMDanA (vaza meM karanA) Avazyaka hai| isIlie yahA~ 'sarvataH muNDa' honA batAyA hai| sthAnAMgasUtra meM krodhAdi, cAra kaSAyoM, pAMca indriyoM evaM sira se muNDita hone (vikAroM ko dUra karane) vAle ko sarvathA muNDa kahA gayA hai| 5 ___vadha, Akroza Adi parISahoM ke samaya dhUtavAdI muni kA cintana - vRttikAra ne sthAnAMgasUtra kA uddharaNa dekara pAMca prakAra se cintana karake parISaha sahana karane kI preraNA dI hai - (1) yaha puruSa kisI yakSa (bhUta-preta) Adi se grasta hai| (2) yaha vyakti pAgala hai| (3) isakA citta darpa se yukta hai| (4) mere hI kisI janma meM kiye hue, karma udaya meM Ae haiM, tabhI to yaha puruSa mujha para Akroza karatA hai, / 2. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 219 (kha) AcArAMga cUrNi AcA0 mUlapATha pR061 TippaNa / (muni jambUvijayajI) (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 219 (kha) AcArAMga cUrNi AcA0 mUlapATha pRSTha 61 TippaNa AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 219 tulanA kareM - niyamasAra 102 / Atura pra0 26 sthAnAMgasUtra sthA0 5 u03, sU0 443 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha bAMdhatA hai, hairAna karatA hai, pITatA hai, saMtApa detA hai| (5) ye kaSTa samabhAva se sahana kiye jAne para ekAntataH karmoM kI nirjarA (kSaya) hogii| 'titikkhamANe parivvae je ya hirI je ya ahirImaNA' - isa paMkti kA bhAvArtha spaSTa hai| parISahoM aura upasargoM ko samabhAva se sahana karatA huA muni saMyama meM vicaraNa kre| isase pUrva parISaha ke do prakAra batAe gae haiManukUla aura prtikuul| jinake lie 'egatare-aNNatare' zabda prayukta kie gae haiN| isa paMkti meM bhI punaH parISaha ke do prakAra prastuta kie gae haiM - "hirI' aura 'ahiriimnnaa'| 'hrI' kA artha lajjA hai| jina parISahoM se lajjA kA anubhava ho, jaise yAcanA, acela Adi ve 'hrIjanaka' parISaha kahalAte haiM tathA zIta, uSNa Adi jo parISaha alajjAkArI haiM, unake 'ahrImanA' parISaha kahate haiM / vRttikAra ne 'hArINA', 'ahArINA' ina do pAThAntaroM ko mAnakara inake artha kramazaH yoM kiye haiM - __ satkAra, puraskAra Adi jo parISaha sAdhu ke 'hArI' yAnI mana ko AhlAdita karane vAle haiM, ve 'hArI' parISaha tathA jo parISaha pratikUla hone ke kAraNa mana ke lie anAkarSaka.- aniSTakara haiM, ve 'ahArI' parISaha kahalAte haiN| dhUtavAdI muni ko ina cAroM prakAra ke parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahanA caahie| 'ceccA savvaM visottiyaM' - samasta visrotasikA kA tyAga krke| 'visottiyA' zabda pratikUlagati, vimArgagamana, mana kA vimArga meM gamana, apadhyAna, duSTacintana aura zaMkA - ina arthoM meM vyavahRta hotA hai| 3 yahA~ 'visottiya' zabda ke prasaMgavaza zaMkA, duSTacintana, apadhyAna yA mana kA vimArgagamana - ye artha ho sakate haiM / arthAt parISaha yA upasarga ke A par3ane para mana meM jo Artta-raudra-dhyAna A jAte haiM, yA virodhI ke prati duzcintana hone lagatA hai, athavA mana caMcala aura kSubdha hokara asaMyama meM bhAgane lagatA hai, athavA mana meM kuzaMkA paidA ho jAtI hai ki ye jo parISaha aura upasarga ke kaSTa maiM saha rahA hU~, isakA zubha phala milegA yA nahIM ? ityAdi samasta visrotasikAoM ko dhUtavAdI samyagdarzI muni tyAga de| 'aNAgamaNadhammiNo' - jo sAdhaka paMcamahAvrata aura sarvavirati cAritra (saMyama) kI pratijJA kA bhAra jIvana ke anta taka vahana karate haiM, parISahoM aura upasargoM ke samaya hAra khAkara punaH gRhasthaloka yA svajanaloka - (gRhasaMsAra) kI ora nahIM lauTate, na hI kisI prakAra kI kAmAsakti ko lekara lauTanA cAhate haiM, ve - 'anAgamanadharmI' kahalAte haiM / yahA~ zAstrakAra unake lie kahate haiM - 'ee bho NagiNAvuttA, je logaM si annaagmnndhmminno|' arthAt - inhIM parISahasahiSNu niSkiMcana nirgranthoM ko 'bhAvanagna' kahA gayA hai, jo loka meM anAgamanadharmI haiM / 5 '. 'ANAe mAmagaM dhamma' kA pracalita artha hai - 'merA dharma merI AjJA meM hai| parantu 'AjJA' zabda ko yahA~ tRtIyAnta mAnakara vRttikAra isa vAkya ke do artha karate haiM - pacahiM ThANehiM chaumatthe uppanne parisahovasagge samma sahai khamai titikkhar3a ahiyAseitaMjahA(1) jakkhAiTe ayaM purise, (2) dattacitte ayaM purise, (3) ummAyapatte ayaM purise, (4) mama ca NaM puvvambhava veaNIANi kammANi udinnANi bhavaMti, janaM esa purise Ausaha baMdhai, tippai, piTThai, paritAvei, (5) mama caNaM samma sahamANassa jAva ahiyAsemANassa egaMtaso kammaNijarA hvi| - sthA0 sthAna 5 u01 sU073 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 219 3. 'pAiasaddamahaNNavo' pRSTha 707 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 220 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 220 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 186 193 (1) jisase sarvatomukhI jJApana kiyA jAye - batAyA jAye, use AjJA kahate haiM, AjJA se (zAstrAnusAra yA zAstrokta AdezAnusAra) mere dharma kA samyak anupAlana kare / athavA (2) dharmAcaraNaniSTha sAdhaka kahatA hai- 'ekamAtra dharma hI merA hai, anya saba parAyA hai, isalie maiM AjJA se - tIrthaMkaropadeza se usakA samyak pAlana karUMgA / " 'esa uttaravAde....' kA tAtparya hai - samasta parISahoM aura upasargoM ke Ane para samabhAva se sahanA, munidharma se vicalita hokara punaH svajanoM ke prati Asaktivaza gRhavAsa meM na lauTanA, kAma-bhogoM meM jarA bhI Asakta na honA, tapa, saMyama aura titikSA meM dRr3ha rahanA, yaha uttaravAda hai| yahI mAnavoM ke lie utkRSTa - dhUtavAda kahA hai| isameM lIna hokara isa vAda kA yathAnirdiSTa sevana pAlana karatA huA AdAnIya- aSTavidhakarma ko, mUla uttara prakRtiyoM Adi sahita sAMgopAMga jAnakara muni - paryAya ( zramaNa-dharma) meM sthira hokara usa karma - samudAya ko AtmA se pRthak kare - usakA kSaya kre| yaha zAstrakAra kA Azaya hai / 2 - ekacaryA - nirUpaNa 186. iha egesiM egacariyA hoti / tatthitarAitarehiM kulehiM suddhesaNAe savvesaNAe se medhAvI parivvae subbhi aduvA dubbhi / aduvA tattha bheravA pANA pANe kilesaMti / te phAse puTTho dhIro adhiyAsejjAsi tti bemi / 186. isa (nirgrantha saMgha) meM kucha laghukarmI sAdhuoM dvArA ekAkI caryA (ekala-vihAra- pratimA kI sAdhanA ) svIkRta kI jAtI hai| usa (ekAkI - vihAra - pratimA) meM vaha ekala - vihArI sAdhu vibhinna kuloM se zuddha- eSaNA aura sarveSaNA (AhArAdi kI nirdoSa bhikSA) se saMyama kA pAlana karatA hai| vaha medhAvI (grAma Adi meM) parivrajana (vicaraNa) kare / sugandha se yukta yA durgandha se yukta (jaisA bhI AhAra mile, use samabhAva se grahaNa yA sevana kare) athavA ekAkI vihAra sAdhanA se bhayaMkara zabdoM ko sunakara yA bhayaMkara rUpoM ko dekhakara bhayabhIta na ho / 1. 3. hiMsra prANI tumhAre prANoM ko kleza (kaSTa) pahu~cAe~, (usase vicalita na ho) / una sparzo (parISahajanita - duHkhoM) kA sparza hone para dhIra muni unheM sahana kre| aisA maiM kahatA hU~ / - vivecana - pUrva sUtroM meM dhUtavAda kA samyak nirUpaNa kara use 'uttaravAda' - zreSTha Adarza siddhAnta ke rUpa meM prasthApita kiyA hai| dhUtavAdI kA jIvana kaThora sAdhanA kA mUrtimata rUpa hai, anAsakti kI carama pariNati hai / yaha prastuta sUtra meM batAyA gayA 1 'suddhesaNAe savvesaNAe'- ye do zabda dhUtavAdI muni ke AhAra sambandhI sabhI eSaNAoM se sambandhita haiN| eSaNA zabda yahA~ tRSNA, icchA, prApti yA lAbha artha meM nahIM hai, apitu sAdhu kI eka samiti (samyakpravRtti) hai, jisake mAdhyama se vaha nirdoSa bhikSA grahaNa karatA hai| ataH 'eSaNA' zabda yahA~ nirdoSa AhArAdi (bhikSA) kI khoja AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 220 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 220 'tattha iyarAtarehiM' pATha mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai- 'itarAitaraM itaretaraM kamo gahito Na uDDaDDayAhiM' - anyAnya yA bhinna-bhinna kuloM se "yahA~ itaretara zabda se bhinna-bhinna karma yA krama grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ karma kA artha vyavasAya yA dhaMdhA hai / vibhinna dhaMdhoM vAle parivAroM se...| athavA bhikSATana ke samaya kramazaH bhinna-bhinna kuloM se binA krama ke aMTa-saMTa nahIM / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha karanA, nirdoSa bhikSA yA usakA grahaNa karanA, nirdoSa bhikSA kA anveSaNa-gaveSaNa karanA, ina arthoM meM prayukta hai| eSaNA ke mukhyataH tIna prakAra haiM - (1) gaveSaNaiSaNA, (2) grahaNaiSaNA, (3) grAsaiSaNA yA paribhogaiSaNA / gaveSaNaiSaNA ke 32 doSa haiM - 16 udgama ke haiM, 16 utpAdanA ke haiM / grahaNaiSaNA ke 10 doSa haiM aura grAsaiSaNA ke 5 doSa haiM / ina 47 doSoM se bacakara AhAra, dharmopakaraNa, zayyA Adi vastuoM kA anveSaNa, grahaNa aura upabhoga (sevana) karanA zuddha eSaNA kahalAtI hai| AhArAMdi ke anveSaNa se lekara sevana karane taka muni kI samasta eSaNAe~ zuddha honI cAhie, yahI isa paMkti kA Azaya hai| ekacaryA aura bhayaMkara parISaha-upasarga - dhUtavAdI muni karmoM ko zIghra kSaya karane hetu ekala vihAra pratimA aMgIkAra karatA hai| yaha sAdhanA sAmAnya muniyoM kI sAdhanA se kucha viziSTatarA hotI hai| ekacaryA kI sAdhanA meM muni kI sabhI eSaNAe~ zuddha hoM, isake atirikta manojJa-amanojJa zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke prApta hone para rAga aura dveSa na kre| ekAkI sAdhu ko rAtri meM jana-zUnya sthAna yA zmazAna Adi meM kadAcit bhUta-pretoM, rAkSasoM ke bhayaMkara rUpa dikhAI deM yA zabda sunAI deM yA koI hiMsra yA bhayaMkara prANI prANoM ko kleza pahu~cAe~, usa samaya muni ko uMna kaSToM kA sparza hone para tanika bhI kSubdha na hokara dhairya se samabhAvapUrvaka sahanA cAhie; tabhI usake pUrva saMcita karmoM kA dhUnana - kSaya ho skegaa| // biio uddesao samatto // taio uddesao tRtIya uddezaka upakaraNa-lAghava 187. etaM khu muNI AdANaM sadA suakkhAtadhamme vidhUtakappe NijhosaittA / je acele parisite tassa NaM bhikkhussa No evaM bhavati - parijuNNe me vatthe, vatthaM jAissAmi, suttaM jAissAmi, sUI jAissAmi, saMdhissAmi, sIvissAmi, ukkasissAmi, vokkasissAmi 5, parihissAmi paaunnissaami| 1. (ka) AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 220, (kha) uttarA0 a0 24 gA0 11-12, (ga) piNDaniyukti gA0 92-93, gA0 408 piNDaniyukti meM auddezika Adi 16 udgama-gaveSaNA ke doSoM kA tathA 16 utpAdanA-gaveSaNA ke doSoM (dhAi-duI nimitte Adi) kA varNana hai| zaMkita Adi 10 grahaNaiSaNA (eSaNA) ke doSa haiM tathA saMyojanA apramANa Adi5 doSa grAsaiSaNA ke haiM; kula milAkara eSaNA ke ye 47 doSa haiN| udgama doSoM kA varNana sthAnAMga (9 / 62) utpAdanA doSoM kA nizItha (12) dazavaikAlika (5) tathA saMyojanA doSoM kA varNana bhagavatI (7 / 1) Adi sthAnoM para bhI milatA hai| vistAra ke lie dekheM isI sUtra meM piMDaiSaNA adhyayana sUtra 324 kA vivecn| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 220 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 187-188 195 aduvA tattha parakkamaMtaM bhujjo acelaM taNaphAsA phusaMti, sItaphAsA phusaMti teuphAsA phusaMti, daMsamasaga-phAsA phusaMti, egatare aNNayare virUvarUve phAse adhiyAseti acele lAghavaM ' aagmaanne| tave se abhisamaNNAgae bhvti| jahetaM bhagavatA pveditN| tameva abhisameccA savvato 2 savvattAe sammattameva 3 smbhijaanniyaa| evaM tesiM mahAvIrANaM cirarAiM puvvAiM vAsAiM rIyamANANaM daviyANaM pAsa adhiyAsiyaM / 188. AgatapaNNANANaM kisA bAhA bhavaMti payaNue ya maMsasoNie / visseNiM kaTTu pariNNAya 6 esa tiNNe mutte virate viyAhite tti bemi| 187. satata su-AkhyAta (samyak prakAra se kathita) dharma vAlA vidhUtakalpI (AcAra kA samyak pAlana karane vAlA) vaha muni AdAna (maryAdA se adhika vastrAdi) kA tyAga kara detA hai| cUrNimAnya pAThAntara isa prakAra haiM- 'esa muNI AdANaM' - "esa tti jaM bhaNitaM" 'te phA0 puTTho ahiyAsae' esa tava titthagarAo aannaa| esA te jA bhANitA vakkhamANA ya, muNI bhagavaM sissAmaMtaNaM vA, ANappata iti ANA, jaM bhaNitaM uvedesaa|" - yahA~ 'esa' se tAtparya hai - jo (abhI-abhI) kahA gayA thA, ki una sparzoM ke A par3ane para muni samabhAva se sahana kare yA Age kahA jAegA, yaha tumhAre lie tIrthaMkaroM kI AjJA hai - AjJApana hai - upedaza hai| muNI zabda muni ke lie sambodhana kA prayoga hai ki 'he muni bhagavan !' athavA ziSya ke lie sambodhana hai - "he mune !""AtANaM AyANaM nANAtiyaM' (athavA) AdAna kA artha hai - (tIrthaMkaroM kI ora se) jJAnAdirUpa AdAna-vizeSa sarvatomukhI dAna hai| cUrNikAra ne 'vidhUtakappo NijhosatittA' pATha mAnakara artha kiyA hai - "NiyataM NicchitaM vA jhosaittA, ahavA jusI prItisevaNayo NiyataM NicchitaM vA jhosatitA, jaM bhaNitaM NisevatitA phAsaittA paalyittaa|" - niyata yA nizcita rUpa se muni AdAna ko (upakaraNAdi ko) kama karake AdAna-karma ko sukhA de - haTA de| athavA juSa dhAtu prIti aura sevana ke artha meM bhI hai| niyata kiye hue yA nizcita kiye hue saMkalpa yA jo kahA hai - usa vacana kA muni sevana-pAlana yA sparza kre| cUrNi meM 'avakarisaNaM vokasaNaM, NiyaMsaNaM NiyaMsisAmi uvari paaurnnN'| isa prakAra artha kiyA gayA hai| - apakarSaNa (kama karane) ko vyutkarSaNa kahate haiN| Upara or3hane ke vastra ko phnuuNgaa| isase mAlUma hotA hai - cUrNi meM 'vokkasissAmi NiyasissAmi pAuNissAmi' pATha adhika hai| cUrNi meM isake badale pATha hai - 'lAghaviyaM AgamemANe' isakA artha nAgArjunIya sammata adhika pATha mAnakara kiyA gayA hai - "evaM khula se uvagaraNalAghaviyaM tavaM kammakkhayakaraNaM karei," - isa prakAra, vaha muni upakaraNa lAghavika (upakaraNaavamaudarya) karmakSayakAraka tapa karatA hai| cUrNi meM nAgArjuna sammata adhika pATha diyA gayA hai - 'savvaM savvaM ceva (savvattheva?) savvakAlaM pisavvehiM' - sabako sarvathA sarvakAla meM, srvaatmnaa....jaankr| 'samattameva samabhijANittA' pATha mAnakara cUpi artha kiyA hai - pasattho bhAvo sammattaM...sammaM abhijANittA - samabhijANittA, ahavA samabhAvo sammattamiti / ...."sammattaM samabhijANamANe 'ArAdhao bhavati, iti vksesN|' - 'sammattaM' prazastabhAva kA nAma hai| prazastabhAvapUrvaka samyak prakAra se jAna athavA sammatta kA artha samabhAva hai| samabhAva ko samyak jAnatA huA, ArAdhaka hotA hai (vaakyshess)| "cirarAyaM' pAThAntara mAnakara cUrNi meM artha kiyA hai - 'cirarAiMjaM bhaNitaM jaavjjiivaae'| cUrNi meM isakA artha isa prakAra hai - AgataM uvaladdhaM bhisaM NANaM paNNANaM...evaM tesiM mahAvIrANaM AgatapaNNANANaM" jinheM atyanta jJAna (prajJAna) Agata-upalabdha ho gayA hai, una AgataprajJAna mahAvIroM kii| 'pariNNAya' kA bhAvArtha cUrNi meM isa prakAra hai - 'egAe NAtuM bitiyAe paccakkhAettA eka (jJa)'parijJA se jAnakara dUsarI (pratyAkhyAnaparijJA) se pratyAkhyAna - tyAga krke| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jo bhikSu acelaka rahatA hai, usa bhikSu ko aisI cintA (vikalpa) utpanna nahIM hotI ki merA vastra saba taraha se jIrNa ho gayA hai, isalie maiM vastra kI yAcanA karU~gA, phaTe vastra ko sIne ke lie dhAge (Dore) kI yAcanA karU~gA, phira sUI kI yAcanA karU~gA, phira usa vastra ko sA~dhUMgA, use sIU~gA, choTA hai, isalie dUsarA Tukar3A jor3akara bar3A banAU~gA, bar3A hai, isalie phAr3akara choTA banAU~gA, phira use pahanU~gA aura zarIra ko ddhkuuNgaa| athavA acelatva-sAdhanA meM parAkrama karate hue nirvastra muni ko bAra-bAra tinakoM (ghAsa ke tRNoM) kA sparza, sardI aura garmI kA sparza tathA DA~sa tathA maccharoM kA sparza pIr3ita karatA hai| acelaka muni unameM se eka yA dUsare, nAnA prakAra ke sparzoM (parISahoM) ko (samabhAva se) sahana kre| apane Apako lAghavayukta (dravya aura bhAva se halakA) jAnatA huA vaha acelaka evaM titikSu bhikSu tapa (upakaraNa-UnodarI evaM kAyakleza tapa) se sampanna hotA hai| bhagavAn ne jisa rUpa meM acelatva kA pratipAdana kiyA hai use usI rUpa meM jAna-samajhakara, saba prakAra se sarvAtmanA samyaktva/satva jAne athavA samatva kA sevana kre| jIvana ke pUrva bhAga meM pravajita hokara cirakAla taka (jIvanaparyanta) saMyama meM vicaraNa karane vAle, cAritrasampanna tathA saMyama meM pragati karane vAle mahAn vIra sAdhuoM ne jo (parISahAdi) sahana kiye haiM, use tU dekh| 188. prajJAvAn muniyoM kI bhujAeM kRza (durbala) hotI haiM, (tapasyA se tathA parISaha sahana se) unake zarIra meM rakta-mAMsa bahuta kama ho jAte haiN| saMsAra-vRddhi kI rAga-dveSa-kaSAyarUpa zreNI - saMtati ko (samatva kI) prajJA se jAnakara (kSamA, sahiSNutA Adi se) chinna-bhinna karake vaha muni (saMsAra-samudra se) tIrNa, mukta evaM virata kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| vivecana - pichale uddezaka meM karma-dhUnana ke saMdarbha meM sneha-tyAga tathA sahiSNutA kA nirdeza kiyA gayA thA, sahiSNutA kI sAdhanA ke lie jJAnapUrvaka deha-damana, indriya-nigraha Avazyaka hai| vastra Adi upakaraNoM kI alpatA bhI anivArya hai| isalie tapa, saMyama, parISaha sahana Adi se use zarIra aura kaSAya ko kRza karake lAghavaalpIkaraNa kA abhyAsa karanA caahie| dhUtavAda ke saMdarbha meM deha-dhUnana karane kA uttama mArga isa uddezaka meM batAyA gayA hai| 'evaM khu muNI AdANaM' - yaha vAkya bahuta hI gambhIra hai| isameM se aneka artha phalita hote haiN| vRttikAra ne 'AdAna' zabda ke do artha sUcita kiye haiM - jo AdAna - grahaNa kiyA jAe, use AdAna kahate haiM, karma / athavA jisake dvArA karma kA grahaNa (AdAna) kiyA jAe, vaha karmoM kA upAdAna AdAna hai| vaha AdAna hai dharmopakaraNa ke atirikta Age kI paMktiyoM meM kahe jAne vAle vastrAdi / isa (pUrvokta) karma ko muni....kSaya karake...athavA (Age kahe jAne vAle dharmopakaraNa se atirikta vastrAdi kA muni parityAga kre|| cUrNikAra ke matAnusAra yahA~ 'esa muNI AdANaM' pATha hai| 'muNI' zabda ko unhoMne sambodhana kA rUpa mAnA hai| 'esa' zabda ke unhoMne do artha phalita kiye haiM - (1) yaha jo abhI-abhI kahA gayA thA - parISahAdi-janita nAnA duHkhoM kA sparza hone para unheM samabhAva se sahana kre| (2) jo Age kahA jAyegA, he muni ! tumhAre lie tIrthaMkaroM kI AjJA-AjJApana yA upadeza hai| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 180 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 987 - 188 AdAna zabda kA eka artha jJAnAdi bhI hai, jo tIrthaMkaroM kI ora se vizeSa rUpa se sarvatomukhI dAna hai| tAtparya yaha hai ki AdAna kA artha, AjJA, upadeza yA sarvatomukhI jJAnAdi kA dAna karane para sAre vAkya kA artha hogA - he mune ! vidhUta ke AcAra meM tathA su-AkhyAta dharma meM sadA tIrthaMkaroM kI yaha (pUrvokta yA vakSyamANa) AjJA, upadeza yA dAna hai, jise tumheM bhalIbhA~ti pAlana sevana karanA caahie| AdAna kA artha karma yA vastrAdi upakaraNa karane para artha hogA - svAkhyAta dharmA aura vidhUtakalpa muni isa (pUrvokta yA vakSyamANa) karma yA karmoM ke upAdAna rUpa vastrAdi kA sadA kSaya yA parityAga kare / 1 NijjosaittA ke bhI vibhinna artha phalita hote haiN| niyata yA nizcita (karma yA pUrvokta svajana, upakaraNa Adi kA) tyAga krke| juS dhAtu prIti pUrvaka sevana artha meM prayukta hotA hai, vahA~ NijjhosaittA kA artha hoMgA - jo kucha pahale (pariSahAdi sahana, svajanatyAga Adi ke sambandha meM) kahA gayA hai, usa niyata yA nizcita upadeza yA vacana kA muni sevana - pAlana yA sparzana kare / 2 'je acele parivusite' - isa paMkti meM 'acele' zabda kA artha vicAraNIya hai| acela ke do artha mukhyatayA hote haiM avastra aura alpavastra / naJ samAsa donoM prakAra kA hotA - niSedhArthaka aura alpArthaka / niSedhArthaka acela zabda jaMgala meM nirvastra rahakara sAdhanA karane vAle jinakalpI muni kA vizeSaNa hai aura alpArthaka acela zabda sthavirakalpI muni ke lie prayukta hotA hai, jo saMgha meM rahakara sAdhanA karate haiN| donoM prakAra ke muniyoM ko sAdhaka avasthA meM kucha dharmopakaraNa rakhane par3ate haiN| yaha bAta dUsarI hai ki upakaraNoM kI saMkhyA meM antara hotA hai| jaMgaloM meM nirvastra rahakara sAdhanA karane vAle jinakalpI muniyoM ke lie zAstra meM mukhavastrikA aura rajoharaNa ye do upakaraNa hI vihita haiM / ina upakaraNoM meM bhI kamI kI jA sakatI hai| alpatama upakaraNoM se kAma calAnA karma-nirjarAjanaka avarmodarya (UnodarI) tapa hai / kintu donoM koTi ke muniyoM ko vastrAdi upakaraNa rakhate hue bhI unake sambandha meM vizeSa cintA, Asakti yA unake viyoga meM ArtadhyAna yA udvignatA nahIM honI caahie| kadAcit vastra phaTa jAe yA samaya para zuddha - aiSaNika vastra na mile, to bhI usake lie vizeSa cintA yA ArtadhyAna- raudradhyAna nahIM honA caahie| agara Arta- raudradhyAna hogA yA cintA hogI to usakI vidhUta sAdhanA khaNDita ho jaayegii| karmadhUta kI sAdhanA tabhI hogI, jaba eka ora svecchA se va atyanta alpa vastrAdi upakaraNa rakhane kA saMkalpa karegA, dUsarI ora alpa vastrAdi hote hue bhI Ane vAle parISahoM (rati- arati, zIta, tRSNasparza, daMzamazaka Adi) ko samabhAvUparvaka sahegA, mana meM kisI prakAra kI udvignatA, kSobha, caMcalatA yA apadhyAna nahIM Ane degaa| acela muni ko kisa-kisa prakAra kI cintA, udvignatA yA apadhyAyamagnatA nahIM honI cAhie ? isa sambandha meM vividha vikalpa parijuNNe me vatthe se lekara 'daMsamasagaphAsA phusaMti' taka kI paMktiyoM meM prastuta kiye haiN| 'parivusite' zabda se donoM koTi ke muniyoM kA hara hAlata meM sadaiva saMyama meM rahanA sUcita kiyA gayA hai| yahI isa sUtra kA Azaya hai / 5 1. 2. 3. 197 4. 5. AcArAMga cUrNi AcA0 mUla pATha TippaNa pR0 63 AcArAMga cUrNi AcA0 mUla pATha TippaNa pR0 63 jaise ajJa kA artha alpajJa hai na ki jJAna- zUnya, vaise hI yahA~ 'acela' kA artha alpacela (alpa vastra vAlA) bhI hotA hai| - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 221 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 221 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 221 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha "lAghavaM AgamamaNo'.- muni pariSahoM aura upasargoM ko samyak prakAra se avicala hokara kyoM sahana kare? isase use kyA lAbha hai ? isI zaMkA ke samAdhAna ke rUpa meM zAstrakAra uparyukta paMkti prastuta karate haiM ? lAghava kA artha yahA~ laghutA yA hInatA nahIM hai, apitu laghu (bhAra meM halakA) kA bhAva lAghava' yahA~ vivakSita hai| vaha do prakAra se hotA hai - dravya se aura bhAva se| dravya ke upakaraNa - lAghava aura bhAva se karmalAghava / ina donoM prakAra se lAghava samajha kara muni pariSahoM tathA upasargoM ko sahana kre| isa sambandha meM nAgArjuna-sammata jo pATha hai, usake anusAra artha hotA hai - 'isa prakAra upakaraNa-lAghava se karmakSayajanaka tapa ho jAtA hai| sAtha hI pariSaha-sahana ke samaya tRNAdisparza yA zIta-uSNa, daMza-mazaka Adi sparzoM ko sahane se kAyakleza rUpa tapa hotA hai| tamevaM...samabhijANiyA - yaha paMkti lAghavadhUta kA hRdaya hai| jisa prakAra se bhagavAn mahAvIra ne pUrva meM jo kucha Adeza-upadeza (upakaraNa-lAghava, AhAra-lAghava Adi ke sambandha meM) diyA hai, use usI prakAra se samyak rUpa meM jAnakara - kaise jAnakara ? sarvataH sarvAtmanA - vRttikAra ne isakA spaSTIkaraNa kiyA hai - sarvataH yAnI dravyakSetra-kAla-bhAva se| dravyataH - AhAra, upakaraNa Adi ke viSaya meM, kSetrataH - grAma, nagara Adi meM, kAlataH - dina, rAta, durbhikSa Adi samaya meM sarvAtmanA, bhAvataH - mana meM kRtrimatA, kapaTa, vaMcakatA Adi chodd'kr| 2 sammattaM 3 - samyaktva ke artha haiM - prazasta, zobhana, eka yA saMgata tttv| isa prakAra ke samyaktva ko samyak prakAra se, nikaTa se jAne / athavA samattaM kA samatvaM rUpa ho to, taba vAkyArtha hogA - isa prakAra ke samatva-samabhAva ko sarvataH sarvAtmanA prazasta bhAvapUrvaka jAnatA huA yA jAnakara (ArAdhaka hotA hai)| AcArAMgacUrNi meM ye donoM artha kiye gaye haiN| ' tAtparya yaha hai ki upakaraNa-lAghava Adi meM bhI samabhAva rahe, dUsare sAdhakoM ke pAsa apane se nyUnAdhika upakaraNAdi dekhakara unake prati ghRNA, dveSa, tejodveSa, pratispardhA, rAgabhAva, avajJA Adi mana meM na Ave, yahI samatva ko samyak jAnanA hai / isI zAstra meM batAyA gayA hai - jo sAdhaka tIna vastra yukta, do vastra yukta, eka vastra yukta yA vastrarahita rahatA hai, vaha paraspara eka dUsare kI avajJA. nindA.ghaNA na kare, kyoMki ye sabhI jinAjJA meM haiN| vastrAdi ke sambandha meM samAna AcAra nahIM hotA, usakA kAraNa sAdhakoM kA apanA-apanA saMhanana, dhRti, sahanazakti Adi haiM, isalie sAdhaka apane se vibhinna AcAra vAle sAdhu ko dekhakara usakI avajJA na kare, na hI apane ko hIna 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 222 (kha) AcArAMgacUrNi meM nAgArjuna-sammata pATha aura vyaakhyaa| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 222 AcArAMgavRtti meM samyaktva ke paryAyavAcI zabda viSayaka zloka - "prazastaH zobhanazcaiva, ekaH saMgata eva c| ityaiterUpasRSTastu bhAvaH samyaktvamucyate // " dekhiye, AcArAMga mUlapATha ke pAdaTippaNa meM pR0 64 jo'vi duvatthativattho egeNa acelago va saMtharai / Na hu te hIlaMti paraM, savve'pi ya te jiNANAe // 1 // je khalu visarisakappA saMghayaNadhiiAdi kAraNaM pappa / Na'va mannai, Na ya hINaM appANaM mannaI tehiM // 2 // savve'pi jiNANAe jahAvihiM kmm-khnnnn-atttthaae| viharaMti ujjayA khalu, samma abhijANaI eva // 3 // - AcA0 zIlA0-TIkA patrAMka 222 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 189 199 mAne / sabhI sAdhaka yathAvidhi karmakSaya karane ke lie saMyama meM udyata haiM, ye sabhI jinAjJA meM haiM, isa prakAra jAnanA hI samyak abhijJAta karanA hai| ____ athavA ukta vAkya kA yaha artha bhI sambhava hai - usI lAghava ko sarvataH (dravyAdi se) sarvAtmanA (nAmAdi nikSepoM se) nikaTa se prApta (Acarita) karake samyaktva ko hI samyak prakAra se jAna le - arthAt tIrthaMkaroM evaM gaNadharoM ke dvArA pradatta upadeza se usakA samyak AcaraNa kre| 'evaM tesiM....adhiyAsiyaM' - isa paMkti ke pIche Azaya yaha hai ki yaha lAghava yA parISahasahana Adi dhUtavAda kA upadeza avyavahArya yA azakya anuSThAna nahIM hai| yaha bAta sAdhakoM ke dila meM jamAne ke lie isa paMkti meM batAyA gayA hai ki isa prakAra acelatvapUrvaka lAghava se rahakara vividha parISaha jinhoMne kaI pUrva (varSoM) taka (apanI dIkSA se lekara jIvana paryanta) sahe haiM tathA saMyama meM dRr3ha rahe haiM, una mahAn vIra munivaroM (bhagavAn RSabhadeva se lekara bhagavAn mahAvIra taka ke muktigamana yogya munivaroM) ko dekh| 'kisA bAhA bhavaMti' - isa vAkya ke vRttikAra ne do artha kie haiM - (1) tapasyA tathA parISaha-sahana se una prajJA-prApta (sthitaprajJa) muniyoM kI bAheM kRza-durbala ho jAtI haiM, (2) unakI bAdhAe~-pIDAe~ kRza - kama ho jAtI haiM / tAtparya yaha hai ki karma-kSaya ke lie udyata prajJAvAn muni ke lie tapa yA parISaha-sahana kevala zarIra ko hI pIr3A de sakate haiM, unake mana ko ve pIr3A nahIM de skte| . visseNiM kaTTa' kA tAtparya vRttikAra ne yaha batAyA hai ki saMsAra-zreNI-saMsAra meM avatarita karane vAlI rAga-dveSa-kaSAya saMtati (zrRMkhalA) hai, use kSamA Adi se vizreNita karake - todd'kr| 3 'pariNNAya' kA artha hai - samatva bhAvanA se jAna kr| jaise bhagavAn mahAvIra ke dharma zAsana meM koI jinakalpI (avastra) hotA hai, koI eka vastradhArI, koI dvivastradhArI aura koI trivastradhArI, koI sthavirakalpI mAsika upavAsa (mAsakSapaNa) karatA hai, koI arddhamAsika tapa, isa prakAra nyUnAdhika tapazcaryAzIla aura koI pratidina bhojI bhI hote haiM / ve saba tIrthaMkara ke vacanAnusAra saMyama pAlana karate haiM inakI paraspara nindA yA avajJA na karanA hI samatva bhAvanA hai, jo aisA karatA hai vahI samatvadarzI hai|" AsaMdIna-dvIpa tulya dharma 189. virayaM bhikkhaM rIyaMtaM cirarAtosiyaM aratI tattha kiM vidhArae ? saMdhemANe samuTThite / jahA se dIve asaMdINe evaM se dhamme Ariyapadesie / te aNavakaMkhamANA 5 aNativAtemANA daitA medhAviNo paMDitA / 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 222 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 222 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 223 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 223 'te aNavakaMkhamANA' ke badale 'te avayamANA' pATha mAnakara cUrNi meM artha kiyA gayA hai - 'avadamANA musAvAtaM'-mRSAvAda na bolate hue...| isake badale cUrNi meM artha sahita pATha hai - cattovagaraNasarIrA diyattA, ahavA sAhuvaggassa sannivaggassa vA ciyattA jaM bhaNitaM smmtaa| - diyattA kA artha hai - jinhoMne upakaraNa aura zarIra (mamatva) kA tyAga kara diyA hai / athavA dayitA pATha mAnakara artha - sAdhuvarga ke yA saMjJI jIvoM ke yA zrAvaka varga ke priya hote haiM,jo kucha hote haiM, usameM ve (sAdhu, zrAvaka) sammata ho jAte haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha evaM tesiM bhagavato aNuTThANe jahA se diyApote / evaM te sissA diyA ya rAto ya aNupuvveNa vAyita tti bemi / 200 // taio uddesao sammatto // 189. cirakAla se munidharma meM pravrajita (sthita), virata aura (uttarottara) saMyama meM gatizIla bhikSu ko kyA arati (saMyama meM udvignatA) dhara dabA sakatI hai ? (pratikSaNa AtmA ke sAtha dharma kA) saMdhAna karane vAle tathA (dharmAcaraNa meM) samyak prakAra se utthita muni ko (arati abhibhUta nahIM kara sakatI ) / jaise asaMdIna (jala meM nahIM DUbA huA) dvIpa (jalapota - yAtriyoM ke lie) AzvAsana - sthAna hotA hai, vaise hI Arya (tIrthaMkara) dvArA upadiSTa dharma (saMsAra-samudra pAra karane vAloM ke lie AzvAsana - sthAna) hotA hai| muni (bhogoM kI) AkAMkSA tathA (prANiyoM kA) prANa-viyoga na karane ke kAraNa lokapriya (dhArmika jagat meM AdaraNIya), medhAvI aura paNDita (pApoM se dUra rahane vAle) kahe jAte haiM / jisa prakAra pakSI ke bacce kA (paMkha Ane taka unake mAtA-pitA dvArA) pAlana kiyA jAtA hai, usI prakAra (bhagavAn mahAvIra ke) dharma meM jo abhI taka anutthita haiM (jinakI buddhi abhI taka dharma meM saMskArabaddha nahIM huI hai), una ziSyoM kA ve ( mahAbhAga AcArya) kramazaH vAcanA Adi ke dvArA rAta-dina pAlana-saMvarddhana karate haiM / - aisA maiM kahatA hU~ / - - vivecana - dIrgha kAla taka parISaha evaM saMkaTa rahane ke kAraNa kabhI-kabhI jJAnI aura vairAgI zramaNa kA citta bhI caMcala ho sakatA hai, use saMyama meM arati ho sakatI hai| isakI sambhAvanA tathA usakA nirAkaraNa-bodha prastuta sUtra meM hai / aratI tattha kiM vidhArae ? - isa vAkya ke vRttikAra ne do phalitArtha die haiM - (1) jo sAdhaka viSayoM ko tyAga kara mokSa ke lie cirakAla se cala rahA hai, bahuta varSoM se saMyama pAlana kara rahA hai, kyA use bhI arati skhalita kara sakatI hai ? hA~, avazya kara sakatI hai, kyoMki indriyA~ durbala hone para bhI durdamanIya hotI haiM, moha kI zakti acintya hai, karma - pariNati kyA-kyA nahIM kara detI ? samyagjJAna meM sthita puruSa ko bhI saghana, cikane, bhArI evaM vajrasAramaya karma avazya patha yA utpatha para le jAte haiN| ataH aise bhulAve meM na rahe ki maiM varSoM se saMyama - pAlana kara rahA hU~, ciradIkSita hU~, arati (saMyama meM udvignatA) merA kyA karegI ? kyA bigAr3a degI ? isa pada kA dUsarA artha hai (2) vAha ! kyA aise purAne maMje hue paripakva sAdhaka ko bhI arati dhara dabAegI ? nahIM dhara dabA sakatI / 1 prathama artha arati ke prati sAvadhAna rahane kI sUcanA detA hai, jabaki dUsarA artha arati kI tucchatA batAtA hai| 'dIve asaMdINe' - vRttikAra 'dIva' zabda ke 'dvIpa' aura 'dIpa' donoM rUpa mAnakara vyAkhyA karate haiM / dvIpa nadI-samudra Adi ke yAtriyoM ko Azraya detA hai aura dIpa andhakArAcchanna patha ke Ubar3a-khAbar3a sthAnoM se bacane tathA dizA batAne ke lie prakAza detA hai| donoM hI do-do prakAra ke hote haiM - (1) saMdIna aura (2) asNdiin| 'saMdIna dvIpa' vaha hai - jo kabhI pAnI meM DUbA rahatA hai, kabhI nahIM aura 'saMdIna dIpa' vaha hai jisakA prakAza bujha jAtA 1 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 224 1. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : caturtha uddezaka 201 'asaMdIna dvIpa' vaha hai jo kabhI pAnI meM nahIM DUbatA, isI prakAra 'asaMdIna dIpa' vaha hai jo kabhI bujhatA nahIM, jaise sUrya, candra Adi kA prakAza / adhyAtma kSetra meM samyaktvarUpa bhAva dvIpa yA jJAnarUpa dIpa bhI dharmarUpI jahAja meM baiThakara saMsAra-samudra pAra karane vAle mokSa-yAtriyoM ko AzvAsanadAyaka evaM prakAzadAyaka hotA hai| 1 - pratipAtI samyaktva saMdIna bhAvadvIpa hai, jaise aupazamika aura kSAyopamika samyaktva aura apratipAtI (kSAyika) samyaktva asaMdIna bhAva-dvIpa hai| isI taraha saMdIna bhAva dIpa zruta jJAna hai aura asaMdIna bhAva-dIpa kevalajJAna yA Atma-jJAna hai| AryopadiSTa dharma ke kSetra meM asaMdIna bhAvadvIpa kSAyika samyaktva hai aura asaMdIna bhAvadIpa Atma-jJAna yA kevalajJAna hai| athavA viziSTa sAdhuparaka vyAkhyA karane para - bhAvadvIpa yA bhAvadIpa viziSTa asaMdIna sAdhu hotA hai, jo saMsArasamudra meM DUbate hue yAtriyoM yA dharma-jijJAsuoM ko cAroM ora karmAsrava rUpI jala se surakSita dharmadvIpa kI zaraNa meM lAtA hai / athavA samyagjJAna se utthita parISahopasargoM se akSobhya sAdhu asaMdIna dIpa hai, jo mokSayAtriyoM ko zAstrajJAna kA prakAza detA rahatA hai| athavA dharmAcaraNa ke lie samyak udyata sAdhu arati se bAdhita nahIM hotA, isa sandarbha meM usa dharma ke sambandha meM prazna uThane para yaha paMkti dI gayI ki asaMdIna dvIpa kI taraha vaha Arya-pradezita dharma bhI aneka prANiyoM ke lie sadaiva zaraNadAyaka evaM AzvAsana hetu hone se asaMdIna hai / Arya-pradezita (tIrthaMkara dvArA upadiSTa) dharma kaSa, tApa, cheda ke dvArA sone kI taraha parIkSita hai, yA kutarkoM dvArA akATya evaM akSobhya hai, isalie vaha dharma asaMdIna hai| 2 'jahA se diyApote' - yahA~ pakSI ke bacce se navadIkSita sAdhu ko bhAgavata-dharma meM dIkSita-prazikSita karane ke vyavahAra kI tulanA kI gaI hai| jaise mAdA pakSI apane bacce ko aNDe meM sthita hone se lekara paMkha Akara svataMtra rUpa se ur3ane yogya nahIM hotA, taba taka use pAlatI-posatI hai| isI prakAra mahAbhAga AcArya bhI navadIkSita sAdhu ko dIkSA dene se lekara samAcArI kA zikSaNa-prazikSaNa tathA zAstra-adhyApana Adi vyavahAroM meM kramazaH gItArtha (paripakva) hone taka usakA pAlana-poSaNa-saMvarddhana karate haiM / isa prakAra bhagavAn ke dharma meM anusthita ziSyoM ko saMsAra-samudra pAra karane meM samartha banA denA paramopakAraka AcArya apanA karttavya samajhate haiM / 3 // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao caturtha uddezaka gauravatyAgI 190. evaM te sissA diyA ya rAto ya aNupuvveNa vAyitA tehiM mahAvIrehiM paNNANamaMtehiM tesaMtie paNNANamuvalabbha heccA uvasamaM phArusiyaM samAdiyaMti / vasittA baMbhaceraMsi ANaM taM No tti maNNamANA 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 224 2. AcA0 zIlA TIkA patrAMka 224 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 224 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha AghAyaM tu soccA Nisamma 'samaNuNNA jIvissAmo' ege Nikkhamma, te asaMbhavaMtA viDajjhamANA kAmesu giddhA ajjhovavaNNA samAhimAghAtamajhosayaMtA satthArameva pharusaM vadaMti / / 191. sIlamaMtA uvasaMtA saMkhAe rIyamANA / asIlA aNuvayamANassa bitiyA maMdassa baalyaa| NiyaTTamANA vege AyAragoyaramAikkhaMti, NANabbhaTThA daMsaNalUsiNo / NamamANA vege jIvitaM vipprinnaametiN.| . puTThA vege NiyaTRti jIvitasseva kAraNA / NikkhaMta pi tesiM duNNikkhaMtaM bhavati / bAlavayaNijjA hu te NarA puNo puNo jAtiM pakappeti / adhe saMbhavaMtA viddAyamANA, ahamaMsIti viukkase / udAsINe pharusaMvadaMti, paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe athehiN| taM medhAvI jANejjA dhammaM / 190. isa prakAra ve ziSya dina aura rAta meM (svAdhyAya-kAla meM) una mahAvIra aura prajJAnavAna (guruMoM) dvArA (pakSiyoM ke baccoM ke prazikSaNa-saMvarddhana krama kI taraha) kramazaH prazikSita/saMvarddhita kiye jAte haiN| __una (AcAryAdi) se vizuddha jJAna pAkara (bahuzruta banane para) upazamabhAva ko chor3akara (jJAna prApti se garvita hokara) kucha ziSya kaThoratA apanAte haiM / arthAt - gurujanoM kA anAdara karane lagate haiN| ve brahmacarya meM nivAsa karake bhI usa (AcAryAdi kI) AjJA ko 'yaha (tIrthaMkara kI AjJA) nahIM hai', aisA mAnate hue (gurujanoM ke vacanoM kI avahelanA kara dete haiN|) kucha vyakti (AcAryAdi dvArA) kathita (AzAtanA Adi ke duSpariNAmoM) ko suna-samajhakara hama (AcAryAdi se) sammata yA utkRSTa saMyamI jIvana jIeMge' isa prakAra ke saMkalpa se pravrajita hokara ve (mohodayavaza) apane saMkalpa ke prati susthira nahIM rhte| ve vividha prakAra (IrSyAdi) se jalate rahate haiM, kAma-bhogoM meM gRddha yA (Rddhi, rasa aura sukha kI saMvRddhi meM) race-pace rahakara (tIrthaMkaroM dvArA) prarUpita samAdhi (saMyama) ko nahIM apanAte, zAstA (AcAryAdi) ko bhI ve kaThora vacana kaha dete haiN| 191. zIlavAn, upazAnta evaM prajJApUrvaka saMyama-pAlana meM parAkrama karane vAle muniyoM ko ve azIlavAn kahakara badanAma karate haiN| __yaha una mandabuddhi logoM kI dUsarI mUr3hatA (ajJAnatA) hai| I an sm 'akkhAtaM soccA NisammA ya' yaha pAThAntara svIkAra karake cUrNikAra ne artha diyA hai - "akkhAtA gaNadharehi therehiM vA, tesiM soccA NisammA ya / " gaNadharoM yA sthaviroM ke dvArA kahe hue pravacanoM ko sunakara aura vicAra karake / isake badale 'puNo puNo gabbhaM pagappeti' pATha cUrNikAra ne mAnA hai| artha hotA hai - punaH punaH mAtA ke garbha meM AtA hai| 'pagaMthe' pada kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI 1-"aduvatti ahavA kattha zlAghAyAM, katthaNaM ti vaDDaNaM ti vA maddaNaM ti vA egaTThA, Na paDisedhaNe, pagaMtha abhaNaMto ceva muhamakkaDiyAhi vA...taM hiileNti|" - athavA kattha dhAtu zlAghA (AtmaprazaMsA) artha meM hai, ataH katthana-varddhana - car3hA-car3hA kara kahanA, athavA mardana karanA-bAta ko bAra-bAra piSTapeSaNa krnaa| katthaNaM, vaNaM, maddaNaM, ye ekArthaka haiN| 'na' niSedha artha meM hai| prakatthana na karake kaI loga muMha macakor3anA Adi mukha ceSTAe~ karate hue usakI hIlanA (nindA) karate haiN| isase pratIta hotA hai - cUrNikAra ne 'pagaMthe' ke badale 'apagaMthe' zabda svIkAra kiyA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 110-191 203 kucha saMyama se nivRtta hue (yA veza parityAga kara dene vAle) loga (AcAra-sampanna muniyoM ke) AcAravicAra kA bakhAna karate haiM, (kintu) jo jJAna se bhraSTa ho gae, ve samyagdarzana ke vidhvaMsaka hokara (svayaM cAritra-bhraSTa ho jAte haiM, tathA dUsaroM ko bhI zaMkAgrasta karake sanmArga se bhraSTa kara dete haiN)| kaI sAdhaka (AcAryAdi ke prati yA tIrthaMkarokta zrutajJAna ke prati) nata (samarpita) hote hue bhI (mohodayavaza) saMyamI jIvana ko bigAr3a dete haiN| kucha sAdhaka (parISahoM se) spRSTa (AkrAnta) hone para kevala (sukhapUrvaka) jIvana jIne ke nimitta se (saMyama aura saMyamIveza se) nivRtta ho jAte haiM - saMyama chor3a baiThate haiN| una (saMyama ko chor3a dene vAloM) kA gRhavAsa se niSkramaNa bhI durniSkramaNa ho jAtA hai, kyoMki sAdhAraNa (ajJa) janoM dvArA bhI ve nindanIya ho jAte haiM tathA (Rddhi, rasa aura viSaya-sukhoM meM Asakta hone se) ve punaH punaH janma dhAraNa karate haiN| jJAna-darzana-cAritra meM ve nIce ke stara ke hote hue bhI apane Apako hI vidvAn mAnakara 'maiM hI sarvAdhika vidvAn hU~', isa prakAra se DIMga mArate haiN| jo unase udAsIna (madhyastha) rahate haiM, unheM ve kaThora vacana bolate haiM / ve (una madhyastha muniyoM ke pUrva-Acarita-gRhavAsa ke samaya kie hue) karma ko lekara bakavAsa (nindya vacana) karate haiM, athavA asatya Aropa lagAkara unheM badanAma karate haiM, (athavA unakI aMgavikalatA yA mukhaceSTA Adi ko lekara unheM apazabda kahate haiN)| buddhimAn muni (ina sabako ajJa evaM dharma-zUnya jana kI ceSTA samajhakara) apane dharma (zrutacAritra rUpa muni dharma) ko bhalIbhAMti jaane-phcaane| vivecana - isa uddezaka meM Rddhigarva, rasagarva aura sAtA (sukha) garva ko lekara sAdhaka jIvana ke utAracar3hAvoM kA vibhinna pahaluoM se vizleSaNa karake ina tIna gauM (gauravoM) kA parityAga kara vizuddha saMyama meM parAkrama karane kI preraNA dI gayI hai| 'paNNANamuvalabbha...' - isa paMkti ke dvArA zAstrakAra ne garva hone kA rahasya khola diyA hai| munidharma jaisI pavitra ucca saMyama-sAdhanA meM pravrajita hokara tathA varSoM taka parAkramI jJAnI gurujanoM dvArA aharniza vAtsalyapUrvaka kramazaH prazikSita-saMvarddhita kiye jAne para bhI kucha ziSyoM ko jJAna kA garva ho jAtA hai| bahuzruta hoM jAne ke mada meM unmatta hokara ve gurujanoM dvArA kie gae samasta upakAroM ko bhUla jAte haiM, unake prati vinaya, namratA, Adara-satkAra, bahumAna, bhaktibhAva Adi ko tAka meM rakha dete haiM, jJAna-darzana-cAritra se unake ajJAna mithyAtva evaM krodhAdi kA upazama hone ke badale prabala mohodayavaza vaha upazamabhAva ko sarvathA chor3akara upakArI gurujanoM ke prati kaThoratA dhAraNa kara lete haiN| unheM ajJAnI, kudRSTi-sampanna evaM cAritrabhraSTa batAne lagate haiN| prastuta sUtra meM Rddhigaurava ke antargata jJAna-Rddhi kA garva kitanA bhayaMkara hotA hai, yaha batAyA gayA hai| jJAnagarvasphIta sAdhaka gurujanoM ke sAtha vitaNDAvAda meM utara jAtA hai| jaise - kisI AcArya ne apane ziSya ko kinhIM zabdoM kA rahasya batAyA, isa ziSya ne prativAda kiyA - Apa nahIM jaante| ina zabdoM kA yaha artha nahIM hotA, jo Apane batAyA hai / athavA usake sahapAThI kisI sAdhaka ke dvArA yaha kahane para ki hamAre AcArya aisA batAte haiM, vaha (avinIta evaM garvasphIta) tapAka se uttara detA hai - "are ! vaha buddhi-vikala hai, usakI vANI bhI kuNThita hai, vaha kyA jAnatA hai ? tU bhI usake dvArA tote kI taraha par3hAyA huA hai, tere pAsa na koI tarka-vitarka hai, na yukti hai|" isa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 204 prakAra kucha akSaroM ko durAgrahapUrvaka pakar3akara vaha jJAnalava - durvigdha vyakti mahAn upazama ke kAraNa bhUta jJAna ko bhI viparIta rUpa dekara apanI uddhatatA prakaTa karatA huA kaThora vacana bolatA hai / 1 'ANaM taM Notti maNNamANA' - kucha sAdhaka jJAna-samRddhi ke garva ke atirikta sAtA (sukha) ke kAlpanika gaurava kI taraMgoM meM bahakara gurujanoM ke sAnnidhya meM varSoM rahakara bhI unake dvArA anuzAsita kiye jAne para tapAka se unakI AjJA ko ThukarA dete haiM aura kaha baiThate haiM - ' zAyada yaha tIrthaMkara kI AjJA nahIM hai| 'No' zabda yahA~ AMzika niSedha ke artha meM prayukta hai| isalie 'zAyada' zabda vAkya ke Adi meM lagAyA gayA hai| athavA sAtA - gaurava kI kaMlpanA meM bahakara sAdhaka apavAda sUtroM kA Azraya lekara cala par3atA hai, jaba AcArya unheM utsarga sUtrAnusAra * calane ke lie prerita karate haiM to ve kaha dete haiM - 'yaha tIrthaMkara kI AjJA nahIM hai|' vastutaH aise sAdhaka zArIrika sukha talAza meM apavAda mArga kA Azraya lete haiN| 2 kI 'samaNuNNA jIvissAmo' - gurujanoM dvArA avinaya - AzAtanA aura cAritra bhraSTatA ke duSpariNAma batAye jAne para ve cupacApa suna-samajha lete haiM, lekina usa para AcaraNa karane kI apekSA ve gurujanoM ke samakSa kevala saMkalpa bhara kara lete haiM ki 'hama utkRSTa saMyamI jIvana jiieNge|' Azaya yaha hai ki ve AzvAsana dete haiM ki 'hama Apake manojJa - manonukUla hokara jiieNge|' yaha eka artha hai| dUsarA vaikalpika artha yaha bhI hai - 'hama samanojJa- lokasammata hokara jiieNge|' janatA meM pratiSThA pAnA aura apanA prabhAva logoM para DAlanA yaha yahA~ 'lokasammata' hone kA artha hai / isa lie maMtra, yaMtra, taMtra, jyotiSa, vyAkaraNa, aMgasphuraNa Adi zAstroM kA adhyayana karake loka-pratiSThita hokara jInA hI ve apane sAdhu-jIvana kA lakSya banA lete haiN| gurujanoM dvArA kahI bAtoM ko kAnoM se sunakara, jarA-sA socakara raha jAte haiM / 4 jo sAdhaka Rddhi-gaurava, rasa gaurava - doSoM se grasta sAdhaka' (paMcendriya - viSaya - rasa) gaurava aura sAtA-gaurava, ina tInoM gaurava doSoM ke zikAra bana jAte haiM, ve nimnokta durguNoM se ghira jAte haiM - (1) ratnatrayarUpa mokSamArga para calane ke saMkalpa ke prati ve sacce nahIM rahate / (2) zabdAdi kAma-bhogoM meM atyanta Asakta jAte haiN| (3) tInoM gauravoM ko pAne ke lie aharniza lAlAyita rahate haiN| (4) tIrthaMkaroM dvArA kathita samAdhi (indriyoM aura mana para niyantraNa) kA sevana - AcaraNa nahIM karate / (5) IrSyA, dveSa, kaSAya Adi se jalate rahate haiM / (6) zAstA (AcAryAdi) dvArA zAstravacana prastuta karake anuzAsita kiye jAne para kaThora vacana bolate haiN| * cUrNikAra 'kAmehiM giddhA ajjhovavaNNA' kA artha karate haiM - zabdAdi kAryoM meM gRddha adhikAdhika grasta / Asakta evaM 1. 2. 3. 4. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 226 ke anusAra (kha) "anyaiH svecchAracitAn artha-vizeSAn zrameNa vijJAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAdatyaMgAni darpeNa // " AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 226 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 227 ke AdhAra para AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 227 - - - ( uddhRta) - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 226 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 190-191 205 'satthArameva parusaM vadaMti' - isa paMkti ke do artha vRttikAra ne sUcita kiye haiM - (1) AcAryAdi dvArA zAstrAbhiprAyapUrvaka prerita kie jAne para bhI usa zAstA ko hI kaThora bolane lagate haiM'Apa isa viSaya meM kucha nahIM jAnate / maiM jitanA sUtroM kA artha, zabda-zAstra, gaNita yA nimitta (jyotiSa) jAnatA hU~, usa prakAra se utanA dUsarA kauna jAnatA hai ?' isa prakAra AcAryAdi zAstA kI avajJA karatA huA vaha tIkhe zabda kaha DAlatA hai| (2) athavA zAstA kA artha zAsanAdhIza tIrthaMkara Adi bhI hotA hai| ataH yaha artha bhI sambhava hai ki zAstA arthAt tIrthaMkara Adi ke lie bhI kaThora zabda kaha dete haiM / zAstra ke artha karane meM yA AcaraNa meM kahIM bhUla ho jAne para AcAryAdi dvArA prerita kie jAne para ve kaha dete haiM - tIrthaMkara isase adhika kyA kaheMge ? ve hamArA galA kATane se bar3hakara kyA kaheMge? isa prakAra zAstrakAroM ke sambandha meM bhI ve mithyA bakavAsa kara dete haiN|' doharI mUrkhatA - tIna prakAra ke gaurava ke cakkara meM par3e hue aise sAdhaka pahalI mUrkhatA to yaha karate haiM ki bhagavad-upadiSTa vinaya Adi yA kSamA, mArdava Adi munidharma ke unnata patha ko chor3akara suvidhAvAdI bana jAte haiM, apanI sukha-suvidhA, mithyA pratiSThA evaM alpajJatA ke AdhAra para AsAna rAste para calane lagate haiM, jaba koI gurujana roka-Toka karate haiM, to kaThora zabdoM meM unakA prativAda karate haiN| phira dUsarI mUrkhatA yaha karate haiM ki jo zIlavAn upazAnta aura samyak prajJApUrvaka saMyama meM parAkrama kara rahe haiM, una para kuzIlavAn hone kA doSAropaNa karate haiM / athavA unake pIche logoM ke samakSa 'kuzIla' kahakara unakI nindA karate haiN| isa pada kA anya naya se yaha artha bhI hotA hai - svayaM cAritra se bhraSTa ho gayA, yaha eka mUrkhatA hai, dUsarI mUrkhatA hai - utkRSTa saMyamapAlakoM kI nindA yA badanAmI krnaa| tIsare naya se yaha artha bhI ho sakatA hai - kisI ne aise sAdhakoM ke samakSa kahA ki 'ye bar3e zIlavAn haiM, upazAnta haiM, taba usakI bAta kA khaNDana karate hue kahanA ki itane sAre upakaraNa rakhane vAle ina logoM meM kahA~ zIlavattA hai yA upazAntatA hai ? yaha usa nindaka evaM hInAcArI kI mUrkhatA hai| 21 _ 'NiyaTTamANA0' - kucha sAdhaka sAtAgaurava-vaza sukha-suvidhAvAdI bana kara munidharma ke maulika saMyama-patha se yA saMyamI veSa se bhI nivRtta ho jAte haiM, phira bhI ve vinaya ko nahIM chor3ate, na hI kisI sAdhu para doSAropaNa karate haiM, na kaThora bolate haiM, arthAt ve garvasphIta hokara doharI mUrkhatA nahIM krte| ve apane AcAra meM dambha, dikhAvA nahIM karate, na hI jhUThA bahAnA banAkara apavAda kA sevana karate haiM, kintu sarala evaM spaSTa hRdaya se kahate haiM - 'muni dharma kA maulika AcAra to aisA hai, kintu hama utanA pAlana karane meM asamartha haiN| ve yoM nahIM kahate ki 'hama jaisA pAlana karate haiM, vaisA hI sAdhvAcAra hai| isa samaya duHSama-kAla ke prabhAva se bala, vIrya Adi ke hrAsa ke kAraNa madhyama mArga (madhyama AcaraNa) hI zreyaskara hai, utkRSTa AcaraNa kA avasara nahIM hai / jaise sArathI ghor3oM kI lagAma na to adhika khIMcatA hai aura na hI DhIlI chor3atA hai, aisA karane se ghor3e ThIka calate haiM, isI prakAra kA (muniyoM kA AcAra rUpa) yoga sarvatra prazasta hotA hai| 3' 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 227 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 227 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 227 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha . 