Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
वडार
ના ભવન हावाह-प
कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ॥
[ द्वितीयो विभागः ]
[ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
आचार्य श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि- विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २००९. वि. सं. २०६५
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्हम् ॥ कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।।
[द्वितीयो विभागः] [द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम्]
सम्पादकः आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि-विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २००९. वि. सं. २०६५
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तका दण्ढिका (द्वितीयो विभागः) ।
सम्पादक : मुनि-विमलकीर्तिविजयः ।
प्रकाशक : कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद
प्रथमावृत्तिः ई.सं. २००९
।
वि.सं. २०६५
।
वीर नि.सं. २५३५
प्रतय : २५०
पृष्ठानिः ९+३३६
आर्थिक सहयोग : श्रेष्ठीवर्य श्रीकस्तूरभाई लालभाई स्मारक निधि, अहमदाबाद
प्राप्तिस्थान : (१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर,
१२, भगतबाग, नवा शारदामंदिर रोड, शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद-३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार
११२, हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१. फोन : २५३५६६९२
मूल्यम् : रू. ३५०/
मुद्रक : क्रिष्ना ग्राफिक्स
९६६, नारणपुरा जूना गाम, नारणपुरा, अहमदावाद-१३. फोन : २७४९४३९३
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
इलियासर्वज्ञ श्रीहेभयन्द्राथार्य रथित
श्रीसिद्धहेभयन्द्रशमानुशासनना स्वोधज्ञ शण्टभहर्शव-पृहन्न्यास नाभना भहाठाय विवरशना हारो श्लोड प्रभा जंडित अने अलल्य अंशनुं
पुन: निर्भात - पुनःसंधान धरीने श्री हेभयन्द्राथार्थनी टिव्यप्रतिभानी जी रावनार
वैयाउराशशिरोभशिसाहित्यवायस्पति पूश्यपाE मायार्यलगवंत श्रीविषयलावायसूरीश्वर नां
કરકમલોમાં
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
પરમપૂજ્ય આચાર્યશ્રી વિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભ ભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટે, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્ય આચાર્યશ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના માર્ગદર્શનમાં અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિદ્વજ્જનોને ‘‘શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક' અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્વજ્જનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ઠીનું આયોજન થાય છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધનસંપાદન કરાવવાપૂર્વક તેનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે. આજ પર્યંત આ ટ્રસ્ટના આશ્રયે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થયેલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસાપાત્ર તથા ઉપાદેય બનેલા છે. ‘‘અનુસંધાન’’ નામે એક શોધપત્રિકા પણ આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અદ્યાવધિમાં ૫૦ અંકો થઈ ચુક્યા છે.
IV
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમવ્યારા ઉપર લખાયેલા દુષ્ઠિા નામના અપ્રગટ વિવરણનો ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિલેખન તેમજ સંપાદન, પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિ મહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે.
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના ગ્રંથ પરની અપ્રકાશિત ટીકાના ગ્રંથના પહેલા ભાગનું પ્રકાશન થઈ ગયેલ છે, બીજા ભાગનું પ્રકાશન કરવાનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને સાંપડ્યો, તે અમારું સદ્ભાગ્ય છે. અમો આશા રાખીએ છીએ કે બાકીના ભાગ પણ આ જ રીતે તૈયાર થશે અને તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમોને-અમારા ટ્રસ્ટને જ પ્રાપ્ત થશે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશનમાં ‘“શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ સ્મારક નિધિ” તરફથી આર્થિક સહયોગ ટ્રસ્ટને પ્રાપ્ત થયો છે તે બદલ ટ્રસ્ટ તેઓનો આભાર માને છે.
વિ.સં. ૨૦૬૫ આસો સુદ પૂનમ.
For Private
લિ. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય નવમજન્મ
શતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ
Personal Use Only
www.jalnelitbrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય નિવેદન.....
કલિકાલસર્વજ્ઞશ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજનો જન્મ વિ.સં. ૧૧૪૫ કાર્તિકી પૂનમને દિવસે ધંધુકા ગામે માતા પાહિણીની કુક્ષિએ થયો હતો. પૂર્ણતલ ગચ્છીય શ્રીદત્તસૂરિજી મહારાજ, તેમના શિષ્ય શ્રીયશોભદ્રસૂરિજી મહારાજ, તેમના શિષ્ય શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી મહારાજ, તેમના શિષ્ય શ્રીગુણસેનસૂરિજી મહારાજ, તેમના શિષ્ય શ્રીદેવચંદ્રસૂરિજી મહારાજના સ્વહસ્તે પાંચ વર્ષની ઉંમરે – મતાંતરે નવ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા અંગીકાર કરી શ્રી દેવચંદ્રસૂરિજી મહારાજના શિષ્ય મુનિ સોમચન્દ્ર નામે પ્રસિદ્ધ થયા હતા. શ્રી દેવચંદ્રસૂરિજી મહારાજની અને શ્રુતદેવી સરસ્વતીની અસીમ કૃપાથી સાડા ત્રણ કરોડ શ્લોક પ્રમાણ ન્યાય-વ્યાકરણ-કાવ્ય-અલંકાર-સાહિત્યાદિ વિષયક અનેકવિધ ગ્રંથોનું સર્જન કર્યું હતું. તદુપરાંત ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહ તથા કુમારપાળ મહારાજાને ધર્મદશના દ્વારા પ્રતિબોધ પમાડી જૈનધર્માનુરાગી બનાવી ૧૮-૧૮ દેશોમાં અમારિ પ્રવર્તાવી હતી. કલિકાલસર્વજ્ઞની વિદ્વત્તાનું વર્ણન કરવું એટલે ઝળહળતાં સૂર્યના તેજ-પ્રકાશ આગળ દીવડી ધરવા સમાન છે. કલિકાલસર્વજ્ઞના મુખ્ય પ્રસંગોને આવરી લેતું તેમનું જીવનચરિત્ર તથા તેમણે રચેલા ગ્રંથોની માહિતી “જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” લેખક – મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ, હેમસમીક્ષા, “હેમચન્દ્રાચાર્ય” (લેખક – ધુમકેતુ), પ્રભાવક ચરિત્રાદિ અનેકવિધ ગ્રંથોમાં આલેખાયેલી છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજે વિ.સં. ૧૧૯૪ માં પંચાંગી સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણની રચના કરી હતી. તે વ્યાકરણના મૂળસૂત્રોમાં આવેલા શબ્દો, તથા ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણની સાધનિકા કોઈક વ્યાકરણ વિશારદે તૈયાર કરી ઢુંઢિકા નામે પ્રસિદ્ધ કરી હતી. તેની એક હસ્તલિખિત પ્રતિ હેમચન્દ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર-પાટણથી તથા બીજી હસ્તલિખિત પ્રતિ હંસવિજય-કાંતિવિજયજી મહારાજ સંગૃહીત જ્ઞાનભંડાર, જાનીશેરી-વડોદરાથી પ્રાપ્ત થઈ હતી. તેને આધારે બીજા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કર્યું છે. અધ્યયન-અધ્યાપનમાં સુગમતા રહે તે હેતુથી વ્યાકરણ સંબંધી શબ્દમહાર્ણવન્યાસ, ધાતુપારાયણ, ક્રિયારત્નસમુચ્ચયાદિ અનેકવિધ ગ્રંથોના ઉદ્ધરણો આપવામાં આવ્યા છે. પાટણ જ્ઞાનમંદિરમાંથી પ્રાપ્ત થયેલી પ્રતિના ઉદ્ધરણો-પાઠાંતરો આપવામાં આવ્યા છે ત્યાં જે કરવામાં આવ્યો છે.
બાલબ્રહ્મચારી તપાગચ્છાધિપતિ શાસનસમ્રાટ આચાર્ય શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયના ગચ્છાધિપતિ પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણા-કૃપાથી બીજા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કરી શક્યો છું.
ગ્રંથ પ્રકાશનમાં પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ સહભાગી બનનાર સર્વેની અનુમોદના. ગ્રંથનું સંપાદન કરતાં કોઈ પણ પ્રકારની ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો સુધારી લેવા વિનંતી.
વિશા ઓશવાળ જૈન ઉપાશ્રય,
ખંભાત
મુનિ વિમલકીર્તિવિજય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(9)
(२)
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।
[स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाभिधानवृहद्वृत्ति-स्वोपज्ञशव्दमहार्णवन्यास- श्रीकनकप्रभसूरिरचितन्याससारसमुद्धारसंवलितम्] प्रथमोऽध्यायः - द्वितीयोऽध्यायः- तृतीयोऽध्यायः पञ्चमोऽध्यायः
।
वृहन्त्र्यासानुसन्धानकारः - सम्पादकश्च - आ० श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वरः ।
श्री हेमचन्द्राचार्यरचिता अभिधानचिन्तामणिनाममाला ।
(३) श्रीमद्विजयलावण्यसूरिप्रणीतो धातुरत्नाकरः [भाग 9 थी ७]
(४) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचितं धातुपारायणम् ।
श्री हैमव्याकरणसत्त्वा श्रीउणादिगणविवृत्तिः ।
(61)
।। सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥
(५)
(६) आचार्यश्रीगुणरत्नसूरिविरचितः क्रियारत्नसमुच्चयः ।
श्री हेमहंसगणिविरचितः न्यायसंग्रहः ।
(८) श्रीअमरचन्द्रसूरिविरचितः अवचूरिसमेतः स्यादिशब्दसमुच्चयः ।
( ९ ) हैमकृदन्त श्रेणिः । सम्पादिका साध्वी श्रीअमीरत्नाश्रीजी ।
(१०) शब्दरत्नमहोदधिः भाग १-२-३ । संकलनकर्त्ता - पंन्यासप्रवरमुक्तिविजयो गणिः ।
(११) श्रीसिद्धहेमचन्द्रशव्दानुशासनं स्वोपज्ञमध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृतम् । प्रथमो विभागः द्वितीयो विभागः ।
(१२) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचिता सिद्धहेमलघुवृत्तिरवचूरिपरिष्कारसहिता ।
(१३) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचितं लिङ्गानुशासनम् ।
(१४) The Students Sanskrit English Dictanory.
-
For Private
Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ संक्षेपतो विषयानुक्रमः ॥
द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: । कारकप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या १२४ । पत्राङ्क: १-६२
पत्राङ्क:
सूत्राङ्कः
२१२१ २१२२
२-१४.
१४
कारकशब्दस्य व्याख्या । कर्ताकारकम् । कर्मकारकम् । करणकारकम् । संप्रदानकारकम् । अपादानकारकम् । अधिकरणकारकम् । प्रथमाविभक्तिः । द्वितीयाविभक्तिः । तृतीयाविभक्तिः । चतुर्थीविभक्तिः । पञ्चमीविभक्तिः । षष्ठीविभक्तिः । षष्ठीविभक्तिनिषेधः । सप्तमीविभक्तिः । एकत्रैव नानाविभक्तिविधानम् । बहुत्त्वस्य विधानम्
२।२।३-२।२।२३
२।२।२४ २।२।२५-२।२।२८
२।२।२९
२१२।३० २।२।३१-२।२।३२ २१२१३३-२२।४२ २।२।४३-२१२१५२ २२१५३-२।२।६८ २।२।६९-२१२७९ २।२।८०-२।२८८ २।२।८९-२।२।९४ २१२१९५-२।२।१०६ २।२।१०७-२।२।१२० २।२।१२१-२।२।१२४
१४-१६ १६-१९
१९ १९-२१ २१-२५ २५-२९ २९-३६ ३६-४० ४०-४६ ४६-५२ ५२-५६ ५६-६० ६०-६२
द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: । षत्व-णत्वप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - १०५ । पत्राङ्कः ६३-१३३
रकारस्य सकारविधानम् । रकारस्य षकारविधानम् । सकारस्य षकारविधानम् । सकारस्य पकारनिषेधः । नकारस्य णकारविधानम् । नकारस्य णकारनिषेधः । णकारस्य नकारविधानम् । पकारस्य सकारविधानम् । ऋकार-रकारयोः क्रमेण लकार-लकारविधानम् । डकारस्य लकारविधानम् । पकारस्य वकारविधानम् ।
२।३।१-२।३७ २।३।८-२।३।१४ २।३।१५-२।३।५८ २।३।५९-२।३।६२ २।३।६३-२।३।८९ २।३।९०-२।३।९६
२।३।९७
२।३।९८ २१३।९९-२।३।१०४
२।३।१०४
६३-६७ ६७-७१ ७१-१०३ १०३-१०४ १०५-१२२ १२२-१२८ १२८-१२९
१२९ १२९-१३३ १३२-१३३
२।३।१०५
१३३
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पाद: । स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ११३ । पत्राङ्कः १३४-१९२
पत्राङ्कः १३४-१३९ १३९-१४० १४०-१४१ १४१-१६३ १६३-१६४ १६४-१६५
स्त्रियां डीपत्ययविधानम् । स्त्रियां डीप्रत्ययनिषेधः । स्त्रियां आप्प्रत्ययविधानम् । स्त्रियां डीप्रत्ययविधानम् । स्त्रियां ऊप्रत्ययविधानम् । स्त्रियां निपातनानि । स्त्रियां तिप्रत्ययविधानम् । स्त्रियां नाम्नोऽन्तस्य ष्यविधानम् । स्त्रियां ष्यस्य ईविधानम् । स्त्रीप्रत्ययेषु लुग्विधानम् । स्त्रियां ङ्यादिप्रत्ययस्य लुग्विधानम् । स्त्रियां हूस्वविधानम् । स्त्रियां ह्रस्वनिषेधः । स्त्रियां इकारविधानम् । स्त्रियां इकारनिषेधः ।
सूत्राङ्कः २१४११-२१४११२
२।४।१३-२।४।१४ २।४।१५-२१४।१६-२१४।१८
२।४।१९-२१४।७२ २।४।७३-२।४।७५
२१४७६
२।४।७७ २१४७८-२१४१८२ २१४१८३-२१४१८५ २।४।८६-२।४।९४
२।४।९५ २।४।९६-२।४।१०७
२।४।१०५ २।४।१०७-२।४।११२
२।४।११३
१६५-१६८ १६८-१७० १७०-१७५ १७५-१७७ १७८-१८५
१८४ १८५-१९१ १९१-१९२
तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः । समासप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - १६३ । पत्राङ्क: १९३-२९६ उपसर्गसंज्ञा ।
३।१1१ गतिसंज्ञा ।
३११२-३1१1१७ सामान्यतः समाससंज्ञा ।
३।१।१८ बहुव्रीहिसमासः ।
३।१।१९-३।१२५ अव्ययीभावसमासः ।
३।१।२६-३।१।४१ तत्पुरुषसमासः ।
३।११४२-३१९९५ तत्पुरुषान्तर्गतः कर्मधारयसमासः ।
३।११९६-३191९८ तत्पुरुषः कर्मधारयः द्विगुश्च ।
३।१९९९ तत्पुरुषान्तर्गतः कर्मधारयः ।
३।१११००-३1१1११५ तत्पुरुष-मयूरव्यंसकेत्यादयः
३/१११६ द्वान्द्वसमासः ।
३/१/११७ एकशेषः ।
३1१1११८३1१1१२८ पुष्यार्थस्यैकवद्भावः ।
३।१।१२९ द्वन्द्वस्यैकवद्भावः ।
३।१।१३०-३191१४७ समासे पूर्वनिपातनियमनम् ।
३।१।१४८-३1१1१६३ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः પ્રથમ વિભાગ અંગે વિદ્વાનોના પ્રતિભાવ
१९३-१९६ १९६-२०१ २०१-२०२ २०२-२०६ २०६-२१५ २१५-२४७ २४७-२५१ २५१-२५३ २५३-२६५ २६५-२६९ २६९-२७० २७०-२७३
२७४
२७४-२८५ २८५-२९६ २९७-३३५
३३६
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अर्हम् ।। कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितं
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ||
॥ अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
क्रियाहेतुः कारकम् ।।२।२।१।। [क्रियाहेतुः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करणं = क्रिया । 'कृगः श च वा' (५।३।१००) शप० । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० । 'रिः श-क्या-ऽऽशीर्ये' (४।३।१००) रि० → क्रि० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१४२११) दीर्घः । 'हिंट गति-वृद्धयोः' (१२९५) हि हिनोति = गमयति कर्तृकर्मादिकमिति हेतुः । 'कृ-सि-कम्यमिगमि-तनि-मनि-जन्यसि-मसि-सच्यवि-भा-धा-गा-ग्ला-म्ला-हनि-हा-या-हि क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३) तुनप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । क्रियाया हेतुः = क्रियाहेतु: । प्रथमा सि ।
[कारकम] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ | करोतीति कारकम् । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० । 'नामिनोऽकलिहले:' (४।३५१) वृ० आर् । ।।छ।।
स्वतन्त्रः कर्ता ||२।२।२।।
[स्वतन्त्रः] स्व-आत्मा तन्त्र-प्रधानमस्याऽसौ स्वतन्त्रः । प्रथमा सि ।
[कर्ता] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् - पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
देवदत्तः पचति] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।
[जिनदत्तेन कृतम्] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[स्थाली पचति पचति पूर्ववत् साध्यः । [चौरस्य रुजति रोगः] 'रुजोत् भङ्गे' (१३५०) रुज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ ।
[प्रेषितः करोति] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्तः तिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।।छ।।
P.' हिनोति = गमयति जिज्ञासितमर्थमिति हेतुः ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कर्तुर्व्याप्यं कर्म ।।२।२।३।। [कर्तुः] कर्तृ षष्ठी ङस् । 'ऋतो डुर' (१।४।३७) डुर् | 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[व्याप्यम्] वि ‘आप्लृट् व्याप्तौ' (१३०७) आप् । विशेषेण आप्यते- प्राप्यत इति व्याप्यम् । 'शकि-तकि-चति-यतिशसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र० ।
[कर्म] कर्मन् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहः' (२।१।९१) नलोपः । ___[गमयति मैत्रं ग्रामम्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छति मैत्रो ग्राम, तं मैत्रं ग्रामं गच्छन्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[आसयति मासं मैत्रम] 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । आस्ते मैत्रो मासं, तं मैत्रं मासं आसन्तं (आसीनं) चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० ।।
[बोधयति शिष्यं धर्मम्] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बुध्यते शिष्यो धर्म, तं शिष्यं धर्मं बुध्यन्तं (बुध्यमानं) आचार्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[भोजयत्यतिथिमोदनम्] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुङ्क्तेऽतिथिरोदनं, तमतिथिमोदनं भुञ्जन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० ।।
[पाठयति शिष्यं ग्रन्थम] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठति शिष्यो ग्रन्थं, तं शिष्यं ग्रन्थं पठन्तमुपाध्यायः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० ॥छ।।
वाऽकर्मणामणिकर्ता णौ ।।२।२।४।। [वाऽकर्मणामणिकर्ता णौ वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । न विद्यते कर्म येषां तेऽकर्मणस्तेषां = अकर्मणाम् । णिगि कर्ता = णिकर्ता । न णिकर्ता = अणिकर्त्ता । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनम् - पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । ‘हदिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । णि सप्तमी ङि ।
[पचति चैत्रः, पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा] 'डुपचीष पाके' (८९२) पच । पचति चैत्रस्तं चैत्रं पचन्तं मैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।
लिखति मैत्रः, लेखयति मैत्रं मैत्रेण वा लिखति मैत्रस्तं मैत्रं लिखन्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए. । [गच्छति चैत्रः, गमयति चैत्रम्] गच्छति चैत्रस्तं चैत्रं गच्छन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० ।।छ।।
गति-बोधाऽऽहारार्थ-शब्दकर्म-नित्याऽकर्मणामनी-खाद्यदि-ह्वा-शब्दाय-क्रन्दाम् ।।२।२।५।। [गतिबोधाऽऽहारार्थशब्दकर्मनित्याऽकर्मणाम] गतिश्च बोधश्च आहारश्च = गतिबोधाऽऽहाराः । गतिबोधाऽऽहारा अर्था येषां ते = गतिबोधाऽऽहारार्थाः । शब्द: कर्म येषां ते = शब्दकर्माणः । नित्यं न विद्यते कर्म येषां ते = नित्याऽकर्माणः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । गतिबोधाऽऽहारार्थाश्च शब्दकर्माणश्च नित्याऽकर्माणश्च = गतिबोधाऽऽहारार्थशब्दP. विशेषेण का क्रियया वा आप्नुमिष्यते यत् तत् = व्याप्यम् । 'ऋवर्णव्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
कर्मनित्याऽकर्माणस्तेषाम् ।
[अनीखाद्यदिहवाशब्दायक्रन्दाम] नीश्च खादिश्च अदिश्च हवाश्च शब्दायश्च क्रन्द च = नीखाद्यदिहवाशब्दायक्रन्दः । न नीखाद्यदिह्वाशब्दायक्रन्दः = अनीखाद्यदिह्वाशब्दायक्रन्दः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० , तेषाम् ।
[गमयति मैत्रं ग्रामम्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्यूँ गतौ' (३९६) गम् । गच्छति मैत्रो ग्राम, तं मैत्रं ग्रामं गच्छन्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
यापयति मैत्रं ग्रामम] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या | चाति मैत्रो ग्रामं, तं मैत्रं ग्रामं यान्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अति-री-ब्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[बोधयति गुरुः शिष्यं धर्मम्] बुध्यते शिष्यो धर्मं, तं शिष्यं धर्मं बुध्यमानं गुरुः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ।
[ज्ञापयति गुरुः शिष्यं धर्मम] 'ज्ञांशु अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानाति शिष्यो धर्मं, तं शिष्यं धर्म जानन्तं गुरुः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्त्ति-री-व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः ।
उपलम्भयति गुरुः शिष्यं धर्मम] 'डुलभिष प्राप्तौ' (७८६) लभ, उपपूर्व० । उपलभते शिष्यो धर्म, तं शिष्यं धर्म उपलभमानं गुरुः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लभः' (४।४।१०३) नागमः ।
[अवगमयति गुरुः शिष्यं धर्मम्] अवगच्छति शिष्यो धर्म, तं शिष्यं धर्मं अवगच्छन्तं गुरुः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० ।
[दर्शयति रूपतर्क कार्षापणं वणिक] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश । पश्यति रूपतर्काः(र्कः) कार्षापणं, तं रूपतर्क कार्षापणं पश्यन्तं वणिक् प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[घापयति मैत्रमुत्पलम] 'घां गन्धोपादाने'(३)घा । जिघ्रति मैत्र उत्पलं, तं उत्पलं जिघन्तं चैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० ।
[स्पर्शयति मैत्रं वस्त्रम] 'स्पृशंत संस्पर्श' (१४१२) स्पृश । स्पृशति मैत्रो वस्त्रं, तं वस्त्रं स्पृशन्तं चैत्रः प्रयुड़क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० ।
[श्रावयति शिष्यं धर्मम] 'श्रृंट श्रवणे' (१२९६) श्रु | शृणोति शिष्यो धर्म, तं शिष्यं धर्मं शृण्वन्तं गुरुः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० ।
[स्मारयति शिष्यं धर्मम्] ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरति शिष्यो धर्म, तं शिष्यं धर्मं स्मरन्तं अन्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० ।
[अध्यापयति शिष्यं शास्त्रम] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीते शिष्यः शास्त्रं, तं शिष्यं शास्त्रमधीयानमुपाध्यायः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्त०' (३।२।२०) णिग्प० ।
[भोजयति बटुमोदनम] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुङ्क्ते बटुरोदनं, तं बटुं ओदनं भुशानं माता प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[आशयति बटुं भक्तम्] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । अश्नाति बटुर्भक्तं, तं बटुं भक्तमश्नन्तं माता प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० ।
[जल्पयति मैत्रं द्रव्यम्] रप (३३५) - लप (३३६) - 'जल्प व्यक्ते वचने' (३३७) जल्प् । जल्पति मैत्रो द्रव्यं, तं मैत्रं द्रव्यं जल्पन्तं चैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० ।
[आलापयति मित्रं मैत्रम्] रप (३३५) - ‘लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप्, आयूर्व० । आलपति मित्रो मैत्रं, तं मित्रं मैत्रमालपन्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
संभाषयति मैत्रं भार्याम] 'भाषि व्यक्तायां वाचि' (८३२) भाष, संपूर्व० । संभाषते मैत्रो भााँ, तं मैत्रं संभाषमाणं चैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[श्रावयति शब्दं मैत्रम्] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । शृणोति शब्दं मैत्रः, तं मैत्रं शब्दं शृण्वन्तं चैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० ।
[अध्यापयति बटुं वेदम] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीते बटुर्वेद, तं वटुं वेदमधीयानमुपाध्यायः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णौ क्री-जीडः' (४।२।१०) आ । 'अर्ति-री०' (४२१२१) पोऽन्तः ।
जल्पयति मित्रं वाक्यम] जल्पति मित्रो वाक्यं, तं मित्रं वाक्यं जल्पन्तमन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[विज्ञापयति गुरुं वाक्यम्] विजानाति गुरुर्वाक्यं, तं गुरुं वाक्यं विजानन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[उपलम्भयति शिष्यं विद्याम्] उपलभते शिष्यो विद्या, तं शिष्यं विद्यामुपलभमानमुपाध्यायः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लभः' (४|४|१०३) नागमः ।
[आसयति मैत्रं चैत्रः] आस्ते मैत्रस्तं मैत्रमासीनं चैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । [शाययति मैत्रं चैत्रः] शेते मैत्रः, तं मैत्रं शयानं चैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० ।
नाययति भारं चैत्रेण] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७)नी । नयति भारं चैत्रः, तं चैत्रं भारं नयन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
खादयत्यपूपं मैत्रेण] 'खादृ भक्षणे' (२९४) खाद् । खादत्यपूपं मैत्रस्तं मैत्रमपूपं खादन्तं माता प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० ।
[आदयत्योदनं मैत्रेण] ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्त्योदनं मैत्रस्तं मैत्रमोदनमदन्तं चैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० ।
हवाययति चैत्रं मैत्रेण] 'éग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । यति चैत्रस्तं चैत्रं यन्तं मैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । ‘पा-शा-छा-सा-वे-व्या-ह्वो यः' (४।२।२०) योऽन्तः ।
[शब्दाययति चैत्रं मैत्रेण] शब्दं करोति शब्दायते । 'शब्दादेः कृतौ वा' (३।४।३५) क्यप्र० → य । शब्दायते चैत्रस्तं चैत्र शब्दायन्तं(मानं) मैत्रः प्रयुक्ते ।
क्रन्दयति मित्रं मैत्रेण] 'क्रदु रोदनाह्वानयोः' (३१६) क्रद् । 'उदितः स्वरा०' (४।४।९८) नोऽन्तः । क्रन्दति मित्रो, तं मित्रं क्रन्दन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिगप० । 'हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे' (२।२।४४) तृतीया ।।छ।।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाsध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
भहिंसायाम् || २ |२| ६ ॥
[भहिंसायाम् ] भक्षि षष्ठी डस् । हिंसा सप्तमी ङि ।
[भक्षयति सस्यं बलीवर्दान् मैत्रः ] 'भक्षण् अदने ' (१७१७) भक्षू । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । भक्षयन्ति सस्यं बलीवर्दास्तान् बलीवर्दान् सस्यं भक्षयन्तः (तः) मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरनिटि ' (४।३।८३) णिग्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतो० (१।२।२३) अय् ।
[भक्षयति पिण्ड शिशुना ] भक्षयति पिण्ड शिशुस्तं पिण्डीं भक्षयन्तं शिशुं माता प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०)
णिग्प्र० ।
[भक्षयति राजद्रव्यं नियुक्तेन ] भक्षयति राजद्रव्यं नियुक्तस्तं राजद्रव्यं भक्षयन्तं नियुक्तममात्यः प्रयुङ्क्ते' । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० ।
[ भक्षयति पुत्रान् गार्ग्या] भक्षयति पुत्रान् गार्गी, तां पुत्रान् भक्षयन्तीं अन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० ।।छ।।
वहेः प्रवेयः || २ |२॥७॥
[ वहेः प्रवेयः ] वहि षष्ठी इस् । 'वींक् प्रजनकान्त्यसनखादनेषु च' (१०७६) वी, प्रपूर्व० । प्रवीयते इति प्रवेयः । अथवा ‘अज क्षेपणे च' (१३९) अज्, प्रपूर्व० । प्रवीयते प्राजनक्रियायां व्याप्यते यः सः = प्रवेयः । य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । ‘अघञ्क्यबलच्यजेर्वी' (४।४।२ ) वी । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) एकारु । प्रथमा सि ।
[वाहयति भारं बलीवर्दान् ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वहू । वहन्ति भारं बलीवर्दास्तान् बलीवर्दान् भारं नियन्ता बहवः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
[वाहयति भारं मैत्रेण] वहति भारं मैत्रस्तं मैत्रं भारं वहन्तं अन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । । छ । ।
- क्रोर्नवा ||२२|८||
[क्रोः ] हाच का च = क्रौ तयोः
क्रोः, षष्ठी ओस् ।
[ विहारयति देशमाचार्यमाचार्येण वा ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ, विपूर्व० । विहरति देशमाचार्य:, तमाचार्यं देशं विहरन्तं शिष्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० आर् ।
=
[ आहारयत्योदनं बालकं बालकेन वा ] 'आहरत्योदनं बालकः, तमोदनमाहरन्तं बालकं माता प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२० ) णिगप्र० ।
[विकारयति सैन्धवान् सैन्धवैरिति वा ] विकुर्वते सैन्धवाः, तान् विकुर्वतः निषादी प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०)
प्रि० ।
[विकारयति स्वरं क्रोष्टारं क्रोष्टुना वा] विकुरुते स्वरं क्रोष्टा, तं क्रोष्टारं स्वरं विकुर्वन्तं ( विकुर्वाणं) अन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
[ हारयति द्रव्यं मैत्रं मैत्रेण वा ] हरति मैत्रो द्रव्यं, तं मैत्रं द्रव्यं हरन्तं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । [कारयति कटं चैत्रं चैत्रेण वा ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोति कटं चैत्रः, तं चैत्रं कटं कुर्वन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते ।
For Private Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकालि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर । ‘हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे' (२१२१४४) तृतीया टा । एवमग्रेऽपि ।छ।।
दृश्यभिवदोरात्मने ।।२।२।९।। [दृश्यभिवदोः] दृशिश्च अभिवच्च = दृश्यभिवदौ, तयोः = दृश्यभिवदोः, षष्ठी ओस् । [आत्मने] आत्मनेपदं । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः ।
[दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैर्वा] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । पश्यन्ति भृत्या राजानं, तान् भृत्यान् राजानं पश्यतो राजैवानुकूलाचरणेन प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अणिकर्मणिकर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ' (३।३।८८) आत्मनेपदम् ।
अभिवादयते गुरुः शिष्यं शिष्येण वा] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद, अभिपूर्व० । अभिवदति गुरुं शिष्यः, तं शिष्यं गुरुमभिवदन्तमनुकूलाचरणेन गुरुरेव प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अणिकर्मणिक्कर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ' (३।३।८८) आत्मनेपदं स्यात् ।
[अभिवादयते गुरुं शिष्यं शिष्येण वा मैत्रः] अभिवदति गुरुं शिष्यः, तं शिष्यं गुरुमभिवदन्तं मैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० ।
[दर्शयमानो राजा भृत्यान भृत्यैर्वा] पश्यन्ति राजानं भृत्याः, तान राजानं पश्यतो मैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिगप० । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय (१।२।२३) अय् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[दर्शयति रूपतर्क कार्षापणम पश्यति रूपतर्कः कार्षापणं, तं रूपतर्क कार्षापणं पश्यन्तमन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अभिवादयति गुरुं शिष्येण] अभिवदति गुरु शिष्यः, तं शिष्यं गुरुमभिवदन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते ।
[अभिवादयते गुरुं देवदत्तो गुरुणेति वा] 'वदिण् भाषणे' (१९६३) वद्, अभिपूर्व० । चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अभिवादयति गुरुं देवदत्तः, तं देवदत्तं गुरुमभिवादयन्तं गुरुरन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिग्प० ।।छ।।
नाथः ।।२।२।१०।।
[नाथः] नाथ् षष्ठी डस् । [सर्पिषो नाथते, सर्पि थते] 'नाङ उपतापैश्वर्याशीःषु च' (७१६) नाथ् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव ।
[सर्पिषो नाथमानः, सर्पि थमानः] नाथ् । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । ।
[सर्पिषो नाथिष्यमाणः, सर्पि थिष्यमाणः] नाथिष्यते = नाथिष्यमाणः । ‘शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प० → आन, स्य आदिः । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[पुत्रमुपनाथति पाठाय] 'नाथूङ याचने' (७१६) नाथ, उपपूर्व० । वर्त्त० तिव ।।छ।।
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
स्मृत्यर्थदयेशः ।।२।२।११।। [स्मृत्यर्थदयेशः] स्मृतिरों येषां ते = स्मृत्यर्थाः, स्मृत्यर्थाश्च दयश्च ईश् च = स्मृत्यर्थदयेश, तस्य ।
[मातुः स्मरति, मातरं स्मरति] मातृ षष्ठी डस् । मातृ द्वि० अम् । 'अझै च' (१।४।३९) अर् । 'स्मं चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० अर् ।
[मातुः स्मर्यते, माता स्मर्यते] मातृ षष्ठी डस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डुर् → उर् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । मातृ प्रथमा सि । ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८ ) स्मृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'क्य-याऽऽशीर्य' (४।३।१०) गु० अर् ।
[मातुः स्मर्तव्यम, माता स्मर्तव्या] स्मृ । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मातुः स्मृतम्, माता स्मृता] स्मर्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मातुः सुस्मरम्, माता सुस्मरा] सुखेन स्मरणं पूर्व = सुस्मरणम् । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० → अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि । 'अतः स्यामोऽम्' (१४१५७) अम् ।
[मातुः स्मृतः पुत्रः, माता स्मृता पुत्रेण] स्मरति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
[मातुरध्येति, मातरमध्येति] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतो०' (१।२।२३) अय् ।
[मातुायति, मातरं ध्यायति] 'ध्य चिन्तायाम्' (३० ) ध्यै । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[मातुरुत्कण्ठते, मातरमुत्कण्ठते] मठुङ् (६७७) - ‘कठुङ् शोके' (६७८) कठ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः (४।४।९८) कण्ठ्, उत्पूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[सर्पिषो दयते, सर्पिर्दयते] सर्पिष् षष्ठी डस् । 'दयि दान-गति-हिंसा-दहनेषु च' (७९९) दय् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१) शव् ।
लोकानामीष्टे, लोकानीष्टे लोक षष्ठी आम् । 'हूस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) आम्० → नाम० । 'दी| नाम्यतिसृचतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः । ‘ईशिक ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । वर्त्त० ते । 'यज-सृज-मृज०' (२११८७) श० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।।छ।।
कृगः प्रतियत्ने ।।२।२।१२।। [कृगः प्रतियत्ने] कृग् षष्ठी डस् । 'यतैङ् प्रयत्ने' (७११) यत्, प्रतिपूर्व० । प्रतियतनं = प्रतियलः । 'यजि-स्वपिरक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप० । तस्मिन् ।।
[एधोदकस्योपस्कुरुते, एधोदकमुपस्कुरुते] एधाश्च भउदकं च = एधोदकं, तस्य = एधोदकस्य, षष्ठी डस् । 'डुकुंग् करणे' (८८८) कृ, उपपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४२१८९) अ० → उ० । 'उपाद् भूषा-समवाय-प्रतियल-विकार-वाक्याऽध्याहारे' (४।४।९२) सट → स्० ।
जश० म० न्या० - उदकानि च ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
शस्त्रपत्रं तस्य ।
[शस्त्रपत्रस्योपस्कुरुते, शस्त्रपत्रमुपस्कुरुते ] शस्त्रं च पत्रं च = [एधोदकस्योपस्कुरुते बुद्धया ] एधाश्च उदकं च = एधोदकं, तस्य । अप्राणि-पश्वादेः' (३|१|१३६) एकत्वम् छ
[ रुजार्थस्य ] रुजा अर्थो यस्याऽसौ रुजार्थस्तस्य = रुजार्थस्य ।
[ अज्वरिसन्तापेः ] ज्वरिश्च सन्तापिश्च
न० अ० तस्य ।
रुजार्थस्याऽज्वरि-सन्तापेर्भावे कर्तरि ॥ २ ॥२॥१३॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
ज्वरिसन्तापि, न ज्वरिसन्तापि = अज्वरिसन्तापि । नञत्' ( ३।२।१२५)
[ भावे कर्तरि ] भाव सप्तमी ङि । कर्तृ सप्तमी ङि । 'अर्कै च' (१।४।३९ ) अर् ।
[ चौरस्य रुजति, चौरं रुजति रोगः ] 'रुजत् भङ्गे' (१३५०) रुज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र० → अ । रोग प्रथमा सि ।
[ अपथ्याशिनां रुज्यते रोगेण, अपथ्याशिनो रुज्यन्ते रोगेण] अपथ्य । 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । अपथ्यमश्नन्तीत्येवंशीलास्ते = अपथ्याशिनस्तेषाम् । 'अजातेः शीले' (५।१ । १५४) णिन्प्र० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[चौरस्य रुग्णम्, चौरो रुग्णः] रुज्यते स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१199) क्तप्र० त । 'सूयत्याद्योदितः’ (४।२।७०) त० → न० । 'रपृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० | 'च-जः क- गम्' (२।१।७६) ज०म० । [ चौरस्यामयति, चौरमामयति रोगः ] 'अमण् रोगे' (१७४७ ) अम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७ ) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[ चौरस्य व्यथयति, चौरं व्यथयति रोगः ] 'व्यथिष् भयचलनयोः ' (१००२) व्यथ् । व्यथमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
[ चौरस्य पीडयति, चौरं पीडयति रोगः ] 'पीडण् गहने' (१६२५) पीड् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आद्यूनं ज्वरयति] आद्यून द्वितीया अम् । 'ज्वर रोगे' (१०५४) ज्वर् । ज्वरति रोगः, तं ज्वरन्तं रोगमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२० ) णिग्प्र० । 'णिति' ( ४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'घटादेर्ह्रस्वो दीर्घस्तु वा ञि- णम्परे' ( ४।२।२४) ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् ॥ छ ॥
जास-नाट - क्राथ-पिषो हिंसायाम् || २|२|१४||
[जासनाटक्राथपिषः ] जासश्च नाटश्च क्राथश्च पिष् च = जासनाटक्राथपिष्, तस्य । [हिंसायाम् ] हिंसा सप्तमी ङि । 'आपो डितां यै० ' (१।४।१७) याम् ।
[ चौरस्योज्जासयति, चौरमुज्जासयति ] 'जसण् ताडने ' (१७५८) जस्, उत्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७ ) णिच्प्र० । ‘ञ्णिति’ (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० द० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६० ) द० ज० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ चौरस्योज्जास्यते, चौर उज्जास्यते चैत्रेण] 'जसण् ताडने' (१७५८) जस्, उत्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ‘ञ्णिति' (४।३ । ५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ' धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) त० द० । ' तवर्गस्य ० ' (१।३।६०) द० ज० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[चौरस्योत्क्राथयति, चौरमुत्क्रथयति ] 'क्रथ हिंसार्थः ' (१०४५/१९६०) क्रथ्, उत्पूर्व० । उत्क्रथन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'घटादेर्ह्रस्वो० ' ( ४।२।२४) ह्रस्वः । [ चौरस्य पिनष्टि, चौरं पिनष्टि ] 'पिष्लृप् संचूर्णने ' (१४९३) पिष् । वर्त्त० तिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'तवर्गस्य ० ' (१।३।६०) ति०
टि० ।
[ दस्युमुदजीजसत्] 'जसण् ताडने' (१७५८ ) जस् । 'चुरादिभ्यो० ' ( ३ | ४|१७) णिच्प्र० । ञ्णिति' ( ४ |३|५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दिप्र०त् । 'णि श्रि-दु-स्त्रु कमः कर्त्तरि ङः' ( ३।४।५८) डप्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विर्वचनम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५ ) ह्रस्वः । ' लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । ' अड् धातोरादि० (४।४।२९) अडागमः ।
[चौरमनीनटत्] 'नटण् अवस्यन्दने' (१५९३) नट् । 'चुरादिभ्यो० ' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दिप्र० त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) ङप्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विर्वचनम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वत्वम् । 'असमानलोपे० ' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्या०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ' लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' ( ४|१|६४ ) दीर्घः । ' णेरनिटि ' ( ४।३।८३) णिच्लोपः । ‘अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[दस्युमुदचिक्रथत्] 'क्रथ हिंसायाम् ' (१०४५/१९६०) क्रथ्, उत्पूर्व० । उत्क्रथन्तं प्रयुङ्क्ते (प्रायुक्त) । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दिप्र० त् । 'णि श्रि-दु-स्त्र-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) डप्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्या-ऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।२५ ) ह्रस्वः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[चौरं बन्धनाज्जासयति] 'जसूच् मोक्षणे' (१२२३) जस् । चौरो बन्धनाज्जस्यति, तं जस्यन्तं चौरमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ' ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) वृद्धिः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणो०' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[नटं नाटयति] ' णट नृत्तौ' (१८७) णट् । 'पाठे धात्वादे० ' (२।३ ।९७) नट् । नटो नटति, तं नटन्तं नटमन्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ० ' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् !|छ।
नि-प्रेभ्यो घ्नः || २|२|१५|| [निप्रेभ्यो घ्नः ] निश्च प्रश्च = निप्रास्तेभ्यः । घ्न प्रथमा सि ।
[ चौरस्य चौरं वा प्रणिहन्ति ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन्, प्रनिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'म्नां धुड्वर्गे० ' (१।३।३९) न० न० । 'ने ईमादा-पत-पद-नद-गद०' (२।३।७९) नि०णि० ।
[चौराणां निप्रहण्यते, चौरा निप्रहण्यन्ते राज्ञा ] निप्रहण्यते इत्यत्र 'हन: ' (२।३।८२ ) इत्यनेन णत्वम् ||६||
P. 5 निश्च प्रश्च = निप्रौ, प्रश्च निश्च प्रनी, पनी च निप्रौ च = निप्राः । 'स्यादावसंख्येयः' ( ३।१।११९) एकशेषस्तेभ्यः पञ्चमी भ्यस् ।
=
For Private Personal Use Only
=
निप्रेभ्यः,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
विनिमेयः । य एच्चातः ' ( ५।१।२८)
विनिमेय द्यूतपणं पेण-व्यवहोः ||२|२|१६|| [विनिमेयद्यूतपणम्] 'मांक् माने' (१०७३) मा, विनिपूर्व० । विनिमेयं = यप्र०, आ०→ए० । विनिमेयश्च द्यूतपणं च = विनिमेयद्यूतपणम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । [पणव्यवहो: ] 'पणि व्यवहार - स्तुत्यो:' ( ७१०) पण् । पणनं = पणः । 'पणेर्माने' (५।३।३२) अल्प्र०) पणश्च व्यवहृश्च = पणव्यवह्रौ तयोः = पणव्यवह्रोः । सप्तमी ओस् ।
[ शतस्य पणायति, शतं पणायति ] 'पणि व्यवहार - स्तुत्यो:' ( ७१०) पण् । 'गुपौ धूप विच्छि-पणि- पनेरायः ' ( ३।४।१) आयप्र० । वर्त्त० तिव् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ दशानां व्यवहरति, दश व्यवहरति ] 'हंग हरणे' (८८५) ह्र, वि- अवपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) अर् ||छ ।
उपसर्गाद् दिवः || २ |२| १७ ।।
[उपसर्गाद्] 'सृजंत् विसर्गे' (१३४९) सृज्, उपपूर्व० । उप-समीपे भूत्वा धातोरर्थं सृजतीत्युपसर्गः । 'भावाऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) अर् । 'क्तेऽनिटश्च - जो : ० ' (४।१।१११ ) ज०ग० । तस्मात् । [ शतस्य प्रदीव्यति, शतं प्रदीव्यति ] शत षष्ठी डस् । शत द्वि० अम् । 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-धुति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव्, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । [शतस्य प्रद्यूतम्, शतं प्रद्यूतम् ] प्र - दिव् । प्रदेवनं = प्रद्यूतम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० त० । 'अनुनासिके च च्छ्वः शूट्' (४।१।१०८ ) ऊटू । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।
[ शतस्य प्रदेवितव्यम्; शतं प्रदेवितव्यम् ] प्र - दिव् । प्रदीव्यते = प्रदेवितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[शतस्य सुदेवम्, शतं सुप्रदेवम् ] सु-प्र- दिव् । सुखेन प्रदेवनं पूर्वं सुप्रदेवम् । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खल्प्र० अ ॥ छ।
न || २ | २|१८||
[जिनं दीव्यति ] 'जिं अभिभवे' (८) जि । रागादिशत्रवो जीयन्ते स्म । 'जीण-शी- दी - बुध्यवि-मीभ्यः कित्' (उणा० २६१) कि नप्र० |छ ।
करणं च ||२| २|१९ ॥
[करणम् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियतेऽनेनेति करणम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[अक्षाणां देवनम् अक्षैर्देवनम् ] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यते एभिरिति देवनम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[ अक्षा देवितव्याः, अक्षैर्देवितव्यम् ] दीव्यन्ते । 'तव्याऽनीयो' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४ । ४ । ३२ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
P. + व्यवहारं च ।
१. लघुवृत्ती० पणि ।
5 पणिश्च व्यवहा च पणिव्यवहारौ, तयोः, लघुवृत्त्यवचूरि ।
For Private Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
[अक्षाः सुदेवाः, अक्षैः सुदेवं मैत्रेण] सुष्ठु अतिशयेन देवनं पूर्वम् । 'दुः-स्वीषतः कृच्छा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खल्प्र० → अ ।
[अक्षदेवः] अक्षान् दीव्यति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प० । 'लघोरु०' (४।३।४) गु० ए ।
[अक्षा देवनाः] दीव्यन्ते एभिरिति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४३४) गु० ए ।
[अक्षैर्देवयते मैत्रश्चैत्रेण] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । अझैर्दीव्यति चै(मैत्रः, तं अक्षैर्दीव्यन्तं मै(चै)त्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'वाऽकर्मणामणिकर्ता णौ' (२।२।४) कर्मत्वम् । 'अणिक्कर्मणिक्कर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ' (३।३।८८) आत्मनेपदम् ।।छ।।
अधेः शीड़-स्था-5ऽस आधारः ।।२।२।२०।। [अधेः शीड्स्थाऽऽसः] अधि' षष्ठी डस् । शीङ् च स्थाश्च आस् च = शीड्स्थास्, तस्य = शीड्स्थासः । षष्ठी डस् ।
[आधारः] आधियते कर्तृ-कर्मणीत्याधारः । प्रथमा सि ।
[ग्राममधिशेते ग्राम द्वितीया अम् । ‘शी स्वप्ने' (११०५) शी, अधिपूर्व० । वर्त० ते । 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए।
[ग्रामस्याऽधिशयनम्] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी, अधिपूर्व० । अधिशय्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[ग्रामोऽधिशय्यते] 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'क्डिति यि शय्' (४।३।१०५) शय आदेशः ।
[ग्रामोऽधिशयितः] अधिशय्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'न डीङ्-शीङ्-पूङ - धृषि - क्ष्विदि- स्विदि-मिदः' (४।३।२७) क्तस्य कित्त्वनिषेधात् 'नामिनो०' (४।३१) गुणः ।
[ग्राममधितिष्ठति] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० सं० १/२९) स्था । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः ।
[ग्राममध्यास्ते] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस्, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते ।
[पौरुषेणाऽधितिष्ठति पुरुष मांडियइ । पुरुषस्येदं = पौरुषम् । 'पुरुष-हृदयादसमासे' (७।१७०) अण्प्र० । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।।छ।।
उपान्वध्याङ्वसः ।।२।२।२१।। [उपान्वध्याइवसः] उपश्च अनुश्च अधिश्च आङ् च = उपान्वध्याङ् उपान्वध्याङ्भ्यो वस् = उपान्वध्याङ्वस्, तस्य = उपान्वध्यावसः । पष्ठी डस् ।
+ P. पञ्चमी सि ।।
P卐 उपान्वध्यापूर्वो वस् ।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ग्राममुपोषितः] 'वसं निवासे' (९९९) वस्, उपपूर्व० । उपोष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'क्षुध-वसस्तेषाम्' (४।४।४३) इट् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० → उ० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ओ ।
[ग्रामस्योपवसनम्] उपोष्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन ।
[ग्राम उपोष्यते] 'वसं निवासे' (९९९) वस, उपपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'यजादि-वचेः किति' (४१७९) य्वृत् व० → उ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० (?) ('घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम्) ।
[आवसथमावसति] 'वसं निवासे' (९९९) वस्, आयूर्व० । आवसन्ति जना अस्मिन्निति । 'उपसर्गाद्वसः' (उणा० २३३) अथप्र० । आ-वस, वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।।छ।।
वाऽभि-निविशः ।।२।२।२२।। वाऽभिनिविशः] 'वा + अभिश्च निश्च = अभिनी । अभिनिभ्यां विश(ट) = अभिनिविश(ट), तस्य = अभिनिविशः । षष्ठी डस् ।
[ग्राममभिनिविशते] 'विशंत प्रवेशने' (१४१५) विश, अभि-निपूर्व० । वर्त्त० ते । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'निविशः'(३।३।२४) इत्यात्मनेपदम् ।
ग्रामोऽभिनिविष्टः] अभिनिविश्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० →त । 'यज-सृज-मृजराज०' (२।१।८७) श० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
_ [या या संज्ञा यस्मिन् यस्मिन् संज्ञिन्यभिनिविशते] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, संपूर्व० । संज्ञानं = संज्ञा । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अप्र० । संज्ञा विद्यतेऽस्य । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । 'अवर्णेवण आलोपः ।
एतेषां शब्दानामेतेष्वर्थेष्वभिनिविष्टानाम] अभिनिविशन्ते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । तेषाम् ।
[अर्थऽभिनिविष्टः] अभिनिविशते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त छ।।
काला-ऽध्व-भाव-देशं वाऽकर्म चाऽकर्मणाम् ।।२।२।२३।। कालाऽध्वभावदेशम] कालश्च अध्वा च भावश्च देशश्च = कालाऽध्वभावदेशम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[अकर्म] न कर्म = अकर्म । [अकर्मणाम न विद्यते कर्म येषां तेऽकर्माणस्तेषाम् ।
[संवत्सरं स्वपिति, संवत्सरः सुप्यते] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । ‘षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३१९८) स्वप् । वर्त्तः तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् । स्वप् वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'स्वपेर्यङ्-डे च' (४।१८०) य्वृत् ।
+ मध्यमवृत्तौ - श० म० न्या० - अभिपूर्वश्चासौ निश्च = अभिनिः, अभिनेः परो विट् = अभिनिविट, तस्य = अभिनिविशः ।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१३
[दिवसं शेते, दिवसः शय्यते] 'शीड़क स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त० ते । 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । 'क्डिति यि शय' (४।३।१०५) शय आदेशः ।
योजनमास्ते, योजनमास्यते] 'युनूंपी योगे' (१४७६) युज । युज्यते क्रोशादिभिरिति योजनम् । 'भुजि-पत्यादिभ्यः कर्मा-ऽपादाने' (५।३।१२८) अनटप० → अन । 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[गोदोहमास्ते, गोदोह आस्यते] गो ‘दुहीक क्षरणे' (११२७) दुहु । गवां दोह: = गोदोहः । 'भावा-ऽकोंः (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ।
[ओदनपाकं शेते, ओदनपाकः शय्यते] ओदन । 'डुपची पाके' (८९२) पच् । ओदनस्य पचनं = ओदनपाकः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) च० →क०।
[क्रोशमधीते, क्रोशोऽधीयते] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० । 'दीर्घश्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[रात्री नृत्तं च द्रक्ष्यसि] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । नर्तनं = नृत्तम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भविष्यन्ती स्यसि । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमः । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत्वम् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि ' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । क-षसंयोगे क्ष ।
[ग्रामवासी] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । ग्रामे वसतीत्येवंशीलो ग्राम(मे)वासी । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र० → इन् । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि । 'इन-हन-पूषाऽर्यम्ण: शिस्योः' (११४८७) दीर्घः । 'दीर्घड्या' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । 'शय-वासि-वासेष्वकालात्' (३।२।२५) अलुप् समासः ।
- [रात्रावधीतम्] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः ।
[दिवसे भुक्तम्] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७८) क्तप्र० → त । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० (?) ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग०) । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३१५०) ग० → क० ।
प्रासादे आस्ते] 'षलूं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद, प्रपूर्व० । प्रसीदन्त्यस्मिन् जनानां नयनमनांसीति प्रासादः । 'व्यञ्जनाद् घञ्'(५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[शय्यायां शेते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शय्यतेऽस्याम् । 'समज-निपत्-निषद्-शीङ्-सुग्-विदि-चरि-मनीणः' (५।३।९९) क्यप्प० → य । ‘क्डिति यि शय्' (४।३।१०५) शय् आदेशः ।
[गोदोहमासितः] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आस्यते स्म । “श्लिष-शीड्-स्था-ऽऽस-वस-जन-रुह-जू-भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[इदं गोदोहमासितम] आस्यते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) क्तप्र० → त ।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
[ रात्रावुद्देशोऽधीतः ] अधीयते स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
[ आसितो मासः ] आस्यते स्म । 'श्लिष-शी-स्था- Sऽस-वस-जन-रुह नृ-भजेः क्तः ' ( ५1१1९ ) क्तप्रत । [ शयितः क्रोशः ] शय्यते स्म । 'श्लिष- शीड्-स्था०' (५।११९) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ई०ए० ॥ छ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका |
साधकतमं करणम् ||२२|२४||
[साधकतमम् ] राधं (१३०४ ) - 'साधंट् संसिद्धौ' (१३०५) साध् । साध्नुवन्तं प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२०) णिग्प्र० । साधयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । प्रकृष्टं साधकं = साधकतमम् । 'प्रकष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । कारकाऽव्यवधानेन, क्रियानिष्पत्तिकारकं ।
यद्वै ( द्वा) विवक्षितं तेषु कारणं तत् प्रकीर्त्तितम् ॥१ ॥
[दानेन भोगानाप्नोति ] 'आप्लृट् व्याप्ती' (१३०७) आप् । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नु : ' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । 'उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० उ० ओ० ॥छ ।
कर्माऽभिप्रेयः संप्रदानम् ||२||२५||
[कर्माऽभिप्रेयः ] 'प्रीड्य् प्रीती' (१२५३) प्री, अभिपूर्व० । कर्मणाऽभिप्रीयते यः सः = (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ई० ए० ।
[संप्रदानम्] संप्रदीयतेऽस्मै इति संप्रदानम् । वाहुलकादनट्प्र०
