Book Title: Tirthankar 1978 11 12
Author(s): Nemichand Jain
Publisher: Hira Bhaiyya Prakashan Indore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520604/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va aMka FORFersos Private Use Only Valmelibrary.org 61-62 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandau re toratha nainAgiri bandelI lokadhuna para AdhArita eka vandanA-gIta / kailAza mar3abaiyA U~cI-U~cI bajara pahar3iyA~, jinapai hase ltaayeN| pArzvanAtha ke samosaraNa pai, jaise dhvaja phhraayeN| bahe zItala manda bayAra bandau re tIratha nainAgiri / / Upara mandira, nIce mandira, mana-mandira me mandira / nainA rahe nihAra, nIka nirmala nIrava nainaagir| daye tana-mana-dhana saba hAra bandau re tIratha nainAgiri / / madhya sarovara kA jala-mandira sacamuca nainana bhaaye| kSIrodadhi meM jaise jinavara, svayaM ratha lekara aaye| kare lahara - lahara jayakAra bandau re tIratha nainAgiri / / varadatAdi RSi jahA~ se, pAye mokSa duaare| ghayoM na raoNvara jAe~ darzana se bigar3e bhAva hmaare| namo re A, rezandIgiri bandau re tIratha nainAgiri / / candA-suraja, raina-divasa, jahA~ nita dIpaka ujyaare| prakRtinaTI A kare AratI, tIrthakara ke dvaare| 517 74 Peta Privat Only bandau re tIratha nainaagiri| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiid vicAra-mAsika (sadvicAra kI varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana) varSa 8, aMka 7-8; navambara-disambara 1978 kArtika-mArgazIrSa vi. saM. 2035; vI. ni. saM. 2505 zrI nainAgiri tIrtha evaM AcArya vidyAsAgara vizeSAMka saMpAdaka : DA. nemIcanda jaina prabandha saMpAdaka : premacanda jaina vArSika zulka : dasa rupaye prastuta aMka : pAMca rupaye videzoM meM : tIsa rupaye AjIvana : eka sau eka rupaye 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA ror3a, indaura-452001 dUrabhASa : 5804 naI duniyA presa kesarabAga roDa, indaura-2 se mudrita hIrA bhaiyA prakAzana For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA / kahA~ AvaraNa-2 bandau re tIratha nainAgiri (vandana -gIta) -kailAza mar3avaiyA sAdhuoM ko namaskAra -saMpAdakIya Namo loe savva sAhUNaM -paM. kailAzacandra zAstrI jaina sAdhu kI caryA -DaoN. devendrakumAra zAstrI eka aura vidyAnandi -nIraja jaina vaha lAjavAba hai (zabda-citra) -narendraprakAza jaina eka tapaHpUta kavi kI kAvya-sAdhanA -zrImatI AzA malaiyA yuvApIr3hI kA dhruvatArA -ajita jaina rozanI kA vaha ceharA (kavitA) -umeza jozI vidyAJjali (kavitA) -zrImatI AzA malaiyA mokSa, Aja bhI saMbhava -AcArya vidyAsAgara bheMTa/eka bheda-vijJAnI se -nemIcanda jaina bAlaka vidyAdhara se AcArya vidyAsAgara -satIzacandra jaina AtmA kA kyA kula? -AcArya vidyAsAgara eka tIrthayAtrA, jise bhUla pAnA asaMbhava hai -nemIcanda jaina sadguru kI pahacAna (bodhakathA) -Ananda svAmI sAra For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthayAtrA -DaoN. pannAlAla sAhityAcArya bundelakhaNDa-yAtrA kI do bar3I upalabdhiyA~ (saMsmaraNa) -zreyAnsaprasAda jaina nainAgiri : jahA~ khulate haiM antarnayana -sureza jaina bAbU bAbAjI kI yAda meM (saMsmaraNa) -sva. ayodhyAprasAda goyalIya prema kA abhAva hI hai naraka -bhAnIrAma 'agnimukha' vANI mukharita huI dharA para (kavitA) -bAbUlAla jaina 'jalaja' baceM hama, praznoM kI bhIr3a se -DaoN. kuntala goyala sampradAya (lalita vyaMgya) -sureza 'sarala' samasyAoM se ghirA Aja kA zodha-chAtra -DaoN. kastUracanda kAsalIvAla jainavidyA : vikAsa-krama/kala, Aja (5) -DaoN. rAjArAma jaina TippaNiyA~ 1 : ye gar3abar3iyAM -zrImatI vimalA jaina 2: mahAnatA kI kasauTiyA~ -gulAbacanda Aditya cAlIsa varSa aura sirpha cAra Ane !! (bodhakathA) kasauTI samAcAra-pariziSTa nirAkulatA -nemIcanda paToriyA prazna bhI svAdhyAya AvaraNa-3 AvaraNa-4 cita : nIraja jaina (AvaraNa-1, 2); narendra prakAza jaina (pRSTha 50, 51, 52) sisTara janaviyeva (pRSTha-98) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghara-ghara dIpaka barai, lakhai nahiM andha hai| lakhata lakhata lakhi parai, kaTai jama phanda hai / / kahana-sunana kachu nAhiM, nahIM kachu karana hai| jIte jI mari rahai, bahuri nahiM marana hai|| jogI par3e biyoga, kahaiM ghara dUra hai| pAsahi basata hajUra, tU car3hata khajUra hai| bAmhana dicchA detA ghara ghara ghaalihai| mUra sajIvana pAsa, tU pAhana pAlihai / / aisana sAhaba kabIra salonA Apa hai| nahIM joga nahIM jApa punna nahIM pApa hai|| Apa apanapau cInhahU, nakha-sikha sahita kabIra / Ananda-maMgala gAvahU, hohi apanapau thIra / / dekha vojUda (vujUda=sattA) meM ajaba visarAma hai, hoya maujUda to sahI pAvai / A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya sAdhuoM ko namaskAra sAdhu kyA hai ? sAdhu kauna hai ? jainadharma meM loka ke sarva sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai, kyA 'loka' saMbodhana ke antargata sabhI sAdhu pUjya haiM ? yadi nahIM, to kyoM? yadi hA~, to kyoM? kabhI-kabhAra vyaMgya-upahAsa meM 'sAdhu' ko 'svAdu' bhI kahA jAtA hai, aisA kyoM hai ? kyA sAdhu koI svAda ke lie hotA hai, aura kyA svAda eka hI qisma kA hai ? kyA kIrti meM koI svAda hai ? sAdhu-saMsthA kyA isase udAsIna calatI hai, cala sakatI hai ? kahIM aisA to nahIM hai ki 'Upara se kucha, bhItara se kucha' isa saMsthA ke sAtha bhI hai ? jisameM ise lIna-lipta honA cAhiye usase alipta kahIM yaha saMsthA kisI anya dizA meM yAtrA to nahIM kara rahI hai ? Akhira sAdhu ke karttavya kyA haiM, kyA samAja ke prati usake koI dAyitva haiM ? vaha tyAga, titikSA, utsarga, karuNA, satya, ahiMsA, aparigraha, brahmacarya kI jIvanta pratIka saMsthA hai; soceM hama ki kyA Aja vaha ina sabakA saccA-sahI pratinidhitva kara rahI hai ? kahIM aisA to nahIM hai ki hama lAcArI meM sAdhu ko apanA ArAdhya mAne hue haiM, kahIM aisA to nahIM hai ki sAdhuoM meM se aneka kisI vivazatA meM dIkSita hue haiM aura aba gale-paDe dAyitva ko Dho rahe haiM? kyA veza se koI sAdhu ho sakatA hai ? kyA mAtra nagnatA sAdhatA kI nizAnI hai? kyA koI viziSTa veza-bhUSA, yA viziSTa koI pahacAna, yA vrata-upavAsa, yA koI khAsa sthAna sAdhutva kA saMketa hai ? kyA aMtaraMga kI koI kasauTI hamAre pAsa hai ? kyA bhItara kI khir3akiyA~ khola kisI vyakti ko sAdhu yA asAdhu kahane kA koI upAya hamAre pAsa hai, athavA hama nipaTa nirupAya haiM ? kyA aisI koI kasauTI hamAre pAsa hai, jo sAdhutva ko kasa sake ? kyA isa yA ina kasauTiyoM ko pratyeka sAmAjika jAnatA hai ? kyA ye kasauTiyA~ vyApaka rUpa se pracArita haiM ? kyA ina para badalate hue sAMskRtika sAmAjika, aura naitika-dhArmika sandarbho meM vicAra-punarvicAra hotA rahA hai ? kyA ina-itane praznoM ke uttara DhUMr3hane-pAne kI koI ImAnadAra koziza hamane kabhI kI hai? tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie nahIM ki hama sAdhu-saMsthA ko kisI tez2a tez2Aba meM DAlanA cAhate haiM, varan isalie ki hama isase adhika ujAsa aura preraNA cAhate haiM ? hama cAhate haiM hamArA jo sAMskRtika bala kSINa huA jA rahA hai use hamArI yaha saMsthA saMbhAle, use balavattA - guNavattA pradAna kare, use sthAyI AdhAra pradAna kare, tathA AnevAlI pIr3hI ko eka prakAza stambha kI bhA~ti khataroM se bacAye, usakA dizA- darzana kare / saMsAra se nirAza vyakti, tanAva meM tar3apatA vyakti, azAnti, kleza, qatla, saMtrAsa, yuddha, kalaha, corI-taskarI meM chaTapaTAtA AdamI ina sAdhuoM kI zaraNa meM Aja lagAtAra pahu~ca rahA hai, kintu kyA vaha bhagavAnoM, yogiyoM, bAbAoM, tAntrikoM, mAntrikoM aura jyotiSiyoM kA bAnA pahane ina sAdhuoM se nirAza nahIM lauTa rahA hai ? kyA andhavizvAsoM ke duzcakra, yA phere se vaha kabhI bAhara huA Aja punaH sAdhu-macheroM ke usI jAla meM nahIM pha~sa rahA hai ? kyA kisI pustaka ko prakAzita karanA - karAnA, yA koI mandira banavA denA, yA koI dAna-dharama kara denA hI vastuta: dharma hai ? yA kisI kAma ko samyaktva kI kharI- asalI kasauTI para kasa kara koI qadama uThAnA dharma hai ? kyA Aja jo sAdhu kisI Andolana ke pratIka bana gaye haiM, unakA aisA honA ThIka hai ? kyA unheM AndolanAtIta, athavA saMpradAyAtIta hone kI AvazyakatA nahIM hai ? kyA sAdhuoM kA mukhya kArya AtmotthAna nahIM hai ? kyA isa Atmonnayana ke lie hI sarvatra sadaiva unheM saba kucha nahIM karanA cAhiye ? kyA sAmAjika, athavA sAMskRtika samArohoM meM, yA aise hI kinhIM prapaMcoM meM DUbA - sanA koI sAdhu samAja ko koI amRta-kalaza de sakatA hai ? kyA dharma vijJAna kA duzmana zabda hai ? yA vijJAna dharma kA zatru zabda hai ? kyA dharma ke kiJcit vaijJAnika hone kI AvazyakatA se hama mu~ha mor3a sakate haiM, aura kyA vijJAna ko tanika dhArmika hone kI z2arUrata nahIM hai ? kyA ye donoM eka-dUsare se pariNIta ho kara eka-dUsare ko samRddha nahIM kara sakate ? kyA jainadarzana ke bhedavijJAna kA koI vaijJAnika AdhAra hai ? kyA bhedavijJAnI vaha sAdhu ho sakatA hai jo sAMsArikatAoM se sarokAra rakha rahA hai, aura 6 For Personal & Private Use Only A.vi. sA. aMka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI hara parata meM rasa le rahA hai, yA unase AviSTa athavA pariveSTita hai ? bhedavijJAnI kA artha kevala bhedavijJAna kA jAnakAra hI nahIM hai, usakA vizuddha artha hai, pudgala aura jIva dravyoM ke pRthakkaraNa kI sAdhanA karanevAlA niHspRha sAdhaka, aisA sAdhaka, jisake tarakaza ke tIra barAbara cala rahe haiM aura jo pudgala aura jIva kI anAdi maitrI ko avirala tor3a rahA hai| sAdhasvAda ke lie kabhI nahIM jItA, vaha asvAda meM jItA hai, aura jo letA hai vaha mAtra zarIra ko banAye rakhane ke lie, sAdhana ko sakriya rakhane ke lie| vaha peTa-samAtA grahaNa karatA hai; kintu dekhA gayA hai ki kaI sAdhu svAda meM svAda lete haiM, aura susvAdu bhojana na milane para zikAyata karate haiM, kucha AvAsIya suvidhAoM ke ArAmadeha na hone kI zikAyata karate haiM, yAnI aba sAdhu saradarda hote haiM, ve saradarda Dhote nahIM haiN| aise sAdhuoM kI alaga se koI pahacAna nahIM hai, kaI savastra hokara bhI digambara muni kI bhA~ti niHspRha haiM, aura kaI nirvastra-digambara hokara bhI bhItara vastra pahane haiM, yAnI bAnA kasauTI nahIM hai, vastutaH vicAroM kA jIvana meM jo AkAra dikhAyI detA hai, vahI asalI kasauTI hai; jJAna aura cAritra kA samanvita rUpa hI saccA pratimAna hai| sAdhu eka khulI kitAba hai, yA kaheM ki vaha eka jIvanta zAstra hai, eka aisA zAstra, jisameM cAritra-lipi kA upayoga huA hai, jisake akSara-akSara, varNa-varNa se ahiMsA, satya, asteya, aparigraha aura brahmacarya prakaTa ho rahe haiN| isalie sAdhuoM kI apanI koI jagaha nahIM hai, sArI dharA unakI apanI hai, sAre prANI unake apane haiM, sArI dhar3akaneM unakI apanI haiM, yA hama yoM kaheM ki sUI kI noka-jitanI jamIna bhI unakI nahIM hai, eka bhI prANI unakA nahIM hai, ve nirantara sallekhana meM lage hue haiM, ve kaSAya ko kRza-kSINa karane kI kalA meM dakSatA prApta kiye jA rahe haiM, tIrthakara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa bIca jo bhI unake sahaja saMparka meM A rahA hai, svarNa bana rahA hai, ve isa cintA se mukta haiM ki kauna-kyA ho rahA hai, yA kise kyA ho jAnA cAhiye ? ve apanI cintA se bhI mukta haiM, ve vigata kala kI cintA se bhI mukta haiM, ve AgAmI kala kI cintA se bhI makta haiM, ve Aja meM, abhI meM, vigata-anAgata kI zalyoM se vimakta haiM, ve vartamAna ke adhyetA haiM, vartamAna eka kSaNa para susthita hai, use 'phIla' karanA, use 'sensa' karanA kaThina hai, usakI anubhUti duSkara hai, usakI pahacAna muzkila hai, asaMbhava kucha nahIM hotA; . kintu Adhe se adhika sAdhu atIta ke pujArI haiM, unakA eka moTA pratizata bhaviSya kI kAmanAoM kA yAcaka hai, eka bahuta choTA, kahiye, nagaNya pratizata anusaMdhAna kara pAyA hai vartamAna kA; vastutaH sAdhu ve haiM, jo vartamAnatA kI khoja meM apanA apramatta-sAvadhAna paga DAle hue haiM, apanI nAsikAgra dRSTi gar3Aye hue haiM, kSaNa-sindhu meM jo gote le rahe haiM, kSaNa ke durga ko jinhoMne tor3a, yA jIta liyA hai, ve haiM saadhu| sAdhuvezI adhikAMza astitva Aja aise haiM, jinheM kSaNa ne jIta liyA hai, virala hI aise haiM, jinhoMne kSaNa kI chAtI para apanI vijaya kA jhaNDA gAr3A hai| yaha 'samaya' kI kasauTI hai, isa kasauTI ko saba sAdhu upalabdha nahIM hote, yaha kasauTI bhI saba sAdhaoM ko upalabdha nahIM hotI, jinheM yaha kasauTI milatI hai, yA jo isa kasauTI ko milate haiM, "Namo loe savva sAhUNaM' pada unhIM ke lie prayukta hai| ve praNamya haiM, praNamyoM ke praNamya haiM; jahA~ bhI ve haiM unheM namaskAra, jisa veza meM bhI ve haiM, unheM usa bAne meM namaskAra, jitane ve haiM utane sabako namaskAra, una para sarvasva nichAvara, una para srvotsrg| A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo loe savvasAhUNaM "Aja kI viDambanAe~ dekhakara merA yaha mata bana gayA thA ki isa kAla meM saccA digambara jaina sAdhu honA saMbhava nahIM hai, kintu jaba se AcArya vidyAsAgarajI ke darzana kiye haiM, mere ukta mata meM parivartana huA hai aura mana kahatA hai ki upAdAna yadi sazakta ho to bAhya nimitta kucha nahIM kara skte| - paM. kailAzacandra zAstrI akhaNDa jaina paramparA kA mUlamaMtra paJcanamaskAramaMtra yA navakAramaMtra hai| ise anAdi mUlamaMtra ke rUpa meM mAnA jAtA hai| idhara SaTkhaNDAgama kA yaha Adya maMgala hai, to udhara bhagavatIsUtra kI bhI yahI sthiti hai| prasiddha khAravela ke zilAlekha kA prArambha bhI isI maMtra ke AdyamaMtra se hotA hai| digambara paramparA meM yaha NamokAra yA paJca namaskAra maMtra ke nAma se prasiddha hai, to zvetAmbara paramparA meM navakAra ke nAma se / paJca namaskAra maMtra meM to pA~ca hI pada haiM; kintu usakA mAhAtmya batalAne vAlA jo prAkRta padya hai usake cAra caraNa jor3ane se navakAra hotA hai| zvetAmbara paramparA meM 'navakAra' kA hI pracalana hai| usake lagha navakAra phala meM kahA hai jiNasAsaNassa sAro caudasapuvvANa jo smuddhaaro| jassa maNe navakAro saMsAro tassa kiM kuNai // je keI gayA mokkhaM gacchaMti ya ke vi phammaphalamakkA / te savve vi ya jANasu jiNa NavakArappabhAveNa // (jo jina zAsana kA sAra hai aura caudaha pUrvo kA uddhAra rUpa hai aisA navakAra maMtra jisake mana meM hai, saMsAra usakA kyA kara sakatA hai ? jo koI bhI karmaphala se mukta hokara mokSa gaye, jAte haiM aura jAeMge, ve saba namaskAra maMtra ke prabhAva se hI jaano|) isa paJca namaskAra yA navakAra maMtra meM namaskaraNIya haiM paMcaparameSThI-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu / sAdhupada se hI paramapada kI taiyArI kA Arambha hotA hai| isase yaha pada Arambhika pada hai aura isI se usako sabase anta meM rakhA hai; kyoMki namaskaraNIyoM meM yaha sabase laghu hotA hai / Aja ke bhASAvijJAnI bhASA-zAstra kI dRSTi se hamAre isa maMtra ko anAdi mAnane ke lie taiyAra nahIM haiM; kyoMki sabase prathama sAdhu zabda hI prAcIna nahIM mAnA jaataa| tIrthaMkara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sAdhu' se 'muni' zabda prAcIna hai / Rgveda meM 'munayovAtarazanA' ke dvArA vAtarazana (digambara) muniyoM kA ullekha milatA hai| isake sivAya jinAgama meM oMkAra meM paJcaparameSThI ko samAviSTa mAnA hai| paJcaparameSThI ke vAcaka pA~ca zabdoM ke Adya akSaroM ko milAkara 'om' banA hai| arahaMta (a), azarIra-siddha (a), AcArya (A), upAdhyAya (u), muni (m) = (a+A+A+u+m =om ) isameM bhI muni pada kA ma liyA hai; ata: kama-se-kama 'sAhUNaM' to atiprAcIna pratIta nahIM hotaa| isa aMtima pada meM do zabda adhika haiM--loe aura savva / unako milAkara artha hotA hai-loka ke sarva sAdhuoM ko namaskAra ho / SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA ke AraMbha meM paJca namaskAra maMtra kI vyAkhyA zaMkA-samAdhAnapUrvaka vistAra se kI gayI hai| usameM spaSTa kiyA hai ki ye donoM zabda dehalI-dIpaka nyAya se pUrva ke bhI cAroM padoM meM saMyukta hote haiM, arthAt loka ke saba arahaMtoM ko namaskAra ho, loka ke saba siddhoM ko namaskAra ho, loka ke saba AcAryoM ko namaskAra ho; loka ke saba upAdhyAyoM ko namaskAra ho; loka ke saba sAdhuoM ko namaskAra ho / Aja ke kucha vivecaka ina donoM padoM para Apatti karate haiM ki inakI kyA AvazyakatA hai ? jainAgama ke anusAra 'loka' kevala Aja kI duniyA jitanA hI nahIM hai| usa saba loka ke saba parameSThiyoM ko namaskAra karane ke lie ye pada diye gaye haiN| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM ise suspaSTa kiyA hai| AcArya kundakunda ne apane pravacana sAra ke prArambha meM bhI pRthak-pRthak paJca parameSThiyoM ko namaskAra kiyA hai| vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM ko namaskAra karane ke anantara hI unhoMne manuSya-loka meM vartamAna arahantoM ko namaskAra kiyA hai| yahI bhAvanA loe aura savva pada meM samAviSTa hai| usI bhAvanA ke anusAra svAmI kundakunda ne bhI namaskAra kiyA hai| Aja ke samaya meM eka nayI Apatti 'sAhU' ke sAtha sambaddha 'savva' pada para sunane meM AtI hai| vaha Apatti yaha hai ki isameM saba sAdhuoM ko namaskAra kiyA hai| usameM Aja ke bhI saba sAdhu A jAte haiN| unameM sabhI to vandanIya nahIM haiN| taba unheM kaise namaskAra kareM? isa Apatti ke kAraNa kucha logoM ne isa antima pada ko hI alaga kara diyA hai; ve use par3hate nahIM haiM, aisA bhI hamane sunA hai / zrI. * taka ke sambandha meM yaha carcA sunI hai, kyoMki ve NamokAra maMtra ke antima padoM ko suspaSTa nahIM bolate, jaisA Adya padoM ko bolate haiM / usa para se loga apane mana se kalpanA kara lete haiM; ataH isa sthiti para prakAza DAlanA hameM Avazyaka pratIta huA hai| usI ke lie yaha prayatna hai| 'sAdhu' zabda to loka-pracalita hai| sabhI sampradAyoM meM isakA vyavahAra apaneapane sampradAya ke sAdhu ke lie hotA hai| prAyaH saba sAdhu gRhatyAgI hote haiM aura apaneapane DhaMga se sAdhanA karate haiN| naMge rahate haiM yA laMgoTI lagAte haiM, bhabhUta malate haiM, sulaphA pIte haiN| hAthI-ghor3e rakhate haiN| kumbha ke mele meM taraha-taraha ke sAdhuoM ko dekhA jA sakatA hai; kintu 'sarvasAdhu' pada kI maryAdA meM ve saba nahIM aate| jaina graMthoM meM sacce 10 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kI vyAkhyA pAyI jAtI hai, usakI paridhi meM jo AtA hai vahI 'sarva sAdhu' meM vandanIya hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAna taporaktastapasvI saH prazasyate // (jo viSayoM kI AzA se pare haiM, Arambha aura parigraha se rahita haiN| jJAna, dhyAn tapa meM lIna rahatA hai| vaha tapasvI prazaMsA kA pAtra hai|) isake viparIta gurumUr3hatA kA svarUpa kahA sagranthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pASaNDinAM puraskAroM jJeyaM pASaNDi mohanam // (jo parigraha aura Arambha sambandhI hiMsA meM saMlagna haiM, saMsAra-rUpI bha~vara meM par3e haiM, aise pAkhaNDiyoM (sAdhuoM) kA Adara-satkAra gurumur3hatA hai|) ukta zloka meM AcArya samantabhadra ne sAdhu ke lie pASaNDI' zabda kA prayoga kiyA hai| prAcIna samaya meM yaha zabda sAdhu ke artha meM vyavahRta hotA thaa| azoka ke zilAlekhoM meM isakA prayoga isI artha meM huA hai; kintu Aja yahI zabda pAkhaNDI ke rUpa meM banAvaTI sAdhuoM ke lie vyavahRta hotA hai| sAdhuoM ke kadAcAra se zabda kA artha hI badala gayA hai; ataH sarvasAdhu meM pAkhaNDI sAdhu grAhya nahIM haiM, bhale hI ve nagna rahate hoM aura unhoMne jina mudrA kA veSa bhI dhAraNa kiyA ho| paM. AzAdharajI ne apane anagAradharmAmRta meM aise pAkhaNDiyoM kI nindA karate hue kahA hai mudrAM sAMvyavahArikI trijagatIvandyAmapodyAhatIM vAmAM kecidahaMyavo vyavaharantyanye bahistAM zritAH / lokaM bhUtavadAvizantyavazinastacchAdhayAcApare __ mlecchantIha taka stridhA paricayaM puMdehamohaistyaja // 96 // (digambaratnarUpa jainI mudrA tInoM lokoM meM vandanIya hai, samIcIna pravRttinivRtti rUpa vyavahAra ke lie prayojanIbhUta hai; kintu isa kSetra meM vartamAna kAla meM usa mudrA ko chor3a kara kucha ahaMkArI to usase viparIta mudrA dhAraNa karate haiM-- jaTA dhAraNa karate haiM, zarIra meM bhasma ramAte haiN| anya dravya jinaliMga ke dhArI apane ko muni mAnane vAle ajitendriya ho kara usa jainamudrA ko kevala zarIra meM dhAraNa karake dharma ke icchuka logoM para bhUta kI taraha savAra hote haiN| anya dravya jinaliMga ke dhArI maThAdhIza bhaTTAraka haiM, jo jinaliMga kA veSa dhAraNa karake mlecchoM ke samAna AcaraNa karate haiN| ye tInoM puruSa ke rUpa meM sAkSAt mithyAtva haiN| ina tInoM kA mana se anumodana mata karo, vacana se guNagAna mata karo aura zarIra se saMsarga mata kro| isa taraha mana, vacana, kAya se inakA parityAga kro|) tIrthaMkara : nava-disa. 78 11 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzAdharajI vikrama kI terahavIM zatAbdI ke uttarArdha ke vidvAn haiN| usa samaya bhaTTAraka-pantha bhI adhogati ko prApta thaa| yadyapi usa samaya ke bhaTTAraka nagna hI rahate the; kintu unake AcaraNa mlecchoM ke samAna the| kucha jaina digambara muni bhI kevala dravyaliMgI the| yahA~ AzAdharajI ne mana, vacana, kAya se unakA parityAga karane ko kahA hai aura unheM puruSarUpa mithyAtva kahA hai; mithyAtva ne hI mAno puruSa kA zarIra dhAraNa kara liyA hai| prAcInakAla meM to sAdhugaNa vana meM hI vAsa karate the| ratnakaraNDa meM gyArahavIM pratimAdhArI ke lie kahA hai--'gRhato munivanamitvA' (apane ghara se muni vana meM jAve); kintu uttarakAla meM vanavAsa kA sthAna, grAmoM ke samIpa ho gyaa| isa para se AcArya guNabhadra ne apane AtmAnuzAsana meM kheda prakaTa karate hue likhA hai itastatazca trasyanto vibhAvaryAM yathA mgaaH| vanAd vizantyupagrAma kalau kaSTaM tpsvinH|| (jaise rAta ke samaya idhara-udhara se bhayabhIta mRga vana se grAmoM ke karIba A basate haiM, kheda hai ki isa kalikAla meM tapasvIjana bhI vana chor3akara grAmoM ke nikaTa vAsa karate haiN|) vanavAsa se caityavAsa prArambha hone para hI bhaTTAraka pantha ne janma liyaa| mandiroM meM rahane vAle sAdhuoM ne mandirAdi ke nimitta jamIna-jAyadAda Adi kA dAna lenA svIkAra kiyA aura isa taraha ve digambara veSa meM bhaTTAraka bana gye| unhIM ke AcaraNa kI nindA AzAdharajI ne kI hai| paM. daulatarAmajI ne chahaDhAlA meM likhA hai munivratadhAra anantavAra veyaka upjaayo| pai nijaAtamajJAna vinA sukha leza na paayo|| (isa jIva ne ananta bAra munivrata dhAraNa kiye aura marakara |veyaka paryanta janmA; kintu apanI AtmA kA jJAna (svasaMvedana pratyakSa) na hone se sukha kA leza bhI nahIM paayaa|) yaha kathana mithyAdRSTi dravyaliMgI ke lie hai| paJca parAvartana karate hue mithyAdRSTi bhI dravya jinaliMga dhAraNa karake nava graiveyaka paryanta janma le sakatA hai| yahA~ dravya jinaliMga se matalaba zarIra se nagna ho kara muni kI taraha caryA karanA mAtra nahIM hai; kintu eka jinamudrA ke dhAraka kA jitanA bAhyAcAra hai, vaha saba vaha niSThApUrvaka karatA hai| gupti-samiti Adi kA pUrNa pAlaka hotA hai| samyagdRSTi muni se usake bAhyAcAra meM koI kamI nahIM hotii| yadi kamI hai to kevala samyaktva kI hai| isI se usakA saba niSThApUrvaka kiyA gayA bAhyAcAra bhI niSphala hotA hai| 12 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja ke svarga-sukha ke kAmI dharmAtmA to isa para bhI Apatti kara sakate haiN| ki use niSphala kyoM karate haiM ? kyA nau graiveyaka taka jAnA koI sAdhAraNa bAta hai ? paJca parAvartana kI maryAdA meM jo AtA hai, munipada dhAraNa karake bhI vahI milatA hai to munipada ko niSphala hI kahA jAegA / paJca parAvartana se chuTakArA honA hI dharma kA saccA phala hai; ataH Aja ke samaya meM isa kSetra se mukti nahIM milatI, phira bhI mokSa kI icchA rakha kara hI dharma-sAdhanA karane meM hita hai| svarga-sukha kI cAha bhI patana kA hI kAraNa hai| ataH samyaktva ke binA munipada kI bhI koI kImata nahIM hai; kintu samyaktva to durbodhya hone para bhI svasaMvedya hai, usake hone para prazama saMvega Adi hote haiN| prathama pratimA ke dhArI ke tIna spaSTa vizeSaNa samantabhadrajI ne diye haiM--samyagdarzana zuddha, saMsAra zarIra bhogoM se virakta, paJca parameSThI ke caraNa hI usakI zaraNa haiN| prathama pratimA AcAra-mArga kA praveza-dvAra hai; jisameM kama-se-kama ye tIna bAteM hoM use hI jaina AcAra-mArga para calanA caahiye| taba munipada to ucca pada hai, usameM to ye bAteM avazya honI cAhiye; kintu Aja aise bhI muni haiM jinameM ye mUla bAteM nahIM hai (1) saba se prathama to muni ko anya kisI bhI pantha vizeSa kA Agraha na ho kara ekamAtra vItarAga mArga kA Agraha honA caahiye| terApantha, bIsapanthaye muniyoM ke pantha nahIM haiM, gRhasthoM ke haiN| ve hI dravya pUjA karate haiM aura usI ko lekara ye pantha pravartita bhI haiM; kintu Aja gRhastha ina panthoM kA vaisA AgrahI nahIM hai, jaise muni aura AcArya haiN| unhoMne hI isa panthavAda kI agni ko prajvalita kiyA hai aura aisA pratIta hotA hai ki yadi unakI yaha pravRtti cAlU rahI to digambara-zvetAmbara jaisI sthiti paidA ho sakatI hai| jo pantha kA moha nahIM chor3a sake ve saMsAra ke moha se dUra nahIM haiN| kahA~ saMsAra aura mokSa meM samabhAva kA upadeza aura kahA~ pUjA ke sacita-acita dravya kA aura jalAbhiSeka paJcAmRtAbhiSeka kA Agraha ! (2) dUsarI bAta hai zAsana devoM kI pUjA kI pravRtti ko bala dene kii| kahA~ prathama pratimAdhArI ko 'paJcagurucaraNa-zaraNa' honA kahA hai aura kahA~ jinake caraNoM ko hama apanA zaraNa mAnate haiM ve hamAre guru jinetara devoM ko pUjane kA upadeza dete haiM ? kyA aisA karane vAle digambara jaina muni kahe jA sakate haiM ? jinakI ekamAtra vItarAga deva para AsthA nahIM hai vaha to jaina kahalAne kA bhI pAtra nahIM haiN| jinakA deva jina hai, ve hI jaina haiN| saccA jaina ghora-se-ghora saMkaTa meM bhI anya kI zaraNa nahIM letaa| azaraNa bhAvanA kA tAtparya hI yaha hai| dyAnatarAyajI ne kahA hai zuddhAtama aru paJcaguru jaga meM zaraNA doya / moha udayatai jIva ko Ana kalpanA hoya // tIrthaMkara : nava-disa. 78 13 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( nizcaya se zaraNa apanI zuddhAtmA hai aura vyavahAra se zaraNa paJcaguru haiM / zeSa saba mohabhAva haiM 1 ) (3) parigraha -tyAga kA matalaba kevala zarIra se nagna rahanA nahIM hai / sAdhu ke pAsa pIchI - kamaNDalu aura eka-do zAstra, jo svayaM lekara cala sake, honA cAhiye / Aja saMghoM ke nAma para parigraha kA koI parimANa hI nahIM hai / mAno digambara jaina sAdhu- saMgha na hokara mahantoM kA koI akhAr3A ho| Aja hama yaha taka sunate haiM ki amuka saMgha ke itane hajAra ke noTa dImaka khA gayI / yaha kyA digambara muni-mArga hai ? aisA parigraha to zvetAmbara sAdhu bhI nahIM rakhate / Aja ke apane gurujanoM kI isa taraha kI viDambanAe~ dekha kara merA yaha mata bana gayA thA ki isa kAla meM saccA digambara jaina sAdhu honA saMbhava nahIM hai; kintu jaba se AcArya vidyAsAgarajI ke darzana kiye haiM mere ukta mata meM parivartana huA hai aura mana kahatA hai ki upAdAna sazakta ho to bAhya nimitta kucha nahIM kara sakate / bhara javAnI kI avasthA meM itanI asaMlagnatA / maiMne aise bhI muni dekhe haiM jinheM striyA~ ghere rahatI haiM / jo unase tela - mardana karAte haiM unakI to bAta chor3a hI diijiye| unase vArtAlApa meM rasa lete haiM aise bhI haiM; kintu yuvA munirAja vidyAsAgarajI to hamAre jaise manuSyoM se bhI vArtAlApa nahIM karate, striyoM kI to bAta hI kyA hai ? sadA apane adhyayana meM rata rahate haiM / vahA~ maiMne gappa-goSThI hote nahIM dekhii| rAva-raMka saba samAna haiM / parigraha ke nAma para pIchI-kamaNDalu hai| jaba vihAra karanA hotA hai, uThA kara cala dete haiM / na jahA~ se jAte haiM unheM patA, na nahA~ pahu~cate haiM unheM patA / na gAje-bAje ke sAtha svAgata -sanmAna kI cAha hai, na sAtha meM moTara, laoNrI aura caukoM kI bahAra hai, na koI mAtAjI sAtha meM haiM / bAla ziSya - maNDalI hai / maiMne kisI muni ke mukha se aisA bhASaNa bhI nahIM sunaa| eka-eka vAkya meM vaiduSya jhalakatA hai / adhyAtmI kundakunda aura dArzanika samantabhadra kA samanvaya maiMne unhIM ke bhASaNoM meM sunA hai / mujhe unheM AhAradAna dene kA bhI saubhAgya prApta huA hai aura maiMne prathama bAra apane jIvana ko dhanya mAnA hai / yadi saMsAra, zarIra aura bhogoM meM Asakta zrAvakoM ke mAyAjAla se bace rahe, to ve eka Adarza muni kahe jAe~ge / maiM bhI paJca namaskAra mantra kI jApa trikAla karatA huuN| aura ' Namo loe savvasAhUNaM' japate samaya ve mere mAnasapaTala para virAjamAna rahate haiM / jinakA mana Aja ke katipaya sAdhuoM kI sthiti se khinna ho kara ' Namo loe savvasAhUNaM' pada se virakta huA; unase hamArA nivedana hai ki ve eka bAra AcArya vidyAsAgarajI kA satsaMga kreN| hameM vizvAsa hai ki unakI dhAraNA meM parivartana hogA / 14 For Personal & Private Use Only A.vi. sA. aMka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhu kI caryA "kevala bAhara se vasanoM ko or3hanA hI parigraha nahIM hai, apitu AhAra meM Asakti rakhanA, amuka vastu meM svAda lenA, saMsAra ke viSayoM ke prati ruci yA cAha honA, apane nAma aura yaza kI kAmanA karanA, 'merA koI abhinandana yA svAgata kareM' aisA vikalpa honA, kisI ke acche-bure kI abhilASA karanA ityAdi sabhI parigraha kI koTi meM haiN|" - DaoN. devendrakumAra zAstrI svasaMvedya samarasAnanda kI sahaja anubhUti se samullasita svarUpa kI sAdhanA meM rata svAtmA kA avalokana karane vAle zramaNa nirgrantha sahaja hI AtmArAma meM vicaraNa karane vAle paramArtha meM jaina sAdhu kahe gaye haiN| jo kevala vyavahAra meM vimUr3ha haiM, jinheM zuddhAtmA kA paricaya nahIM hai, kevala sAdhutA kA veza hI dhAraNa kiye hue haiM, ve paramArtha se jaina sAdhu nahIM haiN| jaina sAdhu hI usa zuddhAtmacaryA meM tallIna rahate haiM, jisa paramatattva tathA satya ke sAkSAtkAra ke lie vizva meM nAnA' jana taraha-taraha ke nAma-rUpoM tathA bAhya kriyAoM evaM matoM ko apanA kara apanI-apanI mAnyatAoM tathA pakSoM kA poSaNa kara rahe haiM; parantu vAstava meM jaina sAdhu sabhI prakAra ke mata, mAnyatAoM, pakSoM tathA AcAra-vicAragata parigrahoM se rikta yathArthataH sAdhutA kA pAlana karatA hai| pAlana karatA hai-yaha kahanA bhI bhASA kI asamarthatA hai| jaina sAdhu to apanI caryA meM apane guNa-paryAya rUpa pariNamate hue apane-Apa kA avalokana karate haiN| usa dazA meM kevala vijJAna ghana svabhAva apane pUrNa ujjvala svarUpa kA caitanya kA pUrNa prakAza ekatva rUpa se udita hotA hai, usa samaya koI dvaita bhAsita nahIM hotA hai, anAdi kAla kI ajJAna dazA vighaTa jAtI hai aura svatattva kA udaya ho jAtA hai| yahI jJAniyoM kA prabhAta hai| ajJAna-andhakAra se prakAza meM AnA yogiyoM kI caryA hai| . tamaso mA jyotirgamaya kA sahaja sandeza jaina sAdhuoM kI caryA se sahaja prakaTa hotA hai| jisa anAtma-dazA meM saMsAra ke tathAkathita vidvAn, vaijJAnika tathA anveSaNakartA pratyeka samaya sote rahate haiM, usase bhinna Atmasthiti meM jJAnI sAdhu pratyeka samaya meM jAgRta rahate haiM-yahA~ taka ki jisa ghora andhakAra se vyApta rAtri meM cara-acara sabhI jIva sote rahate haiM, usa samaya bhI jJAnI apane jJAna meM jAgate rahate haiN| jJAna-cetanA ke samakSa kAma-vAsanAoM, para-bhAvoM, vibhAvoM tathA parasamaya ke mithyA bhAva Tika hI nahIM pAte haiN| kevala jJAna-cetanA kA vilAsa hI uttama muniyoM kI caryA hai, jo sthAyI evaM sahaja Ananda kI jananI hai, jise eka bAra upalabdha ho jAne ke anantara kucha prAptavya evaM karaNIya nahIM raha jAtA hai| vAstava meM jaina sAdhu kI caryA saccI zAnti evaM Ananda meM nihita hai| jaba zuddha ke lakSya se prerita anantavikalpI jJAna eka zuddhAtmaniSTha hokara jJAnasvabhAva meM tanmaya tIrthaMkara : mava-disa.78 15 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho kara pariNamita hotA hai taba sacce sukha kI kiraNa udbhAsita hae binA nahIM rahatI. kyoMki sAdha-caryA hI dharma hai aura dharma meM avinAbhAva rUpa se saccA sakha vilasita hotA hai, ata: dharma-pariNata AtmA niyama se Ananda kA bhoga karatA hai| saccA Ananda hI usakA jIvana hai| yahI sAdhu-caryA kA pratyakSa pariNAma hai| jJAnI sAdhu kA jJAnarUpa pariNamana karanA antaraMga caryA hai, kintu bAhara meM jJAna-dhyAna evaM adhyayana meM lIna rahanA, sva-samaya meM sthira hokara samyagdarzana, jJAna, cAritra kA pAlana karanA aura ratnatraya kI ArAdhanA ke lie antaraMga tathA bAhara sabhI prakAra ke parigrahoM se mukta hokara mahAvratoM evaM mulaguNoM kA pAlana karanA ArSa zramaNa-mArga hai| aise hI sAdhu vItarAgI guru kahe jAte haiN| vItarAgatA kI pUrNa upalabdhi hI unakA carama lakSya hotA hai| ve svayaM vItarAgatA ke eka zikhara hote haiM; isalie usa zikhara para adhirohaNa karane kI icchA se naitikatA ko apanI vyavahAra-buddhi se dharma mAnane vAlA zrAvaka unase vItarAga-mArga kI zikSA va upadeza prApta karatA hai| unake vItarAga cAritra meM caubIsoM ghaMTe Ananda kI dhArA pravAhita hotI rahatI hai| unake yama, niyama, vrata, upadeza Adi sabhI eka rasa-dhArA se ApyAyita hote rahate haiN| vahA~ zAnti va Ananda ke sivAya, dhyAna va adhyayana ke atirikta jagat kA koI vyApAra nahIM calatA; ata: sAdhu saba prakAra se nagna hokara tana se, mana se, vikAroM se-yathArtha meM tyAgI hotA hai| jo kevala vastra ko sAdhutva ke lie bAdhaka samajhatA hai, vaha sAdhu-caryA ke yogya nahIM ho pAtA; kyoMki AtmacaryA meM vastra bAdhaka nahIM haiM, kintu vastra kA parigraha bAdhaka hai| jo vastra kA parigrahaNa kiye hue hai, vaha usakI Asakti se pare nahIM ho sakatA; ataH tRNa-mAtra bhI dhAraNa karanA aparigraha mahAvrata se bAhara hai| pUrNa aparigrahI tila, tuSa mAtra bhI parigrahaNa nahIM kara sktaa| kevala bAhara se vasanoM ko or3hanA hI parigraha nahIM hai, kintu AhAra meM Asakti rakhanA, amuka vastu meM svAda lenA, saMsAra ke viSayoM ke prati ruci yA cAha honA, apane nAma aura yaza kI kAmanA karanA, 'merA koI abhinandana yA svAgata kare'-aisA vikalpa honA, kisI ke acchebure kI abhilASA karanA-sabhI parigraha kI koTi meM haiN| ____ saccA tyAga antaraMga kA mAnA gayA hai; kintu bAharI sAdhanoM ko dekha kara antaraMga ke parigraha kA anumAna kiyA jAtA hai| isa kAraNa antaraMga tyAga ke sAtha bahiraMga tyAga kA bhI upadeza diyA gayA hai| isa prakAra sAdha kI caryA vahI hai jisameM antaraMga tathA bahiraMga donoM prakAra ke parigraha kA kisI prakAra grahaNa nahIM hotaa| sabhI prakAra se svAvalambI jIvana kI caryA kA nAma sAdhucaryA hai, jisameM sampUrNa svatantratA kA sAgara laharAtA rahatA hai aura jisa AtmaniSTha sAdhanA meM sAdhaka apane sAdhya kI pUrNatA ko upalabdha hotA hai; ata: bAharI jIvana kI pratyeka kriyA meM use apanI AtmacaryA kA, Ananda-rasa kA hI svAda saMvedita hotA rahatA hai| isa taraha bAharI kriyAoM meM jaina sAdhu ko kleza evaM pIr3A kA anubhava na hokara Ananda rasa kA ucchalana hI hotA hai| jainAgamoM meM jaina yatiyoM, muniyoM tathA sAdhuoM kI caryA kA yahI rahasya udaghATita kiyA gayA hai ki ve AtmajJAna se bhItara-bAhara prakAzita hote hue AtmacaryA meM nirata rahate haiM, laukika kiMvA vyAvahArika jagat ke dvaita se pare rahate haiM, evaM advaita kI samarasI bhUmikA ko Alokita karate rahate haiN| A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka aura vidyAnandi "kyA nAma hai ?" --prema-sanI vANI meM eka choTA-sA prazna thaa| "vidyAdhara"--uttara isase adhika saMkSipta ho nahIM sakatA thaa| "hamAre sAtha rahoge to vidyAnandi banA deNge|" --guru kI isa svastipUrNa Azvasti meM gahana artha garbhita thaa| basa, usa dina, usI kSaNa vidyAdhara kA sarvasva hI vilIna ho gyaa| banane meM to samaya lagA para miTanA to tatkAla ho gyaa| 0 nIraja jaina sAdhu ke sAtha ADambara aura gRhastha ke sAtha parigraha-pApa hote hue bhIAja kI bhautika mAnasikatA meM pApa mAnA nahIM jaataa| sAdhu-saMsthA meM yatra-tatra dikhAyI dene vAle zithila yatnAcAra aura Arambha-priyatA ko dekhate-dekhate hama usa bAta ke AdI ho gaye haiM aura hamane yaha bAta prAya: svIkAra kara lI hai ki jJAna, dhyAna aura tapa kI satata ArAdhanA karane vAlA, pUrNata: nirArambhI aura yathArtha aparigrahI sAdhu, aba kevala kathA-purANa aura Agama meM hI DhUMr3hA jA sakatA hai| yadi kahIM koI virala sAdhaka apanI nirmala sAdhanA se AcArya samantabhadra dvArA pradatta tapasvI kI paribhASA ko caritArtha karate bhI haiM to una taka hamArI dRSTi pahu~canA bar3e bhAgya kI bAta hai, kyoMki aise tapasvI lokaraMjana kI bhAvanA se rahita janamedinI se asaMpRkta, bhautika kolAhala se dUra hI kahIM mila pAte haiN| hama bhAgyazAlI haiM ki mokSamArga ke sAkSAt upAsaka aise digambara tapasvI saMtoM kI paramparA hamArI pIr3hI taka akSuNNa aura avicchinna banI huI cala rahI hai| bhautikatA ke isa mAdaka viSAkta vAtAvaraNa meM vijJAna kI cakAcauMdha ke bIca jahA~ jIvana kI sArI mAnavIya sthApanAoM kA ghora avamUlyana ho rahA hai, dharma aura darzana ke kSetra meM bhI jahA~ kathanI aura karanI kI dUrI nirantara bar3hatI hI jA rahI hai, vahIM kucha aise sAdhaka bhI haiM jo apanI ekAnta niSThApUrvaka mUka sAdhanA meM saMlagna haiN| jo digambara mudrA ke nirbhIka, niHspRha aura svAdhIna jIvana-darzana ko apane para hI mUrtimAna karate hue bhagavAn kundakunda kI mUla sAdhanA-paddhati kI vyAvahArikatA kA niHzabda upadeza de rahe haiN| jJAna, dhyAna aura tapa ke atirikta na jinake pAsa kahane ko kucha hai, na karane ko| bundelakhaNDa kI eka sundara upatyakA meM, siddha kSetra nainAgiri kI sanAtana tapobhUmi para isa varSa cAturmAsa-yoga dhAraNa karane vAle kaThora tapasvI aura atizaya jJAnArAdhaka AcArya zrI vidyAsAgarajI eka aise hI sAdhaka haiN| tIsa-battIsa varSa kI alpa vaya, zubhalakSaNoM vAlA, gaura, sukomala zarIra, garimA-maNDita sudarzana mukhAkRti aura oja-pUrNa, kintu saneha-sanI vaannii| tana se nitAnta nirIha aura mana se ati niHspRha / namratA aura saumya kI sAkAra pratimA : tIrthaMkara : nava-disa. 78 17 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pichale tIsa mahInoM se mujhe lagAtAra unakA satsaMga mila rahA hai| jaba 1976 aura 77 ke do cAturmAsa kuNDalapura meM hue taba unake darzana kA khaba lAbha huaa| bAda meM bhI darzanoM kA yoga lagatA rhaa| pA~ca indriyoM ke viSayoM para unake pravacana sune| samayasAra kalaza kI TIkA para unakI painI aura vizleSaNAtmaka TippaNiyoM kA Akalana kiyaa| akalaMka deva ke vArtika para unake anuThe cintana kI jhalaka pAyI tathA SaTkhaNDAgama kI atala gaharAiyoM se cune maNi-muktAoM kA unakA saMkalana bhI dekhaa| vidyAsAgarajI ke guru svanAmadhanya AcArya jJAnasAgarajI mahArAja svataH eka tapaHpUta manISI the| saMskRta ke ve advitIya vidvAn the| unakI sAdhanA hI unake isa suyogya ziSya ke rUpa meM Aja sAkAra vicaraNa kara rahI hai| prathama darzana meM jaba kaccI miTTI ke lauMde kI taraha eka bAlaka adhyayana-sAdhana kI lalaka se unake samakSa upasthita huA tabhI unakI anubhavI aura bhaviSyacetA dRSTi ne usa anagar3ha zilA meM eka kuzala zilpI kI taraha manohara zilpa-sauMdarya kI sArI saMbhAvanAe~ spaSTa dekha lI thiiN| abodha ziSya ke sAtha anubhavI guru kA bahuta saMkSipta vArtAlApa usa dina huaa| "kyA nAma hai ?' prema-sanI vANI meM choTA-sA prazna thaa| "vidyAdhara"-uttara isase saMkSipta ho nahIM sakatA thaa| "hamAre sAtha rahoge to vidyAnandi banA deMge"- guru kI isa Azvasti meM gahana artha bhare the| isameM jaina Agama ke udbhaTa praNetA, 'zloka vAttika alaMkAra' ke racanAkAra AcArya vidyAnandi kI jJAna-gaMgA ke prati praNati bhI thii| eka abodhajijJAsu pAtra ko yogyatama AcArya, cintaka aura lekhaka ke rUpa meM vikasita karA dene kI apanI kSamatA ke AtmavizvAsa kI ghoSaNA bhI thI aura bAlaka vidyAdhara ko eka nirApada aura zreyaskara abhaya avalambana kA AzvAsana bhI thaa| basa, usa dina, usI kSaNa vidyAdhara kA sarvasva hI vilIna ho gyaa| Age banane meM to samaya lagA para miTanA tatkAla ho gayA / _ aura taba se jo ghaTatA gayA vaha eka dIrgha sAdhaka, samarpita sAdhu kI sAdhanAyAtrA kA vRttAnta hai, jo na kahIM likhA hai na chapA hai| jo usa udaya ke sAkSI haiM unakI smRtiyoM meM se yadA-kadA usakI jhalaka mila jAtI hai| mahArAja ke svamukha se sunane yA unakI lekhanI se likhe isa vRtta ko dekhane kI lAlasA do varSoM se adhUrI hai, zAyada kabhI pUrI ho| ziSya ne dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa, aura sAhitya-racanA kI sIr3hiyA~ jaba taka pAra kI, taba taka sAtha-hI-sAtha vratI, bahmacArI, gRhatyAgI banAte hue mahAvratI ke durgama zikhara taka, usa anukampAvAna mahAtmA ne apane isa bhava-bhramaNa-bhIru baTuka ko jaise aMgulI pakar3Akara hI pahu~cA diyaa| eka dina vaha durlabha ghar3I AyI jo guru ke jIvana kI sabase komala aura 18 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabase adhika pratIkSita belA hotI hai / vaha ghar3I jaba koI guru apane hI ziSya ko apane se bar3A banA kara gauravAnvita hotA hai / usa ghar3I kA Ananda yA to guru ko milatA hai yA mAtA ko / AcArya jJAnasAgarajI ne AcArya pada apane isa suyogya ziSya ko sauMpa kara usa dina svataH apane isa navAbhiSikta AcArya kI prathama vandanA karake vinaya aura mArdava kA eka anupama udAharaNa samAja ke samakSa prastuta kiyA / isa prakAra 'vidyAdhara' se ' vidyAsAgara' aura phira 'AcArya vidyAsAgara' bana kara isa mahAn AtmA ne jJAna, dhyAna aura tapa kI jisa triveNI meM apaneApako sarAbora kiyA usakA amRta jana-jana ko pAna karAte atyanta nirapekSa bhAva se unakA vihAra ho rahA hai| unakI jIvana-paddhati pUrNataH nirADambara aura sAdagIpUrNa hai| saMgha meM kisI ko brahmacarya kA vrata denA ho yA ailaka dIkSA, kezaluMca ho yA vihAra, hara kArya binA pracAra ke, binA dikhAve ke, atyanta zAstrokta paddhati se ve karate haiM / samIpavartI zrAvakoM ko bhI bAda meM hI isa saba kAryakalApa kI sUcanA ho pAtI hai / Aja eka ora jahA~ sAdhu-mArga bhI hamArI ADambara- priyatA meM DUba gayA hai, vairAgya bhI jahA~ mahotsavoM kA mukhApekSI hai, keza - luMca bhI jahA~ pUrva-pracArita aura janAkula zAmiyAne meM zobhA pAte haiM, dIkSAe~ bhI jahA~ posTara cipakA kara aura parce ba~TavAkara bhIr3a-dharmA DhaMga se lI aura dI jA rahI haiM, vahA~ AcArya vidyAsAgarajI kI nirdoSa sAdhanA sAdhu-mArga ke akampa dIpaka kI taraha prajvalita hai / itanA hI kaThora hai apanI ziSya - maNDalI para unakA anuzAsana / unake baTuka ziSya bhI apanI lagana, vinamratA aura jJAna-bhakti dvArA yahI Azvasta karate haiM ki unameM bhI bhaviSya ke vidyAsAgara haiM / ina vizeSatAoM ke hI kAraNa, Aja do varSa se bundelakhaNDa meM AcArya vidyAsAgara ke darzanArthI bhaktoM kI saMkhyA nirantara bar3hatI jA rahI hai / kAnoM-kAna unakI kIrti deza ke kone-kone taka vyApatI jA rahI hai sAmAnya bhakta ho yA sAdhaka, vidvAn ho yA vyApArI, mumukSu ho yA tyAgI, jo eka bAra unake prabhAvaka vyaktitva kI chavi nihAra pAtA hai, vaha sadA ke lie unakA bhakta ho jAtA hai / jo eka bAra syAdvAda-sammata unakI "vividha naya- kallola vimalA" vANI kA amRta cakha pAtA hai, vaha bAra-bAra usake AsvAdana kA AkAMkSI bana kara unake caraNoM meM mastaka jhukA detA hai / hama gauravAnvita haiM ki 'AcaraNa meM ahiMsA, vANI meM syAdvAda aura vicAroM meM anekAnta' hI jisakA jIvana - siddhAnta ho aise sAdhu isa kalikAla meM bhI ekadama asaMbhava nahIM haiM / aisI sAdhanA kA eka uttama udAharaNa hamAre bhAgya se hamAre par3osa meM hI virAjamAna hai, jisakA prAtaHsmaraNIya zubha nAma hai AcArya vidyAsAgara | tIrthaMkara : nava- disa. 78 For Personal & Private Use Only 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha lAjavAba hai (eka zabdacitra) sAmpradAyikatA se vaha pare hai saMkIrNatA ke gheroM se mukta hai vaha munigaNa-mukuTa hai usakA koI javAba nahIM vaha lAjavAba hai vaha saikar3oM meM akelA hai alabelA hai usakA koI jor3a nahIM vaha to basa vaha hI hai vaha bhalA hai bholA hai bhadra bhAvoM se bharA hai kharA hai vadana kA ikaharA hai charaharA hai umra se javAna hai sAdhaka mahAn hai bhUkhA hai jJAna kA zatru hai abhimAna kA bhulAvoM se dUra hai tapazcaraNa meM zUra hai vaha AtmajayI hai Atmakendrita hai nAsAdRSTi hai nijAnanda-rasalIna hai moha-mAyA-matsara-vihIna hai use lubhAtI nahIM hai bAharI duniyA kI camaka usake svabhAva meM hai eka svAbhimAnI kI Thasaka usake sabase bar3e guNa haiManAsakti aura niHspRhatA kSamAzIlatA aura samatA nirmamatA aura nirbhayatA usakA cintana maulika hai usakI vArtA alaukika hai vicAroM meM udAratA hai prAmANikatA hai zAlInatA hai sarvajanahitaiSitA hai vaha Aloka-puMja hai jJAna-dIpa hai jyoti-puruSa hai virAjI rahatI hai pratikSaNa usake cehare para eka nirmala-nizchala muskAna usakI hara chavi hai amlAna usakA nahIM hai javAba vaha hai lAjavAba - narendraprakAza jaina A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka tapaHpUta kavi kI kAvya-sAdhanA A aisA lagatA hai ki upamA kAlidAsasya ke samAna yamaka vidyAsAgarasya kA AbhANaka prasiddhi ko prApta hogA / - saMskRta sAhitya meM vIra, zRMgAra evaM karuNa rasoM ko hI pradhAnatA rahI hai| lekina AcAryazrI kI tapaHpUta lekhanI kA sparza pA kara zAnta rasa apanI saMpUrNa garimA se sarvopari pratiSThita ho gayA hai| - zrImatI AzA malaiyA jaba tapaHpUta lekhanI se kAvya prasUta hotA hai taba niHsandeha hI vaha sAdhanA kI ArAdhanA kA hI paripAka hotA hai / vAstavika kAvya-sAdhanA to usa kavi kI hI ho sakatI hai, jisakA tana, mana, vacana saba kucha Antara evaM bAhya tapa se paripUta ho uThA ho| vAstava meM aise tapasvI kavi Aja ke bhautikavAdI yuga meM sudurlabha hI haiM; lekina bhAgyavazAt hama logoM ke bIca eka aise 'taruNa tapasvI-kavi' kA udaya huA hai, jisake kAvya ko sAdhanA kahA jA sakatA hai| ye tapasvI kavi haiM parama pUjya AcArya zrI vidyaasaagrjii| yadyapi maiM ajJa hU~, tathApi apanI alpamati ke anusAra AcAryazrI kI kAvya-garimA kI eka sAmAnya jhA~kI prastuta kara rahI huuN| AcAryazrI kA kAvya mammaTa kI nimna ukti ko pUrNataH caritArtha kara rahA hai niyatikRtaniyamarahitAM hlAdaikamayAmananyaparatantrAm / navarasarucirA nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati // mammaTa ne kAvya ko 'kAntAsammita tayopadezayuje' mAnA hai, lekina jaba hama AcAryazrI ke kAvya kA avalokana karate haiM taba pratIti hotI hai ki AcAryapravara kA kAvya 'mAtAsammitatayopadezayuje' hai; kyoMki 'kAntAsammita upadeza' meM to kiJcit svArtha ho bhI sakatA hai; lekina 'mAtAsammita upadeza' to hara paristhiti meM kalyANakArI hI hotA hai| AcAryazrI ke kAvya kA pratyeka pada zreyomArga kI ora unmukha karane vAlA hai, ata: vaha 'mAtA sammita' hI ho sakatA hai| saMskRta sAhitya meM vIra, zRMgAra evaM karuNa rasa kI hI pradhAnatA rahI hai; lekina AcArya zrI kI tapaHpUta lekhanI kA sparza pA zAntarasa apanI garimA kI mahimA se sarvopari pratiSTita ho gayA hai / AcArya-pravara ke kAvya kA rasAsvAdana kara aisI pratIti hotI hai ki 'zAnta evaM ekorasa:' / zAntarasa svabhAvata: mAdhurya aura prasAda kI vRSTi karatA hai| yadi isakA paripAka kisI zAnta tapasvI kI lekhanI dvArA ho to usake camatkAra kA kyA kahanA ! AcAryazrI kA zAntarasa se AplA tIrthaMkara : nava-disa . 78 21 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vita kAvya, hRdaya ke atala tala kA sparza karAtA huA hadtantrI ke samagra tantuoM ko eka sAtha jhaMkRta kara alaukika Ananda kI varSA karAtA hai / zAnta rasa kI chaTA dikhAne vAlA yaha udAharaNa cAritra ke makuTa se zira nA sajoge, ArUr3ha saMyamamayI ratha pai na hoge| svAdhyAya meM rata raho tuma to bhale hI, nA mukti-maMjila mile duHkha nA Tale hI // " --jaina gItA lagatA hai AcAryazrI ko 'zataka-kAvya' kI paramparA viziSTa rUpa se priya hai| 'zataka-kAvya' kI gaNanA saMskRta-sAhitya meM muktaka kAvya ke antargata kI jAtI hai| muktaka kA artha hai vaha kAvya, jo binA kisI bAhya upakaraNoM (sandarbhAdi) ke sadya: rasa-pratIti meM samartha ho| muktaka kAvya ke viSaya meM Anandavardhana kI nimna ukti mahattvapUrNa hai "muktakeSu prabandheSu iva rasabandhAbhinivezinaH kavayo dRshynte|' ___ isa prakAra 'zataka-kAvya' meM eka anupama mAdhurI hotI hai, jo sahRdayoM ko rasa-vibhora kara detI hai| AcAryazrI kI tapaHpUta lekhanI se saMskRta-zatakoM kI triveNI tathA hindI-zatakoM kA caturvarga prasUta haA hai| saMskRta tathA hindI ke ye 'saptadazaka' saptasindhu kI saptadhArA ke samAna sampUrNa bhAratavarSa ke zuSka jIvana ko rasa-siJcita kara zAnti kI harItimA meM parivartita karAne meM sarvathA samartha haiM / ye saptazataka haiM-- (1) zramaNa zatakam (saMskRta) : AryAchanda meM nibaddha yaha zataka anupama mAdhurI se yukta hai; (2) niraJjana zatakam (saMskRta) : dratavilambita chanda meM nibaddha yaha zataka, eka alaukika saMsAra kA paricaya karAtA-sA lagatA hai ; (3) bhAvanAzatakam (saMskRta) : abhI aprakAzita hai, isameM citrAlaMkAra kA viziSTa prayoga 'muraja bandha' ke mAdhyama se kiyA gayA hai| hindI-zataka-(1) zramaNa zataka; (2) niraJjana zataka; (3) bhAvanA-zataka (zIghra prakAzya); (4) nijAnubhava zataka / ina cAroM zatakoM meM 'vasantatilakA chanda' prayukta huA hai| ___ vasantatilakA AcAryazrI kA sarvapriya chanda hai, kyoMki 'jaina gItA' tathA 'kundakunda kA kundana' bhI isI chanda meM nibaddha haiM / jisa prakAra kAlidAsa 'mandAkrAntA' meM siddhahasta haiM, usI prakAra AcAryazrI 'vasantatilakA' meM prviinn| unhoMne apane isa chanda ke bAre meM ekAdhika bAra kahA bhI hai ve kAmadhenu surapAdapa svarga meM hI sImA lie dukha dhule sukha de videhI / 22 A vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only ___ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pai ApakA stavana zAzvata mokSa-dAtA aisA vasanta tilakA yaha chanda gaataa|| _ --niraJjanazataka (hindI) vividha alaMkAroM kA maJjula prayoga kAvya-mAdhurI ke varddhana meM pUrNataH saphalasuphala hai / 'zramaNa-zatakam' (saMskRta) ke AryAchanda meM nibaddha nimna zloka meM yamaka kI manohArI chaTA darzanIya hai bhava hetu bhUtA kSamA, vyaktA jinena yA svIkRtA kssmaa| tAM vismara nRdakSa ! mAyata: saiva zivadAne kSamA / / aisA lagatA hai ki 'upamA kAlidAsasya' ke samAna 'yamaka vidyAsAgarasya' kA AbhANaka (kahAvata) prasiddhi ko prApta hogA / nimna zloka meM 'apaha nuti' kI viziSTa manohArI chavi hai asita koTimitA amitAH take, nahi kacA, alimA stava tAta! ke| varatapo'nalato bahirAgatA saghana dhUmramiSeNa hi rAgatA // --niraMjanazatakam (saMskRta) muktaka kAvya ke rUpa meM ApakI anya hindI-racanAe~ haiM--samAdhizataka, yogasAra, kalyANa mandira-stotra, tathA ekIbhAva stotra (mndaakraantaachnd)| prabandha kAvya ke rUpa meM 'jaina gItA' (samaNasuttaM kA bhAvAnuvAda) aura 'kundakunda kA kundana' (samayasAra kA bhaavaanuvaad)| vaise to ye donoM kAvya anuvAda-grantha kI koTi meM Ate haiM; lekina AcAryazrI kI maulika pratibhA ke samAveza se donoM hI maulika suSamA se anuprANita haiN| sarvatra maulika upamAoM, nita-navIna kalpanAoM, adhunAtana dRSTAntoM se paripUrNa haiM ye donoM 'prbndh-kaavy'| anuvAda ko bhI itanA sarasa banAyA jA sakatA hai, isakA udAharaNa ye donoM haiM / dekhiye, 'jaina gItA' meM NamokAramantra' kA bhAvAnuvAda he zAnta santa arahanta ananta jJAtA, he zuddha buddha ziva siddha abaddha dhaataa| AcArya varya uvajhAya susAdhu sindhu, maiM bAra bAra tuma pAda payoja bandU~ // nizcita hI uparyukta uddharaNamAtra anuvAda na hokara, rasa-siddha kavi kI maulika pratibhA kA pArasa-sparza pA eka nayI AbhA kA sRjana kara rahA hai| tIrthakara : nava-disa. 78 23 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra 'kundakunda ke kundana' ke nimna chanda kI chaTA durUha siddhAntoM ko kisa sarasatA evaM sahajatA se prastuta kiyA jA sakatA hai, isakA paricaya karAne meM samartha hai - mohAdikA udaya pAkara jIvarAgI hotA svayaM nahi kabhI kahate virAgI / dhUlI binA jala kalaMkita kyA banegA ? kyA agni yoga bina nIra kabhI jalegA ? isI prakAra 'bhAvanAzatakam' ke anta meM drutavilambita chanda meM nibaddha, gIrvANavANI meM prastuta 'zAradA - stuti' komalakAnta padAvalI ke mAdhyama se rasAnviti ke naye kSitija kA darzana karAtI hai asi sadA hi viSakSaya kAriNI, bhuvi kudRSTye'tivirAginI / kuru kRpAM karuNe kara vallaki, mayi vibhoH padapaMkaja SaTpade // 'jaina gItA' kI 'manobhAvanA' tathA 'kundakunda ke kundana' kI 'antarghaTanA' dekhakara lagatA hai Apa mAtra 'padya kavi' hI nahIM uccakoTi ke 'gadya kavi' bhI haiM / janmanA, kannar3a bhASI hote hue bhI hindI para itanA adhikAra ! Apake sazakta gadya kA avalokana kara, yaha apekSA hai ki gadya ke kSetra meM bhI Apase kucha navIna maulika sAhitya kA sRjana hogA / Apa jaba prakRti pradatta svara - laharI meM uparyukta kisI bhI chanda kA gAyana karate haiM taba aisA pratIta hotA hai ki saMgIta hI svayaM mUrtimAna hokara mukharita ho uThA ho / tapasvI, saMgItajJa kavi ke mukha se kAvya pATha kA zravaNa kitanA AnandadAyI hotA hai, isakA pratyakSa anubhava hI kiyA jA sakatA hai, zabdoM meM usakA prakaTIkaraNa asambhava hai| parama pUjya 'tapasvI kavi se samAja ko aneka AzAe~ haiM / jisa prakAra 'sahasrAMzu' apanI sahasra - sahasra kiraNoM se lakSAtilakSa kaNoM ko Aloka se pariplAvita kara detA hai usI prakAra acAryapravara kA 'kAvya-sUrya' koTi-koTi sahRdayoM ko rasasikta kara svAnubhava kA pAna karA, mokSa mArga para ArUr3ha karegA, yaha vizvAsa hai / "apane ajJAna kA AbhAsa honA hI jJAna kI ora eka bar3A kadama haiM / " - DijarAilI 24 For Personal & Private Use Only A.vi.sA. aMka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvApIr3hI kA dhruva tArA jo cAritra meM se dizAdarzana karatA rahA hai lekina yaha huA / jyoM ghane bAdaloM ke madhya bijalI kauMdhane - kar3akane se cUkatI nahIM hai, ThIka vaise hI taruNAI kI ucchaM khalatAoM ke madhya bijalI-sA kauMdhatA eka zizu taruNa karnATaka ke belagA~va kI mATI meM janmA / maiM jisa dina pahu~cA, ve uttarottara svastha hone lage the| calane meM azakya the / AhAra lene lage the; lekina mAneMge nahIM zAyada Apa ki itanI gahana rugNatA ke bAda bhI unakI mukhAbhA tanika bhI murajhAyI nahIM thIM / ajita jaina maMgala graha kI ora betahAsA daur3atI saMskRti aura eka niHspRha, aparigrahI, aparAjeya, manISI digambara sAdhu; kaisI vicitratA hai ! ise vicArakavarga bhautikatA aura adhyAtma kI saMjJA detA hai / kavIndra ravIndra aura DaoN. rAdhAkRSNan kA kahanA hai ki ina donoM ke bIca koI setu sthApita ho / AinsTIna ne svayaM bAhya padArthoM ke rahasya ko jAnane meM bitAye apane jIvana se Uba thaka kara DaoN. rAmamanohara lohiyA ko likhe eka patra meM icchA vyakta kI thI ki 'maiM eka janma aura cAhU~gA tAki yaha khoja sakUM ki vaha kauna hai, jo bAhya padArthoM kI khoja karAtA hai / isa vighaTita cintana aura vijJAna ke yuga meM eka dhanADhya khAnadAna kA 22 varSIya sAhasI beTA dIkSA grahaNa kare; isa rugNa, tanAva- saMtrAsa bharI, yuvApIr3hI ke bIca nau varSa kI vaya meM navIM kakSA taka tAlIma le pAne vAlA koI taruNa taruNAI ko cunautI dekara brahmacarya vrata dhAraNa kare, to sahasA bAta samajha ke pAra ulaMgha jAtI hai / ...lekina yaha huA / jyoM ghane bAdaloM ke madhya bijalI camakane se cUkatI nahIM hai, ThIka vaise hI taruNAI kI ucchaM khalatAoM aura niraMkuzatAoM ke madhya bijalI - sA kauMdhatA eka yuvaka - zizu karnATaka ke belagA~va kI pAvana mATI meM janmA / dhanya hai vaha grAma, usakI candana - jaisI mATI, vahA~ ke loga, vahA~ kA puNya; jahA~ yuvApIr3hI ke merudaNDa AcArya vidyAsAgarajI jaisI mahAna vibhUti ne janma liyA ! sAgara se chatarapura kI ora jAtI basa, bIca meM dalapatapura, dalapatapura se rezandIgira, yAnI nainAgiri / basa yahIM sahasra - sahasra yuvakoM kI AkAMkSA ke pratirUpa AcArya vidyAsAgara sAdhanA, tapa tathA jJAna ke una muktA- maNiyoM ko pAne meM lage haiM, jinheM pAkara maMgala graha kI yAtrA bacakAnA sAbita hotI hai / jyoM Aga meM tapetace sone kI AbhA dekhate banatI hai, vaise hI isa AtmavIra ko dekhane se A~khoM ko apanI ciranidhi mila jAtI hai aura ve gahana zItalatA kA anubhava karatI haiM / tIrthaMkara : nava- disa. 78 For Personal & Private Use Only 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sitambara 1978 / apanI pUjyA mAtAjI ke sAtha nainAgiri phuNcaa| basa meM baiThA hara AdamI AcAryazrI ke asvastha hone para mauna, avAka, hataprabha, aura cintita thaa| maiM bhii| merI eka cintA aura thii| merI naz2ara meM AcArya vidyAsAgarajI yuvApIr3hI meM samagra jIvana-krAnti ke lie saMkalpita una manISiyoM meM se haiM, jo karuNA ke zAsana meM janmate haiM, anyathA aisI vibhatiyA~ makti ke kagAra para hI hotI haiN| maiM to isa vizvAsa ko saMjoye hae haiM ki Aja kI taruNa pIDhI paratI jamIna ke citta meM gahare kahIM suSupta par3I urvarA ko jagAne meM AcArya garajI kI eka aparva bhamikA hogI aura isa deza meM panaH udAtta sAMskRtika dArzanika aura AdhyAtmika malyoM kI eka harI-bharI phasala lhlhaayegii| ..."to maiM cintita thA ki kahIM yaha jamIna parapI na raha jAe aura phira saikar3oM sAla kI eka badakismata khAI Ar3e A jaae| isalie, mahaja isalie, maiM bhI AcAryazrI kI asvasthatA ko lekara anya sAthI musAphiroM kI taraha anyamanaska aura bebhAna thaa| nainAgiri phuNcaa| dhUpa teja thI, lekina prabhAva DAlane meM lagabhaga asamartha / bhItara gahare AcAryazrI ke puNya-darzana kI utkaSThA ne dhUpa kI tIkSNa tapana ko vismRta kara diyA thaa| sunA ki ve bola nahIM rahe haiN| darzana avazya hoNge| yaha bhI sunA ki 1-2 dina pUrva ve kAphI asvastha the, aba svAsthya-lAbha kara rahe haiN| yaha bhI jAnA ki jisa rAta unheM 106 DigrI kI sImA lA~ghatA jvara thA, usa rAta hajAroMhajAra bhAI rezandIgiri ke mandira meM palakoM para prANa liye, pASANa-khaNDoM para cintAtura baiThe rahe the| vaidya-hakImoM ke prayatna-puruSArtha se nayI pIr3hI ke isa himAlaya ko mauta ke muMha se bAhara lAyA jA sake, isa maMgala kAmanA ke sAtha usa rAta hajAroM-hajAra loga upasthita the, yaha jAnate hue bhI ki kAla aparihArya hai, usase bacanA-bacAnA kisI ke hAtha nahIM hai| kaisI bhayAvaha nizA thI vaha ! lekina teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kI samavasaraNa-sthalI nainAgiri kA pAvana kSetra aura dUsare dina kI vaha bhAgyazAlinI subaha-hajAroM kaNThoM se yahIM sunA ki kahIM dhruvatArA DUbatA hai?" maiM jisa dina pahu~cA, unakA svAsthya uttarottara saMbhala rahA thaa| calane meM azakya the| AhAra lene lage the; lekina zAyada mAneMge nahIM Apa ki itanI gahana rugNatA ke bAda bhI unake hAtha-pairoM meM kahIM-koI pramAda nahIM thA, aura mukha-maNDala kI AbhA kahIM hArI nahIM thii| kaisA sukhada vAtAvaraNa thA usa mahAbhAga rezandIgiri kA !! usake vRkSa, vRkSoM kI harI-bharI zAkhAe~, unake naye-naye pAta; rAste, unake donoM kinAre, una para reta; tAlAba, usa para kamala ; kheta, hare-bhare; pavana, mandamanda, zItala, suvAsita--yaha saba AcAryazrI ke maMgala vihAra se vaMdya aura sukhada laga rahA thaa| mujhe eka vismaya huaa| una dinoM AcAryazrI ke pravacana banda the; lekina lagatA thA jaise sArA vAtAvaraNa anuguMjita hai, unake upadezoM se, unakI dezanA se| abolA-sA kahIM kucha lagA nhiiN| vigata kI bAtoM ko duharAte logoM kI bhIr3a meM yathApUrva jIvanta ullAsa dIkha par3a rahA thaa| aura phira unakA saMgha; saMsAra kI vyarthatA aura nissAratA ko pahacAnane vAle tIna-cAra yuvAoM kA samudAya, jinameM se do unake sahodara haiN| vaya hogI yahI koI 19 se 23 ke biic| koI zilAkhaNDa para dhyAnArUr3ha hai, kiso kA sara kisI grantha para jhukA huA hai, koI sAmAyika meM ( zeSa pRSTha 28 para ) 26 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rozanI kA vaha ceharA yuga ke mahAna saMta muni vidyAsAgarajI tuma rozanI ke vaha cehare ho jo hameM AdhyAtmika saundarya kI naI UrjA naI USmA aura naI tAz2agI kI anupama suSamA pradAna karatA hai, jo hamArI sRSTi meM jJAna kI eka aisI khUbasUrata mInAra nirmita karatA hai jisase hama andhakAra kI ghATiyoM se nikalakara Aloka ke prakoSTha meM praveza karate haiN| mAnavIya saundarya kI garimA kA saMdarddhana karate hue / saca munijI, tuma itihAsa ke vaha svarNima pariccheda ho jo hameM sadaiva preraNA kI patharekhA bheMTa karatA hai hamAre ajJAnatA ke pirAmiDoM ko dhvaMsa karate hue / gati kI pagaDaNDiyoM ke vizAla prakAza khaNDa ! tumako koTi-koTi praNAma ! ! tumhAre pada cihana hamezA hameM naI sphUrti, naI zakti aura nayA jJAna dete raheMge, hamAre jIvana ko yuga kI abhinava cetanA se paripUrNa karate hue / tIrthakara : nava- disa. 78 mAnava kI virATatA ke mahAn pratIka ! tumhAre dizA-bodhaka vicAra tumhArI dRSTi kI uccatA aura tumhAre saMkalpoM ke uccatama Adarza hameM eka aisI duniyA meM le jAte haiM, jahA~ hama sampUrNa saMkIrNatAoM se Upara uTha kara saMkucita svArthI se pRthak hokara aura satyaM zivaM sundaram ko makhamalI vAtAvaraNa kA sAnidhya lekara tumhAre pAvana, garimApUrNa vyaktitva ko namana karate haiM tumhAre digdarzita mArga para calane kA saMkalpa karate hue / For Personal & Private Use Only umeza jozI 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( yuvA pIr3hI kA dhruvatArA : pRSTha 26 kA zeSa ) DUbA hai--kisane caraNa chue, kisane namana kiyA, kauna pAsa Akara baiTha gayA, uTha gayA--vilakSaNa pratibhA aura abhIkSNa sAdhanA ke dhanI ina niHspRha sAdhakoM ko isakA koI bhAna hI nahIM thaa| aura jaba dekha hI lete taba mAtra eka svastikara muskarAhaTa oThoM ke bIca ubharatI, mAno vaha yuvApIr3hI ko usa kaThora-kaNTakAkIrNa mArga para calane kA nimantraNa hI ho| AcArya vidyAsAgara Aja kI yuvApIr3hI ke jIvana meM eka abhinava cAritrika krAnti kA sUtrapAta karanA cAhate haiN| yuvakoM ke lie eka cunautI kI taraha hai unakA madhyapradeza vihAra--kabhI kuNDalapura, kabhI nainaagiri| vastutaH yaha yuvakoM kI parIkSA kA samaya hai| dharma ko vRddhAvasthA kI vivazatA, yA lAcArI nahIM varan yuvAvasthA kI svAbhAvikatA banAnA caahiye| AcAryazrI kA jIvana isI tathya kI siddhi para nyauchAvara hai| idhara ke dasa-bIsa varSoM meM deza kI yuvApIr3hI meM udAtta jIvana-mUlyoM ke prati jo rujhAna bar3hI hai, usakI pRSThabhUmi para AcAryazrI vidyAsAgarajI-jaise muni manISI eka akampa lau vAle dIpaka kI taraha vidyamAna haiN| Aja vaha kSaNa upasthita hai jaba ki samAja kI yuvApIr3hI ko AcAryazrI ke caraNoM meM baiTha kara jIvanAvalokana karanA cAhiye, sAre deza meM AdhyAtmika mUlyoM kI khoja aura prasAra ke lie anusandhAna-kendra sthApita hone cAhiye, prAcIna dhArmika aura naitika granthoM ko nUtana bhASA-zailI meM rUpAntarita kiyA jAnA cAhiye, tAki maMgala graha kI ora vebhAna bhAgatI isa mAnava-pIr3hI ko kisI bar3e amaMgala se bacAyA jA ske| asala meM, aMgAra haiM, kintu unakI UrjA para pramAda kI rAkha chA gayI hai| AcArya vidyAsAgarajI usa manahasa rAkha ko haTA kara aMgAroM ko unakI maulika UrjA lauTAne ke puruSArtha meM lage haiN| jaina-jainetara sabhI vicArakoM ko isa tathya para vicAra karanA hogA ki jaba eka 22 varSIya taruNa sAdhu (vartamAna vaya 32 varSa) aisI kaThora sAdhanA aura durddhara tapazcaryA kara sakatA hai, to koI kAraNa hamAre pAsa zeSa nahIM hai ki hama una dhArmika mUlyoM kI ora adhika dRr3hatA se na lauTeM, jo zAzvata zAnti, ahiMsA, aura satya ko janamate haiM, aura satyaM, zivaM, sundaram meM AsthA rakhane vAlI samAja kI AdhArazilA bana sakate haiN| zauca : lobha kI sarvotkRSTa nivRtti "strI yadi apane pati ke sAtha maranA cAhatI hai to putra use rokatA hai / lobha kA pitA moha hai aura mAtA mAyA hai / aba moha maratA hai to usake sAtha mAyA bhI marane ko taiyAra hotI hai; kinta lobha use marane nahIM detaa| isalie lobha kA nigraha karane ke lie zauca devatA kI ArAdhanA karanA cAhiye / zauca ko devatA isalie kahA hai ki devatA ko apane zaraNAgata kA pakSapAta hotA hai; ataH jo zauca kI zaraNa grahaNa karate haiM, unheM lobha ke caMgula se chur3A detA hai / lobha kI sarvotkRSTa nivRtti ko zauca kahate haiN|" -anagAra dharmAmRta, a. 6, zlo. 28 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA jali tuma tyAga aura virAga ke paripUrNa dhAma, vAcAla karate haiM mujhe tava guNa lalAma / hai zakti mujhameM nahIM guro, tava stavana kI, prakaTita tathApi ho rahI bhakti svamana kI / / hai jJAna adbhuta guro, tava AtmA kA, jo hai karAtA parasa paramAtmA kaa| jJAnavAridhi meM miTA dI bheda-saritA, detI sunAyI svataH nija kI sukavitA / / mAna ko diyA guge, tumane amAna, dete tathApi tuma sabhI ko sumAna / haiM Apa kahate nahIM mujhako hI mAna, ho pIra harate guro, sabakI samAna / / tuma-sA sarala guru isa dharA para kauna hogA ? upalabdhi tuma-sA tarala bhI aura aba yahA~ kauna hogA? ho rahe ho, guro, tuma, aba sukAma / RjatA svayaM hI hai garo, tava hai labhAtI, pratikSaNa tuma brahmamaya hI ho rahe ho, hai Artajana ke duHkhoM ko jhaTa miTAtI / / paripUrNa banake apUrNatA ko kho rahe ho| satya tava suvacanoM meM aisA bharA hai. svarasa kA jaba pAna tumane kara liyA hai, asatya kI ho jAtI svayaM virAdhanA hai| rasoM kA parityAga tumane kara diyA hai| tuma bolate ho satya, na kaTu kadApi, kAma AyegA kahA~ aba anya rasa mI ? volate tuma sarasa na ahita tadApi // jaba svarasa meM tuma ho rahe sarasa hI / / hai lobha kA kara diyA tumane vinAza, 'vivikta-zayanAsana' se bhaya ko miTAte, hai zauca kA kara liyA tumane suvaas| ekAnta vana meM pahu~ca 'samaya' ko jgaate| dhArA bahA dI guro, tumane toSa kI aba, aisA hI adbhuta guro, sutapa tumhArA, snapita ho pAte chaTA sva-toSa kI sb| detA hai basa, nija kA, nija ko sahArA / / ho akiMcana tathApi tuma pUrNa kaMcana, vidyAJjali arpita guro, sadbhAvanA hai, pUrNa kaMcana bhI tava sammakha hai akiNcn| hotI prakaTa svayaM hI basa subhAvanA hai| chor3akara bhI he garo, saba, pA gaye tuma, grathita ho rahI zubhA satpreraNA hai, prApta karake sabhI kucha kho gaye hama // zamita ho rahI svataH ciravedanA hai| hai kAma ko saba vidhi mila gayA virAma, / zrImatI AzA malaiyA tIrthaMkara : nava-disa. 78 29 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa : Aja bhI saMbhava - nirAkulatA jitanI-jitana: jIvana meM Aye, AkulatA jitanI-jitanI ghaTatI jAe, utanA-utanA mokSa Aja bhI hai / .] moha kA abhAva ho jAe, to Apa Aja hI mukti kA anubhava kara sakate haiN| mukti kA mArga hai, to mukti bhI hai| mukti hai to Aja bhI rAga-dveSa kA abhAva hai| - AcArya vidyAsAgara pratikramaNa kA artha ___ AkramaNa saMsAra hai, pratikramaNa mukti hai| pratikramaNa kA artha hai kiye hue doSoM kA mana-vacana-kAya se, kRta-kArita-anumodana se vimocana krnaa| mocana zabda se jJAta hotA hai ki chor3ane ke artha meM mokSa zabda AyA hai| anAdikAla se dharma chuTA hai aura chor3A jAegA; yahI pApa hai| saMsArI prANI dUsare ko daNDa denA cAhatA hai, para apane-Apa daNDita nahIM honA caahtaa| muni hI eka aisA jIva hai jo dUsare ko daNDa denA nahIM cAhatA hai aura vaha khuda pratyeka prANI ke sammukha-vaha sune yA na sune-apanI pukAra pahu~cA detA hai : ekeMdriya se lekara paMceMdriya taka saba jIvoM ke prati maiM kSamA dhAraNa karatA hU~, maiM kSamA karatA hU~ aura mere dvArA mana-vacana-kAya se, kRta-kArita-anumodana se kisI bhI prakAra se Apa logoM ke prati duSpariNAma ho gaye hoM, to usake lie kSamA cAhatA hU~ aura Apa logoM ko bhI kSamA karatA huuN| ye pratikramaNa ke bhAva haiM / lekina Apa to Akramaka bane haiN| Akramaka krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhI, rAgI aura dveSI hotA hai| pratikramaNI rAgI nahIM hogA; mAnI hogA vaha to mana ke Upara mAna karegA ki maiM tere se bar3A hU~, tujhe nikAla hI duuNgaa| mAna kA apamAna karanevAlA yadi koI saMsAra meM hai, to vaha muni hai| lobha ko bhI pralobhana dene vAlA yadi koI hai, to vaha muni hai| krodha ko bhI gussA dilAnevAlA yadi koI hai to vaha muni hai| vaha krodha kA udaya A jAe, to khuda zAnta bana jAtA hai| krodha yadi jalatA rahe aura usake lie IMdhana nahIM mile, to agni thor3e hI jalegI, vaha to zAnta ho jaaegii| isa prakAra dazalakSaNa dharma ke mAdhyama se vaha sArI kaSAyoM ko zAnta kara detA hai| vAstavika krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhI to muni hai vaha inase, jaise lobha ko bhI pralobhana dekara apanA kAma nikAla letA hai| isa taraha vaha pratikramaNa karanevAlA bar3A kAma kara rahA hai, vaha apanA kAma gupacupa karatA rahatA hai / usakI bhAvanA aharniza calatI rahatI hai| 30 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ko nirdoSa banAnA hI mukti hai| mokSa to phala hai aura nirjarA sAdhanA hai| sAdhanA kA artha ekadeza mukti kA milanA hai| ekadeza AtmapradezoM se doSoM kA nivAraNa honA nirjarA hai| pUrNarUpeNa abhAva ko prApta honA mokSa hai| hamArA jIvana jo mukti ke lie Age bar3ha rahA hai, usake lie sAdhaka kamase-kama bne| saMsArI prANI anAdikAla se isameM racatA-pacatA A rahA hai| usake lie koI chora nahIM hai, biganiMgalesa hai; Adi nahIM hai, anta bhI nahIM hai| yaha saMsAra to anAdi-ananta hai| hama isameM bhaTakate-bhaTakate A rahe haiN| tAtkAlika paryAya ke prati jo AsthA hai, usako bhUlanA hogA aura traikAlika jo A rahA hai usa paryAya ko dhAraNa karanevAlA dravya hai maiM AtmA kauna hU~, isake bAre meM cintana karanA hogaa| prAyaH hamAre AcAryoM ne isIlie paryAya ko kSaNika batAte hue kSaNabhaMguratA aura nissAratA ke bAre meM ullekha kiyA hai| sArI-kI-sArI paryAe~ nissAra hI hotI haiM, aisA nahIM hai; kintu saMsArI prANI ko mokSamArga para calane ke lie paryAya kI heyatA batAnA ati Avazyaka hai| isake binA usakI AtmA usa paryAya se haTakara traikAlika jo dravya hai, usake prati nahIM uTha sakatI aura jaba taka usakI dRSTi usa ajara-amara dravya ke prati nahIM jAegI, taba taka saMsAra meM racanA-pacanA chUTegA nhiiN| saMsArI prANI kI sthiti yaha hai ki kSetra kA prabhAva usake Upara aisA par3a jAtA hai ki usa cakAcauMdha meM jaba vaha pha~sa jAtA hai, taba atIta meM bahuta hI acchA bhI kyoM na kArya kiyA ho, use bhI vaha bhUla jAtA hai aura jIvana ke Adi se lekara aMtima samaya taka yoM kahanA cAhie vaha unhIM bhogoM meM vyasta ho jAtA hai| cAroM gatiyoM meM sAre jIva vyasta ho jAte haiM; lekina manuSya-gati hI eka aisI hai, jisameM vyastatA nahIM pAyI jaatii| vyastatA banAyI bhI jA sakatI hai aura manuSya-jIvana meM hI vyastatA ko dhakkA lagAyA jA sakatA hai| vaha eka vizeSa koTi kA viveka jAgRta kara sakatA hai| yaha viveka eka choTe bacce meM bhI pAyA jA sakatA hai| municaryA meM vItarAgatA kI jhalaka ___ isa prakAra jisa vyakti ko samyagdarzana ho gayA, vaha cAritra para agrasara hogA hii| usake andara tar3apa lagI rahatI hai ki kisa prakAra maiM mukti ke mArga ko prApta karUM, vaha kahA~ para hai, kisa kone meM hai, usako DhU~r3hatA rahatA hai| koI udAharaNa ke lie A jAe, to vaha kaha detA hai ki basa aba batAne kI koI AvazyakatA nahIM / samyagdaSTi ko muni kI pratyeka kriyA meM vItarAgatA dIkha par3atI hai| isameM koI sandeha nahIM, municaryA ke vidhAna ke antargata jo niyama haiM, ve sAre vItarAgatA ke dyotaka haiN| muni to unheM nirjarA kA nimitta banAtA hai| ve sabhI kArya usake lie nirjarA ke nimitta bana sakate haiN| isa prakAra caubIsoM ghaNTe baiThate, uThate, jAte aura bolate samaya bhI Apa muniyoM ke mAdhyama se zikSA le sakate haiN| samyagdarzana aura samyagjJAna caritra kI bhUkha ko tIbra banA dete haiN| inake utpanna hone ke uparAnta cAritra kI tIvratA bar3ha jAtI hai, kyoMki usameM jaldI-se tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaldI makti kI bhAvanA hotI hai / Asanna bhavya meM hamArI ginatI nahIM A rahI hai, ataH jaldI karanA cAhiye ; zubhasya zIghram / isameM koI sandeha nahIM ki mukti kA mArga chor3ane ke bhAva meM hai aura jo chor3a degA, usase prApta hogI nirAkula dshaa| usako kahate haiM, vAstavika mokSa / vAstavika mokSa arthAta niraakuultaa| nirAkulatA jitanI-jitanI jIvana meM Aye, AkulatA jitanI-jitanI ghaTatI jAe, utanA-utanA mokSa Aja bhI hai| nirjarA ke mAdhyama se bhI ekadeza mukti milatI hai, pUrNa nahIM miltii| ekadeza AkulatA kA abhAva honA yaha usI kA pratIka hai ki sarvadeza kA bhI abhAva ho sakatA hai| rAga-dveSAdi jitane-jitane bhAga meM hama AkulatA ke pariNAmoM ko samApta kareMge, utane-utane bhAga meM nirjarA bar3hegI, utanI nirAkula dazA kA lAbha hogaa| to AkulatA ko chor3ane kA nAma hI hai mukti / AkulatA ko chor3ane kA artha hI yaha huA AkulatA ke jo kArya haiM, AkulatA ke jo sAdhana haiM, dravya-kSetra-kAla-bhAva-sabako chor3akara jahA~ nirAkula bhAva jAgRta ho, usa prakAra kA anubhava karane kA nAma hI to nirjarA hai / isIlie bAra-bAra eka-eka samaya meM bhI Apa nirjarA ko bar3hA sakate haiM, nirjarA ke bar3hane se mukti bhI apane pAsa aayegii| mokSa : AtmA kA ujjvala bhAva sAta tattvoM meM eka tattva mokSa bhI hai aura vaha AtmA se pRthak tattva nahIM hai, jo AtmA kA hI eka ujjvala bhAva hai| yaha mokSa-tattva bAkI ke jitane bhI tattva haiM, ve sAre-ke-sAre tattva eka dRSTi se gauNa ho sakate haiM, samApta ho sakate haiM, lekina mokSa-tattva anantakAla taka rahegA, kyoMki vaha phala ke rUpa meM hai| sabhI kA uddezya vahI hai, apane ko mokSa prApta karanA / niyativAda kA samyak svarUpa jisa samaya jo honevAlA hai, AnevAlA hai, usa samaya vaha A hI jaaegaa| mukti to apane ko mila hI jaaegii| prayAsa karane se kaise milegI ? prayoga karanA vyartha hai| bilakula ThIka hai, yadi niyata hI ApakA jIvana bana jAe, to usa jIvana ko maiM sau-sau bAra namana kruuN| jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai, usI samaya AyegI, apanA vahA~ para kucha nahIM cala sakatA / 'hotA svayaM jagat pariNAma', apane-apane svayaM pariNamana hote rahate haiM, lekina 'maiM jaga kA karatA kyA kAma ?' isa ora bhI to dhyAna denA cAhiye nA? 'hotA svayaM jagata pariNAma' to bahuta acchA lagatA hai aura maiM jaga kA karatA kyA kAma nahIM-saba kAma, kyoMki mukti ke mArga para to Ane ke lie kahatA hai, samaya para sArI paryAe~ niyata haiN| pratyeka samaya meM pratyeka paryAya hotI hai aura vaha paryAya yadi niyata hai-yaha zraddhAna ho jAe, to mukti dUra nahIM hai| vahI mukti hai| niyativAda ke Upara DaTa jAnA hI mukti hai / niyativAdI ke sAmane saba Atmasamarpita (sareMDara) ho jAte haiN| / dhyAna rakhanA ki niyatavAdI ko krodha nahIM AtA, mAna nahIM aataa| use kisI kI g2alatI najara nahIM aatii| usake sAmane mAtra niyata, pratyeka paryAya niyata hai / dekho, A. vi. sA. aMka 32 For Personal & Private Use Only . . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa -mArga / giniye - eka, samyagdarzana, do, samyagjJAna; tIna, samyakcAritra jAno, bigar3o mata -- yaha sUtra apanAyA jAtA hai / vaha dekhatA rahegA, jAnatA rahegA, lekina bigar3egA nahIM / lekina Apa bigar3e binA rahate nahIM / dekhate haiM, jAnate bhI haiM aura bigar3a jAte haiM, isalie niyati ko chor3a dete haiM / niyati ke mAdhyama se sAre zatru Atmasamarpita ho jAte haiM / bhagavAn ne dekhA vaha niyata dekhA, bilakula sahI-sahI dekhA, vaha jo kucha paryAya nikalatI hai, yaha to bhagavAna ne dekhA thA usI ke anusAra ho gayA / krodha- mAna-mAyAlobha ke lie koI sthAna nahIM / krodhAdi ke Upara yadi vizvAsa jyAdA ho jAtA hai, to krodha kara lete haiM, to dhyAna rakhanA, Apa niyativAda ke Upara hI krodha kara rahe haiM aura bhagavAn ke Upara hI krodha kara rahe haiM; kyoMki bhagavAn ne jo dekhA, usako mAna nahIM rahe haiM / krodha karane kA artha sArI kI sArI vyavasthA ke Upara pAnI phera denA hai / bilakula krama se paryAyeM AtI haiM -- yaha bhagavAn aura usake jo dAsa haiM, bhakta; ve bhI jAnate haiM / lekina mAmalA kahA~ bigar3a rahA hai ? bigar3a to vahA~ rahA hai, jidhara kaSAya ke vazIbhUta hokara AtmA apane svarUpa ko bhUla kara niyatavAda se skhalita ho jAtA hai / jisa samaya vaha bilakula zuddha rahatA hai; niyativAda kA artha bhI yaha hai ki apane Apa meM samatA ke sAtha baiTha jAnA, kucha bhI ho, parivartana sAmane, usase kisI prakAra kA harSa - viSAda nahIM karanA / yaha niyativAda kA tIrthaMkara : nava. disa. 78 nIvana For Personal & Private Use Only 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika artha hai| pratyeka kArya ke pIche saMsArI prANI ahaMbuddhi yA dInatA kA anubhava karatA rahatA hai| kArya to hote rahate haiM, lekina vaha AtmA unameM karta tva bhI rakhatA hai, yaha bAta nahIM hai| bhagavAn isIlie to sAre vizva ke lie pUjya haiM ki unhoMne kartatva ko eka dravya meM siddha karake bhI bAhya kAraNa ke binA usameM kisI bhI kAryarUpa pariNata hone kI kSamatA nahIM honA darzAyA hai| kArya-rUpa jo dravya pariNata hotA hai usase bAhara kA bhI koI hAtha hai, isase vaha abhimAna kara nahIM sakegA, maiMne kiyA, aisA kaha nahIM skegaa| mukti - icchA kA abhAva dUsarI bAta yaha hai bAharavAlA hI saba kucha karatA ho to usa samaya dInatA A jAegI, to usa samaya bAhya tathA itara apanA upAdAna hai aura nimitta kaI prakAra ke haiM-dravya-kSetra-kAla-bhAva alaga-alaga haiN| isa prakAra jo bAhya aura andara hai, use kahakara dInatA ko samApta karane kA eka kAraNa unhoMne batAyA, Abhyantara kAraNa upAdAna nahIM, usake mAdhyama se yaha kArya hotA hai| usameM kArya meM Dhalane kI kSamatA upAdAna hai, isalie dInatA nahIM apanAnA caahiye| sAre-ke-sAre kAryoM meM merA hAtha hai-isa pathika ke mana meM 'ahaMbhAva' jAgRta na ho isalie ve kaha dete haiM ki tere andara kSamatA to hai, lekina vaha kSamatA vyakti ke rUpa meM tabhI vyakta ho sakatI hai, jabaki dUsare kA bhI usameM hAtha laga jAtA hai / isa prakAra kahane se dInatA aura ahaMbhAva-donoM haTa jAte haiM, kArya niSpanna ho jAtA hai| ina donoM ko haTAne ke lie niyatavAda rakhA hai; arthAt maiM kartA hU~, yaha bhAva nikala jAe, samaya para saba kucha hotA hai, maiM karanevAlA kauna? yaha bhAva A jAe, isase to samatA A jaae| jaba vaha dUsare para nirbhara hai to maiM kahA~ kara sakeMgA, kyoMki samaya para hI honA isake lie AcAryoM ne batAyA hai| unhoMne yaha bhI batAyA ki mukti ke lie aise koI hama pakanevAle nahIM haiM, jisa prakAra Ama DAlI ke Upara paka jAte haiM aura unako mukti mila jAtI hai| isa prakAra hama saMsAra meM nahIM raha skeNge| jo Asanna bhavya bana jAtA hai, vaha pAla rakha kara apanI AtmA ko tapA detA hai; lekina utAvalI A gayI to aisI-kI-aisI sthiti ho jAtI hai| Apa nirAkula hokara, ekAgra hokara jo sAdhanA banAnI cAhiye, vaha sAdhanA bnaao| yahA~ taka ki Apa mokSa ke prati bhI icchA mata rkho| icchA kA artha hI saMsAra-moha hai aura icchA kA abhAva hI mukti hai| mukti aisI cIja hai jise nirAkula bhAva kA udghATana karake andara prApta karanA hai, jahA~ para jAnA hai| Aja taka rAga kA hI bolabAlA rahA hai, aba vItarAga avasthA kA hI mAtra udghATana karanA caahiye| vItarAgatA ___ saMsArI prANI ko duHkha kyoM ho rahA hai ? isakA kAraNa hai raag| sakala saMsAra trasta hai, Akula-vikala hai| isakA kAraNa viSaya-rAga ko hRdaya se nahIM haTAnA . A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vItarAgatA ko hRdaya meM nahIM baiThAyA, jo zaraNa hai, taarnn-trnn| isalie hameM vItarAga avasthA ko hI apane hRdaya meM sthAna denA hai, rAga ko pheMka denA hai| yaha dhyAna rakhanA, rAga ke lie bhI eka jagaha dI jAe aura vItarAgatA ke lie bhI eka jagaha dI jAe, aisA hogA nahIM; kyoMki ina donoM ke bIca meM lar3AI hotI hai| donoM kI lar3AI meM vijaya kisakI hogI-kaha nahIM sakate ki aba kisakA bala jyAdA ho| isalie rAga rahegA, to vItarAga avasthA nahIM hogii| hA~, rAga meM kamI A sakatI hai, rAga meM kamI Ate-Ate eka bAra samApanapUrNa vItarAga bhAva prakaTa hoMge, vaha svabhAvaniSTha prANI banegA aura usake sAmane saMsAra hI natamastaka ho jAtA hai| sukha ko cAhate hue bhI yaha saMsArI prANI rAga ko chor3a nahIM rahA hai aura duHkha ko nahIM cAhate hue bhI duHkha isIlie pA rahA hai| rAga jo hai vaha duHkha kA kAraNa hai aura sukha kA kAraNa vItarAga hai| vItarAgatA koI bAhara se nahIM aatii| rAga bAhara kI apekSA rakhatA hai, kintu AtmA meM hotA hai aura vItarAga bhAva 'para' kI apekSA nahIM rakhatA, kintu AtmA kI apekSA rakhatA hai; isalie AtmA kI apekSA Apako Aja taka huI nahIM aura para kI apekSA huI; isalie apekSA kA artha hai yaha saMsAra, aura AtmA kI apekSA kA artha hai mukti| kauna cAhatA hai apekSA ? saMsArI prANI kisI-na-kisI meM apekSA rakhatA hai; mAtra apekSA AtmA kI rahe aura saMsAra se upekSA ho jAe, to aisA prANI mukta ho sakatA hai, anyathA nhiiN| isalie saMsAra-dazA se Upara uThane kA upakrama aura mukti pAne kA upakrama yahI hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritra ko apanAkara nirgranthatA ko apnaayeN| jaba taka Apa apane ko bilakula khulA nahIM banAyeMge, akele Apa nahIM raheMge, taba taka Apa ko mukti bhI nahIM milegii| taba taka mukti kA patha khulegA nhiiN| mukti kA patha __makti kA patha hai 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH'| ye vItarAgatA ke pratIka haiN| ina tInoM ke sAtha koI bhI sAMsArika ADambara nahIM rahegA, sAMsArika parigraha kA koI bhI sambandha nahIM rhegaa| ekamAtra zarIra rahegA aura usa zarIra ko bhI parigraha kaba mAnA hai, jaba zarIra ke prati moha ho jAtA hai| zarIra ko mAtra usa mokSa-patha meM sAdhaka mAnakara jo calatA rahatA hai, vaha vyakti niHspRha hI mukti kA bhAjana bana sakatA hai| Aja bhI mukti kA anubhava kiyA jA rahA hai| yaha bhI dhyAna rakhiye, eka dravyamukti hotI hai aura dUsarI bhaavmukti| dravyamukti bhAvamuktipUrvaka hI hotI hai| bhAvamukti hue binA dravyamukti hotI nhiiN| dravyamukti kA artha eka prakAra se zarIra aura ATha karmoM kA chUTanA hai| bhAvamukti kA artha bhAva chor3anA hai| bhAva choDe to phira kyA rahegA, to phira dravya rhegaa| isa prakAra mohabhAva haTa jAnA hI mukti hai| jo bhI dRzya dIkhane meM A rahe haiM, una sabhI ke sAtha moha hai; jina-jina tIrthakara : nava. disa. 78 35 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha ApakA moha hai, vahI to saMsAra hai aura jina-jina padArthoM ke prati moha nahIM hai, una padArthoM kI apekSA se to Apa mukta haiN| Apake sAtha jo padArtha haiM, una para Apane jo svAmitva jamAyA hai, usa apekSA se Apa bandhita haiN| kinako chor3anA hai, yaha sImita hai; vaha bhAva haTa jAe, moha kA abhAva ho jAe, to basaM Aja mukti hai| Apa Aja hI mukti kA anubhava kara sakate haiN| Aja bhI ratnatraya ke ArAdhaka ratnatraya se zuddha AtmA ko jinhoMne banAyA hai, aise muni mahArAja haiM, jo AtmA ke dhyAna ke bala para Aja svarga cale jAte haiM; svarga meM bhI indra hote haiM athavA lokAntika hote haiM aura vahA~ se sIdhA mokSamArga mila jAtA hai| lauTa kara A jAte haiM aura mukti ko prApta kara lete haiN| isameM koI sandeha nahIM ki Aja bhI mukti hai| jisakA samyagdarzana nahIM chUTatA hai, ratnatraya kI pUrNa bhAvanA kI thI, vaha bhAvanA vahA~ jAgRta hotI hai| ratnatraya nahIM ho, to bhI usakI bhAvanA 'mujhe kaba mile'-isa prakAra usakA eka-eka samaya kaTatA rahatA hai aura usa zruta kI ArAdhanA karatA rahatA hai / isa apekSA se socA jAe, to Aja mukti nahIM, yaha kahanA eka prakAra kI bhUla hai| mukti kA mArga hai, to mukti hai aura mukti hai to Aja bhI rAga-dveSa kA abhAva hai, vaha kisa apekSA se hai, Apako samajhanA caahiye| sAMsArika padArthoM kI apekSA se jo kisI se rAga nahIM hai, dveSa nahIM hai, vaha mukti hai| isako AcAryoM ne bAra-bAra namaskAra kiyA hai| yaha jIvana Aja bana jAe, to kama nahIM hai| ye bhI siddha parameSThI ke samAna vana sakate haiN| ummIdavAra avazya haiM, kucha hI samaya ke andara unakA nambara Ane vAlA hai| yaha saubhAgya Aja Apako bhI prApta ho sakatA hai; lekina abhI Apa logoM kI dhAraNA kucha alaga ho sakatI haiM, vizvAsa alaga ho sakate haiM, ruciyA~ alaga ho sakatI haiN| mokSamArga vAtAnukUlita nahIM Aja svarNa-jaisA avasara hai, yaha jIvana bAra-bAra nahIM milatA hai| jIvana kI surakSA, jIvana kA vikAsa-unnayana jo koI bhI hai, ve sAre jIvana kA mUlyAMkana samajhane vAloM ko mila sakate haiN| usako jo vyakti bahumUlya samajhatA hai, vaha sAdhanA-patha para kitane hI upasarga hoM, kintu saharSa use apanAtA hai| duHkhoM, parISahoM aura upasargoM ko saharSa apanAne vAle muni haiN| pratikAra karane vAle mileMge, lekina rAstA hI inameM se hokara hai, hama kyA kareM? bhagavAna mahAvIra ne jo rAstA batAyA; ve dekhakara svayaM hI vahIM se gaye haiM; vaha upasarga aura parISahoM meM hI hotA hai, vaha rAstA koI vAtAnukUlita ho, 'eyara kaNDIzaNDa' ho, usa rAste se cale jAe~, aisA koI hai hI nhiiN| kAlpanika rAstA to ho sakatA hai, lekina mokSamArga to vahI hai, jo parISaha-upasargoM se hI prApta hotA hai| jo use dhAraNa karane ke lie taiyAra haiM, unako vaha avazya milatA hai| use utsAhapUrvaka saharSa sArA tana-mana-dhana A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagA kara apanAnA cAhiye / jo vyakti eka bAra bhI isa rAste para calanA AraMbha kara detA hai, use phira bhAgane kI AvazyakatA nahIM hai| Apako vahA~ anantakAla taka virAma milegA; phira eka samaya aisA AyegA, jaba Apa apanI sattA meM raheMge, jaba sAre-ke-sAre jJeya padArtha Apake adhIna raheMge / Apa jJAtA eka maulika dravya bane raheMge; ataH usa mukti ke bhAjana hama bana sakate haiM, lekina isa 'sakane' kI apekSA se abhavya bhI bana sakate haiM / hamAre pAsa jo bhI zakti hai, kSamatA hai, usake anusAra prArambha kara denA cAhiye / pratikramaNa kA artha hai, mukti kA artha hai apanI ora dekhanA / pratikramaNa arthAt AtmA kI ora AnA aura AkramaNa arthAt bAhara kI ora jAnA / isa prakAra mukti kA artha pratikramaNa hai, nirjarA hai| yadi Apa samajhanA cAheM, to saba kucha hai, nahIM samajhanA cAheM, to kucha bhI nahIM hai / mukti avipAka nirjarA kA eka phala hai aura yaha tapa ke mAdhyama se hotI hai| Apa isa prakAra tapa kIjiye jisase AtmA tapa kara ekamAtra svarNa bana jAe, svarNa hI raha jaae| Apa bhagavAn se prArthanA kIjiye, apanI AtmA se bhI yaha prArthanA kIjiye, apane bhAvoM ke sAmane bhI yahI pukAra kIjiye ki Apake mohajanya bhAva palaTa jAe~ aura hamAre andara jo mokSajanya bhAva haiM, jo nirvikAra bhAva haiM, ve jAgRta ho jAe~ / (nainAgiri tIrtha meM sAta tattvoM para diye gaye pravacanoM meM se mokSa-tattva kA saMpAdita vivecana; kesseTa se Alekhana : vIrendrakumAra jaina, sAgara, saMpAdana : premacanda jaina) / sAdhu kI vinaya mujhase eka sajjana ne eka dina prazna kiyA- 'mahArAja, Apa apane pAsa AnevAle vyakti se baiThane kI bhI nahIM pUchate / burA lagatA hai / Apa meM itanI bhI vinaya nahIM / ' maiMne unakI bAta ko bar3e dhyAna se sunakara kahA ki 'bhaiyA, samajho eka sAdhu kI vinaya aura ApakI vinaya eka-sI kaise ho sakatI hai ? Apako maiM kaise kahU~ 'Aiye baiThiye' / kyA yaha sthAna mere bApa kA hai ? aura mAna lo koI kevala darzana - mAtra ke lie AyA ho to ? isI taraha maiM kisI se jAne kI bhI kaise kaha sakatA hU~? maiM Ane-jAne kI anumodanA kaise kara sakatA hU~ ? mAna lo koI rela yA moTara se prasthAna karanA cAhatA ho, to maiM una vAhanoM kI anumodanA kaise karU~, jinakA maiM varSoM pUrva tyAgakara cukA hU~? aura mAna lo koI kevala parIkSA - mAtra karanA cAhatA ho to, to usakI vijaya ho gayI aura maiM parAjita ho jAU~gA / AcAryoM kA upadeza muniyoM ke lie kevala itanA hai ki ve kevala hAtha se kalyANa kA saMketa kareM aura mukha kA prasAda bikhera deN| isase jyAdA use kucha aura nahIM karanA hai / ' - AcArya vidyAsAgara tIrthaMkara : nava disa. 78 For Personal & Private Use Only 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa eka ne. - prAyaH sabhI jAnate haiM ki bhedavijJAna jainadharma kI rIr3ha hai, kintu koI isakI spaSTa ibArata nahIM karatA / kAraNa spaSTa hai / ibArata hara AdamI nahIM de sakatA / vastuta: paribhASA karane / dene kA adhikAra hI use hai, jo usameM DUbA ho, palapala use jI rahA ho; ataH yadi Apa ise paribhASita kareMge, to yaha hama saba para bar3A upakAra hogA / bheMTa, eka bhedavijJAnI se ( svAdhyAya - carcA; nainAgiri tIrtha ; siddhazilA; somavAra, 30 akTUbara, 1978; kArtika kRSNA 14, vI. ni. saM. 2504, vi. saM. 2035; pUrvAhna 11.20 - 11.50; carcAkAra-- AcAryazrI vidyAsAgarajI, jIvanakumAra siMghaI, zrImatI AzA malaiyA, DaoN. nemIcanda jaina; saMketa - vi. - AcAryazrI vidyAsAgarajI, jI. -- jIvanakumAra; A. -- AzA malaiyA ne. - nemIcanda jaina / ) vi. - bAta yaha hai ki hama ise samajhane meM prAraMbha meM hI bhUla karate haiM / jJAna to hameM pAnA nahIM hai, use samyak banAnA hai / jJAnaghana to hama svayaM haiM / vaha AtmarUpa hai / jJAna aura vijJAna meM bhI bheda kI eka sUkSma rekhA hai| jJAna meM jaba pAra-darzana kI zakti AtI hai, taba vaha vijJAna ho jAtA hai| jJAna paryAya meM aTakatA hai, samyagjJAna usake pAra nikala jAtA hai / sAmAnya jana jJeya para phisala jAtA hai, samyagjJAnI acUka calatA hai, anavaruddha calatA hai / ne - AinsTIna ko jainadharma kA vizeSa jJAna nahIM thA, kintu vaha 'sabsTensa' aura 'phaoNrma' kI viziSTatAoM se paricita thA / jAnatA thA ki paryAya meM saMgharSa hai, vastu meM nahIM hai / bahudhA hama paryAya meM aTaka jAte haiM vastu ko saTIka nahIM dekha pAte / maiM mAnatA hU~ ki bhedavijJAna isameM hamArI kAphI kucha sahAyatA kara sakatA hai / vi - bilakula / merI samajha meM cintana ke dvArA satya kA sAkSAtkAra hotA hai / cintana karane ke lie baiThane se vaha nahIM hotA / isa taraha to cintana cintA meM badala jAtA hai ( ha~sI ) ; isalie cintana ko sahaja - mukta chor3anA hotA hai / cintana hI, vastutaH eka aisA mAdhyama hai, jo satya ke Amane-sAmane hameM khar3A kara sakatA hai / A. vi. sA. aMka 38 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne -usameM se to gujaranA hI cAhiye; kintu yadi hama 'hai' kI jagaha 'thA' yA 'gA' meM cale gaye to vahA~ vicalana kA khatarA hai| vi-AcAryoM ne 'hone' ko hAnikAraka nahIM kahA hai| cintana 'karane' ko yAnI kartRtva ko kSatikAraka batAyA hai| ne.