'NANabbhaTThA daMsaNalUsiNo' - jJAnabhraSTa aura samyagdarzana ke vidhvaMsaka ina donoM prakAra ke lakSaNoM se yukta sAdhaka bahuta khataranAka hote haiN| ve svayaM to cAritra se bhraSTa hote hI haiM, anya sAdhakoM ko bhI apane dUSaNa kA cepa lagAte haiM, unheM bhI samyagdarzana aura samyagjJAna se bhraSTa karake sanmArga se vicalita kara dete haiN| unase sAvadhAna rahane kI sUcanA yahA~ dI gayI hai| __'NamamANA0' - kucha sAdhaka aise hote haiM, jo gurujanoM, tIrthaMkaroM tathA unake dvArA upadiSTa jJAna, darzana, cAritra Adi ke prati vinIta hote haiM, hara samaya ve dabakara, jhukakara, namakara calate haiM, kaI bAra ve apane doSoM ko chipAne yA aparAdhoM ke prakaTa ho jAne para prAyazcitta yA daNDa adhika na de deM, isa abhiprAya se gurujanoM tathA anya sAdhuoM kI prazaMsA, cApalUsI evaM vandanA karate rahate haiN| para yaha saba hotA hai - gaurava tripuTI ke cakkara meM par3akara karmodayavaza saMyamI jIvana ko bigAr3a lene ke kAraNa / isalie unakI namana Adi kriyAe~ kevala dravya se hotI haiM bhAva se nhiiN| 'puTThA vege NiyaTRti' - kucha sAdhaka inhIM tIna gauravoM se pratibaddha hote haiM, asaMyamI jIvana-sukha-suvidhApUrvaka jindagI ke kAraNa se| kintu jyoM hI parISahoM kA Agamana hotA hai, tyoM hI ve kAyara banakara saMyama se bhAga khar3e hote haiM, saMyamI veza bhI chor3a baiThate haiN| _ 'adhe saMbhavatA viddAyamANA' - kucha sAdhaka saMyama ke sthAnoM se nIce gira jAte haiM, athavA avidyA ke kAraNa adhaHpatana ke patha para vidyamAna hote haiM, svayaM alpajJAnayukta hote hue bhI hama vidvAn haiM ', isa prakAra se apanI mithyA zlAghA (prazaMsA) karate rahate haiM / tAtparya yaha hai ki thor3A-bahuta jAnatA huA bhI aisA sAdhaka garvonnata hokara apanI DIMga hAMkatA rahatA hai ki 'maiM bahuzruta hU~, AcArya ko jitanA zAstrajJAna hai, utanA to maiMne alpa samaya meM hI par3ha liyA thaa| itanA hI nahIM, vaha jo sAdhaka usakI abhimAna bharI bAta sunakara madhyastha yA mauna bane rahate haiM, usakI hA~ meM hA~ nahIM milAte, athavA bahuzruta hone ke kAraNa jo rAga-dveSa aura azAnti se dUra rahate haiM, unheM bhI ve kaThora zabda bolate haiN| unameM se kisI ke dvArA kisI galatI ke viSaya meM jarA-sA izArA karane para vaha bhar3aka uThatA hai - pahale apane kRtya-akRtya ko jAna lo, taba dUsaroM ko upadeza denaa| 2 ' 'paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe atahehiM' - garvasphIta sAdhaka udyata hokara kaThora zabda hI nahIM bolatA, vaha anya do upAya bhI una suvihita madhyastha sAdhakoM ko dabAne yA logoM kI dRSTi meM girAne ke lie apanAtA hai - (1) usa sAdhu ke pUrvAzrama ke kisI karma (dhaMdhe yA duzcaraNa) ko lekara kahanA - tU to vahI lakaDahArA hai na? athavA ta vahI cora hai na ? (2) athavA usakI kisI aMga-vikalatA ko lekara mu~ha macakor3anA Adi vyartha ceSTAeM karate hue avajJA krnaa| 3 cUrNikAra ne inake atirikta eka aura artha kI kalpanA kI hai - katthana, varddhana aura mardana - ye tInoM ekArthaka haiN| atathya - (mithyA) zabdoM se AtmazlAghA karanA yA choTI-sI bAta ko bar3hAkara kahanA yA bAra-bAra eka hI bAta ko kahate rhnaa|| 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 228 (kha) "jo jattha hoi bhaggo,ovAsaM soparaM aviNdNto| gatuM tattha'cayaMto imaM pahANaM ghoseti // " 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 228 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 228 4. AcA0 cUrNi mUla pATha sUtra 191 kA TippaNa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 192-195 207 bAla kA nikRSTAcaraNa 192. adhammaTThI tumaM si NAma bAle AraMbhaTThI aNuvayamANe, haNamANe, ghAtamANe, haNato yAvi smnnujaannmaanne| ghore dhamme udIrite / uvehati NaM annaannaae| esa visaNNe vitadde / viyAhite tti bemi| 193. kimaNeNa bho jaNeNa karissAmi tti maNNamANA evaM pege vadittA mAtaraM pitaraM heccA NAtao ya pariggahaM vIrAyamANA samuTThAe avihiMsA suvvatA daMtA / passa dINe uppaie pddivtaamaanne| vasaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhvNti| 194. ahemegesiM siloe pAvae bhavati - se samaNavinbhaMte / 3 smnnvinbhNte| pAsahege samaNNAgatehiM asamaNNAgae NamamANehi aNamamANe viratehiM avirate davitehiM advite| 195. abhisameccA paMDite mehAvI NiTThiyaDhe vIre AgameNaM sadA parikkamejAsi tti bemi / ||cuttho uddesao sammatto // 192. (dharma se patita hone vAle ahaMkArI sAdhaka ko AcAryAdi isa prakAra anuzAsita karate haiM -) tU adharmArthI hai, bAla - (ajJa) hai, ArambhArthI hai, (ArambhakartAoM kA) anumodaka hai, (tU isa prakAra kahatA hai -) prANiyoM kA hanana karo - (athavA tU svayaM prANighAta karatA hai); dUsaroM se prANivadha karAtA hai aura prANiyoM kA vadha karane vAle kA bhI acchI taraha anumodana karatA hai| (bhagavAn ne) ghora (saMvara-nirjarArUpa duSkara-) dharma kA pratipAdana kiyA hai, tU AjJA kA atikramaNa kara usakI upekSA kara rahA hai| vaha (adharmArthI tathA dharma kI upekSA karane vAlA) viSaNNa (kAma-bhogoM kI kIcar3a meM lipta) aura vitarda (hiMsaka) kahA gayA hai| - aisA maiM kahatA huuN| 193. o (Atman !) isa svArthI svajana kA (yA manojJa bhojanAdi kA) maiM kyA karU~gA? yaha mAnate aura kahate hue (bhI) kucha loga mAtA, pitA, jJAtijana aura parigraha ko chor3akara vIra vRtti se muni dharma meM samyak prakAra se utthita/pravrajita hote haiM; ahiMsaka, suvratI aura dAnta bana jAte haiN| (he ziSya ! parAkrama kI dRSTi se) dIna aura (pahale siMha kI bhAMti pravrajita hokara aba) patita banakara girate hue sAdhakoM ko tU dekha ! ve viSayoM se pIr3ita kAyara jana (vratoM ke) vidhvaMsaka ho jAte haiN| 1. 'vitadde' ke badale pAThAntaraM milate haiM - 'vitaDDe, vitaMDe' nirarthaka vivAda vitaMDA kahalAtA hai| vitaMDA karane vAle ko vitaMDa kahate haiN| vitaDu zabda kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - vivihaM tddddo...vitddddo|" - vividha prakAra ke tarda (hiMsA ke prakAra) vitaDDa haiN| isake badale nAgArjunIya sammata pAThAntara isa prakAra hai - 'samaNA bhavissAmo aNagArA akiMcaNA aputtA apasU avihiMsagA suvvatA daMtA paradattabhoiNo pAvaM kammaM No karissAmo smutttthaae|' - hama munidharma ke lie samutthita hokara anagAra, akiMcana, aputra, aprasU, (mAtRvihIna) avihiMsaka, suvrata, dAnta, paradatta - bhojI zramaNa baneMge, pApakarma nahIM kreNge|" cUrNi meM isake badale 'samaNavitate samaNavitaMte' pATha svIkAra karake artha kiyA hai - 'vivihaM taMto vitaMto, samaNattaNeNa vivihaM taMto jaM bhaNitaM upappavatati' - arthAt - vividha taMta yA taMtra (prapaMca) vitaMta hai| jisake zramaNatva meM vividha taMtra (prapaMca) haiM, vaha zramaNavitaMta yA zramaNa-vitaMtra hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 (yaha bhI) dekha ! saMyama se bhraSTa hone vAle kaI muni utkRSTa AcAra vAloM ke bIca zithilAcArI, (saMyama ke prati) nata/samarpita muniyoM ke bIca (saMyama ke prati) asamarpita (sAvadya pravRtti - parAyaNa), virata muniyoM ke bIca avirata tathA (cAritrasampanna) sAdhuoM ke bIca ( cAritrahInaM) hote haiN| 195. (isa prakAra saMyama bhraSTa sAdhakoM tathA saMyama bhraSTatA ke pariNAmoM ko) nikaTa se bhalI-bhA~ti jAnakara paNDita, medhAvI, niSThitArtha ( kRtArtha) vIra muni sadA Agama ( - meM vihita sAdhanApatha) ke anusAra (saMyama meM) parAkrama kare / - aisA maiM kahatA hU~ / AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 194. unameM se kucha sAdhakoM kI zlAghArUpa kIrti pApa rUpa ho jAtI hai; (badanAmI kA rUpa dhAraNa kara letI ." yaha zramaNa vibhrAnta ( zramaNa dharma se bhaTaka gayA) hai, yaha zramaNa vibhrAnta hai / " vivecana - pichale sUtroM meM zruta Adi ke mada se unmatta zramaNa kI mAnasika evaM vAcika hIna vRttiyoM kA nidarzana karAyA gayA hai / sUtrakAra ne bar3I manauvaijJAnika pakar3a se usake cintana aura kathana kI apavRttiyoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai| aba ina agale cAra sUtroM meM usakI aniyantrita kAyika ceSTAoM kA varNana kara gaurava - tyAga kI vyAkhyA hai| 'aNuvayamANe' - yaha usa avinIta, garvasphIta aura gauravatraya se grasta ucchRMkhala sAdhaka kA vizeSaNa hai| isakA artha vRttikAra ne yoM kiyA hai - (guru Adi use zikSA dete haiM -) tU gauravatraya se anubaddha hokara pacana - pAcanAdi kriyAoM meM pravRtta hai aura unameM jo gRhastha pravRtta haiM, unake samakSa tU kahatA haiM - 'isameM kyA doSa hai ? zarIra rahita hokara koI bhI dharma nahIM pAla sktaa| isalie dharma ke AdhArabhUta zarIra kI prayatnapUrvaka rakSA karanA cAhie / ' aisA adharmayukta kathana karane vAlA AcArahIna sAdhaka hai / 1 'vitadde' - ' vitarda' zabda ke vRttikAra ne do artha kie haiM (1) vividha prakAra se hiMsaka, (2) saMyamaghAtaka zatru yA saMyama ke pratikUla / cUrNikAra ne isake do rUpa prastuta kie haiM - vitaDDa aura vitaMDa / jo vividha prakAra se hiMsaka ho vaha vitaDDa aura jo vitaMDAvAdI ho vaha vitaMDa / 1. 2. 'uppaie paDivatamANe' - isa pada meM una sAdhakoM kI dazA kA citraNa hai, jo pahale to vIra vRtti se svajana, jJAtijana, parigraha Adi ko chor3a kara virakta bhAva dikhAte hue pravrajita hote haiM, eka bAra to ve ahiMsaka, dAnta aura suvratI bana kara logoM ko atyanta prabhAvita kara dete haiM, parantu bAda meM jaba unakI prasiddhi aura prazaMsA adhika hone lagatI hai, pUjA-pratiSThA bar3ha jAtI hai, unheM sukha-suvidhAe~ bhI adhika milane lagatI haiM, khAna-pAna bhI svAdiSTa, gariSTha milatA hai, cAroM ora mAnava - medinI kA jamaghaTa aura ThATha-bATa lagA rahatA hai, taba ve indriya sukhoM kI ora jhuka jAte haiM, unakA zarIra bhI sukumAra bana jAtA hai, taba ve saMyama meM parAkrama kI apekSA se dIna-hIna aura tInoM gauravoM ke dAsa bana jAte haiN| isI bAta ko zAstrakAra kahate haiM- 'uThakara punaH girate hue sAdhakoM ko tU dekha / 3" 3. - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 228 (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 228 (kha) AcArAMga cUrNi - AcA0 mUla pATha sUtra 192 kI TippaNI AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 229 ke AdhAra para Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 196 209 'samaNavinbhaMte' - yaha usa sAdhaka ke lie kahA gayA hai, jo zramaNa hokara AraMbhArthI, indriya-viSaya-kaSAyoM se pIr3ita, kAyara evaM vrata-vidhvaMsaka ho gae haiN| yaha zramaNa hokara vividha prakAra se bhrAnta ho gayA-bhaTaka gayA hai zramaNadharma se / cUrNikAra ne pATha svIkAra kiyA hai - 'smnnvitNte'| usakA artha phalita hotA hai - jisake zramaNatva meM vividha taMta yA taMtra (prapaMca) haiM, use zramaNa-vitanta yA zramaNa-vitaMtra kahate haiN| . 'davitehiM' - dravyika vaha hai, jisake pAsa dravya ho| dravya kA artha dhana hotA hai, sAdhu ke pAsa jJAnAdi ratnatraya rUpa dhana hotA hai, athavA dravya kA artha bhavya hai - muktigamana yogya hai| 2 dravika kA artha dayAlu bhI hotA hai| "NiTThiyaDhe' - kA artha niSThitArtha - kRtArtha hotA hai| jo AtmatRpta ho, vahI kRtArtha ho sakatA hai / AtmatRpta vahI ho sakatA hai, jisakI viSaya-sukhoM kI pipAsA sarvathA bujha gayI ho| isalie vRttikAra ne isakA artha kiyA hai - "viSayasukha-niSpipAsaH nisstthitaarth|' 3 isa prakAra prastuta uddezaka meM gaurava-tyAga kI ina vividha preraNAoM para sAdhaka ko dattacitta hokara bhautika pipAsAoM se mukta hone kI zikSA dI gayI hai| // caturtha uddezaka samApta paJcama uddesao paMcama uddezaka titikSu-dhUta kA dharma kathana 196. se gihesu gihataresu vA gAmesu vA gAmaMtaresu vA Nagaresu vA NagaraMtaresu vA jaNavaesu vA 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 230 (kha) AcArAMga cUrNi AcA0 mUla pATha TippaNI 194. AcArAMga cUrNi - AcA0 mUla pATha TippaNI sUtra 194 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 230 pUrNisammata pAThAntara aura usakA artha dekhie - 'gAmaMtaraMtu gAmato gAmANaM vA aMtaraM gAmaMtaraM paMtho upphovaa| evaM nagaresu vA nagaraMtaresu vA jAva rAyahANIsuvA raayhaanniaNtresuvaa|' ettha saNNigAso kAyavvo atthato, taM jahA - gAmassa ya nagarassa ya aMtaye, evaM gAmassa kheDassa ya aMtare, jAva gAmassa rAyahANIe ya, evaM ekekaM chadde teNaM jAva apacchime rAyahANIe y| evaM ekeka tesu juhaddidvesu ThANesu jaNavayaMtaresu vA" isa vivecana ke anusAra cUrNisammata pAThAntara hai - 'gAmaMtaresu vA kheDesuvA kheDaMtaresu vA kabbaDesuvA kabbaDaMtaresu vA maDaMbesu vA maDaMbaMtaresu vA doNamuhesu vA doNamuhaMtaresu vA paTTaNesu vA paTTaNaMtaresu vA Agaresu vA AgaraMtaresu vA Asamesu vA AsamaMtaresu vA saMvAhesu vA saMvAhaMtaresu vA rAyahANIsu vA rAyahANiaMtaresu vA (jaNavaesu vA) jaNavayaMtaresu vaa'| arthAt - grAma aura nagara ke bIca meM grAma aura kher3a ke bIca meM yAvat grAma aura rAjadhAnI tk| isI prakAra una yathoddiSTa sthAnoM meM se eka-eka bIca meM DAlanA cAhie - jaNavayaMtaresu vA tk| taba pATha isa prakAra hogA jo ki Upara batAyA gayA hai| cUrNisammata pATha yahI pratIta hotA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jaNavayaMtaresu vA saMtegatiyA jaNA lUsagA bhavaMti aduvA phAsA phusNti| te phAse puTTho dhIro adhiyAsae oe smitdNsnne| dayaM logassa jANittA pAINaM paDINaM dAhiNaM uvINaM Aikkhe vibhae kiTTe vedavI / se uTThiesu vA aNuTThiesu vA sussUsamANesu pavedae saMtiM viratiM uvasamaM NivvANaM soyaviyaM ajaviyaM maddaviyaM lAghaviyaM aNativattiyaM savvesiM pANANaM savvesiM bhUtANaM savvesiM jIvANaM savvesiM sattANaM, aNuvIi bhikkhU dhmmmaaikkhejaa| 197. aNuvIi bhikkhU dhammamAikkhamANe No attANaM AsAdejjA No paraM AsAdejA No aNNAI pANAI bhUyAiM jIvAI sattAiM aasaadejaa| se aNAsAdae aNAsAdamANe vajjhamANANaM pANANaM bhUtANaM jIvANaM sattANaM jahA se dIve asaMdINe evaM se bhavati saraNaM mhaamunnii| evaM se udvite ThitappA aNihe acale cale abahilesse parivvae / saMkhAya pesalaM dhammaM diTThimaM pariNivvuDe / 198. tamhA saMgaM ti paashaa| gaMthehiM gaDhitANarA visaNNA kaamvNtaa| tamhA lUhAto No privittsejjaa| jassime AraMbhA savvato savvattAe supariNNAtA bhavaMti jassime lUsiNo No parivittasaMti, se vaMtA kodhaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca / esa tiuTTe viyAhite tti bemi| kAyassa viyAvAe esa saMgAmasIse viyAhie / se hu pAraMgame muNI / avi hammamANe phalagAvataTThI kAlovaNIte kaMkheja kAlaM jAva sarIrabhedo tti bemi| ||pNcm uddezaka sammatto // 196. vaha (dhUta/zramaNa) gharoM meM, gRhAntaroM meM (gharoM ke Asa-pAsa), grAmoM meM, grAmAntaroM (grAmoM ke bIca) meM, nagaroM meM, nagarAntaroM (nagaroM ke antarAla) meM, janapadoM meM yA janapadAntaroM (janapadoM ke bIca) meM (AhArAdi ke lie vicaraNa karate hue athavA kAyotsarga meM sthita muni ko dekhakara) kucha vidveSI jana hiMsaka-(upadravI) ho jAte haiM, (ve anukUla yA pratikUla upasarga dete haiN)| athavA (sardI, garmI, DA~sa, macchara Adi pariSahoM ke) sparza (kaSTa) prApta hote haiN| unase spRSTa hone para dhIra muni una sabako (samabhAva se) sahana kre| rAga aura dveSa se rahita (niSpakSa) samyagdarzI (yA samitadarzI) evaM AgamajJa muni loka (=prANijagata) para dayA/anukampA bhAvapUrvaka pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa sabhI dizAoM aura vidizAoM meM (sthita) jIvaloka ko dharma kA AkhyAna (upadeza) kre| usakA vibheda karake, dharmAcaraNa ke suphala kA pratipAdana kre| 1. 'vajjhamANANaM' ke badale cUrNi meM bujjhamANANaM pANANaM' pATha svIkRta hai, jisakA artha hai - jo prANa, bhUta, jIva aura sattva bodha pAe hue haiN| athavA bahijjamANANaM vA saMsArasamuddateNaM arthAt - saMsAra samudra kA anta (pAra) karake bAhara hone vaale| isake badale 'kAma-akkaMtA''kAmadhiSpitA' pATha bhI milate haiN| artha kramazaH yoM haiM - kAma se AkrAnta yA kAmagrasta yA kaamgRhiit| 'viyAvAe' ke badale pAThAntara - vivAghAe, viyAghAo, viopAe viyovAte viuvAte Adi haiN| kramazaH artha yoM haiM - vizeSa rUpa se vyAghAta, vyAghAta, (vinAza), vyApAta (vizeSa rUpa se paat)| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : paMcama uddezaka: sUtra 196-198 vaha muni sadjJAna sunane ke icchuka vyaktiyoM ke bIca, phira ve cAhe (dharmAcaraNa ke lie) utthita (udyata) hoM yA anutthita (anudyata), zAnti, virati, upazama, nirvANa, zauca (nirlobhatA), Arjava (saralatA), mArdava (komalatA), lAghava (aparigraha) evaM ahiMsA kA pratipAdana kare / 211 vaha bhikSu samasta prANiyoM, sabhI bhUtoM sabhI jIvoM aura samasta sattvoM kA hitacintana karake ( yA unakI vRttipravRtti ke anurUpa vicAra karake) dharma kA vyAkhyAna kare / 197. bhikSu vivekapUrvaka dharma kA vyAkhyAna karatA huA apane Apako bAdhA (AzAtanA) na pahu~cAe, na dUsare ko bAdhA pahu~cAe aura na hI anya prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko bAdhA pahu~cAe / kisI bhI prANI ko bAdhA na pahu~cAne vAlA tathA jisase prANa, bhUta, jIva aura sattva kA vadha ho, (aisA dharmavyAkhyAna na dene vAlA) tathA AhArAdi kI prApti ke nimitta bhI ( dharmopadeza na karane vAlA) vaha mahAmuni saMsArapravAha meM DUbate hue prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ke lie asaMdIna dvIpa kI taraha zaraNa hotA hai / isa prakAra vaha (saMyama meM) utthita, sthitAtmA (AtmabhAva meM sthita ), asneha, anAsakta, avicala (parISahoM aura upasargoM Adi se prakampita), cala (vihAracaryA karane vAlA), adhyavasAya (lezyA) ko saMyama se bAhara na le jAne vAlA muni (apratibaddha ) hokara parivrajana (vihAra) kare / vaha samyagdRSTimAn muni pavitra uttama dharma ko samyakrUpa meM jAnakara (kaSAyoM aura viSayoM) ko sarvathA upazAnta kare / 198. isake (viSaya- kaSAyoM ko zAnta karane ke lie tuma Asakti (Asakti ke vipAka) ko dekho| granthoM (parigraha) meM gRddha aura unameM nimagna bane hue, manuSya kAmoM se AkrAnta hote haiM / * isalie muni niHsaMga rUpa saMyama (saMyama ke kaSToM) se udvigna-khedakhinna na ho / jina saMgarUpa ArambhoM se (viSaya- nimagna) hiMsaka vRtti vAle manuSya udvigna nahIM hote, jJAnI muni una saba ArambhoM ko saba prakAra se, sarvAtmanA tyAga dete haiN| ve hI muni krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vamana karane vAle hote haiN| aisA muni troTaka (saMsAra - zRMkhalA ko tor3ane vAlA) kahalAtA hai| . aisA maiM kahatA hU~ / zarIra ke vyApAta ko (mRtyu ke samaya kI pIr3A ko ) hI saMgrAmazIrSa (yuddha kA agrima morcA ) kahA gayA hai| (jo muni usameM hAra nahIM khAtA), vahI (saMsAra kA ) pAragAmI hotA hai| (parISahoM aura upasargoM se athavA kisI ke dvArA ghAtaka prahAra se) Ahata hone para bhI muni udvigna nahIM hotA, balki lakar3I ke pATiye phalaka kI bhAMti (sthira yA kRza) rahatA hai / mRtyukAla nikaTa Ane para ( vidhivat saMlekhanA se zarIra aura kaSAya ko kRza banAkara samAdhimaraNa svIkAra karake mRtyu kI AkAMkSA na karate hue) jaba taka zarIra kA (AtmA se) bheda (viyoga ) na ho, taba taka vaha maraNakAla (AyuSya kSaya) kI pratIkSA kare / - aisA maiM kahatA hU~ / - vivecana - isa uddezaka meM pariSahoM aura upasargoM ko samabhAva se sahane aura viveka tathA samabhAvapUrvaka sabako unakI bhUmikA ke anurUpa dharmopadeza dene kI preraNA dI gayI hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ___ 'lUsaNA bhavaMti' - 'lUSaka' zabda hiMsaka, utpIr3aka, vinAzaka, krUra, hatyArA, hairAna karane vAlA, dUSita karane vAlA, AjJA na mAnane vAlA, virAdhaka Adi arthoM meM AcArAMga aura sUtrakRtAMga meM yatra-tatra prayukta huA hai| yahA~ prasaMgavaza lUSaka ke krUra, nirdaya, utpIr3aka, hiMsaka yA hairAna karane vAlA - ye artha ho sakate haiN| pAdavihArI sAdhuoM ko bhI aise lUSaka jaMgaloM, choTe se gAMvoM, janazUnya sthAnoM yA kabhI-kabhI gharoM meM bhI mila jAte haiM / zAstrakAra ne svayaM aise kaI sthAnoM kA nAma nirdeza kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki kisI bhI sthAna meM sAdhu ko aise upadravI tattva mila sakate haiM aura ve sAdhu ko taraha-taraha se hairAna-parezAna kara sakate haiM / ve upadravI yA hiMsaka tattva manuSya hI hoM, aisI bAta nahIM hai, devatA bhI ho sakate haiM, tiryaMca bhI ho sakate haiN| sAdhu prAyaH vicaraNazIla hotA hai, vaha akAraNa eka jagaha sthira nahIM rhtaa| isa dRSTi se vRttikAra ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki sAdhu ucca-nIca-madhyama kuloM (gRhoM) meM bhikSA Adi ke lie jA rahA ho, yA vibhinna grAmoM Adi meM ho, yA bIca meM mArga meM vihAra kara rahA ho, athavA kahIM guphA yA janazUnya sthAna meM kAyotsarga yA anya kisI svAdhyAya, dhyAna, pratilekhana, pratikramaNa Adi sAdhanA meM saMlagna ho, usa samaya saMyogavaza koI manuSya, tiryaMca yA deva dveSa-vaira-vaza yA kutUhala, parIkSA, bhaya, svarakSaNa Adi kI dRSTi se upadravI ho jAtA hai| nirmala, sarala, niSkalaMka, nirdoSa muni para akAraNa hI koI upasarga karane lagatA hai yA phira anukUla yA pratikUla parISahoM kA sparza ho jAtA hai| usa samaya dhUtavAdI (karmakSayArthI) muni ko zAnti, samAdhi aura saMyamaniSThA bhaMga na karate hue samabhAvapUrvaka unheM sahanA cAhie, kyoMki zAnti Adi dazavidha munidharma meM susthira rahane vAlA muni hI dUsaroM ko dharmopadeza dvArA sanmArga batA sakatA hai| ___'oe samitadaMsaNe' - ye donoM vizeSaNa muni ke haiN| inakA artha vRttikAra ne isa prakAra kiyA hai - oja kA artha hai - ekala, rAga-dveSa rahita hone se akelA / samita-darzana pada ke tIna artha kie gae haiM - (1) jisakA darzana samita-samyak ho gayA ho, vaha samyagdRSTi, (2) jisakA darzana (dRSTi, jJAna yA adhyavasAya) zamita - upazAnta ho gayA ho, vaha zamitadarzana aura (3) jisakI dRSTi samatA ko prApta kara cukI hai, vaha samita darzana - samadRSTi / 3 ina donoM vizeSaNoM se yukta muni hI upasarga/parISaha ko samabhAvapUrvaka saha sakatA hai| ___ 'oe' kA saMskRta rUpAntara 'otaH' karane para aisA artha bhI sambhava hai - apane AtmA meM ota-prota, jise zarIra Adi para-bhAva se koI vAstA na ho| aisA sAdhaka hI upasargoM aura parISahoM ko saha sakatA hai| dharmavyAkhyAna kyoM, kisako aura kaise? - sUtra 196 ke uttarArdha meM tInoM zaMkAoM kA samAdhAna kiyA gayA hai / vRttikAra ne use spaSTa karate hue kahA hai - dravyataH - prANiloka para dayA va anukampA buddhipUrvaka, kSetrataH - pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara - ina cAra dizAoM aura vidizAoM ke vibhAga kA bhalIbhA~ti nirIkSaNa karake dharmopadeza de, kAlataH - yAvajjIvana aura, bhAvataH - samabhAvI niSpakSa - rAga-dveSa rahita hokr| cU~ki sabhI prANiyoM ko duHkha apriya hai, sukha priya hai| sabhI sukha cAhate haiM - isa bAta ko AtmaupamyadRSTi se sadA taulakara jo svayaM ke lie pratikUla hai, use dUsaroM ke lie na kare, isa Atmadharma ko samajhakara khe| kintu vibhAga karake khe| yAMnI dravya, kSetra, kAla, bhAva kI dRSTi se bheda karake AkSepaNI Adi kathAvizeSoM se yA pAiasaddamahaNNavo pR0728 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 231 ke AdhAra para AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 232 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 196-198 213 prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtribhojana-virati Adi ke rUpa meM dharma kA-pRthakkaraNa kare tathA yaha bhI bhalIbhA~ti dekhe ki yaha puruSa kauna hai ? kisa devatAvizeSa ko namaskAra karatA hai ? arthAt kisa dharma kA anuyAyI hai, AgrahI hai yA anAgrahI hai ? isa prakAra kA vicAra kre| tadanantara vaha AgamavettA sAdhaka vrata, niyama, pratyAkhyAna, dharmAcaraNa Adi kA phala batAe - dharmopadeza kre| ___dharma-zrotA kaisA ho ? isa sambandha meM zAstra ke pAThAnusAra vRttikAra spaSTIkaraNa karate haiM - vaha AgamavettA sva-para siddhAnta kA jJAtA muni yaha dekhe ki jo bhAva se utthita pUrNa saMyama pAlana ke lie udyata hoM, unheM athavA sadaiva utthita svaziSyoM ko samajhAne ke lie athavA anutthita - zrAvakoM Adi ko, dharma-zravaNa ke jijJAsuoM ko athavA guru Adi kI paryupAsanA karane vAle upAsakoM ko saMsAra-sAgara pAra karane ke lie dharma kA vyAkhyAna kre| dharma ke kisa-kisa rUpa kA vyAkhyAna kare? isake lie zAstrakAra ne batAyA hai - 'sNti...anntivttiyN...|' 'aNativattiyaM' - zabda ke cUrNikAra ne do artha kie haiM 2 - (1) jisa dharmakathA se jJAna, darzana, cAritra kA ativrajana-atikramaNa na ho, vaisI anativAjika dharmakathA kahe, athavA jisa kathA se atipAta (hiMsA) na ho, vaisI anatipAtika dharmakathA kahe / vRttikAra ne isakA dUsarA hI artha kiyA hai - "AgamoM meM jo vastu jisa rUpa meM kahI hai, usa yathArtha vastusvarUpa kA atikramaNa/atipAta na karake dharmakathA khe|" dharmakathA kisake lie na kare? - zAstrakAra ne dharmAkhyAna ke sAtha pAMca niSedha bhI batAe haiM - (1) apane Apako bAdhA pahu~catI ho to, (2) dUsare ko bAdhA pahu~catI ho to, (3) prANa, bhUta, jIva, sattva ko bAdhA pahu~catI ho to, (4) kisI jIva kI hiMsA hotI ho to, (5) AhArAdi kI prApti ke lie| AtmAzAtanA-parAzAtanA - AtmA kI AzAtanA kA vRttikAra ne artha kiyA hai - apane samyagdarzana Adi ke AcaraNa meM bAdhA pahu~cAnA AtmAzAtanA hai| zrotA kI AzAtanA - avajJA yA badanAmI karanA parAzAtanA hai| 3 dharma vyAkhyAnakartA kI yogyatAe~ - zAstrakAra ne dharmAkhyAnakartA kI sAta yogyatAe~ batAyI haiM - (1) niSpakSatA, (2) samyagdarzana, (3) sarvabhUtadayA, (4) pRthak-pRthak vizleSaNa karane kI kSamatA, (5) AgamoM kA jJAna, (6) ciMtana karane kI kSamatA aura (7) AzAtanA - prityaag| nAgArjunIya vAcanA meM jo pATha adhika hai / - jisake anusAra nimnokta guNoM se yukta muni dharmAkhyAna karane meM samartha hotA hai - (1) jo bahuzruta ho, (2) Agama-jJAna meM prabuddha ho, (3) udAharaNa evaM hetu-anumAna meM kuzala ho, (4) dharmakathA kI labdhi se sampanna ho, (5) kSetra, kAla aura puruSa ke paricaya meM Ane para - yahapuruSa kauna hai? kisa darzana (mata) ko mAnatA hai, isa prakAra parIkSA karane meM kuzala ho| ina guNoM se susampanna sAdhaka hI dharmAkhyAna kara sakatA hai| sUtrakRtAMgasUtra meM dharmAkhyAnakartA kI AdhyAtmika kSamatAoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, yathA - (1) mana, 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 232 2.. "aNativattiyaM nANAdINi jahA Na ativayati tahA kaheti / ahavA atipataNaM apipAto...Na ativAteti aNativAtiyaM / "- AcArAMga cUrNi pRSTha 67 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 232 "je khalu bhikkhU bahussuto babbhAgame AharaNaheukusale dhammakahiyaladdhisaMpaNNe khittaM kAlaM purisaM samAsaja ke ayaM purisaM kaM vA darisaNaM abhisaMpaNNe evaM guNajAIe pabhU dhammassa aaghvitte|"- AcArAMga cUrNi pR067 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha vacana, kAyA se jisakA AtmA gupta ho, (2) sadA dAnta ho, (3) saMsAra-srota jisane tor3a die hoM, (4) jo Asrava-rahita ho, vahI zuddha, paripUrNa aura advitIya dharma kA vyAkhyAna karatA hai|' 'lUhAto' - kA artha vRttikAra ne kiyA hai - saMga yA Asakti rahita - lUkhA - rUkSa arthAt - sNym| 2 'saMgAmasIse' - zarIra kA vinAza-kAla (maraNa) - vastutaH sAdhaka ke lie saMgrAma kA agrima morcA hai| mRtyu kA bhaya saMsAra meM sabase bar3A bhaya hai| isa bhaya para vijaya pAne vAlA, saba prakAra ke bhayoM ko jIta letA hai| isalie mRtyu nikaTa Ane para yA mAraNAntika vedanA hone para zAMta, avicala rahanA - mRtyu ke morce ko jItanA hai| isa morce para jo hAra khA jAtA hai, vaha prAyaH sAre saMyamI jIvana kI upalabdhiyoM ko kho detA hai| usa samaya zarIra ke prati sarvathA nirapekSa aura nirbhaya honA jarUrI hai, anyathA kI-karAI sArI sAdhanA caupaTa ho jAtI hai| zarIra ke prati moha-mamatva yA Asakti se bacane ke lie pahale se hI kaSAya aura zarIra kI saMlekhanA (kRzIkaraNa) karanI hotI hai| isake lie donoM tarapha se chIle hue phalaka kI upamA dekara batAyA hai - jaise kASTha ko donoM ora se chIlakara usakA pATiyA- phalaka banAyA jAtA hai, vaise hI sAdhaka zarIra aura kaSAya se kaza-dubalA ho jAtA hai| aise sAdhaka ko 'phalagAva-taTThI' upamA dI gayI hai| 'kAlovaNIte' zabda se zAstrakAra ne yaha vyakta kiyA hai ki kAla (AyuSya/kSaya kI pratIkSA kI jAnI caahie)| ___cUrNikAra ne 'kAlovaNIte' zabda kI vyAkhyA isa prakAra kI hai - kAlopanIta zabda se yaha dhvanita hotA hai ki kAla (mRtyu) prApta na ho to marane kA udyasa nahIM karanA caahie| isa sambandha meM AcArya nAgArjuna kA abhimata sAkSI hai - (sAdhaka vicAra karatA hai -) "yadi maiM AyuSya kSaya na hone kI sthiti meM mRtyu prApta kara jAU~gA to supariNAma kA lopa, akIrti aura durgatigamana ho jaaegaa|" isalie zAstrakAra kahate haiM - 'kaMkheja kAlaM jAva sarIrabhedo' - jaba taka zarIra chuTe nahIM taba taka kAla (mRtyu) kI pratIkSA kre| 'kAlopaNIte' kA Azaya vRttikAra pragaTa karate haiM - mRtyukAla ne paravaza kara diyA, isalie 12 varSa taka saMlekhanA dvArA apane Apako kRza karake parvata kI guphA Adi sthaNDila bhUmi meM pAdapopagamana, iMgita-maraNa yA bhaktaparijJA, inameM se kisI eka dvArA anazana-sthita hokara maraNa (AyuSya kSaya) taka yAnI AtmA se zarIra pRthak hone taka, AkAMkSA-pratIkSA kre| ___ 'avi hammamANe' - yaha samAdhi-maraNa ke sAdhaka kA vizeSaNa hai| isake dvArA sUcita kiyA gayA hai ki sAdhaka ko antima samaya meM parISahoM aura upasargoM se ghabarAnA nahIM cAhie, parAjita na honA caahie| balki inase 1. 2. sUtrakRtAMga zru01 a0 11 gAthA 24 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 233 "kAlagrahaNA 'kAlovaNIto' grahaNAdvA Na apapte kAle maraNassa ujjmiytvN| ettha NAgajuNA sakkhiNo- 'jati khala ahaM apuNNe Autte ukAlaM karissAmi to - pariNNAlove akittI duggatigamaNaM ca bhvissrN|' so evaM kaalovnniito|"- AcArAMga cUrNi pR0 68 AcA0 zIlA0 TIkA patra 234 4. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : paMcama uddezaka: sUtra 196 - 198 215 Ahata hone para phalakavat susthira rahanA caahie| anyathA samAdhi-maraNa kA avasara khokara vaha bAlamaraNa ko prApta ho jAegA / 1 'se hu pAraMgame muNI' jo muni mRtyu ke samaya mohamUr3ha nahIM hotA, parISahoM aura upasargoM ko samabhAva se sahatA hai, vaha avazya hI pAragAmI, saMsAra yA karma kA aMta pAne vAlA ho jAtA hai| athavA jo saMyama bhAra uThAyA thA, use pAra pahu~cAne vAlA hotA hai| 2 1. 2. - AcA0 zIlA0 TIkA patra 234 AcA0 zIlA0 TIkA patra. 234 // paMcama uddezaka samApta // // 'dhUta' SaSTha adhyayana samApta // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O O O O 1. 2. 3. 'mahAparijJA'-saptama adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (vicchinna) hai / 1 ke sAtaveM adhyayana kA nAma 'mahAparijJA' hai, jo vartamAna meM anupalabdha 'mahAparijJA' kA artha hai mahAn viziSTa jJAna ke dvArA moha janita doSoM ko jAnakara pratyAkhyAna parijJA ke dvArA unakA tyAga karanA / - tAtparya yaha hai ki sAdhaka moha utpanna hone ke kAraNoM evaM AkAMkSAoM, kAmanAoM, viSayabhogoM kI lAlasAoM Adi se ba~dhane vAle mohakarma ke duSpariNAmoM ko jAnakara unakA kSaya karane ke lie mahAvrata, , samiti, gupti, parISaha - upasarga sahanarUpa titikSA, viSaya-kaSAyavijaya, bAhya - Abhyantara tapa, saMyama, svAdhyAya evaM AtmAlocana Adi ko svIkAra kare, mahAparijJA hai / isa para likhI huI AcArAMganiryukti chinna-bhinna rUpa meM Aja upalabdha hai| usake anuzIlana se patA calatA hai ki niyuktikAra ke samaya meM yaha adhyayana upalabdha rahA hogaa| niryuktikAra ne 'mahAparinnA' zabda ke 'mahA' aura 'parinnA' ina do padoM kA nirUpaNa karane ke sAthasAtha 'parinnA' ke prakAroM kA bhI varNana kiyA hai evaM antima gAthA meM batAyA hai ki sAdhaka ko devAMganA, narAMganA Adi ke mohajanita parISahoM tathA upasargoM ko sahana karake mana, vacana, , kAyA se unakA tyAga karanA cAhie / isa parityAga kA nAma mahAparijJA hai / - sAta uddezakoM se yukta isa adhyayana meM niyuktikAra AcArya bhadrabAhu ke anusAra mohajanya parISahoM yA upasargoM kA varNana thA / 2 vRttikAra ne isakI vyAkhyA karate hue kahA hai 'saMyamAdi guNoM se yukta sAdhaka kI sAdhanA meM kadAcita mohajanya parISaha yA upasarga vighnarUpa meM A par3eM to unheM samabhAvapUrvaka (samyagjJAnapUrvaka) sahanA caahie| 3 31 yaha mata AcArAMganiryukti, cUrNi evaM vRtti ke anusAra hai| sthAnAMga tathA samavAyAMga sUtra ke anusAra 'mahApariNNA' navama adhyayana hai| naMdisUtra kI hAribhadrIya vRtti ke anusAra yaha aSTama adhyayana thA / dekheM AcArAMga muni jambUvijaya jI kI prastAvanA, pRSTha 28 'mohasamutthA parIsahuvasaggA' - AcA0 niryukti gA0 34 saptamevayam saMyamAdiguNayuktasya kadAcinmohasamutthAH parISahA upasargA vA prAdurbhaveyuste samyak soDhavyAH / - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 259 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI sAdhakoM kI dRr3hatA, dhRti, mati, virakti, kaSTa-sahanakSamatA, saMhanana, prajJA eka sarIkhI nahIM hotI, isalie nirbala mana Adi se yukta sAdhaka saMyama se sarvathA bhraSTa na ho jAe, kyoMki saMyama meM sthira rahegA to Atma-zuddhi karake dRr3ha ho jAegA, isa dRSTi se saMbhava hai, isa adhyayana meM kucha maMtra, taMtra, yaMtra, vidyA Adi ke prayoga sAdhaka ko saMyama meM sthira rakhane ke lie die gae hoM, parantu Age calakara inakA durupayoga hotA dekhakara isapara pratibandha lagA diyA gayA ho 2 aura sambhava hai eka dina isa adhyayana ko AcArAMga se sarvathA pRthak kara diyA gayA ho| vRttikAra isa adhyayana ko vicchinna batAte haiN| 3 jo bhI ho, yaha adhyayana Aja hamAre samakSa anupalabdha hai| jeNuddhariyA vijjA AgAsasamA mhaaprinaao| vaMdAmi ajavaharaM aMpicchamo jo suyadharANaM // 769 // - Avazyaka niyukti isa gAthA se pratIta hotA hai, AryavajrasvAmI ne mahAparijJA adhyayana se kaI vidyAe~ uddhRta kI thiiN| prabhAvakacarita vajraprabandha (148) meM bhI kahA hai - vajrasvAmI ne AcArAMga ke mahAparijJAdhyayana se 'AkAzagAminI' vidyA uddhRta kii| saMpatte mahApariNNA Na paDhijjai asamaNuNNAyA- AcA0 cuurnni| saptamaM mahAparijJAdhyayanaM, tacca samprati vyavacchinnam - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 259 / 3. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ('vimokSa'-aSTama adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra ke aSTama adhyayana kA nAma 'vimokSa' hai| adhyayana ke madhya aura anta meM 'vimoha' zabda kA ullekha milatA hai, isalie isa adhyayana ke 'vimokSa' aura 'vimoha' ye do nAma pratIta hote haiN| yaha bhI sambhava hai ki 'vimoha' kA hI 'vimokSa' yaha saMskRta svarUpa svIkAra kara liyA gayA ho|' 'vimokSa' kA artha parityAga karanA-alaga ho jAnA hai aura vimoha kA artha - moha rahita ho jaanaa| tAttvika dRSTi se artha meM vizeSa antara nahIM hai| ber3I Adi kisI bandhana rUpa dravya se chUTa jAnA - 'dravya vimokSa' hai aura AtmA ko bandhana meM DAlane vAle kaSAyoM athavA AtmA ke sAtha lage karmoM ke bandhana rUpa saMyoga se mukta ho jAnA 'bhAva-vimokSa' hai| yahA~ bhAva-vimokSa kA pratipAdana hai| vaha mukhyatayA do prakAra kA hai - deza-vimokSa aura sarva-vimokSa / avirata-samyagdRSTi kA anantAnubandhI (cAra) kaSAyoM ke kSayopazama se, dezaviratoM kA anantAnubandhI evaM apratyAkhyAnI (ATha) kaSAyoM ke kSayopazama se, sarvavirata sAdhuoM kA anantAnubandhI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI (ina 12) kaSAyoM ke kSayopazama se tathA kSapakazreNI meM jinakA kaSAya kSINa huA hai, unakA utanA 'deza-vimokSa' kahalAtA hai| sarvathA vimukta siddhoM kA 'sarvavimokSa' hotA hai / 3 bhAva-vimokSa' kA eka anya naya se yaha bhI artha hotA hai ki pUrvabaddha yA anAdibandhanabaddha jIva kA karma se sarvathA abhAva rUpa viveka (pRthakkaraNa) bhAvavimokSa hai| aisA bhAvavimokSa jisakA hotA hai, use bhaktaparijJA, iMgitamaraNa aura pAdapopagamana, ina tIna samAdhimaraNoM meM 9 1. (ka) adhyayana ke madhya meM, 'icceyaM vimohAyayaNaM' tathA 'aNupuvveNa vimohAi' evaM adhyayana ke anta meM 'vimohannayaraM hiyaM' ina vAkyoM meM spaSTa rUpa se 'vimoha' kA ullekha hai| niyukti evaM vRtti meM 'vimokSa' nAma svIkRta hai| cUrNi meM adhyayana kI samApti para 'vimokSAyatana' nAma aMkita hai| (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 259, 279, 295 AcArAMga niyukti gA0 259, 260, AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 260 AcA0 niyukti gA0 260, AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 260 2. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se kisI eka maraNa ko avazya svIkAra karanA hotA hai| ye maraNa bhI bhAva-vimokSa ke kAraNa hone se bhAvavimokSa haiN| unake abhyAsa ke lie sAdhaka ke dvArA vividha bAhyAbhyantara tapoM dvArA zarIra aura kaSAya kI saMlekhanA karanA, unheM kRza karanA bhI bhAva-vimokSa hai| / vimokSa adhyayana ke 8 uddezaka haiN| jinameM pUrvokta bhAva-vimokSa ke pariprekSya meM vividha ___ pahaluoM se vimokSa kA nirUpaNa hai| prathama uddezaka meM asamanojJa-vimokSa kA, dvitIya uddezaka meM akalpanIya-vimokSa kA tathA . tRtIya uddezaka meM indriya-viSayoM se vimokSa kA varNana hai| caturtha uddezaka se aSTama uddezaka taka eka yA dUsare prakAra se upakaraNa aura zarIra ke parityAgarUpa vimokSa kA pratipAdana hai| jaise ki caturtha meM vaihAnasa aura gRddhapRSTha nAmaka maraNa kA, paMcama meM glAnatA evaM bhaktaparijJA kA, chaThe meM ekatvabhAvanA aura iMgitamaraNa kA, saptama meM bhikSu pratimAoM tathA pAdapopagamana kA evaM aSTama uddezaka meM dvAdaza varSIya saMlekhanAkrama evaM bhakta-parijJA, iMgatimaraNa evaM pAdapopagamana ke svarUpa kA pratipAdana hai| - yaha adhyayana sUtra 199 se prArambha hokara sUtra 253 para samApta hotA hai| AcA0 niyukti gAthA 261, 262, AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 261 AcA0 niyukti gA0 253, 254, 255, 256, 257 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 259 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vimokkho' aTThamaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao vimokSa' aSTama adhyayana : prathama uddezaka asamanojJa-vimokSa 199. se bemi - samaNuNNassa vA asamaNuNNassa vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAdapuMchaNaM vA No pAejjA, No NimaMtejA, No kujjA veyAvaDiyaM paraM ADhAyamANe tti bemi| dhuvaM cetaM jANejjA asaNaM vA jAva pAdapuMchaNaM vA, labhiya No labhiya, bhuMjiya No bhuMjiya, paMthaM 2 viyattA viokamma, vibhattaM dhammaM jhosemANe samemANe valemANe pAeja vA, NimaMteja vA kujjA veyaavddiyN| paraM aNADhAyamANe tti bemi| 199. maiM kahatA hU~ - samanojJa (darzana aura veSa se sama, kintu AcAra se asamAna) yA asamanojJa (darzana, veSa aura AcAra - tInoM se asamAna) sAdhaka ko azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kaMbala yA pAdapoMchana AdarapUrvaka na de, na dene ke lie nimaMtrita kare aura na unakA vaiyAvRtya (sevA) kre| (asamanojJa bhikSu kadAcit muni se kahe - (munivara !) tuma isa bAta ko nizcita samajha lo - (hamAre maTha yA Azrama meM pratidina) azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana (milatA hai)| tumheM ye prApta hue hoM yA na hue hoM tumane bhojana.kara liyA ho yA na kiyA ho, mArga sIdhA ho yA TeDhA ho; hamase bhinna dharma kA pAlana (AcaraNa) karate hue bhI tumheM (yahA~ avazya AnA hai)| (yaha bAta) vaha (upAzraya meM - dharma-sthAna meM) Akara 2. se bemi, samaNuNNassa0 pATha (sU0 199) meM No pAejA,NimaMtejA,No kujA veyAvaDiyaM, paraM ADhAyamANe tti bemi' ke badale cUrNi meM 'pAejA' vA Nimanteja vA kujjA vA veyAvaDiyaM paraM ADhAyamANA' pATha milatA hai| isakA artha isa prakAra hai..."atyadhika AdarapUrvaka de, dene ke lie nimantrita kare yA unakA vaiyAvRtya (sevA) kre|" pathaM viyattA vi okamma, Adi pATha ke badale cUrNi ke pATha meM milatA hai - "vattaM paMtha (?) vibhattaM dhammaM jhosemANA samemANA pa (va)lemANA iti pAdija vA NimaMteja vA kujjA veyAvaDiyaM vA aaddhaaymaann| paraM annaaddhaaymaanne|" arthAt - tumhArA mArga sIdhA hai, hamase bhinna dharma kA pAlana karate hue bhI (tumako yahA~ avazya AnA hai) yaha (bAta) vaha upAzraya meM Akara kahatA ho, yA rAste meM calate kahatA ho, athavA upAzraya meM Akara yA mArga meM calate hue vaha parama Adara detA huA azanAdi detA ho, unake lie nimantrita karatA ho yA vaiyAvRtya karatA ho to muni usakI bAta kA bilakula Adara na detA huA cupa rhe| isakA vizeSa artha cUrNi meM isa prakAra hai - "vattaM viyattaM aNupaMthe so amha vihArAvasaho vaa| thovaM uvvatiyavyaM ktiyippdaanni| athavA vatto paho NirAbAto Na tiNAdiNA chnnnno|" arthAt - mArga thor3A-sA mur3akara hai| mArga para hI hamArA vihAra yA Avasatha hai| thor3A-sA kucha kadama mur3anA par3atA hai| athavA rAstA AvRtta hai nivRtta nahIM hai, ghAsa Adi se AcchAdita hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 111 kahatA ho yA (rAste meM) calate hue kahatA ho, athavA upAzraya meM Akara yA mArga meM calate hue vaha azana-pAna Adi detA ho, unake lie nimaMtrita (manuhAra) karatA ho, yA (kisI prakAra kA) vaiyAvRtya karatA ho, to muni usakI bAta kA bilkula anAdara (upekSA) karatA huA (cupa rhe)| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - samanojJa-asamanojJa - ye donoM zabda zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dharmazAsana ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie sAdhanAkAla meM dUsare ke sAtha sambandha rakhane va na rakhane meM vidhi-niSedha ke lie prayukta haiN| samanojJa use kahate haiM - jisakA anumodana darzana se, veSa se aura samAcArI se kiyA jA sake aura asamanojJa use kahate haiM - jisakA anumodana dRSTi se, veSa se aura samAcArI se na kiyA jA ske| eka jainazrama ke lie dUsarA jainazramaNa samanojJa hotA hai, jabaki anya dharma-sampradAyAnuyAyI sAdhu asamanojJa / samanojJa ke bhI mukhyatayA cAra vikalpa hote haiM - (1) jinake darzana (zraddhA-prarUpaNA) meM thor3A-sA antara ho, veSa meM jarA-sA antara ho, samAcArI meM bhI kaI bAtoM meM antara ho| (2) jinake darzana aura veza meM antara na ho, parantu samAcArI meM antara ho| (3) jinake darzana, veSa aura samAcArI, tInoM meM koI antara na ho kintu AhArAdi sAMbhogika vyavahAra na ho, aura . (4) jinake darzana, veSa aura samAcArI tInoM meM koI antara na ho tathA jinake sAtha AhArAdi sAMbhogika vyavahAra bhI ho| ina cAroM vikalpoM meM pUrNa samanojJa to cauthe vikalpa vAlA hotA hai / prAyaH sama AcAra vAle ke sAtha sAMbhogika vyavahAra sambandha rakhA jAtA hai, jisakA AcAra sama na ho, usake sAtha nhiiN| vRttikAra ne 'samaNuNNa' zabda kA saMskRta rUpAntara 'samanojJa' karake usakA artha kiyA hai - jo darzana se aura veSa se sama ho, kintu bhojanAdi vyavahAra se nhiiN| 2 sAdharmika (samAna dharmA) to muni bhI ho sakate haiM, gRhastha bhii| yahA~ - muni sAdharmika hI vivakSita hai| muni apane sAdharmika samanojJa ko hI AhArAdi le-de sakatA hai, kintu eka AcAra hone para bhI jo zithila AcAra vAle pArzvastha, kuzIla, apacchaMda, apasanna Adi hoM, unheM muni AdarapUrvaka AhArAdi nahIM le-de sktaa| nizIthasUtra meM isakA spaSTa varNana milatA hai| 3 asamanojJa ke lie zAstroM meM 'anyatIrthika' zabda bhI prayukta huA hai| 'No pAejjA' Adi tIna niSedhAtmaka vAkyoM meM prayukta 'No' zabda sarvathA niSedha artha meM hai| kadAcita aisA samanojJa yA asamanojJa sAdhu atyanta rugNa, asahAya, azakta, glAna yA saMkaTagrasta yA ekAkI Adi ho to ApavAdika rUpa se aise sAdhu ko bhI AhArAdi diyA-liyA jA sakatA hai, use nimantrita bhI kiyA jA sakatA hai aura usakI sevA bhI kI jA sakatI hai| vAstava meM to saMsarga-janita bhI doSa se bacane ke lie hI aisA niSedha kiyA gaye hai| maitrI, karuNA, samanojJa yA samanujJa ke nimnokta arthazAstroM meM kiye gaye haiM - (1) eka samAcArI-pratibaddha (aupapAtika, AcArAMga, vyavahAra) (2) sAMbhogika (nizItha cU05 u0 3 / 3),(3) cAritravati saMvigne (AcA0 1,8 / 2 u0), (4) anumodanakartA (AcA0 1 / 1 / 1 / 5), (5) anumodita (AcA0vR0 pAiasadda0), AcA0 zIlA TIkA patrAMka 264 nizItha adhyayana 2 / 44, tathA nizItha adhyayana 15 / 76-77 .. 2.. 3. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha pramoda aura mAdhyasthya bhAvanA ko hRdaya se nikAla dene ke lie nhiiN| vastutaH yaha niSedha bhinna samanojJa yA asamanojJa ke sAtha rAga, dveSa, IrSyA, ghRNA, virodha, vaira, bhedabhAva Adi bar3hAne ke lie nahIM kiyA gayA hai, yaha to sirpha apanI AtmA ko jJAna-darzana-cAritra kI niSThA meM zaithilya Ane se bacAne ke uddezya se hai| Age calakara to samAdhikaraNa kI sAdhanA meM apane samanojJa sAdharmika muni se bhI sevA lene kA niSedha kiyA gayA hai, vaha bhI jJAna-darzana-cAritra meM dRr3hatA ke lie hai| isI sUtra 199 kI paMkti meM 'paraM ADhAyamANe' pada diyA gayA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki atyanta Adara ke sAtha nahIM, kintu kama Adara ke sAtha arthAt ApavAdika sthiti meM samanojJa sAdhu ko AhArAdi diyA jA sakatA hai| isameM saMsarga yA samparka bar3hAne kI dRSTi kA niSedha hote hue vAtsalya evaM sevA-bhAvanA kA avakAza sUcita hotA hai| zAstra meM viparIta (mithyA) dRSTi ke sAtha saMstava, atiparicaya, prazaMsA tathA pratiSThA-pradAna ko ratnatraya sAdhanA dUSita karane kA kAraNa batAyA gayA hai| 2 ataH 'paraM Adara' zabda samparka-niSedha kA vAcaka samajhanA caahie| 'dhuvaM cetaM jANejjA' Adi pATha sUtra kA uttarArdha hai| pUrvArdha meM AhArAdi dene kA niSedha karake isameM asamanojJa sAdhuoM se AhArAdi lene kA niSedha kiyA hai, yaha sarvathA niSedha hai / tathAkathita asamanojJa-anyatIrthika bhikSuoM kI ora se kisa-kisa prakAra se sAdhu ko pralobhana, AdarabhAva, vizvAsa Adi se bahakAyA, phusalAyA aura pha~sAyA jAtA hai, yaha isa sUtrapATha meM batAyA gayA hai| aparipakva sAdhaka bahaka jAtA hai, phisala jAtA hai| isalie zAstrakAra ne pahale hI morce para unakI bAta kA Adara na karane, upekSA-sevana karane kA nirdeza kiyA hai| 3 asamanojJa AcAra-vicAra-vimokSa 200. ihamegesiM AyAragoyare No suNisaMte bhavati / te iha AraMbhaTThI aNuvayamANA - haNa pANe ghAtamANA, haNato yAvi samaNujANamANA, aduvA adinamAiyaMti, aduvA vAyAo viuMjaMti, taM jahA - asthi loe, Natthi loe, dhuve loe, adhuve loe, sAdie loe, aNAdie loe, sapajjavasie loe, apajavasie loe, sukaDe ti vA dukaDe ti vA, kallANe ti vA pAvae ti vA, sAdhU ti vA asAdhU ti vA, siddhI ti vA asiddhI ti vA, nirae ti vA anirae ti vA / jamiNaM vippaDivaNNA mAmagaM dhammaM paNNavemANA / ettha vi jANaha akasmAt / 200. isa manuSya loka meM kaI sAdhakoM ko AcAra-gocara (zAstra-vihita AcaraNa) suparicita nahIM hotaa| ve isa sAdhu-jIvana meM (vacana-pAcana Adi sAvadha kriyAoM dvArA) Arambha ke arthI ho jAte haiM, Arambha karane vAle (anyamatIya bhikSuoM) ke vacanoM kA anumodana karane lagate haiM / ve svayaM prANivadha karate haiM, dUsaroM se prANivadha karAte 1. AcArAMga, pUjya AcArya zrI AtmArAma jI ma0 kRta TIkA a08, u01 ke vivecana para se pRSTha 541 (ka) tattvArthasUtra paM0 sukhalAla jI kRta vivecana a07, sU0 18, pR0 184 (kha) Avazyaka sUtra kA samyaktva sUtra (ga) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 265 AcA0 zIlA0 TIkA pAka 265 'haNa pANe ghAtamANA' ke badale cUrNi meM pAThAntara hai - 'hnnpaannghaatmaannaa|' artha kiyA hai - 'sayaM haNaMti egiMdiyAtI, ghAtamANA raMdhAvemANA- arthAt - svayaM ekendriyAdi prANiyoM kA hanana karate haiM tathA prANiyoM kA mA~sa pakavAte haiM,- isa prakAra prANighAta karavAte haiN|' Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 200-202 223 haiM aura prANivadha karane vAle kA anumodana karate haiM / athavA ve adatta (binA die hue para-dravya) kA grahaNa karate haiN| athavA ve vividha prakAra ke (ekAnta va nirapekSa) vacanoM kA prayoga (yA paraspara visaMgata athavA viruddha ekAntavAdoM kA prarUpaNa) karate haiN| jaise ki-(kaI kahate haiM-) loka hai, (dUsare kahate haiM -) loka nahIM hai| (eka kahate haiM -) loka dhruva hai ', (dUsare kahate haiM -) loka adhruva hai| (kucha loga kahate haiM -) loka sAdi hai, (kucha matavAdI kahate haiM -) loka anAdi hai| (kaI kahate haiM -) loka sAnta hai, (dUsare kahate haiM -) loka ananta hai| (kucha dArzanika kahate haiM -) sukRta hai, (kucha kahate haiM -) duSkRta hai| (kucha vicAraka kahate haiM -) kalyANa hai, (kucha kahate haiM -) pApa hai| (kucha kahate haiM -) sAdhu (acchA) hai, (kucha kahate haiM -) asAdhu (burA) hai| (kaI vAdI kahate haiM -) siddhi (mukti) hai, (kaI kahate haiM -) siddhi (mukti) nahIM hai / (kaI dArzanika kahate haiM -) naraka hai, (kaI kahate haiM -) naraka nahIM hai| . isa prakAra paraspara viruddha vAdoM ko mAnate hue (nAnA prakAra ke AgrahoM ko svIkAra kie hue jo ye matavAdI) apane-apane dharma kA prarUpaNa karate haiM, inake (pUrvokta prarUpaNa) meM koI bhI hetu nahIM hai, (ye samasta vAda aikAntika evaM hetu zUnya haiM), aisA jaano| vivecana - asamanojJa kI pahicAna - asamanojJa sAdhuoM kI pahicAna ke bhinna veSa ke alAvA do aura AdhAra isa sUtra meM batAe haiM - (1) mokSArtha ahiMsAdi ke AcAra meM viSamatA evaM shithiltaa| (2) ekAntavAda ke sandarbha meM ekAnta evaM viruddha dRSTi-paraka shrddhaa-prruupnnaa| prastuta sUtra ke pUrvArdha meM tathAkathita sAdhuoM ke ahiMsA, satya evaM acaurya Adi AcAra meM viSamatA aura zithilatA batAI hai, jabaki uttarArdha meM asamanojJa sAdhuoM kI ekAnta evaM viruddha zraddhA-prarUpaNA kI jhAMkI dI gayI ekAnta evaM viruddha zraddhA-prarUpaNA ke viSaya - asamanojJa sAdhuoM kI ekAnta zraddhA-prarUpaNa (vAda) ke 5 viSaya yahA~ batAe gae haiM - (1) loka-paraloka, (2) sukRta-duSkRta, (3) puNya-pApa, (4) sAdhu-asAdhu aura (5) siddhi-asiddhi (mokSa aura vdh)| ina saba viSayoM meM asamanojJoM dvArA ekAntavAda kA Azraya lene se yaha yathArtha aura suvihita sAdhu ke lie upAdeya nahIM hotaa| vRttikAra ne vibhinna vAdiyoM dvArA prarUpita ekAntavAda para paryApta prakAza DAlA hai| 5 matimAna-mAhana pravedita dharma ____201. evaM tesiM No suakkhAte No supaNNatte dhamme bhvti| se jahetaM bhagavayA paveditaM AsupaNNeNa jANayA pAsayA / aduvA guttI vaigoyarassa tti bemi| ___ 202. savvattha saMmataM pAvaM / tameva uvAtikamma esa mahaM vivege viyAhite / gAme aduvA raNNe ? Neva loka kUTastha nitya hai (shaashvtvaad)| loka kSaNa-kSaNa parivartanazIla hai (privrtnvaad)| AcA0 zIlA0 TIkA patra 265 AcA0 zIlA0 TIkA patra 265 5. AcA0 zIlA0 TIkA patra 265, 266, 267 | 4. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 224 gAme Neva raNNe, dhammamAyANaha paveditaM mAhaNeNa matimayA / jAmA tiNNi udAhiA jesu ime AriyA' saMbujjhamANA samuTThitA, je NivvutA pAvehiM kammehiM aNidANA te viyAhitA / 201. isa prakAra una (hetu-rahita ekAntavAdiyoM) kA dharma na su-AkhyAta (yukti-saMgata) hotA hai aura na hI suprarUpita / jisa prakAra se AzuprajJa (sarvajJa-sarvadarzI) bhagavAn mahAvIra ne isa (anekAnta rUpa samyakvAda) siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai, vaha (muni) usI prakAra se prarUpaNasamyagvAda kA nirUpaNa kare; athavA vANI viSayaka gupti se (mauna sAdha kara rhe| aisA maiM kahatA hU~ / 202. (vaha muni una matavAdiyoM se kahe - ) ( Apa sabake darzanoM meM Arambha) pApa (kRta- kArita - anumodita rUpa se) sarvatra sammata (niSiddha nahIM ) hai, (kintu mere darzana meM yaha sammata nahIM hai)| maiM usI (pApa / pApAcaraNa) kA nikaTa se atikramaNa karake ( sthita hU~) yaha merA viveka (asamanujJavAda - vimokSa) kahA gayA hai| dharma grAma meM hotA hai, athavA araNya meM ? vaha na to gA~va meM hotA hai, na araNya meM, usI (jIvAditattva - parijJAna evaM samyag AcaraNa) ko dharma jAno, jo matimAn (sarvapadArtha- parijJAnamAn ) mahAmAhana bhagavAn ne pravedita kiyA (batalAyA hai| (usa dharma ke) tIna yAma 1. prANAtipAta viramaNa, 2. mRSAvAda - viramaNa, 3. adattAdAna-viramaNa rUpa tIna mahAvrata yA tIna vayovizeSa (athavA samyagdarzanAdi tIna ratna) kahe gae haiM, una (tInoM yAmoM) meM ye Arya sambodhi pAkara usa triyAma rUpa dharma kA AcaraNa karane ke lie samyak prakAra se ( muni dIkSA hetu) utthita hote haiM; jo (krodhAdi ko dUra karake) zAnta ho gae haiM; ve (pApakarmoM ke) nidAna (mUla kAraNa bhUta rAga-dveSa ke bandhana) se vimukta kahe gae haiN| vivecana - asamanojJa sAdhuoM ke ekAntavAda ke cakkara meM anekAntavAdI evaM zAstrajJa suvihita sAdhu isalie na phaMse ki unakA dharma (darzana) na ho to samyakrUpa se yukti, hetu, tarka Adi dvArA kathita hI hai aura na hI samyak prakAra se prarUpita hai| bhagavAn mahAvIra ne anekAntarUpa samyagvAda kA pratipAdana kiyA hai| jo anyadarzanI ekAntavAdI sAdhaka sarala ho, jijJAsu ho, tattva samajhanA cAhatA ho, use zAnti, dhairya aura yukti se samajhAe, jisase asatya evaM mithyAtva se vimokSa ho / yadi asamanojJa sAdhu jijJAsu va sarala na ho, vakra ho, vitaNDAvAdI ho, vacana - yuddha karane para utArU ho athavA dveSa aura IrSyAvaza logoM meM jaina sAdhuoM ko badanAma karatA ho, vAda-vivAda aura jhagar3A karane ke lie udyata ho to 5 zAstrakAra svayaM kahate haiM- 'aduvA guttI vayogoyarassa' arthAt aisI sthiti meM muni vANIviSayaka gupti rkhe| isa vAkya ke do artha phalita hote haiM - 1. 2.. 3. 4. 5. AriyA ke badale cUrNi meM pAThAntara hai- 'AyariyA', artha hotA hai - AcArya / 'NivvutA' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'NibvuDA', jisakA artha hotA hai - nivRtta - zAnta / AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 kahA bhI hai- ' rAga-dosakaro vAdo' / AcArAMga ; AcArya AtmArAma jI ma0 pRSTha 551 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTam adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 201-202 225 (1) vaha muni apanI (satyamayI) vANI kI surakSA kare yAnI bhASAsamitipUrvaka vastu kA yathArtharUpa kahe, (2) vAggupti kare-bilkula mauna rkhe|' sUtra 202 ke uttarArdha meM dharma ke viSaya meM vivAda aura mUr3hatA se vimukti kI carcA kI gayI hai| usa yuga meM kucha loga ekAntataH aisA mAnate aura kahate the - gA~va, nagara, Adi janasamUha meM rahakara hI sAdhu-dharma kI sAdhanA ho sakatI hai| araNya meM ekAnta meM rahakara sAdhu ko parISaha sahane kA avasara hI kama AegA, AegA to vaha vicalita ho jaaegaa| ekAnta meM hI to pApa panapatA hai / isake viparIta kucha sAdhaka yaha kahate the ki araNyavAsa meM hI sAdhudharma kI samyak sAdhanA kI jA sakatI hai, araNya meM vanavAsI banakara kaMda-mUla-phalAdi khAkara hI tapasyA kI jA sakatI hai, bastI meM rahane se moha paidA hotA hai, ina donoM ekAntavAdoM kA prativAda karate hue zAstrakAra kahate haiM - 'Neva gAme, Neva raNe' - dharma na to grAma meM rahane se hotA hai, na araNya meM AraNyaka bana kara rahane se| dharma kA AdhAra grAma-araNyAdi nahIM haiM, usakA AdhAra AtmA hai, AtmA ke guNa - samyagjJAna-darzana-cAritra meM dharma hai, jisase jIva, ajIva Adi kA parijJAna ho, tattvabhUta padArthoM para zraddhA ho aura yathokta mokSamArga kA AcaraNa ho| vAstava meM AtmA kA svabhAva hI dharma hai| pUjyapAda devanandI ne isI bAta kA samarthana kiyA hai - grAmo'raNyamiti ddhedhA nivaaso'naatmdrshinaam| . 