कर्माऽभिप्रेयः । य एच्चातः '
अन । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७)
अम् ।
[देवाय बलिं ददाति ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् ।
[याचकायार्थं प्रयच्छति] ‘यमूं उपरमे' (३८६) यम्, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'गमिषद्यमश्छः ' ( ४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे० ' (१।३।५०) छ० च० । [राज्ञे कार्यमावेदयति ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् आपूर्व० । आविदन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० ए० ।
[ श्राद्धाय निगल्हते] 'गल्हि कुत्सने' (८६१) गल्हू, निपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ०' (३।४।७१ ) शव् । [युद्धाय सन्नह्यते] 'णहींच् बन्धने' (१२८५) ह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२/३/९७) नह, संपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[घ्नतः पृष्ठं ददाति ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः' (११००) हन् । हन्तीति घ्नन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५/२/२०) शतृप्र० → अत् । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) अलोपः । ' हनो नो घ्नः ' (२।१।११२ ) घ्नादेशः ||छ ||
स्पृहेर्याप्यं वा || २ | २|२६||
[स्पृहेर्व्याप्यं वा ] स्पृहि षष्ठी डस् । 'आप्लृट् व्याप्तौ ' (१३०७) आप्, विपूर्व० । विशेषेणाऽऽप्यते प्राप्यत इति
For Private Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
१५
व्याप्यम । 'शकि-तकि-चति-यति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात' (५/१२९) यप्र० । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[पुष्पेभ्यः पुष्पाणि वा स्पृहयति] 'स्पृहण ईप्सायाम्' (१९२८) स्पृह । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० इ० → ए० । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[पुष्पेभ्यः स्पृहाते मैत्रेण स्पृह । 'चुरादिभ्यो०' (३।४।१७) णिचप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । णेरनिटि (४।३।८३) णिचलोपः ।
[पुष्पेभ्यः स्पृहयितव्यम्] स्पृह । 'चुरादिभ्यो०' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[पुष्पेभ्यः सुस्पृहम्] सुखेन स्पृहणं पूर्वम् । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खल्प० → अ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
पुष्पेभ्यः स्पृहितो मैत्रः] स्पृह्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'सेटक्तयोः' (४।३।८४) णिचलोपः ।।छ।।
क्रुध्-दुहेा-ऽसूयार्थैर्य प्रति कोपः ।।२।२।२७।। [कुद्रुहेाऽसूयार्थः] क्रुच्च द्रुह् च ईर्ष्या च असूया च = क्रुध्द्रुहेाऽसूया, क्रुध्द्रुहेाऽसूया अर्था येषां ते = क्रुध्द्रुहेाऽसूयार्थास्तैः ।
[यं प्रति कोपः] यद् द्वितीया अम् । 'आ ढेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । प्रति प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । कोप प्रथमा सि ।।
[मैत्राय क्रुध्यति] 'क्रुधंच कोपे' (११८४) क्रुध् । वर्त्तः तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । [मैत्राय कुप्यति] 'कुपच क्रोधे' (११९१) कुप् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । [मैत्राय द्रुहाति] ‘दुहौच जिघांसायाम्' (१२३९) द्रुह् । वर्त्त तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[मैत्रायाऽपचिकीर्षति] 'डुकंग करणे' (८८८)कृ, अपपूर्व० । अपकर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादि०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन०' (४।१।१०४) कू । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) किर् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) किद्धिः । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) र्लोपः । 'क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) कि० → चि० । भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[मैत्रायाऽपकरोति] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, अपपूर्व० । वर्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० उ० → ओ ।
[मैत्रायेय॑ति] 'ईj ईर्ष्यार्थः' (४०२) ईर्षु । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । [मैत्रायेयति] 'ईर्ष्या ईर्ष्यार्थः' (४०१) ईय॒ । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [मैत्राय सूर्यति] ‘सूर्य ईर्ष्यार्थः' (४००) सूर्दा । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [चैत्रायाऽसूयति]5 ‘असू मानसोपतापे' (१९९८) असू, सौत्रो (कण्ड्वादि) धातुः' । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८)
卐 असू-असूग, इत्येके ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
यकप्र० → य । । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२०१११३) अलोपः ।
[चैत्रमसूयति लिप्सया] 'डुलभिष, प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लब्धुमिच्छति | 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'रभ-लभ-शक-पत-पदामिः' (४।१।२१) इत्वम् ।
[मैत्रायाऽसूय्यते] असू । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प्र० → य । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[मैत्रायेयितव्यम् ईय॑ते = ईय॑ितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[मैत्रायाऽसूयितव्यम्] असूय्यते = असूयितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[मैत्राय दुरीयम्] दुःखेनेय॒ते । 'दुः स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप० → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मैत्राय दुरसूयम्] दुःखेनाऽसूय्यते । 'दुः स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मैत्रायेयितश्चैत्रः] ईय॑ति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[मैत्रायाऽसूयितः] असूयति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[चौरस्य द्विषन चौरस्येत्यत्र 'द्विषो वाऽतृशः' (२१२१८४) इत्यनेन कर्मणि षष्ठी । 'द्विषींक अप्रीतौ' (११२६) द्विष । द्वेष्टीति । 'सुग् द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५।२।२६) अतृश्प्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।।छ।।
नोपसर्गात् क्रुद्-द्रुहा ।।२।२।२८।। [नोपसर्गात् क्रुदद्रुहा] न प्रथमा सि । उपसर्ग पञ्चमी इसि । क्रुध् च दुह् च = क्रुद्रुह्, तेन ।
[मैत्रमभिक्रुध्यति] ‘क्रुधंच् कोपे' (११८४) क्रुध्, अभिपूर्व० । वर्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य।
[मैत्रमभिद्रुह्मति] 'दुहीच जिघांसायाम्' (१२३९) द्रुह्, अभिपूर्व० । वर्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ॥छ।।
अपायेऽवधिरपादानम् ।।२।२।२९।। [अपाये] ‘अयि गतौ' (७९०) अय् अपपूर्व० । अपायनमपायः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिस्तस्मिन् ।
[अवधिः] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, अवपूर्व० । अवधानमवधिः । 'उपसर्गाद् दः किः' (५।३।८७) किप्र० → इ । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[अपादानम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, अप-आयूर्व० । अपादीयते यस्मात् । ‘भुजि-पत्यादिभ्यः कर्मा-ऽपादाने' (५।३।१२८) अनटप० → अन । P: अवधीयते = अवधिः ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[सार्थाद्धीनः] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । जहाति सार्थश्चैत्रं, स एवं विवक्षिते नाऽहं जहामि किन्तु हीयते स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । 'ततो हश्चतुर्थः' (१९३३) ही० → धी० ।
[वृक्षात् पर्णं पतति] 'पत्लु गती' (९६२) पत् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।
[धावतोऽश्वात् पतितः] 'सं गतौ' (२५) सृ । वेगेन सरतीति । वेगे सर्तेर्धाव्' (४।२।१०७) धाव् आदेशः । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । पञ्चमी डसि ।
[पततो देवदत्ताद् धावत्यश्वः] पततीति । ‘शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । पञ्चमी डसि ।
[सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका अभिरूपतराः] संकाश । संकाशेन निर्वृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेर्व्यः' (६।२।८४) ज्यप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । सांकाश्ये भवाः । 'प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वार्थात्' (६।३।४३) अकञ्प० → अक । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तेभ्यः । पाटलिपुत्र मांडियइ । पाटलिपुत्रे भवाः । 'रोपान्त्यात्' (६।३।४२) अकञ्प्र० → अक । प्रकृष्टा अभिरूपाः = अभिरूपतराः । द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरपप्र० → तर ।
बुद्ध्या समीहितैकत्वान, पचालान् कुरुभिर्यदा ।
बुद्ध्या विभजते वक्ता, तदाऽपायः प्रतीयते ।। समीहितं एकत्वं येषां ते, तान् ।
[अधर्माज्जुगुप्सते] 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः' (७६३) गुप् । 'गुप्-तिजो गर्दा क्षान्तौ सन्' (३।४।५) सन्प्र० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) गुप् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । वर्त्त० ते ।
[धर्मात् प्रमाद्यति] 'मदैच हर्षे' (१२३६) मद्, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'शम्सप्तकस्य श्ये' (४।२।१११) दीर्घः ।
चौरेभ्यस्त्रायते] 'बैङ् पालने' (६०५) त्रै । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । कश्चित् सुहृद् यदीमं चौराः पश्येयुनूनमस्य धनमपहरेयुरिति बुद्धया तं चौरैः संयोज्य तेभ्यो निवर्तयतीत्यपाय एव ।
'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । सप्तमी युस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पश्य । 'याम्-युसोरियमियुसौ' (४।२।१२३) इयुस् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (११२।६) अ० → ए० । 'हृग् हरणे' (८८५) ह, अपपूर्व० । सप्तमी युस् । ‘कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'याम्-युसोरियमियुसौ' (४।२।१२३) इयुस् आदेशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) अ० → ए० । 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत्, निपूर्व० । निवर्तमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । वर्त० ते (तिव्) । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[अध्ययनात् पराजयते] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयतेऽध्ययनम् । 'अनट' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'नामिनो' गुणो० (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । तस्मात् । 'जिं अभिभवे' (८) जि, परापूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गुणु ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'परा-वेर्जे:' (३।३।२८) आत्मनेपदम् ।
for
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
[यवेभ्यो गां रक्षति ] गो द्वितीया अम् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५) आ ।
[कूपादन्धं वारयति ] 'वृग्ट् वरणे' (१२९४) वृ । वृण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृ० आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[उपाध्यायादन्तर्धत्ते] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, अन्तरपूर्व० । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) धा द्विर्वचनु । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'धागस्तथोश्च' (२।१।७८) द० → ध० । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४।२।९६) आलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१1३1५०) ध० त० ।
[शृङ्गाच्छरो जायते] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'जा ज्ञा- जनोऽत्यादी' (४।२।१०४) जा । " नाऽत्यन्ताय निष्क्रामन्ति सन्ततत्वादन्याऽन्यप्रादुर्भावाद् वा " । अत्यन्ताय । ‘क्रियाविशेषणात्’ (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) अम्लोपः ।
[हिमवतो गङ्गा प्रभवति] हिमं विद्यते यस्याऽसौ हिमवान् । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७/२/१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता० (२।१।९४) म० व० । “नाऽत्यन्तमवक्रामन्ति सन्ततत्वादन्याऽन्यप्रादुर्भावाद् वा" क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम्, अपपूर्व० । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१ ) शव् । 'क्रमो दीर्घः परस्मै' (४।२।१०९) दीर्घः ।
[वलभ्याः शत्रुञ्जयः षड् योजनानि षट्सु वा योजनेषु भवति] 'जिं अभिभवे' ( ८ ) जि, शत्रुपूर्व० रागुपूर्व० । रागादिशत्रून् जयतीति शत्रुञ्जयः । 'भृ-वृ-जि- तृ-तप-दमेश्च नाम्नि' (५1१1११२) खप्र० अ । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ए० । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' ( ३।२।१११) मोऽन्तः ।
[ कार्त्तिक्या आग्रहायणी मासे] कृत्तिकाभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तकालोऽपि कृत्तिका | 'चन्द्रयुक्तात् काले लुप् त्वप्रयुक्ते' (६।२।६) अण्प्र० अ । अनेनैव अण्लोपः । कृत्तिका मांडियइ । कृत्तिकाभिर्युक्ता पूर्णि ? (पौर्णमासी । 'चैत्री-कार्त्तिकीफाल्गुनी-श्रवणाद् वा' (६।२।१००) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७।४।१) वृ० आर् । 'अणञेयेकण्-नञ्-स्रञ्टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपस्तस्याः । अग्रं हायनमस्य = अग्रहायणः । अग्रहायन (ण) मेव = अ(आ)ग्रहायणी । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः ' (२।३।६४ ) णत्वम् ।
[माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढयतराः ] मथुरा । मथुरायां भवाः = माथुराः । ' भवे' ( ६ | ३ | १२३) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा जस् । पाटलिपुत्रे भवाः पाटलिपुत्रकाः । ' रोपान्त्यात्' (६।३।४२) अकञ्प्र० । इमे आढयाः, इमे आढयाः, अमीषां मध्ये इमे प्रकृष्टा आढ्याः = आढ्यतराः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० तर । प्रथमा जस् ।
[ अधर्मेण जुगुप्सते] 'जुगुप्सते' पूर्ववत् ।
[ मौर्येण प्रमाद्यति ] 'मदैच् हर्षे' (१२३६) मद्, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० जय । 'शम्सप्तकस्य श्ये' (४।२।१११) दीर्घः ।
[चौरैर्बिभेति] ‘ञिर्भीक् भये ' (११३२) भी । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४|१|४२) भ० ब० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए छ
For Private Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
क्रियाऽऽश्रयस्याssधारोऽधिकरणम् || २|२|३०||
[क्रियाsssयस्य ] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि, आड्पूर्व० । आश्रयणमाश्रयः । 'भूश्रूयदोऽल्' (५।३।२३) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । क्रियाया आश्रयः = क्रियाऽऽश्रयस्तस्य । [ आधारः ] 'धंग् धारणे' (८८७) धृ, आड्पूर्व० । 5 आध्रियेते कर्तृ-कर्मणी अस्मिन्नित्याधारः । 'न्याया- ऽवायाSध्यायोद्याव-संहारा-ऽवहारा - ऽऽधार-दार-जारम्' (५।३।१३४) आधारनिपातः ।
[अधिकरणम् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, अधिपूर्व० । + अधिक्रियतेऽनेनेति । ' करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[वैषयिकम्] अनन्यत्र भावः = विषयः, तस्मै प्रभवति = वैषयिकम् । तस्मै योगादेः शक्ते' (६।४।९४ ) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः वि० वै० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७१४ । ६८) अलोपः ।
[ औपश् लेषिकम् ] एकदेशमात्रसंयोगः उपश्लेषः, तत्र भवमौपश्लेषिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः उ० औ० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
सामीप्यकम् । 'भेषजादिभ्यष्टयण्' (७।२।१६४)
१९
=
[ सामीप्यकम् ] यद् आधेये (य) सन्निधिमात्रेण क्रियाहेतुस्तत्
टयणन्तात् 'यावादिभ्यः कः' (७|३|१५) कप्र० ।
[नैमित्तिकम् ] निमित्तमेव = नैमित्तिकम् । 'विनयादिभ्यः' (७।२।१६९) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः नि० → नै० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[आतपे क्लाम्यति] 'क्लमूच् ग्लानौ' (१२३७) क्लम् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । 'ष्ठिवू - क्लम्वाऽऽचमः' ( ४।२।११० ) दीर्घः ।
[औपचारिकम्] उपचारे भवमौपचारिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' ( ६ । ३।७८) इकण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धि: उ० औ० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ||छ ||
नाम्नः प्रथमैक-द्वि-बौ || २ |२|३१||
[नाम्नः ] 'णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमति प्रह्वीभवति जनोऽनेनेति नाम । 'सात्मन्नात्मन्-वेमन् - रोमन् - क्लोमन् - ललामन् नामन् पाप्मन्-पक्ष्मन् यक्ष्मन्निति' (उणा० ९१६) इत्यादिना निपातः । तस्मात् ।
[प्रथमैकद्वौ ] प्रथमा । प्रथमा सि । 5 एका च द्वौ च बहवश्च = एकद्विबहु, तस्मिन् । 'डिड ' (१।४।२५ ) औ । सूत्रत्वात् क्लीवत्वम् ।
P
P +
[कारकः] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति कारकः । ' णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धि: आर् ।
आधियन्ते यस्मिन् क्रिया इत्याधारः । भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । प्रथमा सि ।
अधिक्रियतेऽधिकरणम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० । 'नामिनो गुणो० ' ( ४ | ३ |१) गु० अर् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
P5 एकश्च द्वौ च बहवश्च ।
For Private Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[पाचकः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचतीति पाचकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
. [दण्डी] दण्डो विद्यते यस्याऽसौ दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः ।
[विषाणी] विषाण 'नासिकोदरौष्ठ जवा-दन्त-कर्ण-शृङ्गा-ऽङ्ग-गात्र-कण्यत्' (२।४।३९) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[पञ्चालाः] पञ्चालेषु भवाः = पञ्चालाः (?) पञ्चालानां राष्ट्रस्य राजानः, पञ्चालस्य राज्ञोऽपत्यानि वा । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६।१।११४) अप्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) अञ्लोपः ।
स्वार्थस्य व्यवच्छेद्यमित्यत्र ‘कर्तरि' (२।२।८६) षष्ठी स्वार्थेन व्यवच्छिद्यते, शक्त्यादीत्यत्राऽऽदिशब्दात् स्वार्थादिपरिग्रहः, यस्यां त्यादिभिरित्यवतीति तिवादयो विभक्तयः, आदिशब्दात् कृत्-तद्धित-समासाः, व्यतिरेकविभक्तय इति नामार्थान् अतिरेके आधिक्ये द्वितीयाद्या व्यतिरेकविभक्तयः, तत्पूर्वके(क)संबध इति क्रियाकारकपूर्वकः ।।
[स्नानीयं चूर्णम्] 'ष्णांक शौचे' (१०६४) ष्णा । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सा । स्नानं क्रियतेऽनेन नानीयः । बाहुलकादनीयप्रत्ययः ।
[दानीयो ब्राह्मणः] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । दीयतेऽस्मै इति दानीयः । बाहुलकादनीयप्रत्ययः ।
[गोनोऽतिथिः] गो ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । गौर्हन्यतेऽस्मै आगताय बाहुलकाद् 'ब्रह्माऽऽदिभ्यः' (५।१८५) टकप० → अ । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक्' (४।२।४४) अलोपः । 'हनो हुनो नः' (२।१११२) घनादेशः ।।
[प्रस्रवणो गिरिः] इं (११) - इं (१२) - हूँ (१३) - शुं (१४) - ‘सुं गतौ' (१५) सु, प्रपूर्व० । प्रसवति जलमस्मादिति प्रस्रवणः । 'भुजि-पत्यादिभ्यः कर्मा-ऽपादाने' (५।३।१२८) अनटप्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० उ० → ओ० । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।।
[भयानको व्याघ्रः] 'ञिभीक् भये' (११३२) भी । बिभेति जनोऽस्मादिति भयानकः । 'शी-भी-राजेश्चानकः' (उणा० ७१) आनकप० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ई० → ए० । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
__ [स्थानीयं नगरम्] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । ‘षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' न्या० सं० (१।२९) स्था । तिष्ठन्ति जना अस्मिन्निति स्थानीयम् । बाहुलकादनीयप्र० ।।
गोदोहनी पारी गावो दुह्यन्तेऽस्यामिति गोदोहनी । 'करणा-5ऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र०→अन | 'अणजेयेकणनञ् - सञ् - टिताम्' (२।४।२०) 'डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।।छ।।
आमन्त्र्ये |२२|३२|| [आमन्त्र्ये] ‘मन्त्रिण गुप्तभाषणे' (१८४०) मन्त्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । आमन्त्र्यते इत्यामन्त्र्यम् । 'य एच्चातः' (५।११२८) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपस्तस्मिन् ।
हे देवदत्त !] तेन देवदत्तशब्देन देवदत्तत्वेन वा सह संबंधस्ततसंबंधः, प्रसिद्धस्तत्संबंधो यस्य हे देवदत्त ! । प्रथमा सि । 'अदेतः स्यमोलुंक' (१।४।४४) सिलोपः ।
हे पचन !] 'डुपचीं पाके (८९२) पच् । पचतीति पचन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
२१
→ अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।
हे पचमान !] पचते = पचमानस्तस्य संबोधनं हे पचमान ! । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनशप्र० → आन | 'अतो म आने (४|४|११४) मोऽन्तः । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । प्रथमा सि । 'अदेतः स्यमोलुंक' (१।४।४४) सिलोपः ।।छ।।
गौणात् समया-निकषा-हा- धिगन्तरा-ऽन्तरेणा-ऽति-येन-तेनैर्द्वितीया ।।२।२।३३।। [गौणात गौण पञ्चमी उसि ।।
समयानिकषाहाधिगन्तराऽन्तरेणाऽतियेनतेनैः] समया च निकषा च हा च धिग च अन्तरा च अन्तरेण च अति च येन च तेन च = समया......, तैः ।
[द्वितीया] द्वि । द्वयोः पूरणी । 'द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । [येन पश्चिमां गतः] येन लक्षणे पश्चिमां लक्ष्यीकृत्य गतः ।
तेन पश्चिमां नीतः] तेन लक्षणे पश्चिमां लक्ष्यीकृत्य नीतः ।
[अन्तरा गार्हपत्यमाहवनीयं च वेदि:] गृहपतिना संयुक्तः । 'हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या- गार्हपत्यजन्य-धर्म्यम्' (७।१।११) इत्यनेन निपातः ।।छ।।
द्वित्वेऽधो-ऽध्युपरिभिः ।।२।२।३४।। [द्वित्वे] द्वि । द्वयोर्भावः = द्वित्वम् । 'भावे त्व-तल' (७।१।५५) त्वप्र० । तस्मिन् । [अधोऽध्युपरिभिः] अधश्च अधिश्च उपरिश्च = अधोऽध्युपरयस्तैः ।
[अधोऽधो ग्रामं ग्रामाः] अधस् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । 'सामीप्येऽधोऽध्युपरि' (७।४७९) द्वित्वम् ।
[अधः प्रासादस्य] 'षलुं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) सद, प्रपूर्व० । प्रसीदन्ति अस्मिन् जगज्जननयनमनांसीति प्रासाद: । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० । 'घड्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) प्रशब्दस्य दीर्घः । 'ञ्णिति'(४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । तस्य ।।छ।।
सर्वोभया-ऽभि-परिणा तसा ||२२|३५|| सर्वोभयाऽभिपरिणा] सर्वश्च उभयश्च अभिश्च परिश्च = सर्वोभयाऽभिपरि, तेन = सर्वोभयाऽभिपरिणा । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः ।
[तसा] तस् तृतीया टा ।
[सर्वतो ग्राम वनानि सर्व । सर्वस्मात् = सर्वतः । 'किमद्वयादि-सर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२।८९) तस्प० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । वन प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः ।
[उभयतो ग्रामं वनानि] उभय । उभयस्मात् = उभयतः । 'किमद्वयादिसर्वाद्य०' (७।२।८९) तस्प० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । वन प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अभितो ग्रामं क्षेत्राणि] उभयस्मात् = अभितः । 'पर्यभेः सर्वोभये' (७।२।८२) तस्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२१७) सिलोपः ।
२२
[ परितो ग्रामं क्षेत्राणि] सर्वस्मात् परितः । 'पर्यभः सर्वोभये' (७।२।८२) तस्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ॥छ ।
लक्षण-वीपस्येत्थम्भूतेष्वभिना || २ |२| ३६ ||
[लक्षणवीप्स्येत्थम्भूतेष्वभिना ] इत्थमग्रे 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । इत्थम्भवति स्माऽस्मिन् मात्रादाविति । 'अद्यर्थाच्चाधारे' त । लक्षणं च वीप्स्यं च इत्थम्भूतश्च = लक्षणवीप्स्येत्थम्भूतास्तेषु । अभि तृतीया टा । 'टः पुंसि ना० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत्वम् ।
(५।१।१२) क्तप्र० ना' (१।४।२४) टा०
[वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् ] वृक्ष द्वितीया अम् । अभि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । 'धुति दीप्ती' (९३७) द्युत्, विपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० ओ० । 'धुति दीप्ती' (९३७) द्युत्, विपूर्व० । विद्योतनं = विद्युत् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० (?) । ('दिद्युद्ददृ०' (५।२।८३) क्विप्प्र ० ) । ' ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः ( ? ) ।
[वृक्षं वृक्षमभि सेकः ] वृक्ष ( २ ), अभि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । ' षिचींत् क्षरणे' (१३२१ ) षिच् । 'षः सोऽष्टयै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । सेचनं = सेकः । भावा- Sकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० ए० । 'क्तेऽनिटश्च - जोः क-गौ घिति' (४।१।१११ ) च० क० ।
[साधुर्देवदत्तो मातरमभि] मातृ द्वि० अम् । 'तृ स्वसृ नप्तृ नेष्टृ ० ' (१।४।३८ ) आर् ।
अभिना साध्यसाधनभावसंबंधो द्योत्यते ।
[ यत्र ममाऽभि स्यात् तद् दीयताम्] 'असक् भुवि' (११०२) अस् । सप्तमी यात् । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलोपः । ‘डुदांग्क् दाने’ (११३८) दा । पञ्चमी ताम् । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० ई० |छ।
भागिनि च प्रति- पर्यनुभिः || २|२|३७||
[ भागिनि] 'भर्जी सेवायाम्' (८९५) भज् । भजनं = भागः । 'भावाऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' ( ४191999 ) ज०ग० । भागोऽस्याऽस्तीति भागी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्मिन् ।
[प्रतिपर्यनुभिः ] प्रतिश्च परिश्च अनुश्च = प्रतिपर्यनवस्तैः ।
[ यदत्र मां प्रति, मां परि, मामनु स्यात् स दीयताम्] अस्मद् 'लोकात्' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषिय | द्वितीया अम् । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' (२19199) म० । 'अमौ मः ' (२।१।१६) म० । 'युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) द० → आ० । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । प्रति प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । 'असक् भुवि' (११०२) अस् । सप्तमी यात् । ‘श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलोपः । तद् प्रथमा सि । 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । पञ्चमी ताम् । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० ई० ।
[वृक्षं प्रति, वृक्षं परि, वृक्षमनु विद्योतते विद्युत् ] विद्युत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्या० ' (१।४।४५) सिलोपः । [वृक्षं वृक्षं प्रति, वृक्षं वृक्षं परि, वृक्षं वृक्षमनु सेचनम् ] 'षिचींत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
सिच् । सिच्यतेऽनेनेति सेचनम् । ‘करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० → ए० ।
[अनु वनस्याऽशनिर्गता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।छ।।
हेतु - सहार्थेऽनुना ।।२।२।३८।। [हेतुसहार्थे] सह लक्षणोऽर्थो यस्य सः = सहार्थः, हेतुश्च सहार्थश्च = हेतुसहार्थस्तस्मिन् । [अनुना] अनु तृतीया टा । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० ।
[जिनजन्मोत्सवमन्वागच्छन् सुराः] जिनस्य जन्म = जिनजन्म । जिनजन्मनि उत्सवः = जिनजन्मोत्सवस्तम् । अनु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) मीमृ (३९५) - 'गम्यूँ गतौ' (३९६) गम्, आङ्पूर्व० । ह्यस्तनी अन् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० → छ० । ‘स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) छ० → च० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[पर्वतमन्ववसिता सेना] पर्वत द्वि० अम् । अनु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः । ‘पिंगट बन्धने' (१२८७) षि । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सि, अवपूर्व० । अवसिनोति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
उत्कृष्टेऽनूपेन ।।२।२।३९।। [उत्कृष्टेऽनूपेन] उत्कृष्ट सप्तमी ङि । अनुश्च उपश्च = अनूपं, तेन ।
[उपोमास्वाति सङग्रहीतारः] उप अव्यउ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । ॥ उमा-कीर्तिः स्वातिरिवोज्ज्वला यस्याऽसौ, तम् । ‘ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह, संपूर्व० । संगृह्णन्तीत्येवंशीलाः । 'तृन् शील-धर्म-साधुषु' (५।२।२७) तृन्प्र० → तृ । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घत्वम् । ‘तृ-स्वसृ-नप्तनेष्टु०' (१।४।३८) आर् ।
उप जिनभद्रक्षमाश्रमणं व्याख्यातारः] 'ख्यांक प्रथने' (१०७१) ख्या, वि-आयूर्व० । व्याख्यान्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० →तृ । प्रथमा जस् । 'तृ-स्वसृ-नप्तृ-नेष्ट्र०' (१।४।३८) आर् ||छ।।
कर्मणि ||२।२।४०।। [कर्मणि] कर्मन् सप्तमी ङि ।
[आदित्यं पश्यति] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कुवुधिवु०' (४।२।१०८) पश्य ।
[अहिं लड्डयति] रघुङ् (६३७) - ‘लघुङ् गतौ' (६३८) लघ् । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । लवमानं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
P॥ उमा - जननी, स्वातिः - पिता यस्य सः = उमास्वातिः, तम् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका
.
[ग्रामं गच्छन् वृक्षमूलान्युपसर्पति] 'सृप्नुं गतौ' (३४१) सृप, उपपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अजां नयति ग्रामम्] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२।३।९७) नी । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[गां दोग्धि पयः] गो द्वितीया अम् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५) आ । 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । वर्त्तः तिव् । 'लघोरुपान्त्य०' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१९८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । पयस् द्वि० अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः ।
[शत्यः पटः] शत । शतेन क्रीतः । 'शतात् केवलादतस्मिन् येकौ' (६।४।१३१) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[आरूढवानरो वृक्षः] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह, आयूर्व० । आरुह्यते स्म । 'श्लिष-शीङ्-स्था-55स-वस-जन-रुहजू-भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप० → त । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः-पूर्वस्य दीर्घः ।
[दात्रेण लुनाति] 'दांवक् लवने' (१०७०) दा । दायतेऽनेनेति । 'नी-दाव-शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पानहस्त्रट्' (५।२।८८) त्रटप्र० →त्र, तेन ।
[दानीयाय ददाति] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । दीयतेऽस्मै आगताय । बाहुलकादनीयप्र०, तस्मै ।
[भीमाद बिभेति] 'जिभीक भये' (११३२) भी । बिभेति अस्मादिति भीमः । 'भीमादयोऽपादाने' (५।१।१४) इति, ‘भियः षोऽन्तश्च वा' (उणा० ३४४) किद् मप्र० ।
[ओदनः पक्त्वा भुज्यते देवदत्तेन] 'डुपचीं पाके' (८९२) पच् । पचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) च० → क० ।
[कृतपूर्वी कटम्] कृतः(तं) पूर्व कटोऽनेनेति कृतपूर्वी । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इन्प्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[भुक्तपूर्वी ओदनम् भुक्तं पूर्वं ओदनोऽनेनेति । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
ननु गौणान्नाम्नः कर्मणि द्वितीयेत्युक्तम्, अजां नयति ग्राममित्यादौ तु ग्रामाद्यपेक्षया अजादेः प्रधानत्वान्न ततो द्वितीया प्राप्नोतीत्याह- इह चेति ।।२।।
क्रियाविशेषणात् ।।२।२।४१।। [क्रियाविशेषणात] क्रियाया विशेषणं = क्रियाविशेषणं, तस्मात् ।
[ओदनस्य शोभनं पक्ता] 'डुपचीष पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'च-जः कगम्' (२।१1८६) च० → क० ।
[सुखं स्थाता] स्था (२।२।२०) सूत्रवत् । तिष्ठतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरदंशो०' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
TA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[कष्टं स्थाता ] 'कष हिंसायाम' (५०७ ) कष् । कषिस्यतीति । 'कषोऽनिटः' (५।३।३) क्तप्र० । 'कषः कृच्छ्र-गहने' (४|४|६७) इनिषेधः ।
[चिरमासिता ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आसिता । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्’ (४।४।३२ ) इट् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) डा०
आ० ।
[मन्दं गन्ता ग्रामाय] ग्रामायेत्यत्र 'गतेर्नवाऽनाप्ते' (२।२।६३) चतुर्थी न स्यात्, मन्दशब्दात् ।।छ।। काला - Sध्वनोर्व्याप्तौ || २ |२| ४२ ॥
=
[ कालाsध्वनोः ] कालश्च अध्वा च = कालाऽध्व (वा) नौ, तयोः कालाSध्वनोः, सप्तमी ओस् । [ व्याप्तौ ] व्याप्ति सप्तमी ङि ।
[ मासं गुडधानाः ] गुडेन मिश्रा धानाः = गुडधानाः ।
[ मासं कल्याणी] 'अण शब्दे' (२५९) अणू, कल्यपूर्व० । कल्यमणतीति कल्याणी । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । 'अणञेयेकण्-नञ्-स्रञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङीप्र० । अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[मासमधीते] 'इंङ्क अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । समानानां ० ( १।२1१ ) दीर्घः ।
द्रव्य-गुण-क्रियादिभिर्व्याप्तिरत्यन्तसंयोगः ।
२५
=
[मासस्य मासे वा द्वयहं गुडधानाः ] द्वि-अहन् । द्वयोरनोः समाहारः = द्वयहम् । 'द्विगोरन्ननोऽट्' (७।३।९९) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । द्वितीया अम् ।
[ मासस्य मासे वा एकरात्रं कल्याणी] एका चासौ रात्रिश्च = एकरात्रम् । संख्यातैक - पुण्य- वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' ( ७।३।११९ ) अत्समासः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[मासस्य मासे वा द्विरधीते] द्वि । द्वौ वारावस्य । 'द्वि-त्रि- चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० । 'क्रियाविशेषणात् ' ( २।२।४१ ) अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९ ) अम्लोपः । । छ । ।
द्वितीयाप्रकरणं समाप्तं दशभिः सूत्रैः ।।
=
सिद्धौ तृतीया || २ |२| ४३ ॥
[सिद्ध तृतीया ] सिद्धि सप्तमी ङि । त्रि । त्रयाणां पूरणी तृतीया । 'स्तृ च' (७।१।१६६) तीयप्र० -तृ आदेश: । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[मासेन मासाभ्यां मासेर्वाऽऽवश्यकमधीतम् ] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) क्तप्र० → त ।
[क्रोशेन क्रोशाभ्यां क्रोशैर्वा प्राभृतमधीतम् ] 'अधीतं पूर्ववत् ।
[मासमधीत आचारो नाऽनेन गृहीतः ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते स्म । 'क्तक्तवतू’ (५।१।१७४) क्तप्र० । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) स० २० । 'ग्रही उपादाने' (१५१७) ग्रह् । गृह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'ग्रह-ब्रस्च भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) य्वृत् गृ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४|४|३४) दीर्घः इ० ई० ।। छ । ।
For Private Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे ।।२।२।४४।। [हेतुकर्तृकरणेत्थम्भूतलक्षणे] इत्थं 'भू सत्तायाम्' (१) भू । इत्थम्भवति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० → त । इत्थम्भूतस्य लक्षणमिति विग्रहः स लक्ष्यते येनेति त्वर्थकथनमात्रं । हेतुश्च कर्ता च करणं च इत्थम्भूतलक्षणं च = हेतुकतृकरणेत्थम्भूतलक्षणं, तस्मिन् ।
[अपि भवान् कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीत्] अपि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य (३।२।७) सिलोपः । ‘मडुण् भूषायाम्' (१६३३) मण्ड्, कपूर्व० । केन = पानीयेन मण्ड्यते इति कमण्डलुः । ‘गूहलु-गुग्गुलु-कमण्डलवः' (उणा० ८२४) आलुप्र०कमण्डलुनिपातः, तेन । छदण अपवारणे' (१९६४) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । छादयत्युपाध्यायस्य दोषानिति छात्रः । 'हु-या-मा-श्रु-वसि-भसि-गु-वी-पचि-वचि-धृ-यम्यमि-मनि-तनि-सदि-छादि-क्षि-क्षदि-लुपि-पति-धूभ्यस्त्रः' (उणा० ४५१) त्रप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अघोषे प्रथमो०' (१३५०) द० → त० । द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः (१।४।४६) अलोपः । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमुः । ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) र० । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । 'यज-सृज-मृज०' (२/१९८७) श० →ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१६२) ष० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । [धान्येनाऽर्थी] अर्थोऽस्याऽस्तीति । 'अर्था-ऽर्थान्ताद् भावात्' (७।२८) इन्प० । 'अवर्णे०' (७।४।६८) अलोपः ।।छ।।
सहार्थे ।।२।२।४५॥ [सहाथै]55 सहस्याऽर्थः = सहार्थस्तस्मिन् ।
[पुत्रेण सहाऽऽगतः] अम (३९२) - द्रम(३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५)- ‘गम्लूं गतौ' (३९६) गम्, आङपूर्व० । आगच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनतितनादेधुटि क्डिति' (४।२।५५) मलोपः ।।
[पत्रेण सह गोमान] गो । गावो विद्यन्ते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।।
एकेनापि सुपुत्रेण, सिंही स्वपिति निर्भरम् ।
सहैव दशभिः पुत्रैर्भार वहति गर्दभी ।।१।। [दशभिः] दशन् । तृतीया भिस् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । [पुत्रैः] पुत्र । तृतीया भिस् । 'भिस ऐस्' (१।४।२) ऐस् । ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः (१।२।१२) ऐ । [वहति] ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वर्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । [गर्दभी] गर्दभी । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्' (१।४।४५) सिलोपः ।
[चैत्रमैत्राभ्यां सह कृतम्] सह 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । सह क्रियते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त छ।।
ॐ उणादौ - धातुपारायणे च 'छदण् संवरणे । P. सह लक्षणोऽर्थो यस्याऽसौ सहार्थः ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
यद्वेदैस्तद्वादाख्या ।।२।२।४६।। [यदेदैस्तद्वदाख्या यस्य भेदिनो भेदाः = यद्वेदास्तैः, ते भेदा विद्यन्ते यस्य सः = तद्वान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र०। 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० । तद्वतोऽर्थस्याऽऽख्या = तद्वदाख्या । प्रथमा सि । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[अक्ष्णा काणः] अक्षि । तृतीया टा । ‘दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन्' (१।४।६३) अन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[प्रकृत्या दर्शनीयः] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । दृश्यते = दर्शनीयः । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[गोत्रेण काश्यपः] कश्यप । कश्यस्याऽपत्यं वृद्धं = काश्यपः । 'विदादेर्वद्धे (६११४१) अञप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[अक्षि काणं पश्य] अक्षि । द्वि० अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । पञ्चमी हि । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पश्य आदेशः । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिलोपः ।छ।।
___ कृताद्यैः ।।२।२।४७।। [कृताद्यैः] कृत्(त) आद्यो येषां ते = कृताद्यास्तैः । [कृतं तेन] कृतं । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।।छ।।
काले भान्नवाऽऽधारे ।।२।२।४८।। [काले भान्नवाऽऽधारे काल सप्तमी ङि । भ पञ्चमी उसि । नवा प्रथमा सि । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१९३१) द० → न० । आधार सप्तमी ङि ।
[पुष्येण पायसमश्नीयात्, पुष्ये पायसमश्नीयात् पुष्य । पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तः कालोऽपि पुष्यः । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० - 'लुप् त्वप्रयुक्ते' अण्लोपः । पयस् । पयसा(सि) संस्कृतं = पायसम् । 'संस्कृते भक्ष्ये' (६।२।१४०) अण्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । सप्तमी यात् । ‘क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । ‘एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई० ।
[चित्रासु जाता चित्रा माणविका तस्यां चित्रायामास्ते मनोरपत्यं मूढं = माणवः । 'माणवः कुत्सायाम्' (६।१।९५) अणप्र०निपातः । माणव एव = माणवकः । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) स्वार्थे कप्र० । 'आत्' (२।४।१५) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
तिलपुष्पेषु यत् क्षीरम्, तिलच्छेदेषु यद् दधि] तिलानां पुष्पाणि = तिलपुष्पाणि, तेषु । तिलानां छेदाः = तिलच्छेदास्तेषु ।
[अद्य पुष्यं विद्धि] 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद् । पञ्चमी हि । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२८३) हि० → धि० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) द० → द० ।।छ।।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
प्रसितोत्सुका-ऽवबद्धैः ।।२।२।४९।। [प्रसितोत्सुकाऽवबद्धैः] प्रसितश्च उत्सुकश्च भ अवबद्धश्च = प्रसितोत्सुकाऽववद्धास्तैः ।
[केशैः प्रसितः, केशेषु प्रसितः] 'पिंगट् बन्धने' (१२८७) षि । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सि, प्रपूर्व० । प्रसिनोति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
[गृहेणोत्सुकः, गृहे उत्सुक] उद्गतं सुष्ठु मनोऽस्याऽसौ उत्सुकः । 'उदुत्सोरुन्मनसि' (७।१।१९२) कप्र० ।
[केशैरवबद्धः, केशेष्ववबद्धः] 'वन्धंश् बन्धने' (१५५२) बन्ध् । बध्नाति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । प्रथमा सि ॥छ।।
व्याप्ये द्विद्रोणादिभ्यो वीप्सायाम ।।२।२५०|| [व्याप्ये] 'आप्लृट् व्याप्तौ' (१३०७) आप, विपूर्व० । विशेषेणाऽऽप्यते = प्राप्यते इति व्याप्यम् । शकि-तकि-चतियति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात' (५।१।२९) यप्र० । तस्मिन् ।
[द्विद्रोणादिभ्यः] द्विद्रोण आदिर्येषां ते = द्विद्रोणादयस्तेभ्यः ।
[वीप्सायाम्] 'आप्लृट् व्याप्तौ' (१३०७) आप्, विपूर्व० । विशेषेणाऽऽप्तुमिच्छा वीप्सा । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः (३।४।२१) सन्प्र० । 'ज्ञप्यापो ज्ञीपीप्, न च द्वि: सि सनि (४।१।१६) ईप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । वीप्सायां = वीप्सा । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । सप्तमी ङि । 'आपो डितां यै-यास्-यास-याम्' (१।४।१७) याम् ।
[द्विद्रोणेन धान्यं क्रीणाति, द्विद्रोणं द्विद्रोणं क्रीणाति द्वि-द्रोण । द्वौ द्रोणौ मानमस्य तद् द्विद्रोणं, तेन । 'मानम्' (६।४।१६९) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । द्वौ द्रौणौ मानमस्य तद् द्विद्रोणम् । द्वि० अम् । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'वीप्सायाम्' (७।४८०) द्विद्रोणं द्वित्वम् । 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । वर्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० ।
[पञ्चकेन पशून क्रीणाति, पञ्चकं पञ्चकं क्रीणाति] पञ्चन् । पञ्चेति संख्यामानमस्य । 'संख्यायाः संघ-सूत्र-पाठे' (६।४।१७१) इति यथाविहितः । “संख्या-ऽतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । तेन, तम् । वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचनम् । पशु द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) दीर्घः - स० → न० ।।छ।।
समो ज्ञोऽस्मृतौ वा ।।२।२।५१।। [समो ज्ञोऽस्मृतौ वा सम् पञ्चमी डसि । ज्ञा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) आलोपः । स्मरणं = स्मृतिः । न स्मृतिरस्मृतिः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्यां = अस्मृतौ, सप्तमी ङि । वा प्रथमा सि ।
[मात्रा संजानीते, मातरं संजानीते मातृ तृतीया टा । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) र० । मातृ द्वितीया अम् । ‘अझै च' (१।४।३९) अर् । 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा संपूर्व० । वर्त० ते । ‘क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । एषामी व्यञ्जनेऽदः (४।२।९७) आ० → ई० । 'जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) जा ।।छ।।
P卐
अववध्यते स्म । क्तप० । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थ' (१।३।४९) ध० → द०।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
दामः संप्रदानेऽधर्म्य आत्मने च ।।२।२।५२ ।। [दामः] दाम् पञ्चमी डसि(?) (षष्ठी डस्) ।
[संप्रदाने] 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा, संपूर्व० । संप्रदीयते यस्मै तत् = संप्रदानं, तस्मिन् । 'बहुलम्' (५।१।२) अनटप्र० → अन ।
[अधयें] न धर्म्य = अधऱ्या, तस्मिन् ।
[आत्मने च] आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । प्रथमा सि । सूत्रत्वात् सिलोपः । च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य (३।२७) सिलोपः ।
[दास्या संप्रयच्छते] दासी तृतीया टा । 'दां दाने' (७ ) दा, संप्रपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घ्रा०' (४।२।१०८) यच्छ आदेशः ।
दास्य संददाति] दासी चतुर्थी डे । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दै० → ऐ० । 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, संपूर्व० । वर्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा द्विर्वचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् ।।छ।।
॥ इति तृतीयाप्रकरणं समाप्तं दशभिः सत्रैः ॥
चतुर्थी ।।२।२।५३॥ [चतुर्थी] चतुर्णां (चतसृणां) पूरणी = चतुर्थी । 'चतुरः' (७।१।१६३) थटप्र० → थ । 'अणजेयेकण्-नञ्-सञ्टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । 'अस्य डयां लुक' (२।४।८६) अलोपः ।
[द्विजाय गां ददाति द्विज चतुर्थी उ । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम-ये' (१।४।१) अ० → आ० । गो द्वि० अम् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४७५) आ ।
[शिष्याभ्यां धर्ममुपदिशति] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । शिष्यते इति शिष्यः । 'दृ-वृग-स्तु-जुषेति-शासः' (५।११४०) क्यप्प्र० → य । 'इसासः शासोऽङ्-व्यञ्जने' (४।४।११८) शिस् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । ताभ्यां = शिष्याभ्याम् । अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ ।
[पत्ये शेते] पति चतुर्थी डे । 'शी स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त० ते । ‘शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए ।
[राज्ञे विज्ञपयति राजन् चतुर्थी डे । 'अनोऽस्य' (२191१०८) अलोपः । 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, विपूर्व० । विजानन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अति-री-ब्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
तादर्से ।।२।२५४।। [तादर्थ्य] तद् - अर्थ । तस्मा इदं = तदर्थम् । तदर्थस्य भावः = तादर्थ्यम् । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७१११६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धि स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्मिन् = तादर्थ्ये ।
__ [अवहननायोलूखलम्] ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, अवपूर्व० । अवहन्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०, तस्मै छ।
onal
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
रुचिकृप्यर्थधारिभिः प्रेयविकारोत्तमणेषु ।।२।२।५५।। [रुचिकृप्यर्थधारिभिः] रुचिश्च कृपिश्च = रुचिकृपी, रुचिकृपी अर्थो(ों) येषां ते = रुचिकृप्याः , रुचिकृप्याश्च धारिश्च = रुचिकृप्यर्थधारयस्तैः = रुचिकृप्यर्थधारिभिः ।
[प्रेयविकारोत्तमणेषु] प्रेयश्च विकारश्च उत्तमर्णश्च = प्रेयविकारोत्तमर्णास्तेषु = प्रेयविकारोत्तमणेषु, सप्तमी सुप् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जिनदत्ताय रोचते धर्मः] जिन 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । जिना एनं देयासुर्जिनदत्तः । “तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप्र०? (क्तप्र०) । 'दत्' (४।४।१०) । दत् आदेशस्तस्मै । 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच् । वर्त्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[गुरुदत्ताय स्वदते दधि] गुरु 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा | गुरव एनं देयासुर्गुरुदत्तः । “तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप्र० (?) (क्तप्र०) । 'दत्' (४।४।१०) दत् आदेशस्तस्मै । 'ष्वदि आस्वादने' (७२९) ष्वद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वद् । वर्त० ते । कर्त्तर्यनद्भ्यः० (३।४।७१) शव् ।
मूत्राय कल्पते यवागूः] 'कृपौङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) र० → ल० । 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयते = मिश्रते पानीयादिनेति यवागूः । 'योरागूः' (उणा० ८५०) आगूप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[उच्चाराय संपद्यते यवान्नम्] ‘पदिच् गतौ' (१२५७) पद्, संपूर्व० । वर्त० ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[चैत्राय शतं धारयति] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प० → इ। 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
प्रत्याङः श्रुवाऽर्थिनि ||२।२५६॥
[प्रत्याङः] प्रतिश्च आङ् च = प्रत्याङ्, तस्मात् = प्रत्याङः, पञ्चमी डसि ।
[श्रुवाऽर्थिनि] श्रु तृतीया टा । 'संयोगात्' (२।१५२) उव् । अर्थो विद्यते यस्याऽसौ । ‘अर्था-ऽर्थान्ताद् भावात्' (७।२।८) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४६८) अलोपस्तस्मिन् ।
[द्विजाय गां प्रतिशृणोति] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु, प्रतिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) शृ । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण० । [द्विजाय गामाशृणोति] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु, आयूर्व० । वर्त० तिव् । शेषं पूर्ववत् ॥छ।।
प्रत्यनोगुणाऽऽख्यातरि ।।२।२।५७।।
[प्रत्यनोर] प्रतिश्च अनुश्च = प्रत्यनु, तस्मात् = प्रत्यनोः, पञ्चमी डसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
३१
[गृणाऽऽख्यातरि] गृणा तृतीया टा । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२191१०७) आलोपः । ‘ख्यांक प्रथने' (१०७१) ख्या, आयूर्व० । आख्यातीति आख्याता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०, तस्मिन् = आख्यातरि, सप्तमी ङि । 'अझै च' (१।४।३९) अर् ।
[आचार्याय प्रतिगृणाति] 'गृश् शब्दे' (१५३८) गृ, प्रतिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वत्वम् । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
[आचार्यायाऽनुगृणाति] ‘गृश् शब्दे' (१५३८) गू, अनुपूर्व० । वर्त्तः तिव् । शेषं पूर्ववत् ।।छ।।
यद्वीक्ष्ये राधीक्षी ।।२।२५८।। [यद्वीक्ष्ये] यद् 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष, विपूर्व० । विशेषेणेक्ष्यते यत् तद् वीक्ष्यम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । यस्य वीक्ष्यं = यद्वीक्ष्यम, तस्मिन् = यद्वीक्ष्ये, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१२।६) ए ।
[राधीक्षी] राधिश्च ईक्षिश्च = राधीक्षी । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४५६) ई (?) ('इदुतो०' (१।४।२१) ई) ।
[मैत्राय राध्यति] मैत्र चतुर्थी डे । ‘राधंच् वृद्धौ' (११५६) राध् । वर्त० तिव् । 'दिवादे:०' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[मैत्रायेक्षते] मैत्र चतुर्थी ङे । 'ईक्षि दर्शने' (८८२) इक्ष् । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः स्वधर्मो रक्षसामयम्] ईक्षा(क्ष)ते = ईक्षितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४/४।३२) इट् । परेषां स्त्रियः = परस्त्रियस्ताभ्यः ।
[मैत्राय राधयति] 'राधं संसिद्धौ' (१३०४) राध् । राध्नुवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतो०' (१।२।२३) अय् ।
[मैत्राय साधयति] राधं (१३०४) - ‘साधंट संसिद्धौ' (१३०५) साध् । साध्नुवन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प० → इ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए। 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
उत्पातेन ज्ञाप्ये ।।२।२१५९।। [उत्पातेन] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत्, उत्पूर्व० । उत्पतनमुत्पातः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । _ 'ञ्णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धिः । तृतीया टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये०' (१२।६) ए ।
ज्ञाप्ये] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिम्प० । 'अर्तिरी-ब्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । ज्ञाप्यते = ज्ञाप्यम् । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपस्तस्मिन् = ज्ञाप्ये ।
बाताय कपिला विद्युदातपायाऽतिलोहिनी ।
पीता वर्षाय विज्ञेया, दुर्भिक्षाय सिता भवेत ।।१।। [विज्ञेया] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, विपूर्व० । विज्ञायते = विज्ञेया । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र०, आ → ए० ।
9 क्रियारत्नसमुच्चये - ‘ख्यांक प्रकथने' - प्रकटने इत्यन्ये । धातुपारायणे - ‘ख्यांक प्रथने' प्रकथने इत्यन्ये ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [भवेत्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । सप्तमी यात् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति’ (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतो० ' (१।२।२४) अव् । 'यः सप्तम्याः ' ( ४।२।१२२) या० इ० । ‘अवर्णस्ये०' (१।२।६)