-merI samajha meM hone' ko chor3a kara 'karane' meM vibhAva kI sthiti hai, svabhAva kA AcchAdana hai| di.-haaN| ne.-'hone' meM svabhAva hai, 'karane' meM vibhaav| vi.-vaisA hogA hii| ne.-isa taraha bheda-vijJAna svabhAva aura vibhAva ko pahicAnane-jAnane aura unake pRthakkaraNa kA vijJAna hai| vi.-jitane bhI manISI hue haiM, sAre-ke-sAre pahale likhane kI ora AkRSTa nahIM hue, lakhane (AtmAvalokana) kI ora hue| bAta yaha hai ki jaba bhI hama likhane kI ora pravRtta hote haiM, dekhane kI hamArI dhArA TaTa jAtI hai; aura hone yaha lagatA hai ki jo bhI hamane dekhA hotA hai, use bhI lipibaddha karane meM hama khuda ko asamartha pAte haiN| ne.-vaha kSaNa bIta jAtA hai na / vi.-bilkul| ne.-'lakhane' kA kSaNa apanA kAma saMpanna karane ke bAda jaba lauTa nahIM pAtA taba phira use lekhabaddha karanA to kaThina hogA hii| vi.-bilkul| ne.-likhA bhI gayA to vaha Atmadarzana se bhinna kucha itara hI hogA, korA lekhana hogA, lakhana nahIM hogaa| vi.-bilakula / smRti meM kucha bhI lAnA mAno jJAna ko satAnA hai| svAbhAvika dhArA yoM hogI ki lekhanI likhe, AtmA lakhe; AtmA likhe yaha asaMbhava hai| ne.-'sallekhana' meM bhI to 'lekhana' AtA hai (hNsii)| vi.-sallekhana meM lekhana kA artha lekhana nahIM hai| yahA~ lekhana kA artha kSINa karanA hai| sallekhana ke do bheda haiM-kaSAya-salle bana, kaayaa-mllekhn| pramukha artha hai 'kaSAya kA kSINa karate jaanaa| ne.-s/lle/kh/n| vi-hA~, yahA~ likhane ko kucha nahIM hotA, lakhane ko hI saba kucha hotA hai| ne.-maiMne to yaha prasaMga vAtAvaraNa ko kiJcit vinodamaya karane ke lie uThAyA thA, kintu isase kAphI sIkha skaa| tIrthakara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi.-ThIka hai| vahI kahA to ThIka hI hai| kaSAya-sallekhana kaSAya ko nirantara kSINa karate jAnA hai| bilakula sahaja hote jAnA sallekhana hai| isa taraha jaba hama kaSAya nahIM karate haiM to jo kaSAya pahale se haiM, ve ApoApa kaTatI jAtI haiN| koI bhI prANI jaba vibhAva-pariNati ke sAtha kartRtva-buddhi ko jor3atA hai, taba kaSAyeM aura saghana ho jAtI haiN| ve vibhAva haiM, isalie unheM sahaja hI sarvathA chor3anA caahiye| ne.-kaI bAra kaI loga aisA socane lagate haiM ki jaba AtmA dIkhatI nahIM hai taba vaha hotI hI zAyada ho| vaha usake hone meM zaMkAla ho jAte haiN| aba Apa hI batAyeM aise AdamI ko 'AtmA hai' isakI pratIti kaise karAyeM ? vi.-AtmA hotI hai, yA nahIM hotI hai| isa taraha kI zaMkA karane vAlA hI to AtmA hai| vaha hotI hai athavA nahIM hotI hai--yaha talAza kauna kara rahA hai kauna soca rahA hai isa taraha ? vahI to vaha hai| ne.-'jo prazna kara rahA hai, vaha AtmA hI to hai svayaM'; ThIka hai| vi.-usake binA to kucha ho hI nahIM sktaa| ne.-kaI bAra mere sammukha dharmasaMkaTa taba A upasthita hotA hai, jaba koI ya vA pUcha baiThatA hai ki kama-se-kama zabdoM meM batAo ki jainadharma kyA hai ? kama-se-kama zabdoM meM dharma kI paribhASA denA mujhe kaI bAra asamaMjasa meM DAla detA hai| Apa batAyeM isa ulajhana ko kaise sulajhAyA jAe ? vi.-zabdoM meM to jainadharma samajhAyA hI nahIM jA sakatA, use dikhAyA jA sakatA hai (hNsii)| vastutaH use jInA Avazyaka hai, yAnI caritra meM lAnA Avazyaka hai| sarvArthasiddhi kI utthAnikA meM pUjyapAda ne eka mArke kI bAta kahI hai ki bhavya vahI hai jo parahita nahIM cAhatA, sva-hita cAhatA hai| Aja hama samajhAne meM lage hue haiM, koI aisA nahIM dIkhatA jo samajhanA cAhatA ho| jo sva-hita kA lakSya liye hue hai, 'bhavya' usI kA saMbodhana hai| ne.-loga 'sva-hita' meM svArtha spheNge| vi.-vAstava meM jo vyakti svayaM apanA hita nahIM karegA, vaha dUsare kA hita bhI nahIM kara paayegaa| ne.-sa-hita honA jarUrI hai| vi.-bilakula / Apa kara hI kyA sakate haiM taba taka, jaba taka usa mArga ko apanAte nahIM haiM, samajhate nahIM haiN| mArga ko pahale jaba svayaM samajheMge, tabhI dUsaroM ko samajhA sakeMge; yaha samajhanA hI 'sva-hita' hai, isameM para-hita svayameva sannihita hai| jaise, jise bhavya kahA hai, vaha Akara pUchatA hai ki bhagavan satya kyA hai ? kyA hai AtmA kA svarUpa ? yadyapi dezanA kI yaha prabhA bhagavAna ke zarIra-mAdhyama se prakaTa ho .40 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI hai, tathApi bhavya jijJAsA kara rahA hai / yahA~ dUsare se koI sarokAra hI nahIM hai / mokSa kA mArga, aura usakA upAya sarala hai / A. - maiM jAnatI hU~ mokSa mArga itanA sarala nahIM hai / vi. - bahuta sarala hai | ne. - jo, AcArya zrI, bahuta sarala hotA hai, vahI bahuta kaThina bhI to hotA hai / vi. - kintu kaba taka ? ne. - jaba taka saralatama nahIM ho pAtA / vi. - isI ko kahate haiM rAI kI oTa pahAr3a / aba kaThina kaheM to ThIka hai, sarala kaheM to ThIka hai / ne. --kahIM par3hA thA, acchA lagA yaha ki 'TU simpliphAi e thiMga ija TU yUnivarsa - lAiz2a iTa' - arthAt kisI cIja kA saralIkaraNa usakA sArvabhaumIkaraNa hai / isa taraha Apane bhedavijJAna ko jIkara kAphI sarala kara diyA hai / vastutaH sarala ho jAtI haiM jaTilatAe~ jaba jIne lagatA hai AdamI unheM / agalA prazna hai AcAryazrI, ki agara hama bhedavijJAna ko jInA cAheM to vaisA karanA kahA~ se zuru kareM ? isakA kha, ga kahA~ se karanA hogA ? ka, vi. - jisake pAsa bhedavijJAna ho kama-se-kama use dekhe to vaha, usake bhalIbhA~ti darzana to kare (ha~sI ) / jI. - hA~, yaha bilakula ThIka hai / jo jisakA mAlika hai vaha apanI milkiyata dekhe to, usake darzana to kare / ne. - ise thor3A aura spaSTa kIjiye vi. - ( ha~sate hue) aura spaSTa kaise kareM, (ha~sI) / A. - jaba dekhanA Apako hai, taba spaSTa dUsarA kaise karegA ? ne. - hA~, bimba hI hai, pratibimba hotA to usakI satahI saphAI ho sakatI thI / A. - usa mArga para car3hane kI prAthamikatAe~ pUcha rahe hoMge zAyada / vi. - prAthamikatAe~ spaSTa haiM / jahA~ jAnA hai vahA~ ke darzana to hoM ki hameM vahA~ jAnA hai| abhI to hama mAtra phArmUle par3hakara qadama uThAte haiM / isIlie maiM samayasAra par3hane ko nahIM kahatA, use jIne ko kahatA hU~ / ne. - ' kama-se-kama' se Azaya yahA~ kyA hai ? vi. - jaba prAraMbha ho jAegA taba minimama ( kama-se-kama ) meM se maikjhimama ( adhikatama) svayaM ho jaaegaa| AcAryoM ne kahA hai ki jinavANI ke mAdhyama se A~kheM khulane ke bAda hI unameM jyoti A sakatI hai, lekina guru ke samAgama se tInoM mila jAte haiN| unakI vANI jina-vANI hotI hai, unakI mudrA dekhate haiM to vaha jinendra tIrthaMkara : nava disa. 78 For Personal & Private Use Only 41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ke samAna hotI hai, aura caryA dekhate haiM to mokSamArga ke pathika kI anubhUti ho jAtI hai| isa taraha guru meM tInoM kA samAveza ho jAtA hai| hamAre bhagavAn bolate nahIM haiM, samajhAte nahIM haiM, mauna rahate haiM, balki yU~ kahanA cAhiye ki zAstra par3hane se kaI bAra gar3abar3a ho jAtI hai, kyoMki zAstra maka hote haiM, vyAkhyA nahIM kara paate| kabhI yaha iMgita nahIM kara pAte ki isakA yaha artha nikaalo| satya ko dekhate hue bhI satya kA kathana nahIM karate bhagavAn / yoM kahanA cAhiye ki jisa samaya bhagavAn ko kevalajJAna hotA hai, unakI vANI khiratI hai| jo bhI hai vaha vacanayoga hai| jinazAsana jo calatA hai, vaha gaNadhara parameSThI ke yoga kI bAta hai| bhagavAn ko jaise kevalajJAna huA vaise hI unake pAsa vacanayoga hai| yaha vacanayoga ThIka vaisA hI hai, jaise mainalAina meM vidyut taraMgeM; lekina svica ke binA ina taraMgoM kA kyA-kucha ho sakatA hai ? svica gaNadhara parameSThI haiN| ve na AyeM to baiThe rho| bhagavAn ke pAsa kevalajJAna se lekara tIvra zakladhyAna paryanta antarmaharta Aya zeSa rahatI hai, taba taka vacanayoga to hotA hI hai| ise unhoMne rokA nhiiN| usakA nigraha nahIM kiyaa| zruta arthAta samudra; jisa prakAra kevalajJAna samudra hai, usI taraha zruta bhI samudra hai, antahIna hai| hA~, usake mAdhyama se jo grahaNa kiyA jAtA hai, vaha sAntasImita hai| laTTU jalatA hai, 10 vATa kA, 100 vATa kA, jIro vATa kA, kintu vidyuta to pUre vega se prakaTa hai| dUsare hama to laTTa para hI laTU ho rahe haiM, hamArA dhyAna mainalAina para kahA~ hai ? (hNsii)| ne.-kaheM, laTU kI taraha ghUma rahe haiM (hNsii)| A.-asalI bAta yahI hai| gAr3I yahIM aTaka gayI hai| vi.-yahI to bAta hai| kyA-kyA kahA jA sakatA hai, kyA-kyA kahA jA cukA hai, vipula hai-kintu isake kathana ke lie to kevalajJAnI caahiye| svayaM gaNadhara parameSThI bhI use haz2ama nahIM kara skte| bahuta advitIya-anupama hai vh| vaha para ke lie hai| vacanayoga kA lakSya abhaya hai| bhagavAna kI divyadhvani vizva ko abhaya dene vAlI hai| eka ko bhI bhayabhIta karane vAlI vaha nahIM hai| vizva ko ve abhaya kisa taraha de rahe haiM ? tattvanirdeza dvaaraa| jabase unheM kevalajJAna huA hai, tabase tRtIya zukladhyAna taka ve dhArApravAha kaha rahe haiN-cturdik| jaise bijalI cAroM ora se AtI hai, vANI bhI AyI huI hai| gaNadhara parameSThI cAra bAra svica dabAte haiN| gaNadhara chadmastha haiN| unheM AhAra cAhiye; ve nagara jAte haiM, unake kucha kartavya haiM, taba bijalI banda ho jAtI hai| lagabhaga pandraha sAla hue, maiM posTaoNphisa gayA thA liphAphA lene| usa samaya tArabAbU tAra bheja rahe the| tAra bhejane meM morsakoDa kA upayoga hotA hai| udhara se morsa-saMketoM meM zabda A rahe the, idhara tArabAbU unheM romana meM rUpAntarita kara rahe the| morsakoDa kyA hai ? yaha kauna-sI bhASA hai ? tArabAbU se pUchA ki yaha bhASA kauna-sI hai| ve bole-yaha dhvani-pratIkoM kI eka viziSTa bhASA hai| eka taraha kA zaoNrTahaiNDa hai| ina viziSTa dhvani-saMketoM ke mAdhyama 42 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hama zabda pakar3a lete haiN| ina saMketoM meM kahA~-kauna-sA varNa chipA hai, ise tAra grahaNa karane vAlA aura dUsare sire para tAra bhejane vAlA bAbU jAnatA hai| bhagavAn kI divyadhvani bhI morsakoDa-jaisI hI hai, vahA~ zabda nahIM saMketa haiN| ina saMketoM ko akSara-rUpa dene meM gaNadhara parameSThI mAdhyama banate haiN| ve bIca ke setu haiN| hama una dhvani-saMketoM ke jAnane vAle nahIM haiM, anya jIva bhI unheM nahIM jaante| divyadhvani AraMbha huii| kaba vaha AraMbha huI, nahIM maaluum| isa sabako jAnane ke lie to gaNadhara parameSThI caahiye| jyoM-jyoM vidyutadhArA samAyojita hotI gayI, saMketa khulate gye| pravAha to cala hI rahA thA, vacanayoga ke mAdhyama se jo prakaTa honA thA, vaha ho rahA thaa| saMpUrNa ghaTanA se gaNadhara parameSThI ke saMyukta hote hI divyadhvani khira gyii| saba ullAsa meM kahane lage-"dhvani khira gayI, dhvani khira gyii|" tadanantara use bhASA meM DhAlA-sa~vArA gyaa| ne.-divyadhvani ko hama caritra-dhvani bhI kaha sakate haiN| vi.-hA~, koI bhI nAma hama use de sakate haiN| yaha svabhAva hai unakA / eka taraha se yoM kahanA cAhiye ki bhagavAn ne jo athaka sAdhanA kI, aba ve use bA~Ta rahe haiN| yaha bhI ullekha milatA hai ki yadi eka aura pUNyavAna vahA~ calA jAtA to usake mAdhyama se kucha aura vANI khirtii| isakA tAtparya yahI huA ki vANI to vahA~ pahale se khira hI rahI hai, koI aura puNyavAn hotA to vaha use jhelatA aura rUpAntarita karatA, anyoM ke lie grAhya bnaataa| A.-arthAt vaha puNya ke kAraNa khiratI hai, puNya ke nimitta aisA hotA hai| . vi.-aisA prasphuTana jo hamArI indriyoM ko grAhya-sahya hotA hai, vaha usa vyakti ke puNya-nimitta se mila jAtA hai| ke.-grAhakatA kI isameM kAphI prazasta bhUmikA hai| vi.-haaN| ne.-grAhakatA kA bar3A yoga hai| vastu ho to use risIvha (grahaNa) karane vAlA koI saMvedanazIla astitva to caahiye| vidyutkampana hoM aura reDiyo seTa na ho to saba kucha vyartha hogaa| aisI hI sthiti divyadhvani kI samajhanI caahiye| vi.-vANI kI AvazyakatA bhI hai| ne.-kintu grahaNa to use honA caahiye| kucha AkAza meM vyApta ho, aura yadi usa vyApta ko jhelanevAlA koI na ho to saba kucha nirarthaka jaaegaa| A. yahA~ puNyavAn se tAtparya mAtra laukika hai; puNyavAn eka laukika abhidhAna hai| vi.-nahIM, usameM kucha viziSTa guNa haiM, kvAliTiyA~ haiN| jhelane ke lie jarUrI saMvedanazIlatA usameM hai| ne.-hA~, vahI uccakoTi kI graahktaa| jI.-grAspiga paoNvara (dhaarnnaa-shkti)| tIrthakara : nava. disa. 78 43 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi.-yaha dhAraNA-bala (grAspiga paoNvara) gaNadhara parameSThI ko upalabdha hai| usa dhvani ko jhelane pacAne kI kSamatA hareka meM nahIM ho sktii| bAda meM vaha ba~Ta jAtI hai| gaNadhara parameSThI mainalAina se jur3akara use choTI-choTI naharoM meM kATa dete haiN| vi.-hA~, eka taraha kA rUpAntaraNa hotA jAtA hai| gaNadhara parameSThI meM vaha susthita hotA jAtA hai, aura bAda ko choTI-choTI dhArAoM meM ba~TatA jAtA hai| itanA kSamatAvAna gaNadhara parameSThI ke alAvA anya koI nahIM hotaa| jaba bAr3ha AtI hai taba ve use nikAsa dete jAte haiN| isa taraha divyadhvani TrAnsaphaoNrma hotI jAtI hai / ne.-yadi use usake mUla rUpa meM Ane deM to jIva use sahana nahIM kara paayegaa| vi.-phyUja ur3a jaaegaa| bAta khatma ho jaaegii| kucha ghaTita hI nahIM hogA (hNsii)| Apa logoM ke gharoM meM aisA sAdhAraNata: hotA hI hogA; isIlie DAyarekTa lAina nahIM dI jAtI anyathA samcA lAiTa-phiTiMga hI niSphala ho jaae| jI.-isake lie adiga kI vyavasthA bhI hotI hai| vi.-bilkul| ne.-jisase khatarA kama ho jAtA hai| vi.-bilakula / ataH bhagavAn kI vANI ko jhelane ke aura usake vyavasthita sampreSaNa ke lie gaNadhara parameSTI kI AvazyakatA hotI hai| A.-divyadhvani saba pazu-pakSI bhI samajha sakate the, yaha kaise hotA thA? tithaMca bhI use samajha lete the| vi.-jaise saMgIta hotA hai| vaha jaba cAlU ho jAtA hai, taba AbAlavRddha, strI-puruSa sabhI, sAre-ke-sAre pazu-pakSI use mantramugdha sunate haiN| kyA vaha unakI samajha meM AtA hai ! bhASA samajha meM Aye-na-Aye, lekina Ananda to unheM A hI jAtA hai| isI taraha bhagavAn kI divyadhvani ke mAdhyama se Ananda to A hI jAtA hai| A.-samajhate hoMge tabhI to Ananda AtA hogaa| 'vi.-yaha Ananda hI sAre praznoM kA antima samAdhAna hai; isIlie vahA~ sAre prazna, kutuhala aura jijJAsAe~ zAnta hotI haiN| ne.-hamAre yahA~ mUrtiyA~ haiN| unakI vItarAgatA svayameva bhASA hai| Apa unheM dekhate haiM aura Ananda meM DUba jAte haiN| yahA~ bhASA jarUrI kahA~ haiM ? yaha bhASAtIta sthiti hai| divyadhvani kI bhI sthiti yahI hai| vi.-isIlie hamAre AcAryoM ne zAstra kI apekSA jinabimba-darzana aura garu-samAgama para adhika bala diyA hai| ne.-bhASAtIta hone meM jo Ananda hai, vaha bhASA ke bandhana meM nahIM hai ! dhyAna meM jo avasthA hotI hai, maiM mAnatA hU~ aisI hI kucha avasthA divyadhvani ke samaya hotI hogI mana:prANa kii| vi.-dusarI bAta yaha hai ki zAstra hai kintu dhvani vahA~ nahIM hai, lipi dRzya hai, dhvanya nahIM hai / 44 __ A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne.-hA~, dhvani para rakhI huI sUI hai vh| jaise rikaoNrDa para sUI rakhate hI dhvanana hone lagatA hai, vaise hI lipi-saMketoM para dRSTi par3ate hI ve sArthaka ho uThate haiN| vi.-TeparikaoNrDa meM to phira bhI dhvani hai, kintu grantha meM to vaha bhI anupasthita hai| yaha kucha bhI nahIM hai, eka subhItA sirpha hai| A.-kucha bhI na hokara saba kucha hai / vi.-isameM se nicor3anevAlA bahuta Age kA vyakti caahiye| ne.-pustakoM se bhrama phailane kI AzaMkA rahatI hai| vahA~ samajhAne, yA TIkA-vyAkhyA karane vAlA koI nahIM hotA; isalie kaI bAra bhrama bhI phailane lagate haiN| vastutaH grantha ke lie sadguru caahiye| yadi Apake pAsa koI grantha hai, to vaha anupayogI hai, taba taka jaba taka koI sulajhA huA, paripakva vyAkhyAkAra, yA vizeSajJa Apako upalabdha nahIM hai| vi.-isIlie 'guru' kI vyutpatti kucha viziSTa hai / 'gu' arthAt 'andhakAra', 'ru' yAnI 'nAza karane vAlA'; isa taraha jo andhakAra ko naSTa karatA hai, vaha guru hai / ne.-guru to Ajakala andhakAra paidA kara detA hai| ulajhana khar3I kara detA hai| vi.-Apa guru yahA~ kise mAna rahe haiM ? hareka ko guru mata maaniye| ThIka hI to hai jo andhakAra nahIM miTA sakatA vaha ku-guru hai| ne.-AcAryazrI, eka jijJAsA mana meM hai| maiM isa ulajhana kA koI samIcIna samAdhAna nahIM DhUMDha pAyA hU~ ki ApakI AdhyAtmika sAdhanA aura kAvya donoM paraspara itane ghaniSTha mitra kyoM kara haiM ? kAvya to lAlitya se jur3A hai, aura ApakA sIdhA sarokAra adhyAtma se hai, phira yaha 'zramaNazatakam' 'niraMjanazatakam' 'jainagItA' Adi Apa kaise likha pAte haiM ? isase ApakI AdhyAtmika sAdhanA meM vyavadhAna to nahIM par3atA hai ? A.-kintu kyA Apa nahIM mAnate ki isa samaya yahA~ kA vAtAvaraNa bhI kAvyamaya hai ? ne.-para uttara to AzAjI mujhe Apase nahIM cAhiye / vi.-kAvya-racanA ke lie jaba bAhara AtA hU~, taba mujhe vizrAma mila jAtA hai (hNsii)| ne.-arthAt kAvya Apake lie vizrAma hai| vi.-manoraMjana bhI to honA cAhiye (ha~sI) / ne.-kintu hameM to isameM se bhI kAphI gahana-saghana satya mila jAtA hai| ApakA manoraMjana bhI vilakSaNa hai, hameM to isameM bhI bhItara se prApta hone vAlI vastu mila jAtI hai| A.-vastutaH jo Apake lie 'manoraMjana' hotA hai, vaha hama sabake lie 'niraMjana' hotA hai| vi.-AcArya kundakunda ne caurAsI pAhur3oM kI racanA kI thii| yoM unakA sAhitya to vipula hai, siddhAnta bhI gahana hai, kintu jisa zailI kA anudhAvana unhoMne kiyA hai vaha bar3I anUThI aura vilakSaNa hai| unakI hara gAthA paramasattA kA eka carama-acUka saMketa hai; yathA tIrthaMkara : nava. disa. 78 45 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo passadi appANaM abaddhapuTTha aNaNNamavisesaM / apadesasuttamajha passadi jiNasAsaNaM savaM // 15 // isameM dhvani vahIM se A rahI hai| iMgana bhI usI ora hai| unake sAhitya kI yaha eka vizeSatA hai ki pratyeka gAthA, pratyeka zabda udhara hI paga uThAye hai| ukta gAthA kitanI gaharI hai ? krama bhI adRbhuta hai, kyoMki yahA~ kahA hai ki jo puruSa AtmA ko abaddhaspRSTa, ananya, avizeSa tathA upalakSaNa se niyata aura asaMyukta dekhatA hai, vaha samasta jina-zAsana ko dekhatA hai, jAnatA hai| ukta gAthA meM prathama aura dvitIya pAda mukhya haiM, tRtIya aura caturtha gauNa / ye dRSTAntarUpa meM saMyojita haiN| vastutaH dRSTAnta meM hI mukhya bAta kahI jAnI cAhiye, kintu vaha AraMbha meM hI kaha dI hai| sUtra kI ora unakI dRSTi gayI hai, lekina kaha diyA hai ki yaha to vaha AtmadRSTA yU~ hI (cuTakI bajAte) jAna legaa| hama yahA~ sahaja hI jijJAsA kara sakate haiM ki kundakunda ne jina-zAsana vAlI bAta pahale kyoM nahIM kahI ? isakI pITha para bhI eka gAthA hai, usameM bhI isakA ullekha nahIM hai| prastuta gAthA ke bhI do pAdoM meM isakA ullekha nahIM hai; aura antima pAda meM kaha diyA gayA hai ki vaha 'jina-zAsana' ko yUM hI (palaka mArate) jAna legaa| jisa vyakti ne apanI AtmA ko jAna liyA hai, usakA anubhava kara liyA hai, use dekha liyA hai-usake lie jaina zAsana yU~ hI sahaja hI jAnA huA hai| isa taraha Atmadarzana ko prathama aura jina-zAsana ko antima sthAna denA bhI unakI zailIgata vilakSaNatA hai| jo tathya mukhya thA, use antima pAda meM diyA hai; aura jo gauNa thA, use prathama-dvitIya pAda meM abhisthApita kiyA hai| vAstava meM AcArya ne jina-zAsana ko isalie prathama sthAna nahIM diyA ki AtmA ke atirikta anya saba jJeya haiM athavA heya haiM-upAdeya to mAtra AtmA hai| yaha g2az2aba hai| yahIM AcArya kundakunda kI zailI camatkRta karatI hai| AcArya kundakunda kI eka gAthA hama aura lete haiM (AcAryazrI ne bar3e bhAvavibhora ho kara gAnA zuru kiyA) upparaNodayabhogI viogabuddhIe tassa so NiccaM / kaMkhAmaNAgayassa ya udayassa Na kuvvae NANI // 21 // isameM bhI kahIM tyAga kA kathana nahIM hai, tathApi kaha vahI rahe haiN| jJAnI vahI hai, jo chor3atA hai| 'chor3o' yaha nahIM kahA hai, kintu kahA jA rahA hai ki 'jo chor3a rahA hai, vaha jJAnI hai'| arthAt jJAnI jIva ke vartamAnakAlIna udaya kA bhoga satat viyogabuddhi se upalakSita rahatA hai arthAt vaha vartamAna bhoga ko nazvara samajha kara usameM parigraha buddhi nahIM rakhatA aura anAgata-bhaviSyakAlIna-bhoga kI vaha AkAMkSA nahIM krtaa| yahA~ use jo bhogopabhoga prApta haiM, unake prati vaha heyabuddhi se dekha rahA hai, aura usameM bhAvI kI AkAMkSA anupasthita hai tathA bhUta kI koI smati nahIM hai| vaha jJAnI hai, nikaMkha / yaha hai tyAga kI paribhASA usakI carama A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImA pr| 'chor3o' yaha nahIM kaha rahe haiM, kintu kaha rahe haiM ki jJAnI vahI hai jo chor3anA to dUra AkAMkSA bhI nahIM karatA hai| kisI vastu kA grahaNa to yahA~ dUra kI bAta hai, jJAnI 'bahuta acchI hai' yaha bhI nahIM kahatA hai; aura jo vyakti kisI vastu ko letA hai to vaha binA AkAMkSA ke to use letA nahIM hai| lekina jJAnI to yaha jo par3A huA hai use dekhakara bhI yaha nahIM kahatA ki 'yaha acchA hai'| 'AkAMkSA' hI usameM anupasthita hai| anuvAda hai (gAkara) na bhata kI smati, na anAgata kI apekssaa| bhogopabhoga milane para bhI upekssaa|| jJAnI jinheM viSaya viSa dIkhate haiN| vairAgya-pATha unase hama sIkhate haiN| yaha hai jJAnI kI paribhASA / jJAnI se vairAgya kI sIkha milanI hI cAhiye; rAga kA pATha yadi usase milatA hai, to vaha jJAnI kahA~ huA, ajJAnI hI hai| jinase rAga-pATha milatA hai ve jJAnI thor3e hI khlaayeNge| ne. yaha hai kAvya / ne.-AcAryazrI, yadi hama baccoM taka jainadharma ko pahu~cAnA cAheM to usakA vyavahArarUpa yA maidAnI rUpa kyA hogA? apane AcaraNa meM se unheM hama jainadharma deM, yaha to ThIka hai ki hama deva-darzana kareM, NamokAra mantrAdi par3heM-par3hAyeM, kintu buniyAda meM yaha koI tarkasaMgata 'aproca' nahIM hai| Apa to svayaM zizu kI punIta-pAvana bhUmikA meM AThoM yAma rahate haiM aura AcArya kundakunda ne pravacanasAra kI gAthA-kramAMka 5 meM digambara muni ko sadyaHjAta zizu kahA hai; aura cUMki Aja kA zizu, yA bAlaka kala kA yuvA hogA ataH mere ukta prazna kI sArthakatA mujhe spaSTa dikhAyI detI hai| A.-zAyada kahA jA rahA hai ki zizu ko ApakI bhUmikA meM kaise lAyeM ? ne.-AzAjI, merA prazna zabdaza: vaisA nahIM hai| vi.-ziza ko bheja do hamAre pAsa ; ziza to bheja nahIM rahe haiM, prazna kara rahe haiM (hNsii)| zizu ko bhejeMge to use batA deMge, use nahIM bhejeMge to bAta kaise banegI? A. ne.-sUcanA to use denI hogI; hA~, sikhAne kA kAma sIdhe hone dIjiye / vi.-vaha ThIka hai| zizu ko kucha bhI sikhAne meM prAraMbha meM hI hameM kAphI kSamatA aura sAvadhAnI baratanI cAhiye / Apa usase kucha bhI na kheN| zizu-pIr3hI sahaja jaise calatI hai, calane deN| usameM vyartha ke tanAva utpanna na kreN| sahaja hI use jIvana meM pA~va rakhane deM aura usakI svAbhAvika gati-mati ko noTa karate jAe~, phira usI jAne hue vAtAvaraNa meM use pAlate jaaeN| dekhiye na, jaba ApakA zizu tIrthakara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyegA to sIdhe picchI uThA legaa| Apa kaheMge--use mata uThAo, use mata chuo (hNsii)| yaha svAbhAvikatA kA avarodha hai| vaha socane lagegA, ajIba bAta hai ki mere mAtA-pitA bhI itanI sundara vastu ko nahIM chU rahe haiM, aura mujhe bhI nahIM chUne de rahe haiM (hNsii)| sahaja niSkarSa hai ki jo jisa vastu ko uThAtA hai, vaha use acchI lagane ke kAraNa hI uThAtA hai; saMbhava hai usake aisA karane se usakA jIvana banatA ho (hNsii)| jI.-zizu to picchI kutUhalavaza uThAtA hai, usameM viveka kahA~ hotA hai ? vi.-hamAre AcAryoM ne kahA hai ki jo vyakti kutuhalavaMza bhI AtmAnubhUti kI carcA sunatA hai, yA usameM pravRtta hotA hai, to usameM bhI kAphI AdhyAtmika saMbhAvanAe~ haiN| amRtacandrAcArya kA eka kalazA hai khela khelatA kautuka se bhI ruci le apane cintana meN| mara jA para kara nijAnubhava kara ghar3I-ghar3I mata raTa tana meN| isameM koI saMdeha nahIM ki yadi koI kautuka se bhI kisI kAma ko kara le to usake usameM pravRtta hone kI nAnA saMbhAvanAe~ sannihita haiM; andara to rujhAna usameM hai, kintu koI zaktizAlI nimitta upalabdha nahIM hai| A.-eka prazna merI putrI ne mujhase bar3A vicitra kiyA hai| use anyathA leN| isa prazna ne mujhe ulajhana meM DAla diyA hai| mokSazAstra meM naraka kA varNana cala rahA thaa| AbhA ne sahaja hI prazna kiyaa| naraka kyA hai, use aise samajhAo jaise koI A~khoM dekhA hAla ho| maiMne kahA--'maiM aisA varNana to nahIM kara sakatI, hA~, AcArya vidyAsAgarajI avazya usake bAre meM batA skeNge|' isa para usane tapAk se kahA-kyA ve kabhI naraka gaye haiM ? unheM naraka kA anubhava hai ?' usa dina usane spaSTataH AgAha kara diyA ki 'maiM kitAba se dharma nahIM paDhUMgI; yA to mujhe lekcara do, yA pratyakSa btaao|' aba Apa hI batAyeM use kyA uttara dU~? vi.-uttara kyA use yahIM le aao| A.-maukA nahIM milA anyathA lAnA to thA hii| ne.-nizcaya hI baccoM ko par3hAnA, aura unheM kisI prazna ke bAre meM svastikara samAdhAna denA, bar3e sAhasa aura kauzala kA kAma hai| hameM bhI bAlaka kI bhUmikA meM hIpacchA karanA cAhiye, utanI hI pavitratA, svAbhAvikatA, aura vItarAgatA ke sAtha / prazna bhI svAdhyAya hI hai| vi.-vahA~ use samajhAnA cAhiye--naraka arthAt eka duHkha / yahA~ hama manuSyoM ke duHkhoM ko to dekhate hI haiM, kahanA cAhiye ki naraka ke duHkha inase adhika bhayAnaka + ayi, kathamapi mRtvA tattvakautUhalI san, anubhava bhava mUrteH pArzvavartI muhUrtas / . pRthagatha vilasantaM svaM samAlovaya yena, tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham // 23 // 48 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiN| ho sakatA hai hamArI isa zailI se unheM naraka kI koI parikalpanA ho ske| isake bAda bhI yadi ve cAheM to svayaM anubhava kara leN| jaise agni ko beTA eka bAra to hAtha lagAyegA hii| isake bAda jaba use Aga kI pratIti ho jAegI to jaise-jaise Apa usake pAsa lAlaTena lAte jAe~ge vaise-vaise vaha sIdhe haTatA jAegA, pIche sarakatA jaaegaa| usake hAtha-pA~va dhUjane lgeNge| * * * * lekina duHkha ke kAraNoM se Apa svayaM bacate nahIM haiM, aura kahate haiM vaha dUra ho jAe; isa virodhAbhAsa kA prabhAva bAlaka ke mana para burA par3atA hai| jaba eka bAra kisI ko anubhava ho jAtA hai taba vaha use jIvana-bhara nahIM bhUlatA hai| isI taraha beTA bhI kabhI nahIM bhuulegaa| eka bAra anubhava ho jAne ke bAda phira isa Aga ko cAhe jitanA suhAvanA batAyeM beTA use chuegA nhiiN| aisA kyoM hai ? asala meM vaha anubhava kara cukA hai svayaM ki Aga jalAtI hai, vaha duHkha kA kAraNa hai| eka aura antarvirodha hai| hama use du.kha ke bAre meM samajhAte jAte haiM, aura haMsate bhI jAte ye, isalie vAstavikatA kyA hai isakA bodha use nahIM ho paataa| jaise koI haMsate hue Akara kahe ki mahArAja, hama bahuta duHkhI haiN| hameM upadeza diijiye| kahAM haiM Apa duHkhI ? Apa to haMsa rahe haiN| duHkha kA jikra karane meM duHkha kI anubhUti bhI to honI caahiye| use bhI zabdoM-zabdoM taka sImita rakhA gayA hai| duHkha jaba batAte haiM taba hamArI A~khoM se AMsuoM kI dhAra bhI pravAhita ho uThe to baccoM ko mAlUma par3e ki vastutaH duHkha kyA hotA hai| A.-kintu hameM bhI to yAda rahe ki varNana kahA~ kA cala rahA hai, aura hama kyA kaha rahe haiM ? vAstava meM Aja saba kucha aupacArika hI raha gayA hai| vi.-isIlie jaba uttara nakalI hotA hai, to prazna bhI nakalo hote haiN| AcArya vIrasena ne dhavalA meM likhA hai-'ratnatraya kI bhUmikA meM utarane kA adhikAra sabako nahIM hai|' bahuta gaharI bAta yahA~ unhoMne kaha dI hai| jahA~ caritra kA abhAva hai, vahA~ ratnatraya kA upadeza kaise sArthaka ho sakatA hai ? ratnatraya ko zabdoM meM batAnA vyartha hai, vastutaH use jiyA jAnA cAhiye / A.-eka prazna aura hai aacaaryshrii| jainoM kI eka lokapriya prArthanA hai--'prabhu patita pAvana meM apAvana, caraNa Ayau shrnnjii'| AbhA ne mujha se kahA ki maiM ise nahIM boluugii| maiM svayaM ko apAvana nahIM maantii| maiMne koI apAvana kArya nahIM kiyA hai| jaba yaha aMza mujha para ghaTita hI nahIM hai taba maiM ise Akhira kahU~ hI kyoM ? taba to maiM cupa rahI, kintu aba batAyeM maiM use kyA uttara dU~ ? vi.-kaho prabhu ko patita kara lo (ha~sI) arthAt kaho-'prabhu patita, pAvana maiN...'| A. baccoM meM itanA sAhasa kahA~ hotA hai ? ne.-sAhasa, AzAjI, vahI to baccoM meM adhika hotA hai| baccoM kA, dhyAna rakhiye, dUsarA nAma sAhasa aura jijJAsA hI hai| 00 tIrthaMkara : nava. disa. 78 49 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 bAlaka vidyAdhara se + janma-sthAna : sadalagA, jilA-belagAMva __ (karnATaka) pitRnAma : zrI mallappAjI (mani mallisAgarajI) mAtRnAma : zrI zrImatijI (AryikA samayamatijI) bhAI : anya tIna bhAI (do bhAI kSullaka dIkSita) bahina : do bahineM (donoM AryikAe~) zaizava : vidyAdharajI jAti : caturtha jaina gotra : aSTage zikSaNa : hAIskUla taka marAThI mAdhyama se mAtRbhASA : kannar3a pravacana : hindI lekhana :hindI, saMskRta muni-dIkSA : ASAr3ha sudI 5 saMvat 2025 (30 jUna, 1968) AcArya-pada : magasira kRSNa 2, saMvat 2029 (22 navambara, 1972) guru-paramparA 1. cAritra-cakravartI AcArya zrI zAntisAgarajI bAlaka vidyAdhara aisA nahIM lagatA ki isa bAlaka meM 2. AcArya zrI vIrasAgarajI kahIM-koI AcArya padmAsanI madrA meM baiThA 3. AcArya zrI zivasAgarajI 4. AcArya zrI jJAnasAgarajI hai| gola ceharA / jhabbara keza / taMga nikr|| aMgrejI kATa kI kamIz2a / kandhoM ke Ara 5. AcArya zrI vidyAsAgarajI pAra TaMgA bastA / pA~va me jUte, kintu hara unake ziSya qadama meM dRr3hatA aura gNbhiirtaa| 1. kSullaka zrI niyamasAgarajI 2. ailaka zrI yogasAgarajI jIvana-jhAMkI 3. kSu. zrI samayasAgarajI 4. kSu. zrI candrakIrtijI janma-tithi : magasira zukla 15, (nainAgiri meM samAdhimaraNa) vi. saM. 2003 5. kSu. svarUpAnandajI 50 A. vi. sA. aka For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 AcArya vidyAsAgara 6. ai. zrI darzanasAgarajI 7. kSu. zrI cAritrasAgarajI varSAyoga 1968 sonIjI kI nasiyA, ajamera ( rAjasthAna ) 1969 kezaragaMja, ajamera 1970 renavAla, kizanagaMja ( rAjasthAna ) 1971 madanagaMja, kizanagar3ha 1972 nasIrAbAda (uttarapradeza ) 1973 byAvara (rAjasthAna ) 1974 sonIjI kI nasiyA, ajamera 1975 phIrojAbAda (uttarapradeza) 1976 kuNDalapura, damoha ( madhyapradeza ) 1977 kuNDalapura, damoha ( madhyapradeza ) 1978 nainAgiri, chatarapura (madhyapradeza ) vidyAsAgara - sAhitya padyAnuvAda iSTopadeza ekAkI stotra kalyANamandira stotra tIrthazatakam nijAnubhava zatakam niraMjana zatakam bhAvanA zatakam muktaka zatakam jainagItA (samaNasuttaM) yogasAra zramaNazatakam samAdhitantra pravacana saMgraha pravacanAmRta bhAga 1, 2, 3 sphuTa racanAe~ zraddhAJjaliyA~ : sva. AcArya tIrthaMkara : nava. disa. 78 zrI zAntisAgarajI, sva. A. zrI vIrasAgarajI, sva. A. zrI zivasAgarajI, sva. A. zrI jJAnasAgarajI; zAradA-stuti (saMskRta), mAi selpha ( aMgrejI meM kavitA ) vividha: samAcAra - patraka (mAsika), kalakattA kA AcAryazrI vidyAsAgara- vizeSAMka prastuti : si. satIzacandra jaina * ighara AdhyAtmika mastI meM paritRpta khar3akhar3a kAyA, aisI jaise Aga meM vidagdha svarNa / abhaya kI jIvanta pratimUrti / romaroma meM Aja bhI jahA~-tahA~ bAlaka vidyAdhara, vaisA hI bholApana, vaisI hI nirIha - niSkAma mudrA / sAta suroM ke laya-puruSa, saMgIta meM gaharI ruci, kavi, bhASAvid, durddhara sAdhaka, tejomaya tapasvI | bolane meM mantra-mugdhatA, AcaraNa meM spaSTatA, kahIM koI pracArakAmanA nahIM; sarvatra sukha, zAnti, svAdhyAya / AcArya vidyAsAgara For Personal & Private Use Only 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BARAK sadalagA (karnATaka) meM bAlaka vidyAdhara kA janma-sthAna; dvAra para khar3e haiM bar3e bhAI zrI mahAvIra bAbU evaM pitAjI zrImallappAjI (aba muni zrImallisAgarajI) AtmA kA kyA kula ? loga kuloM kA mada karate haiM ki hamArA kula bahuta U~cA hai, hama amuka parivAra ke haiM, jisameM aise-aise U~ce AdamI paidA hue haiM, kintu aisA mada vyartha hai| kula meM utpanna hone kA koI mahattva nahIM hai| mahattva to isa bAta kA hai ki kArya U~ce kiye jaaeN| kAryoM kA mahattva hai aura sadkAryoM se saMvAra-paribhramaNa chUTa sakatA hai ; anyathA kisI kula meM bhI janma ho jAe, usase prayojanabhUta tattva kI upalabdhi sambhava nhiiN| vaise AtmA kA kyA kula hai ? AtmA to binA kula ke bhI raha sakatI hai, kintu kula AtmA ke binA raha nahIM sktaa| AtmA kA to apanA svatantra astitva hai, kintu kula kA koI svatantra astitva sambhava hI nahIM hai; ataH kula kA mada tyAga Atma-tattva kI upalabdhi meM lgo| vahI sAre prayAsoM kA sAra hai| ... -AcArya vidyAsAgara .52 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka tIrthayAtrA, jise bhUla pAnA asambhava hai bAlaka vidyAdhara ko dekha - maiM socatA rahA- aisA nahIM lagatA ki isa bAlaka meM kahIM-koI AcArya alathI-palathI meM baiThA hai| gola cehraa| jhabbara kesh| taMga nikr| aMgrejI kATa kI kamIja / kandhoM ke ArapAra DalA bastA / pA~va meM jUte, kintu hara qadama meM dRr3hatA aura gNbhiirtaa| "aura idhara AdhyAtmika mastI me chakAchaka khar3akhar3a kAyA, aisI jaise Aga meM vidagdha svrnn| abhaya kI jIvanta prtimaa| roma-roma meM Aja bhI jahA~-tahA~ vidyAdhara, vaisA hI bholApana, vaisI hI nirIha, niSkAma mudraa| sAta suroM ke laya-puruSa, saMgIta meM gaharI ruci, kavi, bhASAvid, durddhara sAdhaka, tejomaya tpsvii| bolane meM maMtramugdhatA, AcaraNa meM spaSTatA, kahIM-koI pracAra-kAmanA nahIM; sarvatra sukha, zAnti svAdhyAya / nemIcanda jaina 30 akTUbara 1978 / somvaar| bar3I phj'r| rojamarrA kI caryA se fAriza huA hI thA ki bhAI dineza ne kahA-'jo jIpa rAta taya kI thI, vaha nahIM jaaegii| basa se calanA hogaa|' maiMne kahA-'isameM vakta bahuta jAyA hogA, jIpa to kisI taraha karanI hI hogii|' merI bAta mAna lI gayI aura bhAI saMtoSakumAra ne jIpa kA iMtajAma kara diyaa| kucha ar3acaneM AyIM, kintu kA~ToM kI nokeM khudaba-khuda TUTatI gayIM aura hama loga sAgara se koI 48 kilomITara dUra zrI nainAgiri tIrtha ke lie ravAnA hue| hama kula dasa the| sabere yahI koI 8 baje cale aura 9 / / baje phuNce| yoM to samUcI vindhyazreNI hI praNamya hai, kintu kuNDalAkAra kuNDalagiri, svarNAbha sonAgiri, aura bhItara kI A~kha ughAr3anevAlA nainAgiri vizeSataH praNamya haiN| inakI naisargika zobhAzrI adbhuta hai| bundelakhaNDa (vindhyelakhaNDa) zaurya, parAkrama, puNya, puruSArtha kI bhAgyazAlinI dharatI to hai hI, adhyAtma-zUratA meM bhI vaha kisI se kama nahIM hai| nainAgiri siddhakSetra hai, ise reziMdI yA rezidegiri bhI kahate haiN| yahA~ bhagavAn pArzvanAtha kA samavasaraNa AyA thA aura varadattAdi pA~ca munizreSTha mokSa padhAre the| sArA giri-aMcala prAkRtika chaTA se zobhita hai, manohArI hai| yahA~ 25 jinAlaya haiM-sabhI sAdA, sukhada, sNprerk| mUlatIrtha se lagabhaga 1 // kilomITara ke phAsale para vanya pradeza meM gahare eka siddhazilA hai, jo ApoApa banI hai-svAbhAvika hai, akRtrima hai, sundara hai, AkarSaka hai| eka hI caTTAna kaTakara Asana aura chatra donoM bana gayI hai| DhalAna kI caTTAna syAha hai; AjAdI se pahale aura usake kucha dinoM bAda taka upalabdha khAdI-sI khurdrii| isa para ubharI adhika syAha rekhAe~ bhUmiti ke rekhAcitroM kI taraha bar3I adbhuta lagatI haiM, lagatA hai jaise dhUpa meM koI amAvasyA A bichI ho| caraNapradeza meM nadI hai, paripArzva meM harebhare vRkSa haiN| pakSI cahakate haiM, jhIMgura jhA~jha bajAte haiM, bandara kikiyAte tIrthakara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, havAe~ maMda-maMda bahatI haiM, aura eka AdhyAtmika gUMja nAmAlUma kahA~ se Akara vAtAvaraNa ko jhanajhanAye rahatI hai| jaba hama nainAgiri pahu~ce taba sUraja ThIka sara para Ane ko thaa| usakI yAtrA avirAma thii| nainAgiri ke sarovara meM eka maMdira hai, jise 'jalamaMdira' kahA jAtA hai| isI se saTI eka sar3aka hai, jo rezidIgiri jAtI hai, jahA~ mUla nAyaka bhagavAn pArzvanAtha kI vizuddha lokakalA kI pratIka pratimA pratiSThita hai| pratimA adhika purAnI nahIM hai, kintu sarpAkRtiyoM meM vahA~ kI AMcalikatA pratibimbita hai| AcAryazrI vidyAsAgarajI yahIM birAjamAna haiM, isalie (mahaja isIlie) yaha eka doharA tIrtha bana gayA hai| AcAryazrI ke darzana bInA (bArahA) meM hue the aura taba unheM dekha kabIra kI yaha paMkti yAda AyI thI-dekha vojUda meM ajaba bisarAma hai, hoya maujUda to sahI pAvai (apanI sattA meM to jhA~ka, vahIM parama-advitIya vizrAma saMbhava hai, kintu yaha saba terI apramatta upasthiti para hI saMbhava hai, tabhI tujhe samyaktva mila sakatA hai)| vaise hI jaba unheM aura nikaTa se dekhA to lagA-sAdha saMgrAma hai rainadina deha parajanta kA kAma bhAI (sAdhu kA saMgrAma dina-rAta svayaM-meM-svayaM se jUjhane meM hai, usakA yaha kAma deha jabataka hai tabataka avirAma calatA hai)| qabIra kI isa paMkti para vidyAsAgarajI ke saMdarbha meM koI bhI hastAkSara kara sakatA hai| yaha to huA bInA (bArahA) kA anubhava, jo gajaratha kI dhUmadhAma ke bIca mujhe huA thaa| ___idhara jaba hama loga jIpa meM nainAgiri kI ora tejI se cale A rahe the, taba sAthiyoM ne AcAryazrI ke saMbandha meM kaI-kaI ghaTanAe~ sunaayiiN| eka ne kahA-'nainAgiri kA ilAkA DAkuoM aura khUkhAra DakaitiyoM kA ilAkA hai, kintu DAkuoM ne saMkalpa kiyA hai ki varSAyoga meM AcAryazrI jabataka yahA~ haiM, yaha kSetra nirApada aura AtaMka-mukta rhegaa| Azcaryajanaka yaha hai ki ina sabane yahA~ AcAryazrI kI vandanA kI hai aura unake upadezAmRta se kRtakRtya hue haiN|' eka ne kahA-'zikAra kI dRSTi se bhI yaha kSetra bahuta rica (samRddha) mAnA jAtA hai, kintu zikAriyoM ne bhI yaha nizcaya kiyA hai ki jabataka AcAryazrI yahA~ haiM, eka bhI prANI kI hiMsA nahIM hogii| isa taraha yaha biyAvAna nirjana kSetra bilakula nirApada aura niSkaNTaka banA huA hai|' eka ne sahaja hI kahA-'abhI kucha dina hue zaradpUrNimA ko AcAryazrI ne 33 veM varSa meM praveza kiyA hai| ve taruNa haiM, taruNoM meM taruNa haiN| khulakara ha~sate haiN| unakI nirgrantha ha~sI se mana kI sArI granthiyA~ khula jAtI haiN| ve haraphana haiM, khUba gAte haiM, aura abhIta ghUmate haiN| na ve kisI se Darate haiM, na koI unase DaratA hai| ve nirbhaya haiM, niSkAma haiM, nirdvandva haiN| mahAmanISI haiN|' eka ne batAyA - 've maisUra ke sadalagA gA~va meM janame haiN| unakI mA~ kA nAma zrImatI aura pitAjI kA nAma mAlappA hai| aba donoM dIkSita haiM, aura prakhara sAdhanArata haiN| unakA sArA kunabA munidharma aMgIkAra karane kI rAha para pA~va DAla cukA hai| bacapana ke vidyAdhara Aja vidyA ke atala-athAha sAgara haiN|' A. vi. sA. aMka 54 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlaka vidyAdhara - maiM socatA rahA - aisA nahIM lagatA ki isa bAlaka meM kahIMkoI AcArya alathI-palathI meM baiThA hai| gola cehraa| jhabbara kesh| taMga nikara / aMgrejI kATa kI kamIz2a / kandhoM ke ArapAra DalA bstaa| pA~va meM jUte, kintu qadama meM dRr3hatA aura gAMbhIrya (pR. 50) aura idhara AdhyAtmika mastI meM chakAchakakhar3a-khar3a kAyA, aisI jaise Aga meM vidagdha svrnn| abhaya kI jIvanta prtimaa| roma-roma meM Aja bhI jahA~-tahA~ vidyAdhara, vaisA hI bholApana, vaisA hI nirIha-niSkAma bhAva / sAta suroM ke layapuruSa, saMgIta meM gaharI ruci, kavi, bhASAvid, durddhara sAdhaka, tejomaya tpsvii| bolane meM maMtramugdhatA, AcaraNa meM spaSTatA, kahIM-koI pracAra-kAmanA nahIM; sarvatra zAnti, sukha, svAdhyAya (pR. 51) / vastutaH eka mahAn manISI aura tejasvI tapodhana se milane kA sukha hI kucha aura hotA hai; bilakula apanI taraha kA anokhA, akelaa| so, jaba hama nainAgiri pahu~ce aura jinAlayoM ke darzanoparAnta hamane vahA~ kI sthiti ko dekhA taba lagA ki AcAryazrI ke darzana nahIM hoMge aura hameM khAlI hAtha lauTanA hogaa| saMghavartI vyaktiyoM ne batAyA ki AcAryazrI siddhazilA kI ora abhI-abhI gaye haiM aura lagabhaga sA~jha taka pratikramaNa meM rheNge| sUraja udhara lauTegA aura ve idhr| kala varSAyoga visarjita hogaa| yaha saba usI kI bhUmikA hai| Aja ve kisI se mileMge nhiiN| kintu hama loga nirAza nahIM hue| bhItara-bhItara kisI dRr3ha nizcaya ne karavaTa lI aura hama saba siddhazilA kI ora cala diye| ____ kucha hI dUrI taya kI hogI ki sUnA koI svara pakSiyoM ke sAtha Atmavibhora hai| AcAryazrI siddhazilA para ekAkI AsIna koI gAthA gunagunA rahe the| acchA lagA yaha dekha ki ve pakSiyoM kI bhA~ti svacchanda, nirmala, svAdhIna, svAbhAvika ; nadI kI taraha gatimAna, jala kI taraha karuNArdra, caTTAna kI bhA~ti avicala haiN| siddhazilA para pahu~ca hama sabane unheM tIna ora se ghera liyaa| carcA Arambha huI (pRSTha 38-47) / bhedavijJAna se lekara divyadhvani taka, taruNoM se lekara zizuoM taka / AnaMda aura amRta barasa-barasa pdd'e| dhUpa teja thI, para mahasUsa nahIM huI; Dagara kaMTakAkIrNa thI, kintu cubhana kA ahasAsa nahIM huaa| ____ AcAryazrI carcA karate jAte aura bhItara gahare utarate jaate| haiM ve taruNa; kintu zaizava unakA sAtha kabhI nahIM chodd'taa| zaizava unakI anivAryatA hai, vaha unheM kabhI vRddha nahIM hone detA, sadA harA-bharA rakhatA hai| hama yaha saba soca hI rahe the ki zrImatI AzA malaiyA ne sahaja hI pUchA ki "merI putrI pUchatI hai naraka kyA hai aura maiM use koI saTIka uttara nahIM de pA rahI huuN| jaba usa tarkamatI se hAra gayI taba maiMne usase kahA-'mahArAja se pUcha lenaa| isa para usane tapAka se kahA'kyA mahArAja naraka gaye the?' aba Apa hI batAyeM usa AbhA ko AbhA kahA~ se dUM?" mahArAja baccoM ke vyaktitva kA sammAna karate haiN| ve unakI jijJAsAoM ko tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI sthagita nahIM karate, unheM dulArate haiM, aura yathAzakti asIsate haiN| ve unake prati hamadardI se otaprota haiN| ve prAyaH mahasUsate haiM ki baccoM kA jagat bilakula alaga hai| vaha bar3oM kI duniyA se judA hai| bacce prAyaH bhaviSya meM hote haiM; adher3a, yA vRddha atIta meN| ve ha~sate-muskArate, kUdate-phudakate rahate haiM, aura bar3e kUlhate-karAhate, lar3ate-jhagar3ate calate haiM; eka astitva AzAoM kI phulavAr3I hotA hai, dUsarA sukhoM ke viyoga meM chaTapaTAtA k'brstaan| AcAryazrI ne kahA-'bAta yaha hai ki naraka kA varNana ha~sa kara to ho nahIM sktaa| vaha eka taraha kA duHkha hai| yahA~ choTe duHkha haiM, vahA~ bar3e; duHkha kI anubhUti ha~sakara bhalA kaise saMbhava hai ? use jhelA ha~sakara jA sakatA hai, kintu anubhava to usameM se gujarakara hI hogA, isalie sahAnubhUti meM se hI anubhUti ko koI AkAra mila sakatA hai|' mumukSuoM ko mukti kI parikalpanA koI mahAmuni hI de sakatA hai| zrAvaka bahasa kara sakatA hai, parikalpanA nahIM de sktaa| koI gulAma svAdhInatA kI anubhUti kaise karA sakatA hai ? usake lie Az2AdI bhI eka kisma kI gulAmI hI hogii| isalie mahArAja jaba mokSacarcA karate haiM taba unake mukhamaNDala para ullAsa hotA hai, eka sajala meghaghaTA chAyI hotI hai - taba lagatA hai adhyAtma meM nimagna koI bhedavijJAnI pRthakkaraNa kI prayogazAlA meM prayogarata hai| isI daramyAna divyadhvani kI bAta clii| divyadhvani kyA hai ? kyA vaha akSarAtmaka hai ? samavasaraNa meM saba use kaise samajhate hoMge ? bAta meM se bAta a~kurAtI gyii| AcAryazrI ne kahA - 'divyadhvani to vidyutpravAha hai| vaha bahatA hai avirala ; koI sakSama grAhaka yaMtra hotA hai, to use jhela letA hai anyathA pravAha to vItarAga hai, vaha apanI akSuNNtA meM bahatA rahatA hai| gaNadhara parameSThI meM use jhelane kI kSamatA hotI hai| jaise balba para nirbhara karatA hai ki vaha kitane vATa kA hai ? jIro vATa kA balba jIro jitanI rozanI degA, sATha kA sATha jitanI, 100 kA usake apane anupAta meN| gaNadhara parameSThI ke mAdhyama se divyadhvani TrAMsaphaoNrma hokara yathAyogya banatI jAtI hai| vaha akSarAtmaka nahIM hotii| akSarAtmaka bhASA kI apanI sImAe~ hotI haiM, kintu jJAna mAtra akSarAtmaka nahIM hotA, usake aura-aura AkAra bhI haiN| gaNadharAdi kI pratIkSA isalie hotI hai, ki sAre loga divyadhvani ko jhela nahIM skte| jaise reDiyo seTa hI prasArita taraMgoM ko grahaNa kara pAtA hai anya koI yaMtra nahIM, ThIka vaise hI divyadhvani ke bAre meM hai|' sabhI saMdarbho meM judA-judA yogyatAoM, viziSTatAoM, dakSatAoM ityAdi kA prazna utthegaa| isI taraha carcA laMbAtI gayI, aura eka tathya meM se dUsarA tathya paripuSTa hotA gyaa| kucha hI dera bAda bAraha bajane ko hue| sUraja sira kI sIdha meM Ane lgaa| AcAryazrI dhyAnamudrA meM ghanIbhUta hone lage aura hama loga apanI-apanI praNAmAJjaliyA~ arpita karate hue lauTane lge| rAste-bhara hama saba apanA-apanA bhAgya sarAhate rahe / kahA~ sarvathA nirAza hue the, aura kahA~ nirdhana kA dhana rAma hI hameM mila gyaa| isase lagA ki prAyaH saMpUrNa A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyojanA pUrvayojita hotI hai, tatkAla hama kucha saMyojita nahIM kara pAte / Asanna hamAre hAtha meM nahIM hai, sudUravartI para hamArA kAbU hai| jIvanajI bar3e svAdhyAyI vyakti haiM, kama bolate haiM, kintu yathAsamaya aura acUka bolate haiN| zrImatI AzA malaiyA adhika bolatI haiM, aura acchA bolatI haiM; sAra kahA~ hotA hai, ise prAyaH DhaMr3hanA par3atA hai; unakA eka-eka zabda bhItara kahIM khulA aura gUr3ha hotA hai| ve pratibhAzAlI haiN| unase samAja ko arthAt mAnava-samAja ko kAphI AzA-apekSA rakhanI caahiye| idhara bhAI saMtoSa pUre saMtoSI prANI haiN| kama umra meM sAdhanA aura tapa kI ora unakA dhyAna hai| paripakvatA aisI aura itanI hai ki sattara varSa ke bar3he meM bhI cirAga lekara DUMr3hane para zAyada hI hAsila ho; kintu hara kAma meM vinamra sahayoga, hara sthiti meM sahakArya / merA apanA kucha nahIM hai| maiM ThaharA atithi / jIpa meM dhAnI khaayii| per3e khaaye| AzAjI, jIvanajI aura saMtoSajI ne asahayoga kiyA; kintu bhAI surezajI ne sAtha diyaa| kula milAkara yAtrA sukhada aura upalabdhipUrNa rhii| hA~, jahA~ eka ora AcAryazrI apanI siddhazilA-madrA meM A~khoM ke sAmane haiM, vahIM dUsarI ora kSetra kI asvacchatA ne sara bhannA diyA hai| bundelakhaNDa ke prAyaH sAre tIrtha bhavya-manojJa haiM, kintu vahA~ saphAI para vyavasthApakoM kA aksara dhyAna nahIM jA paataa| pratimAe~ bhavya haiM, vItarAgatA meM jIvanta haiM, kintu maMdira ke A~gana utane sApha nahIM haiN| zaucAlaya haiM, kintu azucitAoM kI kamI nahIM hai, jalAbhAva ke kAraNa, athavA vyavasthAoM ke kasAvarahita hone ke kAraNa cAroM ora badabU chAyI rahatI hai| bhAI zrI satIzacandajI ne varSoM yahA~ kAma kiyA hai, sArA kSetra hI unakI avirata sAdhanA kA pariNAma hai| unhoMne yahA~ nirjana rAteM aura sannATe-bhare dina bitAye haiM, aura ise sabja karane meM kaI dazAbdiyA~ lagAyI haiN| samAja ko zrI jaina ke prati asIma kRtajJatA kA anubhava karanA cAhiye / Aja bhI ve isake sarvAMgINa vikAsa meM ruci lete haiM, aura prayatna karate rahate haiM ki yaha tIrtha bhArata kA eka pramukha tIrtha bane / kyA hama unase yaha AzA-apekSA nahIM rakha sakate ki ve dharmazAlA ko eka sApha-sutharA sthAna banAyeMge, eka aisA sukhada sthAna jisake cAroM ora udyAna ho, aura gAMdhIvAdI DhaMga ke zaucAlaya hoM, tathA eka sampanna svAdhyAya-kakSa ho ? mAnA ki AcAryazrI nirgrantha haiM, kintu yahA~ unake varSAyoga kI smRti meM koI Azrama yA dharmazAlA banAyI jAe isakI apekSA to yahI adhika zreyaskara hogA ki sAre bundelakhaNDa kA eka 'kendrIya jainavidyA zodha-granthAlaya' yahA~ sthApita kiyA jAe, jo Age cala kara na kevala madhyapradeza kA varan sAre uttara bhArata kA eka viziSTa anusaMdhAna kendra bane, jahA~ kevala durlabha pANDulipiyA~ hI saMgRhIta na hoM varan deza-videza se pANDulipiyoM kI mAikrophilmeM prApta kI jAeM aura vizeSajJoM tathA sAmAnyoM donoM ke lAbhArtha use samRddha kiyA jaae| yaha yojanA koI choTI-moTI yojanA na ho varan eka su-vizAla yojanA ho jisa para kamase-kama eka karor3a rupaye kharca kie jaaeN| isase siddhizilA kA mahattva bar3ha jAegA aura vaha siddhizAlA kA rUpa grahaNa kara legii| isa kAma ko bundelakhaNDavAsiyoM ko to karanA hI hai, kintu ise sAre deza ke jainoM ko eka hRdaya hokara bhI karanA cAhiye / tIthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhakathA sadguru kI pahacAna bhakta dAdU nagara ke bAhara rahate the| bhakti se bhare gIta gAte, aura koI A jAtA to bhakti kA upadeza dete| sthAna-sthAna para unakI prasiddhi hone lagI; zahara meM bhI phuNcii| zahara ke kotavAla bhakti meM ruci rakhate the| ghor3e para baiThe aura zahara se cala par3e yaha soca ki dAdU mahArAja ke darzana kara AyeM, unase bhakti kA amRta le AyeM; kintu bhakti meM ruci rakhate hue bhI the to ve kotavAla hii| zahara se bAhara jaMgala meM phuNce| dUra taka cale gye| kahIM koI dikhAyI na diyaa| tabhI eka vyakti para naz2ara pdd'ii| vaha mArga meM lagI kA~TedAra jhAr3iyoM ko kATakara sar3aka sApha kara rahA thaa| kotavAla ne rauba meM pUchA-'e! tU jAnatA hai ki mahAtmA dAdU kahA~ rahate haiM ?' vaha vyakti kArya meM masta thA, pUrI taraha DUbA huA, bolA nhiiN| kotavAla kruddha ho gye| gAlI dete hue bole-'maiM tere bApa kA naukara nahIM hU~ zahara kA kotavAla huuN| jaldI bol|' usa vyakti ne aba kI bAra sunA, Azcarya se kotavAla kI ora dekhA, dhIrese muskarA diyaa| kotavAla ne samajhA ki yaha vyakti ThaTThA kara rahA hai; ataH jisa cAbuka se ghor3e ko calA rahe the, usI se usa vyakti ko unhoMne pITa ddaalaa| vyakti cAbuka khAtA rahA, muskarAtA rhaa| kotavAla ne use jora se dhakkA diyaa| vaha patthara para gira pdd'aa| usake sira se rakta bahane lgaa| kotavAla jaldI meM the| use vaise hI chor3a Age cala diye| kucha phAsale para eka aura vyakti dUsarI ora jAtA huA milaa| usase bole-'dAdU mahArAja kahA~ mileMge? tU jAnatA hai unheM ?' usa vyakti ne kahA-'dAdU mahArAja to isI mArga meM the| abhI kucha dera pahale maiM unheM dekhakara AyA huuN| ve mArga meM ugI kA~TedAra jhAr3iyoM ko kATa rahe the| kyA Apane unheM nahIM dekhA ?' kotavAla ne Azcarya se kahA-'ve dAdU the ?' pathika ne khaa-'haaN|' kotavAla ghor3A mor3a. daur3Ate hue vApasa aaye| dekhA, dAdU mahArAja ne apane sira para paTTI bA~dha lI hai aura vaise hI jhAr3iyA~ kATa rahe haiN| kotavAla zIghratA ke sAtha ghor3e se utare aura dAdU ke caraNoM meM gira pdd'e| rote hue bole-'kSamA kareM mahAtman ! maiM to Apa hI ko khojatA phiratA thaa| merI buddhi para pardA par3a gayA, (zeSa pRSTha 78 para) A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha yAtrA jahA~ se tIrthaMkara, athavA kinhIM anya munirAjoM kA nirvANa hotA hai use siddhakSetra kahate haiM; tathA jahA~ tIrthaMkaroM ke zeSa kalyANaka hote haiM, athavA koI viziSTa camatkAra hotA hai, unheM atizayakSetra kahate haiN| - DaoN. pannAlAla jaina sAhityAcArya taranti bhavyA yena bhavasAgaraM tat tIrtham isa vyutpatti ke anusAra tIrtha vaha hai, jo bhavya jIvoM ko saMsAra-sAgara se pAra hone meM sahAyaka ho| yadyapi saMsAra se samuttIrNa hone kA sAkSAt mArga ratnatraya kI pUrNatA hai, tathApi usa ratnatraya kI pUrNatA ke lie tIrtha bhI nimitta ke rUpa meM svIkRta kiyA gayA hai| bhAvazuddhi ke lie bAhya dravya, kSetra, kAla kA bhI sahayoga sarvamAnya hai| siddhakSetra aura atizayakSetra ke bheda se vartamAna kSetra do rUpoM meM prasiddha haiN| jahA~ se tIrthaMkara athavA kinhIM anya munirAjoM kA nirvANa hotA hai, use siddhakSetra kahate haiM, tathA jahA~ tIrthaMkaroM ke zeSa kalyANaka hote haiM, athavA koI viziSTa camatkAra hotA hai, unheM atizayakSetra kahate haiN| saMharaNa siddhoM kI apekSA ar3hAI dvIpa kA pratyeka pradeza siddhakSetra haiM aura janma kI apekSA yatra-tatra siddhakSetra haiN| sAmAnya niyama ke anusAra bharatakSetra-saMbandhI tIrthaMkaroM kA janma ayodhyA nagarI meM hotA hai, aura nirvANa sammeda-zikhara se hotA hai, ataH ye do sthAna sanAtana tIrthakSetra haiN| pralaya ke samaya jaba samasta AryakhaNDa asta-vyasta ho jAtA hai, taba ina donoM sthAnoM ke nIce sthira svastika-cihna ke AdhAra para deva loga punaH inakI sthApanA kara dete haiN| yaha huNDAvasarpiNI kAla kA prabhAva mAnA gayA hai ki vartamAna caubIsI meM kucha tIrthaMkaroM kA ayodhyA ko chor3akara anya nagariyoM meM janma huA hai aura sammeda-zikhara ko chor3akara anya sthAnoM se nirvANa huA hai| nirvANa-bhakti yA nirvANakANDa meM bhAratavarSa ke jina siddhakSetroM kA samullekha hai, unameM se abhI taka koTizilA Adi katipaya siddhakSetroM kA nirNaya nahIM ho sakA hai| isI prakAra nirvANakANDa ke anta meM jina atizayakSetroM kA nAmollekha huA hai, unameM bhI podanapura Adi sthAnoM kA nirdhAra nahIM kiyA jA sakA hai| Ajakala atizayakSetroM kI saMkhyA bar3ha rahI hai| kahIM kisI vyantara Adi ke dvArA kiyA huA sAdhAraNa camatkAra sunane meM AyA nahIM ki use atizayakSetra kI saMjJA mila jAtI hai| kucha bhI ho, jana-mAnasa tIrthakSetroM ko apane pUrvajoM ke tIrthakara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA samarpita eka dharohara ke rUpa meM svIkRta karatA hai aura unakI rakSA tathA vikAsa meM zraddhApUrvaka pravAsa karatA hai| prasannatA kI bAta hai ki Aja prAyaH pratyeka kSetra pUrva kI apekSA adhika vikasita hai| unake yAtAyAta ke mArga vyavasthita kiye gaye haiM, tathA vahA~ dharmazAlA Adi kI samucita vyavasthA huI hai| maMdiroM kA bhI jIrNoddhAra huA hai / bar3avAnI, Una, siddhavarakUTa, sonAgiri, padmapurI tathA mahAvIrajI Adi kA navanirmANa dekhakara yAtrI kA mana prasanna ho jAtA hai; parantu apavAdasvarUpa kaI sthaloM para prAcIna dharohara Aja bhI upekSita par3I huI hai, aura kahIM-kahIM to vahA~ ke logoM athavA vyavasthApakoM ke vyaktigata svArtha ke kAraNa bhI bana gaye haiN| Aja tIrthayAtrA karanA mAnava ke jIvana kA mahattvapUrNa karttavya mAnA jAne lagA hai| tIrthasthaloM meM jana-mAnasa saba cintAoM se mukta, bhAva-vibhora hokara bhakti meM lIna ho jAtA hai| jitane samaya taka vaha vahA~ rahatA hai, eka vizeSa zAnti-sukha kA anubhava karatA hai| yahI kAraNa hai ki prativarSa prAyaH pratyeka prAnta se basoM athavA TrenoM dvArA aneka yAtrA-saMgha nikalate haiN| dIpAvalI se lekara phAlguna taka ke bIca tIrthayAtrAoM ke saMgha adhika saMkhyA meM nikalate haiN| sammedAcala kI yAtrA ke lie nikalanevAle yAtrA-saMghoM kA ullekha to bahuta prAcIna kAla se milatA hai| bhagavAn pArzvanAtha ke pUrvabhava varNana meM AtA hai ki rAjA aravinda, jo digambara dIkSA dhAraNa kara munirAja ho gaye the, ve sammedAcala kI yAtrA ke lie jAnevAle saMgha ke sAtha gaye the| marubhUti kA jIva, jo marakara hAthI huA thA, yAtrAsaMgha meM utpAta karatA huA, jyoM hI aravinda munirAja ko dekhatA hai, tyoM hI zAnta ho jAtA hai| marubhUti, bhagavAn pArzvanAtha kA jIva thaa| marubhUti ke bAda aneka bhava dhAraNa kara cukane para vaha bhagavAn pArzvanAtha banA thaa| ____ maiM bhAratavarSa ke prAyaH sabhI pramukha kSetroM ke darzana kara cukA huuN| saba jagaha sundara aura samayocita vyavasthA dekhane ko milI; parantu zakti-sampanna pramukha kSetroM para samyagjJAna kI prApti ke sAdhana bhI yadi juTAye jA sakeM, to vaha jainadharma ke pracAra ke lie atyanta sahAyaka hoNge| bar3e kSetroM para eka acchA vidvAn bhI niyukta rahanA cAhiye, jo Agama-zraddhAlu janatA ke tattvajJAna kA pracAra karatA rhe| jahA~ saMbhava ho vahA~ dhArmika pAThazAlAoM kI vyavasthA bhI honI caahiye| vItarAgatA : kevala jJAnagamya "vItarAgatA eka aisI rasAyana hai, jo vaijJAnikoM kI khoja-paridhi meM AtI nhiiN| yaha to kevala jJAnagamya hai aura AtmA ko saMpUrNa zuddha banAne vAlA sarvottama sAdhana hai| isI vItarAgatA ko prApta karane kA sabhI ko satat prayAsa karanA caahiye| jitanI bhI AtmAe~ Aja taka siddhatva ko prApta huI haiM aura jitanI bhI AtmAe~ bhaviSya meM siddha parameSThI baneMgI, ve kevala vItarAgatA ke dvArA hii| anya koI sAdhana isa divya kArya ko niSpanna karane vAlA nahIM hai|" -AcArya vidyAsAgara A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bundelakhaNDa-yAtrA ko do bar3I upalabdhiyA~ 'pahalI upalabdhi hai siddha/atizaya kSetra kuNDalapura-sthita bhagavAna AdinAtha kI bhavya, vizAla, aitihAsika pratimA ke puNya-punIta darzana; aura dUsarI hai AcAryazrI vidyAsAgarajI mahArAja kA sahaja sAnnidhya, tarka se a-tarka kI ora le jAne kA unakA udAtta dRSTikoNa / - zreyAnsaprasAda jaina gata mAsa, maiMne bundelakhaNDa ke tIrthoM kI bhAgyazAlinI yAtrA saMpanna kii| yahA~ gA~va-gA~va meM prAcIna sthApatya-kalA ke namUne dekhane ko mile / yAtrA manorama, sukhada aura avismaraNIya rhii| vastutaH merI isa yAtrA kI do bar3I upalab,iyA~ haiN| jahA~ taka pahalI upalabdhi kA saMbandha hai, vaha hai kuNDalapura meM bhagavAn AdinAtha kI vItarAga pratimA ke puNya-punIta darzana / kuNDalapura siddha/atizaya kSetra to hai hI, isake saMbandha meM nAnA kiMvadantiyA~ bhI pracalita haiM, jina para koI bharosA kare, na kare; kintu sAdhAraNa jana kI AsthA inameM se prakaTa avazya hotI hai| bhagavAn kI yaha suvizAla pratimA atyadhika bhavya, manorama, preraka aura aitihAsika hai| isake darzana se hRdaya meM eka advitIya AhlAda utpanna hotA hai aura citta ko parama zAnti milatI hai; mana vibhoratA meM jhUma uThatA hai| vAstava meM isa pratimA ke mAdhyama se bhagavAn AdinAtha ke prati mastaka barabasa jhuka jAtA hai, aura hRdaya eka apratyAzita AdhyAtmika ullAsa se bhara uThatA hai| kSetra kA vyaktitva prAkRtika zobhA-suSamA se otaprota hai, sundaratA kA khajAnA hai| pahAr3oM para mandiroM kI zrRMkhalA, nIce sarovara tathA prAkRtika chaTA se pariveSTita yaha kSetra svayaM meM eka ramaNIka-darzanIya sthala hai| maiM samajhatA hU~ yadi kisI ne isa tIrtha kI vandanA nahIM kI hai, to use eka bAra avazya yaha puNyArjana kara lenA caahiye| . _ merI dUsarI zapalabdhi hai taruNa jainAcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja kA sAnnidhya ; eka aise AcArya se sAkSAtkAra jo yuvA haiM, jinake mukha-maNDala kI muskarAhaTa, aura pravacana karane kA DhaMga sahasA cumbaka-sA khIMca letA hai manaHprANa / ve apanI sarala, mudu, sahaja vANI se zaMkAoM kA samAdhAna karate haiM; vastutaH tarka se a-tarka meM le jAne kA unakA dRSTikoNa utkRSTa hai| tarka ko ve vyartha kA avakAza nahIM dete, mAtra utanA hAziyA dete haiM jahA~ taka vaha tattvadarzana meM upakAraka hotA hai, usake prati unakA Agraha nahIM hotaa| zuddha, vizAla, vyApaka dRSTi-saMpanna ye AdhyAtmika sAdhu barabasa apanI ora khIMca lete haiN| inake darzana se, vastutaH, maiM bahuta hI kRtakRtya huA huuN| tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta eka aura bAta kA ullekha karanA cAhU~gA / maiMne anubhava kiyA hai ki varNIjI kI janmasthalI bundelakhaNDa ke bandhu-bAndhava dhArmika, atyanta sarala sahaja, niSkAma - ni:spRha haiM, apane isa sarala svabhAva se ve sahaja hI apanI ora khIMca lete haiM / idhara bundelakhaNDa ke mandiroM kI bhI eka vizeSatA hai / ye kisI rAjAzraya meM nahIM bane haiM, zreSThivarga bhI yahA~ kA bahuta uccazreNI kA nahIM thA, ataH ye yahA~ ke parivAroM kI zraddhA evaM AsthA ke pratIka haiN| mujhe yahA~ jo sneha aura sanmAna milA hai, vaha merI bahumUlya nidhi hai / yahA~ ke tIrthoM ko bhI ghUma-ghUma kara maiMne bar3e cAva se dekhA hai- vizeSataH khajurAho, devagar3ha, ahAra - jaise sthApatya kalA ke bhANDAra tIrthoM ko / ye saba vAstava meM hamArI saMskRti ke jvalanta - jIvanta pratIka haiN| madhyapradeza jaina purAtattva kI dRSTi se atIva samRddha hai / yaha kaI bhUkhaNDoM kI zilpakRtiyoM kA pradeza hai / merI isa tIrthayAtrA meM zrI nIraja jaise kalA-pArakhI mere sAtha rahe haiM / unake sAtha hone se kalAkRtiyoM kI antarAtmA meM seMdha lagAne, unheM samajhane meM kAphI suvidhA huI hai / zrI nIraja jaina kevala satanA jile ke hI nahIM, varan sAre bhArata ke purAtattva meM apanA eka pramukha sthAna rakhate haiM / ve purAtattvazAstra meM pAraMgata haiM, isameM unakI ruci bhI hai / isa dRSTi se ve eka acche sAthI aura mArgadarzaka bhI haiM / merA eka vicAra aura bhI hai / maiM samajhatA hU~ jisa taraha jinavANI kA pracAra-prasAra Avazyaka hai, usI taraha ina kalAkRtiyoM kI, jo hameM bahumUlya birAsata ke rUpa meM milI haiM, surakSA bhI Avazyaka hai| ise hameM apanA dhArmika yA sAmAjika kartavya mAnakara karanA cAhiye / merI vinamra samajha meM inakI ora dhyAna denA yA khIMcanA bahuta jarUrI hai; kyoMki kalA jaba dharma ke sAtha jur3atI hai taba use sarala, sahaja aura sugama banA detI hai / maiM mAnatA hU~ ki yadi Aja hamane kalA ko ucita saMrakSaNa dene kI pahala nahIM kI to AnevAlI pIr3hI hameM kadApi kSamA nahIM kregii| mere lekhe jitanI upayogI jinavANI hai, utanI hI upayogI ye kalAkRtiyA~ haiM / inakA AdhyAtmika saMpreSaNa utanA hI sakSama aura prabhAvI hai / Aja mAtra bundelakhaNDa meM hI nahIM apitu bhArata meM yatra-tatra eka bar3I saMkhyA meM mUrtiyA~ jisa asAvadhAnI aura arakSA meM bikharI huI haiM, vaha koI maMgalakArI sthiti nahIM hai / maiM cAhatA hU~ inake saMrakSaNa kI ora logoM kA dhyAna jaae| isa dRSTi se yadi 'tIrthaMkara' kisI svatantra vizeSAMka kA Ayojana kare aura samAja ko isakI vyApaka jAnakArI de, isa ora usakA dhyAna AkarSita kare, to yaha eka bar3A kAma hogA / isa kAma ko hama saba mila kara hI kara sakeMge, kareMge / 62 For Personal & Private Use Only A. vi. sA. aMka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nainAgiri khulate haiM / jahA~ antarnayana tIrtha sadA se hamAre sAMskRtika jIvana kI dhurI rahe haiM / sArI-kI-sArI naitika rasta-nAr3iyA~ yahIM hokara gujaratI haiM aura hameM saMskRti tathA dharma ke tala para nayA jIvana pradAna karatI haiN| yahIM se hama utsAha kI maMda par3atI lau ke lie nayI jota pAte haiM aura apane sAmAjika jIvana ko adhika svaccha aura susaMskRta banAte haiN| thor3e me kaheM to tIrtha hamAre Atmakalpa ke sarvotkRSTa sAdhana haiN| nainAgira, jisakA lokaprayukta nAma nainAgar3ha kamI rahA hai, eka aisA nayanAmirAma tIrtha hai, jahA~ hamAre antarnetra ughar3ate haiM aura jahA~ hamAre roma-roma, rezereze meM eka nayI AdhyAtmika sphUrti aMgar3AI bharatI hai| sAgara se 57 kilomITara dUra yaha tIrtha, jise prakRti ne apanI pahAr3I aMguliyoM se siMgArA hai, na kevala sAMskRtika varan purAtAttvika dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai| - sureza jaina madhyapradeza kA chatarapura jilA sAmarika zaurya aura pAramArthika puruSArtha ke lie prasiddha rahA hai| nainAgira isI jile ke bakasvAhA paragane ke dalapatapura grAma se 12 kilomITara sAgara-kAnapura mArga para avasthita hai| tIrtha taka pakkI, nirApada sar3aka hai, aura rAha kA jaMgala saghana biyAvA~ hote hue bhI suhAvana hai| ___ nainAgiri, jise bolacAla meM loga 'nainAgira' bhI kahate haiM, nAma kaise logoM kI jIbha car3hA, kahanA asaMbhava hai; kintu mAnA yaha jAtA hai ki yaha pahale kabhI 'nainAgar3ha' thA aura bAda ko ghisaghisAkara 'nainAgira' ho gayA hai| eka aura AdhAra isa nAma kA milatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa ne nirvANakANDa (prAkRta) kI isa saMdarbha meM prasiddha gAthA ke anuvAda meM 'resiMdIgiri nayanAnanda' kA prayoga kiyA hai| yadyapi 'nayanAnanda' yahA~ vizeSaNapada kI taraha prayukta hai; lokakaNTha ko vizeSaNa kI jagaha vizeSya aura vizeSaNa kI jagaha vizeSya ko biThAne meM adhika dera kahA~ lagatI hai ? usakI zabda-TakasAla adbhuta-advitIya hai| yahI kAraNa hai ki samaya bItate 'vindhyela tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa' 'bandelakhaNDa' bana gayA aura 'RSyandagiri' 'resandagiri' aura 'rezindIgira' bnaa| jo ho Aja isa tIrtha ke do saMbodhana pracalita hai-nainAgiri aura reshndiigiri| prathama saMbodhana logoM ko adhika priya hai, ataH yahI calatA hai| itihAsa aura lokakathana ko alagAkara dekhanA prAyaH duSkara hotA hai| lokakathana Adhe itihAsa hI hote haiN| mAnA, una para san-saMvatI chApeM dhuMdhalI hotI hai, kintu anubhUtigata sacAI itanI pragAr3ha hotI hai ki use naz2araaMdAja karanA kaThina hotA hai| nainAgiri ko lekara bhI aisI hI sthiti hai| kahA jAtA hai, saca hI rahA hogA, ki yahA~ teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kA samavasaraNa AyA thA aura isa samavasaraNa meM munIndradatta, indradatta, varadatta, guNadatta aura sAyaradatta jaise parama tapodhana bhI the, jinhoMne yahA~ se nirvANa prApta kiyaa| Avazyaka pramANa yadyapi aprApya haiM, tathApi mAnA jAtA hai ki kSetra ke nikaTa bahatI nadI-dhArA meM 50 phITa UMcI eka bhavya pASANazilA hai, jahA~ dhyAnAsIna hokara varadattAdi pA~ca mahAmuniyoM ne durddhara tapazcaryA kI thii| ise Aja siddhazilA kahA jAtA hai| siddhazilA kA AkAra-prakAra, nAkonakza kucha aisA advitIya hai ki subUta na hone para bhI kucha bhI avizvasanIya nahIM lagatA hai| kAza, koI pramANa mila pAtA !! pArzvanAtha kA samavasaraNa kabhI yahA~ AyA thA, isakI anubhUti ApoApa jahA~-tahA~ jhanajhanAtI hai| lagatA hai, anAyAsa hI, ki koI tapasvI dhyAna meM DUbA baiThA hai aura AdhyAtmika sAdhanA ke lie pukAra rahA hai| mokSamArga ke ina pathikoM kI padacApeM Aja bhI suna pAnA kaThina nahIM hai| saca hI ve kSaNa apUrva rahe hoMge jaba bhagavAn pArzvanAtha kA samavasaraNa yahA~ rahA hogA aura pAMca mahAmuniyoM ko mokSa ne upalabdha kiyA hogaa| yahA~ kA sabase prAcIna jinAlaya pArzvanAtha maMdira mAnA jAtA hai| yaha 17 vIM sadI se adhika prAcIna nahIM hai; kintu bAhara jo zilAlekha bhitti meM lagAyA gayA hai usameM 1109 vi. saM. khudA huA hai| zilAlekha purAnA nahIM hai tathApi pramANa hai isa tathya kA ki nainAgiri kA astitva haz2Ara sAla pahale thA, aura usakA vyaktitva lagabhaga 2600 varSa prAcIna hai| mUla nAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA bar3I saumya aura vilakSaNa hai; manohArI aura cumbakIya hai| nA mAlUma kyoM darzanArthI ApoApa yahA~ natamastaka ho jAtA hai| ise gaura se dekhane para lagatA hai ki kisI grAmazilpI ne sthAnIya pASANa se sthAnIya zailI meM hI ise ghar3A hai| bhagavAn ke zirobhAga para banIM sarpAkRtiyA~ adbhuta haiM; bilakula AsapAsa milane vAle saaNpoN-jaisii| 'lokela' kA yaha subUta yahA~ saghana jaina AbAdI ke hone kA sAkSI hai| itanA hI nahIM yaha isa bAta kI gavAhI bhI hai ki jainoM meM anyAnya grAmavAsiyoM kI bhI ruci thii| nainAgiri vastutaH eka bhavya manojJa tIrthasthAna hai-vairAgya aura nirveda kI vijaya-bhUmi / nirvANakANDa kI jisa gAthA meM isakA ullekha hai, vaha isa prakAra hai A. vi. sA. aMka .64 For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsassa samavasaraNe sahiyA varadatta muNivarA paMca / rissiMde girisihare nivvANa gayA Namo tesiM // 19 // * isa gAthA kA bhaiyA bhagavatIdAsa ne anuvAda yoM kiyA haisamavasaraNa zrI pArzva jinaMda / residIgiri nayanAnanda | varadattAdi paMca RSirAja / te bandau nita dharama jihAja // inase bhI tIrtha kI akhila bhAratIya mahattA kA bodha hotA hai | nainAgiri madhyayugIna rajapUtI sattA se bhI jur3A huA hai| gaharavAra, parihAra aura candeloM se isakA saMbandha rahA hai / itanI saMkhyA meM jinAlayoM kA honA bhI isake kabhI eka susamRddha mahAnagara hone kA pramANa hai / ThIka hai, kalA-dRSTi se tIrtha itanA mahattvapUrNa nahIM hai, kintu madhyakAla kI sahaja-sAdA vAstukalA kA to yaha eka pratinidhi namUnA hai| jinAlayoM ke do guccha haiM- pahAr3a para, talahaTI meM | rezandIgiri para 36 aura talahaTI meM eka parakoTe ke bhItara 15 mandira haiM / isa taraha yahA~ kula 51 mandira aura eka mAnastambha hai / tIrthayAtrI ko, cAhe vaha deza ke kisI bhI bhAga se AyA ho, vandanA meM eka viziSTa AnandAnubhUti hotI hai, kyoM hotI hai ? isakI kArya-kAraNa vyAkhyA asaMbhava hai, kintu vaha hotI hai, isakA pratyakSAnubhava kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| lagatA hai jaise muniyoM - mahAmuniyoM kI avicala sAdhanA ne isa saMpUrNa kSetra ko kabhI abhibhUta yAnI cArja kiyA thA athavA huA thA yaha ApoApa / jala - mandira kI chaTA apanI alaga hai, yaha talahaTI meM sarovara se ghirA hai aura lagatA hai jaise koI mahAmuni apanI prazAnta adhyAtma mudrA meM jalAsIna hai / eka kiMvadantI aura hai| kahA jAtA hai ki parvata sthita jinAlayoM ke pIche kabhI eka mahAnagara basA huA thA / yahA~ zmasAna bhUmi bhI thI / mahAnagara ke khaNDahara purAtattva - vizeSajJoM ko palaka - pA~var3e bichAye anukSaNa nyotate haiM, kintu kahIM-koI cintita nahIM hai ? parvata se koI eka mIla dUra biyAvA~ jaMgala hai, jahA~ 52 gaja lambI eka vedikA hai, jise 11vIM - 12vIM zatAbdI kA mAnA jAtA hai / isa taraha sArA kSetra purAtAttvika, zramaNasAMskRtika aura madhyakAlIna lokasAMskRtika vaibhavoM se bharA par3A hai, kintu isa saba para bhagadar3a - vAlI z2indagI meM dhyAna kauna de ? hameM vizvAsa hai ki yadi purAtattvavettAoM ne isa ora koI dhyAna diyA to kaI jamIMdoja rahasya sAmane A sakeMge / nainAgiri ko pannA nareza kA rAjakIya saMrakSaNa milA thA / unakI ora se ise basAne aura yahA~ sAlAnA jAtarA lagAne kI jo anumati milI thI, usa para vaizAkha sudI 15, saM. 1942 aMkita hai / isakI bundelI bhaMgimA aura saMrakSaNa ke mudde dRSTavya haiN| avikala sanada isa prakAra hai tIrthaMkara : nava disa. 78 For Personal & Private Use Only 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIzrI jU deva hajUra khAtara likhAya deveM meM AI zrIsiMghaI hajArI bakasvAhe bAre ko Apara paragane bakasvAhe ke mauje manAgira ko AbAda karane va jAtrA lagavAne kI va apane mAna mulAhajA bahAla rihave madhye khAtara likha jaive ki darakhvAsta karI tAki darakhvAsta maMjUra bhaI majakUra ko achItarA AbAda karau aru jAtrA lagavAvoM jo mAna mulAhajauM ihAM se banau rahau so badastUra bano rehai naye sira jAstI kaunahu tarA na hU haiM aura mauje majakUra kI khabaradArI achItarA rAkhiyau jImeM kaunahU tarA ko nukasAna sarahada ke bhItara jamIna kI na hone paave| baizAkha sudI 15 saM. 1942 mu. pnnaa| sIla ukta sanada ke bAda se yahA~ prativarSa agahana sudI 13 se 15 taka melA lagatA hai| janatA-janArdana kI suvidhA ke lie yahA~ jo tAlAba banA hai, use lekara bhI aneka rAjAjJAe~ jArI huI thIM, kintu aba inake paripAlana para koI dhyAna nahIM detA hai| rAjAjJAoM ke pramukha mudde the-machalI nahIM mAranA, mavezI ko na nahalAnA, khadAna-patthara kI mAphI; bA~sa aura jalAU lakar3I kI mAphI, ityaadi| dekhA jAe to ina purAnI rAjAjJAoM ko Aja adhika prabhAvazAlI banAne kI AvazyakatA hai, kyoMki roz2a-ba-roz2a yAtrI-saMgha yahA~ Ate haiM aura unheM azuddha jala hI mila pAtA hai| roga phailane kI bhI AzaMkA rahatI hai; ataH yadi lokakarma, svAsthya tathA purAtattva vibhAga isa ora saMyukta dhyAna deM to isa sAMskRtika virAsata-rUpa tIrtha kA punaruddhAra ho sakatA hai| vartamAna meM yahA~ tIna dharmazAlAe~ haiM, eka acchA pravacana-paNDAla nirmANAdhIna hai, tathA tIrthakSetra samiti anya-aneka suvidhAoM kA vistAra karane jA rahI hai| KOF 66 A..vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU bAbAjI kI yAda meM bra. sItalaprasAdajI kI janmazatAbdI para unakA bhAvabhInA smaraNa bakalama sva. ayodhyAprasAda goyalIya (janma-lakhanaU, 1879 I; pitAzrI makkhanalAla; mAtA-zrImatI nArAyaNIdevI; 1904 I. meM patnI tathA mAtA kA dehAvasAna; 1911 I. meM brahmacarya-pratimA; 19091929 I. jainamitra kA saMpAdana; 1913 I. meM jarmana vidvAn harmana jekobI kI adhyakSatA meM 'jainadharma-bhuSaNa' kI upAdhi se alaMkRta; 1927 I. meM sanAtana jaina mAsika kI sthApanA; lagabhaga 77 svatantra pranthoM, bhASA-TIkAoM kA lekhana-saMpAdana ityAdi; 10 pharavarI, 1942 ko lakhanaU meM dehaavsaan|) INDRAN I san 1913 yA '14 kI bAta hai, maiM una dinoM apanI nanihAla (kosIkalAM, mathurA) kI jaina pAThazAlA meM par3hA karatA thaa| bAlabodha tIsarA bhAga ghoMTakara pI liyA gayA thA aura mahAjanI hisAba meM kamAla hAsila karane kA asaphala prayatna jArI thaa| tabhI eka roz2a eka geruA vastradhArI, hAtha meM kamaNDalu aura bagala meM caTAI dabAye qasbe ke dasa-pA~ca pramukha sajjanoM ke sAtha pAThazAlA meM pdhaare| cAMda ghuTI huI, coTI ke sthAna para yUMhI dasa-pA~ca rattI-bhara bAla, nAka para cazmA, suDaula aura gauravarNa zarIra, teja se dIpta mukhAkRti dekha hama saba sahama gye| yadyapi hAtha meM unake pramANa-patra nahIM thA, phira bhI na jAne hamane kaise yaha bhAMpa liyA ki ye kore bAbAjI nahIM, balki bAbU bAbAjI haiN| sAdhu to roz2AnA hI dekhane meM Ate the, balki Age baiThane ke lAlaca meM hama khudaM kaI bAra rAmalIlA meM sAdhu bana cuke the, parantu kitAbI pATha ke sivA sacamuca ke jIte-jAgate sAdhu bhI jainiyoM meM hote haiM, isa vilupta purAtattva kA sAkSAtkAra anAyAsa usI roz2a huaa| maiM Aja yaha smaraNa karake kalpanAtIta Ananda anubhava kara rahA hU~ ki bacapana meM maiMne jisa mahAtmA ke prathama bAra darzana kiye, ve isa yuga ke samantabhadra bra. sItalaprasAdajI the| vidyArthiyoM kI parIkSA lii| devadarzana aura rAtribhojana tyAga kA mahattva bhI smjhaayaa| do-eka roz2a rahe aura cale gaye, magara apanI eka amiTa chApa mAra gye| jIvana meM aneka tyAgI aura sAdhu phira dekhane ko mile, magara vaha bAta dekhane meM nahIM AyI--tulasI kAlI kAmarI, car3hau na dUjau rNg| saikar3oM par3he hue pATha bhUla gyaa| jIre kI bajAya sauMpha aura dhaniye ke bajAya ajavAyana lAne kI maiMne aksara tIrthaMkara : nava.disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUla kI; para na jAne kyoM vra. sItalaprasAdajI ko jo pahalI bAra dekhA to phira na bhUlA usa boriyA nazIkA' dilI meM murIda haiN| jisake riyAjojahada meM bUeriyA na ho| ___ san 1919 meM rolaTa ekTa virodhI Andolana ke phalasvarUpa adhyayana ke bandhana ko tor3akara san 1920 meM dillI calA aayaa| usI varSa brahmacArIjI meM dillI ke dharmapure meM cAturmAsa kiyaa| bhUAjI ne rAta ko Adeza diyA ki prAtaH kAla pA~ca baje brahmacArIjI ko AhAra ke lie nimantraNa de AnA, nimantraNa-vidhi samajhAkara yaha bhI cetAvanI de dI ki 'kahIM aisA na ho ki dUsarA vyakti tumase pahale hI nimantraNa de jAe aura tuma mu~ha tAkate hI raha jaao| _brahmacArIjI kI caraNa-raja par3ane se ghara kitanA pavitra hogA, AhAra dene se kauna-sA puNya-bandha hogA, upadeza-zravaNa se kitanI nirjarA hogI aura kitanI dera saMvara rahegA-yaha lekhA to bhUAjI ke pAsa rahA hogA, magara apane ko to bacapana meM dekhe hue unhIM brahmacArIjI ke punaH darzana kI lAlasA aura nimantraNa dene meM parAjaya kI AzaMkA ne udvigna-sA kara diyA, bolA-"yadi aisI bAta hai to maiM vahA~ abhI jA baiThatA hU~, andara kisI ko ghusate dekhUgA to usase pahale maiM nimantraNa de duuNgaa"| bhUAjI mere manobhAva ko na samajha kara sneha se bolIM-"nahIM banne ! abhI se jAne kI kyA z2arUrata hai savere-savere uTha kara cale jaanaa"| majabUrana rAta ko sonA par3A, magara utsAha aura cintA ke kAraNa nIMda nahIM AyI; aura 3-4 baje hI pahAr3I dhIraja se do mIla paidala cala kara dharmapure pahu~cA to phATaka banda milaa| bar3A krodha AyA-"abhI taka mandira ke naukara soye hI hue haiN| loga nimantraNa dene cale A rahe haiM, magara inheM hoza taka nhiiN| aise mUrkha haiM ki eka roz2a darvAjA banda karanA nahIM bhUlate, gAvadI kahIM ke"! andhere meM hI daravAz2A khulA to mAlUma huA ki brahmacArIjI mandira kI chata para haiN| jaldI-jaldI sIr3hiyA~ car3ha kara maiM cAhatA thA ki brahmacArIjI ke pA~va chUkara nimantraNa de dUM, ki dekhA ve aTala samAdhi meM lIna haiN| suhAvanI ThaNDI-ThaNDI havA meM mIThI nIMda chor3a kara videha bane baiThe haiN| bhaktivibhora hokara sASTAMga praNAma kiyA aura uThakara satarkatA se idhara-udhara dekhatA rahA ki koI anya nimantraNadAtA na Ana kude; aura isI bhaya se mandira ke AdamI se tanika U~cI AvAz2a meM pUcha bhI liyA ki brahmacArIjI kitanI dera meM sAmAyika se uTheMge, maiM unheM nimantraNa dene AyA huuN| tAki brahmacArIjI bhI suna leM aura aba aura kisI kA nimantraNa svIkRta na kara leN| ve nizcita samaya para sAmAyika se nivRtta hue, nimantraNa maMjara kiyA aura sAnanda AhAra aura upadeza huaa| 1. caTAI para baiThA huA tapasvI; 2. ziSya; 3. vrata aura tyAga meM; 4. banAvaTa kI gandha / 68 A.vi.sA.aMka For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA ) MANkA.. - mammi samayamA -- - -- - . . Wan mAsikapatra // manA sAmanA zAmina Ar: basamAdhAnamAmbarAbara.' 4:*:-invisaikw HAI Admus jAnAra - | Mini- RohmamA sanAtanajanasamAja kA uddezya *kara jAna aiane kA prathama sthAna -un -madambagale :nAbha - A aka. Imw w w.mara-- wituiryanaa / adm RRI . taba se yAnI san 1920 se brahmacArIjI ke svargAsIna hone taka-rohataka, pAnIpata, satanA, khaNDavA, lAhaura, bar3auta, dillI Adi ke utsavoM para pacAsoM bAra sAkSAtkAra huA, uttarottara zraddhA bar3hatI gyii| jainadharma ke prati itanI gaharI zraddhA, usake sanAtanajena prasAra aura prabhAvanA ke lie itanA dRr3hapratijJa, samAja kI sthiti se vyathita hokara bhArata ke isa sire se usa sire taka bhUkha aura pyAsa kI asahya vedanA ko vaza meM kiye rAta-dina jisane itanA bhramaNa kiyA ho, bhArata meM kyA koI dUsarA vyakti milegA? F REE .... para jaina samAja ke kisI dhanika ne isa tapasvI ko iNTara kA bhI TikaTa lekara nahIM diyaa| vahI dhakApelavAlA tharDa-klAsa, usI meM tIna-tIna vakta 'sanAtana jaina' (mAsika sAmAyika, pratikramaNa; usI meM jainamitrAdi ke lie varSa15 aMka 4; 1928-1950), saMpAdakIya lekha, patrottara, paThana-pAThana avirAma gati jo vra. sItalaprasAdajI ke saMpAdana se calatA thaa| mArga meM aSTamI, caturdazI AyI to meM Aja se AdhI sadI pUrva prakAbhI upavAsa aura pAraNA ke dina nizcita sthAna zita huA aura jisane sanAtana para na pahu~ca sake to bhI upavAsa aura 2-3 roja jaina samAja ke mAdhyama se jainoM ke upavAsI jaba sandhyA ko yathAsthAna pahu~ce to kI aMdhI paramparA-bhakti ko pUrva sUcanA ke anusAra sabhA kA Ayojana, vyAkhyAna, prathama cunautI dii| tattvacarcA ! ... na jAne brahmacArIjI kisa dhAtu ke bane hue the ki thakAna aura bhUkhapyAsa kA AbhAsa taka unake cehare para dikhAyI na detA thaa| brahmacArIjI jaisA kaSTasahiSNu aura irAde kA maz2abUta lakhanaU-jaise vilAsI zahara meM janma le sakatA hai, mujhe to kabhI vizvAsa na hotA, yadi ve isa satya ko svayaM svIkRta na krte| bhalA jisa zahara vAloM ko bagaira chilA aMgUra khAne se kabja ho jAe, kakar3I dekhane se jinheM chIMka Ane lage, talavAra-bandUka ke nAma se jamhAiyA~ Ane lageM, usa zahara ko aisA narakezarI utpanna karane kA saubhAgya prApta ho sakatA hai ? parantu dhanya hai lakhanaU! mujhe to lakhanaU meM utpanna hone vAle bandhuoM-lAlA barAratIlAla, jinendracandrajI Adi se IrSyA hotI hai ki ve usa lakhanaU meM utpanna hone kA saubhAgya rakhate haiM, jise brahmacArIjI kI bAlasulabha aThakheliyA~ dekhanI nasIba huI aura pariSad ke sabhApati dAnavIra seTha zAntiprasAdajI ne jisakI raja ko mastaka se lagAne meM apane ko gauravazAlI smjhaa|, mujhe san 1927-28 ke ve durdina bhI yAda haiM, jaba cANakya ko a~gUThA dikhAne vAle eka mAyAvI paNDitajI ke SaDyaMtrasvarUpa unhoMne 'sanAtana jaina samAja' kI sthApanA kara dI thii| ve isake pariNAma se paricita the| isIlie unhoMne, ukta tIrthakara : nava. disa. 78 69 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthA kI sthApanA se pUrva una sabhI jaina saMsthAoM se tyAgapatra de diyA thA, jinase unakA tanika bhI sambandha thA; kyoMki ve svapna meM bhI una saMsthAoM kA ahita nahIM dekha sakate the; kintu jo avatarita hI brahmacArIjI ko miTAne ke liehue the, unheM kevala itane se saMtoSa na huaa| ve brahmacArIjI ke vyaktitva ko hI nahIM, astitva ko miTAne ke lie dRr3hasaMkalpa the| isa bhISma pitAmaha para dharma kI Ar3a meM prahAra kiye gye| AcArya zAntisAgarajI ke saMgha ko uttara bhArata meM lAyA gyaa| sammedazikhara para bRhad mahotsava kA Ayojana kiyA gayA aura isa bahAne gA~va-gA~va aura zahara-zahara meM yaha saMgha bhramaNa karatA huA sammedazikhara phuNcaa| brahmacArIjI ke vyaktitva aura prabhAva ke IrSyAlu kucha loga isa saMgha meM ghusa gaye aura unake virodha meM viSa-vamana karane lge| dharma ke ina ThekedAroM ne bholIbhAlI dharmabhIru janatA ko dharma DUbane kI duhAI dekara uttejita kara diyaa| brahmacArIjI kA bahiSkAra karAyA gayA, aura tArIfa yaha ki yaha bahiSkAra-lIlA kevala eka hI jagaha karake Atmasukha nahIM milA, gA~va-gA~va meM yaha lIlA dikhAyI gyii| munisaMgha aura akhila bhAratIya mahAsabhA kA pramANa-patra hI isake lie kAphI nahIM thA, isa para gA~va-gA~va kI janatA ke hastAkSara bhI z2arUrI the| mAno ve aise mujarima the ki qatlanAme para jaz2a ke hastAkSaroM ke alAvA caparAsI, paTavArI aura caukIdAra ke dastaqhata bhI lAjimI the lAo to qatlanAmA merA, maiM bhI dekha luuN| kisa-kisakI muhara hai, sare mahajara* lagI huI / / -(ajJAta) yaha aisI A~dhI kA bavaNDara thA ki isameM acche-se-acche brahmacArIjI ke bhakta ukhar3a gye| jo ukhar3e nahIM, ve jhukakara raha gye| do-cAra khar3e bhI rahe to ThuNTha kI taraha bekAra , kucha sUjha hI nahIM par3atA thA ki kyA kiyA jAe? unake hI zaharoM meM unakI hI upasthiti meM yaha saba kucha huA, para ve eka Aha bhI muMha se na nikAla ske| pulisa kI bachiyoM kA sAmanA karane vAle jaina kAMgresI bhI ina ahiMsakoM kI sabhA meM bolane kA sAhasa na kara ske| bairisTara campatarAya jI aura sAhityaratna paM. darabArIlAlajI (vartamAna svAmI satyabhakta) jaise prakhara aura nirbhIka vidvAn sAhasa baTorakara gaye bhI, magara vyrth| unheM bhI tiraskRta kiyA gayA, becAre muMha laTakAye cale aaye| "sItalaprasAda ko brahmacArI na kahA jAe, use jaina saMsthAoM se nikAla diyA jAe, usake vyAkhyAna na hone diye jAe~, usake bolane aura likhane ke saba sAdhana samApta kara diye jAe~" yahI usa samaya ke jainadharmopayogI nAre usa saMgha ne tajabIz2a kiye the| * vaha kAgaja jisa para nyAyAdhIzoM ne nirNaya likhA ho / 70 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjI ke bhaktoM ne kAphI samajhAyA ki isa samaya samAja ko kAphI kSubdha kara diyA gayA hai; sanAtana samAja ke pracAra ko chor3a dIjiye, thor3e dina bhramaNa banda rkhiye| bhramaNa meM yogya sthAna, AhAra, vyAkhyAna-AyojanoM kI to suvidhA rahegI hI, pAnI chAnakara pIne vAle bahuta se loga ApakA anachanA lahU pInA bhI dharma smjheNge| bhaktoM ne kAphI utAra-car3hAva kI bAteM kIM; magara ve Tasa-se-masa na hue| vahI dhuna avirAma banI rhii| divAkara usI gati se calatA rhaa| A~dhiyA~, meha, tUphAna, bhUkampa, rAhu,ketu saba mArga meM Aye, magara vaha bar3hatA hI gayA, usakI gati meM koI bAdhA na DAla sakA ahale himmata maMjile maqasUda taka A gye|| bandaye taqadIra kismata kA gilA karate rhe| -cakabasta unhoMne saba saMsthAoM se sambandha-viccheda kara liyA, parantu syAdvAda vidyAlaya ke bhUla se sadasya bane raha gye| unheM yaha dhyAna hI na AyA ki unakA sadasya rahanA bhI vidyAlaya ke lie ghAtaka samajhA jAegA; ataH unako sadasyatA se pRthak karane ke lie eka sarkulara jArI kiyA gyaa| sva. rAyabahAdura sAhU jugamandaradAsajI ke pAsa bhI yaha prastAva sammatyartha aayaa| maiM unake pAsa usa samaya maujUda thA : ve patra par3hakara vihvala-se ho gaye, maiMne ghabarAkara saba pUchA to cupacApa patra sAmane rakha diyaa| maiM patra par3ha hI rahA thA ki bole-"goyalIya, usa vidyAlaya ke utsavoM para jainetara vidvAn to sabhApati ho sakate haiM, jo na jAne kaise-kaise apane vicAra rakhate haiM aura ve brahmacArI sItalaprasAdajI sadasya bhI nahIM raha sakate, jinhoMne usake nirmANa meM jIvana samarpita kara diyA hai| kahate-kahate jI bhara-sA AyA, mere muMha se sAkhtA nikala par3A . terI galI meM maiM na calaM aura saba cale / jo khudA hI yaha cAhe to phira bande kI kyA cle|| -ajJAta sunA to uThakara cale gaye, phira usa roz2a mulAqAta na ho skii| dUsare roz2a jo patra unhoMne syAdvAda vidyAlaya ke adhikArI varga ko likhA, kAza vaha purAnI phAiloM meM mila sake to vaha bhI itihAsa kI eka amUlya nidhi hogaa| inhIM A~dhI-tUfAnoM ke dinoM (sana '28 yA '29) meM pAnIpata meM zrIRSabhajayantI utsava thaa| maiM aura paM. vRjavAsIlAlajI vahA~ gaye the| rAtri ke 8 baje hoMge, sabhAmaNDapa meM hisAba Adi ko lekara khAsI garamAgarama bahasa ho rahI thii| maiM soca hI rahA thA Aja kyA khAka sabhA jama sakegI ki paM. vRjavAsIlAlajI badahavAsa-se mere pAsa Aye aura ekAnta meM le jAkara bole-"goyalIya anartha ho gayA, aba kyA hogA?" tIrthakara : nava.disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM ghabarAkara bolA-"paNDitajI, khaira to hai, kyA huA ?" ve pasIne ko cA~da para se poMchate hue bole-"bAbAjI sTezana para baiThe hue haiM" aura yaha kahakara aise dekhane lage jaise kisI bhAgI huI strI ke marane kI khabara phailAne ke bAda, use punaH dekha lene para hotI hai| mujhe samajhate dera na lagI ki ye bAbAjI kauna-se haiM aura kyoM Aye haiM ? bAta yaha thI ki pAnIpata meM brahmacArIjI ke kAphI bhaktathe, unhoMne Ane ke lie unheM nimaMtraNa bhI diyA thA, para isa havA meM kucha virodhI vicAra ke bhI ho gaye the, unhoMne brahmacArIjI ko na Ane kA tAra de diyaa| ___ sthAnIya utsava thA, koI akhila bhAratIya to thA nhiiN| cAhate to AnA TAlA jA sakatA thA; parantu virodhI tAra pahu~cane para to mAno unako cunautI mila gayI ki saba kAryakrama chor3akara pAnIpata A gye| vahA~ ke sudhAraka bhI nahIM cAhate the ki vyartha meM Apasa meM manamuTAva bar3he aura abhilASA yahI rakhate the ki samayAbhAva vaza na A sakeM to acchA hI hai| .. lekina jaba yakAyaka unake Ane kA samAcAra milA to mAno aMdhere meM sA~pa para pAMva par3a gyaa| aba sthAnIya manamuTAva kI bAta to gauNa ho gayI, unake mAnApamAna kI samasyA khar3I ho gyii| aise avasaroM para sthAnIya kAryakartAoM kI sthiti bar3I nAjuka ho jAtI hai| ghara meM hI dalabandI zuru ho jAtI hai| rAtadina ke uThane-baiThane vAle bhI virodha karane lagate haiN| mitra bhI zatru-pakSa meM jA bar3e hote haiN| khaira, jaise-taise brahmacArIjI ko sabhA meM lAyA gyaa| sabhA kA adhyakSa bhI unhIM ko cunA gayA to eka-do vyaktiyoM ne kucha pakSiyoM jaisI AvAz2a meM fabtI ksii| mujhe hI sabase pahale bolane ko khar3A kiyA gyaa| abhI muMha kholA bhI na thA ki bAhara daravAje para loga lAThiyAM lekara A gye| idhara se bhI loga sAmanA karane ko jA ddtte| hama parezAna the ki kyA Aja sacamuca hamAre jIte-jI brahmacArI para hAtha chor3a diyA jAegA? una dinoM maiM AryasamAjI TAipa DaMDA apane sAtha rakhatA thA, lapakakara use uThA liyA aura Avezabhare svara meM bolA-"brahmacArIjI', aba Apa vyAkhyAna denA prArambha kara deM, dekheM kauna mAI kA lAla Apa taka bar3hatA hai ?" brahmacArIjI sihara-se gaye, bole-"bhAI zAnta raho, merA byAkhyAna karA do, phira cAhe merA koI prANa hI nikAla de"|| Akhira pAlA sudhArakoM ke hAtha rahA aura muTThI bhara virodhI khader3akara dUra bhagA diye gye| una dinoM pAnIpata meM paM. arahadAsajI jIvita the| kyA hI purAnI vaz2aa-kataa ke dharmAtmA jIva the ! unakI mRtyu se pAnIpata kI samAja ko gaharI kSati pahu~cI hai| Aja bhI bA. jayabhagavAnajI vakIla-jaise dArzanika aura aitihAsika ( zeSa pRSTha 112 para) 72 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prema kA abhAva hI hai naraka "aparigraha kA artha vastu kA abhAva nahIM, vastu kI paravAha kA abhAva hai| isIlie mahAvIra ne yahA~ taka kahA ki aparigrahI ke mastaka para rAjamukuTa bhI rakhA ho to bhI usakA svabhAva nahIM badalatA, vaha parigrahI nahIM hotaa| parigraha vastu kA tyAga nahIM, hara cIja ke prati apane jIvana kI dAsatAmayI dRSTi kA tyAga hai| - bhAnIrAma 'agnimukha' mahAvIra ne kahA-'jinheM kisI deza, kAla, bhAva, kSetra se, na svayaM se sneha hai, na dUsaroM se ve nAraka haiN| mahAvIra ne jisa zabda kA prayoga kiyA hai, vaha adbhuta hai| usakA artha 'nAraka' (narakavAsI) bhI hotA hai, 'nArata' (jisakI kisI cIja meM rati nahIM ho) bhii| dUsarA artha hI uparyukta vyAkhyA ke anurUpa hai; kyoMki mahAvIra kA kathya svayaM hI isakI puSTi kara rahA hai| mUla prAkRta hai 'NAraya', jisakI saMskRta-chAyA 'nArata' tathA 'nAraka' donoM hotI haiN| donoM eka-dUsare ke pUraka haiN| eka hI zabda donoM arthoM meM eka hI sthiti kA saMsUcana karatA hai, vaha hai prema kA abhAva, rati kA abhAva, manaHprasAda kA abhaav| dUsare zabdoM meM 'nAraka' (narakavAsI) vahI hai jo 'nArata' (prema-rahita) hai| nArata kA viccheda hai na (abhAva)+rati (prema, anurAga, santoSa, prasannatA, anukUlatA kA bhAva, vizvAsa, AsthA Adi saba sakArAtmaka bhAva); ataH 'nArata' nakArAtmaka bhAvoM, vicAroM tathA dRSTiyoM kA puMja hai| nArakI vahI hai jo na kisI sthAna para rahane se santuSTa hai, na kisI hitakara samaya meM hI santuSTa rahatA hai, na usake mana meM prasannatA kA bhAva hI paidA hotA hai, na use koI vyakti acchA lagatA hai| vaha khuda ko bhI pasanda nahIM krtaa| apane jIvana se bhI santuSTa nahIM hotaa| hamezA kucha-na-kucha pAne kI talAza use vyAkula karatI hai, lekina kucha bhI pAkara yaha bujhatI to nahIM / yahI naraka hai| ___ mahAvIra ne bAra-bAra kahA hai ki jIvana se prema sabako hotA hai| mRtyu se kisI ko nhiiN| yaha hara jIva kA svabhAva hai| jisa sthiti meM vyakti ko apane jIvana se hI prema na rahe, vaha mAnasika vikRti kI, antapIr3A kI carama-sImA hai| yaha bAta sahaja manovaijJAnika satya hai, jo svayaM pramANita hai| pazcima meM eka bahuta prasiddha auSadhi-vijJAnavettA hue haiN| ve homiyopathika cikitsaka evaM mahAn anu tIpaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhAyaka the| bhaiSajya padArthoM para unhIM ke bhASaNoM ko par3ha rahA thaa| eka sthAna para unhoMne vaisI hI bAta kahI jo mahAvIra ne khii| antara itanA hI hai ki mahAvIra kA tala adhyAtma kA hai, unakA cikitsA-vijJAna kaa| ve prakhyAta homiyopaitha DaoN. kaiNTa the| unhoMne kahA-"da hAiesTa lavha iz2a da lavha oNpha