'dRSTAtmanAM nivAsastu, viviktAtmaiva nizcalaH // 3 -- anAtmadarzI sAdhaka gA~va yA araNya meM rahatA hai, kintu AtmadarzI sAdhaka kA vAstavika nivAsa nizcala vizuddha AtmA meM rahatA hai| 'jAmA tiNNi udAhiA' - yaha pada mahattvapUrNa hai| vRttikAra ne yAma ke tIna artha kie haiM - (1) tIna yAma - mahAvrata vizeSa, (2) jJAna, darzana, cAritra, ye tIna yaam| (3) muni dharma-yogya tIna avasthAe~ - pahalI ATha varSa se tIsa varSa taka, dUsarI 31 se 60 taka aura tIsarI - usase Age kii| ye tIna avasthAe~ 'triyAma' haiN| sthAnAMga sUtra meM inheM prathama, madhyama aura antima nAma se kahA gayA hai| 5 ahiMsA, satya aura aparigraha ye tIna mahAvrata tIna yAma haiM, inheM pAtaMjala yogadarzana meM 'yama' kahA hai| 6 bhagavAn pArzvanAtha ke zAsana meM cAra mahAvratoM ko 'cAturyAma' kahA jAtA thaa| yahA~ acaurya mahAvrata ko satya meM tathA brahmacarya ko aparigraha mahAvrata meM samAviSTa kara liyA hai| manusmRti aura mahAbhArata Adi granthoM meM eka prahara ko yAma kahate haiM, jo dina kA aura rAtri kA caturtha bhAga AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 2. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 (kha) 'Na muNI raNNavAseNa'-uttarA0 25 / 31 samAdhizataka 73 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 5. sthAnAMgasUtra, sthA0 3 AcArya samantabhadra ne alpakAlika vrata ko niyama aura AjIvana pAlane yogya ahiMsAdi ko yama kahA hai-niyamaH parimitakAlo yAvajIvaM yamo dhriyte| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 | 7 ) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha hotA hai| dina aura rAtri ke kula ATha yAma hote haiN| saMsAra-bhramaNAdi kA jinase uparama hotA hai, una jJAnAdi ratnatraya ko bhI triyAma kahA gayA hai| 'aNiyANA' zabda kA yahA~ artha hai - nidAna-rahita / karmabandha kA nidAna - Adi kAraNa rAga-dveSa haiN| unase ve (upazAnta muni) mukta ho jAte haiN| daNDasamAraMbha-vimokSa 203. uDDhe adhaM tiriyaM disAsu savvato savvAvaMti ca NaM pADiyaka jIvahiM kammasamAraMbheNaM / taM pariNNAya mehAvI Neva 2 sayaM etehiM kAehiM daMDaM samAraMbhejA, NevaNNehiM etehiM kAehiM daMDaM samArabhAvejA, NevaNNe etehiM kAehiM daMDaM samArabhaMte vi samaNujANejjA / je ca'NNe etehiM kAehiM daMDaM samArabhaMti tesiM pi vayaM lajjAmo / taM pariNAya mehAvI taM vA daMDaM aNNaM vA daMNaM No daMDabhI daMDaM samArabhejjAsi tti bemi / // paDhamo uddesao sammatto // 203. U~cI, nIcI evaM tirachI, saba dizAoM (aura vidizAoM) meM saba prakAra se ekendriyAdi jIvoM meM se pratyeka ko lekara (upamardanarUpa) karma-samArambha kiyA jAtA hai| medhAvI sAdhaka usa (karmasamArambha) kA parijJAna (viveka) karake, svayaM ina SaTjIvanikAyoM ke prati daNDa samArambha na kare, na dUsaroM se ina jIvanikAyoM ke prati daNDa samArambha karavAe aura na hI jIvanikAyoM ke prati daNDasamArambha karane vAloM kA anumodana kre| jo anya dUsare (bhikSu) ina jIvanikAyoM ke prati daNDasamArambha karate haiM, unake (usa jaghanya) kArya se bhI hama lajjita hote haiN| (daNDa mahAn anarthakAraka hai) - ise daNDabhIru medhAvI muni parijJAta karake usa (pUrvokta jIva-hiMsA rUpa) daNDa kA athavA mRSAvAda Adi kisI anya daNDa kA daNDa-samArambha na kre| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - zabda-koSa ke anusAra 'daNDa' zabda nimnokta arthoM meM prayukta hotA hai - (1) lakar3I Adi kA DaMDA, (2) nigraha yA sajA karanA, (3) aparAdhI ko aparAdha ke anusAra zArIrika yA Arthika daNDa denA, (4) damana karanA, (5) mana-vacana-kAyA kA azubha vyApAra / (6) jIvahiMsA tathA prANiyoM kA upamardana aadi| yahA~ 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 258 2. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 268 (kha) 'nidAnaM tvAdi kAraNAt'- amarakoSa / DiekaM' ke badale pATha milate haiM - paDiekkaM,pADekkaM, parikkaM / carNikAra ne 'pADiyaka' pATha mAnakara usakI vyAkhyA yoM kI hai - 'patteyaM patteyaM samattaM kAyesudaMDaM AraMbhaMte iti / pADiyakaM DaMDaM ArabhaMti / jato'yamuvadeso...taM pariNNAya mehaavii|' arthAt - SaTkAyoM meM pratyeka - pratyeka kAya ke prati daNDa Arambha-samArambha karatA hai, use hI zAstra meM kahA hai - pADiyakkaM DaMDaM aarbhNti| kyoMki yaha upadezAtmaka sUtra paMktiyA~ haiM, isIlie Age kahA hai - taM prinnnnaay| isake badale cUrNi meM pAThAntara hai- NevasayaM chajjIvakAyesuDaMDaM samAraMbhejA,No viaNNe etesukAyesuDaMDaM samArabhAvijjA, jAvasamaNujANijA |arthaat - svayaM SaDjIvanikAyoM ke prati daNDasamArambha na kare, na hI dUsaroM se inhIM jIvakAyoM ke prati daNDasamArambha karAve, aura na hI daNDa samArambha karane vAle kA anumodana kre| (ka) pAiasaddamahaNNavo pR0 451 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 269 (ga) abhidhAnarAjendra koSa bhA0 4 pR0 2420 para dekheM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 aSTama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 203 'daNDa' zabda prANiyoM ko pIr3A dene, upamardana karane tathA mana, vacana aura kAyA kA duSprayoga karane ke artha meM prayukta daNDa ke prakAra - prastuta prasaMga meM daNDa tIna prakAra ke batAe haiM - (1) manodaNDa, (2) vacanadaNDa, (3) kaaydnndd| manodaNDa ke tIna vikalpa haiM - (1) rAgAtmaka mana, (2) dveSAtmaka mana aura (3) mohayukta mn| (1) jhUTha bolanA, (2) vacana se kaha kara kisI ke jJAna kA ghAta karanA, (3) cugalI karanA, (4) kaThora vacana kahanA, (5) sva-prazaMsA aura para-nindA karanA, (6) saMtApa paidA karane vAlA vacana kahanA tathA (7) hiMsAkArI vANI kA prayoga karanA - ye vacanadaNDa ke sAta prakAra haiN| (1) prANivadha karanA, (2) corI karanA, (3) maithuna sevA karanA, (4) parigraha rakhanA, (5) Arambha karanA, (6) tAr3ana karanA, (7) ugra AvezapUrvaka DarAnA-dhamakAnA; kAyadaNDa ke ye sAta prakAra haiN| Da samArambha kA artha yahA~ daNDa-prayoga hai| cU~ki mani ke lie tIna karaNa (1.kata.2.kArita aura 3. anumodana) tathA tIna yoga (1.mana, 2. vacana aura 3.kAya) ke vyApAra se hiMsAdi daNDa kA tyAga ka hai| isalie yahA~ kahA gayA hai - muni pahale sabhI dizA-vidizAoM meM sarvatra, saba prakAra se, SaTkAyika jIvoM meM se pratyeka ke prati hone vAle daNDa-prayoga ko, vividha hetuoM se tathA vividha zastroM se unakI hiMsA kI jAtI hai, ise bhalIbhA~ti jAna le, tatpazcAt tIna karaNa, tIna yoga se una sabhI daNDa-prayogoM kA parityAga kara de| nirgrantha zramaNa daNDasamArambha se svayaM Dare va lajjita ho, daNDa-samArambhakartA sAdhuoM para sAdhu hone ke nAte lajjita honA cAhie, jIvahiMsA tathA isI prakAra anya asatya, corI Adi samasta daNDa-samArambhoM ko mahAn anarthakara jAnakara sAdhu svayaM daNDabhIru.arthAt hiMsA se bhaya khAne vAlA hotA hai, ataH usako una daNDoM se mukta honA caahie| 2 prastuta sUtra meM daNDa-samArambhaka anya bhikSuoM se lajjita hone kI bAta kahakara bauddha, vaidika Adi sAdhuoM kI paramparA kI ora aMguli-nirdeza kiyA gayA hai| vaidika RSiyoM meM pacana-pAcanAdi ke dvArA daNDa-samArambha hotA thaa| bauddha-paramparA meM bhikSu svayaM bhojana nahIM pakAte the, dUsaroM se pakavAte the, yA jo bhikSu-saMgha ko bhojana ke lie AmaMtrita karatA thA, usake yahA~ se apane lie banA bhojana le lete the, vihAra Adi banavAte the| ve saMgha ke nimitta hone vAlI hiMsA meM doSa nahIM mAnate the| 3 // prathama uddezaka samApta // daNDyate vyApAdyate prANino yena sa daNDaH- AcA01 zru0 2 a0 duSprayuktamanovAkkAyalakSaNaihiMsAmAtre, bhUtopamardai- dharmasAra daNDayati pIr3AmutpAdayatIti daNDaH duHkhavizeSe- sUtrakR0 1 zru05 a0 1 u0| (ka) cAritrasAra 99 / 5 (kha) "pADikkamAmi tIhiM daMDehiM-maNadaMDeNaM, vayadaMDeNaM,kAyadaMDeNaM"- Avazyaka sUtra / AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 269 AyAro (muni nathamala jI) pR0 312 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha biio uddesao dvitIya uddezaka akalpanIya vimokSa 204. se bhikkhU parakkameja vA cidveja vA NisIejja vA tuyaTeja vA susANaMsi vA suNNAgAraMsivA rukkhamUlaMsi vA giriguhaMsi vA kuMbhArAyataNaMsi vA huratthA vA, kahiMci viharamANaM taM bhikkhaM uvasaMkamittu gAhAvatI bUyA - AusaMto samaNA ! ahaM khalu tava aTThAe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA pANAi bhUtAI jIvAI sattAI samAraMbha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejjaM aNisaTuM abhihaDaM AhaTTa cetemi AvasahaM vA samussiNAmi, se bhuMjaha vasaha AusaMto samaNA ! taM bhikkhU 3 gAhAvatiM samaNasaM savayasaM paDiyAikkhe - AusaMto gAhAvatI ! No khalu te vayaNaM ADhAmi, No khalu te vayaNaM parijANAmi, jo tumaM mama aTThAe asaNaM vA 4 vatthaM vA 4 pANAI 4 samAraMbha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejaM aNisaTuM abhihaDaM Aha1 cetesi AvasahaM vA smussinnaasi| se virato Auso gAhAvatI ! etassa akaraNayAe / 205. se bhikkhU parakkameja vA jAva' huratthA vA kahiMci viharamANaM taM bhikkhU uvasaMkamittu gAhAvatI AtagatAe pehAe asaNaM vA 6 4 vatthaM vA 4 pANAI 4 samAraMbha jAva ' AhaTu ceteti AvasahaM vA samussiNAti taM bhikkhaM prighaasetuN| taM ca bhikkhU jANejjA sahasammutiyAe paravAgaraNeNaM aNNesiM vA soccA - ayaM khalu gAhAvatI mama aTThAe asaNaM vA 4 vatthaM vA 4 pANAiM 4 'samAraMbhaceteti AvasahaM vA smussinnaati| taM ca bhikkhU paDilehAe AgamettA ANavejA aNAsevaNAe tti bemi / 1. cUrNi meM 'susANaMsi' kA artha isa prakAra kiyA hai - "susANassa pAseTThAti / abbhAse vA suNNaghare ghA Thitao hoja, rukkhamUle vA, jAriso rukkhamUlo NisIhe bhaNito, giriguhAe vA" - isakA artha vivecana meM diyA hai| 'cetemi' pada ke badale kahIM 'karemi' pada milatA hai, usake sambandha meM cUrNikAra kA mata - keyi bhaNaMti karemi, taM tu Na yujati, jeNa taM Ahiyameva, Ahiyassa karaNaM Na vijjati,' arthAt - kaI 'karemi' pATha kahate haiM, vaha ucita nahIM lagatA, kyoMki dAtA ne jaba sAmane lAkara padArtha rakha diyA, taba usa Ahita (sAmane rakhe hue) kA 'karanA' saMgata nahIM hotaa| isakI vyAkhyA cUrNikAra karate haiM - evaM NimaMtito so sAhU...to vi paDiseheyavvaM, kahaM ? vuccai - "taM bhikkhU gAhAvatiM samANaM svysNpddiyaaikkhejaa| tamiti taM daataarN|' arthAt isa prakAra nimaMtrita kiye jAne para usa sAdhu ko (ukta dAtA ko) niSedha kara denA cAhie, kaiMse ? kahate haiM - usa dAtA gRhastha ko vaha bhikSu sammAnapUrvaka, suvacanapUrvaka manA kara de| cUrNi meM pAThAntara hai - 'No khalu bhe evaM vayaNaM paDisuNeme, kataraM ? jaM mama bhaNasi - AusaMto samaNA ! ahaM khalu tubbhaM aTThAte asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA, jAva AvasahaM smussinnaami|' arthAt tumhArI yaha bAta maiM svIkAra nahIM karatA, kaunasI? jo tumane mujhe kahA thA - "AyuSman zramaNa ! maiM tumhAre lie azanAdi yAvat Avasatha (upAzraya) nirmANa kruuNgaa|" 5. yahA~ jAva' zabda se pUrA pATha 204 sUtra ke anusAra grahaNa karanA caahie| 6. yahA~ kA pUrA pATha 204 sUtrAnusAra grahaNa kreN| 7. yahA~ kA pUrA pATha 204 sUtrAnusAra grahaNa kreN| 8. yahA~ kA pUrA pATha 204 sUtrAnusAra grahaNa kreN| 9. yahA~ tInoM jagaha kA pATha 204 sUtrAnusAra grahaNa kreN| hAvA r Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 204-206 229 206. bhikkhaM ca khalu puTThA vA apuTThA vA je ime Ahacca gaMthA phusaMti, se haMtA haNaha khaNaha chiMdahara dahaha pacaha AluMpaha vilupaha sahasakkAreha vipparAmusaha 3 / te phAse puTTho dhIro ahiyAsae / aduvA AyAragoyaramAikkhe takkiyANamaNelisaM |aduvaa vaiguttIe goyarassa aNupuvveNa samma paDilehAe aaygutte| buddhehiM evaM paveditaM / 204. (sAvadyakAryoM se nivRtta) vaha bhikSu (bhikSAdi kisI kArya ke lie) kahIM jA rahA ho, zmazAna meM, sUne makAna meM, parvata kI guphA meM, vRkSa ke nIce, kumbhArazAlA meM yA gA~va ke bAhara kahIM khar3A ho, baiThA ho yA leTA huA ho athavA kahIM bhI vihAra kara rahA ho, usa samaya koI gRhapati usa bhikSu ke pAsa Akara kahe - "AyuSman zramaNa! maiM Apake lie azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala. yA pAdapoMchana; prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA samArambha (upamardana) karake Apake uddezya se banA rahA hU~ yA (Apake lie) kharIda kara, udhAra lekara, kisI se chInakara, dUsare kI vastu ko usakI binA anumati ke lAkara, yA ghara se lAkara Apako detA hU~ athavA Apake lie upAzraya (Avasatha) banavA detA huuN| he AyuSman zramaNa ! Apa usa (azana Adi) kA upabhoga kareM aura (usa upAzraya meM) rheN|" bhikSu usa sumanas (bhadrahRdaya) evaM suvayasa (bhadra vacana vAle) gRhapati ko niSedha ke svara se kahe - AyuSman gRhapati ! maiM tumhAre isa vacana ko Adara nahIM detA, na hI tumhAre vacana ko svIkAra karatA hU~, jo tuma prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM kA samArambha karake mere lie azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana banA rahe ho yA mere hI uddezya se use kharIdakara, udhAra lekara, dUsaroM se chInakara, dUsare kI vastu usakI anumati ke binA lAkara athavA apane ghara se yahA~ lAkara mujhe denA cAhate ho, mere lie upAzraya banavAnA cAhate ho / he AyuSman gRhastha! maiM (isa prakAra ke sAvadha kArya se sarvathA) virata ho cukA huuN| yaha (tumhAre dvArA prastuta bAta mere lie) akaraNIya hone se, (maiM svIkAra nahIM kara sktaa)| 205. vaha bhikSu (kahIM kisI kAryavaza) jA rahA hai, zmazAna, zUnyagRha, guphA yA vRkSa ke nIce yA kumbhAra kI zAlA meM khar3A, baiThA yA leTA huA hai, athavA kahIM bhI vicaraNa kara rahA hai, usa samaya usa bhikSu ke pAsa Akara koI gRhapati apane Atmagata bhAvoM ko prakaTa kiye binA (maiM sAdhu ko avazya hI dAna dUMgA, isa abhiprAya ko mana meM saMjoe hue) prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ke samArambhapUrvaka azana, pAna Adi banavAtA hai, sAdhu ke uddezya se mola 1. 'Ahacca gaMthA phusaMti' kI cUrNikAra dvArA kRta vyAkhyA - "Ahacca NAma katAi....gaMthA yaduktaM bhavati baMdhA, phusaMti je bhaNitaM paaveNti|" arthAt Ahacca yAnI kadAcit grantha arthAt baMdha, sparza karate haiM - prApta karate haiN| cUrNi meM 'sahasakkAreha' kA artha kiyA gayA hai - 'sIsaM se chiMdaha' isakA sira kATa DAlo, jabaki zIlAMkavRtti meM artha kiyA gayA hai - 'zIghra mauta ke ghATa utAra do|' cUrNi meM isake badale 'vipparAmasaha' pada mAnakara artha kiyA hai - 'vivahaM parAmasaha, yaduktaM bhavati musaha' - arthAt vividha prakAra se ise satAo yA lUTa lo| isakI vyAkhyA cUrNikAra ne yoM kI hai - paDilehA=pekkhittA, Ayagutte tihiM guttIhiM / adha uttare vi dijjamANe kuppati Na vA sataM uttarasamattho bhavati, tAhe aduguttIe, govaNaM guttI, vayogoyarassa' - arthAt - pratilekhana karake dekhakara, Atmagupta - tInoM guptiyoM se gupta / uttara diye jAne para yadi vaha kupita hotA hai, athavA vaha (muni) uttara dene meM samartha nahIM hai, taba khaaaguttiie| athavA vacana viSayaka gopana kare - mauna rhe| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 . AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha lekara, udhAra lAkara, dUsaroM se chInakara, dUsare ke adhikAra kI vastu usakI binA anumati ke lAkara, athavA ghara se lAkara denA cAhatA hai yA upAzraya kA nirmANa yA jIrNoddhAra karAtA hai, vaha (yaha saba) usa bhikSu ke upabhoga ke yA nivAsa ke lie (karatA hai)| (sAdhu ke lie kie gae) usa (Arambha) ko vaha bhikSu apanI sadbuddhi se dUsaroM (atizayajJAniyoM) ke upadeza se yA tIrthaMkaroM kI vANI se athavA anya kisI usake parijanAdi se sunakara yaha jAna jAe ki yaha gRhapati mere lie prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ke samArambha se azanAdi yA vastrAdi banavAkara yA mere nimitta mola lekara, udhAra lekara, dUsaroM se chInakara, dUsare kI vastu usake svAmI se anumati prApta kie binA lAkara athavA apane dhana se upAzraya banavA rahA hai, bhikSu usakI samyak prakAra se paryAlocanA (chAna-bIna) karake, Agama meM kathita Adeza se yA pUrI taraha jAnakara usa gRhastha ko sApha-sApha batA de ki ye saba padArtha mere lie sevana karane yogya nahIM haiM; (isalie maiM inheM svIkAra nahIM kara sktaa)| isa prakAra maiM kahatA huuN| .. . 206. bhikSu se pUchakara (sammati lekara) yA binA pUche hI (maiM avazya de dU~gA, isa abhiprAya se) kisI gRhastha dvArA (andhabhaktivaza) bahuta dhana kharca karake banAye hue ye (AhArAdi padArtha) bhikSu ke samakSa bheMTa ke rUpa meM lAkara rakha dene para (jaba muni unheM svIkAra nahIM karatA), taba vaha use paritApa detA hai; vaha sampanna gRhastha krodhAveza meM Akara svayaM usa bhikSu ko mAratA hai, athavA apane naukaroM ko Adeza detA hai ki isa (-vyartha hI merA dhana vyaya karAne vAle sAdhu) ko DaMDe Adi se pITo, ghAyala kara do, isake hAtha-paira Adi aMga kATa DAlo, ise jalA do, isakA mAMsa pakAo, isake vastrAdi chIna lo yA ise nakhoM se noMca DAlo, isakA saba kucha lUTa lo, isake sAtha jabardastI karo athavA jaldI hI ise mAra DAlo, ise aneka prakAra se pIr3ita kro|" una saba duHkharUpa sparzoM (kaSToM) ke A par3ane para dhIra (akSubdha) rahakara muni unheM (samabhAva se) sahana kre| athavA vaha Atmagupta (AtmarakSaka) muni apane AcAra-gocara (piNDa-vizuddhi Adi AcAra) kI kramazaH samyak prekSA karake (pahale azanAdi banAne vAle puruSa ke sambandha meM bhalIbhA~ti UhApoha karake (yadi vaha madhyastha yA prakRtibhadra lage to) usake samakSa apanA anupama AcAra-gocara (sAdhvAcAra) kahe - btaae| agara vaha vyakti durAgrahI aura pratikUla ho, yA svayaM meM use samajhAne kI zakti na ho to vacana kA saMgopana (mauna) karake rahe / buddhoMtIrthaMkaroM ne isakA pratipAdana kiyaa| vivecana - isa uddezaka meM sAdhu ke lie anAcaraNIya yA apanI kalpamaryAdA ke anusAra kucha akaraNIya bAtoM se vimukta hone kA vibhinna pahaluoM se nirdeza kiyA hai| se bhikkhU parakkameja vA.- yahA~ vRttikAra ne vimokSa ke yogya bhikSu kI vizeSatAeM batAI haiM - jisane yAvajjIvana sAmAyika kI pratijJA lI hai, paMcamahAvratoM kA bhAra grahaNa kiyA hai, samasta sAvadha kAryoM kA tyAga kiyA hai, aura jo bhikSAjIvI hai, vaha bhikSA ke lie yA anya kisI Avazyaka kArya se parikramaNa-vicaraNa kara rahA hai| yahA~ parikramaNa kA sAmAnyatayA artha gamanAgamana karanA hotA hai| sasANaMsi - prastata satra-paMkti meM zmazAna meM leTanA, karavaTa badalanA yA zayana karanA pratimAdhAraka yA jinakalpI muni ke lie hI kalpanIya hai; sthavirakalpI ke lie to zmazAna meM ThaharanA, sonA Adi kalpanIya nahIM 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 270 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTam adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 204-206 231 hai, kyoMki vahA~ kisI prakAra ke pramAda yA skhalana se vyantara Adi devoM ke upadrava kI sambhAvanA banI rahatI hai tathA prANimAtra ke prati AtmabhAvanA hone para bhI jinakalpI ke lie sAmAnya sthiti meM zmazAna meM nivAsa karane kI AjJA nahIM hai| pratimAdhArI muni ke lie yaha niyama hai ki jahA~ sUrya asta ho jAe, vahIM use Thahara jAnA caahie| ataH jinakalpI pratimAdhAraka kI apekSA se hI zmazAna-nivAsa kA ullekha pratIta hotA hai| isIlie cUrNi meM vyAkhyA kI gaI hai - zmazAna ke pAsa khar3A hotA hai, zUnyagRha ke nikaTa yA vRkSa ke nIce athavA parvatIya guphA meM ThaharatA hai| vartamAna meM sAmAnyatayA sthavirakalpI gacchavAsI sAdhu bastI meM kisI upAzraya yA makAna meM ThaharatA hai| hA~, vihAra kara rahA ho, usa samaya kaI bAra use sthAna na milane yA sUryAsta ho jAne ke kAraNa zUnyagRha meM, vRkSa ke nIce yA jaMgala meM kisI sthAna meM ThaharanA hotA hai| prAcInakAla meM to gA~va ke bAhara kisI bagIceM Adi meM Thaharane kA Ama rivAja thaa| sAdhu kahIM bhI ThaharA ho, vaha bhikSA ke lie svayaM gRhasthoM ke gharoM meM jAtA hai aura AhAra Adi Avazyaka padArtha apanI kalpamaryAdA ke anusAra prApta hone para hI letA hai| koI gRhastha bhaktivaza yA kisI laukika svArthavaza usake lie banavAkara, kharIdakara, kisI se chInakara, curAkara yA apane ghara se sAmane lAkara de to usa vastu kA grahaNa karanA usakI AcAra-maryAdA ke viparIta hai| vaha aisI vastu ko grahaNa nahIM kara sakatA, jisameM usake nimitta hiMsAdi Arambha huA ho| agara aisI vivazatA kI paristhiti A jAe aura koI bhAvuka gRhastha uparyukta prakAra se use AhArAdi lAkara dene kA ati Agraha karane lage to usa bhAvuka hRdaya hitaiSI bhakta ko dharma se, prema se, zAnti se vaisA AharAdi na dene ke lie samajhA denA cAhie, sAtha hI apanI kalpamaryAdAe~ bhI use samajhAnA caahie| yaha akalpanIya vimokSa kI vidhi hai| 3 akalpanIya sthitiyA~ aura vimokSa ke upAya - sUtra 204 se lekara 206 taka meM zAstrakAra ne bhikSu ke samakSa Ane vAlI tIna akalpanIya paristhitiyA~ aura sAtha hI unase mukta hone yA una paristhitiyoM meM akaraNIyaanAcaraNIya kAryoM se alaga rahane yA chuTakArA pAne ke upAya bhI batAe haiM - (1) bhikSu ko kisI prakAra ke saMkaTa meM par3A yA kaThora kaSTa pAtA dekhakara kisI bhAvuka bhakta dvArA usake samakSa AharAdi banavA dene, mola lAne, chInakara tathA anya kisI bhI prakAra se sammukha lAkara dene yA upAzraya banavA dene kA prstaav| (2) bhikSu ko kahe-sune binA apane mana se hI bhaktivaza AhArAdi banavAkara yA uparyukta prakAroM meM se kisI bhI prakAra se lAkara dene laganA tathA upAzraya banavAne laganA, aura (3) una AhArAdi tathA upAzraya ko Arambha-samArambha janita evaM akalpanIya jAnakara bhikSu jaba unheM kisI sthiti meM apanAne se sApha inkAra kara detA hai to usa dAtA kI ora se kruddha hokara usa bhikSu ko taraha-taraha se yAtanAe~ diyA jaanaa| prathama akalpanIya grahaNa kI sthiti se vimukta hone ke upAya - prema se asvIkAra kare aura 'kalpamaryAdA' AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 270 cUrNi meM vyAkhyA milatI hai - 'susANassa pAse hAtiM abbhAse vA suNNadhare vA Thitao hoja, rukkhamUle vA, jAriso rukkhamUlo NisIhe bhaNito, giri guhAe vA / ' - AcA0 cUrNi AcA0 mUlapATha pR072 3. AcArAMga AcArya zrI AtmArAma jI ma0 kRta TIkA ke AdhAra para, pR0 559 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha smjhaae| dUsarI sthiti se vimukta hone kA upAya - kisI taraha se jAna-sunakara usa AharAdi ko grahaNa evaM sevana karanA asvIkAra kare aura tIsarI sthiti A par3ane para sAdhu dhairya aura zAnti se samabhAvapUrvaka usa parISaha yA upasarga ko sahana kre| isa prakAra usa gRhastha ko anukUla dekhe to sAdhu ke anupama AcAra ke viSaya meM batAye, pratikUla ho to mauna rahe / isa prakAra akalpanIya-vimokSa kI sundara jhA~kI zAstrakAra ne prastuta kI hai| eka bAta vizeSa rUpa se jJAtavya hai ki sAdhu ke dvArA ukta akalpanIya padArthoM ko asvIkAra karane yA usa bhAvukahRdaya gRhastha ko samajhAne kA tarIkA bhI zAnti, dhairya evaM prema pUrNa honA caahie| vaha dAtA gRhastha ko dveSI, vairI yA vidrohI na samajhe, kintu bhadramanaska aura savacaska yA savayaska (mitra) samajha kara kahe / isakA eka artha yaha bhI hai ki bhikSu usa gRhastha ko sammAna sahita, suvacanapUrvaka niSedha kre| 2 samanojJa-asamanojJa AharA-dAna vidhi-niSedha 207. se samaNuNNe asamaNuNNassa asaNaM vA 43 vatthaM vA 4*No pAejA No NimaMtejA No kujjA veyAvaDiyaM paraM ADhAyamANe tti bemi| 208. dhammamAyANaha paveditaM mAhaNeNa matimatA - samaNuNNe samaNuNNassa asaNaM vA 45 vatthaM vA 46 pAejjA NimaMtejjA kujjA veyAvaDiyaM paraM ADhAyamANe tti bemi / ||biio uddesao sammatto // 207. vaha samanojJa muni asamanojJa sAdhu ko azana-pAna Adi tathA vastra-pAtra Adi padArtha atyanta AdarapUrvaka na de, na unheM dene ke lie nimantrita kare aura na hI unakA vaiyAvRtya kre| - aisA maiM kahatA huuN| 208. matimAn (kevalajJAnI) mahAmAhana bhI zrI vardhamAna svAmI dvArA pratipAdita dharma (AcAradharma) ko bhalI-bhA~ti samajha lo ki samanojJa sAdhu samanojJa sAdhu ko AdarapUrvaka azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana Adi de, unheM dene ke lie manuhAra kare, unakA vaiyAvRtya kre| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - kahA~ niSedha, kahA~ vidhAna? - sUtra 206 taka akalpanIya AhArAdi lene kA niSedha kiyA gayA hai| sUtra 207 meM asamanojJa ko samanojJa sAdhu dvArA AhArAdi dene, unake lie nimantrita karane aura unakI sevA karane kA niSedha kiyA hai, jabaki sUtra 208 meM samanojJa sAdhuoM ko samanojJa sAdhuoM dvArA uparyukta vastue~ dene kA vidhAna // dvitIya uddezaka samApta // 1. AcArAMga TIkA patrAMka 270-271-272 ke AdhAra para 2. (ka) AcA0 TIkA patrAMka 271, (kha) AcA0 cUrNi, mUla pATha ke TippaNa 3-4. yahA~ donoM jagaha zeSa pATha 199 sUtrAnusAra par3heM 5-6. yahA~ donoM jagaha zeSa pATha 199 sUtrAnusAra par3heM 7. AcA0 zIlA0 TIkA0 patrAMka 273 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana taIo uddesao tRtIya uddezaka 233 gRhavAsa-vimokSa 209. majjhimeNaM vayasA vi ege saMbujjhamANA samuTThittA soccA vayaM medhAvI ' paDiyANa NisAmiyA / samiyA dhamme AriehiM pavedite / te aNavakhamANA, aNativAtemANAM, apariggahamANA, No pariggahAvaMti savvAvaMti ca NaM logaMsi, nihAya daMDaM pANehiM pAvaM kammaM akuvvamANe esa mahaM aMgaMthe viyAhite / oe juimassa khetaNNe uvavAyaM cayaNaM ca NaccA / 209. kucha vyakti madhyama vaya meM bhI saMbodhi prApta karake munidharma meM dIkSita hone ke lie udyata hote haiM / tIrthaMkara tathA zrutajJAnI Adi paNDitoM ke ( hitAhita- viveka - prerita) vacana sunakara, (hRdaya meM dhAraNa karake) medhAvI (maryAdA meM sthita ) sAdhaka (samatA kA Azraya le, kyoMki) AryoM (tIrthaMkaroM) ne samatA meM dharma kahA hai, athavA tIrthaMkaroM ne samabhAva se (mAdhyastha bhAva se zruta cAritra rUpa) dharma kahA hai| ve kAma-bhogoM kI AkAMkSA na rakhane vAle, prANiyoM ke prANoM kA atipAta aura parigraha na rakhate muni) samagra loka meM aparigrahavAn hote haiM / jo prANiyoM ke lie (paritApakara) daNDa kA tyAga karake (hiMsAdi) pApa karma nahIM karatA, agrantha (granthavimukta nirgrantha) kahA gayA hai| 1. hue (nirgrantha use hI mahAn oja (advitIya) arthAt rAga-dveSa rahita dyutimAn (saMyama yA mokSa) kA kSetrajJa (jJAtA), upapAta (janma) aura cyavana (maraNa) ko jAnakara (zarIra kI kSaNa- -bhaMguratA kA cintana kare) / vivecana - muni-dIkSA grahaNa kI uttama avasthA - manuSya kI tIna avasthAe~ mAnI jAtI haiM - bAlya, yuvA - aura vRddhtv| yoM to prathama aura antima avasthA meM bhI dIkSA lI jA sakatI hai, parantu madhyama avasthA muni dIkSA ke lie sarvasAmAnya mAnI jAtI hai, kyoMki isa vaya meM buddhi paripakva ho jAtI hai, bhuktabhogI manuSya kA bhoga sambandhI AkarSaNa kama ho jAtA hai, ataH usakA vairAgya-raMga pakkA ho jAtA hai| sAtha hI vaha svastha evaM sazakta hone ke kAraNa parISahoM aura upasargoM kA sahana, saMyama ke kaSTa, tapasyA kI kaThoratA Adi dharmoM kA pAlana bhI sukhapUrvaka kara sakatA hai| usakA zAstrIya jJAna bhI anubhava se samRddha ho jAtA hai| isalie muni-dharma ke AcaraNa ke lie madhyama avasthA prAya: pramukha mAnI jAne se prastuta sUtra meM usakA ullekha kiyA gayA hai| gaNadhara bhI prAyaH madhyamavaya meM dIkSita hote the / bhagavAn mahAvIra bhI prathamavaya ko pAra karake dIkSita hue the / bAlyAvasthA evaM vRddhAvasthA munidharma ke nirvighna 'merA dhAvati mehAvI, mehAvINaM vayaNaM mehAvivayaNaM, vA mehAvI soccA titthagaravayaNaM... paMDiehiM gaNaharehiM tA suttIkayaM soccA Nisamma hiyae karittA' - cUrNikArakRta isa vyAkhyA kA artha hai - jo maryAdA meM calatA hai vaha medhAvI hai, medhAviyoM ke vacana medhAvivacana athavA medhAvI tIrthaMkara vacana sunakara tathA paNDitoM - gaNadharoM dvArA sUtrarUpa meM nibaddha vacana sunakara tathA hRdayaMgama karake / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha AcaraNa ke lie itanI upayukta nahIM hotii| saMbujjhamANA - sambodhi prApta karanA muni-dIkSA se pUrva anivArya hai / sambodhi pAe binA munidharma meM dIkSita honA khatare se khAlI nahIM hai| ___sAdhaka ko tIna prakAra se sambodhi prApta hotI hai - svayaMsambuddha ho, pratyeka buddha ho athavA buddha-bodhita ho| prastuta sUtra meM buddha - buddhabodhita (kisI prabuddha se bodha pAye hue) sAdhaka kI apekSA se kathana hai| 2 soccAvayaM medhAvI paMDiyANa nisAmiyA - isa paMkti kA artha cUrNikAra ne kucha bhinna kiyA hai - paMDitoMgaNadharoM ke dvArA sUtrarUpa meM nibaddha medhAviyoM - tIrthaMkaroM ke; vacana sunakara tathA hRdaya meM dhAraNa krke....| madhyamavaya meM pravrajita hote haiN| ___te aNavakaMkhamANA' kA tAtparya hai - "ve jo gRhavAsa se munidharma meM dIkSita hue haiM aura mokSa kI ora jinhoMne prasthAna kiyA hai, kAma-bhogoM kI AkAMkSA nahIM rkhte|" aNativAtemANA apariggahamANA - ye do zabda prANAtipAta-viramaNa tathA parigraha-viramaNaM mahAvrata ke dyotaka haiN| Adi aura anta ke mahAvrata kA grahaNa karane se madhya ke mRSAvAda-viramaNa, adattAdAna-viramaNa aura maithuna-viramaNa mahAvratoM kA grahaNa ho jAtA hai| aise mahAvratI apane zarIra ke prati bhI mamatvarahita hote haiM / inheM hI tIrthaMkara gaNadhara Adi dvArA mahAnirgrantha kahA gayA hai| agaMthe - jo bAhya aura Abhyantara granthoM se vimukta ho gayA hai, vaha agrantha hai / agrantha yA nirgrantha kA eka hI Azaya hai| uvavAyaM-cayaNaM - upapAta (janma) aura cyavana (maraNa) ye donoM zabda sAmAnyataH devatAoM ke sambandha meM prayukta hote haiN| isase yaha tAtparya ho sakatA hai ki divya zarIradhArI devatAoM kA zarIra bhI janma-maraNa ke kAraNa nAzamAna hai, to phira manuSyoM ke rakta, mA~sa, majjA Adi azuci padArthoM se bane zarIra kI kyA bisAta hai? isI dRSTi se cintana karane para ina padoM se zarIra kI kSaNa-bhaMguratA kA nidarzana bhI kiyA gayA hai ki zarIra' janma aura mRtyu ke cakra ke bIca cala rahA hai, yaha kSaNabhaMgura hai, yaha cintana kara AhAra Adi ke prati anAsakti rkhe|' akAraNa-AhAra-vimokSa 210. AharovacayA dehA parIsahapabhaMguNo / pAsahege savviMdiehiM parigilAyamANehiM / oe dayaM dayati je saMNidhANasatthassa khettaNNe, se bhikkhU kAlaNNe bAlaNNe mAtaNNe khaNaNNe viNayaNNe samayaNNe pariggaha amamAyamANe kAleNuTThAI apaDiNNe duhato chettA NiyAti / 210. zarIra AhAra se upacita (saMpuSTa) hote haiM, parISahoM ke AghAta se bhagna ho jAte haiM; kintu tuma dekho, AhAra ke abhAva meM kaI eka sAdhaka kSudhA se pIr3ita hokara sabhI indriyoM (kI zakti) se glAna (kSINa) ho jAte haiN| rAga-dveSa se rahita bhikSu (kSudhA-pipAsA Adi parISahoM ke utpanna hone para bhI) dayA kA pAlana karatA hai| jo bhikSu sannidhAna - (AhArAdi ke saMcaya) ke zastra (saMyamaghAtaka pravRtti) kA marmajJa hai; (vaha hiMsAdi AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 274 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 274 2. 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 274 AcArAMga cUrNi-mUlapATha TippaNa pR0 47 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 210 235 doSayukta AhAra kA grahaNa nahIM karatA) / vaha bhikSu kAlajJa, balajJa, mAtrajJa, kSaNajJa (avasarajJAtA), vinayajJa ( bhikSAcarI) ke AcAra kA marmajJa, samayajJa (siddhAnta kA jJAtA) hotA hai| vaha parigraha para mamatva na karane vAlA, ucita samaya para anuSThAna (kArya) karane vAlA, kisI prakAra kI mithyA Agraha- yukta pratijJA se rahita evaM rAga aura dveSa ke bandhanoM ko donoM ora se chedana karake nizcinta hokara niyamita rUpa se saMyamI jIvana yApana karatA hai / vivecana - savviMdiehiM parigilAyamANehiM - isa sUtra meM AhAra karane kA kAraNa spaSTa kara diyA hai ki AhAra karane se zarIra puSTa hotA hai, kintu zarIra ko puSTa aura sazakta rakhane ke uddezya haiM- saMyamapAlana karanA aura parISahAdi sahana karanA / kintu jo kAyara, klIba aura bhogAkAMkSI hote haiM, zarIra se sampuSTa aura sazakta hote hue bhI jo mana ke durbala hote haiM, unake zarIra parISahoM ke A par3ate hI vRkSa kI DAlI kI taraha kaTa kara TUTa par3ate haiM / sArA deha TUTa jAtA hai, parISahoM ke thaper3oM se itanA hI nahIM, unakI sabhI indriyA~ murjhA jAtI hai| jaise kSudhA se pIr3ita hone para AMkhoM ke Age aMdherA chA jAtA hai, kAnoM se sunanA aura nAka se sU~ghanA bhI kama ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki AhAra kevala zarIra ko puSTa karane ke lie hI nahIM, apitu karmamukti ke lie hai, ataeva zAstrokta 6 kAraNa se ise AhAra denA Avazyaka hai| aisI sthiti meM eka niSkarSa spaSTataH pratiphalita hotA hai ki sAdhaka ko kAraNavaza AhAra grahaNa karanA cAhie aura akAraNa AhAra se vimukta bhI ho jAnA cAhie / ' uttarAdhyayana sUtra meM sAdhu ko 6 kAraNoM se AhAra karane kA vidhAna hai 1 - 1. 2. chaNhaM annayarAe kAraNammi N samuTThie / veyaNa - veyAvacce iriyaTThAe saMjamaTThAe / taha pANavattiyAe chaTuM puNa dhammacintAe // - sAdhu ko ina chaH kAraNoM meM se kisI kAraNa ke samupasthita hone para AhAra karanA cAhie - (1) kSudhAvedanIya ko zAnta karane ke lie / (2) sAdhuoM kI sevA karane ke lie| (3) IryAsamiti - pAlana ke lie| (4) saMyama - pAlana ke lie| (5) prANoM kI rakSA ke lie| aura (6) svAdhyAya, dharmadhyAna Adi karane ke lie / ina kAraNoM ke sivAya kevala bala-vIryAdi bar3hAne ke lie AhAra karanA akAraNa - doSa hai| uttarAdhyayana sUtra meM 6 kAraNoM meM se kisI eka ke samupasthita hone para AhAra-tyAga kA bhI vidhAna hai| - AyaMke uvasagge titikkhayA baMbhaceraguttIsu / pANidayA tavaheuM sarIraM voccheyaNaTThAe // (1) rogAdi AtaMka hone para, (2) upasarga Ane para, parISahAdi kI titikSA ke lie, (3) brahmacarya kI rakSA AcA0 zIlA0 patrAMka 274 (ka) uttarAdhyayanasUtra a0 26 gA0 32-33 (kha) dharmasaMgraha adhi0 3 zlo0- 33 TIkA (ga) piNDaniryukti grAsaiSaNAdhikAra gA0 635 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ke lie, (4) prANidayA ke lie, (5) tapa ke lie tathA (6) zarIra-tyAga ke lie AhAra-tyAga karanA caahie| ___isIlie 'oe dayaM dayati' isa vAkya dvArA spaSTa kara diyA gayA hai ki kSudhA-pipAsAdi parISahoM se pratAr3ita hone para bhI rAga-dveSa rahita sAdhu prANidayA kA pAlana karatA hai, vaha doSayukta yA akAraNa AhAra grahaNa nahIM krtaa| 'saMNidhANasatthassa khettaNNe' - isa sUtra paMkti meM 'sannidhAnazastra' zabda ke vRttikAra ne do artha kiye haiM (1) jo nArakAdi gatiyoM ko acchI taraha dhAraNa karA detA hai, vaha sannidhAna - karma hai| usake svarUpa kA nirUpaka zAstra sannidhAnazAstra hai, athavA (2) sannidhAna yAnI karma, usakA zastra (vighAtaka) hai - saMyama, arthAt sannidhAna-zastra kA matalaba huA karma kA vighAtaka saMyamarUpI zastra / usa sannidhAnazAstra yA sannidhAnazastra kA khedajJa arthAt usameM nipuNa; yahI artha cUrNikAra ne bhI kiyA hai| parantu sannidhAna kA artha yahA~ AhAra yogya padArthoM kI sannidhi yAnI saMcaya yA saMgraha' adhika upayukta lagatA hai| lokavijaya ke pAMcaveM uddezaka meM isake sambandha meM vistAra se prakAza DAlA gayA hai| usake sandarbha meM sannidhAna kA yahI artha saMgata lagatA hai| akAraNa-AhAra-vimokSa ke prakaraNa meM AhAra yogya padArthoM kA saMgraha karane ke sambandha meM kahanA prAsaMgika bhI hai| ataH isakA spaSTa artha huA - bhikSu AhArAdi ke saMgraharUpazastra (aniSTakAraka bala) kA kSetrajJa-antaraMga marma kA jJAtA hotA hai / bhikSu bhikSAjIvI hotA hai| AhArAdi kA saMgraha karanA usakI bhikSAjIvitA para kalaMka hai| 3 kAlajJa Adi sabhI vizeSaNa bhikSAjIvI tathA akAraNa AhAra-vimokSa ke sAdhaka kI yogyatA pradarzita karane ke lie haiN| lokavijaya adhyayana ke paMcama uddezaka (sUtra 88) meM bhI isI prakAra kA sUtra hai, aura vahA~ kAlajJa Adi zabdoM kI vyAkhyA bhI kI hai| yaha sUtra bhikSAjIvI sAdhu kI vizeSatAoM kA nirUpaNa karatA hai| _"NiyAti' - kA artha vRttikAra ke anusAra isa prakAra hai - 'jo saMyamAnuSThAna meM nizcaya se prayANa karatA hai|' isakA tAtparya hai - saMyama meM nizcinta hokara jIvana-yApana karatA hai| 5 agni-sevana-vimokSa 211. taM bhikkhuM sItaphAsaparivevamANagAtaM uvasaMkamittu gAhAvatI bUyA - AusaMto samaNA ! No khalu te gAmadhammA ubbAhaMti ? AusaMto gAhAvatI ! No khalu mama gAmadhammA ubbaahNti|siitphaasN No khalu ahaM 3. uttarAdhyayana a0 26 gA0 35 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 275 (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 275 (kha) AyAro (muni nathamala jI) ke AdhAra para pR0 93, 213 (ga) dazavakAlika sUtra meM a03 meM 'sannihI' nAmaka anAcIrNa batAyA gayA hai tathA 'sannihiM ca nakuvvejA, aNumAyaM pi saMjae' - (a08, gA0 28) meM sannidhi - saMgraha kA niSedha kiyA hai| dekheM sUtra 88 kA vivecana pRSTha 56 5. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 275 cUrNi meM isa prakAra kA pAThAntara hai - beti-"he AuMsa appaM khalu mama gAmadhammA ubbAhaMti" - isakA artha kiyA gayA hai - "appaMti abhAve bhavati thove ya, etya abhaave|" - arthAt muni kahatA hai - he AyuSman ! nizcaya hI mujhe grAmadharma bAdhita nahIM krtaa|''app' zabda abhAva artha meM aura thor3e artha meM prayukta hotA hai| yahA~ abhAva artha meM prayukta hai| yahA~ bhI cUrNi meM pAThAntara hai - "sIyaphAsaM ca haM No sahAmi ahiyAsittae" - arthAt maiM zItasparza ko sahana nahIM kara sktaa| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : tRtIya uddezaka 237 saMcAemi ahiyAsettae / No khalu me kappati agaNikAyaM ujjAlittae vA pajjAlittae vA kArya AyAvittae vA payAvittae vA aNNesiM vA vayaNAo / 212. siyA evaM vaMdatassa paro agaNikAyaM ujjAlettA pajjAlettA kAryaM AyAvejA vA payAvejjA vaa| taM ca bhikkhU paDilehAe AgamettA ANavejjA aNAsevaNAe tti bemi / // taio uddesao sammatto // 211. . zIta-sparza se kAMpate hue zarIravAle usa bhikSu ke pAsa Akara koI gRhapati kahe - AyuSmAn zramaNa ! kyA tumheM grAmadharma (indriya-viSaya) to pIr3ita nahIM kara rahe haiM ? ( isa para muni kahatA hai ) - AyuSmAn gRhapati ! mujhe grAmadharma pIr3ita nahIM kara rahe haiM, kintu merA zarIra durbala hone ke kAraNa maiM zIta-sparza ko sahana karane meM samartha nahIM hU~ (isalie merA zarIra zIta se prakampita ho rahA hai) / ('tuma agni kyoM nahIM jalA lete ?' isa prakAra gRhapati ke kahe jAne para muni kahatA hai - ) agnikAya ko ujjvalita karanA, prajvalita karanA, usase zarIra ko thor3A-sA bhI tapAnA yA dUsaroM ko kahakara agni prajvalita karavAnA akalpanIya hai| 212. (kadAcit vaha gRhastha) isa prakAra bolane para agnikAya ko ujjvalita prajvalita karake sAdhu ke zarIra ko thor3A tapAe yA vizeSa rUpa se tpaae| usa avasara para agnikAya ke Arambha ko bhikSu apanI buddhi se vicArakara Agama ke dvArA bhalIbhA~ti jAnakara usa gRhastha se kahe ki agni kA sevana mere lie asevanIya hai, (ataH maiM isakA sevana nahIM kara sakatA) / - - aisA maiM kahatA hU~ / - vivecana - grAmadharma kI AzaMkA aura samAdhAna - sUtra 211 meM kisI bhAvuka gRhastha kI AzaMkA aura samAdhAna kA pratipAdana hai| koI bhikSAjIvI yuvaka sAdhu bhikSATana kara rahA hai, usa samaya zarIra para pUre vastra na hone ke kAraNa zIta se thara-thara kA~pate dekha, usake nikaTa Akara aizvarya kI garmI se yukta, taruNa nAriyoM seM parivRtta, zItasparza kA anubhavI, sugandhita padArthoM se zarIra ko sugandhita banAe hue koI bhAvuka gRhastha pUchane lage ki 'Apa kA~pate kyoM haiM ? kyA Apako grAma-dharma utpIr3ita kara rahA hai ?' isa prakAra kI zaMkA prastuta kie jAne para sAdhu usakA abhiprAya jAna letA hai ki isa gRhapati ko apanI galata samajha ke kAraNa kAminiyoM ke avalokana kI mithyA 1. 2. - 'siyA eva' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai- siyA- kayAyi, evamavadhAraNe - siyA kA artha kadAcit tathA evaM yahA~ avadhAraNa - nizcaya artha meM hai / cUrNi ke anusAra yahA~ pAThAntara hai - "se evaM vayaMtassa paro pANAiM bhUyAiM jIvAI sattAI samAraMbha samuddissa kItaM pAmiccaM acchijjaM aNisaTTaM agaNikAyaM ujjAlittA pajjAlittA vA tassa AtAveti vA patAveti vA / taM ca bhikkhU paDilehAe AgamettA ANavejjA aNAsevaNAe tti bemi / " kadAcit isa prakAra kahate hue (sunakara) koI para (gRhastha ) prANa, jIva aura sattvoM kA upamardana rUpa Arambha karake usa bhikSu ke uddezya se kharIdI huI, udhAra lI huI, chInI huI, dUsare kI cIja ko usakI anumati ke binA lI huI vastu se agnikAya jalAkara, vizeSa prajvalita karake, usa bhikSu ke zarIra ko thor3A yA adhika tapAe, taba vaha bhikSu use dekhakara Agama se usake doSa jAnakara ukta gRhastha ko batAde ki mere lie ise sevana karanA ucita nahIM hai| aisA maiM kahatA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zaMkA paidA ho gayI hai| ataH mujhe isa zaMkA kA nivAraNa karanA caahie| isa abhiprAya se sAdhu usakA samAdhAna karatA hai - "sItaphAsaM No khalu...ahiyosettae" maiM sardI nahIM sahana kara pA rahA huuN| ____ apanI kalpamaryAdA kA jJAtA sAdhu agnikAya-sevana ko anAcaraNIya batAtA hai| isa para koI bhAvuka bhakta agni jalAkara sAdhu ke zarIra ko usase tapAne lage to sAdhu usase sadbhAvapUrvaka spaSTatayA agni ke sevana kA niSedha kara de| // tRtIya uddezaka samApta // cauttho uddesao caturtha uddezaka upadhi-vimokSa 213. je bhikkhU tihiM vatthehiM parivusite pAyacautthehiM tassa NaM No evaM bhavati - cautthaM vatthaM jaaissaami| 214. se ahesaNijAI vatthAI jAejjA, ahApariggahiyAiM vatthAiM dhArejjA', No dhoejjA, No raejjA, No dhotarattAiM vatthAiMdhArejA, apaliuMcamANe gAmaMtaresu, omacelie / etaM khuvatthadhArissa saamggiyN| aha puNa evaM jANejA 'uvAtikkaMte khalu hemaMte, gimhe paDivaNNe', ahAparijuNNAI vatthAiM pariTThavejA, ahAparijuNNAI vatthAiM paridvavettA aduA saMtaruttare, aduvA omacele, aduvA egasADe, aduvA acele| lAghaviyaM aagmmaanne| tave se abhisamaNNAgate bhvti| jahetaM bhagavatA paveditaM tameva abhisameccA savvato savvattAe sammattabheva 5 samabhijANiyA / 213. jo bhikSu tIna vastra aura cauthA (eka) pAtra rakhane kI maryAdA meM sthita hai| usake mana meM aisA adhyavasAya nahIM hotA ki "maiM cauthe vastra kI yAcanA kruuNgaa|" 214. vaha yathA-eSaNIya (apanI samAcArI-maryAdA ke anusAra grahaNIya) vastroM kI yAcanA kare aura AcA0 zIlA0 TIkA patra 275-273 "vatthaM dhArissAmi' pAThAntara cUrNi meM hai| artha hai - vastra dhAraNa kruuNgaa| isake badale ahApaggahiyAI pATha hai, artha hai - yathApragRhIta - jaisA gahastha se liyA hai| isakA artha cUrNi meM isa prakAra hai - "No dhoeja raeja tti kasAyadhAtukaddamAdIhiM, dhotarattaM NAma jaM dhovituM punnoryti|" - prAsuka jala se bhI na dhoe, na kASAyika dhAtu, kardama Adi ke raMga se raMge, na hI dhoe hue vastra ko punaH rNge| kisI prati meM 'samatta' zabda hai| usakA artha hotA hai - smtv| kisI prati meM 'samabhijANiyAM' ke badale 'samabhijANijjA' zabda milatA hai, usakA artha hai - samyak rUpa se jAne aura AcaraNa kre| | 3 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : caturtha uddezaka: sUtra 213-214 yathAparigRhIta (jaise bhI vastra mile haiM yA lie haiM, una ) vastroM ko dhAraNa kare / vaha una vastroM ko na to dhoe aura na raMge, na dhoe raMge hue, vastroM ko dhAraNa kre| dUsare grAmoM meM jAte samaya vaha una vastroM ko binA chipAe hue cle| vaha (abhigrahadhArI) muni (pariNAma aura mUlya kI dRSTi se) svalpa aura atisAdhAraNa vastra rkhe| vastradhArI muni kI yahI sAmagrI ( dharmopakaraNasamUha ) hai / jaba bhikSu yaha jAna le ki 'hemanta Rtu' bIta gayI hai, grISma Rtu A gayI hai, taba vaha jina-jina vastroM ko jIrNa samajhe, unakA parityAga kara de| una yathAparijIrNa vastroM kA parityAga karake yA to (usa kSetra meM zIta adhika par3atA ho to) eka antara (sUtI) vastra aura uttara ( UnI) vastra sAtha meM rakhe; athavA vaha ekazATaka (eka hI cAdara-pacher3I vastra) vAlA hokara rahe / athavA vaha (rajoharaNa aura mukhavastrikA ke sivAya una vastroM ko chor3akara) acelaka (nirvastra) ho jaae| (isa prakAra) lAghavatA (alpa upadhi) ko lAtA yA usakA cintana karatA huA vaha (muni vastra - parityAga kare) usa vastraparityAgI muni ke (sahaja meM hI) tapa ( upakaraNa - UnodarI aura kAyakleza) sadha jAtA hai| bhagavAn ne jisa prakAra se isa (upadhi - vimokSa) kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM gaharAI - pUrvaka jAnakara saba prakAra se sarvAtmanA (sampUrNa rUpa se) (usameM nihita ) samatva ko samyak prakAra se jAne va kAryAnvita kare / 239 vivecana - vimokSa (mukti) kI sAdhanA meM lIna zramaNa ko saMyama - rakSA ke lie vastra - pAtra Adi upadhi bhI rakhanI par3atI hai| zAstra meM usakI anumati hai / kintu anumati ke sAtha yaha bhI viveka-nirdeza kiyA hai ki vaha apanI AvazyakatA ko kama karatA jAya aura upadhi-saMyama bar3hAtA rahe, upadhi kI alpatA 'lAghava-dharma' kI sAdhanA hai| isa dizA meM bhikSu svataH hI vividha prakAra ke saMkalpa va pratijJA lekara upadhi Adi kI kamI karatA rahatA hai| prastuta sUtra meM isI viSaya para prakAza DAlA hai / vRtti-saMyama ke sAtha padArtha-tyAga kA bhI nirdeza kiyA hai| prastuta donoM sUtra vastra-pAtrAMdi rUpa bAhya upadhi aura rAga, dveSa, moha evaM Asakti Adi Abhyantara upadhi se vimokSa kI sAdhanA kI dRSTi se pratimAdhArI yA (jinakalpika) zramaNa ke viSaya meM pratipAdita haiN| jo bhikSu tIna vastra aura eka pAtra (pAtraniryogayukta), itanI upadhi rakhane kI arthAt isa upadhi ke sivAya anya upadhi na rakhane kI pratijJA letA hai, vaha 'kalpatra pratimA pratipanna' kahalAtA hai| usakA kalpatraya augha-aupadhika hotA hai, aupagrAhika nahIM / zizira Adi zIta Rtu meM do sUtI (kSaumika) vastra tathA tIsarA Una kA vastra - yoM kalpatraya svIkAra karatA hai / jisa muni ne aisI kalpatraya kI pratijJA kI hai, vaha muni zItAdi kA parISaha utpanna hone para bhI cauthe vastra ko svIkAra karane kI icchA nahIM kre| yadi usake pAsa apanI grahaNa kI huI pratijJA (kalpa) se kama vastra haiM, to vaha dUsarA vastra le sakatA hai| pAtra - niryoga - TIkAkAra ne pAtra ke sandarbha meM sAta prakAra ke pAtra - niryoga kA ullekha kiyA hai aura pAtra grahaNa karane ke sAtha-sAtha pAtra se sambandhita sAmAna bhI usI ke antargata mAnA gayA hai| jaise- 1. pAtra, 2. pAtrabandhana, 3. pAtra-sthApana, 4. pAtra-kesarI (pramArjanika), 5. paTala, 6. rajastrANa aura 7. pAtra sApha karane kA vastra - * gocchaka, ye sAtoM milakara pAtraniryoga kahalAte haiN| ye sAta upakaraNa tathA tIna pAtra tathA rajoharaNa aura mukhavastrikA, yoM 12 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha upakaraNa jinakalpa kI bhUmikA para sthita evaM pratimAdhAraka muni ke hote haiM / yaha upadhivimokSa kI eka sAdhanA hai|' upadhi-vimokSa kA uddezya - isakA uddezya yaha hai ki sAdhu Avazyaka upadhi se atirikta upadhi kA saMgraha karegA to usake mana meM mamatvabhAva jAgegA, usakA adhikAMza samaya use saMbhAlane, dhone, sIne Adi meM hI laga jAegA, svAdhyAya, dhyAna Adi ke lie nahIM bcegaa| 2 yathAprApta vastradhAraNa- isa prakAra ke upadhi-vimokSa kI pratijJA ke sAtha zAstrakAra eka anAgrahavRtti kA bhI sUcana karate haiM / vaha hai - jaise bhI jisa rUpa meM eSaNIya-kalpanIya vastra mileM, unheM vaha usI rUpa meM dhAraNa kare, vastra ke prati kisI vizeSa prakAra kA Agraha saMkalpa-vikalpaparNa baddhi na rkhe| vaha unheM na to phADakara choTA kare, na usameM TakaDA joDakara baDA kare,na use dhoe aura na rNge| yaha vidhAna bhI jinakalpI viziSTa pratibhAsampanna mani ke lie hai| vaha bhI isalie ki vaha sAdhu vastroM ko saMskArita evaM bar3hiyA karane meM laga jAegA to usameM moha jAgRta hogA, aura vimokSa sAdhanA meM moha se use sarvathA mukta honA hai| sthavirakalpI muniyoM ke lie kucha kAraNoM se vastra dhone kA vidhAna hai, kintu vaha bhI vibhUSA evaM saundarya kI dRSTi se nhiiN| zRMgAra aura sAja-sajjA kI bhAvanA se vastra grahaNa karane, pahanane, dhone Adi kI AjJA kisI bhI prakAra ke sAdhaka ko nahIM hai, aura raMgane kA to sarvathA niSedha hai hii| omacele - 'avama' kA artha alpa yA sAdhAraNa hotA hai| avama' zabda yahA~ saMkhyA, parimANa (nApa) aura mUlya - tInoM dRSTiyoM se alpatA yA sAdhAraNatayA kA dyotaka hai| saMkhyA meM alpatA kA to mUlapATha meM ullekha hai hI, nApa aura mUlya meM bhI alpatA yA nyUnatA kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| kama se kama mUlya ke, sAdhAraNa aura thor3e se vastra se nirvAha karane vAlA bhikSu 'avamacelaka' kahalAtA hai| 'ahAparijuNNAI vatthAI parivejA' - yaha sUtra pratimAdhArI upadhi-vimokSa sAdhaka kI upani vimokSa kI sAdhanA kA abhyAsa karane kI dRSTi se iMgita hai / vaha apane zarIra ko jitanA kasa sake kase, jitanA kama se kama vastra se raha sakatA hai, rahane kA abhyAsa kre| isIlie kahA hai ki, jyoM hI grISma Rtu A jAe, sAdhaka tIna vastroM meM se eka vastra, jo atyanta jIrNa ho, usakA visarjana kara de| rahe do vastra, unameM se bhI kara sakatA ho to eka vastra kama kara de, sirpha eka vastra meM rahe, aura yadi isase bhI Age himmata kara sake to bilkula vastrarahita ho jaae| isase sAdhaka ko tapasyA kA lAbha to hai hI, vastra sambandhI cintAoM se mukta hone, laghubhUta (halake-phulake) hone kA mahAlAbha bhI milegaa| zAstra meM batAyA gayA hai ki pA~ca kAraNoM se acelaka prazasta hotA hai| jaise ki - (1) usakI pratilekhanA alpa hotI hai| (2) usakA lAghava prazasta hotA hai| (3) usakA rUpa (veza) vizvAsa yogya hotA hai| AcA0 zIlA TIkA patrAMka 277 - patte pattAbaMdho pAyaTravaNaM ca pAyakesariA / paDalAi rayattANaM ca gocchao pAyaNijjogo // 2. AcArAMga (A0 zrI AtmArAma jI mahArAja kRta TIkA) pR0578 3. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 277 (kha) AcArAMga (AtmArAma jI mahArAta kRta TIkA pR0578 para se) 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 277 1. AcAra Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 215 241 (4) usakA tapa jinendra dvArA anujJAta hotA hai| (5) use vipula indriya-nigraha hotA hai| sammattameva samabhijANiyA - vRttikAra ne 'sammatta' zabda ke do artha kie haiM - (1) samyaktva aura smtv| jahA~ 'samyaktva' artha hogA, vahA~ isa vAkya kA artha hogA - bhagavatkathita isa upadhi-vimokSa ke samyaktva (satyatA yA saccAI) ko bhalI-bhA~ti jAnakara AcaraNa meM lAe / jahA~ 'samatva' artha mAnane para isa vAkya kA artha hogA - bhagavadukta upadhi-vimokSa ko saba prakAra se sarvAtmanA jAnakara sacelaka-acelaka donoM avasthAoM meM samabhAva kA AcaraNa kre| zarIra-vimokSa : vaihAnasAdimaraNa 215. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati 'puTTho khalu ahamaMsi, nAlamahamaMsi sItaphAsaM ahiyAsettae,' se vasumaM savvasamaNNAgatapaNNANeNaM appANeNaM kei akaraNayAyAe AuTTe / tavassiNo hu taM seyaM jamege vihamAdie / tatthAvi tassa kAlapariyAe / se vi tattha viyaMtikArae / iccetaM vimohAyataNaM hiyaM suhaM khamaM NissesaM ANugAmiyaM ti bemi / ||cuttho uddesao sammatto // 215. jisa bhikSu ko yaha pratIta ho ki maiM (zItAdi parISahoM yA strI Adi ke upasargoM se) AkrAnta ho gayA hU~, aura maiM isa anukUla (zIta) parISahoM ko sahana karane meM samartha nahIM hU~, (vaisI sthiti meM) koI-koI saMyama kA dhanI (vasumAn) bhikSu svayaM ko prApta sampUrNa prajJAna evaM antaHkaraNa (sva-viveka) se usa strI Adi upasarga ke vaza na hokara usakA sevana na karane lie haTa ( - dUra ho) jAtA hai| usa tapasvI bhikSu ke lie vahI zreyaskara hai, (jo eka brahmacaryaniSTha saMyamI bhikSu ko strI Adi kA upasarga upasthita hone para karanA cAhie) aisI sthiti meM use vaihAnasa (gale meM phAMsI lagAne kI kriyA, viSabhakSaNa, jhaMpApAta Adi se) maraNa svIkAra karanA - zreyaskara hai| aisA karane meM bhI usakA vaha (-maraNa) kAla-paryAya-maraNa (kAla-mRtyu) hai| vaha bhikSu bhI usa mRtyu se antakriyAkartA (sampUrNa karmoM kA kSayakartA bhI ho sakatA hai)| isa prakAra yaha maraNa prANa-moha se mukta bhikSuoM kA Ayatana (Azraya), hitakara, sukhakara, kAlopayukta yA karmakSaya-samartha, niHzreyaskara, paraloka meM sAtha calane vAlA hotA hai| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - ApavAdika-maraNa dvArA zarIra-vimokSa - vaise to zarIra dharma-pAlana meM akSama, asamartha evaM jIrNa-zIrNa, azakta ho jAe to usa bhikSu ke dvArA saMlekhanA dvArA - samAdhimaraNa (bhaktaparijJA, iMgitamaraNa evaM 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 277-278 (kha) sthAnAMga, sthA0 5, u03 sU0 201 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 278 'khamaM' ke badale 'khemaM' zabda kisI prati meM milatA hai| kSema kA artha kuzala rUpa hai| "nissesaM' ke badale 'nissesimaM' pAThAntara hai - 'niHshreyskrtaa'| 3. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha pAdapopagamana) svIkAra karake zarIra-vimokSa karane kA autsargika vidhAna hai, kintu isakI prakriyA to kAphI lambI avadhi kI hai| koI Akasmika kAraNa upasthita ho jAe aura usake lie tAtkAlika zarIra-vimokSa kA nirNaya lenA ho to vaha kyA kare ? isa ApavAdika sthiti ke lie zAstrakAroM ne vaihAnasa jaise maraNa kI sammati dI hai, aura use bhagavad AjJAnumata evaM kalyANakara mAnA hai| 242 dharma-saMkaTApanna ApavAdika sthiti - zAstrakAra to sirpha sUtra rUpa meM usakA saMketa bhara karate haiM, vRttikAra ne usa sthiti kA spaSTIkaraNa kiyA hai - koI bhikSu gRhastha ke yahA~ bhikSA ke lie gayA / vahA~ koI kAma pIr3itA, putrAkAMkSiNI, pUrvAzrama (gRhastha jIvana) kI patnI yA koI vyakti use eka kamare meM ukta strI ke sAtha banda kara de yA use vaha strI ratidAna ke lie bahuta anunaya-vinaya kare, vaha strI yA usake pArivArikajana use bhAvabhakti se, pralobhana se, kAmasukha ke lie vicalita karanA cAheM, yahA~ taka ki use isake lie vivaza kara de; athavA vaha svayaM hI vAtAdi jati kAma - pIr3A yA strI Adi ke upasarga ko sahana karane meM asamartha ho, aisI sthiti meM usa sAdhu ke lie jhaTapaTa nirNaya karanA hotA hai, jarA sA bhI vilamba usake lie ahitakara yA anucita ho sakatA hai| usa dharmasaMkaTApanna sthiti meM sAdhu usa strI ke samakSa zvAsa banda kara mRtakavat ho jAe, avasara pAkara gale se jhUTha-mUTha phAMsI lagAne kA prayatna kare, yadi isa para usakA chuTakArA ho jAe to ThIka, anyathA phira vaha gale meM phAMsI lagAkara, jIbha khIMcakara makAna se kUdakara, pApAta karake yA viSa-bhakSaNa Adi karake kisI bhI prakAra se zarIra tyAga deM, kintu strIsahavAsa Adi upasarga yA strI-pariSaha ke vaza meM na ho, kisI bhI mUlya para maithuna - sevana Adi svIkAra na kre| 22 parISahoM meM strI aura satkAra, ye do zIta- parISaha haiM, zeSa bIsa parISaha uSNa haiM / 1 * prastuta sUtra meM zItasparza, strI- parISaha yA kAma-bhoga artha meM hI adhika saMgata pratIta hotA hai| ataH yahA~ batAyA gayA hai ki dIrghakAla taka zItasparzAdi sahana na kara sakane vAlA bhikSu sudarzana seTha kI taraha apane prANoM kA parityAga kara de / zAstrakAra yahI bAta karate haiM - 'tavassiNo hu taM seyaM jamege vihamAdie' - arthAt usa tapasvI ke lie bahuta samaya taka aneka prakAra ke anyAnya upAya AjamAe jAne para bhI usa strI Adi ke caMgula se chUTanA duSkara mAlUma ho, to usa tapasvI ke lie yahI ekamAtra zreyaskara hai ki vaha vaihAnasa Adi upAyoM meM se kisI eka ko apanA kara prANatyAga kara de| tatthAvi tassa kAlapariyAe - yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki vaihAnasa Adi maraNa to bAla-maraNa kahA gayA haiM, vartamAna yuga kI bhASA meM ise Atma hatyA kahA jAtA hai, vaha to sAdhaka ke lie mahAn ahitakArI hai, kyoMki usase to anantakAla taka naraka Adi gatiyoM meM paribhramaNa karanA par3atA hai| isakA samAdhAna karate hue zAstrakAra kahate haiM - 'tatthAvi... ' aise avasara para isa prakAra vaihAnasa yA gRddhapRSTha Adi maraNa dvArA zarIra-vimokSa karane para bhI vaha kAla-mRtyu hotI hai| jaise kAla-paryAyamaraNa guNakArI hotA hai, vaise hI aise avasara para vaihAnasAdi maraNa bhI guNakArI hotA hai| jainadharma anekAntavAdI hai| yaha sApekSa dRSTi se kisI bhI bAta ke guNAvaguNa para vicAra karatA hai| brahma sAdhanA (maithuna - tyAga) ke sivAya ekAntarUpa se kisI bhI bAta kA vidhi yA niSedha nahIM hai; apitu jisa bAta kA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 279 1. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 216-217 243 niSedha kiyA jAtA hai, dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se usakA svIkAra bhI kiyA jA sakatA hai| kAlajJa sAdhu ke lie utsarga bhI kabhI doSakAraka aura apavAda bhI guNakAraka ho jAtA hai| isalie kahA - 'se vi tattha viyaMtikArae'tAtparya yaha hai ki kramazaH bhaktaparijJA anazana Adi karane vAlA hI nahIM, vaihAnasAdi maraNa ko apanAne vAle bhikSu ke lie vaihAnasAdi maraNa bhI autsargika bana jAtA hai| kyoMki isa maraNa ke dvArA bhI bhikSu ArAdhaka hokara siddha-mukta hue haiM, hoNge| yahI kAraNa hai ki zAstrakAra isa ApavAdika maraNa ko bhI prazaMsanIya batAte hue kahate haiM - 'iccetaM vimohaaytnnN....|'' yaha usake vimoha (vairAgya kA) kendra, Azraya hai| // caturtha uddezaka samApta // paMcamo uddesao paMcama uddezaka dvivastradhArI zramaNa kA samAcAra 216. je bhikkhUdohiM vatthehiM parivusite pAyatatiehitassa NaMNo evaM bhavati - tatiyaM vatthaM jaaissaami| 217. se ahesaNijjAI vatthAI jAejA jAva' eyaM khu tassa bhikkhussa sAmaggiyaM / aha puNa evaM jANejA uvAtikkaMte khalu hemaMte, gimhe paDivaNNe,'ahAparijuNNAI vatthAI pariTThavejA, ahAparijuNNAI vatthAiM pariTThavettA aduvA egasADe, aduA acele lAghaviyaM aagmmaanne| tave se abhisamaNNAgate bhavati / jaheyaM bhagavatA paveditaM / tameva abhisameccA savvato savvayAe sammattameva samabhijANiyA / 216. jo bhikSu do vastra aura tIsare (eka) pAtra rakhane kI pratijJA meM sthita hai, usake mana meM yaha vikalpa nahIM uThatA ki maiM tIsare vastra kI yAcanA kruuN| 217. (agara do vastroM se kama ho to) vaha apanI kalpamaryAdAnusAra grahaNIya vastroM kI yAcanA kre| isase AMge vastra-vimokSa ke sambandha meM pUrva uddezaka meM - "usa vastradhArI bhikSu kI yahI sAmagrI hai" taka varNita pATha ke anusAra pUrvavat samajha lenA caahie| ____ yadi bhikSu yaha jAne ki hemanta Rtu vyatIta ho gayI hai, grISma Rtu A gayI hai, taba vaha jaise-jaise vastra jIrNa ho gae hoM, unakA parityAga kara de| (isa prakAra) yathA parijIrNa vastroM kA parityAga karake yA to vaha eka zATaka (AcchAdana paTa - cAdara) meM rahe, yA vaha acela (vastra-rahita) ho jaae| (isa prakAra) vaha lAghavatA kA sarvatomukhI vicAra karatA huA (kramazaH vastra-vimokSa prApta kre)| 1. niyukti gAthA gA0 292 2. yahA~'jAva' zabda ke antargata samagra pATha 214 sUtrAnusAra samajheM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha (isa prakAra vastra-vimokSa yA alpavastra se) muni ko (upakaraNa-avamaudarya evaM kAyakleza) tapa sahaja hI prApta ho jAtA hai| bhagavAn ne isa (vastra-vimokSa ke tattva) ko jisa rUpa meM pratipAdita kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se - sarvAtmanA (usameM nihita) samatva ko samyak prakAra se jAne va kriyAnvita kre| vivecana - upadhi-vimokSa kA dvitIya kalpa - prastuta sUtroM meM upadhi-vimokSa ke dvitIya kalpa kA vidhAna hai| prathama kalpa kA adhikArI jinakalpika ke atirikta sthavirakalpI bhikSu bhI ho sakatA thA, kiMtu isa dvitIya kalpa kA adhikArI niyamataH jinakalpika, parihAravizuddhika, yathAlandika evaM pratimA-pratipanna bhikSuoM meM se koI eka ho sakatA hai| yaha bhI upadhi-vimokSa kI dvikalpa sAdhanA hai| isa prakAra kI pratijJA karane vAle bhikSu ke lie yaha bhI ucita hai ki vaha anta taka apanI kRta pratijJA para dRr3ha rahe, usase vicalita na ho| dvivastra-kalpa meM sthita bhikSu ke lie batAyA gayA hai ki vaha do vastroM meM se eka vastra sUtI rakhe, dUsarA UnI rkhe| UnI vastra kA upayoga atyanta zIta Rtu meM hI kre| glAna-avasthA meM AhAra-vimokSa 218. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - puTTo 2 abalo ahaMmasi, NAlamahamaMsi mihaMtarasaMkamaNaM bhikkhAriyaM gamaNAe se sevaM vadaMtassa paro abhihaDaM asaMNa vA. 4 AhaTu dalaejA, se putvAmeva AloejjAAusaMto gAhAvatI ! No khalu me kappati abhihaDaM 5 asaNaM vA 4 bhottae vA pAtae vA aNNe vA etappagAre / 218. jisa bhikSu ko aisA pratIta hone lage ki maiM (vAtAdi rogoM se) grasta hone se durbala ho gayA huuN| ataH maiM bhikSATana ke lie eka ghara se dUsare ghara jAne meM samartha nahIM huuN| use isa prakAra kahate hue (sunakara) koI gRhastha apane ghara se azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara dene lge| (aisI sthiti meM) vaha bhikSu pahale hI gaharAI se vicAre 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 280 cUrNi meM pAThAntara hai - 'puTTho ahamaMsi abalo ahamaMsi gihatara bhikkhAyariAe gamaNA' arthAt - (eka to) maiM vAtAdi rogoM se AkrAnta hU~, (phira) zarIra se itanA durbala-azakta hU~ ki bhikSAcaryA ke lie ghara-ghara nahIM jA sktaa| kisI prati meM aisA pAThAntara hai - 'taM bhikkhaM kei gAhAvatI uvasaMkamittu bUyA -AusaMto samaNA ! ahaM NaM tava aTThAe asaNaM vA 4 abhihaDaM dlaami| se puvvAmeva jANejA AusaMto gAhAvaI !jaMNaM tuma mama aTThAe asaNaM vA 4 abhihaDaM cetesi,No yakhalu me mappai eyappagAraM asaNaM vA 4 bhottae vA pAyae vA,anne vA tahappagAre' arthAt - koI gRhapati usa bhikSu ke pAsa Akara kahe - AyuSman zramaNa ! maiM Apake lie azanAdi AhAra sAmane lAkara detA huuN| vaha pahale hI yaha jAna le, (aura kahe) AyuSmAn gRhapati ! jo tuma mere lie AhAra Adi lAkara denA cAhate ho, aise yA anya doSa se yukta azanAdi AhAra khAnA yA pInA mere lie kalpanIya nahIM hai| cUrNi meM isake badale pAThAntara hai - siyA se ya vadaMtassa viparo asaNaM vA 4 AhaTTa dalaijjA- artha isa prakAra hai - paro jaM bhaNitaM taM dukkhaM akahetassa paro...aNukampApariNato...AhaTTa ANittA dalaejjA - dadyAt / arthAt - kadAcit aisA kahane para dUsarA koI (jo kahA huA, duHkha dUsare ko na kahane vAlA anukampAyukta gRhastha) azanAdi lAkara de / abhihaDaM ke abhihate yA abhyAhRtaM donoM rUpa samAnArthaka haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : paMcama uddezaka 245 (aura kahe)-"AyuSman gRhapati ! yaha abhyAhRta - (ghara se sAmane lAyA huA) azana, pAna, khAdya yA svAdya mere lie sevanIya nahIM hai, isI prakAra dUsare (doSoM se dUSita AhArAdi bhI mere lie grahaNIya nahIM hai)|" vivecana - glAna dvArA abhihRta AhAra-niSedha - sUtra 218 meM glAna bhikSu ko bhikSATana karane kI asamarthatA kI sthiti meM koI bhAvuka bhakta upAzraya meM yA rAste meM lAkara AhArAdi dene lage, usa samaya bhikSu dvArA kie jAnevAle niSedha kA varNana hai| puTTho abalo ahamaMsi - kA tAtparya hai - vAta, pitta, kapha Adi rogoM se AkrAnta ho jAne ke kAraNa zarIra se maiM durbala ho gayA huuN| zarIra kI durbalatA kA mana para bhI prabhAva par3atA hai| isalie aisA azakta bhikSu socane lagatA hai - maiM aba bhikSA ke lie ghara-ghara ghUmane meM asamartha ho gayA huuN| durbala hone para bhI abhihRtadoSa yukta AhAra-pAnI na le - isI sUtra ke uttarArdha kA tAtparya yaha hai ki aise bhikSu ko durbala jAna kara yA sunakara koI bhAvuka hRdaya gRhasthAdi anukampA aura bhakti se prerita hokara usake lie bhojana banAkara upAzrayAdi meM lAkara dene lage to vaha pahale soca le ki aisA sadoSa Arambhajanita AhAra lenA mere lie kalpanIya nahIM hai| tatpazcAt vaha usa bhAvuka gRhastha ko apane AcAra-vicAra samajhAkara usa doSa se yA anya kisI bhI doSa se yukta AhAra ko lene yA khAne-pIne se inkAra kara de| 2 / zaMkA-samAdhAna - jo bhikSu svayaM bhikSA ke lie nahIM jA sakatA, gRhasthAdi dvArA lAyA huA le nahIM sakatA, aisI sthiti meM vaha zarIra ko AhAra-pAnI kaise pahuMcAegA ? isa zaMkA kA samAdhAna agale sUtra meM kiyA gayA hai| mAlUma hotA hai - aisA sAdhu prAyaH ekalavihArI hotA hai| vaiyAvRtya-prakalpa 219. jassa NaM bhikkhussa ayaM pagappe 3 (1) ahaM ca khalu paDiNNatto apaDiNNatehiM gilANo agilANehiM abhikaMkha sAdhammiehiM / kIramANaM veyAvaDiyaM sAtijjirasAmi, (2) ahaM cAvi khalu apaDiNNatto' paDiNNatassa agilANo gilANassa abhikaMkha sAdhammiyassa kujjA veyAvaDiyaM krnnaae| (3) AhaTu pariNNaM ANakhessAmi AhaDaMca sAtijjissAmi (4)AhaTTa pariNaM ANakhessAmi AhaDaM ca no sAtijjissAmi (5) AhaTTa pariNNaM no ANakkhessAmi AhaDaM ca sAtijjissAmi (6) 1. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 280 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 280 ___ 'kappe' pAThAntara hai, artha cUrNi meM yoM hai - kappo samAcArImajjAtA (samAcArI-maryAdA kA nAma kalpa hai)| isake badale cUrNi meM pAThAntara hai - 'sAhammiveyAvaDiyaM kIramANaM sAtijissAmi' arthAt - sAdharmika (sAdhu) dvArA kI jAtI huI sevA kA grahaNa kruuNgaa| 'apaDiNNattaM' zabda kA artha cUrNi meM yoM hai - apaDiNNatto NAma NAhaM sAhamiyaveyAvacce keNayi abbhattheyavyo,iti apddinnnntto| arthAt - apratijJapta use kahate haiM, jo kisI bhI sAdharmika se vaiyAvRtya kI apekSA - abhyarthanA nahIM krtaa| isakA artha cUrNi meM yaha hai - paDiNNattassa aha tava icchAkAreNa veyAvaDiyaM karemi...jAva gilaaysi| arthAt - maiM pratijJA lie hue tumhArI sevA tumhArI icchA hogI, to karUMgA, glAna mata ho| 'abhikaMkha' kA artha cUrNi meM isa prakAra hai - 'veyAvaccaguNe abhikaMkhittA veyAvaDiyaM karissAmi' vaiyAvRtya kA guNa prApta karane kI icchA se vaiyAvRtya kruuNgaa| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha AhaTu pariNNaM No ANakhessAmi AhaDaM ca No saatijjissaami| [lAghaviyaM AgamamANe / tave se abhisagaNNAmate bhavati ] jahetaM bhagavatA paveditaM tameva. abhisameccA savvato savvatAe sammattameva smbhijaanniyaa|] evaM se ahAkiTTitameva dhammaM samabhijANamANe saMte virate susamAhitalesse |ttthaavi tassa kaalpriyaae| 'se tattha viyaMtikArae / iccetaM vimohAyataNaM hitaM suhaM khamaM NissesaM ANugAmiyaM tti bemi| ||pNcmo uddesao sammatto // 219. jisa bhikSu kA yaha prakalpa (AcAra-maryAdA) hotA hai ki maiM glAna hU~, mere sAdharmika sAdhu aglAna haiM, unhoMne mujhe sevA karane kA vacana diyA hai, yadyapi maiMne apanI sevA ke lie unase nivedana nahIM kiyA hai, tathApi nirjarA kI abhikAMkSA (uddezya) se sAdharmikoM dvArA kI jAnI vAlI sevA maiM rucipUrvaka svIkAra kruuNgaa|(1) (athavA) merA sAdharmika bhikSu glAna hai, maiM aglAna hU~; usane apanI sevA ke lie mujhe anurodha nahIM kiyA hai, (para) maiMne usakI sevA ke lie use vacana diyA hai / ataH nirjarA ke uddezya se tathA paraspara upakAra karane kI dRSTi se usa sAdharmI kI maiM sevA kruuNgaa| jisa bhikSu kA aisA prakalpa ho, vaha usakA pAlana karatA huA bhale hI prANa tyAga kara de, (kintu pratijJA bhaMga na kare)(2) / koI bhikSu aisI pratijJA letA hai ki maiM apane glAna sAdharmika bhikSu ke lie AhArAdi lAU~gA, tathA unake dvArA lAye hue AhArAdi kA sevana bhI kruuNgaa|(3) (athavA) koI bhikSu aisI pratijJA letA hai ki maiM apane glAna sAdharmika bhikSu ke lie AhArAdi lAU~gA, lekina unake dvArA lAye hue AhArAdi kA sevana nahIM kruuNgaa|(4) (athavA) koI bhikSu aisI pratijJA letA hai ki maiM sAdharmikoM ke lie AhArAdi nahIM lAU~gA, kintu unake dvArA lAyA huA sevana kruuNgaa|(5) (athavA) koI bhikSu pratijJA karatA hai ki na to maiM sAdharmikoM ke lie AhArAdi lAU~gA aura na hI maiM unake dvArA lAye hue AhArAdi kA sevana kruuNgaa|(6) . (yoM ukta chaH prakAra kI pratijJAoM meM se kisI pratijJA ko grahaNa karane ke bAda atyanta glAna hone para yA saMkaTa Ane para) bhI pratijJA bhaMga na kare, bhale hI vaha jIvana kA utsarga kara de| (lAghava kA saba taraha se cintana karatA huA (AhArAdi kramazaH vimokSa kre|) AhAra-vimokSa sAdhaka ko anAyAsa hI tapa kA lAbha prApta ho jAtA hai| bhagavAn ne jisa rUpa meM isa (AhAra-vimokSa) kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM nikaTa se jAnakara saba prakAra se sarvAtmanA (isameM nihita) samatva yA samyaktva kA sevana kre|) isa prakAra vaha bhikSu tIrthaMkaroM dvArA jisa rUpa meM dharma prarUpita huA hai, usI rUpa meM samyakrUpa se jAnatA aura AcaraNa karatA huA, zAnta virata aura apane antaHkaraNa kI prazasta vRttiyoM (lezyAoM) meM apanI AtmA ko susamAhita karane vAlA hotA hai| lA5 'lAghaviyaM AgamamANe' kA artha cUrNi meM yoM hai - "lAghavitaM - lghutaa| lApavitaM davve bhAve y| taM AgamamANe - icchmaanne.....|" (kha) koSThakAntargata pATha cUrNi va vRtti meM hai| anya pratiyoM meM nahIM miltaa| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : paMcama uddezaka: sUtra 219 (glAna bhikSu bhI lI huI pratijJA kA bhaMga na karate hue yadi bhakta - pratyAkhyAna Adi ke dvArA zarIra - parityAga karatA hai to usakI vaha mRtyu kAla-mRtyu hai / samAdhimaraNa hone para bhikSu antakriyA (sampUrNa karmakSaya) karane vAlA bhI ho sakatA hai| isa prakAra yaha (saba prakAra kA vimokSa) zarIrAdi moha se vimukta bhikSuoM kA ayatana AzrayarUpa hai, hitakara hai, sukhakara hai, sakSama (kSamArUpa yA kAlocita) hai, niHzreyaskara hai, aura paraloka meM bhI sAtha calane vAlA hai / - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana - bhikSu kI glAnatA ke kAraNa aura karttavya - glAna hone kA artha hai - zarIra kA azakta, durbala, rogAkrAnta evaM jIrNa-zIrNa ho jaanaa| glAna hone ke mukhya kAraNa cUrNikAra ne isa prakAra batAe haiM. - (1) aparyApta yA apoSaka bhojana / 247 - (2) aparyApta vstr| (3) nirvastratA / (4) kaI paharoM taka ukaDU Asana meM baiThanA / (5) ugra evaM dIrgha tapasyA / ' . zarIra jaba rugNa yA asvastha (glAna) ho jAe, haDDiyoM kA DhAMcA mAtra raha jAe, uThate-baiThate pIr3A ho, zarIra meM rakta aura mA~sa atyanta kama ho jAe, svayaM kArya karane kI, dharmakriyA karane kI zakti bhI kSINa ho jAe, taba usa bhikSu ko samAdhimaraNa kI, saMllekhanA kI taiyArI prArambha kara denI caahie| chaha prakAra kI pratijJAe~ - isa sUtra meM parihAravizuddhika yA yathAlandikabhikSu dvArA grahaNa kI jAne vAlI chaha pratijJAoM kA nirUpaNa hai / inheM zAstrIya bhASA meM prakalpa (pagappe ) kahA hai / prakalpa kA artha - viziSTa AcAramaryAdAoM kA saMkalpa yA pratijJA / yahA~ 6 prakalpoM kA varNana hai (1) maiM glAna hU~, sAdharmika bhikSu aglAna hai, svecchA se unhoMne mujhe sevA kA vacana diyA hai, ataH ve sevA kareMge to maiM saharSa svIkAra karU~gA / (2) merA sAdharmika bhikSu glAna hai, maiM aglAna hU~, usake dvArA na kahane para bhI maiMne use sevA kA vacana diyA hai, ata: nirjarAdi kI dRSTi se maiM usakI sevA karU~gA / 1. 2. sahayoga bhI adInabhAva se aisA dRr3hapratijJa sAdhaka apanI pratijJAnusAra yadi apane sAdharmika bhikSuoM kA sahayoga letA bhI hai to adInabhAva se, unakI svecchA se hii| na to vaha kisI para dabAva DAlatA hai, na dInasvara se (3) sAdharmikoM ke lie AhArAdi lAU~gA, aura unake dvArA lAe hue AhArAdi kA sevana bhI karU~gA / (4) sAdharmikoM ke lie AhArAdi lAU~gA, kintu unake dvArA lAye hue AhArAdi kA sevana nahIM karU~gA / (5) sAdharmikoM ke lie AhArAdi nahIM lAU~gA, kintu unake dvArA lAye hue AhArAdi kA sevana karU~gA / 2 (6) maiM na to sAdharmikoM ke lie AhArAdi lAU~gA aura na unake dvArA lAe hue AhArAdi kA sevana karU~gA / (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 281 (kha) AcArAMga cUrNi AcA0 zIlA0 TIkA patra 281 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga gir3agir3AtA hai / vaha asvastha dazA meM bhI apane sAdharmikoM ko sevA ke lie nahIM khtaa| vaha karmanirjarA samajha kara karane para hI usakI sevA ko svIkAra karatA hai| svayaM bhI sevA karatA hai, bazarte ki vaisI pratijJA lI ho / 1 248 pratijJA para dRr3ha rahe - ina chaha prakAra kI pratijJAoM meM se parihAravizuddhika yA yathAlandika bhikSu apanI zakti, ruci aura yogyatA dekhakara cAhe jisa pratijJA ko aMgIkAra kare, cAhe vaha uttarottara kramazaH sabhI pratijJAoM ko svIkAra kare, lekina vaha jisa prakAra kI pratijJA grahaNa kare, jIvana ke anta taka usa para dRr3ha rahe / cAhe usakA jaMghAbala kSINa ho jAe, vaha svayaM azakta, jIrNa, rugNa yA atyanta glAna ho jAye, lekina svIkRta pratijJA bhaMga na kare, usa para aTala rahe / apanI pratijJA kA pAlana karate hue mRtyu bhI nikaTa dikhAI dene lage yA mAraNAntika upasarga yA kaSTa Aye to vaha bhikSu bhaktapratyAkhyAna (yA bhaktaparijJA) nAmaka anazana (saMllekhanApUrvaka) karake samAdhimaraNa kA saharSa AliMgana kare kintu kisI bhI dazA meM pratijJA na tor3e / 2 / prathama zrutaskandha ina prakalpoM ke svIkAra karane se lAbha sAdhaka ke jIvana meM ina prakalpoM se Atmabala bar3hatA hai| svAvalambana kA abhyAsa bar3hatA hai, AtmavizvAsa kI mAtrA meM vRddhi hotI hai, bar3e se bar3e parISaha, upasarga, saMkaTa evaM kaSTa se haMsate-haMsate khelane kA Ananda AtA hai| ye pratijJAe~ bhaktaparijJA anazana kI taiyArI ke lie bahuta hI upayogI aura sahAyaka haiN| aisA sAdhaka Age calakara mRtyu kA bhI saharSa varaNa kara letA hai| usakI vaha mRtyu bhI kAyara kI mRtyu nahIM pratijJA-vIra kI sI mRtyu hotI hai| vaha bhI dharma-pAlana ke lie hotI hai| isIlie zAstrakAra isa mRtyu ko saMlekhanAkartA ke kAla-paryAya ke samAna mAnate haiN| itanA hI nahIM, isa mRtyu ko ve karma yA saMsAra kA sarvathA antara karane vAlI, mukti-prApti meM sAdhaka mAnate haiM / 3 1. - 2. 3. 4. sUtra / bhakta-parijJA-anazana - bhakta-parijJA- anazana kA dUsarA nAma 'bhaktapratyAkhyAna' bhI hai| isake dvArA samAdhimaraNa prApta karane vAle bhikSu ke lie zAstroM meM vidhi isa prakAra batAI hai ki vaha jaghanya (kama se kama) 6 mAsa, madhyama 4 varSa, utkRSTa 12 varSa taka kaSAya aura zarIra kI saMlekhanA evaM tapa kre| isa prakAra jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke AcaraNa se karma - nirjarA kare aura Atma-vikAsa ke sarvocca zikhara ko prApta kare / * // paMcama uddezaka samApta. // (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 282 (kha) AcArAMga (A0 zrI AtmArAma jI mahArAja kRta TIkA), pRSTha 591 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 282 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 282 (ka) AcArAMga (A0 zrI AtmArAma jI ma0 kRta TIkA) pRSTha 592 (kha) saMlekhanA ke viSaya meM vistArapUrvaka jAnane ke icchuka dekheM - 'saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA' (lekhaka : mAlavakezarI zrI saubhAgyamala jI ma0) pravartaka pUjya ambAlAlajI ma0 abhinandana grantha pR0 404 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana 249 chaTTho uddesao SaSTha uddezaka ekavastradhArI zramaNa kA samAcAra 220. je bhikkhU egeNa vattheNa parisite pAyabitieNa tassa No evaM bhavati - bitiyaM vatthaM jaaissaami| 221. se ahesaNijjaM vatthaM jAejjA, ahApariggahitaM vatthaM dhArejA jAva' gimheM paDivanne ahAparijuNNaM vatthaM pariTThavejA, ahAparijuSaNaM vatthaM pariTThavettA aduvA egasADe aduvA acele lAghaviyaM AgamamANe jAva' sammattameva smbhijaanniyaa| 220. jo bhikSu eka vastra aura dUsarA (eka) pAtra rakhane kI pratijJA svIkAra kara cukA hai, usake mana meM aisA adhyavasAya nahIM hotA ki maiM dUsare vastra kI yAcanA kruuNgaa| 221. (yadi usakA vastra atyanta phaTa gayA ho to) vaha yathA - eSaNIya (apanI kalpamaryAdAnusAra grahaNIya) vastra kI yAcanA kre| yahA~ se lekara Age 'grISmaRtu A gaI hai' taka kA varNana [caturtha uddezaka ke sUtra 214 kI taraha] samajha lenA caahie| bhikSu yaha jAna jAe ki aba grISma Rtu A gaI hai, taba vaha yathAparijIrNa vastroM kA parityAga kre| yathAparijIrNa vastroM kA parityAga karake vaha (yA to) eka zATaka (AcchAdana paTa) meM hI rahe, (athavA) vaha acela (vastrarahita) ho jaae| vaha lAghavatA kA saba taraha se vicAra karatA huA (vastra kA parityAga kre)| vastra-vimokSa karane vAle muni ko sahaja hI tapa (upakaraNa-avamaudarya evaM kAyakleza) prApta ho jAtA hai| bhagavAn ne jisa prakAra se usa (vastra-vimokSa) kA nirUpaNa kiyA hai, use usI rUpa meM nikaTa se jAnakara saba prakAra se sarvAtmanA (usameM nihita) samyaktva yA samatva ko bhalIbhA~ti jAnakara AcaraNa meM laae| vivecana - sUtra 220 evaM 221 meM upadhi-vimokSa ke tRtIyakalpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pichale dvitIya kalpa meM do vastroM ko rakhane kA vidhAna thA, isameM bhikSu eka vastra rakhane kI pratijJA karatA hai| aisI pratijJA karane vAlA muni sirpha eka vastra meM rahatA hai| zeSa varNana pUrvavat samajha lenA caahie| upadhi-vimokSa ke sandarbha meM vastra-vimokSa kA uttarottara dRr3hatara abhyAsa karanA hI isa pratijJA kA uddezya hai| AtmA ke pUrNa vikAsa ke lie aisI pratijJA sopAna rUpa hai| vastra-pAtrAdi upadhi kI AvazyakatA zIta Adi se zarIra kI surakSA ke lie hai, agara sAdhaka zItAdi parISahoM ko sahane meM sakSama ho jAtA hai to use vastrAdi rakhane kI 1. 'jAva' zabda ke antargata yahA~ 214 sUtrAnusAra sArA pATha samajha lenA caahie| kisI-kisI prati meM isake badale pAThAntara hai- 'ahAparijuNNaM vatthaM parivettA acele' arthAt - yathA parijIrNa vastra kA parityAga karake acela ho jaae| 3. 'lAghaviyaM' ke badale kisI-kisI prati meM 'lAghava' zabda milatA hai| yahA~ 'jAva' zabda ke antargata 177 sUtrAnusAra sArA pATha samajha lenA caahie| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha AvazyakatA nahIM rhtii| upadhi jitanI kama hogI, utanA hI AtmaciMtana bar3hegA, jIvana meM lAghava bhAva kA anubhava karegA, tapa kI bhI sahaja hI upalabdhi hogii| para-sahAya-vimokSa : ekatva anuprekSA ke rUpa meM . 222. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - ego ahamaMsi, Na me asthi koi, Na vAhamavi kssi| evaM se egAgiNameva ' appANAM samabhijANejA lAghaviyaM aagmmaanne| tave se abhisamaNNAgate bhvti| jaheNaM bhagavatA paveditaM tameva abhisameccA savvato savvatAe sammattameva samabhijANiyA / 222. jisa bhikSu ke mana meM aisA adhyavasAya ho jAe ki 'maiM akelA hU~, merA koI nahIM hai,aura na maiM kisI kA hU~,' vaha apanI AtmA ko ekAkI hI smjhe| (isa prakAra) lAghava kA sarvatomukhI vicAra karatA huA (vaha sahAya-vimokSa kare, aisA karane se) use (ekatva-anuprekSA kA) tapa sahaja meM prApta ho jAtA hai| bhagavAn ne isakA (sahAya-vimokSa ke sandarbha meM - ekatvAnuprekSA ke tattva kA) jisa rUpa meM pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (isameM nihita) samyaktva (satya) yA samatva ko samyak prakAra se jAnakara kriyAnvita kre| vivecana - para-sahAyaM vimokSa bhI AtmA ke pUrNa vikAsa evaM pUrNa svAtaMtrya ke lie Avazyaka hai| AtmA kI pUrNa svatantratA bhI tabhI siddha ho sakatI hai, jaba vaha upakaraNa, AhAra, zarIra, saMgha tathA sahAyaka Adi se bhI nirapekSa hokara ekamAtra AtmAvalambI banakara jIvana-yApana kre| samAdhi-maraNa kI taiyArI ke lie sahAyaka-vimokSaM bhI atyanta mahattvapUrNa hai| uttarAdhyayana sUtra (a0 29) meM isase sambandhita varNita apratibaddhatA, saMbhoga-pratyAkhyAna, upadhi-pratyAkhyAna, AhAra-pratyAkhyAna, zarIra-pratyAkhyAna, bhakta-pratyAkhyAna evaM sahAya-pratyAkhyAna Adi Avazyaka viSaya atyanta mahattvapUrNa evaM mananIya haiM / 3 sahAya-vimokSa se AdhyAtmika lAbha - uttarAdhyayana sUtra meM sahAya-pratyAkhyAna se lAbha batAte hue kahA hai-"sahAya-pratyAkhyAna se jIvAtmA ekIbhAva ko prApta karatA hai, ekIbhAva se ota-prota sAdhaka ekatva bhAvanA karatA huA bahuta kama bolatA hai, usake jhaMjhaTa bahuta kama ho jAte haiM, kalaha bhI alpa ho jAte haiM, kaSAya bhI kama ho jAte haiM, tU-tU, maiM-maiM bhI samAptaprAya ho jAtI hai, usake jIvana meM saMyama aura saMvara pracura mAtrA meM A jAte haiM, vaha Atma-samAhita ho jAtA hai|" sahAya-vimokSa sAdhaka kI bhI yahI sthiti hotI hai, jisakA zAstrakAra ne nirUpaNa kiyA hai - "ege ahamaMsi.... egAgiNameva apyANaM samabhijANijjA / " isakA tAtparya yaha hai ki usa sahAya-vimokSaka bhikSu ko 1. AcArAMga (A0 zrI AtmArAma jI mahArAja kRta TIkA) pR0594 isake badale 'egANiyameva appANaM' pATha bhI hai| cUrNikAra ne isakA artha kiyA hai - "egANiyaM abbitiyaM egameva appANaM" - advitIya akele hI AtmA ko.....| uttarAdhyayana sUtra a0 29, bola 30, 34, 35, 38, 39, 40 dekhiye| 'sahAyapaccakkhANeNaM jIve egIbhAva jaNayai / egIbhAvabhUe ya Na jIve appasadde, appajhaMjhe, appakalahe, appakasAe, appatumaMtume, saMjamabahule, saMvarabahule samAhie yAvi bhvi|' - uttarA0 a0 29, bola 39 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 222-223 251. yaha anubhava ho jAtA hai ki maiM akelA hU~, saMsAra-paribhramaNa karate hue merA pAramArthika upakArakartA AtmA ke sivAya koI dUsarA nahIM hai aura na hI maiM kisI dUsare kA duHkha nivAraNa karane meM (nizcayadRSTi se) samartha hU~, isIlie maiM kisI anya kA nahIM huuN| sabhI prANI svakRta-karmoM kA phala bhogate haiM / isa prakAra vaha bhikSu antarAtmA ko samyak prakAra se ekAkI samajhe / narakAdi duHkhoM se rakSA karane vAlA zaraNabhUta AtmA ke sivAya aura koI nahIM hai| aisA samajhakara rogAdi parISahoM ke samaya dUsare kI zaraNa se nirapekSa rahakara samabhAva se sahana kre|' svAda-parityAga-prakalpa 223. se bhikkhU vA bhikkhUNI vA asaNaM vA 4 2 AhAremANe No vAmAto haNuyAto dAhiNaM haNuyaM saMcArejjA AsAemANe ', dAhiNAto vA huNuyAto vAmaM haNuyaM No saMcArejjA aasaademaanne| se aNAsAdamANe lAghaviyaM aagmmaanne| tave se abhisamaNNAgate bhavati / jaheyaM bhagavatA pevaditaM tameva abhisameccA savvato savvayAe sammattameva samabhijANiyA / 223. vaha bhikSu yA bhikSuNI azana, pAna, khAdya yA svAdya kA AhAra karate samaya (grAsa kA) AsvAda lete hue bA~e jabar3e se dAhine jabar3e meM na le jAe, (isI prakAra) AsvAda lete hue dAhine jabar3e se bA~e jabar3e meM na le jaae| ___ yaha anAsvAda vRtti se (padArthoM kA svAda ne lete hue) (isa svAda-vimokSa meM) lAghava kA samagra cintana karate hue (AhAra kre)| (svAda-vimokSa se) vaha (avamaudarya, vRttisaMkSepa evaM kAyakleza) tapa kA sahaja lAbha prApta kara letA hai| bhagavAn ne jisa rUpa meM svAda-vimokSa kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se sarvAtmanA (usameM nihita) samyaktva yA samatva ko jAne aura samyak rUpa se paripAlana kre| vivecana - AhAra meM asvAdavRtti - bhikSu zarIra se dharmAcaraNa evaM tapa-saMyama kI ArAdhanA ke lie AhAra karatA hai, zarIra ko puSTa karane, use sukumAra, vilAsI evaM svAdalolupa banAne kI usakI dRSTi nahIM hotii| kyoMki use to zarIra aura zarIra se sambandhita padArthoM para se Asakti yA moha kA sarvathA parityAga karanA hai| yadi vaha zarIra nirvAha ke lie yathocita AhAra meM svAda lene lagegA to moha punaH use apanI ora khIMca legaa| isI svAda-vimokSa kA tattva zAstrakAra ne isa sUtra dvArA samajhAyA hai| uttarAdhyayana satra meM bhI batAyA gayA hai ki jihvA ko vaza meM karane vAlA anAsakta muni sarasa AhAra meM yA I or is 2. . in x AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 283 yahA~ vA 4' ke antargata 199 sUtrAnusAra samagra pATha samajha leN| cUrNi meM 'saMcArejA' ke badale 'sAharejA' pATha hai| tAtparya vahI hai| yahA~ AsAemANe' ke badale 'ADhAyamANe' aura Age 'aNADhAyamANe' pATha cUrNikAra ne mAnA hai, artha kiyA hai - ADhA NAma AyAro...amaNuNNe vA aNADhAyamANe...taM duggaMdhaM vA No vAmAto dAhiNaM haNuyaM sAharejjA aNADhAyamANe, dAhiNAo vA haNuyAo No vAma haNuyaM saahrejaa|" - bhAvArtha yaha hai ki vaha manojJa-vastu ho to Adara - rucipUrvaka aura amanojJa durgandhayukta vastu ho to anAdara-arucipUrvaka bA~e jabar3e se dAhine jabar3e meM yA dAhine jabar3e se bA~e jabar3e meM na le jaae| AcArAMga (pU. A0 AtmArAma jI ma0 kRta TIkA) pR0 597 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha svAda meM lolupa aura gRddha na ho| mahAmuni svAda ke lie nahIM, apitu saMyamI jIvana-yApana ke lie bhojana kare / ' 'gacchAcArapainnA' meM bhI batAyA hai ki jaise pahiye ko barAbara gati meM rakhane ke lie tela diyA jAtA hai, usI prakAra zarIra ko saMyama yAtrA ke yogya rakhane ke lie AhAra karanA cAhie, kintu svAda ke lie, rUpa ke lie, varNa (yaza) ke lie yA bala (darpa) ke lie nhiiN| isI adhyayana meM pahale ke sUtroM meM AhAra se sambaddha gaveSaNaiSaNA ke 32 aura grahaNaiSaNA ke 10 yoM 42 doSoM se rahita nirdoSa AhAra lene kA nirdeza kiyA gayA thaa| aba isa sUtra meM zAstrakAra ne 'paribhogaiSaNA' ke pA~ca doSoM(aMgAra, dhUma Adi) se bacakara AhAra karane kA saMketa kiyA hai| aMgAra Adi 5 doSoM ke kAraNa to rAga-dveSa-moha Adi hI haiN| inheM miTAe binA svAda - vimokSa siddha nahIM ho sakatA / 252 isIlie cUrNi mAnya pAThAntara meM spaSTa kara diyA gayA hai ki manojJa grAsa ko Adara - rucipUrvaka aura amanojJa arucikara ko anAdara - arucipUrvaka mu~ha meM idhara-udhara na claae| isa prakAra nigala jAe ki usa padArtha ke svAda kI anubhUti mu~ha ke jisa bhAga meM kaura rakhA hai, usI bhAga ko ho, dUsare ko nhiiN| mUla meM to AhAra ke sAtha rAga-dveSa, mohAdi kA parityAga karanA hI abhISTa hai| saMlekhanA evaM iMgitamaraNa 224. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati 'se gilAmi ca khalu ahaM imaMsi samae imaM sarIragaM aNupuvveNa 5 parivahittae' se ANupuvveNa AhAraM saMvaTTejjA, ANupuvveNa AhAraM saMvaTTettA kasAe pataNue kiccA samAhiyacce phalagAvayaTThI uTThAya bhikkhU' abhiNivvuDacce aNupavisittA gAmaM vA NagaraM vA kheDaM vA kabbaDaM vA maDaMbaM vA paTTaNaM vA doNamuhaM vA AgaraM vA AsamaM vA saMNivesaM vA NigamaM vA rAyahANiM vA taNAI jAejjA, taNAI jAettA se ttamAyAe egaMtamavakkamijjA, egaMtamavakkamittA appaMDe appapANe appabIe appaharie appose appodae apputtiMgapaNaga-dagamaTTiya-makkaDAsaMtANae paDilehiya paDilehiya pamajjiya pamajjiya taNAI saMtharejjA, taNAI saMthatttA ettha vi sama ittiriyaM " kujjA / 7 taM saccaM saccavAdI oe tiNNe chiNNakahaMkahe AtItaTTe aNAtIte ciccANa bheduraM kAyaM saMvidhuNiya / virUvarUve parIsahovasagge assi vissaMbhaNayAe bhairavamaNuciNNe / tatthAvi tassa kAlapariyAe / se vi tattha 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. alolo na rase giddho, jiMbbhAdaMto amucchio / na rasaTThAe bhuMjijjA, javaNaTThAe mahAmuNI // uttarA0 a0 35 gA0 17 taMpi rUvarasatthaM, na ya vaNNatthaM na ceva dappatthaM / saMjamabharavahaNatthaM akkhovagaM va vahaNatthaM // - gacchAcArapainnA gA0 58 AcArAMga vRtti patrAMka 283 AcArAMga cUrNi, AcArAMga mUlapAThaTippaNa sUtra 223 isake badale cUrNikAra ne 'se aNupuvvIe AhAraM saMvaTTittA' pAThAntara mAnakara artha kiyA hai - gilANo aNupuvvIe AhAraM sammaM saMvaTTei, yaduktaM bhavati saMkhivati, aNupuvvIte sNvttttitaa|" arthAt - vaha glAna bhikSu kramazaH AhAra ko samyakrUrUpa se kama karatA jAtA hai, kramazaH AhAra ko kama karake ... / isake badale cUrNa meM 'abhiNivvuDappA' pATha hai, artha hotA hai - zAntAtmA / 'ittiriyaM' kA artha cUrNi meM kiyA gayA hai- 'ittiriyaM NAma apakAliyaM' itvarika arthAt alpakAlika / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 224 253 viyaMtikArae / iccetaM vimohAyataNaM hitaM suhaM khamaM Nissesa ANugAmiyaM tti bemi / ||chttttho uddesao sammatto // 224. jisa bhikSu ke mana meM aisA adhyavasAya ho jAtA hai ki sacamuca maiM isa samaya (sAdhujIvana kI Avazyaka kriyAe~ karane ke lie) isa (atyanta jIrNa evaM azakta) zarIra ko vahana karane meM kramazaH glAna (asamartha) ho rahA hU~, (aisI sthiti meM) vaha bhikSu kramazaH (tapa ke dvArA) AhAra kA saMvartana (saMkSepa) kare aura kramazaH AhAra kA saMkSepa karake vaha kaSAyoM kA kRza (svalpa) kre| kaSAyoM ko svalpa karake samAdhiyukta lezyA (antaHkaraNa kI vRtti) vAlA tathA phalaka kI taraha zarIra aura kaSAya donoM ora se kRza banA huA vaha bhikSu samAdhimaraNa ke lie utthita hokara zarIra ke santApa ko zAnta kara le| (vaha saMlekhanA karane vAlA bhikSu zarIra meM calane kI zakti ho, tabhI) kramazaH grAma meM, nagara meM, kher3e meM, karbaTa meM, maDaMba meM, paTTana meM, droNamukha meM, Akara meM, Azrama meM, sanniveza meM, nigama meM yA rAjadhAnI meM (kisI bhI vastI meM) praveza karake ghAsa (sUkhA tRNa-palAla) kI yAcanA kre| ghAsa kI yAcanA karake (prApta hone para) use lekara (grAma Adi ke bAhara) ekAnta meM calA jaae| vahA~ ekAnta sthAna meM jAkara jahA~ kIr3e Adi ke aMDe, jIva-jantu, bIja, hariyAlI (harIghAsa), osa, udaka, cITiyoM ke bila (kIr3InagarA), phaphUMdI, kAI, pAnI kA daladala yA makar3I ke jAle na hoM, vaise sthAna kA bAra-bAra pratilekhana (nirIkSaNa) karake, usakA bAra-bAra pramArjana (saphAI) karake, ghAsa kA saMthArA (saMstAraka-bichaunA) kre| ghAsa kA bichaunA bichAkara usa para sthita ho, usa samaya itvarika anazana grahaNa kara le| . vaha (itvarika-iMgita-maraNArtha grahaNa kiyA jAne vAlA anazana) satya hai| vaha satyavAdI (pratijJA meM pUrNataH sthita rahane vAlA), rAga-dveSa rahita, saMsAra-sAgara ko pAra karane vAlA, iMgitamaraNa kI pratijJA nibhegI yA nahIM ?' isa prakAra ke logoM ke kahakahe (zaMkAkula-kathana) se mukta yA kisI bhI rAgAtmaka kathA-kathana se dUra jIvAdi padArthoM kA sAMgopAMga jJAtA athavA saba bAtoM (prayojanoM) se atIta, saMsAra pAragAmI athavA paristhitiyoM se aprabhAvita, (anazana sthita muni iMgitamaraNa kI sAdhanA ko aMgIkAra karatA hai)| vaha bhikSu pratikSaNa vinAzazIla zarIra ko chor3akara nAnA prakAra ke parISahoM aura upasargoM para vijaya prApta karake (zarIra aura AtmA pRthak-pRthak haiM) isa (sarvajJa prarUpita bhedavijJAna) meM pUrNa vizvAsa ke sAtha isa ghora (bhairava) anazana kA (zAstra-vidhi ke anusAra) anupAlana kre| . taba aisA (rogAdi AtaMka ke kAraNa iMgitamaraNa svIkAra-) karane para bhI usakI. vaha kAla-mRtyu (sahaja maraNa) hotI hai| usa mRtyu se vaha antakriyA (pUrNataH karmakSaya) karane vAlA bhI ho sakatA hai| isa prakAra yaha (iMgitamaraNa ke rUpa meM zarIra-vimokSa) mohamukta bhikSuoM kA Ayatana (Azaya) hitakara, sukhakara, kSamArUpa yA kAlopayukta, niHzreyaskara aura bhavAntara meM sAtha calane vAlA hotA hai| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - zarIra-vimokSa ke hetu iMgitamaraNa sAdhanA - isa adhyayana ke cauthe uddezaka meM vihAyomaraNa, pAMcaveM meM bhaktapratyAkhyAna aura chaThe meM iMgitamaraNa kA vidhAna zarIra-vimokSa ke sandarbha meM kiyA gayA hai| isakI pUrva Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 254 taiyArI ke rUpa meM zAstrakAra ne upadhi-vimokSa, vastra - 1 -vimokSa, AhAra-vimokSa, svAda - vimokSa, sahAya- vimokSa Adi vividha pahaluoM se zarIravimokSa kA abhyAsa karane kA nirdeza kiyA hai| isa sUtra (224) ke pUrvArdha meM saMlekhanA kA vidhi-vidhAna batAyA hai| saMlekhanA kaba aura kaise ? - saMlekhanA kA avasara kaba AtA hai ? isa sambandha meM vRttikAra sUtrapAThAnusAra spaSTIkaraNa karate haiM. - (1) rUkhA-sUkhA nIrasa AhAra lene se, yA tapasyA meM zarIra atyanta glAna ho gayA ho / (2) roga se pIr3ita ho gayA ho / (3) Avazyaka kriyA karane meM atyanta akSama ho gayA ho / (4) uThane-baiThane, karavaTa badalane Adi nityakriyAe~ karane meM bhI azakta ho gayA ho / isa prakAra zarIra atyanta glAna ho jAe tabhI bhikSu ko trividha samAdhimaraNa meM se apanI yogyatA, kSamatA aura OM zakti ke anusAra kisI eka kA cayana karake usakI taiyArI ke lie sarvaprathama saMlekhanA karanI cAhie / 1. saMlekhanA ke mukhya aMga - isake tIna aMga batAe haiM - - .(1) AhAra kA kramazaH saMkSepa / (2) kaSAyoM kA alpIkaraNa evaM upazamana aura (3) zarIra ko samAdhistha, zAnta evaM sthira rakhane kA abhyAsa / sAdhaka isI krama kA anusaraNa karatA hai / 2 saMlekhanA vidhi - yadyapi saMlekhanA kI utkRSTa avadhi 12 varSa kI hotI hai / parantu yahA~ vaha vivakSita nahIM hai| kyoMki glAna kI zArIrika sthiti utane samaya taka Tike rahane kI nahIM hotii| isalie saMlekhanA - sAdhaka ko apanI zArIrika sthiti ko dekhate hue tadanurUpa yogyatAnusAra samaya nirdhArita karake kramaza: belA, telA, caulA, paMcaulA, upavAsa, AyaMbila Adi krama se dravya-saMlekhanA hetu AhAra meM kramazaH kamI (saMkSepa) karate jAnA caahie| sAtha hI bhAva-saMlekhanA ke lie krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyoM ko atyanta zAMta evaM alpa karanA cAhie / isake sAtha hI zarIra, mana, vacana kI pravRttiyoM ko sthira evaM AtmA meM ekAgra karanA caahie| isameM sAdhaka ko kASThaphalaka kI taraha zarIra aura kaSAya- donoM ora se kRza bana jAnA caahie| 'uTThAya bhikkhU ....' - isakA tAtparya yaha hai - samAdhimaraNa ke lie utthita hokara... / zAstrIya bhASA meM utthAna tIna prakAra kA pratIta hotA hai - (1) muni dIkSA ke lie udyata honA - saMyama meM utthAna, (2) grAmAnugrAma ugra va apratibaddha vihAra karanA - abhyudyatavihAra kA utthAna tathA (3) glAna hone para saMlekhanA karake samAdhimaraNa ke lie udyata honA-samAdhimaraNa kA utthAna / 3 iMgitamaraNa kA svarUpa aura adhikArI - pAdapopagamana kI apekSA se iMgitamaraNa meM saMcAra (calana) kI chUTa hai| ise 'iMgitamaraNa' isalie kahA jAtA hai ki isameM saMcAra kA kSetra (pradeza) iMgita - niyata kara liyA jAtA hai, 1. 3. AcA0 zIlA0 patrAMka 284 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 284 AyA (muni nathamala jI kRta vivecana ) pR0 315 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : SaSTha uddezaka : sUtra 224 255 isa maraNa kA ArAdhaka utane hI pradeza meM saMcaraNa kara sakatA hai / ise itvarika anazana bhI kahate haiN| yahA~ 'itvara' zabda thor3e kAla ke artha meM prayukta nahIM hai aura na hI itvara 'sAgAra-pratyAkhyAna' 1 ke artha meM yahA~ abhISTa hai, apitu thor3e-se nizcita pradeza meM yAvajjIvana saMcaraNa karane ke artha meM hai| jinakalpika Adi ke lie jaba anya kAla meM bhI sAgara-pratyAkhyAna karanA asambhava hai, taba phira yAvatkathika bhakta-pratyAkhyAna kA avasara kaise ho sakatA hai? rogAtura zrAvaka itvara-anazana karatA hai, vaha isa prakAra se ki 'agara maiM isa roga se pA~ca-chaha dinoM se mukta ho jAU~ to AhAra kara lU~gA, anyathA nhiiN| 2' cUrNikAra ne 'itvarika' kA artha alpakAlika kiyA hai, vaha vicAraNIya hai| iMgita-maraNagrahaNa kI vidhi - saMlekhanA se AhAra aura kaSAya ko kRza karatA huA sAdhaka zarIra meM jaba thor3I-sI zakti rahe tabhI nikaTavartI grAma Adi se sUkhA ghAsa lekara grAma Adi se bAhara kisI ekAnta niravadya, jIva-janturahita zuddha sthAna meM phuNce| sthAna ko pahale bhalIbhA~ti dekhe, usakA bhalIbhA~ti pramArjana kare, phira vahA~ usa ghAsa ko bichA le, laghunIti-bar3InIti ke lie sthaMDilabhUmi kI bhI dekhabhAla kara le| phira usa ghAsa ke saMstAraka (bichaune) para pUrvAbhimukha hokara baiThe, donoM karataloM se lalATa ko sparza karake vaha siddhoM ko namaskAra kare, phira paMcaparameSThI ko namaskAra karake 'namotthuNaM' kA pATha do bAra par3he aura tabhI itvarika-iMgitamaraNa rUpa anazana kA saMkalpa kre| arthAt - dhRti - saMhanana Adi baloM se yukta tathA karavaTa badalanA Adi kriyAe~ svayaM karane meM samartha sAdhaka jIvanaparyanta ke lie niyamataH caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna (tyAga) guru yA dIkSAjyeSTha sAdhu ke sAnnidhya meM kare, sAtha hI 'iMgita' - mana meM nirdhArita kSetra meM saMcaraNa karane kA niyama bhI kara le| tatpazcAt zAMti, samatA aura samAdhipUrvaka isakI ArAdhanA meM tallIna rhe| 3 __ iMgita-maraNa kA mAhAtmya - zAstrakAra ne ise satya kahA hai tathA ise svIkAra karane vAlA satyavAdI (apanI pratijJA ke prati anta taka saccA va vaphAdAra), rAga-dveSarahita, dRr3ha nizcayI, sAMsArika prapaMcoM se rahita, parISaha-upasargoM se anAkula, isa anazana para dRr3ha vizvAsa hone se bhayaMkara upasargoM ke A par3ane para bhI anudvigna, kRtakRtya evaM saMsArasAgara se pAragAmI hotA hai aura eka dina isa samAdhimaraNa ke dvArA apane jIvana ko sArthaka karake caramalakSyamokSa ko prApta kara letA hai| sacamuca samabhAva aura dhairyapUrvaka iMgitamaraNa kI sAdhanA se apanA zarIra to vimokSa hotA hI hai, sAtha hI aneka mumukSuoM evaM vimokSa-sAdhakoM ke lie vaha preraNAdAyaka bana jAtA hai| 'sAgAra-pratyAkhyAna' AgAra kA vizeSa kAla taka ke lie tyAga to zrAvaka karatA hai| sAmAnya sAdhu bhI kara sakatA hai, para jinakalpI zramaNa sAgArapratyAkhyAna nahIM krtaa| 2. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 285-286 (kha) dekhie iMgitamaraNa kA svarUpa do gAthAoM meM - paccakkhai AhAraM cauvvihaM Niyamao gurusamIve / / iMgiyadesammi tahA ciTuMpi hu Niyamao kuNai // 1 // uvvattai pariattai kAigamAI'vi appaNA kuNai / savvamiha appaNacciaNa annajogeNa dhitibalio // 2 // - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 286 artha - niyamapUrvaka guru ke samIpa cAroM AhAra kA tyAga karatA hai aura maryAdita sthAna meM niyamita ceSTA karatA hai| karavaTa badalanA, uThanA yA kAyika gamana (laghunIti-bar3I nIti) Adi bhI svayaM karatA hai| dhairya, bala yukta muni saba kArya apane Apa kare, dUsaroM kI sahAyatA na leve| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 285-286 4. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 286 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ___ 'aNAtIte' - ke artha meM TIkAkAra va cUrNikAra ke artha kucha bhinna haiN| cUrNi meM do artha isa prakAra kiye haiM (1) jIvAdi padArthoM, jJAnAdi paMca AcAroM kA grahaNa kara liyA hai, vaha unase atIta nahIM hai, tathA (2) jisane mahAvrata bhAravahana kA atIta-atikramaNa nahIM kiyA hai, vaha anAtIta hai arthAt mahAvrata kA bhAra jaisA liyA thA, vaisA hI nibhAne vAlA hai| samAdhimaraNa kA sAdhaka aisA hI hotA hai| 1 ' chiNNakahakahe - isa zabda ke vRttikAra ne do artha kie haiM - (1) kisI bhI prakAra se hone vAlI rAga-dveSAtmaka kathAe~ (bAteM) jisane sarvathA banda kara dI hai, athavA (2) 'maiM kaise isa iMgitamaraNa kI pratijJA ko nibhA paauuNgaa|' isa prakAra kI zaMkAgrasta kathA hI jisane samApta kara dI hai| eka artha yaha bhI sambhava hai - iMgitamaraNa sAdhaka ko dekhakara logoM kI ora se taraha-taraha kI zaMkAe~ uThAyI jAe~, tAne kase jAe~ yA kahakahe gUMjeM, upahAsa kiyA jAya, to bhI vaha vicalita yA vyAkula nahIM hotaa| aisA sAdhaka 'chinnakathaMkathaM hotA hai| 'AtIta?' - isa zabda ke vibhinna nayoM se vRttikAra ne cAra artha batAe haiM - (1) jisane jIvAdi padArtha saba prakAra se jJAta kara lie haiM, vaha aatiitaarth| (2) jisane padArthoM ko Adatta-gRhIta kara liyA hai, vaha AdattArtha / (3) jo anAdi-ananta saMsAra meM gamana se atIta ho cukA hai| (4) saMsAra ko jisane Adatta-grahaNa nahIM kiyA - arthAt jo aba nizcaya hI saMsAra-sAgara kA pAragAmI ho cukA hai| cUrNikAra ne prathama artha ko svIkAra kiyA hai| __bheravamaNuciNNe yA bheravamaNuviNNe - donoM hI pATha milate haiN| bheravamaNuciNNe' pATha mAnane para bhairava zabda iMgitamaraNa kA vizeSaNa bana jAtA hai, artha ho jAtA hai - jo ghora anuSThAna hai, kAyaroM dvArA jisakA adhyavasAya bhI duSkara hai, aise bhairava iMgitamaraNa ko anucIrNa-Acarita kara dikhAne vaalaa| cUrNikAra ne dUsarA pATha mAnakara artha kiyA hai - jo bhayotpAdaka parISahoM aura upasargoM se tathA DAMsa, macchara, siMha, vyAghra Adi se evaM rAkSasa, pizAca Adi se udvigna nahIM hotA, vaha bhairavoM se anudvigna hai|' // SaSTha uddezaka samApta // 'aNAtIte' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - 'AtItaM NAma gahitaM, atthA jIvAdi nANAdI vA paMca, Na atIto jhaaroviybhaarvaahii|' - AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNI pRSTha 81 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 286 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 286 'bheravamaNuciNNe' ke sthAna para cUrNi meM bheravamaNuviNNe' pATha milatA hai jisakA artha isa prakAra kiyA gayA hai - bhayaM karotIti bheravaM bheravehi parIsahovasaggehi aNuvijamANo aNuviNNo,daMsamasaga-sIha-vagyAtiehi yarakkha-pisAyAdihi __ - AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa, pRSTha 81 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana 257 sattamo uddesao saptama uddezaka acela-kalpa 225. je bhikkhU acele parivusite tassa NaM evaM bhavati - cAemi ahaM taNa-phAsaM ahiyAsettae, sItaphAsaM ahiyAsettae, teuphAsaM ahiyAsettae daMsa-masagaphAsaM ahiyAsettae, egatare aNNatare virUvarUve phAse ahiyAsettae, hiripaDicchAdaNaM ca ha No saMcAemi ahiyAsettae / evaM se kappati kaDibaMdhaNaM dhArittae / 226. aduvA tattha parakkamaMtaM bhujo acelaM taNaphAsA phusaMti, sItaphAsA phusaMti, teuphAsA phusaMti, daMsa-masagaphAsA phusaMti, egatare aNNatare virUvarUve phAse ahiyAseti acele lAghaviyaM aagmmaanne| tave se abhisamaNNAgate bhvti| jahetaM bhagavayA paveditaM tameva abhisamecca savvato savvayAe sammattameva samabhijANiyA / 225. jo (abhigrahadhArI) bhikSu acela-kalpa meM sthita hai, usa bhikSu kA aisA abhiprAya ho ki maiM ghAsa ke tIkhe sparza ko sahana kara sakatA hU~, sardI kA sparza saha sakatA hU~, garmI kA sparza sahana kara sakatA hU~, DAMsa aura maccharoM ke kATane ko saha sakatA hU~, eka jAti ke yA bhinna-bhinna jAti, nAnA prakAra ke anukUla yA pratikUla sparzoM ko sahana karane meM samartha hU~, kintu maiM lajjA nivAraNArtha (guptAMgoM ke-) praticchAdana-vastra ko chor3ane meM samartha nahIM huuN| aisI sthiti meM vaha bhikSu kaTibandhana (kamara para bA~dhane kA vastra) dhAraNa kara sakatA hai| 226. athavA usa (acelakalpa) meM hI parAkrama karate hue lajjAjayI acela bhikSu ko bAra-bAra ghAsa kA tIkhA sparza cubhatA hai, zIta kA sparza hotA hai, garmI kA sparza hotA hai, DAMsa aura macchara kATate haiM, phira bhI vaha acela (avasthA meM rahakara) una ekajAtIya yA bhinna-bhinna jAtIya nAnA prakAra ke sparzoM ko sahana kre| lAghava kA sarvAMgINa cintana karatA haA (vaha acela rhe)| acela muni ko (upakaraNa-avamaudarya evaM kAya-kleza) tapa kA sahaja lAbha mila jAtA hai| ataH jaise bhagavAn ne acelatva kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAna kara, saba prakAra se, sarvAtmanA (usameM nihita) samyaktva (satya) yA samatva ko bhalIbhA~ti jAnakara AcaraNa meM laae| vivecana - upadhi-vimokSa kA caturthakalpa - ina do sUtroM meM (225-226) meM pratipAdita hai / isakA nAma acelakalpa hai| isa kalpa meM sAdhaka vastra kA sarvathA tyAga kara detA hai| isa kalpa ko svIkAra karane vAle sAdhaka kA antaHkaraNa dhRti, saMhanana, manobala, vairAgya-bhAvanA Adi ke raMga meM itanA raMgA hotA hai aura AgamoM meM varNita nArakoM evaM tiryaJcoM ko prApta hone vAlI asahya vedanA kI jJAnabala se anuzruti ho jAne se ghAsa, sardI, garmI, DAMsa, macchara Adi tIvra sparzoM yA anukUla-pratikUla sparzoM ko sahane meM jarA-sA bhI kaSTa nahIM vedtaa| kintu kadAcit aise 1. 