ए ।
३२
[राज्ञ इदं छत्रमायातं (न्तं) विद्धि राजानम् ] राजन् षष्ठी डस् । 'अनोऽस्य ' (२।१।१०८) अलोपः । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न० अ० । सो रु: ' (२।१।७२ ) स० २० । 'रोर्यः' (१।३।२६) २० य० । 'स्वरे वा' ( १ । ३ ।२४) यलोपः । इदम् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । छत्र द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः । ‘यांक् प्रापणे' (१०६२) या आड्यूर्व० । आयातीति आयातः (न्), तम् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । द्वि० अम् । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'विदक् ज्ञाने ' (१०९९) विद् । पञ्चमी हि । 'हु-टो:' (४।२।८३) हि०धि० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) द० द० ।।छ।।
श्लाघ- हूनु-स्था-शपा प्रयोज्ये || २ |२|६० ||
[ श्लाघनुस्थाशपा] श्लाघश्च हूनुश्च स्थाश्च शप् च = श्लाघनुस्थाशप्, तेन = श्लाघनुस्थाशपा, तृतीया टा । [प्रयोज्ये] 'युजण संपर्चने' (१९४१) युज्, प्रपूर्व० । 'युजादेर्नवा' (३।४।१८) णिच्प्र० । प्रयोज्यत इति प्रयोज्यः । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपस्तस्मिन् = प्रयोज्ये, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[ मैत्राय श्लाघते ] मैत्र चतुर्थी ङे । 'डेडस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य । 'अत आ स्यादी०' (१।४।१) आ । 'श्लाघृङ् कत्थने' (६४५) श्लाघ् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[मैत्राय नुते] 'हुनुंङ्क् अपनयने' (११०६) हुनु । वर्त्तते ।
[ मैत्राय तिष्ठते] स्था (२।२।२० ) सूत्रवत् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः ।
[ मैत्राय शपते] ' शपीं आक्रोशे' (९१६) शप् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । । छ । ।
मोऽर्थे भाववचनात् ||२।२१६१ ।।
[तुमोऽर्थे] तुम् षष्ठी डस् । अर्थ सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[भाववचनात्] भवनं = भावः । ‘वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । भावं वक्तीति । ' रम्यादिभ्यः कर्त्तरि' (५|३|१२६) अनट्प्र० अन, तस्मात् ।
[पाकाय व्रजति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पक्तुं = पाकाय । 'भाववचनाः' (५।३।१५) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । तेऽनिटश्च - जोः क- गौ घिति' (४।१।१११) च० क० । चतुर्थी ङे । 'ङे - डस्योर्याऽऽतौ’ (१।४।६) य । 'अत आ स्यादौ ० ' (१।४।१) आ ।
[ पक्तये व्रजति ] पचनं = पक्तिः । ‘स्त्रियां क्तिः' ( ५। ३ ।९१) क्तिप्र० ति (?) ('गा-पा-पचो भावे' (५१३।९५) क्तिप्र० → ति) । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) च० क०, तस्यै ।
[ पचनाय व्रजति] पच्यते
= पचनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०
अन, तस्मै ।
P 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज्, प्रपूर्व० । प्रयुक्ते कश्चित् तं प्रयुञ्जानमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । प्रयोज्यत इति प्रयोज्यः तस्मिन् ।
For Private Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाsध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[इज्याये व्रजति] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यष्टुं = इज्या | 'आस्यटि-व्रज्-यजः क्यप्' (५।३।९७) क्यप्प्र ० य । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृद् य० इ० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । चतुर्थी ङे । 'आपो डितां ये-यास् यास् - याम्' (१।४।१७ ) यै । धृज (१३० ) - धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - धज (१३४) - धजु (१३५) वज (१३६) 'व्रज गती' (१३७) व्रज् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ०' (३।४।७१) शव् ।
-
[ पाचकस्य व्रज्या] पक्ष्यतीति पाचकः । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३ ) णकच्प्र० अक । ‘ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । च-जः क- गम्' (२1११८६) च० क०, तस्य । 'व्रज गतौ ' (१३७) व्रज् । व्रजनं = व्रज्या । 'आस्यटि-व्रज्-यजः क्यप्' (५।३।९७) क्यप्प्र ० य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
स्य ।
[गोदायस्य परिसर्या] गां दास्यतीति गोदायकः । ' क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) णकच्प्र० → अक । ‘आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय्, तस्य । 'सृ गतौ' (२५ ) सृ, परिपूर्व० । परिसरणं = परिसर्या । 'परेः सृ-चरेर्यः' (५।३।१०२) यप्र० । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० अर् । 'आत्’ (२।४।१८) आपप्र० । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ||छ ||
[गम्यस्य ] गम् । गमनं
३३
गम्यस्याऽऽप्ये ||२।२१६२ ||
= गम्यम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । षष्ठी डस् । 'टा- डसोरिन -स्यौ' (१।४।५)
[आप्ये] 'आप्लृट् व्याप्ती' (१३०७ ) आप् । आप्यते = आप्यम्, तस्मिन् आप्ये, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० '
(१।२।६) ए ।
=
[ एधेभ्यो व्रजति] एध चतुर्थी भ्यस् । एद् बहुस्भोसि ' (१।४।४ ) ए । 'व्रज गतौ ' (१३७) व्रज् । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् ́ (३।४।७१) शव् ।
[एधानाहर्तुं व्रजति] एध द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि ' (१।४।४९) दीर्घः स० न० । 'हंग् हरणे' (८८५) ह, आड्पूर्व० । आहरणाय = • आहर्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) अर् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । व्रजति पूर्ववत् ।
[प्रविश पिण्डीं द्वारम्] ‘विशंत प्रवेशने ' (१४१५) विश्, प्रपूर्व० । पञ्चमी हि । 'तुदादे: श: ' ( ३।४।८१) शप्र० । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ॥ छ ||
गतेर्नवाऽ नाप्ते || २ |२|६३ ॥
[गतेर्नवाऽनाप्ते] गति पञ्चमी इसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ०
ए० । एदोद्भ्यां ङसि - डसो रः ' (१।४।३५ ) र० | नवा प्रथमा सि । न आप्तमनाप्तम् । नञत्' ( ३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[विप्रनष्टः पन्थानं पथे वा गच्छति ] 'नशौच् अदर्शने' (१२०२ ) नश्, वि-प्रपूर्व० । विप्रनश्यति स्म । 'गत्यर्था - Sकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । 'यज- सृज-मृज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) त० → ट० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) २० । पथिन् द्वितीया अम् । 'ए: ' (१।४।७७ ) इ०
आ० । पथिन्
चतुर्थी ङे । ' इन् डीस्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लोपः ।
[उत्पथेन पन्थानं पथे वा गच्छति ] उत्-पथिन् । उत्क्रान्तः पन्थानं = उत्पथः । 'ऋक्-पूः - पथ्यपोऽत्' ( ७।३।७६)
P5 न आप्तः = अनाप्तः ।
For Private Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अतसमासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इनलोपस्तेन ।
स्त्रियं गच्छति] स्त्री द्वितीया अम् । 'वाऽम्-शसि' (२।१।५५) इय् । 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० → छ । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (११३५०) छ० → च० ।
[ग्रामस्य गन्ता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः ' (४।२।१०६) म० → छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमो०' (१।३।५०) छ० → च० । गच्छतीति गन्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० →तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेहः' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्य०' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः
||छ।।
मन्यस्याऽनावादिभ्योऽतिकुत्सने ।।२।२।६४।। [मन्यस्य बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते = मन्यम् । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र०, तस्य = मन्यस्य, षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[अनावादिभ्योऽतिकुत्सने नौरादिर्येषां ते = नावादयः, न नावादयोऽनावादयः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तेभ्यः । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'अतोऽति रोरुः' (१।३।२०) र० → उ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनै०' (१९२६) ओ । 'एदोतः पदान्तेऽस्य लुक' (१।२।२७) अलोपः । अतीव कुत्सनं = अतिकुत्सनम्, तस्मिन् = अतिकुत्सने, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[न त्वा तृणाय मन्ये, न त्वा तृणं मन्ये] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । युष्मद् द्वि० अम् । 'अमा त्वा-मा' (२।१।२४) त्वा । तृण चतुर्थी डे । 'डे-डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) य० । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ० ।
। 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन । वर्त्त० ए । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[न त्वा शुने मन्ये, न त्वा श्वानं मन्ये] श्चन् चतुर्थी डे । 'श्वन्-युवन्-मघोनो डीस्याद्यघुट्स्वरे व उः' (२।१।१०६) व० → उ० । 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । वर्त्त० ए । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
न त्वा तृणं चिन्तयामि] 'चितुण स्मृत्याम्' (१६४५) चित् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । वर्त्त० मिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) अ० → आ० ।
[न त्वा तृणं मन्चे] युष्मद् द्वितीया अम् । 'अमा त्वा-मा' (२११।२४) त्वा आदेशः । 'मनूयि बोधने' (१५०७) मन् । वर्त्त० ए । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'इवर्णादे०' (१२।२१) वत्वम् ।।
[त्वां तृणं मन्ये] युष्मद द्वितीया अम् । 'लोकात्' (१1१।३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन' (२।१।११) त्व आदेशः । 'अमौ मः' (२।१।१६) म० । युष्मदस्मदोः (२।१।६) द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । मन् वर्त्त० ए । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[हरिमपि अमंसत तृणाय] मन् अद्यतनी त(अन्त) । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
.३५
[न त्वा तृणस्य मन्ता] मन् श्वस्तनी ता ।।छ।।
हित-सुखाभ्याम् ।।२।२।६५।। [हितसुखाभ्याम हितं च सुखं च = हितसुखे, ताभ्यां = हितसुखाभ्यां, पञ्चमी भ्याम् । अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ ।
[आमयाविने आमयाविनो वा हितम आमयोऽस्याऽस्तीति आमयावी । 'आमयाद् दीर्घश्च' (७।२।४८) विन्प्र० दीर्घ आ । 'हिंट गति-वृद्धयोः' (१२९५) हि । हिनोति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । द्वि० अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
तदद्रा-ऽऽयुष्य-क्षेमा-ऽर्थाऽर्थेनाऽऽशिषि ।।२।।६।।
[तद्भद्राऽऽयुष्यक्षेमाऽर्थाऽर्थेनाऽऽशिषि] ते च भद्रं च आयुष्यं च क्षेमं च अर्थश्च = तद्भद्राऽऽयुष्यक्षेमार्थाः, तद्भद्राऽऽयुष्यक्षेमार्था अर्था यस्याऽसौ तदद्वाऽऽयुष्यक्षेमार्थार्थं(र्थः), तेन = तद्वद्राऽऽयुष्यक्षेमाऽर्थाऽर्थेन । आशिष सप्तमी ङि ।
[हितं जीवेभ्यो भूयात्, हितं जीवानां भूयात्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । आशीः क्यात्प्र० → यात् ।
[पथ्यं मैत्राय भूयात्, पथ्यं मैत्रस्य भूयात्] पथिन् । पथोऽनपेतं = पथ्यम् । 'हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्यधेनुष्या-गार्हपत्य-जन्य-धर्म्यम्' (७।१।११) पथ्यं निपातः ।
[भद्रमस्तु जिनशासनाय, भद्रमस्तु जिनशासनस्य] ‘असक् भुवि' (११०२) अस् । पञ्चमी तुव् → तु ।
[आयुष्यमस्तु चैत्राय, आयुष्यमस्तु चैत्रस्य] आयुस् । आयुरेवाऽऽयुष्यम् । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण' (७।२।१६४) ट्यणप्र० →य | 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । यद्वा आयुः प्रयोजनमस्य । 'स्वर्ग-स्वस्तिवाचनादिभ्यो०' (६।४।१२३) यप्र० ।
[निरामयं भूयात् साधुभ्यः, निरामयं भूयात् साधूनाम्] आमयस्याभावः । 'अमव्ययीभावस्याऽतो०' (३।२।२) अम् ।
[कार्यं भूयात् मैत्राय, कार्यं भूयात् मैत्रस्य] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते इति कार्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) ध्यणप० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् ।
तद्ग्रहणमिति-तर्हि प्रागप्यर्थग्रहणमस्तु, सत्यम्-तदर्थानामाशिषि नियमार्थमिदम् ॥छ।।
परिक्रयणे ।।२।२१६७।।
[परिक्रयणे] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री, परिपूर्व० । परिक्रीयते - नियतकालं स्वीक्रियते येन तत् = परिक्रयणम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण, तस्मिन् ।
शताय परिक्रीतः, शतेन परिक्रीतः] 'डुक्रींगश् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री, परिपूर्व० । परिक्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । प्रथमा सि ।।छ।।
शक्तार्थ-वषड़-नमः-स्वस्ति-स्वाहा-स्वधाभिः ।।२।२।६८।।
[शक्तार्थवषड़नमःस्वस्तिस्वाहास्वधाभिः] शक्तोऽर्थो येषां ते = शक्तार्थाः । शक्तार्थाश्च वषट् च नमश्च स्वस्तिश्च स्वाहाश्च स्वधाश्च = शक्तार्थवषड़नमःस्वस्तिस्वाहास्वधा, ताभिः ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
त ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका | [ शक्तो मैत्रश्चैत्राय] 'शक्लंट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्नोति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक०' (५1१199) क्तप्र०
[वषडग्नये] अग्नि चतुर्थी ङे । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
नमसादयः सर्वेऽपि अव्ययाः ॥ छ ॥
पञ्चम्यपादाने || २ |२ |६९ ।।
[ पञ्चम्यपादाने] पञ्चमी प्रथमा सि । अपादीयते यस्मात् तद् = अपादानं, तस्मिन् [गोदाभ्यामागच्छति ] गां ददातीति गोद: । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१।७६) डप्र० (२।१।११४) आलोपः ।
[यवेभ्यो गां वारयति ] 'वृगुट् वरणे' (१२९४ ) वृ । वृण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० → इ । ‘नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४ | ३ |५१) आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[चौराद् बिभेति ] 'जिर्भीक् भये' (११३२) भी । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२ ) भी द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भि० बि० ॥छ ।
आडाSवधौ ||२२॥७०॥
[आाऽवधौ ] आङ् तृतीया टा । 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, अवपूर्व० । अवधानमवधिः । उपसर्गाद् दः किः' (५।३।८७) किप्र० इ । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपस्तस्मिन् अवधौ, सप्तमी ङि । 'डिड' औ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) इलोपः ।
(१।४।२५) ङिडौ
[ आ पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः ] 'वृषू सेचने' (५२७) वृष् । वर्षति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र० → त । ‘तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । प्रथमा सि । 'सो रु' (२।१।७२ ) २० ।
[पर्यपाभ्याम् ] परिश्च अपश्च = पर्यपौ, ताभ्याम् ।
[व] वृज्यते गु० अर्, तस्मिन् ।
[ आ कुमारेभ्यो यशो गतं गौतमस्य ] गोतम । गोतमस्याऽपत्यं गौतमः । 'ऋषि- वृष्ण्यन्धक- कुरुभ्यः' (६ |१ |६१ ) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः गौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्य ॥ छ ||
=
-
अपादाने, सप्तमी ङि ।
1
पर्यपाभ्यां वर्ज्ये ॥ २१२ ॥७१॥
अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः "
=
[परि परि पाटलिपुत्राद् वृष्टो देवः ] परि पाटलिपुत्रस्तस्मात् । ' वाक्यस्य परिवर्जने' (७।४।८८) द्वित्वम् ।
[ अपशब्दो मैत्रस्य ] अपगतः शब्दात् । तत्पुरुषस्य पूर्वपदप्रधानत्वात् पूर्वपदेन "अप" इत्यनेन सह मैत्रस्य योगोऽस्तीति वर्ज्य इति व्यावृत्तेद्वर्यङ्गविकलता, अत्र मैत्रशब्दात् पञ्चमी मा भूत् ॥ छ||
यतः प्रतिनिधि- प्रतिदाने प्रतिना || २ | २७२ ॥
[यतः] यद् । यस्माद् = यतः । 'प्रतिना पञ्चम्याः' (७।२।८७) तस्प्र० । यद्वा 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित्
फ्र धातुपारायणे 'ज्ञानेच्छा - ऽचर्थ०' (५।२।९२ ) - क्तप्र० त ।
For Private Personal Use Only
वर्ज्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
तस्' (७।२।८९) तस्प्र० । 'आ ढेरः' (२१११४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[प्रतिनिधिप्रतिदाने] प्रतिनिधिश्च प्रतिदानं च = प्रतिनिधिप्रतिदाने । प्रथमा औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[प्रतिना] प्रति तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० । प्रतिदानं गृहीतस्य प्रत्यर्पणमिति कोऽर्थः ? - तुल्यजातीयेनाऽतुल्यजातीयेन वेति शेषः ।
[प्रद्युम्नो वासुदेवात् प्रति] प्रकृष्टं द्युम्न- तेजो यस्याऽसौ । वसुदेवस्याऽपत्यं = वासुदेवः । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[तिलेभ्यः प्रति माषानस्मै प्रयच्छति] तिल पश्चमी भ्यस् । इदम् चतुर्थी डे । 'आ द्वेरः' (२।११४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११४) अलोपः । 'अनक्' (२११३६) अ । 'सर्वादः स्मै-स्मातौ' (१९४७) स्मै । ‘दां दाने' (७) दा, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घा-मा०' (४।२।१०८) यच्छ आदेशः ।
[सर्पिषोऽस्मै तैलं प्रति सिक्त्वा व्रजति प्रति द्वितीया अम् । सर्वत्र ‘अव्ययस्य' (३।२।७) अम्लोपः । ‘षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । सेचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → कत्वम् ।।छ।।
आख्यातर्युपयोगे ।।२।२७३।। [आख्यातर्युपयोगे] आख्यातृ सप्तमी ङि । 'अझै च' (१।४।३९) अर् । उपयोग सप्तमी ङि । 'अवर्णस्येवर्णादिनै०' (१।२।६) ए।
[उपाध्यायादधीते] 'इंड्क अध्ययने' (११०४) इ, उप-आङ्-अधिपूर्व० । उप-समीपे एत्य-आगत्य येभ्यः सकाशादधीयते सः । ‘इडोऽपादाने तु टिद् वा' (५।३।१९) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धि: ऐ । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय, तस्मात्, ‘इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त० ते । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
__ [आचार्यादागमयति] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, आङ्यूर्व० । आगच्छन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः ।
[श्रावकात् शृणोति] 'श्रृंट श्रवणे' (१२९६) श्रु । शृण्वन्ति आगमादिसमस्तशास्त्राणीति श्रावकाः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक | 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ । 'ध्रुट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०
→ नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'श्रौति-कृत्-धिवु०' (४।२।१०८) श्रु० → शृ० । रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । [प्रत्येकबुद्धादधिगच्छति] प्रत्येकं निमित्तमाश्रित्य बुद्धः = प्रत्येकबुद्धस्तस्मात् ।।छ।।
गम्ययपः कर्मा-ऽऽधारे ।।२।२।७४।। [गम्ययपः] गम्यश्चासौ यप् च = गम्ययप्, तस्य = गम्ययपः । [कर्माऽऽधारे कर्म च आधारश्च = कर्माऽऽधारं, तस्मिन् = कर्माऽऽधारे, सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए। [प्रासादात् प्रेक्षते] ‘षलुं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद्,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
प्रपूर्व० । प्रसीदन्ति नयनमनांसि अस्मिन्निति प्रासाद: । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प० → अ । 'घज्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः । पञ्चमी डसि । 'डे-डस्योर्या-ऽऽतौ' (१।४।६) आत् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: । 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष्, प्रपूर्व० । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[आसनात् प्रेक्षते] आसन पञ्चमी ङसि । प्रेक्षते पूर्ववत् ।
[प्रासादमारुहा शेते] 'रुहं जन्मनि ।' (९९८) रुह्, आयूर्व० । आरोहणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः' क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'शीफू स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त० ते । 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४)
[आसने उपविश्य भक्ते] 'विशंत प्रवेशने' (१४१५) विश, उपपूर्व० । उपवेशनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज । वर्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमो०' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुडवर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ङ० ।
दृशेर्वर्त्तनादिति-दृशेरिति कोऽर्थः ? दृशिसमानार्थस्य ईक्षेरित्यर्थः । अनपक्रामद्धीति-तत इन्द्रियं एतन्नैयायिकमताभिप्रायेणोक्तं, ते हि प्राप्यकारीणीन्द्रियाणि मन्यन्ते ।।छ।।
प्रभृत्यन्यार्थ-दिक्शब्द-बहिरारादितरैः ।।२।२।७५।। [प्रभृत्यन्यार्थदिकशब्दबहिरारादितरैः] प्रभृतिश्च अन्यश्च = प्रभृत्यन्यौ, प्रभृत्यन्यावर्थो(ों) येषां ते = प्रभृत्यन्यार्थाः । दिशि दृष्टाः शब्दाः = दिग(क)शब्दाः । प्रभृत्यन्यार्थाश्च दिकशब्दाश्च बहिश्च आराच्च इतरश्च = प्रभृत्यन्यार्थदिकशब्दबहिरारादितरास्तैः । 'भिस ऐस' (१।४।२) ऐस् ।
[ग्रीष्मादारभ्य] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ, आङ्पूर्व० । आरभ(म्भ)णं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य ।
ग्रामात पूर्वस्यां दिशि वसति पूर्वा सप्तमी ङि । 'आपो डितां यै-यास-यास-याम्' (१।४।१७) याम् । 'सर्वादेर्डसपूर्वाः' (१।४।१८) डस्प्र० → अस् (डस्याम्) । 'डित्यन्त्य०' (२११११४) आलोपः । 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव ।
[पश्चिमो रामाद् युधिष्ठिरः] पश्चात् । पश्चाद्भवः = पश्चिमः । ‘पश्चादाद्यन्ता-ऽग्रादिमः' (६।३।७५) इमप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) आत् लोपः ।
[क्रोशाल्लक्ष्यं विध्यति] 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'ज्या-व्यधः क्डिति' (४।१८१) य्वृद् य० → इ० ।।
[प्राग् ग्रामात्] ‘अञ्चू गतौ च' (१०५) अच्, प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् = प्राग् । 'क्विप्' (५।१।१४८) विप्प० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) क० → ग० ।
[प्रत्यग् ग्रामात्] 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च्, प्रतिपूर्व० । प्रत्यञ्चतीति क्विप् = प्रत्यग् । शेषं पूर्ववत् । [उदग् ग्रामात] 'अञ्चु गतौ च' (१०५) अञ्च, उत्पूर्व० । उदञ्चतीति क्विप् = उदग् । शेषं पूर्ववत् । [प्राचीनं ग्रामादाम्राः] प्रागेव = प्राचीनम् । 'अदिकस्त्रियां वाऽश्चः' (७।१११०७) ईनप्र० । सामान्यभावेन
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
क्लीबत्वम् ।
[दक्षिणाहि ग्रामात् ] दक्षिणा । दक्षिणस्यां दिशि वसति । 'आऽऽही दूरे' (७।२।१२०) आहिप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
( ७।४।६८) आलोपः । प्रथमा सि । अव्यउ ।
[ उत्तराहि ग्रामात् ] उत्तरस्यां दिशि वसति
उत्तराहि । [दक्षिणा ग्रामात् ] दक्षिणस्यां दिशि वसति दक्षिणा ।
[ उत्तरा ग्रामात्] उत्तरस्यां दिशि वसति = उत्तरा ।
=
[ न्यग् मैत्रस्याऽवस्थितः ] न्यग् मैत्रस्येत्यप्रधानो यथा भवति एवं स्थितः ।
[ बहिष्पुरात् ] बहिस् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२ । ७) सिलोपः । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३ ।९) षत्वम् ।
[आराद् ग्रामात् क्षेत्रम् ] आरात् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ इतरश्चैत्रात्] इतर । प्रथमा सि ।।छ ।
=
ऋणाद्धेतोः ||२|२|७६ ॥
[ ऋणाद्धेतोः ] ऋण पञ्चमी इसि । हेतु पञ्चमी इसि । 'ततो हश्चतुर्थः ' (१।३।३) ह० ध० ।
[शताद् बद्धः ] 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२ ) बन्धु । बध्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अधश्चतुर्थात् ' ० (२1१1७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[ सहस्राद् बद्धः ] बद्धः पूर्ववत् ॥
गुणादस्त्रियां नवा ||२२|७७ ।।
--
[ गुणादस्त्रियां नवा ] गुण पञ्चमी इसि । 'डेडस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् । न स्त्री अस्त्री | 'नज' ( ३।२।१२५) न० → अ० तस्याम् । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) दाम् आम् । स्त्रियाः ' (२।१।५४ ) इय् । नवा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य'
( ३।२१७) सिलोपः ।
[जाड्याद् बद्धः, जाड्येन बद्धः ] जड । जडस्य भावः = जाड्यम् । 'वर्ण- दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७।१।५९) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः ।
[आरादर्थेः] आरादर्थो येषां ते
[ पारिख्यात्याद् मुक्तः, पारिख्यात्येन मुक्तः ] 'ख्यांक् प्रकथने' (१०७१) ख्या, परिपूर्व० । परिख्यानं परिख्यातिः । 'स्त्रियां क्तिः ' ( ५।३।९१) क्तिप्र० ति । परिख्यातेर्भावः = पारिख्यात्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च ' (७।१।६० ) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
5 लघुन्यासे परिख्यातस्य भावः ।
३९
[ज्ञानाद् मुक्तः, ज्ञानेन मुक्तः ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञायते परिच्छिद्यते शब्दादिभावा अनेनेति ज्ञानम् । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन् तस्मात् तेन वा ॥ छ ॥
आरादर्थेः ||२|२|७८ ॥
आरादर्थास्तैः ।
For Private
1
Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANNNNNNNNNNNN
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [दूरं ग्रामात्, दूरं ग्रामस्य] दूरमित्यत्र ‘असत्त्वारादर्थात् टा-सि-ङ्यम्' (२।२।१२०) इति विशेषद्वितीया ।।छ।।
स्तोका-ऽल्प-कृच्छ्र-कतिपयादसत्त्वे करणे ।।२।२७९।। [स्तोकाऽल्पकृच्छ्रकतिपयात्] स्तोकं च अल्पं च कृच्छ्रे च 5 कतिपयं च == स्तोकाऽल्पकृच्छ्रकतिपयम, तस्मात् ।
[असत्त्वे करणे] न सत्त्वं = असत्त्वम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्मिन् = असत्त्वे, सप्तमी ङि । करण सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[स्तोकाद् मुक्तः, स्तोकेन मुक्तः] 'मुच्च॒ती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मुच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० ।
[अल्पाद् मुक्तः, अल्पेन मुक्तः] मुक्तः पूर्ववत् । [कृच्छ्राद् मुक्तः, कृच्छ्रेण मुक्तः] मुक्तः पूर्ववत् । [कतिपयाद् मुक्तः, कतिपयेन मुक्तः] मुक्तः पूर्ववत् ।
[स्तोकेन विषेण हतः] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२।५५) नलोपः । प्रथमा सि ।
[कच्छेण भोजनेन निर्विण्णः] निर्विण्ण इत्यत्र 'निर्विण्णः' (२।३।८९) इत्यनेन णत्वम् । स्तोकादीनां असत्त्ववाचित्वादिति- द्रव्यस्ये(य)व विशेषसंयोगित्वादिति शेषः ।
द्वित्व-बहुत्वासंभवे इति-एकत्वनिबन्धनैकवचनस्यापि असंभवे औत्सर्गिकमेकवचनम् । स्तोकाल्पादिशब्दानां स्तोकत्वाद्यर्थाभिधायकत्वेनासत्त्ववाचित्वात् क्रियां प्रति साधकतमत्वाभावात् करणत्वाभावे कथमनेन पञ्चमीत्याशड्रायाममीषां पूर्वाचार्यप्रसिद्धया करणत्वमाह-स्तोकस्य चेति स्तोकः ।।छ।।
अज्ञाने ज्ञः षष्ठी ।।२।२८०|| [अज्ञाने] न ज्ञानं = अज्ञानम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । [ज्ञः] ज्ञा षष्ठी डस् । ‘लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
[षष्टी] षष् । 'षट्-कति-कतिपयात् थट्' (७।११६२) थट्प्र० → थ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) थ० → ठ० । 'अणजेयेकण्-नञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
वेति निवृत्तं- भिन्नविभक्तिनिर्देशात् ।
सिर्पिषः सर्पिषोः सर्पिषां वा जानीते] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्तते । क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० । 'जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ' (४२११०४) जा । 'ज्ञः' (३।३।८२) आत्मनेपदं अकर्मकत्वात् ।।छ।।
शेषे ।।२।२८१।। शेिषे] शेष सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए । [राज्ञः पुरुषः] अत्र स्वस्वामिसम्बन्धः ।
P卐 कतिपयश्च ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
४१
ANN
Wwwanmaina
[उपगोरपत्यम् अत्र जन्य-जनकसं० ।। [पशोः पादः] अत्र अवयवा-ऽवयविसं० । [वृक्षस्य शाखा] अत्र आधारा-ऽऽधेयसंधेयसं० । [क्षीरस्य विकारः] अत्र विकारि-विकारसं० । [गवां समूहः] अत्र समूहि-समूहसं० । [कुम्भस्य समीपम] अत्र समीपि-समीपसं० ।
[पृथिव्याः स्वामी] अत्र पाल्य-पालकसं० । स्वम् । स्वमस्याऽस्तीति स्वामी । ‘स्वामिन्नीशे' (७।२।४९) मिन्प्र० तथा आ = स्वा । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्या०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
न माषाणामश्नीयात् अत्र आश्या-ऽऽशनसं० । 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । सप्तमी यात् । ‘क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[सुभाषितस्य शिक्षते] अत्र शिक्षणीय-शिक्षणसं० । [कर्तारः न ते सुखस्य जानते] अत्र ज्ञेय-ज्ञातृसं० । 'ज्ञः' (३।३।८२) इत्यनेनाऽऽत्मनेपदम् ।
न तस्य सायमश्नीयात] अत्र भोज्य-भोजकसं० । [अन्नस्य अस्मभ्यं नो देहि] अत्र दय-दान सं० । [अक्षाणां दीव्यति] अत्र करणाविवक्षा । [घ्नतः पृष्ठं ददाति] अत्र संपदानस्याऽविवक्षा । [नटस्य शृणोति] अत्र अपादानाऽविवक्षा । [वृक्षस्य पर्णं पतति] अत्र अपायाऽविवक्षा । [महतां विभाषते] अत्र आधाराऽविवक्षा ।
[अनुदरा कन्या] न विद्यते उदरं यस्याः सा = अनुदरा । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[अलोमिका एडकेति न विद्यन्ते लोमिका यस्याः सा = अलोमिका । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । एडक 'अजादे:' (२।४।१६) आप् । 'समानानां०' (१९२१) दीर्घः ।
[राज्ञः पुरुषः] अत्र सम्बन्धस्य द्विष्ठत्वेऽपि प्रधानात् पुरुषान्न भवति । द्वि स्था (२।२।२०) सूत्रवत् । द्वयोस्तिष्ठतीति । 'स्था-पा-सा त्रः कः' (५/११४२) कप० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । 'गो-ऽम्बा-5ऽम्बसव्या-ऽप-द्वि०' (२।३।३०) षत्वम् । द्विष्ठस्य भावः = द्विष्ठत्वम् । 'भावे त्व-तल' (७।१५५) त्वप्र० । तस्मिन् छ।।
रि-रिष्टात्-स्तादस्तादसतसाता ।।२।२।८२।।
[रिरिष्टात्स्तादस्तादसतसाता] रिश्च रिष्टाच्च स्ताच्च अस्ताच्च अस् च अतस् च आच्च = रिरिष्टात्स्तादस्तादसतसात्,
तेन ।
.
[उपरि ग्रामस्य ऊर्ध्व । ऊर्ध्वं देशे वसति । 'ऊर्ध्वाद रि-रिष्टातौ उपश्चास्य' (७।२।११४) रिप्र० । अनेनैव ऊर्ध्व०
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
→ उप आदेशः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ उपरिष्टाद् ग्रामस्य ] ऊर्ध्व । ऊर्ध्वे देशे वसति । 'ऊर्ध्वाद् रिरिष्टातौ उपश्चास्य' (७।२।११४) रिष्टात्प्र० । अनेनैव ऊर्ध्व० उप आदेशः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ परस्ताद् ग्रामस्य ] पर । परस्मिन् देशे वसति । 'परा - ऽवरात् स्तात्' (७।२।११६) स्तात्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[अवरस्ताद् ग्रामस्य ] अवर । अवरस्मिन् देशे वसति । 'पराऽवरात् स्तात्' (७।२।११६) स्तात्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ पुरस्ताद् ग्रामस्य ] पूर्व । पूर्वस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वा ऽवराऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' ( ७।२।११५ ) अस्तात्प्र०, पूर्व० पुर् आदेशः ।
[ अवस्ताद् ग्रामस्य ] अवर । अवरस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वाऽवरा -ऽधरेभ्योऽसस्ताती पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५ ) अस्तात्प्र०, अवर० अव् आदेशः ।
[ अधस्ताद् ग्रामस्य ] अधर । अधरस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वाऽवरा -ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५ ) अस्तात्प्र०, अधर० अध् आदेशः ।
[ पुरो ग्रामस्य ] पूर्वस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वाऽवराऽधरेभ्योऽसस्तातौ०' (७।२।११५ ) अस्प्र० । पुर् आदेशः । [अवो ग्रामस्य ] अवरस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वा ऽवरा-ऽधरेभ्योऽस० (७।२।११५) अस्प्र० । अव् आदेशः । [ अधो ग्रामस्य ] अधरस्मिन् देशे वसति । 'पूर्वा ऽवरा - ऽधरेभ्योऽस०' (७।२।११५) अस्प्र० । अध् आदेशः । [दक्षिणतो ग्रामस्य ] दक्षिणा । दक्षिणस्यां दिशि वसति । 'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । [ उत्तरतो ग्रामस्य ] उत्तरस्यां दिशि वसति । 'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७/२/११७) अतस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८ ) आलोपः ।
[ परतो ग्रामस्य ] परा । परस्यां दिशि वसति । 'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२1११७) अतस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) आलोपः ।
[ अवरतो ग्रामस्य ] अवरा । अवरस्यां दिशि वसति । 'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८ ) आलोपः ।
[ अधराद् ग्रामस्य ] अधरस्मिन् देशे वसति । 'अधरा ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
( ७।४।६८) अलोपः ।
[दक्षिणाद् ग्रामस्य ] दक्षिणस्मिन् देशे वसति । 'अधरा ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) अलोपः ।
[ उत्तराद् ग्रामस्य ] उत्तरस्मिन् देशे वसति । 'अधरा - ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७।४।६८ ) अलोपः ।
[पश्चाद् ग्रामस्य ] अपरस्मिन् देशे वसति । 'अधरा - ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्च आदेशः ।
[दक्षिणपश्चाद् ग्रामस्य] दक्षिणा - अपरा । दक्षिणाऽपरस्यां दिशि वसति ( ७।२।११८) आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्च आदेशः ॥ छ ||
For Private Personal Use Only
=
दक्षिणपश्चाद् । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्'
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
४३
कर्मणि कृतः ।।२।२।८३।। [कर्मणि कृतः] कर्मन् । सप्तमी ङि । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति क्विप् कृत् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तस्य ।
[अपां स्रष्टा] अप् षष्ठी आम् । 'सृजत् विसर्गे' (१३४९) सज् । सृजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमः । 'इवर्णादे० ' (११२।२१) रत्वम् । 'यज-सृज-मृज०' (२/१९८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः ।
[पुरां भेत्ता‘भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० → ए० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१1३।५०) द० → त० ।
[वर्षशतस्य पूरकः] 'पूरण आप्यायने' (१७४९) पूर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प० । पूरयतीति पूरकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक | ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[पुत्रपौत्राणां दर्शकः] पुत्र । पुत्रस्याऽपत्यमनन्तरं = पौत्रम् । 'पूनर्भू-पुत्र-दुहितृ-ननान्दुरनन्तरेऽञ्' (६।१।३९) अप० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पुत्रस्य पौत्राः = पुत्रपौत्रास्तेषां इति कार्य, न पुत्राश्च पौत्राश्च इति द्वन्द्वः, तत्र ‘गवाश्वादिः' (३।११४४) समासः ।
[यवानां लावकः] लुनातीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) लौ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव ।
[ओदनस्य भोजकः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुक्ते = भोजकः । णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'लघोरुपा०' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ।।
[विश्वस्य ज्ञाता] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशो०' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) ऋलोपः ।
[तीर्थस्य कर्ता] करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् ।
[उदकस्य पिबः] 'पां पाने' (२) पा । पिबतीति पिबः । ‘घा-मा-पा-ट्धे-दृशः शः' (५।११५८) शप्र० । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पिबादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ।
[ग्रामस्य गमनम्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लूं गतौ' (३९६) गम् । गम्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन ।
[गवां दोहः] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह । दोहनं = दोहः । 'भावा-ऽकों : (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ।
[शस्त्रेण भेत्ता] शस्त्र । तृतीया टा । भिनत्तीति भेत्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१९४८) तृचप्र० →तु । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० इ० → ए० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[साधु पक्ता] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचतीति । ‘णकतृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ० । 'च-जः कगम्' (२।१९८६) च० → क० ।
[कृतपूर्वी कटम कृतः(तं) पूर्वं कटोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चन्' (७।१।१६७) इनप्र० । अवर्णवर्णस्य (७।४।६८)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अलोपः ।
[भुक्तपूर्वी ओदनम्] भुक्तः(क्तं) पूर्वमोदनोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[अर्थस्य त्यागी ?] 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यजतीत्येवंशीलः । 'युज-भुज-भज-त्यज-रञ्ज-द्विष-दुष-द्रुह-दुहाऽभ्या हनः' (५।२५०) घिनणप्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धि: । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४191१११) ज० → ग० ।
[सुखस्य भोगी ?] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुनक्तीत्येवंशीलः । 'युज-भुज-भज-त्यज-रअ-द्विषदुष-द्रुह-दुहाभ्याहनः' (५।२।५०) घिनण्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[विषयाणां जयी] 'जिं अभिभवे' (८ ) जि । जयतीत्येवंशीलः । 'जीण-दृ-क्षि-विश्रि-परिभू-वमा-ऽभ्यमा-ऽव्यथः' (५।२।७२) इन्प्र० । 'नामिनो गुणो०(४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[वीराणां प्रसविनीति ?] 'वूडौक प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू, प्रपूर्व० । प्रसूते इत्येवंशीला । 'प्रात् सू-जोरिन्' (५।२७१) इन्प्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ० । 'औदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽननः' (२११।९१) नलोपः सर्वत्र ज्ञेयः ।।छ।।
द्विषो वाऽतृशः ।।२।२।८४।। [द्विषो वाऽतृशः] द्विष् षष्ठी डस् । वा प्रथमा सि । अतृश् षष्ठी डस् ।
[चौरस्य द्विषन्, चौरं द्विषन्] चौर षष्ठी डस् । चौर द्वितीया अम् । 'द्विषींक अप्रीतौ' (११२६) द्विष् । द्वेष्टीति । 'सुग-द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५२१२६) अतृश्प्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।।
वैकत्र द्वयोः ।।२।२।८५।। [वैकत्र द्वयोः] वा प्रथमा सि । एकस्मिन् = एकत्र । 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्प० →त्र । द्वि-ओस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) इ० → अ० । ‘एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० → ए० । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अजाया नेता सुघ्नम्, अजाया नेता सुघ्नस्य, अथवा अजा नेता सुघ्नस्य, अजाया नेता सुघ्नस्य] अजा षष्ठी डस् । 'आपो डितां यै-यास्-यास-याम्' (१।४।१७) यास् । ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३।९७)नी । नयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए० । प्रथमा सि | ‘ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[पयसो दोहको गाम्, पयसो दोहको गोः, गोर्दोहकः पयः, गोर्दोहकः पयसः] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । दोग्धीति दोहकः । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक | 'लघोरु०' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ॥छ।।
कर्तरि ।।२।२।८६।। [कर्तरि] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ० । सप्तमी ङि । ‘अझै च' (१।४।३९) अर् ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[भवत आसिका ] 'भांक् दीप्तौ ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० अवत्० । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४) आलोपः । षष्ठी डस् । 'आसिक् उपवेशने ' (१११९) आस् । आसितुं पर्यायः । ‘पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५।३।१२० ) णकप्र० अक । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । 'अस्याऽयत् तत् क्षिपकादीनाम् ' (२|४|१११ ) इ ।
[भवतः शायिका ] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शयितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५।३।१२०) णकप्र० → अक । ‘नामिनो०' (४।३।५१) ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'आत्' (२।४।१८) आप् । ‘समानानां०’ (१।२।१) दीर्घः । 'अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११ ) इ ।
[भवतः स्वापः ] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) स्वप् । स्वपनं = स्वापः । 'भावाSकर्त्री : ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[भवत आसना] ‘आसिक् उपवेशने ' (१११९) आस् । आसनं = आसना । 'णि-वेत्त्यास- श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः '
( ५|३|१११ ) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
आ ।
[भवतोऽग्रगामिका ] अम (३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । अग्रे गच्छतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'ञ्णिति' ( ४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'आत्' (२|४|१८)
आप् । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११ ) इ ।
४५
[ त्वया शय्यते ] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । —क्डिति यि शय्' (४|३|१०५) शय् आदेशः । । छ ||
द्विहेतोरस्त्रयणकस्य वा ॥ २१२१८७ ।।
[द्विहेतोरस्त्र्यणकस्य वा] द्वयोर्हेतुर्द्विहेतुस्तस्य । अञ्च णकश्च = अणकम्, स्त्रियामणकं = स्त्र्यणकम्, न स्त्र्यणकमस्त्र्यणकम् । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० तस्य । वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः
।
कृतिः । 'स्त्रियां क्तिः '
[ विचित्रा सूत्रस्य कृतिराचार्यस्याऽऽचार्येण वा ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करणं (५।३।९१) क्तिप्र० ति । प्रथमा सि । सो रु: ' (२।१।७२ ) २० ।
[आश्चर्यमोदनस्य नाम पाकोऽतिथीनां च प्रादुर्भाव इति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचनं = पाकः । ‘भावाSकर्त्री' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च - जोः क - गौ घिति' ( ४191999 ) च० → क० । प्रथमा सि । 'भू सत्तायाम् ' (१) भू, प्रादुस्पूर्व० । प्रादुर्भवनं प्रादुर्भावः । भावा- ऽकर्त्री' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ ।' ‘नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
=
[चिकीर्षा मैत्रस्य काव्यानाम् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० → स । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' ( ४।१।१०४) दीर्घः । ऋतां विडतीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् किर् । 'सन्यडश्च' (४।१।३) किर् द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क- डञ्श्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'नाम्यन्त०' (२।३।१५) स० ष० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । चिकीर्षणं = चिकीर्षा । 'शंसि प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । ‘लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[भेदिका चैत्रस्य काष्ठानाम् ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भेदनं भेदिका । 'भावे' (५।३।१२२ ) णकप्र० → अक । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'अस्याऽयत्०' (२|४|१११ ) इ ।
For Private Personal Use Only
=
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[भेदिका चैत्रस्य मैत्रस्य काष्ठानाम] भिद् । भिन्दन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । भेदयितुं पर्यायः । 'पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५।३।१२०) णकप्र० → अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११) इ ।
[आश्चर्य इन्द्रियाणां जयो यूना] 'जिं अभिभवे' (८ ) जि । जयनं = जयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० ।।छ।।
कृत्यस्य वा ।।२।२।८८।। [कृत्यस्य 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते । 'कृ-वृषि-मृजि-शंसि--गुहि-दुहि-जपो वा (५।१।४२) क्यप्प० → य । हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः, तस्य । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्य-अनीय, 'य एच्चातः' (५।१।२८) य-क्यप्-ध्यण् पञ्च कृत्याः समारव्याता हेमसूरिमहामुनेः ।
भिवतः कार्यः कटः] [भवता कार्यः कटः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् ।
[भवतः कर्तव्यः कटः] [भवता कर्तव्यः कटः] क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । [भवतः करणीयः कटः] [भवता करणीयः कटः] क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।११२७) अनीयप्र० ।
[भवतो देयः कटः] [भवता देयः कटः] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते = देयः । ‘य एच्चातः (५।१।२८) यप्र०, आ० → ए० ।
[भवतः कृत्यः कटः] [भवता कृत्यः कटः] कृत्यः पूर्ववत् ।
[गेयो माणवको गाथानाम] कैं (३६) - 'मैं शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । गीयते = गेयः । 'भव्य-गेय-जन्य-रम्या-5ऽपात्या-5ऽप्लाव्यं नवा' (५।१७) गेयनिपातः ।
[प्रवचनीयो गुरुङदशाङ्गस्य] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच्, प्रपूर्व० । प्रवक्तीति । 'प्रवचनीयादयः' (५।१।८) अनीयप्र० ॥छ।।
नोभयोर्हेतोः ।।२।२।८९।। [नोभयोर्हेतोः] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । उभ षष्ठी ओस् । हेतु षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां डसि-इसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३१५३) विसर्गः ।
नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेों नः' (२।३।९७)नी । नीयते इति नेतव्या । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां तेन०' (१।२।१) दीर्घः । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए० ।
[क्रष्टव्या ग्रामं शाखा चैत्रेण] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । कृष्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) अकारागमः । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) रत्वम् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[जेतव्यः शतं मैत्रश्चैत्रेण] 'जिं अभिभवे' (८ ) जि । जीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० इ० → ए० ।
P卐 सप्तमी ओस् ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ उपस्थानीयः पुत्रः पितुः] उपतिष्ठते । 'प्रवचनीयादयः' (५।१।८) अनीयप्र० ||छ ||
तृन्नुदन्ता ऽव्यय-क्वस्वाना- Sतृश् शतृ-डि-णकच् खलर्थस्य || २ |२| ९० ॥ [तृन्नृदन्ताऽव्ययक्वस्वानाऽतृश्शतृडिणकच्खलर्थस्य ] उत् अन्ते यस्याऽसौ उदन्तः । खल् अर्थो यस्याऽसौ खलर्थः । तृन् च उदन्तश्च अव्ययश्च क्वसुश्च आनश्च अतृश् च शता च डिश्व णकच् च खलर्थश्च = तृन्नृदन्ताऽव्ययक्वस्वानाऽतृश्शतृणकच्खलर्थम् तस्य ।
[ वदिता जनाऽपवादान् ] 'वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः' (७२१) वद् । वन्दते इत्येवंशीलः । तृन् शील-धर्म-साधुषु ' (५।२।२७) तृन्प्र० तृ । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् - पुरुदंशो० ' (१।४।८४) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । जन-अप 'वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः' (७२१) वद् । अपवदनमपवादः । 'भावा-Sकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । जनानामपवादाः = जनाऽपवादास्तान् ।
४७
[कन्यामलङ्करिष्णुः ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, अलंपूर्व० । अलङ्करोतीत्येवंशीलः । ' भ्राज्यलङ्कृग् निराकृग्-भू-सहिरुचि-वृति वृधि - चरि-प्रजना - ऽपत्रप इष्णुः' (५।२।२८) इष्णुप्र० । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० अर् ।
[रिपून् जिष्णुः ] 'जिं अभिभवे' ( ८ ) जि । जयतीत्येवंशीलः । भू-जेः ष्णुक्' (५।२।३०) ष्णुक्प्र० ।
[ शरान् क्षिष्णुः ] 'क्षिपत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप् । क्षिपतीत्येवंशीलः । ' त्रसि - गृधि - धृषि - क्षिपः क्नुः' (५|२| ३२ ) aro | 'रवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ।
[ओदनं बुभुक्षुः ] 'भुजं पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भोक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० स । 'सन्-यश्च' (४|१|३) द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) । भु० बु० । 'यज सृज मृज०' (२।१।८७) ज० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष० → क० । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । क षसंयोगे क्ष । वुभुक्षतीत्येवंशीलः । ' सन्- भिक्षाऽऽशंसेरु : ' ( ५१२ ।३३ )
उप्र० ।
[देवान् वन्दारुः ] 'वदुङ् स्तुत्यभिवादनयो:' ( ७२१) वद् । 'उदितः ० ' ( ४|४|१८) वन्द् । वन्दते इत्येवंशीलः । ' शृवन्देरारुः' (५।२।३५) आरुप्र० ।
[धारुर्वत्सो मातरम् ] 'ट्वें पाने' ( २८ ) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ( ४।२।१ ) धा । धयतीत्येवंशीलः । 'दा- ट्धेसि-शद-सदो रुः' (५।२।३६) रुप० ।
[श्रद्धालुस्तत्त्वम्] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, श्रत्पूर्व० । श्रद्धधातीत्येवंशीलः । ' शीङ् श्रद्धा-निद्रा तन्द्रा-दयपति- गृहि-स्पृहेरालुः' (५।२।३७) आलुप्र० । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । प्रथमा सि । तत्त्व द्वितीया अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[कटं कृत्वा ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करणं पूर्वं कृत्वा । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ पयः पायं पायं व्रजति] 'पां पाने' (२ ) पा । आभीक्ष्ण्यं पानं पूर्वम् । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० → अम् । 'आत ऐः कृञ्ञ ( ४ | ३ | ५३) आ०
ऐ। एदैतोऽयाय् (१।२।२३) ' आय् । 'भृशा - Sऽभीक्ष्ण्या - ऽविच्छेदे
द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) द्विर्वचनम् ।
P5 अव्ययं च |
For Private Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
- [ओदनं भोक्तुं व्रजति] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमो०' (१।३।५०) ग० → क० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ।
[ओदनं पेचिवान] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पेचे । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप० → वस् । अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः' (४।४।८२) इट् । प्र० सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
तत्त्वं विद्वान्] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति । ‘वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः ।
[कटं चक्राणः] चक्रे = चक्राणः । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० → आन । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) कृ सउं द्विवचनम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० → क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० (१।२।२१) रत्वम् ।
[वचनमनूचानः] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच्, अनुपूर्व० । अनूवाच । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० → आन । 'वेयिवद०' (५।२।३) निपातः । 'यजादि-वचे:०' (४।१७९) वृत् व० → उ० ।
[मलयं पवमानः] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पवते = पवमानः । 'पूङ्-यजः शानः' (५।२।२३) शानप्र० → आन । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
__ [कतीह कवचमुद्वहमानाः] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह्, उत्पूर्व० । उद्वोढुं शक्ताः । 'वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[कतीह शत्रून निघ्नानाः] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन, निपूर्व० । निहन्तुं शक्ताः । 'वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक' (४२१४४) अलोपः । 'हनो हुनो नः' (२१११११२) नादेशः ।
[कतीह वपुर्भूषयमाणाः] 'भूष अलङ्कारे' (१७५६) भूष । 'चुरादिभ्यो०' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । भूषयतीत्येवंशीलाः । 'वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) अय् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[ओदनं पचमानः] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचते = पचमानः । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[चैत्रेण पच्यमानः] पच्यते = पच्यमानः । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) आनशप्र० → आन । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[कटं करिष्यमाणः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करिष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन, स्य आदिः । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[अधीयंस्तत्त्वार्थम्] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अकृच्छ्रेणाधीते । 'धारीडोऽकृच्छ्रेऽतृश्' (५।२।२५) अतृशप्र० → अत् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१५०) इय् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[धारयन्नाचाराङ्गम्] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् । अकृच्छ्रेण धारयतीति । 'धारीडोऽकृच्छेऽतृश्' (५१२।२५) अतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि । 'ऋदुदित: ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[कटं कुर्वन् ] 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । करोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ ) वत्वम् ।
[कटं करिष्यन् ] कृ । करिष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् स्य आदि: । 'स्ताद्यशितो ० ' ( ४ । ४ । ३२ ) इट् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् ।
४९.