lAipha, eNDa vhena ena inDivhijyuala sIjeja TU lavha hiz2a ona lAipha, eNDa ija vearI oNpha iTa, eNDa lothsa iTa, eNDa vAnTsa TU DAi, hI iz2a oNna da baoNrDaralAina oNpha inseniTI, inaphekTa deTa iz2a ena inseniTI oNpha da vila" (sarvopari prema jIvana se prema hai, aura jaba eka vyakti kA apane jIvana se bhI koI prema nahIM raha jAtA, vaha usase Uba jAtA hai, usase virakta ho jAtA hai, aura mRtyu ko cAhane lagatA hai, to vaha pAgalapana ke kagAra para khar3A hai / vAstava meM yaha hamAre saMkalpa kA pAgalapana hI hai) / mAnasika avasAda sadA huA hai| prAcInakAla meM bhI isake udAharaNa milate haiM; lekina Aja to yaha eka vyApaka vyAdhi bana kara sarvatra phaila rahA hai| jahA~ jAte haiM, jIvana ke bhAra se thake-hAre, jhuMjhalAye hue, apane se hI asantuSTa, apane hI jIvana kA kisI bahAne se aMta ho jAne ke bhItara se abhilASI vyakti milate haiN| ve svayaM apane-Apako samajha nahIM paate| dUsaroM ke lie unakI sthiti isalie samajha meM nahIM AtI ki ve usa sthiti kI kalpanA se bhI bhayabhIta haiN| kalpanA se bhaya bhI unake bhItara usI sthiti ke astitva kA saMsUcaka hai, jo abhI cetana mana meM ubhara kara nahIM AyI hai| vaha jise hama avasAda kA rogI kahate haiM usake acetana ne Age bar3ha kara cetana mAnasa ke niyantraNa ko bhaMga kara diyA hai tathA svacchanda ho uThA hai| jinheM hama sAmAnya vyakti kahate haiM, ve bhI bAhara se hI sAmAnya haiN| unake cetana mAnasa kA niyantraNa abhI acetana meM saMcita ko ubhara kara bAhara nahIM Ane detA; lekina bhItara-hI-bhItara ve bhI avasanna haiN| yaha ninyAnave DigrI tathA sau DigrI jitanA hI antara hai| aura yaha antara kisI bhI nimitta kA sahArA lekara acetana mana kabhI bhI miTA sakatA hai| ve bhArata haiM, ataH nArakI haiN| phrAyaDa ne manovijJAna ke kSetra meM eka krAntikArI bAta yaha rakhI ki hamAre bhItara jijIviSA tathA mumUrSA donoM kA saMgharSa calatA rahatA hai| isameM jijIviSA kA palar3A jaba taka bhArI hai, hama svastha, prasanna, santuSTa evaM sAnanda jIte haiN| mumUrSA bhI pratipala poSita hotI rahatI hai, apriya evaM akAmya kA adhigrahaNa kr| jisa dina mumUrSA kA palar3A bhArI ho jAtA hai, usa dina yA to mauta hotI hai, yA pAgalapana; yA donoM hI ho jAte haiM; prathama, saMkalpa kA pAgalapana, phira mRtyu / hama jInA nahIM cAhate, isase bar3I nArakIyatA aura kyA ho sakatI hai ? hama kisI ko pasanda nahIM karate, na hameM vizvAsa hai ki koI hameM pasanda karatA hai| hameM hara vyakti se ghRNA hai aura hameM lagatA hai ki hara vyakti hamase ghRNA karatA hai| hama apane ko sabase hArA huA anubhava karate haiM, aura hameM lagatA hai ki dUsarA vyakti 74 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItA huA hai jIvana-maraNa meM aura hamArI makhaula ur3A rahA hai| hameM hara kisI se DAha hai, aura apane prati hareka kI DAha kA sandeha hameM sabase pahale hotA hai| hameM apane jIvana meM jo prApta hai, usase saMtoSa nahIM hai aura jo aba taka prApta nahIM kara sake haiM, use prApta kara sakane kI apanI kSamatA meM vizvAsa nhiiN| apane antara ko TaTola kara dekheM to kamobeza yahI bAta hama saba apane bhItara kahIM-na-kahIM, kisIna-kisI kSaNa pAte haiN| hama isa bhrama meM na raheM ki naraka kahIM aura hai jahA~ marane ke bAda kisI ko jAnA hotA hai; naraka kahIM nahIM hai, aura sarvatra hai| vaha kisI deza yA kAla meM sthita nahIM hai| lekina hara deza meM hara kAla meM vyakti ne apane bhItara apanA naraka banAyA hai, use bhogA hai| aba bhI banA rahA hai, bhoga rahA hai| bhaviSya meM bhI banAyegA aura bhogegaa| kurAna meM kahA gayA hai-"jAnate ho, doz2akha kyA hai ? vaha eka Aga hai jo hRdaya ke tala meM sulagatI haiM aura jisakI lapaTeM use cAroM ora se Upara taka AvRtta kara pratipala jalAtI haiN|" vaha Aga kahIM jamIna ke nIce pAtAla meM nahIM hai| na AkAza meM kisI piNDa para sulaga rahI hai| vaha Aga to hamAre hRdaya ke tala meM hI sulagatI hai| naraka kA janma hamAre hI bhItara hotA hai| vaha hama svayaM utpanna karate haiN| usameM hameM koI nahIM DAlatA, hama svayaM hI apane ko usase grasta kara lete haiN| hamArI jijIviSA jaba hAra jAtI hai, hamArI mumUrSA usa para jIta jAtI hai, to hama 'nArakI' yA 'nArata' bana jAte haiM, mahAvIra ke zabdoM meM-lekina aisA kyoM hotA hai ? hamArI jijIviSA kyoM hAra jAtI hai, mumUrSA se ? isakA uttara jo mahAvIra ke pAsa hai, vahI Aja ke hara manovizleSaka ke pAsa bhI hai| zabdAvalI donoM kI alaga-alaga hai; lekina bAta to eka hI hai / agara manocikitsA kI dRSTi se mahAvIra kA adhyayana kiyA jAe to bahuta kucha aisA mila sakatA hai jo phrAyaDa va juMga kI kalpanA se bhI gahana tathA vyApaka hai| jIvana kA mUlya kyA hai ? kucha bhI nahIM, kyoMki hara cIja kA mUlya kisI ke sandarbha meM hI A~kA jA sakatA hai| jIvana ke sandarbha meM hama hara cIja kA mUlya A~kate haiN| jIvana sabakI kasauTI hai, lekina jIvana kI koI kasauTI nhiiN| jIvana se Upara koI sattA hI nhiiN| mRtyu bhI nahIM; kyoMki jIvana-mRtyu ke donoM ora rahatA hai, pUrva bhI, pazcAt bhii| jIvana apane meM sarvopari mUlya hai| isIlie jijIviSA sabase bar3I eSaNA hai| jIvana cetanA hai, cetanA AtmA kA svabhAva hai| sArA-kA-sArA adhyAtma cetanA ke anAvaraNa kA hI vijJAna hai| sArI-kI-sArI sAdhanAe~ jIvana ko usakI sArvabhauma sattA meM punaH pratiSThita karane ke lie hI haiN| zarIra bhI eka granthi hai, jo jIvana ko mRtyu se bA~dhatI hai; ataH usakA bhI atikramaNa adhyAtma kA lakSya bnaa| adhyAtma jIvana se palAyana nahIM, jIvana ko use sImita karane vAlI granthiyoM se mukta kara sarvopari evaM sArvabhauma paramasattA ke rUpa meM pratiSThita karane kA upakrama hai| ataH AdhyAtmika puruSa jIvana se parAGamukha nahIM, usake abhimukha ho kara cala rahA hai| tIrthakara : nava . disa. 78 75 For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika jo jIvana se hI parAGmukha hai, vaha AdhyAtmika puruSa nahIM ho sakatA, cikitsAlaya kA marIja jarUra kabhI-na-kabhI hone vAlA hai / kANTa ke zabdoM meM vaha 'saMkalpa ke pAgalapana' kA zikAra hai, mahAvIra ke zabdoM meM nArakI / jIvana para jaba hama koI kAlpanika mUlya Aropita kara dete haiM taba isa pAgalapana kI zuruAta hotI hai, taba jIvana svayaM apane meM koI mUlya nahIM rahatA / vaha kevala eka sAdhana bana jAtA hai kisI anya upalabdhi kA jo usakA mUlya bana jAtI hai; taba jIvana meM santuSTi svayaM jIvana se nahIM, jIvana kI sArI UrjA lagA kara usa upalabdhi para pahu~cane meM hotI hai / hama usake jitanA qarIba hote haiM, utanA hI hameM apanA jIvana sArthaka lagatA hai, jitanA usase dUra hote jAte haiM, jIvana utanA hI nirarthaka ho jAtA hai / usa upalabdhi taka pahu~cAne meM saphalatA hI jIvana se santoSa kA, asaphalatA hI jIvana se asantoSa kI srota bana jAtI hai / usa taka hama kabhI pahu~ca nahIM pAte, kyoMki vaha vastu nahIM, eka Adarza hotI hai / jitanA hama usake samIpa pahu~cate haiM, utanI hI vaha hamase dUra hotI jAtI hai / hama apane ko thakA DAlate haiM, usa taka pahu~cane kI daur3a meM, aura asaphalatA ke sAtha-sAtha hamArI nirAzA tathA jIvana ke prati rAgAtmakatA kA bodha kama hotA jAtA hai / vaha sudUra Adarza hameM isalie nahIM milatA ki vaha koI vastu nahIM, vastu para Aropita vicAra haiM / prApya vastu taka pahu~cane ke bAda bhI hama asantuSTa rahate haiM, kyoMki usase bhI Age koI dUsarI vastu ko hamArA Adarza apanA lakSya banA letA hai| aura isa prakAra yaha eka aprApya lakSya ke pIche jIvana bhara kI thakA dene vAlI yAtrA hai jisakA pariNAma hotA hai apane Apa se asantoSa, jIvana se asantoSa, dUsaroM se asantoSa, apanI kSamatAoM se asantoSa, apanI paristhitiyoM se asantoSa, hInatA kI pratIti, Uba, ekarasatA, nirAzA aura sabake anta meM avasAda evaM mumUrSA / mahAvIra ne jo aparigraha kA sUtra diyA, vaha isIlie thA ki jIvana ko, jo svayaM apane meM paripUrNa mUlya hai, kisI anya mUlya kI prApti kA sAdhana na banAyeM / hara vastu kA mUlya jIvana ke prati usakI upAdeyatA ke kAraNa hai; lekina jIvana kA mUlya kisI vastu ke prati upAdeyatA para nahIM TikAyA jA sakatA / aparigraha kA artha vastu kA abhAva nahIM, vastu kI paravAha kA abhAva hai; isIlie mahAvIra ne yahA~ taka kahA ki aparigrahI ke mastaka para rAjamukuTa bhI rakhA ho to bhI usakA svabhAva nahIM badalatA, vaha parigrahI nahIM hotA / parigraha vastu kA tyAga nahIM, hara cIja ke prati apane jIvana kI dAsatAmayI dRSTi kA tyAga hai; jIvana ko kisI bhI cIja kA sAdhana mAnane kI vikRta dRSTi kA sudhara jAnA hai / phira jIvana meM cAhe kucha bhI na rahe, yA saba kucha rahe, prajJAvAna puruSa ke lie isase koI antara nahIM par3atA / aprajJA hI jIvana kI vastu jagat kI upalabdhiyoM kA, jo khuda jIvana ke prati upayogitA ke kAraNa hI mUlyavatI haiM, sAdhana banA kara unake AdhAra para jIvana kA mUlya A~katI hai / yahIM se hamArA apane prati, apane deza - kAla-bhAva kSetra 76 For Personal & Private Use Only A. vi. sA. aMka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dUsare saba ke prati arati kA bhAva jAgrata hotA hai, jo nArakIyatA kA paricAyaka hai, mApadaNDa hai / aparigraha jIvana kI jIvana ke rUpa meM sAdhanA hai| parigraha jIvana kI vastuoM kI prApti ke sAdhana ke rUpa meM niyojana tathA usameM saphalatAasaphalatA ke AdhAra para jIvana kA vikRta mUlyAMkana hai| isa dRSTi ko hameM spaSTataH samajha lenA caahiye| yUnAna meM eka rAjA thA sisiphs| usane, kahate haiM ki mRtyu ko bandI banA liyaa| aba maranA banda ho gayA saba jIvoM kA; lekina roga kAyama the, bur3hApA kAyama thA, duHkha kAyama the, vedanAe~-vyathAe~ kAyama thIM; jinase mRtyu eka chuTakArA thii| nayA kucha bhI paidA honA banda ho gayA / purAnA saba kucha jIrNa-zIrNa hokara bhI banA rahA, aura jarjara hotA gayA; antataH use mRtyu ko chor3anA pdd'aa| chUTate hI mRtyu ne sisiphasa ko apanA zikAra bnaayaa| marane ke bAda vaha naraka meM gyaa| vahA~ usake lie yAtanA kI eka vizeSa vyavasthA kI gyii| eka pahAr3a thaa| usa para use eka vizAlakAya gola patthara hAthoM tathA kandhoM se dhakela kara car3hAnA par3atA thaa| coTI para pahu~cate hI vaha patthara lur3haka kara phira nIce A jaat|| kahate haiM ki Aja bhI sisiphasa kA usa caTTAna ko anantakAla taka usa parvata para car3hAte rahane kA tathA hara bAra usakA lur3haka kara nIce A jAne kA krama jArI hai| eka aisA lakSya jisakI pUrti meM vaha rAta-dina lagA rahatA hai, aura jo pUrNa hote hI punaH hameM pUrvasthiti meM lA detA hai aura eka hI kArya bAra-bAra hameM karanA par3atA hai| saba kucha hamane usI para lagA rakhA hai| yaha naraka sisiphasa ko milA; lekina isI naraka kI bAta to mahAvIra kaha rahe haiN| vaha jo kucha alabhya pAne ke lie dinarAta Atura ho kara daur3a rahA hai, use pAye binA santuSTa nahIM hotA, use pAne ke sAmarthya kA vizvAsa nahIM hotA, usase virata ho nahIM sakatA, usameM rata bhI nahIM ho pAtA; kyoMki yaha eka hI krama ananta bAra apane ko duharAtA jAtA hai| yaha sisiphasa kI hI avasthA hai, binA mauta ke jIvana kI, binA du:kha ke sukha kI, virodha ke zakti kI asaMbhava pipAsA, jisase Atura hokara use kucha bhI acchA nahIM lagatA, kisI se bhI sneha nahIM rahatA, kisI para vizvAsa nahIM hotA, kucha bhI vAMchanIya nahIM lagatA, kahIM Ananda aura santoSa kI pratIti nahIM hotii| hara varSa saMsAra-bhara ke mAnasika cikitsAlayoM meM lAkhoM-karor3oM avasAda (Diprezana), cintA-manosnAyuroga (eMgjAiTI), nyUrosisa, bhaya (phobiyA), unmAda (meniyA) tathA vyaktitva-bhraMza (DimensiyA prikoksa) ke rogI Ate haiM jinako jIvana meM kahIM kucha bhI eSaNIya nahIM lagatA, hara cIja se bhaya lagatA hai, nirAzA hotI hai, dInabhAva bar3hatA hai, akSamatA kA bodha phailatA hai| ve saba mahAvIra ke zabdoM meM 'nArata' haiM, 'nArati' ke 'nivAsI' haiM, nArakIya haiN| unakI apanI aprajJA ne hI unheM aisA banAyA hai| apanI prajJA ke jAgaraNa se hI, ve isase nikala sakate haiN| mahAvIra kA sandeza isameM spaSTa hai-'apariNAe kaMdaMti' (prajJA kA niSpandana, prANoM kA krndn)| tIrthaMkara : nava. disa. 78 77 For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( sadguru kI pahacAna pRSTha 58 kA zeSa ) ' Apako hI pITa ddaalaa| mujhe kyA patA thA ki Apa hI dAdU bhagata haiM / Apa to sar3aka sApha kara rahe the / ' dAdU muskarAte hue bole- 'maiM sar3aka hI to sApha karatA hU~ / Atma-darzana kI ora jAne vAlI sar3aka bilkula sIdhI hai / isa para jaba kAma, krodha, lobha, moha aura ahaMkAra kI ka~TIlI jhAr3iyA~ uga AtI haiM, taba logoM ke lie usa para calanA kaThina ho jAtA hai / bahuta adhika jhAr3iyA~ uga jAe~, to mArga lupta ho jAtA hai / vaha AdhyAtmika jagat kI bAta hai, yaha bhautika saMsAra kI / isa sar3aka para jhAr3abahuta haiN| unheM dUra kara rahA hU~ / jisase yAtriyoM ko kaSTa na ho / ' kotavAla ne duHkha ke sAtha kahA - 'parantu maiM jaba Apase pUchatA rahA taba Apane batAyA kyoM nahIM ki Apa hI dAdU bhagata haiM ? mujhe kSamA kara dIjiye, mujhase bahuta bar3A pApa huA hai / ' dAdU jora se ha~sa par3e; bole - ' kucha nahIM kiyA tumane / eka vyakti eka ghar3A kharIdatA hai, to use bhI Thoka-bajA kara dekha letA hai / tuma to jIvana kA mAga dikhAne vAle guru ko khoja rahe the / Thoka-bajA kara dekha liyA to harz2a hI kyA huA ?' Ananda svAmI ( baceM hama, praznoM kI bhIr3a se : pRSTha 28 kA zeSa ) gAMdhIjI ne sparddhA se dUra rahakara manuSya ko zrama kI mahattA meM hI tallIna rahane kI zikSA dI hai| zrama ke prati ImAnadArI aura lagana hI vyakti ko U~cA uThAtI hai / use sammAnanIya banAtI hai / hama kyoM bhUleM -- eka mocI yA julAhA samAja ke lie utanA hI mahattvapUrNa aura upayogI hotA hai, jitanA eka zikSaka, DaoNkTara yA iMjIniyara / kahA jAtA hai ki abrAhama liMkana jaba amerikA ke rASTrapati bane taba eka IrSyAlu vyakti ne una para vyaMgya kiyA--- " presIDeMTa hone para zAyada tuma bhUla jAo ki kabhI tumhAre pitA jUte siyA karate the ?" abrAhama liMkana ne jaba yaha sunA to pitA kI smRti meM unakI A~kheM bhara AyIM / bar3e bhAva-vibhAra hokara ve bole - "maiM kRtajJa hU~ ApakA ki Apane ThIka samaya para mujhe pitA kA smaraNa dilA diyA / mujhe una para bar3A garva hai ki maiM unakA putra hU~ / zAyada maiM utanA acchA rASTrapati nahIM ho saka gA jitane acche ve mocI the| unheM maiM kabhI kaise bhUla sakatA hU~ ?" yahI hai sacce jJAna kA marma / 78 hama Aja eka chalAve kI z2indagI jI rahe haiM / hama vaha nahIM haiM, jo dikhAyI dete haiM / hama bAhara kucha haiM aura bhItara kuch| kahate kucha aura haiM aura karate kucha aura haiM / bhItara aura bAhara ke bIca par3e parde ko uThAkara apanI samagratA kA ahasAsa sAdhAraNa bAta nahIM hai / yahI manuSya ko Upara uThAtA hai| sukarAta, likana, gAMdhI Adi mahApuruSa aise hI the jinhoMne apanA pUrA rUpa kholakara logoM ke sAmane rakhA thA aura usI rUpa meM logoM ne unheM apanAyA thA; una para apanI zraddhA arpita kI thI / zraddhA ko pAne ke lie vyakti ko bAhara nahIM, apane Apase jajhanA hotA hai / apane ko tarAza kara kundana banAnA par3atA hai aura anta meM svayaM hI use sAre praznoM kA uttara bana jAnA par3atA hai / aura yahI uttara z2indagI kA sahI artha bana jAtA hai / 3 2 For Personal & Private Use Only A. vi. sA. aMka Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANI mukharita huI dharA para surabhita phUloM se koI bhI, jisane nahIM apekSA kii| A~gana ke tulasI-paudhoM kI, pala-bhara bhI na upekSA kii| jisane satya jhA~kate . dekhA, zizu kI bholI AMkhoM meN| jisane dekhI nava ur3Ana-gati, zAnta vihaga kI pA~khoM meN|| jisane ghara-ghara jAkara bA~TI, tyAga-aparigraha-bUTI ko| pheMka diyA tatkSaNa utArakara, hIrA-jar3ita aMgUThI ko|| janma-divasa para nahIM ur3Aye, yaza-vaibhava ke gubbaare| zAnti-kuMja meM rahA dekhatA, samatA-jala ke phavvAre / calA purAnI lIka chor3akara, calA chor3akara pgddNddii| Atma-vidAI samAroha para, bharI nahIM sAMseM tthNddii|| ajara - amara - akSaya - avinAzI, satya-samAyA kaNa-kaNa meN| jise milI anubhUti alaukika, jJAna-saMpadA vitaraNa meN| jisane kI dina-rAta sAdhanA, mAnava ke kalyANa kii| vANI mukharita huI dharA para, mahAvIra bhagavAn kii| prANa dIpa kI jyoti jalAkara, roja manAI diivaalii| itanI bharI rozanI ghara-ghara, rahA na koI ghara khaalii| Atma-prema kI picakArI meM, saMyama kI kezara gholii| samatA kI kuMjoM meM jisane, jIvana-bhara khelI holii| jisane dharatI ke A~gana meM, bIja' ahiMsA kA boyaa| parigraha, tRSNA, moha, svArtha kA, bojha na kaMdhoM para ddhoyaa| brahma-zodha kI caryA ko, jisane brahmacarya maanaa| tIrthakara / nava. disa. 78 79 For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 saMyama tapa sahiSNutA meM ho, jIvana kA sukha pahicAnA / / badala diye paramArtha bhAva meM, jisane artha - svArtha sAre / Atma-tattva ko kiyA ujAgara, bhaMvara, nirjarA vrata dhAre // baMda kiye bAhara paTa jisane, ha~sakara antar-paTa khole / prema-sane I Akhara bola gayA saba anabole || meM, kiyA sajaga karmoM ke ba~dha se, lI samAdhi sadjJAna kI / vANI mukharita huI dharA para, mahAvIra bhagavAn kI / / sUraja ne ve dina dekhe haiM, tAroM ne dekhI rAteM / karatA thA jo apane hI se siddhi sAdhanA kI bAteM || Age bar3hatA gayA agni- samAna uThA rAta-dina, Upara / Atma-tejase, hue palAyana viSaya vAsanA ke viSadhara // Atma-prema kA zaMkha phUMkakara baiTha gayA hara panaghaTa para / bakarI-bAgha lage jala pIne, samatA - saritA ke taTa para / / jAti-pA~ta kA, U~ca-nIca kA, bheda na jisane pahicAnA | mAnava-sevArata jIvana sarvopari jIvana jAnA // hI, chala-prapaMca kI ghAsa-phUsa ko, karatA rahA sadA svAhA / kabhI kisI kA sapane meM bhI, jisane burA nahIM cAhA / / dvandva-AcaraNa-bhAra palaka kA, saha na sakA jo A~khoM para / pAradarzinI dRSTi, na jisakI - TikI kabhI bhI lAkhoM para / / jisane aMtima resa na khIMcI, anekAnta ke jJAna kI / vANI mukharita huI dharA para, mahAvIra bhagavAn kI / / For Personal & Private Use Only bAbUlAla 'jalaja' A. vi. sA. aMka Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bace hama praznoM kI bhIr3a se +DH "hamAre jIvana meM jo bhI samasyAe~ haiM, jo bhI prazna hamAre sAmane haiM, aura inake jina uttaroM kI talAza hameM hai, ve dUsaroM se kabhI nahIM pAye jA sakate, aura yadi kabhI unase mile bhI to aise sulabha uttaroM kA hamAre jIvana meM kadAcit hI koI mahattva ho / jIvana ke ThIka-ThIka uttara to hameM svayaM apanI zakti, vizvAsa, aura buddhi se DhUMr3hane par3ate haiN| -DaoN. kuntala goyala hama praznoM kI bhIr3a meM khar3e hue haiM aura praznoM ko hI jI rahe haiN| praznoM ke bojha ko sira para lAde, mana-mastiSka ko bhArI kiye, Ube-thake, nirAza se, ulajhana meM par3e eka hI sthAna para khar3e haiN| yaha bhUlate hue ki kucha prazna nirarthaka bhI hote haiM, jinakA koI prayojana nahIM hotA, koI uttara nahIM hotaa| aise anuttarita praznoM kA uttara pAne ke lie hama apanA kitanA samaya aura kitanI zakti naSTa kara dete haiM, isakA AbhAsa taka hameM nahIM hotA / hama to basa gaNita ke samIkaraNa kI taraha tatkAla unakA hala pA lenA cAhate haiM aura jitanI adhika hama zakti lagAte haiM, utanA adhika hama praznoM meM ulajhate jAte haiM / isa sandarbha meM eka vicAraka kA kathana hai ki ve hI prazna mahattvapUrNa haiM, ve hI uttara khojane jaise haiM jinase hamArA jIvana badalatA ho, jinase hamAre jIvana meM krAnti AtI ho, jinase hamArA jIvana nayA hotA ho, jinase hamArA anubhava aura jJAna nayI dizAoM ko jAnatA ho, kinhIM naye kSetroM meM praveza karatA ho| jina uttaroM aura praznoM se hama vahIM-ke-vahIM khar3e raha jAte hoM, unakA koI mUlya nahIM hai ata: unako na to kabhI pUchane kI jarUrata hai, na unake uttara khojane kii| jIvana meM pharka tabhI par3atA hai jaba kisI vyakti ko kucha spaSTa bodha hote hoN| praznoM se ghire rahakara apane mana-mastiSka ko uttara DhUMr3hane meM khapA dene se kucha prApta nahIM hotaa| prApta hotA hai kucha, upalabdhi hotI hai kucha, to svayaM ke anubhava se aura jJAna se / jJAnavarddhana ke lie upayogI hotA hai cintana aura manana / kisI se kucha pUchakara yA mAtra soca-vicAra lene se hI hama kucha nahIM pA sakate / pAne ke lie to hameM nirantara apane jIvana kA vikAsa karanA hogA, apane anubhavoM se lAbha uThAkara saMcita jJAna-rAzi meM gaharAI lAnI hogii| jJAna kA vistAra aura gaharAI hI jIvana ko gati detI hai, usakA vikAsa karatI hai| eka bAta aura bhI hai| hamAre jIvana meM jo bhI samasyAe~ haiM, jo bhI prazna hamAre sAmane haiM, aura jina uttaroM kI hameM talAza hai, ve dUsaroM se kabhI nahIM pAye jA sakate aura tIrthakara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise sulabha uttaroM kA hamAre jIvana meM kadAcit koI mahattva bhI nahIM hai| jIvana ke ThIka-ThIka uttara to svayaM hI apanI zakti aura buddhi se DhUMr3hane par3ate haiN| Aja mAtra DigriyoM ko loga zikSA kA mAnadaNDa mAna baiThe haiN| jitanI UMcI DigrI vyakti ke pAsa hogI, vaha utanA hI yogya samajhA jaaegaa| vaha utanI hI U~cI naukarI kA pratyAzI mAnA jaaegaa| UMcI DigrI, U~cI naukarI, U~cA vetana aura U~cI sukha-suvidhAe~ hI Aja jIvana kI paryAya bana gayI haiN| aura isIlie kisI bhI taraha DigrI pA lene kI kazamakaza Aja jIvana kA zIrSa-bindu hai| kisI bhI taraha yena-kena-prakAreNa hameM parIkSA pAsa karanI hai| acchI zreNI pAnI hai aura phira acchI naukrii| jIvana kA yahI ekamAtra lakSya aura ekamAtra dhyeya hai, jise pAne ke lie hama kucha bhI kara sakane ke lie lAlAyita haiM, prayatnazIla haiM; para jJAniyoM kI bAta kI jAe, manISiyoM kI bAta kI jAe aura mahApuruSoM kI bAta kI jAe, to ye U~cI-U~cI DigriyA~, U~cA pada aura pratiSThA unake lie nirI mATI tulya the| kabIra par3he-likhe nahIM the| saMta the| eka julAhA-mAtra / para apane vyavasAya meM niSNAta the| isa kalA kA dhanopArjana se koI saMbaMdha nahIM thaa| ve to basa apanI kalA para manaHprANa se nichAvara the| kalA ke prati samarpita honA AsAna nahIM hai| kabIra ko bar3I-bar3I pothiyoM se koI prayojana nahIM thaa| ve to basa saMta the| manISI the / prema kA basa DhAI Akhara hI jAnate the aura isa DhAI Akhara ke marma ko anubhUta kara ve sAre vizva meM amara ho gaye / unakA kahanA bhI thA--DhAI Akhara prema kA, par3he so paMDita hoya / jisane bhI prema ke isa DhAI akSara ke marma ko jAna liyA, usane jIvana kA satya pA liyA, jIvana ko samajha liyA aura sahI arthoM meM jIvana jI liyaa| paNDita hone ke lie kisI DigrI kI jarUrata nahIM hai| moTI-moTI kitAboM meM sira khapAne kI jarUrata nahIM hai / paNDita hone ke lie kevala jJAnavAna honA Avazyaka hai; anubhavI honA Avazyaka hai| jo vyakti janmanA apanI zreSThatA kA dambha bharate haiM yA pramANa-patroM ko apanI vidvattA kA pramANa mAnate haiM, ve bar3e dhokhe meM haiN| DigriyoM se vyakti jJAna nahIM pA sakatA varan eka spardhA meM utaratA hai| spardhA dUsaroM se Age bar3hane kI, dUsaroM se acchA pada pAne kI, samAja meM pratiSThA pAne kI, aura bhI adhika sukha-suvidhAe~ pAne kii| spardhA kA kahIM anta nahIM hai| jitane bhI mahApuruSa hue haiM, unhoMne jIvana ko nirarthaka kAryoM meM, lakSyahIna mArgoM meM nahIM bhaTakAyA hai / kisI ne kahA bhI hai--'hamAre pAsa samaya bahuta thor3A hai aura hameM calanA bahuta hai| hameM bahuta se kArya karane haiN| hamAre sAmane to paga-paga para spardhA hai| kisa-kisako parAjita kiyA jAe ? kisa-kisa ko cunautI dI jaae| sArI mahattvapUrNa bAtoM ko bhUlakara kevala dUsaroM ko jItane aura unheM parAjita kara Age nikala jAne kI hor3a meM yahI to hotA hai ki vyakti ko apane bahumUlya samaya aura apanI bezakImatI zakti ko naSTa kara svayaM parAjita ho baiThanA hai| use kucha bhI prApta nahIM hotaa| yahI spardhA manuSya-manuSya ke bIca jahara ke bIja botI hai| yahI unake bIca vibhAjana kA kAraNa banatI hai| (zeSa pRSTha 78 para) * A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vyaMgya sampradAya - yadi kahU~ ki merI dRSTi meM sampradAya vaha kIcar3a hai, jisameM jo phaMsatA hai phaisA hI rahatA hai, aura phaMsA huA AdamI usI meM rama jAtA hai| dhIre-dhIre vaha usameM se nikala bhAgane kA lakSya bhI kho detA hai, aura dUsaroM ke pha~sa jAne kI zubhakAmanA karane lagatA hai, prayatna karatA hai| sampradAya : kamajora AdamI ke zoSaNa kA eka aisA lihApha hai, jo dIkhatA nahIM hai, para hara usa AdamI para car3hA huA vaha hotA hai, jo kahIM zoSaka hai, kahIM zoSita hai| - sureza 'sarala' vibhinna sampradAya banAye kisane hai ? isa prazna kA uttara mere pAsa hai, vaha Adhunika vidvAnoM kI taraha sAdhAraNa aura patniyoM kI taraha AkarSaNahIna ho sakatA hai, para hai uttara, eka vivecanApUrNa uttr| Apa acchA suTa (Suit) pahina kara nikalate haiM ghara se| rAste meM mitra mila jAtA hai, vaha pUcha baiThatA --sUTa kahA~ silAyA yAra, camaka rahA hai, yA sUTa kisane banAyA ? sundara hai ! ApakA ThATha banA diyA hai sUTa ne, ataH Apa darjI kA ThATha banAte hue batalAte haiM-"amuka Telarsa' ne| Apake sampradAya bhI darjI kisma ke logoM ne hI to banAye haiN| ye darjI kisima ke loga ve loga haiM, jo acche khAse kapar3e pahale kATate haiM, phira sIne baiThate haiN| sIte usI ke mAphika haiM, jo unheM pasA detA hai, para kapar3A sIne ke bAda jo cidiyA~ bacatI haiM. yA bacA lI jAtI haiM unase kisI anya ke kapar3e kI suDolatA baDhAI jAtI hai / canda upajAtiyoM kA vivarta--sampradAya--bhI to pahale kapar3e kI taraha kATA jAtA hai, phira usase kATa kara nikAle gaye cidInumA AdamI ko kisI anya sampradAya meM ThUsakara usakI saDolatA baDhAyI jAtI hai| yaha kaTAI-silAI kA 'vizeSajJa' yugArambha se sampradAya banAkara pahinatA-pahinAtA rahA hai| acchA sUTa, bekAra sUTa, ochA sUTa, DhIlA sUTa; kI taraha acchA sampradAya, lIcar3a sampradAya, prabuddha sampradAya, suSupta sampradAya / ___ sampradAya kA upayoga bhI hama sUTa kI bhA~ti karate haiN| sampradAya pahinane yA utArane kI vastU nahIM hai, phira bhI usakA istemAla sUTa jaisA hI karate haiM hm| sUTa bhI to mAtra pahinane, yA utArane kI vastu nahIM hai / sUTa se jo anya kAma sadhate haiM. ve haiM--rauba gA~Thane ke, yA stara banAne ke / sampradAya se bhI to hama yahI kAma le rahe haiM--sampradAya ke nAma para apanA stara batAne-banAne kA kAma / sAmane vAle se ucca dIkhane ke lie kisI darjI se hamane ucca kisima kA 'sampradAya' silA ddaalaa| bar3e darjI se nirmita bar3e (mahAn ) sampradAya ke hama eka aMga tIrthakara : nava-dima. 78 83 For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana gye| hamane siddha karanA zuru kiyA--'hama bar3e sampradAya ke haiM isalie hama bar3e haiN| taba lagA hamAre sampradAya kA darjI bhI bar3A rahA hogaa| zeSa sampradAya choTe haiM, so usake loga bhI choTe haiM, darjI bhii| yaha hai hamAre tathAkathita sampradAya ke nirmANa-kAla aura nirmAtA kA iMTroDakzana / sAmpradAyikatA kI hor3a meM AdamI-AdamI se ba~TatA gayA, aura baMTa-baMTa kara naye sampradAya banAtA gayA, baMTA huA AdamI apane sAtha sampradAyoM ko bhI bAMTa le gyaa| ise Apa isa taraha samajheM--eka thAlI meM miThAI jamAiye, jama jAne ke bAda eka paine cAka se use thappiyoM (Tukar3oM) meM kaattiye| thappiyA~ uThAiye--vaha miThAI hI mAnI jAegI, pUrI thAlI uThAiye--vaha bhI miThAI hogii| ThIka aisA hI hamArA AdamI thappiyoM ke rUpa meM baMTatA calA gayA kisI paine' ke mAdhyama se aura vaha hara qadama para sampradAya ke nAma se jAnA jAtA rahA / jo AdamI AdamI na raha pAyA, sampradAya ho gayA/kara diyA gyaa| sampradAya meM baMTA AdamI taba koI nayA svarUpa na le sakA, usI ke aMzaja-vaMzaja meM vibhakta hotA gyaa| AdamI jyoM-jyoM AdamI se baMTatA-haTatA gayA; ghora sampradAyavAdI hotA gyaa| eka sampradAyavAdI se sArvajanika hitoM kI AzA nahIM kI jA sakatI--yaha sabhI jAnate haiN| sampradAya vyakti ke gulAma-kAla meM jahara siddha hotA hai| gulAma AdamI apanA sampradAya jatAkara kucha nahIM pA sakatA, na hI apane tathAkathita sampradAya kI rakSA ke sUtra DhaMr3ha sakatA hai, parantu vyakti ke sattA-kAla meM sampradAya eka amRta-kalaza siddha hotA hai, jaba vaha mAtra sampradAya ke AdhAra para apanI sattA ke sUtra sabala karatA hai aura sattA kA sukha bhogatA hai| sattA banAma rAjanIti meM sampradAya kI vyaha-racanA pUrvakAla se hI kiMcit saphalatA kA zreya detI rahI hai sattA-puruSoM ko| kucha Thaharakara eka aura bindu para vicAra karanA hogaa| samAja aura sampradAya kI bhUla-bhulaiyA pr| samAja alaga hai, sampradAya alaga hai, para svArtha-siddhi ke samaya hamAre cazme se donoM meM koI antara nahIM raha jAtA (parantu antara hai)| samAja kA AdhAra 'prANI' hai, sampradAya kA AdhAra jAti hai, varga hai, varNa hai| samAja vyApaka kSetraphala lekara calatA hai, sampradAya kA kSetra sImita hai, kisI gherebandI meM hai, ataH samAja aura sampradAya kI zAbdika bhUla-bhulaiyA saghana bhI hai, gahana bhI hai| ise hama samajhate bhI haiM, saMbhavata: isIlie samAja ke nAma para hamAre pAsa sahAnubhUti hai, sampradAya ke nAma para 'cuppI' / sampradAya : manuSya dvArA nirmita kintu anirNita vaha vivAda' hai jisakA upayoga svArthasiddhi aura ahama tuSTi ke lie kiyA jAtA hai| sampradAya merI dRSTi meM bhI vahI-vahI kucha ho sakatA hai jo ApakI dRSTi meM hai| jaba maiM rAjanIti ke maMca para sthApita eka salaunI kursI para baiThanA cAhatA hU~ to mujhe kucha matoM kI AvazyakatA hotI hai| jarUrI hai ki ye 'mata' AdamiyoM ke hI hoM (jAnavaroM ke mata abhI sammilita nahIM kiye jAte, calana nahIM hai, para sampradAya ke nAma para eka dina jAnavaroM ke matoM kI bhI gaNanA hone lagegI); kintu jaba, AdamI se samarthana pAne meM kucha kaThinAI hone lagatI hai, taba hamAre bhItara kA custa rAjanItijJa jAdU karatA hai, vaha usa AdamI-vizeSa ko sampradAya se jor3a detA hai aura khuda ko sampradAya kA parama cintaka vijJApita kara samarthana ke Tukar3e baTora kara le jAtA hai| kabhI-kabhI sampradAya kA upayoga eka vaizAkhI kI taraha bhI hotA hai| vaizAkhI para car3hane vAlA, car3hakara AsamAna ke tAre chU letA hai aura bAda meM apane hI pAda-prahAra se usa vaizAkhI ko 84 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ girAkara bhUmisAta kara detA hai| bar3I bAta to yaha hai ki sampradAya ke nAma para AdamI ke kaMdhe kA upayoga vaizAkhI kI taraha ho jAne ke bAda bhI AdamI ko bhanaka nahIM pdd'tii| vaizAkhI kI taraha, kabhI cappaloM kI taraha, jisa sampradAya kA upayoga ho, vaha sampradAya ghisatA hI jAegA aura cappaloM se bar3hakara mukuTa bana hI nahIM skegaa| yadi kaha~ ki merI dRSTi meM sampradAya vaha kIcar3a hai, jahA~ jo phaMsatA hai, pha~sA hI raha jAtA hai; phaMsA huA AdamI usI meM rama jAtA hai, dhIre-dhIre vaha nikalakara bhAgane kA lakSya bhI kho detA hai, aura dUsare pathikoM ko pha~sa jAne kI kAmanA karane lagatA hai, ceSTA karatA hai| sampradAya : kamajora AdamI ke zoSaNa kA eka aisA AkarSaka lihApha (kavhara) hai, jo dIkhatA nahIM, para hara usa AdamI para car3hA huA hotA hai, jo kahIM zoSaka hai, kahIM shossit| 'samAjagata' aura 'sampradAyagata' meM kAphI antara hai| jaba Apa maMdira ke A~gana meM mahAvIra-jayaMtI manAte haiM to vaha samAjagata' kahalAtA hai, para jaba Apa makAna ke kamare meM munne kA 'kanchedana' manAte haiM to vaha sampradAyagata khlaayegaa| samAjagata' meM vyApakatA ke sUtra haiM, 'sampradAyagata' meM saMkIrNatA ke / samAja ke kArya, bolacAla saMsadIya hoMge, sampradAya ke gharelU / kRpayA, gharelU kA artha gArhasthika na leN| hamArI--Ama AdamI kI--pragati sampradAya se calakara samAja taka AtI hai aura avaruddha ho jAtI hai| vaha kSaNa hama pakar3ate hI nahIM jaba hamArA 'cintana-manana' 'sampradAyagata' se Upara, 'samAjagata' se bhI Upara 'rASTragata' khlaaye|| isake lie baiThanA jahA~ kA tahA~ hai, basa, cintana aura vicAra-dhArA ko hI Age dAyeM-bAyeM bar3hAnA hotA hai| mor3anA hotA hai| hama eka acche sampradAya ke sadasya kahalAne ke bajAya eka acche deza ke nAgarika kahalAyeM to hamArA rASTrIya gaurava bar3hatA hai / sampradAya agni hai, yA yoM kaheM sAmpradAyikatA adRzya z2ahara hai, jisase bacakara calane vAlA AdamI hI adhika pragati kara sakA hai, adhika dezabhakta bana sakA hai| zeSa jo sampradAyagata kAryoM meM, sampradAyagata dharma meM, sampradAyagata saMsthA se hilage-TaMge haiM ve apane hI ghara meM bAjAra lagAne kA zauka pUrA kara rahe haiN| hA~, isase eka aMdhA lAbha avazya hai, sampradAya ke nAma para hajAra-pA~ca sau logoM ke bIca ekatA, yA saMgaThana ke sUtra avazya puSTa kiye jA sakate haiM, para una sUtroM se jo saMgaThana banate haiM, ve aura unake kArya, dezahita to kyA samAjahita meM taka nahIM gine jA rahe haiN| varSoM taka sampradAya ko jIvita rakhane vAle bhI AkharI meM apane kAryoM kI tulanA dIvAra se sira mArate rahane ke tulya mAna baiThe haiN| saMkSepa meM bAta samApta karanI hai to yaha jAna lIjiye ki 'sampradAya' meM kevala 'daMge', 'naMge' aura 'caMge' ko mahattva milatA hai| aise tattva hI sampradAya adhika calAte haiN| 'daMge' Apa jAnate haiN--jhgdd'e-phsaad| 'naMge' se merA matalaba garIba varga se hai, sarvahArAvarga se| 'caMge' se eka vicitra artha liyA hai--custa-cAlAka aura apanI z2ida para ar3e rahane vAle svArthI log| sampradAyoM meM yahI-yahI dekhane mile haiM aura sAmpradAyikatA kI Aga ina tInoM tattvoM ke milana se bhar3akatI hai| tIrthaMkara : nava-disa. 78 85 For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyAoM se ghirA Aja kA zodha-chAtra hindI meM hamArA vizAla sAhitya hai; kintu na to usa para abhI koI zodha kArya huA hai aura na hI usakA pUrA jakhIrA bAhara AyA hai / kevala banArasIdAsa, daulatarAma, ToDaramala jaise tIna-cAra kaviyoM ke atirikta abhI zeSa kaviyoM kA samIcIna mUlyAMkana nahIM ho sakA hai| DaoN. kastUracanda kAsalIvAla vidyArthI apane adhyayana - kAla meM U~cI-se-U~cI parIkSAe~ pAsa karane ke sunahale svapna letA rahatA hai| jaba vaha kaoNleja meM praveza karatA hai, apane gurujanoM ko dekhatA hai, unakI bar3I-bar3I upAdhiyoM ko par3hatA hai; prophesaroM, vibhAgAdhyakSoM ko prApta sammAna ko dekhatA hai, taba usakI bhI icchAe~ bar3hatI jAtI haiM vaha bI. e. karatA hai, ema. e. karatA hai aura phira pI-eca. DI. karane ke lie lAlAyita ho uThatA hai / ema. e. cAhe usane hindI meM kiyA ho yA saMskRta meM, itihAsa meM athavA darzana meM, vaha zodha kArya karanA cAhatA hai aura vaha bhI jaina vAGamaya se sambandhita kisI viSaya para / usane nirNaya to le liyA ki vaha jaina viSaya para hI apanA zodha-prabandha likhegA, kyoMki usane kitane hI vyaktiyoM se carcAe~ suna rakhI thIM ki jaina sAhitya se sambandhita viSayoM para abhI bahuta kama zodha kArya huA hai, lekina vaha isa bAta se anabhijJa hai ki zodha kArya kyoM kama huA ? basa suna liyA ki kAphI guMjAiza hai; ataH harSa aura umaMga se usane bhI nirNaya le liyaa| lekina isake pazcAt chAtra-chAtrAe~ aneka samasyAoM se ghira jAte haiM tathA bhayAkrAnta hokara kucha to bIca meM se chor3a bhAgate haiM; kintu jo isa kSetra meM DaTe rahate haiM, unakI bhI hAlata bar3I patalI ho jAtI hai / zodhArthiyoM ke samakSa kauna-kauna-sI pramukha samasyAe~ AtI haiM, inhIM para prastuta lekha meM vicAra kiyA gayA hai / 86 nidezaka cunane kI samasyA sarvaprathama samasyA AtI hai nidezaka cunane kI / vizvavidyAlaya meM jo AcArya evaM prAdhyApaka nidezaka hote haiM unameM se adhikAMza ke pAsa sthAna nahIM hote aura yadi saubhAgya se kisI ke pAsa sthAna khAlI mila jAe aura vaha vidyArthI ko apane adhIna le bhI le to vaha to jaina sAhitya athavA darzana kA ka, kha, ga bhI nahIM jAnatA isalie vaha nAma mAtra kA nidezaka rahegA, bAkI saba kAma zodhArthI ko hI karanA pdd'eNge| aba becArA zodha chAtra phira cakkara meM par3a jAtA hai aura yadi koI zodha chAtrA huI to aura bhI musIbata hai, kyoMki usakA ghara se bAhara nikalanA bhI sahaja nahIM hai; lekina cUMki vidyArthI ko risarca karanA hai isalie vaha jaina dharma evaM darzana kA ka, kha, ga na jAnane vAle AcArya ko bhI apanA nidezaka cuna letA hai kyoMki binA nidezaka ke pramANapatra ke vaha zodha-prabandha prastuta nahIM kara sakatA / For Personal & Private Use Only A.vi.sA. aMka Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidezaka kI samasyA sabhI vizvavidyAlayoM meM hogii| svayaM gAiDa bhI kaha dete haiM ki vaha amaka vijJAna ke pAsa cale jAe~ aura unhIM se parAmarza karatA rhe| isake atirikta kucha prophesara to pahale 1-2 varSa apane vidyArthiyoM ko yoM hI cumAte rahate haiN| kyA karanA hai, kaise prArambha karanA hai, kauna-sI pustakaM par3hanI haiM, yaha na batalA kara kevala vidyArthI ko aMdhere meM hI cakkara lagavAte rahate haiN| prophesaroM kI isa pravatti ke kAraNa to bahuta-se chAtra bIca meM hI zodha-prabanH pUra karane meM pA~ca-chaha varSa bhI laga jAte haiN| zodha-sAmagrI kI prApti kI samasyA gAiDa ke cayana ke pazcAt zodha chAtra-chAtrA ko apanI zodha-sAmagrI juTAne meM kaThinAI kA sAmanA karanA par3atA hai| vaha mArA-mArA phiratA hai| kabhI kisI vidvAna ke pAsa to kabhI kisI pustakAlaya meN| hamAre yahA~ koI aisI saMsthA nahIM hai, jisake pAsa sampUrNa jaina vAGamaya upalabdha ho| dillI, AgarA, jayapura, vArANasI, kalakattA, bambaI kahIM bhI Apa cale jAiye sabhI sthAnoM para sAmagrI kA abhAva rahatA hai| aura yadi pANDulipiyoM kI samasyA ho to phira aura bhI musIbata hai| mere svayaM ke pAsa prati varSa 10-20 zodha-chAtra sAmagrI ke lie hI Ate rahate haiN| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki kama-se-kama jayapura, dillI, vArANasI, kalakattA, bambaI, paTanA jaise nagaroM meM aise jaina pustakAlaya hoM jinameM sabhI prakAra kA jaina sAhitya upalabdha ho, cAhe phira vaha kisI bhASA evaM viSaya kA hI kyoM na ho| jaise nezanala lAyabrerI meM koI bhI pustaka chapate hI prakAzaka ko bhejanI par3atI hai, vaise hI ina pustakAlayoM meM prakAzaka eka-eka prati bheMTa-svarUpa athavA mUlya se bheja deM to acche zodha-pustakAlaya vahA~ bana sakate haiN| isake atirikta adhikAMza jaina vAGamaya, prAkRta, saMskRta, apabhraMza meM hI upalabdha hotA hai| chAtroM ko ina bhASAoM kA jJAna nahIM hotaa| saMskRta meM ema. e. karane vAle chAtra ko bhI prAkRta kA bodha nahIM karAyA jAtA isalie hamAre sabhI aise granthoM ke hindI evaM aMgrejI meM anuvAda upalabdha hone lageM to zodha-chAtroM ko unakA adhyayana karane meM suvidhA hogii| jaina patra-patrikAoM kI purAnI phAileM prApta karanA aura bhI musIbata hai| pahale kisI viSaya para kitanA likhA jA cukA hai, anya vidvAnoM kI kyA-kyA rAya haiM, isa bAre meM jAnanA Avazyaka hai| jaina siddhAnta bhAskara, anekAnta, vIravANI, tIrthaMkara, jaina sandeza (zodhAMka), zramaNa, jaina jarnala jaise kucha patroM kI to phAile ina pustakAlayoM meM honA hI caahiye| isI taraha dUsarI zodha patra-patrikAoM kI phAileM honA bhI Avazyaka hai; kyoMki unameM jaba kabhI jaina sAhitya se sambandhita lekha AyA hI karate haiN| hindI meM hamArA vizAla sAhitya hai| kintu na to usa para kArya huA hai aura na usakA pUrA sAhitya hI bAhara AyA hai; kevala banArasIdAsa, daulatarAma, ToDaramala jaise 3-4 kaviyoM ke atirikta abhI zeSa kaviyoM kA mUlyAMkana bhI ThIka se nahIM ho sakA hai| mujhe yaha nivedana karate hue bar3I prasannatA hai ki jayapura meM hamane zrI mahAvIra grantha akAdamI dvArA jaina hindI kaviyoM para 20 bhAga prakAzita kiye jAne kI yojanA taiyAra kI hai aura usakA prathama bhAga mahAkavi brahma rAyamalla evaM bhaTThAraka tribhuvanakIrti sAmane A cukA hai / tIrthaMkara : nava-disa. 78 87 For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya cayana kI samasyA zodha- chAtroM ke sAmane zodha kArya ke lie viSaya cayana kI bhI samasyA rahatI hai / isakA pramukha kAraNa unakA ema. e. taka jaina sAhitya se dUra rahanA hai / viSaya kA cunAva bhI utanA hI kaThina hai, jitanA ki gAiDa kA / vaise yaha kahA jAtA hai ki cAhe koI bhI viSaya le lo, usameM bahuta guMjAiza hai, lekina viSaya kauna-sA leM ? isalie sabhI zodha saMsthAoM meM donoM taraha ke viSayoM kI sUcI rahanI cAhiyeeka to ve jina para kArya ho cukA hai tathA eka ve jina para kArya kiyA jA sakatA hai| isase zodha- chAtra ko apane viSaya ke cayana meM bahuta AsAnI hogI / acche viSaya kA cunA jAnA Avazyaka hai; kyoMki yadi zodhArthI ne eka bAra galata viSaya le liyA to phira yA to use bIca meM se hI bhAganA par3egA, yA phira vaha use kaI varSoM meM bhI pUrA nahIM kara sakegA / pANDulipiyoM kI samasyA adhikAMza jaina sAhitya zAstra bhaNDAroM meM banda hai aura ye bhaNDAra deza ke sabhI bhAgoM meM bikhare hue haiM / yadi rAjasthAna ke bhaNDAroM kI grantha sUciyA~ hama loga taiyAra na karate to jo kucha Aja kAma ho rahA hai, vaha nahIM hotA / isalie deza ke sabhI zAstra-bhaNDAroM kI grantha sUciyA~ prakAzita honI cAhiye aura zIghratA se nahIM chapa sakeM to kama-se-kama hAtha se taiyAra kI huI pratiyA~ hI kucha pramukha kendroM para honI cAhiye, jisase vidyArthI vahA~ jAkara unako dekha sake / madhyapradeza, uttarapradeza, gujarAta, hariyANA, dehalI Adi pradezoM meM jaina granthoM ke vizAla bhaNDAra haiM; lekina unake sUcIpatra nahIM banane ke kAraNa unakA koI upayoga nahIM hotA isalie merA sabhI vidvAnoM se nivedana hai yaka isa dizA meM koI Thosa yojanA taiyAra kareM tAki granthoM- bhaNDAroM kI sUcI kA kArya ho / Arthika samasyA zodha- chAtroM ke sAmane artha kI bhI bar3I bhArI samasyA rahatI hai / maiM jAnatA ki kitane hI meghAvI chAtra arthAbhAva ke kAraNa hI zodha kArya ko hAtha jor3a lete haiN| samAja meM chAtravRttiyoM ke dene kI kAphI carcA hotI hai / kahIM-kahIM chAtravRttiyA~ dI bhI jAtI hai, isa sambandha meM zrI mahAvIra kSetra kA nAma liyA jA sakatA hai| kucha chAtravRttiyA~ sAhU jaina TrasTa kI ora se bhI dI jAtI haiM tathA indaura-samAja ne bhI denA prArambha kiyA hai, lekina eka to ina saMsthAoM laghu rUpa meM chAtravRttiyA~ milatI haiM aura kucha bhI mila hI jAe isakI koI gAraNTI nahIM hotI / maiM to yaha cAhatA hU~ ki pratyeka zodhArthI ko kama-se-kama 250-300 ru. kI chAtravRtti jyoM hI usakA rajisTrezana ho jAe, prAmbha ho jAnI cAhiye, jisase zAntipUrvaka vaha apanA kArya kara ske| chAtravRtti dene meM kisI prakAra kA bandhana nahIM honA cAhiye / vidyArthI cAhe jaisA ho yA jenetara, yadi vaha jaina dharma, darzana evaM sAhitya se sambandhita viSaya para zodha kArya karanA cAhatA hai to use saralatA se zodha chAtravRtti mila jAnI cAhiye / eka aisA sArvajanika pUla ( zodhapuSkara ) honA cAhiye tathA usakI vyavasthA bhI eka udAra hRdaya vyakti ke pAsa rahanI cAhiye / 88 For Personal & Private Use Only A. vi. sA. aMka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha : diga. jaina paNDita jaina vidyA : vikAsa-krama/kala, Aja (5) / DaoN. rAjArAma jaina DaoN. gokulacandra jaina (piDaruA, sAgara, 1934) ne ahiMsA saMskRti ke mahAn grantha-yazastilaka-campU-kA hindI meM sarvaprathama sAMskRtika adhyayana prastuta kiyA hai, jisameM tatkAlIna sAMskRtika sAmagrI kA vizleSaNa kara jaina vidyA kI garimA ko samunnata kiyA hai| __DaoN. premasumana jaina (sihuDI, damoha, madhyapradeza, 1942 ) hamArI pIr3hI ke navIna vikasita sumana haiM; jinakI sugandha se hamArA sAhitya evaM zodha-jagat suvAsita hone jA rahA hai| unhoMne udyotanasUrikRta 'kuvalayamAlA' kathA kA sAMskRtika adhyayana kiyA hai, jisakA prakAzana rAjakIya prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI se huA hai| yaha grantha DaoN. sumana ke gambhIra adhyayana, athaka parizrama evaM asAdhAraNa dhairya kA pratIka grantha hai| __ aitihAsika zodha-nibandhoM meM DaoN. jyotiprasAda jaina kRta-mantrIzvara cANakya kA jainatva, DaoN. kailAzacandra jaina (ujjaina) kRta mahAvIra kI nirvANa-tithi, zrI gopI lAla amara (dillI) kRta-jainakAla meM bhAratIya daiva-pratIkoM kA rUpAntara, paM. phUlacandrajI zAstrI kRta canderI-siroMja paravArapaTTa, paM. sumerucandra divAkara kRta enTIkviTI oNpha jainijma, paM. digambaradAsa mukhtyAra (sahAranapura) kRta azoka jainadharmI thA tathA videzoM meM jainadharma, mAnyakheTa mahAn (mAnyakheTa jaina saMsthAna, malakheDa dvArA prakAzita, 1947), zrI kanhaiyAlAla sarAvagI, pAvA nirNaya Adi nibandha ullekhanIya haiN| DaoN. (zrImatI) sarayU vhI. dozI (bambaI) jaina samAja kI una yuvatI mahilAoM meM se haiM; jinhoMne zodha-kSetra meM achUte, ulajhana-bhare kaThinatama kAryoM ke karane kI dRr3ha pratijJA kI hai| sAMsArika vaibhava kI goda meM palI-pusI tathA bhogavilAsa ke vAtAvaraNa se ghirI huI isa yuvatI zodha-chAtrA ne bhautika sukhoM kI upekSA kara jinavANI kI gahana sAdhanA kI dRr3ha pratijJA kI hai| inhoMne deza-videza ke prAcya granthAgAroM se adyAvadhi aprakAzita sacitra jaina zAstroM kI khoja kara unakI citra tIrthaMkara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampadA kA sarvaprathama tulanAtmaka, vizleSaNAtmaka evaM aitihAsika vikAsakrama kI dRSTi se gaMbhIra adhyayana kara bambaI vizvavidyAlaya se san 1974-75 meM pI-eca.DI. kI upAdhi prApta kI hai| 'ilasTreTeDa vIkalI oNpha iNDiyA' ke vizeSAMkoM meM unake tadviSayaka sacitra zodha-nibandhoM ke atirikta bhAratIya jJAnapITha, dillI se prakAzita jainakalA evaM sthApatya nAmaka grantha ke tRtIya bhAga (de. adhyAya 31, pR. 399 se 439 taka) meM prakAzita zodha-nibandha vizeSa mahattvapUrNa phaiN| ___ DaoN. sarayU bahina amerikA ke eka vizvavidyAlaya meM jaina citrakalA kI prAdhyApaka bhI raha cukI haiN| bhaviSya meM unase bar3I-bar3I AzAe~ haiN| jaina darzana zAstrI evaM AcArya upAdhidhArI jaina vaijJAnika vArANasI ke syAdvAda di. jaina mahAvidyAlaya kI yaha paramparA rahI hai ki usane jaina darzana kI zikSA ke sAtha-sAtha apane snAtakoM ko laukika zikSA prApta karane kI suvidhAe~ bhI pradAna kI haiN| yahI kAraNa hai ki usake aneka snAtaka eka ora saMskRta, prAkRta bhASAoM evaM jaina darzana kA ucca adhyayana karate rahe aura dUsarI ora vividha vijJAnoM kA bhI adhyayana karate rhe| Age cala kara paristhiti-vaza aise vidvAn bhale hI jaina samAja ke sIdhe samparka meM raha kara jaina samAja kI sevA nahIM kara pAye, kintu ve jahA~ bhI kAryarata haiM, vahA~ apanA viziSTa sthAna banAye hue haiM aura isa mAdhyama se bhI ve apane zramaNocita AcAra-vicAra, satzrama, sadAcaraNa, udAra hRdaya evaM saumanasya se apane caturdika jainatva kI chApa chor3ate rahate haiN| aise aneka paNDita-vaijJAnikoM meM se kucha kA paricaya nimna prakAra hai ___DaoN. bhAgacandra jaina (kudapurA, sAgara, ma. pra.) syAdvAda di. jaina mahAvidyAlaya, vArANasI ke zAstrI evaM AcAryavarga ke yazasvI chAtroM meM agragaNya rahe haiN| unhoMne san 1946 ke AsapAsa kAzI hindU vizvavidyAlaya se rasAyana-zAstra meM ema. esa-sI. meM sarvocca sammAnita sthAna prApta kara baMgalaura evaM amerikA meM uccastarIya zodha-kArya kiyA tathA prArambha meM sAha jaina limiTeDa meM evaM vahA~ ke bAda Ajakala biralA udyogAntargata bihAra elaoNya sTIla limiTeDa, patarAtU (bihAra) ke mainejiMga DAyarekTara haiN| DaoN. jaina eka ora vijJAna ke kSetra meM apanI maulikatAoM evaM pravINatAoM meM viziSTa sthAna banAye hue haiM aura dUsarI ora ve jaina samAja ke utthAna, jaina navayuvakoM ko yugAnukUla patha-pradarzana tathA jainadharma ke vaijJAnika svarUpa ke pracAra-prasAra ke lie cintita rahate haiN| apane amerikI-pravAsa meM unhoMne vahA~ ke vibhinna klaboM evaM girajAgharoM meM jA-jAkara "jainadharma aura IsAI dharma", "jainadarzana evaM pAzcAtya-darzana", "jainAcAra, krizciyAniTI evaM islAma", "jainadharma vizvadharma hai" Adi viSayoM para aneka bhASaNa dekara paryApta lokapriyatA ajita kI hai| DaoN. jaina kA vizvAsa hai ki jainadharma ke siddhAnta pUrNatayA vaijJAnika haiN| unake 90 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathanAnusAra vijJAna ke kSetra meM Aja jo bhI nita-navIna AviSkAra ho rahe haiM, jainAcArya zatAbdiyoM pUrva hI unase suparicita the| DaoN. nandalAla jaina (zAhagar3ha, bijAvara, ma. pra.) ne san 1952 ke AsapAsa vArANasI se sarvadarzanAcArya evaM audyogika rasAyanazAstra vijJAna meM ema. esa-sI. varga meM sarvocca sammAnita sthAna prApta kiyaa| kucha varSoM taka vividha vijJAna mahAvidyAlayoM meM adhyApana-kArya karake unhoMne glAsago (iMglaiNDa) evaM varkale (amerikA) ke vaijJAnika zodha-saMsthAnoM meM zodha-kArya kiye aura isa samaya madhyapradeza zAsana ke vijJAna mahAvidyAlaya, jabalapura meM adhyApana-kArya kara rahe haiN| DaoN. jaina ne jaina gaNita, jaina bhautikI, jaina vanaspatizAstra, jaina jIvavijJAna Adi viSayoM para aneka tulanAtmaka evaM vizleSaNAtmaka nibandha likhe haiM, jo uccastarIya zodha-patrikAoM meM prakAzita haiN| DaoN. jaina kI pratibhA adbhuta hai| yadi inheM koI upayukta prayogazAlA mile, to ye prayogoM dvArA jaina vijJAna ke kaI tathyoM para vizleSaNAtmaka prakAza DAla sakate haiN| pro. lakSmIcandra jaina (prAcArya. zAsa. mahA., jAvarA) ne tiloyapaNNati, trilokasAra, gaNitasAra (mahAvIrAcArya) Adi jaina granthoM ke AdhAra para jaina gaNita kA Adhunika gaNita ke sAtha tulanAtmaka adhyayana kiyA hai aura jaina gaNita kI maulikatAoM para acchA prakAza DAlA hai| pro. jaina ne abhI taka ukta viSayaka lagabhaga 30 zodha-nibandha likhe haiM, jo yatra-tatra prakAzita haiN| inake eka sAtha pustakAkAra rUpa meM prakAzita kiye jAne kI AvazyakatA hai| pro. ghAsIrAma jaina (meraTa) sambhavataH sarvaprathama jaina vidvAn haiM, jinhoMne tattvArthasUtra ke pA~caveM adhyAya kA Adhunika vijJAna ke Aloka meM adhyayana kiyaa| unhoMne usakA aMgrejI anuvAda tathA tulanAtmaka adhyayana kara jaina jagat evaM vijJAnajagat donoM ko hI Azcaryacakita kiyA thaa| pro. jaina kA ukta pA~cavA~ adhyAya kaoNsmAlaoNjI : olDa eNDa nyU ke nAma se bhAratIya jJAnapITha, dillI dvArA prakAzita hai| isa pustaka ne navIna pIr3hI ke vaijJAnikoM ko bar3I preraNA pradAna kI hai| anya vaijJAnikoM meM DaoN. dulIcandra jaina (muMgAvalI, madhyapradeza), DaoN. jJAnacandra jaina Aloka (jijiyAvana, lalitapura, u. pra.), DaoN. pUrNacandra jaina (kudapurA, sAgara, ma. pra.), DaoN. trilokacandra jaina (jAmanagara), DaoN. rAjakumAra goyala (jAmanagara), DaoN. ema. ke. jaina (amerikA), DaoN. motIlAla jaina (silAvana, jhA~sI), DaoN. motIlAla jaina (paTiyAlA), DaoN. rAjamala kAsalIvAla (jayapura), DaoN. zikharacandra laharI evaM DaoN. zikharacandra jaina (damoha) pramukha haiN| ye paNDita-vaijJAnika apane-apane vijJAna ke kSetroM meM to kAryarata haiM hI, sAtha hI jaina samAja evaM sAhitya kI pragati tathA pracAra-prasAra hetu bhI cintita haiN| jaina samAja evaM saMsthAoM ko cAhiye ki unheM protsAhana deM tathA unake vicAroM evaM anubhavoM kA lAbha utthaayeN| tIrthakara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. zrI kailAzacandra zAstrI diga. jaina sAhitya ke itihAsa ke marmajJa vidvAn mAne jAte haiM / unhoMne jaina sAhitya kA itihAsa: pUrva pIThikA ( 1963 I.) tathA jaina sAhitya kA itihAsa, bhAga 1 - 2 (1976 I.) likhakara yugoM se khaTakane vAlI kamI ko pUrA kiyA hai / yadyapi inake pUrva bhI paM. nAthUrAmajI premI ne jaina sAhitya aura itihAsa evaM paM. jugalakizora mukhtAra ne jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza nAmaka itihAsa grantha likhe the jo svayaM meM adhika mahattvapUrNa bhI the, kintu ve kevala zodhanibandhoM ke saMgraha-mAtra the, jaina sAhitya kA kramabaddha itihAsa nahIM / diga. jaina sAhitya ke kramabaddha itihAsa ke abhAva meM zodhArthiyoM ko aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA thA / paNDitajI ke ukta granthoM se ukta kamI kI pUrti huI hai / aise granthoM kA aMgrejI anuvAda prakAzita honA nitAnta Avazyaka hai, jisase ki videzI vidvAn bhI diga. jaina sAhitya ke marma evaM usake kramabaddha vikAsa se bhalIbhA~ti paricita ho sakeM / paM. nAthUrAmajI premI (devarI, sAgara, ma. pra. 1881-1960 I.) jaina itihAsa jagat ke bhISma pitAmaha kahe jA sakate haiM, jinhoMne apanI aitihAsika dRSTi se aneka durlabha hastapratiyoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kiyA / sAhityika itihAsa kI dRSTi se unakI nimna racanAe~ zodhArthiyoM ke lie sandarbha-granthoM kA kArya karatI rahIM - - (1) karnATaka jaina kavi, (2) vidvadratnamAlA, (3) hindI jaina sAhitya kA itihAsa, (4) bhaTTAraka mImAMsA, (5) jaina sAhitya aura itihAsa | DaoN. hIrAlAla jaina ne madhyapradeza zAsana ke anurodha para bhAratIya saMskRti ko jaina dharma kA yogadAna ( 1962 I . ) nAmaka grantha kA praNayana kiyA, jisameM unhoMne zvetAmbara jaina sAhitya ke sAtha-sAtha diga. jaina sAhitya ke itihAsa kA vivecana bhI kiyA hai| isake pUrva DaoN. jaina " jaina itihAsa kI pUrva pIThikA " ( 1939 I.) kA praNayana kara cuke the, jo kaI dRSTiyoM se mahattvapUrNa grantha siddha huA / paM. ke. bhujabalI zAstrI ( kAzIpaTTaNa, karnATaka 1897 I.) una vidvAnoM meM se haiM, jinakA janma to dakSiNa bhArata meM huA, kintu jinakI karmabhUmi prAya: uttarabhArata hI rahI / isa kAraNa donoM pradezoM kI jaina samAja unheM apanA-apanA mAnakara nirantara sammAnita karatI rahI / paNDitajI ne kannar3a jaina sAhitya para kAphI kArya kiyA hai| abhI hAla meM unhoMne kannar3a ke diga. jaina kaviyoM kA aitihAsika itivRtta prakAzita kiyA hai jisakA nAma hai "paMpayuga ke jaina kavi " / isameM unhoMne 941 I. se lekara 1254 I. ke madhya hone vAle jaina sAhitya evaM sAhityakAroM kA acchA paricaya diyA hai / paNDitajI san 1923 se 1944 taka jaina siddhAnta bhavana, ArA ke pustakAlayAdhyakSa rahe / usa samaya Apane jaina vidyA kA gahana adhyayana kiyA tathA 'jaina siddhAnta bhAskara' ke sampAdaka - maNDala meM rahe / Apake hindI bhASA meM likhita ( 1 ) pUjA kI AvazyakatA, (2) digambara mudrA ko sarvamAnyatA, (3) jaina prAkRta vAGamaya, saMskRta bhASA meM likhita, (4) Atma nivedanam, (5) zAnti zRMgAra vilAsa tathA (6) bhujabala caritam ; tathA kannar3a bhASA meM likhita ( 7 ) jainaramUrAratnagalu, 92 For Personal & Private Use Only .vi. sA. aMka A. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) Adarza jaina mahileyaru, (9) Adarza jaina vIraru, (10) Adarza sAhitigalu, (11) jaina vAGamaya-mAtRsmRti, (12) dainika SaTkarma, (13) nibandha saMgraha, (14) prabandha puMja, (15) samavazaraNa, (16) bhavyasmaraNe, (17) mahAvIravANI, (18) kannar3a kavi carite, (19) kAmana kalaga Adi kRtiyA~ pramukha haiN| sampAdita kRtiyoM meM (20) munisuvrata mahAkAvya, (21) citrasena padmAvatI caritam, (22) bhavyAnanda, (23) kannar3a prAntIya tADapatrIya grantha-sUcI, (24) prazasti-saMgraha tathA hindI meM anUdita kRtiyoM meM muhUrttadarpaNa evaM bhavyAnanda prasiddha haiN| anya nibandhoM meM karnATaka kavicarite, rAjAbali kathe, jaina rAmAyaNa meM rAvaNa kA caritra tathA draupadI ke paMcapatitva para vicAra prasiddha haiN| - paM. paramAnandajI zAstrI (nivAra, sAgara, 1965 vi. saM.) mauna-mUka sAdhakoM meM se haiM, jinhoMne yaza evaM khyAti athavA puraskAra-prApti kI kAmanA se dUra rahakara jaina samAja evaM jaina sAhitya kI sevA ke lie apanA tila-tila galA diyA hai| unake aneka aitihAsika zodha-nibandha evaM grantha prakAzita haiM; kintu jaina grantha-prazastisaMgraha tathA jainadharma kA itihAsa (sAhitya khaNDa dvi. bhA.) ye do grantha unakI itihAsasambandhI prakhara pratibhA ke paricaya ke lie paryApta haiN| DaoN. nemicandra zAstrI (vasaI ghiyArAma 1922-1974 I.) ne apanI vegagAmI gaveSaNAoM meM samaya kI gati ko kAphI pIche chor3a diyA thaa| unhoMne svalpa jIvana-kAla meM vividha viSayaka lagabhaga 40 granthoM kA praNayana kiyA, jinameM unakI antima aitihAsika kRti 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' hai, jo cAra bhAgoM meM prakAzita hai| yaha grantha jJAna-vijJAna kA vizvakoza kahA jA sakatA hai| itane vistRta itihAsa-grantha kA lekhana jaina vidyA ke anusandhitsuoM ke lie eka atyanta utsAhavardhaka viSaya hai| isameM zAstrIjI ne pUrva prakAzita evaM vivecita sAmagrI ke pUrNa sadupayoga ke sAtha-sAtha kinhIM ajJAta kAraNoM se adyAvadhi aprakAzita, upekSita, dhUmila tathA luptaprAyaH athavA vismRta aneka tathyoM ko bhI prakAzita kara eka mahAn aitihAsika kArya kiyA hai| Apake anya aitihAsika granthoM meM--"AdipurANa meM pratipAdita bhArata", "saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina-kaviyoM kA yogadAna" tathA "hindI jainasAhitya parizIlana" (do bhAga) haiN| DaoN. kastUracandra kAsalIvAla (saiMthala, 1920 I.) ne--"zAkambharI pradeza ke sAMskRtika vikAsa meM jainadharma kA yogadAna" likhakara nAgaura, sA~bhara, ajamera, narAyaNA, maujamAbAda, mArauTha, jovanera, rUpanagar3ha, kAlADeharA, bhAdavA, dudU evaM rainavAlakizanagar3ha ke prAcIna vaibhava, vahA~ ke bhaTTArakoM kI pramukha pravRttiyA~, zAstra-bhaNDAroM tathA unameM surakSita kucha hastalikhita granthoM evaM pradeza ke jaina purAtattvoM kA sundara paricaya prastuta kiyA hai| apane viSaya kA yaha prathama grantha hai| ___ DaoN. devendrakumAra zAstrI (ciragA~va, jhAMsI 1933 I.) kada meM choTe kintu vidvattA meM athAha haiM / sacce artha meM yaha nanhA-sA dikhanevAlA paNDita-DaoNkTara jJAna, karma, tIrthakara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhakti evaM zraddhA kA tejasvI puMja hai, jo aneka vighna-bAdhAoM ke bIca bhI apane karttavyakAryoM meM zithila nahIM pdd'taa| usakI tejasvinI lekhanI se darjanoM zodha-nibandhoM evaM granthoM kI sarjanA ho cukI hai aura vizvAsa hai ki bhaviSya meM bhI hotI rhegii| aitihAsikatA kI dRSTi se nimna grantha ullekhanIya haiM--(1) bhavisayattakahA aura apabhraMza kayAkAvya, (2) apabhraMza bhASA aura sAhitya kI zodha-pravRttiyA~ Adi / etadviSayaka zodha-nibandhoM meM 'da olDa vharjana oNpha jaina rAmAyaNa' (DaoN. jagadIzacandra jaina), apabhraMza kA adyAvadhi upalabdha hastalikhita aprakAzita grantha 'tisaTThi mahApurANa purisacaritAlaMkAra' tathA adyAvadhi aprakAzita sacitra grantha--saMtiNAhacariu (DaoN. rAjArAma jaina, ArA), 'plesa oNpha jaina acAryAz2a eNDa poeTsa ina hindI oNpha kannar3a liTarecara' (DaoN. e. ena. upAdhye), zrutAvatAra kathA (paM. jugalakizora mukhtAra) Adi prakAzita evaM bahucita haiN| siddhAnta, AcAra evaM adhyAtma ke kSetra meM jaina sAhitya kA bahuta bhAga siddhAnta, AcAra evaM adhyAtma se sambandha rakhatA hai| yaha sAhitya mUla rUpa se saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM kannar3a bhASA athavA lipi meM likhA gayA / jaina vidvAnoM ne isa sAhitya kA gahana adhyayana kara usa para mArmika TIkAe~ likhI haiN| __paM. makkhanalAlajI zAstrI (cAvalI, 1898 I. ke lagabhaga) jaina samAja ke ziromaNi vidvAn haiN| ve guru gopAladAsajI baraiyA ke sAkSAt ziSya haiM; isa nAte unake vyaktitva evaM pANDitya meM hama guru gopAla kI spaSTa jhA~kI le sakate haiN| paM. makkhanalAla ne uccastarIya jaina nyAya evaM siddhAnta-granthoM kA gambhIra adhyayana kara aneka yogya ziSya taiyAra kiye haiM, jinameM paM. phUlacandrajI zAstrI, paM. lAlabahAdurajI zAstrI, paM. jinadAsajI zAstrI, paM. vardhamAnajI zAstrI Adi pramukha haiN| ApakI vidvattA se prabhAvita hokara vividha saMsthAoM ne Apako dharmavIra , vidyAvaridhi, nyAyAlaMkAra evaM nyAyadivAkara jaisI sarvazreSTha upAdhiyoM se alaMkRta kiyA hai| vartamAna meM Apa murainA vidyAlaya ke pradhAnAcArya haiM / zrI paM. lAlArAmajI zAstrI, zrI paM. makkhanalAlajI zAstrI ke choTe bhAI haiN| ve jaina zAstroM ke marmajJa vidvAn the| unhoMne lagabhaga 100 granthoM kI TIkAe~ evaM anuvAdasamIkSAeM kI haiN| jaina samAja meM svAdhyAya kI pravRtti jAgRta karane meM inakI bhASATIkAe~ pramukha kAraNa rahI haiN| zrI paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI (mUDabidrI, 1909 I.) uccakoTi ke lekhaka, sampAdaka, samIkSaka, vaktA, pratiSThAcArya, prazAsaka evaM aneka sAmAjika saMsthAoM ke saMcAlaka ke rUpa meM jJAta haiN| jaina samAja meM Aja jitane bhI siddhAntazAstrI upAdhidhArI vidvAna haiM, ve saba unake dvArA saMcAlita mANakacandra diga. jaina parIkSAlaya, bambaI se taiyAra hue haiN| paNDitajI ne darjanoM granthoM kA praNayana, sampAdana, saMcAlana evaM anuvAda A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai; kintu unake dvArA sampAdita-anUdita 'kalyANakAraka' evaM 'bharateza-vaibhava' aise mahAn grantha haiM, jo unheM vidvatjagat meM siramaura banAkara nirantara pUjA pradAna karAte rahage / paM. jaganmohanalAlajI zAstrI (zahaDola, 1901 I.) bundela bhUmi ke yazasvI suta evaM jaina samAja ke hRdaya-samrATa haiN| ve svayaM apane ko tuccha jJAnI mAnate haiM, vastutaH unakA yahI bhAva unakA sabase bar3A bar3appana evaM unakI nirabhimAnatA vyakta karatA hai / jisane 'zrAvaka dharma pradIpa' 'zrAvakAcAra sAroddhAra', 'amRta kalaza' jaise granthoM kA sarasa evaM sugama bhASya likhakara svAdhyAya-premiyoM ke lie sAkSAt amRta kalaza taiyAra kara diyA ho; jisane 1930 I. meM rASTra ke AhvAna para videzI vastroM kA bahiSkAra kara mAmalI khaddara pahinane kA vrata grahaNa kiyA ho, sArvajanika saMsthAoM kI niHspRha evaM niHsvArtha vRtti se sevA kI ho, sAdhanavihIna unnanISu chAtroM kI hara prakAra kI sahAyatA kI ho, aura aba gharadvAra se virata hokara jo svayaM tIrthavAsI banakara svAdhyAyamagna rahakara tathA ajitajJAnarAzi ko nirantara bA~Tate rahane kI jinhoMne kaThora pratijJA kI ho; aisA mahApuruSa yadi apane ko tuccha evaM nagaNya kahatA hai to usakI vaha tucchatA evaM nagaNyatA bhI jaina samAja ke lie gauravazAlinI nidhi mAnI jaaegii| paM.hIrAlAlajI zAstrI ke vasunandI zrAvakAcAra, jinasahasranAma, jaina dharmAmRta, prameyaratnamAlA, dayodaya, sudarzanodaya, vIrodaya, chahaDhAlA, dravyasaMgraha, zrAvakAcArasaMgraha Adi prakAzita grantha mahattvapUrNa haiN| grantha-sampAdaka evaM lekhaka, hone ke sAtha-sAtha ve kuzala vaktA evaM kavi bhI haiN| Apake saMgrahAlaya meM lagabhaga 2500 uccastarIya granthoM kA saMkalana hai| unakA siddhAnta hai ki "bhale hI phaTe vastra pahino, eka samaya khAnA khAkara raho, kintu navIna grantha khriido"|| __paM. kailAzacandrajI zAstrI kA nAma san 1927 I. ke bAda ke vidvAnoM kI zreNI meM agragaNya hai| zaurasenI Agama-sAhitya ke kSetra meM unhoMne jo kArya kiye, unakI carcA pIche ho cukI hai| unakI pratibhA bahumukhI rahI hai| nyAya-darzana ke kSetra meM unhoMne paM. mahendrakumArajI dvArA sampAdita nyAya kumudacandra kI vistRta pANDityapUrNa prastAvanA likhI aura zodhArthiyoM tathA svAdhyAyArthiyoM ke lie "jaina nyAya" nAmaka grantha kA praNayana kiyA to jana-sAmAnya ke lie "jainadharma", "namaskAra-mAhAtmya", "bha. RSabhadeva" tathA "bha. mahAvIra kA acelaka dharma' kA praNayana kiyA evaM somadeva kRta "upAsakAdhyAna" kA sampAdana, anuvAda evaM samIkSAtmaka adhyayana kara jinavANI kI apUrva sevA kI hai| __ paM. phUlacandrajI siddhAntazAstrI kI 'sarvArthasiddhi' evaM 'paMcAdhyAyI' kI TIkAe~ atyanta prasiddha haiN| "sarvArthasiddhi" kI samIkSAtmaka prastAvanA para vI. ni. bhA. ne unheM 2501) kA puraskAra tathA svarNapadaka bheMTa kara sammAnita kiyA thaa| paNDitajI ke anya maulika granthoM meM 'jainatva mImAMsA' evaM 'khAniyA tattvacarcA' hai| donoM grantha Apake agAdha pANDitya ke pratIka haiN| paNDitajI kA eka anya grantha 'varNa jAti evaM dharma' hai, jisameM Apane jaina sAhitya meM varNita gotra, varNa evaM jAtiyoM kA sundara vizleSaNa kiyA hai| vartamAna meM Apa vividha zilAlekhoM evaM mUrtilekhoM ke AdhAra para jaina upajAtiyoM kA adhyayana kara rahe haiN| tIrthakara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. nAthUlAlajI zAstrI samAja ke una vidvAnoM meM haiM, jinheM sabhI varga ke vidvAnoM evaM samAjoM kA vizvAsa prApta hai| unheM jaina samAja ke 'ajAtazatru' kI saMjJA pradAna kI jA sakatI hai| ve jaina samAja ke mukuTamaNi seTha hukumacandajI kI AzAoM evaM AkAMkSAoM ke pratIka haiN| unhoMne jisa kSetra kI ora jhAMkA, vahIM unheM lokapriyatA milii| adhyApana ke kSetra meM Aja bhI unheM ziSyoM dvArA vahI sammAna prApta hai, jo purANayuga meM gurujanoM ko upalabdha thaa| seThoM ke bIca meM bhI ve rhe| unakA vizvAsa prApta karanA bar3A kaThina hotA hai ; kintu pichale lagabhaga 40-45 varSoM se ve unake kaNThahAra bane hue haiN| patrakAritA ke kSetra meM ve aaye| 'sanmativANI' ke mAdhyama se unhoMne samAja ko udbodhita kiyA aura dUravartI pAThakoM ne unheM apanA vidyAguru mAna liyA / pratiSThAcAryoM ko mahanta tathA lAlacI mAnA jAne lagA thA, kintu Apane apane AcAravicAra, nirlobhavRtti tathA prabhAvaka pANDitya ke prabhAva se janamAnasa ko parivartita karane kA pUrNa prayAsa kiyA hai| jaina dharma-darzana kA Apane na kevala adhyayana mAtra kiyA, apitu use dharmarAja yudhiSThira kI taraha hI apane jIvana meM utArane kA saphala prayAsa bhI kiyA hai| paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya (soraI, vi. saM. 1962) jaina dharma-darzana ke prabuddha vicArakoM kI zreNI meM pratiSThita haiN| Apa rASTrIya bhAvanAoM se ota-prota tathA rASTra ke AhvAna para mahAtmA gAMdhI ke AndolanoM meM sakriya sahayoga karate rahe, phalasvarUpa jela-yAtanAe~ shiiN| - jaina samAja ke Apa prathama vyAkaraNAcArya haiN| jainatattva-vidyA ke prati ApakI gaharI abhiruci rahI hai| isa kSetra meM ApakI "jainatattva mImAMsA kI mImAMsA' tathA "jaina darzana meM kArya-kAraNa bhAva aura kAraka vyavasthA" atyanta mahattvapUrNa racanAe~ mAnI jAtI haiN| paM. narendrakumArajI jaina (kAraMjA, 1906 I.) samAja ke vayovRddha vidvAna haiN| ApakI mAtRbhASA marAThI hai| svAmikAttikeyAnupraikSA paMcAdhyAyI, aSTasahasrI, prameyakamala mArtaNDa, mokSamArga prakAzaka, aSTapAhuDa, jaina siddhAnta-pravezikA, kSatracUr3AmaNi kA marAThI anuvAda kara marAThI bhASA-bhASiyoM ke lie unhoMne ukta granthoM ko sulabha banA kara mahArASTra meM dainika svAdhyAya kI pravRtti jAgRta kI hai| paM. bAbUlAla jamAdAra (lalitapura, 1922 I.) kA jIvana bahuraMgI rahA hai| vidvAn, paNDita, lekhaka, pracAraka, prazAsaka, vyAkhyAtA, vyavasthApaka, saMgaThanakartA, prakAzaka, saMpAdaka, pratiSThAcArya, zAstrArthakartA aura yahA~ taka ki mukkebAjI evaM akhAr3ebAjI ke Avazyaka tattvoM se mila kara hI unakA vyaktitva gaThita huA hai| ve satyAzrayI haiM aura apanI bAta ko meja Thoka-Thoka kara nirbhIkatA ke sAtha kaha sakate haiN| yahI kAraNa hai ki jaina samAja ne unake prati apanA aDiga vizvAsa prakaTa kiyA hai| a. bhA. zAstrI pariSad ke ve saphala saMgaThanakartA evaM usake lakSyoM kI pUrti ke lie ve dRDhavrata liye hue haiN| unhoMne aneka granthoM kI racanAe~ kI haiM A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinameM ( 1 ) sarApha bandhuoM ke bIca, (2) sarAka hRdaya (3) jaina saMskRti ke vismRta pratIka Adi pramukha haiM / vidvat abhinandana grantha taiyAra kara jamAdArajI ne eka sarvAdhika zreSTha kArya kiyA hai| isake mAdhyama se unhoMne pichale 11 - 1 / / sau varSoM ke madhya hone vAle digambara jaina vidvAnoM ke vyaktitva evaM kRtitva para prakAza DAlA hai / isa grantha ne yathArthataH eka bar3I bhArI riktatA ko bharA hai / vizvAsa hai ki bhaviSya meM bhI ve isI prakAra ke aitihAsika mUlya ke upayogI anokhe kArya karate raheMge / paM. bAlacandrajI zAstrI ( soraI, vi. saM. 1962) jinavANI ke una ekaniSTha sevakoM meM se haiM, jo samarpita bhAva se zodha kAryoM meM hI vyasta rahate haiM / sabhAsosAyaTiyoM meM jAkara apanA pradarzana karanA unake svabhAva ke sarvathA viparIta rahA hai / unake kAryoM se hI samAja unheM jAnatI hai, sAkSAtkAra se sambhavataH nahIM / jaina zaurasenI ke suprasiddha purANetihAsa ke mUla grantha 'tiloyapaNNati' (do bhAgoM meM ) jaMbadIvapaNattisaMgaho evaM lokavibhAga jaise durUha granthoM kA hindI anuvAda Apane hI kiyA hai| inake atirikta padmanandI paMcaviMzati, puNyAzrava kathAkoSa, jJAnArNava, dharma-parIkSA, subhASita-ratna-saMdoha jaise jaina vidyA ke sarasa kintu durlabha granthoM kA bhI Apane sampAdana evaM anuvAda kara unheM sarvasulabha banAyA hai / paM. cainasukhadAsajI ( bhAdavA~ jayapura, rAjasthAna ) rAjasthAna ke una mahAmanISiyoM meM se the, jinhoMne samagra jaina samAja ke sAtha-sAtha rAjasthAna ke jainetara vidvAnoM evaM samAjaseviyoM ke hRdayoM para apane agAdha pANDitya, nizchala vRtti, parama audArya evaM niHsvArtha sahayogI manovRtti kI gaharI chApa chor3I thii| unhoMne binA kisI dharma, jAti evaM prAntIya bhAvanA ke hara sAdhanavihIna chAtra kI sahAyatA kI thii| isI kAraNa ve chAtra - samudAya ke lie kalpavRkSa mAne jAte the / rAjasthAnI samAja unheM dIvAna amaracandra paNDitaratna ToDaramala evaM sadAsukha jaise nara - ratnoM kI sammilita AtmA kA avatAra mAna kara pUjA karatI rhii| Aja bhI unakA nAma suna kara unake bhakta bhAva-vihvala ho uThate haiN| prakRti ne unheM eka paira se laMgar3A banA kara usakI zakti ko unakI pratibhA se saMyukta kara diyA thA; ataH eka ora ve jahA~ ojasvI evaM prabhAvazAlI vaktA the, vahIM para ve uccakoTi ke zikSaka, lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, vicAraka, patrakAra evaM kavi bhI the| unake pramukha granthoM meM 'jainadarzanasAra', 'Arhata- pravacana ' tathA 'dArzanika ke gIta' prasiddha haiM / brahma. sItalaprasAdajI kA sAhityika paricaya to pIche likhA jA cukA hai / unhoMne apane jIvana kAla meM lagabhaga 76 granthoM kI racanA kI jinameM se kucha isa prakAra haiM- (1) lAivhaja oNpha 23 tIrthakarAz2a ( 2 ) vhATa iz2a jainijma, (3) vRhat jaina zabdArNava, (4) tattvamAlA, (5) gRhastha - dharma, (6) anubhavAnanda, (7) svasamarAnanda, (8) Atmadharma, (9) sulocanA - caritra, (10) seTha mANikacandra kA jIvana caritra, (11) jainadharma prakAza, (12) mokSamArga prakAzaka, (13) mahilA ratna maganabAI kA jIvana caritra, (14) jaina-bauddha tattvajJAna (do bhAga ) (15) jainadharma meM ahiMsA / inake atirikta nimna granthoM para unakI likhI huI TIkAe~ prasiddha haiM - ( 1 ) niyamasAra, ( 2 ) samayasAra, (3) pravacanasAra, (4) paMcAstikAya, (5) samAdhi - zataka, (6) iSTopadeza, (7) samayasAra - kalaza, (8) tAraNa svAmIkRta zrAvakAcAra, (9) tribhaMgIsAra Adi / (kramaza:) tIrthaMkara : nava- disa. 78 For Personal & Private Use Only 97 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S THAN erial citra tIrthaMkara ke lie vizeSa sisTara janaviyeva, phAnsa "vaha jIvanta thA aura usakI yaha jIvantatA manuSyoM kI parama jyoti thii|" -yohana : 1-4 A.vi.sA. aMka 98 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ (1) ye gar3abar3iyA~ dekhA gayA hai ki adhikAMza sAmAjika aura naitika, sAMskRtika aura dhArmika gar3abar3iyA~ dharma ke svarUpa ko g2alata samajhane ke kAraNa hI hotI hai / bAta asala meM yaha hai ki hamane dharma kI paribhASAeM apane subhIte se, aura subhIte ke lie ghar3a lI haiM, isIlie ise hama kabhI Izvara-pradatta kahate haiM, kabhI kevalI -praNIta aura kabhI AcArya - prtipaadit| isI saMdarbha meM hama aise vAkyoM kA upayoga bhI karate haiM, jo prAya: saMdarbha se kaTe hote haiM aura bhrAntiyoM se jur3e hote haiM / ina manamAnI vyAkhyAoM ne kucha bhrama khar3e kara diye haiM, aura eka siraphur3auvvala vAtAvaraNa banA diyA hai| vastutaH isa bauddhika arAjakatA se sAmAnya jana bar3e saMkaTa meM par3a gayA hai aura akasmAt hI dharma se udAsIna ho gayA hai / kucha aise loga bhI haiM jo dharma kI g2alata vyAkhyAoM se jur3akara yA saMdarbha-kaTe kathanoM meM bhaTakakara samyak mArga bhUla baiThe haiN| kula milAkara sthiti atyanta viSama aura ulajhanapUrNa hai / savAla sahaja hI uThAyA jA sakatA hai ki jaba vastu kA vyaktitva yA svabhAva hI usakA dharma hai to phira usake prApta karane kI AvazyakatA hI kahA~ hai; vaha pahale se hI prApta hai, use uvAr3anA-bhara hai / kyA svabhAva aisI vastu hai jise kahIM anyatra se lAyA jA sakatA hai ? Atmadharma AtmA ko chor3a nahIM sakatA, vaha kisI anya padArtha se saMzliSTa dIkha sakatA hai, hotA nahIM hai; mithyApratIti hotI hai / isI mithyAbhAsa ke kAraNa buddhijIvI varga taraha-taraha kI galataphahamiyA~ khar3I kara letA hai aura phira Apasa meM 'jUjhatAjhagar3atA hai; ataH Avazyaka Aja yaha hai ki hama tathyoM kA svayaM khUba sAvadhAna, pUrvagrahamukta, svatantra adhyayana kareM, aura kisI ke bahakAve meM na AyeM / -zrImatI vimalA jaina ( 2 ) mahAnatA kI kasauTiyA~ hamane mahAnatA kI bhI kucha kAlpanika aura anumAnamUlaka kasauTiyAM ghar3a lI haiM / yadyapi laukikoM ko ina laukika kasauTiyoM para kase jAne se adhika gar3abar3a kI AzaMkA nahIM hai; kintu jaba hama lokAtIta saMdarbhoM ko ina kasauTiyoM para DAlane lagate haiM taba kAphI-kucha astavyasta ho jAte haiM / Aja tathAkathita mahApuruSoM kI saMkhyA kAphI bar3ha gayI hai / koI yogI hai, koI bhagavAn, koI maharSi, koI mahArAja / eka taraha se ina tathAafrat kI eka aniyaMtrita bAr3ha hI A gayI haiM / akele bhArata meM hI darjanoM yogI, maharSi, bhagavAn aura mahArAja sahaja hI mila jaaeNge| kicit AkarSaka yaSTi- gaThana, sAdhAraNa-sI asAdhAraNa vRddhi aura kucha pradarzanAtmaka kauzala - eka nayI bhagavattA ko janma dene ke lie kAphI hote haiM / isa bhagavattA kA asala nAma bhagavAnagIrI hI kahanA hogA; cUMki isameM garimA aura vAstavikatA kA sthAna chala-kapaTa aura jhAMsebAjI le letI hai / isa para turrA yaha hai ki ina bhagavAnoM ko apanA kArobAra calAne ke lie alaga se koI lAiseMsa nahIM lenA hotA hai, saba kucha andhAdhuMdha calatA jAtA hai / isa nUtana dhArmika netAgIrI ke kucha mAnadaNDa isa prakAra haiM- 1. eka tAmajhAmanumA DhIlA cogA, 2. eka camakIlA jAduI laoNkeTa, 3. videzI yuvakoM kI TolI, 4. nirdhArita vardI meM kucha sudarzana taruNiyA~, 5. idhara-udhara se baTore hue kucha siddhAntahInoM kA jhuNDa, 6. vizAla sampatti - yukta suvizAla Azrama, 7. vAtAnukUlita kakSoM meM taraha-taraha ke tIrthaMkara : nava. disa. 78 For Personal & Private Use Only 99 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAmadeha iMtajAma tathA apane taka navAgantukoM ke pahuMcane para anAvazyaka niyantraNa / isI taraha ke eka kRtrima vAtAvaraNa se isa taraha ke loga apanA jhUThA, kintu turanta prabhAvotpAdaka varcasva kAyama kara lete haiM aura phira cAhe jisa dharma ko pratipAdita karane kA prayatna karate hoM, usakI nIMva khokhalA kara dete haiM / aise logoM ke pAsa yA to bhASA kA eka kRtrima "phorsa" hotA hai yA kucha aise loga haiM/hote haiM jo bhASA para pezevara adhikAra rakhate haiM aura inake lie Avazyaka pracAra-tantra upalabdha karA dete haiN| vastuta aise loga ina tathAkathitoM ke pAsa na hoM to koI kAma cala hI nahIM sktaa| ina mAnadaNDoM kI pRSThabhUmi para saba se bar3I mAnasikatA pUjaiSaNA yA lokeSaNA kI kAma karatI hai; mahaja eka isI yazasvitA athavA kIrti ke lie sArA tAmajhAma aura phaujaphATA khar3A kiyA jAtA hai / jaina sAdhuoM meM bhI ina dinoM yaha pravRtti praviSTa hotI jA rahI hai, kintu Aja bhI kucha aise sAdhu-muni haiM jo lokaSaNA se Upara uThe hue haiM aura vizuddha AdhyAtmika sAdhanA meM lage hue haiN| unake pAsa ekAdha grantha, kamaNDalu-picchI ke alAvA kucha nahIM hai / kyA hama aisA prayatna kara sakate haiM ki AdhyAtmika saMtoM kI kucha dhArmika sAMskRtika pahacAneM kAyama kara sakeM ? mujhe vizvAsa hai isa ora samAja kA aura sulajhe sAdhavarga kA dhyAna avazya jAegA, tAki nakalI-asalI ke bIca koI spaSTa bheda-rekha! DAlI jA ske| -gulAbacanda Aditya bodhakathA cAlIsa varSa aura sirpha cAra Ane !! svAmI rAmatIrtha ke jIvana kI eka kathA hai| lAhaura chor3ane ke pazcAt mastI kI dazA meM ve RSikeza se Age gaMgA ke kinAre ghUma rahe the| eka dina eka yogI unheM milaa| svAmIjI ne unase pUchA-'bAbA, kitane varSa se Apa saMnyAsI haiM ?' yogI ne kahA-'koI cAlIsa varSa ho gye|' svAmI rAmatIrtha bole-'itane varSoM meM Apane kyA-kucha prApta kiyA hai ?' yogI ne bar3e abhimAna se kahA-'isa gaMgA ko dekhate ho? maiM cAhU~ to isake pAnI para usI prakAra cala kara dUsarI ora jA sakatA hU~, jaise koI zuSka bhUmi para calatA hai|' svAmI rAmatIrtha ne kahA-'usa pAra se vApasa bhI A sakate haiM Apa?' yogI ne kahA-'hA~, vApasa bhI A sakatA huuN|' svAmI rAmatIrtha bole-'isake atirikta kucha aura?' yogI ne kahA-'yaha kyA choTI bAta hai ?' svAmIjI ne ha~sate hue kahA-'bahuta choTI-sI bAta hai bAbA ! cAlIsa varSa Apane kho diye| nadI meM naukA bhI calatI hai| do Ane udhara jAne ke lagate haiM, do Ane idhara Ane ke| cAlIsa varSa meM Apane vaha prApta kiyA, jo kevala cAra Ane kharca karake kisI bhI vyakti ko mila sakatA hai| tuma amRta ke sAgara meM gaye avazya, kintu vahA~ se motI ke sthAna para kaMkara sameTa laaye|' ye saba-kI-saba siddhiyA~ Atmonnayana ke mArga meM bAdhAe~ haiM; AtmodghATana ke rAste meM rukAvaTa haiN| kevala sAMsArika saphalatA hai yaha, AtmA ko prApta karane kA mArga nahIM hai / / 100 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasauTI isa stambha ke antargata samIkSArtha pustaka athavA / patra-patrikA kI do pratiyA~ bhejanA Avazyaka hai| A~khoM ne kahA : muni buddhamalla : Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna); mUlya-do rupaye paccIsa paise ; pRSTha 111; dvitIya saMskaraNa, krAuna-1978 / samIkSya pustaka meM eka sahRdaya sAdhu-sAhityakAra ke pratIkaparaka udgAra haiM, mAnanA cAhiye ki ye bodhakathAtmaka saMvedanAe~ unakI ghaTanAoM kI prakhara anuvAdazakti ke advitIya pramANa haiN| kisI cAkSuSa sthUla dRzya ko bhASA meM kisa taraha ulthA jA sakatA hai, prastuta kRti meM ise sahaja hI dekhA jA sakatA hai| vidvAn lekhaka kI 'ITaraprITeTivha prajJA' apratima hai, usakA dekhanA aura likhanA jahA~ eka huA hai, vahA~ ghaTanAe~ sajIva ho uThI haiM, aura unhoMne marma ko chU liyA hai| pustaka meM 111 gadyakAvya-khaNDa haiM, kintu prAyaH sabhI mana ko, pakar3ate, jhakajhorate aura jhanajhanAte haiN| inameM nA-kucha ko bahuta-kucha meM badalane kI zakti prakaTa huI hai| prAkRtika prasaMgoM ko jIvana se unakI saMpUrNa jIvantatA meM jor3akara gadyakAvyakAra ne pAThaka ko sthala-sthala para vismita kiyA hai| Dhola aura pUjA, nanhA bIja, kUTanIti, sthitaprajJatA, dUrI aura nikaTatA, laghu kA sAmarthya isake acche pramANa ho sakate haiN| bhASA sarvatra sarala aura subodha hai| yadi 'dvitIya saMskaraNa ke lie' meM ullikhita caurakarma meM prAmANikatA hai (hai isalie ki lekhaka ne kucha Thosa subUta Akalita kiye haiM), to yaha hama sabake lie duzcintA kA viSaya hai aura pUrI zakti ke sAtha bahiSkaraNIya hai| zrImad rAjacandra adhyAtma koSa (gajarAtI) : saMgrahakartA-bhogIlAla gi. zeTha; ke. ke. saMghavI 505, kAlabAdevI roDa, bambaI-2; pRSTha 20+-338; krAuna-1974 / Alocya grantha svAdhyAya-saMdarbha kI dRSTi se eka atyanta lokopayogI prakAzana hai| saMgrahakartA ne ise 'ensAyaklopIDiyA oNpha spiricyuala sAinsa' saMbodhita kiyA hai| koza meM yadyapi pRSTha kama haiM tathApi usakI upayogitA ko nakArA nahIM jA sktaa| saMgrahakartA ne parizramapUrvaka zrImad ke prakAzita-aprakAzita vividha granthoM se zabda cune haiM aura unheM akArAdikrama se saMyojita kiyA hai| ukta prakAzana se jijJAsuoM, mumukSuoM evaM zodhArthiyoM ke lie eka nayA dvAra khulA hai| jaisA ki saMpAdaka ne likhA hai grantha kI rUparekhA eka dazAbda pUrva hI taiyAra ho gayI thI, kintu prakAzana meM vilamba huaa| prastuta grantha ko nagInadAsa gi. zeTha ke nyAsadhAriyoM ne prakAzita kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki isase preraNA lekara yadi jainA tIrthaMkara : nava-disa. 78 101 For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAryoM ke vyaktigata sAhitya-koza taiyAra kiye gaye aura unheM prakAza meM lAyA gayA to yaha eka avismaraNIya kArya hogA, jo svAdhyAya ke kSetra ko samRddha bnaayegaa| spaSTa hI Alocya koza zrImadrAjacandra hI nahIM apitu jainadharma-darzana ko samajhane meM eka mahattvapUrNa sopAna hai; kyoMki samIkSaka kI vinamra mAnyatA hai, ki zrImad aura jainatatva-darzana do alaga-alaga astitva nahIM haiN| ___ jaina zAsana meM nizcaya aura vyavahAra : paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya; zrImatI lakSmIbAI pAramArthika phaNDa, bInA, madhyapradeza; mUlya-dasa rupaye; pRSTha 46+320 ; ddimaaii-1978| prastuta grantha eka manISI vidvAn kI eka bar3e abhAva ko pUrA karane vAlI kRti hai, jise elAcArya munizrI vidyAnandajI ne asIsA hai, aura jisakI bhUmikA nyAyAcArya paM. darabArIlAla koThiyA ne likhI hai| jaina samAja meM nizcaya aura vyavahAra ko lekara jitanA prAMjala cintana Aja cAhiye, nahIM hai| vastutaH sApekSa dRSTi kI anupasthiti hai, aura kamI hai ina donoM nayoM ke paripUraka vyaktitva ko samajha pAne kii| bahasa ina saMdarbho kI prAyaH sabhI sAdhu-zAmiyAnoM meM hai, kintu koI pUrvagrahamukta vizuddha dArzanika dRSTi se vicAra karane ko taiyAra nahIM hai| aise saMzayAkula vAtAvaraNa meM vidvAn lekhaka kI yaha kRti nizcaya hI navasUryodaya kA kAraNa banegI kyoMki sArA grantha saiddhAntika hai, aura eka gaMbhIra, anAsakta, saMyata, saMtulita mAnasikatA ke sAtha likhA gayA hai| grantha ke ATha bhAga haiN| 'antima vaktavya' meM prAya: sabhI mudde spaSTa kara diye gaye haiN| sArA jora vastu-vyaktitva ke sarvAMga jAnane para diyA gayA hai aura spaSTa kara diyA gayA hai ki ekAMgitA se bacA jAnA cAhiye, tathA jJAtA-dRSTi ko sahRdayatApUrvaka samajhanA caahiye| vizvAsa hai prastuta grantha samAja meM eka svastha vAtAvaraNa kI sRSTi karegA aura jainadharma taka sahI eproca bnaayegaa| yadyapi isake vyApaka rUpa meM par3he jAne meM saMdeha hai tathApi jaba bhI, jo bhI ise par3hegA, usakA mana maMjegA aura vaha pUrvagrahamukta ho skegaa| dArzanika gUr3hatAoM ko dekhate hue bhASA sarala hai aura yadi koI pAThaka prayukta pAribhASika zabdAvalI ko jAna le to use viSaya-vastu ko samajhane meM dera nahIM lgegii| hameM AzA hai paMDitajI apanI prazasta lekhanI kA aura adhika lokamaMgalakArI upayoga kreNge| pravacana-nirdezikA; AryikA jJAnamatIjI; di. jaina tri. zodha-saMsthAna, hastinApura, meraTha; mUlya-pA~ca rupaye; paSTha 226; DimAI-1977 / vivecya pustaka prazikSaNa-ziviroM ko dhyAna meM rakha kara likhI gayI eka pAThya pustaka hai, jise hama 'ziviroM kI gItA' kaha sakate haiN| ise viduSI lekhikA ne 46 granthoM ke parimanthana ke uparAnta likhA hai| pustaka zivirArthiyoM ke lie to upayogI hai hI, una logoM ke lie bhI bar3e kAma kI hai, jo jainadharma-darzana kI antarAtmA ko samajhanA cAhate haiN| isameM 7 pariccheda haiM jinake antargata kramazaH 102 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana, vyavahAranaya-nizcayanaya, nimitta-upAdAna, cAroM anuyogoM kI sArthakatA, paMcamakAla meM muniyoM kA astitva, granthoM ke adhyayana-adhyApana kI zailI aura dhyAna kI AvazyakatA ko pratipAdita kiyA gyaa| pratyeka pariccheda ke Arambha meM 'tathya kyA hai' zIrSaka se usa pariccheda ke pramukha vicAra-bindu saMkSepa meM de diye gaye haiN| pustaka ke AraMbha meM pravacana-paddhati para bhI vicAra kiyA gayA hai| maitheDaoNlojI para vicAra karane vAlI yaha pahalI pustaka hai| vizvAsa hai isakA ziviroM meM samIcIna upayoga hogA, aura zivirArthiyoM ko saMkSepa meM vaha saba mila jAegA, jo siddhAnta ke tala para pravacanakartA denA cAhate haiN| vastutaH aise granthoM kI isa samaya atyadhika AvazyakatA hai, A. jJAnamatIjI kI isa pahala ke lie samAja ko unakA anugRhIta honA caahiye| zramaNopAsaka (mAsika); varSa 16, aMka 3-4, agasta 1978; samatA vizeSAMka; saMpAdaka-jugarAja seThiyA, manohara zarmA, DA. zAntA bhAnAvata; aMka kA mUlya-dasa rupaye; pRSTha 306+68 vijJApana-pRSTha; rAyala-1978 / Alocya mAsika akhila bhAratIya sAdhumArgI jaina saMgha kA mukhapatra hai, jisane jaina samAja meM jainadharma aura darzana ke svastha cintana kI pahala kI hai aura usake mAnasa ko udvelita kiyA hai| patra vigata aThAraha varSoM se niyamita prakAzita hai aura isa bIca isake khAte meM kaI avismaraNIya vizeSAMka darja hue haiN| prastuta vizeSAMka 6 khaMDoM meM baMTA huA hai| pahale cAra khaNDoM meM samatA ke nAnAvidha pakSoM para vidvAnoM ke 59 lekha haiM, pA~caveM meM saMgha kI gatividhiyoM kA byaurA hai, tathA chaThe khaNDa meM vijJApana haiN| hameM vizvAsa hai aMka ne samatA-samAja kI saMracanA ko jisa pavitra maMzA se sAmane rakhA hai, use samajhA jAegA aura isase prerita hokara kama-se-kama sAre jaina samAja ko sandhistha to kiyA hI jAegA tAki Ane vAle samatA-mAnava kI racanA meM syAdvAda meM vizvAsa rakhane vAlI yaha kauma apanI bahumUlya bhUmikA nibhA ske| AzA kI jAnI cAhiye ki samatA kA vicAra yahIM samApta nahIM ho jAegA varan isakA lAbha uThAkara ubhara AyIM saMbhAvanAoM ko svIkRtiparaka mAnasikatA meM jhelA-sahejA jaaegaa| kyA vijJApana aise avasaroM para sahayoga nahIM haiM aura unheM vijJApanadAtAoM kI vinamra svIkRti-sahamati se sAdhAraNa kAgaja para nahIM chApA jA sakatA? isa dizA meM pahala kI jAnI cAhiye aura bace hue dhana kA kahIM anyatra sadupayoga honA caahiye| itane suSThu aura sAmayika prakAzana ke lie saMpAdaka aura saMgha donoM hI sAdhuvAda ke pAtra haiM / aMka saMkalanIya aura mananIya hai| prApti-svIkAra bhagavAna mahAvIra-kathA (zodha-prabandha) : DA. zobhanAtha pATaka; pAThaka prakAzana, kanavAnI-222146 (jaunapura, u. pra.) ; prApti-sthAna : DA. zobhanAtha pAThaka, meghanagara 457779 (ma. pra.); mUlya-tIsa rupaye ; pRSTa-224; DimAI, dvitIya saMskaraNa, 1978 / tIrthakara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA rAjamArga : (preraka pravacana) : pravaktA : ratana mani; pUjya zrI jayamala jaina jJAna bhaNDAra, kaTaMgI (bAlAghATa). ma. pra.; mUlya-dasa rupaye ; pRSTha-328; DimAI, sitambara, 1978 / nirvANa mArganaM rahasya (gajarAtI) : zrImad rAjacandra ke vacanAmata 172 tathA 875 para vivecana; vivecaka : bhogIlAla gi. zeTha; e. ema. mehatA eNDa kaMpanI, zarapha menzana, 32, zAmaladAsa gAMdhI mArga, bambaI 400-002; amUlya ; pRSTha-158; krAuna-1977 / sarvatomakhI vyaktitva (zrI cauthamalajI mahArAja kA saMkSipta jIvana vRtta) : DA. puruSottamarAmacandra jaina; jayadhvaja prakAzana samiti, miNTa sTrITa, madrAsa-1; prApti sthAna : pUjya zrI jayamala jJAna bhaNDAra, jIpAr3a zahara ; mUlya-pandraha rupaye ; pa. 192; DimAI-1978 / jaina divAkara tanva jJAna kI divya kiraNe : mani bhagavatIlAla 'nirmala'; zrI varddhamAna jaina jJAnapITha, tirapAla, ji. udayapura ; mUlya-tIna rupaye; pRSTha-164; paoNkeTa, sitambara, 1978 / sAdhaka sAthI (bhAga 1, gajarAtI) DA. mukuMda sonejI; zrI satzruta sevA sAdhanA kendra, mIThAkhalI, mahArASTra sosAyaTI, ahamadAbAda 380-006; mUlya-cAra rupaye ; pRSTha-218; DimAI-1977 / __vandanA (prAtaH kAlIna svAdhyAya, prArthanA, stuti Adi kA upayogI saMgraha) : saMpA. candanamala 'cA~da'; cA~da prakAzana, 2 bI 5, premanagara, borIvalI (pazvima), bambaI 400092; mUlya-tIna rupaye ; pRSTha-120; paoNkeTa sitambara, 1978 / ___ AtmAkIrtana pravacana (gujarAtI); pravaktA : sva. manohara varNI sahajAnanda ; anuzrImatI bhAvanA surezakumAra koThArI; saMpA.