'ahiyAsettae' ke badale cUrNi meM pATha hai - 'Na so ahaM avAuDo' arthAt - maiM apAvRta (naMgA) hone meM samartha nahIM huuN| maiM lajjita ho jAtA huuN| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ucca sAdhaka meM eka vikalpa ho sakatA hai, jisakI ora zAstrakAra ne iMgita kiyA hai| vaha hai -- lajA jItane kI asamarthatA / isalie zAstrakAra ne usake lie kaTibandhana (colapaTa) dhAraNa karane kI chUTa dI hai| kintu sAtha hI aisI kaThora zarta bhI rakhI hai ki acela avasthA meM rahate hue-zItAdi ko yA anukUla kisI bhI sparza se hone vAlI pIr3A ko use samabhAvapUrvaka sahana karanA hai| upadhi-vimokSa kA yaha sabase bar3A kalpa hai| zarIra ke prati Asakti ko dUra karane meM yaha bahuta hI sahAyaka hai| abhigraha evaM vaiyAvRtya prakalpa 227. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - ahaM ca khalu aNNesiM bhikkhUNaM asaNaM vA 4 Aha1 2 dalayissAmi AhaDaM ca sAtijissAmi [1] jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - ahaM ca khalu aNNesiM bhikkhUNaM asaNaM vA 4 AhaTu dalayissAmi AhaDaM ca No sAtijjissAmi [2] jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - ahaM ca khalu asaNaM vA 3 4 Ahava No dalayissAmi AhaDaM ca sAtijissAmi [3] jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati - ahaM ca aNNesiM khalu bhikkhUNaM asaNaM vA 5 4 AhaTu No dalayissAmi AhaDaM ca No sAtijissAmi [4], [jassa " NaM bhikkhussa evaM bhavati -] ahaM ca khalu teNa ahAtiritteNa ahesaNijjeNa ahApariggahieNa asaNeNa vA 4 abhikaMkha sAhammiyassa kujjA veyAvaDiyaM karaNAya deg ahaM 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patra 287 (kha) bhagavadgItA meM bhI batAyA hai - 'ye hi saMsparzajA bhogA duHkhayonaya eva te' - zItoSNa Adi saMsparza se hone vAle bhoga duHkha kI utpatti ke kAraNa hI haiN| isake badale cUrNimAnya pATha aura usakA artha isa prakAra hai - "AhaTTha pariNaM dAhAmi (Na) puNa gilAyamANo visari (sa) kappissAvi gihissAmo (mi) asaNAdi bitiyo"| arthAt - pratijJAnusAra AhAra lAkara dUMgA, kintu glAna hone para bhI asamAnakalpa vAle muni dvArA lAyA huA azanAdi AhAra grahaNa nahIM karU~gA, yaha dvitIya kalpa hai| 'vA' zabda se yahA~ kA sArA pATha 199 sUtrAnusAra samajhanA caahie| 'dalayissAmi' ke badale kisI-kisI prati meM 'dAsAmi' pATha hai, artha eka-sA hai| yahA~ bhI 'vA' zabda se sArA pATha 199 sUtrAnusAra samajhanA caahie| yahA~ cUrNi meM itanA pATha aMdhika hai - 'cautthe ubhayapaDiseho' cauthe saMkalpa meM dUsare bhikSuoM se azanAdidene-lene donoM kA pratiSedha hai| (ka) koSTakAntargata pATha zIlAMka vRtti meM nahIM hai| (kha) cUrNi ke anusAra yahA~ adhika pATha mAlUma hotA hai - "cattAri paDimA abhiggahavisesA vuttA, idANiM paMcamo, so puNa tesiM ceva tiNhaM AdilANaM paDimAvisesANaM viseso / " - cAra pratimAe~ abhigrahavizeSa kahe gae haiM, aba pAMcavAM abhigraha (batA rahe haiM) vaha bhI unhIM prArambha kI tIna pratimAvizeSoM se viziSTa hai| yahA~ cUrNi meM pAThAntara isa prakAra hai - "ahaM cakhalu annesiM sAhammiyANaM ahesaNijjeNa ahApariggahiteNa ahAtiritteNa asaNeNa vA 4 agilAe abhikaMkha veyAvaDiyaM karissAmi,ahaM vA vikhalu teNa ahAtiritteNa abhikaMkha sAhammieNa agilAyaMtaeNaM veyAvaDiyaM kIramANaM saatijjissaami|" - maiM bhI aglAna hU~ ataH apanI kalpamaryAdAnusAra eSaNIya, jaisA bhI gRhastha ke yahA~ se lAyA gayA hai tathA AvazyakatA se adhika azanAdi AhAra se nirjarA ke uddezya se anya sAdharmikoM kI sevA karU~gA, tathA maiM bhI aglAna sAdharmikoM dvArA AvazyakatA se adhika lAe AhAra se nirjarA ke uddezya se kI jAne vAlI sevA grahaNa kruuNgaa| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : saptama uddezaka 259 vA vi teNa ahAtiritteNa ahesaNiNa ahApariggahieNa asaNeNa vA 4 abhikaMkha sAhammiehiM kIramANaM veyAvaDiyaM sAtijissAmi [5], lAghaviyaM AgamamANe jAva ' sammattameva samabhijANiyA / 227. jisa bhikSu ko aisI pratijJA (saMkalpa) hotI hai ki maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara dUMgA aura unake dvArA lAye hue (AhAra) kA sevana kruuNgaa|(1) athavA jisa bhikSu kI aisI pratijJA hotI hai ki maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara dUMgA, lekina unake dvArA lAye hue (AhArAdi) kA sevana nahIM kruuNgaa|(2) ____ athavA jisa bhikSu kI aisI pratijJA hotI hai ki maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara nahIM dUMgA, lekina unake dvArA lAe hue (AhArAdi) kA sevana kruuNgaa|(3) __athavA jisa bhikSu kI aisI pratijJA hotI hai ki maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara nahIM dU~gA aura na hI unake dvArA lAe hue (AhArAdi) kA sevana kruuNgaa|(4) (athavA jisa bhikSu kI aisI pratijJA hotI hai ki) maiM apanI AvazyakatA se adhika, apanI kalpamaryAdAnusAra eSaNIya evaM grahaNIya tathA apane lie yathopalabdha lAe hue azana, pAna, khAdya yA svAdya meM se nirjarA ke uddezya se paraspara upakAra karane kI dRSTi se sAdharmika muniyoM kI sevA karU~gA, (athavA) maiM bhI una sAdharmika muniyoM dvArA apanI AvazyakatA se adhika apanI kalpamaryAdAnusAra eSaNIya-grahaNIya tathA svayaM ke lie yathopalabdha lAe hue azana, pAna, khAdya yA svAdya meM se nirjarA ke uddezya se unake dvArA kI jAne vAlI sevA ko rucipUrvaka svIkAra kruuNgaa| (5) vaha lAghava kA sarvAMgINa vicAra karatA huA (sevA kA saMkalpa kre)| (isa prakAra sevA kA saMkalpa karane vAle) usa bhikSu ko (vaiyAvRtya aura kAyakleza) tapa kA lAbha anAyAsa hI prApta ho jAtA hai| bhagavAn ne jisa prakAra se isa (sevA ke kalpa) kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAna-samajha kara saba prakAra se sarvAtmanA (usameM nihita) samyaktva yA samatva ko bhalIbhA~ti jAna kara AcaraNa meM laae| vivecana - paraspara vaiyAvRtya karma-vimokSa meM sahAyaka - prastuta sUtra meM AhAra ke paraspara lena-dena ke sambandha meM jo cAra bhaMgoM kA ullekha hai, vaha paMcama uddezaka meM bhI hai| antara itanA hI hai ki vahA~ aglAna sAdhu glAna kI sevA karane kA aura glAna sAdhu aglAna sAdhu se sevA lene kA saMkalpa karatA hai, usI saMdarbha meM AhAra ke lenadena kI caturbhaMgI batAI gaI hai| parantu yahA~ nirjarA ke uddezya se tathA paraspara upakAra kI dRSTi se AhArAdi sevA ke AdAna-pradAna kA vizeSa ullekha pAMcaveM bhaMga meM kiyaa| ___vaiyAvRtya karanA, karAnA aura vaiyAvRtya karane vAle sAdhu kI prazaMsA karanA, ye tInoM saMkalpa karma-nirjarA, icchA-nirodha evaM paraspara upakAra kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| isa taraha mana, vacana, kAyA se sevA karane, karAne evaM anumodana karane vAle sAdhaka ke mana meM apUrva Ananda evaM sphUrti kI anubhUti hotI hai tathA utsAha kI lahara daur3a 9. yahA~ 'vA' zabda se sArA pATha 199 sUtrAnusAra samajhanA caahie| . 'karaNAya' ke badale 'karaNAe' tathA 'karaNAyate' pATha milatA hai| artha hotA hai - upakAra karane ke lie| . yahA~ 'jAva' zabda se samagra pATha 187 sUtrAnusAra samajhanA caahie| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jAtI hai| usase karmoM kI nirjarA hotI hai, kevala zArIrika sevA hI nahIM, samAdhimaraNa yA saMlekhanA kI sAdhanA ke samaya svAdhyAya, japa, vaicArika pAtheya, utsAha-saMvarddhana Adi ke dvArA paraspara sahayoga evaM upakAra kI bhAvanA bhI karma-vimokSa meM bahuta sahAyaka hai| sevA bhAvanA se sAdhaka kI sAdhanA tejasvI aura antarmukhI banatI hai| paraspara vaiyAvRtya ke chaha prakalpa - isa (227) sUtra meM sAdhaka ke dvArA apanI ruci aura yogyatA ke anusAra kI jAne vAlI 6 pratijJAoM kA ullekha hai - (1) svayaM dUsare sAdhuoM ko AhAra lAkara dUMgA, unake dvArA lAyA huA luuNgaa| (2) dUsaroM ko lAkara dUMgA, unake dvArA lAyA huA nahIM luuNgaa| (3) svayaM dUsaroM ko lAkara nahIM dUMgA, unake dvArA lAyA huA luuNgaa| (4) na svayaM dUsaroM ko lAkara dUMgA, na hI unake dvArA lAyA huA luuNgaa| (5) AvazyakatA se adhika kalpAnusAra yathAprApta AhAra meM se nirjarA evaM paraspara upakAra kI dRSTi se sAdharmikoM kI sevA kruuNgaa| (6) una sAdharmikoM se bhI isI dRSTi se sevA luuNgaa| 2 inheM cUrNikAra ne pratimA tathA abhigraha vizeSa batAyA hai| saMlekhanA-pAdapopagamana anazana __228. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati se gilAmi ca khalu ahaM imammi samae.imaM sarIragaM aNupubveNaM parivahittae se aNupuvveNaM AhAra saMvadejjA, aNupuvveNaM AhAraM saMvade'ttA kasAe pataNue samAhiyacce / phalagAvayaTThI uTThAya bhikkhU abhiNivvuDacce aNupavisittA gAma vA jAva rAyahANiM vA taNAI jAejA, taNAI jAettA se ttamAyAe egaMtamavakkamejjA egaMtamavakkamettA appaMDe 5 jAva taNAiM saMtharejA, [taNAI saMtharettA] ettha vi samae kAyaM ca jogaM ca iriyaM ca pcckkhaaejjaa|" taM saccaM saccavAdI oe tiNNe chiNNakahakahe AtItaDhe " aNAtIte ceccANa bheuraM kAyaM saMvihuNiya virUvarUve parIsahuvasagge assi visaMbhaNatAe bhervmnnucinnnne| tatthAvi tassa kAlapariyAe / se tattha viyaMtikArae / iccetaM vimohAyataNaM hitaM suhaM khamaM NissesaM ANugAmiyaM ti bemi| // sattamo uddesao sammatto // 1. AcArAMga (pU0 A0 zrI AtmArAma jI mahArAja kRta TIkA) pR0 610 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 288 isake badale kisI prati meM 'samAhaDacce' pATha milatA hai| artha hotA hai - jisane arcA-saMtApa ko sameTa liyA hai| 'jAva' zabda ke antargata 224 sUtrAnusAra yathAyogya pATha samajha lenA caahie| isake badale cUrNi meM pAThAntara hai-'saMthAragaM saMtharei saMthAragaM sNthrettaa...|' arthAt saMstAraka (bichaunA) bichA letA hai, saMstAraka bichA kr.....| 7. 'paccakkhAejjA' ke badale 'paccakkhAeja' zabda mAnakara cUrNikAra ne isakI vyAkhyA kI hai - 'pAovagamaNaM bhaNitaM same visame vA pAdavo vivajaha pddio|nnaagjunnaa tu kaTThamiva acette|' 8. 'AtItaDhe' ke badale AiyaTe, atIr3he pATha milate haiM, artha prAyaH samAna hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 228 261 228. (zarIra-vimokSa : saMlekhanA sahita prAyopagamana anazana ke rUpa meM) - jisa bhikSu ke mana meM yaha adhyavasAya hotA hai ki maiM vAstava meM isa samaya (AvazyakakriyA karane ke lie) isa (atyanta jIrNa evaM azakta) zarIra ko kramazaH vahana karane meM glAna (asamartha) ho rahA huuN| vaha bhikSu kramazaH AhAra kA saMkSepa kre| AhAra ko kramazaH ghaTAtA huA kaSAyoM ko bhI kRza kre| yoM karatA huA samAdhipUrNa lezyA - (antaHkaraNa kI vRtti) vAlA tathA phalaka kI taraha zarIra aura kaSAya, donoM ora se kRza banA huA vaha bhikSu samAdhimaraNa ke lie utthita hokara zarIra ke santApa ko zAnta kara le| ___ isa prakAra saMlekhanA karane vAlA vaha bhikSu (zarIra meM thor3I-sI zakti rahate hI) grAma, nagara, kher3A, karbaTa, maDaMba, pattana, droNamukha, Akara (khAna), Azrama, sanniveza (muhAlA yA eka jAti ke logoM kI bastI), nigama yA rAjadhAnI meM praveza karake (sarvaprathama) ghAsa kI yAcanA kre| jo ghAsa. prApta huA ho, use lekara grAma Adi ke bAhara ekAnta meM calA jaae| vahA~ jAkara jahA~ kIr3oM ke aMDe, jIva-jantu, bIja, harita, osa, kAI, udaka, cITiyoM ke bila, phaphUMdI, gIlI miTTI yA dala-dala yA makar3I ke jAle na hoM, aise sthAna ko bAra-bAra pratilekhana (nirIkSaNa) kara phira usakA kaI bAra pramArjana. (saphAI) karake ghAsa kA bichaunA kre| ghAsa kA bichaunA bichAkara isI samaya zarIra, zarIra kI pravRtti aura gamanAgamana Adi IryA kA pratyAkhyAna (tyAga) kare (isa prakAra prAyopagamana anazana karake zarIra vimokSa kre)| yaha (prAyopagamana anazana) satya hai| ise satyavAdI (pratijJA para anta taka dRr3ha rahane vAlA) vItarAga, saMsArapAragAmI, anazana ko anta taka nibhAyegA yA nahIM ? isa prakAra kI zaMkA se mukta, sarvathA kRtArtha, jIvAdi padArthoM kA sAMgopAMga jJAtA, athavA samasta prayojanoM (bAtoM) se atIta (pare), paristhitiyoM se aprabhAvita (anazana-sthita-muni prAyopagamana-anazana ko svIkAra karatA hai)| vaha bhikSu pratikSaNa vinAzazIla zarIra ko chor3a kara, nAnA prakAra ke upasargoM aura parISahoM para vijaya prApta karake ('zarIra aura AtmA pRthak-pRthak haiM') isa (sarvajJaprarUpita bheda-vijJAna) meM pUrNa vizvAsa ke sAtha isa ghora anazana kI (zAstrIya vidhi ke anusAra) anupAlanA kre| aisA (rogAdi AtaMka ke kAraNa prAyopagamana svIkAra) karane para bhI usakI yaha kAla-mRtyu (svAbhAvika mRtyu) hotI hai / usa mRtyu se vaha antakriyA (samasta karmakSaya) karane vAlA bhI ho sakatA hai| ___ isa prakAra yaha (prAyopagamana ke rUpa meM kiyA gayA zarIra-vimokSa) mohamukta bhikSuoM kA Ayatana (Azraya) hitakara, sukhakara, kSamArUpa tathA samayocita, niHzreyaskara aura janmAntara meM bhI sAtha calane vAlA hai| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - prAyopagamana anazana svarUpa, vidhi aura mAhAtmya - prastuta sUtra meM samAdhimaraNa ke tIsare anazana kA varNana hai| isake do nAma milate haiM - prAyopagamana aura paadpopgmn| prAyopagamana kA lakSaNa hai - jahA~ aura jisa rUpa meM isake sAdhaka ne apanA aMga rakha diyA hai, vahA~ aura usI rUpa meM vaha Ayu kI samApti taka nizcala par3A rahatA hai| aMga ko bilkula hilAtA-DulAtA nhiiN| 'sva' aura 'para' 1. bhagavatI ArAdhanA mU0 2063 se 2071 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha donoM ke pratIkAra se - sevA-zuzrUSA se rahita maraNa kA nAma hI prAyopagamana-maraNa hai| pAdapopagamana maraNa kA lakSaNa hai - jisa prakAra pAdapa-vRkSa sama yA viSaya avasthA meM nizceSTa par3A rahatA hai, usI prakAra sama yA viSama, jisa sthiti meM sthita ho par3a jAtA hai, apanA aMga rakhatA hai, usI sthiti meM AjIvana nizcala-nizceSTa par3A rahatA hai| pAdapopagamana anazana kA sAdhaka dUsare se sevA nahIM letA aura na hI dUsaroM kI sevA karatA hai| donoM kA lakSaNa milatA-julatA hai| 2 isakI aura saba vidhi to iMgita-maraNa kI taraha hai, lekina iMgita-maraNa meM pUrva niyata kSetra meM hAtha-paira Adi avayavoM kA saMcAlana kiyA jAtA hai, jabaki pAdapopagamana meM eka hI niyata sthAna para bhikSu nizceSTa par3A rahatA hai| pAdapopagamana meM vizeSatayA tIna bAtoM kA pratyAkhyAna (tyAga) anivArya hotA hai - (1) zarIra, (2) zarIragata yoga-AkuJcana, prasAraNa, unmeSa, Adi kAya vyApAra aura (3) IryA - vANIgata sUkSma tathA aprazasta hln-cln|' isakA mAhAtmya bhI iMgitamaraNa kI taraha batAyA gayA hai| zarIra-vimokSa meM prAyopagamana prabala sahAyaka hai| // sAtavAM uddezaka samApta // aTThamo uddesao aSTama uddezaka AnupUrvI anazana 229. aNupuvveNa vimohAiM jAiM5 dhIrA samAsaja / vasumaMto matimaMto savvaM NaccA aNelisaM // 16 // 229. jo (bhaktapratyAkhyAna, iMgitamaraNa evaM prAyopagamana, ye tIna) vimoha yA vimokSa kramazaH (samAdhimaraNa 1. prAyopagamanamaraNa kI vizeSa vyAkhyA ke lie dekhie - jainendrasiddhAntakoSa bhAga 4, pRSTha 390-391 bhagavatI sUtra za0 25, u07 kI TIkA pAdapopagamana kI vizeSa vyAkhyA ke lie dekhiye - abhidhAnarAjendra koSa bhA05, pRSTha 819 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 isake badale pAThAntara hai - jANi vIrA samAsaja-jinheM vIra prApta karake...... 'vasumaMto' ke badale cUrNikAra ne 'vusImaMto' pATha mAnakara artha kiyA hai - saMjamo vusI, so jattha atthi, jattha vA vijjati so vusimAM...vusimaM ca vusimNto| arthAt - vusI (vRSi) saMyama ko kahate haiM, jahA~ vRSi hai yA jisameM vRSi saMyama hai, vaha vRSimAn kahalAtA hai, usake bahuvacana kA rUpa hai - vusiimNto| in x j w Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 229 263 ke rUpa meM batAe gae) haiM, dhairyavAn, saMyama kA dhanI (vasumAn) evaM heyopAdeya-parijJAtA (matimAn) bhikSu unako prApta karake (unake sambandha meM) saba kucha jAnakara (unameM se) eka advitIya (samAdhimaraNa ko apnaae)| vivecana - anazana kA Antarika vidhi-vidhAna - pUrva uddezakoM meM jina tIna samAdhimaraNa rUpa anazanoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, unhIM ke vizeSa Antarika vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM AThaveM uddezaka meM kramazaH varNana kiyA hai| 'aNupuvveNa vimohAiM' isa paMkti ke dvArA zAstrakAra ne do prakAra ke anazanoM kI ora iMgita kara diyA hai, ve haiM - (1) savicAra aura (2) avicAra / 2 inheM hI dUsare zabdoM meM kramaprApta aura Akasmika athavA saparikrama - (saparAkrama) aura aparikrama (aparAkrama) athavA 2 avyAghAta aura savyAghAta kahA gayA hai| savicAraM anazana-taba kiyA jAtA hai, jaba taka jaMghAbala kSINa na ho (arthAt-zarIra samartha ho) jaba kAlaparipAka se Ayu kramazaH kSINa hotI jA rahI ho, jisameM vidhivat kramazaH dvAdaza varSIya saMlekhanA kI jAtI ho| isakA krama isa prakAra hai - 5 pravrajyAgrahaNa, guru ke samIpa rahakara sUtrArtha-grahaNa zikSA, usake sAtha hI AsevanAzikSA dvArA sakriya anubhava, dUsaroM ko sUtrArtha kA adhyApana, phira guru se anujJA prApta karake tIna anazanoM meM se kisI eka kA cunAva aura (1) AhAra, (2) upadhi, (3) zarIra-ina tInoM se vimukta hone kA pratidina abhyAsa karanA, anta meM sabase kSamA yAcanA, AlocanA-prAyazcita dvArA zuddhIkaraNa karake samAdhipUrvaka zarIra-visarjana karanA / isI ko AnupUrvI anazana (arthAt - anazana kI anukramika sAdhanA) bhI kahate haiN| isameM durbhikSa, bur3hApA, duHsAdhya mRtyudAyaka roga aura zarIra bala kI kramazaH kSINatA Adi kAraNa bhI hote haiN| 6 ___ Akasmika anazana -sahasA upasarga upasthita hone para yA akasmAta jaMghAbala Adi kSINa ho jAne para , zarIra zUnya yA behoza ho jAne para, haThAt bImArI kA prANAntaka AkramaNa ho jAne para tathA svayaM meM uThane-baiThane Adi kI bilkula zakti na hone para kiyA jAtA hai| pUrva uddezakoM meM Akasmika anazanoM kA varNana thA, isa uddezaka meM kramaprApta anazana kA varNana hai| ise AnupUrvI anazana, avyAghAta, saparAkrama aura savicAra anazana bhI kahA jAtA hai| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 vicaraNaM nAnAgamanaM vicAra :vicAreNa saha vartate iti savicAram - vicaraNa - nAnA prakAra ke saMcaraNa se yukta jo anazana kiyA jAtA hai, vaha savicAra anazana hotA hai, yaha anAgAr3ha, sahasA anupasthita aura cirakAlabhAvI maraNa bhI kahalAtA hai| isake viparIta anazana (samAdhimaraNa) avicAra kahalAtA hai| - bhagavatI ArAdhanA vi064/192/6 jAsA aNasaNA maraNe, vihA sA viyaahiyaa| saviyAramavIyArA, kAyaceTuM paI bhave // 12 // ahavA sapaDikammA aparikkammA ya aahiyaa| nIhA ri manIhArI AhAraccheo dosu vi // 13 // - abhidhAna rA0 koSa bhA0 1 pR0 303-304 sAgAraMdharmAmRta 8/9-10 5. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 upasarge, durbhikSe jarasi rujAyAM ca niSpratIkAre // dharmAya tanuvimocanamAhu saMlekhanAmAryAH // - ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 122 abhidhAna rAjendra koSa bhA0 1 pR0 303 4. 7. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha samAdhimaraNa ke lie cAra bAteM Avazyaka - (1) saMyama, (2) jJAna, (3) dhairya aura (4) nirmohabhAva; ina cAroM kA saMketa isa gAthA meM diyA gayA hai| 'vimohAiM"samAsajja"savvaM NaccA aNelisaM' - isa gAthA meM vaihAnasamaraNa sahita cAra maraNoM ko vimoha kahA gayA hai| kyoMki ina saba meM zarIrAdi ke prati moha sarvathA chor3anA hotA hai| inhIM ko 'vimokSa' kahA gayA hai| isa gAthA kA tAtparya yaha hai ki ina saba vimohoM ko, bAhya-Abhyantara, kramaprApta-Akasmika, savicAra-avicAra Adi ko sabhI prakAra se bhalIbhAMti jAnakara, inake vidhi-vidhAnoM, kRtyoM-akRtyoM ko samajhakara apanI dhRti, saMhanana, balAbala Adi kA nApa-taula karake saMyama ke dhanI, vIra aura heyopadeya viveka-buddhi se ota-prota bhikSu ko apane lie inameM se yathAyogya eka hI samAdhimaraNa kA cunAva karake samAdhi pUrvaka usakA anupAlana karanA caahie| bhaktapratyAkhyAna anazana tathA saMlekhanA vidhi 230. duvihaM 2 pi vidittA NaM buddhA dhammassa paargaa| aNupuvvIe saMkhAe AraMbhAe tiuti ' // 17 // 231. kasAe payaNue kiccA appAhAro titikkhae / aha bhikkhU gilAejA AhArasseva aMtiyaM // 18 // 232. jIviyaM NAbhikaMkhejjA maraNaM No vi ptthe.| duhato vi Na sajejA jIvite maraNe tahA // 19 // . 233. majjhattho NijarApehI samAhimaNupAlae / aMto bahiM viyosaja ajjhatthaM suddhamesae // 20 // 234. jaM kiMcuvakkama jANe Aukhemassa appaNo / tasseva aMtaraddhAe khippaM sikkheja paMDite // 21 // 235. gAme aduvA raNe thaMDilaM paDilehiyA / appapANaM tu viNNAya taNAI saMthare muNI // 22 // 236. aNAhAro tuMvaTTejjA puTTho tattha hiyAsae / __NAtivelaM uvacare mANussehiM vi puTThavaM // 23 // 237. saMsappagA ya je pANA je ya uDDamahecarA / bhujaMte maMsasoNiyaM Na chaNe Na pamajae // 24 // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 isake badale cUrNi meM pAThAntara milatA hai - duvihaM pi vigiMcittA buddhA' - prabuddha sAdhaka donoM prakAra se viziSTa rUpa se vizleSaNa krke...| isake badale cUrNikAra mAnya pAThAntara hai - 'kammuNA ya tiudRti' anya bhI pAThAntara hai - kammuNAo tiuTTati, arthAt - karma __ se alaga ho jAtA hai - sambandha TUTa jAtA hai| 5. 'titikkhae' ke badale cUrNi meM 'tiudRti' pATha hai| artha hotA hai - karmoM ko tor3atA hai| isake badale cUrNi meM pAThAntara hai - 'AhArasseva kaarnnaa'| artha hotA hai - AhAra ke kAraNa hI bhikSu glAna ho jAe to| | Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 230-239 265 238. pANA dehaM vihiMsaMti ThANAto Na vi ubbhame / AsavehiM vivittehiM tippamANo'dhiyAsae // 25 // 239. gaMthehiM vivittehiM AyukAlassa pArae / paggahItataragaM cetaM daviyassa viyANato . // 26 // 230. ve dharma ke pAragAmI prabuddha bhikSu donoM prakAra se (zarIra upakaraNa Adi bAhya padArthoM tathA rAgAdi Antarika vikAroM kI) heyatA kA anubhava karake (pravrajyA Adi ke) krama se (cala rahe saMyamI zarIra ko) vimokSa kA avasara jAnakara AraMbha (bAhya pravRtti) se sambandha tor3a lete haiM // 17 // 231. vaha kaSAyoM ko kRza (alpa) karake, alpAhArI bana kara parISahoM evaM durvacanoM ko sahana karatA hai, yadi bhikSu glAni ko prApta hotA hai, to vaha AhAra ke pAsa hI na jAye (AhAra-sevana na kre).|| 18 // 232. (saMlekhanA evaM anazana-sAdhanA meM sthita zramaNa) na to jIne kI AkAMkSA kare, na marane kI abhilASA kre| jIvana aura maraNa donoM meM bhI Asakta na ho // 19 // 233. vaha madhyastha (sukha-duHkha meM sama) aura nirjarA kI bhAvanA vAlA bhikSu samAdhi kA anupAlana kre| vaha (rAga, dveSa, kaSAya Adi) Antarika tathA (zarIra, upakaraNa Adi) bAhya padArthoM kA vyutsarga - tyAga karake zuddha adhyAtma kI eSaNA (anveSaNA) kare // 20 // 234. (saMlekhanA-kAla meM bhikSu ko) yadi apanI Ayu ke kSema (jIvana-yApana) meM jarA-sA bhI (kisI AtaMka Adi kA) upakrama (prArambha) jAna par3e. to usa saMlekhanA kAla ke madhya meM hI paNDita bhikSu zIghra (bhaktapratyAkhyAna Adi se) paNDitamaraNa ko apanA le // 21 // . 235. (saMlekhana-sAdhaka) grAma yA vana meM jAkara sthaNDilabhUmi kA pratilekhana (avalokana) kare, use jIva-janturahita sthAna jAnakara muni (vahIM) ghAsa bichA le // 22 // ___236. vaha vahIM (usa ghAsa ke bichaune para) nirAhAra ho (trividha yA caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna) kara (zAntabhAva se) leTa jaaye| usa samaya parISahoM aura upasargoM se AkrAnta hone para (samabhAvapUrvaka) sahana kre| manuSyakRta (anukUla-pratikUla) upasargoM se AkrAnta hone para bhI maryAdA kA ullaMghana na kare // 23 // / 237. jo reMgane vAle (cIMTI Adi) prANI haiM, yA jo (giddha Adi) Upara AkAza meM ur3ane vAle haiM, yA (sarpa Adi) jo nIce biloM meM rahate haiM, ve kadAcit anazanadhArI muni ke zarIra kA mAMsa noceM aura rakta pIe~ to muni na to unheM mAre aura na hI rajoharaNAdi se pramArjana (nivAraNa) kare // 24 // 238. (vaha muni aisA cintana kare) ye prANI mere zarIra kA vighAta (nAza) kara rahe haiM, (mere jJAnAdi AtmaguNoM kA nahIM, aisA vicAra kara unheM na haTAe) aura na hI usa sthAna se uThakara anyatra jaae| AsravoM (hiMsAdi) se pRthak ho jAne ke kAraNa (amRta se siMcita kI taraha) tRpti anubhava karatA huA (una upasargoM ko) sahana kre||25|| 239. usa saMlekhanA-sAdhaka kI (zarIra upakaraNAdi bAhya aura rAgAdi antaraMga) gAMThe (granthiyA~) khula jAtI haiM, (taba mAtra Atmacintana meM saMlagna vaha muni) AyuSya (samAdhimaraNa) ke kAla kA pAragAmI ho jAtA hai // 26 // vivecana - bhaktapratyAkhyAna anazana kI pUrva taiyArI - ina gAthAoM meM isakA vizada varNana kiyA gayA hai| samAdhimaraNa ke lie pUrvokta tIna anazanoM meM se bhaktapratyAkhyAnarUpa eka anazana kA cunAva karane ke bAda usakI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha kramazaH pUrva taiyArI kI jAtI hai, jisakI jhAMkI sU0 230 se 234 taka meM dI gaI hai| sUtra 230 se bhaktapratyAkhyAna rUpa anazana kA nirUpaNa hai| yahA~ savicAra bhaktapratyAkhyAna kA prasaMga hai| isalie isameM sabhI kAryakrama kramazaH sampanna kiye jAte haiN| bhaktapratyAkhyAna anazana ko pUrNataH saphala banAne ke lie anazana kA pUrNa saMkalpa lene se pUrva mukhyatayA nimnokta krama apanAnA Avazyaka hai - jisakA nirdeza ukta gAthAoM meM hai| vaha krama isa prakAra hai - (1) saMlekhanA ke bAhya aura Abhyantara donoM rUpoM ko jAne aura heya kA tyAga kre| (2) pravrajyAgrahaNa, sUtrArthagrahaNa-zikSA, AsevanA-zikSA Adi krama se cala raha saMyama-pAlana meM zarIra ke asamartha ho jAne para zarIra-vimokSa kA avasara jaane| (3) samAdhimaraNa ke lie udyata bhikSu kramazaH kaSAya evaM AhAra kI saMlekhanA kre| (4) saMlekhanA kAla meM upasthita roga, AtaMka, upadrava evaM durvacana Adi parISahoM ko samabhAva se sahana kre| (5) dvAdazavarSIya saMlekhanA kAla meM AhAra kama karane se samAdhi bhaMga hotI ho to saMlekhanA krama chor3akara AhAra kara le, yadi AhAra karane se samAdhi bhaMga hotI ho to vaha AhAra kA sarvathA tyAga karake anazana.svIkAra kara le| (6) jIvana aura maraNa meM samabhAva rkhe| (7) anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM madhyastha aura nirjarAdarzI rhe| (8) jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya, samAdhi ke ina pAMca aMgoM kA anusevana kre| (9) bhItara kI rAgadveSAdi granthiyoM aura bAhara kI zarIrAdi se sambaddha pravRttiyoM tathA mamatA kA vyutsarga karake zuddha adhyAtma kI jhAMkI dekheN| (10) nirAbAdha saMlekhanA meM Akasmika vighna-bAdhA upasthita ho to saMlekhanA ke krama ko bIca meM hI chor3akara bhaktapratyAkhyAna anazana kA saMkalpa kara le| kA saMkalpa kara le| (11) vighna-bAdhA na ho to saMlekhanAkAla pUrNa hone para hI bhaktapratyAkhyAna grahaNa kre| - saMlekhanA : svarUpa, prakAra aura vidhi - samyak rUpa se kAya aura kaSAya kA - bAhya aura Abhyantara kA samyak lekhana - (kRza) karanA saMlekhanA hai| isa dRSTi se saMlekhanA do prakAra kI hai - bAhya aura Abhyantara / bAhya saMlekhanA zarIra meM aura Abhyantara kaSAyoM meM hotI hai| AdhyAtmika dRSTi se bhAva saMlekhanA vaha hai, jisameM AtmasaMskAra ke anantara usake lie hI krodhAdi kaSAya rahita anantajJAnAdi guNoM se sampanna paramAtma-pada meM sthita hokara rAgAdi vikalpoM ko kRza kiyA jAya aura usa bhAva-saMlekhanA kI sahAyatA ke lie kAyakleza rUpa anuSThAna bhojanAdi kA tyAga karake zarIra ko kRza karanA dravyasaMlekhanA hai| 2 kAla kI apekSA se saMlekhanA tIna prakAra kI hotI hai - jaghanyA, madhyamA aura utkRSTA / jaghanyA lekhanA 12 pakSa kI, madhyamA 12 mAsa kI aura utkRSTA 12 varSa kI hotI hai| dvAdazavarSIya saMlekhanA kI vidhi isa prakAra hai - prathama cAra varSa taka kabhI upavAsa, kabhI belA, kabhI telA, colA yA paMcolA, isa prakAra vicitra tapa karatA hai, pAraNe ke dina udgamAdi doSoM se rahita zuddha AhAra karatA hai| AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289, 290 / 2. (ka) sarvArthasiddhi 7 / 22 / 363 (kha) bhagavatI ArAdhanA mUla 206 / 423 (ga) paMcAstikAya tA0 bR0 173 / 253 / 17 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka: sUtra 230 239 267 tatpazcAt phira cAra varSa taka usI taraha vicitra tapa karatA hai, pAraNA ke dina vigaya rahita (rasa rahita) AhAra letA hai / usake bAda do varSa taka ekAntara tapa karatA hai, pAraNA ke dina Ayambila tapa karatA hai| gyArahaveM varSa ke prathama 6 mA taka upavAsa yA belA tapa karatA hai, dvitIya 6 mAsa meM vikRSTa tapa - telA - colA Adi karatA hai / pAraNe meM kucha UnodarIyukta Ayambila karatA hai| usake pazcAt 12 veM varSa meM koTI - sahita lagAtAra Ayambila karatA hai, pAraNA ke dina AyaMbila kiyA jAtA hai| bArahaveM varSa meM sAdhaka bhojana meM pratidina eka - eka grAma ko kama karate-karate eka siktha bhojana para A jAtA hai / 1 bArahaveM varSa ke anta meM vaha ardhamAsika yA mAsika anazana yA bhaktapratyAkhyAna Adi kara letA hai| digambara paramparA meM bhI AhAra ko kramazaH kama karane ke lie upavAsa, AcAmla, vRtti-saMkSepa, phira rasavarjita Adi vividha tapa karake zarIra saMlekhanA karane kA vidhAna hai| yadi Ayu aura zarIra zakti paryApta ho to sAdhaka bAraha bhikSu pratimAe~ svIkAra karake zarIra ko kRza karatA hai / zarIra saMlekhanA ke sAtha rAga-dveSa- kaSAyAdi rUpa pariNAmoM kI vizuddhi anivArya hai, anyathA kevala zarIra ko kRza karane se saMlekhanA kA uddezya pUrNa nahIM hotA / . 2 saMlekhanA ke pAMca aticAroM se sAvadhAna - saMlekhanA krama meM jIvana aura maraNa kI AkAMkSA to bilkula hI chor3a denI cAhie, yAnI 'maiM adhika jIU~ yA zIghra hI merI mRtyu ho jAya to isa rogAdi se piMDa chUTe, ' aisA vikalpa mana meM nahIM uThanA caahie| kAma bhogoM kI tathA ihaloka - paraloka sambandhI koI bhI AkAMkSA yA nidAna nahIM karanA caahie| tAtparya yaha hai ki saMlekhanA ke 5 aticAroM se sAvadhAna rahanA caahie| 4 'ArambhAo tiuTTai' - isa vAkya meM Arambha zabda hiMsA artha meM nahIM hai, kintu zarIra dhAraNa karane ke lie AhAra-pAnI ke anveSaNa Adi kI jo paddhatiyA~ haiM, unheM bhI Arambha zabda se sUcita kiyA hai| sAdhaka unase sambandha tor3a detA hai, yAnI alaga rahatA hai| hiMsAtmaka Arambha kA tyAga to muni pahale se hI kara cukA hotA hai, isa samaya to vaha saMlekhanA -saMthArA kI sAdhanA meM saMlagna hai, isalie AhArAdi kI pravRttiyoM se vimukta honA Arambha se mukti hai| yadi vaha AhArAdi kI khaTapaTa meM par3egA to vaha adhikAdhika Atmacintana nahIM kara sakegA / 5 - yahA~ cUrNikAra kammuNAo tiuTTai aisA pAThAntara mAnakara artha karate haiM, aSTavidha karmoM ko tor3atA hai- tor3anA prArambha kara detA hai| 'aha bhikkhu gilAejjA..... ' - vRttikAra ne isa sUtrapaMkti ke phalitArtha prastuta kie haiM - (1) saMlekhanA - sAdhanA meM sthita bhikSu ko AhAra meM kamI kara dene se kadAcit AhAra ke binA mUrcchA-cakkara Adi glAni hone lage to saMlekhanA-krama ko chor3akara vikRSTa tapa na karake AhAra sevana karanA caahie| (2) athavA AhAra karane se agara glAni - aruci hotI ho to bhikSu ko AhAra ke samIpa hI nahIM jAnA caahie| arthAt - yaha nahIM socanA cAhie ki 'kucha dina saMlekhanA krama tor3akara AhAra kara lU~'; phira zeSa saMlekhanA krama pUrNa kara lU~gA, apitu AhAra karane ke vicAra ko hI pAsa meM nahIM phaTakane denA caahie| 1. 2. 3. 4. 5. abhidhAna rAjendra koSa bhA0 7 pR0 218, ni0 paM0 va0 A0 cU0 bhagavatI ArAdhanA mU0 246 se 249, 257 se 259 sAgAradharmAmRta 8 / 23 sU0 232 meM isakA ullekha hai AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 saMlekhanA ke 5 aticAra - ihalokAzaMsAprayoga, paralokAzaMsAprayoga jIvitAzaMsAprayoga, maraNAzaMsAprayoga aura kAmabhogA zaMsAprayoga / - Avazyaka a0 5 hAri0 vRtti pR0 838 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 289 6. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 290 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 'kiM cuvakkama jANe...' - yaha gAthA bhI saMlekhanA kAla meM sAvadhAnI ke lie hai| isakA tAtparya yaha hai ki saMlekhanA kAla ke bIca meM hI yadi AyuSya ke pudgala sahasA kSINa hote mAlUma deM to vicakSaNa sAdhaka ko usI samaya bIca meM saMlekhanA krama chor3akara bhaktapratyAkhyAna Adi anazana svIkAra kara lenA caahie| bhaktapratyAkhyAna kI vidhi pahale batAI jA cukI hai| isakA nAma bhaktaparijJA bhI hai|' saMlekhanA kAla parNa hone ke bAda - satra 235 se bhaktapratyAkhyAna Adi meM se kisI eka anazana ko grahaNa karane kA vidhAna prArambha ho jAtA hai| saMlekhanAkAla pUrNa ho jAne ke bAda sAdhaka ko gA~va meM yA gA~va se bAhara sthaNDilabhUmi kA pratilekhana-pramArjana karake jIva-janturahita niravadya sthAna meM ghAsa kA saMthArA-bichaunA bichAkara pUrvokta vidhi se anazana kA saMkalpa kara lenA caahie| bhakta pratyAkhyAna ko svIkAra kara lene ke bAda jo bhI anukUla yA pratikUla upasarga yA parISaha AyeM unheM samabhAvapUrvaka sahanA caahie| gRhasthAzramapakSIya yA sAdhusaMghIya pArivArika janoM ke prati mohavaza ArtadhyAna na karanA cAhie, na hI kisI pIr3A dene vAle manuSya yA jalacara, sthalacara, khecara, uraparisarpa, bhujaparisarpa Adi prANI se ghabarA kara raudradhyAna karanA caahie| DAMsa, macchara Adi yA sAMpa, bicchU Adi koI prANI zarIra para AkramaNa kara rahA ho, usa samaya bhI vicalita na honA cAhie, na sthAna badalanA caahie| anazana sAdhaka svayaM ko AsravoM se zarIrAdi tathA rAga-dveSa-kaSAyAdi se bilakula mukta smjhe| jIvana ke anta taka zubha adhyavasAyoM meM lIna rhe| 2 iMgitamaraNarUpa vimokSa aura yaha iMgitamaraNa pUrvagRhIta (bhaktapratyAkhyAna) se viziSTatara hai| ise viziSTa jJAnI , (kama se kama nau pUrva kA jJAtA gItArtha) saMyamI muni hI prApta kara sakatA hai| iMgitamaraNarUpa vimokSa 240. ayaM se avare dhamme NAyaputteNa sAhite / AyavajaM paDiyAraM vijahejA tidhA tidhA // 27 // 241. hariesu Na NivajejA thaMDilaM muNiA sae / viusija aNAhAro puTTho tattha'dhiyAsAe // 28 // 242. iMdiehiM gilAyaMto samiyaM sAhare muNI 5 / tahAvi se agarahe acale je samAhie // 29 // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 290 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 291 ke AdhAra para / 'muNiAsae' ke badale cUrNi meM 'muNI Asae' pATha hai, artha kiyA gayA hai-muNI puvvabhaNito, AsIta aase| arthAt - pUrvokta muni (sthaNDilabhUmi para) baitthe| 'viusija' ke badale viyosajja, viyoseja, viuseja, viusaja, viosijja Adi pAThAntara milate haiM, artha prAyaH eka samAna hai| isake badale cUrNikAra ne 'samitaM sAhare muNI' pATha mAnakara artha kiyA hai - "saMkuDito parikilaMto vA tAhe sammaM pasArei, pasAriya kilaMto vA pamajjittA saahri|" indriyoM (hAtha-paira Adi) ko sikor3ane meM glAni-baicenI ho to unheM samyakrUpa (ThIka taraha) se pasAra le| pasArane para bhI pIr3A hotI ho to usakA pramArjana karake sameTa le| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 240-246 269 243. abhikkame paDikkame saMkucae pasArae / kAyasAhAraNaTThAe etthaM vA vi acetaNe // 30 // 244. parikkame parikilaMte aduvA ciTe ahAyate / ThANeNa parikilaMte NisIeja ya aMtaso // 31 // 245. AsINe'NelisaM maraNaM iMdiyANi samIrate / kolAvAsaM samAsajja vitahaM pAduresae // 32 // 246. jato vajaM samappaje Na tattha avalaMbae / tato ukkase appANaM savve phAse'dhiyAsae // 33 // 240. jJAta-putra bhagavAn mahAvIra ne bhaktapratyAkhyAna se bhinna iMgitamaraNa anazana kA yaha AcAra-dharma batAyA hai| isa anazana meM bhikSu (maryAdita bhUmi ke bAhara) kisI bhI aMgopAMga ke vyApAra (saMcAra) kA, athavA uThane-baiThane Adi kI kriyA meM apane sivAya kisI dUsare ke sahAre (paricaryA) kA (tIna karaNa, tIna yoga se) mana, vacana aura kAyA se tathA kRta-kArita-anumodita rUpa se tyAga kare // 27 // 241. vaha hariyAlI para zayana na kare, sthaNDila (harita evaM jIva-janturahita sthala) ko dekhakara vahA~ soe| vaha nirAhAra bhikSu bAhya aura Abhyantara upadhi kA vyutsarga karake bhUkha-pyAsa Adi parISahoM tathA upasargoM se spRSTa hone para unheM sahana kare // 28 // 242. AhArAdi kA parityAgI muni indriyoM se glAna (kSINa) hone para samita (yatanAsahita, parimita mAtrAyukta) hokara hAtha-paira Adi sikor3e (pasAre); athavA zamitA - zAnti yA samatA dhAraNa kre| jo acala (apanI pratijJA para aTala) hai tathA samAhita (dharma-dhyAna tathA zukla-dhyAna meM mana ko lagAye hue) hai, vaha parimita bhUmi meM zarIra-ceSTA karatA huA bhI nindA kA pAtra nahIM hotA // 29 // 243. (isa anazana meM sthita muni baiThe-baiThe yA leTe-leTe thaka jAye to) vaha zarIra-saMdhAraNArtha gamana aura Agamana kare, (hAtha-paira Adi ko) sikor3e aura psaare| (yadi zarIra meM zakti ho to) isa (iMgitamaraNa anazana) meM bhI acetana kI taraha (nizceSTa hokara) rahe // 30 // 244. (isa anazana meM sthita muni) baiThA-baiThA thaka jAye to niyata pradeza meM cale, yA thaka jAne para baiTha jAe, athavA sIdhA khar3A ho jAye, yA sIdhA leTa jaaye| yadi khar3e hone meM kaSTa hotA ho to anta meM baiTha jAe // 31 // 245. isa advitIya maraNa kI sAdhanA meM lIna muni apanI indriyoM ko samyakpa se saMcAlita kre| (yadi use glAnAvasthA meM sahAre ke lie kisI kASTha-stambha yA paTTe kI AvazyakatA ho to) ghuna-dImakavAle kASTha-stambha yA paTTe kA sahArA na lekara ghuna Adi rahita va nizchidra kASTha-stambha yA paTTe kA anveSaNa kre||32|| 246. jisase vajravat karma yA varNya - pApa utpanna hoM, aisI ghuNa, dImaka Adi se yukta vastu kA sahArA na le| 1. cUrNikAra ne isake badale 'AsINemaNelisaM' pATha mAnakara artha kiyA hai - "AsINa iti udAsINo ahavA dhamma assito|" - arthAt AsIna yAnI udAsIna athavA dharma ke Azrita / 'pAdujetesate' pAThAntara mAnya karake cUrNikAra ne artha kiyA hai - "pAdu pakAsa avaTThitaM, taM.... esati"- arthAt - prAduH kA artha hai prakaTa (prakAza) meM avasthita, usakI eSaNA kre| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha usase yA dudhyAna evaM duSTa yogoM se apane Apako haTA le aura upasthita sabhI duHkhasparzoM ko sahana kare // 33 // vivecana - iMgitamaraNa : svarUpa, sAvadhAnI aura Antarikavidhi - sUtra 239 se 246 taka kI gAthAoM meM iMgitamaraNa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, jo samAdhimaraNa rUpa anazana kA dvitIya prakAra hai / bhaktapratyAkhyAna se yaha viziSTatara hai| isakI bhI pUrva taiyArI tathA saMkalpa karane taka kI kramaza: saba vidhi bhaktapratyAkhyAna kI taraha hI samajha lenI caahie| itanA hI nahIM, bhaktapratyAkhyAna meM jina sAvadhAniyoM kA nirdeza kiyA hai, unase isa anazana meM bhI sAvadhAna rahanA Avazyaka hai| 270 iMgitamaraNa meM kucha viziSTa bAtoM kA nirdeza zAstrakAra ne kiyA hai, jaise ki iMgitamaraNa sAdhaka apanA aMgasaMcAra, uThanA, baiThanA, karavaTa badalanA, zauca, laghuzaMkA Adi samasta zArIrika kArya svayaM karatA hai| itanA hI nahIM, dUsaroM ke dvArA karane, karAne, dUsare ke dvArA kisI sAdhaka ke nimitta kiye jAte hue kA anumodana karane kA bhI vaha mana, vacana, kAyA se tyAga karatA hai| vaha saMkalpa ke samaya nirdhArita bhUmi meM hI gamanAgamana Adi karatA hai, usase bAhara nhiiN| vaha sthaNDilabhUmi bhI jIva-jantu, hariyAlI Adi se rahita ho, jahA~ vaha icchAnusAra baiThe, leTe yA so ske| jahA~ taka ho sake, vaha aMgaceSTA kama se kama kre| ho sake to vaha pAdapopagamana kI taraha acetavat sarvathA nizceSTa-nispanda hokara rahe / yadi baiThA-baiThA yA leTA - leTA thaka jAye to jIva-janturahita kASTha kI paTTI Adi kisI vastu kA sahArA le sakatA hai| kintu kisI bhI sthiti meM ArtadhyAna yA rAga-dveSAdi kA vikalpa jarA mana meM na Ane de / digambara paramparA meM yaha 'iMgitamaraNa' ke nAma se bhI prasiddha hai / bhaktaparijJA meM jo prayogavidhi kahI gayI hai, vahI yathAsambhava isa maraNa meM bhI samajhanI cAhie / "isameM munivara zauca Adi zArIrika tathA pratilekhana Adi dhArmika kriyAe~ svayaM hI karate haiN| jagat ke sampUrNa pudgala yA duHkharUpa yA sukharUpa pariNamita hokara unheM sukhI yA duHkhI karane ko udyata hoM, to bhI unakA mana (zukla) dhyAna se cyuta nahIM hotaa| ve vAcanA, pRcchanA, dharmopadeza, ina sabakA tyAga karake sUtrArtha kA anuprekSAtmaka svAdhyAya karate haiN| maunapUrvaka rahate haiM / tapa ke prabhAva se prApta labdhiyoM kA upayoga tathA rogAdi kA pratIkAra nahIM krte| paira meM kA~TA yA netra meM rajakaNa par3a jAne para bhI ve svayaM nahIM nikAlate / prAyopagamana anazana-rUpa vimokSa 1. 2. 3. 247. ayaM cAtatare siyA je evaM aNupAlae / savvagAyaNirodhe vi ThANAto vi ubbhame // 34 // AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 291-292 jo bhattapadiNNA uvakkamo vaNNido savitthAro / so ceva jadhAjoggo uvakkamo iMgiNIe vi // 2030 // ThiccA nisidittA vA tuvaTTidUNa va sakAyapaDicaraNaM / sayameva niruvasagge kuNadi vihArammi so bhayavaM // 2041 // sayameva appaNo so karedi AuMTaNAdi kiriyAo / uccArAdINi tathA sayameva vikiMcade vidhiNA // 2042 // - bhagavatI ArAdhanA 'ayaM cAtatare siyA' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - "aMta (anta) taro, AtarA vA aattro| Ayatare daDhagAhatare dhamme Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 247-253 271 248. ayaM se uttame dhamme puvvaTThANassa paggahe / ___aciraM paDilehittA vihare ciTTha mAhaNe // 35 // 249. acittaM tu samAsajja ThAvae tattha appagaM / vosire savvaso kAyaM Na me dehe parIsahA // 36 // 250. jAvajIvaM parIsahA uvasaggA (ya) iti sNkhaay| saMvuDe dehabhedAe iti paNNe'dhiyAsae // 37 // 251. bhiduresu Na rajjejjA kAmesu bahutaresu vi / icchAlobhaMNa sevejA dhuvavaNNaM sapehiyA // 38 // 252. sAsaehiM NimaMtejA divvamAya 5 Na saddahe / taM paDibujjha mAhaNe savvaM nUmaM vidhUNitA // 39 // 1. maraNadhamme, iMgiNimaraNAto Ayatare uttmtre|" arthAt - aMtatara yA antatara hI Atatara hai| tAtparya yaha hai - Ayatara yAnI grahaNa karane meM dRr3hatara, dharma - maraNadharma hai yh| iMginimaraNa meM yaha dharma (pAdapopagamana) AyaMtara yAnI uttamatara hai| isake badale cUrNikAra ne pAThAntara mAnA hai - acittaM tu samAsaja tatthavi kira kIrati / isakA artha cUrNikAra ne kiyA hai - "parIsahA-digiMchAdi, uvasaggA ya aNulomA paDilomA yA iti saMkhAya - evaM saMkhAtA teNa bhavati, yaduktaM tena bhavati nAtA, aNahiyAsaMte puNa suddhate paDucca Na saMkhAtA bhavaMti / ahavA jAvajjIvaM ete parIsahA uvasaggA vi Na me matassa bhavissaMtIti evaM saMkhAe ahiyaase| ahavA parIsahA eva uvasaggA, tappuriso smaaso| ahavA (parIsahA) uvasaggA ya jAvadehabhAviNo, tato vuccati-jAvajjIvaM parIsahA, evaM saMkhAya, saMvuDe dehabhedAya....iti paNNe ahiyaase|" arthAt - parISaha-jugupsA Adi tathA anukUla-pratikUla upasarga haiM, yaha jaankr| tAtparya yaha hai ki isa prakAra usake dvArA ye jJAta ho jAte haiN| jo parISaha aura upasargoM ko sahana nahIM kara pAte, isa zuddhatA kI apekSA se saMkhyAta - saMjJAta nahIM hote| athavA jIvanaparyanta ye parISaha aura upasarga bhI mere mAnane ke anusAra nahIM hoMge, yoM samajhakara inheM sahana kre| athavA tatpuruSa samAsa mAnane para - parISaha hI upasarga haiM, aisA artha hotA hai| athavA parISaha aura upasarga bhI jaba taka zarIra hai, tabhI taka hai| isIlie kahate haiM - jindagI rahane taka hI to parISaha haiM, aisA jAnakara zarIrabheda ke lie samudyata saMvRta prAjJa bhikSu ise samabhAva se sahana kre| isake badale 'bhauresu' pAThAntara hai| artha samAna hai| 'dhuvavaNNaM sapehiyA' pATha ke atirikta cUrNikAra ne 'dhuvamannaM samehitA,"dhuvamannaM sapehiyA' tathA 'suhama vaNNaM samehitA' ye pAThAntara bhI mAne haiN| artha kramaza yoM kiyA hai - 'dhuvo avabhicArI vaNNo saMjamo,' - dhuva yAnI avyabhicArI-nirdoSa saMyama (varNa) ko dekhkr|"dhuvo-mokkho so ya aNNo saMsArAo taM sadohitA - arthAt - dhruva-mokSa, vaha saMsAra se anya-bhinna hai, usakA sadA UhApoha krke| dhuvamannaM thirasaMjamaM samehitA - samapehijja, dhruva-sthira, varNa-saMyama kA avalokana krke| athavA suhumarUve uvasagge sUyaNIyA suhumA, vaNNo nAma saMjamo, soya suhumo thoveNavi virAhijjati baal-pdmvt|" upasarga sUkSmarUpa hone se sUtranIti se ve sUkSma kahalAte haiN| varNa kahate haiM - saMyama ko, vaha bhI sUkSma hai, thor3e-se doSa se bAla kamala kI taraha virAdhita - khaNDita ho jAtA hai| cUrNi meM isake badale pAThAntara hai - 'divvaM AyaM Na saddahe' arthAt divya lAbha para vizvAsa na kre| . carNikAra ne isakA artha kiyA hai - ahavA namaMti davyamaccati, vivihaM dhumitA vidhumitA vimokkhiyaa| arthAt - nama dravya ko bhI kahate haiN| usa dravya ko vividha prakAra se dhUmita - vimokSita - pRthak karake mAhana (sAdhu) bhalIbhAMti samajha le| 4. 6 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 AcAroMga sUtra/prathama zrutaskandha 253. savvaTThehiM amucchie AyukAlassa pArae / titikkhaM paramaM NaccA vimohaNNataraM hitaM ||40||tti bemi| ||assttm vimokSAdhyayanaM samAptam // 247. yaha prAyopagamana anazana bhaktapratyAkhyAna se aura iMgitamaraNa se bhI viziSTatara hai aura viziSTa yAtanA se pAra karane yogya hai / jo sAdhu isa vidhi se (isakA) anupAlana karatA hai, vaha sArA zarIra akar3a jAne para bhI apane sthAna se calita nahIM hotA // 34 // 248. yaha (prAyopagamana anazana) uttama dharma hai| yaha pUrva sthAnadvaya-bhaktapratyAkhyAna aura iMgitamaraNa se prakRSTatara graha (niyantraNa) vAlA hai| prAyopagamana anazana sAdhaka (mAhana-bhikSu) jIva-janturahita sthaNDilasthAna kA samyak nirIkSaNa karake vahA~ acetanavat sthira hokara rahe // 35 // 249. acitta (phalaka, stambha Adi) ko prApta karake vahA~ apane Apako sthApita kara de| zarIra kA saba prakAra se vyutsarga kara de| parISaha upasthita hone para aisI bhAvanA kare - "yaha zarIra hI merA nahIM hai, taba parISaha (-janita duHkha mujhe kaise hoMge) ? // 36 // 250. jaba taka jIvana (prANadhAraka) hai, taba taka hI ye parISaha aura upasarga (sahane) haiM, yaha jAnakara saMvRtta (zarIra ko nizceSTa banAkara rakhane vAlA) zarIrabheda ke lie (hI samudyata) prAjJa (ucita-vidhivettA) bhikSu unheM (samabhAva se) sahana kre|| 37 // 251. zabda Adi sabhI kAma vinAzazIla haiM, ve pracuratara mAtrA meM hoM to bhI bhikSu unameM rakta na ho| dhruva varNa (zAzvata mokSa yA nizcala saMyama ke svarUpa) kA samyak vicAra karake bhikSu icchA-lolupatA kA bhI sevana na kare // 38 // 252. zAsakoM dvArA athavA Ayuparyanta zAzvata rahane vAle vaibhavoM yA kAmabhogoM ke lie koI bhikSu ko nimantrita kare to vaha use (mAyAjAla) smjhe| (isI prakAra) daivI mAyA para bhI zraddhA na kare / vaha mAhana-sAdhu usa samasta mAyA ko bhalIbhA~ti jAnakara usakA parityAga kre||39|| 253. daivI aura mAnuSI - sabhI prakAra ke viSayoM meM anAsakta aura mRtyukAla kA pAragAmI vaha muni titikSA ko sarvazreSTha jAnakara hitakara vimokSa (bhaktapratyAkhyAna, iMgitamaraNa, prAyopagamana rUpa trividha vimokSa meM se) kisI eka vimokSa kA Azraya le|| 40 // - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - prAyopagamana rUpa : svarUpa, vidhi sAvadhAnI aura upalabdhi - sU0 247 se 253 taka prAyopagamana anazana kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prAyopagamana yA pAdapopagamana anazana kA lakSaNa sAtaveM uddezaka ke vivecana meM batA cuke haiN| bhagavatIsUtra meM pAdapopagamana ke svarUpa ke sambandha meM jaba pUchA gayA to usake uttara meM bhagavAn mahAvIra ne batAyA ki pAdapopagamana do prakAra kA hai - nirhArima aura anirhaarim|' yaha anazana yadi grAma Adi (bastI) ke 1. (ka) dekhie abhidhAna rAjendra koSa bhA0 5 pR0 819-820 (kha) dekheM, sUtra 228 kA vivecana pR0 288 para Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : aSTama uddezaka 273 andara kiyA jAtA hai to nirdhArita hotA hai|' arthAt prANatyAga ke pazcAt zarIra kA dAhasaMskAra kiyA jAtA hai aura bastI se bAhara jaMgala meM kiyA jAtA hai to anirdhArima hotA hai- dAhasaMskAra nahIM kiyA jAtA / niyamataH yaha anazana pratikarma hai| isakA tAtparya yaha hai ki pAdapopagamana anazana meM sAdhaka pAdapa-vRkSa kI taraha nizcala - niHspanda rahatA / vRttikAra ne batAyA hai- pAdapopagamana anazana kA sAdhaka UrdhvasthAna se baiThatA hai; pArzva se nahIM, anya sthAna se bhI nhiiN| vaha jisa sthAna se baiThatA yA leTatA hai, usI sthAna meM vaha jIvana paryanta sthira rahatA hai, svataH vaha anya sthAna meM nahIM jaataa| isIlie kahA gayA hai - 'savvagAyanirohe'vi ThANAto na vi ubbhame / ' prAyopagamana meM 7 bAteM vizeSa rUpa se AcaraNIya hotI haiM - (1) nirdhArita sthAna se svayaM calita na honA, (2) zarIra kA sarvathA vyutsarga, (3) parISahoM aura upasargoM se jarA bhI vicalita na honA, anukUla-pratikUla ko samabhAva se sahanA, (4) ihaloka - paraloka sambandhI kAma-bhogoM meM jarA-sI bhI Asakti na rakhanA, (5) sAMsArika vAsanAoM aura lolupatAoM ko na apanAnA, (6) zAsakoM yA divya bhogoM ke svAmiyoM dvArA bhogoM ke lie Amantrita kie jAne para bhI lalacAnA nahIM, (7) saba padArthoM se anAsakta hokara rahanA / 1 digambara paramparA meM prAyopagamana ke badale prAyogyagamana evaM pAdapopagamana ke sthAna para pAdopagamana zabda milate haiM / bhava kA anta karane ke yogya saMhanana aura saMsthAna ko prAyogya kahate haiM / prAyogya kI prApti honAprAyogyagamana hai| pairoM se calakara yogya sthAna meM jAkara jo maraNa svIkArA jAtA hai, use pAdopagamana kahate haiM / yaha anazanaM Atma-paropakAra nirapekSa hotA hai| isameM sva-para donoM ke prayoga (sevA-zuzrUSA) kA niSedha hai| isa anazana meM - sAdhaka mala-mUtra kA bhI nirAkaraNa na svayaM karatA hai, na dUsaroM se karAtA hai| koI usa para sacitta pRthvI, pAnI, agni, vanaspati Adi pheMke yA kUr3AkarkaTa pheMke, athavA gaMdha puSpAdi se pUjA kare yA abhiSeka kare to na vaha roSa karatA hai, na prasanna hotA hai, na hI unakA nirAkaraNa karatA hai; kyoMki vaha isa anazana meM sva- para pratIkAra se rahita hotA / 3 1. 2. 3. bhagavatI sUtra zataka 25 u0 7 kA mUla evaM TIkA dekhie 'se kiM taM pAovagamaNe ?" - 'pAovagamaNe duvihe paNNatte, taMjahA - NIhArime yA aNIhArime ya NiyamA apaDikkame / se taM pAovagamaNe / ' AcArAMga mUla evaM vRtti patrAMka 294, 295 (ka) bhagavatI ArAdhanA vi0 29 / 113 |6 (kha) dhavalA 1 / 1 / 23 / 4 (ga) so sallehiyadeho jamhA pAovagamaNamuvajAdi / uccArAdi vi kiMcaNamavi Natthi pavogado tamhA // / 2065 // puDhavI AU teU vaNapphadita tesu jaddhi vi sAharido / vosacatta ho adhAyugaM pAlae tattha / / 2066 // majjaNayagaMdha pupphovayAra paDicAraNe kiraMta / vosa cattadeho adhAyugaM pAlae tadhavi // 2067 // vosacattadeho du Nikkhivejjo jahiM jadhA aMgaM / jAvajjIvaM tu sayaM tahiM tamaMgaM Na cAleja // 2068 // - bhagavatI A0 mUla Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 'apaMcAtatare' - kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - yaha Ayatara hai - yAnI grahaNa karane meM dRr3hatara hai| isIlie kahA hai 'ayaM se uttame dhamme / ' arthAt - yaha sarvapradhAna maraNa vizeSa hai|' name dehe parIsahA - isa paMkti se AtmA aura zarIra kI bhinnatA kA bodha sUcita kiyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki parISaha aura upasarga tabhI taka haiM, jaba taka jIvana hai| anazana sAdhaka jaba svayaM hI zarIra-bheda ke lie udyata hai taba vaha ina parISaha-upasargoM se kyoM ghabarAegA? vaha to inheM zarIra-bheda meM sahAyaka yA mitra maanegaa| 'dhuvaSaNNaM sapehiyA' - zAstrakAra ne isa paMkti se yaha dhvanita kara diyA hai ki prAyopagamana anazana sAdhaka kI dRSTi jaba ekamAtra dhruvavarNa - mokSa yA zuddha saMyama kI ora rahegI to vaha mokSa meM vighnakAraka yA saMyama ko azuddha-doSayukta banAne vAle vinazvara kAma-bhogoM meM, cakravartI - indra Adi padoM yA divya sukhoM ke nidAnoM meM kyoM lubdha hogA? vaha ina samasta sAMsArika sajIva-nirjIva padArthoM ke prati anAsakta evaM sarvathA mohamukta rhegaa| isI meM usake prAyopagamana anazana kI vizeSatA hai| isIlie kahA hai - __'divyamAyaM Na saddahe' - divya mAyA para vizvAsa na kare, sirpha mokSa meM usakA vizvAsa honA caahie| jaba usakI dRSTi ekamAtra mokSa kI ora hai to use mokSa ke virodhI saMsAra kI ora se apanI dRSTi sarvathA haTA lenI caahie|3 . // aSTama uddezaka samApta // // aSTama vimokSa adhyayana sampUrNa // 1. 