अत् ।
उ० ।
[परीषहान् सासहिः] 'षहि मर्षणे' ( ९९०) षहू । ' षः सोऽष्टयै ष्ठिव ष्वष्कः ' (२।३।९८) सह्, परिपूर्व० । परिस(ष)ह्यन्ते । ‘स्थादिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० अ । घञ्युपसर्गस्य बहुलम् ' ( ३।२।८६) दीर्घः । सह् । भृशं पुनः पुनर्वासहते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यङ्प्र०य । 'सन् यश्च' (४|१|३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । सासह्यते इत्येवंशीलः । 'डौ सासहि वावहि चाचलिपापतिः' (५।२।३८) सासहिनिपातः ।
[कटं चक्रिः ] कृ । भृशं पुनः पुनर्वा करोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'क-डश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । क्रियते इत्येवंशीलः । ' सस्त्रिचक्रि- दधि-जज्ञि - नेमिः' (५।२।३९) चक्रिनिपातः ।
[दधिश्चित्तम् ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४१९ ) यङ्ग्र० । ‘सन्-यडश्च' (४|१|३) धा द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० | 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलोपः त्रिषूदाहरणेषु । दधातीत्येवंशीलः । ' सस्त्रि- चक्रि-दधि- जज्ञि - नेमिः ' ( ५।२।३९) दधिनिपातः ।
[ एधानाहारको व्रजति] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ, आड्पूर्व० । आहरिष्यतीति । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५|३|१३) णकच्प्र० अक । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[कटं कारको व्रजति] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करिष्यतीति । क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३ ) णकच्प्र० अक । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० आर् ।
[वर्षशतस्य पूरक: ] 'पूरण आप्यायने' (१७४९) पूर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । पूरयतीति । 'णकतृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[पुत्रपौत्रस्य दर्शकः ] पुत्र । पुत्रस्याऽपत्यमनन्तरम् । ' पुनर्भू - पुत्र- दुहितृ- ननान्दुरनन्तरेऽञ्' (६।१।३९) अञ्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । पुत्रस्य पौत्रः = पुत्रपौत्रस्तस्य । पश्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० → अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[ ईषत्करः कटो भवता] ईषत् 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । ईषदनायासेन क्रियते । 'दुः स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५|३|१३९) खल्प्र० अ । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० अर् ।
For Private Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[सुज्ञानं तत्त्वं भवता] ‘ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, सुपूर्व० । सुष्ठु अनायासेन ज्ञायते । 'शासू-युधि - दृशि-धृषिमृषा - Sऽतोऽन: ' ( ५|३ | १४१) अनप्र० ||छ ।।
५०
[क्तयोरसदाधारे] "क्तश्च क्तवांश्च
= सदाधारम्, न सदाधारं = असदाधारम्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[कटः कृतो मैत्रेण] 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । कर्तुमारब्धः । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त । [कटं कृतवान् ] करोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् ।
[गतो ग्रामं चैत्रः ] गन्तुमारब्धः । क्तप्र० → त । यमि-रमि-नमि-गमि- हनि-मनि-वनति०' (४।२।५५) मलोपः । [ग्रामं गतवान् ] गम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । ' यमि-रमि- नमि०' (४।२ । ५५) मलोपः । [राज्ञां ज्ञातः ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञायते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः ' ( ५।२।९२ ) क्तप्र० त ।
क्तयोरसदाधारे || २ |२ ।९१ ।।
क्तौ । 'समानामर्थेनैकः शेषः' (३।१।११८) एकशेषः । तयोः । स (सं)श्च आधारश्च
=
[राज्ञां बुद्धः ] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बुध्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०
त ।
[ राज्ञां मतः ] बुधिं ( १२६२ ) - 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ० ' ( ५ | २ ।९२) क्तप्र० → त । यमि-रमि-नमि-गमि हनि मनि०' (४।२।५५) नलोपः ।
[राज्ञामिष्टः ] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । इज्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र० त । ‘यजादि-वचेः किंति’ (४।१।७९) वृद् य० इ० । 'यज-सृज - मृज० ' (२।१।८७) ज० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ट० |
[राज्ञां पूजितः ] 'पूजण् पूजायाम्' (१५८६) पूज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७ ) णिच्प्र० । पूज्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'णेरनिटि' ( ४।३।८३)
णिच्लोपः ।
[कान्त हरिश्चन्द्र इव प्रजानाम् ] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णि० इ । 'ति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । काम्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ० ' ( ५।२।९२) क्तप्र० त । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः ।
[शीलितो मैत्रेण] 'शीलण् उपधारणे' (१९१३) शील् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । शील्यते स्म । क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितो ० ' ( ४।४।३२ ) इट् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[रक्षितश्चैत्रेण] 'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष् । रक्षति स्म । 'गत्यर्था० ' ( ५1१199) क्तप्र० (?) ('ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्था० ' (५।२।९२) क्तप्र० त) । 'स्ताद्यशितो ० ' ( ४।४।३२) इट् ।
[ इदमोदनस्य भुक्तम् ] 'भुजंप् पालना ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे ' (५।१।१२) क्तप्र० त । 'चजः क - गम्' (२।१।८६) ज० ग० । 'अघोषे० ' (१।३।५० ) म० क० । [इदं सक्तूनां पीतम् ] 'पां पाने' (२ ) पा । पीयते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे ' ( ५1१1१२) क्तप्र० P5 क्तावयवयोगात् क्तवतुरपि क्तः । क्तश्च क्तश्च = क्तौ । 'स्यादावसंख्येयः' (३|१|११९) एकशेषः, तयोः ।
For Private Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
त । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० ।
[इदमहे: सृप्तम] 'सृप्लं गतौ' (३४१) सृप । सृप्यते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चा०' (५।१।१२) क्तप्र० → त ।
[इदमेषामासितम] 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । आस्यते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रो०' (४।४।३२) इट् ।।छ।।
वा क्लीवे ।।२।२।९२।। [वा क्लीबे] वा प्रथमा सि । क्लीब सप्तमी ङि ।
[छात्रस्य हसितम्, छात्रेण हसितम्] 'हसे हसने' (५४५) हस् । हसनं = हसितम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० →त ।
[मयूरस्य नृत्तम्, मयूरेण नृत्तम्] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । नर्तनं = नृत्तम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०
[कोकिलस्य व्याहृतम, कोकिलेन व्याहृतम्] 'हंग् हरणे' (८८५ ) हु, वि-आयूर्व० । विशेषेणाऽऽहरणं = व्याहृतम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप० →त ।
[इहाहेः सृप्तम्, इहाऽहिना सृप्तम्] 'सृप्नुं गतौ' (३४१) सृप् । सर्पणं = सृप्तम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त ।
[चैत्रेण कृतम्] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । क्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त ।।छ।।
अकमेरुकस्य ।।२।२।९३।। [अकमेरुकस्य न कमि = अकमि । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् । उक षष्ठी डस् ।
[आगामुकं वाराणसी रक्ष आहुः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लूं गतौ' (३९६) गम, आडपूर्व० । आगच्छतीत्येवंशीलम् । 'श-कम-गम-हन-वृष-भू-स्थ उकण' (५।२।४०) उकणप्र० → उक । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[भोगानभिलाषुकः] 'लषी कान्तौ' (९२७) लष, अभिपूर्व० । अभिलषतीत्येवंशीलः । 'लष-पत-पदः' (५।२।४१) उकणप्र० । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि ।
[दास्याः कामुकः] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णि' (३।४।२) णिम० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । कामयत इत्येवंशीलः । 'शू-कम-गम-हन-वृष-भू-स्थ उकण्' (५।२।४७) उकण्प्र० → उक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिङ्लोपः ॥छ।।
एष्यदृणेनः ।।२।२।९४।। [एष्यदृणेनः] एष्यच्च ऋणं च = एष्यदृणं(णे), तयोरिन् = एष्यदृणेन, तस्य = एष्यदृणेनः, षष्ठी डस् ।
[ग्रामं गमी] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । गमिष्यतीति । 'गमेरिन्' (उणा० ९१९) इन्प्र० ।।
[ग्राममागामी]आ-गम् । आगमिष्यतीति । 'आङश्च णित्' (उणा० ९२०) णिद् इन्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[शतं दायी] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । शतं ददातीत्येवंशीलः । ' णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमर्ण्य' (५/४/३६) ऐ० । एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
णिन्प्र० । 'आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ०
५२
[सहस्रं दायी ] 'डुदांग दाने' ( ११३८ ) दा णिन्प्र० । 'आत ऐः कृञ्ञी' (४।३।५३) आ०
। सहस्रं ददातीत्येवंशीलः । ' णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमर्ण्ये' (५/४१३६) ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[कारी मेsसि कटम् ] कृ । करोषीत्येवंशीलः । ' णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमर्ण्ये' (५/४१३६) णिन्प्र० इन् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[ अवश्यंकारी कटस्य ] अवश्यं करोतीति । 'णिन् चाऽऽवश्यकाऽधम० ' ( ५|४ | ३६) णिन्प्र० इन् । 'नामिनोऽकलिहले:' ( ४।३।५१) वृ० आर् ।
[ साधुदायी वित्तस्य ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । साधु ददातीति । 'साधौ' (५।१।१५५) णिन्प्र० । 'आत ऐ: कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । साधु 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । । छ ||
सप्तम्यधिकरणे || २ |२|९५ ॥
[सप्तम्यधिकरणे] सप्तमी प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । अधिक्रियते नियुज्यते तस्मिन्नित्यधिकरणम्, तस्मिन् ॥छ ।
नवा सुजः काले || २|२।९६ ॥
सुजस्तैः
सुजः । काल सप्तमी ङि ।
[ द्विरहून भुङ्क्ते, द्विरहूनो भुङ्क्ते ] द्वि । द्वौ वारावस्येति द्विः । द्वि-त्रि- चतुरः सुच्' (७।२1११०) सुच्प्र० । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) अम्लोपः । अहन् सप्तमी ङि । अहन् षष्ठी इस् । 'भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । वर्त्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च ' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्’ (४।२।९० ) अलोप: । 'च-ज: क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमो० ' (१।३।५०) ग० धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० ङ० ।
क० । 'म्नां
[नवा सुजः काले] नवा प्रथमा सि । सुजर्थो येषां ते
=
[ मासे पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते, मासस्य पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते ] पञ्चन् । पञ्च वारा अस्य । 'वारे कृत्वस्' (७।२।१०९ ) कृत्वस्प्र० । ‘नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलोपः । भुङ्क्ते पूर्ववत् ।
[बहुधाऽह्नि भुङ्क्ते, बहुधाऽह्नो भुङ्क्ते ] बहु । बहुभिः प्रकारैः (?) (बहव आसन्ना वारा अस्य) । 'बहोर्धाऽऽसन्ने' (७।२।११२) धाप्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । भुङ्क्ते पूर्ववत् ।
कांस्यपात्री, तस्याम् ||छ||
[द्विः कांस्यपात्र्यां भुङ्क्ते ] कांस्यस्य पात्री कुशला - SSयुक्तेनाऽऽ सेवायाम् ||२।२ । ९७ ।।
[कुशलाऽऽयुक्तेनाऽऽ सेवायाम् ] कुशलश्च आयुक्तश्च = कुशलाऽऽयुक्तम्, तेन
=
=
For Private Personal Use Only
कुशलाऽऽयुक्तेन । आसेवनं
आसेवा, तस्यामासेवायाम् ।
[ आयुक्तस्तपश्चरणे, आयुक्तस्तपश्चरणस्य ] 'युपी योगे' (१४७६) युज्, आड्पूर्व० । आयुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू'
P5 अधिक्रियतेऽनेनेत्यधिकरणम्, तस्मिन् ।
=
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
५३
(५।१।१७४) क्तप्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[कुशलश्चित्रकर्मणि, न च करोति] ‘डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । वर्त्तः तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) उ० → ओ० । [आयुक्तो गौः शकटे-आकृष्य युक्त इत्यर्थः] गो प्रथमा सि । ओत औ (१।४७४) ओ० → औ० ॥छ।।
स्वामीश्वरा-ऽधिपति-दायाद-साक्षि-प्रतिभू-प्रसूतैः ।।२।२।९८।। [स्वामीश्वराऽधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैः] स्वामी च ईश्वरश्च अधिपतिश्च दायादश्च साक्षी च प्रतिभूश्च प्रसूतश्च = स्वामीश्वराऽधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतास्तैः ।
[गोषु स्वामी, गवां स्वामी स्व । स्वमस्याऽस्तीति । 'स्वान्मिन्नीशे' (७।२।४९) मिनप्र० - पूर्वस्य दीर्घः । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[गोष्वीश्वरः, गवामीश्वरः] 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । ईष्टे । 'स्थेश-भास-पिस-कसो वरः' (५।२।८१) वरप्र० ।
[गोषु दायादः, गवां दायादः] दाय 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, आड्यूर्व० । दायमादत्ते । ‘दश्चाऽऽङः' (५।१।७८) डप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) आलोपः ।
[गोषु साक्षी, गवां साक्षी] साक्षात् । साक्षाद् द्रष्टा = साक्षी । ‘साक्षाद् द्रष्टा' (७।१।१९७) इन्प्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) आल्लोपः ।
- [गोषु प्रसूतः, गवां प्रसूतः] ‘धूडौक् प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । ‘षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सू, प्रपूर्व० । प्रसूयते स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।।छ।।
व्याप्ये क्तेनः ।।२।२।९९।। [व्याप्ये क्तेनः] व्याप्य सप्तमी ङि । क्ताद् इन् = क्तेन्, तस्य । व्याप्योपादानात्, तेन वा ? (हि) अधिकारभेदः, पृथग्योगादिति वेति निवृत्तम् ।
[अधीती व्याकरणे] अधीतं व्याकरणमनेन । 'इष्टादेः' (७।१।१६८) इन्प्र० । एवं सर्वत्र ।
[आम्नाती द्वादशाङ्गे] 'म्नां अभ्यासे' (६ ) म्ना, आयूर्व० । आम्नायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
परिगणिती ज्योतिषि] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण, परिपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । परिगण्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[इष्टी यज्ञे] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु (९९१) यज् । इज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यजाादे-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् य० → इ० । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (११३१६०) त० → ट० । इष्टो यज्ञोऽनेन । 'इष्टादेः' (७।१।१६८) इनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[कृतपूर्वी कटम कृतः(तं) पूर्वं कटोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
views
[भुक्तपूर्वी ओदनम्] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज । भुज्यते स्माऽस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) क्तप्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमो०' (१३५०) ग० → क० । भुक्तः(क्तं) पूर्वमोदनोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इन्प्र० ।।
[उपश्लिष्टो गुरून् मैत्रः] ‘श्लिषंच् आलिङ्गने' (१२१०) श्लिष्, उपपूर्व० । उपश्लिष्यते स्म । ‘श्लिष-शीङ्स्थाऽऽस-वस-जन-रुह-जू-भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्र० → त । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।।
[मासमधीती व्याकरणे] अधीत । अधीतमस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'इन-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः ।।छ।।
तद्युक्ते हेतौ ।।२।२।१००।। [तद्युक्ते हेतौ] तेन = व्याप्येन युक्तस्तद्युक्तस्तस्मिन् । हेतु सप्तमी ङि । 'डिौँ' (१।४।३९) डौ० → औ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) उलोपः ।।
चर्मणि द्वीपिनं हन्ति, दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् ।
केशेषु चमरी हन्ति, सीम्नि पुष्पलको हतः ।।१।। [हन्ति] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । वर्त० तिव् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → न० । [हतः] हन् । हन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि०' (४।२।५५) नलोपः ।
सीमा मर्यादा-वृषणश्च पुष्पलकः कीलकोऽरण्यविड(डा)लश्च । [वेतनेन धान्यं लुनाति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्तः तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।।छ।।
अप्रत्यादावसाधुना ।।२।२।१०१।। [अप्रत्यादावसाधुना] प्रतिरादिर्यस्याऽसौ प्रत्यादिः, न प्रत्यादिरप्रत्यादिः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । न साधु(:) = असाधुः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तेन = असाधुना । तृतीया टा । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० ।
[असाधुमत्रो मातरि मातृ सप्तमी ङि । 'अझै च' (१।४।३९) अर ॥छ।।
साधुना ।।२।२।१०२।। [साधुना] साधु तृतीया टा । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० । [साधुमत्रो राजनि] राजन् सप्तमी ङि । 'ई-डौ वा' (२।१।१०९) अनोऽस्य लुक् । [साधुर्मातरि] मातृ सप्तमी ङि । ‘अझै च' (१।४।३९) अर् ||छ।।
निपुणेन चाऽर्चायाम् ।।२।२।१०३।। [निपुणेन चाऽर्चायाम निपुण तृतीया टा । च प्रथमा सि । अर्चा सप्तमी ङि ।
प्रजने स्यादुपसरः कीलः पुष्पलकः शिवः । (अभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् - १२७४) पुष्कलकः - शब्दरत्नमहोदधौ । पुष्पलकः - The Students Sanskrit English Dictanory |
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[मातरि निपुणः] मातृ । सप्तमी ङि । 'अझै च' (१।४।३९) अर् । [पितरि साधुः] पितृ । सप्तमी ङि । 'अझै च' (१।४।३९) अर् ।।छ।।
स्वेशेऽधिना ||२।२।१०४|| [स्वेशेऽधिना] स्वस्य ईशः = स्वेशस्तस्मिन् । अधि तृतीया टा । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) टा० → ना० । [अधि मगधेषु श्रेणिकः] मगधानां श्रेणिकोऽधिष्टा - स्वामी तेऽधि मगधास्तेषु = अधि मगधेषु, सप्तमी सुप् । [अधि श्रेणिके मगधाः] श्रेणिको मगधेषु अधि-स्वामी स अधि श्रेणिकस्तस्मिन्, सप्तमी ङि । मगध प्रथमा जस् । छ।।
उपेनाऽधिकिनि ।।२।२।१०५॥
[उपेनाऽधिकिनि] उप तृतीया टा । अधिक । अधिकं विद्यते यस्याऽसौ अधिकी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२६) इन् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्मिन् ।
[उप खार्यां द्रोणः] खार्यामधिको द्रोणोऽधि खारी, तस्यां अधि खार्यां, सप्तमी ङि । द्रोण । प्रथमा सि छ।।
यद्रावो भावलक्षणम् ।।२।२।१०६।। [यदावः] यस्य भावः = यद्भावः । प्रथमा सि । [भावलक्षणम्॥ भावस्य लक्षणं = भावलक्षणम् ।
[गोषु दुह्यमानासु गतः, दुग्धास्वागतः] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । दुह्यते = दुह्यमाना । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । दुह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[देवाऽर्चनायां क्रियमाणायां गतः, कृतायामागतः] देव 'अर्च(र्चि)ण पूजायाम्' (१९५४) अर्छ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । अर्चयतीति । 'णि-वेत्त्यास श्रन्थ-घट्ट वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० → अर्चना । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचुलोपः । देवस्याऽर्चना = देवाऽर्चना, तस्याम् ।
[आमेषु कलायमात्रेषु गतः, पक्वेषु आगतः] आम्रस्य फलानि । ‘दोरप्राणिनः' (६।२।४९) मयट्प० । ‘फले' (६।२।५८) लुप् । कलाय-त्रिपुटिधान्यविशेषो मानमेषां स्यात् । ‘मात्रट्' (७।१।१४५) मात्रटप्र०, तेषु । 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच । पच्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'क्ष-शुषि-पचो म-क-वम्' (४।२७८) त० → व० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क०, तेषु ।
[ऋद्धेषु भुञ्जानेषु दरिद्रा आसते] ‘दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्रातीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'अशित्यस्सन्णकज्-णकाऽनटि' (४।३।७०) आलोपः । प्रथमा जस् । ‘हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे' (२।२।४४) इति तृतीया प्राप्नोति परं तदपवादोऽयं सूत्रः कृतः ।।
[ऋद्धेष्वासीनेषु दरिद्रा भुञ्जते] दरिद्रा पूर्ववत् साध्यः ।।छ।।
गते गम्येऽध्वनोऽन्तेनैकार्थ्यं वा ।।२।२।१०७।। [गते गम्येऽध्वनोऽन्तेनैकार्थ्यम गत सप्तमी ङि । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) P卐भावोऽस्य लक्षते येन तद् भावलक्षणम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
- 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । 'शकि-तकि-चति-यति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र०, तस्मिन् = गम्ये । अध्वन् षष्ठी ङस् । अन्त तृतीया टा । एकोऽर्थो यस्याऽसौ एकार्थः, एकार्थस्य भावः कर्म वा = ऐकार्थ्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृ० ऐ ।
[वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।।
[गवीधुमतः सांकाश्यं चत्वारि योजनानि, चतुर्पु वा योजनेषु] गवीधवः सन्त्यस्मिन् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्र० जस् (?) पञ्चमी डसि । संकाश । संकाशेन निवृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेर्यः' (६।२।८४) ज्यप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । चतुर् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० → वा० आदेशः ।
[लोकमध्याल्लोकान्तमुपर्यधश्च सप्त रज्जूनामनन्ति] 'म्नां अभ्यासे' (६) म्ना, आपूर्व० । वर्त० अन्ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) मन् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कार्तिक्या आग्रहायणी मासे] 'कृतैत छेदने' (१३२५) कृत् । कृन्ततीति । 'कृति-पुति-लति-भिदिभ्यः कित्' (उणा० ७६) कित् तिकप्र० । कृत्तिकाभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्ता पूर्णमासी = कार्तिकी । ‘चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृ० आर् । 'अवर्णे०' (७।४।६८) आलुक् । 'अणजेयेकण-नञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक' (२१४१८६) अलोपः । अग्रं हायनस्य । 'द्वि-त्रि-चतुष्पूरणा-ऽग्रादयः' (३।१५६) इत्यनेन समासः । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः' (२।३।६४) न० →ण० । अग्रहायणमेवाऽऽग्रहायणी । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अणप्र० →
अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णे०' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण-नञ्-सञ्-टिताम्' (२०४।२०) डीप्र० । 'अस्य इयां लुक' (२।४।८६) अलोपः । मास सप्तमी ङि ।।छ।।
षष्ठी वाऽनादरे ।।२।२।१०८|| षष्ठी वाऽनादरे षष्ठी प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । 'दंडुत् आदरे' (१४६६) दृ, आयूर्व० । आद्रियते = आदरः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । न आदरोऽनादरः । ‘अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् ।।
[रुदतो लोकस्य प्रावाजीत, रुदति लोके प्रावाजीत] 'रुदक अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । रोदितीति । शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत्, तस्य । धृज (१३०) - धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - धज (१३४) - धजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज, प्रपूर्व० । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'वदव्रज-लू:' (४।३।४८) वृद्धिः वा । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिज्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[क्रोशतो बन्धुवर्गस्य प्राव्राजीत्, क्रोशति बन्धुवर्गे प्रावाजीत्] 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश् । क्रोशतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० उ० → ओ० ॥छ।।
सप्तमी चाऽविभागे निर्धारणे ।।२।२।१०९॥ [सप्तमी चाऽविभागे] सप्तमी प्रथमा सि । च प्रथमा सि । न विभागोऽविभागः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् = अविभागे । सप्तमी ङि ।।
[निर्धारणे] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिP卐 गवीधवोऽत्र सन्ति, गवीधुभिर्निर्वृत्तः, गवीधूनां निवासः, गवीधूनामदूरभवो वा ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । निर्धार्यते । 'णि वेत्त्यास- श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः ' ( ५|३|१११ ) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । रषृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३) न००, तस्मिन् ।
[क्षत्रियः (याः) पुरुषाणां पुरुषेषु वा शूरतमः (माः ) ] क्षत्रस्याऽपत्यं क्षत्रियः । ' क्षत्रादियः' (६।१।९३ ) इयप्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) अलोपः । इमे शूराः २, इमेऽमीषां मध्ये प्रकृष्टाः शूराः = शूरतमाः । प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५ ) तमप्प्र० तम ।
[शालयः शूकधान्यानां शूकधान्येषु पथ्यतमाः ] इमे पथ्याः २, इमेऽमीषां मध्ये प्रकृष्टाः पथ्याः = पथ्यतमाः । [कृष्णा गवां गोषु वा संपन्नक्षीरतमा ] संपन्नं क्षा (क्षी) रं यस्याः सा = संपन्नक्षीरा । प्रकृष्टा संपन्नक्षीरा संपन्नक्षीरतमा । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[ धावन्तो गच्छतां गच्छत्सु वा शीघ्रतमाः ] 'सृ गतौ ' (२५) सृ । धावन्तीति । ' शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' ( ५।२।२० ) शतृप्र० अत् । 'वेगे सर्त्तेर्धाव्' (४।२।१०७) धाव् आदेशः । ' कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'गम्लं गतौ ' ( ३९६) गम् । गच्छन्तीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ०' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छ: ' ( ४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) छ० च० । 'लुगस्या० ' (२।१।११३) अलोपः, इमे शीघ्राः २, इमेऽमीषां मध्ये प्रकृष्टाः शीघ्राः = शीघ्रतमाः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम ।
५७
[ माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढयतराः ] मथुरा । मथुरायां भवाः = माथुरा ( : ) । रोपान्त्यबाधकः 'कोपान्त्याच्चाऽण्' (६।३।५६) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । पाटलिपुत्रे भवाः । ' रोपान्त्यात्' (६।३।४२) अकञ्प्र० → अक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रकृष्टा आढयाः = आढ्यतराः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० → तर । प्रथमा जस् ।
[ पञ्चालाः कुरुभ्यः संपन्नतराः ] पञ्चालस्य राज्ञोऽपत्यानि । 'राष्ट्र - क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये द्रिरञ्' (६।१।११४) अञ्प्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) अञ्लोपः । कुरो राज्ञोऽपत्यानि । 'दु-नादि कुर्वित्- कोशला - ऽजादाञ्ञ्यः' (६।१।११८) ञ्यप्र० । अनेनैव ('बहुष्वस्त्रियाम् ' ( ६।१।१२४ ) ) ञ्यलोपः । पदिंच् गतौ' (१२५७) पद्, संपूर्व० । संपद्यन्ते स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । 'रदादमूर्च्छ मदः क्तयोर्दस्य च ' ( ४ |२| ६९) द० त० न० । प्रकृष्टाः संपन्नाः = संपन्नतराः । प्रकृष्टे तरप् ( ' द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्तर) । प्रथमा जस् ।
[क्रियामध्ये ] क्रियाया मध्यं
[ अध्यकाले ] अध्वा च कालश्च =
[ पञ्चमी] पञ्चमी प्रथमा सि ।
[ गोभ्यः कृष्णाः संपन्नक्षीरतमाः] संपन्नं क्षीरं यस्याः सा = संपन्नक्षीरा । प्रकृष्टा संपन्नक्षीरा = संपन्नक्षीरतमा । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । प्रथमा जस् ||छ ||
क्रियामध्येऽध्वकाले पञ्चमी च || २|२|११०॥
क्रियामध्यम्, तस्मिन् ।
अध्वाकालम्, तस्मिन् ।
=
=
[च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[इहस्थोऽयमिष्वासः क्रोशालक्ष्यं विध्यति, क्रोशे वा लक्ष्यं विध्यति ] इह स्था (२।२।२० ) सूत्रवत् । इह तिष्ठतीति
P 5 प्रकृष्टयः शीघ्राः शीघ्रतमाः ।
P 55 क्रिययोः ।
For Private Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
इहस्थः । ‘स्था-पा-स्त्रा-त्रः कः ' ( ५ | १११४२) कप्र० अ । 'इडेत्पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । इदम् । प्रथम सि । 'अयमियं पुंस्त्रियोः सौ' (२।१।३८ ) अयम् । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । इषून् अस्यतीति । ‘कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ' इवर्णादे० ' (१।२।२१) व० । ‘व्यधंच् ताडने' (११५७) व्यध् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'ज्या व्यधः क्ङिति ' (४।१।८१) वृद् य० इ० ।
५८
[ अद्य भुक्त्वा मुनिद्वर्यहात् भोक्ता, द्वयहे वा भोक्ता ] इदम् । अस्मिन् अह्नि । 'सद्यो ऽद्य परेद्यव्यनि' (७/२/९७) अद्यनिपातु । 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भोजनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । द्वि-अहन् । द्वयोरह्नोर्भवः ( समाहारः) 'द्विगोरन्ननोऽट्' ( ७।३।९९ ) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते ' ( ७|४|६१ ) अन्लोपस्तस्मात् तस्मिन् वा । 'भुजंपू पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । श्वस्तनी ता । अथवा भुङ्क्ते इति । 'कतृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० उ० ओ० । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमो०' (१।३।५०) ग० क० ॥ छ ॥।
अधिकेन भूयसस्ते ॥ २ । २ ।१११।।
[ अधिकेन ] अधिक तृतीया टा ।
[भूयसस्ते] भूयस् 'पञ्चमी इसि । तद् । सा च सा च = ते । ' त्यदादिः' (३1919२०) एकशेषः । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८ ) आप् । ‘समानानां०’ (१।२1१ ) दीर्घः । 'औता' (१।४।२०) ए || छ ।
तृतीयाऽल्पीयसः ।। २२ । ११२ ।।
[तृतीयाऽल्पीयसः ] तृतीया प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । अल्पीयस् षष्ठी डस् ।
पृथग्- नाना पञ्चमी च ॥ २२॥११३॥
[पृथग्नाना ] पृथग् च नाना च = पृथग्नाना । तृतीया टा । 'अव्ययस्य' ( ३ । २ । ७) ३ टालोपः ॥ छ। ऋते द्वितीया च ॥ २।२।११४।।
[ऋते] ऋते तृतीया टा । 'अव्ययस्य' (३।२।७) टालोपः । [द्वितीया च] द्वि । द्वयोः पूरणी प्रथमा सि ।
=
द्वितीया । 'द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । च
[नाङ्गं विक्रियते रागमृते] 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ, विपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । 'रिः श- क्या ऽऽशीर्ये' ( ४ | ३|११० ) क्रि ।
[ ऋते धर्मात् कुतः सुखम् ] किम् । कस्मात् = कुतः । इतोऽतः कुतः' (७।२।९०) तस्प्र० कुतस्त्रिपातः । सुख । द्वितीया अम् ||छ ||
विना ते तृतीया च ॥ २ । २।११५ ।।
[विना ते] विना 'तृतीया टा । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) ५ टालोपः । तद् । सा च सा च = ते । 'त्यदादिः' (३।१।१२० ) P (9) पष्ठी इस् । P (२) भ्याम् । P (३) भ्याम् लोपः । P (४) प्रथमा सि । P (५) सिलोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
एकशेषः । प्रथमा औ । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'औता' (१।४।२०) ए ।
[ याच्ञां विना विद्धि] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । पञ्चमी हि । 'हु-धुटो हेर्धिः ' ( ४१२१८३ ) हि०धि० । । छ । । तुल्यार्थैस्तृतीया-षष्ठयौ ।।२।२।११६||
[तुल्यार्थैः ] तुल्योऽर्थो येषां ते = तुल्यार्थास्तैः = तुल्यार्थैः । तृतीया भिस् ।
[तृतीयाषष्ठ्यौ ] तृतीया च षष्ठी च = तृतीयाषष्ठ्यौ ।
तुल्यादयो हि धर्मिवाचकाः, तुला उपमादयस्तु तुल्यत्वादिधर्मवचना इति न तुल्यार्थाः ||छ ||
द्वितीया-षष्ठ्यावेनेनाऽनञ्चैः ।।२।२।११७ ।।
[द्वितीयाषष्ठ्यावेनेनाऽनञ्चे:] द्वितीया च षष्ठी च = द्वितीयाषष्ठ्यौ । एन तृतीया टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । न अञ्चिरनञ्चिः । ' अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् । तस्मात् ।
फ्र
[पूर्वेण ग्रामम्, पूर्वेण ग्रामस्य ] पूर्वा । पूर्वस्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) आलोपः । ' रपृवर्णान्नो ण० ' (२| ३ |६३) न०
० ।
[ अपरेण ग्रामम्, अपरेण ग्रामस्य ] अपरा । अपरस्यामन्तर्वर्त्तिन्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः' (७।२ । १२२) एनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । रषृवर्णान्नो ण० ' (२| ३ |६३) न०
० ।
[दक्षिणेन विजयार्धम्, दक्षिणेन विजयार्धस्य ] दक्षिणा । दक्षिणस्यामदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः ' (७।२।१२२) एनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
५९
[ उत्तरेण हिमवन्तम्, उत्तरेण हिमवतः ] उत्तरा । उत्तरस्यामदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः ' ( ७ |२| १२२ ) एनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) आलोपः । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ।
[प्राग् ग्रामात् ] 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च प्रपूर्व० । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । ' अञ्चः ' (२१४१३) डीप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० च्० प्राग्दीर्घः । प्राच्यामदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'लुवञ्चे:' ( ७।२।१२३) एनलोपः । 'ड्यादेर्गौणस्याऽक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' ( २ ।४ ।९५) डीनिवृत्तिः । 'चजः क - गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) क०ग० ।
[प्रत्यग् ग्रामात्] 'अञ्श्रू गतौ च ' (१०५) अञ्च्, प्रतिपूर्व० । प्रत्यञ्चतीति क्विप् । शेषं पूर्ववत् । प्रतीच्यामदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति ।
[उदग् ग्रामात्] 'अञ्च गतौ च ' (१०५) अय्, उत्पूर्व० । उदञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६ ) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । 'अञ्चः ' (२।४।३) डीप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२1१1१०४) अच् च्० । उदीच्यामदूरवर्त्तिन्यां दिशि वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'लुवञ्चेः' (७।२।१२३) एनलोपः । 'यादेर्गौणस्या०' ( २ । ४ । ९५ ) ङीनिवृत्तिः । 'च-जः क - गम्' (२1१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः ' (२1१1७६) क० ग० ||छ।
P 5 तस्य ।
For Private
Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
हेत्वर्थस्तृतीयाद्याः ।।२।२।११८।। हेत्वर्थः] हेतुरर्थो येषां ते = हेत्वस्तैिः = हेत्वथैः ।। [तृतीयाद्याः] तृतीया आद्या यासां तास्तृतीयाद्याः ।।छ।।
सर्वादेः सर्वाः ।।२।२।११९।। [सर्वादेः सर्वाः] सर्व आदिर्यस्याऽसौ सर्वादिः, म तस्मात् । सर्वा प्रथमा जस् ।।छ।।
असत्त्वारादर्थाट्टा-डसि-ड्यम् ।।२।२।१२०।। [असत्त्वारादर्थात्] 55 न विद्यते सत्त्वं यस्याऽसौ, 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । आरादर्थो यस्याऽसौ आरादर्थः, असत्त्वश्च आरादर्थश्च, तस्मात् ।
[टाडसिड्यम] टाश्च डसिश्च डिश्च अम् च = टासिड्यं, प्रथमा जस्, सूत्रत्वाल्लोपः ।
[दूरः पन्थाः ] पथिन् । प्रथमा सि । 'थो न्थ्' (१।४।७८) थ० →न्थ्० । ए: (१।४।७७) इ०→आ० । पथिन्मथिनृभुक्षः सौ (१।४।७६) न० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[दूराय पथे देहि पथिन् चतुर्थी डे । 'इन् ङी-स्वरे लुक्' (१।४७९) इन्लोपः । [दूरस्य पथः] पथिन् षष्ठी डस् । ‘इन् डी-स्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लोपः ।।छ।।
जात्यारव्यायां नवैकोऽसंख्यो बहुवत् ।।२।२।१२१।। [जात्याख्यायाम्] जातेराख्या = जात्याख्या, तस्याम् ।
[नवैकोऽसंख्यः] नवा प्रथमा सि । एक प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । न विद्यते संख्या यत्राऽसौ । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वत्वम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि ।
[बहुवत] बहु । बहुरिव । 'स्यादेरिवे' (७।११५२) वत्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[संपन्नो यवः, संपन्ना यवाः] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद्, संपूर्व० । संपद्यन्ते स्म ।' 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द०-त० → न० ।
[संपन्नो व्रीहिः, संपन्ना व्रीहयः] ‘पदिंच् गतौ' (१२५७) पद्, संपूर्व० । संपद्यन्ते स्म । शेषं पूर्ववत् ।
[काश्यपप्रतिकृतिः काश्यपः] कश्यं पिबतीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ । 'इडेत-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । कश्यपस्याऽपत्यं = काश्यपः । 'शिवादेरण' (६।१।६०) अण्प्र० → अ (?) | ('विदादेवृद्धे' (६।१।४१) अप्र०) । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । काश्यपस्य प्रतिकृतिः = काश्यपः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० ।
[कलिङ्गेष्वक्षिणी शुभे] अक्षि । औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[एके व्रीहयः संपन्नाः सुभिक्षं कुर्वन्ति] 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । वर्त्त० अन्ति । ‘कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । 'इवर्णादे० ' (४।२।२१) वत्वम् ।।छ।। P॥ तस्य । P+ न विद्यते संख्या यस्याऽसौ । Pऊन सत्त्वमसत्त्वम्, आरादर्थो यस्य तदारादर्थम्, असत्त्वे आरादर्थमसत्त्वारादर्थम्, तस्मात् ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
अविशेषणे द्वौ चास्मदः || २ |२| १२२ ॥
[ अविशेषणे ] न विद्यते विशेषणं यत्र तद्
[द्वौ चास्मदः ] द्वि प्रथमा औ । च प्रथमा सि । अस्मद् प्रथमा जस् ।
[ आवां ब्रूवः, वयं ब्रूमः ] अस्मद् । औ । 'अमी मः' (२।१।१६) म० । 'युष्मदस्मदो : ' (२।१।६) द० आ० । ' मन्तस्य युवा ऽऽवौ द्वयोः ' (२1१1१०) आवादेशः ।
अविशेषणम् । ‘नञत्’ ( ३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[अहं ब्रवीमि, वयं ब्रूमः] ‘बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५ ) बू । वर्त्त० मिव् । 'बूतः परादिः ' ( ४ | ३ |६३ ) ईत् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ॥छ ।
फल्गुनी - प्रोष्ठपदस्य भे ||२२|१२३||
[ फल्गुनीप्रोष्ठपदस्य ] फल्गुनी च प्रोष्ठपदा च = फल्गुनीप्रोष्ठपदम् । ‘क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वम्, तस्य । [भे] भ सप्तमी ङि ।
६१
[कदा पूर्वे फल्गुन्यौ, कदा पूर्वाः फल्गुन्यः] किम् । कस्मिन् काले = कदा | 'किम्-यत्-तत्-सर्वेका ऽन्यात् काले दा (७।२।९५) दाप्र० । 'किमः कस्तसादौ च ' (२।१।४० ) किम् - क० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । फल्गुन 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङीः ' (२।४।१९ ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । फल्गुनीभ्यां चन्द्रयुक्ताभ्यां युक्तः कालः । 'चन्द्रयुक्तात् काले० ' ( ६।२।६) अण्प्र० 'लुप् त्वप्रयुक्ते' अण्लोपः । पूर्वा औ ।
[कदा पूर्वे प्रोष्ठपदे, कदा पूर्वाः प्रोष्ठपदाः] किम् । कस्मिन् काले = कदा । 'किम्-यत्-तत्-सर्वेका ऽन्यात् काले दा ' ( ७।२।९५) दाप्र० । 'किमः कस्तसादौ च ' (२1१।४०) किम् क० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । पूर्वा औ । प्रोष्ठस्येव पादौ यस्याः सा = प्रोष्ठपदा । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[ फल्गुनीषु जाते फल्गुन्यौ माणविके] फल्गुनीषु जातः । 'जाते' (६ । ३ । ९८) अण्प्र० । 'बहुलमन्येभ्यः' ( ६ | ३|१०९ ) अण्लोपः ।।छ।।
गुरावेकश्च ||२||१२४॥
[गुरौ ] गुरु सप्तमी ङि । 'ङि' (१।४।२५) ङि → डौ० औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) उलुक् । [ स कारुणिक उपाध्यायः, ते कारुणिका उपाध्यायाः ] करुणा । करुणया चरति = कारुणिकः । 'चरति' (६।४।११) इक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
इकण्प्र०
[ अयं तपस्वी, इमे तपस्विनः ] तपस् । तपो विद्यते यस्याऽसौ तपस्वी । 'अस्- तपो माया - मेधा सजो विन्' (७।२।४७ ) विन्प्र० । सि-जस् ।
[इह भवानाह, इह भवन्तस्त्वाहुः ] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्त० तिव् अन्ति । 'बूगः पञ्चानां पञ्चाSSहश्च' (४।२।११८) बू आहु आदेश: । तिव्णव्०, अन्ति उस् |छ ।
षष्ठः पादः समाप्तः ||छ ||
For Private Personal Use Only
-
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अर्हम् ।। ॥ अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
नमस-पुरसो गतेः क-ख-प-फि रः सः ।।२।३।१।। [नमस्पुरसः] (१) नमश्च पुरश्च = नमस्पुरस्, तस्य ।। [करवपफि] कश्च खश्च पश्च फश्च = (२) कखपफ्, तस्मिन् ।
[नमस्कृत्य] नमस् 'डुइंग् करणे' (८८८ ) कृ । (३) नमः करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'सो रुः' (२११७२) र० । अनेन र० → स० ।
_ [नमस्कर्ता] नमस्करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३१) गु० अर् । ‘हादर्ह०' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[नमस्कर्तुम्] नमस्करणाय । ‘क्रियायां क्रियायां०' (५।३।१३) तुम्प० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । [नमस्कर्तव्यम] नमः क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणो०' (४१३१) गु० अर् ।
[पुरस्कृत्य पुरस् । पुरः करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन र० स० । 'पुरोऽस्तमव्ययम्' (३।१।७) गतिसंज्ञात्वम् ।
[पुरस्कर्ता] पुरः करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०→तृ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशो०' (१।४।८४) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[पुरस्कर्तुम्] पुरः करणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । [पुरस्कर्तव्यम्] 'डुबंग करणे' (८८८ ) कृ । पुरः क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० ।
[पुरस्वाद:] 'खादृ भक्षणे' (२९४ ) खाद् । पुरः खादनम् । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'गिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[पुरस्पातः] पुरस् 'पत्लु गतौ' (९६२ ) पत् । पुरः पतनम् । 'भावाऽकर्ताः' (५।३।१८) घञ्प० । 'ञ्णिति'
P१. नमाश्च पुराश्च । P२. कखपफम् । P३. अनमो नमः करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'साक्षादादिश्च्य र्थे' (३।१।१४) इति गतिसंज्ञात्वम् ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
६३
(४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[पुरस्पतनम्] पुरः पत्यते = पुरःपतनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । [पुरस्फक्कः] पुरस् ‘फक्क नीचैर्गतौ' (५०) फक्क् । पुरः फक्कनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । [पुरस्फक्कनम् ] पुरः फक्क्य ते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । [नमः कृत्वा] नमःशब्दाद् द्वितीया अम् ।
[तिस्रः पुरः करोति] त्रि । द्वितीया शस् → अस् । 'त्रि-चतुरस्तिसृ-चतसृ स्यादौ' (२।१।१) तिसृ आदेशः । 'ऋतो रः स्वरेऽनि' (२।१।२) र० । पुर् द्वितीया शस् → अस्, पुरःशब्द: पुरीवाचकः शसन्तः ।।छ।।
तिरसो वा ||२।३।२।।
[तिरसो वा] तिरस् षष्ठी डस् | वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य] तिरस् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । तिरः करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'कृगो नवा' (३।१।१०) गतिसंज्ञा ।
[तिरस्कर्ता, तिरःकर्ता] तिरः करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० ।
[तिरस्कर्तुम्, तिरःकर्तुम्] तिरः करणाय । ‘क्रियायां क्रिया.या०' (५।३।१३) तुम्प० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[तिरः कृत्वा काष्ठं गतः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लूं गतौ' (३९६) गम् । गच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२५५) मलोपः ॥छ।।
पुंसः ।।२।३।३। [पुंस्कोकिलः] पुमांश्चासौ कोकिलश्च । ‘पदस्य' (२।११८९) सलोपः । 'पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि.रः' (१।३।९) म० → र० - अनुस्वारश्च । अनेन र० → स० ।
[पुस्खननम्] पुम्स् 5 ‘खनूग विदारणे' (९१३) खन् । पुंसा खन्यते = पुंस्खननम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि रः' (१।३।९) म० → र० - अनुस्वारश्च ।
[पुंस्पाकः] पुम्स् 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचनं = पाकः । ‘भावा-ऽकोः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४191१११) च० → क० । पुंसः पाकः । 'पदस्य' (२191८९) सलोपः । 'पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि रः' (१३९) म० → र० - अनुस्वारश्च । अनेन र० → स० ।
[पुंस्फलम्] पुंसः फलं = पुंस्फलम् । ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः । 'पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि रः' (१।३।९) म० → र० - अनुस्वारश्च ।
[पुंस्काम्यति पुम्स् । पुमांसमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ।
卐
धातुपारायणे - ‘खनूग् अवदारणे ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
wwwm
[पुंस्कः] पुम्स् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा पुमान् = पुंस्कः । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प०→क ।
[पुंस्पाशः] निन्द्यः पुमान् = पुंस्पाशः । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश । 'पदस्य' (२।१८९) सलोपः । 'पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि रः' (१।३।९) म० → र० - अनुस्वारश्च । अनेन र० → स० ।।छ।।
शिरोऽधसः पदे समासैक्ये ।।२।३।४।। [शिरोऽधसः] शिरश्च अधश्च = शिरोऽधस्, तस्य । [समासैक्ये] समासस्य ऐक्यं = समासैक्यम्, तस्मिन् ।
[शिरस्पदम्] (१) शिरसः पदं = शिरस्पदम् । प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अधस्पदम्] अधसः पदं = अधस्पदम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[शिरःखण्डम्] शिरसः खण्डम् । [परमशिरःपदम] परमं च तत् शिरश्च = परमशिरः,(२) परमशिरसः पदं = परमशिरःपदम् । [परमाधःपदम्] परमं च तद् अधश्च = परमाधस्, परमाधसः पदं = परमाधःपदम् ।।छ।।
अतः कृ-कमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी-पात्रेऽनव्ययस्य ।।२।३।५।। [कृकमिकंसकुम्भकुशाकर्णीपात्रे] कृश्च कमिश्च कंसश्च कुम्भश्च कुशा च की च पात्रं च = कृकमिकंसकुम्भकुशाकर्णीपात्रम्, तस्मिन् ।
[अनव्ययस्य] न अव्ययं = अनव्ययम् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य ।
[अयस्कृत्] अयस् ‘डुकृग् करणे' (८८८) कृ । अयः करोतीति क्विप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । 'सो रुः' (२।१७२) र० । अनेन र०→स० । 'इस्युक्तं कृता' (३११४९) समासः ।
[अयस्कारः] अयः करणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अनेन र० → स० ।
[अयस्कृतम्] अयः क्रियते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । अनेन र० → स० ।
[यशस्कामः] यशस् ‘कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । यशः कामयते । 'शीलि-कामि-भक्ष्याचरीक्षि-क्षमो णः' (५।१।७३) णप्र० ।
[अयस्कामः] अयस् ‘कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' (३।४।२) णिप्र० →इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अयः कामयते । 'कर्मणोऽण' (५1१७२) अण्प्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः ।
[अयस्कंसः] 'कसुकि गति-सा(शा)तनयोः' (११२०) कस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । कंसनं = कंसः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अयसः कंसः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[अयस्कुम्भः] 'कुभुङ् चलने' ( ) कुभ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । कुम्भनं = कुम्भः । 'भावाP. (१) शिरसि पदम् । P. (२) परमशिरसि पदम् । ऊ बृहद्वृतौ - पयस्कामः ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
६५
ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । अयसः कुम्भः ।
[पयस्कुम्भकपालानि] पयःकुम्भश्च कपालानि च = पयस्कुम्भकपालानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१९४१८५) दीर्घः ।
[अयस्कुशा] अयसः कुशा । [पयस्कुशा] पयसः कुशा । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [अयस्कर्णी] 'अयसः कर्णी । प्रथमा सि । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [पयस्कर्णी] +पयसः कर्णी । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [अयस्पात्रम्] अयसः पात्रम् । [पयस्पात्रम्] पयसः पात्रम् । [अयस्कुम्मी] अयसः कुम्भी । [पयस्पात्री] पयसः पात्री । [शुनस्कर्णः] शुनः कर्णः । 'भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः' (२।३।१४) शुनस् निपातः । [गी:कारः] गिरः करणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । [धूःकारः] धुरः करणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० आर् । [भाःकरणम्] भाः क्रियते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । [वाःपात्रम्] वारः पात्रम् ।
[भास्करः] भाः करोतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । 'भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः' (२।३।१४) इत्यनेन निपातः ।
[स्वःकारः] स्वर् । स्वः करोतीति । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनो०' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[प्रातःकामः] प्रातर् 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' (३।४।२) णिड्प्र० → इ । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रातः कामयते । 'कर्मणोऽण' (५।१७२) अणप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिङ्लोपः ।
[उपपयःकारः] उप पयस् । पयसः समीपं = उपपयः । उपपयः करोतीति । 'कर्मणोऽण' (५।१७२) अण्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर् ।
[परमयशःकामः] परमं च तद् यशश्च = परमयशः । परमयशः कामयते । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिडलोपः ॥छ।।
प्रत्यये ॥२॥३६॥ [पयस्पाशम्] निन्द्यं पयः = पयस्पाशम् । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । [यशस्पाशम्] निन्द्यं यशः = यशस्पाशम् । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश ।
[पयस्कल्पम] ईषदपरिसमाप्तं पयः = पयस्कल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) 卐 मध्यमवृत्तौ - श. म. न्यासानुसन्धाने - अय इव कर्णी यस्याः सा । + मध्यमवृत्तौ - श. म. न्यासानुसन्धाने - पय इव कर्णी यस्याः सा |
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कल्पप्प० → कल्प ।
[यशस्कल्पम] ईषदपरिसमाप्तं यशः = यशस्कल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प ।
[पयस्कम्] पयस् । कुत्सितं पयः = पयस्कम् । 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प० → क । अनेन र० → स० ।
[यशस्कम्] यशस् । कुत्सितं यशः = यशस्कम् । 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० → क । अनेन र० → स० ।
[स्वःपाशम्] स्वर् । निन्द्यं स्वः = स्वःपाशम् । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश ।
[प्रातःकल्पम्] प्रातर् । ईषदपरिसमाप्तं प्रातः = प्रातःकल्पम् । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प ।
[पयःपाशः] पयसः पाशः । [पयःकल्पः] पयसः कल्पः । [पयःकम पयसि कं = पयःकं शिरः ।।छ।।
रोः काम्ये ।।२।३७॥ [पयस्काम्यति पयस् । पय इच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे (२।१।११३) अलोपः । 'सो रुः' (२११७२) र० । अनेन र० → स० ।
[यशस्काम्यति] यशस् । यश इच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१११३) अलोपः । 'सो रुः' (२।१७२) र० । अनेन र० → स० ।
[द्वाःकाम्यति] द्वार् । द्वारिच्छति । 'अमाव्ययात्०' (३।४।२३) काम्यप्र० । [वाःकाम्यति] वार् । वारिच्छति । 'अमाव्ययात०' (३।४।२३) काम्यप्र० । [अहःकाम्यति अहन् । अहरिच्छति । 'रो लुप्यरि' (२११७५) न० → र० । 'अमाव्ययात्' (३।४।२३) काम्यप्र० । [अधःकाम्यति] अधस् । अधरिच्छति । 'अमाव्ययात्' (३।४।२३) काम्यप्र० ।।छ।।
नामिनस्तयोः षः ।।२।३।८।। [तयोः] तद् (२) । सश्च सश्च = तौ, तयोः (२) । 'त्यदादिः' (३।१।१२०) एकशेषः । [सर्पिष्पाशम्] सर्पिस् । निन्द्यं सर्पिः = सर्पिष्पाशम् । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । [यजुष्पाशम्] यजुस् । निन्धं यजुः = यजुष्पाशम् । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश । [धनुष्पाशम्] धनुस् । निन्द्यं धनुः = धनुष्पाशम् । “निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । [गीष्पाशा] निन्द्या गीः = गीष्पाशा । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । [धूष्पाशा] निन्द्या धूः = धूष्पाशा । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश ।
[सर्पिष्कल्पम] ईषदपरिसमाप्तं सर्पिः = सर्पिष्कल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
६७
[धनुष्कल्पम्] ईषदपरिसमाप्तं धनुः = धनुष्कल्पम् । ‘अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प्र० → कल्प | [गीष्कल्पा] ईषदपरिसमाप्ता गी: = गीष्कल्पा । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्र० → कल्प । [सर्पिष्कम्] कुत्सितं सर्पिः = सर्पिष्कम् । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्र० ।
[सार्पिष्कः] सर्पिस् । सर्पिषा संस्कृतः । 'संस्कृते' (६।४।३) इकणप्र० । 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्चदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७।४।७१) इकस्य इलोपः । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[धानुष्कः] धनुस् । धनुः प्रहरणमस्य । 'प्रहरणम्' (६।४।६२) इकण्प्र० । 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्चकस्मात्त०' (७।४७१) इकस्य इलोपः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धि: ।
[सर्पिष्काम्यति सर्पिरिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । [अयस्कल्पम्] ईषदपरिसमाप्तं अयः = अयस्कल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्र० → कल्प ।
[भिन्धुः पापानि] 'भिद्रूपी विदारणे' (१४७७) भिद् । सप्तमी युस् । रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक' (४।२।९०) अलोपः ।
5 [गी काम्यति] गिरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । ‘पदान्ते' (२।११६४) दीर्घः । 'रः कख-पफयोः ४क - पौ (११३५) क ।
+ [धू काम्यति] धुरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । ‘रः कखपफयोः ४क - (पौ' (१३५) - क ।।छ।।
निर्दुर्वहिराविष्प्रादुश्चतुराम् ।।२।३।९।। [निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्] निश्च निश्च = निरौ, दुश्च दुश्च = दुरौ । 'समानामर्थेनैकः शेषः' (३।१।११८) एकशेषः । निरौ च दुरौ च वहिश्च आविश्च प्रादुश्च चत्वारश्च = निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुरः, तेषाम् ।
[निष्कृतम्] निर् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । निःक्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त ।
[निष्पीतम निर ‘पां पाने' (२) पा । निःपीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई → पी ।
[दुष्कृतम्] दुःक्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [दुष्पीतम्] दुःपीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [बहिष्कृतम] बहिस् 'डुबंग करणे' (८८८ ) कृ । बहिःक्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । [बहिष्पीतम्] बहिःपीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । [आविष्कृतम्] आविस् ‘डुकुंग करणे' (८८८ ) कृ । आविःक्रियते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । [आविष्पीतम्] आविःपीयते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप० ।
[प्रादुष्कृतम्] प्रादुःक्रियते स्म । क्तप्र० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
ॐ बृहद्वृत्तौ - गी:काम्यति ।
+ बृहद्वृत्तौ - धूःकाम्यति ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
प्रादुष्कृतमिति - अत्र अन्ये तु निबन्धकाराः प्रादुष्पीतमित्यप्यधीयते, तच्च न युक्तं, तथा द्योतकरः - प्रादुष्पीतमित्यसदेतदुदाहरणं विरोधात्, प्रादुःशब्दस्य कृभ्वस्तिविषय एवोपलम्भादिति ।
[चतुष्कण्टकम्] चतुर-कण्टक । चतुण्ाँ कण्टकानां समाहारः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[चतुष्पात्रम्] चतुर्-पात्र | चतुर्णां पात्राणां समाहारः = चतुष्पात्रम् । प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । ‘समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[नि३ ष्कुल !] निर्-कुल । निर्गतं कुलं यस्याऽसौ निष्कुलः, तस्य संबोधनं । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः । 'दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वकोऽनन्त्योऽपि लनृत्' (७।४।९९) प्लुतः ।
[दुइ पुरुष !] दुर-पुरुष । दुष्टः पुरुषो यस्याऽसौ दुष्पुरुषः, तस्य संबोधनं । 'आमन्त्र्ये' (२।२।३२) सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलोपः । 'दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वकोऽनन्त्योऽपि लनृत्' (७।४।९९) प्लुतः ।
_[नैष्कुल्यम्] निष्कुलस्य भावः = नैष्कुल्यम् । 'पति-राजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) य्यणप० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० नै । अनेन र० →ष० ।
[दौष्कुल्यम् ?] दुष्कुलस्य भावः = दौष्कुल्यम् । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० दौ । अनेन र० → ष० ॥छ।।
सुचो वा ।।२।३।१०।। [द्विष्करोति, द्वि : करोति, द्विःकरोति] द्वि । द्वौ वारावस्य द्विः । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र०-→स० ।
[त्रिष्खनति, त्रि ४ खनति, त्रिःखनति] त्रि । त्रयो वारा अस्य त्रिः । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० → स० । अनेन विकल्पे र० → ष० ।
[चतुष्पचति, चतु(पचति, चतुःपचति चतुर् । चत्वारो वारा अस्य । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० → स० । 'रात् सः' (२।१।९०) सलोपः । अनेन विकल्पे र० → ष० ।
[चतुष्फलति, चतुफलति, चतुःफलति] चतुर् । चत्वारो वारा अस्य । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच' (७।२।११०) सुचप्र० → स० । 'रात् सः' (२।१।९०) सलोपः । अनेन विकल्पे र० → ष० ॥छ।।
वेसुसोऽपेक्षायाम् ।।२।३।११।। . [वेसुसोऽपेक्षायाम्] वा । इस् च उस् च = इसुस, तस्य । अप 'ईक्षि दर्शने' (८८२ ) ईक्ष । अपेक्षणमपेक्षा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः, तस्याम् ।
[सर्पिष्फेनायते] सर्पिस् । द्वि०अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । फेन इवाऽऽचरति । ‘क्यङ्' (३।४।२६) क्यड्स० → य (?) ('फेनोष्म-बाष्प-धूमादुद्वमने' (३।४।३३) क्यङ्प्र०) । दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[धनुष्खण्डयति] धनुस् । द्वि० अम् । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । 'खडुण् भेदे' (१६२८) खड् । ‘उदितः, स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० →इ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[परमसर्पिष्करोति परमं च तत् सर्पिश्च = परमसर्पिः, अम् । 'अनतो लुप' (१।४।५९) अम्लोपः । अनेन र०
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
NNNNN
→ ष० ।
[परमधनुष्पतति] परमं च तद् धनुश्च = परमधनुः, अम् । ‘अनतो लुप्' (१।४५९) अम्लोपः । अनेन र०→ष० ।
5 [परमसर्पि - कुण्डम परमं च तत् सर्पिश्च = परमसर्पिः । परमसर्पिषः कुण्डम् । 'रः कख-पफयोः - क - ( पौ' (१।३।५) ४ क । 'कुणत् शब्दोपकरणयोः' (१३६६) कुण् । 'कु-गु-हु-नी-कुणि-तुणि-पुणि-मुणि-शुन्यादिभ्यः कित्' (उणा० १७०) किद् डिप्र० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्'(१।४।५७)अम् ।।छ।।
नैकार्थेऽक्रिये ।।२।३।१२।। [एकार्थे] एकोऽर्थो यस्य तद् = एकार्थम्, तस्मिन् ।
[अक्रिये] न विद्यते क्रिया प्रवृत्तिनिमित्तं यस्याऽसावक्रियः । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२१४।९६) ह्रस्वः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[सर्पि - कालकम्] सर्पिस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । कालमेव = कालकम् । 'कालात्' (७।३।१९) कप्र० ।
[यजु ) पीतकम्] पीत । पीतेन रक्तं = पीतकम् । 'नील-पीताद-कम्' (६।२।४) कप्र० ।
[सर्पिष्कुम्भे, सर्पि - कुम्भे] 'सर्पिस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । कुम्भ सप्तमी ङि । 'वेसुसोऽपेक्षायाम्' (२।३।११) विकल्पे र० → ष० ।
[धनुष्प्राप्तम, धनुःप्राप्तम्] 'आप्लँट व्याप्ती' (१३०७) आप, प्रपूर्व० । प्राप्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । ‘वेसुसोऽपेक्षायाम्' (२।३।११) विकल्पे र० → ष० ।।छ।।
समासेऽसमस्तस्य ।।२।३।१३।। [समासे] समसनं = समासस्तस्मिन् । [असमस्तस्य समस्यते स्मेति समस्तं, न समस्तं = असमस्तम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य । [सर्पिष्कुम्भः] सर्पिषः कुम्भः = सर्पिष्कुम्भः ।
[सर्पिष्कृत्य] सर्पिस् 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । असर्पिषः करणं पूर्वम् । कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्वे च्चिः' (७।२।१२६) चिप० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) च्चिलोपः । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[सर्पिष्पानम्] सर्पिषः पानं = सर्पिष्पानम् । अत्र ‘पानस्य भावकरणे' (२।३।६९) इत्यनेन णत्वे प्राप्ते ‘षात् पदे' (२।३।९२) इत्यनेन निषेधः ।
[सर्पिष्फलम्] सर्पिषः फलम् ।
[धनुष्कृत्य] धनुस् । अधनुषः करणं पूर्वम् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां० (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) च्विलोपः । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'इस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[धनुष्खण्डम्] धनुषः खण्डम् ।
卐 बृहवृत्तौ - परमसर्पिःकुण्डम् ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[धनुष्पृष्ठम्] धनुषः पृष्ठम् । [धनुष्फलम्] धनुषः फलम् । [तिष्ठतु सर्पिः, पिब त्वमुदकम] गुणबाधनार्थं 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) इत्यादिना पिबादेशः सस्वरः क्रियते । [परमसर्पिःकुण्डम्] परमं च तत् सर्पिश्च = परमसर्पिः, परमसर्पिषः कुण्डं = परमसर्पिःकुण्डम् । [इन्द्रधनुःखण्डम्] इन्द्रस्य धनुः = इन्द्रधनुः, इन्द्रधनुषः खण्डं = इन्द्रधनुःखण्डम् । [बहुसर्पिष्कुण्डम्] सर्पिषः कुण्डं = सर्पिष्कुण्डं, बहुसर्पिष्कुण्डं यत्र तत् ।
[बहुसर्पिष्पात्रम्] ईषदूनं सर्पिः = बहुसर्पिः । 'नाम्नः प्राग् बहुर्वा' (७।३।१२) बहुप्र० नाम्नः प्राक् । बहुसर्पिषः पात्रम् ।।छ।।
भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः ।।२।३।१४।। [भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः] भ्रातुष्पुत्रश्च कस्कश्च = भ्रातुष्पुत्रकस्को, भ्रातुष्पुत्रकस्कावादी येषां ते । प्रथमा जस् । [भ्रातुष्पुत्रः] भ्रातुः पुत्रः = भ्रातुष्पुत्रः । 'ऋतां विद्या-योनिसंबन्धे' (३।२।३७) अलुक्(प्)समासः ।
[परमसर्पिष्कुण्डिका] 'कुणत् शब्दोपकरणयोः' (१३६६) कुण् । कुण्यते । ‘पञ्चमाड्डः' (उणा० १७०) डप्र० । हूस्वं कुण्डं = कुण्डिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्र० (?) ('हस्वे' (७।३।४६) कप्प० → क) । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । परमं च तत् सर्पिश्च = परमसर्पिः, परमसर्पिषः कुण्डिका = परमसर्पिष्कुण्डिका ।
[परमधनुष्कपालम्] परमं च तद् धनुश्च = परमधनुः, परमधनुषः कपालं = परमधनुष्कपालम् । [परमबर्हिष्पूलः] परमाश्च ते बर्हिणश्च = परमबर्हिणः, परमबर्हिणां पूलः = परमबर्हिष्णूलः । [परमयजुष्पात्रम्] परमं च तद् यजुश्च = परमयजुः, परमयजुषः पात्रं = परमयजुष्पात्रम् ।
[कस्कः ] किम । प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२११४०) कादेशः । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'वीप्सायाम' (७।४।८०) द्विवचनम् । अनेन र० → स० ।
[कौतस्कुतः] कस्मात् = कुतः । 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२।८९) तस्प० । 'इतोऽतः कुतः' (७।२।९०) निपातनम् । वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विर्वचनम् । कुतः कुतः आगतः । 'तत आगते' (६।३।१४९) अण्प्र० । द्विर्वचने कृते 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः कौ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अस्लोपः ।
[सद्यस्कालः] सद्यस्तत्क्षणादेव कालो यस्याऽसौ ।।
[साद्यस्क्रः] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) की । सद्यः क्रयणं = सद्यस्क्रीः । क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । तत्र भवः = साद्यस्क्रः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः ।।छ।।
___ नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्नान्तरेऽपि ।।२।३।१५।। [नाम्यन्तस्थाकवर्गात] नामी च अन्तस्थाश्च कवर्गश्च = 5 नाम्यन्तस्थाकवर्गस्तस्मात् । [पदान्तः] पदस्य अन्तः = पदान्तस्तस्मिन्, सप्तमी ङि । +सूत्रत्वात् लोपः ।
P'
नाम्यन्तस्थाकवर्गम् ।
P + 'अव्ययस्य' (३।२७) डिलोपः ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[शिड्नान्तरे] शिट् च नश्च = शिट(ड्)नौ, शिट्(ड्)नाभ्यामन्तरं = शिट(ड्)नान्तरम्, तस्मिन् । ___[आशिषा] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, आङ्यूर्व० । आशासनमाशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आङः' (४।४।१२०) इस्० = शिस् । तेन = आशिषा, तृतीया टा । अनेन ष० ।
+ [सिषेव] ‘षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे प्राक०' (४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘लघोरुपा०' (४।३।४) गु० ए।
___ [शिष्यते] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'इसासः शासोऽङ्-व्यञ्जने' (४।४।११८) इस् ।
चिचीषति] 'चिंगट चयने' (१२९०) चि । चेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् ।
[सुष्वाप] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । परीक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक०' (४११) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्वपेर्य-डे च' (४1१1८०) व० → उ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[लुलूषति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् ।
[अनैषीत् ‘णींग प्रापणे' (८८४ )णी । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२।३।९७) नी । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० नै । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अकौषीत्] 'कुंक् शब्दे' (१०८६) कु । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० को । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[सर्पिष्मान सर्पिर्विद्यते यस्य । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२19) मतुप्र० → मत् । [यजुष्मान्] यजुर्विद्यते यस्य । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । [दोष्मान्] दोर्विद्यते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । अनेन सर्वत्र षत्वम् ।
[पुपूर्षति] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पू । पर्तु(परितु)मिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'ओष्ठयादुर्' (४।४।११७) उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[पिपक्षति] 'डुपचीष् पाके' (८९२ ) पच् । पक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । 'च(२।१।८६) च० → क० । अनेन स० → प० । क-षसंयोगे क्ष ।
[अपाषु] 'अशू गतौ च' (१०५) अश, अपपूर्व० । अपाश्चन्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी सुप् । ‘पदस्य' (२।१८९) चलोपः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → ० ।
ॐ मध्यमवृत्तौ - बृहद्वृत्तौ च सिषेवे ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [क्रुङषु] 'क्रुञ्च गतौ' (१०१) क्रुथ् । क्रुञ्चतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी सुप् । 'पदस्य' (२।१।८९) चलोपः । 'युजञ्च - क्रुञ्चो नो ङः ' (२।१।७१) न० → ड० ।
[ बहुवाशषि कुलानि ] बह्व्य आशिषो येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि : ' (१।४।५५) शि० इ० । 'घुटां प्राक् (१।४।६६) नोऽन्तः । ' न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । अनेन षत्वम् ।
७२
[सिसाधयिषति] राधं (१३०४ ) - 'साधंट् संसिद्धौ ' (१३०५) साधू । साध्नुवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । साधयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन् - यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनु । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९) सा०स० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन षत्वम् ||६||
समासेऽग्नेः स्तुतः ||२।३।१६।।