-bra. kapilabhAI koTaliyA ; gujarAta prAntIya sahajAnanda sAhitya maMdira, zAhapura, ahamadAbAda; mUlya-do rupaye ; pRSTha-182; krAunadisambara, 1977 / syAdvAda-cakra (gujarAtI): hindI-lekhaka-sumeracandra divAkara, anu. ramaNalAla maganalAla lAkaDiyA, bAbUlAla cunnIlAla gAMdhI ; saMpA. kapilabhAI koTaDiyA ; gujarAta zAMtivIra di jaina siddhAMta saMrakSiNI sabhA, 3, bAra bAMgalA, himmatanagara (gujarAta); mUlya-tIna rupaye ; pRSTa-150; krAuna- 1978 / _____dharatI ke devatA (jainamuniyoM kA citraNa) : AyikA jJAnamatI; a. bhA. di jaina zAstri pariSad, bar3auta (meraTa), u. pra.; mUlya-svAdhyAya ; pRSTha-30; krAuna ; apraila, 1978 / caritra-nirmANa : AyikA jinamatI; a. bhA. digambara jaina yuvA pariSad, bar3auta 250611 (meraTa), u. pra. ; mUlya-cAritra-pAlana; pRSTha-60; DimAI-1978 / (zeSa pRSTa 109 para) 104 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra-pariziSTa vArANasI meM saMpanna * saMpAdana evaM anusandhAna prazikSaNa zivira prAcIna granthoM ke saMpAdana evaM ana- kA adhyayana prAcIna granthoM ke anuzIlana sandhAna kAryoM ke prazikSaNa hetu eka zivira ke binA pUrA nahIM ho sktaa| RSiyo, kAzI hindU vizvavidyAlaya ke prAcyavidyA- AcAryoM aura vicArakoM ke cintana ko dharma-vijJAna saMkAya ke tattvAvadhAna meM gata hajAroM varSoM se vibhinna lipiyoM meM vibhinna 21 se 27 agasta, '78 ko Ayojita upAdAnoM para likha kara surakSita rakhA gyaa| kiyA gayA thA, jisameM bhArata ke 37 samaya ke dIrgha antarAla meM kAla ke karAla vizvavidyAlayoM tathA ucca zikSA-saMsthAnoM gAloM se ina pothiyoM ko bacA kara rakheM ke 56 anusandhAnakartA aura vizeSajJa rahanA kama kaThina nahIM thA, phira bhI sammilita hue| hamAre pUrvajoM ne unheM prANoM se lagA kara rakhA zivira kA udaghATana karate hue jaina aura eka ke bAda dusarI pratilipi karake maTha, maDabidrI (karnATaka) ke svasti zrI unheM naSTa hone se bcaayaa| bhaTTAraka cArukIti svAmIjI ne kahA ki unhoMne 'chakkhaMDAgama' nAmaka usa saMskRta, prAkRta, pAlI, apabhraMza Adi prAkRta grantha kI bhI carcA kI, jisakI bhASAoM ke prAcIna grantha bhAratIya sAMskRtika saMsAra-bhara meM mAtra eka hI prati upalabdha itihAsa ke vizvakoza haiN| prAcyavidyA hai aura jo tAr3apatroM para prAcIna kannar3a kI vibhinna zAkhA-prazAkhAoM ke adhyayana lipi meM likhI gayI hai tathA hajAroM varSoM se anusandhAna ke ye AdhAra-stambha haiM / maDabidrI meM surakSita hai| bhAratIya itihAsa, dharma, darzana aura saMskRti svAmIjI ne isa bAta para Azcarya R SHERI saMpAdana evaM anusandhAna prazikSaNa zivira, vArANasI ke udghATana samAroha meM adhyakSIya bhASaNa karate hue kAzI vizvavidyAlaya ke kulapati DaoN. harinArAyaNa / tIrthaMkara : nava-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakta kiyA ki prAcya granthoM ke saMpAdana adhyakSa-pada se bolate hue hindU vizvajaise mahattvapUrNa kArya ke lie kisI bhI vidyAlaya ke kulapati DaoN. harinArAyaNa ne bhAratIya vizvavidyAlaya meM svatantra vibhAga kahA ki RSiyoM, maniyoM kI vidyAe~ nahIM hai| unhoMne kulapatijI kI ora iMgita bahuta gUr3ha hotI haiM, isalie una para nirantara karate hae kahA ki hindU vizvavidyAlaya ko 'risarca' hote rahane kI AvazyakatA hai| aise vibhAga kI sthApanA ke lie pahala vizva meM vyApta azAnti ko dUra karane kA karanI caahiye| bhI eka upAya yahI ho sakatA hai ki hama RSiyoM kI bAtoM ko dhyAna meM rakheM, samajheM prAcya grantha-pradarzanI kA udghATana aura unako aMzataH hI sahI, jIvana meM karate hue 'jaina siddhAnta-koza' ke praNetA prayoga meM laayeN| unhoMne vizvavidyAlaya sata zrI jinendra varNI ne anasandhAna-kArya kI ora se aise Ayojana ke lie pUrNa kI sAmAnya bhUmikA kA paricaya dene ke sahayoga kA bhI AzvAsana diyaa| pazcAt kahA ki sabhI vidyAoM kI bhA~ti jainavidyA bhI eka hai, isameM bhI anya udghATana samAroha kA samAropa karate vidyAoM kI bhA~ti agaNita bahumUlya ratna * hue hue zivira ke saMyojaka evaM saMcAlaka DA. bhare par3e haiM, kucha kA jagat ko paricaya hai, gokUlacandra jaina ne batAyA ki unake prastAva kucha sandigdha haiM, kucha sAMpradAyika pakSa ke para akhila bhAratavarSIya di. jaina vidvat kAraNa ulaTe pratIta ho rahe haiM, aura kucha pariSad ne prAcya granthoM ke saMpAdana evaM anusandhAna ke lie bhArata-bhara meM zivira ko abhI vAyamaNDala meM Ane kA saubhAgya hI prApta nahIM huA hai| isa vidyA ko cAra Ayojita karane kA jo nirNaya kiyA hai, anuyogoM meM vibhAjita kiyA gayA hai usa zRMkhalA kA yaha prathama zivira hai| yaha prathamAnuyoga, dravyAnuyoga, caraNAnuyoga tathA eka mahattvapUrNa samArambha kA maMgalAcaraNa karaNAnuyoga / prathamAnuyoga meM itihAsa, purANa tathA kathAe~ nibaddha haiN| dravyAnuyoga prAcya grantha-pradarzanI meM saMskRta, ke do vibhAga haiM-nyAyazAstra tathA tAttvika prAkRta aura apabhraMza kI katipaya durlabha vyvsthaa| caraNAnayoga meM sAdhanA, yoga pANDulipiyA~, viziSTa saMpAdita grantha, tathA tantra kA vivecana hai| karaNAnayoga ke zodha-prabandha tathA Antara zAstrIya adhyayanado vibhAga haiM-karma-siddhAnta aura loka- anusandhAna kI saMbhAvanAoM ko ujAgara vibhaag| ina cAroM hI anuyogoM meM anekoM / karane vAle granthoM ko pradarzita kiyA gayA bAteM anusandhAna kI pratIkSA kara rahI haiN| thaa| aise grantha bhI pradazita the, jinakI saMsAra-bhara meM eka bhI pANDulipi zeSa nahIM unhoMne vidvAnoM aura zodhakartAoM se hai. phira bhI vidvAnoM ne athaka parizrama karake anurodha kiyA ki pUrvagraha aura saMpradAyA TIkA-granthoM se una granthoM kA puna: saMkalana bhiniveza se Upara uTha kara ve anusandhAna kiyA hai| meM pravRtta hoM, tabhI bhArata kI purAsaMpadA sAta dinoM meM udghATana samAroha tathA ko ujAgara kiyA jA skegaa| samAropa sahita teraha goSThiyAM saMpanna huii| zrI varNIjI ne saMskRta, prAkRta, vizeSatA yaha thI ki goSThiyoM ke lie apabhraMza Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha adhyakSa, saMcAlaka aura vaktA pAramparika vizAla grantha-bhaNDAra kI carcA karate hue DhaMga se pUrvanirdhArita nahIM the| goSThiyoM ke bhAratIya manISA meM jaina santoM ke mahattvapUrNa adhyakSa aura saMcAlakoM ne vibhinna goSThiyoM yogadAna ke adhyayana-anusandhAna meM juTa ke carcanIya viSayoM para apane-apane vicAra jAne kA Agraha kiyaa| vistAra ke sAtha vyakta kiye tathA upasthita A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra : zIrSaka rahita, kintu mahattvapUrNa -'prAkRta bhASA zramaNa-paramparA kI kara aba ve dakSiNa kI ora maMgala vihAra bhASA rahI / zramaNa-paramparA kI yaha vize- kara rahe haiN| SatA rahI ki usane sarvajanahitAya sarvajana isa avasara para dillI jaina samAja kI sukhAya sarvajana kI bhASA meM hI upadeza ora se munizrI ko vinayAMjali prastuta prasArita kiye aura usI meM sAhitya kI kI gayI, jisameM kahA gayA ki uttara aura racanA kii|' ye ve udgAra haiM jo upAdhyAya dakSiNa bhArata ke sabhI jaina jaina saMskRti ke zrI vidyAnandajI ne zrI kundakunda bhAratI nAte eka haiM / dakSiNa aura uttara ko milAne dvArA banAe jA rahe vRSabhadeva prAkRta vidyA meM pUjya munizrI ne setu kA kAma kiyA hai| pITha ke bhavana ke zilAnyAsa-samAroha meM gata 5 navambara ko naI dillI meM vyakta __-naIdillI se gata 19 navambara ko kiye| samAroha kI adhyakSatA zrI zreyAnsa- maMgala vihAra ke pUrva Ayojita vizAla sabhA prasAda jaina ne kI aura zilAnyAsa-vidhi __ meM elAcArya zrI vidyAnandajI ne apane karnATaka ke dharmAdhikArI zrI vIrendra hegaDe udbodhana meM kahA ki yadi pratidina kucha ne saMpanna kI / samAroha meM muni aura bhaTTA minaTa bhI AtmadhyAna meM lagAeM, to rakagaNa bhI upasthita the| nizcita hI hamArA jIvana kalyANamaya hogA -upAdhyAya muni zrI vidyAnandajI ko aura duHkhoM se chuTakArA milegA / isI se samatA bhAva paidA hogA / samatA bhAva hI elAcArya ke sarvocca pada para naI dillI meM gata 17 navambara ko pratiSThita kiyA deza aura samAja ko eka sUtra meM bA~dhane meM gayA / elAcArya pada-pratiSThA kA saMpUrNa kAma degaa| vidhAna bhaTTAraka zrI lakSmIsena, kolhApura elAcArya zrI vidyAnandajI kA dakSiNa ne saMpanna kiyA / bhaTTAraka zrI cArukIrti bhArata ke lie maMgala vihAra 19 navambara ne kahA ki munizrI isa zatAbdI ke prathama ko ho gayA hai| unakA jayapura meM zubhAgamana elAcArya haiM / uttara meM jJAna kI gaMgA bahA 24 disambara ko hogA / vidvAnoM aura anusandhAtAoM ne paricarcAoM karane ke lie pA~ca sadasyIya samiti kI meM khala kara bhAga liyaa| ghoSaNA kii| zivira kI upalabdhiyoM kI 27 agasta ko zivira kA samApana- carcA karate hue unhoMne kahA ki ina sAta samAroha vayovRddha vidvAna zrI agaracanda dinoM meM anusandhAnakartAoM ne jo kiyA hai nAhaTA kI adhyakSatA meM Ayojita huaa| vaha kaI mahInoM meM bhI nahIM ho sakatA thA adhyakSa-pada se bolate hue unhoMne zodha-khoja aura saMpAdana evaM anusandhAna kI jo daSTi ke apane jIvana-vyApI anubhavoM kI carcA upalabdha kI hai, vaha varSoM meM bhI saMbhava karate hue nayI pIr3hI ke vidvAnoM aura zodha- na thii| kartAoM se anurodha kiyA ki ve saMpUrNa manoyoga se zodha-kAryoM meM juTa jaaeN| vArANasI kI jaina samAja kI ora se zivira kI saMstutiyoM kI carcA karate sammAna ke pratIka rUpa meM zivira meM samAgata hue DaoN. gokulacandra jaina ne kAzI hindU vidvAnoM aura saMcAlakoM ko zrIphala tathA vizvavidyAlaya meM jainavidyA ke uccAnu uttarIya bheMTa karake svAgata kiyA gyaa| zIlana kI saMbhAvanAoM kI rUparekhA taiyAra tIrthaMkara : nava. disa. 78 107 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -indaura meM gata 12-13 navambara ko -tIrthaMkara' ke AjIvana evaM vArSika akhila bhAratIya stara para jaina vidvAnoM kA sadasya eka rupaye kA posTeja nimna pate sammelana Ayojita kiyA gayA, jisameM para bhejakara bIsa rupayoMvAlI ina pustakoM lagabhaga 50 vidvAnoM ne bhAga liyaa| jaina ko upahAra-svarUpa prApta kara sakate haiM: dharma, darzana, sAhitya, itihAsa Adi ke mahAvIra zrI citrazataka, jIva uddhAra-graMtha adhyayana-adhyApana, paThana-pAThana, saMrakSaNa, (uttarArdha-pUrvArdha sahita), hInamAna se saMvardhana, saMzodhana, prakAzana Adi ko protsA- varddhamAna (yugala citra), DhAI dIpa navaraMga hana evaM sahayoga dene ke lie AcArya zrI vizAla citra / bheMTakartAH me. ena. je. hastImalajI kI preraNA se a. bhA. jaina ceDA, 406. sUrata sadana, sUrata sTrITa vidvat pariSad gaThita kI gayI, jisake dAnA bandara, bambaI 400 009 / adhyakSa zrI saubhAgyamala jaina, upAdhyakSa DA. sAgaramala jaina, mahAmaMtrI DA. narendra bhAnA- -dillI meM jaina divAkara paM. ratna vata, sahamaMtrI zrI kanhaiyAlAla daka aura zrI cauthamalajI mahArAja janma-zatAbdI koSAdhyakSa zrI phakIracanda mehatA cune gye| mahotsava samiti ke tatvAvadhAna meM janmapariSad kA udghATana indaura vizva zatAbdI mahotsava 5 navambara ko kaviratna vidyAlaya ke kulapati DA. devendra zarmA ne kiyA / zrI phakIracanda mehatA ne vidvata muni zrI kevalacandajI ke sAnnidhya meM pariSad ke antargata jaina divAkara janma- Ayojita kiyA gayA, jisameM makhya atithi zatAbdI ke upalakSya meM prativarSa 'jaina uparASTrapati zrI bI. jI. jattI the| divAkara smati vyAkhyAna-mAlA' Ayojita karAne kI ghoSaNA kii| zAjApura ke zrI -mujaphpharanagara meM sva. kSu. manoharajI kezarImala jaina ne ru. 5001 aura zrI varNI 'sahajAnanda' kA 64 vA~ jayantI samAziromaNicandrajI jaina ne je. ela. jainI roha 26 akTabara ko svargArohaNa ke pazcAta TrasTa kI ora se ru. 501 pariSad ko dene prathama bAra Ayojita kiyA gayA / kI ghoSaNA kii| pariSad kA kAryAlaya jayapura meM rakhA gayA hai| patA hai. DA. narendra __-jayapura meM a. bhA. jaina yavA pheDarezana bhAnAvata, sI-235 e, tilakanagara, kA zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mhaajypur| vidyAlaya ke chAtroM dvArA DA. hukamacanda / -nainAgiri tIrtha (ma. pra.) meM 4-5 bhArilla ke nirdezana meM 3 se 10 akTUbara navambara ko mahAvIra TrasTa (ma.pra.-indaura) kI zrI mizrIlAla gaMgavAla kI adhyakSatA taka eka zikSaNa-zivira Ayojita kiyA saMpanna baiThaka meM vibhinna kAryakramoM para rupaye gyaa| 1,95000 kharca karane kA nizcaya kiyA gyaa| zrI rAjakumAra siMha kAsalIvAla dvArA naye AjIvana sadasya ru. 101 TrasTa ko indaura ke madhya bhAga meM mahAvIra bAla saMskAra keMdra kI sthApanA heta karIba 362. zrI bhAgacandra iTorayA 5000 vargaphITa jamIna pradAna kI gii| sArvajanika nyAsa TrasTa dvArA usa para kendra kI sthApanA hetu po. damoha 470661 (ma.pra.) tatkAla ru. 50 000 kI dhanarAzi svIkRta 363. DaoN. zobhanAtha pAThaka kI gii| zrI bAbUlAla pATodI isake saMyo po. meghanagara-457 779 jaka manonIta hue| ji. jhAbuA (ma.pra.) 108 A.vi.sA. aMka For Personal & Private Use Only, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kasauTI : pRSTha 104 kA zeSa) pathika kAvyalatA : vijaya vidyAcandra sUri; zrI rAjendra pravacana kAryAlaya, zrI mohanakhaMDA tIrtha, rAjagar3ha (ma. pra.); amUlya ; pRSTa-180; kArana-1978 / Atmika Ananda (kavitA) : kSu. zItala sAgara; zrI mahAvIra kIrti smRti bhavana, avAgar3ha (eTA), u. pra.; mUlya-pacAsa paise; pRSTha-20, krAuna, akTUbara, 1978 / dazalakSaNa dharma-eka anucintana : kSu. zItalasAgara; zrI suzIlakumAra jaina, jainapurI, khiranI geTa, alIgar3ha (u. pra.); mUlya-eka rupayA pacAsa paise ; pRSTha-64; DimAI-sitambara, 1978 / __ acche bacce : muni sukhalAla ; a. bhA. terApaMtha yuvaka pariSad, lADanUM-341306 (rAjasthAna); mUlya-eka rupayA; pRSTha-108; krAuna, akTUbara, 1978 / __catuSkoNa (saMskRta-hindI) : muni vatsarAja; a. bhA. terApaMtha yuvaka pariSad, lADanUM; mUlya-pacAsa paise; pRSTa-54; paoNkeTa, sitambara, 1978 / paMkhur3iyA~ kamala kI (muktaka) : muni mahendrakumAra 'kamala'; zrI zItala jaina sAhitya sadana, mAMDalagar3ha (rAjasthAna); mUlya-tIna rupaye ; pRSTha-26; paoNkeTa, mArca, 1978 / vidyArthI bodha (kavitA): vaidya kapUracanda vidyArthI ; zrI bhAgacandra iTorayA sArvajanika nyAsa, damoha (ma. pra.); amalya; pRSTha-44; DimAI-janavarI, 1978 / / paramapUjya yugapravartaka AcArya munizrI vidyAsAgarajI mahArAja ko zraddhApUrvaka namana 10 siMghaI jIvendrakumAra aruNakumAra sAgara vimalakumAra malaiyA sAgara, madhyapradeza tIrthaMkara : nava-disa . 78 109 For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bAbU bAbUjI kI yAda meM : pRSTha 72 kA zeSAMza) vidvAn, paM. rUpacandajI gArgIya Adi jaise dharmopakArI manuSya pAnIpata meM maujUda haiN| inhIM sabake sAhasa aura satarkatA se usa roz2a pAnIpata ke sudhArakoM kA pAnI dekhane ko milaa| pahale to brahmacArIjI ko kevala dharmopadeza ke lie hI nimaMtrita kiyA gayA thA, aba virodhI pakSa ke isa ravaiye se cir3hakara vahA~ ke kucha logoM ne, jo vidhavA-vivAha ke pakSapAtI the, dUsare roz2a eka sArvajanika sabhA kA bahuta bar3A Ayojana kiyaa| kAna meM bhanaka par3I ki kucha loga brahmacArIjI kI nAka kATane ko phira rahe haiN| sunA to maiM aura paM. vRjavAsIlAlajI bhauMcaka raha gye| he bhagavan ! jaba unhIM kI nAka calI jAegI, taba hamArI nAka kI kImata bhI kyA rahegI? pAnIpata meM Akara bure phNse| pAnIpata bAdazAhI lar3AiyoM kA kSetra rahA hai, yaha to itihAsa meM par3hA thA, para hama bhI kabhI jA pha~seMge, yaha kabhI khyAla meM bhI na AyA thaa| sabhA-sthAna jaina-ajaina janatA se khacAkhaca bharA thA, virodhI bhI DaTe khar3e the| jahA~ taka khyAla hai usa sabhA ke adhyakSa bA. jayabhagavAnajI banAye gaye the| prArambha meM hI khar3e hokara unhoMne jo maulika, sAragarbhita, prAmANika, napA-tulA bhASaNa diyA to maiM stabdha-sA raha gayA ! pAnIpata cAra-pA~ca bAra vyAkhyAna dene gayA thA, parantu bA. jayabhagavAnajI kA vyAkhyAna nahIM sunA thaa| yaha to jAnatA thA ki ve eka sulajhe hue aura dArzanika vyakti haiM, parantu itanA gaharA adhyayana hai aura aisA marmasparzI bhASaNa de dete haiM, yaha nahIM mAlUma thaa| inake bAda brahmacArIjI kA bhASaNa huA, unake bhASaNa saikar3oM bAra sune the, parantu usa roz2a-jaisA bhASaNa phira sunane ko nahIM milaa| sabhA zAnta thii| aura yaha mAlUma hotA thA ki kisI jAdUgara ne mohanI DAla dI hai| san 1940 meM ve rugNa hokara rohataka se dillI aaye| do-cAra roz2a rahakara lakhanaU jaba jAne lage to kAra meM baiThate hue bole-"goyalIya! hamArA z2amAnA samApta huA, aba tuma logoM kA yuga hai| kucha kara sako to kara lo, samAja-sevA jitanI adhika bana sake kara lo, manuSya-janma bAra-bAra nahIM milane kA" kahate hue galA ruMdha gyaa| maiM Tapa-Tapa rone lagA, pA~va to chU sakA para mu~ha se na bolA gyaa| usa samaya yaha AbhAsa bhI na huA ki samAja ke prati itanI moha-mamatA rakhane vAlA vyakti lakhanaU jAkara yUM nirmohI ho jAegA aura jisa lakhanaU ne use diyA thA, vahI hamase binA pUche-tAche apane udara-gahvara meM rakha legaa| brahmacArIjI kI mRtyu para patroM ne A~sU bahAye, zoka-sabhAe~ bhI huii| zItala hosTala, zItala-vIra-sevA-maMdira, aura zItala-graMthamAlA kI yojanAe~ bhI kucha dinoM bar3I saragarmI se calIM, para Akhira saba sItala-smAraka-zItala hokara raha gye| (bhAratIya jJAnapITha dvArA 1952 I. meM prakAzita 'jaina jAgaraNa ke agradUta' se sAbhAra / ) tIrthaMkara : nava. disa. 78 112 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha prakAzana hamAre naye prakAzana (mahAn upalabdhiyA~) dharmAmata anagAra aura dharmAmata sAgAra digambara jaina paramparA meM sAdhuvarga (anagAra) tathA gRhastha zrAvaka (sAgAra) ke AcAra-dharma kA nirUpaNa karane vAlI 13 vIM zatI kI saMskRta kRti, jJAnadIpikA svopajJa saMskRta TIkA evaM hindI vyAkhyA sahita, pahalI bAra prakAzita / do alaga-alaga jildoM meN| mUlakartA : paM. AzAdhara, saMpAdana-anuvAda : paM. kailAzacandra shaastrii| Dabala krAuna, kapar3e kI jilda, pRSTha 800 (anagAra), pR. 400 (saagaar)| mUlya kramaza: 30-00; 16-00 rupye| gommaTasAra (jIva-kANDa) bhAga 1 cAra bhAgoM meM prakAzanArtha niyojita sampUrNa grantha (jIvakANDa evaM karmakANDa) kA yaha prathama bhAga hai / siddhAntacakravartI AcArya nemicandra dvArA praNIta mUlagAthAoM ke sAtha, kezava varNI dvArA viracita saMskRta-kannar3a mizrita karnATakavRtti, tadanasAraNI saMskRta TIkA jIvatanvapradIpikA, hindI anuvAda evaM vizeSArtha tathA zodhapUrNa vistata hindIaMgrejI prastAvanA se alNkRt| sarvAdhika mahatvapUrNa saMskaraNa-pahalI baar| saMpAdana : (sva.) DA. A. ne. upAdhye tathA paM. kailAzacandra shaastrii| Dabala krAuna, prathama bhAga, pRSTha 564, mUlya 30) / dvitIya bhAga zIghra hI prakAzita ho rahA hai| STRUCTURE AND FUNCTIONS OF SOUL IN JAINISM by Dr. S.C. Jain AtmA kA svarUpa, usakI saMghaTanA aura usake saMcaraNa Adi pakSoM para jainadharma kI mAnyatAoM kA vizada vivecana karane vAlI aMgrejI meM atyanta prAmANika pustaka / bhAratIya aura pAzcAtya darzanoM meM varNita AtmA ke svarUpa kA tulanAtmaka adhyyn| DA. sumati candra jaina ke dIrghakAlIna adhyayana aura cintana kA suphala / DimAI sAija, pR. 254; mUlya 20) rupye| mahApurANa bhAga 1 (nAbheyacariu pUrvArdha) mahAkavi puSpadanta kRta apabhraMza grantha / aMgrejI prastAvanA tathA noTsa Adi ke sAtha sampAdana : DaoN. pI. ela. vaidya ; hindI-anuvAda : DaoN. devendrakumAra jain|| prathama saMskaraNa, Dabala krAuna, pRSTha. 550 (presa meM mudraNa prAyaH pUrNa) / . bhArata ke digambara jaina tIrtha (bhAga 1, 2, 3, 4) bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI, bambaI kI ora se bhAratIya jJAnapITha ke tattvAvadhAna meM chaha bhAgoM meM prakAzita hone vAle grantha ke prathama cAra bhAga / prathama bhAga meM uttarapradeza (dillI aura podanapura-takSazilA sahita) ke, dvitIya bhAga meM bihAra-baMgAla-ur3IsA ke, tRtIya bhAga meM madhyapradeza ke tathA caturtha bhAga meM rAjasthAnagujarAta-mahArASTra ke samasta tIrthakSetroM kA paricaya-aitihAsika, sAMskRtika tathA purAtAttvika pRSThabhUmi meN| cAroM bhAga kramazaH 84, 79, 71 aura 99 bhavya citroM tathA mArga darzAne vAle aneka mAnacitroM shit| mUlya-pratyeka bhAga 30) ru.| dakSiNa bhArata se sambandhita bhAga pA~ca aura chaha prakAzita hoNge| bhAratIya jJAnapITha bI 45-47, kaeNnaoNTa plesa, naI dillI-110001 tIrthaMkara : nava . disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha prakAzana hamAre sarvazreSTha hindI upanyAsa 25-00 ja 20-00 20-00 16-00 14-00 17-00 26-00 suvarNalatA lekhikA-AzApUrNA devI pra. saMskaraNa 1978, DimAI, pR. 410 gaNadevatA le.-tArA zaMkara vandyopAdhyAya pra. saM. 1977, DimAI, pR. 584 mATI maTAla le.-gopInAtha mahAntI (do bhAga) dvi. saM. 1978, DimAI, pR. 639 bhAga-1 bhAga-2 sahasraphaNa : le.-vizvanAtha satyanArAyaNa dvi. saM. 1972, DimAI, pu.456 AdhA pUla : . le.-jagadIzacandra dvi. saM. 1975, DimAI, pR. 199 samudrasaMgama : le.-bholAzaMkara vyAsa pra. saM. 1975, DimAI, pa. 167 jayaparAjaya : le.-sumaMgala prakAza pra. saM. 1975, DimAI, na. 404 mRtyuMjaya : le.-zivAjI sAvaMta pra. saM. 1974, DimAI, pa. 686 puruSa purANa : le.-DaoN. vivekIrAya pra. saM. 1975, krAuna, pR. 102 muktidUta : le.-vIrendrakumAra jaina / ca. saM. 1975, krAuna, pR. 270 mahAzramaNa suneM : le. kRSNacandra zarmA 'bhikkhu' dvitIya saM. 1966, krAuna, pR. 128 astaMgatA : le.-kRSNacandra zarmA 'bhikkha' dvi. saM. 1973, krAuna, pa. 320 avatAra variSThAya : rAmakRSNa paramahaMsa : vivekaraMjana bhaTTAcArya pra. saM. 1977, DimAI, pa. 282 apane apane ajanavI : le. ajJeya sAtavA~ saMskaraNa, krAuna, pa. 102 : le.-zivAnI pA~cavA~ saMskaraNa, DimAI, pR. 244 bhAratIya jJAnapITha bI-45-47, kaeNnaoNTa plesa, naI dillI-110 001 35-00 8-00 13-00 4-00 9-00 10-00 3-00 kRSNakalI 9-00 114 A. vi. sA. aMka For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra cAra khaNDoM meM saMpanna vIrendrakumAra jaina kA eka bahupaThita aura bahucarcita __mahAkAvyAtmaka upanyAsa prathama khaNDa : vaizAlI kA vidrohI rAjaputra : kumAra-kAla dvitIya khaNDa : asidhArA-patha kA yAtrI : sAdhanA tapasyA-kAla tRtIya khaNDa : tIrthaMkara kA dharma-cakra-pravartana : tIrthaMkara-kAla caturtha khaNDa : ananta puraSa kI jaya-yAtrA (zIghra prakAzya) pratyeka khaNDa kA mUlya ru. 30-00 'anuttara yogI' eka aisI adbhuta kRti hai, jise deza ke kone-kone se sarAhA gayA hai 1. 'maiM samajhatA hU~ ki Ane vAle samaya meM yaha racanA vaise hI lokapriya evaM zraddhAspada banegI jaisI tulasI-kRta rAmacaritamAnasa zIrSaka racanA banI huI hai| sajetA kA parizrama evaM anucintana phaladAyI siddha huA hai|' -elAcArya vidyAnanda muni 2. 'lalita zabda-vinyAsa meM zabdAtIta ko sazabda aura bhAvoM kI abhivyaMjanA meM bhAvAtIta ko prabhAvI banAne meM zrI vIrendrakumAra jaina saphala hue haiM, yaha asaMdigdha hai| bhagavAn mahAvIra kA yogI rUpa sacamuca anuttara sattA meM upasthita huA hai| anuttara yogI ko apanA sthAyI mUlya prApta hogA, yaha maiM anubhava karatA hai|' -AcArya tulasI 3. 'mahAzramaNa bhagavAn mahAvIra ke adyAvadhi jitane bhI jIvana-caritra A~khoM meM chabimAna hue haiM, una sabameM yaha agrima paMkti meM hai| - merA yaha sunizcita vizvAsa hai ki sucirakAla taka bhaviSya ke vIra-caritra-lekhakoM ke lekhana kA 'anattara yogI' preraNA-srota rahegA aura rahegA aadhaarbhuumi|' -upAdhyAya amaramuni, rAjagRha 4. 'isa zatAbdI ke saMsAra ke prAyaH sAre upanyAsa-sAhitya meM se gujara kara yaha bAta maiMne anubhava kI hai ki 'anuttara yogI' jaisI kRti kahIM bhI aba taka dUsarI sAmane nahIM AyI hai|' -bhAnIrAma 'agnimukha', dillI prApti-sthAna : zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura 452002 (ma.pra.) tIrthaMkara : nava.-disa. 78 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhakathA nirAkulatA una dinoM videha deza kI rAjadhAnI mithilA thii| vahA~ ke adhipati mahArAja nami kI vIratA aura parAkrama kI gAthAe~ dUra-dUra taka gAyI jAtI thIM, kintu sAtha hI the ve ati bhog-vilaasii| aneka anindya rUpasi rAniyoM se bharA-pUrA, nRtya aura saMgIta se satata gUMjatA unakA ranivAsa mAno indra ke akhAr3e se hor3a le rahA ho| atibhoga kA pariNAma atiroga hotA hai, phalataH mahArAja nami viSama dAhajvara se pIr3ita ho gye| unake zarIra kA aMga-pratyaMga dhadhaka utthaa| unakI gudagudI komala zaiyA bhI unheM aMgAra-bichI-sI jAna pdd'ii| bar3e-bar3e vaidya Aye aura auSadhiyA~ dIM, sAtha hI unake saMpUrNa zarIra ko caMdana se lepa karane kA bhI nirdeza diyaa| malaya caMdana ke bAra-bAra lepa karane se mahArAja ko bahuta-kucha zAnti bhI miltii| ranivAsa kI sabhI rAniyA~ pati-sevA ke lie umar3a pdd'iiN| ve caMdana ghisatI aura apane komala karoM se, ati mRdulatA se pati-deha para usakA lepa krtiiN| caMdana ghisate samaya rAniyoM ke hAthoM kI cUr3iyoM se samutthita runajhuna dhvani hotI, vaha thI to madhura; kintu becaina mahArAja ko sahya na ho skii| phalataH rAniyoM ne saubhAgya-sUcaka eka-eka hI cUr3I rakhakara apanA kArya yathAvata rkhaa| jaba runajhuna dhvani banda ho gayI to rAjA nami ne pUchA-"kyA caMdana aba T jA rahA hai?" paTarAnI ne uttara diyA-"nAtha! caMdana to yathAvata ghisA jA rahA hai, parantu hara rAnI ke hAtha meM eka-eka cUr3I hone se saMgharSa-janya dhvani banda ho gayI hai"| isa uttara se rAjA nami kI vicAra-dhArA dhIre-dhIre isa ekAkI cUr3I-prasaMga para bahane lgii| unakI antara cetanA jAga uThI ki 'ekAnta' meM hI zAnti hai| jahA~ na saMgharSa hai, na TUTa-phUTa hai, na TakarAva aura na kolAhala, basa aisI hI ekatva-dazA parama upAdeya hai| isI vicAra-dhArA meM bahate hue unhoMne nizcaya kiyA ki aba bhAvI jIvana meM maiM saMsarga-saMvarSa kI viSama sthiti se bacaM. aura zAnta tathA ekAkI mArga kI ora bddh'| AkUlatA aura saMvarSa se bharA-pUrA yaha rAjya merI ekatA evaM nirAkUlatA ke viparIta hai| jaba merI dAha-jvara kI pIr3A meM koI bhAgIdAra yA hissA ba~TAne vAlA saMsAra meM nahIM hai aura na ho sakatA hai, to phira kisake lie aise rAjya-bhAra ko maiM hoU~ ? mukti-mArga samaveta se nahIM, ekatva se hI prApta hotA hai| isI prakAra socate-socate ve cupacApa, akele mahaloM se nikala par3e aura sIdhe vana kI rAha lii| ve kisI ekAnta vana-khaNDa meM paha~ce, aura ekatvArAdhanA, dhyAna aura tapasyA se eka dina zAnta-nirAkula avasthA kI zreSTha gati ko prApta hue| 00 anacIte eka nanhe prasaMga se rAjA nami kA bhoga aura rAga bharA jIvana zIghra hI yoga aura virAga kA jIvana bana gyaa| kauna kaha sakatA hai ki Aja kisI kA dRSTa-nikRSTa jIvana, kisI aise nanhe prasaMga ke sparza se kala ke iSTa-sUSTha jIvana meM badala jAve? saca to yaha hai ki na koI satata duSTa hai aura na satata suSThu, saba hI prasaMga kA raMga hai| D nemIcanda paToriyA For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura Do.eca./62 ma. pra. lAisensa naM. ela-62 navambara-disambara 1978 (pahale se DAka-vyaya cukAye binA bhejane kI svIkRti prApta) prazna bhI svAdhyAya 0 svAdhyAya zabda kI do niruktiyA~ haiM-sva+adhyAya aura suu| adhyaay| mamakSa ko nitya svAdhyAya karanA caahiye| sva AtmA ke lie hitakara zAstroM kA adhyayana svAdhyAya hai, tathA 'su' arthAt samyaka zAstroM kA adhyayana svAdhyAya hai| zabda kI zuddhatA, artha kI zuddhatA, binA vicAre na to jaldIjaldI par3hanA aura na asthAna meM ruka-ruka kara par3hanA tathA 'Adi' zabda se par3hate hue akSara yA pada na chor3anA samyaktva yA samIcInatA hai| vinaya Adi guNoM se yukta pAtra ko zuddha grantha, zuddha usakA artha, aura zuddha grantha tathA artha pradAna karanA vAcanA (svAdhyAya-bheda) 0 grantha, artha, aura donoM ke viSaya meM kyA yaha aisA hai yA anyathA hai' isa sandeha ko dUra karane ke lie athavA 'yaha aisA hI hai' isa prakAra se nizcita ko bhI dRr3ha karane ke lie prazna karanA pacchanA-svAdhyAya hai| 0 prazna adhyayana kI pravRtti meM nimitta hai| prazna se adhyayana ko bala milatA hai isalie vaha bhI svAdhyAya hai| 0 prazna karanA svAdhyAya kA mukhya aMga hai, magara usa prazna karate ke do hI uddezya hone cAhiye-apane sandeha ko dUra karanA aura apane jAne hae ko daDha krnaa| 0 jAne hue yA nizcita hue artha kA mana se jo bAra-bAra vintavana kiyA jAtA hai vaha anuprekSA hai| paThita grantha ke zuddhatApUrvaka punaH punaH uccAraNa ko AmnAya kahate haiN| AmnAma bhI svAdhyAya hai| zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) dvArA pracArita For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sate-ha~sate jiyo, ha~sate-haMsate maro aMka 93-94 varSa 8, aMka 9-10, pauSa-mAgha 2035; janavarI-pharavarI 1979 air Education literational For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArA! divya cetanA kI saritA kA bhaMgura deha kinArA, kATa rahI hai kSaNa-kSaNa jisako satata samaya kI dhArA, kintu udadhi taka pahu~cAne kA pudgala svayaM sahArA, lIna parama meM hote hI yaha chUTa jAegI kaaraa| kanhaiyAlAla seThiyA Jain Educatioh International For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kii-nid vicAra-mAsika (sadvicAra kI varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana) varSa 8, aMka 9-10; janavarI-pharavarI 1979 pauSa-mAgha, vi. saM. 2035; vI. ni. saM. 2505 saMpAdaka : DA. nemIcanda jaina prabandha saMpAdaka: premacanda jaina vArSika zulka : dasa rupaye prastuta aMka : eka rupayA videzoM meM : tIsa rupaye AjIvana : eka sau eka rupaye 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA roDa, indaura-452001 dUrabhASa : 5804 naI duniyA presa kesarabAga roDa, indaura-2 se mudrita hIrA bhaiyA prakAzana For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA kahA~ kArA ! (kavitA) __ -kanhaiyAlAla seThiyA; Ava. 2 kyA Apa ha~sa sakate haiM ? -saMpAdakIya 3 ha~sate-ha~sate jiyo -DA. surendra varmA 5 Ananda ke kSaNa -kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ha~sate hue gulAba ke sAnnidhya meM (kavitA) -umeza jozI 12 ha~sate-ha~sate jiyeM -rAjakumArI begAnI 13 (hama) ha~sanA bhUla jAte haiM -arcanA jaina 17 ha~sate-ha~sate jiyeM kareM -DA. nijAmauddIna 19 tU hA~se jaga roya -kanhaiyAlAla sarAvagI 21 ha~sate-ha~sate jiyo : kaba taka ? -sureza 'sarala' 25 ha~sate-ha~sate maranA -gaNeza lalavAnI 28 apane para bhI ha~seM kabhI -jamanAlAla jaina 31 ha~sate-ha~sate mRtyu-varaNa -DA. premasumana jaina 33 jIvana : harA hara pala, bharA hara pala . -DA. kuntala goyala 37 rUr3hi ke tAle isa taraha khula sakate haiM -kAkA kAlelakara 40 jo ha~sane se rokeM, tor3eM aisI paramparAe~ (kavitA) -kalyANakumAra 'zazi' 41 AdamI ho AdamI kI taraha jInA jarA jAno (kavitA) -narendra prakAza jaina 43 TippaNiyA~ (1) jaina pAribhASika zabdoM ke aMgrejI paryAya -kezarImala jaina 44 (2) svarga aura naraka eka satya hai -harakhacanda botharA 46 jaina vidyA : vikAsa-krama kala, Aja -DA. rAjArAma jaina 47 sAdhu-vAda -A. vidyAsAgarajI 51 ye kucha naye maMdira naye upAsare -nemIcanda jaina 52 kasauTI (pustaka-samIkSA) 55 patrAMza 57 samAcAra-pariziSTa 61 sAdhanA-bhraSTa (kavitA) -dinakara sonavalakara; Ava. 3 vaha manuSya hai -AvaraNa 4 AvaraNa-Akalpana (ha~sate-ha~sate jiyo; ha~sate-ha~sate maro) -gaNeza lalavAnI, kalakattA For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya kyA Apa ha~sa sakate haiM ? ha~sanA AsAna hai, ha~sanA muzkila hai; ha~sanA eka kalA hai, ha~sanA eka vijJAna hai; AsAna vaha taba hai jaba Apa pUrI taraha, pUrI niSThA aura svAbhAvikatA se sarala hoM, mAnavIya hoM; pAzavika yA barbara na hoM- aura muzkila taba hai jaba Apa pecIdA hoM, jaTila hoM, jAlasAz2a hoM, manuSya ko manuSya na mAnate hoM, usakA zoSaNa karate hoM; barbaratAoM aura krUratAoM meM hulasate-jIte hoM; yA phira Adhe meM hoM yAnI na mAyA meM hoM, na rAma meN| aise adhara meM jhUlate-tar3apate loga ha~sate to haiM, kintu unakI yaha ha~sI eka hathakaMDe kI ha~sI hotI hai, jisakI pITha para jahara lahareM mAratA hai, lagatA hai vaha koI bAmI, yA mA~da hai; jo Upara se spaSTa nahIM hai, kintu bhItara se rakta-pipAsu hai| isalie, z2arUrI hai ki Apa ha~sate-ha~sate jIne kI kalA jAne aura use eka kuzalaapramatta vijJAnI kI taraha se jAneM; yAnI yaha jAneM ki svAbhAvikatA hI ha~sI hai, a-svAbhAvikatA yA vaibhAvikatA. rudana hai, arthAt svayaM meM samasta loka ko dekhanA-pAnA ha~sane kI sthiti hai, anya zabdoM meM 'vasudhaiva kuTumbakam' ha~sane kI hAlata hai, aura svayaM ko aham - abhimAna meM DAle rahakara anyoM ko choTA, hIna, heTA samajhanA rudana hai, eka antahIna rudana; isalie jo ha~sanA cAhatA hai use samyaktva ko jAnanA hogA, aura yadi vaha aisA nahIM kara pAyegA to use ve sthitiyA~, jo jhUThI haiM, saca lageMgI; aura tisa para bhI yadi vaha ha~segA to eka jhUThI, mithyA, rUr3ha ha~sI hI vaha hNsegaa|.. garaz2a yaha hai ki taba vaha eka aupacArika ha~sI ha~sa pAyegA, aisI ha~sI jo usake vyaktitva kA aMga kabhI nahIM hogI, balki aisI koI ha~sI hogI vaha, jo pake hue ghar3e para kvA~rI miTTI kI taraha cipakI hogI, mUla meM yaha ha~sI bhItara gahare se AyI huI ha~sI hogI hI nahIM - isalie yadi ha~sI ko ullAsa, harSa, Ananda ityAdi kA sIdhA paryAya banAnA hai, to use antas kI gaharAiyoM meM se uTha-phUTakara sAre jIvana meM chA jAnA hogA aura vizva ke hara eka prANI ko apanI sakSama maMgalamayI bhujAoM meM sameTa lenA hogA; ha~sI kI eka vizeSatA hai ki yadi vaha vAstavika hotI hai to aisA kabhI ho hI nahIM sakatA ki vaha dUsaroM ke dila ko na chue aura usake darda se koI riztA banAye na, tIrthakara : jana. phara. 79/3 For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie ha~sanA eka kalA hai, saundaryavRddhi kA sabameM bar3A upakaraNa hai, vaha eka vijJAna bhI hai, yAnI usakA sahaja vyaktitva ke sAtha koI sarokAra, koI saMgati hai; rudana kI koI saMgati nahIM hai, vaha jIvana-maraNa donoM se asaMgata, ayuktiyukta sthiti hai; prazna hai - kyA Apa kabhI ha~se haiM ? kyA Apa ha~sanA jAnate haiM ? kyA Apa ha~sa sakate haiM ? kyA Apa sukha-duHkha donoM meM eka-sI U~cAI kI ha~sI ha~sa sakate haiM ? kyA Apa kaSToM ke cehare, jo asaMkhya aura vividha haiM, jAnate haiM-unase vAkifa haiM ? kyA Apa ina AkRtiyoM se bhayabhIta rahate haiM aura unase bhAganA, yA unheM TAlanA cAhate haiM, yA eka aparAjitA muskarAhaTa ke sAtha unase nibaTane kI koI custa taiyArI rakhate haiM ? kyA Apa isa rahasya ko jAna gaye haiM ki kaSTa jala-taraMga hai, yA bAdaloM meM kauMdhatI bijalI kI taraha hI ajara-amara nahIM haiM, usakI umra havA ke eka jhoMke, yA pAnI ke bubud kI umra se adhika nahIM hai? aura yaha ki jo sahatA hai, saha letA hai, sahatA AyA hai; jo bahatA hai, baha letA hai, bahatA AyA hai, aparAjita hai; aura yaha ki jo sahane se inakAra kara gayA hai, bahane se mukara gayA hai, jar3a hai, nAsamajha hai, ruka gayA hai, balki kaheM- bahuta lambe samaya ke lie cala pAne meM asamartha kisI daladalI jamIna meM dhaMsa gayA hai? jyAdAtara loga - mauta se, mauta kI khabara-khaufa se; kaSTa se, saMkaTa se, vipadA se Darate haiM, kyoM? isalie ki ve nahIM jAnate ki adhika svastha hone ke lie nirvikAra honA Avazyaka vikAroM kA nirasana ha~sI se hotA hai, ullAsa se hotA hai, prasannatAoM aura paropakAroM se hotA hai, vastutaH mauta mauta hai hI nahIM, vaha jIvana hai, yA kisI jIvana kI zuruAta hai; vaha samasyA nahIM hai, samAdhAna hai, samAdhAna isalie ki vaha sarvatra hai; imArata maratI hai, kursI maratI hai, meja maratI hai, mazIna maratI hai, jo bhI hai kucha anya hone ke lie maratA hai, yAnI apanI jagaha kisI anya ke lie chor3a detA hai; (zeSa pRSTha 16 para) tIrthaMkara : jana. phara. 79/4 For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sate-ha~sate jiyo "kyA Apane kabhI anubhava kiyA hai ki ha~sI kaDuvAhaTa ke maila ko kATatI hai aura vArtAlApa ko Age bar3hAne meM snigdhatA pradAna karatI hai kitanA hI gaMbhIra vAtAvaraNa kyoM na ho, havA kitanI hI garma kyoM na ho, ha~sI kI eka halkI phuhAra ThaMDaka pahu~cAtI hai, tanAva zithila karatI hai, aura bojha halakA kara jAtI hai| 0 surendra varmA mAnava-saskRti ke Arambha se hI manuSya svayaM ko paribhASita karane kA prayatna karatA AyA hai| usane apane Apako vicArazIla prANI, sAmAjika prANI, itihAsa-jIvI prANI, naitika prANI, rAjanaitika prANI aura upakaraNoM kA upayoga karane vAlA prANI Adi aneka avadhAraNAoM dvArA sunizcita kiyA hai| kintu ina sabameM usakI eka paribhASA kA apanA viziSTa sthAna hai jisake anusAra vaha eka ha~sane vAlA prANI hai| isameM saMdeha nahIM ki manuSya ke atirikta zAyada hI koI prANI kabhI ha~sA ho| lakar3abagghe kI AvAz2a manuSya kI ha~sI se thor3I-bahuta milatI-julatI hai aura sunA hai haMsa (pakSI) ha~satA hai| kintu mAnava-samAja ke kisI bhI vyakti ne haMsa kI ha~sI zAyada hI kabhI anubhava kI ho| aisA pratIta hotA hai ki manuSya apane atirikta kisI bhI prANI ko ha~sate hue dekhanA hI nahIM cAhatA ! use Dara hai ki yadi anya prANiyoM ne kahIM ha~sanA sIkha liyA to unheM manuSya ke atirikta ha~sane ke lie aura kauna sarvAdhika upayukta pAtra mila skegaa| vastutaH manuSya ko na kevala ha~sane kI kSamatA prApta hai balki zAyada vahI eka mAtra prANI hai jisa para ha~sA jA sakatA hai| jo-jo aura jaise-jaise karataba manuSya karatA hai, bhalA kyA majAla ki koI anya prANI kara sake / __ manuSya ke mAnasika aura zArIrika svAsthya kA rAz2a usakI ha~sI hai-yaha mujhe alpAvasthA meM hI patA cala gayA thaa| taba maiM kAfI choTA rahA hoU~gA / eka vaidyajI mere parivAra ke svAsthya kI dekha-rekha karate the| eka dina maiM unake cikitsAlaya meM davA ke lie apanI bArI kA iMtajAra kara rahA thaa| vaidyajI eka marIja ko dekha rahe the| use zAyada anidrA kI bImArI thii| bahuta dera taka, bahuta duHkhI mana se vaha vaidyajI ko apanI bImArI ke aneka lakSaNa batAtA rhaa| usakI bAta khatma hone para vaidyajI ne usase eka bar3A gambhIra prazna pUchA- Apa ha~se kabase nahIM haiM ? kaSTa pAne para jAnavara ro sakate haiM, lekina ve ha~sa nahIM sakate : Apa to AdamI haiM! tIrthakara : jana. phara. 79/5 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA Apane kabhI anubhava kiyA hai ki ha~sI kaDuvAhaTa ke maila ko kATatI hai aura vArtAlApa ko Age bar3hAne meM snigdhatA pradAna karatI hai ! kitanA hI gaMbhIra vAtAvaraNa kyoM na ho, kitanI hI tanAvapUrNa paristhiti kyoM na ho, havA kitanI hI garma kyoM na ho, ha~sI kI eka halkI bauchAra ThaMDaka pahu~cAtI hai, tanAva zithila karatI hai aura bojha halakA kara jAtI hai, isIlie eka aMgreja nibaMdhakAra ne ha~sI ko saMvAda kA sahagAna kahA hai / ha~sI jAr3e ke dinoM meM dhUpa kA eka Tukar3A hai| vaha garamAI bhI detI hai aura rozanI bhI / manuSya jisa dina eka bAra bhI nahIM ha~satA, usake lie vaha dina manahUsa hotA hai / vaha use pUrI taraha ga~vA detA hai / jitane hI dina manuSya isa prakAra ga~vA detA hai, utanI hI apanI jindagI vaha choTI karatA jAtA hai / suprasiddha hAsya-lekhaka laoNreMsa sTarne ne eka bAra kahA thA - ' jaba manuSya muskarAtA hai, aura usase bhI adhika jaba vaha ha~satA hai, taba mujhe aisA lagatA hai ki vaha hara bAra z2indagI kI choTI-sI avadhi ko thor3A bar3hA rahA hai / ' manda muskarAhaTa se lekara aTTahAsa taka ha~sI kI aneka chaTAe~ haiM / ha~sI apane raMgoM ko giragiTa kI taraha badalatI hai| eka bhAvanA - rahita khokhalI ha~sI hai to eka aupacArikatA ke lie mAtra khIseM niporanA hai / eka ha~sI meM ghRNA hai, to eka anya meM vyaMgya hai| ha~sI banAvaTI bhI ho sakatI hai, aura ha~sI hArdika bhI hotI hai / eka azlIla, bhaddI ha~sI hai to eka susaMskRta smita hAsya hai; kintu sarvottama ha~sI sahaja prema kI ha~sI hai jo hoTha aura hRdaya donoM ko eka sAtha AMdolita karatI hai - isameM na durAva hai na vyaMgya, na banAvaTa na aupacArikatA / baccoM kI abodha ha~sI ko kauna anadekhA kara sakatA hai aura lar3akiyoM kI khanakhanAhaTa kise AkRSTa nahIM karatI ? kyA Apane kabhI bUr3hoM kI popalI ha~sI para dhyAna diyA hai ? unake cehare kI lakIreM sirfa itanA batAtI haiM ki kabhI usa para bhI vaha kahA~-kahA~ khelA karatI thI ! jo manuSya ha~satA nahIM, usase satarka rho| aisA vyakti kabhI bhI vizvAsaghAta kara sakatA hai / vastutaH usakA sArA jIvana hI eka vizvAsaghAta hai / jo manuSya bilA vajaha ha~satA hai, vaha mUrkha hai; usakI mitratA kabhI bhI khatare meM DAla sakatI hai / jo vyakti behada ha~satA hai - bana bana kara ha~satA hai - vaha sahAnubhUti kA pAtra hai kyoMki ho sakatA hai usase adhika aura koI duHkhI na ho / ha~sI manuSya ke caritra ko abhivyakta karatI hai / hama kisa para ha~sate haiM, isase patA lagatA hai ki hama kaise vyakti haiM / ahaMkArI vyakti dUsaroM kI kamajoriyoM para ha~sate haiM / jo para pIr3A meM Ananda letA hai vaha apane sAthiyoM ke durbhAgya para ha~satA hai / yadi ha~sanA hI hai to apanI kamajoriyoM aura apane durbhAgya para hNso| aisI ha~sI vyakti ko bala detI hai aura durbhAgya ko saubhAgya meM badala detI hai / aisA vyakti ha~sate-ha~sate jItA hai aura marate-marate bhI ha~satA hai / tIrthaMkara : jana. phara. 79/6 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka lekha : purAnA, phira bhI nayA Ananda kA kSaNa kyA Apako bhI kabhI jIvana ko gudagudAne vAle aise kucha kSaNoM kA anubhava huA hai, aura kyA aise kSaNoM ko janma dene kI kalA Apa jAnate haiM ? nahIM, to abhyAsa kIjiye; kyoMki gharelU aura Ama jIvana ko samRddha banAye rakhane ke lie yaha atyanta Avazyaka hai / kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' eziyA ke eka prasiddha jIvana - zAstrI ( zrI lina yU tAMga) kA kahanA hai ki. z2indagI saMgharSa se bharI huI hai| eka ke bAda eka khIMca-tAna lagI hI rahatI hai. aura caina nahIM mila pAtI, isalie jIvana meM una kSaNoM kI bahuta qImata hai, jo jIvana ko gudagudA deM aura khIMca-tAna kI tejI ko bhulA deM / isa jIvana - zAstrI ne logoM ko eka bar3A dilacaspa mazavarA diyA hai ki jaba tuma apane kisI mitra - dosta se bAta karane baiTho, to ghar3I kA muMha dIvAra kI tarafa kara do / jaba unase pUchA gayA ki bAtacIta kA aura ghar3I kA kyA sambandha ? to uttara milA ki vaha kambakhta yAda dilAtI rahatI hai ki itanI dera ho gayI itanI dera ho gayI aura isa taraha Ananda kA vaha kSaNa khaNDita ho jAtA hai, jo mitra kI bAta-cIta se milatA hai / isI vidvAn ke jIvana kA eka saMsmaraNa bahuta maz2edAra hai / unake deza ke rASTrapati - cAMgakAIzeka - ne apane deza (cIna) meM zikSA ke pracAra para vicAra karane ke lie eka videzI vidvAn ko bulAyA / nizcaya huA ki rASTrapatijI cAra baje zAma ko unase bAteM kareM aura usa bAtacIta meM ye mahAzaya bhI upasthita raheM, jo ghar3I kA muMha dIvAra kI tarafa karane kA mazavarA dete haiN| isakI sUcanA inheM de dI gayI aura inase cAra baje Ane kI svIkRti le lI gayI / ThIka cAra baje ve videzI vidvAn rASTrapati bhavana pahu~ca gaye, aura rASTrapati to vahA~ the hI, para ye tIsare mahAzaya kahA~ haiM ? savA cAra baja gaye aura cAya A gayI, para ve nahIM Aye / lo ye baja gaye sAr3he cAra aura taba bhI ve lApatA / rASTrapati kA sekreTarI unake ghara gayA, to patA calA ki ve to tIna baje hI rASTrapati bhavana cale gaye the / sekreTarI jaba unake ghara se lauTa rahA thA, to ve bAjAra meM use mile| ve bAjAra meM kyA kara rahe the ? rASTrapati bhavana meM eka videzI vidvAn se salAha karane ke mukAbale vaha kauna-sA z2arUrI kAma thA, jise ve bAjAra meM kara rahe the ? For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : jana. phara. 79/7 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jI ; kyA dekha rahe the ve vahA~ bAjAra meM ?" jI kucha nahIM aura kyA kucha bhI nhiiN| na bhauMcaka hone kI jarUrata hai, na vismaya-vimugdha / bAta ekadama sAfa hai ki ve bAjAra meM kabUtarabAjI kA maica dekha rahe the| ApakA jI cAhe, to Apa nAka-bhauM sikor3a sakate haiM, unake nAma para kur3ha sakate haiM; rASTrapati ne bhI kabUtara dekhane kI bAta sunakara yahI kiyA thA, para eka bAta pahale hI batA dUM Apako ki taba Apa kA bhI vahI hAla hogA, jo unakA uttara sunakara rASTrapati kA huA thaa| suna lIjiye vaha uttara rASTrapati ne apane deza kI bhASA meM jaba unase kahA ki kyA kabUtaroM kA maica dekhanA isa rASTrIya kAma se jyAdA jarUrI thA ? to ve bole-"yaha jarUrI aura bejarUrI kA yA bar3hiyA-ghaTiyA kA savAla nahIM hai, yaha to Ananda kA prazna hai| yaha kAma bahuta jarUrI hai, maiM yaha bAta mAnatA hU~, para acAnaka jIvana meM Ananda kA gudagudAne vAlA jo kSaNa A gayA thA, maiM bhalA usakI upekSA kaise kara sakatA thA rASTrapati mahodaya !" sunakara rASTrapati ko ha~sI A gyii| Apa bhI aba ha~sa sakate haiM, para isa vidvAn kI isa bAta se iMkAra nahIM kara sakate ki saMgharSoM aura khIMca-tAniyoM se bharI ghar3iyoM meM jIvana ko gudagudAne vAle kSaNoM kA bahuta mahattva hai aura hama unakI upekSA nahIM kara skte| ... gurudeva ravIndranAtha ThAkura kI cappala kI kIla ukhar3I huI thii| samaya kI vAta. usa para unakA dhyAna nahIM gayA aura ve use hI pahane hue eka sabhA meM bhASaNa dene cale gye| kIla paira meM cubhatI rahI aura khUna risatA rahA, para unake bhASaNa kA pravAha bahatA rhaa| ve bhASaNa dekara maMca se utare, to logoM ne dekhA ki cappala meM kAphI khUna lagA hai| kisI ne kahA-"jaba kaSTa ho rahA thA, to Apa ruke kyoM nahIM?" gurudeva ne uttara diyA-"saba bandhu bhASaNa sunakara Ananda le rahe the aura maiM sabako Ananda parosane kA Ananda le rahA thaa| aise Ananda ke kSaNa meM maiM du:kha kI ora dhyAna detA, to vaha kSaNa khaNDita ho jaataa| vahI bAta ki jIvana ko gudagudAne vAle kucha kSaNa jIvana meM mahattvapUrNa haiN| ina kSaNoM kA koI samaya nahIM hotA aura ina kSaNoM ko janma dene kA koI nizcita tarIkA-prakAra bhI nahIM hai| samAlocakapravara AcArya zrI rAmacandra zukla bahuta gambhIra vidvAn the aura kavi-sammelanoM meM apanI kavitA, bA~cane ke svara meM par3hA karate the, use gAte na the, para unake eka mitra apanI kavitA khaba gAkara par3hA karate the| tIrthakara : jana. phara. 79/ For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka kavi sammelana meM donoM sAtha gaye / jaba zuklajI apanI kavitA Arambha karane lage, to unake mitra z2ora se bole - " aba Apa asura kI kavitA suniye" / asura kA artha binA sura kI bhI aura asura kA artha rAkSasa bhii| bar3I sIdhI coTa thI, para bar3I sadhI huI coTa thii| zuklajI usa coTa ko saha gaye, para jaba ve mitra kavitA par3hane khar3e hue, to zukla jI ne khUba joradAra svara meM kahA - " Apa loga asura kI kavitA to suna hI cuke, aba sasura kI kavitA suniye " / asura kI taraha sasura ke bhI do artha haiN| pahalA surasahita aura dUsarA zvasura-susarA, jo eka sambandha bhI, para eka gAlI bhI / sArA samAja ha~sate-ha~sate loTa-poTa ho gayA aura usa kSaNa ne sabhI ke jIvana ko gudagudA diyaa| isa Anandamaya kSaNa ko janma dene kA kAma buddhimattApUrNa DhaMga se prayoga kiye eka zabda ne hI to kiyA, para yaha koI niyama nahIM hai ki buddhimattApUrNa zabdoM ke prayoga se hI aise kSaNa kA janma ho / aneka bAra buddhihIna zabdoM se bhI gudagudAne vAle kSaNa kA janma hote dekhA gayA hai / prasiddha abhinetrI greskelI janavarI meM mA~ banane vAlI hai, patroM meM yaha sammA cAra chpaa| eka parivAra meM vaha samAcAra par3hA gayA aura usa para carcA huI, to dasa varSa kI eka lar3akI ne apanI mA~ se pUchA, "mA~ gresakelI ko yaha kaise patA calA ki janavarI meM usake baccA hone vAlA hai ?" mA~ cintA meM par3a gayI ki baccI ko kyA javAba de, para tabhI usakI choTI lar3akI, jisakI umra pA~ca-chaha sAla kI hI thI, caTAkha se bolI - " vAha, saba patroM meM yaha samAcAra chapA hai, to kyA kelI ko par3hanA nahIM AtA " / kitane abodha bola the ye, para inhoMne eka aise kSaNa ko janma diyA, jisane bahuta dinoM taka usa parivAra ko gudagudAyA aura jo Aja bhI hamAre mana ko gudagudA detA hai / 00 vyaMgya burI cIja hai, isIlie use muhAvare meM vyaMgya-bANa kahA gayA hai, para baha bhI kabhI-kabhI hamAre jIvana ko gudagudA detA hai - bilkula usI taraha, jaise catura vaidya viSa se bhI cikitsA kA kAma le letA hai / vizvavikhyAta lekhaka eca.jI. belsa kI pustaka zepa oNpha thiMgsa TU kama par3hakara eka ghamaNDI abhinetrI ne unheM patra likhA- " pustaka mujhe bahuta pasanda AyI, para janAba, yaha to batAiye ki yaha Apane kisase likhavAyI thI ?" ise par3hakara velsa nArAja ho sakate the aura usa ciTThI ko phAr3a kara pheMka sakate the, para nahIM, unhoMne usakA uttara diyA aura usameM likhA, "Apako yaha pustaka pasanda AyI, dhanyavAda, para yaha to batAiye ki yaha pustaka Apako kisane tIrthaMkara : jana. phara. 79/9 For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3hakara sunAyI thI?" matalaba yaha ki Apa kI rAya meM maiM lekhaka nahIM haiM, para merI rAya meM to Apa anapar3ha bhI haiM-isa lAyaka bhI nahIM ki koI pustaka bA~ca skeN| jarA-sI sahiSNutA aura sarasatA ne nArAjI ke kSaNa ko apane lie, unake lie, aura sabake lie jIvana ko gudagudAne vAlA kSaNa banA diyA aura ghamaNDa kA sira bhI jhukA diyaa| mahAna lekhaka zrI padmasiMha zarmA aura mahAn kavi zrI jagannAthadAsa 'ratnAkara' sAtha-sAtha jA rahe the| zarmA jI patale-charahare, teja-tarrAqa aura 'ratnAkara' jI moTe, bhArI-bharakama aura raIsa-mijAz2a / to zarmA jI kI cAla yoM ki jhapaTatese; aura 'ratnAkara' jI kI cAla yoM ki hilate-se dikhAyI deN| Uba kara zarmA jI ne kahA, "ranAkarajI, Apa bhI kyA jAnamAze (bArAta Thaharane kA sthAna) jaisI cAla calate haiN|" _ ucita hai ki 'ratnAkara'jI yaha sunakara apane muTApe para jheMpa jAe~ aura yaha kSaNa udAsI kA kSaNa bana jAe, para 'ratnAkara'jI jheMpe nahIM, bole-"maiM koI DAka kA harakArA to hU~ nahIM, ki jaba calU, bhAgatA huA hI calU~!" isa uttara ne usa udAsI aura jheMpa ke kSaNa ko gudagudAne vAlA kSaNa banA diyA aura donoM hI mahAna, bAlakoM kI taraha khilakhilA kara ha~sa pdd'e| 00 gA~dhIjI ko unake saba kAryakartA bApU kahate the, aura unake sAtha bApU-jaisA hI betakallapha vyavahAra karate the| bAtoM-bAtoM meM eka dina eka kAryakartA ko maz2Aka sajhI, to usane kahA, "bApU Apa gauoM kI sevA ke lie bahuta-se kAma karate haiM aura saMsthA calAte haiM, para eka prANI gAya se bhI adhika nirIha hai, loga usa para manamAnA atyAcAra karate haiM, use khAnA bhI ThIka se nahIM dete| vaha hai gdhaa| kyA Apa usa becAre ke lie kucha na kareMge?' bApU bole-"tumhArI bAta ThIka hai| maiMne gauoM kI sevA ke lie gau-sevakasaMgha kI sthApanA kI hai| aba tuma gadhA-sevaka-saMgha kI sthApanA kara usake mahAmaMtrI bana jAo, to bahuta acchA ho|" gAMdhIjI ke prastAva para saba loga khilakhilA kara ha~sa par3e aura gadhe kI bAta ne saba ke jIvana ko kSaNa-bhara ke lie Ananda se gudagudA diyaa| jI hA~, gadhe kI bAta ne| 00 acchA gadhA-sevaka-saMgha kA maMtrI bananA to phira bhI eka sArvajanika pada pAnA hai, para kisI ko gadhA kahanA aura vaha bhI bharI sabhA meM kaisA hai ? jI, tIrthaMkara : jana. phara. 79/10 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakI bhI yahI rAya haiM ki yaha ghora apamAna hai, eka bAra isa ghora apamAna meM bhI jIvana ko gudagudAne vAle kSaNa kA janma huA thA / iMglaiNDa ke pradhAnamaMtrI misTara lAyaDa jArja eka sabhA meM apane maMtrimaNDala ke kAryoM kI tArIpha kara rahe the / yaha pahale mahAyuddha-kAla kI bAta hai / unake virodhI eka zrotA ne sabhA meM khar3e hokara pUchA - " misTara lAyaDa jArja, Apa to zAyada vahI haiM, jisake pitA gadhe kI gAr3I calAyA karate the ?" ha~sanA aMgrejoM kA svabhAva hai, to loga ha~sa par3e, para tabhI lAyaDa jArja ne kahA - " dosto, yaha savAla sahI hai / mere pitA vAkaI gadhe kI gAr3I calAyA karate hoMge, para vaha gAr3I to aba bika gayI hai / hA~, gadhA abhI taka maujUda hai / " oha, kucha na pUchiye ki loga kisa taraha ha~se, kisa taraha ha~se ki lAyaDa jArja ke bAra-bAra kahane para bhI ha~sI ke phavvAre banda na hue aura jalasA -kAjalasA loTa-poTa ho gayA / 00 acchA, ha~sI aura gudagudI kI AvAjeM to Apa kAfI suna cuke, aba eka aisI bAta suniye ki jisameM na zabdoM kI AvAz2a hai, na ha~sI kI, phira bhI vaha jIvana ko gudagudAne vAle kSaNoM kA sarvottama pratIka hai / iTalI ke prasiddha dezabhakta mejinI una dinoM nirvAsita the / eka dina ve aMgrejI ke prasiddha lekhaka kArlAila se milane gaye / kArlAila ne bahuta Adara se unakA abhinandana aura svAgata kiyaa| isake bAda ve alAva ke pAsa baiTha gaye aura cupacApa kaI ghaToM taka baiThe rahe, koI kucha nahIM bolA / jaba mejinI calane ke lie uThe, to kArlAila ne kahA " Aja kI zAnadAra mulAkAta se bahuta Ananda milA aura ina kSaNoM kI yAda bahuta dinoM taka jIvana ko gudagudAtI rahegI / " kyA Apako bhI kabhI jIvana ko gudagudAne vAle aise kucha kSaNoM kA anubhava huA hai ? aura kyA aise kSaNa ko janma dene kI kalA Apa jAnate haiM ? nahIM, to abhyAsa kIjiye; kyoMki gharelU aura sArvajanika jIvana ko samRddha banAye rakhane ke lie yaha atyanta Avazyaka hai / ( bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita lekhaka kI atyanta lokapriya kRti 'mahake jIvana, cahake dvAra' se sAbhAra ) / tIrthaMkara : jana. phara. 79/11 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane kartavya kI dhurI banA lete haiM nayI lIka ko nirmita karate hue| pahAr3a para apane astitva ko TA~kate hue gulAba ke ha~sate hue cehare ko dekhakara merI sArI mAyUsI aura nirAzA kA ghaTATopa kuharA eka pala meM vinaSTa hogayA zItala sugaMdhita hilora se bhara gayI merI Antara sRSTi phira mujhe ahasAsa hone lagA ki mere jIvana kA eka aura gIyara badala gayA hAtha sTIyariMga para mahasUsa karane lagate haiM gati kI nayI dhar3akaneM nayI umaMgoM ke naye sopAna aura naye utsAha kI bulandI jindagI kI bAlakanI meM eka nayI USmA bharate hue| Aja jaba maiMne apane kamare kI khir3akI kholI to maiMne dekhA ki eka gulAba kA phUla jo uga AyA hai mere dvAra ke sAmane ar3e hue pahAr3a para bar3I mastI ke sAtha ha~sa rahA hai apane Antara sauMdarya ke naye-naye indradhanuSI AyAmoM ko . prasphuTita karate hue| pahAr3a ke sIne ko cIra kara vaha gulAba kA phUla Upara uThA, yaha kahatA huA ki"musIbata aura kaThinAiyoM kI dIrghA meM baiThakara jo hastAkSara apane adharoM para muskarAne kI suramya rekhAoM ko. akSuNNa rakha pAte haiM ve hI yathArtha meM kIrti ke AsamAna para . sUrya banakara pradIpta hote haiM sRSTi ko z2indAdilI kA nayA itihAsa pradAna karate hue| vastutaH saMgharSoM ke uccattama burja para bhI jo vyakti ha~sate-ha~sate jInA jAnate haiM unakA hI guNagAna dharatI ke vizAla prAMgaNa meM hotA hai unake anupama kRtitva ko amaratA kA sundaratama labAdA pahanAte hue| hamezA smaraNa rakho ki pratiSTA kI mInAra kA maJjula mayaMka vahI bana pAte haiM, jo kA~ToM kI asahanIya cubhana meM bhI ha~sate-ha~sate jInA ha~sate hue gulAba sAnnidhya meM umeza jozI tIrthakara : jana. phara. 79/12 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sate-ha~sate jiye 00 ha~sI manuSya ke aMtaraMga kI sahI pahacAna bhI hai; koI ha~sI daivI hotI hai koI sAdA muskarAhaTa, koI kuTila koI pralayaMkara-kintu jIne ke lie hameM cAhiye vaha sAttvika ha~sI, jo kisI ko AghAta na paha~cAye, kisI kA marma 'vidIrNa na kare, kisI ke jIvana meM viSa na ghole, varana apanI niSkapaTatA se jindagI ke sannAToM ko khuziyoM se bhara de| / zrImatI rAjakumArI begAnI ___ jIvana-jInA eka bahuta bar3I kalA hai aura usase bhI bar3I kalA hai ha~sateha~sate jiinaa| saMsAra meM birale hI manuSya aise hote haiM, jo nahIM rote / sAdhAraNatayA dekhA jAtA hai ki jisake pAsa roTI nahIM hai, vaha roTI ke lie rotA hai; jisake pAsa roTI hai, vaha Arogya ke lie rotA hai; dhanahIna dhana ke abhAva meM rotA hai, dhanavAna adhika prApti kI kAmanA meM ghulatA hai; jisake putra nahIM, use saMsAra hI sUnA-sA lagatA hai; jinake putra haiM ve nirantara unakI ayogyatA ko hI jhIMkate rahate haiN| eka ajIba samasyA hai yaha saMsAra ! ! upaniSad kahatA hai-'saba kucha Ananda se utpanna huA hai, Ananda se jIvita hai'| sunakara lagatA hai ki na jAne kisa mauja meM kaha DAlI gayI hai yaha baat| yadi yaha satya hai to saMsAra meM itanI vyathA, itanI pIr3A, itanI vedanA kyoM hai ? kyoM nivir3a nirAzAoM aura kuNThAoM ke ghane kuhAse se itanA AvRtta hai hamAre cAroM ora kA pariveza ki hamAre irda-girda khar3I Ananda kI ve UMcI mInAreM, sukha kI ve sundara imArateM hameM dRSTigocara hI nahIM hotI? eka dIrgha katAra meM muha bAye khar3e ye prazna sadaiva-sadaiva hamase pUchate haiM kyoM, kyoM, kyoM??? ___zAyada isalie ki hama yaha bhUla jAte haiM ki mAnava mAtra garala-puMja hI nahIM hotA, varan usameM kahIM koI amRta-kumbha bhI hai; kintu hA~-AvazyakatA hai aise kisI nIlakaNTha kI jo garala ko svayaM meM samAhita kara amRtapAna kA suyoga upasthita kara sake; anya ke sammukha, svayaM ke sammukha ! maiM aise bahuta se sampanna parivAroM ko jAnatI hU~ jahA~ koI abhAva nahIM hai| dhana-daulata, sukha-suvidhAoM se bharA-pUrA kuTumba, nIroga zarIra; phira bhI vahA~ na kisI ko caina, na kisI ko shaanti| kyoMki vahA~ hara vyakti eka dUsare ko galata dekhatA hai, galata samajhatA hai ataH paraspara galata vyavahAra karatA hai; tisa para koI kisI ko saha nahIM sakatA aura Aphata yaha hai ki koI kisI ko chor3a bhI to nahIM sakatA !! basa, saba ekadUsare para doSAropaNa karate rahate haiM, eka-dUsare kA chidra dekhate rahate haiM aura nirantara rote rahate haiN| aise meM bhalA royeM na to ha~seM bhI kaise ? to kyA hamane jina vastuoM ko ha~sane kA AdhAra mAna liyA hai ve g2alata haiM ? ina parivAroM ko dekhakara tI aisA hI lagatA hai sacamuca g2alata haiN| tIrthakara : jana. phara. 79/13 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sI eka IzvarIya dena hai| bahuta bar3I den| Ayurveda kahatA hai ki jo sadaiva dila kholakara ha~satA hai, vaha dIrghAyu hotA hai; kyoM hotA hai ? kyoMki dila kholakara vahI ha~sa sakatA hai, jisakA hRdaya nizchala hai, nirmala hai aura jo bhItara-bAhara eka hai / jisakI guNa-grAhaka dRSTi doSa nahIM, acchAI khojatI hai, una acchAiyoM se sneha karatI hai-saccA sneha, niHsvArtha sneha ! jisakA hRdaya saMvedanazIla hai, dRSTi svaccha; vaha hara vastu ko usI rUpa meM dekhatA hai, jisameM vaha hai| yahI lakSaNa hai usa devatva kA jo amRta pInA jAnatA hai, pilAnA jAnatA hai aura garala ko pacAnA jAnatA hai| ___ ha~sI mAnava ke antargata bhAvoM kI, vicAroM kI eka vilakSaNa pahacAna hai, eka kasauTI hai| koI ha~sI daivI hotI hai, koI mAtra smiti; kisI kI haMsI kuTilatAoM se pUrNa hotI hai, to kisI kI prlyNkaarii| bharI rAjasabhA meM pAMcAlI kA apamAna karane vAlA duryodhana bhI khilakhilA kara ha~sA thaa| vIra abhimanyu kI ghAyala deha para gadApAta karane vAlA duHzAsana bhI aTTahAsa kara rahA thaa| dyUta meM pAsA jItakara kapaTI zakuni bhI muskurAyA thA, kaikayI ke kAna bhara kara ayodhyA meM Aga lagAne vAlI kuTila maMtharA bhI muskurAyI thii| indra ko asthidAna dete samaya mahAn dadhici ke adharoM para bhI eka muskurAhaTa thI, aura jahara kA pyAlA pIte hue sukarAta aura mIrA ke adharoM para bhI vahI thii| jitane prakAra ke haiM zAzvata bhAva utanI hI prakAra kI hai ha~sI bhI; kintu jIne ke lie hameM cAhiye vaha sAttvika ha~sI, jo kisI ko AghAta na pahu~cAye, kisI kA marma na chede; kisI ke jIvana meM viSa na ghole; apitu vaha apanI nizchalatA se jIvana kI zUnyatA ko prasannatAoM se bhara de; kaTutA ko sarasa kara de, mata prANoM meM saMjIvana saMcArita kara de| vaha kisI bhI sthiti meM viSama na ho basa ho saMgIta ke Aroha aura avaroha ke pazcAt Ane vAle usa sama kI bhAMti jisakI madhuratA jIvana ko ullasita kara detI hai, navacetanA se bhara-bhara detI hai| .... merI eka zikSikA thiiN| kmlaadhr| bAla vidhavA thIM ve| na apanA unakA koI sasurAla meM thA, na pIhara meN| sunA thA unake eka lar3akA huA thA, para vaha bhI unakI goda. sUnI kara zIghra hI cala basA / bar3e saMgharSa ke pazcAt ve likha-par3ha pAyI thiiN| basa yahI thI unakI AjIvikA, yahI thA unakA dhana : maiMne kabhI unheM rote nahIM dekhaa| jaba dekhA taba hNsmukh| jaise unake jIvana meM kahIM, koI abhAva thA hI nhiiN| na unheM kisI se koI zikavA rahatA, na koI shikaayt| saba unheM cAhate, saba unakA sanmAna karate / kyoM na karate ? sabake sukha-duHkha kI satat sahabhAgI jo thIM ve / maiM to unheM dekhakara itanI vismita ho jAtI ki kaise unhoMne jIvana ko itane sahaja rUpa meM le liyA hai ! kabhI-kabhI lagatA asIma vedanA kI uSNatA ne jaise unakI kuNDalinI ko jAgRta kara diyA hai, ataH unake brahmarandhra kA tIrthaMkara : jana. phara. 79/14 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta nirantara jharatA rahatA hai, unake karuNA-bharita netroM se, hAsya- pUrita adharoM se / tabhI to unakA sneha apane-parAye kI saMkIrNa sImA ko lA~ghakara itanA vistRta ho gayA thA; ahaM kI paridhi ko tor3akara sukha - duHkha kI anubhUti meM ekarasa ho gayA thA / tulanA nahIM thI unakI kisI se / bhaktamAla kI kathA hai -- eka daridra brAhmaNa ko jJAta huA ki sanAtana gosvAmIjI ke pAsa eka aisI sparzamaNi hai jisase lohA sonA ho jAtA hai / becArA turanta daur3A unake pAsa lagA gir3agir3Ane aura yAcanA karane - 'bhagavan ! maiM bahuta daridra hU~ / kucha suvarNa dAna kara merI daridratA samApta kara deM / ' gosvAmI jI Azcaryacakita ho kahane lage- 'suvarNa dAna ! mere pAsa kauna-sA suvarNa hai ? maiM to bhikSAnna se apanI udara- pUrti karatA hU~, parNakuTI meM rahatA hU~ / ' brAhmaNa ne kahA'Apa mujhe TAla nahIM skte| maiMne sunA hai, Apake pAsa lohe ko suvarNa banA dene vAlI pArasamaNi hai|' sunate hI unheM acAnaka yAda AyA ki sacamuca eka dina unheM snAna ke samaya yamunA kinAre eka pArasamaNi milI thI jise apane lie nirarthaka samajhakara vahIM kinAre para gAr3a diyA thA / unhoMne turanta sthAna kA atA-patA batA diyA aura kahA - 'vahA~ jAkara le lo' / brAhmaNa ne usa sthAna ko khodakara maNi to prApta kI para socane lagA- 'jisa maNi ke lie maiM itanA vyAkula hU~ use vyartha samajhakara gosvAmIjI ne isa prakAra gAr3a diyA hai ? avazya hI unake pAsa pArasamaNi se bhI bar3hakara koI aisI vastu hai, jisake sammukha yaha phIkI hai| basa mujhe to vahI prApta karanA hai|' usane maNi yamunA meM pheMka dI aura khAlI hAtha gosvAmIjI ke pAsa jAkara khar3A ho gayA / aba lagA yAcanA karane, vahI pAne kii| maiMne bhI apanI una zikSikA se kaI bAra yaha prazna kiyA thA ki vaha kauna-sI amUlya nidhi hai, jise pAkara ve itanI khuza haiM / unhoMne mujhe usa rahasya ko hI nahIM samajhAyA, ha~sanA bhI sikhAyA hai; ataH maiM bhI ha~satI rahatI hU~, aharniza ha~satI rahatI hU~, g2amagIna hokara bhI ha~satI rahatI hU~ / mujhe isa prakAra ha~sate dekhakara kucha aise logoM ko g2alata phahamI ho jAtI hai, jinhoMne dhana ko hI ha~sane kA AdhAra mAnA hai, ve kahane lagate haiM- maiM avazya hI bhItara se bharI hU~ / ThIka hI to kahate haiM ve / bharI to hU~ hI / khAlI pAtra se to nikalatI hai mAtra pratidhvani, kintu hA~ maiM una jar3a padArthoM se nahIM bharI hU~, jinheM bheda kara unmukta hAsya bAhara hI na A sake / eka jJAna, dUsarA prema samagra zarIra ke maMgala meM, svAsthya meM eka Ananda dene se do vastue~ prApta hotI haiM- eka jJAna aura "Ayu meM Ananda hai; hai / isI Ananda kA bhAga kara dUsarA prema / " - ravIndranAtha ThAkura tIrthaMkara : jana. phara. 79/15 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (saMpAdakIya : pRSTha 4 kA zeSa) . . yA vaha jisa mAdhyama ko abataka kAma meM le rahA thA, use jarjara pAtA hai, chUTA. huA pAtA hai| aise meM eka savAla sAmane AtA haikyA hama kisI aise vastra ko, jo aba nayA nahIM rahA hai, jarjarita ho gayA hai, badalane meM eka saMtoSa kA anubhava nahIM karate? eka to yaha ki Apa usa vastra ko mailA hone hI na deM, yA kama mailA hone deM, isase Apa usakI kucha umra bar3hA leMge, kintu yaha nitAnta asaMbhava hI hogA ki Apa kisI upAdAna ko usameM saMbhAvita AkAra meM jAne se roka sakeM; vRkSa to hoMge hI, phala bhI hoMge, bIja naye vRkSoM ko janama deMge hI; vahI-vaisI sthiti hamArI hai, hama Aye haiM, jAe~ge hI; isalie, phira Apa hI batAyeM vyartha hI itane cintita Apa kyoM haiM ? ... hamArI vinamra samajha meM unmakta aura asalI ha~sI ke lie moha ke paMje se chuTakArA z2arUrI hai| jo anAsakta hai, vahI ha~sa sakatA hai, ha~sane kA adhikArI hai; jo jIvanotsargI hai, ha~sane kA adhikAra use hI hai; jo yaha jAnatA hai ki usakA kucha bhI nahIM hai, aura yaha ki sabakucha usI kA hai. vahI ha~sa sakatA hai| zahIda ha~sa sakatA hai, balipaMthI ha~sa sakatA hai, lokasevI ha~sa sakatA hai, saMta muskarA sakatA hai, mahAvIra ha~sa sakatA hai, gautama ha~sa sakatA hai, rAma ha~sa sakatA hai, kRSNa ha~sa sakatA hai - kyoMki vahA~ eka gaharA abheda aura samatva hai; harSa-viSAda, kAMcana-mATI, mahala-kuTIra, janma-maraNa, saba samatva kI dharatI para eka haiM vahA~, do nahIM haiM; isalie, jinhoMne ha~sate-ha~sate jIne kI svIkRti dI hai, svayaM ko svayaM meM; ve ha~sate-ha~sate mara bhI sakate haiM; vastuta: abhaya aura anyoM lie bArahamAsI svasti hI ha~sI ke janaka-jananI haiN| tIrthakara : jana. phara. 79/16 For Personal &Private Use Only . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama ha~sanA bhUla jAte haiM jIvana ke prati jaba bhI hama eka sahaja-svAbhAvika dRSTi ko saMkucita yA vistRta karanA cAhate haiM, ha~sanA hamAre hAtha se phisala jAtA hai / kRtrimatAoM meM khuda ko itanA na jakar3a diyA jAe ki hama svayaM jakar3a jAe~ aura eka svastha vAtAvaraNa meM sAMsa lenA muzkila ho jAe / ku. arcanA jaina "saccI-I-I-I-! kyA jiyA jA sakatA hai, ha~sate-ha~sate ? dhat ! jIvana aura ha~sanA ? vhaoNTa e sTreMja kaoNmbinezana ! " ( kyA vicitra mela hai ) lagA jaise dUra koI ha~sa rahA hai-phik-phik; bhauMDI - sI ha~sI ekadama makhaula ur3Ane ke aMdAja meM / mana dap bujha gayA / socane lagI kaisA hogA vaha jIvana jo pracaNDa grISma, kar3akar3AtI ThaMDa, aura DUbatI-uphanAtI bAr3hoM meM bhI dhIra, prazAnta aura UrdhvamukhI hogA, thaper3e nigalakara bhI smiti ugalegA / sarcalAiTa ghUmI aura acetana ke jAne kina daroM meM par3A yaha vAkayA acAnaka uchalakara sAmane khar3A ho gayA / do mitra the| logoM kA mata thA ki eka bar3A acchA hai aura dUsarA bar3A burA / Arthika stara para donoM samAna the / pahalA samAja-sudhAraka thaa| U~cI-U~cI bAteM kahatA thA, usakA dAyarA vistRta thA aura samAja meM usako bhArI pratiSThA prApta thI / dUsarA apane meM khuza rahane vAlA mastamaulA prANI thA / AtmapratiSThA se use koI sarokAra na thA / vaha U~cI-U~cI bAtoM se paraheja karatA thA, loga usase katarAte the / samaya daur3atA rahA / acAnaka donoM kI hI paristhitiyA~ pratikUla huI / pahalA lar3akhar3AyA, dUsarA DaTA rhaa| jIvana meM calane ke lie eka ne bAhara se jitanI bhI baisAkhiyA~ lagAyI thIM hara jhaTake ke sAtha ve giratI gayIM aura anta meM vaha bhUmi para girakara tar3apane lagA / sArI sAmAjikatA, sudhAravAda kA bhUta utara cukA thA, aba vaha muMha DhA~pe kamare meM par3A rahatA / baisAkhiyA~ dUsare ne bhI lagAyI thIM, para bAhara nahIM, bhItara, ataH cAla meM koI pharka nahIM AyA / cehare kI muskAna jyoM-kI-tyoM banI rahI / sUkSma dRSTi se dekheM to patA calegA ki eka vastutaH acchA thA aura eka dIkhatA thA / bar3A pharka hai isa 'hone' aura 'dIkhane' meM jIvana donoM ke sAmane thA aura paristhitiyA~ bhI, kintu jisake pAsa samyak dRSTi va AtmacetanA kA abhAva thA vaha cUka gayA / kabhI-kabhI lagatA hai hameM zAyada roga ho gayA hai bar3I-bar3I bAteM kahane kA, bar3I-bar3I bAteM sunane kA, aura bar3I-bar3I bAteM likhane kA / taba mahasUsa hotA hai ki hamAre cAroM ora ke upAdAna atyanta virATa haiM aura ina virATa tattvoM ke madhya yadi koI laghu hai to - 'hama' / kintu hama apane laghutva ko bhI sahaja pacA nahIM pAte, use virATa batAne kI kozizoM meM juTe rahate haiM / eka ora to jIvana ko TATa For Personal & Private Use tIrthaMkara : jana. phara 79/17/ .org Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAte haiM, dUsarI ora usa TATa para rezama ke paibaMda lagAnA bhI nahIM bhUlate; phalataH do pRthak-pRthak sattAe~ apane pUrNa pRthak astitva ke sAtha dRSTigocara hotI haiN| rezama ko hama lalacAyI najaroM se dekhate haiM, usakI divyatA para mohita hote haiM; kintu TATa ke sAtha usakI asaMgata yojanA ko hamezA sazaMka naz2aroM se dekhate haiN| AdarzoM ke vizAla alAva hamane jalA liye haiM oMra dUra baiThakara hAtha seMka rahe haiM; jaise hI A~ca khatma hotI hai, hama punaH ThaMDa meM sikur3ane lagate haiN| jIvana ke prati jaba bhI eka sahaja-svAbhAvika dRSTi ko chor3akara hama sasIma yA nissIma honA cAhate haiM, ha~sanA bhUla jAte haiN| jI hA~, sasIma aura nissIma ; kyoMki jIvana ko hama yA to 'paMka' mAnate haiM yA phira 'paMkaja'; jabaki paMka aura paMkaja ke isa tAlAba se dUra, jIvana kucha gIlI-sUkhI vaha bhUmi hai jisa para hameM mArga ke kaMkar3a aura phisalana-kAI bharI sabhI para se naMge pA~va gajaranA hotA hai| jIvana jIne ke lie hai, cipakane ke lie nahIM, para aksara hama jIvana se cipakanA cAhate haiN| bhUla jAte haiM ki hama mehamAna haiM, mejamAna nahIM haiN| paira hamAre ruke nahIM haiM, yAtrAyita haiN| vakta hameM milA jarUra hai para nirdhArita hai, saMpUrNa nhiiN| socakara dekheM, dina meM eka bAra jarUra aisA soceM, sukha aura duHkha aba utane bar3e nahIM lageMge jitane pahale lagate the, AghAta-pratighAta utane pratAr3ita nahIM karege, jitane pahale karate the| eka taTastha aura samyak dRSTi kA praveza khuda-ba-khuda prArambha hogaa| logoM ko aksara kahate sunA hai ki jIvana ko pUrNatA aura samagratA ke sAtha jInA hai to jIvana ke prati moha chor3a do| 'moha chor3anA' to bahuta bAda kI prakriyA hai| moha chUTA nahIM ki saMta banane kI prakriyA prAraMbha huI; para kyA sArI duniyA ekA-eka saMta bana sakatI hai ? eka sAmAnya stara para samagra evaM bharapUra jIvana jIne ke lie, jIvana ke prati moha to nahIM para hA~, sammoha jarUra chor3anA hogA, apanI atirikta sajagatA chor3anI hogii| kRtrimatAoM meM khuda ko itanA na lapeTa liyA jAe ki hama svayaM ko jakar3A mahasUsa karane lageM aura eka svastha vAtAvaraNa meM sA~sa lenA muzkila ho jaae| ___ vyavahAra evaM vyAvahArika jiMdagI se palAyana bhI jIvana ko bahuta kirakirA banAtA hai| Adarza, siddhAnta, evaM bauddhikatA hamAre AtmavikAsa ke sAdhana haiM; ataH eka dhImI-bhInI phuhAra ke samAna hI inakA Ananda lenA caahiye| hamameM inakA vega itanA bhISaNa na ho pAye ki sArI hariyAlI, sArI sarasatA hI cuka jAe aura jIvana eka ThUTha kI bhA~ti daraka utthe| sarcalAiTa tejI se nirantara ghUma rahI hai aura kaI dhvaniyA~ eka sAtha atala meM pratidhvanita haiM-'jIvana jalakuNDa nahIM jalaprapAta hai jo hAsa, ullAsa, gati, samanvaya evaM samarpaNa kI bhAvanAoM ko sameTe hue hai| caMda lamahe jo tumhAre nimitta bane hue haiM, unheM isa sahajatA se jiyo ki ve misAla bana jAe~ aura tuma mazAla banakara yuga-yugoM taka apane jyotikaNoM ko akSuNNa rakha sko| tIrthaMkara : jana. phara.79/18 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sate-ha~sate jiyeM kareM - nijAmauddIna zabe tArIka o bIme mauja o giradAbe cunI hAyala kujA dAnanda hAle mA~ subukasArAne sAhila hA -hAphiz2a (rAta kA aMdherA hai, lahareM uTha rahI haiM, bha~vara cakkara meM DAla rahe haiN| jo kinAre para ArAma se khar3e haiM ve hamArA hAla kyA jAneM!) barAmade meM patnI, do baccoM-sahita baiThA cAya pI rahA thaa| zAma ke baje hoMge yahI koI chaha / dhUpa-ujalI-camakIlI dhupa-cAroM ora phailI thii| basa yoM hI idhara-udhara kI bAteM ho rahI thiiN| sAtha baiThI thI par3ausa kI sUrata-sIrata se bhalIbholI eka kazmIrI mahilA-saMbhrAnta parivAra kii| yadi vaha saundarya meM kazmIrI yuvatI kA pratinidhitva karatI hai, to saMvedanazIla, hamadarda, sukha-duHkha meM zarIka eka Adarza hamasAye kA bhI pratIka hai| aise hamadarda par3ausI bhAgya se hI milate haiN| khudA use amAna meM rkhe| hA~, to usa samaya (aba likhate hue A~kheM chalaka par3IM) ikalautI lar3akI kitAboM meM kucha DhUMDha kara dUsare kamare meM patnI ke pAsa calI gayI, jo kucha sI rahIM haiM-kalama kucha kSaNa rukatI hai-hAtha meM kampana A jAtA hai--sAhasa kara saMbhalakara likhatA hU~ (dila-mastiSka abhI bhArI hai) merA sabase choTA baccA uTha kara dvAra para jAkara lauTa AtA hai, zAyada kisI ne dastaka dI thii| vaha mere hAtha meM tAra detA hai| ekadama se maiMne use khola DAlA-eka-eka zabda ko kaI bAra dekhAtithi-samaya-patA-(eka Aha bhara kara raha jAtA hU~)-maiMne jabAna bhI na kholI thI ki vaha baccA bola uThA--'mammI az2ahara A rahA hai'| 'ajahara A rahA hai kyA ?' patnI ne usakI bAta sunakara merI ora dekhakara puuchaa| maiMne unakI A~khoM-meM-A~kheM DAlakara kahA-'hA~, Ane vAlA hai'| thor3A muskarAyA kahate hue / 'Ane vAlA hai to tAra abhI se dene kI kyA z2arUrata thI?'--patnI ne puuchaa| 'pAgala hai'--binA A~kheM uThAye maiM bolaa| pAsa baiThe donoM bacce bahuta khuza the ki unakA bhAI A rahA hai (meraTha se--gA~va balainI se)| par3osana bhI khuza huii| phira ajahara ke viSaya meMusakI 'mirgI' ke, svabhAva ke, sundara svAsthya ke bAre meM bAteM karate chor3a maiM Upara kamare meM akelA jAkara leTa gayA-hRdaya meM zoka kA athAha sAgara bhare hue--eka tUphAna liye| idhara-udhara karavaTeM badalatA rahA--sUryAsta ho gayA, hA~ 'sUryAsta' / uTha kara kucha g2ama g2alata karane pahuMcA pAsa hI eka kazmIrI prophesara ke ghr| unheM akelA pAkara--andhere meM mere dhairya ke bAMdha TuTa gaye--kAfI dera azrupAta karatA rahA'merA baccA gA~va meM khatma ho gayA'--unake pUchane para mere mukha se niklaa| 'kaise ? kyA huA? koI AyA hai-tAra--qhata kucha milA hai|' unhoMne eka sAtha puuchaa| tIrthaMkara : jana. phara. 79/19 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI yathArtha rUpa meM dI gayI tasallI se sNbhlaa| vaha mujhe mere dvAra taka chor3ane aaye| bagaira khAnA khAye--tabIyata ThIka na hone kA bahAnA kara leTa gayA--tamAma rAta jAgate bItI--kabhI sajala netra, to kabhI shussk| hRdaya kA tUphAna kama nahIM huaa| dUsare dina nAmamAtra kA nAztA kara kaoNleja gayA-- do klAseM pUrvavata pddh'aayiiN| aMgrejI-vibhAga meM gayA-- eka urda ke prAdhyApaka mitra ne merI ora dekhakara kahA--'kyoM, tabIyata to ThIka hai'| 'hA~, kucha aisA hI hai' maiMne khaa| 'vo baccA ThIka hai ApakA jo bImAra thA'--usane phira puuchaa| 'vo hI ThIka nahIM'--maiMne btaayaa| 'kyoM kyA huA use ?'--vaha phira bolaa| 'aba to basa mAmalA qhatma samajho'-itanA hI kaha pAyA thA ki eka dUsare mitra ne mujhe uThAyA aura kamare se bAhara le jAkara pUchA--'kyA bAta hai sAfa-sAfa batAo, ghara para khairiyata hai na?' maiMne idhara-udhara kI bAteM kI, az2ahara ke 8-10 roz2a gA~va se Aye hae qhata kA tajakarA kiyA ki vaha parezAna hai aura usane likhA hai-'mujhe saba parezAna karate haiM, kyoM na maiM usI ke pAsa calA jAU~ jisane mujhe paidA kiyA hai|' koI eksIDeMTa to nahIM huA ?' unakA prazna thaa| 'nahIM, abhI taka aisA mAlUma nahIM haA'--maiMne btaayaa| usa dina maiMne TI. DI. sI. phA. kI klAsa nahIM lI thI ghara usa dina kucha vilamba se pahu~cA, cAya pI aura koI kitAba lekara baiTha gyaa| rAta meM kucha yoM hI panne palaTatA rhaa| patnI ne tAra ke bAre meM phira pUchA thA, ajahara kI khairiyata pUchI thI maiMne kaha diyA thA--'saba ThIka hai| __isI mAnasika tanAva meM maiMne iNTaravya bhI eka posTa ke lie diyaa| usase pUrva hindI-vibhAgAdhyakSa (kazmIra vi. vi.) se bhI milane pahu~cA, unhoMne caparAsI bheja kara mujhe bulAyA thaa| apane ko saMbhAlatA huA sAkSAtkAra ke lie gayA thaa| kaI-eka mitra the vahA~-thor3I aupacArikatA ke sAtha bAteM kiiN| jisa sthiti meM gayA thA, usI sthiti meM tanAva kI--zoka kI--andarUnI sthiti meM ghara lauTA / saMbhalate hue sAkSAtkAra meM praznoM ke uttara diye| bAda meM eka sajjana ke dvArA mAlUma huA ki eka eksaparTa ne kahA thA--'niz2Ama sAhaba kucha DisTarDa se mAlUma hote the'| _(zeSa pRSTha 24 para) tIrthaMkara : jana. phara. 79/20 For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tU hA~se jaga roye 00 apanI sAdhanA meM saphala hokara hI hama jIvana kI cAdara ha~sate-haMsate or3ha sakate haiM aura ha~sate-ha~sate hI use chor3a sakate haiN| yadi hama apane kartavyoM kI yAda kara leM, aura ImAnadArI se unake pAlana kA vrata le leM, to phira dekheM ki jIvana jIvana kitanA saMgItamaya aura upayogI siddha hotA hai| - kanhaiyAlAla sarAvagI manuSya jaba janmatA hai taba svayaM to rotA hai aura loga ha~sate haiM, aura jaba vaha maratA hai to apane-parAye to rote hI haiM, marane vAloM meM bhI koI-koI becaina bhI hotA hai aura rotA bilakhatA bhI hai| mRtyu eka anivAryatA hai, yaha sabake lie Ane vAlI hai| jIvana jIne mAtra ke lie nahIM hotA, varan usake sAtha eka bhUmikA hotI hai| jIte sabhI haiM, para jIne kI jo kalA hai, usase kama hI loga paricita hote haiN| isalie unakA jIvana eka nIrasa jIvana mAtra rahatA hai, usameM apekSita mAdhurya nahIM A paataa| vaha manuSya ho sakatA hai, para mAnavatA se dUra, bahuta dUra / kalAvihIna jIvana jIne vAle hI rote-cillAte haiM aura jIvana ko bhAra-rUpa mAnate aura Dhote haiN| marate samaya unheM mRtyu se bhI bhaya hotA hai| jaina bhASA meM unakI mRtyu ko bAla yA apaNDita maraNa kahate haiN| jIne kI kalA jAnane vAle bhI isa dharatI para aneka ho gaye haiN| unhIM meM se eka the kabIra, jinheM apane jIvana kI kalA meM saMtoSa thA aura mRtyu meM jIvana kI cAdara sameTane jaisI sahajatA bhI thii| tabhI ve DaMke kI coTa kaha sake the ki "yA cAdara sura-nara-mani oDhI, or3hake mailI kiinii| dAsa kabIra jatana kari or3hI jyoM-kI-tyoM dhara diinii'| yahI bAta hama sukarAta, gaNeza varNI, sahajAnanda varNI Adi ke lie bhI kaha sakate haiN| ina sabhI ne apanI-apanI cAdareM bedAg2a aura bedhabbe ke rakha diiN| usa kalA ko DhUr3hanA hai jisake lie kabIra kahate haiM ki 'kucha aisI karanI kara cala ki (marate samaya) tU hA~se jaga roye| Upara kaha Aye haiM ki manuSya ko jIvana ke sAtha eka bhUmikA bhI milI hotI hai| usa kalA kA guramaMtra nuskhA yA prakriyA isI bhUmikA meM hai| apanI bhUmikA kI jo saphala adAyagI karatA hai; zAnti, saMtoSa aura prasannatA usI ke palle par3atI hai| kabIra eka julAhA the, kapar3A bunate the| ve jo carakhA aura karaghA (lUma) calAte the usase saMsAriyoM kI nagnatA DhaMkane kA sAdhana banatA thA aura sAtha hI bhItara dhyAna aura surata kA carakhA aura karaghA bhI calAte the, jo karmAsravoM se unakI rakSA karane vAlA saMvararUpI ambara bunatA thaa| tIrthakara : jana. phara. 79/21 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamameM se bahutere kaha sakate haiM, aura ThIka hI kaha sakate haiM, ki hama kabIra nahIM haiM, sukarAta bhI nahIM aura varNIdvaya bhI nahIM haiN| yaha ThIka hai, para utanA hI ThIka yaha bhI hai ki hama yathAliMga ( strI yA puruSa ) kizora, yuvA, mitra, pati, pitA aura nAgarika bhI haiM aura unake atirikta AjIvikA ke lie hamane koI vyavasAya, pezA, naukarI Adi bhI apanA rakhI hai| ye hamArI bhUmikAe~ haiM / ina bhUmikAoM kA sahI nirvAha hamAre lie gaurava kA kAraNa hogA; yahI hamArI pUjA hogI, hamArI namAja hogI, hamArI ibArata, prArthanA yA sAdhanA hogI / isa sAdhanA meM saphala hokara hI hama jIvana kI cAdara ko ha~sate-ha~sate or3ha sakate haiM aura ha~satehI - ha~sate chor3a sakate haiN| apane karttavyoM kI yAda kara leM aura ImAnadArI se unake pAlana karane kA vrata leM, phira dekheM ki jIvana kitanA saMgItamaya aura upayogI siddha hotA hai / kucha aise loga hote haiM, jo dUsaroM ko ha~sAte haiM, para svayaM rote haiM / hAsyarasa evaM sAhitya ke adhikAMza racayitAoM ke jIvana meM isa vaiSamya ke darzana hote haiM / abhI kucha hI samaya pUrva hAsyarasAvatAra kahAne vAle jI. pI. zrIvAstava rote-rote saMsAra se vidA ho gye| aise logoM kA svabhAva to vinodI hotA hai, para paristhitiyA~ rAvaNa arthAt rulAne vAlI hotI haiM / aise logoM ke vinoda se ha~sane vAle loga unake dukhate hRdaya ko nahIM dekha pAte / hamAre paricitoM meM do bhAI-bhAI the / donoM itane jindAdila the ki rote ko bhI ha~sA dete the, parantu svayaM meM ve asaphalatA aura viphalatA kI lU athavA pAle ke mAre hue the / unameM kucha aisA AkarSaNa thA ki unake samparka meM Ane vAlA prabhAvita hue binA nahIM rahatA thaa| bar3e dhanImAnI bhI unase prabhAvita the, kintu 'saphalatA' zabda sambhavataH donoM ke bhAgya - koza meM thA hI nahIM / aise logoM ko kisa zreNI meM paribhASita kareM ---- ha~sate-ha~satoM meM yA rote-rotoM meM - samajha meM nahIM AtA / bAlyakAla taka to jimmedArI abhibhAvaka kI hotI hai, para kizora hote hI vaha svayaM para A jAtI hai / mArgadarzaka kI AvazyakatA hotI bhI hai to nimitta mAtra; ucita viveka hone para nahIM bhI hotI hai| mArgadarzaka ho athavA na ho, donoM dazA meM calane kI jimmedArI apanI hai| gItA kahatI hai, 'uddharedAtmanAtmAnaM ' - apanA uddhAra svayaM karo; astu / kizorAvasthA se hI manuSya ko apane samaya, zakti, paristhiti athavA viveka, jJAna aura karma ( hArTa, heDa, haiMDa) ke sadupayoga karane kA abhyAsa karanA cAhiye / Alasya, taMdrA, vyartha kI gappASTaka, hAsa-parihAsa, tAza, juA, dhUmrapAna, cAya-kaoNphI Adi hAnikAraka nAnA prakAra ke peya, madya, mAMsa bhakSaNa, anaitika AcAra-vicAra, anAvazyaka zRMgAra, camaka-damaka Adi se satata bacate rahanA cAhiye / sAdA aura pauSTika AhAra karanA, vyAyAma karanA, caritra-nirmANa karane vAlA sAhitya par3hanA aura tIrthaMkara : jana. phara. 79/22 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha-sAttvika jIvana banAnA cAhiye / prAtaHkAla jaldI uThakara nitya kRtya se jhaTapaTa nivRtta hokara apanA jo karma yA vyavasAya ho usameM laga jAnA caahiye| vidyArthI ko par3hane meM, kRSaka ko kRSikarma meM, vyApArI ko apanI dukAna Adi meM pUrNa manoyoga se juTa jAnA caahiye| yuvAvasthA meM kartavya-bhAra kucha aura bar3ha jAtA hai| vivAha kara gRhasthAzrama arthAt yogya gRhastha kI bhUmikA meM praveza karane kA yaha avasara hotA hai| isa avasthA meM apane 'sva' kA vistAra hotA hai| patnI kI sukha-suvidhA aura AkAMkSA kA bhI dhyAna rakhanA hotA hai| eka ke badale do kA dAyitva hotA hai aura donoM ke yoga se santati-paramparA bhI calatI hai aura saMtAna ke prati bhI karttavyazIla honA hotA hai| isa prakAra kartavyoM kI tAlikA bar3hatI jAtI hai| roTI, kapar3e, AvAsa Adi kI samasyA ke samAdhAnArtha yogya arthArjana karane kI sAdhanA ke atirikta kA samaya parivAra ke sAtha bitAne se pArivArika jIvana sukhI banatA hai; patnI ko gRhakAryoM meM kucha sahArA milatA hai aura baccoM ko ulajhAye rakhane se unameM AtmIyatA AtI hai aura ve bhI susaMskRta banate haiN| avakAza kA samaya kucha loga klaboM, sinemA, goSThiyoM Adi meM bitAte haiN| yaha pArivArika, Arthika aura naitika dRSTi se sahI nahIM hai| ghara meM baiThanA kisI ko na rucatA ho to vaha bAhara kahIM bhI jA sakatA hai; para tabhI, jaba ghara meM kAma na ho; aura patnI tathA baccoM ko bhI sAtha le sakatA hai| ghara meM vRddha mAtA-pitA hoM to unakA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hotA hai| ____ AjIvikA kA sAdhana bhI nirdoSa, vaidha, naitika aura sammAnapUrNa honA cAhiye, jisameM svayaM, apane mAtA-pitA, strI, putra Adi ko na to kaSTa uThAnA par3e na loka meM lajjita honA par3e aura na usake kAraNa rAjadarabAra yA rAjapuruSoM Adi ke pIche daur3anA pdd'e| apane AzritoM ko dUsare ke Azraya meM kabhI na jAnA par3e, isakA satata dhyAna rakhanA caahiye| parAye gharoM meM na to adhika dera ThaharanA cAhiye aura na dUsaroM ko apane yahA~ adhika baiThA kara rakhanA caahiye| isase hone vAle cAritrika pradUSaNa kI sambhAvanA ko nakArA nahIM jA sktaa| mitra, nAgarika Adi ke bhI jo kartavya haiM unheM bhI jAgarUkatA pUrvaka karate rahanA caahiye| ___jo apane kartavyoM kA sahI zailI meM paripAlana nahIM karatA, vaha pApI hai, aura mRtyu se bhaya usa pApI ko hI hotA hai| marane ke nAma se vaha kA~pa uThatA hai, para kartavyaniSTha manuSya mRtyu ko mahotsava mAnatA hai| kyA antara par3atA hai, vaha Aja hai aura kala nahIM hai ? vaha jaba nIMda meM hotA hai, to kucha ghaMToM ke lie yA kama-se-kama utane samaya ke lie, saMsAra ke lie nahIM hotA hai| kyA antara par3atA hai yaha kucha ghaMToM kA na rahanA zAzvata anupasthiti meM badala jAe to? usane yadi apane kartavyoM kA sahI pAlana kiyA hai aura apane beTe-beTiyoM ko bhI isameM tIrthaMkara : jana. phara. 79/23 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSNAta kara diyA hai, unameM isakI Adata DAla dI hai, to vaha sArI cintAoM, sAre bhayoM aura sArI zaMkAoM se mukta hotA hai| jo AtmA aura zarIra ke bheda arthAt sva-para bheda-vijJAna kA satya zraddhAnI hai, vaha ha~sate-ha~sate jItA hai| jIvana meM bhI usakI mukti hai aura mRtyu bhI usake lie nirvANa meM badala jAtI hai; arthAt vaha ha~sate-ha~sate maratA hai aura usake abhAva meM loka rotA hai| karttavyaniSTha kI dazA kabIra kI isa parikalpanA-jaisI hotI hai ki "kabirA mana nirmala bhayA jaise gaMgA nIra / pIche-pIche hari phira kahata kabIra kabIra / / " athavA kavi vinodIlAla ke zabdoM meM ki "to jiyarA tarase suna rAjula, jo tanako apano kara jAne / pudgala bhinna hai, bhinna sabai tana, chA~r3i manoratha Ana samAna / bUDeMgo soI kaladhAra maiM, jar3a cetana ko jo eka pramAne / haMsa pivai paya bhinna karai jala, so paramAtama Atama jaanai||" -bArahamAsA naimI-rAjula-11. pratyeka vivekazIla aura svastha mastiSka vAle vyakti ko ha~sate-ha~sate jIne bora ha~sate-ha~sate marane kI kalA ko jAnanA, samajhanA aura caritra meM utAranA caahiye| samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra yA kAyika, vAcika aura mAnasika taposAdhanA ke dvArA AtmakalyANa kI dizA meM jIvana ko prazAnta, nirbhIka aura svataMtra banAnA mAnava-jIvana kA parama kartavya hai| (haMsate-haMsate jiyeM kareM : pRSTha 20 kA zeSa) __ abhI do-tIna hI dina isa kazamakaza meM gajare the ki cAya pIte merI A~kheM nama dekha kara patnI ko zaka-sandeha huaa| choTA baccA skala jAne kI taiyArI meM thaa| mujhe nahIM mAlUma vaha kaba mere eka mitra prophesara ke ghara gayA aura unheM apane sAtha le aayaa| vaha hAtha meM pustakeM liye--kapar3e lagAye aaye| 'kyA kaoNleja jA rahe ho?'--maiMne unheM dekha kara puuchaa| 'hA~'--kaha kara vaha mere pAsa baiTha gaye, maiM leTA thaa| aba patnI ro rahI thiiN| kucha dera vaha mauna baiThe rhe| 'bhAbhI, kyoM kyA bAta hai' unhoMne patnI se puuchaa| kaI dina hue ghara se tAra AyA hai (isa bAra A~khoM meM phira A~sU bhara bAye-uttara likhate hue dhuMdhale dikhAyI de rahe haiM--A~sU poMcha kara) ye kucha batAte nahIM, kyA bAta hai'--patnI ne azrupAta karate uttara diyaa| maiM aba bhI leTA thaa| 'kyoM DaoNkTara sAhaba, kyA bAta hai, kahA~ hai vaha tAra, lAiye mujhe dIjiye'--unhoMne mujha se puuchaa| maiMne muskarAkara kahA--'saba ThIka hai, koI aisI bAta nhiiN'| eka bAra phira unakI tarapha dekha kara muskarAyA aura bolA-'Apa jAiye, ApakA pharsTa pIriyaDa hotA hai, dera ho rahI hai dasa minaTa bAkI haiN| ___isa bAra unhoMne AhistA se--hamadardI se pUchA aura uttara meM merI A~khoM se A~sU Tapakane lge| 'ajahara eksapAyarDa'--unake uttara meM maiMne eka kAgaja para likha diyaa| tIrthakara : jana. phara. 79/24 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vyaMgya ha~sate-ha~sate jiyo : kaba taka ? 00 merI bAta ko yadi Apa baccoM kI bAta kahakara na TAleM to Apa svataH anumAna sakeMge ki jo zrAvaka pratidina eka ghaMTA mUrti ke sAmane baiThatA hai, vahI ATha ghaMTe tijorI ke sAmane athaka jamA rahatA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki hamAre priya zrAvaka kA jIvana aura jIvana kA ha~sate-ha~sate kahA~ hai, maMdira meM yA tijorI meM ? - 'sureza sarala' mAnya saMpAdakajI, lekhaka ke bhItara eka vyApaka AkAza hotA hai jahA~ vaha ur3AnoM kI peMgeM bharatA rahatA hai / yaha AkAza-korA AkAza-zUnya nahIM hotA hai, varan usameM sUrya, candra, tAre aura bAdala bhI hote haiM--zabda, bhAva, uddezya aura upayogitA; yA abhAva, kleza, IrSyA aura aupcaariktaa| 'so lekhana se pahale hone vAle ciMtana ko or3hatA hU~, or3hane kA prayAsa karatA hU~, taba jAkara kisI adRzya gavAkSa se kucha camakatA-sA najara AtA hai ki jo kSaNa ha~sate-ha~sate na jiye jA sakeM una para ha~sate-ha~sate likhA to jA sakatA hai, yA yoM kahA jAe ki ha~sate-ha~sate na jI pAU~ to ha~sate-ha~sate kucha likhatA hI calU~ / aMgrejI lokokti hai-'sabase sundara hAsya usI kA hai jo anta taka ha~satA rhe| hAsya ke kSaNoM ke lie zrI vyUmArkAI socate the-'maiM hara vastu para ha~sane kI zIghratA isalie karatA hU~ ki kahIM mujhe ronA na pdd'e| hAsya kI AkAMkSA vilakAksa ko bhI thI, ve kahate haiM-'tuma ha~soge to saMsAra ha~sa par3egA, kintu rote samaya tumheM akele hI ronA par3egA, kyoMki yaha martyaloka kevala hAsya kA icchuka hai, rudana to isake pAsa svayaM apanA hI paryApta hai| ___ hAsya vaha yantrAMza hai jisake abhAva meM jIvana-rUpI yantra bigar3a jAtA hai'--ye mere zabda nahIM haiM, svAmI rAmatIrtha ke haiN| _ smaraNa dilAU~, ha~siye na, Aja se karIba paccIsa sau varSa pUrva mahAvIra bhagavAna ne vyakti ke ha~sate-muskarAte jIvana ke lie aisA hI kucha kahA thA, ve taba eka AdamI hI the / eka vicAraka, eka paribrAjaka / unhoMne kahA thA-'jiyo aura jIne do' aura Apa kaha rahe haiM-ha~sate-ha~sate jiyo'| yaha bAta mahAvIra kI bAta se Upara pratIta hotI hai, tIrthakara : jana. phara. 79/25 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi koI mAne to| yaha na samajhiye ki maiM maskA nAma kI vastu lagA rahA hU~ Apako / aura ApakI bAta Upara kara rahA hU~ / daraasala vaha to hamane bhagavAn ko bhI nahIM lagAyA thA, jaba ve 'jiyo aura jIne do' kA pUtra niHzulka pradAna kara rahe the| eka bAta kaha dUM, mujhe pUrNa vizvAsa hai ki yadi ve usa samaya 'jiyo aura jIne do-vizeSAMka' nikAla pAte to yaha bhI sUtra kI taraha niHzulka hI vitarita karate / mahAvIra Apa-jaise nahIM the ki do rupaye mUlya rakhate vizeSAMka kA / yaha alaga bAta hai ki mahAvIra jaina samAja kI karanI-kathanI se paricita the, isIlie ve sUtra yA pustaka niHzulka bA~Tane kI bAta socate the| unheM mAlUma thA ki 'jaina' sampradAya kA sApha-sutharA dIkhane vAlA AdamI, itanA daulata-priya aura saMdarbho se kaTA huA; leTA huA; AdamI hai ki vaha niHzulka ba~Ta rahe sUtra yA sAhitya ko bhI samaya para prApta kara lene kA kaSTa nahIM karegA aura gAdI se Tike-Tike kaha degA-mahAvIra jAo, kabhI phira bA~Tane AnA apanA sUtra-sAhitya, abhI to maiM noTa gina rahA huuN| lagatA hai ki mahAvIra kA 'jiyo aura jIne do', yA ApakA 'ha~sate-haMsate jiyo' gAdI aura bAdI vAle samAja ke sAmane koI mAyane nahIM rkhtaa| hA~, eka bAta ho sakatI hai, yadi Apa agalA aMka 'noTa ginate-ginate jiyo' nAma se nikAleM to avazya deza kI sampUrNa gAdiyoM meM hor3a laga jAegI aura bAdI vAle zarIroM meM halacala maca jAegIaMka sabase pahale pAne ke lie| taba lAkhoM aMka bika sakate haiN| __noTa ginate-ginate jInA kauna nahIM cAhatA, jise avasara upalabdha hai, vaha bhI aura jise avasara cAhiye, vaha bhI ; ataH Apa dharma kI bAta kA kitanA hI samAjIkaraNa kareM, saralIkaraNa kareM, vaha hameM, hamAre samAja ko tabhI pasaMda AyegI jaba usake garbha meM kahIM 'noToM' kI carcA dhar3akatI ho; cA~dI kI khanaka ho, sone kI damaka ho| ___ merI bAta ko yadi baccoM kI bAta kahakara na TAleM to Apa svataH aMdAja lagA sakeMge ki jo zrAvaka pratidina eka ghaMTA mUrti ke sAmane baiThatA hai vahI ATha ghaMTe tijorI ke samakSa bhI jamA rahatA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki hamAre priya zrAvaka kA jIvana aura jIvana kA 'ha~sate-ha~sate' kahA~ hai, maMdira meM yA tijorI meM; vizeSAMka ke saMketa samajhane meM yA nagadI ginane meM ? ha~sate-haMsate jIne kA upAya koI mujhase pUche to vaha mere dRSTi-kSetra meM bahuta sIdhAsA hai-'pasInA bahAkara khAye, aura dina bhara mskraaye'| phaikTarI kA mAlika eka pUrI phaikTarI calAtA huA bhI ha~sate jIvana' se jIvanabhara dUra rahA AtA hai| dukAna kA svAmI dina-bhara bikrI karate rahane ke bAda bhI 'ha~sate jIvana' ko nahIM chU paataa| dukAna ke bAda naukarI aura naukarI ke bAda majadUrI meM bhI 'ha~sate jIvana' kA utanA gAr3hA sparza dekhane nahIM mila rahA hai jitanA caahiye| yaha sparza tIrthakara : jana. phara. 