2. Aca0 zIlA0 TIkA patrAMka 295 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 295 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 295 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'upadhAna-zruta' navama adhyayana prAthamika 0 sa AcArAMga sUtra ke navama adhyayana kA nAma 'upadhAna zruta' hai| upadhAna kA sAmAnya artha hotA hai - zayyA Adi para sukha se sone ke lie sira ke nIce (pAsa meM) sahAre ke lie rakhA jAne vAlA sAdhana - tkiyaa| parantu yaha dravya-upadhAna hai| bhAva-upadhAna, jJAna, darzana, cAritra aura tapa haiM, jinase cAritra pariNata bhAva ko surakSita rakhane ke lie sahArA milatA hai| inase sAdhaka ko ananta sukha-zAnti evaM Ananda kI anubhUti hotI hai| isalie ye hI sAdhaka ke zAzvata sukhadAyaka upadhAna haiN|' upadhAna kA artha upadhUnana bhI kiyA jA sakatA hai| jaise malina vatra jala Adi dravyoM se dhokara zuddha kiyA jAtA hai, vahA~ jala Adi dravya dravya-upadhAna hote haiM, vaise hI AtmA para lage hue karma maila bAhya-Abhyantara tapa se dhula jAte - naSTa ho jAte haiM / AtmA zuddha ho jAtI hai| ataH karma-malinatA ko dUra karane ke lie yahA~ bhAva-upadhAna kA artha 'tapa' . upadhAna ke sAtha zruta zabda jur3A huA hai, jisakA artha hotA hai - sunA huaa| isalie 'upadhAna-zruta' adhyayana kA vizeSa artha huA - jisameM dIrghatapasvI bhagavAn mahAvIra ke taponiSTha jJAna-darzana-cAritra-sAdhanArUpa upadhAnamaya jIvana kA unake zrImukha se sunA huA varNana ho| 3 isameM bhagavAn mahAvIra kI dIkSA se lekara nirvANa taka kI mukhya jIvana-ghaTanAoM kA ullekha hai| bhagavAn ne yoM sAdhanA kI, vItarAga hue, dharmopadeza (dezanA) diyA aura anta meM 'abhiNivvuDe' arthAt nirvANa prApta kiyaa| inheM par3hate samaya aisA lagatA hai ki Arya sudharmA ne bhagavAn mahAvIra ke sAdhanA-kAla kI pratyakSa-dRSTa vivaraNI (riporTa yA DAyarI) prastuta kI hai| (ka) AcArAMga niyukti gAthA 282 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 297 (ka) jaha khalu mailaM vatthaM sujhai udagAiehiM davvehiM / evaM bhAvuvahANeNa sujjhae kmmtttthviNh| - AcA0 niyukti gAthA 283 (kha) AcArAMga zIlA0 TIkA patrAMka 297 (ka) AcArAMga niyukti gA0 276 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 296 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA0 1, pR0 108 1. 2. 3. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . isa adhyayana ke cAra uddezaka haiM, cAroM meM bhagavAn ke taponiSTha jIvana kI jhalaka hai| prathama uddezaka meM bhagavAn kI caryA kA, dvitIya uddezaka meM unakI zayyA (AsevitasthAna aura Asana) kA, tRtIya uddezaka meM bhagavAn dvArA sahe gaye parISaha-upasargoM kA aura caturtha uddezaka meM kSudhA Adi se AtaMkita hone para unakI cikitsA kA varNana hai|' adhyayana kA uddezya - pUrvokta ATha adhyayanoM meM pratipAdita sAdhvAcAra viSayaka sAdhanA korI kalpanA hI nahIM hai, isake pratyeka aMga ko bhagavAn ne apane jIvana meM Acarita kiyA thA, aisA dRr3ha vizvAsa pratyeka sAdhaka ke hRdaya meM jAgrata ho aura vaha apanI sAdhanA niHzaMka va nizcalabhAva ke sAtha saMpanna kara sake, yaha prastuta adhyayana kA uddezya hai| isa adhyayana meM sUtra saMkhyA 254 se prArambha hokara 323 para samApta hotI hai| isI ke sAtha prathama zrutaskandha bhI pUrNa ho jAtA hai| . 1. (ka) AcArAMga niyukti gA0 279 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 296 (ka) AcArAMga niyukti gA0 279 (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 296 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'uvahANasuyaM' navamaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao 'upadhAna-zruta'navama adhyayana : prathama uddezaka bhagavAn mahAvIra kI vihAracaryA 254. ahAsutaM vadissAmi jahA se samaNe bhagavaM uTThAya / saMkhAe taMsi hemaMte ahuNA pavvaie rIitthA // 41 // 255. No cevimeNa vattheNa pihissAmi taMsi hemaMte / se pArae AvakahAe etaM khu aNudhammiyaM tassa // 42 // 256. catAri sAhie mAse bahave pANajAiyA ' Agamma / . abhirujjha kAyaM vihariMsuArusiyANaMtattha hiMsiMsu // 43 // 257. saMvaccharaM sAhiyaM mAsaMjaMNa rikkAsi vatthagaM bhgvN| acelae tato cAI taM vosaja vatthamaNagAre // 44 // __254. (Arya sudharmA svAmI ne kahA - jambU !) zramaNa bhagavAn ne dIkSA lekara jaise vihAracaryA kI, usa viSaya meM jaisA maiMne sunA hai, vaisA maiM tumheM btaauuNgaa| bhagavAn ne dIkSA kA avasara jAnakara (ghara se abhiniSkramaNa kiyaa)| ve usa hemanta Rtu meM (mArgazIrSa kRSNA 10 ko) pravrajita hue aura tatkAla (kSatriyakuNDa se) vihAra kara gae // 41 // 255. (dIkSA ke samaya kaMdhe para DAle hue devadUSya vastra ko ve nirlipta bhAva se rakhe hue the, usI ko lekara saMkalpa kiyA -) "maiM hemanta Rtu meM isa vastra se zarIra ko nahIM ddhkuuNgaa|" ve isa pratijJA kA jIvanaparyanta pAlana karane vAle aura (ataH) saMsAra yA parISahoM ke pAragAmI bana gae the| yaha unakI anudharmitA hI thii|| 42 // 256. (abhiniSkramaNa ke samaya bhagavAn ke zarIra aura vastra para lipta divya sugandhitadravya se AkarSita hokara) bhaure Adi bahata-se prANigaNa Akara unake zarIra para caDha jAte aura (rasapAna ke lie) ma~DarAte rhte| (rasa prApta na hone para) ve ruSTa hokara (rakta-mA~sa ke lie unakA zarIra) noMcane lagate / yaha krama cAra mAsa se adhika samaya taka calatA rahA // 43 // 257. bhagavAn ne teraha mahInoM taka (dIkSA ke samaya kaMdhe para rakhe) vastra kA tyAga nahIM kiyaa| phira anagAra aura tyAgI bhagavAn mahAvIra usa vastra kA parityAga karake acelaka ho gae // 44 // 'pANajAiyA Agamma' ke badale 'pANajAtIyA Agamma' evaM pANajAti Agamma' pATha milatA hai| cUrNikAra ne isakA artha yoM kiyA hai - 'bhamarA madhukarAya pANajAtIyA bahavo AgamiMti.....pANajAtIo Arujjha kAyaM vihrNti|' arthAt - bhaure yA madhumakkhiyA~ Adi bahuta-se prANisamUha Ate the, ve prANisamUha unake zarIra para car3hakara svacchanda vicaraNa karate the| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha vivecana - dIkSA se lekara vastra-parityAga taka kI caryA - pichale cAra sUtroM meM bhagavAn mahAvIra kI dIkSA, kaba, kaise huI ? vastra ke sambandha meM kyA pratijJA lI ? kyoM aura kaba taka use dhAraNa karate rahe, kaba chor3A? unake sugandhita tana para sugandha-lolupa prANI kaise unheM satAte the? Adi caryA kA varNana hai| 'uTThAe' kA tAtparya tIna prakAra ke utthAnoM meM se muni-dIkSA ke lie udyata honA hai| vRttikAra isakI vyAkhyA karate haiM - samasta AbhUSaNoM ko chor3akara paMcamuSTi loca karake, indra dvArA kandhe para DAle hue eka devadUSya vastra se yukta, sAmAyika kI pratijJA lie hue manaHparyAyajJAna ko prApta bhagavAn aSTakarmoM kA kSaya karane hetu tIrtha-pravartanArtha dIkSA ke lie udyata hokr.....|' tatkAla vihAra kyoM ? - bhagavAn dIkSA lete hI kuNDagrAma (dIkSAsthala) se dina kA eka muhUrta zeSa thA, tabhI vihAra karake karmAragrAma phuNce| isa tatkAla vihAra ke pIche rahasya yaha thA ki apane pUrva paricita sage-sambandhiyoM ke sAtha sAdhaka ke adhika rahane se anurAga evaM moha jAgRta hone kI adhika sambhAvanA hai| moha sAdhaka ko patana kI ora le jAtA hai| ataH bhagavAn ne bhaviSya meM Ane vAle sAdhakoM ke anusaraNArtha svayaM AcaraNa karake batA diyaa| isIlie zAstrakAra ne kahA hai - 'ahuNA pavvaie riiitthaa'| 3 ___ bhagavAn kA anudhArmika AcaraNa - sAmAyika kI pratijJA lete hI indra ne unake kandhe para devadUSya vastra DAla diyaa| bhagavAn ne bhI niHsaMgatA kI dRSTi se tathA dUsare mumukSu dharmopakaraNa ke binA saMyamapAlana nahIM kara sakeMge, isa bhAvI apekSA se madhyasthavRtti se usa vastra ko dhAraNa kara liyA, unake mana meM usake upabhoga kI koI icchA nahIM thii| isIlie unhoMne pratijJA kI ki "maiM lajjAnivAraNArtha yA sardI se rakSA ke lie vastra se apane zarIra ko AcchAdita nahIM kruuNgaa|" prazna hotA hai ki jaba vastra kA unheM koI upayoga hI nahIM karanA thA, taba use dhAraNa hI kyoM kiyA? isake samAdhAna meM kahA gayA hai - 'etaM khu aNudhammiyaM tassa' unakA yaha AcaraNa anudhArmika thaa| vRttikAra ne isakA artha yoM kiyA hai ki yaha vastra-dhAraNa pUrva tIrthaMkaroM dvArA Acarita dharma kA anusaraNa mAtra thaa| athavA apane pIche Ane vAle sAdhu-sAdhviyoM ke lie apane AcaraNa ke anurUpa mArga ko spaSTa karane hetu eka vastra dhAraNa kiyaa| isa spaSTIkaraNa ko Agama kA pATha bhI puSTa karatA hai, jaise - maiM kahatA hU~, jo arihanta bhagavAn atIta meM ho cuke haiM, vartamAna meM haiM, aura jo bhaviSya meM hoMge, unheM sopadhika (dharmopakaraNayukta) dharma ko batAnA hotA hai, isa dRSTi se tIrthadharma ke lie yaha anudharmitA hai| isIlie tIrthaMkara eka devadUSya vastra lekara pravrajita hue haiM, pravrajita hote haiM evaM pravrajita hoNge| eka AcArya ne kahA bhI hai - AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 301 AvazyakacUrNi pUrva bhAga pR0 268 AcArAMga TIkA (pU0A0 zrI AtmArAma jI mahArAja kRta) pR0643 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 264 "se bemi je ya aIyA, je ya paDuppannA, je ya AgamessA arahaMtA bhagavaMto je ya pavvayaMti je apavvaissaMti savve te sovahidhammo desiavvo tti kaTu titthadhammayAe esA aNudhammigatti egaM devadUsamAyAe pavvaiMsu vA pavvayaMti vA pavvaissaMti vtti|" - AcArAMga TIkA patrAMka 301 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 254-257 279 garIyastvAt sacelasya dharmasyAnyaistathAgataiH / ziSyasya pratyayAccaiva vastraM dadhe na lajayA // - sacelaka dharma kI mahattA hone se tathA ziSyoM ko pratIti karAne hetu hI anya tIrthaMkaroM ne vastra dhAraNa kiyA thA, lajjAdi nivAraNa hetu nhiiN| 1. cUrNikAra anudharmitA zabda ke do artha karate haiM - (1) gatAnugatikatA aura (2) anukAladharma / pahalA artha to spaSTa hai| dUsare kA abhiprAya hai - ziSyoM kI ruci, zakti, sahiSNutA, deza, kAla, pAtratA Adi dekhakara tIrthaMkaroM ko bhaviSya meM vastra-pAtrAdi upakaraNa sahita dharmAcaraNa kA upadeza denA hotA hai| isI ko anudharmitA kahate haiM / 2 pAlI zabda koSa meM anudhammatA' zabda milatA hai jisakA artha hotA hai - dharmasammatatA, dharma ke anuruup| 2 isa dRSTi se bhI pUrva tIrthaMkara AcArita dharma ke anurUpa' artha saMgata hotA hai| bhagavAn mahAvIra ke dvArA vastra-tyAga - mUla pATha meM to yahA~ itanI-sI saMkSipta jhA~kI dI hai ki 13 mahIne taka usa vastra ko nahIM chor3A, bAda meM usa vastra ko chor3akara ve acelaka ho gye| TIkAkAra bhI isase adhika kucha nahIM kahate kintu pazcAdvartI mahAvIra-caritra ke lekhaka ne vastra ke sambandha meM eka kathA kahI hai - jJAtakhaNDavana se jyoM hI mahAvIra Age bar3he ki daridratA se pIr3ita soma nAma kA brAhmaNa kAtara svara meM caraNoM se lipaTa kara yAcanA karane lgaa| parama kAruNika udAracetA prabhu ne usa devadUSya kA eka paTa usa brAhmaNa ke hAtha meM thamA diyaa| kintu raphU gara ne jaba usakA AdhA paTa aura le jAne para pUrNa zAla taiyAra kara dene ko kahA to brAhmaNa lAlasAvaza punaH bhagavAn mahAvIra ke pIche daur3A, lagatAra 13 mAsa taka vaha unake pIche-pIche ghUmatA rhaa| eka dina vaha vastra kisI jhAr3I ke kA~ToM meM ulajhakara svata: gira pdd'aa| mahAvIra Age bar3ha gaye, unhoMne pIche mur3akara bhI na dekhaa| ve vastra kA visarjana kara cuke the| kahate haiM - brAhmaNa usI vastra ko jhAr3I se nikAla kara le AyA aura raphU karA kara mahArAja nandivarddhana ko usane lAkha dInAra meM beca diyaa| cUrNikAra bhI isI bAta kA samarthana karate haiM - bhagavAn ne usa vastra ko eka varSa taka yathArUpa dhAraNa karake rakhA, nikAlA nhiiN| arthAt terahaveM mahIne taka unakA kandhA usa vastra se rikta nahIM huaa| athavA unheM usa vastra ko zarIra se alaga nahIM karanA thaa| kyoMki sabhI tIrthaMkara usa yA anya vastra sahita dIkSA lete haiN| ..... bhagavAn ne to usa vastra kA bhAva se parityAga kara diyA thA, kintu sthitikalpa ke kAraNa vaha kandhe para par3A rhaa| svarNabAlukA nadI ke pravAha meM bahakara Aye hue kA~ToM meM ulajhA huA dekha punaH unhoMne kahA - maiM vastra kA vyutsarjana karatA huuN|' isa pATha se brAhmaNa ko vastradAna kA saMketa nahIM milatA hai| AcArAMga zIlA0 TIkA patrAMka 301 AcArAMga cUrNi 3. pAlI zabdakoSa isa ghaTanA kA varNana dekhiye - (a) triSaSTizalAkA puruSacarita 10/3 (ba) mahAvIracariyaM (guNacandra) isI sandarbha meM 'jaMNa rikkAsi' kA artha cUrNi meM isa prakAra hai- "so hi bhagavaMtaMvatthaM saMvaccharamegaMahAbhAveNa dharitavAM, Natu NikkAsate, sahiyaM mAseNa sAhiyaM mAsaM, taM tassa khaMdhaM teNa vattheNa Na rikkaM NAsi |ahvaann NikkAsitavaMtaM vatthaM sriiraao|- savvatitthagarANa vA teNa aneNa vA sAhijjai, bhagavatA tu taM pavvaiyamitteNa bhAvato NisaTuM tahA vi suvaNNabAluganadIpUraavahite kaMThae laggaM dalRpuNo vivuccai vosiraami|" - AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 89 (muni jambUvijaya jii)| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha __ niSkarSa yaha hai ki bhagavAn pahale eka vastrasahita dIkSita hue, phira nirvastra ho gaye, yaha paramparA ke anusAra kiyA gayA thaa| pANajAiyA - kA artha vRttikAra aura cUrNikAra donoM 'bhramara Adi' ' karate haiN| ArusiyANaM - kA artha cUrNikAra karate haiM - 'atyanta ruSTa hokara' 2 jabaki vRttikAra artha karate haiM - mA~sa va rakta ke lie zarIra para car3hakara.... dhyAna-sAdhanA 258. adu porisiM tiriyabhittiM cakkhumAsaja aMtaso jhAti / aha cakkhubhItasahiyA te haMtA haMtA bahave kaMdisu // 45 // 259. sayaNehiM vitimissehiM itthIo tattha se pariNAya / sAgAriyaM na se seve iti se sayaM pavesiyA jhAti // 46 // 260. je keyime agAratthA mIsIbhAvaM pahAya se jhAti / . . puTTho' vi NAbhibhAsiMsu gacchati NAivattatI aMjU // 47 // 261. No sukarametamegesiM NAbhibhAse abhivAdamANe / hayapuvvo tattha daMDehiM lUsiyapuvvo appapuNNehiM // 48 // 262. pharisAiM duttitikkhAiM atiacca muNI parakkamANe / AghAta-NaTTa-gItAI daMDajuddhAiM muTThijuddhAiM // 49 // 263. gaDhie' mihokahAsu samayammi NAtasute visoge adkkhu| etAiM se urAlAI gacchati NAyaputte asaraNAe // 50 // AcA0 zIlA TIkA patrAMka 301 ArusiyANaM kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - accatthaM russittANaM ArussittANaM / 'sAgAriyaMNa se seve' kA artha cUrNi meM isa prakAra hai - "sAgAriyaM NAma mehuNaM taM Na sevati / " arthAt - sAgArika yAnI maithuna kA sevana nahIM karate the| isake badale cUrNi meM pAThAntara hai - "puDhe va se apuDhe vA gacchati NAtivattae aNjuu|" artha isa prakAra hai - kisI ke dvArA pUchane yA na pUchane para bhagavAn bolate nahIM the, ve apane kArya meM hI pravRtta rhte| unake dvArA (bhalA-burA) kahe jAne para bhI ve saralAtmA mokSapatha yA dhyAna kA atikramaNa nahIM karate the| nAgArjunIya sammata pAThAntara yoM hai - "puTTho va so apuTTho vA No aNujANAti pAvagaM bhagavaM"- arthAt - pUchane para yA na pUchane para bhagavAn kisI pApa karma kI anujJA athavA anumodanA nahIM karate the| "gaDhie mihokahA samayammi gacchati NAtivattae adakkhu" Adi pAThAntara mAna kara cUrNikAra ne isa prakAra artha kiyA hai - "gaDhite vidhUtasamayaM ti gaDhitaM, yaduktaM bhavati baddhaM...''miho kahA samayo' evamAdI yo gacchati NAtivattae-gataharisearatte aduDhe aNulomapaDilomesu visoge vigataharise adakkhu tti dttuN|" arthAt - paraspara kAmakathA Adi bAtoM meM vyartha samaya ko khote dekha kara athavA una bAtoM meM paraspara ulajhe dekhakara bhagavAn cala par3ate, na to ve harSita hote, na anurakta aura na hI dveSa krte| anukUla-pratikUla paristhitiyA~ dekhakara ve harSa-zoka se rahita rahate the| arrin x Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 258- 264 264. avi' sAdhie duve vAse sItodaM abhoccA Nikkhate / egattigate 2 pihitacce se abhiNNAyadaMsaNe saMte // 51 // 258. bhagavAn eka-eka prahara taka tirachI bhIta para A~kheM gar3A kara antarAtmA meM dhyAna karate the / (lambe samaya taka apalaka rakhane se putaliyA~ Upara ko uTha jAtI) ataH unakI A~kheM dekhakara bhayabhIta banI baccoM kI maNDalI 'mAro-mAro' kahakara cillAtI, bahuta se anya baccoM ko bulA letI // 45 // 281 259. (kisI kAraNavaza ) gRhastha aura anyatIrthika sAdhu se saMkula sthAna meM Thahare hue bhagavAn ko dekhakara, kAmAkula striyA~ vahA~ Akara prArthanA karatIM, kintu ve bhoga ko karmabandha kA kAraNa jAnakara sAgArika (maithuna) sevana nahIM karate the / ve apanI antarAtmA meM gahare praveza kara dhyAna meM lIna rahate // 46 // 2. 260. yadi kabhI gRhasthoM se yukta sthAna prApta ho jAtA to bhI ve unameM ghulate-milate nahIM the| ve unake saMsarga (mizrIbhAva) kA tyAga karake dharmadhyAna meM magna rhte| ve kisI ke pUchane (yA na pUchane para bhI nahIM bolate the / (koI bAdhya karatA to) ve anyatra cale jAte, kintu apane dhyAna yA mokSapatha kA atikramaNa nahIM karate the|| 47 // 261. ve abhivAdana karane vAloM ko AzIrvacana nahIM kahate the, aura una anArya deza Adi meM DaMDoM se pITane, phira unake bAla khIMcane yA aMga-bhaMga karane vAle abhAge anArya logoM ko ve zApa nahIM dete the / bhagavAn kI yaha sAdhanA anya sAdhakoM ke lie sugama nahIM thI // 48 // 262. (anArya puruSoM dvArA kahe hue) atyanta duHsahya, tIkhe vacanoM kI paravAha na karate hue munIndra bhagavAn unheM sahana karane kA parAkrama karate the / ve AkhyAyikA, nRtya, gIta, daNDayuddha aura muSTiyuddha Adi (kautukapUrNa pravRttiyoM) meM rasa nahIM lete the // 49 // 263. kisI samaya paraspara kAmottejaka bAtoM yA vyartha kI gappoM meM Asakta logoM ko jJAtaputra bhagavAn mahAvIra harSa - zoka se rahita hokara (madhyasthabhAva se) dekhate the| ve ina durdamanIya (anukUla-pratikUla parISahopasargoM ) ko smaraNa na karate hue vicaraNa karate // 50 // 264. (mAtA-pitA ke svargavAsa ke bAda) bhagavAn ne do varSa se kucha adhika samaya taka gRhavAsa meM rahate hue bhI sacitta (bhojana) jala kA upabhoga nahIM kiyaa| parivAra ke sAtha rahate hue bhI ve ekatvabhAvanA se ota-prota rahate the, unhoMne krodha-jvAlA ko zAnta kara liyA thA, ve samyagjJAna-darzana ko hastagata kara cuke the aura zAntacitta ho gaye the| (yoM gRhavAsa meM sAdhanA karake) unhoMne abhiniSkramaNa kiyA // 51 // vivecana dhyAna sAdhanA aura usameM Ane vAle vighnoM kA parihAra sUtra 258 se 264 taka bhagavAn mahAvIra kI dhyAnasAdhanA kA mukhyarUpa se varNana hai| dharma tathA zukladhyAna kI sAdhanA ke samaya tatsambandhita vighnabAdhAe~ bhI kama nahIM thIM, unakA parihAra unhoMne kisa prakAra kiyA aura apane dhyAna meM magna rahe ? isakA nirUpaNa bhI ina gAthAoM meM hai / 1. - 'avi sAdhie duve vAse' kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai - ' 'aha tesiM taM avatthaM NaccA sAdhite duhe (ve) vAse" - (mAtApitA ke svargavAsa ke anantara ) una (pArivArika janoM) kA mana asvastha jAna kara do varSa se adhika samaya gRhavAsa meM bitaayaa| gattigate kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai- "egattaM egattI, egattigato NAma, Na me koti, NAhamavi kassati" - ekatva ko prApta kA nAma ekatvIgata hai, merA koI nahIM hai, na maiM kisI kA hU~, isa prakAra kI bhAvanA kA nAma ekatvagata hotA hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ___'tiriyAbhittiM cakkhumAsajja aMtaso jhAti' - isa paMkti se 'tiryabhitti' kA artha vicAraNIya hai| bhagavatI sUtra ke TIkAkAra abhayadevasUri 'tiryabhitti' kA artha karate haiM - prAkAra, varaNDikA Adi kI bhitti athavA prvtkhnndd| ' bauddha sAdhakoM meM bhI bhitti para dRSTi TikA kara dhyAna karane kI paddhati rahI hai| isalie tiryabhitti kA artha 'tirachI bhIta' dhyAna kI paramparA ke upayukta lagatA hai, kintu vRttikAra AcArya zIlAMka ne isa sUtra ko dhyAnaparaka na mAna kara gamanaparaka mAnA hai| 'jhAti' zabda kA artha unhoMne IryAsamitipUrvaka gamana karanA batAyA hai tathA 'pauruSI vIthI' saMskRta rUpAntara mAnakara artha kiyA hai - pIche se puruSa pramANa (Adamakada) lambI vIthI (galI) aura Age se bailagAr3I ke dhUsara kI taraha phailI huyI (vistIrNa) jagaha para netra jamA kara yAnI dattAvadhAna ho kara calate the 2 / aisA artha karane meM vRttikAra ko bahuta khIMcAtAnI karanI par3I hai| isalie dhyAnaparaka artha hI adhika sIdhA aura saMgata pratIta hotA hai| jo Upara kiyA gayA hai| dhyAna-sAdhanA meM vighna : pahalA vighna - bhagavAn mahAvIra jaba pahara-pahara taka tiryabhitti para dRSTi jamAkara dhyAna karate the, taba unakI A~khoM kI putaliyA~ Upara uTha jAtIM, jinheM dekha kara bAlakoM kI maNDalI Dara jAtI aura bahuta se bacce milakara unheM 'mAro-mAro' kaha kara cillAte / vRttikAra ne 'haMtA haMtA bahave kaMdisu'- bahuta se bacce milakara bhagavAn ko.dhUla se bharI muTThiyoM se mAra-mAra kara cillAte, dUsare bacce hallA macAte ki dekho, dekho isa naMge muNDita ko, yaha kauna hai ? kahA~ se AyA hai ? kisakA sambandhI hai ? Azaya yaha hai ki baccoM kI TolI milakara isa prakAra cillA kara unake dhyAna meM vighna krtii| para mahAvIra apane dhyAna meM magna rahate the| yaha pahalA vighna thaa|3 dUsarA vighna - bhagavAn ekAnta sthAna na milane para jaba gRhasthoM aura anyatIrthikoM se saMkula sthAna meM Thaharate to unake adbhuta rUpa-yauvana se AkRSTa hokara kucha kAmAtura striyA~ Akara unase prArthanA karatIM, ve unake dhyAna meM aneka prakAra se vighna DAlatIM, magara mahAvIra abrahmacarya-sevana nahIM karate the, ve apanI antarAtmA meM praviSTa hokara dhyAnalIna rahate the| tIsarA vighna - bhagavAn ko dhyAna ke lie ekAnta zAnta sthAna nahIM milatA, to ve gRhastha-saMkula meM Thaharate, para vahA~ unase kaI loga taraha-taraha kI bAteM pUchakara yA na pUchakara bhI hallA-gullA macAkara dhyAna meM vighna DAlate, magara bhagavAn kisI se kucha bhI nahIM kahate / ekAnta kSetra kI suvidhA hotI to ve vahA~ se anyatra cale jAte, anyathA mana ko una saba paristhitiyoM se haTAkara ekAnta banA lete the, kintu dhyAna kA ve hargija atikramaNa nahIM karate the| 5 cauthA vighna - bhagavAn abhivAdana karane vAloM ko bhI AzIrvacana nahIM kahate the aura pahale (corapallI Adi meM) jaba unheM kucha abhAgoM ne DaMDoM se pITA aura unake aMga-bhaMga kara die yA kATa khAyA, taba bhI unhoMne zApa nahIM diyA thaa| sa-mauna apane dhyAna meM magna rahe / yaha sthiti anya saba sAdhakoM ke lie bar3I kaThina thii|6|| pA~cavA~ vina - unameM se koI kaThora duHsahya vacanoM se kSubdha karane kA prayatna karatA, to koI unheM AkhyAyikA, nRtya, saMgIta, daNDayuddha, muSTiyuddha Adi kAryakramoM meM bhAga lene ko kahatA, jaise ki eka vINAvAdaka ne bhagavatI sUtra vRtti patra 643-644 2. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 302 3. AcA0 zIlA0 TIkA patra 302 4. AcA0 zIlA0 TIkA patra 302 5. AcA0 zIlA0 TIkA patra 302 6. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patra 302 (kha) AcArAMga cUrNi pR0 303 | Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 258-264 bhagavAn ko jAte hue roka kara kahA thA - "devArya ! Thaharo, merA vINAvAdana suna jAo / 'bhagavAn pratikUlaanukUla donoM prakAra kI paristhiti ko dhyAna meM vighna samajhakara unase virata rahate the / ve mauna raha kara apane dhyAna meM hI parAkrama karate rahate / chaThA vighna - kahIM paraspara kAmakathA yA gappeM hA~kane meM Asakta logoM ko bhagavAn harSazoka se mukta (taTastha) hokara dekhate the| una anukUla-pratikUla upasarga rUpa vighnoM ko ve smRtipaTa para nahIM lAte the, kevala AtmadhyAna meM tallIna rahate the / 2 sAtavA~ vighna - yaha bhI eka dhyAnavighn thA bar3e bhAI naMdIvardhana ke Agraha se do varSa taka gRhavAsa meM rahane kaa| mAtA-pitA ke svargavAsa ke pazcAt 28 varSIya bhagavAn ne pravrajyA lene kI icchA prakaTa kI, isa para naMdIvardhana Adi ne kahA "kumAra ! aisI bAta kahakara hamAre ghAva para namaka mata chidd'ko| mAtA-pitA ke viyoga kA duHkha tAjA hai, usa para tumhAre zramaNa bana jAne se hameM kitanA duHkha hogA / " 44 bhagavAn ne avadhijJAna meM dekhakara socA - "isa samaya mere pravrajita ho jAne se bahuta-se loka zoka saMtapta hokara vikSipta ho jAe~ge, kucha loga prANa tyAga deNge|" ataH bhagavAn ne pUchA- 'Apa hI batalAe~, mujhe yahA~ kitane samaya rahanA hogA ?" unhoMne kahA ." mAtA-pitA kI mRtyu kA zoka do varSa meM dUra hogaa| ataH do varSa taka tumhArA ghara meM rahanA Avazyaka i" - - 1. 2. z z d bhagavAn ne unheM isa zarta ke sAtha svIkRti de dI ki, "maiM bhojana Adi ke sambandha meM svatantra rahU~gA / " nandIvarddhana Adi ne ise svIkAra kiyaa| aura sacamuca dhyAna- vighnakAraka gRhavAsa meM bhI nirlipta rahakara sAdhujIvana kI sAdhanA kii| 3. 283 egattigate - ekatvabhAvanA se bhagavAn kA anta:karaNa bhAvita ho gayA thaa| tAtparya yaha hai ki " merA koI nahIM hai, na maiM kisI kA huuN|" isa prakAra kI ekatvabhAvanA se ve ota-prota ho gae the / vRttikAra aura cUrNikAra ko yahI vyAkhyA abhISTa hai / 4 4. - pihitacce- zabda ke cUrNikAra ne do artha kie haiM - arcA kA artha Asrava karake isakA eka artha kiyA hai - jisake Asrava-dvAra banda ho gae haiN| (2) athavA jisakI aprazastabhAva rUpa arciyA~ arthAt rAga-dveSa rUpa agni kI jvAlAe~ zAnta ho gayI haiM, vaha bhI pihitArcya hai / vRttikAra ne isase bhinna do artha kie haiM - (1) jisane arcA - krodha- jvAlA sthagita kara dI hai, vaha pihitArcya hai, athavA (2) arcA yAnI tana (zarIra) ko jisane pihitasaMgopita kara liyA hai, vaha bhI pihitArca hai / 5 5. AyAro (muni nathamala jI) pR0 343 AcA0 zIlA0 TIkA patra 303 AcA0 zIlA0 TIkA patra 303 (kaM) AcA0 zIlA0 TIkA patra 303 (kha) AcArAMga cUrNi - AcA0 mUlapATha TippaNa pR0 91 (ka) 'pihitaccA' ke artha cUrNikAra ne yoM kie haiM- pihitAo accAo jassa bhavati pihitAsavo, accA puvvabhaNitA....bhAvaccAto vi appasatthAo pihitAo rAgadosANilajAlA pihitA / (kha) AcA0 zIlA0 TIkA patra 303 * AcArAMga cUrNi AcA0 mUlapATha TippaNa pR0 91 - Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ahiMsA-vivekayukta caryA 265. puDhaviM ca AyakAyaM ca teukAyaM ca vAyukAyaM ca / paNagAI bIyahariyAI tasakAyaM ca savvaso NaccA // 52 // 266. etAI saMti paDilehe cittamaMtAI se abhiNNAya / parivajjiyANa viharitthA iti saMkhAe se mahAvIre // 53 // 267. adu thAvarA tasattAe tasajIvA ya thAvarattAe / aduvA ' savvajoNiyA sattA kammuNA kappiyA puDho bAlA // 54 // 268. bhagavaM ca evamaNNesi sovadhie hu luppatI bAle / kammaM ca savvaso NaccA taM paDiyAikkhe pAvagaM bhagavaM // 55 // 269. duvihaM samecca mehAvI kiriyamakkhAyamaNelisiM nnaannii|| AyANasotamativAtasotaM jogaM ca savvaso NaccA // 56 // 270. ativattiyaM' aNAuTaii sayamaNNesiM akaraNayAe / . jassitthIo pariNNAtA savvakammAvahAo se'dakkhU // 57 // 271. ahAkaDaMNa se seve savvaso kammuNA ya adakkhU / jaM kiMci pAvagaM bhagavaM taM akuvvaM viyarDa bhuMjitthA // 58 // 272. NAsevaiya paravatthaM parapAe vi se Na bhuMjitthA / parivajjiyANa omANaM gacchati saMkhaDiM asaraNAe // 59 // 273. mAtaNNe asaNapANassa NANugiddhe rasesu apaDiNNe / acchi pi No pamajjiyA No vi ya kaMDUyae muNI gAtaM // 60 // 3. "adu (vA)savvajoNiyA sattA" kA artha cUrNikAra karate haiM - "aduti adhasaddA avabbhaMso suhduhuccaarnnttaa|' - 'adu' zabda 'adhasaddA' yA 'aduhA' kA apabhraMza hai, isakA artha hotA hai - jo apane sukha-duHkha kA uccAraNa kara (kaha) nahIM sakate, aise sarvayaunika praannii| 'bhagavaM ca evamaNNesi - kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai - ca pUraNe, evamavadhAraNe, evaM anisilA jaM bhaNitaM bhavati annuciNtettaa|' - isa prakAra bhagavAn ko anizrita-ajJAnI jo kucha vacana bolate the, usa para ve anucintana krte| yAnI siddhAntAnusAra cintana karate the| isakA artha cUrNi ne isa prakAra kiyA hai - "duviha kIratIti kamma...savvatitthagarakkhAya annelisaM- asarisaM kiriyaM c|" - do prakAra ke karma ..."jo ki samasta tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita the (unheM jAnakara) asadRza - anupama kriyA kA pratipAdana kiyaa| ativattiya ke badale kisI-kisI prati meM "ativAima ativAtiya" pATha milate haiM, ina donoM kA artha hai - pAtaka (pApa) se atikrAnta - nirdoSa (niSpApa) ativattiyaM kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai - ativattiya aNAuTTi ativAdijjati jeNa so ativAdo hiMsAdi, AuMTaNaM karaNaM taM ativAtaM NAudRti - jisase atipAda kiyA jAtA hai, vaha atipAda-hiMsAdi hai| AkuTTaNa karanA atipAta hai - hiMsA hai isalie anAkuTTi ahiMsA-anatipAta kA nAma hai| 'savvaso kammuNA ya adakkhU' se lekara 'jaM kiMci pAvagaM' taka paMkti meM pAThAntara cUrNisammata yoM hai - kammuNA ya adakkha jaM kiMci apAvarga' arthAt - jo kucha pAparahita hai, use karma se dekha liyA thaa| . Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 265-276 285 274. appaM tiriyaM pehAe appaM piTThao upehAe / appaM buie paDibhANI paMthapehI care jatamANaM // 61 // 275. sisiraMsi addhapaDivaNNe taM vosajja vatthamaNagAre / pasArettu 3 bAhuM parakkame No avalaMbiyANa ke dhaMsi // 62 // 276. esa vidhI aNukkaMto mAhaNeNa matImatA / / bahuso 5 apaDiNNa bhagavayA evaM gayaMti // 63 // tti bemi / // paDhamo uddesao sampatto // 265. pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, nigoda-zaivAla Adi, bIja aura nAnA prakAra kI harI vanaspati evaM trasakAya - inheM - saba prakAra se jAnakara // 52 // 266. 'ye astitvavAn haiM ', yaha dekhakara 'ye cetanAvAn haiM', yaha jAnakara unake svarUpa ko bhalIbhA~ti avagata karake ve bhagavAn mahAvIra unake Arambha kA parityAga karake vihAra karate the // 53 // 267. sthAvara (pRthvIkAya Adi) jIva trasa (dvIndriyAdi) ke rUpa meM utpanna ho jAte haiM aura trasa jIva sthAvara ke rUpa meM utpanna ho jAte haiM athavA saMsArI jIva sabhI yoniyoM meM utpanna ho sakate haiM / ajJAnI jIva apane-apane karmoM 2. 'appa' Adi paMkti kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai - "appamiti abhAve' Na gacchaMto tiriyaM pehitavAM, Na vA piTThato pccvlogitvaaN|' - appa yahA~ abhAva artha meM prayukta hai| arthAt - bhagavAn calate samaya na tirachA (dAe~-bAe~) dekhate the aura na pIche dekhate the| 'appaM vutie paDibhANI' isa prakAra kA pAThAntara mAna kara cUrNikAra ne artha kiyA hai - "pucchite appaM paDibhaNati,abhAve daTTavvo appasaddo, moNeNa acchati"- pUchane para alpa- nahIM bAlate the, yahA~ bhI appazabda abhAva artha meM samajhanA caahie| yAnI bhagavAn mauna ho jAte the| isake badale 'pasAretu bAhuM pakkamma' pAThAntara mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai - "bAhuM (haM) pasAriya kamati, No avalaMbittANa kaMThaMsi, bAhUhi kaMThovalaMbitehiM hiyayassa ubbhA bhavati, teNa sabhijjai sarIraM, sa tu bhagavaM satusArevi sIte jahApaNihite bAhUhi parikamitavAM, Na kaMThe avalaMbitavAM / arthAt - bhagavAn bAheM (nIce) pasAra kara calate the, kaMTha meM laTakA kara nahIM, bhujAoM ko kaMTha meM laTakAne se chAtI kA ubhAra ho jAtA hai, jisase zarIra ekadama saTa jAtA hai, kintu bhagavAn zItaRtu meM himapAta hone para bhI svAbhAvika rUpa se bA~hoM ko nIce phailAe hue calate the, kaMTha kA sahArA lekara nhiiN| isake badale pAThAntara hai - 'aNIkaMto', 'annnnokkto','y'nnokNto'|cuurnnikaar ne aNNoNokkaMto aura aNukkaMto ye do pATha mAnakara artha kramazaH yoM kiyA hai - 'cariyAhigArapaDisamANaNatthi (tthaM) imaM bhaNNati-esa vihi aNNo (No) kaMto...aNu pacchAbhAve, jahA aNNehiM titthagarehiM kato, tahA teNAvi, ato annukto|' yaha vidhi anyA'nakrAnta hai - yAnI dUsare tIrthaMkaroM ke mArga kA atikramaNa nahIM kiyaa| caritAdhikAra prati sammAnArtha yaha kahA gayA hai - esa vidhii| - yaha vidhi anukrAnta hai| anu pazcAdbhAva artha meM hai| jaise anya tIrthaMkaroM ne kiyA, vaise hI unhoMne bhI kiyA, isalie khaaannukkNto| cUrNi meM pAThAntara hai - apaDiNNeNa vIreNa kAsaveNa mhesinnaa| arthAt - apratijJa kAzyapagotrIya maharSi mahAvIra ne...| bahuso apaDiNa rIyaM (ya) ti' kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai - 'bahuso iti aNegaso paDiNNo bhaNito, bhagavatA rIyamANeNa rIyatA evaM bemi jahA mayA sutaM / ' - bahuso kA artha hai - aneka bAra, apaDiNNo kA artha kahA jA cukA hai| bhagavAn ne (isa caryA ke anusAra) clkr....| cUrNikAra ko rIyaMti ke badale 'rIyatA' pATha sammata mAlUma hotA hai| 4. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskantha se pRthak-pRthak rUpa se saMsAra meM sthita haiM yA ajJAnI jIva apane karmoM ke kAraNa pRthak-pRthak rUpa racate haiM // 54 // 268. bhagavAn ne yaha bhalIbhA~ti jAna-mAna liyA thA ki dravya-bhAva-upadhi (parigraha) se yukta ajJAnI jIva avazya hI (karma se) kleza kA anubhava karatA hai| ataH karmabandhana ko sarvAMga rUpa se jAnakara bhagavAn ne karma ke upAdAna rUpa pApa kA pratyAkhyAna (parityAga) kara diyA thaa||55|| 269. jJAnI aura medhAvI bhagavAn ne do prakAra ke karmoM (IryApratyaya aura sAmparAyika karma) ko bhalIbhA~ti jAnakara tathA AdAna (duSprayukta indriyoM ke) srota, atipAta (hiMsA, mRSAvAda Adi ke) srota aura yoga (manavacana-kAyA kI pravRtti) ko saba prakAra se samajhakara dUsaroM se. vilakSaNa (nirdoSa) kriyA kA pratipAdana kiyA hai // 56 // 270. bhagavAn ne svayaM pApa-doSa se rahita - nirdoSa anAkuTTi (ahiMsA) kA Azraya lekara dUsaroM ko bhI hiMsA na karane kI (preraNA dii)| jinheM striyA~ (strI sambandhI kAma-bhoga ke kaTu pariNAma) parijJAta haiM, una bhagavAn mahAvIra ne dekha liyA thA ki 'ye kAma-bhoga samasta pApa-karmoM ke upAdAna kAraNa haiM,' (aisA jAnakara bhagavAn ne strI-saMsarga kA parityAga kara diyA) // 57 // __271. bhagavAn ne dekhA ki AdhAkarma Adi doSayukta AhAra grahaNa saba taraha se karmabandha kA kAraNa hai, isalie unhoMne AdhAkarmAdi doSayukta AhAra kA sevana nahIM kiyaa| bhagavAn usa AhAra se sambandhita koI bhI pApa nahIM karate the| ve prAsuka AhAra grahaNa karate the // 58 // ___ 272. (bhagavAn svayaM vastra yA pAtra nahIM rakhate the isalie) dUsare (gRhastha yA sAdhu) ke vastra kA sevana nahIM karate the, dUsare ke pAtra meM bhI bhojana nahIM karate the| ve apamAna kI paravAha na karake kisI kI zaraNa lie binA (adInamanaska hokara) pAkazAlA (bhojanagRhoM) meM bhikSA ke lie jAte the // 59 // 273. bhagavAn azana-pAna kI mAtrA ko jAnate the, ve rasoM meM Asakta nahIM the, ve (bhojana-sambandhI) pratijJA bhI nahIM karate the, munIndra mahAvIra A~kha meM rajakaNa Adi par3a jAne para bhI usakA pramArjana nahIM karate the aura na zarIra ko khujalAte the // 6 // 274. bhagavAn calate hue na tirache (dAe~-bAe~) dekhate the, aura na pIche-pIche dekhate the, ve mauna calate the, kisI ke pUchane para bolate nahIM the| ve yatanApUrvaka mArga ko dekhate hue calate the // 61 // 275. bhagavAn usa (eka) vastra kA bhI-(mana se) vyutsarga kara cuke the| ataH zizira Rtu meM ve donoM bA~heM phailAkara calate the, unheM kandhoM para rakhakara khar3e nahIM hote the // 62 // 276. jJAnavAn mahAmAhana bhagavAn mahAvIra ne isa (pUrvokta kriyA-) vidhi ke anurUpa AcaraNa kiyaa| aneka prakAra se (svayaM Acarita kriyAvidhi) kA upedaza diyaa| ataH mumukSujana karmakSayArtha isakA anumodana karate haiM // 63 // - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - ahiMsA kA viveka - sUtra 265 se 276 taka bhagavAn kI ahiMsAyukta vivekacaryA kA varNana punarjanma aura sabhI yoniyoM meM janma kA siddhAnta-pAzcAtya evaM videzI dharma punarjanma ko mAnane se inkAra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 265-276 287 karate haiM, cArvAka Adi nAstika to kataI nahIM mAnate, na ve zarIra meM AtmA nAma ko koI tattva mAnate haiM, na hI jIva kA astitva vartamAna janma ke bAda mAnate haiM / parantu pUrvajanma kI ghaTanAoM ko pragaTa kara dene vAle kaI vyaktiyoM se pratyakSa milane aura unakA adhyayana karane se parAmanovaijJAnika bhI isa natIje para pahu~ce haiM ki punarjanma hai, pUrvajanma hai, caitanya isI janma ke sAtha samApta nahIM hotaa| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM yaha loka-mAnyatA thI ki strI marakara strI yoni meM hI janma letI hai, puruSa marakara puruSa hI hotA hai tathA jo jisa yoni meM vartamAna meM hai, vaha agale janma meM usI yoni meM utpanna hogaa| pRthvIkAya Adi sthAvara jIva pRthvIkAyika Adi sthAvara jIva hI bneNge| trasakAyika kisI anya yoni meM utpanna nahIM hoMge, tasayoni meM hI utpanna hoNge| bhagavAn ne isa dhAraNA kA khaNDana kiyA aura yukti, sUkti evaM anubhUti se yaha nizcita rUpa se jAnakara pratipAdana kiyA ki apane-apane karmodayavaza jIva eka yoni se dUsarI yoni meM janma letA hai, trasa, sthAvara rUpa meM janma le sakatA hai aura sthAvara, trasa rUpa meN|' ___bhagavatI sUtra meM gautama svAmI dvArA yaha pUche jAne para ki "bhagavan ! yaha jIva pRthvIkAya ke rUpa se lekara trasakAya ke rUpa taka meM pahale bhI utpanna huA hai ?" uttara meM kahA hai - "avazya, bAra-bAra hI nahIM, ananta bAra sabhI yoniyoM meM janma le cukA hai| 2" isIlie kahA gayA - "ada thAvarA.....aduvA savvajoNiyA sttaa|" karmabandhana ke srotoM kI khoja aura karmamukti kI sAdhanA - yaha nizcita hai ki bhagavAn mahAvIra ne sarvathA paramparA kI lIka para na calakara apanI svatantra prajJA aura anubhUti se satya kI khoja karake AtmA ko bA~dhane vAle karmoM se sarvathA mukta hone kI sAdhanA kii| unakI isa sAdhanA kA lekhA-jokhA bahuta saMkSepa meM yahA~ aMkita hai| unhoMne karmoM ke tIna srotoM ko sarvathA jAna liyA thA - (1) AdAnasrota - karmoM kA Agamana do prakAra kI kriyAoM se hotA hai - sAmparAyika kriyA se aura IryApratyayika kriyA se| ayatanApUrvaka kaSAyayukta pramattayoga se kI jAne vAlI sAmparAyika kriyA se karmabandha tIvra hotA hai, saMsAraparibhramaNa bar3hatA hai, jabaki yatanApUrvaka kaSAya rahita hokara apramattabhAva se kI jAne vAlI IryApratyayakriyA se karmoM kA bandhana bahuta hI halkA hotA hai, saMsAraparibhramaNa bhI ghaTatA hai| parantu haiM donoM hI aadaansrot| (2) atipAtasrota - atipAta zabda meM kevala hiMsA hI nahIM, parigraha, maithuna, corI, asatya Adi kA bhI grahaNa hotA hai| ye Asrava bhI karmoM ke srota haiM, jinase atipAtaka (pApa) hotA hai, ve saba (hiMsA Adi) atipAta haiN| yahI artha cUrNikArakasammata hai.|| (3) triyogarUpa srota - mana-vacana-kAyA ina tInoM kA jaba taka vyApAra (pravRtti) calatA rahegA, taba taka zubha yA azubha karmoM kA srota jArI rhegaa| yahI kAraNa hai ki bhagavAn ne azubha yoga se sarvathA nivRtta hokara sahajavRtyA zubhayoga meM pravRtti kii| isa prakAra karmoM ke srotoM ko banda karane ke sAtha-sAtha unhoMne karmamukti kI vizeSataH pApakarmoM se sarvathA mukta hone kI sAdhanA kii| AcA0 zIlA0 TIkA patra 304 2. 'ayaNaM bhaMte ! jIve puDhavikAiyattAe jAva tasakAiyattAe uvavaNNapuvve ?' haMtA goyamA ! asaI aduvA arNatakhutto jAva uvavaNNapuvve"- bhagavatI sUtra 1217 sUtra 140 (aMga su0) 3. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 304 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kiyA hue, bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM nimnokta karmasrota tatkAla banda karane yogya pratIta (1) prANiyoM kA Arambha / (2) upadhi - bAhya-Abhyantara parigraha / (3) hiMsA kI pravRtti / (4) strI - prasaMga rUpa abrahmacarya / (5) AdhAkarma Adi doSayukta AhAra / (6) para - vastra aura para - pAtra kA sevana / (7) AhAra ke lie sammAna aura parAzraya kI pratIkSA / (8) atimAtrA meM AhAra / 1. 2. 3. AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha jinako unhoMne banda (9) rasa-lolupatA / (10) manojJa evaM sarasa AhAra lenA / (11) dehAdhyAsa - A~khoM meM par3A rajakaNa nikAlanA, zarIra khujalAnA Adi / (12) ayatanA evaM caMcalatA se gamana / (13) zItakAla meM zItanivAraNa kA prayatna / ' 1 kammu kappiyA puDho bAlA - kA tAtparya hai - rAga-dveSa se prerita hokara kiye hue apane-apane karmoM ke kAraNa ajJa jIva pRthak pRthak bAra-bAra sabhI yoniyoM meM apanA sthAna banA lete haiM / 2 'sovadhie hu luppatI' - isa paMkti meM 'upadhi' zabda vizeSa artha ko sUcita karatA hai| upadhi tIna prakAra kI batAyI gayI hai - (1) zarIra, (2) karma aura (3) upakaraNa Adi parigraha / vaise bAhya - Abhyantara parigraha ko bhI upadhi kahate haiM / bhagavAn mAnate the ki ina saba upadhiyoM se manuSya kA saMyamI jIvana daba jAtA hai| ye upadhiyA~ lumpaka - luTerI haiM / 3 'jassitthIo pariNNAtA' - striyoM se yahA~ abrahma - kAmavAsanoM se tAtparya hai / 'strI' zabda ko abrahmacarya kA pratIka mAnA hai jo inheM bhalI-bhA~ti samajhakara tyAga detA hai, vaha karmoM ke pravAha ko roka detA hai / yaha vAkya upadezAtmaka hai, aisA cUrNikAra mAnate haiN| paravastra, parapAtra ke sevana kA tyAga - cUrNi ke anusAra bhagavAn ne dIkSA ke samaya jo devadUSya vastra dhAraNa kiyA thA, use 13 mahIne taka sirpha kaMdhe para TikA rahane diyA, zItAdi nivAraNArtha usakA upayoga bilkula nahIM AcArAMga mUla pATha evaM vRtti patra 304- 305 ke AdhAra para AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 304 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 304 (ka) AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 305 (kha) isake badale cUrNikAra 'tassitthIo pariNNAtA' pATha mAnate haiM, usakA artha bhagavAn mahAvIra paraka karake phira kahate haiM - 'ahavA uvadesigameva....jassitthIo prinnnnaataa|' arthAt athavA yaha upadezaparaka vAkya hI hai 'jisako striyA~ (striyoM kI prakRti) parijJAta ho jAtI hai|' - AcA0 cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 92 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 265-276 289 kiyaa| vahI vastra unake lie svavastra thA, jisakA unhoMne 13 mahIne bAda vyutsarga kara diyA thA, phira unhoMne pADihArika rUpa meM bhI koI vastra dhAraNa nahIM kiyaa| jaise ki kaI saMnyAsI gRhasthoM se thor3e samaya taka upayoga ke lie vastra le lete haiM, phira vApasa unheM sauMpa dete haiN| bhagavAn mahAvIra ne apane zramaNa saMgha meM gRhasthoM ke vastra-pAtra kA upayoga karane kI paripATI ko sacitta pAnI Adi se saphAI karane ke kAraNa pazcAtkarma Adi doSoM kA janaka mAnA hai| bhagavAn ne pravrajita hone ke bAda prathama pAraNe meM gRhastha ke pAtra meM bhojana kiyA thA, tatpazcAt ve kara-pAtra ho gae the| phira unhoMne kisI ke pAtra meM AhAra nahIM kiyaa| balki nAlandA kI tantuvAyazAlA meM jaba bhagavAn virAjamAna the, taba gozAlaka ne unake lie AhAra lA dene kI anumati mA~gI, to 'gRhastha ke pAtra meM AhAra lAegA' isa sambhAvanA ke kAraNa unhoMne gozAlaka ko manA kara diyaa| kevalajJAnI tIrthaMkara hone para unake lie - lohArya muni gRhasthoM ke yahA~ se AhAra lAtA thA, jise ve pAtra meM lekara nahIM, hAtha meM lekara karate the| __ AhAra-sambandhI doSoM kA parityAga - AhAra grahaNa karane ke samaya bhI jaise doSoM se sAvadhAna rahanA par3atA hai, vaise hI AhAra kA sevana karate samaya bhii| bhagavAn ne AhAra sambandhI nimnokta doSoM ko karmabandhajanaka mAnakara usakA parityAga kara diyA thA - (1) AdhAkarma Adi doSoM se yukta aahaar| (2) sacitta aahaar| (3) para-pAtra meM aahaar-sevn| (4) gRhastha Adi se AhAra ma~gA kara lenA, yA AhAra ke lie jAne meM nimaMtraNa, manuhAra yA sammAna kI apekSA rkhnaa| (5) mAtrA se adhika AhAra krnaa| (6) svaadloluptaa| (7) manojJa bhojana kA sNklp| 3 'appaM tiriyaM...' Adi gAthA meM 'appa' zabda alpArthaka na hokara niSedhArthaka hai| calate samaya bhagavAn kA dhyAna apane-sAmane par3ane vAle patha para rahatA thA, isalie na to ve pIche dekhate the, na dAe~-bAe~, aura na hI rAste calate - bolate the|4 aNukkaMto - kA artha vRttikAra karate haiM anucIrNa-Acarita / kintu cUrNikAra isake do artha phalita karate cUrNikAra ne 'NAsevaI ya paravatthaM' mAnakara artha kiyA hai - "jaM taM divvaM devadUsaM pavvayaMteNa gahiyaM taM sAhiyaM varisaM khaMdheNa ceva dharitaM,Na vipAuyaM taM muittA sesaM paravattha pADihAritamaviNa dharitavAM ke viicchaMti savatthaM tassa tat, sesaM paravatthaM jNgaaditNnnaasevitvaaN|" - AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 92 Avazyaka cUrNi pUrva bhAga pR0 271 AcArAMga mUla tathA vRtti patra 305 ke AdhAra para AcA0 zIlA0 TIkA patra 305 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha (1) anya tIrthaMkaroM ke dvArA Acarita ke anusAra AcaraNa kiyaa| (2) dUsare tIrthaMkaroM ke mArga kA atikramaNa na kiyaa| ataH yaha anyAnatikrAnta vidhi hai|' 'apaDiNNeNa bhagavayA' - bhagavAn kisI vidhi-vidhAna meM pUrvAgraha se, nidAna se yA haThAgraha pUrvaka baMdha kara nahIM calate the| ve sApekSa-anekAntavAdI the| yaha unake jIvana se hama dekha sakate haiN| 2 ____||prthm uddezaka samApta // biio uddesao dvitIya uddezaka zayyA-Asana caryA 277. cariyAsaNAI sejjAo egatiyAo jAo buitAo / __ Aikkha tAI sayaNAsaNAI jAiM sevittha se mahAvIre // 64 // . 278. AvesaNa-sabhA-pavAsu paNiyasAlAsu egadA vAso / ___aduvA paliyaTThANesu palAlapuMjesu egadA vAso // 65 // 279. AgaMtAre 5 ArAmAgAre nagare vi egadA vAso / susANe suNNagAre vA rukkhamUle vi egadA vAso // 66 // 280. etehiM muNI sayaNehiM samaNe Asi paterasa' vAse / rAiMdivaM pi jayamANe appamatte samAhite jhAtI // 67 // (ka) AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 305 (kha) cUrNi mUla pATha sU0 276 kA TippaNa dekheM AcA0 zIlA0 TIkA patra 306 ke AdhAra para cUrNikAra ne dUsare uddezaka kI prathama gAthA ke sAtha saMgati biThAte hue kahA - cariyANaMtaraM sejA, tadvibhAgo avadissaticaritAsaNAI sijjAo egatiyAo jAo vutitaao| Aikkha tAtiM sayaNAsaNAI jAI sevittha se mhaaviire| esA pucchaa| caryA ke anantara zayyA (vAsasthAna) hai, usake vibhAga kA vyapadeza karate haiM - "Apane eka dina bhagavAn kI caryA Asana aura zayyA ke viSaya meM kahA thA, ataH una zayanoM (vAsasthAnoM) aura AsanoM ke viSaya meM batAie, jinakA bhagavAn mahAvIra ne sevana kiyA thaa|" yaha sudharmAsvAmI se jambUsvAmI kA prazna hai| 'paNiyasAlAsu' ke badale 'paNiyagihesu' pATha hai| artha samAna hai| isake badale cUrNisammata pAThAntara hai - 'ArAmAgAre gAme raNNe viegatA vaaso|' arthAt ArAmagRha meM, gA~va meM yA vana meM bhI kabhI-kabhI nivAsa karate the| 'patarasavAse' ke badale pAThAntara 'patelasavAse' bhI hai| cUrNikAra ne artha kiyA hai - "pagataM patthiyaM vA terasamaM varisaM, jesiM varisANaM taannimaanni-ptersvrisaanni|" - terahavAM varSa pragata cala rahA thA, prasthita thA - prasthAna kara cukA thaa| pratrayodaza varSa se sambandhita ko 'pratradodazavarSaH' kahate haiN| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 277-282 291 277. (jambUsvAmI ne Arya sudharmAsvAmI se pUchA-) "bhaMte ! caryA ke sAtha-sAtha eka bAra Apane kucha Asana aura vAsasthAna batAye the, ata: mujhe Apa una vAsasthAnoM aura AsanoM ko batAe~, jinakA sevana bhagavAn mahAvIra ne kiyA thaa"||64|| __ 278. bhagavAn kabhI sUne khaNDaharoM meM, kabhI sabhAoM (dharmazAlAoM) meM, kabhI pyAuoM meM aura kabhI paNyazAlAoM (dukAnoM) meM nivAsa karate the| athavA kabhI luhAra, suthAra, sunAra Adi ke karmasthAnoM (kArakhAnoM) meM aura jisa para palAlapuMja rakhA gayA ho, usa maMca ke nIce unakA nivAsa hotA thA // 65 // 279. bhagavAn kabhI yAtrIgRha meM, kabhI ArAmagRha meM, athavA gA~va yA nagara meM nivAsa karate the| athavA kabhI zmazAna meM, kabhI zUnyagRha meM to kabhI vRkSa ke nIce hI Thahara jAte the // 66 // 280. trijagatvettA munIzvara ina (pUrvokta) vAsasthAnoM meM sAdhanA kAla ke bAraha varSa, chaha mahIne, pandraha dinoM meM zAnta aura samatvayukta mana se rahe / ve rAta-dina (mana-vacana-kAyA kI) pratyeka pravRtti meM yatanAzIla rahate the tathA apramatta aura samAhita (mAnasika sthiratA kI).avasthA meM dhyAna karate the||67|| nidrAtyAga-caryA 281. Ni pi No pagAmAe sevaiyA bhagavaM uTTAe / . jaggAvatI ya appANaM IsiM sAI ya apaDiNNe. // 68 // 282. saMbujjhamANe puNaravi AsiMsu bhagavaM uThAe / Nikkhamma egayA rAo bahiM caMkamiyA " muhuttAgaM // 69 // 281. bhagavAn nidrA bhI bahuta nahIM lete the| (nidrA Ane lagatI to) ve khar3e hokara apane Apako jagA lete the| (cirajAgaraNa ke bAda zarIra dhAraNArtha kabhI jarA-sI nIMda le lete the| kintu sone ke abhiprAya se nahIM sote the|) // 68 // 282. bhagavAn kSaNa bhara kI nidrA ke bAda phira jAgRta hokara (saMyamotthAna se uThakara) dhyAna meM baiTha jAte the| kabhI-kabhI (zItakAla kI).rAta meM (nidrA pramAda miTAne ke lie) muhUrta bhara bAhara-ghUmakara (puna: apane sthAna para cUrNikAra ne svasammata tathA nAgArjunIyasammata donoM pATha diye haiM - "Ni No pagAmAde sevaiyA bhagavaM, tathA NihA viNa ppagAmA AsI taheva uTThAe' - artha - bhagavAn ne (khar3e hokara) gADha rUpa se nidrA kA sevana nahIM kiyaa| bhagavAn kI nidrA atyanta nahIM thI, tathaiva ve khar3e ho jAte the| isa paMkti kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - 'jaggAitavAM appANaM jhANeNa' bhagavAn ne apanI AtmA ko dhyAna se jAgRta kara liyA thaa| cUrNikAra ne isake badale 'IsiM satitAsi' pAThAntara mAnakara artha kiyA hai - ittarakAlaM Nimesa-ummesamettaM va (pa) lamittaM vA IsiM saitavAM aasii...apddinnnno|' - arthAt - ISat kA artha hai - thor3e kAla taka, nimeSa-unmeSamAtra yA palamAtra kaal| bhagavAn soye the| ve nidrA kI pratijJA se rahita the| isake badale 'saMbujhamANe puNarAvi...' pAThAntara mAnakara cUrNikAra ne tAtparya batAyA hai - "...Na paDisehAte,Na pajjhAyati, Na NiddApamAdaM ciraM karoti" nidrA Ane lagegI to ve usakA niSedha nahIM karate the, na atyanta dhyAna karate the aura na hI cirakAla taka nidrA-pramAda karate the| isake badale 'cakkamiyA caMkkasiyA, caMkamita, cakkamitta' Adi pAThAntara milate haiN| artha eka-sA hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 Akara dhyAna - lIna ho jAte the / // 69 // vividha upasarga 283. una AvAsa-sthAnoM meM bhagavAn ko aneka prakAra ke bhayaMkara upasarga Ate the| (ve dhyAna meM rahate, taba ) kabhI sAMpa aura nevalA Adi prANI kATa khAte, kabhI giddha pakSI Akara mA~sa nocate // 79 // 284. athavA kabhI (zUnya gRha meM Thaharate to) unheM cora yA pAradArika (vyabhicArI puruSa ) Akara taMga karate, athavA kabhI hAtha meM zastra lie hue grAmarakSaka (paharedAra) yA kotavAla unheM kaSTa dete, kabhI kAmAsakta striyA~ aura kabhI puruSa upasarga dete the // 71 // sthAna- parISaha 1. 2. 3. 283. sayaNehiM tassuvasaggA ' bhImA AsI aNegarUvA ya / saMsappagA ya je pANA aduvA pakkhiNo uvacaraMti // 70 // 284. adu kucarA uvacaraMti gAmarakkhA ya sattihatthA ya / adu gAmiyA uvasaggA itthI egatiyA purisA ya // 71 // 4. 5. 