[अग्निष्टुत्] अग्नि 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४ ) ष्टु । ' षः सोऽष्टयै- ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ता नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' ( न्यायसंग्रह : १/ २९ ) स्तु । अग्निं स्तौतीति क्विप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । अनेन षत्वम् ।
[अग्निष्टुतौ] अग्नि स्तुतः इति क्विप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' ( ४|४|११३ ) तोऽन्तः । अप्रयोगीत् (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन षत्वम् ।
[अग्निष्टुतः ] अग्नि स्तुवन्तीति क्विप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । अनेन षत्वम् ||छ ।
ज्योतिरायुर्भ्यां च स्तोमस्य || २|३|१७||
[ज्योतिरायुर्भ्याम्] ज्योतिस् - आयुस् । ज्योतिश्च आयुश्च = [ ज्योतिः ष्टोमः ] ज्योतिषां स्तोमः ।
[ आयुः ष्टोमः ] आयुषां स्तोमः ।
[अग्निष्टोमः] अग्नीनां स्तोमः । अनेन सर्वत्र षत्वम्
[ज्योतिः स्तोमं दर्शयति] ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५ ) दृश् । पश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० →इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० अर् | ।।छ।।
मातृ-पितुः स्वसुः || २ | ३ । १८ ।।
[मातृपितुः ] माता च पिता च =
मातृपितृ, तस्मात् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डुर् → उर् ।
[स्वसुः ] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस्, सुपूर्व० । सुष्ठु अस्यति - क्षिपति भ्रातृजाया । 'सोरसे:' ( उणा० ८५३) ऋप्र०, तस्य ।
ज्योतिरायुषौ, ताभ्याम् ।
[मातृष्वसा] मातृ-स्वसृ । मातुः स्वसा । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) डा० आ० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ऋलोपः ।
[पितृष्वसा ] पितृ - स्वसृ । पितुः स्वसा । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् पुरुदंशो० ' (१।४।८४) डा० आ० ।
For Private Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
७३
'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः ।।छ।।
अलुपि वा ।।२।३।१९।। [अलुपि] न विद्यते स्यादीनां लुप् यत्र सः = अलुप् । 'नञत्' (३।२।१२५) न०अ०, तस्मिन् । [मातुःष्वसा, मातुःस्वसा] मातुः स्वसा । ‘स्वसृ-पत्यो,' (३।२।३८) अलुप्समासः । [पितुःष्वसा, पितुःस्वसा] पितुः स्वसा ।।छ।।
नि-नद्याः सातेः कौशले ।।२।३।२०।। [निनद्याः] निश्च नदी च = निनदी, तस्याः ।
[कौशले] कुशल | # कुशलस्य, भावः = कौशलम् । 'युवादेरण' (७।१।६७) अण्प्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्मिन् ।
[निष्णः कटकरणे] नि ‘ष्णांक शौचे' (१०६४)ष्णा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्ना । निनातीति । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५1१1५६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२११११४) आलोपः
[निष्णातः कटकरणे] निस्राति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
नदीष्णः प्रतरणे] नदी(द्यां) सातीति । 'स्था-पा-ना-त्रः कः' (५1१1१४२) कप्र० । 'इडेत् पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । प्रतीर्यते इति प्रतरणम् । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन ।
[नदीष्णातः प्रतरणे] नदी(द्यां) नाति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
[यः स्रोतसा ह्रियते] इं (११) - इं (१२) - हूँ (१३) - शुं (१४) - ‘सुं गतौ' (१५) सु । स्रवतीति । 'सुरीभ्यां तस्' (उणा० ९७८) तस्प्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ, तेन । 'हृग् हरणे' (८८५) हृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'रिः श-क्या-55शीर्ये' (४।३।११०) रि = हि ॥छ।।
प्रतेः सातस्य सूत्रे ।।२।३।२१॥ [सूत्रे 55 पूडोच् प्राणिप्रसवे' (१२४२) षू । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । सूयतेऽर्थानिति सूत्रम् । 'सू-मू-खन्युषिभ्यः कित्' (उणा० ४४९) कित् त्रटप्र० →त्र, तस्मिन् ।
[प्रतिष्णातं सूत्रम्] प्रतिस्राति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन षत्वम् । [प्रतिस्रातृ सूत्रम्] प्रतिस्नातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → त ।
[प्रतिस्नायकं सूत्रम्] प्रतिस्त्रातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।।छ।।
स्नानस्य नाम्नि ।।२।३।२२।। [प्रतिष्णानं सूत्रमित्यर्थः] प्रतिस्नातीति । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।११५२) अनप्र० । प्रतिस्नात्यनेन । 'करणा-5ऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र० । प्रतिस्नायते । 'भुजि-पत्यादिभ्यः कर्मा-ऽपादाने' (५।३।१२८) अनट्प्र० → अन । अनेन षत्वम् ।।छ।।
P卐 कुशलस्य भावः कर्म वा । 55 उणादौ-'पूत् प्रेरणे' ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
वेः स्त्रः ।।२।३।२३।। [विष्टरो वृक्षः] वि 'स्तृगश् आच्छादने' (१५२१) स्तृ । विस्तृणातीति । 'अच्' (५1१।४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् । अनेन स० → ष० ।
' [विष्टरमासनम्] विस्तीर्यते इति । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । नामिनो गुणो० (४।३।१) गु० अर् । अनेन स० → प० ।
[विष्टारपङ्क्तिश्छन्दः] विस्तीर्यते विष्टारः । 'छन्दोनाम्नि' (५।३।७०) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[विस्तारः पटस्य विस्तरणं = विस्तारः । 'वेरशब्दे प्रथने' (५।३।६९) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर् ||छ।।
अभिनिष्टानः ।।२।३।२४॥ [अभिनिष्टानः] अभि-निभ्यां विशिष्ट: स्तानः = अभिनिष्टानः ।
[अभिनिष्टानो वर्णः] # अभिनिस् अग्रे 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । अभि-निस्तन्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'व्यत्यये लुग वा' (१३५६) रलोपोऽनेन निपातः ।।छ।।
गवि-युधेः स्थिरस्य ।।२।३।२५।। [गवियुधेः] गविश्च युधिश्च, तस्य(?) । (तस्मात्) । [गविष्ठिरः] गवि स्थिरः । अनेन ष० । सूत्रनिर्देशाद् अलुप्समासः ।
[युधिष्ठिरः] युधि स्थिरः । 'अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम्' (३।२।१८) अलुप्समासः । अनेन षत्वे 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० → ठ० ।।छ।।
एत्यकः ।।२।३।२६।। [एति] एत् सप्तमी ङि ।
[अकः] न क = अक्, तस्मात् ।
[हरिषेणः] हरि-सेना । हरिः सेनायां यस्य । 'गोश्चान्ते इस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः । अनेन
षत्वम् ।
[श्रीषेणः] श्रीः सेनायां यस्य । ‘गोश्चान्ते०' (२१४९६) ह्रस्वः । अनेन षत्वम् ।
[वायुषेणः] वायुः सेनायां यस्य । 'गोश्चान्ते०' (२१४९६) ह्रस्वः । अनेन षत्वम् ।
[मातृषेणः] माता सेनायां यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । अनेन षत्वम् । [हरिसिंहः] हरिश्चासौ सिंहश्च ।
P卐 'स्तन शब्दे' (३२३) स्तन् । अभि-निस्तन्यते । 'भावा-5कोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० ।
मध्यमवृत्तौ - अभिनिः स्तन्यते । धातुपारायणे - श० म० न्यासानुसन्धाने - अभिनिस्तन्यते ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
[विष्वक्सेनः] विष्वक सेनायां यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः । [शतभिषक्सेनः] शतभिषक सेनायां यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः । [सर्वसेनः] सर्वा सेना यस्य । 'गोश्चान्ते०' (२१४१९६) ह्रस्वः ।
[महासेनः] महत-सेना । महती सेना यस्याऽसौ । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३१२७०) डाप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।।छ।।
भादितो वा ।।२।३।२७।। [भात्] भ पञ्चमी डसि । [इतर] इत् पञ्चमी डसि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[रोहिणिषेणः, रोहिणिसेनः] रोहिणी सेनायां यस्याऽसौ । ‘ड्यापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९) ह्रस्वः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
[रेवतिषणः, रेवतिसेनः] रेवती सेनायां यस्याऽसौ । ‘ड्यापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९) ह्रस्वः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[भरणिषणः, भरणिसेनः] भरणी सेनायां यस्याऽसौ । 'ड्यापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९) ह्रस्वः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[पुनर्वसुषेणः] पुनर्वसू सेनायां यस्याऽसौ । ‘परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ्' (३।२।४९) पुंवद्भावः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । ‘एत्यकः' (२।३।२६) स० → ष० । [शतभिषक्सेनः] शतभिषक् सेनायां यस्याऽसौ ।।छ।।
वि-कु-शमि-परेः स्थलस्य ।।२।३।२८।। [विकुशमिपरेः] विश्व कुश्च शमिश्च परिश्च = विकुशमिपरि, तस्मात् । [स्थलस्य] स्थल षष्ठी डस् । [विष्टलम] विगतं वीनां वा पक्षिणां स्थलं = विष्ठलम् । [कुष्ठलम्] कुत्सितं कोः पृथिव्या वा स्थलं = कुष्ठलम् । [शमिष्ठलम्] शमीनां स्थलं = शमिष्टलम् । ‘डयापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९) ह्रस्वः । [परिष्टलम्] परिगतं स्थलं = परिष्ठलम् । [भूमिस्थलम्] भूम्याः भूमेः वा स्थलम् ।।छ।।
P卐 विषु अञ्चतीति क्विप् । 'अशोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अञ्चः' (२।४।३) डीः । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२११०४) अकारलोपः
- पूर्वस्य दीर्घत्वम् । विषूची सेना यस्य । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्ये कार्थेऽनङ् (३।२।४९) पुंवद्धावः । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग०→ क० । यद्वा विष्वक् सेना[यां] यस्य । विष्वक्शब्दोऽव्ययस्तदा ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कपेोत्रे ।।२।३।२९।। [कपिष्ठलिः पुत्रः] 5 कपिती (रिति) स्थलं यस्याऽसौ । कपिष्ठलस्याऽपत्यम् । अत इञ्' (६।१।३१) इअप्र०→इ। 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
गोत्रमिह लौकिकं गृह्यते । लोक । लोकेन ज्ञातम् । 'लोक-सर्वलोकाज्ज्ञाते' (६।४।१५७) इकणप० →इक । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।।छ।। गो-ऽम्बा-ऽऽम्ब-सव्या-उप-द्वि-त्रि-भूम्यग्नि-शेकु-शकु-क्वगु-मञ्जि-पुञ्जि-बर्हिः-परमे-दिवेः स्थस्य ।।२।३।३०।।
[गोऽम्बाऽऽम्बसव्याऽपद्वित्रिभूम्यग्निशेकुशकुक्वङ्गुमञ्जिपुञ्जिबर्हिःपरमेदिवेः] गोश्च अम्वा च आम्वश्च सव्यश्च अपश्च द्विश्च त्रिश्च भूमिश्च अग्निश्च शेकुश्च शड्कुश्च कुश्च अगुश्च मञ्जिश्च पुञ्जिश्च बर्हिश्च परम(मे)श्च दिविश्च = गोऽम्बाऽऽम्बसव्याऽपद्वित्रिभूम्यग्निशेकुशकुक्वगुमञ्जिपुञ्जिबर्हिःपरमेदिवि, तस्मात् ।
[स्थस्य स्थ षष्ठी डस् ।
[गोष्ठम् गो स्था (२।२।२०) सूत्रवत् । + गावस्तिष्टन्तीति । 'स्थाऽऽदिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० → अ । ‘इडेत् – पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[अम्बष्ठः] अम्बायां तिष्ठतीति । 'स्था पा-स्ना-त्रः कः' (५1१1१४२) कप्र० → अ । 'ड्यापो बहुलं नाम्नि' (२१४९९) हूस्वः । 'इडेत्० (४।३।९४) आलोपः ।।
[आम्बष्ठः] अम्बायां भवः = आम्बः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । आम्बे - अपह्नवे तिष्ठतीति ।
[सव्यष्टः] 'घूत् प्रेरणे' (१३३२) षू । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । सुवति दक्षिणभावम् । 'स्थाछा-मा-सा-सू-मन्यनि-कनि-सि-पलि-कलि-शलि-शकीर्ण्य-सहि-बन्धिभ्यो यः' (उणा० ३५७) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (१।२।२५) अव् । सव्ये तिष्ठतीति ।
[अपष्टः] अपतिष्ठतीति । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५१५६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११।११४) आलोपः ।
[द्विष्ठः] द्वयोः तिष्ठतीति । [त्रिष्ठः] त्रिषु तिष्ठतीति । [भूमिष्टः] भूमौ तिष्टतीति । [अग्निष्ठः] अग्नौ तिष्ठतीति ।
[शेकुष्ठः] 'शीड़क स्वप्ने' (११०५) शी । शेते इति । 'कै-शी-शमि-रमिभ्यः कुः' (उणा० ७४९) कुप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ई० → ए० । शेकौ तिष्ठतीति ।
[शङ्कुष्ठः] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शाम्यतीति । 'कै-शी-शमि-रमिभ्यः कुः' (उणा० ७४९) कुप्र० । शड्को तिष्ठतीति ।
[कुष्ठः] कौ = पृथिव्यां तिष्ठतीति । [अङ्गुष्ठः] 'अम गतौ' (३९२) अम् । अमति = गच्छति अंगभावः । 'फलि-वल्यमेणुः' (उणा० ७५८) गुप० ।
Pऊ करिव स्थलं यस्याऽसौ । P + गावस्तिष्ठन्त्यस्मिन्निति ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
७७
अङ्गौ तिष्ठतीति ।
[मञ्जिष्ठः] 'मञ्ज सौन्दर्ये च' (सौत्रधातुः २१) मञ् । पदि-पठिपचि-स्थलि-हलि-कलि-बलि-वलि-वल्लि-पल्लि-कटिचटि-वटि-बधि-गाध्यर्चि-वन्दि-नन्धवि-वशि-वाशि-काशि-छर्दि-तन्त्रि-मन्त्रि-खण्डि-मण्डि-चण्डि-यत्यञ्जि-मस्यसि-वनि-ध्वनि-सनि-गमितमि-ग्रन्थि-श्रन्थि-जनि-मण्यादिभ्यः (उणा० ६०७) इप्र० । मञ्जौ तिष्ठतीति ।
[पुञ्जिष्ठः] 'पूङ् पवने' (६००) पू । 'पुवः पुन् च' (उणा० १२८) जप० → ज० - पुन् आदेशः । पुञ्ज इवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप०' (३।४।२५) क्विपप्र० । पुञ्जतीति । 'स्वरेभ्य इः' (उणा०६०६) इप्र० । पुऔ तिष्ठतीति ।
[बर्हिष्ठः] वर्हिषि तिष्ठतीति । 'व्यत्यये लुग् वा' (१।३।५६) रलोपः । [परमेष्ठः] परमे = परमपदे तिष्ठतीति । [दिविष्टः] दिवि = स्वर्गे तिष्ठतीति ।
'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५1१1१४२) कप्र० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । अनेन स० → प० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) थ०→ठ छ।।
निर्दुस्सोः सेध-सन्धि-साम्नाम् ।।२।३।३१।। [निर्दुस्सोः] निश्च दुश्च सुश्च = निर्दुस्सुः, तस्मात् । [सेधसन्धिसाम्नाम्] सेधश्च सन्धिश्च साम च = सेधसन्धिसामानि, तेषाम् ।
[निःषेधः] ‘षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सेधनं = सेधः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४३।४) गु० ए । (१) निर्गतः सेधात् । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१।४७) समासः ।
[दुःषेधः] दुष्टः सेधः । 'दुनिन्दा-कृच्छ्रे' (३।१।४३) समासः । [सुषेधः] शोभनः सेधः । 'सुः पूजायाम्' (३।१।४४) समासः । [निःषन्धिः] (२) निर्गतः सन्धिः । [दुःषन्धिः] दुष्टः सन्धिः ।। [सुषन्धिः] शोभनः सन्धिः । [निःषाम] (३) निर्गतं साम । [दुःषाम] दुष्टं साम । [सुषाम] शोभनं साम । अनेन सर्वत्र स०→ष० ॥छ।।
प्रष्ठोऽग्रगे ॥२।३।३२।।
[प्रष्टोऽग्रगे] प्रात् स्थः = प्रष्ठः । अग्रे गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च विहायसस्तु विहः' (५1१1१३१) डप्र० । [प्रष्टोऽग्रगामी प्र 'ष्ठं गतिनिवृत्तौ' (५ ) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे
P (१) निश्चितः सेधः ।
P (२) निश्चितः सन्धिः ।
P (३) निश्चितं साम ।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्यायसं० ११२९) स्था । प्रकर्षणाऽग्रे तिष्ठतीति । 'स्था-पा-ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । अनेन स० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० → ठ० ॥छ।।
भीरुष्ठानादयः ।।२।३।३३।। [भीरुष्टानादयः] भीरुष्ठानमादिर्येषां ते । [भीरुष्ठानम्] भीरूणां स्थानम् । [अङ्गुलिषगः] अङ्गुलीनां सङ्गः । [अगुलिषगा यवागूः] । अगुलीनां सङ्गो विद्यते यस्याः सा ।
[सव्येष्ठा] सव्ये तिष्ठतीति । 'सव्यात् स्थः' (उणा० ८५५) डिद् ऋप्र० । 'तत्पुरुषे कृति' (३।२।२०) सप्तम्यलुप् । प्रथमा सि । सव्येष्ठ = सारथिः ।
[परमेष्ठी] परमे पदे तिष्ठतीति । 'परमात् कित्' (उणा० ९२५) किद् इन्प्र० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । गणपाठसामर्थ्यादलुप् ।
गौरिषक्थम] गौर्या इव सक्थिनी यस्य । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७।३।१२६) ट: । 'ड्यापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९)
[प्रतिष्णिका] प्रतिस्नात्यस्यामिति । 'स्थाऽऽदिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० → अ । यद्वा कुत्सिता प्रतिस्ना = प्रतिष्णिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कपप्र० क । 'आत' (२।४।१८) आप । अस्याऽर (२।४।१११) इ।
[नौषेचिका] मनावः सेचिकाम् । [दुन्दुभिषेवणः] +दुन्दुभेः सेवनां । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) इस्वः ।।छ।।
ह्रस्वान्नाम्नस्ति ।।२।३।३४।। [सर्पिष्टा] सर्पिस् । सर्पिषो भावः । भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तलप्र० →त० । अनेन स० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[यजुष्टा] यजुस् । यजुषो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) तलप्र० →त० । अनेन स० →ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[सर्पिष्ट्वम्] सर्पिषो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । अनेन स० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) त० → ट० ।
_ [यजुष्ट्वम्] यजुषो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । अनेन स० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
卐 श० म० न्यासानुसन्धाने - प्रतिष्ठते प्रष्ठः । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५१५६) डप्र०, न तु 'स्था- पा०' (५।१११४२) इति कः, तस्य
नामपूवाद्धातोर्विहितत्वात् ।। 卐फ मध्यमवृत्तौ - नावं सिञ्चतीति । + मध्यमवृत्तौ - दुन्दुभिं सेवते ।
www.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[सर्पिष्टः] सर्पिषः = सर्पिष्टः । 'आधादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० → तस् । अनेन स० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[यजुष्टः] यजुषः = यजुष्ट:55 'आधादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० → तस् । अनेन स० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[निष्ट्यः] निर् । निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यः = निष्ट्यः । 'निसो गते' (६।३।१८) त्यच्प्र० → त्य । 'च-ट-ते स-द्वितीये' (१९३७) स० । अनेन ष० ।
चतुष्टयः] चतुर् | चतुण्ाँ वर्णानां समाहारः (?) (चत्वारोऽवयवा यस्य) । 'अवयवात् तयट्' (७।११५१) तयट्प्र० → तय | 'च-ट-ते स-द्वितीये' (१९३७) र० → स० । अनेन स० → ष० ।
सर्पिष्टरम] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं सर्पिः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरपप्र० → तर । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'च-ट-ते०' (१।३७) स० । अनेन ष० ।
[वपुष्टरम्] वपुस् । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं वपुः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) र० → स० । अनेन ष० ।
[सर्पिष्टमम] प्रकृष्टं सर्पिः = सर्पिष्टमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३५) तमप्र० → तम । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) र० → स० । अनेन स० → ष० ।।
[वपुष्टमम्] प्रकृष्टं वपुः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमपप्र० → तम । 'सो रुः' (२१११७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → स० । अनेन स० → ष० ।
[गीस्त्वम्] गिरो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१।५५) त्वप्र० । [धूस्त्वम् धुरो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१५५) त्वप्र० ।
[गीस्तरा द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा गीः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरपप्र० →तर । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → स० ।
[धूस्तमा] प्रकृष्टा धूः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० → तम । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७) र०-→स० ।
[उच्चस्तराम्] उच्चैस् । उच्चैरेव = उच्चस्तराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७।३।७) तरप्प्र० → तर । 'किंत्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम् ।
[उच्चस्तमाम्] प्रकृष्टमुच्चैरुच्चस्तमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे० (७।३८) आम् ।
[तेजस्ता] तेजसो भावः । ‘भावे त्व-तल्' (७।१५५) तल्प० → त । ‘आत्' (२।४।१८) आप् । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१३७) र० → स० ।
तेजस्त्वम् तेजसो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१५५) त्वप्र० । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३७) र० → स० ।
[पयस्ता] पयसो भावः । ‘भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तल्प० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → स० । 9- मध्यमवृत्तौ - बृहद्वृत्तौ - श० म० न्या० 'अहीय-रुहोऽपादाने' (७।२।८८) तसुप्र० → तस् ।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [पयस्त्वम् पयसो भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१।५५) त्वप्र० । 'सो रुः' (२।११७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१३७) र० → स० ।
[तेजस्तरम्] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं तेजः = तेजस्तरम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) र० → स० ।
[तेजस्तमम्] प्रकृष्टं तेजस्तेजस्तमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७) र० → स० ।
[भिन्द्युस्तराम 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । सप्तमी युस् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० →न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । तराम् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[सर्पिस्तरः] सर्पिस् 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । सर्पिषंस्तरणम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अलप० → अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् ।
[सर्पिस्तमः] प्रकृष्टं सर्पिः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । सर्पिषस्तमनं = सर्पिस्तमः ।
सर्पिस्साद् भवति] सर्पिस् अग्रे भवति । सर्पिषः आयत्तं भवति । 'व्याप्तौ स्सात्' (७।२।१३०) सात्प० । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'श-ष-से श-ष-सं वा' (१९३६) र० → स० छ।।
निसस्तपेऽनासेवायाम् ।।२।३।३५।। [निसस्तपेऽनासेवायाम निस् षष्ठी डस् । तप सप्तमी ङि । न आसेवा = अनासेवा । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्याम् ।
[निष्टपति सुवर्णम्] निस् 'तपं सन्तापे' (३३३) तप् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन स० → ष० ।
"निष्टतं रक्षो निष्टमा अरातयः"] निस्तप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । प्रथमा जस् ।
[निरतपत्] निस्-तप् । ह्यस्तनी दिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[निस्तातप्ति, निस्तातपीति निस्-तप् | पुनरर्थे आसेवा स्यात्, अत्र भृशं निस्तपतीति वाक्यं कार्यम्, 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्→ई । वर्त० तिव् ॥छ।।
घस-वसः ।।२।३।३६।। [घस्वसः] घस् च वस् च = घस्वस्, तस्य ।
[जक्षतुः] 'घस्लूं अदने' (५४४) घस् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग०→ज० । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि डिति लुक' (४।२।४४) अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) घ०→क० । अनेन स०→ष० । क-षसंयोगे क्ष ।
[जक्षुः] 'घस्लूं अदने' (५४४ ) घस् | परोक्षा उस् । शेषं 'जक्षतुः' वत् ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाsध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[जक्षिवान् ] 'घस्लृ अदने ' ( ५४४ ) घस् । जघास । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२०) क्वसुप्र० । घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः' (४।४।८२) इट् ।
[ऊषतुः, ऊषुः ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । परोक्षा अतुस् उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९ ) वृत् व० उ० । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां० (१।२1१ ) दीर्घः । अनेन ।
[ उषितः ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसति स्म । 'श्लिष-शी- स्थाऽऽस-वस-जन- रुह-ज-भजेः क्तः ' ( ५1१1९ ) प्र० । 'क्षुध-वसस्तेषाम्' (४।४।४३) इट् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृद् व० उ० । अनेन ।
[उषितवान्] वस् । वसति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० - तवत् । शेषं ‘उषितः’ वत् ।
[ हूंषि ] बहु-वस् । बहवो जना वसन्ति येषु तानि क्विप् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० - ३० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः ।
[जघास] ‘घस्लृ अदने' (५४४ ) घस् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) घ० ग० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः ॥छ ||
णि - स्तोरेवाऽस्वदस्विद - सहः षणि || २|३|३७||
[णिस्तोः] णिश्च स्तुश्च
णिस्तु तस्य ।
[ अस्वदस्विदसहः ] स्वदश्च स्विदश्च सह् च = स्वदस्विदसह्, न स्वदस्विदसह् अस्वदस्विदसह्, तस्य ।
[षणि] पत्वभूतः सन् = षण्, तस्मिन् ।
८१
=
=
[सिषेवयिषति ] 'पिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'पः सोऽष्टयै ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३ ।९८) सिव् । सीव्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । सेवयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यश्च' (४।१।३) सेव् द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४ । १ । ३९) ह्रस्वत्वम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१ ) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन ष० ।
[सुष्वापयिषति ] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै०' ( २ । ३ । ९८ ) स्वप् । स्वपन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । स्वापयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्वपो णावुः ' (४।१।६२) उ = सु । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४ | ३|१) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[सिषेधयिषति ] 'षिधू गत्याम् ' ( ३२० ) षिध् । 'पः सोऽष्ट्यै० ' (२ । ३ । ९८ ) सिधू । सेधन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । सेधयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः ' ( ४ | ३ |१) ह्रस्वत्वम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्’ (१।२।२३) अय् ।
[तुष्टृषति] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । ' षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) स्तु । ' निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः'
For Private Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(न्यायसं० १९२९) स्तु । स्तवितु(स्तोतु)मिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१११०४) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत्वम् ।
[सिस्वादयिषति] 'ष्वदि आस्वादने' (७२९) ष्वद् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) स्वद् । स्वदमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । स्वादयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘सन्यस्य' (४।११५९) इ । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट्→इ० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[सिस्वेदयिषति] ‘ष्विदांच गात्रप्रक्षरणे' (११७८) ष्विद् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) स्विद् । स्वेदमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'लघोरुपा०' (४३।४) गु० ए । स्वेदयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।
सिसाहयिषति] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सह् । सहमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प०→इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । साहयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[सुसूषति] 'पुंगट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सु । सोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'सन-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४1१1१०४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० ।
[सिसिक्षति] ‘षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सिच् । सेक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४1१1३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।११४४) अनादिव्यअनलोपः । 'च-जः कगम्' (२०१1८६) च०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । क-षसंयोगे क्ष ।
[सिसेविषति] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सिव् । सेवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[असीषिचत्] “षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सिच् । सिच(श)मानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अद्यतनी दि→त्० । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि-शास्वृदितो डे' (४।२।३५) ह्रस्वत्वम् । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[तुष्टाव] 'ष्टुंग्क् स्तुती' (११२४) ष्टु । ‘षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताऽभावे०' (न्यायसं० १।२९) स्तु । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विवचनम् । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
[सिषेव 'पिवूच उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सिव । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[सुष्वाप] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) उ० । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[सुषुप्सति] स्वप् । स्वपितु(पु)मिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । ‘स्वपेर्यङ्-डे च' (४।१।८०) य्वृत् व०-उ० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
तिष्ठासति] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५ ) ष्ठा । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे०' (न्यायसंग्रहः १२९) स्था । स्थातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विवचनम् । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'द्वितीय०' (४।११४२) थि०→ति० ।
[व्यतिसुषुपिषे] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप, व्यतिपूर्व० । परोक्षा से । 'भू-स्वपोरदुतो' (४।१।७०) व०→उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् | नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) स०→ष० ।
[प्रतीषिषति] 'इंडक् अध्ययने' (११०४) इ, प्रतिपूर्व० । प्रत्येतुमिच्छति । तुमर्हादिच्छायां० (३।४।२१) सन्प्र० । प्रतीषितुमिच्छति । सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'अतः' (४।३८२) अलोपः । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अधीषिषति] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अधीषितुमिच्छति । सन्प्र० । 'स्ताद्यशि०' (४।४।३२) इट । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।।
[सोषुपिषते] स्वप् । भृशं पुनः पुनर्वा स्वपिति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्ये या वा' (३।४।९) यड्य० । 'स्वपेर्यङ् डे च' (४।।८०) वृत् व०→उ० । ‘सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४|११४८) गु० सो । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यड्लोपः । सोषुपितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । वर्त्त० ते ।
[सेषिविषते] ‘षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । भृशं पुनः पुनर्वा सीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० सि०→से० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । सेषिवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । वर्त० ते ॥छ।।
सञ्जेर्वा ||२३३८|| इकारान्तनिर्देशादिति - अत एवात्र प्रकरणे इकार उच्चारणार्थो न क्वचिदपि विहितः ।
卐 श० म० न्या० सं० -
प्रतीषिषतीति - अत्र 'इंण्क् गतौ' इति लिख्यते, तस्य च ज्ञानार्थत्वात् 'सनीडश्च' (४।४।२५) इति न गम्वादेशः । 'इंक स्मरणे', 'इंक अध्ययने' इत्यनयोस्तु अज्ञान इति विशेषणं नासम्भवात्, अतोऽनयोगम्वादेशः प्राप्नोतीत्येतौ न लिख्येते, 'इंण्क् गतौ' इत्यस्याप्यज्ञानार्थत्वविवक्षायामादेशप्राप्तिः । 'ई' इत्यस्य तु ज्ञानार्थत्वविवक्षायामविवक्षायामपि नादेशः ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [सिषञ्जयिषति, सिसञ्जयिषति] 'षयं सङ्गे' (१७३) षड् । ' षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८ ) स । सजन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । सञ्जयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विर्वचनम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
उपसर्गात् सुग्-सुव-सो-स्तु-स्तुभोऽट्यप्यद्वित्वे ।।२।३।३९॥
८४
[उपसर्गात् ] उपसर्ग पञ्चमी इसि ।
[सुग्सुवसोस्तुस्तुभः ] सुग् च सुवश्च सोश्च स्तुश्च स्तुभ् च = सुग्सुवसोस्तुस्तुभ्, तस्य ।
[अद्वित्वे ] न द्वित्वं अद्वित्वम् । ‘नञत्’ (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
1
=
[अभिषुणोति ] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । ' षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव्
| 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । ' उ श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ । 'रष्टवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०-० ।
[ परिणति ] परि-सु । वर्त्त० तिव् । शेषं 'अभिषुणोति' वत् ।
[ अभिषावयति ] अभिपुण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२३) आव् ।
[परिषावयति ] परिषुण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अग्रे 'अभिषावयति' ।
[अभ्यषुणोत्] ‘पुंग्ट् अभिषवे ' (१२८६ ) षु । ' षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्त् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । ' उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'रष्टवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[पर्यषुणोत्] 'पुंग्ट् अभिषवे ' (१२८६ ) षु । ' षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सु, परिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्→त् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । ' उश्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'रपृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[अभिसौति] ‘पुंक् प्रसवैश्वर्ययोः ' (१०७८) षु । 'पः सोऽष्टयै ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । वर्त्त तिव् । ‘उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९ ) औ = सौ ।
[अभिसवति] 'सुं प्रसवैश्वर्ययोः ' ( १७ ) सु । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[अभिषुवति] 'षूत् प्रेरणे' (१३३२) पू । षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सू, अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१ ) शप्र० अ । 'धातोरिवर्णावर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उव् ।
[ परिषुवति ] 'पूत् प्रेरणे' (१३३२ ) षू । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सू, परिपूर्व० । शेषं 'अभिषुवति' वत् । [ अभ्यषुवत् ] 'पूत् प्रेरणे' (१३३२) षू । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सू, अभिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्त् । ' तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र ० अ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उव् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४ । ४ । २९) अडागमः ।
[पर्यषुवत् ] सू, परिपूर्व० । ह्यस्तनी दिवत् । शेषं 'अभ्यषुवत्' वत् ।
[ अभिसूते ] 'पूौक् प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) पू । 'पः सोऽष्टयै० ' (२।३।९८) सू, अभिपूर्व० । वर्त्त० ते । [ अभिसूयते ] ' षूङौच् प्राणिप्रसवे' (११४२) पू । षः सोऽष्टये० ' (२।३।९८) सू, अभिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'दिवादेः
For Private Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य ।
[अभिष्यति] 'र्षांच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सो, अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०→य । ‘ओतः श्ये' (४।२।१०३) ओलोपः ।
[परिष्यति] 'षोंच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सो, परिपूर्व० । शेषं ‘अभिष्यति' वत् ।
[अभ्यष्यत्] 'अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सो, अभिपूर्व० । हयस्तनी दिव्→त् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । 'ओतः श्ये' (४।२।१०३) ओलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[पर्यष्यत्] 'षोंच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सो, परिपूर्व० । हास्तनी दिव्→त् । शेषं 'अभ्यष्यत्' वत्
[अभिष्टौति] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्यायसं० ११२९) स्तु, अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वे:' (४।३।५९) औ । अनेन स०→ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०→ट० ।
[परिष्टौति] स्तु, परिपूर्व० । वर्त० तिव् । शेषं 'अभिष्टौति' वत् ।
[सुष्टुतम्] सुष्ठु अतिशयेन स्तूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[दुःष्टवम्] दुःखेन स्तूयते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र०→अ । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (११२१२४) अव् ।
[अभ्यष्टोत्] स्तु, अभिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्→त । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[पर्यष्टौत्] स्तु, परिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव् → त् । शेषं ‘अभ्यष्टौत्' वत् ।
[अभिष्टोभते] ष्टभुङ् (७७९) - स्कभुङ् (७८०) - ‘ष्टुभूङ् स्तम्भे' (७८१) ष्टुभ् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तुभ्, अभिपूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३१४७१) शव | ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[परिष्टोभते] स्तुभ्, परिपूर्व० । शेषं 'अभिष्टोभते' वत् ।
[अभ्यष्टोभत] स्तुभ्, अभिपूर्व० । ह्यस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[पर्यष्टोभत] स्तुभ, परिपूर्व० । ह्यस्तनी त । शेषं ‘अभ्यष्टोभत' वत् । [सुस्तुतम्] शोभनं स्तुतम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०-→त । [अभिस्तुतम्] अतिशयेन स्तुतम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त ।
[अभिसावकीयति] अभिसावकमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अभिसुसूषति] 'डुंगट् अभिषवे' (१२८६) षु । ‘पः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । अभिषोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘सन्
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अभ्यसुसूषत्] 'पुंगट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । अभिषोतुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत्वम् । हस्तनी दिव→त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[परिसुसूषति] 'धुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । ‘षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सु, परिपूर्व० । परिषोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४११०४) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वत्वम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[पर्यसुसूषत्] 'धुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सु, परिपूर्व० । परिषोतुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः०' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । हस्तनी दिक्रे त् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभिसिषासति] 'षोंच अन्तः(न्त)कर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सो, अभिपूर्व० । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आ = सा । अभिषातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वत् । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० ।
[अभ्यसिषासत्] 'षोंच् अन्तः(न्त)कर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सो, अभिपूर्व० । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा । अभिषातुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'हूस्वः' (४1१1३९) हूस्वत् । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । ह्यस्तनी दिव्→त् । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभ्यसूसवत् 'कुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । अभिषुण्वन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि टुः' (३।४।५८) डा०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४/१1१) द्विवचनम् । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि-शास्वृदितो डे' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभिसुसाव] अभि-सु । परोक्षा णव-→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विवचनम् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[अभिसोसूयते] सु । भृशं पुनः पुनर्वा अभिसुनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यम० → य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते ।
[अभ्यसीसयत्] 'षोंच अन्तः(न्त)कर्मणि' (११५०) षो । ‘षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा, अभिपूर्व० । अभिस्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'आत ऐ: कृऔ'
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
(४।३।५३ ) ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) ङप्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा - ङे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङे' (४।१।६३ ) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' ( ४।१।६४ ) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[अभिसेसीयते] सो, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिष्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यङ्प्र०य । 'ईर्व्यञ्जने० (४ । ३ । ९७ ) ई । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' ( ४ । १ । ३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१ ) शव् ।
[ अभिसिसासति ] सो, अभिपूर्व० । अभिषातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४|१|३) द्विर्वचनम् । ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । ' सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ ।
[अभितोस्तूयते] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४ ) ष्टु । ' षः सोऽष्ट्यै ० ' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताऽभावे० ' ( न्यायसं० १।२९) स्तु, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिष्टौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र०य । दीर्घश्च्वि यङ्यक्-क्येषु च ' (४।३।१०८) दीर्घः । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' (४|१ |३९) ह्रस्वः । ' अघोषे शिट : ' ( ४। १ । ४५) सलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
८७
[अभिस्ताव ] स्तु, अभिपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'अघोषे शिटः ' (४।१।४५) सलोपः । ‘नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आबू ।
[ अभ्यतुस्तवत् ] स्तु, अभिपूर्व० । अभिष्टुवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि- द्रु-सु० ' ( ३।४।५८) प्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) द्विर्वचनम् । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२ । ३५ ) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[अभितुस्तुभे] 'ष्टुभुङ् स्तम्भे' (७८१ ) ष्टुभ् । 'षः सोऽष्ट्ये ० ' (२।३।९८) स्तुभ्, अभिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'अघोषे शिट:' ( ४।१।४५) सलोपः ।
[अभितोस्तुभ्यते] स्तुभ्, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिष्टोभते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) यड्प्र०य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त०
ते ।
[अभ्यतुस्तुभत्] अभिस्तोभमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णिश्रि-दु-सु-कमः०' (३|४|५८) प्र० । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विर्वचनम् । 'अघोषे शिट:' ( ४ |१| ४५ ) सलोपः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । । छ ||
स्था-सेनि-सेध-सिच- सञ्जां द्वित्वेऽपि ॥ २३ ॥४०॥ [स्थासेनिसेधसिचसञ्जाम् ] स्थाश्च सेनिश्च सेधश्च सिचश्च सञ् च =
[ अधिष्ठास्यति ] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ १।२९) स्था, अधिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति ।
[प्रतिष्ठास्यति ] स्था, प्रतिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति ।
स्थासेनिसेधसिचसञ्ज:, तेषाम् ।
ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै० ' (२। ३ ।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे० ' ( न्यायसंग्रह
For Private Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुढिका ।
[अधितष्ठौ स्था० अधिपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा०' (४।१।१) स्था द्विवचनम् । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ०→त० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । अनेन स०→ष० ।
[प्रतितष्ठौ] स्था० प्रतिपूर्व० । शेषं 'अधितष्ठौ' वत् ।
- [अध्यष्यत्] अधि-स्था । अद्यतनी दि→त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिज्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । अनेन स०→ष० ।
[अध्यष्टास्यत्] अधि-स्था । क्रियातिपत्तिः स्यत् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । अनेन स०-→प० ।
[अभिषेणयति] सेना अभिपूर्व० । सेनया अभियातीति । 'णिज् वहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।
[अभिषिषेणयिषति अभिषेणयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) सेनयद्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) ष० पूर्वस्य । अनेन प० तृतीयं (यः) ।
[अभ्यषेणयत्] अभिसेनि । हस्तनी दिव→त् । 'कर्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभ्यषिषेणयिषत्] अभिषेणयितुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां० (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ह्यस्तनी दिव्→त् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रतिषिषेधिषति] 'षिधू गत्याम' (३२०) षिध् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध्, प्रतिपूर्व० । प्रतिषेधितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प० ।
[प्रत्यषेधत्] सिध्, प्रतिपूर्व० । हास्तनी दिव्→त् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रत्यषिषेधिषत् प्रतिषेधितुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट्→इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प० । ह्यस्तनी दिव→त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः ' (३।४।७१) शव् । (४।४।२९) अडागमः ।
[अभिषिञ्चति] ‘षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच्, अभिपूर्व० । वर्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ । 'मुचादि-तृफ-दृफ-गुफ०' (४।४।९९) नोऽन्तः ।।
सषिक्तं नाम किं तवात्र] अभि(?)(सोसिच्यते स्म । 'क्त-क्तवत' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । अभि(?)(स)सेचनं वा । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । 'च-जः क-गम्' (२/१९८६) च०→क० ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ॥
[अभिषिषिक्षति] अभि-सिच् । अभिषेक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । क-षसंयोगे क्ष । वर्त्त० तिव । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अभ्यषिञ्चत्] सिच्, अभिपूर्व० । हास्तनी दिव् → त् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप०→अ । 'मुचादि तृफदृफ-गुफ०' (४।४।९९) नोऽन्तः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभ्यषिषिक्षत सिच, अभिपूर्व० अभिषेक्तुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'सन-यडश्च' (४१३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'च-जः क-गम' (२११८६) च०→क० । (२।३।१५) स०→ष० । क षसंयोगे क्ष । ह्यस्तनी दिव→त् । 'कर्तर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादे०' (२।१।११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अभिषजति] 'षजं सङ्गे' (१७३) षञ् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव०' (२।३।९८) सङ्ग्, अभिपूर्व० । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘दंश-सञ्जः शवि' (४।२।४९) नलोपः ।
[अभिषषञ्ज] सञ्ज, अभिपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[अभिषिषक्षति] सञ्ज, अभिपूर्व० । अभिषक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमो०' (१३५०) ग०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । कषसंयोगे क्ष । 'ग्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न०→ङ० ।
[अभ्यषिषङ्क्षत्] सञ्, अभिपूर्व० । अभिषक्तुमैच्छत् । 'तुमर्हा०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्विः । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज०→ग० । 'अघोषे०' (१३५०) ग०-→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । 'म्नां धु० (११३।३९) न०→ड० । हस्तनी दिव० ।
[प्रतिष्ठापयति स्था, प्रतिपूर्व० । प्रतितिष्ठन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे, णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्ति-रीब्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्य:०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
__ [प्रतिषेधयति] सिध्, प्रतिपूर्व० । प्रतिषेधन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प्र०→इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः०' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अभिसिध्यति] ‘षियूंच् संराद्धौ' (११८५) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव०' (२।३।९८) सिध्, अभिपूर्व० । वर्त० तिव । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०→य ।
[प्रतिषेषिधीति 'षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सिध, प्रतिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा सेधति | 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४११३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४१११४४) अनादिव्यअनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्'
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
(४।३।६४) ईत् । 'व्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे' (४।३।१४) गुणाभावः ।।छ।।
अङ प्रतिस्तब्ध-निस्तब्धे स्तम्भः ।।२।३।४१।। अप्रतिस्तब्धनिस्तब्धे] डश्च प्रतिस्तब्धश्च निस्तब्धश्च = ङप्रतिस्तब्धनिस्तब्धम्, न डप्रतिस्तब्धनिस्तब्धं = अडप्रतिस्तब्धनिस्तब्धम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न०-→अ०, तस्मिन् ।
[विष्टभ्नाति] 'स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ, सूत्रो(सौत्र)धातुः, विपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भूस्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।७८) श्नाप्र०→ना । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । अनेन स०→ष० ।
[प्रतिष्टभ्नाति] स्तम्भ, प्रतिपूर्व० । शेषं 'विष्टभ्नाति' वत् ।
[वितष्टम्भ] स्तम्भ, विपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । ।
[प्रतितष्टम्भ] स्तम्भ, प्रतिपूर्व० । शेषं 'वितष्टम्भ' वत् ।।
[प्रतिताष्टभ्यते] प्रतिस्तम्भ । भृशं पुनः पुनर्वा प्रतिष्टभ्नाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४191३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादे०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
- [अभितिष्टम्भिषति] अभिस्तम्भ् । अभिस्तम्भितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलोपः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[व्यष्टभ्नात्] स्तम्भ, विपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्→त् । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।६५) श्नाप्र० → ना । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रत्यष्टम्नात् स्तम्भ, प्रतिपूर्व० । ह्यस्तनी दिव् → त् । शेषं 'व्यष्टभ्नात्' वत् ।
[व्यतस्तम्भत्] स्तम्भ, विपूर्व० । विष्टभ्नन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डा०→अ । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । ‘णेरनिटि (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रत्यतस्तम्भत्] प्रतिष्टभ्नन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप०→इ । शेषं पूर्वस्येव साध्यः ।
[प्रतिस्तब्धः] स्तम्भ, प्रतिपूर्व० । प्रतिष्टभ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इड् निषेधः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अधश्चतुर्थात् त-थोर्धः' (२११७९) त०→ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० । प्रथमा सि । [निस्तब्धः] स्तम्भ, निपूर्व० । निष्टभ्यते स्म । शेषं 'प्रतिस्तब्धः' वत् ।।छ।।
अवाच्चाश्रयोर्जाविदूरे ।।२।३।४२ ।। [अवात् अव पञ्चमी डसि ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
९१
[च] च प्रथमा सि । [आश्रयोर्जाविदूरे] आश्रयश्च ऊर्जा च अविदूरं च = आश्रयोर्जाविदूरं, तस्मिन् ।
[दर्गमवष्टभ्नाति] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । दुःखेन गम्यतेऽस्मिन्निति । 'सुग-दुर्गमाधारे' (५1१1१३२) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१1११४) अम्लोपः । स्त अवपूर्व० । वर्त० तिव् । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।६५) श्नाप्र०→ना । 'नो व्यञ्जस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । अनेन स०→ष० ।
[दुर्गमवष्टभ्यास्ते] अवस्तम्भनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्→य । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[अवतष्टम्भ दुर्गम्] स्तम्भ, अवपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा०' (४।१।१) स्तम्भ् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः ।
[दुर्गमवाष्टभ्नात्] स्तम्भ, अवपूर्व० । ह्यस्तनी दिव→त् । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू० (३।४।६५) श्नाप्र०→ना । 'नो व्यञ्जनस्याऽनु०' (४२।४५) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[अहो ! वृषलस्यावष्टम्भः] अवस्तम्भनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ ।
[अवष्टब्धो रिपुः शुरेण] अवष्टभ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः । (२११७९) त०-→ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) भ० ब० ।
[अवष्टब्धा शरत्] 55अवष्टभ्यते । क्तप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[अवष्टब्धा(धे) सेना(ने)] अवष्टभ्नीत(:) स्म । +क्तप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । औ । 'औता' (१।४।२०) ए। [प्रस्तब्धः] प्रष्टभ्यते स्म । क्तप्र० → त । [उपष्टम्भः] उपष्टम्भनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । [उपष्टम्भकः] उपष्टभ्नातीति । णक-तृचौ (५।१।४८) णकप्र०→अक । [उपष्टब्धः] उपष्टभ्यते स्म । क्तप०→त । [अवस्तब्धो वृषलः शीतेन] अवस्तब्धो वृषलः - सङ्कुचित इत्यर्थः ।
[अवातस्तम्भत्] अवाष्टम्भीत् कश्चित् तं अवष्टभ्नन्तमन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०→इ। अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डप्र०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) स्तम्भ द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽना०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः ॥छ।।
व्यवात् स्वनोऽशने ।।२।३।४३।।
[व्यवात् विश्व अवश्च = व्यवम्, तस्मात् ।
P卐 ऊर्जश्च । P卐म अवष्टभ्नाति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५।१।११) क्तप्र० । . P + 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप० ।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ अशने] अश्यतेऽशनम् । 'भुजि - पत्यादिभ्यः कर्मा-ऽपादाने' (५।३।१२८) अनट्प्र० अन, तस्मिन् ।
[ विष्वणति ] स्तन (३२३) धन ( ३२४ ) - ध्वन (३२५) चन (३२६) - 'स्वन शब्दे' (३२७), स्वन्, विपूर्व० ।
-
वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शवप्र० ।
९२
[अवष्वणति ] स्वन्, अवपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव्प्र० ।
[विषष्वाण ] स्वन्, विपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
-
[अवषष्वाण] स्वन्, अवपूर्व० । परोक्षा णव् । शेषं 'विषष्वाण' वत् ।
[विषिष्वणिषति] स्तन्, विपूर्व० । विष्वणितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ' सन्यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽना०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितो० ' (४।४।३२ ) इट् इ ।
[अवषिष्वणिषति ] स्वन्, अवपूर्व० । अवष्वणितुमिच्छति । शेषं 'विषिष्वणिषति' वत् ।
[ व्यषिष्वणत्] स्वन शब्दे (३२७) स्वन्, विपूर्व० । विष्वणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० → इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-स्रु० ' ( ३।४।५८) डप्र० अ । द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङे' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ' णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[अवाषिष्वणत्] स्वन्, अवपूर्व० । अवष्वणन्तं प्रायुक्त । शेषं 'व्यषिष्वणत्' वत् ।
[अत्यसिस्वनत्] स्वन्, अतिपूर्व० । अतिस्वनन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि - त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्विर्धातुः परोक्षा - डे० ' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि शास्वृदितो ङे' (४।२।३५) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । । छ ||
सदोऽप्रतेः परोक्षायां त्वादेः || २ | ३ | ४४ ||
[ अप्रतेः ] न प्रति
अप्रति, तस्मात् ।
[निषीदति ] 'षद् विशरण- गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद्, निपूर्व० । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्रौति - कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) सीद् । अनेन स० ष० ।
=
[निषाषद्यते] सद्, निपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा निषीदति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यड्प्र०य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादे० ' ( ४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन स० ष० ।
[विषाषद्यते] सद्, विपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा विषीदति । शेषं 'निषाषद्यते' वत् ।
[निषिषत्सति ] सद्, निपूर्व० । निषत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । सन्- यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' सन्यस्य' ( ४|११५९) इ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) द० त० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
श० म० न्यासानुसन्धाने
गर्हितं निषीदति । 'गृ-लुप०' ( ३।४।१२ ) य० ।
For Private Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
९३
[न्यषीदत्] सद्, निपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'श्रोति कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) सीद् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ व्यषीदत्] सद्, विपूर्व० । ह्यस्तनी दिवत् । शेषं 'न्यषीदत्' वत् ।
[ निषसाद] सद्, निपूर्व० । परोक्षा णव । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ञ्णिति' ( ४ | ३ | ५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[विषसाद] सद्, विपूर्व० । परोक्षा णव् । शेषं 'निषसाद' वत् ।
[ प्रत्यसीषदत्] सद्, प्रतिपूर्व० ! प्रतिषीदन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि - त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङ' ( ३।४।५८) ड ० अ । द्विधा॑तुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३ ) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२ । ३५ ) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः ' ( ४१ । ६४ ) दीर्घः । 'णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः ।
[प्रत्यसीसदत्] सद्, प्रतिपूर्व० । प्रतिसीदन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० - इ । अद्यतनी दत् । 'णि श्र-दु-सु० ' ( ३।४।५८) प्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४1919) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्या० ' ( ४ । २ । ३५ ) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[प्रतिसिसत्सति] सद्, प्रतिपूर्व० । प्रतिसत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यश्च' (४।१1३) द्विर्वचनम् । 'व्यञनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ॥ छ।।
स्वञ्जव || २|३ | ४५ ॥
[ अभिष्वजते, परिष्वजते, प्रतिष्वजते] 'ष्वचिंत् सङ्गे' (१४७१ ) ष्वञ् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वज्ञ, अभि-परि-प्रतिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र० अ । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४।२।४५) नलोपः ।
[अभिषिष्वङ्क्षते, परिषिष्वङ्क्षते, प्रतिषिष्वङ्क्षते] स्वस्, अभि-परि- प्रतिपूर्व० । अभिषतुमिच्छति परिषतुमिच्छतिप्रतिषङ्क्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४|११५९) इ । 'च-ज: क- गम्' (२।१।८६) ज०म० । 'अघोषे प्रथमो० ' ( १ । ३ । ५० ) ग० क ० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । कषसंयोगे क्ष । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ अभिषाष्वज्यते] स्वञ्ज, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिष्वजते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यङश्च' (४1१1३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ अभ्यष्वजत, प्रत्यष्वजत] स्वज्ञ, अभि-प्रतिपूर्व० । ह्यस्तनी त । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४ । ४ । २९ ) अडागमः ।
[ अभिषस्वजे, अभिषस्वजे ] स्व, अभिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्वञ्जर्नवा' (४।३।२२) द्विद्वा । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदित : ' ( ४।२।४५) नलोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
परिषस्वजे, परिषस्व ] स्वा, परिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्चनलोपः । ‘स्व र्नवा' (४।३।२२) किद्वद्वा । 'नो व्यअनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[प्रतिषस्वजे, प्रतिषस्वजे] स्वञ्, प्रतिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् ।' 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्वओर्नवा' (४।३।२२) किद्वद्वा । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।।छ।।
परि-नि-वेः सेवः ।।२।३।४६।। [परिनिवेः] परिश्च निश्च विश्च = परिनिवि, तस्मात् ।
[परिषेवते] 'षेवृङ् सेवने' (८१८) षेव् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सेव्, परिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन स० → ष० ।
[परिषिषेविषते] सेव्, परिपूर्व० ! परिषेवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० ।
[परिषेषेव्यते] सेव, परिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा परिषेवते । 'व्यञ्जनादेरेक०' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ए । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[परिषिषेवे] सेक्, परिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः ।
[पर्यषेवत] सेव्, परिपूर्व० । ह्यस्तनी त । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
एवं नि-विपूर्वकः सेव् ज्ञेयम् ।
[निषिषेविषते] सेव, निपूर्व० । निसे(षे)वितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[निषिषेवे] सेव्, निपूर्व० । परोक्षा ए । शेषं 'परिषिषेवे' वत् ।
[न्यषेवत सेव, निपूर्व० । हस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[विषिषेविषते] सेव्, विपूर्व० । विसे(षे)वितुमिच्छति । शेषं निषिषेविषते' वत् । [विषिषेवे] सेव, विपूर्व० । परोक्षा ए । शेषं 'परिषिषेवे' वत् ।
[व्यषेवत] सेव्, विपूर्व० । ह्यस्तनी त । 'कतर्यनद्भ्यः०' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
प्रतिसेषेव्यते] सेव, प्रतिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रतिसेवते । 'व्यञ्जनादेरेक०' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादे०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः'
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
९५
Wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
(४।१।४८) ए । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[प्रत्यसिषेवत सेव, प्रतिपूर्व० । प्रतिसेवमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । अद्यतनी दि→त् । “णि-शि-दु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डप्र०-→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४|११) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२१३१५) स०→ष० ॥छ।।
सय-सितस्य ।।२।३।४७।। [सयसितस्य] सयश्च सितश्च = 5 सयसितस्तस्य ।
[परिषयः] 'पिंग्ट् बन्धने' (१२८७) पि । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सि, परिपूर्व० । परिषयन(णम्) । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । एदैतोऽयाय् (१।२।२३) अय् ।
[निषयः] सि, निपूर्व० । निषयणम् । 'युवर्ण०' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[विषयः] विषय इत्यत्रैव संज्ञायां यः, अन्यत्र संज्ञा नास्ति । विसिन्वन्ति यूनां मनांसि इति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र०→अ । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
परिषितः] सि, परिपूर्व० । परिसीयते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त । अनेन स०→ष०।
[निषितः] सि, निपूर्व० । निसीयते स्म । 'गत्यर्था०' (५।१११) क्तप्र० → त । अनेन स० → ष० । [विषितः] सि, विपूर्व० । विसीयते स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र०→त । अनेन स०→ष० ।
[मा विषसयत्] विषय | विषयमारव्यत् । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-दु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४५८) इप्र०→अ । 'अन्यस्य' (४।१८) द्विर्वचनम् । अत्र द्वित्वे कर्त्तव्ये ‘णषमसत्०' (२१११६०) इत्यनेन षत्वनिवृत्तौ 'अन्यस्य' (४।१८) इति द्विवचनम्, समानलोपत्वान्न 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इति न इ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः ।
[व्यसयीयत विषय । विषयमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन्०' (३।४।२३) क्यनप्र०→य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई।
[पर्यसितायत] परिषित इवाचरत् । 'क्यङ् (३।४।२६) क्यप्र०→य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । एस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[मा परिषिषयत् परिषितमाख्यत् । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र०→इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।।छ।।
असो-ङ-सिवू-सह-स्सटाम् ।।२।३।४८।। [असोडसिवूसहस्सटाम] सोश्च डश्च = सोडी, न विद्यते सोडस ययोः तौ = असोडौ, सिवूश्च सहश्च = सिवूसहौ,
P卐 सयसितं, तस्य ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
असोडौं च तौ सिवूसहौ च असोडसिवूसहौ, असोडसिवूसहौ च स्सट् च = असोडसिवूसहस्सटः, तेषाम् ।
[परिषीव्यति, निषीव्यति, विषीव्यति] 'षिवूच उतौ' (११६४) षिव । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव । परि-नि-विपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन स०→ष० ।
परिषहते, निषहते, विषहते] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सह । परि-नि-विपूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन स० → ष० ।
परिष्करोति] परि 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४।९१) स्सट् → स् । वर्त्तः तिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । [अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० (?)] 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