79/26 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala bahate pasIne meM hI dekhane milA hai / pasInA phaikTarI mAlika kA ho, dukAnadAra kA ho, naukarI karane vAle kA ho yA majadUra kA; ho pasInA mehanata-masakkata se bahA huA pasInA-phira dekhiye, ApakA sUtra ha~sate-ha~sate jiyo' aura mahAvIra kA sUtra 'jiyo aura jIne do' eka sAtha vyavahRta ho jAte haiN| parantu . pasInA bahAkara bhojana karane vAle haiM kitane ? eka vizeSatA yaha bhI dekhane milI ki jo sacamuca bahAte haiM, unheM A~sU bhI bahAne par3ate haiM / magara jo A~sU ke artha ko nahIM jAnate, ve pasIne kI paribhASA kyA samajheMge, ve mahAvIra kA sUtra kaise utAreMge jIvana meM ? isase bar3I bAta yaha hai ki aise loga-pasInA, A~sU, sUtra-na samajhane vAle Adhunika saphedapoza-eka vicitra ha~sI jIte haiM, ha~sate haiM, inakI ha~sI taba jAne kyoM ha~sI nahIM lagatI; sabhI aTTahAsa aura ThahAke besAra aura kRtrima lagate haiM; kisI adRzya svArthasiddhi ke sUcaka lagate haiM / jinheM 'ha~sI' dekhanA ho, ha~sate-ha~sate jIne kA artha jAnanA ho, ve usa tarapha dekheM, jahA~-bistara-peTI Dhone ke bAda kulI eka rupaye ko prApta kara muskarAtA hai / jahA~-maMdira ke parisara meM kArya kara rahA majadUra acAnaka vedI para sthApita pratimAjI ke sAmane pharza para jhADU dene kA Adeza pAkara khuza hotA hai| jI hA~-koI gUjara elumyuniyama ke purAne-tucake kaTore meM kA~pate hAthoM se dAla-bhAta lAtA hai aura cAMdanapura ke bAbA ke samakSa rakhakara mugdha hotA hai; jahA~-abhAva-pIr3ita jana-samudAya bhUkha ko upavAsa meM badala kara niDhAla hotA hai; jahA~ * * * / yahI to hai ha~sate-ha~sate jIne kA upakrama / ha~sate-ha~sate jIne kA dUsarA daura kaThina hai / maiM use jIne ke lie bahuta dinoM taka becaina rahA huuN| bahuta dinoM taka yAnI kaI janmoM taka / aura maiM yAnI AtmA / isa bIca kabhI jIvana milA to hAsya na milA, jaba hAsya milA to jIvana itanA virakta ho cukA thA ki ha~sI na aayii| saca, AtmA se jaba hAsya para bhI ha~sI na prakaTa huI saMtApa meM bhI azru na bahe taba kahIM dUra se AvAjeM AyIM 'yaha hai ha~sate-ha~sate jInA' / AvAjeM AtIjAtI rahIM, jIvana ha~satA rahA / vyakti kA 'maiM' AtmA meM kahIM bhItara-sthApita hotA rhaa| vAtAnukUlita bhavana, kAreM, godAma, dukAneM, kArakhAne saba kucha bAhara raha gaye aura 'maiM' Atmastha ho gyaa| bhItara / apane hI bhiitr| 'maiM' bana gayA paramahaMsa, bana gayA vItarAga, eka ha~satA huA jIvana / * * * para chor3o ise, loga kaheMge darzana baghAratA hai; phira bhI yaha kahanA cAhatA hU~ ki ha~sate-ha~sate jIne ke lie mAtra ha~sate rahanA hai, apane hI Upara ; jIvanAnta taka / ApakA-sureza tIrthaMkara : jana. phara. 79/27 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNeza lalabAnI ha~sate-ha~sate maranA yadi manuSya isa tathya ko jAna pAye ki maiM raha~gA usI prakAra raha~gA jisa prakAra hU~ to phira kahA~ hai mRtyu kA bhaya ? mRtyu miTa jAnA nahIM hai, vaha hai navajIvana kA siNhdvaar| ravIndra kahate haiM--'jakhana par3ave nA mora pAera cinha eI bAre'-jaba isa patha para merA paira nahIM par3egA, arthAt jaba maiM jIvita nahIM raha~gA taba kyA maiM nahIM raha~gA! avazya rhuuNgaa| 000 ___ lagatA hai ha~sate-ha~sate jIne se kahIM sahaja hai ha~sate-ha~sate maranA / jaba deza para AkramaNa hotA thA rAjapUtagaNa ha~sate-ha~sate deza kI balivedI para mara miTate the| rAjapUta mahilAe~ ijjata AbarU ke lie ha~sate-ha~sate agni meM praveza kara jAtI thiiN| sahasra-sahasra premI-premikAoM ne prema-yajJa kI jvAlA meM ha~sate-ha~sate sva-prANoM kI Ahuti de DAlI thii| ravIndranAtha kI 'zyAmA' natya-nATikA meM uttIya apanI premikA ke lie ha~sate-ha~sate zalI car3ha gayA thaa| mujhe Aja ve dina yAda A rahe haiM jabaki baMgAla ke navayuvakoM ne ha~sate-ha~sate goliyoM kA sAmanA kiyA thA; aura ve ha~sate-ha~sate phA~sI ke takhte para car3ha gaye the| khudIrAma bosa ke lie to kahate hI haiM hA~si haoNsi parava phAMsI, dekhabe bhAratavAsI / ___ ataH maiM kaha rahA thA, lagatA hai ha~sate-ha~sate jIne se kahIM sahaja hai ha~sateha~sate mrnaa| ha~sate-ha~sate jInA jahA~ eka kalA hai, eka sAdhanA hai, vahA~ ha~sate-ha~sate maranA eka Avega, eka ullAsa hai, jisase prerita hokara hama kSaNa-bhara meM hI ha~sateha~sate mara sakate haiN| yaha ha~sate hue maranA huA deza ke lie, nAma ke lie, ijjata ke lie, prema ke lie| * * * para eka ha~sate-ha~sate maranA aura bhI hai aura vaha hai AtmA ke lie| vaha Avega nahIM, ullAsa nahIM vaha bhI hai eka sAdhanA, eka satata prayAsa / kaThopaniSad kI kathA hai ki vAjazravA ke putra ne vizvajIta yajJa kA anuSThAna kiyA aura svarga-kAmanA se apanA sarvasva dAna kara diyaa| unake eka putra thA nciketaa| vaha thA to bahuta choTA para hRdaya usakA thA zraddhA se ApUrita / jaba usane dekhA ki pitAjI ne sarvasva dAna kara diyA; kintu use dAna nahIM kiyA (sarvasva meM vaha bhI to thA) taba vaha pUchane lagA--'Apane mujhe kise dAna kiyA hai ?' eka bAra pUchA; dUsarI bAra pUchA, kintu pitA niruttara rhe| para jaba bAra-bAra vaha vahI tIrthakara : jana.phara. 79/28 For Personal & Private Use Only .. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna karane lagA to jhuMjhalAkara kaha DAlA-'jA tujhe yama ko dAna kiyA hai| sunate hI naciketA uThA aura sIdhA yama ke ghara phuNcaa| yama usa samaya ghara para nahIM the, ata: vaha unake daravAje para baiThA pratIkSA karatA rhaa| tIna dina bAda yama ghara lautte| dekhA-bhUkhA-pyAsA naciketA dvAra para baiThA pratIkSA kara rahA hai| yama ne atithi kI avahelanA ke prati pazcAttApa karate hue use jala, Amana Adi dekara saMtuSTa kiyA; aura tIna vara mA~gane ko khaa| naciketA ne prathama vara meM mAMgA'mere pitA mere lie utkaNThita na baneM aura na hI mere prati krodha rakheM aura jaba maiM yamaloka se lauTUM taba mujhe pahacAna sakeM evaM pUrvavata hI prItivAna rheN| yama ne kahA'aisA hI hogaa'| dUsare vara meM usane usa agnividyA kI yAcanA kI jisase vaha svarga prApta kara sake, yama ne use agni-vidyA bhI pradAna kI jise naciketA ne tatkSaNa hI adhikRta kara liyaa| prasanna hokara yama ne naciketA se kahA-'tIna vara to tuma mA~ga hI rahe ho cauthA maiM tumheM svayaM detA hU~ ki Aja se yaha agni tumhAre nAma se prasiddha hogii| sAtha hI use eka zabdamaya mAlA bhI arpita kI jisase vaha karmavijJAna kA parijJAtA bana ske| jaba yama ne tRtIya vara mA~gane ko kahA to naciketA bolA--'mRtyu ke pazcAt koI kahatA hai AtmA hai, koI kahatA hai nahIM; ataH maiM AtmA ke astitva evaM anastitva ke viSaya meM jAnanA cAhatA huuN| yama ne kahA-'Atmatattva bahuta sUkSma hai yaha sahajatA se jJAta nahIM hotA; etadartha tuma dUsarA vara maaNgo'| parantu naciketA usI para ar3A rhaa| kahane lagA-'jise Apa kaThina batA rahe haiM use dUsarA to batA hI kaise sakatA hai, ata: mujhe to Apako hI batAnA hogA; phira anya kucha mujhe cAhiye bhI nhiiN| mujhe to cAhiye mAtra AtmajJAna / ' yama ne bahuta smjhaayaa| dhana, vaibhava, sAmrAjya, sundariyA~ bahuta kucha denA cAhA-dIrghAyu taka banAne kA pralobhana diyA--para naciketA usI bAta para ar3A rahA-'mujhe cAhiye mAtra aatmjnyaan'| usane preya chor3a zreya cAhA thA, ataH yama ko vivaza hokara AtmajJAna denA par3A / vaha jJAna kyA thA na jAyate miyate vA vipazcin nAyaM kuTazcinna babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo ___ na hanyate hanyamAne shriire|| hantA cenmanyate hantuM hatasvanmanyate hatam / umau tau na vijAnIto ___ nAyaM hanti na hanyate // (1/2/18-19) kaThopaniSad ke ye do zloka isI prakAra gItA (adhyAya 2, zloka 19-20) meM liye gaye haiM / bhagavAn kRSNa arjuna ko AtmA kA svarUpa batAte hue kahate haiM-'arjuna ! na tIrthaMkara : jana. phara. 79/29 For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA janma hotA hai, na mrnn| yaha kAraNAntara se utpanna nahIM huI na hI kucha utpanna hotA hai isase / yaha janmahIna hai, nitya hai; zAzvata hai purANa hai| zarIra kA nAza ho jAne para bhI, isakA nAza kabhI nahIM hotA / mRtyu hone para AtmA kA vinAza ho jAtA hai yahI zaMkA thI vaha miTa gyii| asaliyata meM mRtyu kI zaMkA kyA hai ? yahI to ki maiM nahIM rahU~gA / 'AI ekjhisTa' isI abhAva kI zaMkA / yahI manuSya ko khalatA hai, isI kA ronA hai, yahI duHkha hai| yadi manuSya isa tathya ko jAna jAe ki maiM raha~gA aura usI prakAra raha~gA jisa prakAra hU~ to phira kahA~ hai mRtyu ka bhaya ? bhaya kyoM ? gItA meM bhagavAn kRSNa kahate haiM-'vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya' purAtana jIrNa vastra kA parityAga kyA duHkhada hotA hai ? navIna vastra dhAraNa karane meM koI duHkha hotA hai ? to usa jIrNa zarIra kA parityAga evaM navIna kalevara dhAraNa karane meM duHkha kyoM ? mRtyu miTa jAnA nahIM hai, vaha hai navajIvana kA siMhadvAra-kavivara ravIndra kahate haiM-jakhana par3ave nA mora pAe ra cinha eI bAre' jaba isa patha para merA paira nahIM par3egA arthAta jaba maiM jIvita nahIM raha~gA taba kyA maiM nahIM raha~gA ? nahIM, avazya rahU~gA / ve kahate haiM takhana ke bale go seI prabhAta neI Ami sakala khelAya karavo khelA ei - Ami natUna nAma DAkave more bA~dhave natUna bAhura Dore Asava jAva cira dinera seI- Ami / (kauna kahatA hai usa prabhAta-belA meM maiM nahIM raha~gA ? maiM sabhI kheloM meM khelaMgA / mujhe naye nAmoM se pukAroge, navIna bAhaoM meM bA~dhoge / zAzvata 'maiM' AtA-jAtA hI raha~gA / niradhikAla taka * * * nirantara * * *nirantara / ) _ 'maiM ajara hU~, amara hU~' yahI hai vaha abhayamantra, jisake bala para manuSya ha~sate-ha~sate mara sakatA hai ThIka usI prakAra jisa prakAra pataMga ha~sate-ha~sate mRtyu kA AliMgana karatA hai; kyoMki mRtya hai hI nhiiN| vaha to hai mahaja kAyA-kalpa / mAnava mRtyuMjaya haiM, mRtyu ke adhIna nhiiN| vaha calatA hai mRtya ko pairoM-tale dabAtA huA, rauMdatA huA / * * para itanA abhIta vaha kaba bana sakatA hai ? taba jabaki vaha naciketA kI bhA~ti AtmatattvoM ko jAna te ke lie yama ke ghara bhI pahu~ca jAe, mRtyu kA varaNa kara le / yaha kathA nahIM eka rUpaka hai| hara AtmArthI ko naciketA kI bhA~ti yama ke ghara jAnA hI par3atA hai| amRta prApta karane ke lie mRtyu kA varaNa karanA hI hotA hai| - kintu mRtyu kisakI ? saMskAroM kii| saMskAroM kI mutyu hote hI jIvana rUpAntarita ho jAtA hai mahAjIvana meN| tabhI to vaha mRtyu ko apanA kara ha~sate-ha~sate mara sakatA hai; kyoMki use jJAta hai-AtmA ajara hai, amara hai, akSaya hai| tIrthaMkara : jana. phara. 79/30 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane para bhI ha~seM kabhI 0 hama apane para kabhI nahIM ha~sate balki koI hama para ha~se to burA lagatA hai| hama apane para isalie nahIM ha~sate ki hama bhUla ko svIkAra karane meM katarAte haiN| / vastutaH jo bhUla karane se DaratA hai, vaha ha~sa nahIM sktaa| bhUla karatA hai aura use svIkAra karatA hai, vahIM jonA jAnatA hai| jamanAlAla jaina cikitsA-zAstrI aura bephikra loga kahate haiM ki jIvana ko tarotAjA svastha evaM halakA rakhane ke lie ha~sanA jarUrI hai| ha~sane se phephar3e majabUta hote haiM dila kI kalI-kalI khila jAtI hai| jo ha~sI umra bar3hA de, use kauna nahIM cAhegA ? ha~sI ke saba bhUkhe haiN| mere pAsa, Apake pAsa, sabake pAsa itanA kucha hai ki ginatI karanA muzkila ; para agara nahIM hai to eka ha~sI nahIM hai| ha~sI kyA itanI kImatI cIja hai ki hama use kharIda nahIM sakate, koI hameM dAna nahIM kara sakatA yA udhAra bhI nahIM mila sakatI ? agara kahIM ha~sI kA bAz2Ara lage aura vaha noToM ke mola mila sake to saca mAniye; becane vAlA AnanaphAnana mAlAmAla ho jAegA aura kharIdane vAlA nihAla ! para hAya, na usakA bAz2Ara hai, na vaha maMdira meM milatI hai| jaba dekho taba loga hameM ha~sate rahane kA upadeza dete haiN| baiThe-baiThe hama kaise ha~seM ? khA rahe haiM, pI rahe haiM, cala rahe haiM, batiyA rahe haiM, bAjAra-hATa karate haiM, bAla-bacce paidA karate haiM, ghara banAte haiM, ghara basAte haiM, dhana tijorI meM jamA karate haiM-para ha~sI chUTatI hI nhiiN| apane-Apa apane meM koI haMsatA huA hamane to nahIM dekhaa| hA~, kabhI koI ghaTanA yAda A gayI aura mUrkhatApUrNa ghaTanA yAda A gayI to smati kI duniyA meM jAkara muskarA-bhara dete haiN| aise maukoM para hama Apa sabhI maskarAte haiM; lekina yaha to ha~sI nahIM hai aura ise ha~sate-ha~sate jInA bhI nahIM khte| hA~; aisI ha~sI sabhI ha~sate haiM jo roke nahIM rukatI : hajAro bAra isa ha~sI kA anubhava hama karate haiN| kisI kA kucha nukamAna ho gayA kisI kI mUrkhatA tIrthakara : jana: phara. 79/31 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaTa ho gayI, koI rikze yA sAikila se gira gayA, kisI kI Thokara se koI cIja gira gayI kisI kI TopI kA~Te meM ulajha gaSI to hamAre zarIra meM gadagudI hone lagatI hai aura ha~sI chUTa par3atI hai| g2alata zabda-prayoga, hakalAnA, tutulanA: yA bAlakoM kI krIr3AoM ko dekhakara hama ha~sa par3ate haiN| kisI para vyaMgya karane meM, kisI ko bevakUpha banAne meM hameM majA AtA hai| kisI para krodha karake bhI hama bhItara-hI-bhItara ha~sa par3ate haiN| isa prakAra kI ha~sI ko dUsaroM para ha~sanA kahate haiN| nItizAstra ise burA kahatA hai, pApa kahatA hai| hama apane para kabhI nahIM ha~sate balki koI hama para ha~se to burA lagatA hai| hama apane para isalie nahIM ha~sate ki hama bhUla ko svIkAra karane meM katarAte haiN| bhUla to karate haiM, para use svIkAra karane meM apanA apamAna samajhate haiN| yaha apamAna kI pratIti ahaMkAra ke bojha se hotI hai| ___kAvya-zAstra meM hAsya eka rasa hai para dharma-zAstra meM vaha eka vikAra hai| dharma-zAstroM ne hamArI ha~sI para hamArI sahajatA para hamArI unmuktatA para tAlA jar3a diyA hai| koI do kSaNa ke lie mauja meM Akara ha~sa-bola le, kisI se prema kara le, kisI kA zarIra chU le, bhara-nayana nirakha le, apanI pyAsa bujhA le, to hamArI paramparA use mApha nahIM krtii| kyoM nahIM karatI? isalie ki hama svayaM isa Ananda se isa ha~sI se vaMcita haiN| ___ kauA akelA nahIM khAtA, mora dhana-garjana sunakara jhUmane lagatA hai, kutte bhI eka-dUsare kA muMha cATate rahate haiM para AdamI ajIba hai| usane apanI z2indagI ko cAroM tarapha se isa kadara jakar3a rakhA hai ki rAta-dina mAthA pakar3akara vaha rotA rahatA hai| hama janma-janma ke udAsa ho gaye haiM aura udAsI ko, udAsInatA ko hamane jIvana kI U~cI mAdhanA samajha liyA hai ! aba ha~sI hamAre hoThoM para aura A~khoM para kaise A sakatI hai ? __ maiM svayaM ha~sI kA pyAsA huuN| ha~sI mile muskAna mile to abataka ke pAle hue bhagavAn ko bhI tajane meM harja nhiiN| jo bhUla karane se DaratA hai vaha haMsa nahIM sktaa| jo bhUla karatA hai aura use svIkAra karatA hai, vahI jInA jAnatA - phUla ha~satA hai kyoMki use ciMtA nahIM ki koI use tor3akara jeba meM TA~kegA, yA devatA ke caraNoM meM arpita karegA, yA kisI premikA ke jur3e meM bA~dhegA, yA zava para car3hAyegA, yA vaha svayaM hI gira jaaegaa| yaha unmuktatA hI ha~sI kA mUla hai aura yahI z2indagI hai, mukti hai| koI rattI-bhara ha~sI mujhe bhI de de, cAhe jIvana le le| tIrthakara : jana. phara. 79/32 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha~sate-ha~sate mRtyu-varaNa "jIvana ke antima kSaNoM meM jisakI cetanA meM ullAsa na ho, hoza na ho, tRpti na ho, sahajatA na ho, umane zAstra cAhe jitane par3he hoM; kintu svAdhyAya kSaNa-bhara bhI nahIM kiyA; aura jisane apane svayaM kA adhyayana nahIM kiyA usakI dusare padArthoM ke sambandha meM baTorI gayI jAnakArI bekAra hai|" DaoN. prema sumana jaina priya amita, tumhAre kitane patra ikaTThA ho gaye haiM mere pAsa / pahale socA thA ki tumheM kisI patra kA jabAba na likhaM; kintu tumhAre isa aMtima patra ne mujhe vivaza kara diyA hai, jIvana kI isa sandhyA meM bhI tumhArI jijJAsAoM ko samAhita karane ke lie| vicAroM ke jisa dharAtala para hama donoM khar3e haiM vahA~ kisI kI koI bAta mAnI hI jAe, yaha Avazyaka nahIM hai; kintu jIvana ke ina assI vasaMtoM meM mana ke bhItara jo sa~jotA rahA hU~, use tumhAre sAmane rakha denA cAhatA huuN| mujhase hajAroM mIla dUra mAgara-pAra hote hue bhI tumheM maiM apane palaMga ke nikaTa baiTA anubhava kara rahA huuN| janma-yAtrA kA yaha merA aMtima par3Ava ho, isa prayatna meM hU~ ; ataH vaha saba kahU~gA, jo aba taka anubhava to kiyA thA, kintu kisI se kaha nahIM pAyA thaa| isameM tumheM tumhArI jijJAsAoM ke samAdhAna mila jAe~; to unheM pakar3a lenA aura na mile to phira tuma svayaM khojnaa| tumane likhA hai ki jahA~ tuma raha rahe ho vahA~ dharma kI koI AvazyakatA nahIM hai| phira yaha dharma isa duniyA meM kyoM hai ? naye-naye cole pahinakara isane samasta jagat ko AkrAnta kyoM kara rakhA hai ? yaha tumane bahuta acchA kiyA ki apanI jijJAsA meM mAnava ko hI sammilita kiyA hai| pazu-jagata ke anubhava ko hama kyA jAne ? prakRti kA sAmrAjya to aura sUkSma hai| maiM anya logoM kI bAta to nahIM jAnatA ki ve dharma kyoM mAnate haiM, kintu merA apanA anubhava kaha rahA hai ki dhArmika hone ke mUla meM mRtyu kA bhaya pramukha hai| mRtyu kI ghaTanA hamAre lie jitanI bhayAvaha aura duHkhadAyI hogI, hamArA citta utanA hI dharma kI ora AkRSTa hogaa| utanA hI hama dharma ko AvaraNa kI taraha or3hakara mRtyu se bhAgate rheNge| aura jaba mRtyu sira para hI A jAtI hai to hama itane behoza ho jAte haiM ki usa kSaNa kyA ghaTA, yaha hama kabhI anubhava hI nahIM kara paate| mAnava kI mRtyu ke kSaNa meM yahI behozI use mRtyu ke cakra se bAhara nahIM nikalane detii| isI mRtyu para vijaya pAne kI lAlasA hI mAnava ko dhArmika banAye rakhatI haiN| tIrthaMkara : jana. phara. 79/33 For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amita, aisA nahIM hai ki mAnava kI mRtyu ke prati yaha behozI TUTatI na ho| tuma to prAcIna dharmoM ke jAnakAra ho| tumheM patA hai ki bhagavAna buddha kI behozI isI mRtyu kI ghaTanA ko dekhakara hI TUTI thii| unhoMne rAste meM pahalI bAra kisI vRddha kI mRtyu dekhI aura sArathI se kahA ki aba utsava meM nahIM jAnA mujhe| ghara vApisa clo| usI kSaNa se buddha ne aisI mRtyu kA varaNa karane kA prayatna kiyA jo ha~sate-ha~sate gujara jaae| unhoMne samajha liyA ki janma aura mRtyu jIvana ke do paga haiM; unheM barAbara kA Adara denA hogaa| jaba janma meM utsava ho sakatA hai to mRtyu kyoM ullAsapUrvaka varaNa nahIM kI jA sakatI ? buddha ne ise apane jIvana dvArA matya kara dikhaayaa| unake nirvANa ke samaya kI mudrA kitanI praphulla aura zAnta hai ! ! tumhAre deza meM bhagavAn mahAvIra ko to loga jAnate hI hoNge| pahale na jAnA hogA to unakI isa paccIsa sauvIM nirvANa-zatAbdI para to unakA nAma vahA~ pahu~ca hI gayA hogaa| isa mahApuruSa ne jIvana aura mRtyu ke sambandha meM adbhuta cintana prastuta kiyA hai| ise mRtyu ko samajhane ke lie kisI ghaTanA kI AvazyakatA nahIM huii| mahAvIra kA kahanA hai ki janma liyA hai, to yahI paryApta hai mRtyu kI anivAryatA ke lie / mehamAna AyA hai to jAegA hI / Ane kI anivAryatA se hI vaha mehamAna kahalAtA hai| aura jo anivArya hai usake ghaTane meM duHkha kaisA ? bhaya kisalie? ataH duHkha aura bhaya kA mRtyu ke sAtha koI sambandha nahIM hai| vyakti ke sAtha yaha ghaTanA to hajAroM bAra ghaTI hai| use smaraNa nahIM hai, hoza nahIM hai, isI kAraNa usake lie mRtyu bhayAvaha hai| dukhadAyI hai| vyakti ke sAtha kitanI mRtyu-ghaTanAeM ghaTa cukI haiM unhIM ko smaraNa dilAne kA kArya hI mahAvIra ne kiyA hai| tumheM yAda hogA, jaba tuma yahIM bhArata meM the, eka bAra maiMne tumase Agare kA tAjamahala dekhane ke lie bahuta Agraha kiyA thA / sAre kharce kA intajAma bhI kara diyA thA; kintu tuma mAuNTaAbU jAne para tule hue the| jaba maiMne bahuta jida kI tAjamahala dekha Ane kI, to tumheM yAda hogA, tumane apanI kaoNpI meM hisAba jor3akara mujhe batAyA thA ki tumhArA bacapana hI AgarA meM kaTA hai aura tuma pA~ca sau assI bAra tAjamahala dekha cuke ho; kintu mAuNTaAbU dekhane pahalI bAra jA rahe ho| mujhe isa hisAva ke Age hAranA par3A thaa| Aja jaba usa ghaTanA ko socatA hU~ to mahAvIra ke cintana kI gaharAI samajha meM AtI hai| ve yahI to kahate the ki vyakti mRtyu ke samaya itanA hoza rakhe ki use agale janma meM isa janma ke saba sukha-duHkha yAda raha jaaeN| koI yadi thor3A abhyAsa aura kare to use pichale kaI janmoM kI ghaTanAe~ yAda A sakatI haiN| aura yadi eka bAra hoza meM kisI vyakti ko isa saMsAra ke sabhI anubhava smaraNa ho jAeM to indriya-sukha bhogane kI usakI AkAMkSA hI samApta ho jAegI / use tIrthakara : jana. phara. 79/34 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava hone lagegA ki yahI saba kucha maiMne pichale janmoM meM kitanI hI bAra bhogA hai / para usase milA kyA hai ? bhoga se bhI kucha nahIM milA aura yoga se bhI kucha nahIM / pApa se bhI kucha nahIM aura puNya se bhI kucha nahIM / aise vyakti ke lie phira eka hI rAstA hai - ha~sate-ha~sate mRtyu - varaNa / adRzya Atmatva ko dRSTigocara karane kA jaisA ki tumheM mAuNTaAbU dekhane kA hI vikalpa bacA thA / yaha saba par3hakara tuma socoge ki tumhAre isa bUr3he AcArya ko ho kyA gayA hai ? pahale maiM jaba kabhI bImAra par3atA thA to turanta acchA hone ke lie tuma sabase kitanI sevA karAtA thA ? kahatA rahatA thA ki abhI merI mRtyu na Aye / vAstava meM taba mujhe bhaya lagatA thA ki kahIM maiM mara gayA to mere priya ziSyoM kA jIvana kauna banAyegA ? isa Azrama ko Age kauna calAyegA ? Adarza zikSaNa kI yaha paramparA jIvita kaise rahegI ? para amita, yaha saba bhrama thA / ajJAna thA / taba maiMne vastuoM ke vAstavika svarUpa ko nahIM samajhA thA / tumane apane isa patra meM yahI to prazna uThAyA hai ki saba parivartita ho rahA hai| pUrvI sabhyatA meM bhautikatA bar3ha rahI hai / pazcimI dezoM meM AdhyAtmikatA ke prati AkarSaNa hai / vyakti dinoMdina AtmaniSTha hotA jA rahA hai / parArtha kI bhAvanA saMkucita ho rahI hai / yaha saba kyoM hai ? saca pUcho amita, to yaha prazna hI pUchane lAyaka nahIM hai / yaha maiM aba kaha rahA huuN| pahale pUchate to zAyada ina saba praznoM para vistAra se bhASaNa de DAlatA ; kintu aba lagatA hai ki mRtyu kI taraha yaha saba parivartana bhI anivArya haiM aura jo mRtyu se bhayabhIta nahIM hai, use isa parivartana se bhI koI khatarA nahIM hai / vastutaH hamAre sAre pachatAve, adhikAMza du:kha isI parivartana ke hI to haiN| jise hama apanA AtmIya samajhate the, mitra mAnate the, sambandhI kahate the, yadi kisI dina usane hamase mu~ha phera liyA to hama duHkhI ho gaye / hamane yaha nahIM socA ki jo abhI prema se bharA hai, vinaya se bharA hai, vaha kabhI ghRNA bhI kara sakatA hai, avinaya bhI usase ho sakatI hai / vikAsazIla cetanA vAle vyakti meM sthiratA kI AzA karanA hI bekAra hai / jar3a padArtha bhI pratipala parivartita hote rahate haiM, taba cetana ke badalane meM akulAhaTa kyoM ? mahAvIra ne isI samajha ko bheda - vijJAna kahA hai / janma maraNa ko pravAha kI saMjJA dI hai / mujhe yAda hai amita, ki tumane videza meM DaoNkTarI kI zikSA lI hai| kucha dina pahale akhabAroM meM par3hA thA ki tuma vizva ke zreSTha zalya cikitsaka mAne jAte ho / zarIra ke ekaeka bhAga ko alaga kara sakate ho; kintu amita, ina kSaNoM maiM tumheM vizva kA sarvazreSTha zalya cikitsaka mAnane ko maiM taiyAra nahIM hU~ / isalie nahIM, ki merI zalya kriyA karane tuma nahIM A pAoge, balki isalie ki merI zalyakriyA kisI aura ne kara dI hai| vaha hai, merI sannikaTa mauta kA kSaNa / hA~ amita, tIrthaMkara : jana. phara. 79/35 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu sabase bar3A sarjana hai isa jagat kaa| tuma to AdamI kI behozI meM sarjarI karate ho aura mRtyu AdamI ke hoza meM hone para / yaha usakI pahalI zarta hai / janma-janmAntaroM taka AtmA aura zarIra kI ekatA kA ajJAna vyakti Dhoye calatA hai| zarIra para hone vAle kaSToM ko apanA mAnate hue jIvana-bhara vaha duHkhI rahatA hai; isalie vaha mRtyu se DaratA bhI hai ki kahIM yaha mRtyurUpI bar3A sarjana mere zarIra aura AtmA ke jor3e ko alaga na kara de| isI bhaya se ajJAnI vyakti marate samaya behoza ho jAtA hai aura jaba hoza meM AtA hai taba usakI AtmA kisI-nakisI zarIra se phira jur3I huI hotI hai| vyakti ko yaha patA hI nahIM calatA ki mRtyu ne usakI kyA cIra-phAr3a kI hai; kahA~ se uThAkara kahA~ paTaka diyA hai| patA nahIM amita, merA kyA saubhAgya thA ki idhara maiMne dhArmika pustakoM ko par3hanA prArambha kara diyA thaa| kisI dina mujhe mahAvIra ke vacanoM ko par3hane kA avasara hAtha laga gyaa| par3hakara jAnA ki vaha bahuta adbhuta AdamI thaa| usane to mRtyu ko samAdhi-maraNa kA nAma diyA hai| vaha kahatA hai jisase mRtyu nahIM sadhI vaha sAdhaka kaisA? mRtyu hI to kasauTI hai-jIvana kI sArthakatA kii| jIvana ke aMtima kSaNoM meM jisakI cetanA meM ullAsa na ho, hoza na ho, tRpti na ho, sahajatA na ho usane zAstra cAhe jitane par3ha liye hoM, kintu usane svAdhyAya kSaNa-bhara bhI nahIM kiyaa| aura jisane apane svayaM kA adhyayana nahIM kiyA usakI dUsare padArthoM ke sambandha meM baTorI gayI jAnakArI bekAra hai; isalie amita bhAI, jise tuma vijJAna kahate ho vaha vyakti dvArA ekatra kI gayI vastuoM kI jAnakArI hai aura mahAvIrajaise loga jise dharma kahate haiM, vaha svayaM ke dvArA svayaM ko jAnane kI kalA hai| tumheM sUcanA dUM ki maiM bhI, mRtyu ke kSaNa meM hI sahI, isa kalA kA vidyArthI ho gayA huuN| tumane likhA hai ki maiM apane svAsthya kA dhyAna rakhU / so he bhAI, aba mujhe laga rahA hai ki isa zarIra kA maiMne isa jIvana meM to kyA pichale kaI jIvanoM meM kitanA dhyAna na rakhA hogaa| kitanI davAI na kI hogii| phira bhI yaha zarIra apane svabhAva se vicalita nahIM huaa| kisI ke bahakAve yA pralobhana meM nahIM aayaa| jaba use paidA honA hai, huaa| jaba use javAna yA bUr3hA honA hai, huaa| aura jaba use naSTa honA hai, so huaa| to kyA maiM isa acetana zarIra se itanI bhI zikSA na lU~ ki mujhe bhI aba apane 'sva' meM sthita rahanA hai| kahIM isakA hI artha to svAsthya prApta karanA nahIM hai ? taba to maiM tumhArI bAta mAna rahA hU~ aura svAsthya-lAbha kara rahA hU~; svayaM meM sthita ho rahA hai| zarIra ke isa vyAmoha ko kATanA aura usakI cintA na kara kevala AtmA ke vikAsa kI hI cintA karanA aba merA dhyeya bana gayA hai| lagabhaga chaha mAha se (zeSa pRSTa 39 para) tIrthaMkara : jana. phara. 79/36 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : harA hara pala, bharA hara pala jisa taraha hama apane jIvana ko varSa-varSa meM vyatIta karate hue varSagA~Tha kI khuziyA~ manAte haiM, usI taraha ha~sakara, muskarAkara mRtyu kA svAgata kyoM nahIM karate ? nahIM karate, isIlie hama matyu se bhayabhIta hokara mahApuruSoM se alaga eka atisAmAnya z2indagI kA varaNa karate haiN| 0 DA. kuntala goyala jisa taraha jIvana satya hai, usI taraha yaha bhI satya hai ki mRtyu anivArya hai| mRtyu avazyambhAvI hai| jisakA janma huA hai, usakI mRtyu bhI hogii| janma aura mRtyu ye jIvana ke aise do chora haiM, jinheM chUne ke lie vyakti ko bAdhya honA hI par3atA hai; aura vyakti eka chora pakar3akara dUsare ko nakAranA cAhatA hai| vyakti kevala jInA cAhatA hai aura usake jIne kI icchA kabhI nahIM mrtii| isa jIne kI icchA ke kAraNa hI vaha nAnA prakAra kI icchAoM ko pAlatA hai, sunahale svapna dekhatA hai, aura sundara bhaviSya kI yojanAoM kA nirmANa karatA hai| yaha apane jIvana ko pUrI taraha usameM gahare lipta hokara bhoganA cAhatA hai aura jIvana ke isI bhogane kI uddAma lAlasA meM vaha bilkula bhUla jAtA hai ki jisa taraha jIvana matya hai, usI taraha to mRtyu bhI satya hai| jIvana kI cAha meM jahA~ usakI cAha zakti kA paryAya bana jAtI hai, vaha madAndha ho uThatA hai aura avivekI ho baiThatA hai| aura yahI saba anartha kA kAraNa bana jAtA hai| jIvana ke kSaNoM meM Aja hama jIvanadarzana ko eka dUsare hI rUpa meM dekha rahe haiM, jahA~ kevala chala hai, chadma hai aura kevala dhokhA-hI-dhokhA hai| hama jo kucha kaha rahe haiM, jo kucha kara rahe haiM, vaha sArA-kA-sArA dhokhA hai| apane g2alata vicAroM, galata vyavahAroM, aura g2alata kAryoM kA hI pariNAma hai ki hamane ise hI jIvana kA satya mAna liyA hai aura apanI jijIviSA ko bar3hAye cale jA rahe haiM aura apane jIvana ko yaMtraNApUrNa rAha para ghasITate hue liye cale jA rahe haiN| jisa taraha jIvana svAgata-yogya hai aura jisa taraha hama apane jIvana ko varSa-varSa meM vyatIta karate hue varSagA~Tha kI khuziyA~ manAte haiM, usI taraha ha~sa kara, muskarAkara mRtyu kA svAgata kyoM nahIM karate? nahIM karate, isIlie hama mRtyu se bhayabhIta hokara mahApuruSoM se alaga eka atisAmAnya z2indagI kA varaNa karate haiM : jitane bhI mahApuruSa hue haiM, vIra-zahIda hue haiM, unhoMne z2indagI kI taraha hI mRtyu ko bhI pyAra aura sammAna kI daSTi se dekhA hai| kavivara panta ne apanI mRtyu ke kucha samaya pUrva yaha kahA thA-'mRtyu kA to eka nimiSa nizcita hai| mRtyu ke usa nizcita eka nimiSa ke lie aisA-vaisA soca-socakara jIvana ke jIvanta haz2Arahaz2Ara paloM ko hama mRtavat kyoM banA leM ?' aura aisA kaha kara unhoMne mRtyu ke samakSa tIrthakara : jana. phara. 79/37 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA svAgata karane ke lie svayaM ko aise hI prastuta kara diyA jaise koI apane atithi kA svAgata karane ke lie dvAra para khar3A hotA hai| kisI ne satya hI kahA hai - 'jIvana eka alpa divasa hai; kintu vaha kArya divasa hai / jIvana ke thor3e se sArthaka dina adhika bezakImatI hote haiM Dhera se nirarthaka dinoM kI apekSA | z2indagI aura mauta ke dastAveja ke suprasiddha lekhaka vimala mitra ne apanI prastuti meM eka kathA kA ullekha karate hue likhA hai ki sarvaprathama Izvara ne pRthvI kI sRSTi kI ora unhoMne cAra prakAra ke jIvoM kI racanA kI jinameM manuSya, gadhA, kuttA aura giddha the| cAroM prANiyoM ko unhoMne jIvana ke cAlIsa varSa diye aura cAlIsa varSoM ke pazcAt yaha bhI batalAyA ki koI bhI jIvita nahIM rhegaa| sabhI mRtyu ko prApta hoMge / bhagavAn kA Adeza sabako mAnanA hI thA; kintu manuSya thA sabase cAlabAz2a usake dimAg2a meM eka kubuddhi upajI / usane gadhe se kahA- 'bhAI gadhe tuma cAlIsa varSoM kI paramAyu lekara kyA karoge ? tumheM to z2indagI-bhara bojha hI Dhote rahanA hai / isase to acchA hai ki apanI jindagI ke bIsa varSa tuma mujhe de do / 'gadhe ne kucha socA aura taiyAra ho gyaa| isake bAda manuSya ne kutte aura giddha ke sAmane bhI yahI prastAva rkhaa| ve bhI sahamata ho gaye / aba manuSya kI Ayu lagabhaga sau varSa ho gayI, kintu usake jIvana kI yaha lipsA hI usake patana kA kAraNa banI / vastuta: vaha apane jIvana ke kevala cAlIsa varSoM taka hI manuSya banA rahatA hai / isake bAda to usakA jIvana gadhe kI taraha aura phira kutte aura giddha kI taraha hI hai / usake antima samaya meM vivazatA, dutkAra aura lAMchanA hI zeSa raha jAtI hai / usakI kAmanAoM kA yaha kaisA dAruNa anta hai ! kintu nahIM, vimala mitra kA kahanA hai ki maiMne yadi kabhI bhI prIti kI apekSA prayojana ko hI adhika pradhAnatA dI ho, yadi kabhI bhI cirakAla ke bajAya kSaNa-kAla ko adhika prazraya diyA ho, yadi zArIrika klAnti ke kAraNa kabhI bhI maiM karttavya - bhraSTa huA hoU~, paramArtha ko asvIkAra kara yadi kabhI bhI maiMne artha ko gurutva dekara sAhitya ko vyavasAya banAyA ho, dUsare kI akhyAti se yadi kabhI bhI mana ke kisI kone maiM bindu mAtra tRpti kA anubhava kiyA ho, to hai prabho ! tuma mujhe kSamA mata karo, merA vicAra karo / yahIM mRtyu kA vaha satya hai jo jIvana kA satya bana jAtA hai / jahA~ mRtyu hAra baiThatI hai aura jIvana jIta jAtA hai / isIlie to kahA gayA hai- 'jIvana kA hara kSaNa jIvanta honA cAhiye / mahApuruSoM ne aisA hI jIvana jiyA hai| saMtoM, bhaktoM aura manISiyoM ne apane jIvana kekSaNa kSaNa ko apane kAryoM meM sAkAra kiyA hai, tabhI to ve mRtyu ko jIta sake / jIvana se hArA huA vyakti hI to mRta hai; mRta arthAt jisameM jIvana kI dhar3akaneM na hoM, aisA thakA, nirAza, hatAza aura akarmaNya vyakti hI to mRtyu kI yAtanA jhelatA hai aura hara kSaNa TUTatA-bikharatA huA mRtyu kA dAruNa ahasAsa bhogatA hai / z2indagI hai to viSamatAe~ hoMgI hI / kaThinAiyA~ jIvana-patha para Akara raheMgI / tIkara : jana. phara. 79 / 38 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulajhaneM patha kA ror3A baneMgI aura yadi inase Dare, thake, aura ruke, to ruka hI gye| isI rukane kA nAma hI to parAjaya hai| parAjaya bAhya nahIM Antarika kSamatAoM kI, jIvana ko gatizIla banAne vAle tattvoM kI parAjaya hai| yahI vinAza hai| yahI mRtyu hai| tana kI mRtyu kI paravAha phira kyoM honI cAhiye ? tana to jalakara rAkha ho jAtA hai, para mana kI mRtyu to vyakti ko tila-tila jalAtI hai aura usake uThate dhae~ se vyakti na to jI pAtA hai, na mara pAtA hai| pUrNAhuti athavA pUrNa anta acchA hai para adhara meM laTake hue trizaMku kI-sI sthiti to behada trAsadAyaka hotI hai| jIvana kA ahasAsa sAtha hai, apAra lAlasAe~ aura kAmanAe~ uTha-uTha kara jIvana ko Andolita kara rahI haiM, para hama haiM ki bhArI mana liye apane kaMdhoM para saMjJAzUnya se apanI hI lAza Dhoye cale jA rahe haiN| ____ jIvana kA hara kSaNa itanA bahumalya honA cAhiye ki hameM smaraNa hI na hone pAye ki agalA kSaNa hamArI z2indagI kA kaisA hogA? hama bAda ke lie, apane vartamAna kI Ahuti kyoM deM? isIlie to mRtyu-patha ke dAvedAra pathika zrI rAMgeya rAghava apane antima dinoM meM mRtyu ke usa ahasAsa ko apane isa ahasAsa meM sameTa sake meM pUchatA hU~ sabase gardiza kahA~ thamegI jaba mauta aAja kI hai do pala hai jindagI ke dhokhe kA Dara karUM kyA ? rukanA na kahIM haiM aura phira ve yaha kaha kara mRtyu kA svAgata karate haiMyaha jAna lo tuma dAha kevala sAMtvanA hai satya kevala yAtanA haiM isalie yAtanA se, arthAt mRtyu se Dara kaisA? (ha~sate-ha~sate mRtyu-varaNa : pRSTha 36 kA zeSa) maiM cintana ke isa daura se gujara rahA huuN| bahuta Anandita huuN| aba maiM mRtyu kI AhaTa kI pratIkSA meM huuN| bhAraMDapakSI kI taraha merI AtmA nirantara jAga rahI hai ki kahIM mRtyu binA dekhe hI na nikala jAe / ise tuma AtmahatyA na kaha denaa| yaha AtmahatyA zabda hI g2alata hai| AtmA kI kyA hatyA? maiM Atma-jAgaraNa kara rahA huuN| aura usameM yadi yaha zarIra merA sAtha na de, to yaha isa bhautika padArtha kI nissAratA hai| AtmA kA amaratva * * * * * punazca priya mitra tumheM apane guru-bhrAtA AzISa kI to yAda hogii| vahI maiM aba tumheM nivedana kara rahA hU~ ki tumhAre lie pUjya pitAjI uparyukta patra bhI likha pAye the aura unakI AtmA amaratva ko prAta ho gayI / tumhAre jijJAsA-bhare patra ke lie hama saba AbhArI haiN| tumhArA-AzISa tIrthaMkara : jana. phara. 79/39 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rur3hi ke tAle aise khulate haiM ___punA ke eka bhAI bar3e masakhare the| laMbe pravAsa ke bAda ghara Aye to dekhate haiM ki ghara kA tAlA nahIM khultaa| kyA kiyA jAe ? nArAja hone se tAlA thor3e hI samajhane vAlA thaa| para ve nATakIya svara meM bole-'are kambakhta tAle, maiMne tujhe pUre dAma dekara kharIdA thaa| maiM terA mAlika huuN| tU merA krIta dAsa hai| maiM do mahIne bAhara kyA gayA, tU mujhe bhUlA hI baiThA ! Thahara, aba maiM tujha para snehaprayoga karatA huuN| khola to jarA apanA muMha / ' aura unhoMne tela kI do-tIna bUMdeM tAle meM DAlakara phira cAbI ghmaayii| tAlA turanta khula gyaa| ghara ke saba loga, jo bAhara pratIkSA meM khar3e-khar3e taMga A gaye the, prasanna ho gye| aura usI zubha prasannatA ke sAtha unhoMne gRha-praveza kiyaa| hamAre sAmAjika jIvana meM rUr3hi ke tAle aise hI khula sakate haiN| 00 parigaNita jAti-Ayoga' ke kAma se hama musAphirI kara rahe the| rAste meM eka sAthI kI peTI gAyaba ho gyii| ve bahuta bigar3e, saba para nArAja hue| AkhirakAra mere pAsa aaye| U~cI AvAja meM unhoMne sArA kismA kaha sunaayaa| maiMne zAnti se kahA-'bar3e aphasosa kI bAta hai ki Apane apanI peTI khoyI; lekina maiM samajha nahIM pA rahA hU~ ki apanI peTI ke sAtha Apa apanA mijAja bhI kyoM kho baiThe haiM ? yaha sunakara ve ha~sa pdd'e| unheM khoyA huA mijAja turanta mila gyaa| aura kAphI koziza ke bAda unakI peTI bhI mila gyii| 00 kabhI kisI ne gA~dhIjI se pUchA-'ApakI rAya meM vinoda kA jIvana meM kitanA sthAna ho sakatA hai ?' gA~dhIjI ne kahA-'Aja to maiM mahAtmA bana baiThA hU~; lekina z2indagI meM hamezA kaThinAiyoM se lar3anA par3A hai| qadama-kadama para nirAza honA par3A hai| usa vakta agara mujhameM vinoda na hotA, to maiMne kaba kI AtmahatyA kara lI hotii| merI vinoda-zakti ne hI mujhe nirAzA se bacAyA hai|' isa javAba meM gA~dhIjI ne jisa vinoda zakti kA vicAra kiyA hai, vaha kevala zAbdika camatkAra dvArA logoM ko ha~sAne kI bAta nahIM hai, balki lAkha-lAkha nirAzAoM meM amara AzA ko jindA rakhane vAlI AstikatA kI bAta hai| choTe bacce jaba galtiyA~ karate haiM, zarArateM karate haiM, taba hama una para gussA nahIM krte| mana meM soca lete haiM ki bacce aise hI hote haiM, isameM mijAja khone kI bAta kyA hai| jaba ye hoza saMbhAleMge, apanI galtiyA~ apane Apa hI samajha leNge| sudhAraka ke hRdaya meM yaha aTUTa vizvAsa honA cAhiye ki duniyA dhIre-dhIre jarUra sudhara jAegI vaha bhI baccA hI to hai| kAkA-kAlelakara tIrthaMkara : jana. phara.. 79/40 For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ha~sane se rokeM, toDeM aisI paramparAe~ kalyANa kumAra 'zazi' harSa - nIra se sIMceM to, jIvana-prasUna khilatA hai, DhUMDheM to phuTapAthoM para bhI, navajIvana milatA hai, praznoM meM simaTA jIvana, apane ko ulajhAtA hai, yaha mana kI khetI para, TiDDI dala sA chA jAtA hai, itihAsoM meM bharI par3I, aisI asaMkhya AkhyAe~ / ha~sate-ha~sate jIne kI, sIkheM kamanIya kalAe~ / per3a tale jA baiThA, himmata hArA huA baTohI, mAnatuMga para jA pahu~cA, zrama-saMkalpI - ArohI, binA thake calane vAlA, pAtA manavAJchita pada hai, kevala bhAgya bharose jInA, ghora vivAdAspada hai, carama lakSya taka pahu~cAyeMgI, apanI hI kSamatAe~ / ha~sate-ha~sate jIne kI, sIkheM kamanIya kalAe~ / tIrthaMkara : jana. phara. 79/41 For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'asantoSa' se byAja RNa para 'harSa' liyA jAtA hai, ha~sane kI bAdhAoM se, saMgharSa kiyA jAtA hai, pUjA ke sarasija, kA~ToM ke paharoM meM khilate haiM, maMjila vahIM chipI milatI hai, pA~va jahA~ chilate haiM, dukha hI sukha dekara jAtA hai, dukha se kyoM ghbraayeN| ha~sate-ha~sate jIne kI sIkheM kamanIya kalAe~ / / nayI samasyAoM ko, hamase milatA jo poSaNa hai, kitanoM ne pahicAnA, usameM apanA hI zoSaNa hai, kabhI-kabhI to eka 'DhIla', jIvana-bhara pachatAtI hai, nanhIM 'silavaTa' par3ane se, tasvIra 'daraka' jAtI hai, hameM na ha~sane detI haiM apanI hI asthirtaaeN| ha~sate-ha~sate jIne kI sIkheM kamanIya klaaeN| tyAga-vRtti ko saMgraha kI, 'kuTanI' ne bahakAyA hai, vahI adhika rotA hai, jisane bahuta adhika pAyA hai, dhana kA bAhya rUpa, phUloM para camakIlI zabanama hai, isake andara jhA~ko to, patthara bhArI-bharakama hai, isameM gabhita haraNavAda chInA-jhapaTI, chlnaaeN| ha~sane aura ha~sAne kI sIkheM kamanIya klaaeN|| asthiratA ke raMga-maMca para, kyA Tikane vAlA hai, agara vicAreM to yaha, pArthiva deha dharmazAlA hai, tarkoM ke piMjare se, mana-paMchI AjAda karAyeM, harSollAsa jahA~ bikharA ho, apane ghara le AyeM, jo ha~sane se rokeM, tor3eM aisI prmpraaeN| ha~sane aura ha~sAne kI, sIkheM kamanIya kalAe~ / / 00 tIrthakara : jana. phara. 79/42 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ z2indagI jindAdilI kA nAma hai rote hue risanA risate hue ronAyaha sadA se kAyaroM kA kAma hai AdamI ho AdamI kI taraha jInA jarA jAno - narendra prakAza jaina rAta-dina AMsU bahAkara zakti kyoM tuma ho ga~vAte ? kasAI ke zikaMje meM kasI usa gAya-se kyoM nita raMbhAte ? akla ke tuma pUta ho zakti-sAhasa-dharya ke bhaNDAra-dhAma akUta ho jarA-sA jhaTakA lagA basa ro diye IzvarI varadAna sAre kho diye nahIM 'uph' muMha se kaheM aisA kahA~ lekhA gayA hai ? iMsAna hI basa . eka aisA jIva hai jo dukhoM meM ApattiyoM meM saMkaToM meM bhI kabhI bAjI nahIM hai hAratA rahatA sadA saprANa hai yaha prakRti kA putalA kaho, kitanA vilakSaNa! minaminAnA bakariyoM ko bhalA lagatA ciraiyoM ko ThIka dikhatA tuma manuja ho tumheM zobhA nahIM detA jantuoM kI bhAMti ronaa-ciikhnaa| khilakhilAnA, yaha tumhArI zAna hai ha~sanA-ha~sAnA manuja kI pahacAna hai| haMso pyAre muskarAo to jarA chaMTa jAe kuharA bhAge jahA~ se aba udAsI kA a~dherA ho sughar3a-pyArA saverA idhara dekho yaha akelA jAnavara haMsate hue kyA kabhI dekhe gaye haiM ? mauna raha coTeM sahe (zeSa pRSTha 46 para) tIrthaMkara : jana. phara. 79/43 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 1. svarga aura naraka eka satya hai| nAstikavAda kI bAta chor3a diijiye| vaha to AtmA ko bhI nahIM maantaa| isase kyA AtmA aura paramAtmA nAma kA padArtha vilIna ho jAegA? dArzanika carcA kI bhI z2arUrata nahIM; sirpha anubhavajJAna kI kasauTI para hI parakhA jAe to 'Atmatattva' dhruva satya ThaharatA hai| yaha zAzvata aura avinazvara hai| deza aura kAla kI sImA se atIta sabhI anubhavajJAnI santa, mahAtmA evaM mahApuruSoM ne isake astitva ko na kevala svIkAra hI kiyA hai, apitu isakI mahatI viziSTatAoM-'paramAtma dazA' Adi-kA sAkSAt amRta-pAna bhI kiyA hai| ___ 'AtmA' jJAna guNamaya hai| isakA jJAna asIma evaM ananta bhI ho sakatA hai| usa sImAtIta Aloka meM vizva kI agaNya vicitratAe~ svabhAvatayA jhalakatI haiN| svarga, naraka, AkAza, pAtAla, jala, thala, jIva, ajIva, manuSya, tiryaMca, deva, nAraka, janma, maraNa, sukha, duHkha, utthAna, patana Adi asaMkhya vismayoM kI raMgabhUmi yaha 'vizva' dIkhe binA nahIM rhtaa| jaba 'AtmA' yA 'ahaM' yAnI hama eka sAkSAt anubhUta satya haiM, hama kahIM se Aye haiM aura yahA~ se marane ke bAda kisI nizcita sthAna para apanI karanI ke mutAbika janma lene ko baddha haiM (yaha eka anubhUta satya hai, jisako kisI bhI hAlata meM nakArA nahIM jA sakatA) taba yaha nyAyasaMgata hI hai ki hama apanI bhUtakAla kI lambI musAphirI meM-naraka, nigoda, trasa, sthAvara, pazu, pakSI, manuSya aura devoM kI bhUmiyoM meM na jAne kitanI-kitanI bAra janma-maraNa kI pherI lagA kara Aye haiM ! yaha niyama hai ki jIva, yA AtmA jaisA karatA hai vaisA bharatA hai; arthAt yaha vastu-svabhAva yA prAkRtika niyama hai| jisa prANI ne hiMsAdi ghora pApoM kA sevana khUba peTa bhara ke yahA~ kiyA hai| usane apane ati kaluSa pariNAmoM dvArA ati kaluSa karma-raja yA sUkSma paramANu apanI AtmA para usI kSaNa cipakAye haiN| jo sthiti pakane para vaisI hI kaluSatama raja jisa sthAna para hai usI sthAna para usa AtmA ko janma ke rUpa meM balAt khIMca kara khar3A kara degii| vaha bhI kSaNamAtra meM, bhale dUrI cAhe kitanI hI lambI kyoM na ho? maharSiyoM kI vANI hai 'vRkSAMzchitvA pazuM hatvA, kRtvA rudhira kardamam / yadyevaM gamyate svarge, narake kena gamyate // ' kArmaNa aNuoM kI, jo adyatana vijJAna dvArA zodhita aNuoM se bhI ananta gane adhika sUkSma evaM kAryakArI hote haiM, ananta vicitratAe~ haiN| yahI paramANu yA tattva jIva ko svarga-narakAdi nAnA sthitiyoM meM pUrvasaMcita karma-raja yA aNuoM ke tIrthaMkara : jana. phara. 79/44 For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra acchI-burI tadanurUpa paristhiti meM ghasITa kara upasthita kara detA hai| isameM mUla hetu AtmA dvArA sva-adhyavasAyAnusAra gRhIta ye paramANu yA karmaraja haiM, na ki anya kuch| yahA~ paramANuoM kI saMgati evaM samarUpatA, tadrUpatA vicAraNIya hai| 'lAika eTrekTsa lAika' (sadRza sadRza ko AkarSita karatA hai)| isI prakAra jo AdamI satya, ahiMsA, kSamA, karuNA, vinaya, viveka, saralatA, saMyamAdi guNoM ko jIvana meM dhAraNa karatA hai, phalataH vaha tadanurUpa saumya aNuoM ko apanI AtmA meM saMlagna karatA hai, jisakI saMgati svarga yA paramodAra, vaibhavazAlI mAnava-janma meM hotI hai; arthAt vaha una zubha aNuoM dvArA ucca, uccatara devamanuSyocita sukhadAyI sthiti meM svabhAvatayA upasthita kara diyA jAtA hai| yaha 'kaoNsmika laoN' yA 'vizva-vidhAna' hai| isameM managaDhanta yA kalpanA kI ur3Ana jaisI koI bAta yA cIja nahIM hai; na hI isameM koI manuSyakRta hathakaMDe yA IrSyAlu kArravAI hai| dUsarI dRSTi se bhI dekhA jAe to svarga-narakAdi kA honA nyAyasaMgata hai| hama dekhate haiM ki eka manuSya to hara taraha se sukhI aura saMpanna hai - susvAsthya, tIvra buddhi, sadviveka, yatheSTa artha, padAdhikAra Adi se yukta harA-bharA jIvana jI rahA hai; kintu dUsarA vyakti (usakA hI sagA bhAI yA par3osI) sarva abhAvoM se pIr3ita hai aura dara-dara kI ThokareM khAtA hai| jahA~ jAtA hai vahIM hatAzA, vahIM asaphalatA / yahIM jaba mAnava-mAnava ke bIca itanI bar3I khAI hamAre sAmane hai; taba sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki isase bhI kahIM adhika sukha-duHkha kI koI bhogabhUmi jarUra honI caahiye| apAra vizva jo agaNita, akalpya lIlAoM kI nATyazAlA hai, usameM svarga, naraka, nigodAdi kA honA, aisI sthiti meM, koI Azcarya nahIM? arthAt svarga, naraka, nigoda, ekendriya, vikalendriya, paMcendriya, tiryaMca-pazu, pakSI, machalI Adi yoniyA~ satyAdhArita haiM; jIva kI karanI ke phala haiN| isake sivA anya kalpanA-jalpanA mAtra Atma-pravaMcana hai, apane-Apako dhokhA denA hai| ___dharma to vastu-svabhAva hai-'batthu sahAvo dhmmo'| 'AtmA' jJAna, dhyAna, zama, dama, Adi asaMkhya guNoM kI khAna hai| mahApuruSoM dvArA pradarzita sAdhanA-mArga kA sacAI aura vaphAdArI se anusaraNa karane se 'AtmA' meM nihita 'saccidAnanda' svarUpa kA pUrNa vikAsa hotA hai aura antataH paramAnandamaya 'mokSa' kI prApti hotI hai; dUsarI ora dharma-sAdhanA ke abhAva meM naraka, nigoda evaM aikendriyAdi yoniyoM-jo apane sAmane nRtya kara rahI haiM - kI hAz2irI anivAryatayA unakI bATa joha rahI aise maMgalamaya dharma kA koI vyakti-vizeSa yadi asadupayoga karatA hai aura usakI oTa meM kapaTa-jAla dvArA janatA ko mArgabhraSTa karatA hai to doSa yahA~ usa mAyAvI kA hai, na ki maMgalamaya dharma kaa| jaise koI cikitsaka yadi rogI tIrthaMkara : jana. phara. 79/45 For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko sahI davA dene ke badale, paisA aiMThane ke matalaba se g2alata davA detA hai aura roga ko lambAna meM DAlatA hai to isameM doSa usa cikitsaka - vizeSa kA hai, na ki cikitsApaddhati yA auSadhi kA / asala meM dharma kI sarvajana evaM prANimAtra hitArthatA ko samajhane kI z2arUrata hai / - harakhacanda botharA kalakattA 2. jaina pAribhASika zabdoM ke aMgrejI paryAya maI 1978 ke aMka meM varNI sahajAnandajI ke jIvana ke paricaya meM, usake lekhaka pro. lakSmIcandra jaina ne unake sAtha jaina pAribhASika zabdoM kI aMgrejI meM samAnArthaka zabdAvalI taiyAra karane kA ullekha kiyA hai / yaha prayatna atyanta Avazyaka hone se stutya hai / vartamAna pariprekSya meM aMgrejI bhASA kA mahattva evaM vistAra bar3ha rahA hai / prativarSa jainadharma para 15-20 pustakeM aMgrejI meM prakAzita hotI haiM / aisI sthiti meM, jaina pAribhASika zabdoM ke aMgrejI mAnaka zabdoM meM ekarUpatA rahanI cAhiye / san 1930-40 jainadharma para prakAzita aMgrejI kI pustakoM meM 'samyak darzana' ke aMgrejI anuvAda meM 'rAiTa bilIpha' aura 'rAiTa pheda' donoM kA pracalana thA / kahanA na hogA, ki inameM se 'rAiTa pheda' hI 'samyak darzana' kA arthasUcaka hone se upAdeya hai| isake lie eka prAmANika zabdakoza ke nirmANa kI AvazyakatA hai / isakI pUrva taiyArI meM aisI zabdAvalI kA prakAzana mArgadarzaka tathA upayogI hogA / yadi 'tIrthaMkara' meM pratimAsa 2 - 3 pRSThoM meM isa zabdAvalI kA prakAzana kiyA jAe, to vaha aMgrez2I ke aise lekhakoM tathA pAThakoM ke lie bar3A sahAyaka siddha hogA / - kezarImala jaina, zAjApura ghirA kA~ToM se caturdik ha~sa rahA phira bhI nahIM cehare para koI zikana nahIM isako patA kahate kase mAtama nahIM zikavA, zikAyata bhI nahIM koI bhale hI zUla tIrthaMkara : jana. phara. 79/46 ( pRSTha 43 kA zeSa ) isako de rahe dina-rAta tIkhI-sI cubhana isa phUla se kucha sIkhanA tuma dharma apanA Aja mAno AdamI ho AdamI kI taraha jInA jarA jAno / For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha : diga. jaina paNDita jaina vidyA : vikAsa-krama/kala, Aja (6) DaoN. rAjArAma jaina gurUNAM guru pUjya paM. gaNezaprasAdajI varNI samasta jaina samAja ke hRdaya-samrATa mAne jAte haiN| ghara-ghara meM jainadharma kA alakha jagAne ke lie unhoMne jaina vidyAlaya kholane kA nArA lagAyA aura dekhate-dekhate grAmoM, nagaroM evaM zaharoM meM sahasroM kI saMkhyA meM pAThazAlAe~, vidyAlaya evaM mahAvidyAlaya sthApita ho gye| Aja jo bhI vidvanmaMDalI samAja meM vartamAna hai, vaha paM. gopAladAsa baraiyA evaM paM. gaNezaprasAda varNI kI dUradRSTi ke kAraNa hai| varNIjI kA vyaktitva bahumukhI thaa| anya sevAoM ke sAthasAtha jinavANI-sevA kA kArya pramukha mAna kara unhoMne kundakundakRta samayasAra kA gahana svAdhyAya kiyA tathA yaha niSkarSa nikAlA ki samayasAra jJAna-vijJAna kA adbhuta vizvakoza hai| pratyeka mumukSu ko usakA svAdhyAya karanA caahiye| unhoMne svayaM usake cintana-manana ke bAda bhASya likhA, jo atyanta lokopayogI siddha huaa| unake anya sarasa, mArmika evaM preraNA pradAna karane vAle granthoM meM merI jIvana gAthA hai| unake pravacanoM evaM AdhyAtmika patroM ke saMkalana varNI-vANI evaM varNI-patrAvalI ke nAma se suprasiddha haiN| pro. khuzAlacandra gorAvAlA (gorA, u. pra. 1917 I.) jaina samAja kI una vibhUtiyoM meM se haiM, jinhoMne mAnava-kalyANa ke lie khone meM hI adhika vizvAsa kiyA hai, pAne meM nhiiN| bhArata-mAtA kI paratantratA kI ber3I kATane ke lie gorAvAlA ne paramparA-prApta samRddhi khoyI, parivAra kA vizvAsa khoyA, rASTrIya saMsthA (kAzI vidyApITha) kI sevA ke lie savaitanika naukarI chor3a kara avaitanika sevA svIkAra kI, aura yadi hitaiSIgaNa hastakSepa na karate to ve zAyada bAla brahmacArI raha kara mAnava-sevA hetu bhabhUta ramA kara bihAra karate rhte| zivaprasAda gupta, zrI zrIprakAza, paM. govinda vallabha panta, raphI ahamada kidavaI, sampUrNAnanda prabhRti deza ke bar3e-bar3e netAoM ke sAtha ghaniSTha samparka hone para bhI unhoMne unase kabhI kucha cAhanA nahIM kii| ___ saMskRta-prAkRta bhASAoM evaM jainadharma-darzana meM paNDitajI kI abAdha gati rahI hai| jaina saMskRta sAhitya ke bhI ve marmI vidvAn haiN| varAMgacarita kAvya evaM dvisandhAnakAvya kA sarvaprathama sampAdana-anuvAda, khAravela zilAlekha kA hindI anuvAda tathA tulanAtmaka adhyayana unake pANDitya ke jvalanta pramANa haiN| tIrthaMkara : jana. phara. 79/47 For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. paM. parameSThIdAsajI (maharaunI, u. pra. 1907-1978 I.) jaina-samAja ke sudhAravAdI nirbhIka vidvAnoM meM agragaNya rahe haiN| mahAtmA gAMdhI ke rASTrIya AndolanoM meM bhAga lekara unhoMne aneka bAra jela yAtrAe~ kI; kintu bhArata ke svatantra hote hI ve jaina samAja ke sudhAravAdI AndolanoM meM vyasta ho gye| unhoMne jaina siddhAntoM evaM purAnoM kA gahana adhyayana kara yaha siddha kiyA ki mRtaka-bhoja, pardA-prathA, zUdra-jalatyAga, dassApUjAvirodha jaisI paramparAe~ jaina zAstra virodhI haiN| vijAtIya evaM antarjAtIya vivAhoM ko bhI unhoMne zAstra-virodhI nahIM mAnA / etadviSayaka apane vicAroM ke samarthana meM unhoMne jaina-sAhitya se saMkalita pramANoM ke AdhAra para -- (1) vijAtIya vivAha-mImAMsA (2) maraNa-bhoja, (3) dassAoM kA pUjAdhikAra jaise granthoM kA praNayana kiyaa| san 1940 I. ke pUrva kisI riyAsata ne apane rAjya meM di. jaina muniyoM ke vihAra para roka lagA dI thI taba paM. parameSThIdAsa ne mahAtmA gAMdhI ko sahamata kara muniyoM ke digambaratva para unakA prazaMsAtmaka vaktavya prasArita karAyA aura aisA Andolana kiyA ki riyAsata ko apanA kalaMkapUrNa Adeza vApisa lenA par3A thaa| __ paNDitajI kI ukta sevAniSTha pravRttiyoM kA yaha artha nahIM ki unhoMne jaina siddhAnta para koI kArya hI nahIM kiye| isa kSetra meM bhI unake avadAna vismRta nahIM kiye jA skte| etadviSayaka unake granthoM meM carcAsAgara samIkSA, jJAna vicAra samIkSA, padmanandIzrAvakAcAra, parameSThI padyAvalI, cArudattacaritra, sudharma zrAvakAcAra nAmaka samIkSAtmaka maulika tathA anUdita granthoM meM samayasAra, pravacanasAra evaM mokSazAstra prasiddha hai| DaoN. harIndrabhUSaNa jaina (narayAvalI, sAgara, 1921 I.) navIna pIr3hI ke aise variSTha sAhityakAra evaM vicAraka vidvAn haiM jinakA jainadharma, darzana, sAhitya evaM vyAkaraNa jaise-viSayoM para samAnAdhikAra hai| ve acche vaktA evaM lekhaka bhI haiN| apanI vidvattA ke kAraNa unheM isa varSa (1978 I.) oNla iMDiyA oriyaNTala kAnphresa ke prAkRta tathA jainavidyA vibhAga kI adhyakSatA karane kA sammAna milA hai| DaoN. jaina kI aneka kRtiyoM meM aMga sAhitya ke AdhAra para mAnava-vyaktitva kA vikAsa, zramaNa saMskRti, saMskRta gadyakalikA nAmaka kRtiyA~ suprasiddha haiN| jinavANI-seviyoM meM muniyoM, AryikAoM evaM vratIjanoM ke pANDitya kA smaraNa bhI atyAvazyaka hai| aise mahAmati vidvAn sAdhuoM meM prAtaHsmaraNIya cAritra cakravartI AcArya zAntisAgarajI (bhojagA~va, dakSiNa vi. saM. 1929-2012) kA nAma sarvapramukha hai| unakI preraNA evaM AzIrvacana se aneka vyakti vidvAn bana gaye tathA unakI preraNA se unhoMne vividha jaina granthoM para kArya kiye aise aneka vidvAnoM meM AcArya candrasAgarajI tathA kunthusAgarajI pramukha haiN| zaurasenI jainAgamoM ke uddhAra evaM prakAzana meM ApakA AzIrvAda hI pramukha kAraNa bnaa| AcArya kunthusAgarajI ne eka ora sAdhu AcAra ke pAlana meM apane samaya evaM zakti kA sadupayoga kiyA, dUsarI ora Apane lagabhaga 40 granthoM kA sampAdana tIrtha kara : jana. phara. 79/48 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhana evaM anuvAda kiyA jinameM se nimna grantha pramukha haiM:-(1) mokSamArga pradIpa, (2) jJAnAmRtasAra (3) laghubodhAmRtasAra, (5) nijAtmavizuddhibhAvanA, (5) zAntisAgara-caritra aadi| pUjya upAdhyAya vidyAnandajI (zeDavAla, 1925 I.) vasudhaivakuTambakam ke vizvAsI santa haiN| yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM meM kucha aisI gUMja rahatI hai ki hindU, masalamAna, pArasI, sikkha, IsAI, jaina, bauddha, harijana, dalita, patita, duHkhI, sukhI, garIba, amIra, dezI, videzI sabhI apane-apane mana kI sukha-zAnti prApta karate haiN| cAhe jaina mandira ho, cAhe hindU mandira ho aura cAhe masz2ida, gurudvArA, yA girajAghara, munizrI ko sarvatra aparimita zraddhAsikta sammAna milatA hai| apanI madhura evaM kalyANakArI pravacana-zailI ke kAraNa hama unheM vartamAnakAlIna samantabhadra kaheM yA akalaMka ; vidyAnanda athavA kalikAla cakravartI hemacandra ? ve sAdhu-AcAra meM pramAda-vihIna, sarasvatI kI upAsanA meM akhaNDarata vidvAnoM ke prati sahRdaya, samAja ke parama hitaiSI tathA patha-pradarzaka, kalama ke dhanI, dUradRSTA, evaM vANI ke jAdUgara haiN| unake vyaktitva ke citraNa ke lie eka gaharI sAdhanA tIkSNa pratibhA evaM virATa vyaktitva kI AvazyakatA hai| vIra nirvANa bhAratI, RSabhadeva saMgIta-bhAratI, kundakunda bhAratI zodha-saMsthAna, vIra nirvANa grantha prakAzana samiti jaisI saMsthAe~ unakI jinavANI ke uddhAra sambandhI bhAvanAoM kI pratIka saMsthAe~ haiN| unake dvArA likhita lagabhaga 30 granthoM meM se vizvadharma kI rUparekhA, picchI aura kamaNDala, kalyANamani aura sikandara, samayatAra, Izvara kyA aura kahA~ hai ? deva aura puruSArtha; Adi pramukha haiN| anya vidvAn muniyoM ne nemisAgarajI (paThA, TIkamagar3ha) kRta zrAvaka dharma darpaNa, harivilAsa, pratiSThAsAra-saMgraha tathA muni jJAnasAgara (rAtolI, jayapura) ne lagabhaga 22 granthoM kI racanA kI jinameM se nimna pramukha haiM:-(1) dayodaya (dhIvara kathA), bhadrodaya (satyaghoSakathA), sudarzanodaya, jayodaya, vIrodaya, pravacanasAra (hindIpadyAnuvAda), samayasAra (hindI-padyAnuvAda), RSabhAvatAra, guNasundara vRttAnta, tattvArthasUtra TIkA, sacitta-vivecana, niyamasAra, devAgama stotra, svAmI kundakunda aura sanAtana dharma / paNDitAcArya pUjya cArukItti jI mahArAja (maDabidrI) se ina paMktiyoM ke lekhaka kA parokSa paricaya san 1975 se tathA sAkSAt paricaya san 1976 se hai| isa bIca meM unase paryApta patra-vyavahAra evaM sAkSAt vicAra-vimarza huA hai| una prasaMgoM meM hamane anubhava kiyA hai ki jaina-samAja ke utthAna evaM jainavidyA ke pracAraprasAra ke lie unakA samasta jIvana samarpita hai| sattveSu maitrI guNiSu pramodaM ke ve sAkSAt pratirUpa haiN| hastalikhita granthoM ke uddhAra evaM prakAzana ke lie ve nirantara cintita rahate haiN| isa mahAna kArya ke lie unhoMne apane athaka prayAsoM se zrImatI tIrthaMkara : jana. phara. 79/49 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramArAnI jaina zodha saMsthAna, sAhU zAntiprasAda jaina bhavana Adi saMsthAoM kA nirmANa kiyA hai| ina kAryoM kI saphalatA ke lie unhoMne apane gauravazAlI aitihAsika jainamaTha (mUDabidrIM) kI sArI zakti lagA dene kA nizcaya kiyA hai| mujhe vizvAsa hai ki pUjya bhaTTArakajI zodha-saMgaThana, saMsthA-saMcAlana tathA vidvAnoM ko prerita-AkarSita karane sambandhI apanI acintya kSamatA-zakti se jainavidyA ko yogya dizA pradAna kara usake Aloka se vizva-vidyA-jagat ko prakAzita kreNge| ApakI aneka zodha-kRtiyoM evaM zodha-nibandha prakAzita haiM tathA vizvAsa hai ki Age bhI ve dviguNita zakti se zodhakAryarata rheNge| mahilAoM ke kSetra meM . jaina viduSI mahilAoM meM brahma. candAbAIjI, ArA; ma. maganabAI jI, bambaI; pa. sumatibAI zahA, zolApura ; brajabAlAjI; paM. vidyullatA zAha Adi ke nAma vizeSa rUpeNa ullekhanIya haiN| jaina mahilA-samAja meM jAgRti lAne ke lie unhoMne kyA-kyA tyAga nahIM kiyA? zrI jaina bAlA-vizrAma, ArA; jaina mahilAzrama, bambaI; evaM zrAvikAzrama, zolApura jaina samAja kI aisI mahilA vidyApIThe haiM, jinameM eka ora jaina viduSiyA~ lagAtAra taiyAra hotI rahIM, jinhoMne deza ke kone-kone meM jaina mahilAoM meM zikSA kA pracAra kiyA, aura dUsarI ora jaina mahilA darza evaM sanmati jaisI patrikAe~ nikAla kara tathA jaina mahilA-pariSad kI sthApanA kara nArI-jAgaraNa ke lie akhaNDa zaMkhanAda kiyaa| jaina itihAsa meM ina mahilAoM ke nAma svarNAkSaroM meM aMkita rheNge| zaMkA-samAdhAna ke kSetra meM jaina samAja meM aneka aise vidvAna haiM, jinhoMne svAdhyAya-premiyoM dvArA uThAyI gayI zaMkAoM ke samAdhAna tathA zAstra-sabhAoM ke mAdhyama se jainadharma-darzana kA Thosa pracAra kiyA hai| aise mahAvidvAnoM meM zraddheya paM. baMsIdharajI, paM. khUbacandrajI, paM. ratanacandrajI mukhtAra, paM. ratanalAla kaTAriyA, paM. mANikacaMdrajI, paM. phUlacandrajI zAstrI, paM. kailAzacandrajI zAstrI, paM. ajitakumArajI zAstrI, paM. dayAcandrajI zAstrI ne zaMkA-samAdhAnoM ke mAdhyama se Agamollikhita aneka tathyoM kA rahasyodghATana kiyA hai| yaha zaMkA-samAdhAna, pracalita sAptAhika yA mAsika patra-patrikAoM meM prakAzita huA hai| kyA hI acchA ho ki unakA viSayavAra saMgraha karake unheM graMthAkAra prakAzita kiyA jaae| zAstrArtha ke kSetra meM eka samaya thA, jaba vaidika vidvAnoM ne jaina-sAhitya meM varNita sarvajJatAvAda, anekAntavAda tathA avatAravAda ke virodhI siddhAntoM kA pUrajora khaNDana kara jaina vidvAnoM ke pANDitya ko cunautiyA~ dI thIM; kintu vidvAnoM ne isa kSetra meM bhI unakI canautiyoM ko svIkAra kara apanI prakhara pratibhA kA paricaya diyaa| isa dizA meM paM. gopAladAsajI baraiyA, paM. makkhanalAlajI zAstrI, paM. ajitakumArajI zAstrI, (multAna), paM. rAjendrakumArajI (kAsagaMja), paM. kailAzacandrajI zAstrI tathA paM. lAlabahAdurajI zAstrI ke nAma pramukha haiN| (kramazaH) thaMkara : jana. phara. 79/50 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu-vAda sAdhu-vAda eka nayA stambha hai, jisakA uddezya hai jaina sAdhu-sAdhviyoM kI una hindI-racanAoM kA prakAzana jo prayogadharmI haiM aura jinakA lakSya adhyAtma ko nayI bhASA-bhaMgimA meM prastuta karanA hai| yahA~ hama digambara jainAcArya munizrI vidyAsAgarajI kI katipaya racanAe~ de rahe haiM, jinakI vastu jainAdhyAtma hai, zailI samastapadI hai, kintu saMbhAvanAe~ anagina haiN| hameM AzA hai hamAre priya-prabuddha pAThaka ise pasanda kareMge aura apanI kar3avI-mIThI pratikriyA avazya likha bhejeNge| - -saMpAdaka puruSa nahIM boleMge mauna nahIM kholeMge jala - .. ya samatA se mama mamatA jabase tabase kSamatA ananta jvalanta prakaTI . pramAda-pramadA palaTI / / . kucha-kucha riputA rakhatI rahatI mujhako lakhatI arucikara dRSTi aisI premI Apa preyasI / / maiM prema-kSema aba taka calA, kintu yaha kaba taka ? merA sAtha he nAtha hogA vizvAsaghAta / / mujha para huA pavipAta ki ApAda mAtha gAta vikala pIr3ita dinarAta cetana jar3a eka sAtha / / pramAda ke ye tAne vyaMgya suna samatA ne mauna mujhe jaba lakha kara cir3ha kara sunakara mur3akara // usa ora mauna tor3A vivAda se mana jor3A puruSa nahIM boleMge mauna nahIM kholeMge / aba cirakAla akelI - puruSa ke sAtha kelI karU~gI, 'khaza karU~gI unheM jIvita nita lagI / / pilA-pilA amRta-dhAra / milA-milA sasmita pyAra // saMprati avazya gaMgA jalada kI kucha pItimA mizrita saghana nIlimA cIra taruNa aruNa bhAMti bodha-ravi miTA bhrAnti / / huA jaba se vaha udita khilI lahalahA pramudita saMcetanA sarojinI modinI manamohinI // udyota indu prabhu sindhu khadyota meM laghu bindu tuma jAnate sakala ko maiM sva-para ke zakala ko / / maiM parAzrita, nijAzrita tuma ho, para tuma Azrita ho, yaha rahasya sUMghA saMprati avazya gUMgA / / jJAta tathya satya huA jIvana kRta-kRtya huA huA Ananda apAra huA vasanta saMcAra // phalataH paritaH plAvita pulakita puSpita phullita mRdumaya cetana latikA gA rahI guNa gItikA // tIrthakara : jana. phara. 79/51 For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye kucha naye mandira, naye upAsare pichale dinoM mujhe aneka-aneka saMdarbho meM kucha sAmAjika yAtrAe~ karanI par3IM, jinameM aisA kucha dekhane ko milA jisakI mujhe kaI varSoM se pratIkSA thii| mujhe lagA ki jahA~ eka ora paramparAe~ saMgamarramarra yA kaMkarITa ke AlIzAna maMdira aura upAsare khar3e karane meM mazagUla haiM, vahIM dUsarI ora utsAhI aura tarkasaMgata yuvAzakti mAnava-sevA aura lokamaMgala ke naye maMdira aura upAzraya ghar3a rahI hai-jahA~ vastutaH kisI imArata yA bhavana kA honA utanA prAsaMgika nahIM hai jitanA jarUrI haiM sevA, sAMskRtika jAgarUkatA, aura nisstthaa| ___ isa dRSTi se merI prathama yAtrA 7 maI 1978 ko zAjApura jile (madhyapradeza) ke eka bahuta choTe gA~va rurakI kI huii| rurakI eka balAI-bahula gA~va hai, berachA sTezana ke kAphI karIba / yahA~ bIkAnera (rAjasthAna) sthita akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jainasaMgha ne eka ullekhanIya samAjasevA kA kAma zurU kiyA hai| AcArya zrI nAnAlAlajI kI svastikara preraNA se saMghavartI zaktiyoM ne balAiyoM ke jIvana meM ruci lI hai arthAt unheM eka naye sAMskRtika, sAmAjika evaM naitika abhyutthAna dene kA sudRr3ha saMkalpa kiyA hai| isa saMkalpa kI sabameM bar3I vilakSaNatA yaha hai ki isake pIche na to saMgha kA koI svArtha hai, aura na hI koI shrt| ise dharmapAlapravRtti kA nAma diyA gayA hai, jisake mAdhyama se chuAchUta ko eka ora dhakela kara "mAnava ko mAnava mAnane" ke maMtroccAra kA sUtrapAta kiyA gayA hai| isa pravRtti ko dekhakara prastuta paMktiyoM ke lekhaka ne pahalI bAra mahasUsa kiyA ki mahAvIra kI krAnti puna: aMgar3AI le rahI hai, aura jainoM ne usa kAma ko hAtha meM liyA hai jo ahiMsaka krAnti kA merudaNDa bana sakatA hai| eka mahattva kI bAta jo isa krAntikaravaTa meM dikhAyI dI hai vaha yaha ki isake kisI bhI stara para paisA prathama nahIM hai| philahAla ukta pravRtti madhyapradeza ke zAjApura, ujjaina aura ratalAma jiloM meM saphalatApUrvaka cala rahI hai, kintu AzA hai ki jaldI hI isakA sukhada vistAra hogA aura isakI niSkAmaniHsvArtha sevAe~ sudUravartI gAMvoM taka phaila jaaeNgii| mAnava muni, saMta vinobA ne unheM yahI nAma diyA hai, isa preraNA kI pRSThabhUmi para mauna-mUka sevaka kI taraha nirantara kAryarata haiM aura ise adhika antarmukha tathA upayogI zakla dene kA prayatna kara rahe haiN| dUsarI yAtrA janavarI 1979 kI hai| 14 janavarI ko madhyapradeza ke eka kasbAI nagara damoha meM sva. bhAgacanda iTorayA sArvajanikaH nyAsa ke tattvAvadhAna meM sva. bhAgacanda iTorayA kI tRtIya puNyatithi manAyI gayI, jisameM aMdhI-rUr3ha paramparAoM ko tAka meM rakhakara mAnava-sevA ko prathama sthAna diyA gyaa| apane isa udAra aura sIrthaMkara : jana. phara. 79/52 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphala Ayojana meM nyAsa ne sva. bra. sItalaprasAdajI, kSullaka gaNezaprasAdajI varNI, tathA paM. parameSThIdAsajI jaisI krAntikArI vibhUtiyoM ko bhI praNAma kiyA aura unake krAntisUtroM ko dohraayaa| sArA bala AnevAlI sAmAjika krAnti ko paribhASita karane para hI diyA gyaa| iTorayA nyAsa kA svarUpa yadyapi pArivArika hai tathApi usakI gatividhiyA~ aura sevAe~ sArvajanika haiM aura lokakalyANakArI pravRttiyoM para kendrita haiN| yuvA pratibhAoM kA abhinandana, rASTrIya aura sAmAjika parivartana ko gati pradAna karane vAle sAhitya kA prakAzana tathA navasAmAjika utthAna meM ruci nyAsa ke kucha nirdhArita lakSya haiN| sukhada yaha hai ki nyAsa ke pAsa eka acchI pragatizIla TIma hai, jo nita nayI sAMskRtika pagaDaMDiyA~ talAzatI hai aura kaMdhe-sekaMdhA lagAkara kAma karatI hai| isa TIma ke pramukha haiM-DA. bhAgacandra 'bhAgendu' tathA vIrendrakumAra ittoryaa| tIsarI yAtrA kA sambandha jayapura (rAjasthAna) se hai| yaha 22 janavarI ko huii| silasilA eka 94 veM varSIya vayovRddha 'AcArya saMskRta mahAvidyAlaya' ke amRtamahotsava kA thA, kintu isa nAte jayapura kI anyAnya racanAtmaka pravRttiyoM ko dekhane kA avasara bhI prApta huaa| paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha ke puNyasmaraNa meM Ayojita eka saMgoSThI, jisameM elAcArya munizrI vidyAnandajI bhI upasthita the, aura jisameM jaina samAja ke aneka vayovRddha paNDita bhI padhAre the, meM samAja kI una zikSaNasaMsthAoM kA ullekha bhI huA jinakI dhar3akaneM banda' hone ko haiM, aura jo aba lagabhaga apanI aMtima ghaDiyAM gina rahI haiN| zikSaNa-saMsthAoM kI isa giratI haI sthiti ke prati prAyaH sabhI cintita the, kintu nirupAya, hatAza, udAsIna; patA nahIM pariNAma kyA hogA; kintu paM. cainasukhadAsajI kI smRti meM saMpanna ina goSThI-satroM meM yadi ina saMsthAoM ke punaruddhAra kI koI yojanA nahIM bana sakI to phira nAva meM bar3A surAkha ho jAegA aura usakA DUbanA kAphI asaMdigdha ho jaaegaa| ina satroM meM, vizeSataH jayapura vizvavidyAlaya ke jaina anuzIlana kendra ke tattvAvadhAna meM Ayojita satra meM, do cintAeM sAmane AyIM-(1) bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa-varSa ke daurAna sthApita jainavidyA tathA prAkRta adhyayana-anusaMdhAna pIThoM ko saMbhAlA jAe aura unheM isa taraha samartha banAyA jAe ki ve bhArata kI prAcIna bhASAoM ke adhyayana, tathA jainadharma ke anusaMdhAna ityAdi meM pUrI ruci le skeN| ina pIThoM ke lie chAtra bhI upalabdha karAye jAe~ tathA zikSA ke kSetra meM hue navonmeSa ke anurUpa pAThya pustakeM bhI taiyAra karAyI jAe~; (2) paNDitavarga yAnI jaina vidvadvarga apanA dAyitva samajhe aura bAvajUda Arthika kaThinAiyoM ke samasyAoM se apane stara para jUjhe aura atyanta svAbhimAnapUrvaka naye zaikSaNika parivartanoM kI agavAnI kre| isa dRSTi se yadi sva. paMDita ToDaramalajI-jaise mahAn gaNitajJa. kI isa nagarI kI kokha se yadi koI zaikSika krAnti aMgar3AI lekara sAre deza kI jaina zikSaNa saMsthAoM kA dvAra khaTakhaTAtI hai to ukta Ayojana kI isase bar3I saphalatA tIrthaMkara : jana. phara. 79/53 For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya koI ho nahIM sakegI, kintu prazna pahala kA hai, aura maiM isa saMdarbha meM tIna sthAnoM kI ora TakaTakI lagAye hU~-sAgara, jayapura, indaur| jayapura kI 3 aura aisI pravRttiyA~ haiM, jina para samasta jaina samAja garva kara sakatA hai aura jinheM deza-pradeza kA yuvAvarga apanA sakatA hai; ye haiM-zrI mahAvIra vikalAMga sevA kendra, rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, tathA paM. ToDaramala smAraka / vikalAMga sevA kendra bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa-mahotsava kI upaja hai, aura bhale hI ukta saMdarbha meM janamIM anya saMsthAe~ itanI jaldI gira yA DUba gayI haiM, kintu yaha abhI sakriya hai aura apanI eka mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kara rahA hai| ukta saMsthAna ne mAnava-sevA ko eka nayA AyAma diyA hai aura binA kisI bhedabhAva ke aba taka sAre deza se Aye 2100 vikalAMgoM kI niHzulkaniSkAma sevAe~ kI haiN| binA kisI pracAra-prasAra ke mauna kAma karane vAle isa saMsthAna ke pAsa bhI yuvA kAryakartAoM kA eka acchA dala hai, jisake pramukha haiMDA. seThI, DI.Ara.mehatA aura shriivinykumaar|. . ' dUsarI saMkhyA hai rAjasthAna prAkRta bhAratI jisane prAkRta bhASA aura sAhitya ke uddhAra kA mahAn kArya hAtha meM liyA hai, kucha abhinava saMkalpa kiye haiM, aura jo samartha hAthoM meM sakriya haiN| saMsthAna ne aba taka do prakAzana kiye haiM, chaha mudraNAdhIna haiM aura lagabhaga itane hI anubaMdhita haiM / usakA apanA eka vikAsonmukha granthAlaya hai, aura jo eka aisA vidyAkendra sthApita karane ke lie pratibaddha hai jo anusaMdhAna tathA adhyayana kI eka aitihAsika AsaMdI siddha ho skegaa| zrI vinayasAgarajI isakI rIr3ha haiM aura DA. DI.Ara.mehatA snAyutaMtra / maiM isakI yojanAoM ke prati kAphI AzAnvita huuN| tIsarI saMsthA sva. ToDaramalajI ke nAma se jar3I haI hai jise zrI kAnajI svAmI kA zubhAzISa prApta hai aura jo DA. jJAnacandra bhArilla ke mArgadarzana meM apane ujjvala bhaviSya ko talAza rahI hai| isakA apanA eka vidyAlaya hai, jo paramparita 'paiTarna' para nayA kAma karanA cAhatA hai| eka atyanta udAra dharAtala para isase bhI aneka AzAe~ kI jAnI caahiye| aisI saMsthAoM kA khatarA eka hI rahatA hai ki ve samaya ke sAtha rUr3ha aura aMdhI ho jAtI haiM, kintu hameM vizvAsa karanA cAhiye ki ukta saMsthA rUr3ha nahIM hogI aura apane kAryakramoM tathA apanI yojanAoM ko jainavidyA kI prakharatAoM se mUlabaddha kregii| 00 maiM usa bhAvI kI utkaNThApUrvaka pratIkSA kara rahA hU~, jisameM naye maMdira aura upAsaroM kA sthAna ukta pravRttiyA~ grahaNa kara leNgii| kyA hama apane maMdiroM aura upAsaroM ko jainavidyA kI ujjvalatAoM aura prakharatAoM se jor3ane meM hicakicAyeMge ? zAyada nahIM, kama-se-kama yuvAvarga kadApi nahIM, aura kabhI nhiiN| -nemIcanda jaina tIrthakara : jana. phara. 79/54 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa stambha ke antargata samIkSArtha pustaka athavA patra-patrikA kI do pratiyA~ bhejanA Avazyaka hai / kasauTI sthAnAbhAva ke kAraNa prastuta aMka meM hama koI samIkSA prakAzita nahIM kara rahe haiM, kintu nIce jina pustakoM ke nAma de rahe haiM, unakI samIkSAe~ hama mArca tathA apraila ke aMkoM meM prakAzita kareMge / -saMpAdaka laghutatvasphoTa ( aMgrejI) : mUla- amRtacandra sUri, saMpAdana - padmanAbha jainI; lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda 380-009 ( ela. DI. isTITyUTa oNpha iNDolaoNjI ) ; mUlya-pacAsa rupaye; pRSTha 40 + 258; raoNyala - 1978 / ratnacUDa rAsa (gujarAtI) : saMpAdana- DaoN. harivallabha bhAyANI; vahI; mUlya-cAra rupaye bIsa paiseM; pRSTha - 20 + 55 raoNyala - 1977 / zRMgAramaMjarI (gujarAtI) : mUla- jayavaMta sUri, saMpAdana- kanubhAI vra. zeTha; vahI; mUlya-tIsa rupaye; pRSTha - 64 + 232; raoNyala - 1978 / zramaNa TreDIzana iTsa hisTrI eNDa kAnTribuzana Tu iMDiyana kalcara ( aMgrejI) : DaoN. jI. sI. pANDe, vahI; mUlya - bIsa rupaye pRSTha- 10+76 ; raoNyala 1978 / nyAyamaJjarI (gujarAtI) : mUla- jayanta bhaTTa; saMpAdana- anuvAda-nagIna jI. zAha; vahI; mUlya - bIsa rupaye ; pRSTha 10 + 190; raoNyala 1978 / pradyumnakumAra cudaI (gujarAtI) : mUla-vAcaka kamala zekhara, saMpAdana- mahendra bA. zAha; vahI ; mUlya - ATha rupaye nabbe paise; pRSTha 90 + 94; raoNyala 1978 / Trejarsa oNpha jainA bhaNDArsa (aMgrejI) : saMpA. umAkAnta pI. zAha; ; vahI ; mUlya-do sau pacAsa rupaye; pRSTha - 60 + 100; DimAI- 1978 / prAkRta sTaDIja prosIDiMgja oNpha da semInAra 1973: saMpA. ke. Ara. candra; vahI ; mUlya - cAlIsa rupaye; pRSTha - 32 + 184; raoNyala - 1978 / sUyagaDaMgasutaM ( sUtrakRtAGgasUtram ) : saMpA. muni jambU vijaya; zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, agasta krAnti mArga, bambaI - 400 036; mUlya - cAlIsa rupaye ; pRSTha 82 + 376; raoNyala-1978 / tIrthaMkara : jana. phara. 79/55 For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuvalaya mAlAkahA kA sAMskRtika adhyayana : DA. premasumana jaina; prAkRta jaina zAstra evaM ahiMsA zodha saMsthAna, baizAlI (bihAra); mUlya-ullekha nahIM; pRSTha-20+496; raoNyala-1975 / ____dharma ke dazalakSaNa : DaoN. hakamacanda bhArilla; zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (bhAvanagara), gujarAta; mUlya-pA~ca rupaye; pRSTha-188; DimAI-1978 / : sammaisutaM : mUla-AcArya siddhasena, saMpA.-DaoN. devendrakumAra zAstrI; jJAnodaya graMtha prakAzana, nImaca (ma. pra.); mUlya-bIsa rupaye; pRSTha-30+190; DimAI-1978 / / .. sanmatisUtra : mUla-AcArya siddhasena, saMpA.-devendrakumAra zAstrI; zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti; 48 sItalAmAtA bAjAra, indaura-2 (ma. pra.); mUlya-pandraha rupaye; pRSTha-10+170. DimAI-1978 / . kAlajayI (khaNDa-kAvya) : bhavAnIprasAda mizra ; bhAratIya sAhitya prakAzana, 286, cANakyapurI, sadara meraTha-1; mUlya-bAraha rupaye pacAsa paise; pRSTha-104; DimAI-1978 / malhAra (kavitA) : rAjakumArI begAnI; pramIlA jaina, 214 cittaraMjana evenyU, kalakattA-7; mUlya-ullekha nahIM; pRSTha-40 ; DimAI-1978 / jaina Ayurveda sAhitya kI paramparA : DaoN. tejasiMha gaur3a; arcanA prakAzana, choTA bAjAra, unhela (ujjaina); mUlya-dasa rupaye; pRSTha-112; krAuna-1978 / apane svara-apane gIta : mahendra muni 'kamala'; zrI zItala jaina sAhitya sadana, mAMDalagar3ha (bhIlavAr3A); mUlya-ullekha nahIM; pRSTha-172; krAuna-1978 / parIloka (bAlopayogI kahAnI-saMgraha) : muni sumeramala ; gatimAna prakAzana, 1237, rAstA ajabaghara, jayapura-302003; mUlya-do rupaye pacAsa paise; pRSTha-92; krAuna - 1978 / buddhiloka (bAlopayogI kahAnI-saMgraha) : muni sumeramala; vahI; do rupaye pacAsa paise; pRSTha-108; krAuna-1978 / padama-zataka (bhajana-saMgraha) : padamacanda jaina 'bhagatajI', padama prakAza (eksaporTas eNDa selsa) prA. limi., tripI bilDiMga, AgarA roDa, alIgar3ha-202002; mUlya-ullekha nahIM; pRSTha-104; krAuna-1979 / zrImadbhagavadgItA (mAlavI-anuvAda) : niraMjana jamIMdAra, gItA samiti prakAzana, bar3A rAvalA, jUnI indaura, indaura 452004; mUlya-do rupaye pacAsa paise; pRSTha-122; paoNkeTa-1978 / tIrthakara jana. phara. 79/56 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutya evaM preraka vizeSAMka viSayAnukUla upayogI evaM sundara hai| tIrthaMkara ne AcArya vidyAsAgarajI ke sAhitya evaM jIvana para prakAza DAlane kA stutya evaM preraka kArya kiyA hai| -ahiMsA-saMdeza', rAMcI, disa.78 paThanIya 'zrI nainAgiri tIrtha evaM AcArya vidyAsAgaravizeSAMka' se saMbandhita patroM ke mukhyAMza vizeSAMka bahuta sundara hai| paThanIya sAmagrI bahata hai| -satIza jaina, dillI prasannatA kI anubhUti vizeSAMka ke saMpAdakIya lekha meM Apane suvyavasthita sAdhu kI jo paribhASA dI hai usase khUba itane paricchanna va suvyavasthita rUpa se Ananda huaa| yaha vizeSAMka prakAzita huA hai ki isake apramatta sAdhakA AcAryazrI vidyA lie jitanA sAdhuvAda diyA jAya vaha kama sAgarajI kA paricaya par3hakara khAsa prasannatA hI hai| saMpAdakIya to avazya hI dekhaa| anubhava huii| vaha Apake bauddhika vicAroM kA, Apake __-muni amarendravijaya, hoNDa (gujarAta) sarvasva nichAvara kA kavitA-rUpa hai| viziSTa evaM mahattvapUrNa 'mokSa Aja bhI saMbhava hai' ise maiM bhI isa yuga ke Adarza, digambara, 33 svIkAratA huuN| jo nija ko mukta mana meM varSIya tapasvI mahAna manta AcArya vidyA kara sakatA hai. vaha makta hai, kevala vAkya sAgarajI kI vizuddha AdhyAtmika sAdhanA ke se nahIM apane sAvika astitva se / prati zraddhA prakaTa karane ke uddezya se prastuta -gaNeza lalavAnI, kalakattA prakAzita kiyA gayA hai / aMka meM sureza jaina dvArA likhita nainAgiri siddhakSetra kA aitihAsika paricaya evaM vartamAna vaibhava kA AzA ke anurUpa manorama varNana bhI diyA gayA hai / DA. nemI- yaha vizeSAMka eka aise zubhra jalaja ke canda jaina kA 'bheMTa, eka bhedavijJAnI se', paM. cAroM ora maMDarA rahA hai, jisake madhura kailAzacandrajI siddhAntAcArya kA Namo makaranda meM manaHprANa bhIMga-bhIMga uThe haiN| loe savva sAhaNaM', nIraja jaina kA 'eka saba kucha pAvana hai, parama hai, lubhAvana hai, aura vidyAnandi', ajita jaina kA 'yavA pIDhI AzA ke anurUpa hai| ina lekhoM ne hRdaya ko kA dhruvatArA' Adi racanAyeM AcAryazrI itanA abhibhata kara DAlA ki saMpAdakIya para mahattvapUrNa haiN| saMpAdaka bandhaoM kI apanI to bauddhika stara para tairatA hI raha gyaa| pratibhA, parizrama aura saMpAdana-zailI kI bAlaka vidyAdhara ko dekhakara lagA jaise vizeSatA ke phalasvarUpa yaha aisA vizeSAMka usake hRdaya meM anAyAsa hI karuNA kA koI hai, jise par3hakara bhautika camatkAroM meM labdha aisA abajha srota phaTa par3A hai, jise bjhane meM Aja kI yuvA pIr3hI AcAryazrI ke mAdhyama sArI daihika kriyAe~ hI nispanda ho gayI haiM, se sahaja hI AdhyAtmikatA kI ora Aka- bhale hI usameM koI AcArya padmAsana lagAe pita hue binA nahIM rhegii| na baiThA ho, kintu eka mahatI virAT zakti ---'sanmati-vANI', indaura janavarI '78 AkRti lene ko vyAkula hai| tIrthakara : jana. phara. 79/57 For Personal & Private Use Only ___ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vizeSAMka ne usa mahAmuni ke bahuta sundara darzanoM kI eka aisI prabala AkAMkSA prasphuTita kara dI hai ki jise zAyada puNya vizeSAMka bahuta sundara nikalA hai-hara lekha paDha gayA / tumhAre donoM lekha par3hakara mana hI jhela sakatA hai| vibhora ho gyaa|-viirendrkumaar jaina, bambaI -rAjakumArI begAnI, kalakattA uccakoTi kA, nayanAbhirAma pariyojanA prazaMsanIya prastuta vizeSAMka nayanAbhirAma to hai vizeSAMka meM zrI nainAgiri tIrtha evaM hI, usakA masAlA bhI ucca koTi kA aura AcArya vidyAsAgarajI ke viSaya meM sAra paThanIya hai| saMpAdakIya zailI to kamAla kI gabhita sAmagrI dI hai| ApakI vizeSAMkoM hai jo kahIM bhI anyatra dekhane ko nahIM miltii| kI pariyojanA atyanta hI prazaMsanIya hai| mahAvIraprasAda dvivedI aura viyogI hari vaise yaha Apake parizrama kA sAphalya udA zailI kI bhA~ti eka aura zailI udaya meM haraNa hai| -zreyAMsa prasAda jaina, bambaI AyI hai, jo DA. nemIcanda zailI ke nAma se stara ke anurUpa zoharata paayegii| 'sarala'jI kA 'saMpradAya' . pUrva vizeSAMkoM kI taraha yaha bhI patrikA (vyaMga lekha) adbhata hai / narendra prakAzajI ke stara ke anurUpa hI hai| saMpAdakIya, bhI lAjavAba haiN| ve eka kavi bhI haiM, mAlUma paM. kailAzacandrajI zAstrI, DA.devendrakumAra na thA / aneka bhAvapUrNa mudrAoM meM AcAryazrI zAstrI ke lekha sAdhu ke AcAra para vicAra ke citra vizeSAMka meM cAra cAMda lagA rahe karane ko AmaMtrita karate haiN| DaoN. rAjArAma haiM / unakI bAlAvasthA kA citra prApta jaina kA jainavidyA-viSayaka zodhapUrNa dhArA karake patrakAritA ko sArthaka banA diyA vAhI lekha atyanta sarAhanIya hai / pR. 89, gayA hai / DA. rAjArAma jaina kI 'jaina vidyA : paMkti 20 meM 'pAvA-nirNaya' kI jagaha vikAsa-krama | kala, Aja' eka aisI sirIja 'pAvA-samIkSA honI caahiye| hai, jo sAhityazodhI ke lie anamola hai / eka vizeSAMka eksaparTa ke rUpa meM ApakA __-kanhaiyAlAla sarAvagI, chaparA abhivAdana karatA huA Apako badhAI sAmagrI se bharapUra detA huuN| -pratApacandra jaina, AgarA vyaktiyoM ke nAma vizeSAMka kA prakA lAjavAba zana ApakI eka vizeSatA ho gayI hai| vizeSa vizeSAMka choTA hote hue bhI nayanAvyakti ke paricaya dene meM ApakI kuzalatA bhirAma, starIya aura upayogI hai| sAmagrI to prakaTa hotI hI hai aura isameM nityanUtana atha se iti taka par3hane yogya hai| Apa rahate haiM, yaha spaSTa hai / aMka ApakI mokSa-tattva para AcAryazrI kA pravacana praNAlI ke anusAra bahuta acchA aura paThana hRdayagrAhI hai| unake anya pravacanoM kA bhI sAmagrI se bharapUra hai| yadi kesseTa se Alekhana-saMpAdana karAyA -dalasukha mAlavaniyA, ahamadAbAda jA sake tathA tIrthaMkara' ke AgAmI aMkoM meM eka sujhAva samaya-samaya para unakA prakAzana hotA rahe, vizeSAMka pAkara bar3I prasannatA huii| to jaina-jagat meM isakA bhArI svAgata hogaa| jaisA ki maiMne pahale bhI sujhAva diyA thA; Apake iNTaravya se divyadhvani ke sambandha punaH ApakA dhyAna AkRSTa karanA cAhatI meM eka nayI dRSTi, nayI anubhUti milI hai| hU~ ki kRpayA tIrthaMkara' meM AcAryazrI vidyA- aMka meM aura bhI bahuta-kucha nayA hai / aMka sAgarajI ke samAcAra avazya chaa| AcAryazrI kI taraha hI lAjavAba hai / -zrImatI hIrAmaNi chAbar3A, kalakattA badhAI ! -narendra prakAza jaina, phIrojAbAda tIrthaMkara : jana. phara. 79/58 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mIla kA patthara vizeSAMka kI sabhI sAmagrI bahuta-bahuta - vizeSAMka par3hane baiThA to taba chor3A jaba mUlyavAna hai / saca mAnie, vizeSAMka ke saMbandha meM mere jaise alpajJa ke lie likhane' par3hane ko kucha bhI zeSa nahIM bacA jaina patra kAritA ke kSetra meM isa vizeSAMka ko maiM ko utanA nahIM hai, jitanA 'lakhane ke lie. 'mIla kA patthara' mAnatA huuN| hai / maiM use bArambAra lakhatA rhuuNgaa| lAkhoM ___saMpAdakIya par3hA to 'sAdhuoM ko meM eka hai vaha ! -pUranacanda jaina, gunA namaskAra' ke lekhaka ke prati sira vandanA anamola khajAnA ke bhAva se bAra-bAra apane-Apa jhuka-jhuka 'tIrthaMkara' kA 'vidyAsAgara-vizeSAMka' gyaa| 'sAdhu eka khulI kitAba hai', 'vaha Apane kyA diyA hai, eka anamola khajAnA eka jIvanta zAstra hai|' 'cAritra lipi kA hI mere hAtha meM de diyA hai / prasannatA hai upayoga huA hai|' sacce sAdhu kA isase ki 'tIrthaMkara' dina-dina apane rUpa meM nikhAra sarala, sIdhA kintu saTIka varNana anya kahIM lA rahA hai| vizeSAMka meM prakAzita citra, bhI zabdoM meM kadAcita saMbhava na hotaa| AcAryazrI viSayaka lekha aura malAkAta lipiyA~ bahuta par3hI-sunI haiM, para sAdhuke bhAvavibhora kara detI haiM / bar3A prabhAvita saMdarbha meM 'cAritra lipi' kA prayoga atyanta huA hU~, isa aMka se / roja ghaMToM isa aMka ko sArthaka hai / 'lipi' nizcita, susthira aura dekhA karatA hU~, par3hA karatA hU~ aura bhAvaprakaTa hotI hai / usameM chadma kI guMjAiza vibhora ho jAtA hU~ / munizrI kA pravacana nahIM hotI / 'khulI kitAba' kI 'cAritra mana ko chUnevAlA hai| AcArya zAntilipi' to AkAza kI taraha sadaiva sabake sAgarajI ke samAna hI yaha vyaktitvadvArA par3hI jA sakatI hai| aura jaba bhI koI sAdhutva hai| maiM usa dinabhI pratIkSA kara par3hegA tabhI unake caraNoM meM 'sarvotsarga' ke rahA hU~, jo mujhe isa mahApuruSa ke darzana sahaja bhAva se samarpita ho jaayegaa| karA ske| sana 1946 ke AsapAsa kI bAta hai| vizeSAMka ke lie Apane itanA sundara, una dinoM bambaI meM aMgrejI meM prakAzita zlAghanIya aura zraddhA bhaktimaya kArya honevAle 'phrI presa jarnala' kA saMpAdana zrI / kiyA hai| -basantIlAla jaina, rANApura sadAnanda karate the| unake saMpAdakIya lekha par3hakara jaisI AnandAnubhUti hotI thI, vaisI __ bahuta mahattvapUrNa hI, balki hindI meM hone ke kAraNa kucha vizeSAMka par3hakara bahuta khuzI huii| adhika' hI 'sAdhuoM ko namaskAra' par3hakara tIrthaMkara' meM jaina sAdhuoM kA unake jIvana hii| aise maulika aura artha-praNava saMpAdakIya kA mahattva batAyA hai / sAdhuoM kI Aja kI ke lie merI anekAneka badhAiyA~ ! sthiti para hI bahata acchA prakaTana kiyA hai| ___ 'bheMTa, eka bhedavijJAnI se' ke rUpa meM AcArya vidyAsAgarajI mahArAja ke jIvana pAThakoM ko aisI bheMTa Apane bheMTI hai jise ke hara pahalU kA darzana isa vizeSAMka meM hotA ve apane antaratama meM samhAla kara rkheNge| hai| isalie yaha bahuta mahattvapUrNa hai| 'mokSa Aja bhI saMbhava' se bahuta bar3I AzA -paM. sumatibAI zahA, solApura baMdhatI hai| paM. kailAzacandrajI kA lekha 'Namo loe savvasAhaNaM' Ama AdamI kI acchI sAmagrI tarapha se khAsa AdamI dvArA likhA gayA lekha vizeSAMka pUrA par3ha gayA huuN| usakI sabhI hai| aura 'NamokAramaMtra' ke isa pada se jinheM sAmagrI acchI hai| patra kA stara unnata banAne virakti huI ho, unheM bahuta sIdhA saccA meM Apa donoM hRdaya se badhAI-yogya haiN| nuskhA unhoMne tajavIja kiyA hai| -DaoN. darabArIlAla koThiyA, vArANasI tIrthakara : jana. phara. 79/59 For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvijaya bahuta bhAyA lagatA hai Apa vizeSAMkoM kI digvijaya isa sundara aMka ke lie hArdika badhAI ! meM nikale haiN| abhinandana ! ApakA 'sAdhaoM ko namaskAra' vAlA zabda-guNavanta a. zAha, bambaI cintana bahuta bhaayaa| AcArya vidyAsAgarajI ke darzanoM kA tathA carcA kA saubhAgya anupama mujhe bhI milA hai / 'samaNasuttaM' kA padyAnuvizeSAMka sabhI dRSTi se anupama hai| vAda unhoMne merI hI prArthanA para kiyA thaa| makhapRSTha hRdaya ko chUtA-sA lagA / prastutI- hamAre digambara samAja meM sAdhuoM kI upekSA karaNa bheMTa-vArtA kA tathA nainAgira kI yAtrA bahata hotI hai aura isake kucha kAraNa bhI haiN| kA atyanta AkarSaka hai / kula milAkara mUrti-pUjakoM ne bhagavAna kI mrata ko pakar3a vizeSAMka viziSTa hai| liyA aura jIvanta tapomUrtiyoM ko jaMgala -AzA malaiyA, sAgara meM chor3a diyaa| AcArya vidyAsAgarajI ke abhinava paramparA caturdika vizva-vidyApITha jaisA vAtAvaraNa bananA cAhiye aura isake lie samAja ko antara-bAhara eka-rUpa Atmika pracura ra prabhUta dravya kharca karanA caahiye| zAntipradAyaka puSkala vicArottejaka -jamanAlAla jaina, vArANasI sAmagrI se samaveta tathA nayanAbhirAma sAjasajjAyukta isa mahattvapUrNa vizeSAMka ke svastha paramparA kA saMvAhaka prakAzana ke lie koTizaH badhAiyA~ aura _____ samaya-samaya para nikale hue. 'tIrthakara' zubhakAmanAeM svIkAra kiijie| ke vizeSAMkoM kI apanI eka svastha paramparA vaise bhI 'tIrthaMkara' kA pratyeka aMka hai| prastata vizeSAMka bhI usI paramparA kA vyavasthita, paThanIya aura saMgrahaNIya hotA hai, saMvAhaka hai, kinta kalevara kI daSTi se vizeSAMka ko unase bhI Age-bahuta Age- 'tIrthaMkara' ke vizeSAMkoM meM yaha vizeSAMka rocaka, jJAnavarddhaka aura navIna zailI meM baunA vizeSAMka ke rUpa meM jAnA jaayegaa| vastutattva ke upasthApaka hote haiM / aise vaise baddhijIviyoM ke lie khurAka paryApta hai| vizeSAMkoM kI abhinava paramparA abhinda -kamalezakumAra jaina, lADanUM nIya hai| ___isa aMka meM saMpAdakIya ke sAtha hI samyaka digdarzana zraddheya paM. kailAzacandrajI, paM. devendrakumAra ___ 'tIrthaMkara' ke vizeSAMka vicAra-krAMti zAstrI, bheTa: eka bhedavijJAnI se, mokSa Aja kI daSTi se apane Apa meM mahattva rakhate haiM; bhI saMbhava, jaina vidyAH vikAsa-krama Adi ke saMpAdakIya (sAdhaoM ko namaskAra) meM Alekha yA vicAra-sabhI kucha to anUTha hai| niSpakSa aura nirbhaya bana karake Apane jo Apane alabhya citroM kI saMyojanA karake likhA, vaha vAstavika hai / Apane samyak isa aMka ko aura bhI adhika mukharita kara digdarzana karavAyA hai| diyA hai| -DaoN. bhAgacandra jaina, damoha AcArya zrI vidyAsAgarajI ke jIvana vicArottejaka ke saMbandha meM-AdhyAtmika sAdhanA meM rata vizeSAMka meM saMpAdakIya lekha ne prabaddha karma yogI-dhyAnayogI ko par3hA, taba se mana varga ko eka bAra phira se jhakajhorA hai| meM bhAvanA jAgRta ho gayI / tIvra utkaNThA cintana kI gaharAI se jo motI nikale hai bar3hI ki mahAna vibhati ke darzana lAbha lenA unakI mAlA ne 'tIrthaMkara' ko apratima gaurava ___ caahiye| -mAnavamuni, indaura pradAna kiyA hai|-rtnaa jaina, choTI kasarAvada (zeSa pRSTha 63 para) tIrthakara : jana. phara. 