285. ihaloiyAiM paraloiyAI bhImAI aNegarUvAI / avi subbhidubbhigaMdhAI saGghAI aNegarUvAI // 72 // 286. ahiyAsae sayA samite phAsAI virUvarUvAI / aratiM ratiM abhibhUya rIyati mAhaNe abahuvAdI // 73 // 287. sa jaNehiM ' tattha pucchsui egacarA vi egadA rAto / avvAhite ' kasAitthA pehamANe samAhiM apaDiNNe * // 74 // 288. ayamaMtaraMsi ko ettha ahamaMsi tti bhikkhU AhaTTu / ayamuttame se dhamme tusiNIe sakasAie " jhAti // 75 // AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha 'tassa' kA tAtparya cUrNikAra ne likhA hai- 'tassa chaumatthakAle aruhto...|' chadmastha avasthA meM ArUDha una bhagavAn ke...... / isa paMkti kA tAtparya cUrNikAra ne likhA hai - "evaM guttAguttesu "sayaNehiM tattha pucchitu egacAra vi egadA rAo, egA caraMti egacarA, ubbhAmiyAo ubbhAmagaM pucchaMti... ahavA dovi jaNAI Agamma pucchaMti....moNeNa acchati / ' - isa prakAra vAsasthAna (zayanasthAna) se gupta yA agupta hone para bhI rAta ko vahA~ kabhI akele ghUmane vAle yA avArAgarda yA avArAgarda se pUchate, yA donoM vyakti bhagavAn ke pAsa Akara pUchate the... bhagavAn mauna rhte| 'avvAhita kasAittha' kA bhAvArtha cUrNikAra yoM karate haiM- "pucchijjato vivAyaM Na dei tti kAUNaM russaMti piTTaMti" - arthAt pUche jAne para bhI jaba koI uttara ve nahIM dete, isa kAraNa ve roSa meM A jAte aura pITate the / 'samAhiM apaDiNNe' kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM- "visayasamAsanirohI NevvANasuhasamAhiM ca pehamANo visayasaMgadose ya pehamANo iha parattha ya apaDiNNo" - arthAt viSayasukhoM kI AzA ke nirodhaka bhagavAn mokSasukha samAdhi kI prekSA karate hue viSayAsakti ke doSoM ko dekhakara ihaloka - paraloka ke viSaya meM apratijJa the / 'e kasAie, " e sa kasAtite, 'e sakkasAie' ye tIna pAThAntara haiN| cUrNikAra ne artha kiyA hai - "gihatthe samattaM kasAi saMkasAite, te saMkasAite NAtu jhAtimeva / " gRhastha kA pUrI taraha se krodhAdi kaSAyAviSTa ho jAnA saMkaSAyita kahalAtA hai| bhagavAn gRhastha (pUchane vAle) ko saMkaSAyita jAnakara dhyAnamagna ho jAte the| - - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 289-292 293 285. bhagavAn ne ihalaukika (manuSya-tiryaJca sambandhI) aura pAralaukika (deva sambandhI) nAnA prakAra ke bhayaMkara upasarga sahana kiye| ve aneka prakAra ke sugandha aura durgandha meM tathA priya aura apriya zabdoM meM harSa-zoka rahita madhyastha rahe // 72 // 286. unhoMne sadA samiti-(samyak pravRtti) yukta hokara aneka prakAra ke sparzoM ko sahana kiyaa| ve saMyama meM hone vAlI arati aura asaMyama meM hone vAlI rati ko (dhyAna dvArA) zAMta kara dete the| ve mahAmAhana mahAvIra bahuta hI kama bolate the| ve apane saMyamAnuSThAna meM pravRtta rahate the // 73 // 287. (jaba bhagavAn jana-zUnya sthAnoM meM ekAkI hote taba) kucha loga Akara pUchate - "tuma kauna ho? yahA~ kyoM khar3e ho ?" kabhI akele ghUmane vAle loga rAta meM Akara pUchate - 'isa sUne ghara meM tuma kyA kara rahe ho ?' taba bhagavAn kucha nahIM bolate, isase ruSTa hokara durvyavahAra karate, phira bhI bhagavAn samAdhi meM lIna rahate, parantu unase pratizodha lene kA vicAra bhI nahIM uThatA // 74 // 288. upavana ke antara-AvAsa meM sthita bhagavAn se pUchA - "yahA~ andara kauna hai ?' bhagavAn ne kahA-'maiM bhikSu huuN|' yaha sunakara yadi ve krodhAndha hokara kahate - 'zIghra hI yahA~ se cale jaao|' taba bhagavAn vahA~ se cale jaate| yaha (sahiSNutA) unakA uttama dharma hai| yadi bhagavAn para krodha karate to ve mauna rahakara dhyAna meM lIna rahate the // 75 // . zIta-parISaha 289. jaMsippege / pavedeti sisire mArue pavAyaMte / taMsippege aNagArA himavAte NivAyamesaMti // 76 // 290. saMghADIo pavisissAmo edhA ya samAdahamANA / pihitA vA sakkhAmo 'atidukkhaM himagasaMphAsA' // 77 // 291. taMsi bhagavaM apaDiNNe ahe vigaDe ahiyAsae davie / Nikkhamma egadA rAto cAeti 3 bhagavaM samiyAe // 7 // 292. esa vihI aNukkaM to mAhaNeNa matImatA / bahuso apaDiNNeNaM bhagavayA evaM rIyaMti ||79||tti bemi| // bIo uddesao sammatto // cUrNikAra ne isa paMkti kI vyAkhyA yoM kI hai - "jati vi jamhikAle ete annatitthiyA gihatthA vA NivedaMti sisiraM, sisire vA mAruto pavAyati bhisaM vAyati taMsippege aNNatitthiyA"-jisa kAla ko ye anyatIrthika yA gRhastha zizira kahate haiM, zizira meM ThaMDI havAe~ bahuta calatI haiN| usa kAla meM bhI anyatIrthika log.....| isa paMkti ke zabdoM kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM - "pavisissamo-pAuNissAmo samihApto kar3AI smaaddhmaannaa|" / arthAt - praviSTa ho jAyeMge, AcchAdita kara (Dhaka) leNge| samidhA yAnI lakar3iyoM ke Dhera se lakar3iyA~ nikAlakara jalAte haiN| cAeti kA artha cUrNikAra ne kiyA hai- 'sahati' bhAvArtha - bhagavaM samiyAe sammaM, Na gAravabhayahAe vA sahati / arthAt -bhagavAn samatAbhAva se samyak sahana karate the, gaurava yA bhaya se nhiiN| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 / AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 289. ziziraRtu meM ThaNDI havA calane para kaI (alpavastravAle) loga kAMpane lagate, usa Rtu meM himapAta hone para kucha anagAra bhI nirvAtasthAna DhU~r3hate the // 76 // 290. himajanya zIta-sparza atyanta duHkhadAyI hai, yaha socakara kaI sAdhu saMkalpa karate the ki cAdaroM meM ghusa jAeMge yA kASTha jalAkara kivAr3oM ko banda karake isa ThaMDa ko saha sakeMge, aisA bhI kucha sAdhu socate the // 77 // 291. kintu usa zizira Rtu meM bhI bhagavAn (nirvAta sthAna kI khoja yA vastra pahanane-or3hane athavA Aga jalAne Adi kA) saMkalpa nahIM krte| kabhI-kabhI rAtri meM (sardI pragAr3ha ho jAtI taba) bhagavAn usa maMDapa se bAhara cale jAte, vahA~ mUhUrtabhara Thahara phira maMDapa meM A jaate| isa prakara bhagavAn zItAdi parISaha samabhAva se yA samyak prakAra se sahana karane meM samartha the // 78 // 292. matimAna mahAmAhana mahAvIra ne isa vidhi kA AcaraNa kiyaa| jisa prakAra apratibaddhavihArI bhagavAn ne bahuta bAra isa vidhi kA pAlana kiyA, usI prakAra anya sAdhu bhI Atma-vikAsArtha isa vidhi kA AcaraNa karate haiM // 79 // - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - bhagavAn dvArA sevita vAsasthAna - sUtra 278 aura 279 meM una sthAnoM ke nAma batAe haiM jahA~ Thaharakara bhagavAn ne utkRSTa dhyAna-sAdhanA kI thii| ve sthAna isa prakAra haiM - - (1) Avezana (khnnddhr)| (2) sbhaa| (3) pyaauu| (4) duukaan| (5) kaarkhaane| (6) maMca / (7) yAtrIgRha / (8) ArAmagRha / (9) gA~va yA ngr| (10) shmshaan| (11) zUnyagRha / (12) vRkSa ke niice| bhagavAn kI saMyama-sAdhanA ke aMga - mukhyatayA 8 rahe haiM - (1) shriir-sNym| (2) anukUla-pratikUla parISaha-upasarga ke samaya mana-saMyama / (3) aahaar-sNym| (4) vAsasthAna-saMyama / (5) indriya-saMyama / (6) nidrA-saMyama / (7) kriyA-saMyama / (8) upkrnn-sNym| bhagavAn kI saMyama-sAdhanA kA ratha inhIM 8 cakroM dvArA anta taka gatimAna rhaa| ve inameM se kisI bhI aMga se sambandhita Agraha se cipaka kara nahIM calate the| zarIra aura usakI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie (AhAra, nidrA, sthAna, Asana Adi ke rUpa meM) ve apane mana meM anAgrahI the| apaDiNNe' zabda kA punaH punaH prayoga yaha dhvanita karatA hai ki sahajabhAva se sAdhanA ke anukUla jaisA bhI AcaraNa zakya hotA ve use svIkAra kara lete the|' ___amuka AsanoM tathA trATaka Adi sahajayoga kI kriyAoM se zarIra ko sthira, saMtulita aura moha-mamatA rahita sphUrtimAna rakhane kA ve prayatna karate the| ve sabhI prakAra ke saMyama, Antarika Ananda, Atmadarzana, vizvAtmacintana Adi ke mAdhyama se karate the| bhagavAn kI nidrA-saMyama kI vidhi bhI bahuta hI adbhuta thii| ve dhyAna ke dvArA nidrA-saMyama karate the| nidrA para vijaya pAne ke lie ve kabhI khar3e ho jAte, kabhI sthAna se bAhara jAkara Tahalane lge| isa prakAra hara sambhava upAya se nidrA para vijaya pAte the|2| vAsasthAnoM-zayanoM meM vibhinna upasarga - bhagavAn ko vAsasthAnoM meM mukhya rUpa se nimnokta upasarga sahane AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307-308 ke AdhAra para Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 289-292 295 par3ate the (1) sAMpa aura nevaloM Adi dvArA kATA jaanaa| (2) giddha Adi pakSiyoM dvArA mAMsa nocnaa| (3) cIMTI, DA~sa, macchara, makkhI Adi kA updrv| (4) zUnya gRha meM cora yA laMpaTa puruSoM dvArA satAyA jaanaa| (5) sazastra grAmarakSakoM dvArA satAyA jaanaa| (6) kAmAsakta strI-puruSoM kA upsrg| (7) kabhI manuSya-tiryaMcoM aura kabhI devoM dvArA upsrg| (8) janazUnya sthAnoM meM akele yA AvArAgarda logoM dvArA UTapaTAMga prazna pUcha kara taMga krnaa| (9) upavana ke andara kI koTharI Adi meM ghusakara dhyAnAvasthA meM satAnA aadi| vAsasthAnoM meM parISaha - (1) durgandhita sthAna, (2) Ubar3a-khAbar3a viSaya yA bhayaMkara sthAna, (3) sardI kA prakopa, (4) cAroM ora se baMda sthAna kA abhAva aadi| parantu ina vAsasthAnoM meM sAdhanAkAla meM bhagavAn sAr3he bAraha varSa taka aharniza, yatanAzIla, apramatta aura samAhita hokara dhyAnamagna rahate the| yahI bAta zAstrakAra kahate haiM - 'etehiM muNI sayaNehiM"samAhite jhaatii|' 'saMsappagA yaje pANA...' - vRttikAra ne isa pada kI vyAkhyA kI hai - bhujA se calane vAle zUnya-gRha Adi meM vizeSa rUpa meM pAe jAne vAle sAMpa, nevalA Adi praannii| . 'pavikhaNo uvacaraMti' - zmazAna Adi meM gIdha Adi pakSI Akara upasarga karate the| 'kucarA uvacaraMti....' - kucara kA artha vRttikAra ne kiyA hai - cora, parastrIlaMpaTa Adi loga kahIM-kahIM sUne makAna Adi meM Akara upasarga karate the| tathA jaba bhagavAn tirAhoM yA caurAhoM para dhyAnastha khar3e hote to grAmarakSaka zastroM se laisa hokara unake pAsa Akara taMga kiyA krte| 3 'adu gAmiyA"itthI egatiyA purisA ya' - isa paMkti kA tAtparya vRttikAra ne batAyA hai - kabhI bhagavAn akele ekAnta sthAna meM hote to grAmika - indriyaviSaya-sambandhI upasarga hote the, koI kAmAsakta strI yA koI kAmuka puruSa Akara upasarga karatA thaa| bhagavAn ke rUpa para mugdha hokara striyA~ unase kAma-yAcanA karatIM, jaba bhagavAn unase vicalita nahIM hote to ve kSubdha aura uttejita ramaNiyAM apane patiyoM ko bhagavAn ke viruddha bhar3akAtIM aura ve (unake pati Adi svajana) Akara bhagavAn ko kosate, utpIr3ita karate / 5 _ 'ayamuttame se dhamme tusiNIe' - bhagavAn ne na bolane para yA pUchane para javAba na dene para tuccha prakRti ke loga ruSTa ho jAte, mArate-pITate, satAte yA vahA~ se nikala jAne ko khte| ina saba parISahoM-upasargoM ke samaya bhagavAn mauna ko sarvottama dharma mAnakara apane dhyAna meM magna ho jAte the| ve aziSTa vyavahAra karane vAle ke prati badalA AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 4.. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 5. AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 307 | Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha lene kA jarA bhI vicAra mana meM nahIM lAte the| vRttikAra aura cUrNikAra donoM isI Azaya kI vyAkhyA karate haiN|' // dvitIya uddezaka samApta // taIo uddesao tRtIya uddezaka (lADha deza meM ) uttama titikSA-sAdhanA 293. taNaphAse sItaphAse ya teuphAse ya daMsamasage ya / ahiyAsate sayA samite phAsAiM virUvarUvAiM // 80 // 294. aha duccaralADhamacArI vajabhUmiM ca subhabhUmiM ca / paMtaM seja seviMsu AsaNagAiM ceva paMtAI // 81 // 295. lADehiM tassuvasaggA bahave jANavayA lUsiMsu / aha lUhadesie bhatte kukkurA tattha hiMsiMsuNivatiMsu // 82 // 296. appe jaNe NivAreMti luusnne| suNae DasamANe / chucchukAreMtiM Ahetu samaNaM kukkurA dasaMtu tti // 83 // Na bhujjo bahave vajjabhUmi phNruusaasii| laDhei gahAya NAlIyaM samaNA tattha eva viharisu // 84 // 298. evaM pi tattha viharaMtA puTThapuvvA ahesi suNaehiM / saMluMcamANA suNaehiM duccaragANi tattha lADhehiM // 5 // 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patra 308 (kha) AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNa sUtra 288 isakA pUrvApara sambandha jor3akara cUrNikAra ne artha kiyA hai - erisesa sayaNa-AsaNesu vasamANassa'lADhesa te uvasaggA bahave jANavatA Agamma lUsiMsu' - 'lUsa hiMsAyAm' kaTThamuTThippahArAdiehiM umaggehi ya luuseti| ege Ahu - daMtehiM khAyaMte tti|" - arthAt - aise zayanAsanoM meM nivAsa karate hue bhagavAn ko lADhadeza ke gA~voM meM bahuta-se upasarga hue| bahutase usa deza ke loga Ujar3a mArgoM meM Akara bhagavAn ko lakar3I, mukke Adi ke prahAroM se satAte the| lUsa dhAtu hiMsArthaka hai, isalie aisA artha hotA hai| kaI kahate haiM - bhagavAn ko ve dAMtoM se kATa khAte the| - cUrNisammata yaha artha hai| 3. 'lUsaNagA' jaM bhaNitaM hoti ta (bha)kkhaNagA, bhasaMtIti bhasamANA, je vi NAma Na khAyaMti te vi chacchukAreMti aahNsu| AhaMsutti AhaNettA keti coraM cAriyaM ti ca maNNamANA kei padoseNa"- kutte jo lUSaNaka hote haiM ve kATa khAte haiM, jo bhauMkate haiM, ve kATa nahIM khaate| kaI loga kuttoM ko chuchakAra kara pIche lagA dete the| kaI loga rAtri kAla meM bhagavAn ko cora yA guptacara samajha kara pITate the| yaha artha cUrNikAra ne kiyA hai| cUrNikAra ne isakA artha kiyA hai - dukkhaM carijjati duccaragANi gAmAdINi....- jahA~ duHkha se vicaraNa ho sake, unheM duzcaraka grAma Adi kahate haiN| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 293-306 297 299. NihAya DaMDaM pANehiM taM vosaja kAyamaNagAre / aha gAmakaMTae bhagavaM te ahiyAsae abhisameccA // 86 // 300. NAo saMgAmasIse vA pArae tattha se mahavIre / evaM pi tattha lADhehiM aladdhapuvvo vi egadA gAmo // 87 // 301. uvasaMkamaMtamapaDiNNaM gAmaMtiyaM pi apattaM / paDiNikkhamittu lUsiMsu ettAto paraM palehiM tti // 88 // 302. hatapuvvo tattha DaMDeNaM aduvA muTThiNA adu phaleNaM / adu leluNA kavAleNaM haMtA haMtA kaMdisu // 89 // 303. maMsANi' chiNNapuvvAiM uTThabhiyAe egadA kAyaM / / parissahAI luMciMsu aduvA paMsaNA avakarisu // 90 // 304. uccAlaiya 'NihaNiMsuaduvA AsaNAo khliNsu| ... vosaTTakAe paNatAsI dukkhasahe bhagavaM apaDiNNe // 11 // 305. sUro saMgAmasIse vA saMvuDe tattha se mahAvIre / ___paDisevamANo pharusAiM acale bhagavaM rIyitthA // 92 // 306. esa vihI aNukkaMto mAhaNeNa matImatA / bahuso apaDiNNeNaM bhagavayA evaM rIyaMti ||93||tti bemi / ___taio uddesao sammatto // 293. (lADha deza meM vihAra karate samaya) bhagavAn ghAsa-kaMTakAdi kA kaThora sparza, zIta sparza, bhayaMkara garmI kA sparza, DAMsa aura maccharoM kA daMza; ina nAnA prakAra ke duHkhada sparzoM (parISahoM) ko sadA samyak prakAra se sahana karate the // 8 // 1. yahA~ cUrNikAra sammata pAThAntara hai - 'tattha viharato Na laddhapuvyo' - arthAt - vahA~ (lAr3ha deza meM) vihAra karate hue bhagavAn ko pahale-pahala kabhI-kabhI grAma nahIM milatA thA (nivAsa ke lie grAma meM sthAna nahIM milatA thaa)| yahA~ cUrNikAra ne pAThAntara mAnA hai - gAmaNiyaMti apttN|" artha yoM kiyA hai - gAmaNiyaMtiyaM gAmabbhAsaM, te lADhA paDinikkhametu luseNti|" grAma ke antika yAnI nikaTa ve lAr3hanivAsI anAryajana grAma se bAhara nikalate hue bhagavAn para prahAra kara dete the| aduvA muTThiNA Adi padoM kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai-daMDo, muTThI kaMThaM, phalaM.caveDA / arthAt - daNDa aura muSTi kA artha to prasiddha hai| phala se - yAnI capeTA - thappar3a se| isake badale pAThAntara hai - maMsUNi puvvchinnnnaaii| cUrNikAra ne isakA artha kiyA hai - 'annehi puNa maMsUNi chinnapuvvANi, keyi thUmA teNaM urdubhati dhikkAreMti yA' dUsare logoM ne pahale bhagavAn ke zarIra kA mAMsa (yA unakI mUMche) kATa liyA thaa| kaI prazaMsaka una duSToM ko isake lie rokate the, dhikkArate the| 'uccAlaiya' ke badale cUrNikAra ne 'uccAlaitA' pATha mAnA hai - usakA artha hotA hai - Upara uchAla kr....| cUrNikAra ne isake badale 'patisevamANorIyanta' pAThAntara mAnakara artha kiyA hai - 'sahamANe""rIyanta'- arthAt sahana karate hue bhagavAn vicaraNa karate the| 6. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 294. durgama lAr3ha deza ke vajra (vIra) bhUmi aura sumha ( zubhra yA siMha) bhUmi nAmaka pradeza meM bhagavAn ne vicaraNa kiyA thaa| vahA~ unhoMne bahuta hI tuccha (Ubar3a-khAbar3a ) vAsasthAnoM aura kaThina AsanoM kA sevana kiyA thA // 81 // 295. lAr3ha deza ke kSetra meM bhagavAn ne aneka upasarga sahe / vahA~ ke bahuta se anArya loga bhagavAn para DaNDoM Adi se prahAra karate the; (usa deza ke loga hI rUkhe the, ataH ) bhojana bhI prAya: rUkhA sUkhA hI milatA thA / vahA~ ke zikArI kutte una para TUTa par3ate aura kATa khAte the // 82 // 296. kutte kATane lagate yA bhauMkate to bahuta thor3e-se loga una kATate hue kuttoM ko rokate, (adhikAMza loga to isa zramaNa ko kutte kATeM, isa nIyata se kuttoM ko bulAte aura chuchakAra kara unake pIche lagA dete the // 83 // 297. vahA~ aise svabhAva vAle bahuta se loga the, usa janapada meM bhagavAn ne (chaH mAsa taka ) punaH-puna: vicaraNa kiyaa| usa vajra (vIra) bhUmi ke bahuta se loga rUkSabhojI hone ke kAraNa kaThora svabhAva vAle the| usa janapada meM dUsare zramaNa apane (zarIra - pramANa) lAThI aura (zarIra se cAra aMgula lambI ) nAlikA lekara vihAra karate theM // 84 // 298. isa prakAra se vahA~ vicaraNa karane vAle zramaNoM ko bhI pahale kutte ( TAMga Adi se) pakar3a lete, aura idhara-udhara kATa khAte yA noMca ddaalte| sacamuca usa lAr3ha deza meM vicaraNa karanA bahuta hI duSkara thA // 85 // 299. anagAra bhagavAn mahAvIra prANiyoM ke prati mana-vacana-kAyA se hone vAle daNDa kA parityAga aura apane zarIra ke prati mamatva kA vyutsarga karake ( vicaraNa karate the) ataH bhagavAn una grAmyajanoM ke kAMToM ke samAna tIkhe vacanoM ko (nirjarA kA hetu samajhakara sahana) karate the // 86 // 300. hAthI jaise yuddha ke morce para (zastra se viddha hone para bhI pIche nahIM haTatA, vairI ko jItakara ) yuddha kA pAra pA jAtA hai, vaise hI bhagavAn mahAvIra usa lAr3ha deza meM parISaha - senA ko jItakara pAragAmI hue| kabhI-kabhI lAr3ha deza meM unheM (gA~va meM sthAna nahIM milane para ) araNya meM rahanA par3A // 87 // 301. bhagavAn niyata vAsasthAna yA AhAra kI pratijJA nahIM karate the / kintu AvazyakatAvaza nivAsa yA AhAra ke lie ve grAma kI ora jAte the| ve grAma ke nikaTa pahu~cate, na pahu~cate, taba taka to kucha loga usa gA~va se nikalakara bhagavAn ko roka lete, una para prahAra karate aura kahate - "yahA~ se Age kahIM dUra cale jAo" // 88 // 302. usa lAr3ha deza meM (gA~va se bAhara Thahare hue bhagavAn ko) bahuta se loga DaNDe se yA mukke se athavA bhAle Adi zastra se yA phira miTTI ke Dhele yA khappara (ThIkare) se mArate, phira 'mAro-mAro' kahakara hohallA macAte // 89 // 303. una anAryoM ne pahale eka bAra dhyAnastha khar3e bhagavAn ke zarIra ko pakar3akara mAMsa kATa liyA thaa| unheM (pratikUla ) parISahoM se pIr3ita karate the, kabhI-kabhI una para dhUla pheMkate the // 90 // 304. kucha duSTa loga dhyAnastha bhagavAn ko U~cA uThAkara nIce girA dete the, kucha loga Asana se (dhakkA mArakara) dUra dhakela dete the, kintu bhagavAn zarIra kA vyutsarga kie hue parISaha sahana ke lie praNabaddha, kaSTasahiSNuduHkhapratIkAra kI pratijJA se mukta the / ataeva ve ina parISahoM - upasargoM se vicalita nahIM hote the // 91 // 305. jaise kavaca pahanA huA yoddhA yuddha ke morce para zastroM se viddha hone para bhI vicalita nahIM hotA, vaise hI saMvara kA kavaca pahane hue bhagavAn mahAvIra lAr3hAdi deza meM parISaha-senA se pIr3ita hone para bhI kaThoratama kaSToM kA sAmanA karate hue - meruparvata kI taraha dhyAna meM nizcala rahakara mokSapatha meM parAkrama karate the // 92 // 298 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 293-306 299 306. (sthAna aura Asana ke sambandha meM) kisI prakAra kI pratijJA se mukta matimAna, mahAmAhana bhagavAn mahAvIra ne isa (pUrvokta) vidhi kA aneka bAra AcaraNa kiyA; unake dvArA Acarita evaM upadiSTa vidhi kA anya sAdhaka bhI isI prakAra AcaraNa karate haiM // 93 // - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - lAr3hadeza meM vihAra kyoM ? - bhagavAn ne dIkSA lete hI apane zarIra kA vyutsarga kara diyA thaa| isalie ve vyutsarjana kI kasauTI para apane zarIra ko kasane ke lie lAr3ha deza jaise durgama aura duzcara kSetra meM ge| AvazyakacUrNi meM batAyA gayA hai ki bhagavAn yaha cintana karate haiM ki 'abhI mujhe bahuta se karmoM kI nirjarA karanI hai, isalie lAr3ha deza meM jaauuN| vahA~ anArya loga haiM, vahA~ karmanirjarA ke nimitta adhika upalabdha hoNge|' mana meM isa prakAra kA vicAra karake bhagavAn lAr3ha deza ke lie cala par3e aura eka dina lAr3ha deza meM praviSTa ho ge| isIlie yahA~ kahA gayA - 'aha duccaralADhamacArI...' 2 lAr3ha deza kahA~ aura durgama-duzcara kyoM ? - aitihAsika khojoM ke AdhAra para patA calA hai ki vartamAna meM vIrabhUma, siMhabhUma evaM mAnabhUma (dhanabAda Adi) jile tathA pazcima baMgAla ke tamalUka, midanApura, hugalI tathA bardavAna jile kA hissA lAr3ha deza mAnA jAtA thaa| ' lAr3ha deza parvatoM, jhAr3iyoM aura ghane jaMgaloM ke kAraNa bahuta durgama thA, usa pradeza meM ghAsa bahuta hotI thii| cAroM ora parvatoM se ghirA hone ke kAraNa vahA~ sardI aura garmI donoM hI adhika par3atI thii| isake atirikta varSA Rtu meM pAnI adhika hone se vahA~ dala-dala ho jAtA jisase DA~sa, macchara, jalaukA Adi aneka jIva-jantu paidA ho jAte the| inakA bahuta hI upadrava hotA thaa| lAr3ha deza ke vajrabhUmi aura sumhabhUmi nAmaka janapadoM meM nagara bahuta kama the| gA~va meM bastI bhI bahuta kama hotI thii| vahA~ loga anArya (krUra) aura asabhya hote the| sAdhuoM - jisameM bhI nagna sAdhuoM se paricita na hone ke kAraNa ve sAdhu ko dekhate hI usa para TUTa par3ate the| kaI kutUhalavaza aura kucha loga jijJAsAvaza eka sAtha kaI prazna karate the, parantu bhagavAn kI ora se koI uttara nahIM milatA, to ve uttejita hokara yA zaMkAzIla hokara unheM pITane lagate / bhagavAn ko nagna dekhakara kaI bAra to ve gA~va meM praveza nahIM karane dete the| adhikatara sUne gharoM, khaNDaharoM,khule chapparoM yA per3a, vana athavA zmazAna meM hI bhagavAn ko nivAsa milatA thA, jagaha bhI Ubar3a-khAbar3a, khaDDoM aura dhUla se bharI huI milatI; kahIM kASThAsana, phalaka aura paTTe milate, para ve bhI dhUla, miTTI evaM gobara se sane hue hote| lAr3ha deza meM tila nahIM hote the, gAe~ bhI bahuta kama thI; isalie vahA~ ghI-tela sulabha nahIM thA, vahA~ ke loga rUkhA-sUkhA khAte the, isalie ve svabhAva se bhI rUkhe the, bAta-bAta meM uttejita honA, gAlI denA yA jhagar3A karanA, unakA svabhAva thaa| bhagavAn ko bhI prAyaH unase rUkhA-sUkhA AhAra milatA thaa| 3 / 1. 'tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre...etArUvaM abhiggahaM abhigiNhati bArasavAsAiM vosaTTakAe cattadehe je kei uvasaggA samuppajaMti, tNjhaa...ahiyaasissaami|' - AcA0 sUtra 769 2. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 310 (kha) Avazyaka cUrNi pUrva bhAga pR0 290 3. Avazyaka cUrNi pR0 318 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha ___ vahA~ siMha Adi vanya hiMsra pazuoM yA sarpAdi viSaile jantuoM kA upadrava thA yA nahIM, isakA koI ullekha zAstra meM nahIM milatA, lekina vahA~ kuttoM kA bahuta adhika upadrava thaa| vahA~ ke kutte bar3e khUkhAra the| vahA~ ke nivAsI yA usa pradeza meM vicaraNa karane vAle anya tIrthika bhikSu kuttoM se bacAva ke lie lAThI aura DaNDA rakhate the, lekina bhagavAn to parama ahiMsaka the, unake pAsa lAThI thI, na ddnnddaa| isalie kutte niHzaMka hokara una para hamalA kara dete the| kaI anArya loga chU-chU karake kuttoM ko bulAte aura bhagavAn ko kATane ke lie ukasAte the| . niSkarSa yaha hai ki kaThora kSetra, kaThora janasamUha, kaThora aura rUkhA khAna-pAna, kaThora aura rUkSa vyavahAra evaM kaThora evaM Ubar3a-khAbar3a sthAna Adi ke kAraNa lAr3ha deza sAdhuoM ke vicaraNa ke lie duSkara aura durgama thaa| parantu parISahoM aura upasargoM se lohA lene vAle mahAyoddhA bhagavAn mahAvIra ne to usI deza meM apanI sAdhanA kI alakha jagAI; ina saba duSparisthitiyoM meM bhI ve samatA kI agni-parIkSA meM uttIrNa hue| vAstava meM, karmakSaya ke jisa uddezya se bhagavAn usa deza meM gae the, usameM unheM pUrI saphalatA milii| isIlie zAstrakAra kahate haiM - "nAgo saMgAmasIse vA pArae tattha se mhaaviire|" jaise saMgrAma ke morce para khar3A hAthI bhAloM Adi se bIMdhe jAne para bhI pIche nahIM haTatA, vaha yuddha meM vijayI banakara pAra pA letA hai, vaise hI bhagavAn mahAvIra parISaha-upasargoM kI senA kA sAmanA karane meM ar3e rahe aura pAra pAkara hI pAragAmI hue| 'maMsANi chiNNapuvvAiM....' - isa paMkti kA artha vRttikAra karate haiM - eka bAra pahale bhagavAn ke zarIra ko pakar3akara unakA mAMsa kATa liyA thaa| parantu cUrNikAra isakI vyAkhyA yoM karate haiM - 'dUsare logoM ne pahale bhagavAn ke zarIra kA mAMsa (yA unakI mUMche) kATa liyA, kintu kaI sajjana (bhagavAn ke prazaMsaka) isake lie una duSToM ko rokate-dhikkArate the|3| // tRtIya uddezaka samApta // 1. (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 310-311 (kha) AyAro (muni nathamala jI) pR0 347 ke AdhAra para AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 311 (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 311 (kha) AcArAMga cUrNi-mUlapATha TippaNa sU0 303 kA dekheM 2. 3. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana acikitsA - aparikarma 1. uttho uddesao caturtha uddezaka [ bhagavAn mahAvIra kA ugra tapazcaraNa ] 307. bhagavAn rogoM se AkrAnta na hone para bhI avamaudarya (alpAhAra) tapa karate the / ve roga se spRSTa hoM yA aspRSTa, cikitsA meM ruci nahIM rakhate the // 94 // 2. 1 307. omodariyaM ' cAeti apuTThe vi bhagavaM rogehiM / puTTe vase apuTThe vA No se sAtijjato teicchaM // 94 // 308. saMsohaNaM ca vamaNaM ca gAyabbhaMgaNaM siNANaM ca / 2 308. ve zarIra ko AtmA se anya jAnakara virecana, vamana, tailamardana, snAna aura mardana (pagacaMpI) Adi parikarma nahIM karate the, tathA dantaprakSAlana bhI nahIM karate the // 95 // 309. mahAmAhana bhagavAn zabda Adi indriya-viSayoM se virata hokara vicaraNa karate the| ve bahuta burA nahIM bolate the| kabhI-kabhI bhagavAn zizira Rtu meM chAyA meM sthira hokara dhyAna karate the // 96 // 3. 4. saMbAhaNaM na se kappe daMtapakkhAlaNaM pariNNAe // 95 // 309. virate ya gAmadhammehiM rIyati mAhaNe abahuvAdI / sisiraMmi egadA bhagavaM chAyAe jhAti AsI ya // 96 // vivecana - UnodarI tapa kA sahaja abhyAsa - bhojana sAmane Ane para mana ko rokanA bahuta kaThina kArya hai / sAdhAraNatayA manuSya tabhI alpAhAra karatA hai, jaba vaha roga se ghira jAtA hai, anyathA svAdiSTa manojJa bhojana svAda vaza vaha adhika hI khAtA hai / parantu bhagavAn ko vAtAdijanita koI roga nahIM thA, unakA svAsthya hara dRSTi se uttama va nIroga thaa| svAdiSTa bhojana bhI unheM prApta ho sakatA thA, kintu sAdhanA kI dRSTi se kisI prakAra kA svAda lie binA ve alpAhAra karate the / 5 5. 301 cUrNikAra ne 'omoyariyaM cAeti' pAThAntara mAnakara artha kiyA hai- "cAeti ahiyAseti / " - avamaudarya ko sahate the yA avamaudarya kA abhyAsa thA / - - isa paMkti kA artha cUrNikAra ne kiyA hai- "vAtAtiehiM rogehiM apuTTho vi omodariyaM kRtavAM / " arthAt - vAtAdijanya rogoM se aspRSTa hote hue bhI bhagavAn UnodarI tapa karate the / 'pariNNA' kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM- "pariNNAte jANittu Na kareti / " cUrNikAra ne isake badale 'chAvIe jhAti AsItA, ' pAThAntara mAnakara artha kiyA hai - chAyAe Na AtavaM gacchati tattheva jhAti yAsitti atikkaMtakAle / " - bhagavAn chAyA se dhUpa meM nahIM jAte the, vahIM dhyAna karate the, kAla vyatIta ho jAne para phira ve jAte the / AcA0 zIlA0 TIkA patra 312 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha cikitsA meM aruci - roga do prakAra ke hote haiM - vAtAdi ke kSubdha hone se utpanna tathA Agantuka / sAdhAraNa manuSyoM kI taraha bhagavAn ke zarIra meM vAtAdi se utpanna khAMsI, damA, peTa-darda Adi koI dehaja roga nahIM hote, zastraprahArAdi se janita Agantuka roga ho sakate haiM, parantu ve donoM hI prakAra ke rogoM kI cikitsA ke prati udAsIna the| anArya deza meM kuttoM ke kATane, manuSyoM ke dvArA pITane Adi se Agantuka rogoM ke zamana ke lie bhI ve dravyauSadhi kA upayoga nahIM karanA cAhate the|' ___ hA~, asAtAvedanIya Adi karmoM ke udaya se niSpanna bhAva-rogoM kI cikitsA meM unakA dRr3ha vizvAsa thaa| zarIra-parikarma se virata - dIkSA lete hI bhagavAn ne zarIra ke vyutsarga kA saMkalpa kara liyA thA, tadanusAra ve zarIra kI sevA-zuzrUSA, maMDana, vibhUSA, sAja-sajjA, sAra-saMbhAla Adi se mukta rahate the, ve AtmA ke lie samarpita ho gae the, isalie zarIra ko eka taraha se vismRta karake sAdhanA meM lIna rahate the| yahI kAraNa hai ki vamana, virecana, mardana Adi se ve bilakula udAsIna the, zabdAdi viSayoM se bhI ve virakta rahate the, mana, vacana, kAyA kI pravRttiyA~ bhI ve ati alpa karate the| tapa evaM AhAracaryA 310. AyAvai 3 ya gimhANaM acchati ukkuDae abhitAve / adu jAvaittha .lUheNaM oyaNa-maMthu-kummAseNaM // 97 // 311. etANi tiNNi paDiseve aTTha mAse a jAvae bhagavaM / / apiittha egadA bhagavaM addhamAsaM aduvA mAsaM pi // 98 // 312. avi sAhie duve mAse chappi mAse aduvA apivitthA / rAovarAtaM apaDiNNe aNNagilAyamegatA 5 bhuMje // 99 // 313. chaTeNa egayA bhuMje aduvA aTThamaNa dasameNa / duvAlasameNa egadA bhuMje pehamANe samAhiM apaDiNNe // 100 // AcA0 zIlA0 TIkA patra 312 AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 312-313 cUrNikAra ne isake badale - 'AyAvayati gimhAsu ukkuDuyAsaNeNa abhimuhavAte' - uNhe rukkhe ya vaayte|" arthAt-grISmaRtu meM ukaDU Asana se baiThakara bhagavAn garma lU yA rUkhI jaisI bhI havA hotI, usake abhimukha hokara AtApanA lete the| isake badale 'apivittha','pivattha', 'appa viharittha', 'apavittA','api viharitthA' Adi pAThAntara milate haiN| inakA artha kramazaH yoM hai - nahIM piyA, piyA, alpa vihAra kiyA, alpAhArI rahe, binA piye vihAra kiyaa| isake badale 'aNNa (NNaM) gilAgame', 'aNNegilAName','annailAyame', 'agna ilAta', 'egatA bhuMje', 'annagilAyaM' Adi pAThAntara milate haiN| cUrNikAra ne "anna ilAta egatA bhuMje" pAThAntara mAnakara artha kiyA hai - 'annameva gilANaM annagilANaM dosINaM' - arthAt jo anna hI glAna - sattvahIna, bAsI aura nIrasa ho gayA hai, usa kaI rAtriyoM ke anna ko 'annaglAna' kahate haiN| usI kA kabhI-kabhI bhagavAn sevana karate the| vRttikAra ne 'annagilAya' pATha mAnakara artha kiyA hai - paryuSitam - vAsI ann| 'pehamANe samAhiM' kA artha cUrNikAra karate haiM - samAdhimiti tavasamAdhI, NevvANasamAdhI, taM pehmaanne|' samAdhi kA artha hai - tapaH samAdhi yA nirvANa samAdhi, usakA paryAlocana karate hue| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 310-319 303 314. NaccANa se mahAvIre No vi ya pAvagaM sayamakAsI / . aNNehiM vi Na kAritthA kIraMtaM piNANujANitthA // 101 // 315. gAmaM pavissa Nagara vA ghAsamese 2 kaDaM paraTThAe / suvisuddhamesiyA 3 bhagavaM AyatajogatAe sevisthA // 102 // 316. adu vAyasA digiMchattA je aNNe rasesiNo sattA / ghAsesaNAe ciTuMte sayayaM 5 Nivatite ya pehAe // 103 // 317. adu mAhaNaM va samaNaM vA gAmapiMDolagaM ca atihiM vA / sovAga mUsiyAri vA kukkuraM vA vi vihitaM purato // 104 // 318. vitticchedaM vajeMto tesa'ppaMttiyaM pariharaMto / maMdaM parakkame bhagavaM ahiMsamANo ghAsamesitthA // 105 // 319. avi sUiyaM va sukkaM vA -- sIyapiMDaM purANakummAsaM / adu bakkasaM pulAgaM vA laddhe piMDe aladdhae davie // 106 // 310. bhagavAn grISma Rtu meM AtApanA lete the| ukaDU Asana se sUrya ke tApa ke sAmane mukha karake baiThate the| aura ve prAyaH rUkhe AhAra ko do - kodrava va bera Adi kA cUrNa, tathA ur3ada Adi se zarIra-nirvAha karate the // 97 // 311. bhagavAn ne ina tInoM kA sevana karake ATha mAsa taka jIvana yApana kiyaa| kabhI-kabhI bhagavAn ne ardha mAsa (pakSa) yA mAsa bhara taka pAnI nahIM piyA // 98 // 312. unhoMne kabhI-kabhI do mahIne se adhika tathA chaha mahIne taka bhI pAnI nahIM piyaa| ve rAtabhara jAgRta rahate, kintu mana meM nIMda lene kA saMkalpa nahIM hotA thaa| kabhI-kabhI ve bAsI (rasa-avikRta) bhojana bhI karate the // 99 // 1. isake badale cUrNi meM pAThAntara hai - 'aeNehiM Na kAritthA, kIramANaM pi nANumotitthA', arthAt - dUsaroM se pApa nahIM karAte the, pApa karate hue yA karane vAle kA anumodana nahIM karate the| isake badale pAThAntara hai - 'ghAsamese karaM paravAe, "ghAsamAtaM kaDaM paraTTAe' (cUrNi) cUrNikAra sammata pAThAntara kA artha - "ghAsamAhAraM ada bhakkhaNe"- arthAt - bhagavAn dUsaroM (gRhasthoM) ke lie banAe hue AhAra kA sevana karate the| cUrNi meM pAThAntara hai - 'suvisuddhaM esiyA bhagavaM AyatajogatA gavesitthA' - bhagavAn AhAra kI suvizuddha eSaNA karate the, tathA AyatayogatA kI anveSaNA karate the| 'vigiMchattA' kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM - digiMchA chuhA tAe attA tisiyA vaa| arthAt digiMchA kSudhA kA nAma hai, usase Artta - pIr3ita athavA tRSita - pyaase| 'samayaM Nivatite' ke badale pAThAntara hai - 'saMthare (De) Nivatite' artha cUrNikAra ne kiyA hai - saMthaDA- satataM saMNivatiyA -nirantara baiThe dekhakara / isake badale 'vA vidvitaM' pAThAntara svIkAra karake cUrNikAra ne artha kiyA hai - vidvitaM upvissttmityrthH| arthAt - baiThe hue| 7. isake badale 'tessa'pattiyaM','tesi apattiyaM' pAThAntara milate haiN| 8. cUrNikAra isake badale 'avi sUcitaM vA sukkaM vA...' pAThAntara mAnakara artha karate haiM - "sUcitaM NAma kusaNitaM" - arthAt - sUcitaM kA artha hai - dahI ke sAtha bhAta milAkara karabA banAyA huaa| vRttikAra zIlAMkAcArya 'sUiyaM' pATha mAnakara artha karate haiM - sUiyaM ti dadhyAdinA bhktmaardiikRtmpi|" arthAt dahI Adi se bhAta ko gIlA karake bhii...| | m Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 313. ve kabhI bele (do dina ke upavAsa) ke anantara, kabhI tele (aTThama), kabhI caule (dazama) aura kabhI paMcaule (dvAdaza) ke anantara bhojana (pAraNA) karate the| bhojana ke prati pratijJA rahita (Agraha-mukta) hokara ve (tapa) samAdhi kA prekSaNa (paryAlocana) karate the // 100 // . 314. ve bhagavAn mahAvIra (AhAra ke doSoM ko) jAnakara svayaM pApa (Arambha-samAraMbha) nahIM karate the, dUsaroM se bhI pApa nahIM karavAte the aura na pApa karane vAloM kA anumodana karate the // 101 // 315. bhagavAn grAma yA nagara meM praveza karake dUsare (gRhasthoM) ke lie bane hue bhojana kI eSaNA karate the| suvizuddha AhAra grahaNa karake bhagavAn Ayatayoga (saMyata-vidhi) se usakA sevana karate the // 102 // 316-317-318. bhikSATana ke samaya, rAste meM kSudhA se pIr3ita kauoM tathA pAnI pIne ke lie Atura anya prANiyoM ko lagAtAra baiThe hue dekhakara athavA brAhmaNa, zramaNa, gA~va ke bhikhArI yA atithi, cANDAla, billI yA kutte ko Age mArga meM baiThA dekhakara unakI AjIvikA viccheda na ho, tathA unake mana meM aprati (dveSa) yA apratIti (bhaya) utpanna na ho, ise dhyAna meM rakhakara bhagavAn dhIre-dhIre calate the kisI ko jarA-sA bhI trAsa na ho, isalie hiMsA na karate hue AhAra kI gaveSaNA karate the // 103-104-105 // 319. bhojana vyaMjanasahita ho yA vyaMjanarahita sUkhA ho, athavA ThaMDA-bAsI ho, yA purAnA (kaI dinoM kA pakAyA huA) ur3ada ho, purAne dhAna kA odana ho yA purAnA sattu ho, yA jau se banA huA AhAra ho, paryApta evaM acche AhAra ke milane yA na milane para ina saba sthitiyoM meM saMyamaniSTha bhagavAn rAga-dveSa nahIM karate the // 106 // dhyAna-sAdhanA 320. avi jhAti se mahAvIre AsaNatthe akukkue jhANaM / udddduuN| ahe ya tiriyaM ca pehamANe samAhimapaDiNNe // 107 // 321. akasAyI vigatagehI ya sadda-rUvesu'mucchite 2 jhAtI / chaumatthe ' vipparakkamamANe Na pamAyaM saI pi kuvvitthA // 108 // 322. sayameva abhisamAgamma AyatajogamAyasohIe / abhiNibuDe amAille AvakahaM bhagavaM samitAsI // 109 // 323. esa vihI aNukkato mAhaNeNa matImatA / bahuso apaDiNNeNaM bhagavayA, evaM rIyaMti ||110||tti bemi| // cauttho uddesao sammatto // 1. 'uI ahe ya tiriyaM ca' ke Age cUrNikAra ne 'loe jhAyatI (pehamANe) pAThAntara mAnA hai| artha hotA hai - Urdhvaloka, adholoka aura tiryakloka kA (prekSaNa karate hue) dhyAna karate the| 2. isakA artha cUrNikAra yoM karate haiM - 'saddAdiehiM ya amucchito jhAtI jhAyati - arthAt - zabdAdi viSayoM meM amUrchita anAsakta hokara bhagavAn dhyAna karate the| cUrNikAra ne isake badale 'chaumatthe vipparakkammA Na pamAyaM...' pAThAntara mAnya karake vyAkhyA kI hai - "chaumatthakAle viharaMteNa bhagavatA jayaMteNa ghaTateNa parakaMteNa Na kayAi pamAto kyto| avisaddA Navari ekkasiM ekkaM aMtomuhattaM atttthiygaame|" chadmasthakAla meM yatanApUrvaka vihAra karate hue yA anya saMyama sambandhI kriyAoM meM kabhI pramAda nahIM kiyA thaa| api zabda se eka dina eka antamuhUrta taka asthikagrAma meM (nidrA) pramAda kiyA thaa| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : caturtha uddezaka: sUtra 320-323 305 320. bhagavAn mahAvIra ukaDU Adi yathocita AsanoM meM sthita aura sthira citta hokara dhyAna karate the / U~ce, nIce aura tirache loka meM sthita jIvAdi padArthoM ke dravya-paryAya - nityAnityatva ko dhyAna kA viSaya banAte the / ve asambaddha bAtoM ke saMkalpa se dUra rahakara Atma-samAdhi meM hI kendrita rahate the // 107 // 321. bhagavAn krodhAdi kaSAyoM ko zAnta karake, Asakti ko tyAga kara, zabda aura rUpa ke prati amUcchita rahakara dhyAna karate the / chadmastha (jJAnAvaraNIyAdi ghAtikarma catuSTayayukta) avasthA meM sadanuSThAna meM parAkrama karate hue unhoMne eka bAra bhI pramAda nahIM kiyA // 108 // 322. Atma-zuddhi ke dvArA bhagavAn ne svayameva Ayatayoga ( mana-vacana kAyA kI saMyata pravRtti) ko prApta kara liyA aura unake kaSAya upazAnta ho gye| unhoMne jIvana paryanta mAyA se rahita tathA samiti - gupti se yukta hokara sAdhanA kI // 109 // 323. kisI pratijJA (Agrahabuddhi yA saMkalpa) se rahita jJAnI mahAmAhana bhagavAn ne aneka bAra isa (pUrvokta) vidhi kA AcaraNa kiyA thA, unake dvArA Acarita evaM upadiSTa vidhi kA anya sAdhaka bhI apane Atma-vikAsa ke lie isI prakAra AcaraNa karate haiM // 110 // - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana - bhagavAn kI tapa sAdhanA - bhagavAn kI tapa:sAdhanA AhAra- pAnI para svaicchika niyantraNa ko lekara batAI gayI hai| isa prakAra kI bAhya tapa:sAdhanA ke varNana ko dekhakara kucha loga kaha baiThate haiM ki bhagavAn ne zarIra ko jAna-bUjhakara kaSTa dene ke lie yaha saba kiyA thA, parantu isa caryA ke sAtha-sAtha unakI satata jAgRta, yatanA aura dhyAna - nimagnatA kA varNana par3hane se yaha bhrama dUra ho jAtA hai| bhagavAn kA zarIra dharmayAtrA meM bAdhaka nahIM thA, phira ve use kaSTa dete hI kyoM ? bhagavAn AtmA meM itane tallIna ho gaye the ki zarIra kI bAhya apekSAoM kI pUrti kA prazna gauNa ho gayA thaa| zArIrika kaSToM kI anubhUti use adhika hotI hai, jisakI cetanA kA stara nimna ho; bhagavAn kI cetanA kA stara ucca thA / bhagavAn kI tapa:sAdhanA ke sAtha jAgRti ke do paMkha lage hue (1) samAdhi-prekSA aura (2) apratijJA / arthAt ve cAhe jitanA kaThora tapa karate, lekina sAtha meM apanI samAdhi kA satata prekSaNa karate rahate aura vaha kisI prakAra ke pUrvAgraha yA haThAgraha saMkalpa se yukta nahIM thaa| 1 -- Ayatayoga - kA artha vRttikAra ne mana-vacana-kAyA kA saMyata yoga ( pravRtti) kiyA hai| parantu Ayatayoga ko tanmayatAyoga kahanA adhika upayukta hogA / bhagavAn jisa kisI bhI kriyA ko karate, usameM tanmaya ho jAte the / yaha yoga atIta kI smRti aura bhaviSya kI kalpanA se bacakara kevala vartamAna meM rahane kI kriyA meM pUrNatayA tanmaya hone kI prakriyA hai / ve calane, khAne-pIne, uThane-baiThane, sone-jAgane ke samaya sadaiva satata isa Ayatayoga kA Azraya lete the / ve calate samaya kevala calate the / ve calate samaya na to idhara-udhara jhA~kate, na bAteM yA svAdhyAya karate, aura na hI cintana karate / yahI bAta khAte samaya thI, ve kevala khAte the, na to svAda kI ora dhyAna dete, na cintana, na bAtacIta / vartamAna kriyA ke prati ve sarvAtmanA samarpita the / isIlie ve Atma-vibhora ho jAte , jisameM unheM bhUkha 1 pyAsa, , sardI-garmI Adi kI koI anubhUti nahIM hotI thI / unhoMne cetanA kI samagra dhArA AtmA kI ora pravAhita kara AcArAMga vRtti mUlapATha, patra 312 ke AdhAra para 1. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha dI thii| unakA mana, buddhi, indriya-viSaya, adhyavasAya aura bhAvanA; ye saba eka hI dizA meM gatimAna ho gaye the| ____ apane zarIra-nirvAha kI na to ve cintA karate the, na hI ve AhAra-prApti ke viSaya meM kisI prakAra kA aisA saMkalpa hI karate the ki "aisA sarasa svAdiSTa AhAra milegA, tabhI lU~gA, anyathA nhiiN|" AhAra-pAnI prApta karane ke lie kisI bhI prakAra kA pApa-doSa hone denA, unheM jarA bhI abhISTa nahIM thaa| apane lie AhAra kI gaveSaNA meM jAte samaya rAste meM kisI bhI prANI ke AhAra meM antarAya na lage, kisI kA bhI vRtticcheda na ho, kisI ko bhI apratIti (bhaya) yA aprIti (dveSa) utpanna na ho, isa bAta.kI pUrI sAvadhAnI rakhate the|' 'aNNagilAyaM' - zabda kA artha vRttikAra ne paryuSita - bAsI bhojana kiyA hai| bhagavata sUtra kI TIkA meM 'annaglAyaka' zabda kI vyAkhyA kI gaI hai - jo anna ke binA glAna ho jAtA hai, vaha annaglAyaka kahalAtA hai| kSudhAtura hone ke kAraNa vaha prAtaH hote hI jaisA bhI, jo kucha bAsI, ThaMDA bhojana milatA hai, use khA letA hai| yadyapi bhagavAn kSudhAtura sthiti meM nahIM hote the, kintu dhyAna Adi meM vighna na Aye tathA samabhAva sAdhanA kI dRSTi se samaya para jaisA bhI bAsI-ThaNDA bhojana mila jAtA, binA svAda lie usakA sevana kara lete the| 'sUiyaM' - Adi zabdoM kA artha - 'sUiyaM' ke do artha haiM - dahI Adi se gIle kie hue bhAta athavA dahI ke sAtha bhAta milAkara karabA banAyA huaa|sukkN = sUkhA, sIyaM piMDaM = ThaNDA bhojana, purANa kummAsaM = bahuta dinoM se sijoyA huA ur3ada, bukkasaM = purAne dhAna kA cAvala, purAnA sattu piNDa, athavA bahuta dinoM kA par3A huA gorasa, yA gehU~ kA mAMDA, pulAgaM = jau kA dliyaa| .. aisA rUkhA-sUkhA jaisA bhI bhojana prApta hotA, vaha paryApta aura acchA na milatA to bhI bhagavAn rAga-dveSa rahita hokara usakA sevana karate the, yadi vaha nirdoSa hotaa| bhagavAn kI dhyAna-parAyaNatA - bhagavAn zarIra kI AvazyakatAe~ hotI to unheM sahajabhAva se pUrNa kara lete aura zIghra hI dhyAna-sAdhanA meM saMlagna ho jaate| ve goduha, vIrAsana, utkaTa Adi AsanoM meM sthita hokara mukha ko TeDhA yA bhIMcakara vikata kie binA dhyAna karate the| unake dhyAna ke Alambana makhyatayA Urdhvaloka. adholoka aura madhyaloka meM sthita jIva-ajIva Adi padArtha hote the| isa paMkti kI mukhyatayA pA~ca vyAkhyAe~ phalita hotI haiM - Urdhvaloka = AkAzadarzana, adholoka = bhUgarbhadarzana aura madhyaloka = tirygbhittidrshn| ina tInoM lokoM meM 1. AcArAMga vRtti mUlapATha patrAMka 313 ke AdhAra para (ka) bhagavatI sUtra vRtti patra 705 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa sUtra 312 (ka) AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 313 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa sUtra 319 (ka) AcA0zIlA0 TIkA patrAMka 315 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa sUtra 320 dekhie Avazyaka cUrNi pR0 324 meM trilokadhyAna kA svarUpa- 'u9 aheyaM tiriyaM ca, savvaloe jhAyati smit| uDDaloe je ahe vi tirie vi, jehiM vA kammAdANehiM uDe gamati, evaM ahe tiriyaM c|ahe saMsAra saMsAraheuM ca kammavivAgaMca jjhAyati,taM mokkhaM mokkhaheuM mokkhasahaM ca jjhAyati, peccamANo AyamAhiM parasamamAhiM ca ahavA naannaadismaahiN|' Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 320-323 307 vidyamAna tattvoM kA bhagavAn dhyAna karate the| lokacintana kramazaH cintana-utsAha, cintana-parAkrama aura cintana-ceSTA kA Alambana hotA hai| (2) dIrghadarzI sAdhaka Urdhvagati, adhogati aura tiryag (madhya) gati ke hetu banane vAle bhAvoM ko tInoM lokoM ke darzana se jAna letA hai| (3) A~khoM ko animeSa visphArita karake Urdhva, adho aura madhya loka ke bindu para sthira (trATaka) karane se tInoM lokoM ko jAnA jA sakatA hai| (4) loka kA Urdhva, adho aura madhyabhAga viSaya-vAsanA meM Asakta hokara zoka se pIr3ita hai, isa prakAra dIrghadarzI triloka-darzana karatA hai| (5) loka kA eka artha hai - bhogya vastu yA vissy| zarIra bhogyavastu hai, usake tIna bhAga karake trilokadarzana karane se citta kAmavAsanA se mukta hotA hai| nAbhi se nIce - adhobhAga, nAbhi se Upara - UrdhvabhAga aura nAbhisthAna - tirygbhaag|' bhagavAn akaSAyI, anAsakta, zabda aura rUpa Adi meM amUchita evaM AtmasamAdhi (tapaHsamAdhi yA nirvANasamAdhi) meM sthita hokara dhyAna karate the| ve dhyAna ke lie samaya, sthAna yA vAtAvaraNa kA Agraha nahIM rakhate the| Na pamAyaM saiM vi kuvvitthA - chadmastha avasthA taba taka kahalAtI hai, jaba taka jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtikarma sarvathA kSINa na hoN| pramAda ke pA~ca bheda mukhya haiM - madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikthaa| isa paMkti kA artha vRttikAra karate haiM - bhagavAn ne kaSAyAdi pramAdoM kA sevana nahIM kiyaa| cUrNikAra ne artha kiyA hai - bhagavAn ne chadmastha dazA meM asthika grAma meM eka bAra antarmuhUrta ko chor3akara nidrA pramAda kA sevana nahIM kiyaa| isa paMkti kA tAtparya yaha hai ki bhagavAn apanI sAdhanA meM sarvatra pratipala apramatta rahate the| // caturtha uddezaka samApta // ||ohaannsuyN samattaM / navamamadhyayanaM samAptam // ||aacaaraaNg sUtra-prathama zrutaskaMdha samApta // 1. AyAro (muni nathamala jI) pR0 113 ke AdhAra para (ka) AcA0 zIlA0 TIkA patrAMka 315 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa sU0 321 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |pariziSTa . 'jAva' zabda saMketita sUtra sUcanA viziSTa zabdasUcI gAthAoM kI anukramaNikA vivecana meM prayukta sandarbha-grantha Page #356 -------------------------------------------------------------------------- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1 ["jAva"zabda saMketika sUtrasUcanA prAcInakAla meM Agama tathA zruta jJAna prAyaH kaNThastha rakhA jAtA thaa| smRti-daurbalya ke kAraNa Agama jJAna lupta hotA dekhakara vIranirvANa saMvat 900 ke lagabhaga Agama likhane kI paripATI prArarambha huii| lipi-sugamatA kI dRSTi se sUtroM meM bahuta-se samAna pada jo bAra-bAra Ate the, unheM saMketa dvArA saMkSipta kara diyA gayA thaa| isase pATha likhane meM bahuta-sI punarAvRttiyoM se bacA jAtA thaa| isa prakAra saMkSipta saMketa AgamoM meM prAyaH tIna prakAra ke milate haiM - 1. vaNNao - varNaka; (amuka ke anusAra isakA varNana samajheM) bhagavatI, jJAtA, upAsakadazA Adi aMga va upAMga Adi AgamoM meM isa saMketa kA kAphI prayoga huA hai| uvavAI sUtra meM bahuta-se varNanaka haiM, jinakA saMketa anya sUtroM meM milatA hai| 2. jAva - (yAvat) eka pada se dUsare pada ke bIca ke do; tIna, cAra Adi aneka pada bAra-bAra na duharAkara 'jAva' zabda dvArA sUcita karane kI paripATI AcArAMga Adi sUtroM meM milatI hai| jaise - sUtra 224 meM pUrNa pATha hai - 'appaMDe appApaNe,appabIe, appaharie, appose, appodae, apputtiMga-paNaga-daga-maTTiya-makkaDA-saMtANae' Age jahA~ isI bhAva ko spaSTa karanA hai vahA~ sUtra 228 tathA 412, 455, 570 Adi meM 'appaMDe jAva' ke dvArA saMkSipta kara saMketa mAtra kara diyA gayA hai| isI prakAra 'jAva' pada se anyatra bhI samajhanA caahie| hamane prAyaH TippaNI meM 'jAva' pada se abhISTa sUtra kI saMkhyA sUcita karane kA dhyAna rakhA hai| kahIM vistRta pATha kA bodha bhI 'jAva' se kiyA gayA hai| jaise sUtra 217 meM 'ahesaNijjAI vatthAI jAejjA jAva' yahA~ para sUtra 214 ke 'ahesaNijjAiMvatthAI jAejjA, ahApariggahiyAI vatthAI dhArejjA, No dhoejjA, No raejjA, No dhota-rattAI vatthAI dhArejA, apaliuMcamANe gAmaMtaresu omcelie|' isa samagra pATha kA 'jAva' pada dvArA bodha karAyA hai| isa prakAra aneka sthAnoM para svayaM samajha lenA caahie| jAva-kahIM para bhinna padoM kA va kahIM vibhinna kriyAoM kA sUcaka hai, jaise sUtra 205 meM 'parakkameja jAva' sUtra 204 ke anusAra 'parakkameja vA, ciDejA vA, NisIeja vA, tuyaTeja vA' cAra kriyAoM kA bodhaka hai| 3.aMka-saMketa-saMkSiptIkaraNa kI yaha bhI eka zailI hai| jahA~ do, tIna, cAra yA adhika samAna padoM kA bodha karAnA ho, vahA~ aMka 2, 3, 4, 6 Adi aMkoM dvArA saMketa kiyA gayA hai| jaise (ka) sUtra 324 meM - se bhikkhU vA bhikkhuNI vA (kha) sUtra 199 - asaNaM vA, pANaM vA,khAima vA sAimaM vA aadi| 'se bhikkhU vA 2' saMkSipta kara diyA gayA hai| isI prakAra asaNaM vA 4,jAva' yA 'asaNeNa vA 4' saMkSipta karake Age ke sUtroM meM saMketa mAtra kiye gaye haiN| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) punarAvRtti - kahIM-kahIM '2' kA cihna dvirukti kA sUcaka bhI huA hai-jaise sUtra 360 meM pagijhiya 2 'uhisiya' 2 / isakA saMketa hai - pagijjhiya, pagijhiya, uddisiya udisiya / anyatra bhI yathocita smjheN| 0 kriyA pada se Age '2' kA cihna kahIM kriyA ke parivartana kA bhI sUcanA karatA hai, jaise sUtra 357 meM - 'egaMtamavakkamejA 2' yahA~ ergatamavakkamejA, egaMtamavakkamettA' pUrva kriyA kA sUcaka hai| isI prakAra anyatra bhii| kriyA pada ke Age'3' kA cihna tInoM kAla ke kriyApada ke pATha kA sUcana karatA hai, jaise sUtra 362 meM ruciMsu vA' 3 yaha saMketa - 'ruciMsu vA rucaMti vA rudhissaMti vA' isa-kAlika kriyApada kA sUcaka hai, aisA anyatra bhI hai| mUla pATha meM dhyAna pUrvaka ye saMketa rakhe gae haiM, phira bhI vijJa pAThaka sva-vivekabuddhi se tathA yogya zuddha anveSaNa karake par3heMge-vinamra nivedana hai| -sampAdaka] jAva-pada grAhya pATha samagra pATha yukta mUla sUtra-saMkhyA 224 saMkSipta saMketita sUtra 228 227 207, 208, 218, 223, 227 221, 227 228 199 224 221 appaMDe jAva asaNeNa vA 4 asaNaM vA 4 AgamamANe jAva gAmaM vA jAva dhArejA jAva parakkameja vA jAva pANAI 4 vatthAI jAejA jAva vatthaM vA 4 samAraMbha jAva 214 205 204 205 204 217 205, 207, 208 214 199 205 204 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda aMguli aMju aMDaya aMta aMtara aMtaraddhAe aMtarAiya aMtiya aMto aMdha aMdhatta akamma akammA akaraNijja akasAyI akAma akAla kukku akutobhaya akkaMdakArI agaMtha agaNi agaNikamma agaNikAya agaNisattha viziSTa zabda-sUcI [yahA~ viziSTa zabda-sUcI meM prAyaH ve saMjJAe~ tathA vizeSa zabda lie gae haiM jinake AdhAra para pAThaka saralatApUrvaka mUla viSaya kI AdhArabhUta anveSaNA kara skeN| isa sUcI meM kriyA-padoM ko prAya: chor3a diyA gayA hai| -sampAdaka ] zabda agaraha agAra (gAra) sUtra 15 107, 108, 140, 170, 260 49 111, 123 65, 288 234 183 2, 190, 231 92, 147, 148, 233 15, 180 76 71, 110 175 62, 160 321 158 63, 72 320 22, 129 182 209 37 36, 39 211, 212 34, 35 agArattha agilANa agutta agga aggaha acala acAi acArI aciTTha acitta acittamaMta acira acetaNa aceta acelae accA acceti acchati pariziSTa : 2 acchAyaNa acchi acche ajANato sUtra 242 41, 79, 82, 161 260 219 41 115 124 197, 242, 305 181 294 135 249 154 248 243 184, 187, 214, 217, 221, 225, 226 257 52, 140, 224, 228, 264 65, 101,176 310 . 