__ [विष्किरः शकुनिः] ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, विपूर्व० । विकिरतीति । 'नाम्युपान्त्य-प्री-क-गू-ज्ञः कः' (५।१।५४) कप्र० → अ ।' 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) ३-इ-→किर् । 'वौ विष्किरो वा' (४।४।९६) स्सट्→स० ।
__ [परिसोढः] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सह, परिपूर्व० । परिषह्यते स्म । सर्वत्र वाक्यावस्थायां षत्वम् । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त० । क्तादौ सर्वत्र 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इति इटनिषेधः । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१।८२) ह०→ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध०→ढ० । 'सहिवहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोपः-पूर्वस्य ओ ।
[परिसोढव्यः] सह्, परिपूर्व० । परिषह्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । तव्यादौ ‘सह-लुभेच्छ-रुष-रिषस्तादेः' (४।४।४६) वेट् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह०ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध०→ढ० । ‘सहि वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोपः - पूर्वस्य ओ ।
[निसोढः] सह, निपूर्व । निषाते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [निसोढव्यः] सह्, निपूर्व० । निषह्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । [विसोढः] सह, विपूर्व० । विषहते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । [विसोढव्यः] सह्, विपूर्व० । विषह्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० ।
[मा परिसीषिवत्] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सिव्, परिपूर्व० । परिसीव्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०→इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अद्यतनी दि→त् । 'णिश्रि-द्रु-सु-कमः०' (३।४।५८) उग्र०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे ०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)
अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । उपानयस्याऽसमानलोपिशास्वृदितो डे' (४।२।३५) ह्रस्वः । लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[मा परिसीषहत सह्, परिपूर्व० । परिषह्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० (३।४।२०) णिगप्र० →इ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि → त् । “णि-श्रि द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) इस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३८३) णिग्लोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[परिसेषिवीति] सिव, परिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा परिषीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यप्र० । 'सन्
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
यश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यलोपः । वर्त्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु- स्तोर्बहुलम् ' ( ४।३।६४ ) ईत् ।।छ।।
स्तु- स्वञ्जचाटि नवा || २।३।४९ ।।
९७
[ स्तुस्वञ्जः ] स्तुश्च स्वञ् च = स्तुस्वय्, तस्य ।
[च] च प्रथमा सि ।
[अटि] अट् सप्तमी ङि ।
[ नवा ] नवा प्रथमा सि ।
[पर्यष्टोत्, पर्यस्तौत्, न्यष्टोत्, न्यस्तौत्, व्यष्टोत्, व्यस्तीत् ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिवष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । ' निमित्ताऽभावे० ( न्यायसंग्रहः १।२९ ) स्तु, परि-नि- विपूर्व० । ह्यस्तनी दिव् → त् । ‘उत और्विति व्यञ्जनेऽद्धेः' (४।३।५९ ) औ । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[ पर्यष्वजत, पर्यस्वजत, न्यष्वजत, न्यस्वजत, व्यष्वजत, व्यस्वजत] 'ष्वचिंत् सङ्गे' (१४७१) ष्वञ् । 'षः सोऽष्ट्ये ० ' (२।३।९८) स्व, परि-नि- विपूर्व० । ह्यस्तनी त । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४|८१ ) शप्र० अ । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[पर्यषीव्यत् पर्यसीव्यत्, न्यषीव्यत्, न्यसीव्यत्, व्यषीव्यत्, व्यसीव्यत्] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्ये ० ' (२।३।९८) सिव्, परि-नि- विपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्त् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[ पर्यषहत, पर्यसहत, न्यषहत, न्यसहत, व्यषहत, व्यसहत] 'षहि मर्षणे' (१९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सहू, परि-नि- विपूर्व० । ह्यस्तनी त । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अडागमः ।
[ पर्यष्करोत् पर्यस्करोत् ] परि 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४|४|११ ) स्सट् स० । ह्यस्तनी दिव्→त् । ‘कृग्-तनादेरु:' ( ३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' ( ४।३।२) गु० ओ । ‘अड् धातोरादि०’ (४।४।२९ ) अडागमः ।
[पर्यसोढयत् ] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सह्, परिपूर्व० । परिसह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'हो धुट् - पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'सहि - वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोप:- पूर्विला ओ । परिसोढमाख्यत् । ' णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३) अलोपः । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[पर्यसीषिवत् ] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । ' षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सिव्, परिपूर्व० । परिसीव्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ व्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि- द्रुसु-कम: ० ' ( ३|४|५८) डप्र० अ । 'आद्योंऽश एकस्वर:' ( ४।१।२) द्विर्वचनम् । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२ । ३५ ) ह्रस्वः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अडागमः ।
[पर्यसीषहत्] 'षहि मर्षणे' (९९०) पह् । 'षः सोऽष्टयै ० ' (२।३।९८) सह्, परिपूर्व० । परिषहमाणं प्रायुक्त ।
For Private Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रुसु०' (३।४।५८) डा० । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्विवचनम् । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'हूस्वः' (४।११३९) हूस्वत् । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।११६४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।।छ।।
निरभ्यनोश्च स्यन्दस्याऽप्राणिनि ।।२।३।५०।। [निरभ्यनोः] निर् च अभिश्च अनुश्च, तस्मात् । [अप्राणिनि] न प्राणी = अप्राणी । 'नञत्' (३।२।१२५) न०→अ०, तस्मिन् ।
[निःष्यन्दते तैलम, निःस्यन्दते तैलम] 'स्यन्दौङ् स्रवणे' (९५६) स्यन्द, निरपूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन विकल्पे स०→ष० ।
[अभिष्यन्दते, अभिस्यन्दते] स्यन्द्, अभिपूर्व० । वर्त्त० ते । शेषं पूर्ववत् । [अनुष्यन्दते, अनुस्यन्दते] स्यन्द्, अनुपूर्व० । वर्त० ते । शेषं पूर्ववत् । [परिष्यन्दते, परिस्यन्दते] स्यन्द, परिपूर्व० । वर्त्त० ते । शेषं पूर्ववत् । [विष्यन्दते, विस्यन्दते] स्यन्द्, विपूर्व० । वर्त० ते । शेषं पूर्ववत् ।
[अभिसास्यन्दीति तैलम्] स्यन्द्, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिस्यन्दते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० →य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ।
परिस्यन्दते मत्स्य उदके] 'मदैच् हर्षे' (१२३६) मद् । फमाद्यति जले मत्स्यः । 'मदे: स्यः' (उणा० ३८३) स्यप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द०→त० ।
- [अनुष्यन्देते मत्स्योदके, अनुस्यन्देते वा] ‘स्यन्दौङ् स्रवणे' (९५६) स्यन्द्, अनुपूर्व० । वर्त्तः आते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'आतामाते-आथामाथे आदिः' (४२११२१) आ०→इ । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१२१६) ए । छ।।
वेः स्कन्दोऽक्तयोः ।।२।३५१।। [अक्तयोः] फक्तश्च क्तवांश्च क्तौ । 'समानामर्थेनैकः शेषः' (३।१।११८) एकशेषः । न तौ = अक्तौ । ‘नञत्' (३।२।१२५) न० अ०, तयोः ।
[विष्कन्तुम्, विस्कन्तुम् स्कन्दूं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द्, विपूर्व० । विस्कन्दनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्णकच्-भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुमप्र० । अनेन विकल्पे षत्वम् ।
[विस्कन्नः] विस्कद्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० न० ।
- [विस्कन्नवान्] विस्कन्द(द्य)ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त०→न छ।।
P5 अभिधानचिन्तामणिनाममालायाम्-माद्यति जलेन । P
क्तश्च क्तश्च = क्तौ । 'स्यादावसंख्येयः' (३1१1११९) एकशेषः ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
परेः ।।२।३५२॥
[परेः] परि पञ्चमी डसि ।
[परिष्कन्ता, परिस्कन्ता] 'स्कन्दं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द, परिपूर्व० । श्वस्तनी ता । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द०→त० । अनेन विकल्पे षत्वम् ।
परिष्कन्तुम, परिस्कन्तुम] परिस्कन्दनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुमप्र० ।
[परिष्कण्णः, परिस्कन्नः] परिस्कद्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त । 'रदादमूर्छ।' (४।२।६९) दत्त०→न० । अनेन विकल्पे षत्वम् ।।छ।।
परिष्कण्णवान्, परिस्कन्नवान] परिस्कन्द(द्य)ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०→तवत् । ‘रदादमूर्छ।' (४।२।६९) द-त०→न० । अनेन विकल्पे षत्वम् ।
नि-र्नेः स्फुर-स्फुलोः ।।२।३।५३।। [निर्नेः] निर् च निश्च = निर्निः, तस्मात् । [स्फुरस्फुलोः] स्फुरश्च स्फुल च = स्फुरस्फुलौ, तयोः ।
[निःष्फुरति, निःस्फुरति] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर्, निपूर्व० । वर्तः तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० →अ ।
___ [निष्फुरति, निस्फुरति] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर्, निपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० →अ ।
[निःष्फुलति, निःस्फुलति] ‘स्फुलत् संचये च' (१४६१) स्फुल्, निपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ ।
[निष्फुलति, निस्फुलति] 'स्फुलत् संचये च' (१४६१) स्फुल्, निपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ ॥छ।।
वेः ।।२।३।५४।। [:] वि पञ्चमी इसि ।
[विष्फुरति, विस्फुरति] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर्, विपूर्व० । वर्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० →अ ।
[विष्फुलति, विस्फुलति] 'स्फुलत् संचये च' (१४६१) स्फुल्, विपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ छ।।
स्कभ्नः ।।२।३१५५।। [स्कभ्नः] स्कभ्ना । षष्ठी डस् । ‘लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
[विष्कभ्नाति] स्कम्भू रोधनार्थः (१९८७) स्कम्, विपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'स्तम्भू-स्तम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।६५) श्नाप्र०→ना । अनेन स०→ष० । क्षुभ्नादित्वाण्णत्वाभावः ।
[विष्कम्भिता] विष्कभ्नातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०-तृ । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
[विष्कम्भकः] विष्कभ्नातीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) णकप्र० → अक ।
[विष्कम्भयति] विष्कभ्नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । छ । । नि-दु: -सु-वेः सम-सूतेः || २|३|५६ ||
[निर्दुःसुवेः ] निश्च दुश्च सुश्च विश्च तस्मात् ।
[समसूते:] समश्च सूतिश्च तस्य ।
[निःषमः ] 'षम वैक्लव्ये' (३८९) षम् । 'पः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सम्, निर्पूर्व० । निःसमतीति । ‘अच्’ (५।१।४९ ) अच्प्र० अ ।
[दुःषमः ] सम्, दुर्पूर्व० । दुःसमतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ ।
[सुषमः] सह मया वर्त्तते इति समः । ' गोश्चान्ते० ' (२।४ । ९६ ) ह्रस्वः । शोभनं समः = सुषमः ।
[विषमः ] विसमतीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र०
अ ।
[निःषूतिः ] ' षूङौक् प्राणिगर्भविमोचने ' (११०७ ) षू । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव - ष्वष्कः' (२१३१९८ ) सू, निपूर्व० । निस्सवनम् । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५।३।९१) क्तिप्र० ति ।
[दुःषूतिः ] दुस्सवनम् । 'स्त्रियां क्तिः ' ( ५। ३ ।९१) क्तिप्रति । [विषूतिः ] विसवनम् । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५।३।९१) क्तिप्र० ति । [निःसूतम्] निस्सवनम् । 'क्लीबे क्तः ' ( ५।३।१२३) क्तप्र० । [दुःसूतम्] दुस्सवनम् । ‘क्लीबे क्तः ' ( ५।३।१२३) क्तप्र०→त । [विसूतम्] विसवनम् । 'क्लीबे क्तः ' ( ५।३।१२३) क्तप्र० ।छ। अवः स्वपः ||२।३।५७ ।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ अवः ] न विद्यते व् यस्याऽसौ अव्, तस्य ।
[निःषुषुपतुः ] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप्, निर्पूर्व० । परोक्षा अतुस् । ‘स्वपेर्यङ्ङे च’ (४।१।८०) वृत् व० उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन स० ष० ।
[दुःषुषुपतुः ] स्वप्, दुर्पूर्व० । परोक्षा अतुस् । शेषं 'निःषुषुपतुः' वत् । [सुषुषुपतुः ] स्वप्, सुपूर्व० । परोक्षा अतुस् । शेषं 'निःषुषुपतुः' वत् । [विषुषुपतुः ] स्वप्, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । शेषं 'निःषुषुपतुः' वत् । [निःषप्तः ] निःसुप्यते स्म ।
[दुःषुप्तः] दुःसुप्यते स्म ।
[विषुप्तः ] विसुप्यते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० त । अनेन स० ष० ।
P5 निर्गतो निश्चितो वा समात् ।
For Private
Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१०१
[दुःस्वप्नः] स्वप्, दुरपूर्व० । दुःस्वपनम् । 'यजि-स्वपि-रक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३८५) नप्र० । [विस्वप्नः] स्वप, विपूर्व० । विस्वपनम् । 'यजि-स्वपि-रक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप्र० ।
[विसुष्वाप] स्वप्, विपूर्व० । परोक्षा णव् → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।१।१) द्विवचनम् । [स्वपो णावुः (४।१।६२) व० → उ० ?] ('भू-स्वपोरदुतौ' (४।१७०) उ) । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
____प्रादुरुपसर्गाद् य-स्वरेऽस्तेः ।।२।३।५८।। [प्रादुरुपसर्गात्] प्रादुश्च उपसर्गश्च = प्रादुरुपसर्गम्, तस्मात् । [यस्वरे] यश्च स्वरश्च = यस्वरम्, तस्मिन् । [अस्तेः] अस्ति षष्ठी डस् ।
[प्रादुःष्यात्, निष्यात्, विष्यात्, अभिष्यात्] 'असक भुवि' (११०२) अस्, प्रादुस्-नि-वि-अभिपूर्व० । सप्तमी यात् । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । अनेन स →ष० ।
[प्रादुःषन्ति, निषन्ति, विषन्ति, अभिषन्ति] 'असक भुवि' (११०२) अस्, प्रादुस्-नि-वि-अभिपूर्व० । वर्त्त० अन्ति । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । अनेन स० → ष० ।
[निःष्यात अस्, निरपूर्व० । सप्तमी यात् । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक' (४।२।९०) अलोपः । [निःषन्ति अस्, निरपूर्व० । वर्त० अन्ति । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । [प्रादुःस्तः, निस्तः, अनुस्तः] अस्, प्रादुस् - नि- अनुपूर्व० । वर्त० तस् । ‘श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । [अनुस्वः] अस्, अनुपूर्व० । वर्त० वस् । ‘श्नाऽस्त्यो क्' (४।२।९०) अलोपः ।
[विसृतम्] 'सुं गतौ' (२५ ) सृ, विपूर्व० । विस्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[अनुसृतम्] सृ, अनुपूर्व० । अनुसियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[आनुसेयः] 'पूडौक प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । 'षः सोऽष्टयै०' (२।३।९८) सू, अनुपूर्व० । अनुसूते = अनुसू(:) । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । अनुस्वा अपत्यम् । 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१७३) एयणप० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अकलू-पाण्डवोरुवर्णस्यैये' (७।४।६९) ऊलोपः ।।छ।।
न स्सः ।।२।३।५९।। [सुपिस्स्यते] 'पिसृ गतौ' (५४६) पिस, सुपूर्व० । वर्त० ते । 'क्यः शिति (३।४७०) क्यप्र०य । 'अदीर्घाद विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) द्वित्वम् ।
[सुतुस्स्यते] 'तुस शब्दे' (५३९ ) तुस, सुपूर्व० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'अदीर्घाद विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) द्वित्वम् ।
[दधिस्यति] दधि भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यनुप्र०→य । अस् च लौल्ये' (४।३।११५) सोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मधुस्यति मधु भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प०→य । 'अस् च लौल्ये' (४।३।११५)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
सोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव्' । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[समचिस्करत् सम् ‘डुकंग करणे' (८८८) कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४।९१) सडागमः । संस्कुर्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०-→इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर् । अद्यतनी दि→त् । 'णिश्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) ङग्र०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२० (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क०→च० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[अग्निसात करोति अनग्निमग्नि करोति = अग्नेरायत्तं करोति । 'व्याप्तौ स्सात्' (७१२/१३०) सातप्र० ॥छ।।
सिचो यङि ।।२।३।६०।। [सिचो यङि] सिच् षष्ठी ङस् । यङ् सप्तमी ङि ।
[सेसिच्यते] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सिच् । भृशं पुनः पुनर्वा सिञ्चति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम०→य । 'सन्-यडश्च' (४१1३) सिच् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)
अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० से । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
_[अभिसेसिच्यते] सिच्, अभिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा अभिसिञ्चति । 'व्यञ्जनादेरेक०' (३।४।९) यङ्म०→य । शेषं 'सेसिच्यते' वत् ।।
[अभिषिषिक्षति] सिच्, अभिपूर्व० । अभिषेक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं (२।३।४०) सूत्रवत् ।।छ।।
गतौ सेधः ।।२।३।६१।। [अभिसेधति, अनुसेधति गाः] 'षिधू गत्याम्' (३२० ) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध्, अभिअनुपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । गो द्वितीया शस् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५) ओ०→आ० । - [अभिसेधयति सिध्, अभिपूर्व० । अभिसेधन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अनुसेधयति] सिध्, अनुपूर्व० । अनुसेधन्तं प्रयुक्ते । शेषं 'अभिसेधयति' वत् ।
[अभिसिसेधिषति] सिध्, अभिपूर्व० । अभिसेधितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' ( ।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।।
[अनुसिसेधिषति] सिध्, अनुपूर्व० । अनुसेधितुमिच्छति । शेषं 'अभिसिसेधिषति' वत् ।
[प्रतिषेधति] सिध्, प्रतिपूर्व० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'स्था-सेनि-सेध-सिच-सां द्वित्वेऽपि' (२।३।४०) स० → ष० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
निषेधति] सिध, निपूर्व० । शेषं 'प्रतिषेधति' वत् ।।छ।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[सुगः] सुग् षष्ठी स् ।
[स्यसनि ] स्यश्च सन् च = स्यसन्, तस्मिन् ।
[अभिसोष्यति ] 'पुंगट् अभिषवे' (१२८६) षु । षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सु, अभिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । 'नामिनो गुणो० ' ( ४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० ।
[परिसोष्यति] सु, परिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । शेषं 'अभिसोष्यति' वत् ।
[ अभ्यसोष्यत् ] सु, अभिपूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[ पर्योष्यत् ] सु, परिपूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्यत् । शेषं 'अभ्यसोष्यत्' वत् ।
[सुसूः ] सु । सोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) सू । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् | ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वत् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । सुसूषते क्विप् । 'अतः (४।३।८२) अलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'सो रु: ' (२1१1७२ ) ष० २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
सुगः स्य सनि || २ | ३ |६२ ।।
[सुषाव ] सु । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विर्वचनम् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० औ । ओदौतोऽवाव् (१।२।२४) आव् ।
[ अभिषुणोति ] सु, अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० ॥छ ।
=
वर्णानो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श- सान्तरे ||२| ३ |६३ ।।
[ रटवर्णात् ] रश्च ष् च ऋवर्णश्च रषृवर्णम्, तस्मात् ।
[ एकपदे] एकं च तत् पदं च = एकपदम् तस्मिन् ।
[ अनन्त्यस्याऽलचटतवर्गशसान्तरे] न अन्त्योऽनन्त्यस्तस्य । चश्च टश्च तश्च = चटताः, चटतानां वर्गः चटतवर्गः, लश्च चटतवर्गश्च शश्च सश्च = लचटतवर्गशसाः, लचटतवर्गशसैरन्तरं व्यवधानं लचटतवर्गशसान्तरं, न लचटतवर्गशसान्तरं
अलचटवर्गशसान्तरम्, तस्मिन् ।
[तीर्णम् ] 'तृ प्लवन-तरणयोः ' (२७) तृ । तीर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'ऋ- ल्वादेरेषां तो नोऽप्र:' ( ४।२।६८) त० न० । 'ऋतां क्डितीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ई । अनेन
न० ० ।
१०३
=
=
[ चतुर्णाम् ] चतुर् । षष्ठी आम् । 'संख्यानां र्णाम् ' (१।४।३३) नाम् । अनेन ण० । 'र्हादर्ह स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१ ) द्वित्वम् ।
[पुष्णाति] 'पुषश् पुष्टौ ' (१५६४) पुष् । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । अनेन न०० । [ नृणाम्, नृणाम्] नृ षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् । 'नुर्वा' (१।४।४८ ) दीर्घः । [करणम्] 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । क्रियते । 'अनट्' (५|३ | १२४) अनट्प्र० अन । 'नामिनो गुणोक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन णत्वम् ।
For Private Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ करिणाम् ] कृ । करणम् । 'पुन्नाम्नि घः' (५|३ | १३०) घ० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । करो विद्यते येषां ते करिणस्तेषाम् । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन णत्वम् ।
१०४
[बृंहणम् ] 'वृहु शब्दे च' (५६०) बृह् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । बृह्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । 'शिड्- हेऽनुस्वारः ' (१।३।४०) अनुस्वारः । अनेन णत्वम् ।
[नृभिर्नृभिः] नृ । तृतीया भिस् । ' वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्वित्वम् ।
[ चर्मनासिकः ] चर्मवन्नासिका यस्याऽसौ । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः ।
[ मेषनासिकः ] मेषवन्नासिका यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः ।
[विरलेन ] ' रमिं क्रीडायाम्' (९८९ ) रम्, विपूर्व० । विरमते । मुरलोरल - विरल केरल - कपिञ्जल - कज्जलेज्जल-कोमलभृमल- सिंहल - काहल-शूकल-पाकल -युगल-भगल- विदल-कुन्तलोत्पलादयः ( उणा० ४७४) डलप्र० अल । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः तेन ।
[अर्चनम् ] 'अर्च(र्चि)ण् पूजायाम्' (१९५४) अर्च् । अर्च्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० - अन । [मूर्च्छनम् ] 'मुर्छा मोह- समुच्छ्राययोः' (१२६) मुछ् । मूर्च्छते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० (२।१।६३) दीर्घः ।
अन । 'भ्वादेर्नामिनो० '
अन ।
[अर्जनम् ] 'अर्ज अर्जने' (१४२) अर्ज् । अर्ज्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । [झर्झनम् ] 'झर्झत् परिभाषणे' (१३५४) झर्झ । झर्झयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० [किरीटेन] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । किरतीति । 'तृ-कृ-कम्पि-कृषिभ्यः कीटः' (उणा० १५१) किद् ईटप्र० । 'ॠतां क्डितीर्' (४।४।११६) किर्, तेन ।
[कर्मटेन] कर्मन् । कर्मणि कुशलः (?) (घटते) । 'तत्र घटते कर्मणष्ठः' (७।१।१३७ ) ठप्र० । [ मृडेन ] 'मृड सुखने' (१५४५) मृड् । मृडनम् (?) ( मर्डनम् ) । 'अच्' (५/१/४९ ) अच्प्र० अ तेन । [दृढेन ] 'दृहु वृद्धी' (५५७) दृह् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४ । ४ । ९८ ) नोऽन्तः । दृहति स्म । कर्त्तरि क्तप्रत । 'बलि-स्थूले दृढ : ' ( ४।४।६९) इडभावो नलोपश्च दृढनिपातः ।
[कीर्तनम् ] 'कृतण् संशब्दने' (१६४९) कृत् । 'चुरादिभ्यो० ' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'कृतः कीर्त्तिः' (४|४|१२२ ) कीर्त्ति । कीर्त्यते । 'णि वेत्त्यास - श्रन्थ- घट्ट वन्देरन:' ( ५|३|१११ ) अनप्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः ।
[नर्देन] 'नर्द शब्दे' (३०२) नद् । नर्द्यते । 'अच्' (५|१|४९ ) अच्प्र० अ ।
[क्रोधेन] 'क्रुधंच् कोपे' (११८४) क्रुध् । क्रोधनम् । घञ्प्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । [ रशना ] 'अशौटि व्याप्तौ ' (१३१४) अश् । अश्नुते = प्राप्नोति कटीप्रदेशम् । 'अशो रश्चादौ' (उणा० २७० ) अनप्र०रश्चादिः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[ रसना ] 'रसण आस्वादन-स्नेहनयो:' (१९२१) रस् । रस्यते मधुरादिकं वस्तु अनया । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । 'आत्' (२।४।१८) आप् । । छ । ।
For Private
Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१०५
पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः ॥२।३।६४।।
[पूर्वपदस्थात् पूर्वपद ‘ष्ठ गतिनिवृत्तौ' ( ५ ) ष्य । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२१३।९८) स्था । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्याय० १२९) स्था । पूर्वपदे तिष्ठतीति । 'स्था-पा-ना-त्रः कः' (५/११४२) कप० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः, तस्मात् ।
[नाम्नि] नामन् सप्तमी ङि । 'ई-डौ वा' (२।१।१०९) अनोऽस्य लुक् । [अगः] न विद्यते ग् यस्याऽसावग्, तस्मात् । [दुणसः] द्रुवन्नासिका यस्याऽसौ । 'अस्थूलाच्च नसः' (७।३।१६१) नासिकास्थाने नसः स्यात् । [सुरणसः] खुरवन्नासिका यस्याऽसौ । 'अस्थूलाच्च नसः' (७।३।१६१) नासिकास्थाने नसः स्यात् ।
[खरणाः] खरवन्नासिका यस्याऽसौ । 'खर-खुरान्नासिकाया नस्' (७।३।१६०) नासिकास्थाने नस् । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः ।
[खुरणाः] खुरवन्नासिका यस्याऽसौ । ‘खर-खुरान्नासिकाया नस्' (७।३।१६०) नासिकास्थाने नस् । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः ।
[शूर्पणखा] शूर्पाकारा नखा यस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप् । [चन्द्रणखा] चन्द्राकारा नखा यस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप् । [वा(णसः वार्धी नासिकायां यस्य स । 'अस्थूलाच्च नसः' (७।३।१६१) नासिकास्थाने नसः । अनेन न०→ण |
[पुष्पणन्दी] 'टुनदु समृद्धौ' (३१२) नद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । पुप्फेण (पुष्पेण) नन्दते(ति)। अच' (५।११४९) अच्प०→अ । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० ।।
[श्रीणन्दी स्त्री] श्रिया नन्दते(ति) । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र०→अ । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० । [मेषनासिकः] मेषवन्नासिका यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः । [चर्मनासिकः] चर्मवन्नासिका यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[ऋगयनम] 'अयि गतौ' (७९०) अय् । + अयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । ऋचामयनम् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[खारपायणः] खर 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । खरान् पातीति । 'आतो डोऽहवा-वा-मः' (५।१७६) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । खरपस्याऽपत्यम् । 'स्त्रीवहुष्वायनञ्' (६।१।४८) आयनप्र०→आयन । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
[मातृभोगीणः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं = भोगः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज०→ग० । मातृभोगाय हितः = मातभोगीणः । 'भोगोत्तरपदा-ऽऽत्मभ्यामीनः' (७/११४०) ईनप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[गर्गभगिणी] गर्गभगोऽस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
Pऊ शूर्पवन्नखा यस्याऽसौ ।
P +
ईयते अय्यते वा ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२०४१) डीप्र० →ई छ।।
नसस्य ।।२।३।६५।। [प्रणसः] प्रगता प्रवृद्धा वा नासिका यस्याऽसौ । [निर्णसः] निर्गता नासिका यस्याऽसौ । [प्रणसं मुखम्] प्रगता नासिका यत्र तत् ।
[निर्णसं मुखम] निर्गता नासिका यत्र तत् । सर्वत्र 'उपसर्गात्' (७।३।१६२) नासिका०→नस० । अनेन न०→ण छ।।
निष्प्रा-ऽग्रे-ऽन्तः-खदिर-काया-ऽऽम्र-शरेक्षु-प्लक्ष-पीयूक्षाभ्यो वनस्य ।।२।३।६६।। [निष्प्राऽग्रेऽन्तःखदिरकााऽऽम्रशरेक्षुप्लक्षपीयूक्षाभ्यः] निश्च प्रश्च अग्रे च अन्तश्च खदिरश्च कार्यश्च आमश्च शरश्च इक्षुश्च प्लक्षश्च पीयूक्षा च = निष्प्राऽग्रेऽन्तःखदिरकााऽऽमशरेक्षुप्लक्षपीयूक्षा, ताभ्यः ।
[निर्वणम्] 5 निर्गतं वनाद् = निर्वणम् । [प्रवणम्] * प्रगतं वनम् । [अग्रेवणम्] वनस्याऽग्रम् । अत एव निर्देशाद् एत्वम् । [अन्तर्वणम्] वनस्याऽन्तः ।
[खदिरवणम] 'खद हिंसायां च' (२९६) खद् । खदति-हिनस्ति श्लेष्माणमिति खदिरः । मदि-मन्दि-चन्दि-पदि-खदिसहि-वहि-कु-सृभ्य इरः (उणा० ४१२) इरप्र० । खदिराणां वनम् ।
[कार्यवणम्] कार्थ्यानां वनम् ।
[आम्रवणम्] आम्राणां वनम् । [शरवणम्] शराणां वनम् । [इक्षुवणम्] इथूणां वनम् । [प्लक्षवणम] प्लक्षाणां वनम् । [पीयूक्षावणम्] पीयूक्षाणां वनम् । सर्वत्र अनेन न० →ण० ।।छ।।
द्वि-त्रिस्वरौषधि-वृक्षेभ्यो नवाऽनिरिकादिभ्यः ।।२।३।६७।। [द्वित्रिस्वरौषधिवृक्षेभ्यः द्वौ च त्रयश्च = द्वित्रयः, द्वित्रयः स्वरा येषां ते = द्वित्रिस्वराः, ओषधयश्च वृक्षाश्च = ओषधिवृक्षाः, द्वित्रिस्वराश्च ओषधिवृक्षाश्च = द्वित्रिस्वरौषधिवृक्षाः, तेभ्यः ।
[नवा] नवा प्रथमा सि । [अनिरिकादिभ्यः] इरिका आदिर्येषां ते = इरिकादयः । न इरिकादयोऽनिरिकादयः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्,
P卐 निःक्रान्तं वनात् ।
P * प्रकृष्टं वनम् ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१०७
ताभ्यः ।
[दूर्वावणम्, दूर्वावनम्] दूर्वाया वनम् । [मूर्वावणम्, मूर्वावनम्] मूळया वनम् । [बीहिवणम्, व्रीहिवनम्] व्रीहीणां वनम् । [माषवणम्, माषवनम्] माषाणां वनम् ।
[नीवारवणम्, नीवारवनम्] नि ‘वृग्ट वरणे' (१२९४) वृ । नियमेन वियन्ते इति । 'नेषुः' (५।३।७४) घञ्प्र० → अ । 'घज्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृ० आर् । नीवाराणां वनम् ।
[प्रियङ्ग्रवणम्, प्रियङ्गुवनम्] प्रियङ्ग्णां वनम् ।
[शिगुवणम्, शिगुवनम्] 'शिंग्ट् निशाने' (१२८८) शि । शिनोति । 'शिगु-गेरु-नमेर्वादयः' (उणा० ८११) किद् रुप० . गोऽन्तश्च । शिगूणां वनम् ।
[दारुवणम्, दारुवनम्] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ । दृणातीति । ‘कृ-वा-पा-जि-स्वदि-साध्यशौ-दृ-स्ना-सनि-जानिरहीणभ्य उण' (उणा० १) उणप्र० → उ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर । दारूणां वनम् ।
[शिरीषवणम्, शिरीषवनम्] शिरीषाणां वनम् । [इरिकावनम्] इरिकाणां वनम् । [हरिवनम हरयो-मर्कटा वने यत्र तत् ॥छ।।
गिरिनद्यादीनाम् ।।२।३।६८।। [गिरिनद्यादीनाम] गिरिनदी आदिर्येषां ते = गिरिनद्यादयः, तेषाम । [गिरिणदी, गिरिनदी] गिरेनदी । [गिरिणखः, गिरिनखः] गिरेनखः ।
[तूर्यमाणः, तूर्यमानः] उर्वै (४७०) म 'तुर्वे हिंसायाम्' (४७१) तु । तूय॑ते । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । ‘राल्लुक्' (४।१।११०) वलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । ‘अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । अनेन न० → ण ।
तू(तु)र्यं मानमस्येति वाक्ये विकल्पः । यदा तूर्यते तूर्यमाणस्तदा नित्यं णत्वम् ।।छ।।
पानस्य भाव-करणे ।।२।३।६९।।
[पानस्य] पान षष्ठी डस् । [भावकरणे] भावश्च करणं च = भावकरणं, तस्मिन् ।
क्षिीरपाणं, क्षीरपानं वर्तते] क्षीर 'पां पाने' (२) पा । + पीयते पानम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । P卐 'तूरैचि त्वरायाम्' (१२७४) तूर् । तूर्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प० → आन । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२)
श्यप्र० → य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । P + पीतिः = पानम् ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
क्षीरस्य पानम् । अनेन विकल्पे ण० ।
[कषायपाणः, कषायपानः कंसः] पीयतेऽनेनेति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र०→अन । कषायस्य पानः ।।छ।।
देशे ।।२।३७०॥ [देशे] 'दिशीत् अतिसर्जने' (१३१८) दिश् । दिश्यते = देशः, तस्मिन् ।
[क्षीरपाणा उशीनराः] ‘वशक् कान्तौ' (११०१) वश् । उश्यते इति । 'स्थादिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र०→अ । 'वशेरयङि' (४1१1८३) वृत व० → उ० । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० । उशी = नगरी, तस्या नराः । क्षीरं पानं येषां ते ।
[सुरापाणाः प्राच्याः] सुरा पानं येषां ते । प्रथमा जस् ।
[कषायपाणा गान्धारयः] कषायस्य पानं = कषायपानं, कषायपानं येषां ते । गन्ध 'ऋक गतौ' (११३५) ऋ । गन्धमियति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । गन्धारस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ग(गान्धारे राज्ञोऽपत्यानि । 'गान्धारि-साल्वेयाभ्याम्' (६।१११५) अप्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुक् । प्रथमा जस् ।
[क्षीरपाना गोपालकाः] क्षीरस्य पानं येषां ते । गां दुहन्तीति क्विप ।।छ।।
ग्रामा-ऽग्रान्नियः ।।२।३।७१।। [ग्रामाऽग्रान्नियः] ग्रामश्च अग्रं च = ग्रामाऽग्रम्, तस्मात् । नी षष्ठी डस् → अस् ।
ननु किमर्थं सूत्रमिदम् - यतो ‘गतिकारक०' (न्यायसं० २।३१) इति न्यायात् समासे एकपदत्वात् 'रघुवर्णा०' (२।३।६३) इति णत्वं सिद्धमिति, उच्यते-नियमार्थं, यदि नियो णत्वं स्यात्तदा ग्रामाग्रादेव, तेन मेषनी-खरनीत्यादौ पूर्वेणापि न स्यात् ।
ग्रामणीः] ग्राम ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२०३९७) नी । ग्रामं नयतीति क्विप । 'क्विप' (५1१1१४८) क्विपप्र० । अनेन न० →ण० । [अग्रणीः] अग्रं नयतीति क्विप । अनेन न० →ण ।।छ।।
वाह्याद् वाहनस्य ।।२।३।७२।। इक्षुवाहणम] उहातेऽनेनेति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र०→अन । वहनमेव वाहनम् । 'प्रज्ञादिभ्योऽण' (७।२।१६५) अण् । इक्षूणां वाहनम् । अनेन न०→ण० ।
[शरवाहणम्] शराणां वाहनम् । अनेन न०→ण० । [सुरवाहनम्] सुराणां वाहनं = सुरवाहनम् । संबन्धमात्रमत्र विवक्षितम् । [नरवाहनः] नरो वाहनमेषाम् । यौगिकोऽयं शब्दस्तेन ‘पूर्वपदस्था०' (२।३।६४) इति न णत्वम् ।।छ।।
अतोऽहुनस्य ।।२।३७३।। [पूर्वाह्णः] पूर्व-अहन् । पूर्वमनः । ‘सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्नाऽऽदेशश्च । [अपराह्णः] अपरमह्नः । 'सर्वां ऽश संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्नाऽऽदेशश्च । [निरहनः] निर्गतमहः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽनाऽऽदेशश्च । अनेन ण न ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[दुरह्नः] दुष्टमहः = दुरह्नः । ‘सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्नाऽऽदेशश्च ।
[दीर्घाहनी शरत दीर्घाण्यहानि यस्यां सा | 'अनो वा' (२।४।११) डीप्र० →ई । “अनोऽस्य' (२११।१०८) अनोऽस्य लुक् ।।छ।।
चतुस्त्रेयिनस्य वयसि ।।२।३।७४।। [चतुस्त्रेः] चत्वारश्च त्रयश्च = चतुस्त्रि, तस्मात् । [हायनस्य] हायन षष्ठी ङस् । [वयसि] वयस् सप्तमी ङि ।
[चतुर्हायणो वत्सः] चतुर-हायन । चत्वारि हायनानि यस्याऽसौ । हायनः साध्यते, 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । 'ओहां गतौ' (११३६) हा । जहाति जिहीते वा कालान्तरमिति हायनः । 'हः काल-व्रीयोः' (५।१।६८) टनणप्र०→अन । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ०→ऐ । 'एदेतोऽयाय' (११२।२३) आय् । 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८ ) वद् । वदति मातरं दृष्ट्वा । 'मा-वा-वद्यमि-कमि-हनि-मानि-कष्यशि-पचि-मुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः' (उणा० ५६४) सप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द०→त० । प्रथमा सि ।
[चतुर्हायणी वडवा] चत्वारो हायना यस्याः सा | 'संख्यादेर्हायनाद् वयसि' (२।४।९) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[त्रिहायणो वत्सः] त्रीणि हायनानि यस्याऽसौ । [त्रिहायणी वडवा] त्रीणि हायनानि यस्यां सा । [चतुर्हायना शाला] चत्वारि हायनानि यस्यां सा । [त्रिहायना शाला] त्रीणि हायनानि यस्यां सा । [सहस्रहायनः पुरुषः] सहसं हायना यस्याऽसौ । [लक्षहायनः पक्षी] लक्षं हायना यस्याऽसौ ।।छ।।
वोत्तरपदान्तनस्यादेरयुव-पक्वा-ऽह्नः ।।२।३।७५।। [वा] वा प्रथमा सि ।
[उत्तरपदान्तनस्यादेः] उत्तरं च तत् पदं च = उत्तरपदं, उत्तरपदस्य अन्तः = उत्तरपदान्तः, सि(:) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिः । उत्तरपदान्तश्च नश्च स्यादिश्च = उत्तरपदान्तनस्यादिस्तस्य ।
[अयुवपक्वाऽह्नः] युवा च पक्वश्च अहश्च = युवपक्वाऽहः, न युवपक्वाऽहः = अयुवपक्वाऽहः, तस्य । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[वीहिवापिणौ, व्रीहिवापिनौ] व्रीहि 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५ ) वप् । व्रीहीन् वपत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन न० → ण० ।
[वीहिवापिणी, व्रीहिवापिनी कुले] व्रीहीन वपत इत्येवंशीले, ते । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई ।
[माषवापिणी, माषवापिनी कुले] माषान् वपत इत्येवंशीले, ते । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र०→इन् ।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई ।
[वीहिवापिणः, व्रीहिवापिनः] व्रीहीन् वपन्तीत्येवंशीलाः, ते । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा जस् ।
[माषवापिणः, माषवापिनः] माषान् वपन्तीत्येवंशीलाः, ते । 'अजातेः शीले' (५1१1१५४) णिन्प्र०-→इन् । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा जस् ।
[वीहिवापीणि, व्रीहिवापीनि कुलानि] व्रीहीन् वपन्तीत्येवंशीलानि, तानि । [वीहिवापिणा, व्रीहिवापिना] व्रीहीन वपतीत्येवंशीलः, तेन ।
[वीहिवापाणि, वीहिवापानि कुलानि] 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । वपनं = वापः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'वीहीणां वापो येषु कुलेषु तानि । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'निः दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[माषवापाणि, माषवापानि कुलानि] माषाणां वापो येषु कुलेषु तानि ।
[प्रेण्वनम्, प्रेन्वनम्] ‘इवु व्याप्तौ च' (४८८) इव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) इन्व्, प्रपूर्व० । प्रेन्व्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन ।
[प्रहिण्वन्, प्रहिन्वन्] 'हिवु प्रीणने' (४८५) हिव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः = हिन्व्, प्रपूर्व० । प्रहिन्वतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शवप० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।।
[प्रपिण्वन, प्रपिन्वन] 'पिवु सेचने' (४८२ ) पिव । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः = पिन्च, प्रपूर्व० । प्रपिन्वतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप्र० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[प्राहिण्वन्, प्राहिन्वन्] प्रहिन्व् । हस्तनी दिव् → त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[वीहिवापेण, व्रीहिवापेन वीहीणां वापः, तेन । [वीहिवापाणाम्, व्रीहिवापानाम्] व्रीहीणां वापाः, तेषाम् । एवमग्रेऽपि ।
- [अश्वक्रीती] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । अश्वेन क्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० । 'कारकं कृता' (३।१।६८) इति समासः । 'क्रीतात् करणादेः' (२।४।४४) डीप्र० →ई ।
[आर्ययूना] आर्यश्चासौ युवा च = आर्ययुवा, तेन । 'श्वन्-युवन्-मघोनो ङीस्याद्यघुट्स्वरे व उः' (२।१।१०६) व० उ० ।
[प्रपक्वानि] 'डुपची पाके' (८९२ ) पच्, प्रपूर्व० । प्रपच्यन्ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'क्ष-शुषि-पचो म-क-वम्' (४।२७८) त०→व० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च०→क० ।
[परिपक्वानि परिपच्यन्त स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०-→त । 'बै-शुषि-पचो म-क-वम्' (४।२७८) त०
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
व० । चजः क- गम्' (२।१।८६) च० क० ।
[ दीर्घानी शरत्] दीर्घाण्यहानि अस्यां सा । अनो वा (२|४|११ ) डीप्र० ई । 'ईडी वा' (२।१।१०९) अलोपः । [त्र्य] त्रिषु अहस्सु भवः । ' सर्वां ऽश संख्या- ऽव्ययात्' ( ७।३।११८) अट्समासान्तो ऽह्नाऽऽदेशश्च । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य- स्वरा-ऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) लुप् तस्मिन् ।
[गर्दभवाहिनी] गर्दभान् वाहयत इत्येवंशीलौ । ' अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् ।
[ गर्दभवाहिनः ] गर्दभान् वाहयन्तीत्येवंशीलाः ते ॥छ ।
कवकस्वरवति ||२।३।७६ ||
[naकस्वरवति] एकश्चासौ स्वरश्च = एकस्वरः, कवर्गश्च एकस्वरश्च = कवर्गेकस्वरं, 5 कवर्गेकस्वरं विद्यते यत्र तत् । ‘तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० व०, तस्मिन् ।
१११
[ स्वर्गकामिणी] स्वर्ग 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णिप्र० - इ । णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । स्वर्गं कामयेते इत्येवंशीली । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । प्रथमा औ ।
[ मोक्षकामिणी] मोक्षं कामयेते इत्येवंशीलौ । 'अजाते: शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । प्रथमा औ । [ स्वर्गगामिणी] स्वर्ग अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ (३९६) गम् । स्वर्गं गच्छत इत्येवंशीली ।
[वृषगामिणौ ] वृषेण गच्छत इत्येवंशीलौ ।
[ स्वर्गकामाणि कुलानि ] स्वर्गं कामयन्त इत्येवंशीलानि ।
[मोक्षकामाणि कुलानि] मोक्षं कामयन्त इत्येवंशीलानि, [ यानि ] तानि ।
[ब्रह्महणी] ब्रह्मन् 'हनंक् हिंसा- गत्योः ' (११००) हन् । ब्रह्माणं हतवन्तौ । 'ब्रह्म-भ्रूण- वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । अप्रयोगीत् (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन न०-० ।
[वृत्रहणौ ] वृत्रं हतवन्तौ । 'ब्रह्म-भूण- वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । अनेन न० ० ।
[ क्षीरपाणि] क्षीर 'पां पाने' ( २ ) पा । क्षीरं पिवन्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७ ) क्विप्लोपः । 'क्लीबे' ( २।४।९७) ह्रस्वः ।
[यूषपाणि] यूषं मुद्गरसं पिवन्ति यानि कुलानि तानि । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५1१।७६) प्र० ।
[पुरोगान्] पुरस् अम (३९२) द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ ' ( ३९६) गम् । पुरो गच्छन्तीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च विहायसस्तु विहः' (५।१।१३१) डप्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः, तान् ।
[ क्षीरपक्वानि] क्षीरेण पक्वानि ।
[यूषपक्वानि ] यूष्णा पक्वानि ।
[ माषत्यागिनः ] माषाणां त्यागो विद्यते येषु ते । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७१२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८ ) P5 कवर्गेकस्वरमस्याऽस्ति ।
For Private Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
अलोपः ।
[ माषजानि ] माष 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । मापेभ्यो जातानि । 'क्वचित् ' ( ५।१।१७१) प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः, तानि ।
[ माषजेन ] माषेभ्यो जातानि । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः, तेन ॥ छ ॥
[ अदुरुपसर्गाऽन्तरः ] न दुर्
अदुरुपसर्गाऽन्तर्, तस्मात् ।
अदुरुपसर्गा- न्तरो - हिनु- मीना - SSनेः ||२।३ । ७७ ।।
-
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अदुर् अदुर् चासौ उपसर्गश्च अदुरुपसर्गः, अदुरुपसर्गश्च अन्तर् च =
=
[ हिनुमीनाssनेः ] णश्च हिनुश्च मीनाश्च आनिश्च
हनुमनाऽऽनि, तस्य ।
[ प्रणामकः ] 'णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३ ।९७) नम्, प्रपूर्व० । प्रणमतीति । 'णकतृचौ (५।१।४८ ) णकप्र० अक । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
=
[ प्रणायकः ] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, प्रपूर्व० । प्रणयतीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) णकप्र० - अक । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः । ' एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् I
[प्रहिणोति] ‘हिंट् गति-वृद्धयोः ' (१२९५ ) हि प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । 'उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ ।
[प्रहिणुतः ] 'हिंदू गति वृद्धयो: ' (१२९५) हि प्रपूर्व० । वर्त्त० तस् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । [प्रमीणाति ] 'मींग्श् हिंसायाम्' (१५१२) मी, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । [प्रमीणीतः ] 'मींग्श् हिंसायाम्' (१५१२) मी, प्रपूर्व० । वर्त्त० तस् । ' क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । एषामी व्यञ्जनेऽद: ' ( ४।२।९७) ई ।
[ प्रवयाणि] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे प्रपूर्व० । पञ्चमी आनिव् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[प्रापयाणि] प्र-अप 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । पञ्चमी आनिव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । [दुर्नयः] दुर् 'र्णीग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेणों नः ' (२।३।९७) नी । दुर्नयतीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३)
अय् ।
[दुर्नीतम्] दुर्नी । दुर्नीयते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । । छ । ।
नशः शः || २ | ३ |७८ ॥
[नशः शः ] नश् षष्ठी डस् । श् षष्ठी डस् ।
[प्रणाशः ] 'नशौच् अदर्शने' (१२०२ ) नश्, प्रपूर्व० । प्रणशनम् । भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[ परिणाश: ] परिन (ण) शनं । 'भावा ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
P5 दुर्नयनं = दुर्नयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० ।
For Private Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
११३
[प्रनष्टः] प्रनश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-व्रश्च-परिवाजः शः षः' (२।१।८७) श०→ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०→ट० ।
[प्रनक्ष्यति, परिनक्ष्यति] नश्, प्र-परिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । 'नशो धुटि' (४।४।१०९) नोऽन्तः । यज-सृजमृज-राज०' (२191८७) श०→ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२११६२) ष०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । ['शिड्-हेऽनुस्वारः' (१३१४०) अनुस्वारः ?] ('म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।२९) न०ङ०) । क-षसंयोगे क्ष ।।छ।।
नेमा-दा-पत-पद-नद-गद-वपी-वही-शमू-चिग्-याति-वाति-द्राति-प्साति-स्यति-हन्ति-देग्धौ ।।२।३।७९।।
[ड्मादापतपदनदगदवपीवहीशमूचिग्यातिवातिद्रातिप्सातिस्यतिहन्तिदेग्धौ] डकारेणोपक्षितो मा = ड्मा, ड्माश्च दाश्च पतश्च पदश्च नदश्च गदश्च वपी च वही च शमू च चिग च यातिश्च वातिश्च द्रातिश्च प्सातिश्च स्यतिश्च हन्तिश्च देग्धिश्च = इमादापतपदनदगदवपीवहीशमूचिग्यातिवातिद्रातिप्सातिस्यतिहन्तिदेग्धि, तस्मिन् ।
[प्रणिमिमीते, परिणिमिमीते] 'मांक मान-शब्दयोः' (११३७)मा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विवचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४।११५८) इ । 'एषामी०' (४।२।९७) ई ।
[प्रणिमयते, परिणिमयते] 'मेङ् प्रतिदाने' (६०३) मे, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रणिददाति, परिणिददाति] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विर्वचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् ।।
प्रणिदयते, परिणिदयते] 'दें पालने' (६०४) दे, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[प्रणियच्छति, परिणियच्छति] 'दां दाने' (७) दा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा०' (४।२।१०८) यच्छादेशः ।
[प्रणिधति, परिणिद्यति] 'दोच् छेदने' (११४८) दो, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० →य । ‘ओतः श्ये' (४२११०३) ओलोपः ।
[प्रणिदधाति, परिणिदधाति] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) धाद्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वत् । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध०→द० ।
[प्रणिधयति, परिणिधयति] 'ट्र्धे पाने' (२८) धे, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रणिपतति, परिणिपतति] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत्, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्य०' (३।४७१) शव् ।
[प्रणिपद्यते, परिणिपद्यते] 'पदिंच् गतौ' (१२५७) पद्, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[प्रणिनदति, परिणिनदति] ‘णद अव्यक्ते शब्दे' (२९९) णद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नद्, प्रनिपरिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्रणिगदति, परिणिगदति] ‘गद व्यक्तायां वाचि' (२९७) गद्, प्रनि परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
प्रणिवपति, परिणिवपति] 'डुवपी वीजसन्ताने' (९९५) वप, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्रणिवहति, परिणिवहति] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह्, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्रणिशाम्यति, परिणिशाम्यति] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रनि-परिनिपूर्व० । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० →य । 'शम्सप्तकस्य श्ये' (४।२।१११) दीर्घः ।
[प्रणिचिनोति, परिणिचिनोति] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'स्वादे: श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) गु० ओ ।
[प्रणियाति, परिणियाति] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । [प्रणिवाति, परिणिवाति] 'वांक गति-गन्धनयोः' (१०६३) वा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । [प्राणिद्राति, परिणिद्राति] 'द्रांक कुत्सितगतौ' (१०६६) द्रा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् ।। [प्रणिप्साति, परिणिप्साति] अदं (१०५९) - 'प्सांक भक्षणे' (१०६०) प्सा, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त० तिव् ।
[प्रणिस्यति, परिणिस्यति] 'षोंच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो, प्रनिपरिनिपूर्व० । वर्त० तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । 'ओतः श्ये' (४।२।१०३) ओलोपः ।
[प्रणिहन्ति, परिणिहन्ति] 'हनं हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, प्रनि-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् ।
[प्रणिदेग्धि, परिणिदेग्धि] 'दिहींक लेपे' (११२८) दिह्, प्रति-परिनिपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह०प० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ०→ग० ।
[प्रणिमाता] 'मांक मान-शब्दयोः' (११३७) मा, प्रनिपूर्व० । श्वस्तनी ता । [प्रणिदाता] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, प्रनिपूर्व० । श्वस्तनी ता ।
[अन्तर्णिमिमीते] 'मांक मान-शब्दयोः' (११३७) मा, अन्तर्निपूर्व० । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१1१२) द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४।१।५८) इ । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई ।
[प्रनिवावपीति] 'डुवपी वीजसन्ताने' (९९५) वप्, प्रनिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रणि(नि)वपति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् →ई ।
[प्रणिमामाति, प्रणिमामेति] 'मांङ्क मान-शब्दयोः' (११३७) मा, प्रनिपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रणिमिमीते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्-→ई । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[प्रनिमाति] प्रनि 'मांक माने' (१०७३) मा । वर्त० तिव् । [प्रनिमीनाति] प्रनि 'मींगश हिंसायाम' (१५१२) मी । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । [प्रनिमिनोति] प्रनि 'डुमिंग्ट प्रक्षेपणे' (१२८९) मि । वर्त्तः तिव्' । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप०→नु । 'उ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
११५
श्नोः ' (४।३।२) गु० ओ ।
[प्रनिदायन्ते व्रीहयः] प्रनि 'दांव लवने' (१०७०) दा । वर्त० अन्ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र०य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
प्रनिदायन्ते पात्राणि] प्रनि ‘व शोधने' (२९) दै । वर्त्त० अन्ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।।छ।।
अक-खाद्यषान्ते पाठे वा ।।२।३।८०।। [अकखाद्यषान्ते] कश्च खश्च = कखौ, कखावादी यस्याऽसौ कखादि(:), न कखादि(:) = अकखादि(:) | षोऽन्ते यस्याऽसौ षान्तः, न षान्तोऽषान्तः, अकखादिश्च अषान्तश्च = अकखाद्यषान्तम्, तस्मिन् ।
[प्रणिपापच्यते, प्रनिपापच्यते] प्रनि ‘डुपची पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा प्रणिपचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) पच् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० ते ।
[प्रणिपापचीति, प्रनिपापचीति प्रनि-पच । भृशं पुनः पुनर्वा प्रनिपचति । 'व्यअनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) पच् द्विवचनम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् → ई ।।
[प्रणिपिपक्षति, प्रनिपिपक्षति] प्रनि-पच् । प्रनिपक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'चजः क-गम्' (२।१८६) च०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष०, क-षसंयोगे क्ष । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[प्रण्यपीपचत्, प्रन्यपीपचत्] प्रनि-पच् । प्रणिपचन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०-→इ । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-शि-दु-स्र-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डग्र०→अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।३।३५) ह्रस्वः । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । णेरनिटि (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रनिसासति] पनि 'षोंच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्ये०' (२।३।९८) सो । भृशं पुनः पुनर्वा प्रनिस्यति । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्त० अन्ति । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।।छ।।
द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः परेस्तु वा ।।२।३।८१।। [प्राणिणिषति प्र 'अन प्राणने' (१०८९) अन् । प्राणितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सनप्र० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'स्वरादेढि०' (४।१।४) निद्विः । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । अनेन न०→ण० ।
[प्राणिणत् प्र ‘अन प्राणने' (१०८९) अन् । प्राणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
(४१३५०)' उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि→त् । “णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डप० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१४) निद्विवचनम् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः ।
[प्राणिति] प्र-अन् । वर्त० तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् । अनेन न०→ण० ।
[पराणिति] परा ‘अन प्राणने' (१०८९) अन् । वर्तः तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् । अनेन न० →ण० ।
[हे प्राण !] प्राणितीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । तस्य संबोधनम् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
हे पराण !] पराणितीति क्विप । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः । तस्य संबोधनम् । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[पर्यणिणिषति, पर्यनिनिषति] परि-अन् । पर्यणितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४191४) निद्विवचनम् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । अनेन ।
[पर्याणिणत्, पर्यानिनत्] परि-अन् । पर्यणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-दु-सु०' (३।४१५८) डप्र० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) निद्विर्वचनम् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः । अनेन ।
[पर्यणिति, पर्यनिति] परि-अन् । वर्तः तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् । अनेन ।
[हे पर्यण !, हे पर्यन् !] परि-अन् । पर्यणितीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । तस्य संबोधनम् । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
हनः ।।२।३।८२॥ [प्रहण्यते, पराहण्यते, निर्हण्यते, अन्तर्हण्यते] प्र-परा-निर्-अन्तर् 'हनंक हिंसागत्योः' (११००) हन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[प्रहणनम्, पराहणनम्, निर्हणनम्, परिहणनम्, अन्तर्हणनम्] प्रहन्यते, पराहन्यते, निर्हन्यते, परिहन्यते अन्तर्हन्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०→अन । अनेन ।
[प्रजन्ति प्र-हन् । वर्त्त० अन्ति । ‘गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक् (४।२।४४) अलोपः । ‘हनो ह्नो नः' (२।१।११२) नादेशः ।
प्राघानि प्र-हन् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिचप्र०→इ - तलोपः । 'ञि-णवि घन' (४।३।१०१) घनादेशः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[दुर्हनः] दुःखेन हन्यते ।।छ।।
व-मि वा ।।२।३१८३।।
[वमि] वश्च म् च = वम्, तस्मिन् । [प्रहण्वः, प्रहन्वः] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, प्रपूर्व० । वर्त्त० वस् । अनेन |
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
११७
[प्रहण्मि, प्रहन्मि] प्र-हन् । वर्त० मिव् । अनेन । [प्राहण्महे, प्राहन्महे] प्र-आङ्, हन् । वर्त्त० महे । ‘आडझे यम०' (२।३।८६) आत्मनेपदम् । [अन्तर्हण्वः, अन्तर्हन्वः] अन्तर्-हन् । वर्त्त० वस् ।।छ।।
निस-निक्ष-निन्द: कृति वा ।।२।३१८४।। [निसनिक्षनिन्दः] निंसश्च निक्षश्च निन्द च = निंसनिक्षनिन्द, तस्य । [कृति] कृत् सप्तमी ङि । [वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[प्रणिंसनम, प्रनिसनम] प्र 'णिसुकि चुम्बने' (११२१) णिस् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । प्रणिस्यते । 'अनट् (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । अनेन ।
प्रणिक्षणम्, प्रनिक्षणम्] ‘णिक्ष चुम्बने' (५७३) णिक्ष् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निक्ष्, प्रपूर्व० । प्रनि(णि)क्ष्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०-अन |
[प्रणिन्दनम्, प्रनिन्दनम्] ‘णिदु कुत्सायाम्' (३११) णिद् । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) निद्, प्रपूर्व० । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । प्रनि(णि)द्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन ।
[प्रणिस्ते] 'णिसुकि चुम्बने' (११२१) णिस् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निस, प्रपूर्व० । वर्त० ते । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । ‘अदुरुपसर्गा-ऽन्तरो ण-हिनु-मीना-ऽऽनेः' (२।३।७७) न०→ण० ।।छ।।
स्वरात् ।।२।३।८५।। [स्वरात्] स्वर पञ्चमी ङसि ।
[प्रहाणः प्रहाणवान] 'ओहां गतौ' (११३६) हा, प्रपूर्व० । प्रजिहीते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०-→त, क्तवतुप०-→तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त०→न० । अनेन न०→ण ।
[प्रहीणः] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा, प्रपूर्व० । प्रहीयते प्रजहाति स्म वा । 'क्त क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०नेत । 'सूयत्यद्योदितः' (४।२।७०) त०→न० । अनेन न०→ण० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई० ।
परिहीण:] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा, परिपूर्व० । परिहीयते परिजहाति स्म वा । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० →त | 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त०→न० । अनेन न०→ण । ईर्व्यञ्जनेऽयपि (४।३।९७) ई ।
[प्रगूणः, प्रगूणवान] प्र 'गुत् पुरीषोत्सर्गे' (१४२७) गु । प्रगुवति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) त-तवत् । 'दुगोरू च' (४।२।७७) त०→न० -ऊत्वं च ।
प्रियायमाणम. परियायमाणम] प्र-परि 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । प्रयायते-परियायते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ (५।२।२०) आनश्प०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । ‘अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।।
[प्रयायिणौ] प्रयान्तं प्रयुङ्क्ते (प्रयुञ्जाते) । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प०→इन् । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[परियायिणौ] परियान्तं प्रयुक्ते (प्रयुञ्जाते) । 'अजातेः शीले' (५११५४) णिन्प्र०→इन् । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ० →ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) आय ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अप्रयाणिः] अप्रयाणं ते भूयात् । 'नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [अपरियाणिः] अपरियाणं ते भूयात् । 'नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रयाणीयम्] प्रयायते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । [परियाणीयम] परियायते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५/११२७) अनीयप्र० ।
[प्रवहणीयम् 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह, प्रपूर्व० । प्रोह्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । अनेन न० →ण० सर्वत्र ।
[प्रभुग्नः, प्रभुग्नवान्] प्र 'भुजोंत् कौटिल्ये' (१३५१) भुज् । प्रभुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) त-तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त०→न० । [क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४191१११) ज०→ग० ?] ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज०→ग०) ।
[दुर्यानः पन्थाः] दुर् ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । दुःखेन यायते । 'शासू-युधि-दृशि-धृषि-मृषा-ऽऽतोऽनः' (५।३।१४१) अनप्र० ।
[प्रवापेन] 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप, प्रपूर्व० । प्रवपनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः, तेन ।
[प्रक्लृप्यमानम प्र 'कृपौङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप् । प्रकल्पते । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प० →आन । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र०य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । मतान्तराभिप्रायेण ऋ(ल) मध्ये लकारो द्रष्टव्य इति व्यावृत्तेः साफल्यम् ।
[प्रेण्वनम, प्रेन्चनम् प्र 'इवु व्याप्तौ' (४८८) इव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । 'प्रेन्च्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप०अन ।
[प्रदानम] प्र 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । प्रदीयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप०→अन । [प्रधानम] प्र 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा । प्रधीयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप०अन ।।छ।।
नाम्यादेरेव ने ।।२।३।८६।। [नाम्यादेः] नामी आदिर्यस्याऽसौ नाम्यादिः, म तस्य ।
[प्रेड्डणम्] उख (६३) - नख (६४) - णख (६५) - वख (६६) - मख (६७) - रख (६८) लख (६९) - मखु (७०) - रखु (७१) - लखु (७२) - रिखु (७३) इख (७४) - 'इखु गती' (७५) इख, प्रपूर्व० । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । प्रेङ्ख्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन ।
[प्रेङ्गणम्] प्र ‘इगु गतौ' (८७) इग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । प्रेङ्ग्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०-→अन ।
[प्रेट्माणः] प्रेङ्खतीत्येवंशीलः । 'वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र०→आन । 'कर्त्तर्यनद्य. शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रेङ्गमाणः] प्रेङ्गतीत्येवंशीलः । 'वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र०-→आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१)
P॥
तस्मात् ।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः ।
[प्रेङ्खिणौ] प्रेङ्खत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० इन् । प्रथमा औ । [प्रेङ्गिणी] प्रेङ्गत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । प्रथमा औ । [अप्रेङ्खणिः] अप्रेङ्खणं ते भूयात् । ' नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० ।
[अप्रेङ्गणिः ] अङ्गणं ते भूयात् । 'नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रेङ्खणीयम् ] प्रेङ्ख्यते । 'तव्या - ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० ।
[प्रेङ्गणीयम् ] प्रेङ्ग्यते । 'तव्याऽनीयौ ' ( ५।१।२७) अनीयप्र० ।
[प्रमङ्गनम् ] 'मगु गतौ' (८५) मग्, प्रपूर्व० । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४।४।९८) नोऽन्तः । प्रमङ्ग्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन ।
११९
[ प्रकम्पनम् ] 'कपुङ् चलने' (७५७) कप् प्रपूर्व० । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' ( ४ १४ ९८ ) नोऽन्तः । प्रकम्प्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन ।
[हणम् ] प्र 'ईहि चेष्टायाम्' (८५७) ह् । प्रेते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन ।
[प्रोहणम् ] प्र ' ऊहि वितर्के' (८७० ) ऊह् । प्रोह्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० - अन ।।छ।
व्यञ्जनादेर्नाम्युपान्त्याद् वा ||२ १३ १८७ ||
[व्यञ्जनादेः ] व्यञ्जनमादिर्यस्याऽसौ व्यञ्जनादिः तस्मात् ।
[नाम्युपान्त्यात्] नामी उपान्त्ये यस्याऽसौ नाम्युपान्त्यः तस्मात् ।
[ प्रमेहणम्, प्रमेहनम् ] प्र ' मिहं सेचने' (५५१) मिह् । प्रमिह्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[ प्रकोपणम्, प्रकोपनम् ] प्र 'कुपच् क्रोधे ' (११९१) कुप् । प्रकुप्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० ओ ।
[प्रगुप्यमाणम्, प्रगुप्यमानम् ] प्र 'गुपि गोपन- कुत्सनयो:' ( ७६३) गुप् । प्रगुप्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र० । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
[ प्रकोपण, प्रकोपनौ] प्रकुप्यत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । ' लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । प्रथमा औ ।
[ अप्रकोपणिः, अप्रकोपनिः] अप्रकोपणं ते भूयात् । 'नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० ।
[ प्रकोपणीयम्, प्रकोपनीयम् ] प्रकुप्यते । 'तव्या ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० ।
[प्रवपणम् ] 'डुव बीजसन्ताने' (९९५) वप् प्रपूर्व० । प्रोप्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । [प्रवहणम् ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् प्रपूर्व० । प्रोह्यते । 'अनट्' ( ५ । ३ । १२४) अनट्प्र० अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ ।
[दुर्मोहनः] दुर् 'मुहौच् वैचित्त्ये ' (१२३८) मुह् । दुर्मुह्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
For Private Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
WWWNM
१२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [दुहनः] दुर् ‘गुहौग संवरणे' (९३५) गुह् । दु:गुह्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०-→अन । गोह: स्वरे' (४।२।४२) दीर्घः । .