79/60 For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra : zIrSaka-rahita, kintu mahattvapUrNa -'ahiMsA vizvadharma hai / jainAcAryoM ne -bhArata jaina mahAmaMDala, bambaI ke anAdi kAla se ahiMsA ke pracAra-prasAra tattvAvadhAna meM zrIDUMgaragar3ha (rAjasthAna) para bala diyA hai| jahA~ ahiMsA hai, vahIM meM dvi-divasIya (6-7 janavarI, 79) zAnti hai, vahIM satya hai / sthAyI zAnti ke jaina saMskRti sammelana AcArya zrI tulasI lie hameM ahiMsA aura kSamA ko hI apanAnA ke sAnnidhya meM zrI pratApasiMha beda kI hogaa|' ye ve prAraMbhika udgAra haiM jo elA- adhyakSatA meM saMpanna huaa| vardhamAna mahotsava cArya zrI vidyAnandajI ke sAnnidhya meM ke kAraNa lagabhaga tIna sau sAdhu-sAdhvI vizvadharma zAnti sammelana kI jayapura- aura pA~ca hajAra zrAvaka bhI upasthita the| zAkhA ke udghATana ke avasara para unhoMne sammelana meM katipaya mahattvapUrNa prastAva apane udbodhana meM vyakta kiye| sarvAnumati se pArita kiye gye| bhaviSya jJAtavya hai, elAcAryajI ke 14 varSoM ke meM anya AcAryoM ke sAnnidhya meM bhI dUsare pazcAt 24 disambara, 78 ko jayapura rAjyoM meM isa prakAra ke sammelana Ayojita zubhAgamana para abhUtapUrva hArdika svAgata karane kA nirNaya liyA gayA / kiyA gyaa| unakI dharmasabhAoM se bar3I -bhArata jaina mahAmaMDala kA43 vA~ adhisaMkhyA meM loga lAbhAnvita ho rahe haiN| unake vezana dillI meM apraila '79 ke dUsare yA prati AdarAMjali arpita karane hetu eka tIsare saptAha meM zrI dharmacandra sarAvagI vizeSAMka bhI prakAzita kiyA jA rahA hai| (sadasya, rAjyasabhA) kI adhyakSatA meM ___-elAcArya zrI vidyAnandajI kA hone kI saMbhAvanA hai| AgAmI cAturmAsa indaura meM hone kI -zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI saMbhAvanA ko dhyAna meM rakhakara saMbandhita ke tattvAvadhAna meM dvitIya jaina sAhityakAryakrama ko mUrtarUpa dene hetu di. jaina samAja samAroha (gajarAtI) 3-4 pharavarI,'79 kI AmasabhA zrI mizrIlAla gaMgavAla komaTavA bhAvanagara) meM Ayojita kiyA kI adhyakSatA meM Ayojita kI gayI, jisameM sarvAnumati se unakI svIkRti prApta karane kA saMkalpa kiyA gayA aura isa kArya ke -mahAvIra TrasTa kI zodhavRtti-yojanA nimitta elAcArya vidyAnanda munisaMgha ke antargata madhyapradeza ke vizvavidyAlayoM svAgata samiti gaThita kI gayI, jisake meM jaina darzana aura sAhitya para pI-eca.DI. adhyakSa zrI rAjakumArasiMha kAsalIvAla, karanevAle zodhavRtti ke icchuka chAtra upAdhyakSa sarvazrI mizrIlAla gaMgavAla, TrasTa ke kAryAlaya (zIzamahala, sara hukamapaM. nAthUlAla zAstrI, hIrAlAla kAsalI canda mArga, indaura-2) ko apekSita jAnavAla, DI. sI. jaina evaM zrImatI candrAvatI kArI 28 pharavarI,'79 taka bheja sakate haiN| bAI jaina, maMtrI zrI bAbUlAla pATodI aura __-jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjakoSAdhyakSa zrI mANakacanda pAMDyA kA sthAna) kI patrAcAra pAThamAlA dvArA jainanirvAcana kiyA gyaa| dharma-viSayaka prazikSaNa-yojanA kA zubhAeka pratinidhi-maMDala elAcAryajI se rambha isa varSa se kiyA gayA hai| pravezArthI cAturmAsa indaura meM hI karane kA nivedana kI nyUnatama yogyatA hAyara sekeNDarI yA karane jayapura gyaa| samakakSa rakhI gayI hai / tIrthaMkara : jana. phara. 79/61 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jaina vizvabhAratI, lADanUM ke tattvA- -tapasvIrAja munidvaya ( sva. zrI vadhAna meM sAtavA~ prekSA dhyAna zivira 5 se veNIcandajI aura sva. zrI kajor3ImalajI) 14 disambara taka Ayojita kiyA gyaa| janma-zatAbdI samAroha kA prArambha 10 ___-zrImajjinendra paMca kalyANaka pratiSThA pharavarI, 79 se ho rahA hai, jisakA vividha mahotsava ( 15 se 20 pharavarI ), AyojanoM ke sAtha samApana 29 mArca, maDAvarA (u.pra.) ke avasara para 17 80 ko hAgA / eka vizaSAka bhA prakAzita pharavarI ko di. jaina atizaya kSetra madanapUra kiyA jaayegaa| samAroha-samiti ke adhyakSa kA aura 18 ko zrI bundelakhaMDa syAdvAda zrI phakIracanda mehatA haiN| pariSad kA adhivezana ho rahA hai / 'syAdvAda- -zrI gaNapatarAja boharA ke pautra ke saMdeza' (dvimAsika) kA vimocana bhii| vivAha ke avasara para zrI premagrupa iMDasTrIja kiyA jA rahA hai| kI ora se zrI saMcetI ceriTI TrasTa ko -zrI di. jaina triloka zodha saMsthAna, mAnava-sevA ke lie 1 lAkha rupaye aura hastinApura (u.pra.) kI AryikAratna zrI vara-vadhU pakSa kI ora se 40 hajAra rupaye jJAnamatIjI ke sAnnidhya meM 31 disambara dAna-svarUpa diye gye| ko saMpanna baiThaka meM jambUdvIpa racanA ke __ -zrI campApura kSetra, nAthanagara (bihAra) antargata 81 phuTa U~ce navanirmita sudarzana meM saMpanna jinabimba paMcakalyANaka pratiSThAmeru (sumeru parvata) ke 16 jina bimboM kI mahotsava (28 janavarI se 2 pharavarI) paMcakalyANaka pratiSThA maI meM karane kA meM bhAratavarSIya di. jaina tIrthakSetra kameTI nizcaya kiyA gyaa| eka pratiSThA-samiti kA sAdhAraNa adhivezana 30 janavarI ko bhI gaThita kI gyii| Ayojita kiyA gayA hai| -zrI di. jaina siddhakSetra siddhavarakUTa (khaMDavA) kA vArSika melA 11 se 13 -zrI vRhad ahamadAbAda sthAnakavAsI mArca ko vividha kAryakramoM ke sAtha jaina zAlAoM ke vidyArthiyoM kA vizAla Ayojita kiyA jA rahA hai| sammelana gata 7 janavarI ko gujarAta ke mukhyamaMtrI zrI bAbubhAI paTela ke mukhya -zrI udayacandra jaina, prAdhyApaka, hukama Atithya meM saMpanna huaa| canda di. jaina saMskRta mahAvidyAlaya, indaura ko indaura vizvavidyAlaya dvArA jaina darzanA- naye AjIvana sadasya ru. 101 cArya ke AdhAra para 'AdipurANa kI tattvamImAMsA' viSayaka zodha-prabandha para 364. zrI pradIpakumAra navInakumAra jaina pI-eca.DI. kI upAdhi pradAna kI gayI hai| 30, cAvar3I bAjAra po. dillI 110-006 __ -ku. razmi jaina, suputrI DaoN. rAjArAma jaina. ArA (bihAra) ne bihAra skala 365. zrI saMgha jaina lAyabrerI sekeNDarI ekjAminezana borDa, paTanA se 348, miNTa sTrITa isa varSa vijJAna viSaya lekara bhojapura po. madrAsa 600-001 jile meM sarvocca sthAna prApta kara bihAra 366. zrI saMcAlikA, sarakAra kI vizeSa anuzaMsA prApta kI hai| zrAvikA saMsthA nagara -zrI jaina zikSaNa saMgha aura javAhara 197, budhavAra peTha vidyApITha, kAnor3a (udayapura) ke saMsthApaka- po. solApura 413-002 saMcAlaka sva. paM. udaya jaina pratimA 367. zrI araviMdakUmAra bajAja anAvaraNa-samAroha 26 janavarI ko dvArA : zrI khemacandra bajAja Ayojita kiyA gayA hai| po. baleha (sAgara) ma.pra. tIrthaMkara : jana. phara. 79/62 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888888888888 HEATRE . 838 48 89806086 AcArya zrI padmasAgarasUrijI ke rajata dIkSA-mahotsava ke upalakSya meM 14 disambara ko rAjabhavana, bambaI meM Ayojita samAroha meM AcAryazrI rASTrapati zrI reDDI ko jainadharma evaM saMskRti-viSayaka granthoM ko bheMTa karate hae / (pRSTha 60 kA zeSa) sarvAMgINa ___ AcAryazrI kA bAla citra eka durlabha ___ apanI alaga pahicAna liye saMpAdakIya citra hai, jo tIrthaMkara' ne pahalI bAra diyA hai| gadyagIta meM sAdha ko vividha aayaamoN| sarvAMga rUpa meM vizeSAMka apanI pUrva pariprekSyoM meM nihArakara sAmayika paramparA ke nirvAhana meM saphala rahA aura paristhitiyoM meM bhI sAdha kitanI tIrthaMkara' kI chabi, eka zreSTha mAsika ke U~cI cAritra kI zilA para baiThakara apane rUpa meM sampradAya ke dAyaroM se vimukta hokara eka samaya meM (AtmA vartamAna kSaNoM kI ubharI hai / prabuddha pAThakoM ke cintana hetu yaha jIvantatA) jI sakatA hai, kA maulika kucha nayA de jAtA hai, jo isake hareka aMka cintana, jo maiMne svayaM AcAyazrI ke jIvana ke lie pAThaka pratIkSita rahatA hai| se udabhata hote dekhA hai, par3hane ko milaa| -nihAlacanda jaina, naugAMva (chatarapura) AcArya vidyAsAgarajI ke kAraNa sarvazreSTha paM. kailAzacandrajI zAstrI ke digambara jaina vizeSAMka bahuta sundara prakAzita huA sAdhu ke mata meM parivartana huA hai, yaha unakI hai| isameM Apane bahuta parizrama kiyA hai| khojI dRSTi kA dyotaka hai| vaise bhAratavarSa meM jitanI jaina patra-patrikAyeM vizeSAMka kA navanIta svayaM AcAryazrI nikalatI haiM, unameM tIrthaMkara' sabase ucca ke pravacana (Tepa) se saMkalita unakI amRta stara kA sarvazreSTha patra hai| isakA yathAnAma vANI hai, jinhoMne bar3I manovaijJAnika prakriyA tathAguNa bhI hai| se tIna kI ginatI meM mokSamArga gina ddaalaa| -DaoN. tArAcandra jaina bakhzI, jayapura tIrthaMkara : jana.phara. 79/63 For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradeza meM grAmINa vikAsa ke bar3hate caraNa 0 lagabhaga 15,000 grAma paMcAyatoM meM zAMtipUrNa cunAva sampanna hue| AdivAsI jile bastara meM prathama bAra grAma paMcAyatoM kA gaThana huaa| 0 janapada paMcAyatoM kI cunAvI prakriyA zAMtipUrNa DhaMga se sampanna / pratyeka vikAsa khaNDa meM prathama bAra eka svatantra janapada paMcAyata bnii| vikAsa khaNDa kA prazAsana janapada ___paMcAyata ke adhIna huaa| 0 grAmINa sacivAlayoM ke mAdhyama se paMcAyata, janatA aura prazAsana ko karIba lAne . ke saMpUrNa bhArata meM prathama prayoga kI zuruAta huii| O 'phUDa phAra varka' kAryakrama kI sahAyatA se grAmINa kSetroM meM 15 karor3a rupayoM kI lAgata ____ke kArya prArambha hue| 0 grAmINa rojagAra AzvAsana yojanA ke mAdhyama se 125 vikAsa khaNDoM meM nirmANa kArya prArambha hue| . sattA ke vikendrIkaraNa se zIya vikAsa sU.pra.saM./357/79 saMpAdakIya, eka pATha tabIyata khuza vizeSAMka kA saMpAdakIya : 'sAdhuoM vizeSAMka milaa| tabIyata khaza ho ko namaskAra' zabdoM ke bheSa meM eka vayaska gyii| gatAMkoM meM sva. bra. sItalaprasAdajI kavitA hai, jisameM eka prazna sau praznoM ko aura sva. paM. nAthU rAmajI premI ke bAre meM prasRta karatA hai aura phira sau samAdhAnoM kI bahuta hI sUkSma-sI sAmagrI dI gayI hai| jabaki saMracanA / saMpAdakIya mAtra saMpAdakIya apane jamAne meM inakA yogadAna kama nahIM nahIM hai / eka pATha hai| hai| ina vibhUtiyoM para bhI vizeSAMka nikAle -sureza 'sarala', jabalapura jA sakate haiN| -bhAnukumAra jaina, bhopAla saba eka se eka bar3hakara mananIya vizeSAMka kI sAja-sajjA to sundara hai vizeSAMka meM paThita sAmagrI kA saMkalana hI, usameM prakAzita kavitA evaM lekha tathA -saMpAdana ApakI buddhi kA hI kauzala hai| AcAryazrI se bheMTa kA varNana jo diye gaye pratyeka lekha paThanIya va mananIya hai| haiM, ve saba eka se eka bar3hakara haiN| -sundaralAla koThArI, indaura -diga. jaina, 15 jana.'79, AgarA tIrthakara : jana phara 79/64 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA-bhraSTa koI saMkalpa pUrA nahIM hotA / kitanI niSThA se karatA hU~ prArambha anuSThAna kA, zabda - phUla; prema-dIpa, bhAva-gandha karatA hU~ prabandha pUjA ke sAmAna kA / para jAne kahA~ ho jAtA hai pramAda siddhi kA cakra pUrA nahIM hotA koI saMkalpa..... jisa lakSya kI dizA meM calatA hU~ kadama-kadama; vahI mujha se dUra-dUra aura dUra jAtA hai / jitanI bhI abhyarthanA karatA hU~ jyoti kI andhakAra nayanoM se ghUra ghUra jAtA hai / jAne kaise chUTa jAtI hai laya gIta kI saptaka 'saMvAda' kA koI saMkalpa pUrA nahIM hotA / pUrA nahIM hotA D dinakara sonavalakara For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura DI.eca./62 ma.pra. lAisensa naM. ela-62 janavarI-pharavarI 1979 (pahale se DAka-vyaya cukAye binA bhejane kI svIkRti prApta) vaha manuSya hai bolanA dasa prakAra kA hai| jo saMtApa ko janamatA hai, karkaza hai| jo hRdaya ko khaNDa-khaNDa karatA hai aura bajra kI taraha kaThora hai, paruSa hai| jo udvegajanaka hai, kaTva hai| jo dhamakiyoM se bharA hai, niSThura hai| jo apazabdAtmaka aura kopajanaka hai, parakopI hai| jo zIla, bIrya aura gaNoM kA vinAza karatA hai, chedakara hai| jo apanI kaThoratA ke kAraNa haDDiyoM ke madhya taka ko kRza karatA hai, vaha madhyakaza hai| jo apane mahattva ko sthApita kara anyoM kI avamAnanA karatA hai, vaha atimAnI hai| zIloM ko khaNDita karane vAlA aura maitrI ke anabaMdhoM ko chinna-bhinna karane vAlA hai, vaha anayaMkara hai| jo prANiyoM ke prANa haraNa karane vAlA hai vaha bhahiMsAkara hai| jo inheM chor3a hita, mita aura asaMdigdha bolatA hai, vaha manuSya hai| zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) dvArA pracArita] wwjanentorary org www.jalnelibrary.org Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilinnn saMpAdaka : DA. nemIcanda jaina ___ varSa 8, aMka 11 phAlgana 2035 mArca 1979 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhakathA marA hai koI aura nagara ke caurAhe para acAnaka bhIr3a ekatra ho gyii| moTara gAr3I se eka yuvaka kucalakara mara gayA thaa| ise jo sunatA daur3akara pahu~catA aura yuvaka ko vahA~ par3A dekhakara dukhI hotaa| eka vyakti bhI utsukatAvaza vahA~ AyA, yuvaka ko dekhakara vaha anya sabhI kI bhA~ti rukA nahIM, ulTe paira tejI se vApasa ho gyaa| caurAhe se dUra eka vizAla bhavana ke mukhya dvAra para vaha rukA / sIr3hiyoM para vaha car3hA aura daravAje para dastaka dii| thor3I-sI dera meM daravAjA khulaa| makAna-mAlika ko dekhakara vaha daMga raha gyaa| binA kucha kahe vaha vApasa ho liyaa| isa para makAna-mAlika ne binA kucha-kahe sune vApasa hote usa yuvaka se pUchA : 'mitra, suniye, yoM hI kaise lauTa liye? kucha to kahiye kyA mAmalA hai ?' Agantuka ne Thaharate hue kahA : 'caurAhe para moTara-eksIDenTa huA hai aura usase eka vyakti kA kAma tamAma ho gayA hai| use dekha kara mujhe bhrama huA thaa| mujhe lagA ki jo marA hai vaha tuma ho, astu ghara para khabara karane daur3A calA AyA thA / tumheM yahA~ jIvita dekha mujhe apane para bhArI hairAnI huI hai|' Age Agantuka kI bAta sunakara makAna-mAlika avAka raha gyaa| usane kahA : 'Thaharo, yaha aura batAte jAo ki jo marA hai vaha pahine kyA hai ?' uttara milA : 'jo marA hai vaha kuratA pahine hai / aura kyA pahine haiM': makAna-mAlika ne Age puuchaa| uttara dete hue Agantuka ne kahAH ,dhotI pahine hai'| kuratA aura dhotI to makAna-mAlika bhI pahine hue thaa| yaha sunakara vaha adhIra ho utthaa| donoM hAtha sira para rakhakara vaha dIvAra ke sahAre baiTha gyaa| kucha dera bAda jaba vaha apane meM huA to usane phira pUchA : 'kyA yaha aura batAo ki usake kurate kA raMga kaisA hai ?' Agantuka ne kahA: 'jo marA hai usake kurate kA raMga nIlA hai'| yaha sunakara makAna-mAlika uThA aura musakurAte hue bolA : 'to nizcaya hI koI dUsarA vyakti marA hai, kyoMki mere kurate kA raMga pIlA hai / ___isa ghaTanA se spaSTa hai ki jinakA jIvana bAharI bodha para nirbhara karatA hai aura jinheM Atmabodha nahIM hai ; unakA jIvita honA bhI vastutaH eka upahAsa hai| --DA. mahendra sAgara pracaNDiyA For Personal & Private Use Only , Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tI kiMTa vicAra- mAsika ( sadvicAra kI varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana) hIrA bhaiyA prakAzana varSa 8, aMka 11; mArca 1979 phAlguna, vi. saM. 2035; vI. ni. saM. 2505 saMpAdaka prabandha saMpAdaka : premacanda jaina sajjA : saMtoSa jar3iyA vArSika zulka prastuta aMka videzoM meM AjIvana : dasa rupaye eka rupayA : tIsa rupaye : eka sau eka rupaye : DA. nemIcanda jaina : 65, patrakAra kAlonI, nAr3iyA roDa, indaura- 452001 dUrabhASa : 5804 For Personal & Private Use Only naIduniyA presa kesarabAga roDa, indaura-2 se mudrita Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA | kahA~ marA hai koI aura (bodhakathA) _ -DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA ; AvaraNa 2 hAreM kitAba, jIteM maidAna -saMpAdakIya 3 jindagI | kA | eka / dina -DaoN. kuntala goyala 5 svAdhyAya -sureza 'sarala' 7 sukumArikA (purANa-kathA) -gaNeza lalavAnI 10 carcA : elAcArya munizrI vidyAnandajI se -DaoN. nemIcanda jaina 14 jainavidyA : vikAsa-krama/kala, Aja (7) -DaoN. rAjArAma jaina 19 bhagavAn mahAvIra : sevA, Aja ke saMdarbha meM (TippaNI) -zrImatI rAjakumArI begAnI 23 kasauTI (pustaka-samIkSA) 25 samAcAra-pariziSTa 28 patrAMza 30 mahAn jyoti/mahAn tIrtha (bodhakathA) -DaoN. nijAmauddIna, AvaraNa-3 megha/puruSa; AvaraNa-4 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya hAreM kitAba, jIteM maidAna vigata kucha zatAbdiyoM kA itihAsa isa tathya kA spaSTa sAkSI hai ki hama kucha kitAbeM jItate Aye haiM aura maidAna prAyaH hamAre hAthoM se nikala gayA hai| kintu aba ve dina lada cuke haiM, jaba kitAbeM bahasa kA muddA banA karatI thIM, aura z2indagI mahaz2a eka gauNa aura aura dabA huA bhAga hotI thii| Aja badalAva itanA tIkhA hai (hama mahasUsa bhale hI use na kareM) ki kitAba svataH gauNa honA cAhatI hai; lekina badakismatI yaha hai ki hama usase cipaTe hue haiM aura isa saccAI ko najaraandAja kara rahe haiM, ki jo bhI sthiti yA vastu jIvana se jur3I huI nahIM hogI, vyartha aura mRta hogii| idhara ke kucha varSoM meM kitAba z2indagI ke bIca kAphI lambI aura gaharI khAI bana gayI hai / hama anubhava karane lage haiM ki hama kitAba meM haiM aura hameM maidAna meM AnA cAhiye / hama yaha bhI lagAtAra mahasUsa kara rahe haiM ki hamameM vaha sAhasa anupasthita ho gayA hai jo kitAba ko nakAranA cAhatA hai aura maidAna kI cunautiyoM se jUjhanA cAhatA hai / viveka kI gairahAjirI aura Avazyaka sAhasa ke abhAva meM hama patajhar3a ke usa pIle pAta kI taraha bahe jA rahe haiM, jo A~dhI meM gira gayA hai aura apanI aparihArya niyati kI pratIkSA kara rahA hai / sthitiyAM badala gayI haiN| yaga ekadama nirgranthoM kA A gayA hai| aba aise logoM kA jamAnA hamAre sAmane hai, jo kisI khAsa kitAba ke gulAma nahIM haiM, varan jo mAnavIya haiM aura apanI tarkazakti tathA viveka kA khulA upayoga karanA cAhate haiN| prAyaH sabhI astitva aura sthitiyA~ jIvana se jur3ane ke lie aMgar3AI bhara rahI haiN| maMdira, masjida, gurudvAre, prArthanAgRha prAyaH sabhI isa mudrA meM haiM ki jIvana se kisI-na-kisI tala para A jur3eM / hama pUjA, yA ibAdata kara rahe haiM aura lagAtAra mahasUsa kara rahe haiM, ki isa prArthanA yA ibAdata ko jindagI se jur3A huA honA cAhiye / hamArI mAnasikatA badalAva ke eka gahana racanAtmaka cakra meM A upasthita huI hai, yAnI badalAva aparihArya ho uThA hai / jIvana kA dabAva cAroM ora se itanA adhika aura saghana hai ki ve sArI vastue~ jo jIvana ko asvIkAra kara rahI haiM, yA karanA cAhatI haiM, acAnaka hI lupta ho jAe~gI / ukta cunautI havA meM puraz2ora hai, hA~, yaha bAta alaga hai ki havA jinase lipaTI hai ve use mahasUsa na karate hoN| dharma ko lekara ina dinoM kaI rekhAMkana hue haiM / usakI vyApaka jA~ca-par3atAla una logoM ne kI hai, jo usake bAre meM bahuta kama jAnakArI rakhate haiM / yaha kAma ThIka usI taraha huA hai jaise koI iMjIniyarI jAnatA nahIM hai aura kisI pula kI majabUtI para apanA phaisalA sunA rahA hai / dUsarI ora eka koziza isa taraha kI bhI huI hai ki loga dharma ko ThIka isa taraha jAnanA cAhate haiM jaise dhUpa, dhuA~, pAnI, Aga ityAdi ko jAnA jAtA hai| vastutaH dharma koI rahasyapUrNa astitva nahIM hai, vaha atyanta yathArthavAdI hai aura usakI tasvIra tIrthaMkara : mArca 79/3 For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bilakula sApha hai aura yadi vaha kahIM dhuMdhalI bhI hai to usakA kAraNa yA to koI vyaktigata svArtha hai, yA ajJAna hai; isameM dharma kA koI doSa nahIM hai| ___ asala meM dharma eka vijJAna hai / vyakti aura jagat ko pahacAnane kA eka sIdhA-sahajasamyak zAstra hai / vaha saMbandha-zodha kA zAstra hai| AtmA kyA hai ? zarIra kyA hai ? AtmA aura zarIra kA kyA sambandha hai ? jagat kyA hai ? jAgatika sambandha kyA haiM ? AtmA aura ina jAgatika sambandhoM kI paraspara kyA sthiti hai ? kyA ye eka-dUsare kI TakarAhaTa meM haiM, yA inameM koI sahaastitva hai ? isa taraha dharma samIkSaka hai hamAre una sambandhoM kA jo sAmAjika, sAMskRtika athavA Arthika nahIM haiM varan AdhyAtmika haiM, mAnasika haiM, cittagata haiM, cetanA se jur3e hue haiM / majahaba, andhA ho sakatA hai, dharma ke andhe hone kA prazna hI nahIM hai, usakA paryAya zabda "A~kha yA dRSTi" hI ho sakatA hai / isa taraha dharma kA artha hai "maidaan"| jo loga maidAna chor3ate haiM, ve dharma ko jAna hI nahIM sakate / eka muni yA RSi kA maidAna usakA tapa aura usakI sAdhanA hai; hamAre maidAna hama khuda haiM, yA phira samAja hI hamArA maidAna hai| yahIM se yAnI isake prati hamAre vyavahAra se hI yaha jAnA jAegA ki hama kisI grantha kI dAsatA meM jI rahe haiM, yA jIvana ke jIvanta, hare-bhare kheta meM khar3e haiN| gar3abar3a, jo ina dinoM huI hai vaha yaha hai ki hamane jIvana ko kitAba banA liyA hai, aura jIvantatA se vimukha ho gaye haiN| kitAba jar3a hai / zAstra yA grantha jJAna kabhI ho nahIM sakatA / jJAna grantha ke bAhara se usake bhItara hotA hai, aura jaba taka usameM pahu~cA granthakAra kA bhItarI jIvana pAThaka ke bhItarI jIvana se nahIM jur3atA kitAba taba taka nirI niSprANa hotI hai / isa taraha zAstra ko maidAna se jor3ane kI jarUrata pratipala hai| zAstra bahasa kI vastu nahIM hai, vaha mUlataH jIne kI vastu hai; kyoMki usakI sattA kisI sAdhaka ke jIvana meM se hI AvirbhUta hai; isalie vahI kitAba prabhAvita kara pAyegI jo maidAna se, yAnI jIvana se jur3I huI hogI / niSkarSataH jo kitAba, zAstra, yA grantha jIvana se aTUTa, anavarata, avirala jur3A nahIM hogA, vaha hameM kucha de nahIM paayegaa| mahAvIra kA aMza-aMza jIvana se jur3A huA thaa| unakA koI grantha nahIM thA, ve AmUlacUla nirgrantha the| unakI sAdhanA hI unakI sRSTi thI; sAdhanA meM se jo prakaTa hotA jAtA thA, svayameva zAstra banatA jAtA thA / hamAre yuga meM g2alatI yUM huI hai ki hama sAdhaka hae binA grantha ko le baiThe haiM; aura use yA to ghokha rahe haiM, yA bA~ca rahe haiM, yA usameM se kisI uddharaNa ko kisI vyAkhyAna meM udAharaNa banA rahe haiM,; jIvana se kahIM bhI use jur3A huA rakha nahIM pA rahe haiM / aisA karane se hamArI urvaratA to cuka hI gayI hai, grantha bhI Usara ho gaye haiM; vastutaH asala maidAna caritra hai, zAstra kI zakti ko usameM se hI prakaTa honA cAhiye; yaha taba saMbhava hogA jaba hama use z2indagI se jodd'eNge| (zeSa pRSTha 29 para) tIrthakara : mArca 79/4 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jindagI | kA | eka / dina O hama apane Apa ko naSTa kara kala meM jIne kI koziza na kareM, kyoMki kala jindagI meM kabhI nahIM aataa| 0 mana kI eka-eka gA~Tha hama usI taraha alaga karate caleM, jisa taraha Ikha kI gA~ThoM ko alaga kara hama usake susvAdu rasa kA madhura pAna karate haiN| D DA. kuntala goyala eka manovaijJAnika ne Adhunika jIvana kA citra kevala tIna zabdoM meM vyakta kiyA hai--jaldabAjI, parezAnI aura shmshaan-yaatraa| ausata darje kA kAravArI tejI se grAsa-para-grAsa nigalatA jAtA hai, rAhagIroM aura savAriyoM ke bIca se bacatA huA bhAgatA jAtA hai| zAma ko ghara kI ora daur3atA hai| esprina kI TikiyA khAtA hai aura ise hI apanA Aja kA dina kahatA hai| hamArA dimAga barAbara thakA banA rahatA hai aura yahI thakAna hameM aspatAloM, pAgalakhAnoM aura zmazAna kI ora le jAtI hai| hama isa thakAna ko surA ke sAtha nahIM pI sakate, tAza ke khela meM ise nahIM nikAla sakate, nATaka meM ise ha~sakara khatma nahIM kara sakate aura na hI nIMda lAne vAlI goliyoM se sokara ise bitA sakate haiN| isase mukti pAne kA kevala eka hI tarIkA hamAre sAmane hai-vaha yaha ki jJAnavAna prANI hone ke nAte apane para niyantraNa karanA sIkheM, apanI sattA ke niyamoM ko, jo prakRti ke niyama haiM, samajheM aura unakA pAlana kreN| zArIrika aura mAnasika patana ke prabala pravAha se, jo sadguNoM ko apane sAtha bahA le jA sakatA hai, bacane kA prayAsa kreN| mAnavatA hI hamAre jIvana kA sarvopari dharma honA caahiye| isa dharma ke pAlana se hI manuSya Adhunika jIvana ke abhizApa se pRthak raha sakatA hai| hamArA Aja kA dina bahuta hI mahattvapUrNa hai| isa eka dina ko sucAru rUpa se hI sahaja aura sambhava banAnA cAhiye / pratyeka vyakti ko eka dina ke lie apanA bhAra-vahana karane, apanA kAma karane meM cAhe vaha kitanA hI kaThina kyoM na ho, samartha honA cAhiye / pratyeka vyakti ko basa eka dina Izvara kA smaraNa karane, kaSTa meM par3e logoM ko yAda karane, yA asahAyoM ke lie sahAyatA kA hAtha Age bar3hAne yogya honA caahiye| basa, itanA hI karanA hai| na to hameM eka dina se adhika kA jIvana milatA hai aura na hI AgAmI kala milatA hai| yadi hama Aja ke sabhI kAryoM ko pUrI saccAI ke sAtha karake hue apane pratyeka dina ko bharate jAe~ to hamAre sAmane zubha pariNAmoM aura varadAnoM kA Dhera laga jaaegaa| Aja manuSya sukha pAne ke lie na jAne kahA~-kahA~ bhaTaka rahA hai| na jAne use kitane kaSTa uThAne par3a rahe haiM ? para sukha kahIM hAtha nahIM lgtaa| sukha pAne lie kahIM jAnA nahIM par3atA aura na hI use pAne ke lie koI parizrama hI karanA tIrthakara : mArca 79/5 For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3atA hai / vaha to kevala hamAre mana kI bAta hai-nitAnta hamArI apanI / hama bhUla jAte haiM ki udAsI sukha kA zatru hai| hama haMsate haiM to usa samaya hamArA mana bhI praphullita ho uThatA hai| sukha gulAba kI sugandha kI taraha sahaja aura svAbhAvika hotA hai, jisa para hamArA janmasiddha adhikAra hai| jo apane sukha kI koI kImata lagAte haiM aura badale meM usase kucha pAne kI AzA karate haiM, sukha unako chalAvA dekara unake sAmane se nikala jAtA hai| hama prAyaH adhika se adhika sukha pAne kI icchA se sukhoM ko bhautika upalabdhiyoM meM badala dete haiM aura apane cAroM ora aizvarya aura suvidhAoM kA Dhera lagAte calate haiN| para mana hai ki santuSTa nahIM hotaa| kabhI kisI bAta meM ulajha jAtA hai to kabhI kisI cIja ko pAne kI hor3a meM kaSTa uThAtA hai| ___ bhautika upalabdhiyoM kA yaha sukha saccA nahIM hai| mana kI santuSTi aura zAnti hI manuSya ko saccA sukha pradAna karatI hai| mahaloM meM rahane vAle bAdazAha kI apekSA eka jhopar3I meM rahane vAlA nirdhana vyakti adhika sukhI hotA hai; kyoMki usa sukhameM usake parizrama ke ratna bhare hote haiN| vaha kevala Aja meM jItA hai aura Aja kA milA sukha usake lie bezakImatI hotA hai| jaba taka AtmasukhAya' apane karma meM apane Antarika saundarya ko hama bharanA nahIM sIkheMge, yA apane dAyare se bAhara nikala kara parasukha aura hita kI bAta nahIM soceMge, hama kahIM bhI sukhI aura saphala nahIM ho sakate / bAhya saphalatA sukha kA AdhAra nahIM hai| bar3I-bar3I lar3AiyA~ jItane vAlA vyakti apanI AkAMkSAoM se bikA huA AdamI hotA hai| yaha saphalatA mana ko bhramita karane vAlI hotI hai| sukhAtmaka vicAra, sukhAtmaka kArya hI hamAre jIvana meM sukha kA saverA lAte haiN| sahaja-zAnta mana, prasannatA se udbhAsita mukhamaNDala aura prakhara cintana-manana se dIpita netra hamAre Antarika vicAroM ko hI prakaTa karate haiM aura usakA prabhAva dUsaroM para aura bhI adhika sundara ho jAtA hai| sunA nahIM hai-sukha meM saba sAtha dete haiM kintu duHkha meM nhiiN| phira kyoM na hama apane duHkhoM ko sUkhoM meM badalate cleN| mana kI eka-eka gA~Tha hama usI taraha alaga karate caleM jisa taraha Ikha kI gA~ThoM ko alaga kara hama usake susvAdu rasa kA madhura pAna karate haiN| jisa taraha sUrya saghana andhakAra ko cIrakara hamArI z2indagI ko UrjA pahuMcAtA hai usI taraha hama bhI kyoM na apane mana meM kalyANa kI nayI rozanI phailA deN| hama apane Aja ko naSTa kara kala meM jIne kI koziza na kareM kyoMki kala z2indagI meM kabhI nahIM aataa| Aja manuSya pahale kI apekSA adhika azAnta adhika arakSita aura adhika kaSTa kA anubhava kara rahA hai| kyoMki vaha eka dikhAve kI z2indagI jI rahA hai| apanI z2indagI ko bhala kara dUsare kI z2indagI jI rahA hai| ati AdhunikatA ke phera meM vaha bhaya, bhrama, sandeha aura AzaMkAoM se ghira gayA hai| jaba taka inheM tilAJjali de kara vaha vizvAsa, prema aura sadbhAvanA ko apane bhItara sthAna nahIM degA, use sukha se vaMcita hI rahanA pdd'egaa| manuSya apane sukha kI dizA vartamAna se hI prArambha kare-vartamAna arthAt Aja / aura Aja kA yaha eka dina hI manuSya ke lie sukha ke savere lA sakatA hai| phira kyoM na hama Aja ke dina ko svarNima banA leM? tIrthakara : mArca 79/6 For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya eka purANa kI cAra paMktiyAM pratidina par3hakara jIvana bitAte rahanA svAdhyAya nahIM hai, varan ina cAra paMktiyoM meM jIvana kI sArthakatA samajhanAdekhanA svAdhyAya hai| svAdhyAya svagata hai| / sureza 'sarala' jo marate-marate taka 'diyA jAtA hai, vaha bhASaNa hai aura jo jIvana bhara 'adeya' rahe, yAnI diyA na jA sake, vaha svAdhyAya kahalAtA hai| yaha paribhASA nahIM tarka-vitarka hai, adhyaahaar| svAdhyAya vaha 'pATha' hai, jise vyakti kisI aMtaraMga preraNA se svataH ke lie karatA hai| yaha vaha kSaNa hai jaba vyakti kucha par3ha rahA hotA hai, ghokha rahA hotA hai, vimarza kara rahA hotA hai, cintana kara rahA hotA hai, suna rahA hotA hai, auroM ko sunAkara suna rahA hotA hai, aura phira ina sabhI kriyAoM se prApta 'prApya' ko AtmasAta kara nirmala-nirbhaya-niSkalaMka AcaraNa karane kI bhUmikA taiyAra kara rahA hotA hai| svAdhyAya manogata aisA Atmika adhikaraNa hai jisake sahayoga se AdamI Adamiyata ke anurUpa' dharma samajhane, jAnane aura dharmapraNIta AcaraNa karane ko taiyAra' hotA hai| yaha anurUpa 'anarUpa' bhI bana jAtA hai kabhI-kabhI, jaba samaya 'svAdhyAya' meM aura citta 'parAdhyAya' meM khapa rahA hotA hai| 'sva' ke lie prArambha kiyA gayA pariccheda; sarga; pATha jAne kyoM 'para' kI carcA se raMga jAtA hai| 'sva' ke nAma para 'para' kA udbodhana, cintana, vArtA hI svAdhyAya kI anurUpatA hai, vakRtya hai, bhaddApana hai / svAdhyAya ko jAne kyoM parAdhyAya se putA huA pAyA hai, hmne| hama jaba-jaba bhItara DubakI lagAne kI yojanA banAte haiM to DubakI se pahale hamArA dhyAna bhItara kI gaharAI kI apekSA kinAroM para jAtA hai| ye ve kinAre haiM jo sabhI ko bahA dete haiM para khuda jahA~ ke tahA~ ar3e rahate haiN| kinAroM se bahakara madhya aura madhya meM DUbakara gaharAI taka gotA lagAne vAle 'hama' kisI adRzya jaMjIra se avazya baMdhe rahanA cAhate haiM jisakA dUsarA chora kinAre ke moTe darakhta se ba~dhA huA hotA hai| 'kinAre' hamArI taraha hI svArthI hote haiM, jo svastha vRkSa ko kisI lahara ke sAtha bahate dekha muskarAte khar3e rahate haiM, rokate nhiiN| bacAte nhiiN| na rokane-bacAne kI koziza karate haiN| ye una netAoM kI taraha haiM jo julUsa ko thAne taka le jAkara patthara phikavAte haiM para 'lAThI-cArja ke samaya antardhyAna ho jAte haiM, bhIr3a piTatI rahatI hai| ___ DUbane-dhyAnasAt hone ke lie hameM jaMjIra yA moTe per3a yA kinAroM ko bhulAnA hogaa| tabhI 'svAdhyAya' kara sakeMge, svAdhyAyI ho skeNge| tIrthakara : mArca 79/7 For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama kitane 'hama' haiM yaha hama nahIM jAnate, ataH jAnane ke lie svAdhyAya karate haiN| para durbhAgya se hamArI sambandha-zRMkhalA moTe vRkSa-patnI, premikA yA saMtAna se; kIrti, sammAna yA svaguNagAna se; saMlagna rahI AtI hai, udyogoM-udyamoM se jur3I rahatI hai, so roja-roja svAdhyAyI honA cAhate hue bhI, svAdhyAyI to ho nahIM pAte, basa, adhyavasAyI banate jAte haiM sva-kAryakSetra ke| aura vicAra kSetra meM do qadama cala hI nahIM pAte, jIvana-bhara vicAra karate hue bhii| eka hI samaya meM hamArA tana adhyavasAyI (udyamI) aura mana svAdhyAyI banA rahatA hai| jo svAdhyAya kara rahe haiM nitya-nitya unheM praNAma / para jo svAdhyAya karane kA 'nakharA' kara rahe haiM unheM..."unheM kyA kahA jAe ! maMdira se lage kakSa meM yA sabhAbhavana meM baiThakara Aja jo svAdhyAya kA DhoMga racA jA rahA hai, vaha ghAtaka hai| DhoMga se na svAdhyAya sadha sakatA, na adhyavasAya, na vyavasAya aura na vaha DhoMga jo kiyA jA rahA hai| ye vyakti DhoMgI nahIM ho sakate jo svAdhyAya ko vyaktigata se Upara Atmagata kriyA mAnate haiM para ve nire nakharebAja aura DhoMgI haiM jo svAdhyAya ko sArvajanikatA kA rUpa de rahe haiM, jo sa-samUha svAdhyAya karane para tule haiN| dhyAna denA hogA-svAdhyAya maMdira ke prAMgaNa meM, upakakSa meM, sabhAbhavana meM, ghara meM, kiyA jAe, samaya aura sthAna kI suvidhA se hI kiyA jAe; parantu 'apane-apane lie' kiyA jaae|' saba jana svAdhyAya karate haiM isalie maiM bhI karatA calUM' kA abhinaya yA hor3a haTAnI hogii| __'haoNla' meM caudaha AdamI haiM, eka AdamI pravacana kara rahA hai, teraha suna-guna rahe haiN| phira bhI unakA svAdhyAya sahI dizA meM nahIM ho pA rahA hai, dhyAna mAika para hai| mAika jo pravacanakartA ke pravacanoM ke sAtha apanA pravacana bhI sunA rahA hotA hai| maiM kahatA hU~-Apake pravacana acche haiM, mAika kharAba hai, use banda kara deM, phira pravacana kareM, mAtra teraha loga to haiM hI, kyA AvazyakatA hai mAika kI? pravacanakAra mere kathana ko 'mithyA' mAnatA hai| use pravacana se adhika upayogI mAika pratIta hotA hai| vaha kahanA cAhatA hai ki amuka zAstra meM likhA hai ki mAika ke bagaira pravacana karane se 'mazIna-hiMsA' hotI hai para use aisA koI zloka 'gur3agur3Ane' nahIM miltaa| maiMne 'gur3agur3Ane' zabda kA upayoga isalie kiyA ki apanI caudharAhaTa batalAne-baghArane ke lie vidvAn loga Ajakala zloka kA upayoga hukke kI taraha kara rahe haiN| gur3agur3A rahe haiM / vaha anuttarita rahA AtA hai aura gUMjate-gurrAte mAika ko pucakAra-pucakAra kara 'bhASaNa' karatA rahatA hai| yahAM mAika para bolanA-par3hanA hI svAdhyAya mAna liyA gyaa| mAika banda, svAdhyAya bnd| svAdhyAya ke nakhare aura-aura haiM, hara nagara meM haiM, hara samAja meM haiN| eka sajjana sabhAbhavana meM jida kara baiThe, kahane lage-'Aja zAstra-pATha maiM kruuNgaa| dasa varSa se sabakA pATha suna rahA hU~, Aja saba mujhe suneN|' use kucha samaya diyA gyaa| tIrthaMkara : mArca 79/8 For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha daur3a kara niyata sthAna para pahu~cA, pahale mAika para 'halo-halo' kahA, phira zAstra kA eka pannA ciTThI kI taraha par3ha kara muskarAte hue uTha gyaa| bAda meM patA claa| zAstrapATha nahIM karanA thA, unheM to mAika para bolakara dekhanA thA so dekha liyaa| svAdhyAya yaha bhI hai--mandira ke pAsa eka vizAla kakSa ke bIcoM-bIca Asana para vaktA mahodaya baiThe haiM, sAmane kI ora 4-6 moTe gadde biche haiM, jina para takiye kI taraha laDhake hue kucha 'zvetazrI' padhAre haiN| unake pIche bar3I-bar3I dariyoM para sAdhAraNa loga maila kI taraha cipake haiN| svAdhyAya 'cala' rahA hai| 'cala' isalie kahA gayA ki aise maukoM para maiMne svAdhyAya ko philma kI taraha 'calate' dekhA hai| to svAdhyAya cala rahA hai, pIche darI para baiThe sAdhAraNa AdamI Age gaddoM para baiThe vizeSa AdamiyoM kI baiThaka' para bhItara-hI-bhItara kur3ha rahe haiN| sabhI darI para kyoM nahIM yA sabhI gaddoM para kyoM nahIM-kI kuddh'n| Asana para svAdhyAya aura darI para kur3hana eka gati se calate haiM, usI gati se gadde para baiThe mahAnubhAvoM kA antaraMga 'aham' bhI calatA rahatA hai aura dekhane vAle samajhate haiM ki svAdhyAya 'cala' rahA hai| 'bar3e logoM ke nakhare kama vicitra nahIM hote| svAdhyAya karate hue phona karanA aura phira svAdhyAya karane meM juTa jAnA, Ama ho gayA hai| svAdhyAya karate-karate DrAyavara ko kahIM jAne kA Adeza denA-svAdhyAya meM sammilita kara liyA gayA hai ? baha kA pravacana Tepa kara bhojana ke vakta sunane kI taraha samAja ke mahApuruSoM ke Tepa palaMga para leTe-leTe sunanA kauna-sA svAdhyAya huA? samaya kATane kA svastha z2ariyA mAna sakatA hU~ maiM ise| dUsaroM ke svAdhyAya ke lie apanA svAdhyAya Tepa kara bhejanA bhI svAdhyAya nahIM, DhoMga hai| bar3e gharoM meM kicina, bAtharUma, DraoNiMga rUma kI taraha svAdhyAya-kakSa banAne kI hor3a laga gayI hai| dharma aura saMskRti ke utkRSTa grantha kharIda kara isa kakSa meM rakhe jAte haiM, jisa taraha DraoNiMga rUma meM ApakI zAdI kA 'albm'| bAhara se jo sajjana Ate haiM unheM svAdhyAya-kakSa aura grantha silasilevAra dikhAye jAte haiN| dikhAte-dikhAte varSoM bIta jAte haiM, para usa kakSa meM ghaMTebhara baiTha kara kabhI svAdhyAya karane kA vakta hI nahIM nikAlA jAtA; phalataH kakSa kakSa na ho kara granthoM kA 'kAMjIhAusa' bana kara raha jAtA hai| yaha vaha kArya hai jisase svAdhyAya kA 'anubhAva' bhale sadha jAtA ho para 'anubhava' nahIM ho paataa| __ seTha kA vyavasAya pUMjI ko bar3hAtA hai usI taraha svAdhyAya adhyAtma ko bar3hAtA hai| basa, svAdhyAya ke avasara-vizeSa para 'adhyeya kyA hai' kA vicAra sutharA aura svastha ho| kucha bhI par3ha kara yA soca kara svAdhyAya kI rasma to pUrI kI jA makatI hai; svAdhyAya nhiiN| adhyayana, adhyApana, cintana manana aura bhakti kI vibhinna kriyAe~ eka hI vakta cAlU rakhI jAtI haiM aura AtmA ke kisI 'viziSTa' ko samajhane-jAnane para dhyAna diyA jAtA hai, taba hotA hai svAdhyAya / eka purANa kI 4 paMktiyA~ pratidina par3ha kara jIvana bitAte rahanA svAdhyAya nahIM hai| cAra paMktiyoM meM jIvana kI sArthakatA samajhanA-dekhanA ravAdhyAya hai| svAdhyAya svagata hai / 0 tIrthaMkara : mArca 79/9 For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANa-kathA sukumArikA kramazaH niSprabha hotA gayA aparAhna kA suury| nikaTatara hotA gayA sandhyA kA andhkaar| kaisI nIlAbha sI hotI gaI drumalatAe~ !! sahasA use lagA jaise koI usase prazna kara rahA hai - 'tumheM kyA cAhiye tapasvinI ?' / gaNeza lalavAnI zuSka, nIrasa, ArdratAhIna marusthalI-sA thA zreSThikanyA sukumArikA kA jIvana; athavA nidAgha kI prakhara sUrya-kiraNoM se tapta madhyAhna ke prajvalita daavaanl-saa| kahIM bhI jarA-sI zItalatA nahIM, snigdhatA nahIM, chAyA kA lezamAtra nhiiN| jaise eka bhayaMkara abhizApa ke nAgapAza ne AveSTita kara rakhA hai, usakA samagra jIva, usakA samagra astitva / .. kintu, kyA hai vaha abhizApa ise sukumArikA nahIM jAnatI thii| yauvana ke AvirbhAva meM vikasita ho uThI thI usakI vaha sundara dehltaa| srotasvinI-sI cNcl| susmita adharoM para jAga rahI thI, uSNa anurAga-bhare yugala adharoM ke dabAva se pIr3ita hone kI tRssnnaa| samutsuka ho uThI thI kinhIM baliSTha bAhu-bandhanoM meM Abaddha hone kI abhIpsA; kintu, kyA yaha sambhava hai ? kisI dina bhI sambhava hai ? prAsAda-saMlagna udyAna-vATikA meM punnAga ( nAgakezara ) vRkSa-tale puSpadalapuJjoM ke komala Asana para A baiThI thI sukumArikA / dekha rahI thI svaccha salila sarovara ko, dUra-dUra taka vistRta nIlavarNa nibir3a kAnana ko| kyA usa nIlavarNa kAnana kI snigdhatA usake hRdaya ko snigdha kara sakegI? kyA vaha navajaladhara-sA kAntimaya sarovara-jala usake antardAha ko zAnta kara sakegA? tabhI dhIre-se pArzva meM A khar3I huI sakhi sucaaritaa| sAntvanA kI bhASA meM vaha kucha kahanA cAha rahI thI; kintu zabda phUTa na ske| haThAt sukumArikA ke yugala kapoloM ko plAvita kara DAlA avirala bahatI azrudhArA ne| Avega meM vAyukampita ketakI-patra kI bhA~ti kA~pa rahI thI usakI deha-yaSTi / 'zAnta ho jAo sukumArike !' * * * kintu-kaise zAnta bane sukumaarikaa| nArI-jIvana kI jo sArthakatA hai vadhU banane meM, jananI banane meM vaha usake jIvana meM satya hone jAkara bhI satya nahIM ho paayii| smaraNa ho AyA vaizAkhI pUrNimA kA vaha dina jisa dina surucitA ne hI use vadhU-veza meM susajjita kiyA thaa| smaraNa ho AyA varNAyita dukUloM se, kusumoM tIrthaMkara : mArca 79/10 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, AbharaNoM se, aMgarAga se susajjita hokara usa dina saptapadI ke anta meM zreSThiputra sagara ke sAtha madhucandrikA yApana karane ke lie usakA keligRha meM praveza / vaizAkhI pUrNimA ke dvitIya prahara meM pUrNendu-zobhita AkAza se kunda-dhavala kaumudIdhArA A-Akara lauTa rahI thI usakI zaiyyA pr| usI zAnta jyotsnA-loka meM eka mamatA-mathita susmita dRSTi kiye usake mukha kI ora dekha rahA thA usakA premAspada / jabaki ullAsalIla Avega meM thara-thara kA~pa rahI thI usakI deh| mAno usakA samasta jIva, yauvana eka parama sArthakatA meM paryavasita ho rahA thaa| vaha anubhava kara rahI thI do baliSTha bAhuoM ke pratikSaNa bar3hate dabAva ko, uSNa niHzvAsoM kI surabhi ko lagatA thA itanI mAdakatA to kisI puSpa-suvAsa meM bhI nahIM hotii| * * kintu para muhUrta meM hI 'jvAlA-jvAlA' cillAte hue usane use dUra dhakela diyA thaa| to kyA vaha viSakanyA hai, jisake sparza ne usake premAspada kI deha meM jvAlA utpanna kara dI? sagara ne usI rAtri meM usa vAsaragRha kA hI parityAga nahIM kiyA, parityAga kara calA gayA thA campakanagarI ko bhI aura Aja taka yaha patA hI na cala sakA ki vaha kahA~ hai ? usake isa durbhAgya ko, durbhara yauvana-bhAra ko vaha kaise vahana kara sakegI? pitA sAgaradatta kI duzcintA kA bhI anta nahIM thaa| usakI ekamAtra kanyA thI sukumaarikaa| usane to yogya hAthoM meM hI samarpita kiyA thA sukumArikA ko| - - - - 'kintu gahana thI karmagati--nahIM to itanI sundara, zobhanA nArI ke sparza meM kyA jvAlA hotI? kyA kara sakatA thA sAgaradatta ? nahIM, kucha nahIM kara sakatA thA sAgaradatta / kAraNa, samAja ke vidhAnoM kA ullaMghana kara, ullaMghana kara ziSTAcAra kA, arthadAna se vazIbhUta karake eka anya yuvaka ko sampradAna kara diyA thA sukumArikA ko, tAki usakA jIvana puSpita ho utthe| . . . . kintu punarAvRtti huI usI prathama vAsara rAtri kii| vaha bhI zreSThiputra sagara kI bhA~ti 'jvAlA-jvAlA' cItkAra karatA huA jo vAsaragRha se adRzya huA to phira kabhI nahIM lauttaa| kekArava dhvanita ho rahA thA tamAla patroM ke antarAla se; kintu kyA sukumArikA ke jIvana meM kokotkaNThA varSA-mayI ke mana kA Ananda kisI dina bhI satya nahIM hogA? ____ dina bIte, mahIne bIte, varSa biite| eka-eka dina eka-eka varSa kI pratIti liye lauTA; kintu sukumArikA ke jIvana kI duHsahatA kA anta nahIM ho paayaa| kabhI-kabhI soca uThatI-taba kyA prayojana hai isa deha-bhAra ko vahana karane kA ? isakA anta kara DAlanA hI to sukhakara hai| isa bAra sarovara-jala meM snAna ke lie utarakara vaha punaH nahIM lauttegii| sukumArikA kA yaha manobhAva pitA sAgaradatta se bhI chipA na raha skaa| bole- 'beTI ! asamaya meM jIvana kA anta karanA ucita nhiiN| usase kiMcit bhI tIrthaMkara : mArca 79/11 For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha nahIM hogA; balki navIna jIvana meM punaH isI durvaha vedanA ko vahana karanA pdd'egaa| tumhArI isa viDambanA ke pIche hai pUrvajanma kRta koI azubha karma ; ataH dhairya dhAraNa kara dharma-jAgaraNA meM use kSaya karane kI koziza karo, jisase tumhArA navIna jIvana zubha bane, zreya bne|' pitA kI bAtoM se kucha AzvAsana milA sukumArikA ko| bolI-'pitAjI, taba maiM sAdhvI-dharma grahaNa kruuNgii| dIrgha niHzvAsa nikala par3A sAgaradatta ke vakSasthala se| bole-'beTI, jaisI tumhArI abhiruci'| AryikA gopAlikA se sAdhvI-dharma grahaNa kara liyA sukumArikA ne| vaha svayaM ko bhUla jAnA cAhatI thI dharma-jAgaraNA meM, upavAsa kI kRcchatA meM, pariSahabhAra vahana karane kI titikSA meM; kintu bhUla na sakI-oSThAdharoM ke nipIr3ana kI prathama yauvana kI usa abhIpsA ko .ghana sannaddha AliMgana ke usa svapna ko| vaha anubhava kara rahI thI usake hRdaya ke maru-andhakAra kI gaMbhIratA meM nirvAsita prANoM ke padmakoraka usI bhA~ti Aja bhI prasphuTita haiM, viruddha vAyu ke tApa se zuSka hokara ve abhI jhare nahIM haiN| usane svayaM ko Dubo denA cAhA aura-aura adhika dharma-jAgaraNA meM, ataH niSThura ho uThI vaha svayaM ke prati / . . . kintu, zata-zata kRccha sAdhanAoM ke bAvajUda bhI vaha uTha na sakI bhoga-vAsanAoM se uuprN| usake mana kI bhAvanAe~ hemantI kuhelikA kI bhA~ti jaise aura mAyAvI ho uThI thiiN| vaha mukti kA svapna dekha rahI thii| vaha mukti lokAkAza ke Urdhva para sthita iSTa prAgbhAra vAlI mukti nahIM, usa rukSa zuSka vizIrNa vaMcita jIvana se mukti| vaha thA eka bhogamaya jagat jahA~ divasa-yAminI kA hara pala nRtya-gIta aura rabhas meM viha vala banA rahatA hai| pulakAMcita vana-hiraNI kI bhA~ti cakita harSa meM sukumArikA ke nivir3a nayanoM kI dRSTi kSaNa pragalbhatA meM jaise taralita ho utthtiiN| ___ apane jIvana ko aura kaThora kara liyA aura kRccha banA liyA dinacaryA ko sukumArikA ne, antataH AryA gopalikA ke nikaTa jAkara bolI-'mujhe AjJA dIjiye subhUmibhAga udyAna meM sUryAtapanA karane kii|' Adeza nahIM milA / AryA gopAlikA ne niSedha kiyA - 'sAdhviyoM ko unmukta sthAna meM sUrya-AtApanA nahIM karanI caahiye| 'kyoM nahIM karanI cAhiye ?' - prazna jAga uThA sukumArikA ke antara meN| isa niSedha se usakA hRdaya khinna ho utthaa| jaba vaha gRhasthAzrama meM thI taba to ye AryikAe~ usakI icchAoM kA isa prakAra nirAdara nahIM karatI thiiN| * * *Aja kyoM tIrthaMkara : mArca 79/12 For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve usake prati itanI akaruNa ho uThI haiN| eka gambhIra vedanA ne kliSTa kara DAlA usake antara ko| nahIM, vaha avazya hI sUryAtApanA karegI subhUmibhAga udyAna meM / phira? phira kyA hogA - yaha kahA~ jAnatI thI sukumaarikaa| niSedhAjJA kI upekSA kara subhUmibhAga udyAna meM AyI sukumArikA sUryAtApanA ke lie| sUryAbhimukha hokara lIna ho gaI AtmAnucintana meN| samaya vyatikrAnta huA-kintu susthita nahIM huA sukumArikA kA mana / kramazaH niSprabha hotA gayA aparAhna kA sUrya / nikaTatara hotA gayA sandhyA kA andhakAra / kaisI nIlAbha-sI hotI gaI drumltaaeN| sahasA use lagA jaise koI usase prazna kara rahA hai-'tumheM kyA cAhiye tapasvinI ?' mujhe kyA cAhiye ? mana-hI-mana cintana kiyA sukumArikA ne| ThIka para muhUrta meM hI use dikhAI dIM do sundara A~kheM jo ki jyotsnA-samudra-taraMga kI bhA~ti vipula praNayocchala AhvAna se Alor3ita thiiN| mugdha ho uThI sukumaarikaa| 'tumheM kyA cAhiye tApasikA' - phira vahI-prazna sunAyI pdd'aa| __mujhe kyA cAhiye ? oSThAnoM para jo kucha AnA cAha rahA thA use lauTA liyA thA sukumArikA ne-nahIM, use nahIM cAhiye nirvANa-nahIM cAhiye mukti| use cAhiye svapna-sihara divasa, marUdyAnoM kI snigdhatA, jIvana ke kSaNika Ananda kA amRt| 'tumheM kyA cAhiye zramaNikA ?' - tRtIya bAra phira vahI prazna / 'kauna prazna kara rahA hai ?"-sukumArikA socane lgii| use dekhane ke lie A~kheM kholI usane; kintu koI to nahIM thA usake samIpa / * * * tabhI dekhA dUra saptaparNa taru kI chAyA meM eka premika kI kror3a ko suzobhita kiye baiThI thI eka vArAMganA / usakI umila kezarAzi ko saheja rahA thA eka dUsarA premika tIsarA vIjanapatra Andolita kara usa vArAMganA ke svedAMkura-vyathita kapola para samIra saMcArita kara rahA thaa| caturtha navIna kisalaya vanta ko kusumarasa meM anulipta kara usake vakSa-paTa para patralikhA aMkita kara rahA thaa| paMcama anurAga ke Avega meM usake padadvaya nija kor3a meM lekara nipuNa zilpI kI bhA~ti use alaktarAga se raMjita kara rahA thaa| sadyaH vikasita puSpa kI bhA~ti susmita ho uThe sAdhvI sukumArikA ke osstthaadhr| vaha kisI bhI prakAra usa dRzya se netra vilaga na kara paayii| mana-hI-na bola uThI - 'sUryAtapanA kara yadi maiM koI puNya-saMcaya kara sakI hU~ to majhe bhI paravartI jIvana meM prApta hoM isI prakAra paMca priya pati aura maiM bhI unake dvArA isI prakAra saMvaddhita houuN| (vizaSThi zalAkA puruSa caritrAntargata draupadI kA pUrva jIvana; bAMglA se anuvAda : zrImatI rAjakumArI baeNgAnI) tIrthaMkara : mArca 79/13 For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carcA / elAcArya munizrI vidyAnandajI se D jainadharma : saralatama zabdoM meM bhedavijJAna : atyanta sarala atyanta gUr3ha bhedavijJAna aura TrasTIzipasiddhAnta : ekarUpatA antarrASTrIya bAla-varSa zubhAraMbha ghara se ho zizu aura muni kI upamA : kahA~ taka saMgata, kahA~ taka asaMgatayuga saMdarbha meM jainoM kI bhUmikA aura vikAsa / jainadharma : saralatama zabdoM meM DaoN. nemIcanda jaina : Apa hamArI vartamAna pIr3hI meM haiM aura isa samaya adhyAtma vidyA ke bahuta bar3e kendra haiN| maiM yaha jAnanA cAhatA hU~ ki yadi kisI ko jainadharma ko kama-se-kama zabdoM meM aura sarala-se-sarala zabdoM meM sAmane rakhanA par3e to kaise rakheMge ? elAcArya munizrI vidyAnanda : jainadharma ko yadi kisI ke sAmane sarala-se-sarala bhASA meM rakhanA ho, AcAryoM ne ise bahuta hI sulabha aura sarala rIti se batAyA hai| prAraMbhika avasthA meM AtmA ko samasta padArthoM se pRthak samajheM / svatantra sattA ke rUpa meM ki AtmA zAzvata hai aura saMsAra ke bAkI saba padArtha saMyoga mAtra haiM / una saMyoga mAtra padArthoM ko isa jIva ne Asakti se, rAga se apanA rakhA hai aura yaha una para padArthoM meM ramaNa kara rahA hai, isake kAraNa yaha duHkhI hai / rAga duHkha kA eka bahuta bar3A kAraNa hai / maiM moTe taura se yaha dRSTAnta de dU~, sone ke mRga ko dekhakara sItA ko rAga huA, rAma ko rAga huA aura sItA ko dekhakara rAvaNa ko rAga huA, isalie sAre hI duHkha meM pha~sa gaye / rAga eka Aga ke samAna hai / rAga ke pIche jo vItarAga bhAva rakhatA hai vaha kisI bhI choTe-se-choTe padArtha meM pha~sakara apane ko duHkhI banA kara isa aNu saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA hai / isalie bhedavijJAna ke prArambha meM yaha samajha kara ki rAga Aga ke samAna hai, yaha duHkha ke lie kAraNa hai, zanaiH zanaiH isa para vijaya pAne kI koziza karanA hai / AtmA kA yaha dharma hai aura mahAvIra kA yahI upadeza hai / bhedavijJAna : atyanta sarala, atyanta gUr3ha DaoNkTara : Apane abhI bhedavijJAna zabda kAma meM liyA, yaha to jainadharma kA tIrthaMkara : mArca 79/14 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pAribhASika zabda hai| isa para bhI bahuta sarala zabdoM meM prakAza DAlane kI kRpA kiijiye| elAcArya : bhedavijJAna kI jainazAstroM meM vividha rUpoM meM carcA hai| vaha atyanta sarala bhI hai aura gar3ha bhI hai| sarala maiM isalie kaha rahA hU~ ki alpajJAnI nirmohI mokSamArga para hai| hamAre yahA~ moharahita jJAna ko hI zreSTha mAnA hai aura vahI mukti kA kAraNa mAnA gayA hai| bhedavijJAna ke lie dravyazruta bahuta choTA-sA hai| jaise agni kI cinagI choTI hotI hai na, parantu vaha to vizAla vana ko bhasma karatI hai| isI taraha paM. ToDaramalajI ne likhA hai, kundakundAcArya ne bhI likhA hai : 'tusamAsaMghosaMto bhAvavisuddho mahANubhAvo' / 'tuSamASa' - (dAla alaga aura chilakA alaga)-isa choTe-se dravyazruta ko lekara aura bhAvavizuddhi ke kAraNa ananta bhAvazruta se usane kevalajJAna prApta kara liyaa| yahI bAta doharAte hue DoDaramalajI kahate haiM ki zivabhUti kI sthiti bhI yahI hai| 'tuSamASa' zabda siddhAnta nahIM hai, parantu ApA-para bhedavijJAna se ukta vijJAnI ( zivabhUti ) ho gyaa| vaha jIva, ajIva, dravya, guNa, paryAya ityAdi kucha bhI nahIM jAnatA thA; parantu AtmA aura zarIra alaga - isa bhedavijJAna ko raTate-raTate aura bhAvazruta meM parivartita karake vaha bhedavijJAnI ho gyaa| DaoNkTara : yAnI bhedavijJAna meM kucha cIjoM ko alaga-alaga karanA hotA hai| vaha AtmA aura pudagala ko alaga karane kA vijJAna hai| elAcArya : jIva anya hai, pudagala anya hai| isalie kundakunda ne 'niyamasAra' meM sAdhanA-rUpa meM batAyA hai maiM sUtra batAkara usa para apane vicAra prakaTa kruuNgaa| ve kahate haiM : 'kevalasatti sahAvo sohaM idi citae NANI' yAnI jJAnI puruSa kauna hai-- 'so'hN'| usa paramAtmA ke samAna hI merA AtmA bhI hai - aisA jo cintana karatA hai, anubhava karatA hai, vahI jJAnI hai| DaoNkTara : bahuta acchaa| elAcArya : 'jANadi passadi' - vaha jAnatA hai aura dekhatA hai| upayoga meM AtmA kA svabhAva jJAtA-draSTA-mAtra hai| aise jo koI bhI anubhava-cintana pratyakSa rUpa se karane lagatA hai, vaha jJAnI hai| isalie kundakunda ne eka bAta kahI : 'sohaM idi citijjo tattheva ya kuNadi thirabhAve' - usa paramAtmA ke nirAkAra-niraMjana rUpa caitanya AtmA ke samAna merA AtmA hai| vaha samasta pRthvI-maNDala ke padArthoM se svatantra sattA liye hue hai aura dravyaguNa-paryAya sahita merA AtmA hai; kyoMki hamAre yahA~ AtmA ko kUTastha nahIM mAnA hai aura koI padArtha ko bhI kUTastha nahIM mAnA hai| isalie aura zAzvata, dhruva hote hue bhI merA AtmA pariNamanazIla hai aura usake dravya guNa sAre hI zuddha haiN| maiM dravyadRSTi se paramavizuddha haiN| isa taraha se tIrthakara : mArca 79/15 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba AtmA meM vaha cintana karatA hai, samasta padArthoM se thor3I dera ke lie mukta ho jAtA hai, to usakI daSTi ananta vikalpoM se haTa kara eka AtmA para sthira ho jAtI hai, to vahI bhedavijJAna ke lie kAraNa bana jAtI hai| bhedavijJAna ko jAnanA jitanA sarala hai, utanA hI ekAgratA se aura apane andara anubhava karate hue use use prApta karanA sarala nahIM hai| bhedavijJAna aura TrasTIzipa-siddhAnta : ekarUpatA DaoNkTara : kaThina bAta hai| maiMne eka lekha likhA thA, usameM gAMdhIjI ke TrasTIzipa siddhAnta ko bhedavijJAna se jor3ane kA prayatna kiyA thA / TrasTIzipa siddhAnta meM vyakti kI sampatti to hotI hai, lekina vaha 'DisaoNna' kara detA hai, usa para se apanA svAmitva haTA letA hai| bhedavijJAna meM bhI hama AtmA kA svAmitva zarIra para nahIM mAnate haiM, use hama 'DisaoNna' karate haiM, alaga haTAte haiN| to Apa kyA socate haiM ki TrasTIzipa jaisA siddhAnta. bhedavijJAna se kahIM mela khAtA hai ? elAcArya : bAta yaha hai, jaba zarIra bhI hamArA nahIM mAnakara bhedavijJAna se haTA diyA, to ananta padArthoM para hama apanA svAmitva kaise mana meM rakha sakate haiM ? isalie vaha apane-ApameM TrasTIzipa hI hai| itanA hI nahIM, anya padArthoM kI to bAta hI chor3a diijiye| kundakunda ne kahA, he muni ! he tapasvI !! isa zarIra se tujhe kAma lenA hai, isalie ise thor3A-sA kharca ke rUpa meM yA tanakhvAha ke rUpa meM use bhojana denA hai, anyathA isa zarIra se terA koI sambandha nahIM hai| anya padArthoM se to TrasTIzipa hai hii| koI saMzaya nahIM vyAvahArika rUpa meM aura nizcaya rUpa meM to apane zarIra ko bhI parigraha mAnA hai, to anya padArthoM kI bAta hI kyA hai ? isalie vyAvahArika rUpa meM isa duniyA meM TrasTIzipa zabda bahuta sundara hai| isake paripAlana ke bAda duniyA ke jitane bhI vivAda haiM ve apane Apa--svayameva samApta ho sakate haiN| ___DaoNkTara : jo bhedavijJAnI hogA vaha aparigrahI to apane Apa hI ho gyaa| usake lie parigraha kA prazna hI nahIM hai| jaba zarIra hI usake lie parigraha hai, to zeSa sAre padArtha parigraha haiM hii| isalie TrasTIzipa siddhAnta aura bhedavijJAna meM se jisa aparigraha kA janma hotA hai, vaha bar3A upayogI siddha ho sakatA hai| ___elAcArya : sahI hai| antarrASTrIya bAla-varSa : zubhAraMbha ghara se ho _ DaoNkTara : maiM bahuta dinoM se soca rahA thA ki sAre hindustAna meM hI nahIM, anya dezoM meM antarrASTrIya bAla-varSa manAyA jA rahA hai| jainoM ko bhI ise kisIna-kisI rUpa meM saMpanna karanA cAhiye aura bAlakoM meM eka saMskAra utpanna karanA caahiye| cUMki vaha hamArI aisI pIr3hI hai jo agara bana nahIM pAyegI, to bar3I tIrthaMkara : mArca 79/16 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThinAI hogii| maiM Apase pUchanA cAhatA hU~ ki jainadharma meM aisI kauna-kauna-sI bAteM haiM, jo baccoM meM hama AraMbha se bIja-rUpa meM DAla sakate haiM ? elAcArya : yadyapi bhAratIya sAhitya meM aura vizeSakara saMskRta meM 'suputro kuladIpaka:' mAnA gayA hai yAnI suputra jo hai vaha kuladIpaka hai| isalie isa bAla varSa ko jo itane vizAla rUpa se manAyA jA rahA hai, vaha eka-eka ghara se zuru honA cAhiye; kyoMki mAtA-pitA yadi susaMskAra-saMpanna hoM, suzikSita hoM aura ve nAgarika ke acche guNoM ko jAnate hoM yA svayaM paripAlana kara rahe hoM, to ve baccoM ko Adarza banA sakate haiM, saMskAra de sakate haiM aura vaha ghara se hI zuru ho jAnA cAhiye tabhI hama vizAla vizva ke andara isako saphalatA ke rUpa meM dekha sakate haiM; kyoMki pratyeka ghara kI apanI paripATI hai, apanI ruciyA~ haiN| vyApaka rUpa se baccoM kA svAsthya acchA rahe, ve paraspara pyAra karanA siikheN| apane AdhyAtmika tattvajJAna ko liye hue isa vizAla vizva meM hama kisI para padArtha para itanA bar3A svAmitva sthApita na kareM, jisase hamArA jIvana hI khatare meM par3a jAe yA hama samApta ho jAe~; isalie vyApaka rUpa meM aisA vAtAvaraNa taiyAra kiyA jA sakatA hai jisameM bhAvI pIr3hI sukhI ho aura use aisA mArga mile jisa para calakara yugoM taka mAnava hiMsA se aura paraspara kI Apattijanaka bAtoM se mukta ho aura unameM vaicArika krAnti Aye, jisase mAnava-mAtra ko AtmazAnti prApta ho, yaha eka dRSTi ho sakatI hai, usake upAya aura sAdhana alaga ho sakate haiM; parantu sAdhana aura upAya to hara ghara kI paripATI ke anusAra hoMge, sAtha meM jo saMskAra hote haiM, unako alaga karanA bahuta muzkila hai| zizu aura muni ko upamA : kahA~ taka saMgata, kahA~ taka asaMgata DaoNkTara : kundakundAcArya ne to antarrASTrIya bAla-varSa pahale hI manA liyaa| cUMki unhoMne apanI gAthA meM kahIM kahA hai, digambara muni eka 'sadyaHjAta zizu' kI taraha hotA hai| kyA Apako aisA smaraNa AtA hai ? kyA Apa kRpayA isakA vizleSaNa kareMge ki eka digambara muni kI bAlaka kI bhUmikA meM kaise parikalpanA kI jAtI hai ? bAlaka aura muni meM ve kauna-se guNa haiM, jo donoM ko samAna banA dete haiM ? elAcArya : jainazAstroM meM sadyaHjAta zizu-jaisA vyAvahArika rUpa meM to kahA gayA, parantu usako jaba hama gaharAI se soceMge, to viveka aura viveka-saMpannatA praur3hatA se hI A sakatI hai aura yaha bhedavijJAna se hI saMbhava hai| jaise darpaNa meM aneka cIjeM jhalakatI haiM, kintu darpaNa se usakA koI saMbandha nahIM rahatA hai, isI prakAra viveka aura paramaviveka saMpanna bananA hai, to paripakva jJAna honA Avazyaka hai| bahiraMga meM dRSTAnta ke rUpa meM isa bAlaka ko kundakunda aura anya AcAryoM ne digambara muni se upamA dI hai| tIrthaMkara : mArca 79/17 For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoNkTara : bAlaka kI nizchalatA, isakI niSkapaTatA ke kaarnn| elAcArya : parantu bAlaka meM sarvathA niSkapaTatA hotI hai, aisA koI niyama nahIM hai| choTe-choTe bacce bhI bar3e cAlAka hote haiN| isalie bAlaka kA eka sAmAnya dRSTAnta rUpa meM le liyA, parantu siddhAntataH hama dekhate haiM ki bAlabuddhi bhI khataranAka ho sakatI hai| bAlaka kI saralatA-sahajatA ke jo acche-acche guNa haiM, ve bhI hone caahiye| jaba baccA miTTI meM khelatA hai, to usake mana meM rAjA-raMka kA koI bheda nahIM hotaa| DaoNkTara : rAga-dveSa bahata kama hotA hai| elAcArya : haaN| bar3e logoM ke saMskAra se vaha bhedabhAva aura rAga-dveSa karane lagatA hai ki jaise yaha amuka jAtivAlA hai, vaha amukavAlA hai; isalie yaha satya hai ki vItarAgatA kI prApti ke lie bAlaka meM bhI guNa haiN| 'paMcAstikAya' ke zuruAta meM maMgalAcaraNa ke bAda bra. sItalaprasAdajI ne cAra-pA~ca gAthAe~ kahIM se uddhRta kI haiM, unameM unhoMne kahA hai ki bAlaka bhI bhagavAn ke samAna hotA hai| kumArI kanyA bhI bhagavAn ke samAna hotI hai| isI taraha jo zAsaka hotA hai, prajApAlana tathA paripUrNa dharmapAlana ke kAraNa vaha bhI bhagavAn-tulya hotA hai| ina saba bAtoM meM yahI hai ki samatAbhAva isa vizAla vizva meM jaba manuSyoM meM A jAtA hai, to phira Apa use bAlaka nAma de dIjiye, yathAjAta nAma de dIjiye yA vItarAgatA nAma de diijiye| samatAbhAva ke mUla meM sArI cIjeM avalambita haiN| yuga-saMdarbha meM jainoM kI bhUmikA aura vikAsa DaoNkTara : Apane sAre deza meM himAlaya se lekara kAphI dUra taka bhramaNa kiyA hai aura aba dakSiNa bhArata kI yAtrA karane jA rahe haiN| Apako yaha anubhava huA hogA ki jaina saMkhyA meM to bahuta kama haiM, lekina cAroM tarapha phaile haiM, unhoMne bahuta acche-acche kAma bhI kiye haiN| kahIM-kahIM aisA bhI lagatA hai ki abhI aura bhI yuga-sandarbho ko dekhakara jainoM ko apane caritra kA bahuta adhika vikAsa karanA cAhiye / aisI kauna-sI sAmAjika sthitiyA~ haiM, jinake kAraNa ve apane caritra meM aura sudhAra kara sakate haiM, sadAcAra ityAdi meM ? ___elAcArya : jaba hama apane atIta ke itihAsa ko dekhate haiM, to vAstava meM hamAre pUrvajoM ne sAhityika kSetra meM, kalA ke kSetra meM, sAmAjika kSetra meM, saccaritratA ke kSetra meM bhI bahuta U~cA nAma kmaayaa| maiM 'japujI' (eka choTI-sI guTikA) par3ha rahA thaa| DaoNkTara : acchA; nAnakajI kii| elAcArya : hA~, usameM eka sthAna para likhA hai ki zrAvaka bar3e AcaraNazIla hote haiM aura siddhoM kI pUjA karate haiN| isase spaSTa hotA hai ki hamArA anya (zeSa pRSTha 31 para) tIrthakara : mArca 79/18 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha : diga. jaina paNDita jaina vidyA : vikAsa krama / kala, Aja ( 7 ) zvetAmbara samAja evaM sAhitya sevA jaina prAkRta bhASA evaM jaina vidyA paraspara zAstrArtha saMskRta - sAhitya - DaoN. rAjArAma jaina samaya-samaya para kisI gaMbhIra viSaya para jaina vidvAnoM meM paraspara zAstrArtha hue haiN| jinake pramukha viSaya dhavalA kA 'saMjada' pada tathA 'nimitta evaM upAdAna' pradhAna rUpa se mAne jA sakate haiM / aise zAstrArthI vidvAnoM meM DaoN. hIrAlAla jaina, paM. hIrAlAla zAstrI, paM. kailAzacandra zAstrI, paM. phUlacandajI, paM. baMzIdharajI bInA, paM. rAmaprasAdajI zAstrI, bambaI Adi pramukha haiM / isa prakAra ke zAstrArtha -granthoM ke prakAzanoM meM 'khAniyA - tattvacarcA' evaM 'saMjada zabda: virodha parihAra' Adi pramukha haiM / zvetAmbara samAja evaM sAhitya kI sevA diga. jaina samAja meM kucha aise bhI vidvAn haiM, jo paristhitivaza zvetAmbara jaina samAja ke bIca meM rahe tathA vahA~ yathocita sammAna puraskAra milane ke kAraNa ve unameM bula-mila gaye / aise vidvAnoM meM paM. mUlacandrajI zAstrI ( mAlathauna ) evaM paM. zobhAcandrajI bhArilla pramukha haiN| paM. mUlacandrajI zAstrI ke viSaya meM pichale prakaraNa meM carcA ho cukI hai| paM. zobhAcandrajI bhArilla (sAgara) zvetAmbara sAdhu evaM sAdhviyoM ko byAvara ke eka gurukula meM ardhamAgadhI Agama sAhitya kA adhyayana karA rahe haiM sAtha hI Agama-sAhitya sevA bhI kara rahe haiN| unakI kRtiyoM meM sUtra - kRtAMga TIkA hajArImala smRti grantha, muni mizrIlAlajI abhinandana grantha Adi pramukha haiN| \ jaina - saMskRta sAhitya ke kSetra meM digambara jaina paramparA kA saMskRta sAhitya pracura mAtrA meM likhA gayA / isakI prAcInatama paramparA 7 vIM sadI se prArambha mAnI jAtI hai, jo 15-16 vIM sadI taka nirbAdha calatI rhii| isameM sabhI vidhAe~ upalabdha haiM yathA - rAmakathA - sambandhI sAhitya - padmacarita (raviSeNa, 676 I.) evaM rAmacarita ( somasena bhaTTAraka, 1667 vi. saM.) / mahAbhArata kathA-sambandhI sAhitya - harivaMzapurANa ( jinasena, 783 I. ke pUrva ), harivaMzapurANa (sakalakItti, vi. saM. 1450-1510 ) tathA pANDavapurANa ( zubhacandra, 1551 I.) / paurANika kathA - sAhitya - AdipurANa (jinasena dvitIya - 898 I.) uttarapurANa ( guNabhadra 9 vIM sadI I.) evaM triSaSThismRtizAstra ( AzAdhara 13 vIM sadI), caritakAvya - varAMgacarita ( jayasiMha nandi 8 vIM sadI), candraprabhacarita ( vIranandi), dharmazarmAbhyudaya kAvya ( haricandra ), zAntinAthacarita ( asaga, 10 vIM For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : mArca 79/19 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadI), zAntinAtha carita (sakalakIrti, 15 vIM sadI), neminirvANa kAvya (vAgbhaTa, 12 vIM sadI), pArzvanAthacarita (vAdirAja, 1025 I.), vardhamAna carita (asaga, 988 I.), dUtakAvyoM evaM rasa-alaMkAra sAhitya meM-pArvAbhyudaya (jinasena, 9vIM sadI) evaM nemidUtakAvya (vikrama), alaMkAra cintAmaNi (ajitasena, 15 vIM sadI I.); vyAkaraNa-sAhitya-jainendra vyAkaraNa (devanandi pUjyapAda, 5-6 vIM sadI), zabdAnuzAsana (zAkaTAyana, 814-868 I.), kAtantra vyAkaraNa (sarvavarmA, samaya ajJAta), kozasAhitya-nAmamAlA evaM anekArtha nAmamAlA (dhanaJjaya, 780-816 ke madhya), upanyAsa-sAhitya - gadyacintAmaNi (vAdIbhasiMhasUri), kathA-sAhitya-kathAkoza (hariSeNa, 931 I.), kathAkoza (prabhAcandra, 13 vIM sadI), ArAdhanA kathAkoza (nemidatta 16 vIM sadI), puNyAzravakayAkoza (rAmacandra mumukSu ) evaM samyaktva kaumudI (zubhacandra, vi. saM. 1680) / nATaka-sAhitya - vikrAnta kaurava, subhadrA-pariNaya, mathilI kalyANa evaM aMjanA-pavanaMjaya (hastimala 13vIM sdii)| maktaka kAvya-subhASita ratnasaMdoha (amitagati 10-11 vIM sadI), AtmAnuzAsana (guNabhadra, 9vIM sadI) evaM jJAnArgava (zubhacandra, 11vIM sadI) ; paMcastotra-saMgraha Adi / vartamAna yaga ke di. jaina vidvAnoM ne isa kSetra meM apanI camatkArI pratibhA kA pradarzana kiyA hai| san 1916 ke AsapAsa paM. gajAdharalAlajI zAstrI ne harivaMzapurANa evaM anya kucha granthoM ke sarvaprathama hindI-anuvAda kiye the jo pravAhapUrNa evaM prAmANika the kintu anuvAda ke sAtha mUlabhAga saMyukta na rahane se zodhArthiyoM ko bar3I kaThinAI hotI thii| anya aneka granthoM ke bhI hindI evaM marAThI anuvAda prakAzita hue tathA unake kAraNa samAja meM svAdhyAya kI pravRtti bhI bar3hI; kintu adhikAMza ke anuvAda prAmANika na hone tathA unake sAtha bhI malabhAga na rahane se zodha kI dRSTi se ve grantha vidvajjagat meM anupayogI siddha hue / zodha-jagata DaoN. paM. pannAlAlajI vasanta (pAraguA~, sAgara, 1911 I.) kA sadA AbhArI rahegA, jinhoMne di. jaina purANa evaM kAvya-sAhitya kA adhunAtana daSTi se sampAdana, anuvAda kiyA evaM unakI samIkSAtmaka prastAvanAe~ likhiiN| unake isa prakAra ke granthoM meM (1) harivaMzapurANa (jinasena), (2) padmapurANa, (raviSeNa), bhAga 1-3, (3) mahApurANa, bhAga 1-2 (jinasena) (4) utarapurANa, (guNabhadra), (5) dhanyakumAra carita (sakalakItti), (6) jIvandhara campU (haricandra), (7) gadya-cintAmaNi (haricandra), (8) dharmazarmAbhyudaya (haricanda), (9) purudeva campU (arhaddAsa), (10) vikrAntakaurava (hastimalla, 13 vIM sadI) pramukha haiN| paM. pannAlAlajI kI kAvya-pratibhA ne jaina vidyA evaM jaina samAja donoM ko hI (apanI kRtiyoM ke mAdhyama se) gaurava ke ucca zikhara para pratiSThita kiyA hai| eka ora ve kuzala sampAdaka evaM samIkSaka haiM, to dUsarI ora ve saMskRta ke kavi bhii| saMskRta ke vividha chandoM meM ve dhArApravAha kAvya-racanA karate rahe haiM, jinameM se gaNezASTakam evaM peTapUjA tIrthakara : mArca 79/20 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhRti saMskRta kavitAe~ sarasa, mArmika evaM jJeya hone ke kAraNa bar3I lokapriya rahI haiN| ApakI kArya-kSamatA, jinavANI-sevA evaM samAja-sevA se prabhAvita hokara madhyapradeza zAsana, bhArata sarakAra, vidvatpariSad evaM anya aneka sthAnIya saMsthAoM ne ApakA sArvajanika sammAna kiyA hai| pichale lagabhaga 23 varSoM se Apa a. bhA. digambara jaina vidvatpariSad ke mahAmantrI ke rUpa meM kArya karate cale A rahe haiN| __paM. amRtalAlajI zAstrI (bamarAnA, u. pra. 1919 I.) una vidvAnoM meM se haiM jinake vyaktitva ko vipattiyoM ne varadAna bana kara sa~vArA-sajAyA / ve vighnabAdhAoM ko sadA hI guru kA daNDa mAnakara apanI lakSya-prApti ke prati jAgarUka evaM satat adhyavasAyI bane rhe| paM. amRtalAlajI kA saMskRta bhASA para asAdhAraNa adhikAra hai| ve saMskRta ke Azukavi haiN| unake priyatama grantha candraprabhacarita, dharmazarmAbhyudayakAvya, pArvAbhyudayakAvya evaM gadyacintAmaNi rahe haiN| yadi ve cAheM to kumArasambhava evaM meghadUta kI koTi kI racanAe~ svayaM likha sakate haiN| phira bhI ve atyanta nirabhimAnI, sarala, udAra, kaSTasahiSNu evaM svAbhimAnI vidvAn haiN| jainasamAja ko cAhiye ki jaina sAhitya kI uddhAra-sambandhI koI yojanA banAkara unakI daivI pratibhA kA sadupayoga kre| _____paM. mUlacandrajI zAstrI ke viSaya meM pUrva meM carcA ho cukI hai| unhoMne haribhadrasUrikRta SoDazakaprakaraNa kI 15000 zloka pramANa saMskRta TIkA tathA vijayaharSasUri prabandha para 450 zloka pramANa saMskRta TIkA likhI hai| inake maulika saMskRta kAvyoM meM loMkAzAha mahAkAvya, evaM vacanadUtam pramukha haiN| ____ DaoN. nemicandra zAstrI kA paricaya pUrva meM diyA jA cukA hai| unhoMne saMskRtabhASA meM 'gItikAvyAnucintanam' likhakara saMskRta ke jaina gItikAvyoM kA sarvaprathama mUlyAMkana kiyA hai jisase etadviSayaka zodha ke aneka dvAra khula gaye haiN| anya racanAoM meM DaoN. zAstrI kA alaMkAra-cintAmaNi hai, jisake mUla lekhaka ajitasena haiN| yaha grantha abhI taka mla rUpa meM hI prakAzita thaa| DaoN. zAstrI ne usakA anuvAda evaM vistRta samIkSAkara mahattvapUrNa kArya kiyA hai| DaoN. rAjakumAra jaina (guMdarApura jhAMsI, 1917 I.) ne jaina sAhitya kI amUlya sevAe~ kI haiN| Apane sarvaprathama pAzrvAbhyudaya kAvya kA hindI gadya evaM padyAnuvAda kiyaa| isI prakAra bahatkathAkoza kA bhI hindI-anuvAda kiyaa| anya sampAdita granthoM meM madana-parAjaya evaM prazamarati prakaraNa haiN| prAkRta-mAza evaM jana vidyA ke kSetra meM zramaNa saMskRti kI mUla bhASA prAkRta mAnI gayI hai| isakA mUla kAraNa yaha thA ki vaha prAcyakAlIna sarvamAnya lokabhASA thI aura tIrthaMkaroM evaM unake anuyAyI AcAryoM ne sarvaprANihitAya sarvaprANisukhAya sarvatra pracalita evaM sarvasugama lokabhASA meM hI apane tIrthaMkara : mArca 79/21 For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezoM kA pracAra-prasAra kiyA; kintu isakA yaha artha kadApi nahIM ki jainAcAryoM ne anya bhASAoM meM sAhitya-sarjanA kI hI nahIM / unhoMne lokadRSTi ko dhyAna meM rakhakara pradezAnukUla evaM yugAnukUla bhASAoM meM itane granthoM kA praNayana kiyA ki upalabdha vizvasAhitya meM parimANa kI dRSTi se utanA pracura sAhitya bahuta kama dezoM athavA sampradAyoM kA hogaa| saMskRta, prAkRta, apabhraMza, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, kannar3a, tamila evaM malayAlama meM vividha viSayaka lakSa-lakSa granthoM kA praNayana kiyA gayA; kintu kAla-doSa se sAmpradAyika evaM rAjanaitika A~dhiyoM evaM tUphAnoM meM hamAre sahasroM grantha-ratna naSTabhraSTa ho gaye / jo kucha bace haiM, unameM se abhI taka sambhavataH 5 pratizata granthoM kA hI prakAzana ho sakA hai aura bAkI ke grantha hastapratiyoM ke rUpa meM abhI prAcya granthAgAroM meM hI chipe par3e haiM aura aMdhere meM apane durbhAgya ko kosa rahe haiN| prAkRta bhASA prAcInatama lokabhASA athavA rASTrabhASA thI, ise bhASA-vaijJAnikoM ne bhI siddha kara diyA hai tathA unake niSkarSoM ke anusAra Adhunika boliyoM kA usI se vikAsa huA hai| isa kAraNa bhAratIya vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM use anivArya rUpa se sthAna milanA cAhiye ; kintu kucha loga prAkRta ko jainiyoM kI bhASA tathA jainoM ke sAhitya ko mAtra sAmpradAyika sAhitya mAnakara calate haiN| yadi prAkRta bhASA jainiyoM kI hai aura prAkRta sAhitya sAmpradAyika hai taba bAlmIki rAmAyaNa, mahAbhArata, manusmRti, aSTAdazapurANa, kAlidAsa evaM bhavabhUtikRta saMskRta-sAhitya evaM tulasI, sUra mIrA evaM vidyApatikRta sAhitya kyA hai? kyA use eka varNa-vizeSa kI bhASA yA sAhitya mAnakara tathA use sAmpradAyika sAhitya ghoSita kara usakI upekSA kara deM ? nahIM yaha hamArI bhUla hogii| vastutaH bhASA to vicAroM ke vyakta karane kA sAdhana hai usa para kisI jAti yA dharma-vizeSa kA adhikAra nahIM hotaa| isI prakAra sAhitya hamArI cintana-prakriyA sajanazIla vRtti evaM kalpanAzakti kA pratiphala hai; ataH vaha rASTra ke prati samarpita eka vizeSa aMga kA pratinidhitva karatA hai| aisI sthiti meM usakI upekSA eka viziSTa rASTrIya aMga kI upekSA hogI tathA paThana-pAThana se dUra rakhanA bar3I bhArI bhUla hogii| jaina vidvAnoM evaM jaina samAja ko bhI isa tathya para gambhIra vicAra karane kI AvazyakatA hai| use isa dizA meM aisA prayAsa karanA cAhiye ki kendrIya evaM prAntIya sarakAroM dvArA cAlita pratiyogitA-parIkSAoM tathA vizvavidyAlayoM ke isa vividha pAThyakramoM meM jaina saMskRta evaM prAkRta-sAhitya ko bhI upayukta sthAna mila ske| . gaNezaprasAdajI varNI (vi. saM. 1931-2018) ne paM. motIlAla neharU ke sahayoga se sarvaprathama kAzI hindU vizvavidyAlaya sthita saMskRta mahAvidyAlaya ke pAThyakrama meM jaina granthoM ko svIkRta kraayaa| usake bAda zAntiniketana, kalakattA; pUnA, paTanA, bar3audA ke vizvavidyAlayoM meM AMzika rUpa se tathA nAgapura vi. vi. meM pUrNa rUpa se prAkRta, apabhraMza evaM jaina sAhitya ke paThana-pAThana kI vyavasthAe~ kI gyiiN| (kramazaH) tIrthaMkara : mArca 79/22 For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNI bhagavAn mahAvIra : sevA Aja ke saMdarbha meM vaha jvalanta prazna jo kabhI mere eka parama AtmIya ne mujhase kiyA thA- 'kyA Apake bhagavAn mahAvIra ke dharma meM koI aisA sevA-bhAva nahIM hai, jaisA ki krizciyana dharma meM hai ?' sunate hI lagA jaise kisI ne mere samasta sattva ko ekabAragI hI jhakajhora DAlA ho| kyA mahAvIra mere hI haiM ? maiMne uttara diyA--'kyoM nahIM hai ? bhagavAn mahAvIra ke pramukha siddhAnta ahiMsA aura sAmyabhAva sevA kI dhurI para hI to ghUma rahe haiM / ahiMsA ke saMrakSaNa ke lie ve cAra bhAvanAe~ haiM, jinameM tIsarI hai kAruNya bhAvanA jo Artta-pIr3ita janoM ke lie hI hai|' ve muskurAte hue bole- 'to phira batalAie kucha aise saMsthAnoM ke nAma aura kAma ?' mujhe lagA jaise mere pairoM-tale dharatI khisaka rahI hai| koI uttara ho nahIM sUjha pAyA / IsAiyoM kI sevA-sA mahAna Adarza na mujhe kinhIM saMsthAnoM meM dIkha pAyA na kinhIM anuSThAnoM meM / maiM turanta atIta kI ora mur3I / akAla-pIr3itoM ke lie apanA sarvasva samarpita karane vAle seTha jagar3a zAha evaM Adarza sevAbhAvI khemA dedarANI kA udAharaNa unake sammukha prastuta kiyA ve bole uThe - 'yaha niyama nahIM hai, yaha to niyama kA vyatikrama hai jo Apako hara samAja meM mila jaaegaa'| cupa thI maiM / * para tabhI smRti meM ubhara AyA 'vaiyAvRtya'; kintu bar3o saMkIrNa lagI mujhe usakI paribhASA : 'vRddha glAna guru yA anya sAdhuoM ke lie sone-baiThane kA sthAna ThIka karanA, unake upakaraNoM kA zodhana karanA, nirdoSa AhAra aura auSadha Adi dekara unakA upakAra karanA, azakta ho to unakA mala-mUtra uThAnA, sahArA denA aadi-aadi|' (bhagavatI ArAdhanA, 405-6) socane lagI / yadi ye saba unheM sunAyA to ve mujha para bar3I karArI coTa kreNge| sevA ke sammukha sAdhu, kyA kusAdhu kyA ? sevA hotA hai prANimAtra ke lie| phira bhagavAna mahAvIra jo ahiMsA kI sAkSAt pratimA the, jinake lie na manuSyamanuSya meM antara thA na pazu-pakSI aura kITa-pataMgoM ke lie / kabhI nahIM ho sakatA unakA vaiyAvRtya vAlA siddhAnta itanA saMkIrNa, itanA sImita / . to phira kahA~ se A TapakA yaha saba ? praznakartA ne svayaM jaina hote hue bhI mujhase kahA thA 'Apake mahAvIra' / ThIka hI to kahA thaa| maiMne * * * hamane mahAvIra kI 'imeja' hI g2alata banA lI hai| bhalA usa imeja ke mahAvIra unake kaise ho sakate haiM, jinhoMne unakA satya svarUpa parakhA hai, bUjhA hai / kitanA lajjAspada hai yaha ki Aja kA prabuddha jaina bhI mahAvIra se dUra hotA jA rahA hai / kyoM na hogA ? mahAvIra ke nAma para hama jo kucha karate haiM usakA jarA bhI to sAmaMjasya nahIM hotA usase jo kucha hama mahAvIra ke nAma para kahate haiM / eka ora hama mahAvIra ke AdarzoM kA vizvavyApI pracAra-prasAra cAhate haiM, dUsarI ora vyartha ke kriyAkANDoM kI dIvAra apane cAroM ora khar3I kara kUpamaNDUka-sA jIvana-yApana karate haiN| basa, eka prAnta se dUsare prAnta taka chalAMga bharakara kahate haiM hamArA dharma saba se bar3A hai| tIrthaMkara : mArca 79/23 For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagatA hai hamArA vaha 'Atmavat sarvabhUteSu' kA siddhAnta mAtra pravacanoM meM sunane ke lie hai, svadharma kA gaurava-gAna karane ke lie hai, AtmA ke utthAna ke lie nahIM, sevA ke lie nhiiN| -- sacamuca Aja AvazyakatA hai, aise yuga-pravartaka AcAryoM kI jo deza, kAla aura kSetra kI ucita gati ko parakha kara gatAnugatikatA ke saMkIrNa ghere meM pravAhita ahiMsA kI prANadAyinI salilA ko rUr3hiyoM kI jIrNa-zIrNa prAcIroM se mukta kara vizAla rUpA gaMgA kA 'sarvajana hitAya sarvajana sukhAya' vAlA rUpa deN| para aisA vahI kara sakatA hai, jisane sudUra samudra ke AhvAnoM ko sunA hai, samajhA hai aura pUrNataH prastuta hai usa taka pahu~cane ke lie apanA sarvasva homa kara / rAjakumArI begAnI, kalakattA 'tIrthakara' ke sambandha meM tathya-sambandhI ghoSaNA prakAzana-sthAna 65, patrakAra kaoNlonI kanADiyA roDa, indaura-452001 prakAzana-avadhi mAsika mudraka-prakAzaka premacanda jaina rASTrIyatA bhAratIya patA 65, patrakAra kAlonI kanAr3iyA roDa, indaura-452001 saMpAdaka DaoN. nemIcanda jaina rASTrIyatA bhAratIya patA 65, patrakAra kaoNlonI kanAr3iyA roDa, indaura-452001 svAmitva hIrA bhayA prakAzana 65, patrakAra kaoNlonI kanAr3iyA roDa, indaura-452001 maiM, premacanda jaina, etad dvArA ghoSita karatA hU~ ki merI adhikatama jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| premacanda jaina 10-2-1979 prakAzaka tIrthaMkara : mArca 79/24 For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksottii| isa stambha ke antargata samIkSArtha pustaka athavA patra-patrikA kI do pratiyA~ bhejanA Avazyaka hai| isa stambha ka antagata sama Trejarsa oNpha janA bhaNDArsa (aMgrejI):saMpAdaka-umAkAnta pI. zAha; ela. DI. insTITayUTa oNpha iNDolaoNjI, ahamadAbAda-9; mUlya-do sau pacAsa rupaye; pRSTha 60+ 100; DimAI 1/4, 1978 / Alocya grantha mAtra eka grantha hI nahIM hai apitu bhAratIya itihAsa kI saMracanA kI eka majabUta IMTa hai| madhyayuga kI kalA-gatividhiyoM kA itanA vaijJAnika vivaraNa abhI anupalabdha hai| prastuta grantha meM pANDulipiyoM kI (1 se 100 pRSThoM taka) jo vistRta sUciyA~ dI gayI haiM aura jinake Akalana, vargIkaraNa, evaM vyavasthApana meM jo parizrama, saMpadA aura zakti lagI hai, vaha ullekhanIya hai| pANDulipiyoM ke saMgrahoM ke lie jainoM meM 'citakoSa, bhAratI bhANDAgAra, sarasvatI bhANDAgAra, sarasvatI bhaNDAra' Adi paramparita abhidhAna pracalita haiN| ina bhANDAroM meM akUta sAmagrI sadiyoM se vyApaka-vyavasthita adhyayana-anusandhAna kI pratIkSA kara rahI hai| prastuta grantha usa dizA meM eka prazasta paga hai| grantha meM jo tAlikAe~ dI gayI haiM unake sAta varga haiM--tAr3apatrIya, laghucitrayukta, citralipita, granthAvaraNa, sacitra, paTa-mantra-tantra ityAdi; kAMsya tathA anya klaa-vstu| ina tAlikAoM ke alAvA grantha meM 16 raMgIna pleTeM tathA 82 sAdA pleTeM bhI dI gayI haiN| antarrASTrIya khyAti ke kalAmarmI evaM purAtattvavid zrI umAkAnta pI. zAha ne prApta sAmagrI kA suvidha manthana-parimanthana kiyA hai aura pazcima bhAratIya kalA-kSetra kI kaI ajAnI viziSTatAoM ko ujAgara kiyA hai| prAkkathana svayaM meM eka maulika kRti hai| gujarAta sarakAra ne isakA saMpUrNa vyaya-bhAra vahana kara, evaM insTITyUTa ne isake prakAzana kA dAyitva nibhAkara jo aitihAsika kArya kiyA hai vaha na kevala garva-gaurava kA viSaya hai varan eka aisA bIjAMkura hai jo Age cala kara eka vizAla vRkSarAji kA AkAra grahaNa kregaa| grantha saMkalanIya, mananIya, jJAnavarddhaka, saundaryAbhiruci-saMpanna, manojJa, nayanAbhirAma hai tathA zodha ke kaI nUtana kSitija udghATita karatA hai| isa sApha-suthare aura kalAtmaka prakAzana ke lie insTITyUTa sAdhuvAda kI pAtra hai| prAkRta sTaDIja (1973, prosIDiMgja oNpha semInAra oNna); saMpAdaka-DaoN. ke. Ara. candrA; vahI; mUlya-cAlIsa rupaye; pRSTha 32+184; raoNyala 1/4, 1978 / __samIkSya zodhapatra-saMkalana gujarAta vizvavidyAlaya, ahamadAbAda ke prAkRta vibhAga ke tattvAvadhAna meM mArca 1973 meM Ayojita 'prAkRta adhyayana saMgoSThI' kA kArya-vivaraNa hai, jo mAtra vivaraNa hI nahIM hai varan eka aisA sandarbha hai jo AnevAlI anusandhAna-pIr3hI ke lie bahumUlya mArgadarzana siddha hogaa| isameM kula 25 zodhapatra tIrthakara : mArca 79/25 For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM-5 hindI meM, 20 aMgrejI meM; saba-ke-saba starIna haiM aura naye adhyayana-TApuoM kI Toha lete haiN| insTITyUTa ne vilamba se hI sahI kintu inheM prakAza meM lAkara una saMgoSThI-vivaraNoM ko cunautI dI hai, jo atyanta azuddha, avyavasthita aura vizRMkhalita hote haiN| vastutaH aba ve dina sAmane haiM jaba pAli, prAkRta tathA apabhraMza kA vizvavidyAlayIna stara para vyavasthita adhyayana-adhyApana honA cAhiye, tathA bhAratIya bhASAoM aura sAhitya ke adhyApaka ke lie ina bhASAoM se saMbandhita eka pramANapatra-parIkSA anivArya kara denA cAhiye, kyoMki hamArI mAnyatA hai ki madhyakAlIna bhASAoM aura unake sAhitya kI paricayAtmaka jAnakArI ke binA bhAratIya bhASAoM aura unake sAhitya kA samyak evaM prAmANika adhyApana saMbhava nahIM hai| vivaraNa ke AraMbhika pRSThoM (29-31) meM, jo saMkSipta vivaraNa aura anuzaMsAe~ haiM, ve kisI bhI vizvavidyAlaya ke lie isa dizA meM Adarza ho sakatI haiN| itanI upayogI sAmagrI ke prakAzanArtha saMsthAna ko bdhaaii| ___jaina Ayurveda sAhitya kI paramparA : DaoN. tejasiMha gaur3a; arcanA prakAzana, choTA bAjAra, unhela (ujjaina); mUlya-dasa rupaye ; pRSTha 112; krAuna 1/8; 1978 / 'jaina jyotiSa sAhitya paramparA' ke uparAnta vidvAn lekhaka kI yaha dUsarI ullekhanIya kRti hai, jisameM 40 jainAcAryoM ke cintana aura rAsAyanika vizleSaNoM tathA prayogoM kA yathAsaMbhava paricaya diyA gayA hai| yaha isa bAta kI subUta hai ki jainAcArya koramakora dArzanika hI nahIM the varan unakA dhyAna svastha sAdhya ke sAtha hI svastha sAdhana kI ora bhI thA; isIlie ina manISiyoM ne tana ko svastha-samartha rakhane ke upAya para bhI vistAra se tathA anusandhAnapUrNa vicAra kiyaa| samIkSya pustaka meM DaoN. gaur3a ne upalabdha sAmagrI kA mAtra gahana Alor3ana hI nahIM kiyA hai, apitu vivaraNa-varNana ke stara se kiMcit U~ce uTha kara tathyoM kI samIkSA bhI kI hai| unhoMne batAyA hai ki jaina vidyA meM Ayurveda ruci-dhArA lagabhaga pAMcavIM sadI IsvI meM dakSiNa se aayii| samIkSya kRti meM naye-purAne srotoM se dohita sAmagrI ke alAvA kucha aisI saMbhAvanAe~ bhI vivRta haiM, jinheM AdhAra mAnakara isa kSetra meM Age bar3hA jA sakatA hai| bAvajUda prUpha kI mAmUlI truTiyoM ke pustaka sApha-sutharI ataH paThanIya hai| -nemIcanda jaina ___ jaina prArthanAe~ : saMkalana-saMpAdana : pro. kamalakumAra jaina; jaina senTara, greTara bosTana, yU. esa. e., mUlya-ullekha nahIM; pRSTha 40 ; DimAI-1978 / ___ kanADA aura amerikA meM base jaina bhAI-bahanoM ke nimitta prakAzita pustaka aisI hai, jo anya dezoM meM rahanevAle jainoM ke lie bhI preraka, rocaka aura upayogI siddha ho skegii| DaoN. nemIcanda jaina ke aMgrejI meM likhe gaye prAkkathana aura zrI santoSa jar3iyA dvArA rekhAMkita kalAtmaka tIrthaMkara-cihanoM ne pustaka ko Adhunika aura abhinava banA diyA hai| tIrthaMkara : mArca 79/26 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ geTa apa, kAgaja chapAI Adi kI dRSTi se pustaka anupama hai| jaina senTara kA yaha prayAsa abhinandanIya evaM anukaraNIya hai| parIloka, buddhiloka (bAlopayogI kahAnI-saMgraha) : muni sumeramala ; gatimAna prakAzana, 1237, rAstA ajabaghara, jayapura-302 003; pratyeka kA mUlya-do rupaye pacAsa paise; kramaza: pRSTha-92, 108; krAuna-1978 / AcArya zrI tulasI ke 'AzIrvacana' se prAraMbha hone vAlI donoM pustakoM meM kramaza: 21 aura 19 sacitra kahAniyoM kA samAveza kiyA gayA hai| bAla-manovijJAna kI adyatana zailI meM to ye kahAniyA~ nahIM haiM (rUr3ha zailI ko apanAyA gayA hai) phira bhI bAla sAhitya ke abhAva kI pUrti kA eka racanAtmaka prayAsa hai| antarrASTrIya bAla-varSa meM naitika zikSAmUlaka pustakoM ke antargata inakA upayoga ho sakatA hai| __ apane svara-apane gIta : muni mahendrakumAra 'kamala'; zrI zItala jaina sAhitya sadana, mAMDalagar3ha (bhIlavAr3A); mUlya-ullekha nahIM; pRSTha 172; kraaun-1978| prastuta pustaka ArAdhanA, saMbodhanA, stavanA, jAgaraNA, raMgIlI racanA aura rAjasthAnI saragama nAmaka khaNDoM ke antargata philmI tarz2a para 179 gItoM kA saMkalana hai| lokopayogitA kI dRSTi se ye gIta prabhAvita karanevAle haiN| zrImada bhagavadgItA (mAlavI-anuvAda) : niraMjana jamIMdAra, gItA samiti prakAzana, bar3A rAvalA, jUnI indaura, indaura 450 004; mUlya-do rupaye pacAsa paise; pRSTha-122; paoNkeTa-1978 / anuvAdaka ke zabdoM meM prastuta pustikA mAlavI bolI meM aura zAyada rAjasthAnI, bandelakhaNDI Adi boliyoM meM bhI gItA kA pahalA anuvAda hai| kavivara zrI bhavAnIprasAda mizra ko isase gItA kA bundelakhaNDI meM anuvAda karane kI preraNA milane kA ullekha anuvAdaka ne kiyA hai| anuvAdaka ne apane ko gItA kA adhikArI nahIM mAnakara ise eka bAla prayatna kahA hai| gItA kA bauddhika dRSTi se anuzIlana karane vAloM meM zrI niraMjana jamIMdAra kA nAma ullekhanIya hai| unakA yaha prayAsa svAgatArha hai| AcAra banAma vicAra (lekhoM kA saMgraha) : svarAjya kA artha (udabodhaka vicAra) : mo. ka. gAMdhI; sastA sAhitya maMDala, kaeNnATa sarkasa, naI dillI 110001; pratyeka kA mUlya-do rupaye ; kramaza: pRSTha-32, 68; raoNyala, krAuna 1978 / pahalI pustaka meM mahAtmA gAMdhI ke una 17 lekhoM ko saMkalita kiyA gayA hai, jo unhoMne 'hindI navajIvana' aura 'harijana sevaka' meM saMpAdakIya TippaNiyoM ke rUpa meM likhe the| inameM vyakta vicAra Aja bhI caritArtha karane ke lie udbodhaka haiN| dUsarI pustaka meM gAMdhIjI ke sapanoM kA bhArata kaisA ho? -viSayaka vicAroM kA sAra-saMkSepa hai| isameM aisI samasyAoM ke samAdhAna prastuta kiye gaye haiM, jo Aja bhI anuttarita haiN| 'maNDala' kI rIti-nIti ke anurUpa donoM hI pustakeM aisI haiM, jinakA vyApaka prasAra-pracAra tathA upayoga apekSita hai| -premacanda jaina 00 tIrthaMkara : mArca 79/27 For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra-pariziSTa samAcAra : zIrSaka-rahita, kintu mahattvapUrNa -AcAryazrI tulasI ne terApaMtha dharmasaMgha -zrI pArzvanAtha di. jaina mandira, lakSmIke 115 veM maryAdA-mahotsava ke avasara para nagara,naI dillI ke navIna bhavana kI AdhAralagabhaga paccIsa hajAra bhAI-bahanoM kI zilA-samAroha para Ayojita di. jaina upasthiti meM apane vidvAn ziSya munizrI mahAsamiti kendrAMcala sammelana 18 pharavarI nathamalajI ko apanA uttarAdhikArI ghoSita ko Ayojita kiyA gayA, jisameM zrI di. kiyA / munizrI hindI, saMskRta evaM prAkRta jaina samAja, lakSmInagara dvArA zrI zreyAMsa ke manISI vidvAna tathA lekhaka haiM / hindI meM prasAda jaina ko abhinandana-patra bheMTa kiyA unakI aba taka lagabhaga 100 pustakeM gayA / prakAzita huI haiN| jJAtavya hai, disambara, '78 ___ -tridivasIya jaina sAhitya-samAroha meM AcAryazrI tulasI ne munizrI ko mahAprajJa mahuvA (bhAvanagara-gujarAta) sthita bAlAzrama kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| ke prAMgaNa meM gata 2 pharavarI, 79 ko jaina -munizrI rUpacandrajI ko amerikA kii| darzana aura sAhitya ke adhyayana, adhyApana mizigana insTITyUTa oNpha rilIjana eNDa evaM zodha meM samarpita samartha vidvAn DaoN. kalcara saMsthAna ne 'DivAina lAiTa' (divya dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI adhyakSatA meM jyoti) puraskAra se sammAnita kiyA hai| Ayojita kiyA gayA, jisakA udghATana saMsthAna ne isase pUrva svAmI vivekAnanda ko DaoN. harivallabha bhAyANI ne kiyaa| isa sammAna se samAdRta kiyA thA, munizrI dUsare bhAratIya haiN| smaraNIya hai, munizrI ___-siddhAntAcArya paM. kailAzacandrajI zAstrI kA bI. bI. sI. se jo 'dharma aura yathArtha' para (vArANasI) ke abhinandana ke lie eka samiti gaThita kI gayI hai| samAroha ke antargata abhinandana-grantha kA prakAzana aura svarUpa yaha sammAna pradAna kiyA gayA hai| jaina vidyA-saMgoSThI kA Ayojana kiyA -munizrI suzIlakumArajI ke lagabhaga jaaegaa| tIna varSa ke amerikA, kanADA aura yUropa ke katipaya dezoM ke pravAsa ke bAda ___-zrI di. jaina triloka zodha saMsthAna, 4 mArca, 79 ko bhArata Agamana para naI hastinApura (meraTha) meM AcArya zrI vIradillI meM svAgata-samAroha Ayojita sAgara zodha vidyApITha evaM AryikAratna kiyA gayA hai| zrI jJAnamatI mahAvidyAlaya kI sthApanA julAI, 79 se kI jA rahI hai| vistRta ___-zrI campApura di. jaina siddhakSetra kI jAnakArI ke lie uparyukta pate para saMparka paMcakalyANaka pratiSThA ke avasara para 30 kara sakate haiN| janavarI ko AryikA zrI supArzvamatijI ke sAnnidhya meM a. bhA. di. jaina tIrthakSetra -AcArya zrI vidyAcandrasUrijI kI kameTI, bambaI kA adhivezana saMpanna huaa| preraNA se zrI mohanakher3A tIrtha, rAjagar3ha tIrtha-kSetroM kI rakSArtha saMkalpita eka karor3a (dhAra) meM netra cikitsAlaya bhavana ke ke dhruvakoSa kI pUrti hetu dAna kI preraNA nirmANa kA nizcaya kiyA gayA hai / AcAryaAryikAzrI ne dI, jisakA kAphI prabhAva zrI kI preraNA se yahA~ grISmAvakAza ke pdd'aa| pazcAt jaina Agama, saMskRta evaM prAkRta kA vizva tIrthakara : mArca 79/28 For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana aura zodha (pI-eca. DI.) karane- nibandha-praSaNa aura vistRta jAnakArI ke vAloM ke lie gurukula prArambha karane kA lie DaoN. narendra bhAnAvata, mahAmaMtrI, bhI nizcaya kiyA gayA hai, jisameM pacAsa a. bhA. jaina vidvat pariSad, sI-235 e, vidyArthI raha skeNge| tilakanagara, jayapura-302-04 meM se saMparka ___ -zrI a. bhA. jaina vidvat pariSada dvArA kara sakate haiN| do nibaMdha pratiyogitAe~ Ayojita kI jA -a. bhA. sAdhumArgI jaina saMgha, bIkArahI haiM / pahalI kA viSaya hai : 'jaina karma nera dvArA Ayojita rAjazrI nibandha pratisiddhAntaH bandha aura mukti kI prakriyA' / yogitA meM 20 se 30 varSa taka ke jaina yuvakanibaMdha 3 se 5 hajAra zabdoM meM ho sakatA yuvatI sammilita ho sakate haiM / kramazaH tIna hai| kramaza: tIna puraskAra ru. 300, 200 puraskAra ru. 250, 150, 100 ke haiN| aura 100 ke haiN| nibandha bhejane kI antima 1979 kI pratiyogitA kA viSaya hai : tithi 31 mArca, 79 hai| dUsarI pratiyogitA 'vartamAna meM mAnava-jIvana meM dharma kA 16 varSa taka ke bAlakoM ke lie hai, jisakA mahattva' / nibandha ke pahu~cane kI antima viSaya hai : 'Apa kaisA sAhitya par3hanA pasanda tArIkha 17 apraila, 79 rakhI gayI hai| karate haiM aura kyoM ?' isake kramazaH tIna vistRta jAnakArI ke lie saMgha ke pradhAna puraskAra ru. 51,31,21 ke haiN| nibandha kAryAlaya : samatA bhavana, rAmapUriyA mArga, bhejane kI antimeM tithi 25 mArca, 79 hai| bIkAnera-334001 se saMparka kara sakate haiN| (saMpAdakIya : pRSTha 4 kA zeSa) kahIM kisI sabhA-kakSa meM koI par3ha rahA hai, yA bola rahA hai, apanA jJAna baghAra rahA hai, to hama kaheMge ki vaha koI aisA AdamI hI hai, jo jabarana pakar3akara lAyA gayA hai, aura usase kahA gayA hai ki tU nAca; bhale hI tU nRtya-kalA ko jAnatA ho yA na jAnatA ho; phira vaha AdamI nRtya zurU karatA hai, aisA nRtya jisameM se vaha anupasthita hai, aura jisameM use koI rasa nahIM hai| hamArI AdhI se jyAdA jindagI aise hI vyartha nRtyotsavoM se bharI huI hai / vastutaH bAlyAvasthA se hI hama vivaza honA zuru kara dete haiM, aura antima sA~sa taka eka vivazatA kI jindagI bitAte haiM / g2alatI vastutaH mUla se yaha hai ki hamAre zAstra jo kabhI jIvana se jur3e hue the Aja jIvana se kaTa gaye haiM; maidAna se unakA koI sarokAra nahIM rahA hai; kintu zrImadrAjacandra yA paM. ToDaramalajI ke sAtha vaisA nahIM thA-unake maidAna aura zAstra eka hI the; jo zAstra thA, vahI maidAna thA; aura jo maidAna thA, vahI unakA zAstra thA / ve jo kahate the, zAstra banatA thA; aura jo zAstra banatA thA; vahI unake jIvana meM se prakaTa hotA thaa| ___ isa taraha Aja kitAbeM hamArI svAminI haiM; unase hama hAre hue haiM; ve hameM jI rahI haiM, hama unheM jI nahIM rahe haiN| Aja jarUrata hai ina granthoM meM jAna DAlane kI, unake yugAnurUpa vyAkhyAna kI, unheM maidAna se jor3ane kI / inakI eka-eka RcA ko jIvana se jor3anA Avazyaka hai| isalie, kRpayA, Apa jo bhI kareM, saMkalpa leM ki use jIvana se jur3A huA hI kareMge; aura maidAna jIteMge, kitAba, hAreMge; Azaya, kitAba ko maidAna se jor3eMge, aura use eka jIvanta astitva banAyeMge / "samayasAra" yA "gItA" jo bhI ho use hama par3heM nahIM, jiyeM; tabhI kucha ghaTita hogA, anyathA kitAbeM hameM jItatI jAe~gI, aura hama maidAna hArate jaaeNge| tIrthakara : mArca 79/29 For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3hate par3hate haMso - saMpAdakIya bar3A saTIka lagA tathA pUrA aMka aisA lagA ki 'ha~sate-ha~sate par3ho aura par3hate-par3hate ha~so' / 'sAdhu-vAda' kA AraMbha karake Apane eka bahuta bar3e abhAva kI pUrti kara dI hai| -AzA malayA, sAgara mizrita caTanI kA-sA svAda prAkRta chahoM athavA sAhityika nau meM bhI viziSTa bAta jJApita karatA hai| rasoM kI mizrita caTanI kA-sA svAda 'prabhAkara'jI sadA kI taraha sadAbahArI DhaMga aayaa| saMpAdakIya ke gAMbhIrya se hotA 'prabhA- se prastuta hue haiM / phira bhI zrImatI begAnI, kara' ke Ananda ke kSaNoM kI gudagudI evaM ku. arcanA, DA. nijAmauddIna alaga-alaga zrImatI begAnI kI svastha sAttvika ha~sI raMga prastuta karate haiM-hAsya ke | jIvana ke / kA AsvAdana kara kumArI arcanA kI vaicA- ApakA 'upAsare . . . ' jaina samAja rika gaharAI ko vismita dekha hI rahA thA ke una logoM ke lie vizeSa 'rapaTa' hai, jo ki nijAma sAhaba kI 'zabe tArIka' ne apane 'jaina dhana' kI carcA karate haiM, para pahighAva ke vismRta darda ko jhaTakA dekara tAjA cAnate nahIM / viziSTa prastutIkaraNa hai| kara diyA / : 'aMka saMcaranA ke lie utkRSTa / sAdhuvAda / DA. kuntala goyala, DA. premasumana, zrI -kanhaiyAlAla sarAvagI, chaparA jamanAlAla, zrI lalavAnI bhI gahare utare tulanAhIna haiM apane lekhoM meM, unakI racanAe~ 'anAlagA ha~sate-ha~sate jIne ke lie saba tale yAsa' nahIM, sAyAsa hai| hue haiN| marane ke lie birale hI / tulanA vicitra bAta hai isa aMka kA kAvya, sarvahIna hai Apake saMpAdakIya kA nayA pryog| zrI 'zazi', narendraprakAza, umeza apane sahaja-gaNeza lalavAnI, kalakattA sarala 'Tona' meM viSaya ke vizeSa ko kahane meM saphala haiM, pravINa haiM / zrI seThiyA aura zrI manonukUla sonavalakara bhI sahajatA ke dAze para Aye saMyaktAMka bhI sadaiva kI bhA~ti mano- haiM apanI racanAoM se / nakala / * para isa bAra lagA ki ApakA -sureza 'sarala' jabalapura naI vidhA meM likhA saMpAdakIya hI anyAnya sabhI lekhoM para gAr3hI malAI kI bhA~ti taira ullekhanIya adhyAya rahA hai| -rAjakumArI begAnI, kalakattA 'ha~sate-ha~sate jiyo : hasate-ha~sate maroM' vizeSAMka vastutaH mAnava-sAhitya kI zRMkhalA ha~sane kI sIkha meM ullekhanIya adhyAya hai / Apane jo apanI saMpAdakIya ke mAdhyama se Apa ha~sate maulika DAyarI likhI hai-'mandiranahIM rahe haiM, ha~sanA sikhA rahe haiN| upAsare' vAstava meM yaha yuga kI mAMga hai ki -lakSmIcanda jaina, choTI kasarAvada isa para nayA mor3a sevA ke lie milanA sArA aMka : eka najara meM / caahiye| -mAnakacanda nAhara, madrAsa prastuta aMka kA saMpAdakIya bhI dama- mahatvapUrNa dAra hai, vaicArika hai aura kucha karane | prastuta aMka AdyopAnta par3ha DAlA / sAdhane ko vivaza karatA hai| sabhI sAmagrI mahattvapUrNa hai / DA. surendra varmA kA lekha sahaja saMracanA -kalyANakumAra jaina 'zazi' rAmapura tIrthaMkara : mArca 79/30 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ha~sate-ha~sate mRtyuvaraNa' isa aMka meM 'ha~sate-ha~sate mRtyuvaraNa' zIrSaka lekha par3hA / lekhaka mahodaya mAno Atmamahala meM hI virAjamAna haiM / AtmajAgRti unake jIvana kA tAnA-bAnA bana gayI hai / mRtyu - mAtra eka adanA sA oNparezana hai / - harakhacandra botharA, kalakattA ha~sI-khuzI kI gaharI tasvIra vigata aMka meM ha~sI aura khuzI ke aMkoM kI tasvIreM khIMcI gayI haiM, usa gaharAI meM ha~sI aura ronA samAna ho jAtA hai aura ( carcA : pRSTha itanI dhuMdha aura itanA kuhA chAyA hotA hai ki cAroM ora ber3iyoM aura sIMkhacoM ke sivA jAla - hI jAla dRSTigata hotA hai / vahIM tapasyA kA parvata hotA hai aura srotoM ke amRta vahIM nirjharita hote haiM / -DA. lakSmIcandra jaina, jAvarA preraka-abhinandanIya jIne kI kalA isa vizeSAMka ne batA dI hai / lekhakoM kA maulika evaM preraka cintana aura saMpAdakajI kI sUjhabUjha abhinandanIya hai / - mAnava muni, indaura 18 kA zeSa ) zAstroM meM jo smaraNa kiyA gayA, vaha pavitra cAritrya ke kAraNa hI hai| hamArA sAmAnya janatA para, apane par3osiyoM para bhI acchA prabhAva par3A huA thaa| vaise to hama alpasaMkhyaka hote hue bhI bahuta kucha bAtoM meM abhI bhI niSThAvAna haiN| acche sandarbhoM ko lekara hamane isa deza meM par3ausiyoM para chApa chor3I hai; phira bhI vartamAna meM jo vAtAvaraNa hai, usa pravAha meM to AdamI kucha baha hI jAtA hai / isase jo kucha doSa A gaye haiM, ve kAla para AdhArita haiM, paristhiti para AdhArita haiM / vAtAvaraNa dUSita hone se AdamI para prabhAva par3e binA nahIM raha sakatA hai / maiMne bhArata bhara meM ghUmate hue dekhA hai ki sAmAnya janatA meM bahuta acche vicAra haiM, cAritrya hai grAmINa jIvana meN| zaharoM meM kucha cIjoM meM kamI avazya A gayI hai / itihAsa meM hama dekhate haiM ki taba bhI bar3e-bar3e zaharoM meM ye bAteM thIM / maiM aisA nahIM samajhatA ki vAtAvaraNa bahuta hI dUSita bana gayA hai| sAre deza meM sAmAnya logoM meM abhI bhI niSThA hai aura unakA cAritrya bhI bahuta kucha acchA hai; ; parantu jaise ki kucha ghaTanAe~ ghaTatI haiM, unase saba logoM kI ginatI nahIM kareM / yoM to pANDavoM ke yuga meM, jise hama satayuga kahate haiM, yudhiSThira ne apanI patnI ko dA~va para lagA diyA thA, usameM aisI ghaTanAeM ghaTatI haiM / to koI bar3I Azcarya kI bAta nahIM hai / phira bhI hameM aisA vAtAvaraNa paidA karanA cAhiye, jisase bhAvI pIr3hI hamArA jo pichalA itihAsa hai, pavitra aura svarNayuga, usako yAda kara vaha apane jIvana ko Adarza banA sake aura punarapi hama apanI pratiSThA pUrNa atIta kI sthApita kara sakeM / DaoNkTara : yAnI jainoM ko bahuta acchI bhUmikA isa samaya nibhAnI cAhiye / elAcArya : nibhAnI cAhiye aura ve nibhA sakate haiN| bahutoM kI AkAMkSA hai, kyoMki jainadharma ke kucha aise siddhAnta haiM, jo rASTradharma ke rUpa meM pracalita ho sakate logoM ko lAbhadAyaka ho sakate haiM / parantu jainoM ko hI usakA zubhArambha karanA hogA / mahAvIra ne zubhAraMbha kiyA thA, isIlie mahAvIra kA ahiMsA kA siddhAnta isa vizAla vizva meM Aja pratyeka vyakti apanAne ke lie utsuka hai / ( jayapura ; 24 - 1 - 1979; kesseTa se premacanda jaina dvArA Alekhita ) For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : mArca : 79/31 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naye AjIvana sadasya ru. 101 368. zrImatI sulocanAdevI jhAMjharI 370. zrI ghIsUlAla mahendrakumAra pATanI dvArA :jJAna TreDiMga kampanI golagaMja 63, sara harirAma goyanakA sTrITa po. chindavAr3A 480.001 (ma.pra.) po. kalakattA 700-070 369. zrI zAntilAla sI. mehatA 371. zrI bAbUlAla jaina 45, kulapati muMzI roDa 1118, mahAvIra pArka roDa sAgara vihAra manihAroM kA rAstA ( marceTasa klaba ke sAmane) po. jayapura 302-003 po. bambaI 400-007 hIrA bhaiyA prakAzana, indaura ke bahumUlya prakAzana bhIlI-hindI-koza; DaoN. nemIcanda jaina; parivaddhita mUlya-dasa rupye| . bhIla : bhASA, sAhitya aura saMskRti; DaoN. nemIcanda jaina; parivaddhita mUlya-dasa rupye| bhIlI kA bhASAzAstrIya adhyayana; bhASA khaNDa ; iM. vi. vi; DaoN. nemIcanda jaina; mUlya-bIsa rupye| bhIlI cetanA-gIta; mahIpAla bhUriyA; sacitra; parivaddhita saMskaraNa; mUlya-pandraha rupye| sonA aura dhUla ; nemIcanda paToriyA; bodhakathA-saMkalana; mUlya-eka rupayA pacAsa paise / / ikatAre para anahada rAga; bodha-kavitAoM kA eka apratima saMkalana; dinakara sonavalakara; mUlya-tIna rupye| zabda se Age - zrIkAnta jozI kI kavitAoM kA saMkalana; mUlya-pA~ca rupye| g2alata hote saMdarbha ; sUryakAnta nAgara kI yathArthaparaka kahAniyoM kA bahucarcita saMgraha; mUlya-chaha rupye| da necara oNpha da bhIla sAMgz2a; mahIpAla bhUriyA; mUlya-do rupye| 65, pratrakAra kAlonI, kanADiyA roDa, indaura-452 001 tIrthakara : mArca 79/32 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhakathA mahAn jyoti / mahAn tIrtha isameM saMdeha kI z2arA bhI gajAiza nahIM ki kazmIra jitanA apane naisargika sauMdarya meM mahAn hai, vizva-vikhyAta hai, bhU-svarga hai, utanA hI apane AdhyAtmika gaurava meM AbhA-maNDita hai| yoga-darzana, zaivamata, aura sUphImata kI AdhyAtmika triveNI yahA~ kesara kI kyAriyoM meM, seva kI vATikAoM meM, bAdAma ke zagUphoM meM, vitastA ke zAnta pravAha meM vidyamAna hai, jo jana-mAnasa ke kaluSa kA aharniza prakSAlana karatI rahatI hai| eka samaya kI bAta hai| lallezvarI (14 vIM zatAbdI) apane samakAlIna sUphI kavi bAbA nasaruddIna aura zekhanUruddIna valI ke sAtha baiThI jJAna-dhyAna kI carcA kara rahIM thIM, to bAbA nasaruddIna kahate haiM siryasa hya na prakAza kune gaMgi rA na tIratha kune bA'isa hya na bA~dava kune ratri aa na sokha kune (sUrya-jaisA prakAza kahIM nahIM, gaMgA-jaisA mahAn pAvana tIrtha koI nahIM, bhAiyoMjaisA riztA koI nahIM aura patnI-jaisA koI sukha nhiiN|) yaha sunakara zekha nunda RSi (zekhanUruddIna) ne apane vicAra isa prakAra prakaTa kiye aMchina hya na prakAza kune, koSTayana hya na TIratha kA~ha candasa hya na bA~dava kune khyanasa aa na sokha kaaNh| (A~khoM-jaisI jyoti kahIM nahIM, ghuTanoM-jaisA tIrtha koI nahIM, apanI jeba (dhana) ke barAbara koI riztA nahIM aura khAne-pIne ke samAna koI sukha nhiiN|) ina donoM kI bAteM dhyAnapUrvaka sunane ke bAda lallezvarI ne kahA mayasa hya na prakAza kune, payasa rAna tIratha kaaNh| dayasa aa na bA~dava kune mayasa aa na sokha kaaaaNh| (ziva kI prema-surA ke samAna koI mahAn jyoti nahIM, ziva kI talAza ke samAna koI mahAn tIrtha nahIM, ziva-jaisA koI mahAn riztedAra nahIM, aura ziva ke samAna saMsAra meM koI mahAn sukha nhiiN|) - DA. nijAma uddIna For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura DI.eca./62 ma.pra. lAisensa naM. ela-62 mArca 1979 (pahale se DAka-vyaya cakAye binA bhejane kI svIkRti prApta) M megha / puruSa megha / puruSa megha cAra prakAra ke hote haiM eka | kucha megha upajAU bhUmi para. barasane vAle hote haiM, Usara meM barasane vAle nahIM hote; do | kucha megha Usara meM barasane vAle hote haiM, upajAU bhUmi para barasane vAle nahIM hote; tIna / kucha megha upajAU bhUmi para bhI barasane vAle hote haiM aura Usara para bhI barasane vAle hote haiM; cAra| kucha megha na upajAU bhUmi para barasane vAle hote haiM aura na Usara para hI barasane vAle hote haiN| isI taraha puruSa bhI cAra prakAra ke hote haiM eka | kucha puruSa upajAU bhUmi para barasane vAle hote haiM, Usara para barasane vAle nahIM hote; do | kucha puruSa Usara meM barasane vAle hote haiM, upajAU bhUmi para barasane vAle nahIM hote; tIna | kucha puruSa upajAU bhUmi para barasane vAle bhI hote haiM, aura Usara para bhI barasane vAle hote haiM; cAra kucha puruSa na upajAU bhUmi para barasane vAle hote haiM aura na Usara para hI barasane vAle hote haiN| [zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna dvArA pracArita w ww.jaimelibrary.org Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sh ((( DaoN. nemIcanda jaina dvArA sampAdita varSa 8, aMka 12; caitra 2036; apraila 1979 Jals Education International For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? dharatI ne karavaTa lI, sunakara pada-cApa / Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? cahaka uThA paMchI-dala, mahaka uThA baag| ur3atA hai galI-galI, prema kA parAga / / nirjhara-sA Atmasatya, bharatA aalaap| Aja kauna tIrthakara, AyA cupacApa ? granthoM se ba~dhA nahIM, jo hai nirgrantha / jIvana se jor3a rahA, samatA kA pantha / / bhISaNa kolAhala meM, khar3A huA zAnta / upavana meM khile hue, puSpa anekAnta / / zUloM meM phUloM-sA, sahatA santApa / Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? karmoM kI gA~ThoM ko, sahaja rahA khol| bola rahA bhItara se, prema-sane bola / / luTA rahA karuNA kA, akSaya bhaNDAra / AtmajJAna-gaMgA kI, bahA rahA dhAra / / dayA, kSamA, saMyama kA; karatA nita jaap| Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? jIvana tapa jvAlA meM, tapatA dina-rAta / pUchatA na pIkara jala, kabhI jAti-pA~ta / / mAnava-mana-mandira ke, khola rahA dvaar| TUTI ura-vINA ke, jor3a rahA tAra / / satya-sindha-gaharAI, roja rahA naap| Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? vyartha hai cAritra binA, jIvana kA mol| par3hatA hai Atma grantha, bhItara paTa khola / / ghUma rahA dvAra-dvAra, banakara nirnAma / vAratA hai kAma sabhI, ha~sakara niSkAma / / or3ha rahA apane sira, yuga kA abhizApa / Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ? 