63 15, 273 15 162 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda 41,70, 100, 172, 191 102 200 152 104 136, 137 134 197 197, 223 164, 205, 212 236, 241 45, 153 142, 202 143 ajiNa . 52 aNANA ajja 112, 121 aNAMtiyamANa ajjaviya 196 aNAdie ajAvetavva 132, 136, 137, 138, 170 aNAraMbhajIvI ajjhattha 57, 155, 233 aNAraddha ajjhappasaMvuDe 165 aNAriyavayaNa ajjhovavaNNa 62, 182, 190 aNAsava ajhaMjha 158 aNAsAdae ajhosayaMta 190 aNAsAdamANa aTTa 10,93, 134, 151, 180, 193 aNAsevaNAe aTTha (artha) 52, 68, 79, 82, 119, 124, aNAhAra 147, 204,205, 253 aNitiya aTTha (aSTa) 311 aNidANa aTThama .313 aNiyaTTagAmi aTThAlobhI 63,72 aNisaTTha aTThi 52 aNihi aTThimiMjA 52 aNagAra 12, 14, 19, 23, 25, 26, 34, aNukkaMta __36, 40, 42, 44,50,52, 57,59,71, aNugiddha 88,89, 94, 156, 184, 257, 275, 299 aNugghAtaNa aNaTTha 52, 147 aNuciNNa aNaNNa aNudisA aNaNNadaMsI 101 aNupariyaTTa aNaNNaparama 123 ___ aNupassI aNaNNArAma aNupuvva aNattapaNNa 178 aNadhiyAsemANa 183 aNupuvvaso aNabhikkaMta 68, 144 aNuvaTThia aNamamANa 194 aNuvayamANa aNAuTTi .270 aNuvarata aNAgamaNadhammi 185 aNuvasu aNu 204 141, 158, 197 154 276, 292, 306, 323 273 104 119 163, 224, 228 1, 2,6 77, 80, 91, 105, 151 76, 113, 124 181, 183, 189, 190, 206, 224, 228, 229 101 179 132 191, 192, 200 132, 141 183 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [ viziSTa zabdasUcI ] zabda aNuvahaa aNuvi aNuvIya aNuvI aNuvehamANa aNusaMcarati aNusaMvayeNa aNusoyati aNegA aNegacitta agarUva alisa aNomadaMsI aNovahaa aNohaMtara aNNa (anya ) aNNagilAya (annaglAna) aNNata (ya) ra aNNattha aNNamaNNavitigichA aNNahA aNNANa aNNesi aNNesi aNNesiMti aNNe (nne) sI ataha atArisa sUtra 132 140 26 196, 197 169 2, 6 170 82 26 118 6, 12, 14, 23, 25, 34, 36, 42, 44, 50, 52, 57, 59, 76, 178, 283, 285 177, 206, 229, 245, 269 119 132 79 2, 13 ityAdi 312 96, 184, 187, 225, 226, 253 157 122 89, 159, 176 151 268 56, 62 158 104, 152, 160 184, 191 182 zabda atiacca atidukkha ativAtasota ativijja ativelaM atihi (thi) atIraMgama atattAe (AtmatA ) attasamAhita attANaM (AtmAnam) akkhU (kkhu) adhuva adhe. (adhaH) anirae anatarI adattahAra 79, 82 adavite 194 adiNNAdANa 26 adinna 200 addhapaDivaNNa 275 addhamAsa 311 adhammaTThI 192 adhi (hi) yAma 99, 153, 186, 187, 196, 206, 211, 215, 225, 226, 236, 238, 241, 246, 250, 286, 291, 293, 299 153, 200 191, 291, 320 200 apajjavasita apaDiNNa 315 apatta apariggahA sUtra 262 290 269 112, 115, 142 236 73, 317 79 181 141 22, 32, 126, 197 174, 263, 270, 271 1, 2 200 88, 210, 273, 276, 281, 287, 291, 292, 301, 304, 306, 312, 313, 320, 323 301 70 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 zabda apariggahamANa apariggahAvaMtI aparijANato apariNivvANa apariNA apariNNAta (ya) apariNNAyakamme aparimANA aparissavA aparihINa apaliuMcamANa apAraMgama apAta apiittha apavitthA apuTTha (aspRSTa) appa (alpa) appagaM appaNo (AtmanaH) appatidvA appattiya appapuNNa appamatta appamAda appalIyamANa sUtra appAhAra 209 157 149 49, 139 93 16, 29, 38, 46, 53, 60, 149 6 183 134 38 214 79 162 311 312 206, 307 64, 79, 82, 154, 224, 228, 235, 274, 296 249 87, 93, 114, 234 176 318 . 261 33, 108, 109, 129, 133, 156, 280 85 184 appANa 62, 89, 92, 123, 141, 160, 164, 167, 169, 170, 215, 222, 246, 281 231 zabda appiyabadhA appege apposa abala abahimaNa abahissa abahuvAdI abujjhamANa abodhI (hI) e abhAikkhati abbhAikkhejjA abbhe abbhaMgaNa abhayaM abhikaMkha abhiNikkhaMta abhiNigijjha abhivviTTa abhiNivvuDa abhivvuiDacce abhiNNAya abhitAva abhipattha ajjha abhijAta abhisaMbuddha abhibhUta abhisaMvuDa abhisamaNNAgata abhisamAgamma AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha sUtra 78 . 15, 52 224 180, 218 172 197 286, 309 77 13, 24, 35, 43, 51, 58 22, 32 22, 32 15 308 40 219, 227 181 126 181 322 224, 228 184, 264, 266 310 170 256 181 181 181 181 107, 187, 214, 217, 219, 222, 223, 226 322 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [ viziSTa zabdasUcI] zabda sUtra zabda . sUtra 194 193 144 abhisameccA 22, 129, 134, 187, 195, 214, 217, 219, 222, 223, 226, 299 abhiseya 181 abhihaDa 204, 218 abhoccA 264 amamAyamANa 88, 210 amarAyai 93 amAilla 322 amAyaM amucchie(te) 253, 321 amuNI 106 ayaM .. 240, 247, 248, 288 arati 69, 98, 107, 124, 189; 286 arata 119, 160 arahaMta 132 arUvI 176 64, 66, 67,81,85, 94, 114, 180, 215, 218 aladdhae 319 alAbha alobha 71 aloga 127 allINagutta 124, 173 akkaMkhati (khaMti) 56,71, 78, 129, 175 avakkamejjA (mettA) 224, 228 124, 158, 240 avijA(yA)Nao 49, 144, 148, 149, 154 avijjA avitiNNa avimaNa 98, 143 aviyata 162 avirata avihiMsa avihiMsamANa 152 avvAhita 287 avvocchiNNabaMdhaNe asaI 75, 180 asaMjogaraesu 132 asaMdINa 189, 197 asaMbhavaMta 190 asaNa 199, 204, 205, 207, 208, 218, 223, 227, 273 asatta 153 asattha 32,109, 129 - asamaMjasa 179 asamaNuNNa 199, 207 asamaNNAgae asamAraMbhamANa 16, 21,38,46,53,60 asamitadukkhe 80, 105 asamiyaM (yA) 169 asaraNa asaraNAe 263, 272 * asAya 139 asAsata 45, 153 asAdhu 200 asiddhi 200 asita 167 asIla assAtaM .49 ahaM (adhaH) 41, 103, 136, 137, 203 ahaM (aham) 1, 2, 4,94, 194, 204, 211, 222, 224, 225, 227, 228, 288 194 alaM 150 avara - 191 151 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 zabda ahAo ahAtiritta ahAkaDa hAi ahA tahA ahApariggahita ahAparijuNNa ahAyata ahAsacca ahAsuta ahiMsamANa ahita (ya) ahirImaNA ahuNA ahe (adha:) ahecara abhAga asaNijja aho ya rAo (rAto) ya ahovavAtie aho vihAra Adi (ti) Au (AyuH) AukAya Aukhema AuTTe (Avarteta) AuTTe (AvRttaH) AuTTika Auso AusaM sUtra 2 227 271 219 146, 183 214, 221, 227 214, 217, 221 244 zabda AusaMta Akevaliya AgaMtAra Agati Agama Aga'mamANa AgamettA Agamma Agara 134 254 318 13, 24, 35, 43, 51, 56, 58, 106 184 254 174 237 91 214, 217, 221, 227 63, 72, 133 41 65 120, 148, 159, 200 64 265 234 Atura 69 Atovarata 215 AdANa 163 AdAya 204 1 AgAsagAmi AghAti AghAya (ta) ADhAyamANa ANaMda ANakkhessAmi ANavejjA ANA ANakhI AgAma ANupuvva Atatara AtavaM (AtmavAn) atItaTTha AdesAe AmagaMdha AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha sUtra 204, 211, 218 183 279 123, 175 173, 195 180, 214, 217, 219, 221, 223, 226, 227 149, 164, 205, 212 256 224 180 134, 177 199, 262 199, 207, 208 124 219 149, 164, 205, 212 22, 127, 129, 134, 145, 172, 185, 190 141, 158 215, 219, 224, 228 224 247 107 224 10, 49, 108, 180, 183 146 86, 184, 187 79, 127, 184 87 88 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [ viziSTa zabdasUcI ] zabda AyaTTha Ayatacakkhu Ayatajoga AyatajogatA AyataNa AyattA AyAe AyANa AyAva (AjAnohi) AyANasota AyANaha AyANijja AyANIya AyAra AyAragoyara AyAvaiya AyAvejjA AyA (to) vAdo AyukAla Arambha Arambhaja ArambhajIvI ArambhaTThI ArambhamANa Arambhasatta Arata Arabhe ArAma ArAmAgAra Ariya sUtra 68 91 322 315 84 179 130, 224, 228 128, 130 181 144, 269 202, 208 79, 143, 185 14, 25, 36, 44, 52, 59, 95 62 191,200, 206 310 212 3, 171 239, 253 16, 29, 38, 46, 47, 53, 60 62, 145, 166, 198, 230 108, 140 113, 150 192, 200 62 62 77 104, 160 164, 173 279 14, 88, 89, 137, 138, 152 zabda Ariya AriyadaMsI AriyapaNa ArusiyA Alupaha AluM AloejjA AvaMtI AvakahaM AvakahAe AvajjaMti AvaTTa AvaDiya Avase Avasaha AvAtae AvIlae AvesaNa AsaMsAe Asajja AsaNa AsaNagAI AsaNattha Asama Asava AsavasakkI AsaM AsINa AsupaNNa AsevittA 319 sUtra 157, 189, 202, 209 88 88 256 206 63, 72 218. 136, 147, 150, 152, 154, 157 322 255 37, 60 41, 80, 105, 151, 174 107 161 41 204, 205 92 143 278 73 114, 258 277, 304 294 220 224, 228 134, 238 151 83 245 201 119 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda sUtra 180 Ahacca Aha1 211 60,87, 206 83, 204, 205, 218 219, 227, 288 219, 227 89, 164, 210, 224, 228, 231 212 19 AhaDa AhAra AhAraga AhAremANa uccAvaca ujjAlittae ujjalettA ujjukaDa uThAe uTThAya uTThiesu uTThita uTThitavAda uTThabhiyAe uDDa 223 io 281, 282 224, 228, 254 132, 196 152, 169, 197 151 303 1, 2, 41, 91, 103, 136 137, 164, 174, 203, 320 237 251 iNaM 162 248, 288 iMdiya 242, 245 iccatthaM 14, 25,36,44,52,59,63 icchApaNIta 134 icchAlobha 78,83, 93, 134 ittiriya 224 itthiyAo 77 itthI 164, 176, 259, 270, 284 2,6,65,93 itarAitarehiM 186 irita 148 228 1,14,26,44,52,64, 151 ihaloiya 285 ihalogavedaNavejjAvaDiya IsiM 281 ukkasissAmi 187 ukkase ukkakuDue uggaha ucacAgoe uccAlaiya uccAlayitaM 125 uDDa (cara) uNNatamANa uttama uttara uttaravAda uttAsayittA uttiMga udaya 185 224 23, 24, 25,30,31, 180,224 iriyA udayacara 180 15 163 udara udari udAsINa udAhaDa udAhu (udAha) udAhu (=kadAcit) 179 191 202 85, 153 246 152 uddavae 15 Udaveta(ya)vva uddesa uppehAe 132, 136, 137, 138, 170 80,105 274 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI] 321 113 263 63 zabda sUtra ubbAhijjamANa 164 ubbhame 247 ubbhiya ummaca ummugga 121, 178 ura 15 urAla uvakaraNa uvadhI 131, 146 uvamA 176 uvarata 40, 106, 107, 109, 117, 128, 130, 132, 145, 146, 166, 185 / / uvalabbha 190 uvavAia 1,2,49 uvavAya 119, 180, 209 uvasaMkamata 301 uvasaMta 116, 164, 191 uvasaMtarae 166 uyasaMtI uvasagga . 224, 228, 250, 283, 284, 295 uvasama 143, 183, 190, 196 uvahata 77 uvAtikamma 202 uvAdItasesa 67 uvAdIyamANa 62 uvAdhi 110 uveti / 77,79, 82, 96, 148 uveha 140 uvehamANa 108, 146, 149, 160,169 uvehAe 123, 154, 169 zabda usiNa 107 usiya 189 uru ekayara 96 ega 1, 2, 12, 14, 25, 34, 36, 37, 42, 44, 50, 52, 57, 59, 60, 64, 67,70, 75, 77, 82, 87, 124, 127, 129, 135, 141, 149, 151, 154, 159, 162, 167, 172, 178, 183, 184, 186, 190, 191, 194, 200, 209, 214, 215, 222, 261 egacara 287 egacariyA 151, 186 egaNAme 129 egatara 184, 187, 225, 226 egatA egatiya 163, 196, 277, 284 egattigata 264 egappamuha 160 eyasADa 217, 221 egANiya egAyataNa 153 56 eNaM 140 ettha 16, 26, 28, 29, 38, 40, 41, 46, 53, 60, 63,70,72,74, 77,89, 106, 117,136, 137,148,149, 150, 152, 156, 169, 174, 184, 185, 200, 224, 228, 288 ettha 62, 102, 124, 243 edhA 290 eya 108, 133, 187 312 97 222 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda 165 kappa kamma 177 87 eyA(tA)NupassI 76, 124 eyA(tA)vaMti 5, 8, 176 elikkhae 297 elisa 177, 206, 229, 245, 269 evaM 227, 228, 247, 267, 276, 292, 298, 300, 306, 323 276, 292, 306, 323 esaNA 133, 186, 316 oghaM(haM)tara 99, 161 obujjhamANa omacela(lie) 214 omadaMbhI. 119 momANa 272 omodariya 164, 307 omoyariyA 184 oyaNa 310 osa 224 oha 71, 182 kaMkhA 166 kaMcaNaM 85, 123, 160, 180 kaMDuyae 273 89, 183, 199, 204 kakkhaDa 176 kajja 73,74 37, 141 kaDa 93,315 kaDAsaNa * 89 kaDi 15 kaDibaMdhaNa 225 kaDuya 176 kaNNa katakiriya kato 133 308 kabbaDa 224 62,79, 82, 95, 101, 109, 111, 116, 117, 119, 122, 135, 140, 142, 148, 150, 153, 160, 163, 202, 209, 268 kammakara kamvakarI kammakoviya 151 kammamUla 111 kammasamAraMbha 5,8,9, 12, 14, 18, 23, 25, 34, 36, 39, 42, 44,52,57, 59, 203 kammasarIra kammasarIraga kammAvaha 270 kammAvAdI kammuNA 110, 145, 267, 271 kammovasaMtI kayabara kayavikkaya . 99 97 kaMbala 1.3 3 3 3 3 4 3 3 // kayAi 123 kaTTha 164 178 200 kalaha kaluNa kallANa kavAla kasAitthA kasAya (rasa) kasAya (krodhAdi) 302 287 176 224, 228, 231 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [ viziSTa zabdasUcI ] zabda kasehi kahA kahaM kahakahe kahiMci kAU kANatta kANiyaM kAma kAmakAmI kAmakkaMta kAmasamazuNNa kAya kAyara kAyasaMphAsa kAraNa kAla kAlakaMkhI kAlaggahIta kAlaNNa kAlapariyAya kAlAkAlasamuTThAyI kaTThAI kAlovaNIta kAsaMkasa kAhie kiMci kiccA kiTTe sUtra 141 263 167 224, 228 204, 205 176 76 179 70, 71, 90, 109, 113, 147, 180, 183, 190, 251 90 198 80, 105 163, 198, 203, 211, 212, 224, 228, 243, 249, 256, 299, 303 193 163 122, 191 78, 88, 166, 210 116 134 88, 210 215, 219, 224, 228 63, 72 88, 210 198 93 165 234, 271 224, 228, 231 196 zabda kiDDA kiNaMta kiNAvae kiNeM kinha kiriyA kiriyAvAdI kisaMti kivaNabala kisa kiha kIya kIraMta kIramANa kuMTa kuMDala kukura kucara kujjhe kuta kuNita kumma kummAsa kula kuvha kuvvitthA kusagga kusala kusIla kUrakamma 323 sUtra 64. 88 88 88 176 269 3 180, 186 73 188 182 204 314 219, 227 76 77 295, 296, 317 284 75 133 169 178 310, 319 178, 179, 181, 186 117 321 148 74, 85, 89, 101, 104 140, 159, 162, 172 183 79, 82, 135, 148 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda keAvaMtI sUtra 136, 147, 150, 152, 154, 157 179 gaMDI gaMtha 118 260 .222 gaDhiya keyaNa keyi koi koDhI kodhAdimANaM kolAvAsa koviya koha(dha) kohadaMsI. khaMdha 14, 25, 36,44,52,59, 121, 198, 206, 239 107, 176, 285 14, 25, 36, 44,52,59, 63, 79, 82, 91, 144, 198, 263 123, 169, 175 108, 113, 130, 148, 159 130 218 179 120 245 151 128, 142, 151, 198 130 15 68,69,152 88, 210 206 215, 219, 224, 228 gati gabbha gabbhadaMsI gamaNa garua gala gahAya gAta(ya) . gAma 176 khaNa khaNayaNNa khaNaha khama khalaiMsu khAima 191, 204, 205, 207, 208, 218, 223, 227 297 211, 247, 273, 308 196, 202, 224, 228, 265 279, 390, 315 . 196, 214 301 164, 211, 309 317 284 162,164 284 khisae khippa khujjatta khujjita khuDDaya kheDa khetaNNa (khettaNNa) gAmaMtara gAmaMtiya gAmadhamma gAmapiMDolaga gAmarakkha gAmANugAma gAmiya gAyabbhaMgaNa gAra (gRha) gAhAvati gAhiya 234 76 179 123 224 32, 69, 104, 132 176, 209, 210 77 88, 109 234 308 giddha khetta kheyaNNa khema gaMDa 41, 161 204, 205, 211, 218 176 113, 149, 190 214, 217, 221, 310 204, 205 231 gimha giriguhaMsi gilAejjA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [viziSTa zabdasUcI] 325 zabda zabda gilANa gilAti gilAsiNI sUtra 219 100 179 giha gihatara 196 196, 218 gIta gIvA 262 119, 180, 209 45, 153 78, 119 277 257 291,307 107 135 63,72, 178 162 154, 266 45 guNa cayaNa cayovacaiya cara cariyA cAI cAeti cAgI ciTuM citta cittaNivAtI cittamaMta cittamaMtaya cirarAi cirarAtosiya cuta guNaTThI 33, 41, 63, 163 63 41, 161 166 201, 206 guNAsAta (ya) gutta guttI guppha guru 187 gehi - 147 184, 321 gotAvAdI ceccA 189 1, 159 185 224, 228 204 gomaya 37 ghANa ce(ci)ccANa cetesi corabala chaumattha ghAtamANa 73 321 chaMda ghAsa ghAsesaNAe ghora cauttha 64,68 192, 200 315, 318 316 145, 192 213 79 176 164 '282 chaMdovaNIta(ya) chajjIvaNikAya 83, 152 62, 182 62 103, 104, 111, 159 chaNa cauppaya caurasa 312 cae chappi chAyA chiNakahaMkaha chiNNapuvva chucchukAreMti cheya jaMghA 309 224, 228 303 cakkamiyA cakkhu cakkhubhItasahiyA cakkhupaNNANa cattAri 296 149 64 256 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra 180 jAma 182 jiNa 15 jameyaM 130 jaggAvatIya 281 jaNa 71, 78, 83, 164, 193, 196, 287, 296, 297 jaNaga jaNavaya 118, 196 jaNavayaMtara 196 133 jamma jammadaMsI jamhA 98 jarAuya 49 jarAmacca 108 jarehi 141 jassa 227, 228, 270 jahA 141, 254 jahAtahA 133, 180 19, 178 jahettha 74, 89, 157, 159 229 jAo 277 jAgaraverovarata jANayA (jAnatA) 201 jANavaya 295 jANu jAti(i) 45, 112, 133, 134 177, 191, 256 jAtI-maraNa 77,78,176 jAtIimaraNamoyaNAe 7,13, 24, 35,43, 51,58 jAta 178, 179 zabda sUtra jAtAmAtAe 123 202 jAva 69, 198, 199, 205, 217, 221 jAvaittha 310 jAvajjIva 250 168 jibbhA jIva 26, 49, 62, 132, 136, 139, 196, 197, 203, 204, 205 jIvaNikAya. - 62 jIviThaM jIviu(tu)kAma 77,78 jIvita(ya) 7, 13, 24, 35, 43, 51, 58, 66,77, 78, 90, 99, 127, 129, 147, 191, 232 jIhapaNNANA 68 juimassa '209 juddhArihaM 159 junnAI 141 jUrati 260 joga 228, 269 joNi 267 joNIo 6,76 jahA vi jAI 107 jovvaNa 65 jhaMjhA jhANa jhAtI jhimiya ThANa ThAvae 127 320 280, 321 179 79,164, 238,244, 247, 248 249 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[ viziSTa zabdasUcI] 327 zabda sUtra zabda sUtra 28, 97 139 115, 145 140, 177 133 224 104 113, 134 233 195 173 15 NikaraNAe Nikaya NikkammadaMsI Ni(ni) kkhittadaMDa Nikkhive Nigama NiggaMtha Nicaya NijarApehI NiTThiyaTTha NiTThiyaTThI NiDAla NidANato NidAya Niddesa NidaM Niddha NidhAya NippIlAe pibbalAsae Niyaga(ya) Niyama NiyAga Ni(ni)raya 178 Naraga Thita 33, 169 Thiyappa 197 DaMDa 299, 302 DasaMtu 296 DasamANa . 296 NaMdi 99, 114, 119 Na(na)gara 196,224,279,315 NagaraMtara NagiNa 185 NaTTa 262 NaDa 151 NamamANa 191, 194 Nara 108, 140, 162, 177, 191, 198 84, 130 Na(na)ha(nakha) 15,52 NAo (nAgaH) 300 NANa 146, 177, 182, 191 NANabbhaTTa 191 NANavaM 107 NANI 119, 123, 134, 135, 269 NAtaM 1,2,14,25,36,44,52,59 NAtabala 73 NAMtasuta 263 87, 133, 193 15 NAma 170, 182, 192 NAya(nyAya) 101 NAyaputta 240, 263 NAlIyaM 297 NAsa (nAsA) Nitie 132 158 173 281 176 299 163 164 64,66,67,81 77 NAti NAbhi 14, 25, 36, 44,52, 59, 120, 130, 200 88 172 NirAmagaMdha NirAlaMbaNatAe NiruvaTThANA Nirodha NivAya NivvANa 172 247 289 196 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 zabda NivviMda NivviNNacArI NivvuDa Nivveya NissAra Nissesa Nihe NIyAgoya NIla NIsaMka Ne tta ttapaNANa hAruNI sa taMsi taMsippege taka takkiya hai taccaM taNa taNaphAsa taNisavesa tatiyaM tattha tattha tathAgata taddiTThIe prakAre tama tammuttI tarae sUtra 99, 109 160 143 133 119 215, 219, 224, 228 80, 89, 105, 133 75 176 168 27, 52, 136, 182 144 68 52 176 254, 255, 289, 291 289 186 206 133 .37, 224, 228, 235 187, 225, 226, 293 162, 172 216 49, 135. 123 162, 172 162, 172 144, 180 162, 172 182 zabda tava tave (vo) tavassI tasa tasakAya tasajIva tasatta tassa tasaNI tANAe tArisaya tAlu titikkhaM titta tidhA * tirikkha 84 tiriccha 92 tiriya 41, 11, 103, 130, 136, 137, 174, 203, 258, 274, 320 tiriyadaMsI tividha tIta tIra tuccha tucchaya tujjha tubbhe maMsi tuTTejja tulA AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha sUtra 81, 180, 204 77, 187, 214, 217, 219, 222, 223, 226 215 49 50, 51, 52, 54, 55, 265 267 267 228, 234, 255, 283, 295 162, 172 64, 66, 67, 81 158 15 253 176 240 130 79, 82 123 79 102 100 155 137 170 204, 205 148 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa: 2[viziSTa zabdasUcI] zabda zabda 313 206 tusiNIe teiccha teukAya teuphAsa thaMDila . thaNa thAvara thAvaratta thI 52 sUtra 288 94, 307 265 187, 225, 226, 293 235, 241 15 267 267 dasama dahaha dADhA dAyAda dAruNa 79,82 145 dAsa 87 84 154 diTTha thova daMDa 197 33,73,74, 132, 140, 164, 209, 261 262 daMDajuddha daMDabhI 203 daMDasamAdANa daMta (danta) daMtapakkhAleNa daMta (dAnta) daMsaNa . dasaNalUsiNo daMsamasaga daMsamasagaphAsa dakkhiNa 73 15,52 308 120, 193 128, 130, 162, 172, 264 dAsI dAha 79,82 dAhiNa 1,146, 196, 223 33, 133, 136 diTThapaha diTThabhaya 116 diTThimaM diyA 189, 190 diyApota 189 divvamAyA 252 disA 1, 2, 6, 49, 103, 136, 137, 203 dINa 193 dIva. 189, 197 176 dIharAya dIhalogasattha dukaDa 200 dukkha 49, 68,79, 80, 82, 84, 96, 101, 105, 107, 126, 129, 130, 139, 140, 142, 148, 152, 180 dukkhapaDikUla 78 dukkhadaMsI 130 dukkhapar3ighAtahetuM(Da) 7, 13, 24, 35, 43, 51, 58 dukkhamattAe dIha 156 32 187, 225, daga 224, 228 78, 184 daDha dama dayA daviya 196, 210 56, 127, 143, 187, 194, 239, 291, 319 127 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskantha zabda sUtra zabda sUtra ____304 do 80, 105 56 dukkhasaha dukkhI duguMchaNA duguMchamANa duccara duccaraga dujAta dujjhosaya duNNikkhaMta duttitikkha duTTi 294 298 162 157 191 dhammi dhAtI 262 137 dhIra dupayaM duppaDibUhaga 90 dhuNe dupparakaMta dubbhi 162 186, 285 176 111, 123, 216 doNamuha. 224, 228 dosa 130, 136, 137, 138, 151 dosadaMsI 130 dhamma 35, 85, 153, 230, 240, 248, 288 dhammavaM 107 dhammavidU 107, 140 185 87 dhiti 117 65, 83, 115, 133, 186, 196, 206, 229 99, 141, 161 dhuva 199, 200 dhuvacAriNo - 78 dhuvavaNNa dhUtavAda 181 dhUtA . 63, 87 dhotaratta 214 niruddhAya 142 nisiddhA 130 nUma 252 paMDita(ya) 68,75, 92, 94, 141, 157, 158, 189, 195, 209, 234 99, 141, 294 paMtha paMthapehI 274 paMsu pakkhAlaNa '308 pakkhiNo 283 184 "251 137 143 90,162 dubbhigaMdha dummaya duraNucara duratikkama durahiyAsae dullabha dutvasu duvviNNAya dussaMbodha dussuya dUijjamANa 183 159 100 137 10 137 162 199 147, 148 devabala 73 303 dehaMtara dehabheda 210, 238, 249 92 250 pagaMthaM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI] zabda sUtra zabda pagaMthe 116 171 142 171 132 206 278 pagaDa pagappa 219 pagabbhati 160 pagAmAe 281 paggIhatataraga 239 paggahe 248 pacaha paccatthima 1,2 paccAsI 92 pacchaNNa 178 pacchA 64,66,67,81, 141, 153, 164 pacchANivAtI 158 pajjavajAta 109 pajjAlittae 211 paTTaNa paDikUla paDiggaha 89, 183, 199, 204 paDighAta 7,13, 24,35,43,51,58 paDicchAdaNa 225 paDiNNatta 219 paMDipuNNa. 166 paDibujjha 252 paDibuddhajIvI 170 paDibUhaNatA paDibhANI paDiyAra 240 paDileha 76, 112, 266 paDilehAe / 71, 92, 97, 111, 122, 149, 164, 175, 205, 206, 212 paDivaNNa 19, 134, 139, 214, 221, 275 224 79 paDivatamANa 193 paDisaMkhAe paDisaMjalejjAsi paDisehito 86 paDINa 146, 196 paDucca paDuppaNNa paNaga 224, 228, 265 paNata(ya) 21, 184 paNatAsI 304 paNiyasAlA paNIta 134 puNanna 148 paNNa 250 paNNANa 62, 64, 68, 101, 160, 190, 215 paNNANamaMta 145, 166, 177, 190 pata(ya)Nue 188, 224, 228, 231 patelasa 280 patta (patra) patta (prApta) 134 patteya . 49, 68,82, 139, 152, 160 patthae pada(ya) 103, 134,176 padiso 149 padesie 189 pabuddha 166 pabhiti 56,112 padhUtapariNNANa . pabhaMguNo. 210 pabhaMgura 180 37 232 274 184 pabhu 164 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda sUtra 164 108 149 182 para para? parama pamatta 33,041, 63, 66, 129, 133, 134, 156, 161 pamAda 33, 76, 85, 151 pamAdae 65, 152 pasAde 123 pamAya 321 pamAyI pamokkha 104, 155 payA 119, 151, 160 2,79, 82, 129, 197, 199 207, 208, 212, 218, 272 parakamaMta 182, 187, 226 ___315 112, 115, 253 paramacakkhU 155 paramadaMsI 116 paramadAsa 164 paraloiya 285 paravAgaraNa 2, 172, 205 parikilaMta 344 parigilAyamANa 210 pariggaha pariggahAvaMtI 154, 157 parijuNNa 10, 187, 217, 221 pariNijamANa 149 pariNivvANa pariNNa 176 pariNNA 7, 13, 24, 35, 43, 51, 58, 97, 101, 103, 140, 188, 219 308 pariNNAcArI 103 pariNNANa pariNNAta(ya) (parijJAta) 9, 16, 18, 29, 30, 38,39,46,48,53,55, 60,61, 62,93, 149, 270 pariNNAya(ta)kamme 9, 18, 31, 39, 48, 55, 61, 62 pariNNAvivega paridevamANa parinivvuDa 197 paripaccamANa 150 paripAga 180 parimaMDala 176 pariyaTTaNa 63 pariyAya 152, 171, 185, 215, 219, 224 118 parisita . 184, 187, 213, 216, 220, 225 parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe 7, 13, 24, 35, 43,51,58, 127 parivvae 88, 108, 116, 124, 156, 173, 184, 186, 197 parissavA 134 parissaha 303 parihAyamANa parIvevamANa 211 parIsaha 183, 249, 250 parIsahapabhaMguNo parIsaho (hu) vasagga 224, 228 pareNa paraM 120 paraM 301 parivAya 88 64 49 210 pariNNAe Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[ viziSTa zabdasUcI] zabda sUtra zabda pAraMgama pAraga pAragAmI pAva 151 pAvakkama 230 71 112, 115, 165, 202 62, 95, 109, 116,117, 119, 122, 142, 150, 153, 160, 202, 209 271, 314 73 194, 200 140 palAlapuMja 278 palAsa 178 paliucchaNNa palichiNNa 144 palibAhira 162 palimokkha 151 paliya 140, 184, 191 paliyaMtakara 128, 130 paliyaTThANa 278 pavaMca 127 pavA 278 pavAda(ya) 172 pavIlae 143 pavesiyA 259 pAINa 41, 146, 196 pAuDa 70,83 pADiyaka 203 pANa 199, 204, 205, 207, 208, 218, 223, 231, 237, 238, 283, 299 pANajAtI 256 pANi 125 pAtae 218 pAtarAsAe pAvaga pAvamokkha pAvaya pAvAdiya pAvAduya pAsa (pArzva) pAsa (pAza) pAsaga pAsaNie 139 15 113 80, 105, 128, 130, 131, 146 165 pAsaha 149, 153, 178, 194, 210 145, 161, 166, 174, 198 pAsahA pAse 120 319 52 274 piMDa piccha piTThao piTTi pitA pitta pAtuM pAda 52 piya pAdapuMchaNa pAduresae pAmicca pAya (pAtra) 89, 183, 199; 204 245 204 213, 216, 220, 272 70,79 239, 253, 255, 300 piyajIvI piyAuya pihitaccA pIDasappi pAra pArae puccha Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha 92 zabda pUti pUyaNa pege peccabala 7,13, 24, 35,43,51,58,127 178,193 103 puTTapuvvA peccA puTThavaM zabda sUtra puTTha (spRSTa) 37, 60, 70, 127,, 152, 153, 186, 191, 196, 206, 215, 218, 236, 241, 260,307 puTTha (pRSTa) 260 298 236 puTThA 191, 206 12, 13, 14, 17, 18, 37 265 puDho 10, 11, 12, 23, 26, 27, 34, 42, 49, 50,57, 77,87, 92, 96, 129, 134, 136, 142, 152, 267 puDho puDho 134 puNo puNo 41, 63,70,72, 133, . 134, 148, 149, 191 puNNa 102 63,78 puDhavi puDhavI putta HEREEEEEEEEEEEEEEEE purato 317 130 pejadaMsI 130 153 pesala 197 pehAe (prekSate) 274 pehAe (prekSya) 93, 174, 205, 316 potayA porisi 258 pharisa 60, 262 pharusa 190, 191, 305 pharusAsI 297 phala 302 phalagAva(ya)taTThI 198, 224, 228 pharusiya 170, 190 phAsa 6,64, 68,76,91, 107, 135, 142, 149, 152, 153, 164, 176, 179, 180, 184-187, 196, 206, 211, 225, 226, 246, 286, 293 phAse 142 baMdha 145 baMdhaNa baMdhapamokkha 104, 155 baMbhacera 143, 155, 183, 190 baMbhavaM 107 bakkasa bajjhato 159 - puratthima 1,2 319 purisa 6,90,93,102, 118, 125, 126, 127, 143, 155, 176, 284 145 pulAga puvva 33, 124, 139, 146, 153, 158, 164, 183, 187, 218, 248 puvvavAsa 187 puvvasaMjoga 143, 183 puvvAvararAya 158 puvvaTThAI 158 puvviM 64, 66, 67,81 purANa 144 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa 335 zabda sUtra zabda baddha bala bhagavatA. bhagavato bhajjA 219, 221-223, 226, 227 14, 25, 36, 44, 52, 59 bahiM 63 91,103, 104, 230 73 233, 282 76 56, 121, 125, 133, 140, 156 129 bhaTTa bhatta 191 G bhamuha bahiratta bahiyA bahuNAme bahutara bahumAyI bahuso bAla 259 bhaya 73, 129 bhAga 93 276, 292, 306, 323 77,79, 80, 82, 94, 105, 114, 144-148, 150, 159, 180, 191, 192, 267, 268 169 88,210 149, 191 bhikkhu bhAyA bhAvaNNa 88,210 bhikkhAyariyA 218 88, 162, 187-189, 196-197, 204-206, 210-213, 205-209, 220-225, 227, 228 bhikkhuNI 223 bAlabhAva bAlaNNa bAlayA bAhA 188 bhitti 258 251 bAhiM bhidura bAhiraga bhIta bAhu . biiya bIya buia 92 ..145 15, 275 119, 149, 191, 220 224-228, 265 162, 274 145, 180, 206 bhIma bhujo bhujo bhujo __ bhUta * * * bhaMjaga bhagiNI bhagavaM 178 bheura bheuradhamma bheda 258 258, 283, 285 187, 226, 297 162 49, 76, 112, 132, 136-139, 196, 197, 204, 205 137, 139 228 85, 153 183, 198 224, 228 186, 224, 228 - 82 166 * bhedura 254, 257, 268, 271, 281, 282, 291, 292, 299, 304-307, 309, 310, 311, 315, 318, 322 / 132 1,7, 13, 24, 35, 43, 51, 58, 89, 187-189, 201, 214-217, bhagavaMta bhagavatA bherava bhogAmeva bhoma * Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda sUtra zabda sUtra bhoyaNa 196 179 maue mae maMtA 63, 67,79,82,87 176 157 108 204, 205, 211 maddaviya madhumehaNiM mama mamAita mamAiyamati mamAyamANa maraNa 97 97 matha 310 maMda maMsa maMsasoNita maMsU 318 52 143, 188, 237 303 224 74,89,143, 152,153, 177 91, 113, 145 108 makkaDa magga macciya 77,88, 183 7, 13, 24, 35, 43,51,58,77, 78,85, 108, 116, 148, 176, 180, 232, 245 187, 225, 226 172, 175, 202, 209 184 120 . 63, 123, 162 49, 85, 189, 154, 180 maccu 134 masaga mahaM (mahAna) mahaM (mama) mahaMtaM mahatA mahabbhaya mahAjANa mahAmuNI mahAmoha mahAvIra maccumuha majjejjA majjha (madhya) 1 145 166 181, 184, 197 233 85 majjhattha majjhima maTTiya 178, 187, 19:, 266, 277, 300, 305, 314,320 ___21 209 224 224 98, 143, 164, 172 77 114 133, 136 mahAvIhiM mahAsaDDI mahura 176 mahesiNo mahovakaraNa 166 maDaMba maNa maNikuMDala maNNiti mata matimaM matimaMta matI matImatA mattA (matvA) matA (mAtrA) 97 mA mANa mANadaMsI 229 176 276, 292, 306, 323 40 82, 127 79, 82 92, 151, 162, 172, 182 120, 128, 130, 198 130 713 64, 67, 77, 82, 87, 101, 120, 123, 134, 151, 152, 162, mANaNa mANava mANava Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI]. 337 zabda sUtra muNi 140 134 130 zabda sUtra mANava 177, 180, 185 mANAvAdI 75 mANussa 236 mAtaNNa 88, 273 mAtA 63, 193 mAtA (mAtrA) 89, 123 mAmae 165 mAmagaM 185, 200 mAyadaMsI mAyA 128, 130, 151, 198 mAyI 93, 108 mAra 14, 25, 36, 44, 52,59,84, 127, 130, 147 mAradaMsI 130 marAbhisaMkI 108 mArue 289 mAsa 256, 257, 311, 312 mAhaNa 119, 136, 202, 208, 248, 276, 286, 292, 306, 309 mitta 125 mittabala 73 mihukahAsu 263 mIsIbhAva 164, 180, 181, 182, 187, 198, 235, 242, 262, 273, 280 muNiA 241 mutaccA mutta 99, 161, 188 muttimagga 177 muha muhatta 65, 183 muhuttAga . 282 mUkattaM 76 mUDha . 77,79,82,84, 93, 96, 108, 148, 151 mUDhabhAva mUla 111, 115 mUlaTThANa mUsiyAri 317 1, 2,52, 63,86, 155, 187, 211, 218, 222, 249 mehA(ghA)vI 17, 29,33, 47,54,61,62, 69, 74, 97, 104, 111, 117, 127, 129, 130, 157, 173, 186, 189, 191, 195, 203, 209, 269 73, 104, 155, 178 moNa 86,99,156,161,165 moyaNa 7,13, 24, 35,43,51,58 * 14, 25, 36, 44,52,59,70, 83, 84, 130, 148, 162 mohadaMsI - 130 raNe 202, 235 rata 132, 151, 152, 176 rati 64,98,107, 286 260 mokkha maI 179 184 muMDa mukka moha muTTi muTThijuddha muNi 69, 104 302 262 9,31, 39,48, 55, 61, 62,70, 79, 85, 97, 99, 100, 106, 107, 116, 122, 158, 159, 161, . muNi Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda zabda sUtra 77 .214 64,107, 176, 273 lADha 89 ratta (=Asakta) ratta (raMjita) rasa rasaMgA rasayA rasesiNo 180 . 49 176 316 rAINaM 87 280 rAiMdivaM rAo(to) 184 63,72, 133, 189, 190, 282, 287, 291 312 158 179 lUha 73 loe rAovarAtaM rAyaM rAyaMsI rAyabala rAyahANI rAyANI rikkAsi rukkhamUla ruha (rUkSa) rUva 224, 228 79,82 257 204, 205, 219 176 41, 107, 108, 123, 149, 159, 176, 17 294, 295, 298, 300 lAbha lAla lAlappamANa 77, 96 lukkha lUsaga 193, 196 lUsaNaya 296 lUsiNo 191, 198 lUsita lUsiyapuvva 261 99, 161, 198, 295, 319 lUhadesie 295 lelu 302 lessA 319 10,14, 25,36,44,52,63,84, 142, 147, 150, 166, 180, 200 loga(ka) 5,8, 9, 22, 32, 41, 51, 91, 97, 101, 106, 107, 111, 121, 123, 129, 132, 134, 136, 140, 146, 152, 154, 158, 159, 164, 183, 185, 196, 209 logavitta logavipassI logasaMjoga logasaNNA 97,104,111 logassesaNaM 130 logAloga logAvAdI lobha 71, 93, 120, 128, 130, 151, 198, 251 lobhadaMsI 153 154 91 rUvasaMdhi roga laMbha laTThi lahue lahubhUyagAmI lAghava lApaviya 67,81,179, 180,307 144 297 166 101 120 127 187 196, 214, 217, 219, 221, 222, 223, 226, 227 130 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 [ viziSTa zabdasUcI] 339 zabda 138, 203 136, 138, 204, 211 191 162 __ vayaM (vayam) vayaNa vayaNijja vayasA (vacasA) valemANa vavahAra vasaTTa vasaha 199 110 193 204 vaMtA basA 52 vasu. 183 246 62, 160 zabda sUtra lohita 176 vaiguttIe 206 vaigutte 165 vaigoyara 201 157 vaMkasamAyAra 41, 161 vaMkANikeyA . '134 97, 111, 128, 129, 198 vakkhAtarata 176 vacca 107 vajja vajjabhUmi 294, 297 vajeta 318 vajjhamANa vaTTa vaDabhatta 76 vaDumaMga 171 vaNassati 42-44,47,48 vaNNa 251 vaNNAdesI 161 vattae 100 vattha 89, 183, 187, 199, 204, 205, 207 208, 213, 214, 217, 210, 221, 255 257, 272, 275 vatthaga 257 . 229 vasumaM vasumaMta vase vasovaNIya vaha 63 197 176 vAu 108 78, 118, 120, 145, 180 51, 58, 59, 61 265 2, 172, 205 148 223 vAukAya vAgaraNa vAterita vAma vAyasa vAyA vAla bAvi 136 200 52 227, 243 264, 278, 279, vAsa vatthadhAri 214 vatthu vadha vamaNa vaya (vayas) vayaM (vrataM) 77 78, 118, 120, 145, 180 308 64,65, 68,69, 209 vAsaga vikkaya vigaDa vigatagehI vigiMca viggaha 321 82, 115, 142, 143 96 152 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha sUtra zabda 340 zabda vijaM (vidvAn) viNayaM viNayaNNe 112, 115 62 88, 210 viNA 162 63, 72, 178 171 174 viNiyaTTamANa viNiviTThicitta viNNAtA vitadde vitaha vitimissa 192 199 vitta 79, 245 259 154 122,167 318 160 vibhUsA 27, 64 vimukka vimoha 229, 253 vimohaNNatara 253 vimohAyataNa 215, 219, 224, 228 viyakkhAta viyaDa 271 viyattA viyAvAsa 198 viyaMtikArae 215, 216, 224, 228 virata 99, 120, 153, 156, 161, 184, 188, 189, 194, 204, 219, 309 virati 196 virAga 123 virUvarUva 6, 12, 14, 23, 25, 34, 36, 42, 44,50, 52, 57,59, 68,73, 76, 87, 187, 224, 225, 226, 228, 286, 293 136 vivitta 63, 238, 269 vivittajIvi vivega 159, 163, 202 visaMbhaNatA 224, 228 viNNa 192, 198 153 vitigiMcchA vitticcheda vidisappatiNNa viddhaMsaNadhamma vidhArae vidhaNiyA vidhUtakappa viNNAya (vijJAta) viNNAya (vijJAya) viNNU vippajaDha vippaDivaNNa vippaNollae vippamAya vippariNAmadhamma vippariyAsa vipparisiTTha viSphaMdamANa vibhae vibhatta vivAda 189 252 124, 187 133, 136 235 140 182 200 152 visANa 52 263 45, 153 77,79, 82, 96, 148 79,82 142 visoga visottiya visseNi 20, 185 188 viha viharaMta viharamANa 215 298 204, 205 199 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI] zabda sUtra zabda vihI 185 saMta 107 107 vihare 248 saMgaMtha vihAri 162 saMgakara 292,306,323 saMgAmasIsa 198,300,305 vIra 21,33,85,86,91,98,99, saMghADI 290 101, 103, 107, 109, 120, 123, saMghAta 37, 60 129, 143, 146, 153, 161,173, 195 saMjata vIrAyamANa 193 saMjamati 160 vIriya 157 saMjoga 101,129, 132,143, 144,183 vuDDi 45, 112 saMjogaTTI 63, 72 vutta saMNihisaMNicaya 67, 87 vejjAvaDiya 163 134, 219, 264 vedavI 145, 163, 174, 196 saMtaruttara 224 vedeti. saMtANaya 224 veyaNa 163 saMti 11, 26, 37, 49, 56, 60,85, veyavaM 180, 196, 266 veyAvaDiya 199, 207, 208, 219, 227 saMtimaraNa 93, 107, saMtegatiyA saMthaDadaMsI 146 vosaTTakAya 304 saMthava saI 321 saMthuta saI asaI 180 saMdhi 88, 91, 121, 152, 157, 169 241 saMni(Ni)vesa 178, 224 saMkappa 151 saMpamArae saMkamaNa : 78, 218 sapAtima 37, 60 saMkucae 243 saMpuNNa saMkhaDI 272 saMphAsa 163, 290 saMkhA 230 saMbAhaNa 308 75, 184, 191, 254, 266 saMbAhA 162 saMkhAya 197, 250 ___ saMbujjhamANa 14, 24, 36, 44, 52, 59, 95, saMga 62, 94, 107, 114, 154, 174, 134, 202, 209, 282 176, 184, 198 191 85 vera , 114 196 vevai 179 135 77 saMkhAe Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 zabda saMbhUta saMmata saMviddhapaha saMvidhu (hui saM saMsappaga saMsaya saMsAra saMsiciyANaM saMseyaya saMsohaNa sakasAie saka khAmo sagaDabbhi sacca saccavAdI sajajejjA saDDI saDha saNNA satataM satta (satva) sUtra 79, 181 202 159 224, 228 165, 250, 305 237, 283 149 49, 134, 149 79 49 161 290 128, 130 117, 127, 146, 168, 224, 228 224, 228 232 93, 129, 169 151 1, 70, 97, 104, 176 84, 108, 151 49, 132, 136, 140, 196, 197, 204 62, 178, 180 176 31, 48, 55, 61, 62 190 33, 106, 116 41, 99, 107, 108, 176, 184, 285 99, 107, 176, 184 sattA (saktA: sattA satthasamAraMbha satthAra sadA sadda saddaphAsa 308 288 zabda saddarUva sadda saddhA saddhiM sannihANasattha sajjavasi sa(saM) peha saphala sabalatta sabhA sama samaNa samaNamAhaNa samaNasa samaNuNNa samaya samayaNNa samayA samaNNAgata samaNNAg2atapaNNANa samabhijANAhi sasAdahamANa samAdANa samAdhi (hi) AcArAMga sUtra / prathama zrutaskandha sUtra 41, 107, 108, 176 252 20 64, 66, 67, 81 210 200 64, 65, 73, 85, 141, 142, 158, 180 145 76 278 166 73, 194, 204, 211, 254, 280, 296, 297, 317 136, 317 * 204 samAyAra samArambha samArambha 4, 80, 105, 169, 190, 199, 207, 208 194 62, 160, 215 127 106, 123, 139, 224, 228, 263 88, 210 123, 139 290 73 167, 190, 233, 287, 313, 320 41, 161 5, 8, 9, 12, 14, 31, 34, 36, 42, 44, 48, 50, 52, 55, 57, Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI] 343 zabda sUtra zabda sUtra 83 92 245 samArambha 59,61,62, 204, 205 sayayaM 316 samAvaNNa 167 sara (svara) 176 samAhitalessa 219 sadaNa 64, 66,67,81, 150, 182, 197 samAhiyacce 224, 228 sarIra 141, 180, 198 samita 76,80, 105, 116, 143, 146, sarIraga 99, 161, 224, 228 163, 164,169, 286, 293 sarIrabheda 198 samitadaMsaNa. 184, 196 salla samitAsI 322 savaMta samiyaM 169, 242 savayasa 204 samiyA 152, 157, 169, 171, 209, 291 savva 2, 6, 49, 62, 78, 103, 111, samiyApariyAe 152 117, 124, 129, 132, 136, samIrate 140, 160, 176, 184, 185, 196, samuTThAyI 63,72 229, 246, 247, 252, 267, 270 samuTThAe 14, 25, 36, 40, 44, 52, savvaTTha 253 59,70, 95, 193 savvanA (ttA-yA) e 173, 187, 198, 214, samuTThita 65,88, 119, 177, 189, 202, 209 217, 219, 222, 223, 226, 227 samuddissa 204 savvapariNNAcArI 103 samussaya 143 savvaloe 123, 160 samecca 132, 269 savvalokaMsi 140 187, 214, 217, 219, 221, 223, savvasamaNNAgatapaNNANa 62, 160, 215 226, 227 savvaso 101, 104, 140, 160, 249, 268, sammattadaMsI 99, 112, 140, 161 - 269, 271 samma 68, 145, 156, 161, 166, 173, savvAmagandha 88 206 savvAvaMti 5,8, 203, 209 sammucchima 49 'savvidiya 210 saya 227,314 . savvesaNA 186 sayaM 13, 17, 22, 24,30,32, 35, sahasakkAra 63,72 38,43, 47,51,54, 58, 61, sahasammui(ti)yAe 2, 172, 205 62,74, 259, 322 sahi sayaNa (zayana) 259, 277, 280,283 sahita(ya) 116, 127, 143, 146, 164, sayaNa (svajana) sahita(ya) 258 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha zabda 293 264 107 sItoda sIosiNa sIyapiMDa sIla sIlamaMta 319 158 sIsa 15, 198 187 200 200 zabda sUtra sAima 199, 204, 205, 207, 208, 218, 223, 227 sAIya 281 sAgAriya 149, 259 sADa 214, 217 sAta 68, 76, 78, 82, 112, 139, 152, 160 sAdie 200 sAdhie 164 sAdhu sAmaggiya 214, 217, 221 sAmata 76 sAmAsAya 87 sAraya 143 sAsaya 132, 252 sAhammiya 219, 227 sAhAraNaTTha 52 sikkheja 234 siDhila 161 siNANa 308 200 sita 11, 49 sita (baddha) 167 siyA(syAt) 83, 96, 122, 123, 145, 158, 212, 247 silivaya 179 siloya 194 sisira 275, 287, 309 187, 190 sIta 176 sItaphAsa 187, 211, 215, 225, 226, 261 319 176 296, 298 63,87 187 243 106 siMga 132, 186, 233 279 suakkhAtadhamma sukaDa sukara sukka sukkila suNAya suNhA sutta (sUtra) sutta (supta) suddha suNNagAra suNNAgAra suddhasaNA supaDibaddha supaNNatta supariNNAta suppaNihie subbhabhUmi subbhi subbhigaMdha suya(ta) suvisuddha suvvata susamAhitalessa siddhi 204, 205 186 155 201 198 184 294 186, 285 176 1, 133, 136, 155 3154 193 219 sissa Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2[viziSTa zabdasUcI] 345 zabda zabda 258, 302 susANa sussUsa 204, 205, 279 181 78, 215, 219, 224, 228 15 suha 96 184 suhaTThI suhasAya sUDU sUiya sUNiya sUra sUvaNIya sez2a settaM haMtA haMtA haNu haNuya hata hattha hata(ya)puvva hatovahata harade(e) hariya harise havva havvAha hassa (hrasva) hAlidda hAsa hita(ya) himagasaMphAsa himavAsa 75 261, 302 77 166, 178 224, 228, 241, 265 70 seya 78 187 319 179 305 155 2,104 25, 228 102, 127, 215 67 52, 143, 188 64, 68, 269 107, 120,144,145, 166, 174, 175 120 196 179 172 132, 269 317 sesa soNita sota (zrota) sota(ya)(srotas) hiyaya hiraNNa hiripaDicchAdaNa hirI soya (zoka) soyaviya solasa sovaTThANa sovadhiya sovAga so haM sohi haM bho 141 176 176 64, 114, 124 215, 219, 224, 228, 253 290 281 15,52 ___77 - 225 184 75 149, 204, 205 7, 13, 24, 35, 43,51,58 124, 217, 221, 254, 255 162, 172 . 15 hINa huratthA heu(tu) hemaMta hou(tu) ho? 322 .139 66, 94, 121, 170, 206 114 haMtA Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAGgagasUtrAntargata gAthAoM kI akArAdi sUcI gAthA akAsAyI vigatagehI ya acittaM tu samAsajja aNaNNaparamaM NANI aNAhAro tuvaTTejjA aNupuveNa vimohAI ativittiyaM aNAuTiM adu kucarA uvacaraMti adu thAvarA ya tasattAe adu porisi tiriyabhittiM adu mAhaNaM va samaNaM vA adu vAyasA digiMchattA adhiyAsae sayA samite apape jaNa NivAreti appaM tiriyaM pehAe abhikkame paDikkame ayaM cAtatare siyA ayaM se avare dhamme ayaM se uttame dhamme ayamaMtaraMsi ko ettha avareNa puvvaM Na saraMti ege avi jJAti se mahAvIre avi sAdhie duve vAse avi sAhie duva mAse avi sUiya va sukkaM vA avi se hAsamAsajja aha duccaralADhamacArI ahAkaDaM Na se seve sUtra 321 249 123 237 229 270 284 267 258 317 316 286 296 274 243 247 240 248 288 124 320 264 312 319 114 294 271 gAthA ahAsuttaM vadissAmi AgaMtAre ArAmAgAre AyANijja ca AdAya AyAvai ya gimhANaM AvesaNa-sabhA-pavAsu AsIslisaM maraNaM iMdiehiM gilAyaMto iNameva NAvakaMkhati ihaloiyAiM paraloiyAI uccAiya hiNiMsu uDDhaM sotA ahe sotA udariM ca pAsa muI ca ummuMca pAsaM iha macciehiM. uvasaMkamaMtamapaDiNNaM etAi saMti paDilehe etANi tiNiNa paDiseve tehiM muNI sayahiM elikkhae jaNe bhujo evaM pi tattha viharatA esa vidhI (hI) aNukkaMto omodariyaM cAti kasAe payuNae kiccA kodhAdimANaM haNiyA ya vIre pariziSTa : 3 aduvA gaMthehiM vivittehiM gaMthaM pariNNAya iha'jja vIre sUtra 254 279 79 310 278 245 248 72 285 304 174 179 113 301 266 311 280 297 298 276, 292, 306, 321 307 231 120 179 239 121 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 gAthA sUtra gAthA saba 238 265 262 251 303 233 273 295 232 314 260 309 190 282 gaDhie mihukahAsu gAme aduvA raNe gAmaM pavisasa NagaraM vA cattAri sAhie mAse cariyAsaNAI sejAo chaTeNa egayA bhuMje jato vajaM samuppajje jAtiM ca vuddhiM ca iha'jja pAsa jAvajIvaM parIsahA jIviyaM NAbhikaMkhejA je keyime agAratthA jaM kicuvakkama jANe. jaMsippege pavedeti NaccANa se mahAvIre NAo saMgAmasIse vA NAratiM sahatI vIre NAsevaiya paravatthaM Ni pi No pagAmAe NidhAya DaMDaM pANehiM No cevimeNa vattheNa No sukarametamegesiM taMsi bhagavaM apaDiNNe taNaphAsa-sItaphAse tamhA'tivijaM paramaM ti NaccA duvihaM pi vidittA NaM duvihaM samecca mehAvI parikkame parikilaMte 263 pANA dehaM vihiMsaMti 235 puDhaviM ca AukAyaM ca 315 pharisAiM duttitikkhAI 256 __ bhagavaM ca evamaNNesi 277 bhiduresu Na rajjejjA 313 maMsUNi chiNNapuvvAI 246 majjhattho NijarApehI 112 mAtaNNe asaNapANassa 250 lADhehiM tassuvasaggA vitticchedaM vaLato virate ya gAmadhammehiM 234 saMghADIo pavisissAmo 289 saMbujjhamANe puNaravi 314 saMvaccharaM sAhiyaM mAsaM 300 saMsappagA ya je pANA 98 saMsohaNaM ca vamaNaM ca 272 sa jaNehiM tattha pucchisu 281 sayaNehi tassuvasaggA 299 sayaNehi vitimissehi 255 sayameva abhisamAgamma 261 savvaThehiM amucchie 291 sAsaehiM NimaMtejjA 293 sisiraMsi addhapaDivaNNe 115 . sUro saMgAmasIse vA 230 solasa ete rogA 269 hariesu Na NivajjejjA 244 hatapuvvo tattha DaMDeNa 257 237 308 287 283 259 322 253 252 275 305 179 241 302 Shr.0 kara Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 | sampAdana-vivecana meM prayukta grnthsuucii| Agama grantha AyArAMga suttaM (prakAzana varSa : I. 1977) sampAdaka : muni zrI jambUvijaya jI . prakAzaka : mahAvIra jaina vidyAlaya, agasta krAnti mArga, bambaI 400036 AcArAMga sUtra TIkAkAra : zrI zIlAMkAcArya prakAzaka : Agamodaya samiti AyAro sampAdaka : muni zrI nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) (prakAzana varSa vi. 2031) AyAro taha AyAracUlA sampAdaka : muni zrI nathamala jI prakAzaka : jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA AcArAMga sUtraM sUtrakRtAMga sUtraM ca' (niyukti TIkA sahita) (zrI bhadrabAhu svAmiviracita niyukti - zrI zIlAMkAcAryaviracita TIkA) sampAdaka-saMzodhaka : muni zrI jambUvijaya jI prakAzaka : motIlAla banArasIdAsa iNDolaujika TrasTa, baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-110007 AcArAMga sUtra sampAdaka : AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja prakAzaka : AcArya zrI AtmArAmajI jaina prakAzana samiti, ludhiyAnA (paMjAba) AcArAMga sUtra anuvAdaka : muni zrI saubhAgyamalajI mahArAja sampAdaka : paM. zrI basantIlAla nalavAyA prakAzaka : jaina sAhitya samiti, nayApurA ujjaina (ma.pra.) AcArAMga : eka anuzIlana lekhaka : muni samadarzI prakAzaka : AcArya zrI AtmArAmajI jaina prakAzana samiti, jainasthAnaka, ludhiyAnA (paMjAba) Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 : sampAdana-vivecana meM prayukta granthasUcI 349 aMgasuttANi (bhAga 1, 2, 3) sampAdaka : AcArya zrI tulasI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) arthAgama (hindI anuvAda) sampAdaka : jaina dharmopadeSTA paM. zrI phUlacandajI mahArAja"puSphabhikkhU" " prakAzaka : zrI sUtrAgama prakAzaka samiti, anekAnta vihAra,' sUtrAgama sTrITa, esa.esa. jaina bAjAra, gur3agAva keMTa (hariyANA) AyAradasA sampAdaka : AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana; sAMDerAva (rAjasthAna) uttarAdhyayana sUtra sampAdaka : darzanAcArya sAdhvI zrI candanA jI prakAzaka : vIrAyatana prakAzana, AgarA kalpasUtra (vyAkhyA sahita) sampAdaka : zrI devendra muni zAstrI, sAhityaratna prakAzaka : Agama zodha saMsthAna, gar3hasivAnA (rAjasthAna) kappasuttaM sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, sAMDerAva (rAjasthAna) jJAtAsUtra sampAdaka : paM.zobhAcandra jI bhArilla prakAzaka : sthAnaka jaina dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI (ahamadanagara) ThANaM (vivecana yukta) sampAdaka-vivecaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) dasaveAliyaM (vivecana yukta) sampAdaka-vivecaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) mUla suttANi sampAdaka :: paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : zAntilAla bI. zeTha, gurukula priMTiMga presa, byAvara (rAjasthAna) sUtrakRtAMga sUtra vyAkhyAkAra : paM. muni zrI hemacandra jI mahArAja sampAdaka : amara muni, nemicandra jI prakAzaka : AtmajJAnapITha, mAnasA maNDI (paMjAba) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 AcArAMga sUtra/prathama zrutaskandha kartA samavAyAMga sUtra sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAlajI'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, sAMDerAva (rAjasthAna) sthAnAMgasUtra sampAdaka .: paM. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, sAMDerAva (rAjasthAna) AcArAMga cUrNi (AcArAMga sUtra meM TippaNa meM uddhRta). : zrI jinadAsagaNI mahattara sampAdaka : muni zrI jambUvijaya jI piNDaniyukti (zrutakevalI zrI bhadrabAhusvAmI viracita) anuvAdaka : pU. gaNivarya zrI haMsasAgara jI mahArAja prakAzaka : zAsana kaNTakoddhAraka jJAna-mandira, mu. ThalIyA (ji. bhAvanagara) (saurASTra) tattvArthasUtra sarvArthasiddhi (A. pUjyavAda-vyAkhyAkAra) hindI anuvAdaka : paM. phUlacandra siddhAntazAstrI prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa mArga, vArANasI tattvArthasUtra (AcArya zrI umAsvAti viracita) vivecaka : paM. sukhalAla jI prakAzaka : bhArata jaina mahAmaMDala, bambaI bRhatkalpasUtra evaM bRhatkalpabhASyam prakAzaka : jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara nizItha cUrNi (sabhASya) sampAdaka : upAdhyAya zrI amara muni : sanmati jJAnapITha, AgarA prakAzaka zabdakoSa va anya grantha abhidhAna rAjendra koza (bhAga 1 se 7 taka) sampAdaka : AcArya zrI rAjendra sUri prakAzaka : samasta jaina zvetAmbara zrIsaMgha, zrI abhidhAna rAjendra kAryAlaya, ratalAma (ma.pra.) jainendra siddhAnta koza (bhAga 1 se 4 taka) sampAdaka : kSullaka jinendra varNI prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, bI.45/47, kanaoNTaplesa, nayI dillI-1 nAlandA vizAla zabda sAgara sampAdaka : zrI navala jI prakAzaka : AdIza buka Dipo, 38, yU.e. javAhara nagara, baiMgalo roDa dillI-7 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 : sampAdana-vivecana meM prayukta granthasUcI 351 pAia-sadda-mahaNNavo (dvi..) sampAdaka : paM. haragoviMdadAsa TI. zeTha, DA. vAsudevazaraNa agravAla aura paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA prakAzaka : prAkRta grantha pariSad, vArANasI-5 aitihAsika kAla ke tIna tIrthaMkara lekhaka :: AcArya zrI hastImala jI mahArAja prakAzaka : jaina itihAsa samiti, AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, lAlabhavana caur3A rAstA, jayapura-3 (rAjasthAna) zramaNa mahAvIra lekhaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya lekhaka : muni nathamala jI prakAzaka :: Adarza sAhitya saMgha, curU (rAjasthAna) tIrthakara mahAvIra lekhakagaNa : zrI madhukara muni, zrI ratana muni, zrIcanda surAnA 'saresa' prakAzaka : sanmati jJAnapITha, AgarA jaina sAhitya kA vRhad itihAsa (bhAga 1) lekhaka : paM.becaradAsa dozI, nyAyatIrtha prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, hindU yUnivarsiTI, vArANasI-5 cAra tIrthaMkara lekhaka : paM. sukhalAla jI prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, hindU yUnivarsiTI, vArANasI-5 bhagavadgItA prakAzaka :: gItA presa, gorakhapura (u.pra.) . IzAvASyopaniSad kauzItakI upaniSad chAndogya upaniSad prakAzaka : gItA presa, gorakhapura (u.pra.) visuddhimaggo prakAzaka : bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI samayasAra niyamasAra pravacanasAra : AcArya zrI kundakunda lekhaka Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ; i Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra graMthAka sUtra kA nAma anuvAdaka/sampAdaka AcArAMga sUtraM prathama zrIcanda surANA "sarasa" AcArAMga sUtra dvitIya zrIcanda surANA "sarasa" upAsakadazAMgasUtra DaoN.chaganalAla zAstrI (ema.e., pIeca.DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla antakRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema.e., pIeca.DI.) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema.ema., pIeca.DI.) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMga sUtra paM.hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrIcanda surANA "sarasa" vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI, paM. zobhAcandra bhArilla nandIsUtra anu. mahAsatI umarAvaku~vara 'arcanA', kamalA jaina "jIjI" (ema.e.) aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra prathama zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratana muni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra prathama jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINa RSi, paM. zobhAcanda bhArilla vyAkhyAprajJaptisUtra dvitIya zrI amaramuni uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendra muni zAstrI prajJApanAsUtra dvitIya jainabhUSaNa jJAna muni nirayAvalikAsUtra zrI devendrakumAra jaina vyAkhyAprajJaptisUtra tRtIya zrI amara muni dazavaikAlika sUtra mahAsatI puSpavatI Avazyaka sUtra mahAsatI suprabhA"sudhA" (ema.e., pIeca.DI.) vyAkhyAprajJaptisUtra caturtha zrI amara muni jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI prajJApanAsUtra tRtIya jainabhUSaNa jJAnamuni anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina sUryacandra-prajJaptisUtra muni zrI kanhaiyAlAlajI "kamala" jIvAjIvAbhigamasUtra prathama zrI rAjendra muni 31. jIvAjIvAbhigamasUtra dvitIya zrI rAjendra muni nizIthasUtra muni zrI kanhaiyAlAlajI "kamala" 32. (A) trINichedasUtrANi muni zrI kanhaiyAlAlajI"kamala" 30. 32. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata DaoN. bhAgacandra jaina ema.e. pI.eca.DI., DI.liT. Agama prakAzana samiti dvArA prakAzita aThAraha bhAga prApta hue| dhnyvaad| ina granthoM kA vihaMgAvalokana karane para yaha kahane meM prasannatA ho rahI hai ki niyukti, cUrNi evaM TIkA kA AdhAra lekara AgamoM kI sayuktikavyAkhyA kI hai| vyAkhyA kA kalevara bhI ThIka hai| adhyetA kI dRSTi se ye grantha atyanta upayogI haiN| isa sundara upakrama ke lie etadartha hamArI badhAiyA~ sviikaareN| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga zrI candra surAnA 'kamala' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla ankRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca.DI) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca. DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrI candra surAnA 'surANA' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcanda bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 di DAyamaNDa jubilI presa, ajamera 9431898