[प्रभेदनम्] प्र ‘भिदूपी विदारणे' (१४७७) भिद् । प्रभिद्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०→अन । [प्रभोजनम्] प्र ‘भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । प्रभुज्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०-→अन ।।छ।।
णेर्वा ||२।३।८८॥ [प्रमङ्गणा, प्रमङ्गना] प्र ‘मगु गतौ' (८५) मग् । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८)नोऽन्तः । प्रमङ्गन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र०→इ । प्रमङ्गनम् । ‘णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न०→ड० ।
[प्रयापणम्, प्रयापनम्] प्र ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । प्रयान्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० →इ । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । प्रयाप्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन ।
[प्रयापिणौ, प्रयापिनौ] प्रयाप्यत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प०→इन् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः ।
[अप्रयापणिः, अप्रयापनिः] अप्रयापणं ते भूयात् । ‘नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[प्रयापणीयम्, प्रयापनीयम्] प्रयाप्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[प्रयाप्यमाणः, प्रयाप्यमानः] प्रयान्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०→इ । 'अर्ति-री-ब्ली-हीक्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । प्रयाप्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प०→आन । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रदापनम्] प्र 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । प्रददतं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०→इ । 'अर्ति-री-क्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । प्रदाप्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन | ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।।छ।।
निर्विण्णः ।।२।३।८९॥ [निर्विण्णः प्रावाजीत्] 'विदिच्, सत्तायाम्' (१२५८) विद् । 'विद्रोंती लाभे' (१३२२) विद् । 'विदिप विचारणे' (१४९७) विद्, निरपूर्व० । निर्विद्यते स्म । निर्विन्दति स्म । निर्विन्ते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५/१1११) क्तप्र० →त । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च (४।२।६९) द-त०→न० । तृतीये 'ऋ-ही-घ्रा-धा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा' (४।२७६) त० →न० । अनेन न०→ण० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३।६०) न०→ण० ।
निर्विण्णवान] 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद, निरपूर्व० । निर्वेत्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०→तवत् । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त०→न० ।।छ।।
न ख्या-पूग-भू-भा-कम-गम-प्याय-वेपो णेश्च ।।२।३।९०।। [ख्यापूग्भूभाकमगमप्यायवेपः] ख्याश्च पूग् च भूश्च भाश्च कमश्च गमश्च प्यायश्च वेप् च == ख्यापूग्भूभाकमगमप्यायवेप्, तस्मात् । P5 ख्या च ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१२१
[प्रख्यानम् प्र ‘ख्यांक प्रकथने' (१०७१) ख्या । प्रख्यायते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०→अन ।
[प्रख्यायमानम्] प्रख्यायते । शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रख्यायिनौ] प्रख्यात इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०-→इन् । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३५३) आ०→ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । प्रथमा औ ।
[अप्रख्यानिः] अप्रख्यानं ते भूयात् । 'नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रख्यानीयम प्रख्यायते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।११२७) अनीयप्र० ।
[प्रपवनम्] प्र 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । प्रपूयते । ‘अनट्' (५।१।१२४) अनटप्र०→अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रपूयमानम्] प्रपूयते । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रपाविनौ] प्रपुनीत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०→इन् । 'नामिनोऽकलि हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[अप्रपवनिः] अप्रपवनं ते भूयात् । 'नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रपवनीयम] प्रपूयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । [प्रभवनम् प्र 'भू सत्तायाम्' (१) भू । प्रभूयते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन ।
[प्रभूयमानम] प्रभूयते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनशप्र०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
प्रभाविनौ प्रभवत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०→इन् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[अप्रभवनिः] अप्रभवनं ते भूयात् । 'नओऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
प्रभवनीयम] प्रभूयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रभानम्] प्र ‘भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । प्रभायते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन ।
[प्रभायमानम्] प्रभायते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रभायिनी] प्रभात इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०→इन् । 'आत ऐ: कृञ्जी' (४।३।५३) आ० →ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[अप्रभानिः] अप्रभानं ते भूयात् । ‘नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रभानीयम्] प्रभायते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० ।
[प्रकमनम] प्र 'कमङ कान्तौ' (७८९) कम । 'कमेर्णिङ' (३।४।२) णिडप्र० इ । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । प्रकाम्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०-→अन । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिड्लोपः ।
[प्रकम्यमानम्] प्रकाम्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । ‘अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रकामिनौ] प्रकाम्येते इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र०→इन् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिड्लोपः ।
[अप्रकमनिः] अप्रकमनं ते भूयात् । ‘नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रकमनीयम्] प्रकाम्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिडलोपः ।
[प्रगमनम्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, प्रपूर्व० । प्रगम्यते । 'अनट' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन ।
[प्रगम्यमानम्] प्रगम्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रगामिनी] प्रगच्छत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र०-→इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । [अप्रगमनिः] न प्रगमनं ते भूयात् । ‘नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रगमनीयम्] प्रगम्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० ।
[प्रप्यानः] स्फायैङ् (८०४) - ‘ओप्यायै वृद्धौ' (८०५) प्याय, प्रपूर्व० । प्रप्यायते । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽरव्या-ध्यः' (४।२७१) त०→न० । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक' (४।४।१२१) यलोपः ।
[प्रप्यायमानम] प्रप्यायते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रप्यायिनौ] प्रप्यायेते इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र०→इन् । [अप्रप्यायनिः] अप्रप्यायनं ते भूयात् । 'नञोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रप्यायनीयम्] प्रप्यायते । तव्या-ऽनीयौ (५।१।२७) अनीयप्र० । [प्रवेपनम्] 'टुवेपृङ् चलने' (७५४) वेप्, प्रपूर्व० । प्रवेप्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन ।
[प्रवेपमानम्] प्रवेप्यते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[प्रवेपिनौ] प्रवेपत इत्येवंशीलौ । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०→इन् । [अप्रवेपनिः] न प्रवेपनं ते भूयात् । ‘नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० । [प्रवेपनीयम्] प्रवेप्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । [प्रख्यापनम् प्र ‘ख्यांक प्रकथने' (१०७१) ख्या । प्रख्यान्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१२३
→इ । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । प्रख्याप्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपोऽग्रे सर्वत्र ।
[प्रपावनम] प्र 'पूगश पवने' (१५१८) पू । प्रपुनन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रपाव्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० →अन ।
[प्रभावना] प्र 'भू सत्तायाम्' (१) भू । प्रभवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रभाव्यते । णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
प्रभापना] प्र ‘भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । प्रभान्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'अर्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । प्रभाप्यते । “णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[प्रकामना] प्र 'कमङ कान्तौ' (७८९) कम | 'कमेर्णिङ (३।४।२) णिङप्र० → इ । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रकाम्यते । 'णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्दरनः' (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[प्रगमना] प्र ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । प्रगच्छन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र०→इ । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्रिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । प्रगम्यते । 'णि-वेत्त्यास०' (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[प्रप्यायना] प्र ‘ओप्यायैङ् वृद्धौ' (८०५) प्याय् । प्रप्यायमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । प्रप्याय्यते । “णि-वेत्त्यास०' (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[प्रवेपना] प्र ‘टुवेपृङ् चलने' (७५४) वेप् । प्रवेपनं(मानं) प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । प्रवेप्यते । ‘णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट०' (५।३।१११) अनप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।।छ।।
देशेऽन्तरोऽयन-हनः ।।२।३।९१।। [अयनहनः] अयनश्च हन् च = अयनहन्, तस्य ।
[अन्तरयनो देशः] अन्तर् ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । अन्तरय्यतेऽस्मिन्निति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र०→अन ।
[अन्तर्हननो देशः] अन्तर् ‘हनं हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । अन्तर्हन्यतेऽस्मिन्निति । ‘करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प०→अन ।
[अन्तरयणं वर्तते] अन्तरय्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प०अन । 'स्वरात्' (२।३।८५) इति णत्वम् ।
[अन्तर्हण्यते] अन्तर् ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । 'हनः' (२।३।८२) इति णत्वम् ।
[अन्तर्घणो देशः] अन्तर्हण्यतेऽस्मिन्निति । 'हनोऽन्तर्घनाऽन्तर्घणौ देशे' (५।३।३४) निपातः । [प्रायणो देशः] प्र ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । प्राय्यतेऽस्मिन्निति । करणा-55धारे' (५।३।१२९) अनट्प्र०→अन । [प्रहणनो देशः] प्रहन्यतेऽस्मिन्निति । 'करणा-5ऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र०→अन ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अन्तर्णमनो देशः] अन्तर् ‘णमं प्रहत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । अन्तर्णम्यतेऽस्मिनिति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र०→अन ।छ।।
षात पदे ।।२।३।९२।। [सर्पिष्पानम्] सर्पिस् ‘पां पाने' (२ ) पा । पीयते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । सर्पिषः पानम् । 'समासेऽसमस्तस्य' (२।३।१३) २०→ष० ।
[यजुष्पानम्] यजुस्-पान । यजुषः पानम् ।
[दुष्पानम्] दुर्-पान । दुष्टं पानम् ।
[निष्पानम्] निश्चितं पानम् ।
[निष्पायनम्] निःपिबन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प०→इ । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ०→ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् । निःपाय्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३ णिगलोपः । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२०३९) र०→ष० ।
[निर्णयः] निर् ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । निर्न(ण)यनम् । 'युवर्ण-वृदृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प०→अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय । 'अदुरुपसर्गान्तरो ण-हिनु-मीना-55नेः' (२।३७७) न०→ण० ।
[निर्याणम्] निर् ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । निर्यायते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०→अन । 'स्वरात्' (२।३८५) न०→ण० ।
[पुष्णाति] 'पुषश् पुष्टौ' (१५६४) पुष् । वर्त्तः तिव् । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण० ।
[सर्पिष्केण] 5 सर्पिष इदम् । ‘यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप० । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) र०→ष०, . तेन ॥छ।।
पदेऽन्तरेऽनाङ्यतद्धिते ।।२।३।९३।। [पदेऽन्तरेऽनायतद्धिते] पदे अन्तरं करोतीति । 'णिजबहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अन्तरयतीति । 'अच्' (५।१४९) अच्प्र०→अ । सप्तमी ङि, अन्तरे मध्यस्थेत्यर्थः । न आङ् = अनाङ् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् । न तद्धितोऽतद्धितः । 'नञत्' (३।२।१२५) न०→अ०, तस्मिन् ।
[प्रावनद्धम्] प्र-अव ‘णहीच बन्धने' (१२८५) णह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नह । प्रावनाते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'नहाऽऽहोर्ध-तौ' (२।१८५) ह०→ध० । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१७९) त०→ध० | 'तृतीयस्तृ०' (१।३।४९) ध०→द० ।
P) कुत्सितमल्पमज्ञातं वा सर्पिः = सर्पिष्कम् । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०-→क । 'सो रुः' (२।१।७२) रुत्वम् । ___'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) षत्वम् ।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१२५
[चतुरङ्गयोगेन] चतुर्णामङ्गानां योगः = चतुरङ्गयोगस्तेन । [भर्तृवाहुयुग्मेन] भर्तुर्बाहुः = भर्तृवाहुः, भर्तृवाहोर्युग्मं = भर्तृबाहुयुग्मम्, तेन । [रोषभीममुखेन] रोषेण भीमं मुखं यस्याऽसौ, तेन ।
[प्राणद्धम्] प्राणह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । ‘अदुरुपसर्गा-ऽन्तरो ण-हिनु-मीना-ऽऽनेः' (२।३।७७) णत्वम् ।
[प्रण्यास्यति प्र-नि-आङ् 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य ।
[आर्द्रगोमयेण] गोः पुरीषम् । 'गोः पुरीषे' (६।२।५०) मयट्प्र०→मय । आर्द्धं च तद् गोमयं च = आर्द्रगोमयं, तेन । 'कवर्गकस्वरवति' (२३७६) णत्वम् ।
[शुष्कगोमयेण] शुष्कं च तद् गोमयं च = शुष्कगोमयं, तेन ।
[परमापूपमयेण] परमश्चासावपूपश्च = परमापूपः, परमापूपेन प्रकृतम् । 'प्रकृते मयट्' (७।३।१) मयट्प्र०→मय, तेन ।
यूषयावकेण] यवानां विकारः = यावः । 'विकारे' (६।२३०) अण्प०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । याव एव = यावकः । ‘यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० । यूषेण मांसमुद्गादिरसेन मिश्रः यावकः = यूषयावकस्तेन छ।
हनो घि ||२।३।९४॥ [वृत्रघ्ना] वृत्र 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । वृत्रं हतवान् = वृत्रहा । 'ब्रा-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । 'हनो हुनो नः' (२१११११२) न, तेन । 'अनोऽस्य' (२११११०८) अलोपः ।
[वृत्रघ्ने] वृत्रं हतवान् = वृत्रहा । 'ब्रह्म-भूण-वृत्रात् क्विप्' (५1१1१६१) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः, तस्मै । 'अनोऽस्य' (२191१०८) अलोपः । 'हनो हुनो नः' (२१११२) न् ।
[ब्रह्मघ्नः] ब्रहा हतवान् । 'ब्रह्मादिभ्यः' (५।११८५) टकप्र०→अ । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक' (४।२।४४) अलोपः । 'हनो नो घ्नः' (२।१।११२) नादेशः ।
[शत्रुघ्नः] शत्रु हतवान् । 'ब्रह्मादिभ्यः' (५।१।८५) टक्प०→अ । गम-हन-जन० (४।२।४४) अलोपः । ‘हनो ह्नो नः' (२११११२) नादेशः ।
[प्रघ्नन्ति प्र-हन् । वर्त० अन्ति । गम-हन-जन-खन० (४।२।४४) अलोपः । 'हनो हुनो नः' (२।१।११२) घनादेशः ।
[प्रानन] प्र-हन । हस्तनी अन् । 'गम-हन-जन०' (४।२।४४) अलोपः । 'हनो हनो नः' (२।१।११२) घनादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्राघानि] प्र-हन् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । 'ञि-णवि घन्' (४।३।१०१) घनादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[प्रघानिष्यते] प्र-हन् । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः-स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४।६९) जिट्प्र० →इ । 'जि-णवि घन्' (४।३।१०१) घनादेशः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
म [अर्केण] 'कवर्गकस्वरवति' (२१३७६) न०-→ण० ।
[परिघेण] ‘कवर्गकस्वरवति' (२।३।७६) न० → ण । [वृत्रहणौ] वृत्रं हतवन्तौ । ‘ब्रह्म-भूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । [प्रहणनम्] प्रहन्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'हनः' (२।३।८२) न०→ण० छ।।
नृतेर्यङि ।।२।३।९५।। [नरीनृत्यते] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० → य । “सन्-यडश्च' (४।१।३) नृद्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) नृ० → न० । 'ऋमतां री' (४१५५) री आगमु । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[नरिनति] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्स०→य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४१।३८) नृ०→न० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । 'रि-रौ च लुपि' (४।११५६) रि आगमु । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपा०' (४।३।४) गु० अर् ।
[नर्ति] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यङ्म० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) नृ०→न० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) र् आगमु । वर्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[नरीनृतीति] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य०→य । ‘सन्-यडश्च' (४।१३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) नृ०→न० । ' (४।१।५५) री आगमु । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्-→ई ।
[हरिणी नाम कश्चित्] हरि 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । हरिरिव नृत्यतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः' (२।३।६४) न० →ण० ।।छ।।
___ क्षुभ्नादीनाम् ।।२।३।९६।। [क्षुभ्नादीनाम्] क्षुभ्ना आदिर्येषां ते = क्षुभ्नादयस्तेषाम् । [क्षुभ्नाति] 'क्षुभश् संचलने' (१५५३) क्षुभ् । वर्त० तिव् । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना ।
[क्षुभ्नीतः] 'क्षुभश् संचलने' (१५५३) क्षुभ । वर्त्त० तस । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई ।
[क्षुभ्नन्ति] 'क्षुभश् संचलने' (१५५३) क्षुभ् । वर्त्त० अन्ति । 'क्यादे०' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः ।
[क्षुभ्नन्] क्षुभ् । क्षुभ्नातीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । श्नश्चाऽऽतः (४।२।९६) आलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
ॐ बृहवृत्तौ - अर्पण ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१२७
[क्षुभ्नानः] क्षुभ् । क्षुभ्नातीत्येवंशीलः । 'वयःशक्ति-शीले' (५।२१२४) शानप्र० → आन । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'समानानां तेन दीर्घः' (१४२११) दीर्घः ।
[तृप्नोति] 'तृपट प्रीणने' (१३०८) तृप । वर्त्तः तिव्' । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०→नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[तृप्नुतः] 'तृपट प्रीणने' (१३०८) तृप् । वर्त्त० तस् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०→नु ।
[तृप्नुवन्ति] 'तृपट प्रीणने' (१३०८) तृप् । वर्त० अन्ति । ‘स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०→नु । 'भू-श्नोः' (२१११५३) उव् ।
तृप्नुवन्] तृप् । तृप्नोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०-→अत् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०→नु । 'भू-श्नोः' (२।११५३) उव् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[तृप्नुवानः] तृप् । तृप्नोतीत्येवंशीलः । ‘वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र०→आन । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र०→नु । 'भू-श्नोः' (२।१।५३) उव् ।
[आचार्यानी] आचार्यस्य भार्या = आचार्यानी । 'मातुला-ऽऽचार्योपाध्यायाद् वा' (२१४६३) डीप्र० - आनन्तश्च ।
[आचार्यभोगीनः] आचार्यभोगाय हितः । “भोगोत्तरपदा-ऽऽत्मभ्यामीनः' (७।१।४०) ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[नृनमनः] नृ ‘णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप०→इ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । नृन् नमयतीति । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।११५२) अनप्र० । ‘णेरनिटि' (४१३१८३) णिगलोपः ।
[दर्भानुपः] अनु-अप । अनुगता आपो यत्र तत । 'ऋक-पू:-पथ्यपोऽत' (७३७६) अत्समासान्तः । 'अनो (३।२।११०) उप आदेशः । दर्भस्याऽनूपः ।
[सुप्रख्येन] सु-प्र ‘ख्यांक प्रकथने' (१०७१) ख्या । सुप्रख्यायते । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५।१।५६) डप्र०-→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः, तेन ।।छ।।
पाठे धात्वादेर्णा नः ॥२।३।९७।। [धात्वादेः] धातोरादिर्धात्वादिस्तस्य ।
[प्रणाटयति प्रणट नृत्तौ' (१८७) णट । अनेन नट् । प्रनटन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । ‘अदुरुपसर्गाऽन्तरो ण-हिनु-मीना-ऽऽनेः' (२।३।७७) न०→ण० ||छ।।
षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः ।।२।३।९८|| [अष्टयैष्टिवष्वष्कः] ष्टयैश्च ष्ठिवश्च ष्वष्क् च = ष्ट्यैष्ठिवष्वष्क्, न ष्ट्यैष्ठिवष्वष्क् = अष्ट्यैष्ठिवष्वष्क् । 'नञत्' (३।२।१२५) न०→अ०, तस्य ।
[सहते] 'पहि मर्षणे' (९९०) षह् । अनेन सह । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [सिञ्चति] ‘षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । अनेन सिच् । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
'मुचादि - तृफ-दफ- गुफ० ' ( ४|४|१९) नोऽन्तः ।
[षण्ढीयति] षण्ढ । षण्ढमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । क्यनि' (४।३।११२) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[लषति] 'लषी कान्तौ' (९२७) लप् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । [ष्ट्यायति] 'ष्टयें संघाते' ( ३९ ) ष्ट्ये | वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[ष्ठीवति] 'ष्ठिवू निरसने' (४६३) ष्टिव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'ष्ठिवू-क्लम्वाऽऽचमः' (४।२।११०) दीर्घः ।
[ष्ठीव्यति] 'ष्ठिवूच् निरसने' (११६६) ष्ठिव् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'भ्वादेर्नामिनो०' ( २।१।६३) दीर्घः ।
[ष्वष्कते] 'ष्वष्कि गतौ' (६२९) ष्वष्क् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ॥छ।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
लश्च = लृलम् ।
तेषु ।
[ऋर लृलम्] आच र् च = ऋर्, तस्य । 'रोर्यः' (१।३।२६) २०
ऋ -र लृ-लं कृपोऽकृपीटादिषु ।। २ । ३ ।९९ ।।
[अकृपीटादिषु] कृपीट आदिर्येषां ते कृपीटादयः । न कृपीटादयोऽकृपीटादयः । नञत्' (३।२।१२५) न० अ०,
=
य० । स्वरे वा' (१।३।२४) यलोपः । लृश्च
[ क्लृप्तः ] 'कृपौङ् सामर्थ्ये' (९५९) कृप् । क्लृप्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त ।
[क्लृप्तवान् ] 'कृपौङ् सामर्थ्ये' (९५९) कृप् । क्लृप्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [ क्लृप्यते] कृप् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र० । अनेन ।
[[चिक्लृप्सति] कृप् । कल्पितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यश्च' (४|१|३) कृप् द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' ( ४।१।३८) कृ० क० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ ।
[अचीक्लृपत्] कृप् । कल्पमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङ' (३।४।५८) ० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) कृप् द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'क-डश्व - ञ्' (४।१।४६) क० च० । असमानलोपे० ' (४।१।६३ ) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४|१|६४ ) ई । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः ।
[कल्पयति] कृप् । कल्पन्तं (मानं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० - इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ कल्पिता ] कृप् । श्वस्तनी ता । ' धूगौदितः ' ( ४ । ४ । ३८) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० अर् । अनेन २०
ल० ।
[कल्पा] कृप । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० अर् । अनेन २० ल० ।
[कल्पकः ] कृप् । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन २०
For Private Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१२९
→ल० ।
[कल्पः] कृप् । कल्पते । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प०→अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन र०→ल० ।
[चलीक्लृप्यते] कृप् । भृशं पुनः पुनर्वा कल्पते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र०→य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) कृप् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ०→क० । 'कडश्चञ्' (४।१।४६) क०→च० । 'ऋमतां री' (४।१।५५) री । वर्त्त० ते । अनेन २०→ल० ।
[चलीकल्प्ति ] कृप । भृशं पुनः पुनर्वा कल्पते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यय०→य । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) कृद्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) कृ०→क० । 'कडश्च-ञ्' (४।१।४६) क०→च० । 'ऋमतां री' (४।१।५५) री । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लोपः । वर्त्तः तिव् । अनेन र०→ल० ।
[कृपीटम्] कल्पते शीर्ष मण्डनायेति कृपीटम् । 'तृ-कृ-कृपि-कम्पि-कृषिभ्यः कीटः' (उणा० १५१) कीटप्र०→ईट । [कृपणः] कल्पते निजं धनं परलोकायेति । 'कृ-ग-पृ-कृपि-वृषिभ्यः कित्' (उणा० १८८) किद् अणप्र० । [कृपाणः] कल्पते शत्रुहननायेति । 'कृपि-विषि-वृषि-धृषि-मृषि-युषि-द्रुहि- ग्रहेराणक्' (उणा० १९१) आणक्प्र०→आण | [कृपः] कल्पते । 'नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः' (५।१।५४) कप्र०-→अ ।
[कर्पूरः] कल्पते घाणेन्द्रियाप्यायनायेति । 'मी-मसि-पशि-खटि-खडि-खर्जि-कर्जि-सर्जि-कृपि-बलि-मण्डिभ्य ऊरः' (उणा० ४२७) ऊरप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[कर्परः] कल्पते जठराग्नये इति । 'जठर-क्रकर-मकर-शंकर-कर्पर-कूर्पर-तोमर-पामर-प्रामर-सगर-नगर-तगरोदरा-ऽदरशृदर-दृदर-कृदर-कुकुन्दर-गोर्वराम्बर-मुखर-खर-डहर-कुञ्जराजगरादयः' (उणा० ४०३) अरप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[कर्पटः] कल्पते शीतापहारायेति । 'दिव्यवि श्रु-कु-कवि-शकि-कति कृपि-चपि-चमि कम्येधि-कर्कि-मर्कि-कक्खि-तू-कृ-सृभृ-वृभ्योऽटः' (उणा० १४२) अटप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[कर्पटि:] कल्पते । 'कृपि-शकिभ्यामटिः' (उणा० ६३०) अटिप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।।छ।।
उपसर्गस्याऽयौ ।।२।३।१००।। [उपसर्गस्य उपसर्ग षष्ठी डस् । [अयौ] अयि सप्तमी ङि । [प्लायते] प्र ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप० । अनेन र०→ल० ।
[पलायते] परा ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप० । 'समानानां तेन दीर्घः' (११२१) दीर्घः । अनेन रा०→ला० ।
पिल्ययते परि 'अयि गतौ' (७९०) अय । वर्त्तः ते । 'कर्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शवप्र० । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । अनेन र०→ल० ।
[प्लत्ययते प्रति ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शवप्र० । 'इवर्णादेरस्वे०'
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
RamRNA
(१।२।२१) यत्वम् । अनेन र०→ल० ।
[निलयनम्] निर्-अयन । निश्चितमयनम् । 'ऋफिडादी०' (२।३।१०४) र०→ल० । [दुलयनम] दुष्टमयनम् । 'ऋफिडादीनां डश्च लः' (२।३।१०४) र०→ल० ।
[प्रायः] प्र 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । प्रेयते । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घजप्र०→अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[परायः] परा 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । परेयते । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।।छ।।
ग्रो यङि ।।२।३।१०१।। [ग्रः] गृ षष्ठी डस् । [यङि] यङ् सप्तमी ङि ।
[निजेगिल्यते] नि 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गर्हितं निगिरति । 'गृ-लुप-सद-चर-जप-जभ-दश-दहो गयें' (३।४।१२) यम०→य । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) गि०→जि० । 'आ गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । अनेन र०
→ल० ।।छ।।
नवा स्वरे ।।२।३।१०२।। [नवा नवा प्रथमा सि । [स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[गिलति, गिरति] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ । 'कृतां विडतीर्' (४।४।११६) गिर् ।
[निगलनम्, निगरणम्] निगीर्यते । 'अनट' (५।३।१२४) अनट्प०→अन । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० अर् ।
[निगालकः, निगारकः] निगिरतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अनेन र०→ल० ।
[निगीर्णः] निगीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) गिर् । भरदादमूर्च्छमदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त०→न० । ‘रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण | 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[निगीर्णवान्] निगीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०→तवत् । शेषं 'निगीर्णः' वत् ।
[निगाल्यते, निगार्यते] नि 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । निगिरन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०→इ । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । अनेन र०→ल० ।
[गिरौ] गिरत इति क्विप् गिरौ । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
P'
धातुपारायणे-क्रियारत्नसमुच्चये-श० म० न्यासानुसन्धाने 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[गिरः] 5 गिरन्तीति क्विप् गिरः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ॥ छ ||
फ्र
परेर्घा-ऽङ्क-योगे ||२ |३|१०३॥
[ परेः ] परि षष्ठी डस् ।
[घाऽङ्कयोगे ] घश्च अङ्कश्च योगश्च
घाऽङ्कयोगम्, तस्मिन् ।
[पलिघः, परिघः ] परि 'हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । +परि समान्तात् हन्तीति परिघः । 'परेर्घः ' (५।३।४० ) अल्प्र० परिघनिपातः ।
=
[पल्यङ्कः, पर्यङ्कः] अङ्कं परिगतोऽङ्केन वा परिगतः ।
[पलियोगः, परियोगः ] परि
समन्तात् योगः । अनेन २० ल० ॥ छ।।
ऋफिडादीनां डश्च लः || २|३|१०४ ||
[ऋफिडादीनाम्] ऋफिड आदिर्येषां ते ऋफिडादयस्तेषाम् ।
=
[ऋफिलः, ऋफिङः ] 'ऋफ हिंसायाम्' (१३७९) ऋफ् । अर्फतीति ( ऋफतीति) बाहुलकादिड: इडप्र० ।
[लृतकः, ऋतकः ] ऋत 'कै शब्दे' (३६) कै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) का । ऋतं कायतीति । 'आतो डोऽहवावा-मः' (५।१।७६) डप्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः ।
[कपलिका, कपरिका] कं परं यस्यां सा । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम्' (२|४|१११) इ ।
[तिल्पिलीकम्, तिर्पिरीकम् ] 'तृपौच् प्रीतौ' (११८९) तृप् । तृप्यतेऽनेन । 'सृणीका - स्तीक- प्रतीक पूतीक-समीक- वाल्मीक - कल्मलीक- तिन्तिडीक्-कङ्कणीक - किङ्किणीक-पुण्डरीक चञ्चरीक- फर्फरीक झर्झरीक-घर्घरीकाऽऽदयः' (उणा० ५०) तिल्पिलीकनिपातः ।
=
[अङ्गुलिः, अङ्गुरिः ] 'अगु गतौ' (८३) अग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४|४|९८) नोऽन्तः । अङ्गति : 'मस्यसि - घसि-जस्यङ्गि-सहिभ्य-उरिः' (उणा० ६९९) उरिप्र० ।
=
१३१
[ पुलुषः, पुरुषः ] 'पृश् पालन- पूरणयोः ' (१५३२) पृ । पृणातीति । 'विदिपृभ्यां कित्' (उणा० ५५८) किद् उषप्र० । 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उरादेशः ।
[ अलम्, अरम् ] 'ऋक् गतौ ' (११३५ ) ऋ । इयर्त्ति
[तलुनः, तरुणः ] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । तरतीति । यम्यजि - शक्यर्जि-शी-यजि-तृभ्य उनः' (उणा० २८८ ) उनप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
पर्याप्ति-वारणेषु' (९१९) अल् । अचि अलम् ।
[ सलिलम्, सरिरम् ] 'सृ गतौ ' (२५) सृ । सरति निम्नप्रदेशमिति । 'मदि- मन्दि - चन्दि पदि खदि सहि-वहि-कु-सृभ्य इरः' (उणा० ४१२) इरप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० अर् ।
गच्छति निषेधमिति अरम् । बाहुलकादम् । 'अली भूषण
P
अगुरिः ।
[कलीलः, करीरः ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । किरतीति । कृ-शृ-पू- पूग्- मञ्चि-कुटि-कटि-पटि- कण्डिशौण्डि - हिंसिभ्य ईरः' (उणा० ४१८) ईरप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
P 5 गिरन्तीत्येवंशीलाः ।
+ परिहन्यतेऽनेन ।
For Private Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[पांसुलः, पांसुरः] पांसु । पांसुरत्राऽस्ति । 'मध्वादिभ्यो रः' (७।२।२६) रप्र० ।
लेखा, रेखा] रिखि-लिखि समानार्थः सौत्रः ।
[लिक्षा, रिक्षा] 'रिष हिंसायाम्' (५१५) रिष् । रिष्यते इति । 'ऋजि-रिषि-कुषि-वश्च्युन्दि-शृभ्यः कित्' (उणा० ५६७) कित् सप्र० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १०→क० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) स०→ष० । क-षसंयोगे क्ष । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
लोहितम, रोहितम] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह । रोहति = प्रादुर्भवति रोहितम् । 'हृ-श्या-रुहि-शोणि-पलिभ्य इतः' (उणा० २१०) इतप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[इला भूमिः, इरा अमृतम्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एतीति । 'इण-धाग्भ्यां वा' (उणा० ३८९) किद् रप० । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
तल्पलो गजपृष्ठैकदेशः, तर्परः पशूनां कण्ठ्यण्टः] 'तृपौच प्रीतौ' (११८९) तृप् । तल्पतीति (तृप्यतीति) । 'जठरक्रकर-मकर-शंकर-कर्पर-कुर्पर-तोमर-पामर-प्रादमर-सगर०' (उणा० ४०३) तर्परनिपातः ।
[बडिशम्, बलिशम्] बडिशं = मत्स्यबन्धनम् ।
[डिण्डिमः] डिण्डिमेति ध्वनिमततीति । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० । 'डिम हिंसायाम्' (सौत्रो धातुः ५४) डिम् । डेमति । 'डिमेः कित्' (उणा० ३५६) किद् डिमप्र० ।।छ।।
जपादीनां पो वः ।।२।३।१०५।। [जपादीनाम्] जपा आदिर्येषां ते = जपादयस्तेषाम् । [पारापतः] पार ‘पत्तृ गतौ' (९६२) पत्, आङ्यूर्व० । पारमापततीति । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५०) अच्प्र० ।।छ।।
द्वितीयस्याऽध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः ॥छ।।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अर्हम् ॥
॥ अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः ।।२।४।१।। [स्त्रियाम्] स्त्री सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) दाम् → आम् । 'स्त्रियाः' (२१५४) इय् । [नृतः] न च ऋच्च = नृत्, तस्मात् ।
[अस्वस्रादेः] स्वसा आदिर्यस्याऽसौ स्वसादिः । न स्वस्रादि: = अस्वस्रादिः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ०, तस्मात् ।
[अतिराज्ञी] 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । राजते-शोभते छत्रचामरादिभिरिति राजा । 'उक्षि-तक्ष्यक्षीशि-राजि-धन्विपशि-पूषि-क्लिदि-निहि-नु-मस्जेरन' (उणा० ९००) अनुप्र० । राजानमतिक्रान्ता (या) सा अतिराज्ञी । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२११।१०८) अलोपः । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३।६०) न०० ।
[दण्डिनी] दण्डो विद्यते यस्याः सा | ‘अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[छत्रिणी] छत्रं विद्यते यस्याः सा । ‘अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण ।
[कर्ती] 'डुकृग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प नेतृ । अनेन डी । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[हीं] ‘हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरतीति । ‘णक तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । अनेन डी । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[अतिस्वसा] स्वसारमतिक्रान्ता (या) सा । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस-पुरुदंशो-ऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि०→डा० →आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[परमस्वसा] परमा चासौ स्वसा च = परमस्वसा ।
[तिस्रः] त्रि प्रथमा जस् । द्वितीया शस् । 'त्रि-चतुरस्तिसृ-चतसृ स्यादौ' (२०११) तिसृ । 'ऋतो रः स्वरेऽनि' (२०१२) र० ।
P卐 पूजितो राजा = अतिराजा, स्त्री चेत् अतिराज्ञी ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाsध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[चतस्रः ] चतुर् प्रथमा जस् । द्वितीया शस् । ' त्रि- चतुरस्तिसृ- चतसृ स्यादौ ' (२1१1१ ) चतसृ । 'ऋतो रः स्वरेऽनि' (२।१।२) २० ।
[ अतिदध्न्या कन्यया ] दध्यतिक्रान्ता सा = अतिदधिः, तया । 'दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन्' (१।४।६३) अन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ||छ ||
अधादृदितः ।।२।४।२ ॥
[ अधातूदृदितः ] न धातुरधातुः । उच्च ऋच्च = उदृतौ, उदृताविदनुबन्धौ यस्य सः =
अधातूदृदित्, तस्मात् ।
[भवती ] 'भांक् दीप्तौ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० अवत् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) आलोपः ।
[ गोमती ] गावो विद्यन्ते यस्याः सा । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२1१) मतुप्र० [ यवमती ] यवा विद्यन्ते यस्यां सा । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र० [प्रेयसी ] प्रिया इयं प्रिया इयं, इयमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रिया
प्रेयसी । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'प्रिय स्थिर - स्फिरोरु-गुरु- बहुल- तृप्र-दीर्घ वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था- स्फा- वर- गर - वंह- त्रप द्राघ वर्ष-वृन्दम्' (७।४।३८) प्रादेश: । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
प्रिया०
=
१३४
उदृदित् । अधातुश्चासौ उदृच्चि
मत् ।
मत् ।
[विदुषी ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र ० - वस् । 'क्वसुष्मतौ च' (२।१।१०५) उषादेशः । अनेन डी ।
[पचन्ती] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शवप्र० । अनेन डी । ' श्य-शवः' (२1१1११६) अन्त० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[दीव्यती] 'दिवच् क्रीडा-जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४ ) दिव् । दीव्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० - अत् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७१ ) श्यप्र० । अनेन डी । ' श्य- शवः' (२।१।११६ ) अन्त० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ' भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ।
[महती] अर्ह (५६४) - ‘मह पूजायाम्' (५६५) मह् । 5 महतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन डी ।
For Private Personal Use Only
=
[सुकन्] सु 'कसुकि गति-शातनयोः ' (११२०) कस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः कं । सुष्ठु कंस्ते मार्गे गच्छतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[सुकंसो] सुष्ठु कंसाते इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा औ ।
[सुहिन्] सु 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । सुष्ठु हिनस्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९ ) सलोपः । P5 महान्त इति । दुहि वृहि-महि- पृषिभ्यः कतृः' (उणा० ८८४) किद् अतृप्र० ।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[सुहिंसौ स्त्रियौ] सुष्ठु हिंस्त इति क्विप् = सुहिंसौ । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।।छ।।
अञ्चः ।।२।४।३।। [प्राची] प्र 'अशू गती च' (१०५) अञ्च । प्राशतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम' (४।२।४६) नलोपः । अनेन डी । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च० - पूर्विला दीर्घः ।
[प्रतीची] प्रति ‘अचू गतौ च' (१०५) अञ्च् । प्रत्यञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन डी । ‘अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।११०४) अच्० → च० - पूर्विला दीर्घः ।
[अपाची] अप 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च । अपाञ्चतीति क्विप् । 'अशोऽनर्चायाम' (४।२।४६) नलोपः । अनेन डी । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च० - पूर्विला दीर्घः ।
[उदीची] उत् 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अश् । उदञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन डी । 'उदच उदीच्' (२।१।१०३) उदच्० → उदीचादेशः ।।छ।।
ण-स्वरा-ऽघोषाद् वनो रश्च ।।२।४।४।। [णस्वराघोषाद्] णश्च स्वरश्च अघोषश्च = णस्वराघोषम्, तस्मात् ।
[अवावरी] 'ओण अपनयने' (२७३) ओण् । ओणतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प्र० । 'वन्याङ् पञ्चमस्य' (४।२।६५) ण०-आ० । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । अनेन डी - न०→र० ।
[धीवरी] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । दधातीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) क्वनिप्प० → वन् । ईर्व्यञ्जने० (४।३।९७) आ०→ई० । अनेन डी - न०→र० ।
[अतिधीवरी] धीवानमतिक्रान्ता सा । अनेन डी ।
[पीवरी] 'पां पाने' (२) पा । पिबतीति । ‘मन्-वन्-क्वनिप्०' (५।१।१४७) क्वनिप्प०-→वन् । ईर्व्यञ्जने० (४।३।९७) आ०→ई० । अनेन डी - न०० ।
सहकृत्वरी] सह 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । सह करोतीति । 'सह-राजभ्यां कृग्-युधेः' (५।१।१६७) क्वनिप्प्र० → वन् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन डी - न०र० ।
सुत्वरी] 'धुंगट अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । सुनोतीति । 'सु-यजोवनिप्' (५1१1१७२) ड्वनिप्प्र०→वन् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन डी - न०र० ।
[मेरुदृश्वरी मेरु 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । मेरुं दृष्टवान् । 'दृशः क्वनिप्' (५।१।१६६) क्वनिप्प्र०→वन् । अनेन डी - न०→० ।
[सहयुध्वा] सह 'युधिंच् सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । सह युध्यति(ते) । 'सह-राजभ्यां कृग-युधेः' (५।११६७) स्वनिप्प०→वन् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[यज्चा स्त्री] यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु (९९१) यज् । इष्टवान् = यज्वा । ‘सु-यजोवनिप्' (५।१।१७२) ड्वनिप्प्र०--→वन् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[शर्वरी] 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शू । शृणातीति । ‘मन-वन् क्वनिप्-विच्-क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
शुनी] 'ट्वोश्चि गति-वृद्धयोः' (९९७) श्चि । श्वयतीति । 'श्वन्-मातरिश्वन्-मूर्धन्-पीहन्नर्यमन् - विश्वप्सः-परिज्वन्महन्नहन्-मघवन्नथर्वन्निति' (उणा० ९०२) अन्प्र० - अन्तलोपश्च । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डी । 'श्वन-युवन्मघोनो०' (२१११०६) व०-→उ० ।
[अतिशुनी] श्वानमतिक्रान्ता सा ।
[मघोनी] 'मघुङ् कैतवे च' (६४१) मघ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) मध् । मङ्यते मघवा = इन्द्रः, स्त्री चेत् । श्वन-मातरिश्वन-मूर्धन्-पीहन्नर्यमन्-विश्वप्सः-परिज्वन्-महन्नहन्-मघवन्नथर्वन्निति' (उणा० ९०२) अन्प्र०-मधेर्नलोपोऽव् चान्तः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२१४१) डीप्र० । 'श्वन-युवन-मघोनो डीस्याद्यघुट्स्वरे व उः' (२११११०६) व० उ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ओ छ।।
वा बहुव्रीहे: ।।२।४।५।। [प्रियावावरी, प्रियावावा स्त्री प्रिय ‘ओण अपनयने' (२७३) ओण् । ओणतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।११४७) वन्प० । 'वन्याङ् पञ्चमस्य' (४।२।६५) ण०→आ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । प्रियोऽवावा यस्याः सा । अनेन ङी - न०→र० । द्वितीये सर्वत्र 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[बहुधीवरी, बहुधीवा] बहु 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । दधातीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) वनप्र० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ०→ई० । बहवो धीवानो यस्यां सा । अनेन डी - न०→२० ।
[बहुमेरुदृश्वरी, बहुमेरुदृश्वा स्त्री] बहु मेरु 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । मेरुं दृष्टवतीति । ‘दृशः क्वनिप्' (५।११६६) . क्वनिप्प०→वन् । बहवो मेरुदश्वानो यस्यां सा । अनेन डी - न०→र० ।
[प्रिययज्चा स्त्री] प्रिय 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । इष्टवान् । 'सु-यजोवनिप्' (५।१।१७२) इवनिपप्र०→वन् । प्रियो यज्वा यस्याः सा | प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१९१) नलोपः ॥छ।।
वा पादः ।।२।४।६।। [द्विपदी, द्विपात्] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते-पत्स्यते-अपादि-पेदे वा पाद: । 'पद-रुज-विश-स्पृशो घा' (५।३।१६) घञ्प्र० । द्वौ पादौ यस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पादस्य पाद् । अनेन डी । 'य-स्वरे पाद: पदणिक्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद०→पद्० । द्वितीये 'विरामे वा' (१३५१) द०→त० ।
[त्रिपदी, त्रिपात्] त्रयः पादाः यस्याः सा । शेषं 'द्विपदी-द्विपात्' वत् ।
[त्रिपात स्त्री] पादमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र०→इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । पादयतीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपलोपः । त्रयः पादोऽस्याः सा । प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
ऊध्नः ||२|४|७|| [कुण्डोध्नी] कुण्ड-ऊधस् । कुण्डवत् ऊधो यस्याः सा । 'स्त्रियामूधसो न्' (७।३।१६९) ऊधस्० → ऊधन् । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[घटोध्नी] घट - ऊधस् । घटवत् ऊधो यस्याः सा । 'स्त्रियामूधसो न्' (७।३।१६९) ऊधस् → ऊधन् । अनेन
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[महोनी महत् - ऊधस् । महत् ऊधो यस्याः सा । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३१२१७०) डाप्र०→आ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अल्लोपः । 'स्त्रियामूधसो न्' (७।३।१६९) ऊधस्-ऊधन् । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[पीवरोध्नी] पीवरं ऊधो यस्याः सा । 'स्त्रियामूधसो न्' (७।३।१६९) ऊधस्→ऊधन् । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[पञ्चकुण्डोधा] पञ्चभिः कुण्डोनीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । ‘ड्यादेर्गौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' (२१४९५) डीलुक = पञ्चकुण्डोधन् । प्रथमा सि । “नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलोपः ।छ।।
अशिशोः ।।२।४।८।। [अशिशोः] न शिशुरशिशुः । 'नञत्' (३।२।१२५) न०अ०, तस्मात् । [अशिश्वी न विद्यते शिशुर्यस्याः सा । अनेन डी । ‘इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) उ०व० छ।।
संख्यादेर्हायनाद् वयसि ।।२।४।९।। [संख्यादेः] संख्या आदिर्यस्याऽसौ संख्यादिः, तस्मात् । [हायनाद् वयसि हायन पञ्चमी उसि । वयस् सप्तमी ङि ।
[द्विहायनी] जहाति कालान्तरमिति । 'हः काल-वीहोः' (५।१।६८) टनणप्र०→अन । 'आत ऐः कृऔ' (४।३।५३) आ०→ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । द्वे हायने यस्याः सा, द्वौ हायनावस्या वा । अनेन डी । ‘अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[त्रिहायणी] त्रीणि हायनानि यस्याः सा । अनेन डी । 'अस्य ड्यां लुक' (२१४१८६) अलोपः । 'चतुस्त्रेर्हायनस्य वयसि' (२।४।७४) न०→ण० ।
[चतुर्हायणी] चत्वारि हायनानि यस्याः सा । अनेन डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३७४) न०→ण० ।
[द्विवर्षा कन्या] द्वे वर्षे यस्याः सा ।
[शतहायना स्त्री] शतेषु हायनेषु संहृता भवा वेति । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप' (६।४।१४१) इकणलोपः ।।छ।।
दाम्नः ।।२।४।१०।। [द्विदाम्नी द्वि-दामन् । द्वे दाम्नी यस्याः सा । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [त्रिदाम्नी] त्रीणि दामानि यस्याः सा । अनेन ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ।
[उद्दामानम् उद्दामाम् उद्दाम्नी वडवां पश्य] उत्-दामन् । 5 उद्गतं दाम यस्याः सा, ताम् । “नि दीर्घः' (१।४१८५) दीर्घः । द्वितीये 'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डाप्प० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । द्वितीया अम् । तृतीये 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डी । 'अनोऽस्य' (२191१०८) अलोपः ।।छ।।
P卐 उत्क्रान्तं दाम यया या ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अनो वा || २|४|११ ॥
[ बहुराइयो, बहुराजे, बहुराजानौ ] बहवो राजानो ययोस्ते । अनेन ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । द्वितीये 'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डाप्प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्लोपः । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२०) ए । तृतीये 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । एवमग्रेऽपि ।
[दीर्घानी, दीर्घाहा, दीर्घाहाः शरत्] दीर्घाण्यहानि यस्यां सा । अनेन ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । द्वितीये ‘ताभ्यां वाऽप् डित्' (२।४।१५) डाप्प्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्लोपः । तृतीये 'अह्नः ' (२।१।७४) न० → २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
१३८
[ बहुतक्ष्ण्यो, बहुतक्षे, बहुतक्षाणी] बहवः तक्षाणो ययोस्ते । अनेन ङी । ' अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । द्वितीये ‘ताभ्यां वाऽऽप् डित्’ (२।४।१५) डाप्प्र० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्लोपः । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२० ) ए । तृतीये 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[अतिराज्ञी] राजानमतिक्रान्ता सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : ' (२।४।१) ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) न० अ० ॥ छ ॥
नाम्नि || २ |४|१२ ॥
[अधिराज्ञी नाम ग्रामः] अधिको राजा यस्यां सा । अनेन डी। 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न० ० ।
[बहुराज्ञी नाम पुरी] वहवो राजानो यस्यां सा । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न० - ० 1
[ बहुसाम्नी नाम पुरी ] बहूनि सामानि यस्यां सा । अनेन डी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः ||छ ||
नोपान्त्यवतः || २ |४ | १३ ॥
[ उपान्त्यवतः ] उपान्त्यं विद्यते यस्याऽसी । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्रमत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० - ० तस्मात् ।
[सुपर्वा] सु-पर्वन् । + शोभनं पर्व यस्याः सा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[सुपर्वाणी] शोभनं पर्व ययोस्ते । प्रथमा औ । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [सुशर्मा] शोभनं शर्म यस्याः सा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [सुशर्माणौ ] शोभनं शर्म ययोस्ते । प्रथमा औ । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[प्रियश्चा] प्रिय-धन् । प्रियः श्वा यस्याः सा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[प्रियश्वानौ] प्रियः श्वा ययोस्ते । प्रथमा औ । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[ बहुराज्ञी] बहवो राजानो यस्यां सा । 'अनो वा' (२|४|११ ) ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । ' तवर्गस्य
P अन्ते भवोऽन्त्यः । ' दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४ ) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७१४।६८) अलोपः । उपगतोऽन्त्यः = उपान्त्यः । उपान्त्योऽस्याऽस्ति । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२1१) मतुप्र० मत् ।
शोभनानि पर्वाणि यस्यां सा ।
P +
For Private Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंठिका ।
श्ववर्ग०' (१३।६०) न०० ।
[अतिपर्वणी यष्टिः] पर्व अतिक्रान्ता सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डी ।
[सुदण्डिनी] सु-दण्ड । शोभनो दण्डोऽस्याऽस्ति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डी । 'इनः कच्' (७।३।१७०) कच् प्राप्तः । 'सहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) निषेधः ।।छ।।
मनः ।।२।४।१४।। [सीमा] ‘पोंच् अन्तः(न्त) कर्मणि (११५०) पो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव प्वष्कः' (२।३।९८) सो । स्यति विवादमन्तं नयतीति सीमा । ‘स्यतेरी च वा' (उणा० ९१५) मन्प्र० - ईकारश्चान्तादेशः ।
[पामा] ‘पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पाति = रक्षति मुखमिति । 'मन्' (उणा० ९११) मन्प० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[पामानौ] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पाति = रक्षति मुखमिति । 'मन्' (उणा० ९११) मन्प्र० । प्रथमा औ । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।।छ।।
ताभ्यां वाऽऽप् डित् ।।२।४।१५।। [ताभ्याम्] तद् । सश्च सश्च = तौ । 'त्यदादिः' (३।१।१२०) एकशेषः, ताभ्याम् । [डित् ड् इद् अनुबन्धो यस्याऽसौ ।
[सीमे, सीमानौ] सीमन् । अनेन आप् डित् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२०) ए।
[सीमाः, सीमानः] सीमन् । अनेन आप डित् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१1११४) अन्लोपः । प्रथमा जस् ।
[सुपर्वे, सुपर्वाणौ] शोभनानि पर्वाणि ययोस्ते । अनेन डाप् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । ‘औता' (१।४।२०) ए।
[बहुराजाः] बहवो राजानो यासु ताः । अनेन आप् डित् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । [बहुराजानः] बहवो राजानो यासु ताः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [उद्दामाम्, उद्दामानम्, उद्दाम्नी वडवां पश्य] उद्गतं दाम यस्याः सा, ताम् । शेषं (२।४।१०) सूत्रवत् ।।छ।।
अजादेः ।।२।४।१६।। [अजादेः] 'अजा आदिर्यस्याऽसौ अजादिस्तस्मात् । [महाजा] महती अजा यस्याः सा । [परमाजा] परमा अजा यस्याः सा । [अतिभवती] भवन्तमतिक्रान्ता सा । 'अधातूदृहितः' (२।४।२) डीप्र० । [अतिमहती] महान्तमतिक्रान्ता सा । 'अधातूदृदितः' (२१४१२) डीप्र० ।
P卐 अज आदिर्यस्याऽसौ ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१४०
[अतिधीवरी] धीवानमतिक्रान्ता सा । ‘ण-स्वरा-ऽघोषाद् वनो रश्च' (२।४।४) डीप्र० → ई, न० → र० । [परमशूद्रा] परमा चासौ शूद्रा च ।।छ।।
ऋचि पाद: पात्पदे ।।२।४।१७।। [पात्पदे] पाच्च पदा च = पात्पदे । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२०) ए । [त्रिपात् ऋक्] त्रयः पादा यस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद् । अनेन पात् । [चतुष्पात् ऋक्] चत्वारः पादा यस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद् । अनेन् पात् । [त्रिपदा गायत्री] त्रयः पादा यस्याः सा । सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद् । अनेन पदादेशः । [चतुष्पदा पङ्क्तिः ] चत्वारः पादा यस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद् । अनेन पदादेशः ।
[द्विपाद, द्विपदी] द्वौ पादौ यस्याः सा । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद० → पाद् । 'वा पादः' (२।४।६) डी विकल्पे । 'य-स्वरे पाद: पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद्० → पद्० ।