0 bAbUlAla 'jalaja' For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra-mAsika (sadvicAra kI varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana) mahAvIra-jayantI vizeSAMka varSa 8, aMka 12; apraila 1979 caitra, vi. saM. 2036; vI. ni. saM. 250 saMpAdaka : DA. nemIcanda jaina prabandha saMpAdaka : premacanda jaina sajjA : saMtoSa jar3iyA vArSika zulka : dasa rupaye prastuta aMka : do rupaye videzoM meM : tIsa rupaye AjIvana : eka sau eka rupaye 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA roDa, indaura-452001 dUrabhASa : 5804 naI duniyA presa kesarabAga roDa, indaura-2 se mudrita hIrA bhaiyA prakAzana For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja kauna tIrthaMkara, AyA cupacApa ( kavitA ) itanA to kareM hI kyA | kahA~ vaizAlI kA bhaviSya, kevala mahAvIra ? jaMgalI kahIM ke ( bodhakathA ) kasauTI (pustaka-samIkSA ) 41 samAcAra - pariziSTa 46 jaina vidyA: vikAsakrama / kala, Aja ( 8 ) - bAbUlAla jaina 'jalaja', AvaraNa 2 manuSya + pramAda = - ajJAnI manuSya - pramAda = jJAnI chaha dravya (AvaraNa-citra ) -saMpAdakIya 3 - vIrendrakumAra jaina 6 - DaoN. rAjArAma jaina 30 tIrthaMkara : AThavA~ varSa ( maI 1978 se apraila 1979) 49 saMskRti kA abhiSeka ( kavitA ) - kalyANakumAra 'zazi' 40 - bAbUlAla jaina 'jalaja', AvaraNa 3 - AvaraNa 4 - saMtoSa jar3iyA For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya itanA to kareM hI kyA Apa anumAna lagA sakate haiM ki isa jayantI ne, jo Aja hamArA dvAra khaTakhaTA rahI hai, pahale aura kitanI bAra hamAre dvAra khaTakhaTAye haiM ? bIsiyoM bAra aisA huA hogA, phira yaha bAta bilakula judA hai ki hama isase prabhAvita hue athavA koramakora raha gye| prAyaH avasara dvAra taka Ate haiM aura hama cUka jAte haiN| isIlie mahAvIra bArabAra gautama se kahate haiM ---gautama, apramatta bano, samaya mata cko| 'samaya' para jitanA dhyAna mahAvIra aura unake samakAlInoM kA hai, Aja utanI hI avahelanA usakI hamAre dvArA ho rahI hai| Aja na to 'samaya' kA artha hI hama ThIka se jAnate haiM aura na hI samaya para samaya ko zubhratara karane kA koI prayatna hI karate haiM; pada, prabhutA, aura paisA Aja hamAre caritra para itane hAvI haiM ki mahAvIra kA vyaktitva usa vyartha bhAra se lagabhaga pUrI taraha daba kara nisteja ho gayA hai| samAroha hama kareM, unase hamArI sAmudAyikatA upakRta hotI hai; nikaTa Ate haiM hama eka-dUsare ke, samajha bhI banatI hai Apasa meM, kintu vyakti becArA pyAsA aura kuNThita chUTa jAtA hai| mahAvIra ne apane yuga meM isa samajha para sabase adhika dhyAna diyA thaa| unakI dena hI mukhya yaha hai ki unhoMne apane samakAlIna samAja aura vyakti-citta ko nirdhAnta banAyA thA aura manujatA ko sva-stha kiyA thaa| unakA yuddha andhakAra se thA aura ve usameM vijayI hue the| isalie samAroha hoM aura behisAba hoM, kintu unameM se sadAcAra khar3A ho; kahIM aisA na ho ki hara samAroha hamase sadAcAra kI eka bar3I kizta chIna jAe aura hama dharma ke kaMkAla ko Dhote raheM; kyoMki dharma sadAcAra ke binA eka niSphala vRkSa hai, aura sadAcAra binA dharma ke eka aisA jhAr3a hai jisakI koI jar3a nahIM hai| isa dRSTi se jaba hama saMpanna samArohoM kI samIkSA karate haiM taba pAte haiM ki vigata meM hara samAroha hamase kucha chIna le gayA hai aura hameM adhika g2arIba kara gayA hai; aisA Akhira kyoM huA hai ? mahaz2a isalie ki jo-jaisA bartAva hameM ina samArohoM ke sAtha karanA cAhiye thA hama unake sAtha vaha-vaisA nahIM kara sake haiN| vastuta: yaha hai yoM ki Aja hama dhArmika parva-tyohAra ko bar3I kendrita zailI meM manA rahe haiN| kisI eka samAroha ko eka hI jagaha eka nagara meM kyoM manAyA jAe ? kyoM na use hama hara mohalle meM isa taraha manAyeM ki vaha vyakti aura samha donoM ke pAsa samAnAntara pahu~ce aura eka-jaise bala se unheM prabhAvita kare? manovijJAna yaha hai ki jaba bahuta sAre loga ekatrita hote haiM taba sArA saMyojana tIrthaMkara : apraila 79/3 For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ausata AdamI ke lie hotA hai aura isa taraha ve sAre loga vaMcita raha jAte haiM jo yA to ausata mApa se Upara hote haiM yA usase niice| kyA ina donoM kI apanI koI haisiyata nahIM hai ? ata: jarUrI hai ki sarvajanahitAya hama samArohoM kI zakla badaleM aura vyakti ko usakA kAmya deN| ukta vicAra ko spaSTa karane ke lie yadi Apa samavasaraNa ko leM to dekheMge ki ve aise samAroha the jinameM hara vyakti kI apanI sattA, mahattA, svatantratA banI huI thI aura vaha apane vajUda meM Anandita aura umaMgita thA; jo jahA~ thA vahA~ vaha apanI bhASA meM saba kucha samajhatA thA aura Upara uThatA thaa| yahA~ do tathya sAmane Ate haiN| eka, yaha ki mahAvIra aisI bhASA kA istemAla karate the jise unake samakAlIna choTe-bar3e saba jAnate the; do, yA phira vyakti itanA jAga jAtA thA ki usakI samajha meM sArI kaThinAiyA~ svayameva samAhita ho jAtI thiiN| eka sthiti vaha bhI hai jaba kisI samUha athavA vyakti ke lie caritra hI sabameM bar3I bhASA bana jAtA hai aura use jar3a kitAba kI jagaha jIvantatA adhika prabhAvazAlI lagane lagatI hai| vastuta: bhASA vahA~ bilakula phIkI-phassa ho jAtI hai jahA~ vaha jIvana kI jIvantatA se virakta ho uThatI hai| aise meM ghaTanAoM ke nirjIva vivaraNa mahattvahIna ho jAte haiM aura ghaTanAe~ asarakAraka bana jAtI haiN| isa saMdarbha meM hama spaSTa hI dekha sakate haiM ki mahAvIra kI bhASA akSarAtmaka nahIM thI vaha ghaTanAtmaka yA caritrAtmaka thii| bhASA kA yaha rUpa Aja samAja meM lupta ho gayA hai; yadi ise hama lauTA sakeM samArohoM ke mAdhyama se, to yaha hamArI eka ullekhanIya upalabdhi hogii| eka bAta aura, aura vaha yaha ki hama dhyAna se dekheM ki kyA dvAra khaTakhaTA rahI/gayI jayantI hameM eka behatara manuja banA kara jA rahI hai, yA hama pahale jahA~ the vahA~ se RNa hue haiM, ghaTe haiM ? samIkSA karane para lagatA hai ki ina dinoM hara samAroha hameM kucha dene kI jagaha hamase kucha chIna rahA hai| hama jo ho rahA hai usase baune ho rahe haiM, hamArI udAratA aura sahiSNutA nirantara ghaTa rahI hai| kula meM, hamArI dostI "-" se bar3ha rahI hai "+" yA guNana "x" se ghaTa rahI hai| yAnI kisI bhI samAroha kI saMpannatA ke sAtha hama pIche kI ora gaye haiM, hamArA qadama Age kI ora nahIM gayA hai| kyA hama isa sabakI samIkSA ke lie taiyAra haiM, yA paramparAnusAra ghabarA kara use niyati para chor3a denA cAhate haiM ? isa saMdarbha meM jaba hama yaha savAla karate haiM ki mahAvIra kauna the? to uttara AtA hai sudUra atIta se ki ve avvala eka manuSya the, bAda kucha aur| unhoMne anubhava kiyA thA ki rAjasI vaibhava meM koI manuSya nahIM banA raha sktaa| isake mada meM vaha kucha-kA-kucha ho jAtA hai, yahA~ taka ki vaha eka acchA sAthI bhI nahIM banA raha sktaa| unhoMne eka zAsaka kI paratantratAoM aura mAnavIya sImAoM ko tIrthaMkara : apraila 79/4 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahasUsa kiyA thA aura isIlie unakA dhyAna eka Atmanirbhara mukta jIvana kI ora gayA thaa| unakA tana-mana manuja banane ke lie chaTapaTAyA thA; unakI yaha chaTapaTAhaTa hI unake 'tIrthakaratva' kI nizAnI thii| jaba koI manuSya banane ke upAya aura prayatna meM hotA hai, taba vaha asala tIrthayAtrA kI cittavRtti meM hotA hai, anyathA Avazyaka nahIM hai ki koI manuSya kI deha meM manuSya hI ho| kaI aise udAharaNa hamAre sAmane haiM jaba manuSya kI deha meM eka jaMgalI jAnavara dikhAyI diyA hai| dUsarI ora aisI misAleM bhI hamAre sAmane AyI haiM jaba eka pazu ne atyanta mAnavIya vyavahAra kiyA hai| eka dhArmika tathya hai ki jaba eka pazu bhI manuSyatA kI ora paga uThAtA hai to vaha tIrthakaratva kI taiyArI karatA hai| 'tIrthaMkara' kI saralatama paribhASA hai-'manuSya banate jAnA'; aura isa taraha manuSya kA jo carama vikAsa hai vahI 'tIrthakaratva' hai| manujatA ke lie dUsarA zabda hai svAbhAvikatA, niSkarSata: jaba koI apanI svAbhAvikatA meM lauTatA hai, Ape meM AtA hai taba vaha bhagavAna ho uThatA hai, aura jaba vahI ApA kho baiThatA hai taba pazu, kahiye, usase bhI badatara ho jAtA hai| vastuta: yaha 'ApA' hI saba kucha hai, saMsAra ke sAre dharma ise pAne kA yatna karate haiN| mahAvIra kisake putra the, kauna thI unakI mAtA, kahA~ ke the ve, unakA vivAha huA thA/nahIM haA thA Adi vyartha kI taphasIloM meM sara mArane kI jagaha yaha jAnanA jarUrI hai ki unhoMne 'manuSya honA hara kadama para Avazyaka hai' isakI anabhati kaise kI, aura ve usa samaya jaba ki cAroM ora barbaratA aura banalI krUratA chAyI huI thI, kisa taraha adhika manuSya hote cale gaye; kaThinAiyA~ huIM, saMgharSa hae kintu unakI durddhara sAdhanA rukI nahIM aura ve antataH 'tIrthaMkara' yAnI 'pUrNa mAnava' bne| isalie hama jarUra soceM ki isa jayantI para hama manuSyatA kI rekhA ke Upara gaye haiM, yA usake nIce Aye haiM; vastuta: isa taraha kI taTastha samIkSA hI hamAre jIvana meM bahuta kucha aisA siraja sakatI hai jo hamAre lie maMgalakArI to hogA hI, Ane vAlI pIr3hiyoM ke lie bhI sukhadAyI hogaa| "ve, jo sattA kI mUrdhA para baiThe haiN| ve hI yadi svaccha na hoM; to zAsana kaise svaccha raha sakatA hai, mhaaraaj| aura zAsana svaccha na ho, to prajA kase svaccha raha sakatI hai ? pahale zAsaka bhraSTa hotA hai, taba prajA bhraSTa hotI hai / bhraSTAcAra kA mUla mUrddhanya sattAdhIza meM hotA hai| vaha mUlataH zAsana meM nahIM, zAsita meM nahIM, sattAdhArI meM hotA hai| pahale vaha apanA nirIkSaNa kare, to pAyegA ki usake bhItara nyasta svArtha ke kaise-kaise gupta aura sUkSma aMdhere sakriya haiN| vahI pApa ke viSama aMdhere sAre rASTra kI nasoM meM vyApta hokara, use ghuna kI taraha khA jAte haiN| isa bhraSTAcAra ke mUloccheda kI pahala kauna kare, devAnupriya ceTakarAja ?" vaizAlI kA bhaviSya : kevala mahAvIra ? - -- tIrthaMkara : apraila 79/5 For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APRINU HIRinn JAPARIN LIIIII DIHAR URUM - V IN S idader NION KARAN R / ba hajAroM-hajAroM muNDita zramaNoM se parivarita zrI bhagavAn vaizAlI ke rAjamArga para yoM cala rahe haiM, jaise sapta sAgaroM se maNDalita sumeru parvata calAyamAna ho| himAlaya aura vindhyAcala unake caraNoM meM Daga bhara rahe haiN| kabhI ve koTi sUryoM kI taraha jAjvalyamAna lagate haiM, kabhI koTi candramAoM kI taraha tarala aura zItala lagate haiN| mAnavoM ne anubhava kiyA ki A~kha aura mana se Age kA hai yaha saundarya, jo pratikSaNa nita navyamAna hai| tIrthakara : apraila 79/6 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI kA bhaviSya, kevala mahAvIra ? (hindI ke kathA-hastAkSara zrI vIrendrakumAra jaina ke suvikhyAta upanyAsa 'anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra ke aprakAzita caturtha khaNDa kA prathama adhyAya) Aja se bAIsa varSa pUrva kI bAta hai| vaizAlI ke yAyAvara rAjaputra varddhamAna pahalI aura antima bAra vaizAlI Aye the| apane hI dvAra para atithi kI taraha mehamAna the| apane hI ghara ke usa sayAne beTe kI vaha nirAlI bhaMgimA dekha sArI vaizAlI pAgala ho uThI thii| videha deza kI prajAoM ko lagA thA ki unakA ekameva rAjA A gayA, ekameva prajApati A gayA ; jisakI unheM cirakAla se pratIkSA thii| phira mahAvIra saMthAgAra meM bole the| to itihAsa kI buniyAdoM meM viplava ke hilore daur3e the| vaizAlI ke gaurava ko unhoMne jhaMjhor3a kara jagAyA thaa| behicaka apane hI ghara meM Aga lagA dI thii| * * taba saMthAgAra meM prabala AvAz2a uThI thI : 'Arya varddhamAna vaizAlI ke lie khataranAka haiN| unheM vaizAlI se nirvAsita ho jAnA caahiye|' aura varddhamAna ne ha~sa kara pratisAda diyA thA : 'merA cetana kaba se vaizAlI chor3a kara jA cukaa| aba yaha tana bhI vaizAlI chor3a jAne kI anI para khar3A hai| lekina bhante gaNa suneM, vaizAlI kA yaha rAjaputra, usase nirvAsita ho kara usake lie aura bhI adhika khataranAqa ho jaaegaa|' ___Aja vaizAlI kA vaha bAgI beTA, tIrthaMkara ho kara prathama bAra vaizAlI A rahA hai| isa qhabara se licchaviyoM ke aSTakulaka sahama uThe haiN| gaNa-rAjanyoM kI bhRkuTiyoM meM bala par3a gaye haiN| rAjya-sabhA saMkaTa kI AzaMkA se cintA meM par3I hai| vayovRddha gaNapati ceTaka sAvadhAna ho kara sAmAyika dvArA samAdhAna meM rahanA cAhate haiN| lekina janagaNa kA Ananda to pUrNimA ke samudra kI taraha uchala rahA hai| videhoM kA sadiyoM se saMcita vaibhava aura aizvarya pahalI bAra eka sAtha bAhara AyA hai| vaizAlI ke sahasroM suvarNa, rajata aura tAmra kalazoM kI golAkAra paMktiyA~ akUta ratnoM ke zRMgAra se jagamagA uThI haiN| AkAza kA sUrya dharatI ke hIroM meM pratibimbita ho kara sau gunA adhika pratApI aura jAjvalya ho uThA hai| sAre nagara meM vyApta raMgAraMga phUloM, pAtoM, ratnoM ke toraNoM, bandanavAroM aura dvAroM tale rAta-dina haz2AroM nara-nArI nAca-gAna meM DUbe rahate haiN| hara cauka-caurAhe para, udyAnoM aura caugAnoM meM nATya aura saMgIta kA aTUTa silasilA jArI hai| sAre videha deza kI asUryampazyA sundariyA~ jAne kisa amogha mohinI se pAgala ho tIrthakara : apraila 79/7 For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara sare rAha gAtI-nAcatI nikala par3I haiN| zaMkha, ghaMTA-ghar3iyAla, turahI, zahanAI aura jAne kitane prakAra ke vicitra vAjitroM kI samaveta dhvaniyoM se sArA mahAnagara satata guMjAyamAna hai| pratyAzA hai ki bhagavAna ke Agamana ke ThIka mahurta kI sUcanA milegI hii| devoM ke yAna utarate diikheNge| divya daMdubhiyoM ke ghoSa sunAyI pdd'eNge| aura taba vaizAlI apUrva sundarI navavadhU kI taraha sAMga zRMgAra kara apane prabhu ke svAgata ko dvAradeharI para A khar3I hogii| sahasroM kumArikAe~ paraspara guMtha-jur3a kara, aneka paMktiyoM meM UparA-UparI khar3I ho kara, zrI bhagavAna kA praveza-dvAra ho jaaeNgii| gAMdhArI rohiNI mAmI vaizAlI ke sUraja-beTe kI AratI utaaregii| sUryavikAsI aura candravikAsI kamaloM ke pA~var3oM para bicha-bicha kara aneka rUpasiyA~ unake paga-dhAraNa ko jhelatI huI, unheM saMthAgAra meM le jaaeNgii| aise hI raMgIna sapanoM meM besudha vaizAlI na jAne kitane dina utsava ke AhlAda se jhUmatI rhii| lekina zrI bhagavAna ke Agamana kA koI cihna dUra digantoM taka bhI nahIM dikhAyI par3atA thaa| sArA jana-mana carama utsukatA kI anI para kendrita aura vyAkula thaa| siMhatoraNa ke jharokhe meM bajatI zahanAI ananta pratIkSA ke AlApa meM bajatI calI jA rahI thii| utsava kI dhArA bhI manthara ho kara alakSya meM khoyI jA rahI thii| phira bhI sAre dina toraNa-dvAra ke Age kumArikAoM kI gaMthI dehoM ke dvAra, adala-badala kara phira banate rahate haiN| zrI bhagavAna jAne kisa kSaNa A jaaeN| jAne kitane dina ho gaye, gAndhArI rohiNI mAmI, siMhatoraNa para maMgalakalaza uThAye khar3I haiN| nirjala, nirAhAra unakI isa ekAgra khaDgAsana tapasyA se rAjakula trasta hai, aura prajAe~ mana hI mana Akula ho kara dhanya-dhanya kI dhvaniyA~ kara rahI haiN| sevakoM ne devI para eka markata-muktA kA zItalakArI chatra tAna diyA hai| unake pIche, baiThane ko eka sukhada siMhAsana bichA diyA hai| para devI ko sudha-budha hI nahIM hai| unheM nahIM patA ki ve baiThI haiM, ki khar3I haiM, ki leTI haiM, ki cala rahI haiM, ki lAsya-mudrA meM lIna haiN| unakI yaha agavAnI mAno cetanA ke jAne kisa agocara AyAma aura AstaraNa para cala rahI hai| eka dopahara acAnaka senApati siMhabhadra kA ghor3A siMhatoraNa para A kara rukaa| eka hI chalAMga meM utara kara koTibhaTa siMhabhadra devI rohiNI ke sammukha anajAne hI namita se khar3e raha gye| yoddhA kA kaThora hRdaya pasIja AyA / bharabharAye kaNTha se bole : _ 'devI, yaha saba kyA hai ? mahAvIra ise saha sakatA hai, hama manuSya ho kara tumhAre isa kAyotsarga ko kaise saheM? hama kaise khAyeM, kaise piyeM, kaise jiyeM, kaise apanA karttavya kreN| bhadanta mahAvIra...' tIrthaMkara : apraila 79/8 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura eka Akasmika ulkApAta-sA devI kA svara phUTA : 'sAvadhAna senApati ! bhadanta mahAvIra nahIM, bhagavAna mahAvIra, trilokapati mahAvIra !' 'devI ke bhaktibhAva kA Adara karatA hU~; magara tumhAre bhagavAna ke zramaNa aura tIrthakara rUpa ko magadha ne dekhA hai, vaizAlI kA vaisA saubhAgya kahA~ ?' ___ 'Apa kI IrSyA nagna ho gayI, Arya senApati ! una sarvadarzI prabha ke bhItara to bhUmi aura bha mija ko le kara koI bhedAbheda nhiiN| una samadarzI bhagavAna taka se Apako IrSyA ho gayI ? Apa unake pratApa ko saha nahIM sakate ? zramaNa bhagavAna to apane tapasyAkAla meM bhI kaI bAra vaizAlI aaye| luhAroM, carmakAroM, cANDAloM, mahAmAnI navIna zreSThi taka ko apanI kRpA se dhanya kara gaye; lekina mahAsenApati siMhadeva ko rAjya aura yuddha se kahA~ avakAza ?' _ 'kSatriya apane kartavya para niyukta hai, klyaannii| zrI bhagavAna kI kRpA-daSTi hama para kabhI na rhii| ve paMcazaila meM hI tape, aura magadha meM hI unakI carama samAdhi huii| vahIM ve arhat kevalI ho kara utthe| vahIM ke vipulAcala para tIthaMkara mahAvIra kA prathama samavasaraNa huaa| vaizAlI unakI caraNadhuli hone yogya taka na ho skii| hamArA mahA durbhAgya, aura kyA kaheM !' _ 'vipUlAcala kA samavasaraNa to triloka ke prANi-mAtra kA AvAhana kara rahA thaa| sArA jambUdvIpa vahA~ A kara namita huA; lekina Apa aura ApakA rAjakula vahA~ na jA skaa| apane sUryaputra tIrthaMkara beTe ko dekhanA licchaviyoM ko na bhAyA; lekina vaizAlI kI prajAoM ne apane prajApati ke, indroM aura mahendroM se sevita trailokyezvara rUpa kA darzana kiyA hai| usa aizvarya aura sattA ko vANI nahIM kaha sakatI!' 'kyA gAndhAra-nandinI ne bhI tIrthaMkara mahAvIra ke darzana kiye haiM ?' 'unake darzana na kiye hote, to maiM kyoM kara jItI, kyoM kara yahA~ khar3I hotI ! ...' devI kA galA bhara aayaa| A~kheM baha aayiiN| 'kabhI tumane batAyA nahIM, rAnI ! mujha se bhI chupAyA ?" 'batA kara kyA karatI, svAmin / jAnatI thI, tuma sAtha nahIM cloge| aura yaha bhI jAnatI thI ki mere jAne aura lauTa kara samvAda dene se bhI tumheM prasannatA na hogii| kitanA jI TUTA, ki batAU~ tumheM, kyA dekha AyI hU~; lekina tumhArI tanI bhRkuTi se apanI isa nidhi ko malina nahIM hone denA cAhatI thii| so cupa rahI, aura vaha chabi A~kha se pala-bhara bhI ojhala na ho skii|' 'parama sattAdhIza mahAvIra kI vaha chabi, jisane vaizAlI ke kaTTara zatru zreNika bimbisAra ko zaraNa dii| use AgAmI utsarpiNI kA prathama tIrthaMkara ghoSita kiyaa| vaizAlI ko harA kara, svayam hAra kara, vaizAlI ke beTe ne hamAre prANoM ke hatyAre tIrthaMkara : apraila 79/9 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko trilokI ke siMhAsana car3hA diyaa| usa chabi ke Age tuma apane dhanuSa-bANa pheMka AyIM, vIrAMganA gAndhArI? dhanya hai tumhArA vIratva !' 'maiMne parAjaya kA nahIM, parama vijaya kA dRzya dekhA, svAmin / maiMne mahAvIra ke eka kaTAkSapAta-tale zreNika bimbisAra ko dhUla meM lauTate dekhaa| maiMne mahAvIra kA vaha suraja-yaddha dekhA, jisakI sAkSI rahane kA AmaMtraNa ve majhe de gaye the| maiMne dekhA ki ayuddhayamAna mahAvIra ne mahAyoddhA zreNika ko palaka-mAtra meM pachAr3a diyA hai| maiM inhIM A~khoM se dekha AyI hU~, Aryaputra, ki zreNika bhambhAsAra ne apanA vIratva, samrATatva, siMhAsana, sampadA saba ko mahAvIra ke caraNoM meM hAra diyaa| ve khAlI ho kara mahaloM meM lauTe, aura bhItara jhAMkA to pAyA ki pora-pora meM mahAvIra bhara uThA hai| vApasI meM rAjagRhI ke mahAlaya gayI thI, aura celanA buA se milatI huI lauTI thii| batAyA unhoMne ki samrATa to prabhu ke prema meM pAgala ho gaye haiN| sAre dina celanA buA ko bA~hoM meM bhara--mere bhagavAna mere prabhu mere mahAvIra-pukArate rahate haiN| mahAnAyaka siMhabhadra suneM, zreNika ne siMhAsana tyAga kara diyA hai| magadha kI gaddI sUnI hai| niHsandeha campA meM hamAre dohitRlAla ajAtazatru rAja kara rahe haiM; lekina magadha kA sAmrAjI siMhAsana khaNDita aura sUnA par3A hai !' ___zreNika aura siMhAsana-tyAga ? kSamA kareM devi, merI samajha kAma nahIM krtii|' __'yaha samajha kI nahIM, bodha kI bhUmi hai, aaryputr| mahAbhAva meM hI yaha anubhUyamAna hai| Apa A~khoM se dekha kara bhI vizvAsa na kara skeNge| to upAya kyA ?' 'trilokapati tIrthaMkara mahAvIra, kabhI vaizAlI nahIM AyeMge, yaha tuma mujha se jAna lo, devi! ...' "ThIka madhyAhna kA ghaMTA rAja-dvAra meM bjaa| aura gAndhArI rohiNI acAnaka AviSTa-sI ho kara phUTa par3I : __ 'oha tuma tumane mujhe dhokhA de diyA, bhagavAna ? tumane merI sArI agavAniyoM ko ThukarA diyA ? niSThura "tuma tuma A gaye mere nAtha ! lekina...' siMha senApati phaTI A~khoM se tAkate raha gye| abUjha hai yaha lIlA ! . "apanI mUrchAoM meM bhI nirantara becaina, AmrapAlI ne apane prAsAda ke atyanta nijI kakSa kI zaiyA meM karavaTa bdlii| macchita AmrapAlI ne anubhava kiyA ki-usake vakSojamaNDala para kamaloM kI caraNa-cApa dharatA yaha kauna calA A rahA hai ? usane cauMka kara A~kheM kholI : 'oha tuma A gaye ! siMhapaura se nahIM aaye| mere paura se merI rAha AnA tumane pasanda kiyaa| abhI-abhI tuma isa saptabhUmi tIrthakara : apraila 79/10 For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAsAda ke Age se nikaloge / kaise karU~ tumhArI agavAnI ? kyA hai isa vAravanitA ke pAsa, tumheM dene ko ? eka kalaMkita rUpa, suvarNa ke nIlAma para car3hI bhogadAsI ! ' ...aura AmrapAlI se AyI / usakA jI cAhA ki ThaNDI ratna - zilAoM para sara pachAr3a de | kyA kare vaha ? nahIM, Aja kSobha nahIM / merA bhavana tumhArI agavAnI karegA / lekina maiM ? patA nahIM... ... aura agale hI kSaNa devI AmrapAlI kI AjJA saptabhUmika prAsAda ke khaNDakhaNDa meM sakriya ho gayI / vipala mAtra meM sAre mahala meM sundariyoM aura paricArikAoM ke AvAgamana, aura maMgala Ayojana kA utsava maca gyaa| rAzikRta puSpamAlAoM se pravAhita aSTagandha dhUpa kI dhUmra - gandha ne sAre vAtAvaraNa ko pAvanatA se prasAdita kara diyaa| mukhaM dvAra ke gavAkSoM meM zahanAiyoM, zaMkhanAdoM aura daMdubhiyoM kI dhvaniyA~ gUMjane lgiiN| devI AmrapAlI ke prAsAda ke sAre dvAra, vAtAyana, gavAkSa aura chajjoM para phUloM meM bichalatI sundariyA~ nRtya kara uThIM / aura prAsAda ke jAne kisa ajJAta gopana kakSa meM se 'zivaraMjinI' kI dhIra prIta rAginI vINA meM samudra-garbhA ho kara gaharAtI calI gayI / sArI vaizAlI cakita ho gayI / devI AmrapAlI ke ghara Aja kisakI pahunAI hai, vaizAkha kI isa sannATa-bharI tapatI dopaharI meM ? lekina hAya, hamAre prabhu nahIM Aye / jAne kahA~ aTake haiM ? jana-jana ke hRdaya ne pIr3A kI eka TIsatI aMgar3AI bharI / hAya, hamAre bhagavAna nahIM Aye / siMha paura para bajatI zahanAI meM pratIkSA kI rAginI antahIna rulAI hokara gUMja rahI hai / ' aura ThIka tabhI vaizAlI ke pazcimI dvAra para eka dastaka huI / jaba se magadha ke sAtha vaizAlI kA zIta yuddha jArI hai, barasoM se nagara ke uttara, dakSiNa aura pazcima ke dvAra banda haiM / parakoTa senAoM se paTe haiM, aura banda dvAroM para kIle, bhAle aura ballama gar3e haiM / kevala pUrvIya siMhatoraNa se hI sArA AvAgamana hotA hai / aura zrI bhagavAna kA Agamana bhI nagara ke pUrvIya aura pramukha toraNa-dvAra se hI to ho sakatA thA / so vahIM to sAre svAgata ke Ayojana the / vahIM kumArI dehoM ke toraNa tane the, vahIM rohiNI mAmI avicala paga, maMgala kalaza sAje khar3I thiiN| isa kSaNa ve mUcchita gayI haiM / aura devI ko vahA~ se uThAne kI himmata, svayam unake Aryaputra siMha senApati bhI nahIM kara pA rahe haiM / 1 madhyAhna kA sUrya AkAza ke bIcobIca tapa rahA hai / aura ThIka usake nIce sahasrAra ke candramaNDala-sA eka digambara puruSa, vaizAlI ke zUloM aura sA~kaloM - jar3e banda pazcimI sammukha A khar3A huA hai| usane sahaja A~kheM uThA kara dvAra kI ora dekhA / aura vipala mAtra meM sAmane jar3e zUla aura sA~kala phUlamAlA kI taraha chinna ho gaye / argalAe~ pAnI kI taraha gala kara Dhalaka pdd'iiN| aura ve pracaNDa vajra- kapATa haThAt yoM khula gaye, tIrthaMkara : apraila 79/11 For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise sUrya kI prathama kiraNa par3ate hI nIhArikA simaTa jAtI hai / aura eka vizAla Daga bhara kara vaha zalAkA puruSa vaizAlI meM praveza kara gyaa| * * * yaha kyA ki eka nIravatA jAduI sammohana kI taraha sArI vaizAlI para vyApa gyii| janagaNa ke hRdaya meM dinoM se umar3atI jayakAreM bhItara hI lIna ho rahIM / samasta paurajanoM kI cetanA eka gaharI zAnti meM stabdha hokara zrI bhagavAna ke usa nagara-vihAra ko dekhane lgii| eka gahana cuppI ke bIca sahasra-sahasra sundariyoM kI gorI bA~heM bhavanavAtAyanoM se zrI bhagavAna para phUla barasAtI dikhAyI pdd'ii| haz2AroM-hajAroM maNDita zramaNoM se parivarita zrI bhagavAna vaizAlI ke rAjamArga para yoM cala rahe haiM, jaise sapta sAgaroM se maNDalita sumeru parvata calAyamAna ho| himAlaya aura vindhyAcala unake caraNoM meM Daga bhara rahe haiM / kabhI ve koTi sUryoM kI taraha jAjvalyamAna lagate haiM, kabhI koTi candramAoM kI taraha tarala aura zItala lagate haiN| mAnavoM ne anabhava kiyA ki A~kha aura mana se Age kA hai yaha saundarya, jo pratikSaNa nita navyamAna hai| saba se Age cala rahA hai, hiraNyAbha sahasrAra ke samAna dharmacakra / bhagavatI candanabAlA kI udbodhaka aMguli para mAno usakI dhurI ghUma rahI hai| aura puNDarIka ke ujjvala vana jaisI sahasroM satiyA~ bhagavatI ko ghera kara cala rahI haiM / aura mAno ki zrI bhagavAna aura unake sahasra-sahasra zramaNa unakA anusaraNa kara rahe haiM / mahAkAla zaMkara ne jaise zakti ko sarpamAlA kI taraha apane gale meM dhAraNa kiyA hai| ghara-ghara ke dvAroM se nara-nArI ke pravAha nikala kara nadiyoM kI taraha, isa calAyamAna mahAsamudra meM A mile haiM / jahA~ se zrI bhagavAna apane vizAla zramaNasaMgha ke sAtha gajara jAte haiM, purajana aura purAMganAe~ vahA~ kI dhUli meM loTa-loTa kara apanI mATI ko dhanya kara rahe haiN| aura athAha nIravatA ke bIca yaha zobhAyAtrA cupacApa cala rahI hai| ____ aneka cakrapathoM ko pAra karatI huI yaha zobhAyAtrA, vaizAlI ke pramukha catuSka meM praveza karatI huI maMthara ho calI hai| * * * saptabhaumika prAsAda ke sAmane Akara zrI bhagavAna haThAt thama gye| suvarNa-mInA-khacita isa vArAMganA-mahala ke pratyeka dvAra, vAtAyana, gavAkSa, chajje para se apsariyoM-jaisI hajAroM sundariyA~ phUloM aura ratnoM kI rAziyA~ barasAtI huI adhara meM jhUla-jhUla gyiiN| pramukha dvAra utkaTa pratIkSA kI A~khoM-sA apalaka khulA hai| samasta purajanoM kI dRSTi dvAra para ekaTaka lagI hai, ki abhI-abhI devI AmrapAlI vahA~ avatIrNa hoNgii| ve apanI karpUrI bA~heM uThAkara zrI bhagavAna kI AratI utAreMgI, lekina usa dvAra kA sUnApana hI sarvopari hokara ujAgara hai / . . - zrI bhagavAna ruke hue haiM, to kAla ruka gayA hai| sArI sthitiyA~ aura gatiyA~ stambhita hokara raha gayI haiN| mAnava mAtra mAno manAtIta hokara kevala dekhatA raha gayA hai| tIrthaMkara : apraila 79/12 For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ saptabhaumika prAsAda ke dvArapakSa meM antarita kaMgana kA eka nIlAbha hIrA camakA aura ojhala ho gyaa| sahasradIpa AratI kA nIrAjana uThAkara devI AmrapAlI ne Daga bharanI cAhI; lekina unakA vaha padmarAga caraNa havA meM TaeNgA raha gayA / ... kivAr3a kI pITha para TikI ThuDDI aura chAtI para eka bar3I sArI A~sU kI bUMda harakatI calI AyI / eka sisakI phuuttii| aura AratI uThAyI bAheM zilIbhUta ho rhiiN| . . 'nahIM, maiM tumhAre yogya na ho skii| maiM tumhArI AratI kauna-sA mu~ha lekara utaaruuN| tuma sAre jagata ke bhagavAna ho gaye, lekina mere bhagavAna na ho sake / vaizAlI kA sUryaputra merA na ho sakA, to bhagavAna ko lekara kyA karU~gI ? bhagavAna nahIM* * manuSya cAhiye mujhe / merA ekameva puruSa / jo mujhe chU sake, maiM jise chu sakeM / jo mujhe le sake, maiM jise le skuuN| tuma to AkAza hokara Aye ho, tumheM kahA~ se pakaDaM / nahIM * * * nahIM * * nahIM - - maiM tumhAre sAmane na AU~gI / . . devI AmrapAlI kA dvAra svAgata-zUnya hI raha gyaa| vahA~ zrI bhagavAna kI AratI utArI gyii| agale hI kSaNa zrI bhagavAna cala pdd'e| kAla gatimAna ho gayA / itihAsa vRttAyamAna ho gayA / zobhAyAtrA zrI bhagavAna kA anusaraNa karane lgii| nagara ke tamAma maNDaloM, caurAhoM, trikoM, paNyoM, antarAyaNoM ko dhanya karate hue prabhu avikalpa krIr3AbhAva se vaizAlI kI parikramA karate cale gaye / aparAhna belA meM zrI bhagavAna vaizAlI ke vizva-vizruta saMthAgAra ke sAmane se guz2are / asUryapazyA sundariyoM kI unmukta dehoM se nirmita dvAra meM prabhu acAnaka ruka gaye / gAndhArI rohiNI mAmI ne jAne kitane bhaMgoM meM balakhAte, namrIbhUta hote hue mANikya ke nIrAjana meM ujalatI jotoM se prabhu kI AratI utaarii| usakI A~kheM A~suoM meM Daba cliiN| zrI bhagavAna ke amitAbha mukha-maNDala ko haz2AroM A~khoM se dekhakara bhI vaha na dekha paayii| devI rohiNI ne kampita kaNTha se anunaya kiyA : 'vaizAlI ke sUryaputra tIrthaMkara mahAvIra, phira eka bAra vaizAlI ke saMthAgAra ko pAvana kreN| yahA~ kI rAjasabhA prabhu kI dharmasabhA ho jaae| prabhu vaizAlI ke janagaNa ko yahA~ sambodhana kreN|' sunakara vaizAlI ke aSTakulaka rAjanyoM ko kATha mAra gyaa| unheM lagA ki vaizAlI ke mahAnAyaka kI ardhAMganA svayam vaizAlI ke satyAnAza ko nyautA de rahI haiM / acAnaka sunAyI par3A : _ 'mahAvIra ke sUraja-yuddha kI sAkSI hokara bhI rohiNI itanI choTI bAta kaise bola gayI ! jAno gAndhArI, digambara mahAvIra aba dIvAroM meM nahIM bolatA, vaha digantoM ke ArapAra bolatA hai| tathAstu devii| tumhArI icchA pUrI hogii| zIghra hI vaizAlI mujhe sunegI / maiM usake jana-jana kI AtmA meM boluuNgaa|' - a tIrthakara : apraila 79/13 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acAnaka aba taka vyApta nistabdhatA TaTa gyii| asaMkhya aura avirAma jayakAroM kI dhvaniyoM se vaizAlI ke suvarNa, rajata aura tAmra kalazoM ke maNDala cakrAkAra ghUmate dikhAyI par3ane lage / aura bhagavAna nAnA vAjiMtra dhvaniyoM se ghoSAyamAna, sundariyoM kI kamAnoM se AveSTita vaizAlI ke pUrva dvAra ko pAra kara, 'mahAvana udyAna' kI ora gatimAna dikhAyI pdd'e| aura tabhI haThAt vaizAlI ke AkAza deva-vimAnoM kI maNi-prabhAoM se cauMdhiyA utthe| aura deva-duMdubhiyoM tathA zaMkhanAdoM se vaizAlI ke garbha daulAyamAna hone lge| agale dina sUryodaya ke sAtha hI sArI vaizAlI meM jaMgalI Aga kI taraha yaha samvAda phaila gayA, ki kaThora kAmajayI mahAvIra, vaizAlI ke jagat-vikhyAta keli-kAnana 'mahAvana udyAna' meM samavasarita hue haiM / madirAlaya, dyUtAlaya, vezyAlaya, devAlaya se lagAkara bhadra janoM ke lokAlaya taka meM eka hI apavAda phailA huA hai| jisa mahAvIra kI vItarAgatA lokAloka meM atulya mAnI jAtI hai, vaha kuliza-kaThora mahAvIra vaizAlI ke vizva-vizruta pramadavana kI rAgaraMga se Alor3ita vIthiyoM meM vihAra kara rahA hai| vaizAlI kA tAruNya isa ghaTanA se santrasta aura bhayabhIta ho uThA / kyA mahAvIra ne hamArI praNaya-keli ke pramadavana ko hama se chIna lenA cAhA hai ? kyA ve hamAre yuvA mana ke madana kI vidagdha aura mAdinI lIlA kA maloccheda karane Aye haiM ? aise mahAvIra hamAre krIr3Akula tana aura mana ke bhagavAna kaise ho sakate haiM ? prANa mAtra kI saba se bar3I hlAdinI zakti hai kAma / mahAkAla zaMkara ne parApUrvakAla meM jaba kruddha hokara kAma kA dahana kara diyA thA, to sArI sRSTi udAsa ho gayI thii| zAzvata saMsAra kI lIlA ruka gayI thii| kAla kI gati mUcchita ho gayI thii| taba jagata kI dhAtrI pArvatI ne dAruNa tapasyA karake, phira se zaMkara ko AhlAdita aura prasanna kiyA thaa| jagajjananI ne durddharSa virAgI jagannAtha zaMkara ke manAtIta caitanya ko phira apanI mohinI se avaza kara diyA thA / taba phira se kaNa-kaNa meM kAmadeva unmeSita hokara jAga utthe| zaMkara kI goda meM zaMkarI utsaMgita haI, aura sakala carAcara meM phira se prANa kI dhArA pravAhita ho utthii| jagata usa mahAprasAda se praphullita aura lIlAyamAna ho utthaa| jIvana kI dhArA phira askhalita vega se bahane lgii| * * * madana-dahana mahezvara ne jisa kAma ke bIja ko hI bhasmIbhUta kara diyA thA, usase Akhira ve dhUrjaTi bhI hAra gye| kyA usI kAma kA malotpATana karane Aye haiM tIrthaMkara mahAvIra ? to unheM eka dina nizcaya hI usase hAra jAnA par3egA / - 'aura isa bhAvadhArA ke sAtha hI vaizAlI ke yuvajanoM aura yuvatiyoM kA kAma pUrNimA ke samudra ke samAna sampUrNa vega se udvelita hone lgaa| * * *oha, yaha kaisA paraspara virodhI camatkAra hai ? tIrthakara : apraila 79/14 For Personal & Private Use Only. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * *aura mahAvana udyAna ke samavasaraNa meM anAhata oMkAra dhvani ke sAtha, zrI bhagavAna ne prabhA-maNDala meM se lohita, pIta, kRSNa, nIla, aura zveta jyoti se sphurita 'OM' ke asaMkhya vigraha graha-nakSatroM kI taraha pravAhita hone lge| aura haThAta vaha anahada oMkAranAda zabdAyamAna huA : 'satya-prakAza satya-prakAza, satyAnAza satyAnAza, yahI mahAvIra hai, yahI mahezvara hai| mahezvara zaMkara ne madana-dahana kiyA thA, sRSTi meM kuNThita ho gaye sahaja kAma ko nigraMtha aura mukta karane ke lie / vikRta ho gayI rati ko, prakRta aura samvita banAne ke lie| patita ho gaye, kAma ke punarutthAna ke lie| taba pArvatI kI AtmAhuti meM se nUtana aura mukta kAma utthAyamAna hue| sRSTi phira sahaja aura prasanna ho gyii| . . zrI bhagavAna cupa ho gaye / eka sannATA vAtAvaraNa meM koI apUrva samvedana ubhArane lagA / mauna isase adhika garbhavAna zAyada pahale kabhI na huA / anAyAsa pAramezvarI divyadhvani uccarita hone lagI : ___ 'o vaizAlI ke taruNo, tuma mahAvIra se nArAz2a ho gaye ? suno, mere priyatama yavajano, kala kI sandhyA meM vaizAlI pUrNimA kA udIyamAna pItAbha candramaNDala 'mahAvana' meM jhA~katA dikhAyI pdd'aa| parama priyA ke Anana kA darzana paayaa| pramada vana kI koyala ne DAka dii| usake AmravanoM kI aMbiyoM ne mujhe apane meM khiiNcaa| aucaka hI eka bAlA kisI Amra DAla se a~biyA-sI cU pdd'ii| vaha aMgar3AI letI huI uThI, aura nAnA bhaMgoM meM apane tana ko tor3atI huI, sAre mahAvana meM eka unmAdaka lAsya-natya karane lgii| acaka thA anaMga kA vaha AvAhana / aura anaMgajayI mahAvIra barabasa hI moharAtri ke usa mahAkAntAra meM praveza kara gayA / akhaNDa rAta usake mecaka kezoM kI zaiyA meM mahAvIra adhika se adhikatara digambara hotA gyaa| yahA~ taka ki usakA tana hI tirodhAna pA gayA / kevala eka nagna lau usa nikhila-mohinI ke vakSoja-maNDala para khelatI rhii| aura usameM vaha parama kAminI galatI rahI, galatI rahI, aura antataH nirI nagna videhinI hokara usa nagna jota meM mila gyii| . . ' . aura zrI bhagavAna sahasA hI cupa ho gaye; kintu eka mahAzUnya aneka maNDaloM meM utthAna karatA huA, saSTi ke srota para naye bIjAkSara likhatA rahA / zrI bhagavAna kA kSaNa-mAtra kA mauna, nirvANa kA taTa chU kara phira mukharAyamAna huA : ___ 'vaizAlI ke vilAsiyo, vArAMganAo, praNayAkula yuvA-yuvatiyo, maiM tumhAre keli-kAnana meM calA AyA, to kala sA~jha tuma vajrAhata se raha gye| apane manoM ko mArakara mahAvana ke kinAroM se hI lauTa aaye| mere vahA~ hote, tumheM apane pramadavana meM praveza karane kI himmata na huii| tuma khinna aura udAsa ho gye| ___ to kyA mAna lU~ ki tumhArA pramadavana pApavana hai ? mAna la~ ki sandhyAoM aura rAtriyoM meM tuma vahA~ ramaNa karane nahIM Ate, pyAra karane nahIM Ate, pApa karane Ate ho? jahA~ pApa ho, vahIM durAva ho sakatA hai / jahA~ Apa ho, vahA~ durAva kaise ho sakatA hai ? tIrthaMkara : apraila 79/15 For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sune vaizAlI kI taruNAI, usakA tAruNya maiM hU~, usakI kAmakeli maiM hU~ / mere kaivalya se bAhara kucha bhI nahIM / mujhase tuma kyA chupAnA cAhate ho ? mujhase tumhArA pApa bhI nahIM chupA, Apa bhI nahIM chupA / tumhAre astitva kA kaNa-kaNa, kSaNa-kSaNa mere jJAna meM taraMgAyita hai | phira mujha se kaisA bilagAva, mujha se kaisA durAva ? mere parama priya jano, suno ! tumhAre tAruNya aura kAma kA premI hai mahAvIra, isI se vaha sadA kAmezvara taruNa hai / merA kaumArya, vItamAna nahIM, nita navyamAna hai / sadA basanta hai arhat kI cetanA / parAtpara caitanya ke bhItara se hI vaha kAma pravAhita hai, jisane tumheM itanA avaza kara diyA hai / kAma kI ekamAtra abhIpsA hai - apanatva, AptabhAva, kisI ke sAtha atyanta tadAkAra, ekAkAra, abhinna ho jAnA / maiM tumhAre usa kAma kA apaharaNa karane nahIM AyA, usakA varaNa karake, use parama zaraNa kara dene AyA hU~ / kyA tumheM apanI priyAoM kI goda meM vaha parama zaraNa kabhI milI ? milI hotI, to aisI satyAnAzI jalana aura bhaTakana kyoM hotI ? tumhArI pyAsa kA anta nahIM, para tumhAre vilAsa kA kSaNa mAtra meM anta A jAtA hai / utsaMga bhaMga ho jAtA hai, tuma paraspara se bichur3a kara, pala - mAtra meM paraspara ko parAye aura ajanavI ho jAte ho / jo sambhoga ho jAe, skhalita ho jAe, vaha samabhoga kaise ho sakatA hai, sampUrNa bhoga kaise ho sakatA hai ? vaha to viSama aura apUrNa bhoga hI ho sakatA hai / tumhArA ramaNa apane meM nahIM, parAye meM hai / kucha para hai, parAyA hai, anya hai, isIse to aisI adamya viraha vedanA hai / tumhArA ramaNa svabhAva meM nahIM, para bhAva meM hai / isI se vaha parAdhIna parAvalambI hai / parAdhIna pyAra ko eka dina TUTanA hI hai, parAjita honA hI hai / jisameM skhalana hai, vaha ramaNa nahIM, viramaNa hai / jisameM yoga nahIM, vaha bhoga nahIM, viyoga hai / I 'suno devAnupriyo, mahAvIra tumhAre kAma ko chInane aura tor3ane nahIM AyA, use akhaNDa se jor3a kara aTUTa, akSayya, askhalita karane AyA hai / vaha tumhAre AliMganoM aura cumbanoM ko bhaMga karane nahIM, unheM abhaMga aura ananta kara dene AyA hai / satyakAma vaha jisameM antara na Aye, jisameM avarodha aura TakarAva na Aye / jisameM raktamAMsa aura haDDiyA~ na TakarAyeM / saccA kAma to agAdha aura akSayya mArdava aura saundarya hai / usa satya-kAma ke AliMgana meM anyatva nahIM, ananya ekatva hotA hai / usameM hotA hai eka avyAbAdha loca, lacAva, namyatA, suramyatA, sAmarasya / deha, prANa, mana / indriyA~ saba svabhAva meM lIna hokara apane hI zAnta zayita ho rahatI haiM / aindrika viSaya mAtra tanmAtra meM sUkSmAtisUkSma hokara, antataH cinmAtrA meM stabdha ho jAtA hai / paramAnanda ke carama para jisa milana-sukha kI dhArA skhalita ho jAe, use Ananda kaise kaheM, prema kaise kaheM, saundarya kaise kaheM ? jo avirala hai, jo nirantara hai, jo avyAbAdha hai, vahI eka mAtra saccA kAma hai, milana hai, Ananda hai, anAhata saundarya aura prema hai / jo maithuna virala hai, bhaMgura hai, jisameM para hai aura antara hai, jisameM sadA parAyepana kI tIrthaMkara : apraila 79/16 For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA hai, bhaya hai; jisameM sadA kho jAne kA, bichur3a jAne kA daMza hai, jisameM sadA para-bhAva kA AtaMka hai, saMdeha hai, udvega hai, vyAkulatA hai; vaha kAma nahIM, kardama hai; vaha prema nahIM, pIr3ana hai, parAjaya hai, pApa hai / vaha Apa se bichur3a jAnA hai| ___'vaizAlako, Apa hae binA pApa se nistAra nhiiN| tumhArA kAma, tumhArA prema, tumhArA rAjya, tumhArA sukha, tumhArA vilAsa, sabhI kucha to paratantra hai| paratantra na hotA, to bhayabhIta kyoM hotA ? tumhArA praNaya-kAma svataMtra hotA to vaha kAyara hokara mahAvana ke andhakAroM meM corI-corI kyoM krIr3A karatA? tumhArA rAjya svataMtra aura nirbhaya hotA, to tumhAre nagara-prAcIra sainyoM aura zastroM se paTe kyoM hote ? tumhArA sukha aura vilAsa svataMtra hotA, tumhArA aizvarya aura vaibhava svataMtra hotA, to vaha lakSalakSa jana ke zoSaNa aura pIr3ana para nirbhara kyoM hotA ? tumhArA saba kucha parAdhIna, hai, tuma kaise svataMtra, tuma kaise prajAtaMtra ? jisa vaizAlI kA sahaja kAma bhI gulAma hai usakI svataMtratA zUnya kA aTTahAsya mAtra hai ! * * * zrI bhagavAna haThAt cupa ho gye| tabhI eka vaizAlaka yuvA sAmanta kA tIvra prativAda svara sunAyI par3A : 'vaizAlI kA kAma gulAma nahIM, bhante mahAzramaNa, usakA prema parAdhIna nahIM bhante bhagavAn / svataMtratA hI hamAre videha deza kI eka mAtra ArAdhya devI hai| sarvapriyA devI AmrapAlI hamArI usa svataMtratA kA mUrtimAna vigraha haiN| ve sAkSAt muktirUpA hai| una para kisI eka kA adhikAra nahIM ho sktaa| saba unheM pyAra karane ko svataMtra haiM / svAtaMtrya kA isase bar3A Adarza pRthvI para kahA~ milegA, bhagavan ?' 'kyA devI AmrapAlI bhI kisI ko pyAra karane ko svataMtra haiM ?' 've eka sAtha saba ko pyAra karane ko svataMtra haiN|' 'bezarta, bedAma ?' sAmanta niruttara hokara zanya tAkatA raha gyaa| prabhu prazna uThAte cale gaye : 'kyA devI AmrapAlI apanA priyatama cunane ko svataMtra haiM ? kyA ve cAheM to kisI akiMcana cANDAla yA nirdhana, nirvasana bhikSuka ko prema kara sakatI haiM ?' sAre licchaviyoM kI taheM kA~pa utthiiN| bhagavAna bolate cale gaye : 'tumhAre suvarNa-ratnoM kI sA~kaloM meM jakar3I hai AryAvarta kI vaha saundry-lkssmii| tumhAre rAjya meM suvarNa hI saundarya kA eka mAtra mulya hai| vahI prema-pyAra aura pariNAma kA nirNAyaka hai / tumhAre yahA~ caitanya kAma bhI jar3a kAMcana kA kaidI hai| tumhAre yahA~ jar3a kA nirNAyaka caitanya nahIM, caitanya kA nirNAyaka jar3a pudgala hai| yahA~ gaNamAtA gaNikA hokara rahane ko vivaza hai, vaha gaNarAjya nahIM, gaNikA-rAjya hai| . . . ' eka pralayaMkara sannATe meM gaNa rAjanyoM ke krodha kA jvAlAmukhI phaTa par3ane ko kasamasAne lagA / tabhI senApati siMhabhadra kA roSabharA tIkhA prazna sunAyI pdd'aa| tIrthaMkara : apraila 79/17 For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vaizAlaka tIrthaMkara mahAvIra vaizAlI ke prati itane nirdaya, itane kaThora kyoM haiM ? ahiMsA ke avatAra kahe jAte mahAvIra ko, vaizAlI ke prati itanA vaira kyoM hai ?' 'ahiMsA ke avatAra se bar3A hiMsaka aura kauna ho sakatA hai ? kyoMki vaha svayam hiMsA kA hiMsaka hotA hai / ' 'to usakA AkheTa vaizAlI kyoM ho ?' 'kyoMki vaizAlI mahAvIra na ho sakI, para mahAvIra vaizAlI ho rahane ko bAdhya hai| loka meM vizvarUpa mahAvIra vaizAlI kA pratirUpa mAnA jAtA hai, kyoMki vaha vaizAlI kI miTTI meM se uThA hai| vaha apanI janetrI dhariNI ko itanI kadarya aura kuzIla nahIM dekha sakatA / jo pUrNatva mujhameM se prakaTa huA hai, vaha vaizAlI kA aNu-mAtra apUrNatva bhI saha nahIM sktaa| to vaha vaizAlI ke patana ko kaise sahe, vaha itanI jaghanya kutsA aura kurUpatA ko kaise svIkAre ?' 'dayA ke avatAra mahAvIra vaizAlI para dayA to kara hI sakate haiN|' 'mahAvIra sarva para dayA kara sakatA hai, para apane Upara nhiiN| vaha sarva ko kSamA kara sakatA hai, para apane ko nhiiN| isI se mahAvIra apane hatyAre aura balAtkArI zreNika ko kSamA kara sakA, lekina vaizAlI ko kSamA na kara skaa| sAre jambudvIpa meM Aja vaizya aura vezyA-rAjya vyApta hai / lekina apanI janetA vaizAlI ko mahAvIra vezyA nahIM dekha sktaa| bhagavatI AmrapAlI kA saundarya jahA~ eka hajAra suvarNa ke nIlAma para car3hA hai, vahA~ bhagavAn mahAvIra kA vItarAga saundarya bhI zarta aura saude kI vastu ho hI sakatA hai| usake abhiSeka aura pUjA kI bhI yahA~ boliyA~ hI lagAyI jA sakatI haiN| jo saba se bar3I bolI lagA de, vahI mahAvIra kA prathama abhiSeka aura pUjana kare !' rudana se phUTate kaNTha se rohiNI cItkAra uThI : 'trilokInAtha kA yaha atyAcAra aba aura nahIM sahA jAtA / vaizAlI kI lakSalakSa prajA tumhAre pagoM meM pA~var3e hokara bichI hai, usakI ora tumane nahIM dekhA / kyA aSTakulaka gaNarAjA hI vaizAlI haiM, yaha vizAla prajA vaizAlI nahIM ?' 'vaizAlI kI dharatI para isakI prajA kA rAjya nahIM, rAjavaMzI aSTakulaka rAjya karate haiM / yahA~ vyavasthA unakI hai, prajA kI nhiiN| prajA kI chanda-zalAkAe~ (matadAna), unake dhUrta aura vaMcaka gaNataMtra kA mukhauTA mAtra hai / vaizAlI aura ambapAlI ko kisI cANDAla yA carmakAra yA kumbhAra ne vezyA nahIM banAyA, use vezyA banAyA hai, usake sattAdhAriyoM aura sAhukAroM ne| unhoMne, jo sRSTi ke komalatama hRdaya aura saundarya ko bhI kraya-vikraya ke paNya meM le Ate haiM / jahA~ puruSa strI se sambhoga nahIM karatA, suvarNa, suvarNa se sambhoga karatA hai| jinake kAnUna meM manuSya, manuSya ko pyAra nahIM karatA, paise-paise ko pyAra karatA hai| jahA~ aghora caitanya para ghanaghora jar3atva kA phaulAdI paMjA baiThA huA hai| jahA~ arhanta kA saundarya bhI kAMcana kI kasauTI para hI parakhA jA sakatA tIrthaMkara : apraila 79/18 For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| use yahA~ kauna pahacAnegA? phira bhI lAkhoM vaizAlaka use pahacAnate haiM aura pyAra karate haiM, lekina unakI pahacAna aura pyAra yahA~ nirNAyaka nhiiN| vaha mUlya aura vyavasthA kA mAnadaNDa nahIM / . .' kSaNaka cupa raha kara zrIbhagavAna phira bole : "arhat mahAvIra apane pUrNa saundarya ke mukha-maNDala ko dekhane kA darpaNa khoja rahA hai| vaizAlI ke kAMcana-kAmI ke darpaNa meM vaha ceharA nahIM jhalaka sktaa| tamAma prajAoM kI asaMkhya A~khoM meM mere saundarya kA darpaNa khulA hai, niHsandeha, lekina sattA aura sampatti ke khunI vyApAroM aura yuddhoM ne use andhA kara rakkhA hai| nirdoSa aura ghAyala prajAe~, apane bhagavAna prajApati ko pyAra karane aura pahacAnane se vaMcita aura majabUra kara dI gayI haiN| mahAvIra apanA ceharA dekhane ko eka avikala darpaNa khoja rahA hai| kyA vaizAlI vaha darpaNa ho sakegI ?' sarvazaktimAna, vItarAga prabhu kA svara kAtara aura yAcaka ho AyA / *aura vaizAlI ke lAkhoM prajAjana sisaka utthe| unake ghuTate Akranda meM dhvanita haA : 'jhA~ka sako to ina phaTate hRdayoM meM jhA~ko, dekha sako to dekho inameM apanA ceharA / aura gAMdhArI rohiNI strI-prakoSTha se chalAMga mAra kara gandhakuTI ke pAdaprAnta meM A khar3I huii| aura pukAra uThI : __ 'rohiNI yahA~ bhI niHzastra nahIM AyI, nAtha, jahA~ hara koI apanA zastra bAhara chor3a Ane ko bAdhya hai| lekina rohiNI apanA antima tIra lekara yahA~ AyI hai| tAki usakI noka meM tuma apanA ceharA dekha sko| . . ' aura rohiNI ne apanI bAhu ke dhanuSa para usa tIra ko tAna kara, usase apanI chAtI bIMdha denI caahii| _ 'rohiNI, tumhArA yaha tIra mahAvIra kI chAtI chedane ko tanA hai| mahAvIra prastuta hai, jo cAho usake sAtha kro|' rohiNI cakkara khA kara, vahIM cita ho gyii| tIra adhara meM stambhita raha gyaa| aura rohiNI ke hRdaya-deza se rakta uphana rahA thaa| zrI bhagavAna ne apane tRtIya netra se use ekAgra nihArA / - vaha rakta eka rAtula kamala meM praphullita ho utthaa| "mA~ vaizAlI ke hRdaya meM mahAvIra ne apanA amitAbha mukha-maNDala dekhaa| janagaNa kI asaMkhya A~sU bharI A~khoM meM kevala mahAvIra jhAMka rahA hai| tIrthaMkara mahAvIra kRtakAma huaa| use apanA darpaNa mila gyaa| mujhe lo vaishaalko| mujhe apane meM ddhaalo| mujhe apane Azraya meM dekara isa antarikSacArI ko dharatI do, AdhAra do| merI kaivalya-jyoti ko sArthaka kro|' tIrthaMkara : apraila 79/19 For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkhoM azru-vigalita kaNThoM se jayadhvani guMjAyamAna huI : 'parama kSamAvatAra, premAvatAra, ahiMsAvatAra bhagavAna mahAvIra jayavanta hoN|' eka mahAmauna meM zrI bhagavAna adRzyamAna hote-se dikhAyI par3e / aura lakSa-koTi mAnavoM ne anubhava kiyA ki ve unake hRdayoM meM bhara Aye haiN| acAnaka sunAyI par3A : 'mahAvIra kI ahiMsA vaizAlI meM murta ho / mahAvIra kI kSamA vaizAlI kI dharitrI ho| mahAvIra kA prema vaizAlI meM rAjya kre| vaha use vizva kI sarvopari sattA banA de| vaizAlI kI prajA hI yaha kara sakatI hai, usakA rAjya nahIM, usakA sattAsiMhAsana nhiiN|" tabhI janagaNa kA eka tejasvI yuvA taruNa siMha kI taraha kUda kara sAmane AyA: 'vaizAlI meM gRha-yuddha kI Aga dhadhaka rahI hai, bhagavan / mahAvIra ko yahA~ mUrta karane ke lie, yaha gRhayuddha hameM lar3a lenA hogaa| hama isI kSaNa prastuta haiN| zrI bhagavAna AjJA deM, to gRhayuddha kA zaMkhanAda karU~, aura hama ina rAjanyoM se vaizAlI kI sar3akoM para nipaTa leN| vaizAlI ke bhAgya kA phaisalA ho jaae|' _ 'gRhayuddha anivArya hai, yuvAn / yaha sarvatra hai| use lar3e binA nistAra nhiiN| hara manuSya apane bhItara eka gRhayuddha le kara jI rahA hai| rakta, mAMsa, haDDI, majjA, mastiSka, hRdaya, prANa, mana, sA~sa, bahattara hajAra nAr3iyA~, saba eka-dUsare ke sAtha nirantara yuddha lar3a rahe haiN| sA~sa aura sA~sa ke bIca yuddha hai| ghara-ghara meM gRhayuddha anirvAra cala rahA hai| manuSya aura manuSya ke bIca, mitra aura mitra ke bIca, AtmIya svajanoM ke bIca bhI nirantara gRhayuddha barakarAra hai| vastuoM aura vyaktiyoM ke bIca hara samaya lar3AI jArI hai| hama eka-dUsare ke ghara meM ghuse baiThe haiN| hama paranArI para balAtkAra karane kI taraha eka-dUsare ke bhItara balAt hastakSepa kara rahe haiN| hama apane ghara meM nahIM, dUsare ke ghara meM jIne ke vyabhicAra se nirantara pIDita haiN| tejasvI yuvAn apane meM lauTo, apane sAtha zAnti sthApita kro| apane svabhAva ke ghara meM dhruva aura sthira ho kara rho| apane Atmateja ko aparAjeya banA kara, nizcala zAnti meM vaizAlI ke saMthAgAra kA dvAra tamAma prajAoM ke lie khola do| vahA~ virAjita prajApati RSabhadeva ke siMhAsana para se aSTakulaka nahIM, vaizAlI kA janagaNa rAjya kre| apane bhAla ke sUraja se lar3o yuvAna, tAki rAjanyoM ke sAre zastrAgAra usake pratApa meM gala jaaeN| aura usa gale hue phaulAda meM ho sake to mahAvIra ko ddhaalo| usa vajra meM mahAvIra ke mArdava, Arjava, prazama, pyAra aura saundarya ko mUrta kro|' tabhI janagaNa kA eka aura yuvAna vahnimAna hokara uTha AyA : 'vaizAlI meM rakta-krAnti ho kara rahegI, bhagavan ! usake binA janarAjya sambhava nhiiN| rAjya-dala aura usake pRSTha-poSaka zreSThI-sAhukAra eka ora haiN| aura samasta tIrthakara : apraila 79/20 For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya prajAjana dUsarI ora ekajuTa kaTibaddha haiN| barasoM ho gaye, prajA kI icchA ke viruddha rAjya ne usa para yuddha thopa rakkhA hai / prajA yuddha nahIM cAhatI, sainika yuddha nahIM cAhate, yaha kevala sattA- sampatti ke lobhI gRddhoM kA ApasI yuddha hai / aura nirdoSa prajA usameM pisate hI jAne ko majabUra hai / vaizAlI ke hajAroM-lAkhoM mAsUma javAna isa yuddha kI Aga meM jhoMka diye gaye haiM / hama isa yuddha ko aba aura nahIM saheMge / rakta krAnti anivArya hai, bhagavan ! hama ina rAjanyoM kA qhana vaizAlI kI sar3akoM para bahA kara, apane mAsUma khUna kA badalA inase bhunA kara raheMge / AjJA deM bhagavan, to rakta krAnti kI ghoSaNA kara dUM 'nizcaya hI rakta krAnti anivArya hai, AyuSyamAna licchavi / rakta kA prakRta pravAha avaruddha ho gayA, to rakta krAnti hogI hI / sar3e aura graMthIbhUta rakta kA baha jAnA hI prAkRta hai, maMgala hai| sAre jambUdvIpa ke rakta meM jar3a suvarNa kI gA~TheM par3a gayI haiM / sArI manuSya jAti kA nAr3ImaNDala lobha ke mavAda se TIsa rahA hai / eka prakANDa arbuda-graMthi (kaiMsara) se sattA kA caitanya kendra jar3IbhUta ho gayA hai / apanA hI raktadAna karake, sattA ko isa mahAmRtyu se mukta karo, AyuSyamAn / AtmAhuti kI yajJa - jvAlAoM meM hI, yaha vajra gala sakegA / isI se kahatA hU~, raktakrAnti anivArya hai, devAnupriya / yadi avaruddha rakta, krAnta na ho, niSkrAnta na ho, to atikrAnti kaise ho; atikrAnti na ho, to utkrAnti kaise ho; mukti - pantha para agalA utthAna kaise ho ? 'janagaNa sune, kala vaizAlI meM rakta krAnti kA sUtrapAta huA / mahAvIra ke uttolita rakta ne pUrva dvAra ke svAgata samAroha ko nakAra diyA / vaha vaizAlI ke banda aura vajra - jar3ita pazcimI dvAra para ttkraayaa| mere sahasrAra ke sUrya maNDala ko bheda kara usa rakta ne dikkAla para pachAr3a khaayii| aura mere eka dRSTipAta mAtra se sattA kI sA~kaleM tor3a kara ve barasoM ke vajrIbhUta kapATa svataH khula gaye / aura usI ke anusaraNa meM uttarI aura dakSiNI dvAra bhI ApoApa khula pdd'e| alakSya meM eka pralayaMkara nIrava visphoTa huA / jana-jana usase stabdha ho gayA / vaizAlI ke lAkhoM sainika parakoTa chor3a kara, zastra tyAga kara, mahAvIra ke nagara- vihAra kA anugamana kara gye| Aja vaizAlI ke cAroM dvAra sAre saMsAra ke lie khule haiN| tamAma paracakroM aura AkramaNakAriyoM ke lie khule haiN| parakoToM tale zastra dhUla cATa rahe haiN| vaizAlI ke tamAma rAjA aura sAmanta apanI talavAreM tyAga kara hI isa samavasaraNa meM praveza kara sake haiN| kevala rohiNI eka tIra le kara yahA~ AyI : apanI hI chAtI usase chidavA dene ke lie| lekina vaha tIra vyartha ho kara zUnya meM Ta~gA raha gayA / rohiNI ke hRdaya kA rakta ApoApa hI phUTa aayaa| vaha mA~ ke pyAra kA rakta hai, vaha arhat mahAvIra ke hRdaya kA rakta hai / vaha phuTa kara kamala hI ho sakatA thA / yahI mahAvIra kI vaizvika rakta krAnti hai / mahAvIra ke isa rakta kamalAsana ko kauna For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/21 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane hRdaya para dhAraNa karegA ? Ane vAlI rakta-picchila zatAbdiyoM meM kauna isa rakta-krAnti kA netRtva karegA ? . .' eka aphATa marusthala kI bhayaMkara niruttaratA meM zrI bhagavAna ke zabda kAla aura itihAsa ke ArapAra apratihata gaMjate cale gye| unheM pratisAda dene vAlI kyA koI vANI pRthvI para vidyamAna nahIM hai ?' haThAt rohiNI kA rudanAkula, premAkula kaNTha-svara sunAyI par3A : 'sRSTi aura manuSya kI mA~ hU~ maiM, he paramapitA trilokInAtha ! bhAvI ke sAre yuddhoM aura rakta-krAntiyoM ko saha~gI apanI isa chAtI pr| aura sAre raktapAtoM aura hatyAoM ke bIca bhI sarvakAla meM tumhAre caraNoM ke kamala mere vakSojoM se phUTate rheNge| aura unameM anAtha, parAbhata aura ghAyala mAnavatA ko sadA pyAra kI parama zaraNa goda prApta hotI rhegii| hara bAra vahA~ se uTha kara manuSya kA AtmahArA beTA utkrAnti aura utthAna ke ucca se uccatara zikharoM para ArohaNa karatA jaaegaa| zrI bhagavAna ke paga-dhAraNa ko merI yaha chAtI sadA itihAsa ke zloM pyAra bichI rhegii| maiM nArI hU~, bhagavan ! maiM mA~ hU~-sakala carAkara kI, yaha merI paravazatA hai| samarpita hU~ prabhu, mujhe aMgIkAra kareM, mujhe apanI satI banA leN| mujhe pAra mezvarI dIkSA de kara, apanI sahadharmacAriNI banA leN|' 'tuma anantoM meM cirakAla sattA kI parama satI ke dhruvAsana para birAjogI, rohiNI / bhagavatI candanavAlA manuSya kI mA~ ke bhAvI patha kA anusandhAna kreN|' eka avyAhata mauna lokAntoM taka vyApa gayA / aura aucaka hI mahAsatI candanabAlA ke karuNa-madhura kaNTha kI sAndra vANI uccarita huI : 'AryAvarta kI mahA caNDikA rohiNI, sanyAsinI nahIM hogii| vaha satyAnAzinI hokara, bhava-trANa meM cira kAla niyukta rhegii| vaha bhagavAna kI mahAzakti hai| andhakAra kI dAnavI zaktiyoM kI muNDamAlA apane gale meM dhAraNa kara, vaha anAtha sRSTi ko sadA apanI sarvavallabhA chAtI meM abhaya aura zaraNa detI rhegii| vaha sahasrazIrSa, sahasrAkSa, sahasrabAhu, mahasrapAda ho kara rhegii| apane haz2AroM hAthoM meM, hajAroM astra-zastra dhAraNa kara, vaha jagata ko niHzastra kara degii| apane hajAroM pairoM se asura-vahiniyoM kA nirdalana karatI huI, ve bhagavatI ahiMsA kA sAkSAta vigraha ho kara caleMgI sarvakAla isa pRthvI para / nArI kA dUsarA nAma hI ahiMsA hai| mA~ hiMsaka kaise ho sakatI hai ! yuddhAkrAnta vaizAlI ke lakSa-koTi nara-nArI tumhArI bhavatAriNI, sundara bAhoM meM zaraNa khoja rahe haiM, devi! tumhArI dAyIM bhujA meM vaizAlI kA utthAna hai, tumhArI bAyIM bhujA meM vaizAlI kA patana hai| vaizAlI ke sattAdhArI tumheM pahacAna sakeM, to vaizAlI ke saMthAgAra meM Adi prajApati vRSabhanAtha kA dharma tIrthakara : apraila 79/22 For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRSabha avatarita hogA / aura vaha sArI pRthvI para saMcarita ho kara isa dharitrI ko prANimAtra kI kAmadhenu banA degaa| aura nahIM to pralaya kI sahasracaNDI bana kara tuma vaizAlI ke toraNa para tANDava karogI / satyAnAza satyAnAza, satya - prakAza satyaprakAza ! tathAstu priyAmbA rohiNI devI / jayavanto, jayavanto, trikAla meM jayavanta hoo|' isa kuliza- komalA vANI se pRthvI ke dhAraka kulAcala parvatoM kI cUleM tharI uThIM / deva, danuja, manuja ke sAre darpa aura ahaMkAra dhUla meM lauTate dikhAyI par3e / bhagavatI ne pralaya ke nAzonmatta samudra kI taraMga cUr3A para se manuSya kI jAti ko udbodhana diyA thA / bhayabhIta, saMtrasta mAnavoM ne isa bhUkampa meM AzvAsana aura AdhAra pAne ke lie zrI bhagavAna kI ora nihArA ' aura sahasA hI bhagavAna apane rakta - kamalAsana se uTha kara gandhakuTI ke pazcimI sopAnoM para ojhala hote dikhAyI pdd'e| sahasroM ghuTatI AhoM kI muka cItkAra ne vAtAvaraNa ko saMtrasta kara diyA / zrI bhagavAna hameM pITa dekara cale gaye ! savere kI dharma-parSadA meM vaizAlI ke gaNapati ceTakarAja A~kha mIMca kara jabaradastI sAmAyika meM lIna rahe / phira bhI unakI A~kha Atma para nahIM, bAhara ke AvartanoM para lagI thI / ve saba dekha aura suna rahe the| zrI bhagavAna aura bhagavatI candanabAlA ke puNya - prakopa se unakI taheM hila uThI thIM / aparAhna kI dharma - parSadA meM zrI bhagavAna kA mauna antahIna hotA dikhAyI par3A / oMkAra dhvani bhI gupta aura lupta ho rahI / vRddha aura jarjara gaNapati ceTake - zvara kA Asana Dola rahA hai / unakA aMga-aMga tharatharA rahA hai| unheM pala ko bhI caina nahIM / zrI bhagavAna apalaka unheM apane nAsAgra para nihArate rahe / ekAeka sunAyI par3A : 'gaNanAtha ceTakarAja, sAmAyika jabaradastI nahIM, vaha sahaja mastI hai, svarUpasthiti hai / vaha prayAsa nahIM, anAyAsa Atma-sahavAsa hai / sAmAyika karane se nahIM hotA / bhagavAna AtmA jaba prakaTa ho kara svayaM apane Upara prasannodaya hote haiM, taba vaha ApoApa hotA hai / sama hone para hI sAmAyika ho sakatA hai / jahA~ itanA viSama hai, vahA~ sama kahA~ ? jahA~ svAmitva hai, vahA~ samatva kaise prakaTa ho ? aura sama nahIM, to sAmAyika kaise prakaTa ho ?" ceTakarAja ke bhArI aura DUbe gale se AvAz2a phUTI : 'magadhezvara zreNika se adhika viSama aura kuTila aura kauna ho sakatA hai ? use vItarAga arhanta ne samatva ke siMhAsana para car3hA diyA / use bhAvI tIrthaMkara kI For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79 / 23 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhakuTI para AsIna kara diyaa| loka ke sAre samatva ko usane viSama kara diyA, vaha Aja arhanta mahAvIra kA dAyA~ hAtha ho gyaa|' 'mahAvIra ne kucha na kiyA, rAjan, zreNika svayam vaha ho gyaa| vaha arhat ke sammukha Ate hI niHzeSa samarpita ho gayA, to anAyAsa sama ho gyaa| aura sama dUsare se nahIM, apane se pahale AtA hai, aura dUsare taka jAkara use sama kara detA hai| yahI sattA kA svabhAva hai, mhaaraaj|' kSaNaika cupa raha kara bhagavAna phira bole : ___ 'mAnastambha dekhate hI zreNika kA aham kaicula kI taraha utara gyaa| vaha nagna nirvasana hI mahAvIra ke sAmane aayaa| aham se mukta vaha nirA svayam aura sama hI prastuta huaa| samatva Ate hI, svAmitva usakA lupta diikhaa| usane apane mama ko hAra diyA mahAvIra ke saamne| vaha hatazastra aura hatayuddha dikhAyI pdd'aa| svAmitva usane tyAgA nahIM, vaha ApoApa chuTa gyaa| vaha lauTa kara rAjagRhI ke sAmrAjI siMhAsana para nahIM baiThA / ' _ 'lekina gaNezvara ceTakarAja, mahAnAyaka siMhadeva aura aSTakulIna rAjanya samatva ke isa samavasaraNa meM Akara bho namita na ho ske| apane ko hAra na sake / ve mahAsattA ke samakSa apanI rAjasattA kA dAvA le kara Aye haiM / zreNika aura usakA sAmrAjya unake astitva kI zarta hai| ve apanI hAra-jIta ke svAmI nahIM, usakA nirNAyaka unake mana zreNika hai| zreNika ko harAne para usakI vijaya nirbhara karatI hai| jo itanA parataMtra hai, vaha prajAtaMtra kaisA? jisakA svAmitva auroM kA kAyala hai, vaha svAmI kasA ? aura dAsoM kA taMtra svAdhIna gaNataMtra kaise ho sakatA hai ?' kA~pate svara meM mahArAja ceTaka ne apanI sthiti spaSTa karanI cAhI : _ 'jo bhI sImAe~ yA TiyA~ hamArI hoM, para vaizAlI Aja saMsAra ke gaNataMtroM kA mukuTa-maNi mAnA jAtA hai| yaha to AkAza kI taraha ujAgara hai, prabhu ! yaha dAsoM kA nahIM, svAdhIna nAgarikoM kA taMtra hai|' tapAka se mahAvIra kA pratikAra sunAyI par3A : 'prAta:kAla kI dharma-sabhA meM vaizAlI ke janagaNa ne apane zAsaka rAjataMtra ko nakAra diyA, mahArAja! vaizAlI meM gRhayuddha aura khunI krAnti kA dAvAnala dhadhaka rahA hai| eka hI jaMgala ke per3a paraspara TakarA kara apane hI aMgoM meM Aga lagA rahe haiN| isa arAjakatA ko svarAjya kaise kahU~, mahArAja !' yaha rAjya-droha hai, yaha gaNa-droha hai, bhante trilokapati / Apane isa droha kA Aja samarthana kiyA, use ubhaaraa|' tIrthakara : apraila 79/24 For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yaha gaNadroha nahIM, rAjya-droha nizcaya hai, kyoMki rAjya jahA~ gaNa kA nahIM, gaNa- rAjanyoM kA ho, vahA~ rAjadroha avazyambhAvI hai| aura jAneM ceTakarAja, yaha droha nahIM, vidroha hai / yaha sthApita jar3IbhRta vAda aura vyavasthA kA prativAda hai| jar3atva ke avarodha ko anirvAra caitanya sadA tor3egA hI / isI kA nAma rakta krAnti hai / yaha sRSTi aura itihAsa kA svAbhAvika tarka hai / yaha sattA kI adamya prajJA aura prakriyA kA prakaTIkaraNa hai / 'aura jAneM mahArAja, mahAvIra pahala hai, vaha kevala pariNAma nahIM / jo nitAnta akartA hai, vahI sarvopari kartA hai| vaha anAyAsa, akAraNa sirjanahAra aura visarjanahAra hai, eka hI bindu para / vaha eka hI kSaNa meM utpAda, vinAza, dhruva tInoM hai / 'aura suneM rAjan, mahAvIra svapakSI bhI nahIM, vipakSI bhI nahIM, vaha pratipakSI hai / jahA~ sAre pakSa aura vAda samApta haiM, vahIM mahAvIra kA Arambha hai / vaha sarvapakSI hai, samapakSI hai, aura koI pakSI nhiiN| vaha kucha karatA nahIM, vaha kevala hotA hai, jo use honA cAhiye, jo usakA svarUpa hai, svabhAva hai / aura sahasA hI bhagavAna ke svara meM aMgirA dahaka uThe : 'lekina usa mahAsattA ke sama ko jo bhaMga karatA hai, vaha usake visphoTa kI jvAlA meM bhasmasAt ho kara hI rahatA hai / caitanya kevala zAmaka jyoti hI nahIM, vaha saMhAraka jvAlA bhI hai| vahI AtmA ko parama zAnti meM sulA detI hai, aura vahI karma - kAntAra ko jalA kara qhAka kara detI hai| zreNika ne mahAsattA ke mastaka para apane ahaMkAra kA siMhAsana bichAnA cAhA thA / vaha samatvAsIna yazodhara muni ke rUpa meM mahAvIra ke saMhAra taka ko udyata huA / usane paramasattA ke jvAlAgiri ko lalakAra kara jagAyA / to use sAgaroM paryanta narakAgni meM jalanA hogA / mahAsattA kucha nahIM karatI, apanA vinAza aura naraka hama svayam paidA karate haiM / vaizAlI ne apanA narakAnala svayam bhar3akAyA hai / usakA doSa auroM para DAla kara, kaba taka apane dharmAtmApana ko bacAte raheMge, rAjan / ' 'paracatriyoM ne IrSyAvaza hamAre yuvAnoM ko bhar3akA diyA hai / yuvAnoM ne gaNa ko bhar3akA diyA hai / krAnti ke nAma para svacchandAcAra, bhraSTAcAra, anAcAra phaila rahA hai sAre janapada meM jana-jana bhraSTa aura anAcArI hotA jA rahA hai| ghUsakhorI, kAlAbAz2ArI, corabAz2ArI Aja yahA~ Ama dastUra ho gayA hai / isa bhraSTAcAra kA uttaradAyI kauna ?' 1 zrI bhagavAna megha mandra svara meM garaja uThe : 've, jo sattA kI mUrdhA para baiThe haiN| ve hI yadi svaccha na hoM, to zAsana kaise svaccha raha sakatA hai, mahArAja / aura zAsana svaccha na ho, to prajA kaise svaccha raha sakatI hai| pahale zAsaka bhraSTa hotA hai, taba prajA bhraSTa hotI hai / bhraSTAcAra tIrthaMkara : apraila 79/25 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA mala mUrdhanya sattAdhIza meM hotA hai| vaha mUlata: zAsana meM nahIM, zAsita meM nahIM, sattAdhArI meM hotA hai| pahale vaha apanA nirIkSaNa kare, to pAyegA ki usake bhItara nyasta svArtha ke kaise-kaise gupta aura sUkSma a~dhere sakriya haiN| vahI pApa ke viSama a~dhere sAre rASTra kI nasoM meM vyApta hokara, use ghuna kI taraha khA jAte haiN| isa bhraSTAcAra ke maloccheda kI pahala kauna kare, devAnu priya ceTakarAja ?' ___ 'AjIvana jinezvaroM kA vratI zrAvaka ceTaka vItarAga kevalI mahAvIra kI dRSTi meM bhraSTAcArI hai ? to bAta samApta ho gayI, bhagavan !' vRddha gaNapati kA galA bhara aayaa| zrI bhagavAna anukampita ho Aye : 'bhraSTAcArI Apa svayam nahIM, gaNanAtha / Apa svayama to sphaTika kI taraha nirmala haiM, mhaaraaj| lekina aSTakulaka rAjanyoM ne Apake saralapana kA lAbha uThA kara Apa ko apane hAthoM kA hathiyAra banA rakkhA hai| Apa jAgeM, aura pahala kara ke isa kUTacakra ko tor3a deM, to vaizAlI meM krAnti ApoApa ho jaaegii|' 'kyA merA vratI jIvana hI apane Apa meM eka pahala nahIM ?' 'kSamA kareM gaNezvara ceTakarAja! ApakA vrata to kahIM vaizAlI meM phalIbhUta na dekhaa| vrata anyoM ko lekara hai, para-sApekSa hai| anyoM ke sAtha sambandha-vyavahAra meM vaha prakaTa na ho, to vrata kaisA? apane se itara ke sAtha hamArA samyak sambandha aura AcAra kyA ho ? usI kA nirNAyaka to vrata hai| samyaka nizcaya hI samyak vyavahAra kA nirNAyaka hai| asamyak nizcaya meM se samyak vyavahAra kaise prakaTa ho pakatA hai ?' zrI bhagavAna kA svara gaMbhIra hotA AyA : 'vratI vaha jo virata ho| vrata kI Ar3a meM virati yadi kucha viziSTa pratijJAoM meM ba~dha kara jar3a ho jAe, to samce jIvana-vyavahAra meM vaha jIvanta aura pratiphalita kaise ho? jo virati, jo vrata vyakti meM hI banda raha kara alaga par3a jAe, to vaha virati nahIM Atma-rati hai| loka se vicchinna ho kara, vaha loka meM prakAzita kaise ho sakatI hai ? aura yadi brata kevala apane hI vaiyaktika Atmika mokSa ke lie ho, to phira vratI jIvana meM itanA rata kyoM ? auroM ko lekara itanA Arata kyoM? vaha hara vyakti aura vastu para apane Adhipatya kI chApa kyoM lagAnA cAhatA hai? apane-parAye kA hisAba-kitAba kyoM karatA hai ? vrata apane se anya tamAma jIvoM ko le kara hai| isI se anya ke sAtha ke apane sambandhoM meM vaha Acarita na ho, to vaha Atmika mukti ke nAma para anyoM ko, aura saba se adhika apane ko, dhokhA denA hai| vaha Atma-sAdhanA kI Ar3a meM nirI Atma-chalanA hai| pUchatA hU~ devAnupriya, kyA Apane kabhI gaNa kI cAha ko jAnA hai, usakI pIr3A ko pahacAnA hai? usakI pukAra ko sunA hai ? kyA vaizAlI kA janagaNa yaha tIrthaMkara : apraila 79/26 For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSoM vyApI yuddha magadha ke sAtha calAnA cAhatA hai, jise vaizAlI ke zAsaka calA rahe haiM ? maiM phira pUchatA hU~ vaizAlI ke yahA~ upasthita janagaNa se- -- kyA vaha yuddha cAhatA hai ? - 'nahIM, nahIM, nahIM ! hama yuddha nahIM cAhate / yaha yuddha rAjAoM kA hai, prabhuvargoM kA hai, prajAoM kA nahIM / prajAe~ kabhI yuddha nahIM cAha sktiiN|' yaha yuddha banda ho, banda ho, tatkAla banda ho ! ' zrI bhagavAna Urjasvala ho Aye : 'janagaNa ke pracaNDa prativAda ko sunA Apane, mahArAja ? jisameM prajA kI icchA sarvopari na ho, vaha gaNataMtra kaisA ? vaha to adhinAyakataMtra hai| isameM aura anya sAmrAjI taMtroM meM kyA antara hai ? yaha gaNataMtra nahIM, nipaTa nagna rAjataMtra hai | ise sAkSAt kareM, rAjana, isase palAyana na kareM / pratyakSa dekheM, gaNezvara, ki yahAM zAsaka aura zAsita ke bIca paraspara uttaradAyitva nahIM hai / jo rAja, samAja aura vyavasthA jana-jana ke prati uttaradAyI nahIM, vaha vyavasthA prAtAMtrika nahIM, sattAtAMtrika hai / vaizAlInAtha ceTaka dekheM, unakI vaizAlI kahA~ hai ? kahA~ hai usakA astitva ? yadi janagaNa vaizAlI nahIM, to jise Apa aura Apake sAmanta rAja hamArI vaizAlI kahate haiM, vaha nirI marIcikA hai| vaha prajAtaMtra nahIM, prajA kA nipaTa preta hai / isa pretarAjya kI rakSA Apa kaba taka kara sakeMge, mahArAja ? dhokhe ke putale ko kaba taka khar3A rakkheMge ?' zrI bhagavAna cupa ho gye| kucha dera gahana cuppI vyApa rahI / usa athAha mauna ko bhaMga karate hue ceTakarAja jAne kisa asamprajJAta samAdhi meM se vole : 'maiM nirgata huA, maiM udgata huA, bhagavan ! maiM satya ko samyak dekha rahA hU~, samyak jAna rahA hU~, so samyak ho rahA hU~ / dekha rahA hU~ pratyakSa, mahAvIra ke binA vaizAlI kA astitva nahIM / mahAvIra ke zabda para se hI videhoM kI saccI vaizAlI punarutthAna kara sakatI hai| Aja se vaizAlI ke gaNanAtha mahAvIra haiM, maiM nahIM / maiM samarpita hU~ bhagavan, maiM prabhu ke utsaMga meM ubuddha hU~, trilokInAtha ! 1 aura ceTakarAja mahAvIra kI cetanA meM tadAkAra ho kara samAdhistha ho gaye / aSTakulIna rAjanya aura sAmanta nirjIva, nirAdhAra mATI ke Dhera ho rahe / hatAhata mahAnAyaka siMhabhadra ne sAhasa baTora kara pUchA : 'vaizAlI kA bhaviSya kyA hai, bhante trilokInAtha ?' 'vaizAlI kA bhaviSya hai, kevala mahAvIra ! aura saba kuhelikA hai, marIcikA hai / ' 'taba to vaizAlI kI antima vijaya nizcita hai, bhagavan / ' tIrthaMkara : apraila 79 / 27 For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mahAvIra kI vaizAlI vijaya aura parAjaya se Upara hai| so usakA patana asambhava hai| lekina tumhArI vaizAlI, tumhAre parakoToM meM zastra-baddha hai| usa vaizAlI kA trANa tumhAre hAtha hai| usakI vijaya tumhAre hAtha hai| usakA trANa tumhAre sainyoM aura zastroM para nirbhara hai| usakA uttaradAyI mahAvIra nhiiN|' 'vaizAlI kA niHzastrIkaraNa cAhate haiM, mahAvIra ? isa zastroM ke jaMgala meM? ina bher3iye rAjulloM ke Dere meM ? aura akelA siMhabhadra to vaizAlI ke bhAgya kA nirNAyaka nahIM, bhagavan / ' 'jagata kA trAtA, aura bhAgya-vidhAtA sadA akelA hI hotA hai| vaha pahala kevala ekameva puruSa hI kara sakatA hai| sambhavAmi yuge yuge kA avatAra kRSNa, apane dharmarAjya ke mahAprasthAna meM kitanA akelA thaa| kurukSetra kI aThAraha akSauhiNI senAoM ke bIca bhI vaha kitanA akelA thaa| aura AkheTakoM ke isa araNya meM, eka dina vaha akelA hI, eka AkheTaka kA tIra khA kara mara gyaa| usa kSaNa apane prANAdhika bhAI taka ko apane se dUra kara diyaa| apanI mahAvedanA meM usane ekAkI hI mara jAnA pasaMda kiyaa|' bhagavAna kSaNaka cupa raha gye| phira bole : 'aura dekho AyuSyamAn, trilokI kI isa cUr3A para, tInoM loka ke pyAra aura aizvarya ke bIca bhI mahAvIra kitanA akelA hai ! ki usakI AvAz2a akelI par3a gayI hai| vaizAlI ke bhAgya-vidhAtAoM ne usakA pratisAda na diyaa|' 'apanA pratisAda to arhat mahAvIra Apa hI ho sakate haiN| hamArI kyA sAmarthya ki unake satya kI talavAra kA vAra hama lauTA skeN| lekina yadi vaizAlI kI parAjaya huI, to kyA vaha mahAvIra kI hI parAjaya na hogI? yadi vaizAlI kA patana huA, to kyA vaha mahAvIra kA hI patana na hogA ?' 'jAno mahAnAyaka siMhabhadra, mahAvIra jaya aura parAjaya eka sAtha hai| vaha patana aura utthAna eka sAtha hai| vaha iSTa aura aniSTa eka sAtha hai| vaha jIvana aura maraNa eka sAtha hai| vaha nAza aura nirmANa eka sAtha hai| sAre dvaMdvoM ke bIca ekAgra aura dvaMdvAtIta khela rahA hai, mhaaviir|' 'ina dvandvoM ke duzcakra meM vaizAlI kA koI tAtkAlika bhaviSya ? koI aTala niyati ?' 'kevala mahAvIra, aura saba avizvasanIya hai| jaya-parAjaya, utthAna-patana, pralaya aura udaya ke isa nitya gatimAna cakra meM, tuma kahIM u~galI rakha sakate ho senApati?' 'rakha sakatA, to sarvajJa mahAvIra se kyoM pUchatA vaizAlI kA bhaviSya ?' tIrthakara : apraila /28 For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vaha tumhAre cunAva aura pahala para nirbhara karatA hai, senApati !' 'vaizAlI kA senApati nizcaya hI usakI vijaya cunatA hai, usakA utthAna cunatA hai|' 'to tumane mahAvIra ko nahIM cunA? zastra aura sainya kI zakti ko cunaa| antahIna saMgharSa aura dvandva ko cunaa| jAnatA hU~, mahAvIra ke yahA~ se prasthAna karate hI, tumhAre parakoTa aura bhI bhayaMkara zastroM se paTa jaaeNge| tumhAre dvAra aura bhI pracaNDa vajra ke zUloM aura sA~kaloM se jar3a diye jaaeNge|' aura eka cIkhatI AvAz2a ne pratisAda kiyA : 'nahIM nahIM nahIM nahIM, aisA hama nahIM hone deNge| yA to vaizAlI meM mahAvIra kA zabda rAjya karegA, nahIM to hama sarvanAza kA tANDava macA deNge| mahAvIra kA dharmacakra yadi vaizAlI kA paricAlaka na haA, to he sarvacarAcara ke nAtha, vaizAlI ke mastaka para sarvanAza ma~DalA rahA hai| trANa karo, trANa karo, trANa karo he paritrAtA !' mahAcaNDI rohiNI kI isa Arta pukAra meM vaizAlI kI lakSa-lakSa AvAjeM ekAkAra ho gayI thiiN| ____ aura gandhakuTI ke raktakamalAsana meM jvAlA uThatI dikhAyI pdd'iiN| usa para AsIna vizva ke pralaya aura udaya nATaka kA nitya-sAkSI mahezvara mahAvIra garjanA kara uThA : 'satyAnAza satyAnAza / satya-prakAza satya-prakAza / satyAnAza satyAnAza!' kalpAntakAla ke usa samudra-garjana meM sAre jambUdvIpa ke sattA-siMhAsana ulaTapalaTa hote dikhAyI pdd'e| akasmAt zrI bhagavAna kA raktakamalAsana zUnya dikhAyI pdd'aa| unheM kisI ne vahA~ se uTha kara sIr3hiyA~ utarate nahIM dekhaa| asaMkhyajihva jvAlAoM kA eka sahasrAra samavasaraNa ke tamAma maNDaloM meM maeNDalAtA diikhaa| aura zrI bhagavAna kA dharmacakra mahAkAla ke merudaNDa ko bheda kara, dikkAla kA atikramaNa kara gyaa| 00 (lekhaka tathA zrI vIra nirvANa grantha-prakAzana-samiti, indaura ke saujanya se ) "yaha yahA~ prAsaMgika aura dRSTavya hai ki hamArI sadI ke AThaveM dazaka meM itihAsa aba mahaz2a tithi-Rmika ghaTanAoM kA byaurA nahIM raha gayA hai| manovijJAna kI taraha hI itihAsa meM bhI gaharAI kA AyAma pramukha ho gayA hai|" -vIrendrakumAra jaina tIrthaMkara : apraila 79/29 For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha : diga. jaina paNDita jaina vidyA : vikAsa-krama/kala, Aja (8) 0 apabhraMza-sAhitya 0 hindI-sAhitya 0 koza-sAhitya 0 hastalikhita aprakAzita granthoM kI sUciyoM kA nirmANa 0 vijJAna evaM gaNita 0 cikitsA 0 patrakAritA 0 vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM jaina vidyA kA adhyayanaanusandhAna 0 samAja-sevA 0 shresstthivrg| / DA. rAjArAma jaina apabhraMza-sAhitya ke kSetra meM bhASA-vaijJAnikoM ne apabhraMza-bhASA ko Adhanika boliyoM, yA bhASAoM kI jananI mAnA hai| vaise apabhraMza meM bauddha evaM vaidika kaviyoM ne bhI sAhitya-racanAe~ kI haiM, kintu parimANa meM ve jaina apabhraMza-sAhitya kI apekSA nagaNya hI haiN| di. jaina kaviyoM ne apabhraMza-bhASA meM chaThavIM sadI se lekara 16vIM-17vIM sadI taka sahasroM racanAe~ kiiN| ina apabhraMza-granthoM kI pramukha vizeSatA yaha hai ki inake Adi evaM anta bhAga meM vistRta prazastiyA~ aMkita haiN| jinake mAdhyama se tatkAlIna rAjanaitika, Arthika evaM sAmAjika paristhitiyoM para acchA prakAza par3atA hai| mahAkavi vibudha zrIdhara (13vIM sadI) kI eka grantha-prazasti meM dillI kA A~khoM-dekhA jaisA hAla varNita hai vaisA anyatra dekhane meM nahIM aayaa| mahAkavi raidhU ne gvAliyara ke tomaravaMzI rAjAoM, vahA~ ke jaina nagara-seThoM evaM samakAlIna jaina samAja kA jitanA sundara varNana kiyA hai, vaisA anyatra bahuta kama dekhane meM aayaa| gvAliyara-durga kI jaina mUrtiyA~ kaise banIM, isakA vRttAnta raidhU-sAhitya-prazastiyoM meM mila jAtA hai / mahAkavi puSpadanta ne mahAmantrI nanna evaM bharata kA jitanA prAmANika varNana kiyA hai utanA anyatra nahIM miltaa| mahAkavi dhavala ne apane riTaNemicariu kI prazasti meM jina aneka sAhityakAroM evaM kaviyoM kA ullekha kiyA hai, yadi khojane para una sabhI ke sAhitya kI upalabdhi ho jAtI hai, to usase hamAre itihAsa ko nayA Aloka mila sakatA hai| itanA mahattvapUrNa sAhitya sadiyoM taka andherI koThariyoM meM banda par3A rahA, kintu hama AbhArI haiM paM. nAthUrAma premI, paM. jugala kizora mukhtyAra, DaoN. hIrAlAla Adi vidvAnoM ke, jinhoMne isa ora dhyAna diyA aura 'jaina-hitaiSI', 'anekAnta' evaM anya sAdhanoM se vidvajjagat ko ina granthoM kA paricaya diyaa| paM. nAthUrAma premI ne apabhraMza ke mahAkavi svayambhU tathA unake paumacariu kA vistRta paricaya dekara anveSaka-vidvAnoM kA isa mahanIya kRti kI ora sarvaprathama dhyAnAkarSita kiyaa| tIrthakara : apraila 79/30 For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. hIrAlAla jaina ne karakaMDacariu, NAyakumAracariu, sAvayadhammadohA, pAhuDadohA, sugandhadazamI kathA, mayaNaparAjayacariu, tathA vIrajiNiMdacariu kA sarvaprathama evaM muyogya sampAdana evaM prAmANika anuvAda kara vistRta samIkSAtmaka prastAvanAe~ taiyAra kii| ___DaoN. e. ena. upAdhye ne 'paramAtma prakAza' kA sampAdana kara usakI aMgrejI prastAvanA meM apabhraMza-sAhitya kI vividha pravRttiyoM para mAtra sundara prakAza hI nahIM DAlA, apitu yaha spaSTa ghoSita kiyA ki hindI sAhitya ke rahasyavAdI kaviyoM para jaina rahasyavAda kA spaSTa prabhAva hai| ___paM. paramAnandajI zAstrI jaina sAhitya ke una mUka sevakoM meM haiM, jinhoMne nispRhavRtti se sAhitya-sAdhanA meM apanA tila-tila galA diyA hai| ve eka calatephirate vizvakoza haiM, kisa zAstra-bhaNDAra meM kauna-kauna-se hastalikhita grantha surakSita haiM tathA unake viSaya-krama kyA-kyA haiM, ye saba unheM kaNThastha haiN| unhoMne aneka zodhanibandha likhe haiM, kintu unake pANDitya kA paricaya to unake 'apabhraMza-grantha-prazastisaMgraha' se hI mila jAtA hai, jisameM aitihAsika mahatva kI prazastiyA~ saMgrahIta haiM tathA jisakI vistRta samIkSAtmaka prastAvanA meM unhoMne ukta prazastiyoM ke Aloka meM bhAratIya itihAsa ke aneka pracchanna tathyoM kA udghATana kiyA hai| DaoN. devendrakumAra jaina (bA~darI, sAgara; madhyapradeza)-navIna pIr3hI ke variSTha anveSaka vidvAn haiM jinhoMne 'apabhraMza-prakAza' nAmaka grantha likhA aura usake mAdhyama se sarvaprathama 'apabhraMza-vyAkaraNa' tathA usakA bhASA-vaijJAnika vivecana kiyaa| DaoN. jaina ne apabhraMza ke prAcInatama tathA sazakta mahAkavi svayambhUkRta 'paumacariu' jaise durUha grantha kA sarvaprathama hindI-anuvAda prastuta kara apanI asIma zakti, pratibhA evaM dhairya kA paricaya diyA hai| 'apabhraMza-bhASA aura sAhitya' nAmaka zodha-grantha ke mAdhyama se Apane apabhraMza-bhASA kA sAMgopAMga bhASA-vaijJAnika vivecana tathA usake sAhitya kA pravRttimUlaka evaM sAMskRtika itihArA prastuta kiyA hai| Apake anya prakAzita granthoM meM narasenakRta 'sirivAla cariu' hai| abhimAnameru puSpadanta kRta 'mahApurANa' apabhraMzasAhitya meM lohe ke cane ke rUpa meM vikhyAta hai| DaoN. jaina ne usakA bhI sarvaprathama hindI-anuvAda kara presa meM de diyA hai| isake prakANana' se mahAkavi puSpadanta ke bhakta-pAThaka unakI isa mahanIya kRti kA rasAsvAdana zIghra hI kara skeNge| DaoN. deve drakumAra zAstrI (ciragAMva, jhA~sI. 1933 I.) ne 'apabhraMza-bhASA aura zodha-pravRttiyA~' nAmaka grantha likhakara etadviSayaka deza-videza meM 17vIM-18vIM sadI se abhI taka jo kArya hue haiM, unakA kramabaddha prAmANika samIkSAtmaka vivaraNa prastuta kiyA hai| unakA dUsarA grantha 'bhavimayata kahA' aura 'apabhraMNa kathA-kAvya' hai| jisameM unhoMne apabhraMza kathA-kAvyoM kI mUla pravRtiyoM kA vizleSaNa kara bhaviSyadattakathAoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai| jaina sAhitya meM tIrthakara : apraila 79/31 For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta evaM zrIpAla jaise nAyakoM ke mAdhyama se jaina kaviyoM ne madhyakAlIna bhArata ke videzoM ke sAtha vyApArika evaM sAMskRtika sambandhoM para bar3A hI sundara prakAza DAlA hai| DaoN. jaina ke anya granthoM meM narasenakRta 'baDDhamANa kahA' 'tulanAtmaka bhASAvijJAna Adi haiN| vartamAna meM Apa apabhraMza-koza taiyAra karane meM saMlagna haiN| isake taiyAra hone se apabhraMza-jagata kI dIrghakAla se khaTakanevAlI eka bar3I bhArI kamI dUra hogii| DaoN. rAjArAma jaina (mAlathauMna, sAgara, madhyapradeza; 1929 I.) mahAkavi raidhU evaM vibudha zrIdhara ke samasta upalabdha hastalikhita aprakAzita granthoM kI khoja kara unake sampAdana, anuvAda evaM samIkSAtmaka adhyayana meM vyasta haiN| sunizcita yojanA ke anusAra samasta raidhU-sAhitya 16 khaNDoM arthAt lagabhaga 9000 pRSThoM meM tathA vibudha zrIdhara-sAhitya tIna khaNDoM arthAt lagabhaga 1500 pRSThoM meM prakAzita hogaa| inameM se abhI taka 'raidhU granthAvalI' kA eka khaNDa prakAzita huA hai, dUsarA khaNDa AdhA chapa cukA hai tathA agale do khaNDa presa meM jAne kI taiyArI meM haiN| vibudha zrIdhara kRta 'vaDDhamANacariu' bhAratIya jJAnapITha se prakAzita hokara a. bhA. di. jaina vidvatpariSad dvArA puraskRta huA hai tathA 'pAsaNAhacariu' kI presakaoNpI taiyAra hai| anya prakAzyamAna granthoM meM mahAkavi padamakRta mahAvIrarAsa, bUcarAjakRta 'mayaNajujjha kavva', evaM vibudha zrIdhara kRta saMskRta bhaviSyadatta caritra kI presakaoNpI taiyAra kI jA rahI haiN| anya prakAzita samIkSAtmaka granthoM meM 'raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana' pramukha hai jo bihAra sarakAra ke zikSA vibhAga se prakAzita hai tathA vIra nirvANa bhAratI, meraTha se 2501) rupayoM kI sammAna-nidhi se puraskRta tathA svarNapadaka se sammAnita hai| isake pUrva isa grantha para zAstri-pariSad ne bhI 1101) rupayoM kA puraskAra pradAna kiyA thaa| zrI praphullakumAra modI (gA~gaI, gADaravArA, madhyapradeza) DaoN. hIrAlAla jaina ke suputra haiN| samprati madhyapradeza zAsana ke antargata mahAkozala mahAvidyAlaya ke prAcArya haiM / vRtti, smRti, pratibhA evaM svabhAva meM ve apane pitA ke sadguNoM kA pUrNa pratinidhitva karate haiN| Apane 10 vIM sadI ke aprakAzita padamakItti kRta apabhraMza 'pAsaNAhacariu' kA adhunAtana paddhati se sampAdana kiyA hai jo prAkRta TaiksTa sosAiTI, ahamadAbAda se prakAzita hai| DaoN. vimalaprakAza jaina (mujaphpharanagara, 1932 I.) navIna pIr3hI ke pragatizIla evaM pratibhAsampanna yuvaka vidvAn haiN| apabhraMza-bhApA evaM sAhitya meM unakI gaharI abhiruci hai| unhoMne mahAkavi vIrakRta 'jaMvasAmicariu' kA sarvaprathama sampAdana, anuvAda kara usa para vistRta gambhIra prastAvanA likhI hai| zrImatI vidyAvatI jaina (jabalapura, 1938 I.) jinavANI kI una mUkasevikAoM meM haiM, jinhoMne gRhasthI ke kaThina dAyitvoM ke sAtha-sAtha mA~ sarasvatI kI tIrthaMkara : apraila 79/32 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA dRr3ha vrata le rakhA hai / hastalikhita granthoM kI durdazA dekha-sunakara ve marmAhata huI haiM tathA hastalikhita granthoM para hI zodha-kArya karane kA nizcaya kiyA hai| vartamAna meM ve 13 vIM sadI ke apabhraMza kavi siMhakRta 'pajjuNNacariu' ke sampAdanAdi kAryoM meM vyasta haiN| hindI jaina sAhitya ke kSetra meM jaina kaviyoM dvArA likhita hindI-sAhitya bhI kama mahattva kA nhiiN| purANa itihAsa, dharma, darzana, siddhAnta, AcAra, adhyAtma kI dRSTi se to vaha mahattvapUrNa hai hI; rasa, chanda, alaMkAra evaM bhASA kI dRSTi se usake vaiziSTya ko hindI-jagat ne bhI svIkAra kiyA hai| yahI kAraNa hai ki vividhatA, maulikatA evaM guNavattA ke kAraNa jainetara zodhakartAoM kA dhyAna isa sAhitya ne AkarSita kiyA hai| isa kSetra meM di. jaina vidvAnoM ne mahattvapUrNa kArya kiye haiN| paM. nAthUrAmajI premI ne mahAkavi banArasIdAsa kRta 'arddhakathAnaka' kA sarvaprathama sampAdana evaM prakAzana kara hindI meM sarvaprathama likhita AtmakathA ko hindIjagat ke lie pradAna kiyaa| usake bAda unhoMne "hindI-jaina sAhitya kA itihAsa' likhakara tadviSayaka aneka bhramoM kA nirAkaraNa kiyaa| DaoN. kAmatAprasAda jaina ne 'kRpaNajagAvana carita' jaisI sundara evaM sarasa racanA kA sarvaprathama hindI-anuvAda ke sAtha prakAzana kara hindI-jagat ko jaina kathA-sAhitya kI garimA kA paricaya diyaa| bAda meM unhoMne aprakAzita evaM prakAzita aneka hindI jaina granthoM kA adhyayana kara 'hindI jaina sAhitya kA itihAsa' likhaa| DaoN. hIrAlAla jaina ne vividha kAnphreMsoM evaM sAhitya-sammelanoM meM apabhraMzoM ko hindI kI jananI ghoSita kiyaa| DaoN. nemicandra zAstrI ne pUrva prakAzita sAmagrI kA adhyayana kara tathA vartamAna hindI-sAhitya kI pravRttiyoM kA manana kara 'hindI jaina sAhitya parizIlana' (do khaNDa) nAmaka grantha likhaa| pro. zrIcandra jaina (amarA, jhAMsI, 1911 I.) ne jaina sAhitya ke bArahamAsA, pUjA-vidhAna evaM anya kathAoM kA adhyayana kara hindI jaina sAhitya kI pravRttiyoM para acchA tulanAtmaka prakAza DAlA hai| jaina kathAoM kA sAMskRtika adhyayana kara unhoMne navIna evaM maulika zodha-kArya kiyA, jisakA mUlyAMkana kara vidvatpariSad ne unheM 1000) kI dravya rAzi se puraskRta kiyA hai| DaoN. premasAgara jaina (mainapurI 1924 I.) hamArI pIr3hI ke gambhIra vicAraka vidvAn haiN| unakI lekhanI evaM vANI donoM ko hI sarasvatI kA varadAna prApta hai| unakI aneka racanAoM meM se (1) jaina bhaktikAvya kI bhUmikA, (2) hindI jaina bhaktikAvya, (3) jaina zodha-samIkSA evaM (4) pArzvanAtha bhaktigaMgA pramukha haiN| tIrthaMkara : apraila 79/33 For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. ravIndrakumAra jaina kA kAryakSetra ahindI bhASI kSetra rahA hai| pUrva meM ve tirupati vizvavidyAlaya meM the| vartamAna meM dakSiNa bhArata hindI rASTrabhASA pracAra samiti dvArA saMcAlita hindI-zodha saMsthAna, madrAsa ke nidezaka haiN| unhoMne jIvana-bhara saMgharSa kiyaa| viSama paristhitiyoM meM bhI unhoMne svAbhimAna para A~ca nahIM Ane dii| unake jIvana kI jhA~kI unakI kavitAoM meM milatI hai| isa dizA meM unakI kavitAoM kA saMgraha 'taptagRha' paThanIya hai| DaoN. jaina ne mahAkavi banArasIdAsa ke vyaktitva evaM kRtitva para sarvaprathama zodha-kArya prastuta kiyA hai| jaina koza-sAhitya ke kSetra meM hamAre prabuddha jainAcAryoM ne koza-sAhitya ke kSetra meM bhI ullekhanIya kArya kiye haiN| isa prakAra ke koza-granthoM meM dhanaJjaya nAmamAlA evaM vizvalocana koza paryAyavAcI zabdoM kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| viSaya-saMgraha kI dRSTi se 'thirukkUrala' evaM 'subhASita ratna sandoha' advitIya grantha mAne gaye haiN| __jaina sAhitya meM Adhunika kozoM kI kamI bar3I khaTakatI rahatI thii| viziSTa zabdAvalI, viziSTa padAvalI tathA anya sandarbha Adi kI khoja meM zodhakartAoM ko anAvazyaka rUpa se kaSTa uThAnA par3atA thA, ataH isa dizA meM bhI di. jaina vidvAnoM ne kama, kintu acche prayatna kiye haiN| unakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai-- nAma saMgrAhaka nAma grantha evaM prakAzaka evaM vizeSa athavA sampAdaka pR. saM. prakAzana-varSa hai zrI bihArIlAla hindI sAhitya kA svalpArtha jJAna ratna durbhAgya se saMpAdaka caitanya (balandazahara abhidhAna ke aMta- mAlA, bulaMdazahara ke Akasmika janma 1967vi.saM.) rgata vRhat jaina 1925 I. svargavAsa ke kAraNa zabdArNava pra. saM. chapakara hI (1925 I.) raha gyaa| (pR. saM .286) 2. zrI umarAvasiMha Taika e DikzanarI senTrala jaina pabli- durbhAgya se saMpA. dillI oNpha jaina bibliyo- ziMga hAusa, ArA evaM prakAzaka kI grAphI, pArTa 1 1917 Akasmika mRtyu ke kAraNa isakA prathama aMza chapakara hI raha gyaa| 3. bAba choTelAla jaina, jaina vibliyo yaha kArya bhI adhUrA kalakattA grAphI hI raha gyaa| 4. paM. jugalakizora purAtana vAkya sUcI vIra sevA maMdira, mukhtAra saramAvA tIrthaMkara : apraila 79/34 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. bra. jinendra varNI jainendra siddhAnta bhAratIya jJAnapITha, apane kSetra meM pAnIpata (paMjAba) koza (4 khaNDa) dillI sarvaprathama 6. paM. bAlacandrajI zA. lakSaNAvalI vIra sevA maMdira, , , soraI (uttarapradeza) (do khaNDa) dillI. 7. paM. bAbUlAla jamA- zrI vidvat abhi- a. bhA. zAstrI , , ____dAra evaM vimala naMdana graMtha pariSad, bar3auta kumAra sorayA Adi 1976 hastalikhita aprakAzita granthoM kI sUciyoM ke nirmANa kSetra meM sAhitya samAja ke mAnasika dharAtala kA mApadaNDa mAnA gayA hai| jisa samAja kA koI sAhitya nahIM hotA usakA na to koI atIta hotA hai aura na bhaviSya / sAhitya se sAmAjika saMskAroM evaM vicAra-dhArA kA patA calatA hai / jaina samAja saMkhyA meM kama kintu apane ucca saMskAra, ucca vicAra, rASTra ke prati niSThA tathA sadAzayatA ke bala para Aja bhI gaurava ke sAtha jIvita hai| hamArA vizAla sAhitya hameM batalAtA hai ki hamArA atIta mahimAmaya rahA hai tathA bhaviSya samujjvala hai / ___ yuga-yugoM se jaina sAhitya vividha bhASAoM meM likhA gayA , kintu durbhAgya se usakA adhikAMza bhAga naSTa-bhraSTa ho gayA / jo kucha surakSita hai usakI mAtrA bhI kama nahIM, kintu usakA abhI paMcamAMza bhI prakAzita nahIM ho pAyA hai| kisI bhI svastha evaM samRddha samAja ke lie yaha lakSaNa acchA nahIM / sunate haiM ki yUropa, amerikA, mizra evaM anya araba dezoM ne hastalikhita granthoM ko rASTrIya nidhi mAnakara usakA samUcA prakAzana karA liyA hai, kintu eziyA mahAdvIpa meM abhI sAhityika gaurava kI bhAvanA kA sphuraNa nahIM ho pAyA hai| usameM bhI bhArata tathA bhArata meM bhI jaina samAja saba se adhika pichar3A huA hai| hamArA adhikAMza sAhitya abhI aMdherI koThariyoM meM hI bharA par3A hai / usakA prakAzana evaM mUlyAMkana honA atyAvazyaka hai| yaha prakriyA zrama evaM samaya-sAdhya hai, kintu kramazaH hI sahI, yaha kArya hotA rahanA cAhiye / tatkAla AvazyakatA hai, usake sUcIkaraNa kii| vargIkRta grantha-sUciyoM ke taiyAra ho jAne se zodha-kAryakartAoM ko apane zodha-viSaya ke nirdhAraNa meM sahAyatA milegii| grantha-sUciyoM ke nirmANa meM sarvaprathama kAryArambha kiyA--paM. nAthUrAma premI ne / unhoMne 'jaina hitaiSI' ke mAdhyama se 'di. jaina grantha aura granthakartA' ke nAma se bambaI evaM AsapAsa ke zAstra-bhaNDAroM meM surakSita hastalikhita granthoM kI sUciyA~ prakAzita kii| usI ke Asa-pAsa DaoN. hIrAlAla jaina kI sahAyatA se rAya bahAdura hIrAlAla ne 'kaiTalaoNga oNva olDa menyuskripTsa ina da sI. pI. eNDa barAra' nAmaka grantha meM kAraMjA, nAgapura tathA bundelakhaNDa ke kucha hissoM meM prApta kucha jaina granthoM kI vivaraNAtmaka sUciyA~ prakAzita kii| tIrthaMkara : apraila 79/35 For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI ke zrI bAbU pannAlAlajI agravAla (dillI, vi. saM. 1960) ne dillI ke jaina granthAgAroM meM upalabdha hastalikhita granthoM kI bar3e hI parizrama ke sAtha sUciyA~ taiyAra kI tathA unakA 'anekAnta' meM kramazaH prakAzana kraayaa| Aja bhI ApakA jIvana isa koTi ke sAhitya ke uddhAra ke lie samarpita hai| hastalikhita granthoM para kArya karane vAle anveSaka vidvAn unakI sahAyatA ke binA zAyada hI apanA kArya sampUrNa kara pAne meM samartha hoN| ____DaoN. kastUracanda kAsalIvAla ne isa dizA meM hone vAle abhI taka ke kAryoM meM sarvAdhika kArya kiyA hai| unhoMne rAjasthAna ke kaI zAstra-bhaNDAroM meM surakSita hastalikhita granthoM kI vargIkRta sUciyA~ 5 khaNDoM meM taiyAra kI haiN| unakA vivaraNa dekhakara DA. kAsalIvAla ke ghora parizrama kI sarAhanA anivArya ho jAtI hai| unhoMne abhI taka lagabhaga 16-17 hajAra granthoM kA paricaya prastuta kiyA hai| yadi akele rAjasthAna ke zAstrabhaNDAroM meM upalabdha hastapratiyoM kI sUciyA~ taiyAra hoM to abhI lagabhaga 30 khaNDa aura taiyAra ho jAe~ge / yahI sthiti bhArata ke kone-kone meM bikhare hue granthoM kI hai / yadi ye sUciyA~ taiyAra kara prakAzita karAyI jA sakeM to vaha sAhitya kI sarvazreSTha Thosa sevA hogii| jaina vijJAna evaM gaNita ke kSetra meM di. jaina vidvAnoM ne vijJAna ke kSetra meM bhI utsAhavardhaka zodha-kArya kiye haiN| jaina sAhitya vastutaH AcAra, siddhAnta yA dharma-darzana mAtra kA sAhitya nahIM hai / usameM vividha jJAna-vijJAna kI amUlya sAmagrI bhI upalabdha hai| pro. lakSmIcandra jaina ( sAgara, 1926 I. ) ne pichale lagabhaga 20 varSoM se tiloyapaNNati, SaTkhaNDAgama, gommaTasAra, trilokasAra evaM mahAvIrAcArya kRta gaNitasAra-saMgraha meM varNita jaina gaNita kA Adhunika gaNitazAstra ke siddhAntoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana kara jaina gaNita kI kucha maulikatAoM kI ora vizva kA dhyAna AkarSita kiyA hai| usa dizA meM pro. jaina ke lagabhaga 50 mahattvapUrNa zodha-nibandha prakAzita ho cuke haiN| jaina gaNita ke atirikta jaina-bhautikI, jaina rasAyana-zAstra, jaina prANizAstra, jaina vanaspati-zAstra jaise gambhIra viSayoM para bhI kArya ho rahe haiN| isa dizA meM pro. ghAsIrAma jaina, DaoN. dulIcandra jaina, DaoN. nandalAla jaina evaM zrI sulatAnasiMha (rur3akI) ke nAma bar3e Adara ke sAtha liye jA sakate haiN| inake prakAzita zodha-nibandhoM ko par3hakara aisA anubhava kiyA jA rahA hai ki yadi ina jaina vaijJAnikoM ko prayoga hetu samucita suvidhAe~ prApta hoM, to ye loga jaina sAhitya meM upalabdha vaijJAnika sAmagrI para Azcaryajanaka zodhakArya prastuta kara sakate haiN| cikitsA-sambandhI jaina sAhitya ke kSetra meM jainAcAryoM ne dhArmika evaM AdhyAtmika sAhitya ke atirikta laukika sAhitya para bhI apanI lekhanI calAyI hai| ugrAditya, pUjyapAda evaM akalaMka prabhRti AcAryoM ne tIrthakara : apraila 79/36 For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsA-sambandhI aneka granthoM kI racanA kI hai, kintu durbhAgya hai ki unake tulanAtmaka adhyayana evaM prakAzana kI ora kisI kA bhI dhyAna nahIM jA rahA hai| isa kSetra ke do grantha abhI taka prakAzita hue haiN| ugrAditya kRta 'kalyANakAraka' jisakA sampAdana, anuvAda zrI paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, zolApura ne kiyA hai / dUsarA grantha hai 'vaidyasAra saMgraha' 'jisakA prakAzana zrI jaina siddhAnta bhavana, ArA se huA hai / inake atirikta anya grantha mere dekhane meM nahIM Aye / isa koTi ke sAhitya kA prakAzana evaM zodha-kArya atyAvazyaka hai| patrakAritA ke kSetra meM patra-patrikAoM kA samAja evaM rASTra ke utthAna meM vizeSa yogadAna rahatA hai / vastutaH ve kisI samAja, varga-vizeSa athavA jana-sAmAnya kI AzAoM evaM AkAMkSAoM ko mukharita karane kI sazakta sAdhana haiN| aneka jaina vidvAnoM ne samAja-sevA hetu isa dizA meM bhI kArya kiye haiN| vartamAna meM aneka jaina patra-patrikAe~ nikala rahI haiM / sAptAhika evaM pAkSika patroM meM jaina sandeza, jainamitra , jaina gajaTa, jaina bodhaka, vIra, jaina darzana Adi tathA mAsika, traimAsika, pANmAsika zodha-patrikAoM meM anekAnta, jaina siddhAnta bhAskara, sanmativANI, tIrthaMkara, gurudeva Adi pramukha haiN| yadi antarbAhya sAja-sajjA evaM guNavattA kI dRSTi se dekhA jAe to vartamAna kAlIna samasta di. jaina patra-patrikAoM meM tIrthaMkara' (mAsika, indaura) uccakoTi kI patrikA siddha hotI hai / isakI vizeSatA yahI hai ki yaha sAmAjika gatividhiyoM para najara rakhakara bhI zodha ko dizA dene meM paryApta jAgarUka hai| anubhava vRddhoM ke lie lekhana-preraNA, zodhArthiyoM ke anubhavoM kA sadupayoga, navIna pratibhAoM kI supta pratibhA kA sphUraNa, bodhakathAoM ke mAdhyama se AbAlavRddha nara-nAriyoM ke lie sarasa evaM mArmika sAmagrI kA prakAzana usakI apanI vizeSatA hai| inake atirikta bhI isakI bhASA evaM zailI bilkula apanI hai / saMkSepa meM kahanA cAheM to kaha sakate haiM ki tIrthaMkara prabuddha evaM subuddha pAThakoM kI pratinidhi patrikA hai, jisakA bhaviSya svaNima hai / vizvavidyAlayoM meM evaM mahAvidyAlayoM meM prAkRta evaM jana vidyA ke adhyApana evaM zodhakAryarata di. jaina vidvAn dAdA guruoM evaM vartamAna guruoM kI paramparA ne navIna pIr3hI ko bhI adhyayana ke kSetra meM prabhAvita evaM prerita kiyA hai| vibhinna vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM prAkRta evaM jaina vidyA ke adhyApana evaM zodha ke kSetra meM vartamAna meM nimna vidvAn kAryarata haiM-bihAra vizvavidyAlaya ke antargata rAjakIya prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI meM DaoN. lAlacandra jaina (chatarapura, madhyapradeza); magadha vizvavidyAlaya meM DaoN. rAjArAma jaina; saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI meM paM. amRtalAla zAstrI; kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI meM pro. udayacanda jaina evaM DaoN. gokulacandra jaina; udayapura vizvavidyAlaya meM DA. premasumana jaina, DA. ke. sI. sogAnI, pUnA vizvavidyAlaya meM pro. esa. ema. zAhA; maisUra tIrthakara : apraila 79/37 For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvavidyAlaya meM DA. TI. jI. kAlaghATagI; jabalapura vizvavidyAlaya meM DaoN. vimalaprakAza jaina; jaina vizva bhAratI, lADana meM DaoN. phalacandra jaina premI evaM DaoN. kamalezakumAra jaina; hAmbarga vi. vi. jarmanI meM DaoN. rAjendra jaina; vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina meM DaoN. harIndra bhUSaNa jaina; tathA nAgapura vi. vi. meM DaoN. bhAgacandra jaina bhAskara / samAja-sevA ke kSetra meM sAhitya-sevA prakArAntara se samAja-sevA hI hai, kintu prastuta prakaraNa kI samAjasevA ke antargata vidhavA-vivAha, dassA-pUjA, zUdra mandira-praveza, mRtaka-bhoja, vRddha-vivAha, bAla-vivAha, antarjAtIya vijAtIya yA sagotra vivAha jaise viSaya Ate haiN| ina sAmAjika rUr3hiyoM evaM kurItiyoM ke virodha meM kaI jaina vidvAnoM ne athaka kArya kiye, yadyapi unheM saphalatA bahuta hI kama milii| aise sudhAravAdI vidvAnoM meM paM. arjunalAla seThI, brahma. zItalaprasAda, paM. nAthUrAmajI premI, DA. hIrAlAlajI jaina, paM. phUlacandrajI zAstrI, paM. parameSThIdAsajI nyAyacIrtha, DaoN. narendra vidyArthI Adi pramukha hai| ina vidvAnoM ne zAstrIya pramANoM ke AdhAra para ukta kurItiyoM ke virodha meM laghu evaM dIrgha nivandha evaM grantha bhI prakAzita kiye haiN| __ jaina paNDitoM kI sAmAjika sevAoM ke prasaMga meM hama una vidvAnoM ko nahIM bhUla sakate; jinhoMne jinavANI ke uddhAra, sampAdana, anuvAda, samIkSA ke sAtha-sAtha jaina-granthoM ko zuddha vidhi se prakAzita karane hetu presa kI vizeSa vyavasthAe~ bhI kii| isa krama meM prAtaHsmaraNIya zraddheya paM. pannAlAlajI bAkalIvAla, paM. zrIlAlajI, paM. gajAdharalAlajI ke nAma vizeSarUpeNa ullekhanIya haiM, jinhoMne jaina siddhAnta prakAzinI sabhA kI ora se kramaza: kalakattA evaM vArANasI meM presa kI sthApanA kii| paM. ajitakumArajI zAstrI ne mulatAna (pAkistAna) meM akalaMka presa , DA. kAmatAprasAdajI ne alIgaMja meM mahAvIra presa, zrI dulIcandra pannAlAla paravAra ne kalakatte meM jinavANI presa, mUlacandra kisanadAsa kApar3iyA ne murata meM jaina vijaya presa, zrI paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne zolApura meM kalyANa paoNvara presa kI sthApanA kara jaina sAhitya ke prakAzana ko tIvragati pradAna kii| ye vidvAn presa-saMsthApaka, lekhaka, sampAdaka, TIkAkAra evaM anuvAdaka hone ke sAtha-sAtha kampojITara, vyavasthApaka, prakAzaka evaM mudraka bhI the| ina vidvAnoM kI kArya karane kI tathA jinavANI-sevA ke prati samarpita vRtti kI prazaMsA ke lie Aja hamAre pAsa zabda nahIM haiM; kevala mUka zraddhAMjaliyA~ hI haiN| hama una granthamAlAoM ke prati bhI natamastaka haiM, jinhoMne deza ke vidvAnoM se samparka sthApita kara unheM hastalikhita granthoM ke adhyayana evaM sampAdana kI zikSA evaM preraNA dii| isa dizA meM hama zraddheya nAthUrAma jI premI ke upakAroM ko kabhI nahIM bhUla sakate, jinhoMne paM. pannAlAla sonI , paM. darabArIlAla, DA. hIrAlAla jaina, DaoN. jagadIzacandra, DA. upAdhye jaise vidvAnoM kI eka sundara TIma taiyAra kI aura unase aneka aitihAsika mahattva ke granthoM kA sampAdana karAkara unake prakAzana ke lie mANikacandra di. jaina tIrthakara : apraila 79/38 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA sthApita kii| isa granthamAlA se saMskRta evaM prAkRta ke lagabhaga 50 mUla granthoM kA prakAzana huA, jo paravartI sAhityika kAryoM ke lie upajIvya bane rahe / anya granthazAlAoM meM jaina sAhitya prasAraka grantha mAlA, bambaI; anantakIrti di. jaina granthamAlA, mahArASTra sanAtana jaina granthamAlA, je. ela. jenI TrasTa granthamAlA, sekreDa buksa oNpha dI jaina sirIja ( ArA), jaina mitramaNDala granthamAlA, mUrtidevI grantha- mAlA Adi pramukha haiM; jahA~ se aneka granthoM ke prakAzana kA krama Aja bhI jArI hai / jaMna zreSThivarga prAcIna jaina grantha- prazastiyoM se vidita hotA hai ki aneka jaina zreSThiyoM ne jaina kaviyoM evaM lekhakoM ke lekhana kArya meM abhUtapUrva utsAha evaM preraNA pradAna kI hai / aise zreSThiyoM meM nanna, bharata, takkhaDa, kRSNa zrAvaka, kaNha ( kRSNAditya), sAhU vAsAdhara, hemarAja, sAhU naTTala, sAhU thIlhA, sAhU ToDaramala, sAhU kamalasiMha, sAhU kheDa, karamU paTavArI, kunthudAsa, jugarAja Adi ke nAma vismRta nahIM kiye jA sakate; kyoMki inake vinamra anurodhoM evaM AzrayadAna se vizAla jaina sAhitya kA nirmANa huA thA / vartamAna yuga meM bhI aneka jaina zreSThi hue, jinhoMne paramparA ke yugAnukUla parivartana kara zikSA - saMsthAe~, svAdhyAya - mandira, granthamAlAe~ evaM zodha saMsthAnoM kI sthApanA kara jaina vidvAn taiyAra kiye tathA unheM prAcIna granthoM ke jIrNoddhAra, zodha, sampAdana evaM maulika grantha-lekhana meM preraNAe~ pradAna kIM / aise zreSThiyoM meM seTha hukumacandrajI ( indaura), seTha mUlacandra sonI, seTha bhAgacandra sonI ( ajamera), zrI mANikacandrajI je. pI. (bambaI), rAvajI sakhArAma dozI (zolApura), bAbU nirmalakumArajI ( ArA, bihAra ), seTha lakSmIcandrajI (vidizA), pannAlAlajI (amarAvatI), seTha lakSmIcandrajI ( bamarAnA, lalitapura), seTa mohanalAlajI (khuraI, sAgara), rajjIlAlajI kamarayA (sAgara), siMghaI kundanalAla jI (sAgara), zrAvaka ziromaNi sAha zAntiprasAdajI jaina (dillI), puraNacandrajI godIkA (jayapura), cAMdamalajI pANDyA ( gauhATI), sa. siM. dhanyakumArajI jaina ( kaTanI) prabhRti ke nAma pramukha haiM, jinhoMne jaina vidvAnoM ko taiyAra karane evaM jaina sAhitya ke lekhakoM ko protsAhita kara jinavANI ke kAryoM ko agrasara karane meM bahumukhI racanAtmaka kArya kiye haiM / isa prakAra saMkSepa meM maiMne apanI alpabuddhi se bIsavIM sadI ke prArambha se jaina vidyA ke vividha aMgoM para kiye gaye kAryoM kA saMkSipta lekhA-jokhA prastuta kiyA hai / sandarbha meM sAmagrI ke abhAva athavA sadbhAva ke kAraNa isa nibandha ke prastutIkaraNa meM bahuta-sI sAmagrI kA chUTa jAnA athavA prastuta sAmagrI meM aneka truTiyoM kA raha jAnA bilkula sambhava hai| una saba ke lie maiM kSamA-yAcanA karatA huA apane isa vicAra ko duharAnA cAhatA hU~ ki AsannabhUta evaM varttamAna kAlIna jaina vidvAnoM ke kRtitva evaM vyaktitva sambandhI eka aisI pustikA ke prakAzana kI tatkAla AvazyakatA hai, jisameM vidvAnoM ke vyaktitva evaM kartRtva kA tathyamUlaka, pUrNa evaM prAmANika sacitra itivRtta vargIkRta paddhati se prastuta kiyA jA sake / (samApta) For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/39 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhakathA : kalyANakumAra 'zazi' jaMgalI kahIM ke ! videzI ne habziyoM ke prazAnta deza meM isameM duzmana se lar3AI hotI hai aura pahu~ca kara DuggI piTavAyI ki hameM tumhAre donoM ora ke bahuta se naujavAna roja mAre naujavAna cAhiye, badale meM hama tumheM daulata jAte haiN| aura sabhyatA deNge| ... kyA karate ho una naujavAnoM kI habziyoM kI bar3I bhIr3a ne utsukatA lAzoM kA phira tuma ?' se prazna kiyA-kyA karoge ina naujavAnoM videzI ne garva se kahA-'hama unheM kA tuma?' jamIna meM daphanA dete haiM aura ajJAta zahIdoM videzI ne habziyoM ke bhujadaNDoM kI kA darjA dete haiN| ubharatI peziyA~ nirakhate hue uttara diyA- yaha sunate hI usa Adamakhora asabhya 'Ajakala hamAre yahA~ bhayaMkara yuddha cala nirakSara samudAya ne eka svara meM bhayAnaka rahA hai| cItkAra karate hue kahA-'kevala daphanAne 'kyoM cala rahA hai yaha yuddha?' ke lie itane naujavAnoM ko mAra dete ho '.."vizva-zAnti ke lie !' tuma? nikala jAo hamAre sabhya deza se| 'kyA hotA hai isa yuddha meM ?' jaMgalI kahIM ke !!' tIrthakara : apraila 79/40 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasauTI isa stambha ke antargata samIkSArtha pustaka athavA patra-patrikA kI do pratiyA~ bhejanA Avazyaka hai| kAlajayI (khaNDakAvya) : bhavAnIprasAda mizra : bhAratIya sAhitya prakAzana, 286 cANakyapurI (nUniyA mohallA), sadara, meraTha-1 : mUlya-bAraha rupaye pacAsa paise : pRSTha 104 : DimAI 1/8, 1978 / ____ bhavAnI bhAI idhara ke dazakoM ke pratinidhi kavi rahe haiN| unakI prahAraka. sahajatA, jIvanta prayoga, adamya sAhasa, lokahRdaya se anAyAsa sIdhe jur3ane kI prakRti; sAdA, sApha-sutharA cintana-jisakI mAra kevala kucha buddhijIviyoM taka hI sImita nahIM rahatI varan nisanI lagAkara jana taka pahu~catI hai-'kAlajayI' meM dRSTavya hai| vastuta: 'kAlajayI' eka kAlajayI kRti hai, jise bhAratIya saMskRti ke mUla upAdAnoM kI saralA, lokamaMgalA gItA kaha sakate haiM, eka aisI kRti jise deza ke gA~va-gA~va aura zahara-zahara pahu~cAyA jAnA cAhiye kyoMki yaha eka aise gAMdhIvAdI manuja kI kRti hai, jo aiDI-se-coTI taka manuja hai aura daMbha jise kahIM se bhI chU nahIM sakA hai| mAnA, yaha usakA pahalA khaNDakAvya hai, jisakA mukta cintana bAvajUda eka kathA ke kahIM bhI asta nahIM huA hai, balki adhika tejomaya hokara prakaTa huA hai| yadyapi kavi eka khaNDa prabandha-lekhana ke lie pratibaddha hai kintu vaisA hote hue bhI usakI kAvyonmuktatA barakarAra hai| 'kAlajayI' para apane yuga kI bharapUra chAyA hai aura isIlie isakI kaI paMktiyoM meM ApAtakAla tathA ApAtakAlottara sthitiyoM ko bhI sunA jA sakatA hai, kintu jyAdAtara pratipAdya aisA hai jo bhArata ko paribhASita karatA hai aura zAzvata jIvana-mUlyoM ke prati khoyI huI jAgarUkatA ko lauTAtA hai| pRSTha 14 para kavi ne likhA hai-"bhArata ke loga/gaye bAhara lekina senA lekara na gaye; / ve jahAM gaye isalie prema ke paudhe panape nye-nye"| isI taraha pRSTha 28 para "aura hara rAjA kA lokAbhimukha honA hI usakI mahattA hai kadAcit sabameM bdd'ii-"| aura pRSTha 52 kI ye paMktiyA~ to zilAlekha hI haiM : "ahaMkAra raha jAe ajanmA/dvija ho jAe~ hama, yaha mAnava kA bhAgya/ki aisA ho pAtA hai km"| pRSTha 78 meM kavi saMkalpita huA hai : "maiM karake dekhUgA, dikhalAU~gA/kabhI gIta jo AgAmI pIr3hI gAyegI/maiM unakA Arambha karU~gA, mukta kaNTha unako gaauuNgaa"| isI rau meM-"ThIka kahatI ho bar3A hai AdamI/hara burAI se lar3A hai AdamI/kintu vaha Ar3e na AyA yuddha ke buddha taka ke vacana/baMdha kara raha gaye upadeza meM vyApta karanA hai unheM aba jagat-bhara meN"| (pRSTha 89) / isa taraha bhAratIya sAhitya prakAzana ne isa eka kRti ko prakAzita kara na kevala zikSA-jagat ko upakRta kiyA hai varan eka aisI AvazyakatA ko pUrA kiyA hai, jo sAmayika hai, aura cirantana mahattva kI bhI hai| kyA bhavAnI bhAI kI isa eka kRti ko kendra, aura rAjya sarakAreM hajAroM-hajAra kharIda tIrthaMkara : apraila 79/41 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara deza kI zikSaNa saMsthAoM meM satsAhitya pahu~cAne ke apane dAve aura dAyitva ko pUrA kareMgI? taba, saca yaha eka bar3A kAma hogA aura praur3ha zikSA ko AkAra . dene kA koI Arambha-bindu bana paayegaa| kAvya kI kasauTI para 'kAlajayI' kI utkRSTatA ko nakAranA bhI muzkila hai; ata: badhAI kavi ko, badhAI prakAzaka ko| malhAra (kAvya) : rAjakumArI begAnI : pramIlA jaina; 214 cittaraMjana evenyU, kalakattA-700 007 : mUlya-ullekha nahIM : pRSTha 40 : DimAI 1/8, 1978 / ____ zrImatI begAnI jaina jagat kI eka suparicita viduSI-prabuddha lekhikA haiN| ve eka kuzala saMpAdikA hone ke sAtha hI prakhara mamIkSaka bhI haiN| kalakatte se pratimAsa prakAzita 'titthayara' kI ve sahasaMpAdikA haiN| jahA~ taka bAMglA se hindI meM anavAda kA prazna hai, 'tIrthakara' ke pAThaka unase aparicita nahIM haiM; kintu Alocya kRti unakI vyathAsnAtA 16 lokamAMgalika kavitAoM kA saMkalana hai, lokamAMgalika isalie ki vyathA kI carama AkRti maMgala ke alAvA anya kucha hotI nahIM hai, aura vahI ina kavitAoM meM hai| yadyapi 'malhAra' meM AtmAbhivyaMjana adhika prakhara aura marmasparzI hai, tathA vyathA ko saundarya kI aMgulI thamAkara use lAvaNya kI Dagara calAnA kaThina hI hotA hai tathApi vaha isa laghupustikA meM huA hai aura pUrI zakti se saMpanna huA hai| "maiMne dukha ko hI sukha mAnA hai jIvana ke patajhar3a ko hI nava vasanta jAnA hai" jaisI aneka paMktiyA~ jo mana ko matha DAlatI haiM, aura bhItara ke saMgIta ko udbuddha karatI haiM, 'malhAra' meM haiN| ina rAgAtmaka saMvedanAoM kI pITha para jo vyathAvedanA hai, usakA milAna hama mahAdevIjI ke gItoM aura mIrA ke padoM se kara sakate haiN| vastutaH baMgAla ne hindI ko bahuta diyA hai, Aja bhI de rahA hai; 'malhAra' meM vahI sAtatya spandita hai| hameM kavayitrI se abhI kAphI AzA-apekSA hai| mudraNa prAMjala, AvaraNa kalAtmaka, aura saMyojana vaidagdhyapUrNa hai| -nemIcanda jaina jayavardhamAna (nATaka) : DaoN. rAmakumAra varmA, bhAratIya sAhitya prakAzana, meraTha; mUlya-dasa rupaye, pRSTha-116, kAuna-1974 / / mahAvIra ke 2500 veM nirvANa-varSa ke AsapAsa unase sambandhita jo pracura sAhitya prakAzita huA hai usameM aise sAhitya kI mAtrA bahuta kama hai jise lalita sAhitya kahate haiM / isa kamI kI pUrti jina racanAoM se hotI hai unameM 'jayavardhamAna' nATaka agragaNya hai| hindI meM mahAvIra para likhA gayA vaha kadAcit akelA nATaka hai| mahAvIra kA jIvana nATakIyatA se rahita hai| eka zAnta-gaharI nadI kA jIvana hai unakA; ghaTanA-rahita / na bAr3ha, na sukhA; isIlie hindI kathAtmaka sRjana ko unameM koI sAmagrI nahIM dikhAyI detii| anUpa zarmA kA 'vardhamAna' mahAkAvya, sva. hariprasAda hari kA adhUrA chUTA mahAvIra mahAkAvya, vIrendrakumAra jaina kA anuttarayogI' upanyAsa aura rAmakumAra varmA kA 'jayavardhamAna' nATaka-basa ye gine-cune kathAtmaka prayatna haiM; lekina nadI kA bahanA --bhItara-bhItara dUra taka dharatI kA gIlA aura urvara hote jAnA apane tIrthakara : apraila 79/42 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa meM eka ghaTanA hai / kahanA hogA ki yadi hindI kathA-sRjana kA svabhAva ati nATakIyatA se AkarSita hone kA nahIM hotA to mahAvIra meM use pracura sAmagrI miltii| vAstava meM mahAvIra kA carita Adhunika nATya racanA ke lie eka cunautI hai| 'jayavardhamAna meM eka sImA taka isa cunautI ko svIkAra kiyA gayA hai| ghaTanAhInatA ke bAbajUda mahAvIra, ghaTanA-bahula hai| unakA jIvana eka muktikAmI, spaSTa daSTA vyakti kA akelA AtmasaMdhaI hai| ve bhItara to jUjha hI rahe haiM, vAhara bhI pitA siddhArtha, mA~ trizalA, bhAI nandivardhana, patnI yazodA se jUjha rahe haiM, lekina isa lar3AI meM unakI mudrA pAramparika DhaMga se lar3ane kI nahIM hai| ve sahamati , samarthana aura samajha kA upayoga karate hue nATaka meM sadeha-sajIva anekAntavAda/sthAdvAda pratIta hote haiN| unakI lar3AI eka zAnta lar3AI hai / 'jayavardhamAna' meM yaha bAharI lar3AI eka pramukha muddA hai aura nATaka ke tIsare aMka ko chor3akara zeSa cAroM aMkoM meM vyApta hai| tIsare aMka meM bhI vaha lar3AI hai para usakA ahasAsa do kAraNoM se nahIM hotA / eka to usameM dIgara carcAe~ adhika haiM aura dUsare usameM mahAvIra ke apanI mA~ trizalA kI icchA ko zirodhArya karane aura isa taraha parAjita hone kI sthiti hai| pahale aMka meM vijaya aura sumitra; cauthe aMka meM yazodA; pA~caveM aMka meM nandivardhana, supriyA, raMbhA, tilottamA, zUlapANi mahAvIra Adi ke viruddha vivAda aura saMgharSa nirmita karate haiN| dUsarA aMka pahale aMka kA hI vistAra hai, isIlie maiMne kahA hai ki Alocya nATaka meM bAharI lar3AI eka pramukha muddA hai| mahAvIra ise apane DhaMga se lar3ate haiN| isa sandarbha meM ve jina saMvAdoM kA upayoga karate haiM unakI racanA DaoN. rAmakumAra varmA ne prAcIna jaina sAhitya aura jaina darzana ke apane prakANDa pANDitya ke AdhAra para kI hai| phira bhI sApha aura sulajhe hue saMvAda haiM ye| pANDitya ke bojha se rahita, zodha aura vidvattA kI bhASA se haTakara / rAmakumArajI ne janabhASA ke prathama prayoktA mahAvIra ke sAtha unake saMvAdoM meM bharapUra nyAya kiyA hai / bhASA kA vaha chAyAvAdI tevara jo unake kucha anya nATakoM meM hai yahA~ adhikAMzataH anupasthita hai| choTe vAkya, choTe saMvAda, prAyaH tadabhava zabda, zAnta aura saMyamita anattajaka bhaassaa| 'jayavardhamAna' ke mahAvIra bolakara cauMkAte nahIM, sahaja aura mukta karate haiN| unake bolane se tanAva khatma hotA hai / jJAna unakA sahaja svabhAva hai| 'jayavardhamAna' meM vaktA, vaktavya aura vaktavya kI vAhaka bhASA eka hI rekhA meM hai; isIlie mahAvIra ke sAtha sabhI pAtroM kI sahaja sahamati ho jAtI hai| ve sirpha mA~ ko nahIM samajhA paate| lekina mA~ kucha samajhanA hI nahIM caahtiiN| ve saMjJAzanya ho jAtI haiM aura svabhAvataH mahAvIra ko unakI bAta mAnakara vivAha ke lie svIkRti denI par3atI hai / isa prakAra ghaTanAoM aura vibhinna pAtroM ke ghAtapratighAta se mahAvIra kA caritra ubharatA hai / yaha spaSTa hotA hai (jaisA ki nATakakAra ne apanI ora se' meM svIkAra kiyA hai) ki mahAvIra kA caritra apane akhaNDa vrata meM sthira (sTeTika') hai / nATakakAra ne kathAyojanA meM manovijJAna kI bhaMgimAoM ko bhI ubharane kA avasara diyA hai; tIrthaMkara : apraila 79/4: For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina prazna uThatA hai ki nATaka meM mahAvIra ke saghana Abhyantara saMgharSa kA citraNa kama kyoM hai ? usake citraNa ne mahAvIra ko adhika smaraNIya aura vizvasanIya banA diyA hotA / vAstavika mahAvIra ke jIvana meM Abhyantara saMgharSa nahIM rahA hogA, kyoMki unhoMne soca-vicAra kara samajhadArI aura sahamati se saMnyAsa kA nirNaya liyA thA; lekina nATaka meM satya kI apekSA sambhAvya satya adhika mahattvapUrNa honA caahiye| maiM socatA hU~ ki bhItara kI lar3AI bhI 'jayavardhamAna' kA eka mahattvapUrNa muddA honA cAhiye thaa| isake lie svIkRta jaina sAhitya paramparAoM ke viruddha jAnA par3atA hai to bhI jAnA cAhiye thaa| rAmakumAra jI meM svIkRta paramparAoM ke viruddha jAne kA sAhasa hai / yaha unake kaI anya nATakoM se hI nahIM 'jayavardhamAna' se bhI siddha hotA hai| mahAvIra ke AjIvana avivAhita rahane kI digambara jaina paramparA ko unhoMne prastuta nATaka ke lie svIkRta nahIM kiyA hai; isalie yaha socA jA sakatA hai ki zAyada apane kisI eka aura nATaka ke lie DaoN. varmA mahAvIra kI bhItarI lar3AI ko surakSita rakhe hue haiN| 'jayavardhamAna' meM ve sArI khUbiyA~ haiM jinake lie DaoN. rAmakumAra varmA ke nATaka vikhyAta haiM / pA~ca aMkoM kA pUrNakAlika nATaka hone ke bAvajUda ekAMkI kI - sI custI, pratIkoM kA prayoga kevala Avazyaka pAtroM kI yojanA, mahAvIrayugIna pariveza, usa pariveza kA AbhAsa dene ke lie kaI pAribhASika zabdoM ke bAvajUda bhASA kI saralatA, nATaka kI samUcI yojanA meM raMgasandarbha kA dhyAna 'jayavardhamAna' kI ullekhanIya vizeSatAe~ haiN| tIsare aura cauthe aMkoM meM abhUtapUrva raMgasaMbhAvanAe~ haiN| tIsare aMka meM trizalA sunItA ke sAtha una rAjakumAriyoM ke citroM ko dekhatI haiM jo vardhamAna ke vivAha ke lie prastAvita haiN| hara citra para TippaNI karatI huIM ve kucha citroM kA cayana karatI haiN| cauthe aMka meM saMnyAsa ke pUrva vardhamAna aura unakI patnI yazodA kI ekAnta bheMTa hai| eka vinIta sahadharmiNI ke rUpa meM yazodA ko nATakakAra ne azeSa sahAnubhUti ke sAtha citrita kiyA hai / vardhamAna ne vivAha ke ratnahAra, ko tAlAba meM visarjita kara diyA hai| pratIka rUpa meM yaha yazodA se mukta hone kI bhUmikA hai; isalie yazodA ThIka hI kahatI hai- 'taba to mujhe apane mAtA-pitA ke pAsa lauTa jAnA cAhiye / oha maiM bahuta azAnta ho gayI hU~ priyatama ! yadi draSTi kI aisI hI gati rahI to kisI dina maiM bhI visarjita ho sakatI hU~ / ' lekina zIghra hI daNDAdhikArI eka aisI strI ko lekara upasthita hote haiM jo bhUkha se tar3apate apane baccoM ko eka dhanI parivAra ke dvAra para chor3akara AtmahatyA ke lie prayatnazIla hai / daNDAdhikArI use vardhamAna dvArA visarjita ratnahAra kI corI ke aparAdha meM pakar3a kara lAye haiM / yazodA kA duHkha se yaha pahalA sAkSAkAra hai| usakI A~kheM khula jAtI haiM aura vaha saMsAra ke duHkha nivAraNa ke lie vardhamAna ke saMnyAsa lene se sahamata ho jAtI haiM / yahA~ phira nATakakAra ne pratIka ke dvArA hI yazodA kI parivartita manaHsthiti sUcita kI hai / yazodA daNDAdhikArI se tIrthaMkara : apraila 79/44 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahatI hai-'isa ratnahAra ke ratnoM ko aise parivAroM meM vitarita kara do jo arthAbhAva se pIr3ita haiN| lekina ina aMkoM kA raMga-sauMdarya tabhI prakaTa ho sakatA hai jaba 'jayavardhamAna' nATaka ko kisI kalpanAzIla nirdezaka kA nirdezana prApta ho / indaura meM jahA~ nATyagRha, nATyasaMskAra, raMgakarmiyoM, sahRdaya prekSakoM aura vardhamAna ke anuyAyiyoM kI kamI nahIM hai kyA 'jaya vardhamAna' nATaka abhinIta hogA ? 'jaya vardhamAna' eka abhinandanIya kRti hai| usakA vyApaka maMcana aura bhI abhinandanIya hogaa| 0 DaoN. jayakumAra 'jalaja' zrImannArAyaNa vyakti aura vicAra : saMpA.-yazapAla jaina; sastA sAhitya maNDala, kaeNnaoNTa sarkasa, naI dillI 110-001; mUlya-paccIsa rupaye, puSTha-408; krAuna1979 / prastuta grantha ko abhinandana-grantha lAhA jAe yA smRti-grantha ? sva. zrI zrImannArAyaNajI kI punIta smRti meM unakI prathama puNyatithi (3 janavarI, 1979) para AcArya zrI vinobAjI dvArA vimocita hone ke kAraNa yaha smRti-grantha hote hue bhI isameM sAmagrI kA saMyojana evaM saMpAdana isa prakAra kiyA gayA hai ki yaha grantha abhinandana-grantha ke magatAkSa-patrikATa kahA jA sakatA hai| uparASTrapati zrI vA. dA. jattI ne grantha kI bhUmikA meM likhA hai ki sva. zrImannAnArAyaNajI hamAre deza ke una vyaktiyoM meM se the, jinhoMne apane ko racanAtmaka pravRttiyoM ke lie samarpita kara diyA thaa| unhoMne gAMdhIjI tathA vinobAjI se preraNA prApta kI thI aura unake siddhAntoM ko AtmasAt kiyA thaa| AcArya zrI vinobAjI ke zabdoM meM nAma unakA zrImannAnArAyaNa thA, lekina ve daridranArAyaNa kI sevA meM nirantara rata rhe| pradhAnamaMtrI zrI morArajI desAI ke anusAra zrImanjI racanAtmaka kSetra ke vyakti the aura unakI dRSTi samanvaya kI rahI / prastuta grantha tIna khaNDoM meM vibhAjita hai| prathama khaNDa meM 'vyakti' zIrSaka ke antargata zrImannArAyaNajI se saMbandhita 74 saMsmaraNa saMkalita haiN| dUsare khaNDa ke 48 pRSThoM meM 'caraiveti-caraiveti' zIrSakAntargata kavivara zrI bhavAnIprasAda mizra ne apanI rocaka zailI meM zrImanjI kA saMkSipta jIvana-paricaya diyA hai| "vicAra' nAmaka tIsare khaNDa meM zrImanjI dvArA likhita sAmagrI ko nibandha aura lekha, naI-purAnI yAdeM, samAjasaMracanA ke AdhAra , cintana-manana, kAvya, patrAvalI ke upazIrSakoM ke antargata saMpAdita kiyA gayA hai| pariziSTa meM zrImannArAyaNajI ke jIvanakrama, kRti-paricaya, zraddhAMjaliyA~ aura antima yAtrA kA vivaraNa hai| grantha ke madhya meM ArTa pepara para 16 pRSThoM meM zrImanjI se sambandhita citra saMyojita kiye gaye haiN| 'maMDala' kI svastha paramparA ke anarUpa prastuta grantha apanI viziSTatA rakhatA hai| hindI meM prakAzita abhinandana aura smRti-granthoM meM isakA ullekhanIya sthAna rhegaa| geTa-apa, chapAI, kAgaja Adi kI dRSTi se bhI yaha grantha uttama hai| -premacanda jaina tIrthaMkara : apraila 79/45 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra : zIrSaka-rahita ; kintu mahattvapUrNa -devI-devatAoM ke samakSa niraparAdha se pUrNa zAkAhArI jIvana vyatIta karane kA pazu-pakSiyoM kI bali-prathA ko pratibandhita saMkalpa kiyA hai| isa prakAra madhyapradeza meM karanevAlA vidheyaka madhyapradeza vidhAnasabhA eka grAma pUrNa zAkAhArI banane kA saMkalpa dvArA gata 7 mArca ko pArita kara diyA gyaa| kara eka Adarza sthApita kiyA hai| yaha 2500veM vIra nirvANatsava para rAjya zAsana jAnakArI saMta-sevaka samudyama pariSad ke ne eka alpAvadhi adhiniyama pArita kara saMyojaka zrI mAnavamuni ne dI hai| pazu-pakSiyoM kI bali-prathA para pratibandha __-indaura meM zrI di. jaina nikalaMka lagAyA thA, parantu adhiniyama kI avadhi samApta hone se pUrva use kAnUna kA rUpa navayuvaka maNDala dvArA 'gommaTezvara' nRtyapradAna nahIM kiyA jA sakA / ahiMsA-premI nATikA kI taiyArI kI jA rahI hai| saMsthAe~ aura kAryakartA nirantara prayatnazIla -zrI rAjakRSNa memoriyala lekcarsa the| zAsana ke isa sAhasika kadama se lAkhoM kameTI ke tattvAvadhAna meM pro. bI. Ara. mUka niraparAdha pazu-pakSiyoM ko abhayadAna saksenA ke aMgrejI meM 'jainadharma' viSayaka prApta huA hai| isa punIta kArya ke lie dvi-divasIya (10 aura 12 mArca, 79) aneka ahiMsA-premI saMsthAoM ne pradeza ke vyAkhyAna dillI vizvavidyAlaya meM AyomakhyamaMtrI zrI vIrendrakumAra sakhalecA jita kiye gye| aura rAjya zAsana kA AbhAra mAnA hai| -karnATaka ke hombuja atizaya kSetra ke -'bhAratIya saMskRti aura sAhitya meM hai rathotsava ke avasara para 20 mArca ko raMgoM kA apanA viziSTa mahattva hai / ve kAla sarvodaya saMskRti (dharma aura sAhitya) ke vibhinna staroM para pUrI jIvantatA aura sammelana Ayojita kiye gye| mahattA ke sAtha eka-dUsare se jur3e hue haiN|' -bambaI meM zrI vardhamAna tapa anamodana ye vicAra phrAnsa kI citrakAra sisTara samiti kI ora se dazAhnikA jinendrajaniviva De baA ne 'tIrthaMkara' vicAra-maMca bhakti mahotsava ke upalakSya meM gata 17 se ke tattvAvadhAna meM Ayojita 'raMgoM kI artha- 26 mArca taka vividha bhavya kAryakrama AyovattA' viSaya para vyakta kiye| indaura meM jita kiye gye| gata 2 mArca ko sthAnIya jAla saMgoSThI-kakSa -elAcArya mani zrI vidyAnandajI kA meM madhyapradeza ke mahAdhivaktA zrI sUrajamala mahAvIra-jayantI taka ajamera meM kAryakrama garga kI adhyakSatA meM Ayojita isa kAryakrama hai| madhyapradeza meM AgAmI maI ke prathama meM zrI garga ne raMgoM ko lekara bhAratIya sAhitya saptAha meM zabhAgamana kI saMbhAvanA hai| se aneka udAharaNa diye| saMcAlana DaoN. indaura meM 7 jalAI, 79 ko unake varSAnemIcanda jaina ne kiyA tathA kalAkAroM kI yoga kA zubhArambha hogaa| ora se pro. candreza saksenA ne AbhAra maanaa| -zrI a.bhA. jaina vidvata pariSad, bIkA-grAma kamalApura (taha. sonakaccha, nera dvArA jo do nibandha-pratiyogitAeM jilA : devAsa, ma. pra.) ke mAlavIya balAiyoM Ayojita kI jA rahI haiM (jinake samAcAra (harijanoM) ke sATha parivAroM kA eka tIrthaMkara' ke mArca-aMkaH meM prakAzita kiye gA~va hai| vahA~ logoM ne eka dharmasabhA meM gaye the). parIkSAoM ko dhyAna meM rakhakara mAMsa-bhakSaNa, pazubali, madyapAna Adi ina do nibandhoM ko bhejane kI antima tithi burAiyoM kA parityAga karake sAmUhika rUpa 31 julAI, 1979 taka bar3hA dI gayI hai| tIrthaMkara : apraila 79/46 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArya zrI tulasI aura yuvAcArya zrI mahAprajJa (muni zrI nathamalajI) ke dillI Agamana para gata 19 mArca ko lAla kile ke dIvAna-e-Ama meM nAgarika abhinandana Ayojita kiyA gayA / - zrI a. bhA. sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera ke tatvAvadhAna meM saMgha ke kAryakartAoM kI dharmapAla- kSetra ( madhyapradeza ke berachA grAma se maksI grAma taka) jIvana-sAdhanA, dharma- jAgaraNa evaM saMskAra - nirmANa paMca divasIya padayAtrA (20 se 24 mArca, 79) taka Ayojita kI gayI / DA. prema sumana jaina, DA. sAgaramala jaina, DA. nandalAla boradiyA, paM. nAthUlAla zAstrI aura DA. nemIcanda jaina ne padayAtriyoM ko saMbodhita kiyA / isameM pazcima baMgAla, rAjasthAna, gujarAta aura madhyapradeza se lagabhaga 75 kAryakartA sammilita hue / padayAtrA ko saphala banAne meM sarva zrI saradAramala kAMkariyA, pI. sI. copar3A, gaNapatarAja boharA aura mAnavamuni kA ullekhanIya sahayoga rahA / - sAhitya aura kalA ke AyAma bahuta vistRta haiM / ye donoM hI samaya se jUjha sakate haiM / jo samaya se jUjhatA hai vahI pratiSThitakAlajayI hotA hai / hamArA yaha vizeSa dAyitva hai ki purAtana aura navIna cintana ko samanti kreN| donoM kI acchAiyoM aura gaharAiyoM ko AtmasAta kareM / ' ye udgAra DA. nemIcanda jaina ne damoha ke rAjakIya snAtakottara mahAvidyAlaya kI sAhitya evaM kalA pariSad ke udghATanasamAroha meM pramukha atithi ke rUpa meM gata 15 janavarI ko vyakta kiye| unhoMne anta meM yaha bhI kahA ki hama muni kI tarahasAdhaka kI bhAMti sAhitya aura kalA -devatA kI ArAdhanA meM pravRtta hoM tathA zAzvata mUlyoM kI sambarddhanA kreN| - madanagaMja kizanagar3ha ( rAjasthAna) meM AgAmI 25 se 31 maI 1979 taka patra uccastarIya patra 'tIrthaMkara' ke pratyeka aMka meM Apa itanI adhika Thosa, paThanIya evaM cintana yogya sAmagrI dete haiM ki usakA adhikAMza bhAga apanI DAyarI meM likhakara saMgraha karane meM hI mujhe lagabhaga pUrA eka mAha laga jAtA hai aura taba taka ApakA dUsarA aMka hAtha meM A jAtA hai / kamAla hai Apake parizrama ko, sUjhabUjha ko evaM sAhityika dRSTi ko / isa DhaMga kA ucca starIya patra hI Ama janatA ko sAmAjika, naitika va AdhyAtmika stara ko U~cA uThA sakatA hai| Aja isI prakAra kI samyak krAntipUrNa vicAradhArA ke satata pravAha kI AvazyakatA hai / - hIrAcanda boharA, bajabaja (pa. baMgAla ) zrI Adijinendra paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava ke avasara para a. bhA. di. jaina vidvatariSad kI kAryakAriNI ko AmaMtrita kiyA gayA hai| eka saMgoSThI kA bhI Ayojana kiyA jA rahA hai / mahotsava meM AcArya zrI vidyAsAgarajI padhAra rahe haiM / pratiSThA mahotsava samiti ke saMyojaka zrI mUlacanda luhAr3ayA haiM / - di. jaina kAleja, bar3auta (u.pra.) meM saMskRta vibhAga ke adhyakSa DA. sukhanandana jaina kA 26 mArca ko hRdayagati ruka jAne se TIkamagar3ha (ma. pra. ) meM nidhana ho gayA / unakI Ayu 55 varSa kI thI / For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/47 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anUThI patrikA lekha prathama kakSA ke vAstava meM 'tIrthaMkara' patrikA apane Apa tIrthakara' meM diye jAnevAle lekha meM sabhI dRSTiyoM se eka anUThI patrikA hai| prathama kakSA ke hote haiM, isalie hI hama sadasya -DaoN. zItalaprasAda phaujadAra, bar3A malaharA bane haiM / mani mahArAjoM ko bhI batAte haiN| jar3atva para karArI coTa karane vAlA -khetazI rAyamala zAha, bambaI saMpAdakIya (mArca-aMka) sadA kI taraha hI bahuta gaMbhIra hai| jar3atva para karArI purANa-kathA, carcA-vArtA coTa karane vAlA hai| sthAyI staMbha hoM -kanhaiyAlAla seThiyA, kalakattA 'tIrthakara' kA mArca-aMka par3ha kara / gItA kA mAlavI meM prathama gadyAnuvAda prasannatA huii| pahale vAkya se Apane 'gadya' zabda sukumArikA (purANa-kathA) hindI nikAla kara mujha para anyAya kiyA hai| meM namane kI kRti hai| 'trizalAkA' kI gItA kA rAjasthAnI meM padyAnuvAda hai| kathAoM kA anavAda Apa kRpayA niyamita saMpAdakIya sundara likhA gayA hai| prakAzita kiijiye| -niraMjana jamIdAra, indaura Apake aura elAcArya manizrI vidyAcarcA, rocaka evaM dizA bodhaka nandajI ke bIca huI carcA eka dastAveja 'tIrthakAra' ke mArca-aMkaH meM ApakI .. hai| Apane hama-jaise pAThakoM ke mana meM uThane vAle prazna pUche aura elAcAryajI dvArA carcA elAcArya munizrI vidyAnandajI se bhedavijJAna aura TrasTIzipa meM se aparigraha jainadharma aura darzana kI jo sugama evaM subodha bar3I rocaka evaM nayI dizA dene vAlI lgii| vyAkhyA kI gayI hai, vaha to adbhuta hai| aise hI pUjya vidyAnandajI, vidyAsAgarajI aisI carcA-vArtA ApakI patrikA meM sthAyI jaise bhedavijJAnI sAdhuoM kI paricarcA, staMbha honA caahiye| pravacana, lekha dvArA adhyAtma kI dhArA ___bhagavAna mahAvIra : sevA Aja ke "tIrthaMkara' ke pratyeka aMka meM upalabdha karAyeM, sandarbha meM vicAraNIya hai| khedajanaka hai ki to nizcaya hI adhyAtma ko nayI dizA prApta vartamAna meM hama AcAryoM se vizuddha dhArmika hogii| jJAna na lekara kriyAkANDa aura ADambara sonama le rahe haiN| -santoSakumAra jaina, sAgara ___ -zAntilAla ke. zAha, sAMgalI carcA/vArtA : mUlyavAna sAmagrI pUjya elAcArya jI se huI carcA/vArtA naye AjIvana sadasya ru. 101 mArca-aMka kI mUlyavAna sAmagrI hai| Apake sUjhabUjha pUrNa prazna aura pUjyavara ke adhyayana- 372 zrI bherUlAla jaina praNIta samAdhAna viziSTa aura lokopayogI pArasa priMTiMga presa haiM saMpAdakIya pUrva-sA bejor3a hai| DaoN. po. Agara-mAlavA, ji. zAjApura rAjArAma jaina mehanata ke sAtha 'jaina vidyA : 373 zrI sAkeralAla bI. zAha vikAsa-krama' de rahe haiN| unake sabhI lekha / 222, javAharanagara bhaviSya meM pustakAkAra hoMge, aisA socatA huuN| goregA~va (pazcima) -sureza 'sarala', jabalapura pA. bambaI 400062 tIrthaMkara : apraila 79/48 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : AThavA~ varSa ( maI 1978 se apraila 1979 ) lekhAnukrama samIkSA: ajJAnI / parigrahI jJAnI / aparigrahI, akTUbara, pR. 4 (AvaraNa) / agaracanda nAhaTA abhinandana grantha, akTUbara, pR. 30 / adIna vRttivAna / saMgharSa senAnI lakSmIcandra 'saroja', jUna, pR. 32 / adhyAtmayogI sahajAnanda - antima pRSTha : lakSmIcandra jaina, maI, pR. 16 / apane para bhI ha~se kabhI jamanAlAla jaina, janavarI-pharavarI, pR. 31 / apane svara - apane gIta : muni mahendrakumAra lalavAnI, samIkSA, maI, pR. 31 / 'kamala', samIkSA, mArca, pR. 27 / pro. abe, tU AdamI hai yA jAnavara ? : kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara', akTUbara, pR. 5 / arthamukta, / pratiSThAmukta paNDitajI : cArukIrti svAmI, jUna pR. 24 / ahiMsA kI bhAva-bhUmi DaoN. nijAmauddIna, akTUbara, pR. 14 / A~kha kI pA~kha ( kavitA ) : bhavAnIprasAda mizra, jUna, pR. 18 / A~khoM ne kahA : muni buddhamalla, samIkSA, navambaradisambara, pR, 101 / Ao baneM bher3a : saMpAdakIya, sitambara, pR. 3 / AcAra banAma vicAra : mo. ka. gAMdhI, samIkSA, 27 / mArca, Aja kauna tIrthaMkara AyA cupacApa ( kavitA ), bAbUlAla jaina 'jalaja', apraila, pR. 2 (AvaraNa) / Atmakathana : nAthUlAla zAstrI, jUna, pR. 11 / AtmA kA kyA kula ? ; AcArya vidyAsAgara, nava. - disa., pR. 52 / AdamI ho AdamI kI taraha jInA jarA jAno ( kavitA ) : narendra prakAza jaina, jana. phara., pR. 43 / AvazyakatA : cAritra-niSThA kI (paNDita :: bhAvI bhUmikA) : DaoN.sAgaramala jaina, jUna, pR. 135 itanA to kareM hI saMpAdakIya, apraila, pR. 3 | itanA niSpApa kyoM ? ( bodhakathA ) vinobA, agasta, pR. 22 / upayukta vyakti candanasiMha bharakatiyA, jUna, pR. 34 / sacAI : 'uttarAdhyayana' : gAthAoM meM guMthI DaoN. nemIcanda jaina, sitambara, pR. 17 / asalI mA~ (satyakathA) : nemIcanda paToriyA, DaoN. nemIcanda jaina, nava. - disa., pR. 53 / maI, pR. 25 / Ananda kA kSaNa : kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara', jana. - phara., pR. 7 / Abhyantara zuddha, bAhya zuddha maI, pR. 4 (AvaraNa) / uttarAdhyayana sUtra (aMgrejI ) : anu. ke. sI.. eka aura vidyAnandi: nIraja jaina, nava- disa., pU. 17 / eka tapaH pUta kavi kI kAvya-sAdhanA : zrImatI AzA malaiyA, nava. - disa., pR. 21 / eka tIrthayAtrA, jise bhUla pAnA asambhava hai : eka niSkAma, samarpita vyaktitva : mANakacanda pANDyA, jUna, pR. 31 / eka bAta sApha hai : saMpAdakIya, akTUbara, pR. 3 / kathanI-karanI meM ekarUpatA: DaoN. hIrAbAI boradiyA, jUna, pR. 33 / kappasuttaM ( kalpasUtram ) saM. mahopAdhyAya vinayasAgara, aMgrejI anu. DaoN. mukunda lATha, samIkSA, maI, pR. 32 / kahA~ se kahA~ (bodhakathA ) : nemIcanda paToriyA sitambara, pR. 10 / kAlajayI ( khaNDa kAvya ) : bhavAnIprasAda mizra, mamIkSA, apraila, pU. 41 / kyA Apa ha~sa sakate haiM: saMpAdakIya, jana. phara.., pR. 3 / kyA bhaTTAraka paNDita-purakhe haiM ? : DaoN. kastUracanda kAsalIvAla, jUna, pR. 101 / hama kisI duSkAla se gujarane ko haiM ? (paNDitaparamparA) : rAjakumArI begAnI, jUna, pR. 61 / kyA hama kisI duSkAla se gujarane ko haiM ? (paNDita - paramparA) : DaoN. jayakumAra 'jalaja', jUna, pR. 63 / kitAbeM : anadekhA hisAba : sureza 'sarala', akTUbara, nRR. ha / For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/49 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaisI bhamikA? (paNDitaH bhA jaina pAribhASika zabdoM ke aMgrejI paryAya jamanAlAla jaina, jUna, pR. 131 / (TippaNI) : kezarImala jaina, jana.-phara., pR. 46 / ___ kArA ! (kavitA): kanhaiyAlAla seThiyA, jaina prArthanAe~: saM. pro. kamalakumAra jaina, samIkSA, jana.-phara., pR. 1 (aavrnn)| mArca, pR. 26 / ___ gahana vyaktitva kI talAza (kavitA): dinakara jaina vidyA : vikAsa-krama kala, Aja : DaoN. sonavalakara, maI, pR. 11 / / rAjArAma jaina, (1) julAI, pR. 17; (2) agasta, guru : eka AvazyakatA : kanhaiyAlAla sarAvagI, pR. 15; (3) sitambara, pR. 22; (4) akTUbara, jUna, pR. 76 / pR. 27; (5) nava.-disa., pR. 86; (6) jana.guruvarya paM. gopAladAsa baraiyA : jUna, pR. 138 / phara., pR. 47; (7) mArca, pR. 16; (8) apraila, pR. 30 / gustAkhI muApha : 'pralayaMkara', agasta, pR. 1 (AvaraNa); sitambara, pR. 1 (AvaraNa); __jaina zAsana meM nizcaya aura vyavahAra : paM. vaMzIakTUbara, pR. 1, (aavrnn)| dhara vyAkaraNAcArya, samIkSA, nava.-disa., pR. 102 / __ carcA/ elAcArya munizrI vidyAnandajI se : DaoN. jaina sAdhu kI caryA : DaoN. devendrakumAra zAstrI, nava.-disa., pR. 15 / nemIcanda jaina, mArca, pR. 14 / cAlIsa varSa aura sirpha cAra Ane (bodhakathA) : ___ jo ha~sane se roke tor3eM, aisI paramparAe~ (kavitA) kalyANakumAra 'zazi', jana.-phara., pR. 41 / nava.-disa., pR. 100 / ___TUTane kA sukha, jur3ana kI vyathA : saMpAdakIya, choTI caTTAna, bar3I caTTAna (bodhakathA) : vijaya maI, pR. 3 / kumAra jaina, julAI, pR. 16 / Trejarsa oNpha jainA bhaNDArsa (aMgrejI) : saM. umAjaMgalI kahIM ke (bodhakathA) : kalyANakumAra kAnta pI. zAha, samIkSA, mArca, pR. 25 / 'zazi,' apraila, pR. 48 / / DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhaM jar3eM kutarate cUhe : saMpAdakIya, agasta, pra. 3 / 148 / janeU aura jahara (bodhakathA) : nemIcanda paTo- DaoN. nemicandra zAstrI jyotiSAcArya : jUna, pR. riyA, julAI, pR. 1 (aavrnn)| 150 / jaya vardhamAna (nATaka) : DA. rAmakumAra varmA, DaoN. hIrAlAla jaina : jUna, pR. 146 / samIkSA, apraila, pR. 42 / Namo loe savvasAhaNaM : paM. kailAzacandra zAstrI, jinavANI kA sAra-AcAra, jUna, pR. 4 (AvaraNa) nava.-disa., pR. 6 / __ tIrthayAtrA : DaoN. pannAlAla jaina sAhityAcArya, jindagI/kA/ eka dina : DaoN. kuntala goyala, mArca, pR. 5 / nava.-disa., pR. 56 / jIvana : harA hara pala, bharA hara pala : DaoN. tU hA~se jaga roye : kanhaiyAlAla sarAvagI, jana.. kuntala goyala, jana.-phara., pR. 37 / phara., pR. 21 / jIvanta pratIka : pUnamacanda gaMgavAla, jUna, pR. __ terA-merA manuvA kaise eka hoya re ? : DaoN. rAma candra billore, jUna, pR. 106 / julUsa : AdamiyoM ke rUpa meM ghAsa-phUsaH sureza ___ tyAga kI pratimUrti : satyaMdharakumAra seThI, jUna, 'sarala', maI, pR. 1 (aavrnn)| pR. 36 / jaina Ayurveda sAhitya kI paramparA : DaoN. tejasiMha ___daheja : dAna se guptadAna : rAma avatAra abhigaur3a, samIkSA, mArca, pR. 26 / lASI, agasta, pR. 7 / jainadharma meM dAna : puSkara muni, samIkSA, maI, dharma bhI, raMjana bhI (saMdarbha 'tIthaMkara' kA) : pR. 33 / zreyAMsaprasAda jaina, maI, pR. 28 / * jaina paNDita-samAja : paM. dalasukha mAlavaNiyA, naye yuga ke maMgalAcaraNa : bAbUlAla pATodI, jana, pR. 66 / jUna, pR. 36 / ___ jaina patra-patrikAe~ : pahalA purakhA-jaina dIpaka : nahIM jAU~gA, nahIM jAU~gA, nahIM jAU~gA (bodhapaM. dalasukha mAlavaNiyA, julAI, pR. 5 / kathA) : nemIcanda paToriyA, akTUbara, pR. 16 / ___ jaina paramparA meM paNDita aura unakA yogadAna : nArI-vidroha : kyoM, kaise, kitanA?: ku. arcanA paM. kailAzacandra zAstrI, jUna, pR. 65 / jaina, julAI, pR. 21 / 35 / tIrthaMkara : apraila 79/50 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAkulatA ( bodhakathA ) : nemIcanda paToriyA, nava. - disa., pR. 3 (AvaraNa) / 'nirAlI pahacAna' : aba kahA~ ? (saMdarbha, 'tIrthaMkara' kA) : dinakara sonavalakara, maI, pR. 28 / niraMjana zatakam : AcArya vidyAsAgara, samIkSA, sitambara, pR. 28 / nainAgiri khulate haiM jahA~ antarnayana : sureza jaina, nava- disa, pR. 63 / paNDita / apara nAma / gRhasthAcArya paM. nAthUlAla zAstrI, jUna, pR. 19 / paNDita / Aine meM : 'pralayaMkara', jUna, pR. 103 / 'paNDita' : ibArata kI khoja : jUna, pR. 86 / paNDitajI / eka khulI pustaka : pro. jamanAlAla jaina, jUna, pR. 28 / paNDitajI banAma 'paMDajjI' : sureza 'sarala', jUna, pR. 87 / paNDitajI ( nAthalAla zAstrI ) : jIvana-jhA~kI: jUna, pR. 43 / : paNDita, nahIM jJAnI bra. ku. kauzala, sitambara, pR. 31 / paNDita - paramparA aura jaina gaNita-vijJAna pro. lakSmIcandra jaina, jUna, pR. 73 // paNDita-paramparAH gatirodha aura navabhUmikA : DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAskara', jUna, pR. 127 / paNDita - paribhASA ( kavitA ) : dinakara sonavalakara, jUna, pR. - 'paNDita' : paribhASA kI talAza : DaoN. premasumana jaina, jUna, pR. 111 // paM. sukhalAla saMghavI : jUna, pR. 142 / patha ke Aloka : saM. yazapAla jaina, samIkSA, jUna, pR. 153 / parIloka, buddhiloka : muni sumeramala, samIkSA, mArca, pR. 27 / pA~va kI A~kha : saMpAdakIya, jUna, pR. 5 / pANDitya ke sAtha cAritra bhI elAcArya muni vidyAnanda, jUna, pR. 23 // puruSa nahIM boleMge, mauna nahIM kholeMge; saMprati avazya gUMgA ( kavitAe~ ) : AcArya vidyAsAgara, jana. - phara., pR. 51 / pUrNA ( marAThI ) saM. paM. sumatibAI zahA, samIkSA, julAI, pR. 28 / prakAza-stambha : DaoN. prakAzacanda jaina, jUna, pR. 35 / pravacana- nirdezikA: AryikA jJAnamatI, samIkSA, nava. - disa., pR. 102 / prazna bhI svAdhyAya bhI nava disa, pR. 4 (AvaraNa) prAkRta sTaDIja ( aMgrejI, 1973, prosIDiz2a oNpha semInAra oNna) saM. DaoN. ke. Ara. candrA, mArca, pR. 25 / : prArthanA / insAna kI hamadardI kA svara ( kavitA ) : dinakara sonavalakara, maI, pR. 12 / prema kA abhAva hI hai naraka : bhAnIrAma 'agnimukha', nava. - disa., pR. 73 / phisalate sAmAjika yathArtha : saMpAdakIya, julAI, pR. 3 / phaisalA Apa deM : banavArIlAla caudharI, akTUbara, pR. 21 / : baceM hama praznoM kI bhIr3a se DaoN. kuntala goyala, nava - disa., pR. 81 / banda re tIratha nainAgiri ( vandanA-gIta) : kailAza mar3abaiyA, nava. - disa., pR. 1 (AvaraNa) / paM. kailAzacandra zAstrI : jaisA dekhA jaisA sunA : julAI, pR. 3 (AvaraNa) / zrIkAnta goyalIya, julAI, pR. 11 / bAbU bAbAjI kI yAda meM ( DaoN. sItalaprasAdajI ) : ayodhyAprasAda goyalIya, nava. - disa., pR. 67 / bAlaka vidyAdhara se AcArya vidyAsAgara : navadisa., pR. 50 / bApU kA patha : saM. yazapAla jaina, samIkSA, jUna, pa. 153 / bundelakhaNDa yAtrA kI do bar3I upalabdhiyAM: zreyAMsaprasAda jaina, nava. - disa., pR. 61 / bUMda-bUMda se ghaTa bhare : jUna, pR. 3 (AvaraNa); bra. paM. candAbAI : jUna, pR. 144 / bhagavAn mahAvIra : sevA Aja ke saMdarbha meM (TippaNI) : rAjakumArI begAnI, mArca, pR. 23 / bhAratavarSa nAmakaraNa, itihAsa ANi saMskRti ( marAThI ) : jinendrakumAra bhomAja, samIkSA, agasta, pR. 25 / bheMTa, eka bhedavijJAnI se DaoN. nemIcanda jaina, nava- disa., pR. 38 / bheMTa-svarUpa kevala nAriyala : komalacanda vakIla, jUna, pR. 30 / mana kI kRpaNatA ( kavitA ) : dinakara sonavalamaI, pR. 12 / kara, marA hai koI aura ( bodhakathA ) : DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA, mArca, pR. 1 (AvaraNa) / malhAra ( kAvya ) : rAjakumArI begAnI, samIkSA, apraila, pR. 41 / For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/51 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1541 mahAkavi brahmarAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvana- vAtsalyapUrNa AzISa : pa. jayasena jaina, jUna . kIrti : DaoN. kastUracanda kAsalIvAla, samIkSA, pa. 35 / sitambara, pR. 27 / vicAra-yAtrA agale par3Ava : paM. nAthUlAla zAstrI, mahAnatA kI kasauTiyA~ (TippaNI) : gulAbacanda jana, pR. 38 / 'Aditya', nava.-disa., pR. 66 / vicAra-yAtrA (san 1948-46) : paM. nAthUlAla ___ mahAn jyoti/mahAn tIrtha (bodhakathA) : DaoN. zAstrI, jana pR. 47 / nijAmauddIna, mArca, pR. 3 (aavrnn)| vidyAJjali (kavitA) : AzA malaiyA, nava.mahAvIra jayantI smArikA 1978 : pradhAna disa., pR. 26 / saMpAdaka : bha~varalAla polyAkA, samIkSA, jUna, pR. vinIta svabhAva ke dhanI : DaoN. kastUracanda kAsalIvAla, jUna, pR. 26 / - mahAvIrA eNDa hija TIcija (aMgrejI) : virAmaciha na : rAjamala jaina, samIkSA, mitambara, saMpA. DaoN. e. ena upAdhye, DaoN. nathamala TATiyA, paM. pR. 28 / dalasukha mAlavaNiyA Adi, samIkSA, maI, pR. 31 / / viveka hI vastutaH jIvita (bodhakathA) : nemIcanda ___ mAtAjI kA divya darzana; mAtAjI kI kahAniyA~: paToriyA, jUna, pR. 71 / saM. yazapAla jaina, samIkSA, jana, pR. 154 / mithyAtvI kA AdhyAtmika vikAsa : zrIcandra vizva kI zreSTha kahAniyAM : saM. yazapAla jaina, caurar3iyA, samIkSA, maI, pR. 33 / samIkSA, juna, pR. 153 / / muni kauna ? : julAI, pR. 4 (aavrnn)| vaizAlA kA bhaviSya, kevala mahAvIra ? : vIrendrakumAra jaina, apraila, pR. 6 / megha puruSa : mArca, pR. 4 (aadrnn)| 'maiMne kiyA hI kyA hai ?': lAlA premacanda jaina, jana, pa. 34 / ve sirpha digambara samAja ke nahIM : mAnava muni jUna, pR. 25 / " mokSa : Aja bhI saMbhava : AcArya vidyAsAgara, vaiduSya aura saujanya kA bahumAna : DaoN. gokula-. nava.-disa., pR. 30 / candra jaina, jUna, pR. 25 / yuvApIr3hI kA dhruvatArA : ajita jaina, nava. drata : eka jAla, eka taTa-bandha : puSkara muni, disa., pR. 25 / maI, pa. 13 / ye kucha naye maMdira, naye upAsare : DaoN. nemIcanda __zauca : lobha kI sarvotkRSTa nivRtti: paNDitajaina, jana.-phara., pR. 52 / pravara AzAdhara, nava., disa., pR. 28 / __ ye gar3abar3iyA~ (TippaNI) : vimalA jaina, nava zramaNopAsaka (samatA-vizeSAMka) : samIkSA disa., pa.66 / nava-disa. pR. 103 / rAmakRSNa upaniSad : cakravartI rAjagopalAcArya, ___ zrAvaka-nirUpita guNoM kI sAkSAt mUrti : paM. samIkSA, jUna, pR. 153 / ratanalAla jaina, jana, pR. 34 / / rUr3hi ke tAle aise khulate haiM : kAkA kAlelakara, __ zrImad bhagavadgItA : mAlavI anuvAda--niraMjana jana.-phara., pR. 40 / jamIdAra : samIkSA, mArca, pR. 27 / rozanI kA vaha ceharA (kavitA) : umeza jozI, zrImannArAyaNa vyakti aura vicAra, saM. yazapAla nava.-disa, pR. 27 / jaina, samIkSA, apraila, pR. 45 / lahanAsiMha yadi Aja jIvita hotA : DaoN. kAnti- zrImada rAyacandra adhyAtma koza (gujarAtI): kumAra jaina, sitambara, pR. 7 / saMgrA. bhogIlAla gi. zeTha, samIkSA, nava-disa., vandanIya chavi : nIraja jaina, jUna, pR. 24 / pa. 101 / vaha manuSya hai : jana.-phara., pR. 4 (aavrnn)| saMgIta samayasAra : mUla--AcArya pArvadeva, saMpA. anu --AcArya bRhaspati, samIkSA, agasta, pR. 24 / vaha lAjavAba hai (zabdacitra) : narendraprakAza jaina sadagaru kI pahacAna (bodhakathA): AnandasvAmI pR. 20 / - vANI mukharita huI dharA para (kavitA) : bAba- nava.disa., pR. 58 / lAla jaina 'jalaja', maI, pR. 23 / ___ saMskRti kA abhiSeka (kavitA) : bAbUlAla __ vANI mukharita huI. * 'mahAvIra bhagavAn kI ___ jaina 'jalaja,' apraila, pR. 3 (aavrnn)| (kavitA): bAbUlAla jaina 'jalaja', nava-disa., saba rucikara : kucha arucikara (saMdarbha 'tIrthakara' pR. 76 / kA): narendra prakAza jaina, maI, pa. 30 / tIrthaMkara : apraila 79/52 For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba loga dekho : agasta, pR. 4 (aavrnn)| sthitaprajJa baneM (paNDita : bhAvI bhUmikA) : sabhA-saMsthA : Apa kyA socate haiM ? : sureza narendra prakAza jaina, jUna, pR. 126 / 'sarala', sitambara, pR. 12 / ha~sate gulAba ke sAnnidhya meM (kavitA): umeza samaya thor3A hai : DaoN. kuntala goyala, akTUbara, jozI, jana.-phara., pR. 12 / pR.17| ha~sate-ha~sate jiyo : DaoN. surendra varmA, jana-phara., 'samayasAra' : gAthAoM meM gathI sacAI : DaoN. pR.5| namIcanda jaina, maI, pR. 15; agasta, pR. 16 / ha~sate-ha~sate jiyeM : rAjakumArI begAnI. jana-phara., samavasaraNa : samagra saundarya kA sthAyI kalA- pR. 12 / mauTipha : vIrendrakumAra jaina, maI, pR. 7 / ha~sate-ha~sate jiyeM kareM : DaoN. nijAmauddIna, samasyAoM se ghirA Aja kA zodha-chAtra : DaoN. jana-phara., pR. 16 / kastUracanda kAsalIvAla, nava.-disa., pR. 86 / / ha~sate-ha~sate jiyo : kaba taka? sureza 'sarala' jana-phara., pR. 25 / samAja ke anamola ratna : zreyAMsaprasAda jaina, ha~sate-ha~sate maranA : gaNeza lalavAnI, jana-phara., jUna, pR. 25 / pa. 28 / samAja ke utthAna meM jaina paNDita-parAmparA kA yogadAna : DA. pannAlAla sAhityAcArya, jana, _ha~sate-ha~sate mRtyu-varaNa : DaoN. prema sumana jaina, pR. 65 / jana-phara., pR. 33 / ___ samAdhimaraNa (gujarAtI): bhogIlAla gi. zeTha, ____ hama aura mandira (lalita vyaMgya ) : sureza 'sarala', julAI, pR. 23 / samIkSA, agasta, pR. 23 / samIkSA-zibiroM kA Ayojana (paNDita : bhAvI __ hama ha~sanA bhUla jAte haiM : arcanA jaina, jana-phara., pa. 17 / bhUmikA) : DaoN. puSpalatA jaina, jUna, pR. 138 / sampradAya (lalita vyaMgya) : sureza 'sarala', nava hamArI paNDita-paramparA aura usakA bhaviSya : vIrendrakumAra jaina, jUna, pR. 55 / disa., pR. 83 / sA~soM ke paMchI ko * * * (kavitA): bAbalAla jaina hAreM kitAba, jIteM maidAna : saMpAdakIya, mArca, "jalaja', agasta, pR.6| hindI ke madhyakAlIna jaina sAhityakAra : paM. sAdhanA-bhraSTa (kavitA): dinakara sonavalakara, paramAnanda zAstrI, jUna, pR. 115 / jana-phara.-pR. 3 (aavrnn)| sAdha arthAt lokamAtA : sitambara, pR. 4 sAhityAcArya, juna, pR. 27 / / ___ hRdaya meM saMtoSa, vANI meM mRdutA : DA. pannAlAla (aavrnn)| sAdha kI vinaya : AcArya vidyAsAgara, nava. lekhakAnukrama disa., pR. 37 / __ sAdhuoM ko namaskAra : saMpAdakIya, nava-disa., ajita jaina : yuvA pIr3hI kA dhruvatArA, nava.-disa., pR. 25 / pR. 5 / ayodhyAprasAda goyalIya : bAbU bAbAjI kI yAda sukumArikA (purANa-kathA): gaNeza lalavAnI, meM (bra. sItalaprasAdajI), nava. disa., pR. 67 / mArca, pR. 10 / ___ arcanA jaina, ku. : nArI-vidroha : kyoM, kaisA, __ svarga aura naraka eka satya hai (TippaNI): kitanA?, julAI, pR. 21; hama ha~sanA bhUla jAte harakhacanda botharA, jana..phara., pR. 44 / haiM, jana-phara., pR. 17 / svarga aura naraka : kitanA satya, kitanA asatya : ___ Ananda svAmI : sadguru kI pahacAna (bodhakathA), kanhaiyAlAla sarAvagI,agasta, pR. 6 / nava-disa., pR. 58 / svarga kA svapna : AcArya rajanIza, agasta, ___ AzAdhara, paNDita pravara : zauca : lobha kI sarvo. tkRSTa nivRtti, nava.-dima., pR. 28 / svarAjya kA artha : mo. ka. gAMdhI, samIkSA, AzA malaiyA, zrImatI : eka tapaHpUta kavi kI mArca, pR. 27 / kAvya-sAdhanA, nava-disa., pR. 21; vidyAJjali svAdhyAya : sureza 'sarala', mAca, pR. 7 / (kavitA), nava-disa., pR. 26 / 5. 14 // tIrthaMkara : apraila 70/53 For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umeza jozI : rozanI kA vaha ceharA (kavitA), candanasiMha bharakatiyA : upayukta vyakti, jUna, nava.-disa., pR. 27;-ha~sate hue gulAba ke sAnnidhya pR. 34 / meM (kavitA), jana.-phara., pR. 12 / cAskIti svAmI : arthamukta pratiSThAmukta ___ kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' : abe , tU AdamI paNDitajI, jana, pR. 24 / / hai yA jAnavara? akTUbara, pR. 5;-Ananda kA kSaNa, jamanAlAla jaina : apane para bhI ha~seM kabhI, jana.-phara., pR. 7 / jana-phara., pR. 21;-kaisI bhUmikA (paNDita : bhAvI ___ kanhaiyAlAla sarAvagI : guru : eka AvazyakatA, bhUmikA), jUna, pR. 131 / jana, pa.76;-tu hA~se jaga roya, jana.-phara.,pa.21%; ___ jamanAlAla jaina, pro. : paNDitajI/eka khulI svarga aura naraka : kitanA satya, kitanA asatya agasta, pR.6| pustaka, jUna, pR. 28 / __kanhaiyAlAla seThiyA : kArA! (kavitA), ___jayakumAra 'jalaja', DaoN. : kyA hama kisI duSkAla jana. phara., pR. 1 (aavrnn)| " se gajarane ko haiM ? , jUna, pR. 63 / ___ kalyANakumAra 'zazi' : jaMgalI kahIM ke (bodha- jayasena jaina, paM. : vAtsalyapUrNa AzISa, jUna, kathA), apraila, pR. 48; jo ha~sane se rokeM, tor3eM pR. 35 / aisI paramparAe~ (kavitA), jana.-phara., pR. 41 / dalasukha mAlavaNiyA, paM. : jaina patra-patrikAe~ : __ kastUracanda kAsalIvAla, DaoN. : kyA bhaTrAraka pahalA purakhA-jaina dIpaka, julAI, pR. 5; -jaina paNDita-purakhe haiM ?, jUna, pR. 101;-vinIta svabhAva paNDita samAja, jUna, pR. 66 / ke dhanI, jana. pR. 26; samasyAoM se ghirA Aja kA dinakara sonavalakara, pro. : gahana vyaktitva kI zodha-chAtra, nava-disa., pR. 86 / talAza (kavitA), maI, pR. 11; -nirAlI pahacAna': ___ kAntikumAra jaina, DaoN. : lahanAsiMha yadi Aja / aba kahA~ (saMdarbha, 'tIrthaMkara' kA) maI, pR. 28; jIvita hotA, sitambara, pR. 7 / -paNDita-paribhASA (kavitA), jUna, pR 5; kAlelakara, kAkA : rUr3hi ke tAla aise khalate haiM, -mana kI kRpaNatA (kavitA), maI, pa. 12; jana.-phara., pR. 40 / -prArthanA | insAna ke hamadardI kA svara (kavitA), kuntala goyala, DaoN. : z2indagI kA eka dina, maI, pa. 12; -sAdhanA-bhraSTa (kavitA), jana.mArca, pR. 5; jIvana : harA hara pala, bharA hara pala, phara., pR. 3 (aavrnn)| jana. phara., pR. 37; -baceM hama praznoM kI bhIr3a se, devendrakumAra zAstrI, DaoN. : jaina sAdhu kI caryA, nava.-disa., pR. 81:; -samaya thor3A hai, akTabara, nava.-disa., pR. 15 / pR. 17 / ___ narendra prakAza jaina, prAcArya : AdamI ho, AdamI kailAzacandra zAstrI, paM.: jaina paramparA meM paNDita kI taraha jInA jarA jAno (kavitA), jana.-phara., aura unakA yogadAna, jana, pa. 65: Namo loe pR. 43; -saba rucikara : kucha arucikara (saMdarbha, savvasAhUNaM, nava.-disa., pR.| 'tIrthaMkara' kA), maI, pa. 30; -sthitaprajJa baneM kailAza mar3abayA : bandau re tIratha nainAgiri (paNDita : bhAvI bhUmikA), jUna, pR. 126; -vaha (gIta), nava-disa., pR. 1 (aavrnn)| lAjavAba hai (zabdacitra), nava.-disa., pR. 20 / komalacanda vakIla : bheMTa-svarUpa kevala nAriyala ___ nAthUlAla zAstrI, paM. : Atmakathana, jana, pa. jUna, pR. 30 / 11; -paNDita apara nAma gRhasthAcArya, jUna, pR. kezarImala jaina : jaina pAribhASika zabdoM ke 19; -vicAra-yAtrA/agale par3Ava, jUna, pR. 38; aMgrejI-paryAya (TippaNI), jana-phara., pR. 46 / / -vicAra-yAtrA (san 1942-46), jUna, pR. 47 / __ nijAmauddIna, DaoN. : ahisA kI bhAva-bhUmi, ___ kauzala, a. kumArI : paNDita, nahIM jJAnI, sita akTUbara, pR. 14; -mahAn jyoti mahAn tIrtha mbara, pR. 31 / (bokathA), mArca, pR. 3 (AvaraNa); ha~sate____ gaNeza lalavAnI : sukumArikA (purANa-kathA), haMmate jiyeM kareM, jana.-para., pR. 16 / mArca, pR. 10 ;-ha~gate-ha~sate maranA, jana.-phara., nIraja jaina : ka aura vidyAnandi, naba.-disa., p.28| pR. 17; -vandanIya chavi, jUna, pR. 24 / galAbacandra 'Aditya' : mahAnatA kI kasauTiyA~ nemIcanda paToriyA : asalI mA~ (satyakathA), (TippaNI), nava.-dila., pR. 66 / maI, pR. 25; -kahA~-se-kahA~ (bodhakathA), sitambara, gokulacandra jaina, DaoN : vaiduSya aura saujanya kA pR. 10; janeU aura jahara (bodhakathA), julAI, bahumAna, jUna, pR. 25 / pR. 1 (AvaraNa); -nahIM jAU~gA, nahIM jAU~gA, tIrthaMkara : apraila 79/54 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI jAU~gA (bodhakathA), akTUbara, pR. 16; raNa); vANI mukharita huI dharA para (kavitA), maI, -nirAkulatA (bodhakathA), nava.-disa., pR. 3 pR. 23; -vANI mukharita huI. - 'mahAvIra bhg(aavrnn)| vAn kI (kavitA), nava.-disa., pR. 76; nemIcanda jaina, DaoN. : Ao baneM bheDa (saM.), saMskRti kA abhiSeka (kavitA), apraila pR. 3 sitambara, pa. 3; itanA to kareM hI (saM.), (prAvaraNa) -sA~soM ke paMchI ko - - (kavitA), apraila pR. 3; -'uttarAdhyayana' : gAthAoM meM agasta, pR. 6 / guthI sacAI, sitambara, 7. 17; -eka tIrthayAtrA, bAbU lAla pATodI : naye yuga ke maMgalAcaraNa : jise bhUla pAnA asambhava hai, nava.-disa., pR. 53; / jUna, pR. 36 / -eka bAta sApha hai (saM.), akTUbara, pR. 3; -kyA / bhavAnIprasAda mizra : A~kha kI pA~kha (kavitA), Apa ha~sa sakate haiM (saM.), jana-phara., paM3; carcAH jana pR. 18 / elAcArya muni zrI vidyAnandajI se, mArca, pR. 14; . jar3eM kutarate cUhe (saM.), agasta, pR. 3; -TUTane kA * bhAgacandra jaina 'bhAskara', DaoN. : paNDita-paramparA : sukha , jur3ane kI vyathA (saM.), maI, 13; -pA~va gatirodha aura navabhUmikA, jUna, pR. 127 / kI A~kha (saM.), jUna, pR. 5; -phisalate sAmAjika / * bhAnIrAma 'agnimukha' : prema kA abhAva hI hai yathArtha (saM.), julAI, pR. 3; -bheMTa, eka bhedavijJAnI naraka, nava.-disa., pR. 73 / se, nava-disa., pR. 38; ye kucha naye mandira, naye mANakacanda pANDyA : eka niSkAma, samarpita upAsare, jana.-phara., pR. 52; 'samayasAra' : gAthAoM vyaktitva, jUna, pR. 31 / meM gathI sacAI (gAthA kra. 8-17-253) maI, pR. 15; samayasAra' : gAthAoM meM guthI sacAI (gAyA mAnavamuni : ve sirpha digambara samAja ke nahIM, 1-38-38), agasta, pR. 16; -sAdhuoM ko jUna, pR. 34 / namaskAra (saM.), nava.-disa., pR. 5; -hAre kitAba mahendra sAgara pracaNDiyA, DaoN. : marA hai koI aura jIteM maidAna (saM.), mArca, pR. 3 / / (bodhakathA), mArca, pR. 1 (aavrnn)| ____ pannAlAla jaina sAhityAcArya, DaoN. : tIrthayAtrA, rajanIza, AcArya : svarga kA svapna , agasta,. nava-disa., pa. 56; -samAja ke utthAna meM jaina paNDita-paramparA kA yogadAna, jUna, pR. 95; -hRdaya __ ratanalAla jaina : zrAvaka-nirUpita guNoM kI meM saMtoSa, vANI meM mRdutA, jUna, pR. 27 / sAkSAt mUrti, jUna, pR. 34 / __ paramAnanda zAstrI, paM. : hindI ke madhyakAlIna rAma avatAra abhilASI : daheja, dAna se gupta-- jaina sAhityakAra, jUna, pR. 115 / dAna, agasta, pR. 7 / __puSkara muni : vrata : eka pAla, eka taTa-bandha, rAjakumArI begAnI : kyA hama kisI duSkAla pR. 13 / se gujarane ko haiM (paNDita-paramparA), jUna, pR. 61; puSpalatA jaina, DaoN., samIkSA-ziviroM kA Ayojana, __ -bhagavAn mahAvIra : sevA Aja ke saMdarbha meM (TippaNI) jUna, pR. 138 / mArca, pa. 23; -ha~sate-ha~sate jiyeM, jana.-phara., pUnamacanda gaMgavAla : jIvanta pratIka, jUna, pR.35| pR. 13 / / prakAzacandra jaina, DaoN, : AzA-stambha, jana, rAjArAma jaina, DaoN. : jaina vidyA : vikAsa krama p.35| kala, Aja ; julAI, pR. 17; (2) agasta, pR. 15; premacanda jaina lAlA : 'maiMna kiyA hI kyA hai ?' (3) sitambara, paM. 22; - (4) akTUbara, pR.27; jana, pR. 25 / -(5) nava.-disa., pa., 86; -(6) jana. -phara., "prema sumana jaina, DaoN. : 'paNDita' : paribhASA kI pR. 47; - (7) mArca, pa. 16; (8) apraila talAza, jUna, pR. 111; -ha~sate-ha~sate mRtya-varaNa, pR. 30 / / jana.-phara., pR. 33 / rAmacandra billaure, DaoN. : terA-merA manuvA kaise 'pralayaMkara' : gustAkhI maApha, aga., pa. 1 eka hoya re ? , jUna, pR. 106 / (AvaraNa); -akTUbara, pa. 1 (AvaraNa); lakSmIcandra jaina, pro. : adhyAtmayogI sahajAnanda : paNDita AIne meM, jana, pR. 103 / antima pRSTha, maI, pR. 19; -paNDita-paramparA aura banavArIlAla caudharI : phaisalA deM, akTabara, jaina gaNita-vijJAna , juna, pR. 73 / pR. 21 / lakSmIcandra 'saroja' : adIna tivAna/saMgharSa ___ bAbUlAla jaina 'jalaja' : Aja kauna tIrthakara, senAnI, jUna, pR. 32 / AyA cupacApa (kavitA), (apraila pR. 3 Ava (zeSa pRSTha 67 para) tIrthaMkara : apraila 79/55 For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvarNalatA gaNadevatA mATI maTAla ( do bhAga ) sahasraphaNa AdhA pula samudrasaMgama jayaparAjaya mRtyuMjaya puruSa purANa muktidUta mahAzramaNa suneM astaMgatA bhAratIya jJAnapITha prakAzana hamAre sarvazreSTha hindI upanyAsa : lekhikA - AzApUrNA devI pra. saMskaraNa 1978, DimAI, pR. 410 : le. - tArAzaMkara vandyopAdhyAya pra. saM. 1977, DimAI, pR. 584 : le. - gopInAtha mahAntI dvi. saM. 1978, DimAI, pR. 629 : le. - vizvanAtha satyanArAyaNa dvi. saM. 1972, DimAI, pR. 456 : le. - jagadIzacandra dvi.saM. 1975, DimAI, pR. 199 : le. - bholAzaMkara vyAsa pra. saM. 1975, DimAI, pR. 167 : le. - sumaMgala prakAza pra. saM. 1975, DimAI, pR. 404 : le. - zivAjI sAvaMta pra. saM. 1974, DimAI, pR. 686 : le. - DaoN. vivekIrAya pra. saM. 1975, krAuna, pR. 102 : le. - vIrendrakumAra jaina ca. saM. 1975, krAuna, pR. 270 : le. - kRSNacandra zarmA 'bhikkha' dvitIya saM. 1966, krAuna, pR. 128 : le. - kRSNacandra zarmA 'bhikkhu ' dvi. saM. 1973, krAuna, pR. 320 avatAra variSThAya : rAmakRSNa paramahaMsa : vivekaraMjana bhaTTAcArya pra. saM. 1977, DimAI pR. 282 apane-apane ajanabI : le. - ajJeya kRSNakalI mAtavA~ saMskaraNa, krAuna, pR. 102 : le. - zivAnI pA~cavA~ saMskaraNa, DimAI, tIrthaMkara : apraila 79/56 pR. 244 bhAratIya jJAnapITha bI-45-47, kaeNnaoNTa plesa, naI dillI- 110001 bhAga - 1 bhAga-2 For Personal & Private Use Only 25-00 16-00 20-00 20-00 16-0 14-0 0 17-00 26-00 35-00 8-00 13-00 4-00 9-00 10-00 3-00 9-00 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha prakAzana hamAre naye prakAzana (mahAn upalabdhiyA~) dharmAmRta anagAra aura dharmAmRta sAgAra digambara jaina paramparA meM sAdhuvarga (anagAra) tathA gRhastha zrAvaka (sAgAra) ke AcAra-dharma kA nirUpaNa karane vAlI 13vIM zatI kI saMskRta kRti, jJAnadIpikA svopajJa saMskRta TIkA evaM hindI vyAkhyA sahita, pahalI bAra prakAzita / do alaga-alaga jildoM meM / mUlakA : paM. AzAdhara, saMpAdana-anuvAda : paM. kailAzacandra shaastrii| Dabala krAuna, kapar3e kI jilda, pRSTha 800 (anagAra), pR. 400 (sAgAra) / mUlya kramaza: 30-00, 16-00 rupye| gommaTasAra (jIva-kANDa) bhAga 1 cAra bhAgoM meM prakAzanArtha niyojita sampUrNa grantha (jIvakANDa evaM karmakANDa) kA yaha prathama bhAga hai| siddhAntacakravartI AcArya nemicandra dvArA praNIta mUlagAthAoM ke sAtha, kezava varNI dvArA viracita saMskRta-kannar3a mizrita karnATakavRtti, tadanusAraNI saMskRta TIkA jIvatattvapradIpikA, hindI anuvAda evaM vizeSArtha tathA zodhapUrNa vistRta hindIaMgrejI prastAvanA se alNkRt| sarvAdhika mahattvapUrNa saMskaraNa-pahalI baar| saMpAdana : (sva.) DA. A. ne. upAdhye tathA paM. kailAzacandra shaastrii| Dabala krAuna, prathama bhAga, pRSTa 564, mUlya 30) / dvitIya bhAga zIghra hI prakAzita ho rahA hai| AtmA kA svarUpa, usakI saMghaTanA aura usake saMcaraNa Adi pakSoM para jainadharma kI mAnyatAoM kA vizada vivecana karane vAlI aMgrejI meM atyanta prAmANika pustaka / bhAratIya aura pAzcAtya darzanoM meM varNita AtmA ke svarUpa kA tulanAtmaka adhyayana / DA. sumati candra jaina ke dIrghakAlIna adhyayana aura cintana kA suphala / DimAI sAiz2a, pR. 254; mUlya 20) rupye| mahApurANa bhAga 1 (nAbheyacariu pUrvArdha) ___mahAkavi puSpadanta kRta apabhraMza grantha / aMgrejI prastAvanA tathA noTasa Adi ke sAtha sampAdana : DaoN. pI. ela. vaidya; hindI-anuvAda : DaoN. devendrakumAra jain| . prathama saMskaraNa, Dabala krAuna, pRSTha 550 (presa meM mudraNa prAyaH puurnn)| bhArata ke digambara jaina tIrtha (bhAga-1, 2, 3, 4) bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI, bambaI kI ora se bhAratIya jJAnapITha ke tattvAvadhAna meM chaha bhAgoM meM prakAzita hone vAle grantha ke prathama cAra bhAga / prathama bhAga meM uttarapradeza (dillI aura podanapura-takSazilA sahita) ke, dvitIya bhAga meM bihAravaMgAla-ur3IsA ke, tRtIya bhAga meM madhyapradeza ke tathA caturtha bhAga meM rAjasthAna-gujarAtamahArASTra ke samasta tIrthakSetroM kA paricaya-aitihAsika, sAMskRtika tathA purAtAttvika pRSThabhUmi meN| cAroM bhAga kramazaH 84, 79, 71 aura 99 bhavya citroM tathA mArga darzAne vAle aneka mAnacitroM sahita / mUlya-pratyeka bhAga 30) ru. / dakSiNa bhArata se sambandhita bhAga pAMca aura chaha prakAzita hoNge| bhAratIya jJAnapITha bI 45-47, kaeNnaoNTa plesa naI dillI-110001 tIrthakara : apraila 79/57 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra lAra khaNDoM meM saMpanna vIrendrakumAra jaina kA eka bahupaThita aura bahucarcita mahAkAvyAtmaka upanyAsa prathama khaNDa : vaizAlI kA vidrohI rAjaputra : kumArakAla (tRtIya saMskaraNa) dvitIya khaNDa : asidhArA kA yAtrI : sAdhanA tapasyA-kAla (dvitIya saMskaraNa) tRtIya khaNDa : tIrthaMkara kA dharma-cakra pravartana : tIryakara-kAla (dvitIya saMskaraNa) caturtha khaNDa : ananta puruSa kI jaya-yAtrA (zIghra prakAzya) pratyeka khaNDa kA mUlya ru. 30-00 ; cAra khaNDoM kA agrima mUlya ru. 100-00 - (DAka-vyaya pRthak) 'anuttara yogI' ke sajanakartA kI kalAtmaka zailI kI yaha vizeSatA hai ki jitanI bAra hama isa kRti ko par3hate haiM, utanI bAra hameM isameM nayI-nayI bAteM milatI haiN| niHsandeha lekhaka nava-navonmeSazAlinI pratibhA se saMpanna hai aura kAla evaM paristhitiyoM ke pariprekSya meM satya kA sAkSAtkAra karatA hai| maiM samajhatA hU~ ki Ane vAle samaya meM yaha racanA vaisI hI lokapriya evaM zraddhAspada banegI, jaisI tulasI-kRta rAmacaritamAnasa zIrSaka racanA banI huI hai| sRjetA kA parizrama eva anucintana phaladAyI siddha huA hai| -elAcArya vidyAnanda muni ___ isa zatI kA 'anuttara yogI' grantha anupama hai, isameM sandeha nhiiN| jaba hamAre pUrvacAryoM ne bhagavAna mahAvIra kI jIvanI ko apane-apane kAla ke anurUpa sajAyA hai, to koI kAraNa nahIM ki Adhunika lekhaka Adhunika dRSTi se use na likhe| virodha karane vAloM kI dRSTi kevala pUrvAcArya-likhita koI eka jIvanI hai| kintu ve nahIM jAnate ki uttarottara usameM kisa prakAra nayA-nayA jor3A gayA hai| -paM. dalasukha mAlavaNiyA 'anuttara yogI to sacamuca anuttarayogI hai| usameM kalAkAra kavi lekhaka ne bhagavAn mahAvIra ke prati apane hRdaya kI samasta zraddhA usameM ur3ela DAlI hai| anuttarayogI ke mahAvIra kisI eka saMpradAya vizeSa ke nahIM haiN| unheM usa daSTikoNa se dekhanA bhI nahIM caahiye| lekhaka ne unheM upanyAsa ke pAtra ke rUpa meM aMkita kiyA hai| unake jIvana ko unhoMne jiyA hai| unake zrama kA mUlyAMkana karanA zakya nahIM hai| _ -paM. kailAzacandra zAstrI prApti-sthAna: zrI vIra nirvANa grantha-prakAzana-samiti 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura-452 002 (ma. pra.) tIrthakara : apraila 79/59 For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pRSTha 55 kA zeSa) vijayakumAra jaina : choTI caTTAna, bar3I caTTAna bodhakathA ), julAI, pR. 16 / vidyAnanda, elAcAryaM muni: pANDitya ke sAtha cAritra bhI, jUna, pR. 23 / vidyAsAgara, AcArya AtmA kA kyA kula ?, nava. - disa., pR. 52; puruSa nahIM boleMge, mauna nahIM kholeMge; saMprati avazya gaMgA ( kavitAe~), jana. - phara., pR. 51; - mokSa : Aja bhI saMbhava, nava. - disa., pR. 30 - sAdhu kI vinaya, nava. - disa., pR. 37 / vinobA, AcArya : itanA niSpApa kyoM ? ( bodhakathA ) : agasta pR. 22 / vimalA jaina - ye gar3abar3iyA~ (TippaNI), navadisa., pR. 221 vIrendrakumAra jaina : vaizAlI kA bhaviSya, kevala mahAvIra ?, apraila pR. 61 samavasaraNa : samagra saundarya kA sthAyI kalA- mauTipha, maI, pR. 7; -hamArI paNDita - paramparA, aura usakA bhaviSya, jUna, pR. 55 / zrIkAnta goyalIya : paM. kailAzacandrajI : jaisA. dekhA jaisA sunA, jalAI, pR. 11 / zreyAMsaprasAda jaina : dharmaM bhI, raMjana bhI ('tIrthaMkara' kA), maI, pR. 28 bundelakhaNDa yAtrA kI do bar3I rabara mohareM lagna patrikA upalabdhiyA~, navaM - disa., pR. 61, samAja ke anamola ratna, jUna, pR. 25 / satyaMdharakumAra seThI : tyAga kI pratimUrti, jUna, pR. 36 / sAgaramala jaina, DaoN. AvazyakatA : caritraniSThA kI (paNDita : bhAvI bhUmikA), jUna, pR. 135 / surendra varmA, DaoN. ha~sate-ha~sate jiyo, jana. - pha. pu. 5 / sureza jaina : nainAgiri khulate haiM, jahA~ antarnayana, nava. - disa., pR. 63 / sureza 'sarala': kitAbeM : anadekhA hisAba, akTUbara, pR. 6 julUsa AdamiyoM ke rUpa meM ghAsa-phUsa, maI, pR. 1 (AvaraNa); - paNDitajI' banAma 'paMDajjI', jUna, pU. 87 - sabhA-saMsthA : Apa kyA socate haiM ?, sitambara, pa. 12; - sampradAya ( lalita vyaMgya), navaM. - disa., pR. 83 - svAdhyAya, mArca, pR. 7 - hama aura mandira (vyaMgya), julAI, pa. 23 - ha~sate-ha~sate jiyo : kaba taka ? jana. - phara., pR. 25 / harakhacanda botharA : svarga aura naraka eka satya hai (TippaNI), jana. - phara., pR. 44 / kathanI-karanI meM hIrAbAI boradiyA, DaoN. ekarUpatA, jUna, pR. 33 / badhAI patra nimaMtraNa patra -: ke : madhyapradeza meM agraNI nirmAtA rogala ( menyuphekcariMga) iNDasTrIja 37/1, nArtha rAjamohallA, indaura - 2 kalAtmaka reDImeDa poSAkhoM ke nirmAtA evaM vikretA rUparAja Dreseja 3711, mUlacanda mArkeTa, rAjavAr3A, indaura -4 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : apraila 79/67 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti kA abhiSeka upavana meM Ane do, Atma-surabhi gandha / tor3o tama-gheroM se, pichalA anubandha / / sira para se gujara gaye, kitane tUphAna / miTI nahIM hastI para, homa diye prANa / / dekhate sadaiva rahe, eka meM aneka / kareM zramaNa saMskRti kA, abhinava abhiSeka / / TUTa gaye, bikhara gaye, para na jhukA bhAla / jalatI dina-rAta rahI, jJAna kI mazAla / / anaginatI phUla jhare, para na marI gandha / vANI kI vINA para, makhara uThe chanda / / banI rahI Atmazakti, jIvana kI ttek| kareM zramaNa saMskRti kA, abhinaya abhiSeka / / kaNa-kaNa meM RSiyoM kI, gUMjI abhivyakti / prANoM meM samA gayI, rAma-bANa zakti / / samatA, zrama, saMyama hI, jIvana-zRMgAra / jar3a bhI jI uThatA pA, mAnava kA pyAra / / dhUmila na hotA hai; satya, ziva, viveka / kareM zramaNa saMskRti kA, abhinava abhiSeka / / detA hai dizA-bodha, satya kA prakAza / jIvana kA saMbala hai, zraddhA-vizvAsa / / mAnava kA dharma bar3A, sevA nisskaam| mana kI nirmalatA hI, Atma divya dhAma / / phUla haiM aneka para, upavana hai eka / kareM zramaNa zakti kA, abhinava abhiSeka / / 0 bAbUlAla 'jalaja' For Personal & Private Use Only . Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura DI.eca.162 ma. pra. lAisensa naM. ela-62 apraila, 1979 (pahale se DAka-vyaya cakAye binA bhejane kI svIkRti prApta) manuSya + pramAda=ajJAnI manuSya-pramAda=jJAnI - yaha mere pAsa hai aura yaha nahIM hai, yaha mujhe karanA hai aura yaha nahIM karanA hai--isa taraha vyartha kI bakavAsa karane vAle puruSa ko uThAne vAlA (kAla) uThA le jAtA hai; to phira pramAda kaisA? 0 isa jagat meM jJAna Adi sArabhUta artha haiN| jo puruSa sote haiM, unake ve artha naSTa ho jAte haiM; ataH sArthakatA ke lie anavarata jAgarUka tathA apramatta rahanA caahiye| [. AzuprajJa paNDita soye huoM ke bIca bhI jAgatA hai| vaha pramAda meM bharosA nahIM krtaa| mahata bar3e niThara hote haiM; zarIra durbala hai, ataH apramata vicaraNa karanA caahiye| - pramAda kA apara nAma Asrava hai aura apramAda ke lie anya samAnArthaka zabda saMvara hai| isake na hone se puruSa paNDita (jJAnI) hotA hai aura hone se bAla (ajJAnI) kahA jAtA hai| 0 medhAvI puruSa lobha aura mada se atIta tathA asantoSa ke nikaTa hote haiN| 0 pramatta ko saba ora se bhaya hotA hai, apramatta abhIta hotA hai| pramAdI sukhI nahIM ho sakatA, nidrAlu vidyAbhyAsI nahIM ho sakatA, mamatva rakhane vAlA vairAgyavAn nahIM ho sakatA, aura hiMsaka dayAlu nahIM ho sktaa| 0 jo jAgatA hai usakI buddhi bar3hatI hai; jo sotA hai, vaha dhanya nahIM hai, dhanya vastutaH vaha hai jo AThoM yAma bhItara kI A~kha khulI rakhatA hai| [zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) dvArA pracArita ] For Personal & Private Use Only