[चतुष्पाद, चतुष्पदी] चत्वारः पादा यस्याः सा । ‘सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद० → पाद् । ‘वा पादः' (२।४।६) डी विकल्पे । 'य-स्वरे पाद: पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद० → प० ।।छ।।
आत् ।।२।४।१८।। [खट्वा] 'खट कार्ड्स' (१८६) खट् । खट्यते-आकाक्ष्यते शयालुभिरिति खट्वा । 'लटि-खटि-खलि-नलि-कण्यशौसृ-श-कू-ग-दृ-पृ- शपि -श्या-शाला-पदि इसीण्भ्यो वः' (उणा० ५०५) वप्र० ।
[अतिखट्वः] खट्वामतिक्रान्तः असौ । ‘गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः । [प्रियखट्वः] प्रिया खट्वा यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते०' (२१४९६) हूस्वः ।
[सोमपाः स्त्री] सोम ‘पां पाने (२) पा । सोमं पिबतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच्-क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) विज्लोपः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स०र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।।छ।।
गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः ।।२।४।१९।। गौरादिभ्यः] गौर आदिर्येषां ते = गौरादयस्तेभ्यः ।
[आपच्चिकी] आपच्चिक । आपच्चिको राष्ट्रसरूपः क्षत्रियस्तस्यापत्यं स्त्री । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६।१।११४) अप्र० । 'शकादिभ्यो नेर्लुप्' (६।१।१२०) अज्लोपः । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक' (२१४१८६) अलोपः ।
[पञ्चानड़वाहिः] पञ्चभिः अनु(न)ड्वाहीभिः क्रीतः = पञ्चानड्वाहि: । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[दशानडु(ड्वा)हिः] दशभिरनु(न)ड्वाहीभिः क्रीतः = दशानड्वाहिः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
___[आश्मरथ्यः] अश्मरथ । अश्मरथस्याऽपत्यम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४१
टिच्च
[ बहुदा भूमिः ] बहवो नदा यस्यां सा । 'आत्' (२|४|१८) आप् ॥ छ ॥
अण्-न-न-टिताम् ।।२।४।२०।।
[ अणञेयेकण्नञ्स्नञ्टिताम्] ट् इद् अनुबन्धो यस्याऽसौ टित् । अण् च अञ् च एयश्च इकण् च नञ् च स्रञ् च अणञेयेकण्नञ्स्नञ्टितस्तेषाम् ।
=
[ औपगवी] गोः समीपं = उपगुः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यं स्त्री । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणुप्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृ० औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् ।
[ तापसी] तपस् । तपोऽस्याऽस्तीति तापसी । 'ज्योत्स्रादिभ्योऽण्' ( ७ । २ । ३४) अण्प्र० । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । अनेन डी ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[कुम्भकारी ] कुम्भ 'डुकंग् करणे' (८८८ ) कृ । कुम्भं करोतीति । 'कर्मणोऽण् ' ( ५।१।७२ ) अण्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अनेन ङी ।
[ काण्डलावी याति ] काण्ड 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । काण्डं लुनातीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अनेन डी ।
[औत्सी] उत्स । उत्सस्याऽपत्यम् । 'उत्सादेरञ्' (६।१।१९) अञ्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेः' (७।४।१) वृ० औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ङी ।
[वैदी] विद । विदस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'विदादेर्वृद्धे' (६।१।४१) अञ्प्र० अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृ० ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । अनेन डी ।
[छात्री] छत्रं शीलमस्य । 'अड्स्थाच्छत्राऽऽदेरञ्' (६।४।६० ) अञ्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णवर्णस्य (७।४।६८) अलोपः । अनेन ङी ।
[चौरी] चुरा शीलमस्य । 'अस्थाच्छत्राऽऽदेरञ्' (६।४।६०) अञ्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृ० औ । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७|४|६८ ) आलोपः । अनेन ङी ।
[तापसी] तपः शीलमस्य । 'अस्थाच्छत्रादेरञ्' (६।४।६०) अञ्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृ० आ । अनेन ङी ।
[सौपर्णेयी] सुपर्ण्याः अपत्यम् । 'ड्याप्त्यूडः ' ( ६।१।७०) एयणप्र० एय । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' ( ७|४|१) वृद्धिः औ । अनेन ङी ।
[वैनतेयी] विनता । विनताया अपत्यम् । 'ड्याप्-त्यूङ: ' ( ६।१।७० ) एयण्प्र० एय । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृ० ऐ । अनेन ङी ।
[शिलेयी, शैलेयी] शिलायास्तुल्या । ' शिलाया एयच्च' (७।१।११३) एयच् - एयञ्प्र० एय । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृ० ऐ ।
P
[ आक्षिकी] अक्ष । अक्षैर्दीव्यतीति । तेन जित - जयद् - दीव्यत् खनत्सु' (६।४।२ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृ० आ ।
उपगता गौर्येन सः ।
For Private Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[प्रास्थिकी ] प्रस्थ । प्रस्थेन क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) इकण्प्र० इक । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृ० आ ।
[स्त्रैणी] स्त्री । स्त्रिया अपत्यमियं वा स्त्रैणी । 'प्राग्वतः स्त्री-पुंसात् नञ्-स्रञ्' (६।१।२५) नञ्प्र० → न । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० ऐ ।
[पस्नी] पुस् । पुंसोऽपत्यमियं वा । 'प्राग्वतः स्त्री-पुंसात् नञ्-स्नञ्' (६।१।२५) स्नञ्प्र० स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृ० औ । 'पदस्य' (२।१।८९ ) सलोपः । ' शिड्-हेऽनुस्वारः ' (१।३।४० ) अनुस्वारः ।
[ जानुदघ्नी] जानु ऊर्ध्वं प्रमाणमस्याः सा । 'वोर्ध्वं दघ्नट् द्वयसट्' (७।१।१४२) दघ्नट्प्र० [ जानुद्वयसी] जानु ऊर्ध्वं प्रमाणमस्याः सा । 'वोर्ध्वं दघ्नट्-द्वयसट्' (७।१।१४२) द्वयसट्प्र०
डी ।
१४२
स्न । 'वृद्धिः
तय ।
[ पञ्चतयी ] पञ्च अवयवा यस्याः सा । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० [द्वयी] द्वी अवयवौ यस्याः सा । 'द्वित्रिभ्यामयट् वा ( ७।१।१५२) अयट्प्र० [ त्रयी] त्रयोऽवयवा यस्याः सा । ' द्वित्रिभ्यामयट् वा' (७।१।१५२) अयट्प्र०
अय । अनेन डी ।
अय । अनेन डी ।
[ शाक्तीकी ] शक्ति । शक्तिरायुधमस्याः सा । 'शक्ति-यष्टेष्टीकण' (६।४।६४) टीकण्०ईक | 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । अनेन डी ।
दघ्न । अनेन डी । द्वयस । अनेन
[याष्टीकी] यष्टि । यष्टिरायुधमस्याः सा । 'शक्ति-यष्टेष्टीकण्' (६।४।६४) टीकण्प्र० ईक । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । अनेन डी ।
तन ।
[ह्यस्तनी] ह्यस् । ह्यो भवा = ह्यस्तनी । ' सायं चिरं प्राणे - प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प्र० तन । [अद्यतनी] अद्य भवा = अद्यतनी । ' सायं चिरं प्राह्णे प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प्र० → तन । [श्वस्तनी] श्वस् । श्वो भवा = श्वस्तनी । 'सायं चिरं प्राह्णे प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प्र० [चिरन्तनी] चिरं भवा = चिरन्तनी । सायं - चिरं प्राहूणे - प्रगे ऽव्ययात् ( ६।३।८८) तनट्प्र० [परुत्तनी] परुत् । परुद्भवा = परुत्तनी । 'सायं चिरं प्राह्णे - प्रगे ऽव्ययात्' (६।३१८८) तनट्प्र० → तन । [ भिक्षुचरी] भिक्षु । भूतपूर्वा भिक्षुर्भिक्षुचरी । 'भूतपूर्वे प्चर' (७।२।७८) प्चरट्प्र० → चर । [सक्नुधानी ] क्तु 'डुधांगक् धारणे च' (११३९) धा । सक्तवो धीयन्ते यया । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३ । १२९) अनट्प्र०
तन ।
→ अन ।
[ गायनी ] कैं ( ३६ ) - 'मैं शब्दे' (३७) गै । गायतीति । 'टनण्' (५।१।६७) टनण्प्र० अन । 'आत ऐः कृञ्ञ' ( ४ | ३ |५३ ) ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[कुरुचरी] कुरु 'चर भक्षणे च ' ( ४१०) चर् । कुरुषु चरतीति । 'चरेष्टः ' ( ५ । १ । १३८) प्र० अ । अनेन डी । [पठिता विद्या ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
For Private Personal Use Only
[ शुनिन्धयी] शुनी 'ट्वें पाने' (२८) धे । शुनीं धयते (ति) । 'शुनी - स्तन मुञ्ज-कूला-SSस्य-पुष्पाट्टधेः' (५।१।११९) खश्प्र० → अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' ( ३।२।१११) मोऽन्तः -ह्रस्वश्च ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका हुँदिका ।
स्तिनन्धयी] स्तन 'ट्धे पाने' (२८) धे । स्तनं धयते(ति) । 'शुनी-स्तन-मुझ-कूला-5ऽस्य-पुष्पाट्टधेः' (५1१1११९) खशप्र० → अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोन्तो ह्रस्वश्च' (३।२।१११) मोऽन्तः-इस्वश्च । अनेन डी ।
[पाणिनीया कन्या] पाणिनि । पाणिनिना प्रोक्तम् । ‘दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । पाणिनीयमधीते । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणप्र० । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) अणलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[बहुकुम्भकारा नगरी] बहवः कुम्भकारा यस्यां सा ।।छ।।
वयस्यनन्त्ये ।।२।४।२१।।
[अनन्त्ये न अन्त्योऽनन्त्यस्तस्मिन् । [द्विवर्षा] द्वे वर्षेऽस्याः सा । [त्रिवर्षा] त्रीणि वर्षाण्यस्याः सा ।
[उत्तानशया] उत्तान 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी । उत्तानः शेते = उत्तानशया । 'ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः' (५।११३६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[लोहितपादिका] लोहितौ पादौ यस्याः सा । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प० → क० । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ छ।।
द्विगोः समाहारात् ।।२।४।२२।। [द्विगोः] द्वौ गावौ यत्राऽसौ, तस्मात् । [समाहारात सम्यगाहरणमेकीभाव इति समाहारस्तस्मात । [पञ्चपूली] पञ्चानां पूलानां समाहारः = पञ्चपूली । [पञ्चाजी] पञ्चानामजानां समाहारः = पञ्चाजी ।
[दशराजी] दशानां राज्ञां समाहारः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । अनेन डी ।
[द्विकुडवी] द्वयोः कुडवयोः समाहारः । अनेन डी । [त्रिफला] त्रयाणां फलानां समाहारः । 'अजादेः' (२।४।१६) आप् ॥छ।।
परिमाणात् तद्धितलुक्यविस्ताऽऽचितकम्बल्यात् ।।२।४।२३।। [परिमाणात् परितः सर्वतो मानं = परिमाणम्, तस्मात् । [तद्धितलुकि] तद्धितस्य लुक् = तद्धितलुक्, तस्मिन् ।
[अविस्ताऽऽचितकम्बल्यात्] विस्तश्च अचितश्च : कम्वल्यं च = विस्ताऽऽचितकम्वल्यम्, न विस्ताऽऽचितकम्बल्यं %= अविस्ताऽऽचितकम्बल्यम् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् ।
[द्विकुडवी] द्वाभ्यां कुडवाभ्यां क्रीता = द्विकुडवी । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । अनेन डी ।
P卐 कम्बल्यश्च ।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१४४
त्रिकुडवी] त्रिभिः कुडवैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । अनेन डी ।
द्वयाढकी] द्वाभ्यामाढकाभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । अनेन डी ।
[त्र्याढकी] त्रिभिराढकैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । अनेन डी ।
[पञ्चाश्चा] पञ्चभिरश्वैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । [दशाश्वा] दशभिरश्वैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः ।
[द्विशता] द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः ।
[द्विपण्या] द्वाभ्यां पणाभ्यां क्रीता । 'पण-पाद-माषाद् यः' (६।४।१४८) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[द्विविस्ता] द्वाभ्यां बिस्ताभ्यां क्रीता | 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । +द्वि-त्रि-वहोर्निष्क-विस्तात्' (६।४।१४४) इकण्लोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् ।
[त्रिविस्ता] त्रिभिर्विस्तैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'द्वि-त्रि-बहोर्निष्क-विस्तात्' (६।४।१४४) इकणलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[द्विपरमविस्ता] परमाश्च ते विस्ताश्च = परमविस्ताः । द्वाभ्यां परमविस्ताभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'द्वि-त्रि-बहोर्निष्क-विस्तात्' (६।४।१४४) इकणलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[द्वयाचिता] द्वाभ्यामाचिताभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । 'आत' (२।४।१८) आप ।
[त्र्याचिता] त्रिभिराचितैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् ।
[द्विकम्बल्या] द्विकम्बलोऽस्य स्यात् । 'कम्बलान्नाम्नि' (७।१।३४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । द्वाभ्यां कम्बल्याभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप' (६।४।१४१) इकणलोपः । 'आत' (२।४।१८) आप् ।।छ।।
काण्डात् प्रमाणादक्षेत्रे ।।२।४।२४।। [अक्षेत्रे] ‘क्षित् निवास-गत्योः' (१३३१) क्षि । क्षियन्ति निवसन्त्युप्तानि बीजानि वृद्धिं गच्छन्त्यस्मिन्निति क्षेत्रम् । 'हु-या-मा-श्रु-वसि-भसि-गु-वी-पचि-वचि-धृ-यम्यमि-मनि-तनि-सदि-छादि-क्षि-क्षदि-लुपि-पति-धूभ्यस्त्रः' (उणा० ४५१) त्रप्र० । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । न क्षेत्रमक्षेत्रं, तस्मिन् ।
[द्विकाण्डी रज्जुः] द्वे काण्डे प्रमाणमस्याः सा । 'प्रमाणान्मात्रट' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । 'द्विगोः संशये च' (७।१।१४४) मात्रड्लोपः । अनेन डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । P + 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[त्रिकाण्डी रज्जुः] त्रीणि काण्डानि प्रमाणमस्याः सा । शेषं 'द्विकाण्डी रज्जुः' वत् ।
[द्विकाण्डा शाटी] द्वाभ्यां काण्डाभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप' (६।४।१४१) इकण्लोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप् ।
[त्रिकाण्डा शाटी] त्रिभिः काण्डैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप' (६।४।१४१) इकण्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[त्रिकाण्डा क्षेत्रभक्तिः] त्रीणि काण्डानि प्रमाणमस्याः सा । 'प्रमाणान्मात्रट' (७।१।१४०) मात्रटप० । 'द्विगोः संशये च' (७।१।१४४) मात्रड्लोपः ।।छ।।
पुरुषाद् वा ।।२।४।२५।। [द्विपुरुषी, द्विपुरुषा परिखा] द्वि-पुरुप । द्वौ पुरुषौ प्रमाणमस्याः सा । 'हस्ति-पुरुषाद् वाऽण्' (७।१।१४१) अण्प्र० । 'द्विगोः संशये च' (७।१।१४४) अण्लोपः । अनेन डी ।
[त्रिपुरुषी, त्रिपुरुषा परिखा] त्रयः पुरुषाः प्रमाणमस्याः सा | ‘हस्तिपुरुषाद् वाऽण्' (७।१।१४१) अण्प्र० । 'द्विगोः संशये च' (७।१।१४४) अणलोपः । अनेन डी । परिखन्यते । 'खनो ड-डरेकेकवक-घं च' (५।३।१३७) डप्र० ।
[द्विपुरुषा वडवा] द्वाभ्यां पुरुषाभ्यां क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः ।
[त्रिपुरुषा वडवा] त्रिभिः पुरुषैः क्रीता । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः ।।छ।।
रेवत-रोहिणाद् भे ।।२।४।२६।। [रेवतरोहिणात्] रेवतश्च रोहिणश्च = रेवतरोहिणम्, तस्मात् ।
[रेवती] रेवती । रेवत्यां जाता । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अणप्र० । 'चित्रा-रेवती-रोहिण्याः स्त्रियाम' (६।३।१०८) अण्लोपः । ‘ड्यादेर्गोणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' (२।४।९५) डीलुक् । पुनरपि अनेन डी ।
[रोहिणी] रोहिणी । रोहिण्यां जाता । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० । 'चित्रा-रेवती-रोहिण्याः स्त्रियाम्' (६।३।१०८) अण्लोपः । ‘ड्यादेhणस्या०' (२।४।९५) डीलुक् । पुनरपि अनेन डी ।
रेवतीरमणो बलः, रेवती, शुष्करेवती ?] रे । रे विद्यते यस्याः सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० (?) ('नाम्नि' (२।१।९५) म० → व०) । 'अधातू०' (२।४।२) ङी । एवं शुष्करेवती । [रोहिणी ?] रोहिण । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक' (२।४।८६) अलोपः ।।छ।।
नीलात् प्राण्यौषध्योः ।।२।४।२७।। [नीलात् नील पञ्चमी सि । [प्राण्यौषध्योः] प्राणी च औषधिश्च = प्राण्यौषध्यौ, तयोः । [नीली गौः] नील । अनेन डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । [नीली औषधिः] नील । अनेन डी | ‘अस्य ड्या लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।।छ।।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१४६
www
क्ताच्च नाम्नि वा ।।२।४।२८।। [प्रबद्धविलूनी] 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२) वन्ध, प्रपूर्व० । प्रवध्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप० → त । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'लुगश् छेदने' (१५१९) लू, विपूर्व० । विलूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० । प्रबद्धश्चासौ विलूनश्च = प्रबद्धविलूनः, स्त्री चेत् ।
[प्रबद्धविलूना] प्रबद्धा चासौ विलूना च ।।छ।।
केवल-मामक-भागधेय-पापा-ऽपर-समाना-ऽऽर्यकृत-सुमङ्गल-भेषजात् ।।२।४।२९।। [केवलमामकभागधेयपापाऽपरसमानाऽऽर्यकृतसुमङ्गलभेषजात्] केवलश्च मामकश्च भागधेयश्च पापश्च अपरश्च समानश्च आर्यकृतश्च सुमङ्गलश्च भेषजश्च = केवलमामकभागधेयपापाऽपरसमानाऽऽर्यकृतसुमङ्गलभेषजम, तस्मात् । [मामकी] ममेयम् ।।छ।। भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्ड-काल-कुश-कामुक-कट-कबरात्
ऽकृत्रिमा-ऽमत्र-कृष्णा-ऽऽयसी-रिरंसु-श्रोणि-केशपाशे ।।२।४।३०।। [भाजगोणनागस्थलकुण्डकालकुशकामुककटकबरात्] भाजश्च गोणश्च नागश्च +स्थलश्च कुण्डश्च कालश्च कुशश्च कामुकश्च कटश्च कबरश्च = भाजगोणनागस्थलकुण्डकालकुशकामुककटकबरम्, तस्मात् ।
[पक्वाऽऽवपनस्थूलाऽकृत्रिमाऽमत्रकृष्णाऽऽयसीरिरंसुश्रोणिकेशपाशे] पक्वा च आवपनं च स्थूला च अकृत्रिमा च अमत्रं च कृष्णा च आयसी च रिरंसुश्च श्रोणिश्च केशपाशश्च = पक्वाऽऽवपनस्थूलाऽकृत्रिमाऽमत्रकृष्णाऽऽयसीरिरंसुश्रोणिकेशपाशम्, तस्मिन् ।छ।।
नवा शोणादेः ।।२।४।३१।। [शोणादेः] शोण आदिर्यस्याऽसौ शोणादिस्तस्मात ।
[चान्द्रभागी वनराजिः] चन्द्रभागस्य इयम् । तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (।४।६८) अलोपः । तन्मते डी ।।छ।।
इतोऽक्त्य र्थात् ।।२।४।३२।। [अक्त्यर्थात] क्रर्थः = क्त्यर्थः । न क्त्यर्थोऽक्त्यर्थः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् ।
[आत्मम्भरी, आत्मम्भरिः] आत्मन् 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । आत्मानं बिभर्तीति । 'कुक्ष्यात्मोदराद् भृगः खिः' (५।१।९०) खिप्र० → इ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो हूस्वश्च' (३।२।१११) मोऽन्तः । अनेन ।
कृतिः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करणं = कृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । [हृतिः] 'हृग् हरणे' (८८५) ह । हरणं = हृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । [अजननिः] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । अजननं ते भूयात् । 'नोऽनिः शापे' (५३।११७) अनिप्र० ।
P4 भेषजं च । P + स्थलं च । P एपक्वश्च आवपनं च स्थूलं च अकृत्रिमं च अमत्रं च कृष्णश्च आयसी च रिरंसुथ श्रोणिश्च केशपाशश्च ।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अकरणिः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । न करणमकरणम् । अकरणं ते भूयात् । 'नोऽनिः शापे' (५।३।११७) अनिप्र० ।
[ज्यानिः] 'ज्यांश हानौ' (१५२४) ज्या । ज्यानं = ज्यानिः । 'ग्ला-हा-ज्यः' (५।३।११८) अनिप्र० ।
[ग्लानिः] 'ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । ग्लानं = ग्लानिः । 'ग्ला-हा-ज्यः (५।३।११८) अनिप्र० ।
[हानिः] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । हानं = हानिः । ‘ग्ला-हा-ज्यः' (५।३।११८) अनिप्र० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[सातिः] 'षोंच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो | ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा । सानं = सातिः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिकप्र० → ति ।
[सुरभिगन्धिः] सुरभिगन्धो विद्यते यस्याः सा । 'सु-पूत्युत्-सुरभेर्गन्धादिद् गुणे' (७।३।१४४) इत्प्र० → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।।छ।।
पद्धतेः ।।२।४।३३।। [पद्धती, पद्धतिः] पाद ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । पादयोः हननं = पद्धतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२५५) नलोपः । ‘दन्त-पाद-नासिका०' (२।१।१०१) पाद० → पद् (?) ('हिम-हति-काषि-ये पद्' (३।२।९६) पादस्य पद्) । 'ततो हश्चतुर्थः' (१९३३) ह० → ध० । अनेन ।।छ।।
शक्तेः शस्त्रे ।।२।४।३४।। [शक्ती, शक्तिः] 'शक्लँट शक्तौ' (१३००) शक् । 'शकनं = शक्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन । [शक्तिः-सामर्थ्यम] शकनं = शक्तिः ।।छ।।
स्वरादुतो गुणादखरोः ।।२।४।३५।। [अखरोः] न खरुः = अखरुस्तस्मात् ।
[चिचीषुः स्त्री 'चिंग्ट चयने' (१२९०) चि । चेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) चि द्विवचनम् । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४११०४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० । चिचीषणम् । 'सन्-भिक्षा-55शंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० ।
[खरुरियम खरुरियं सिता, उक्तं च - 'खरुः स्यादश्व-हरयोर्दर्प-दन्त-सितेषु च ॥छ।।
श्येतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च ।।२।४।३६।। [श्येतैतहरितभरतरोहिताद्] श्येतश्च एतश्च हरितश्च भरतश्च रोहितं च = श्येतैतहरितभरतरोहितम्, तस्मात् । [श्येनी, श्येता] श्येत । अनेन डी - त० → न० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । एवमग्रेऽपि ।।छ।।
क्नः पलिता-ऽसितात् ।।२।४।३७।। [पलिताऽसितात्] पलितश्च असितश्च = पलिताऽसितम्, तस्मात् ।
P॥ पादाभ्यां हन्यते ।
P + शक्यते - हिंस्यते परोऽनयेति शक्तिः ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१४८
[पलिक्नी, पलिता] 'पल गतौ' (९८२) पल् । पल्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन डी - त० → क्न० । 'अस्य ड्यां लुक' (२।४।८६) अलोपः । द्वितीये 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[असिक्नी, असिता] 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तप्र० → त । । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन डी - त० → क्न० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । द्वितीये 'आत्' (२१४/१८) आप् छ।।
असह-नञ्-विद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः ।।२।४।३८।। [असहनविद्यमानपूर्वपदात 5 विद्यमानः(नं) पूर्वपदं यस्याऽसौ विद्यमानपूर्वपदः । सहश्च नञ् च विद्यमानपूर्वपदश्च = सहनविद्यमानपूर्वपदम्, न सहनविद्यमानपूर्वपदं = असहनविद्यमानपूर्वपदम्, तस्मात् ।
[स्वाङ्गात्] + स्वं च तद् अङ्गं च = स्वाङ्गम्, तस्मात् । [अक्रोडादिभ्यः] क्रोड आदिर्येषां ते = क्रोडादयः । न क्रोडादयोऽक्रोडादयः, तेभ्यः । [पीनस्तनी, पीनस्तना] पीनौ स्तनौ यस्यां(याः) सा । [अतिकेशी,अतिकेशा माला] केशानतिक्रान्ता सा । [स्वडी, स्वडा वृश्चिकी] सु-अड । शोभनोऽडो यस्याः सा । अडो नाम वृश्चिकाद्यवयवः कण्टकः कथ्यते । [सहकेशा]* सह विद्यमानः केशा यस्याः सा । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) वा सभावः । [अकेशा न विद्यन्ते केशा यस्याः सा । [विद्यमानकेशा] विद्यमानाः केशा यस्याः सा । [बहुयवा] बहवो यवा यस्यां सा ।
[कल्याणक्रोडा] कल्याणी क्रोडा यस्याः सा । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'क्रोडोऽङ्के तिन्दुकं फले' क्रोडशब्दः स्त्री-क्लीवे । (लिङ्गानुशासने-१)
[कल्याणखुरा] कल्याणौ खुरौ यस्याः सा । [पीनगुदा] पीनौ गुदौ यस्याः सा । [एकशफा एकः शफो यस्याः सा । [दीर्घवाला] दीर्घा वाला यस्याः सा । [भव्यभाला] भव्यो भालो यस्याः सा । आलवाल-पल-भाल-पलाला(:) पुं-नपुंसकाः (लिङ्गानुशासने - २८) । [कल्याणगोखा] कल्याणी गोखा यस्याः सा । [किश(स)लयकरा] किसलयवत् करौ यस्याः सा ।
[मृणालभुजा] मृणालवद् भुजौ यस्याः सा । P卐 सहश्च नञ् च विद्यमानश्च = सहनविद्यमानम्, न सहनविद्यमानं = असहनविद्यमानम्, असहनविद्यमानं पूर्वपदं यस्य तत्तस्मात् । P + स्वमङ्गं = स्वाङ्गम् । P * सह केशैर्वर्त्तते सा ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[परमशिखा] परमा शिखा यस्याः सा । [बहुशोफा] बहुः शोफः यस्याः सा । [बहुकफा] बहुः कफो यस्याः सा । [बहुज्ञाना] बहु ज्ञानं यस्याः सा | [दीर्घमुखा शाला] दीर्घ मुखं यस्याः सा । [पृथुमुखी] पृथुलं मुखं यस्याः सा ।
[द्विपादी] द्वयोः पादयोः समाहारः । ‘सु-संख्यात् (७।३।१५०) पाद०→पाद् । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) डीप्र० ।
[त्रिपादी] त्रयाणां पादानां समाहारः । ‘सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद०→पाद् । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) डीप्र० ॥छ।।
नासिकोदरौष्ठ जवा-दन्त-कर्ण-शृङ्गा-ऽङ्गगात्र-कण्ठात् ।।२।४।३९।। [नासिकोदरौष्ठजड्वादन्तकर्णशृङ्गाऽङ्गगात्रकण्ठात्] नासिका च उदरं च ओष्ठश्च जचा च दन्तश्च कर्णश्च शृङ्गं च अङ्गं च गात्रं च कण्ठश्च = नासिकोदरौष्ठजवादन्तकर्णशृङ्गाऽङ्गगात्रकण्ठम्, तस्मात् ।
[तुङ्गनासिकी, तुइनासिका] तुङ्गा नासिका यस्याः सा । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः । [कृशोदरी, कृशोदरा] कृशमुदरं यस्याः सा । [बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्य] विम्बाकारौ ओष्ठौ यस्याः सा । [दीर्घजड्यी, दीर्घजा] + दीर्घ जो यस्याः सा । [समदन्ती, समदन्ता] समा दन्ता यस्याः सा । [चारुकर्णी, चारुकर्णा] चारु कर्णो यस्याः सा । [तीक्ष्णशृङ्गी, तीक्ष्णशृङ्गा] तीक्ष्णे शृङ्गे यस्याः सा । [मृगी, मृद्वङ्गा] मृदु अङ्गं यस्याः सा । [सुगात्री, सुगात्रा] शोभनं गात्रं यस्याः सा । [खिग्धकण्ठी, सिग्धकण्ठा] स्निग्धः कण्ठो यस्याः सा । [सहनासिका] सह विद्यमाना नासिका यस्याः सा । [सोदरा] सह उदरेण वर्त्तते । [अनुदरा न विद्यते उदरं यस्याः सा । [विद्यमानोदरा] विद्यमानमुदरं यस्याः सा । [पृथुजघना] पृथु जघनमस्याः सा ।
[सुललाटा] शोभनं ललाटं यस्याः सा । P + दीर्घा जङ्घा यस्याः सा ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१५०
[दृढहृदया] दृढं हृदयं यस्याः सा । [कल्याणगुल्फा] कल्याणौ गुल्फो यस्याः सा । [सुपार्वा ] FF शोभनौ पाश्चौ यस्याः सा ॥छ।।
नख-मुखादनाम्नि ||२४|४०।। [नखमुखात्] नखश्च मुखं च = नखमुखम्, तस्मात् । [अनाम्नि] न नाम = अनाम, तस्मिन् । [शूर्पनखी, शूर्पनखा] शूर्पाकारा नखा यस्याः सा । [अतिनखी, अतिनखा] नखानतिक्रान्ता सा । [चन्द्रमुखी, चन्द्रमुखा] चन्द्रवन्मुखं यस्याः सा । [अतिमुखी, अतिमुखा] अतिशयेन मुखं यस्याः सा । [शूर्पणखा] शूर्पाकारा नखा यस्याः सा । [व्याघ्रणखा] व्याघ्रस्येव नखा यस्याः सा । [वज्रणखा] वज्रवन्नखा यस्याः सा । [गौरमुखा] गौरं मुखं यस्याः सा । [श्लक्ष्णमुखा] श्लक्ष्णं मुखं यस्याः सा । कालमुखा] कालं मुखं यस्याः सा ।।छ।।
पुच्छात् ।।२।४।४१।। [पुच्छात्] पुच्छ पञ्चमी इसि । [दीर्घपुच्छी, दीर्घपुच्छा] दीर्घ पुच्छं यस्याः सा । [अतिपुच्छी, अतिपुच्छा] पुच्छमतिक्रान्ता (या) सा । [सपुच्छा] सह विद्यमानं पुच्छं यस्याः सा । [अपुच्छा] न विद्यते पुच्छं यस्याः सा । [विद्यमानपुच्छा] विद्यमानं पुच्छं यस्याः सा ||छ।।
कबर-मणि-विष-शरादेः ।।२।४।४२।। [कबरमणिविषशरादेः] कबरश्च मणिश्च ॥ विषं च शरश्च = कबरमणिविषशराः । कबरमणिविषशरा आदयो यस्याऽसौ कबरमणिविषशरादिस्तस्मात् ।
[कबरपुच्छी] कवरं-कर्बुरं पुच्छं यस्याः सा । [मणिपुच्छी] मणिः पुच्छे यस्याः सा । [विषपुच्छी] विषं पुच्छे यस्याः सा ।
[शरपुच्छी] शरवत् पुच्छं यस्याः सा । P卐 शोभने पार्वे यस्याः सा ।
P4 विषश्च ।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५१
विभिन्नसूत्रकरणान्नवा इति निवृत्तिः ॥ छ ||
[ पक्षात् ] पक्ष पञ्चमी इसि ।
[उपमादेः] उपमा आदिर्यस्याऽसौ उपमादिस्तस्मात् ।
[ उलूकपक्षी शाला ] उलूकस्येव पक्षो ( क्षौ ) यस्याः सा । [ उलूकपुच्छी सेना ] उलूकवत् पुच्छं यस्याः सा । । छ ।
पक्षाच्चोपमादेः || २ |४ | ४३ ॥
=
[ क्रीतात्] क्रीत पञ्चमी इसि ।
[करणादेः ] करणमादिरवयवो यस्याऽसौ करणादिस्तस्मात् ।
[अवक्रीती] अश्वेन क्रीयते स्म ।
[धनक्रीती] धन 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । धनेन क्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० ।
अनेन डी ।
क्रीतात् करणादेः । । २ ।४।४४ ।।
[वस्त्रक्रीती] वस्त्रेण क्रीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
त० ।
। 'आत्' (२।४।१८) आप् ।
[सुक्रीता] सुखेन क्रीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) प्र० [दुष्क्रीता] दुःखेन क्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'आत्' (२।४।१८) आप् । 'निर्दुर्वहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २० प० ॥छ ।
आप् ॥ छ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
तादल्पे ||२|४|४५ ॥
[ अभ्रविलिप्ती द्यौः ] अभ्र ' लिपींत् उपदेहे' (१३२४) लिप्, विपूर्व० । अल्पैरभ्रैर्विलिप्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त ।
[ सूपविलिप्ती स्थाली] अल्पेन सूपेन विलिप्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० [चन्दनानुलिप्पा स्त्री] अनल्पेन चन्दनेनाऽनुलिप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
स्वाङ्गादेरकृत-मित-जात-प्रतिपन्नाद् बहुव्रीहेः || २ |४ |४६॥
[स्वाङ्गादेः ] स्वाङ्गमादिर्यस्याऽसौ तस्मात् ।
[अकृतमितजातप्रतिपन्नात् ] कृतश्च मितश्च जातश्च प्रतिपन्नश्च = कृतमितजातप्रतिपन्नम् । न कृतमितजातप्रतिपन्नं अकृतमितजातप्रतिपन्नं, तस्मात् ।
।
। 'आत्' (२।४।१८)
[शङ्खभिन्नी] शङ्खौ भिन्नौ यस्याः सा ।
[ऊरुभिन्नी] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिद्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्त ० त । 'रदादमूर्च्छमदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द० त० न० । ऊरू भिन्नौ यस्याः सा ।
[ केशविनी] केशा विलूना यस्याः सा ।
For Private Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१५२
[गलकोत्कृती] गलकमुत्कृतं यस्याः सा । सर्वत्र अनेन डी ।
[दन्तकृता] दन्ताः कृता यस्याः सा ।
[दन्तमिता] दन्ता मिता यस्याः सा । [दन्तजाता] दन्ता जाता यस्याः सा ।
[दन्तप्रतिपन्ना] दन्ताः प्रतिपन्ना यस्याः सा । सर्वत्र ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । [पादपतिता] पादयोः पतिता ।।छ।।
अनाच्छादजात्यादेर्नवा ।।२।४।४७।। [अनाच्छादजात्यादेः] आच्छादश्चासौ जातिश्च = आच्छादजातिः । न आच्छादजातिरनाच्छादजातिः । अनाच्छादजातिरादिर्यस्याऽसौ अनाच्छादजात्यादिस्तस्मात् ।
[शाङ्गरजग्धी, शारजग्धा] शाङ्गर 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तप्र०→त । 'यपि चाऽदो जग्ध्' (४|४|१६) अद्०→जग्धादेशः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध०→द० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) धलोपः । शाङ्गरो जग्धोऽनया सा ।
[पलाण्डुभक्षिती, पलाण्डुभक्षिता] पलाण्डुः लसणकन्दः कथ्यते । 'भक्षण अदने' (१७१७) भक्ष । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प०→इ । भक्ष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'णेरनिटि'(४।३।८३) णिचुलोपः । पलाण्डुर्भक्षितोऽनया सा । अनेन डी ।
वस्त्रच्छन्ना] वस्त्र ‘छदण अपवारणे' (१९६४) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । छाद्यते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘णौ दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-च्छन्न-ज्ञप्तम्' (४।४।७४) छन्ननिपातनम् । म वस्त्रं छन्नमनया सा । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
_[वसनच्छन्ना] वसनं छन्नमनया सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
+ [मासजाता] मास 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०-→त । 'आः खनि-सनि जनः' (४।२।६०) न०→आ० । मासो जातोऽस्याः सा । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[संवत्सरजाता] संवत्सरो जातोऽस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ । [बहुजाता] बहवो जाता अस्याः सा । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ । [अजाता] न जातोऽस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०->आ । [सुजाता] शोभनो जातोऽस्याः सा । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । [सुखजाता] सुखेन सुखं वा जातमस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । [दुःखमाता] दुःखेन दुखं वा जातमस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
[कुण्डकृता] कुण्ड 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । क्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । कुण्डं कृतं यया सा । P5 वस्त्रं छन्नं यया सा । + बृहवृत्तौ मासजातादिसप्तसु उदाहरणेषु जातास्थाने याताऽस्ति ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[कुण्डमिता] कुण्डं मितं यया सा । [पलाण्डुजाता] पलाण्डुर्जातो यया सा । [वृक्षप्रतिपन्ना] वृक्षः प्रतिपन्नो यया सा । [शाङ्गरप्रिया] शाङ्गरः प्रियो यस्याः सा ।।छ।।
पत्युनः ।।२।४।४८॥ [पत्युः] पति पञ्चमी डसि→अस् । 'इवर्णादरस्वे०' (१२१२१) य० । 'खि-ति-खी-तीय उर' (१।४।३६) उरादेशः । [दृढपत्नी, दृढपतिः] दृढः पतिर्यस्याः सा । [स्थिरपत्नी, स्थिरपतिः] स्थिरः पतिरस्याः सा । [स्थूलपत्नी, स्थूलपतिः] स्थूलः पतिरस्याः सा । • [वृद्धपत्नी, वृद्धपतिः] वृद्धः पतिरस्याः सा । सर्वत्र अनेन डी - इकारस्य च नकारः । [बहुस्थूलपतिः पुरी] बहवः स्थूलपतयो यस्यां सा छ।।
सादेः ।।२।४।४९।। [सादेः] सह आदिना वर्त्तत इति सादिः । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) सभावः, तस्मात् । [ग्रामपत्नी, ग्रामपतिः] ग्रामस्य पतिः । अनेन । [आशापत्नी, आशापतिः] आशायाः पतिः । अनेन । [राजपत्नी] राज्ञः पत्नी । 'ऊढायाम्' (२।४।५१) डीप्र०→ई- इकारस्य च नकारः, ततः समासः । [शूद्रपत्नी] शूद्रस्य पत्नी । 'ऊढायाम्' (२।४५१) डीप्र०→ई - इकारस्य च नकारः, ततः समासः ।।छ।।
सपत्न्यादौ ।।२।४।५०|| [सपत्न्यादौ] सपत्नी आदिर्यस्याऽसौ सपत्न्यादिस्तस्मिन् । [सपत्नी] समानः पतिर्यस्याः । [एकपत्नी एकः पतिरस्याः, एकस्य पतिर्वा । [वीरपत्नी] वीरः पतिरस्याः सा । [पिण्डपत्नी] पिण्डः पतिरस्याः सा | [भ्रातृपत्नी] भ्राता पतिर्यस्याः सा । [पुत्रपत्नी] पुत्रः पतिर्यस्याः सा । [सपत्नीभार्यः] सपत्नी भार्या यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[सापत्नः] सपत्न्या अयं = सापनः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । अण्लुक् । 'ड्यादेगौणस्याक्विप०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः ।।छ।।
P4 एक एव पतिर्यस्याः ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१५४
wwwwwwwwwwwwww
ऊढायाम् ॥२।४।५१॥ [पत्नी] पत्युर्भार्या = पत्नी । [वृषलपत्नी] वृषलस्य पत्नी । 'सादेः' (२।४।४९) इत्यनेन समासे सति डी स्यात्, अतो न समासः क्रियते ।छ।।
पाणिगृहीतीति ।।२।४।५२।। [पाणिगृहीतीति 55 पाणिगृहीती इति प्रकारो यस्याऽसौ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [पाणिगृहीती] पाणिर्गृहीतोऽस्याः । [करगृहीती] करो गृहीतोऽस्याः, करे वा गृहीता । [पाण्यात्ती] पाणिरात्तो गृहीतोऽस्याः सा । [करात्ती] करः आत्तो यस्याः सा । अनेन डी । [पाणीगृहीता] पाणी गृहाते स्म ॥छ।।
पतिवन्यन्तर्वन्यौ भार्या-गर्भिण्योः ।।२।४।५३।। [पतिवत्न्यन्तर्वन्यौ] पतिवली च अन्तर्वली च = पतिवन्यन्तर्वत्न्यौ । [भागिर्भिण्योः] भार्या च गर्भिणी च = भार्यागर्भिण्यौ, तयोः ।
[पतिवत्नी] के पतिर्विद्यते यस्याः सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । अनेन डीप्र० - पतिवत्नीनिपात्यते ।
[अन्तर्वत्नी] + अन्तर्विद्यते यस्याः सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । अनेन डीप्र०अन्तर्वत्नीनिपात्यते ।छ।।
जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात् ।।२।४५४।। [जातेः] जायतेऽन्तर्वृत्ताभिधान-प्रत्ययावस्या इति जातिस्तस्मात् । [अयान्तनित्यस्त्रीशूद्रात] योऽन्ते यस्याऽसौ यान्तः । यान्तश्चं नित्यस्त्री च शूद्रश्च = यान्तनित्यस्त्रीशूद्रम, तस्मात् ।
[नाडायनी] नड । नडस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'नडादिभ्य आयनण' (६।१५२) आयनणप्र०→आयन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन डी ।
[चारायणी] चरस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री = चारायणी । 'नडादिभ्य आयनण' (६१५२) आनयणप्र०→आयन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन डी ।
[कटी] * कठेन प्रोक्तं वेदमधीते या = कठी । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९)
P 55 अखण्डं सूत्रं लिखित्वा सूत्रत्वाद् जस्लुप्यते स्म । P卐 पतिरस्याऽस्तीति । P + अन्तरस्याऽस्तीति निपातनादाधारादपि मतुः । P * कठेन प्रोक्तं वेदं वेत्त्यधीते वा । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) इत्यण् । तस्याऽप्यगे 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) इत्यण् । 'प्रोक्तात्'
(६।२।१२९) इति द्वि० अण्लोपः । 'कठादिभ्यो वेदे लुप्' (६।३।१८३) इति प्रथमस्याप्यणो लोपः, ततोऽनेन डी ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अलोपः । तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणुप्र० । 'कठादिभ्यो वेदे लुप्' (६।३।१८३) अण्लोपः । अनेन डी ।
[ बह्वृची] बह्व्यः ऋचो यस्यां सा । अनेन डी ।
१५५
[इभ्या] इभ | इभमर्हति = इभ्या | 'दण्डादेर्यः' (६।४।१७८) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७१४१६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[ क्षत्रिया] क्षत्रस्याऽपत्यं स्त्री । ' क्षत्रादियः' ( ६ । १।९३) इयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[वैश्या] विशस्याऽपत्यं स्त्री । 'अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्य-यमपत्युत्तरपदाञ्ञ्यः' (६।१।१५) ञ्यप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः वै । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
=
* [आर्या] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । इयर्त्ति = गच्छति पुण्यभावमित्यार्या । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५/१/१७) घ्यण्प्र०→य । ‘नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४।३।५१) वृ० आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[मनुषी] मनुष्य । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी : ' (२।४।१९) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः ।
[ मत्सी] मत्स्य । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी : ' (२।४।१९ ) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'मत्स्यस्य यः ' (२।४।८७) यलोपः ।
तस्मात् ।
*
P
P +
P0
[ बहुशू (सू ) करा भूमिः ] वहवः सूकरा यस्यां सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० [ बहुब्राह्मणा शाला ] वहवो ब्राह्मणा यस्यां सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० [सुपर्णी] सुपर्ण । अनेन डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।१८) अलोपः ॥ छ || पाक-कर्ण-पर्ण-वालान्तात् || २ | ४|५५ ||
[पाककर्णपर्णवालान्तात् ] 5 पाकश्च कर्णश्च पर्णश्च वालश्च = पाककर्णपर्णवालम्ं । पाककर्णपर्णवालमन्ते यस्याऽसौ,
[ओदनपाकी ] ओदनस्येव पाको यस्याः सा । [ आखुकर्णी ] + आखोरिव कर्णौ यस्याः सा । [शङ्कुकर्णी] शोरिव कर्णौ यस्याः सा ।
[ मुद्गपर्णी] 0 मुद्गस्येव पर्णानि यस्याः सा ।
[ सालपर्णी] सालस्येव पर्णानि यस्याः सा ।
आ ।
[ गोवाली] गौरिव वाला यस्याः सा ।
[ अश्ववाली ] अध इव वाला यस्याः सा । अनेन सर्वत्र ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः ।
धातुपारायणे श० म० न्यासानुसन्धाने च 'ऋ प्रापणे च' 'स्वामि वैश्येऽर्य : ' ( ५1१1३२ ) इति ये अर्यः, अन्यत्र घ्यणि आर्यः । मध्यमवृत्ती आर्या ।
द्वन्द्वे कृते पाककर्णपर्णवाला अन्ते यस्याऽसौ तस्मात् ।
आखुवत् कर्णौ यस्याः ।
मुद्गवत् पर्णानि यस्याः ।
For Private
आ ।
Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाsध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१५६
[ बहुपाका यवागूः ] बहुः पाको यस्याः सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः । ।छ।।
असत्-काण्ड-प्रान्त-शतैकाञ्चः पुष्पात् || २|४|५६॥
[असत्काण्डप्रान्तशतैकाञ्चः ] संश्च काण्डश्च प्रान्तश्च शतश्च एकश्च अञ्च् च = सत्काण्डप्रान्तशतैकाञ्थ् । न सत्काण्डअसत्काण्डप्रान्तशतैकाञ्च् तस्मात् ।
[ पुष्पात् ] पुष्प पञ्चमी ङसि - ।
[शङ्खपुष्पी] शङ्खवत् पुष्पाणि यस्यां सा ।
[सुवर्णपुष्पी ] सुवर्णवत् पुष्पाणि यस्यां सा ।
[ हिरण्यपुष्पी ] हिरण्यवत् पुष्पाणि यस्यां सा । अनेन सर्वत्र डी ।
[सत्पुष्पा] सन्ति = शोभनानि पुष्पाणि यस्यां सा । [काण्डपुष्पा ] काण्डवत् पुष्पाणि यस्यां सा । [ प्रान्तपुष्पा ] प्रान्ते पुष्पाणि यस्यां सा । [ शतपुष्पा ] शतं पुष्पाणि यस्यां सा ।
[ एकपुष्पा ] एकं पुष्पं यस्यां सा ।
[प्राकपुष्पा ] प्राञ्चि पुष्पाणि यस्यां सा 1
[ प्रत्यकपुष्पा ] प्रत्यञ्चः पुष्पाणि यस्यां सा । 'च-ज: क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । । छ ||
प्रान्ततैकाञ्च =
असं भस्त्रा-जिनैक-शण-पिण्डात् फलात् ||२|४|५७ ।।
[असंभस्त्राऽजिनैकशणपिण्डात् ] सम् च भस्त्रा च अजिनं च एकश्च शणश्च पिण्डश्च = असंभस्त्राजिनैकशणपिण्डम्, तस्मात् ।
न संभस्त्राऽजिनैकशणपिण्डं
P
P +
=
+ [वासीफली] वासीवत् फलानि यस्यां सा ।
[ पूगफली ] पूगवत् फलानि यस्यां सा ।
[ दाडिमफली ] दाडिमवत् फलानि यस्यां सा । अनेन सर्वत्र डी ।
[संफला ] सङ्गतानि फलानि यस्यां सा ।
[भस्त्राफला ] भस्त्रावत् फलानि यस्यां सा ।
[ अजिनफला ] अजिनवत् फलानि यस्यां सा ।
[ एकफला ] एकं फलं यस्यां सा ।
[ शणफला ] शणवत् फलं यस्यां सा ।
[पिण्डफला ] पिण्डवत् फलं यस्यां सा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० '
अजिनश्च ।
[ दासीफली] दासीव फलं यस्याः सा ।
संभस्त्राऽजिनैकशणपिण्डम् ।
For Private Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
अनञो मूलात् ।।२।४।५८।। [अनञः] न नञ् = अनञ् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् ।
दर्भमूली] 55 दर्भस्येव मूलानि यस्यां सा । [शीर्षमूली] + + शीर्षवन्मूलानि यस्यां सा । [अमूला] 0 न विद्यन्ते मूलानि * यस्यां सा = अमूला ॥छ।।
धवाद् योगादपालकान्तात् ।।२।४।५९।। [पालकान्तात्] पालकोऽन्ते यस्याऽसौ पालकान्तः । न पालकान्तोऽपालकान्तः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् ।
[प्रष्ठी] प्र-स्था । प्रतिष्ठते । 'स्था-पा-सा-त्रः कः' (५1१1१४२) कप्र०-अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक'(४।३।९४) आलोपः । 'प्रष्टोऽग्रगे' (२।३।३२) षत्वम । प्रष्ठस्य भार्या = प्रष्ठी ।
[प्रचरी] प्रचरस्य भार्या = प्रचरी ।
[गणकी] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण । गणयतीति गणकः । 'णक-तृचौ' (५११४८) णकप्र०→अक | गणकस्य भार्या = गणकी।
[महामात्री] महामात्रस्य भार्या = महामात्री ।
[प्राष्ठी] प्रष्ठस्येयम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[प्राचरी] प्रचरस्येयम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[परिसृष्टा] परि 'सृजत् विसर्गे' (१३४९) सृज् । परिसृज्यते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यजसृज-मृज०' (२।१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०-८० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
[प्रजाता] प्र ‘जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । प्रजायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘आः खनिसनि-जनः' (४२१६०) न०आ० ।
[प्रसूता] प्र ‘षडौंक प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । 'षः सोऽष्टय-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । प्रसूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०नेत । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ ।
[गोपालिका] गो 'पलण रक्षणे' (१६९९) पल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । गोः (गाः) पालयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०→अक । ‘णेरनिटि' (४।३८३) णिच्लोपः । गोपालकस्य भार्या । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'अस्याऽयत्-तत्'- (२।४।१११) इ । -
[पशुपालिका] पशु ‘पलण् रक्षणे' (१६९९) पल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । 'ञ्णिति'
P ++ P+
शीर्षवन्मूलं यस्याम् । दर्भवन्मूलं यस्याम् ।
P 0 न विद्यन्ते मूलं यस्याम् । P * लघुवृत्त्यवचू० यस्याः ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१५८
(४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । पशून् पालयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । पशुपालकस्य भार्या । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११)
[सहिष्णुः] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सह् । सहत इत्येवंशीलः । 'भ्राज्यलकृग-निराकृग-भू-सहि-रुचि-वृति-वृधि-चरि-प्रजना-ऽपत्रप इष्णुः' (५।२।२८) इष्णुप्र० । सहिष्णोर्भार्या ।।छ।।
पूतक्रतु-वृषाकप्यग्नि-कुसित-कुसि(सी)दादै च ।।२।४।६०।। [पूतक्रतुवृषाकप्यग्निकुसितकुसि(सी)दात् पूतक्रतुश्च वृषाकपिश्च अग्निश्च कुसितश्च कुसीदं च = पूतक्रतुवृषाकप्यग्निकुसितकुसीदम्, तस्मात् ।
[पूतक्रतायी] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । पूताः क्रतवो येन सः = पूतक्रतुः । पूतक्रतोर्भार्या ।
[वृषाकपायी] वृषाकपेर्भार्या [अग्नायी] अग्नेर्भार्या । [कुसितायी] कुसितस्य भार्या । [कुसि(सी)दायी] कुसीदस्य भार्या । सर्वत्र अनेन डी-ऐकारोऽन्ते च ।।छ।।
मनोरौ च वा ।।२।४।६१।। [मनावी, मनायी, मनुः] मनोर्भार्या । अनेन वा डी-डीयोगे च औकार-ऐकारोऽन्ते ॥छ।।
वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व-मृडादान चाऽन्तः ।।२।४।६२।। [वरुणेन्द्ररुद्रभवशवमृडात्] वरुणश्च इन्द्रश्च रुद्रश्च भवश्च शर्वश्च मृडश्च = वरुणेन्द्ररुद्रभवशर्वमृडम्, तस्मात् । [वरुणानी] वरुणस्य भार्या । [इन्द्राणी] इन्द्रस्य भार्या । [रुद्राणी] रुद्रस्य भार्या । [भवानी] भवस्य भार्या । [शर्वाणी] शर्वस्य भार्या ।।
मृडानी] मृडस्य भार्या । सर्वत्र अनेन डी - आनन्ते च ।
[इन्द्राणी] इन्द्रमाचष्टे । 'णिजबहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र०→इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । इन्द्रयतीति क्विप । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । तन्मते डी - आन् च । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण ।
[मातुलानी] मातुलमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । मातुलयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचुलोपः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । तन्मते ङी - आन् च ॥छ।।
' सिदशब्दो हुस्वमध्यो न तु दीर्घमध्यः - लघुवृत्त्यवचूरि ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५९
मालाचार्योपाध्यायाद् वा ||२|४|६३ ||
[मातुलाचार्योपाध्यायात्] मातुलश्च आचार्यश्च उपाध्यायश्च = मातुलाचार्योपाध्यायम्, तस्मात् ।
[ मातुलानी, मातुली ] मातुलस्य भार्या ।
[ आचार्यानी, आचार्य ] आचार्यस्य भार्या ।
[ उपाध्यायानी, उपाध्यायी] उपाध्यायस्य भार्या । सर्वत्र अनेन डी
सूर्याद् देवतायां वा ॥ २१४१६४ ।।
[ सूर्याणी, सूर्या] सूर्यस्य भार्या
।
अनेन डीर्वा - ङीयोगे च आनन्ते ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
[ मानुषी- सूरी ] मनु । मनोरपत्यं = मनुष्यः । 'मनोर्याऽणी पश्चान्तः' (६ । १।९४ ) यप्र० । सूर्यस्यादित्यस्य मनुष्यस्य वा भार्या मानुषी - सूरी । मानुषः (षी) इत्यत्र 'मनोर्याऽणौ पश्चान्तः' (६।१।९४ ) अणुप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'धवाद् योगादपालकान्तात् ' (२।४।५९ ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । 'सूर्या ऽगस्त्ययोरीये च' ( २।४।८९) यलोपः । । छ । ।
यव-यवना -ऽरण्य - हिमाद् दोष - लिप्युरु- महत्त्वे || २|४|६५ ॥
[यवयवनाऽरण्यहिमात्] यवश्च यवनश्च अरण्यं च हिमं च = यवयवनाऽरण्यहिमम्, तस्मात् । [दोषलिप्युरुमहत्त्वे ] दोषश्च लिपिश्च ऊरुश्च महत्त्वं च = दोषलिप्युरुमहत्त्वम्, तस्मिन् ।
[ यवानी] दुष्टो यवः = यवानी ।
[ यवनानी ] यवनानामियं लिपिः ।
[अरण्यानी] ऊरु-विस्तीर्णमरण्यम् ।
[हिमानी] महद्धिमम् ।
[यावनी वृत्तिः ] यवनस्येयम् । 'तस्येदम्' ( ६ | ३ | १६० ) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्-नञ्- स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङी ।
[यवनी] यवनस्य भार्या । 'धवाद् योगादपालकान्तात्' (२१४१५९) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ||छ ||
आनन्ते च ॥ छ ॥
आर्य क्षत्रियाद् वा || २|४|६६ ॥
[ आर्य क्षत्रियात्] आर्यश्च क्षत्रियश्च आर्यक्षत्रियम्, तस्मात् ।
[आर्याणी, आर्या] आरात् दूरेण यातः पापात् = आर्य, स्त्री चेत् । अनेन डी आनन्ते च । 'आत्' (२।४।१८)
आप्प्र० आ ।
[ आर्थी] आर्यस्य भार्या ।
[ क्षत्रिय ] क्षत्रियस्य भार्या || छ ||
=
[क्षत्रियाणी, क्षत्रिया] क्षत्रस्याऽपत्यम् । 'क्षत्रादियः' ( ६ । ११९३ ) इयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी आनन्ते च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
For Private Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
१६०
यो डायन च वा ।।२।४।६७।। [गार्गी, गाायणी] गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्य' (६।११४२) याप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णे' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । डीयोगे च डायनन्ते विकल्पे । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
वात्सी, वात्स्यायनी] वत्सस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ' (६।१।४२) याप्र०→य | ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२१४१८८) यलोपः । ङीयोगे च डायनन्ते विकल्पे । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।छ।।
लोहितादिशकलान्तात् ।।२।४।६८।। लोहितादिशकलान्तात] लोहित आदिर्यस्याऽसौ लोहितादिः । ॥ शकलोऽन्ते यस्याऽसौ शकलान्तः । लोहितादिश्वासौ शकलान्तश्च = लोहितादिशकलान्तम्, तस्मात् ।।
लौहित्यायनी] लोहित । लोहितस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गदर्यञ्' (६।१।४२) यप० →य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायन च । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[कात्यायनी] + कति । कतेरपत्यं वृद्धं स्त्री । ‘गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलौपः । अनेन डी - डायन च । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[शाकल्यायनी] शकलस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायन् च ।।छ।।
षावटाद् वा ।।२।४।६९।। [षावटात्] षश्च अवटश्च = षाऽवटम्, तस्मात् ।
[पौतिमाष्यायणी, पौतिमाष्या] 'पूगश् पवने' (१५१८) पू । पूयत इति पूतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । पूतयो माषा यस्य सः = पूतिमाषः । पूतिमाषस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायनन्ते च ।
शार्कराक्ष्यायणी, शार्कराक्ष्या] शर्करा-अक्षि । शर्करा अक्षि यस्याऽसौ । ‘अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे (७।३।८५) अत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । शर्कराक्षस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायनन्ते च ।
[गौकक्ष्यायणी, गौकक्ष्या] गो-कक्ष । गवां कक्षो यस्याऽसौ गोकक्षः । गोकक्षस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।११४२) याप्र०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णे०' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायनन्ते च ।
[आवट्यायनी, आवट्या] अवटस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी - डायनन्ते च ।।छ।।
P卐 शकलोऽन्तो यस्याऽसौ । + श० म० न्यासानुसन्धाने - कायतेः 'पृषि-रञ्जि-सिकि-का-ला-वृभ्यः कित्' (उणा० २०८) कित्यतेऽकारलोपे च कतः ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६१
कौरव्य - माण्डूका - Ssसुरेः || २ |४ |७० ||
[कौरव्यमाण्डूकाऽऽसुरेः ] कौरव्यश्च माण्डूकश्च आसुरिश्च
कौरव्यमाण्डूकाऽऽसुरि, तस्मात् ।
[ कौरव्यायणी] कुरोरपत्यं वृद्धं स्त्री । 'दु-नादि कुर्वित्- कोशला ऽजादाञ्ज्य:' ( ६।१।११८) ञ्यप्र०य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७० ) अव् । अनेन डी - डायनन्ते च ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[माण्डूकायनी] मण्डूकस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'पीला साल्वा मण्डूकाद् वा' (६।१।६८) अण्प्र० - अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७|४|६८) अलोपः । अनेन डी-डायनन्ते च ।
[आसुरायणी] असुरस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।२।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी डायनन्ते च । । छ ||
इञ इतः || २।४।७१ ॥
[इञ इतः ] इञ् पञ्चमी ङसि । इत् पञ्चमी ङसि ।
[सौतङ्गमी] सुतं गच्छतीति । ‘नाम्नो गमः खड्-डौ च विहायसस्तु विहः' (५।१।१३१) खप्र० →अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' ( ३।२।१११ ) मोऽन्तः । सुतङ्गमेन निर्वृत्ता । 'सुतङ्गमादेरिञ्' (६।२।८५) इञ्प्र ० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । अवर्णवर्णस्य (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[मौनिचित्ती] 55 मुनिचित्तेन निर्वृत्तम् । 'सुतङ्गमादेरिञ्' (६।२।८५) इ० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१ ) वृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[वाराण] वराह । वराहस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० - इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिञो वहुस्वर - गुरूपान्त्यस्याऽन्तस्य यः' (२।४।७८) ष्यादेशः 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
।
[बालाक्या] बलाकस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिञ०' (२।४।७८) प्यादेशः य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[ कारीषगन्ध्या ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । कीर्यते वायुनेति करीषः । कृ-तृभ्यामीषः' (उणा० ५५३ ) ईषप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । करीषस्येव गन्धो यस्याऽसौ । 'वोपमानात् ' ( ७१३।१४७ ) इत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । करीषगन्धेरपत्यं वृद्धं स्त्री । 'डसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अण्प्र० अ । ' वृद्धिः स्वरोष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: । 'अनार्षे वृद्धेऽणिञो० ' (२।४।७८) ष्यादेशः य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[कौमुदगन्ध्या] कुमुदस्येव गन्धो यस्याऽसौ । 'वोपमानात्' (७।३।१४७) इत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । कुमुदगन्धेरपत्यं स्त्री । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र० इ । 'अनार्षे वृद्धेऽणिञ०' (२।४।७८) ष्यादेशः →य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ |छ ।
नुजः । २।४।७२ ।।
[ अवन्ती] अवन्तेरपत्यं स्त्री । 'दु-नादि कुर्वित्- कोशला - ऽजादाञ्ञ्यः' (६।१।११८) व्यप्र०य । 'कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम्' (६।१।१२१ ) ञ्यलोपः । अनेन डीप्र० ।
[ कुन्ती ] कुन्तेरपत्यं स्त्री । 'दु-नादि कुर्वित्- कोशला-जादाञ्ञ्यः' (६।१।११८ ) ञ्यप्र०य । कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम्'
P5 असुरस्य ऋषेरपत्यं वृद्धं स्त्री ।
P सुतङ्गमादिगणे - मुनिवित्त ।
For Private Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१६२
(६।१।१२१) ज्यलोपः । अनेन डीप्र० ।
[दाक्षी] दक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । अवर्णवर्णस्य (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[प्लाक्षी] प्लक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[तैकायनी तिकस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'तिकादेरायनिञ्' (६।११०७) आयनिप०→आयनि । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[ग्लुचुकायनी] ग्लुचुक । ग्लुचुकस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'अदोरायनिः प्रायः' (६।१।११३) आयनिप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन डी ।
[विट विश् । विशोऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६/१११४) अप्र० । 'द्रेरञणोऽप्राच्यभर्गादेः' (६।१।१२३) अञ्लोपः । 'यज-सृज-मज०' (२।१।८७) श०→ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ष०→ड० । 'विरामे वा' (१३५१) ड०० । ____[दरद] दरदोऽपत्यम् । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमस-द्विस्वरादण' (६।१।११६) अणप्र० । 'देरञणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अणलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्या०' (१।४।४५) सिलोपः । 'विरामे वा' (१३५१) द० त० ।
[अवन्तीः स्त्री] अवन्तिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र०→य । 'दीर्घश्च्वि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । अवन्तीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः ।
[तित्तिरिः] तित्तिरि । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०→र० ।
[निष्कौशाम्बिः कन्या कुश-अम्ब | कुशेनाऽम्बोऽम्बनं यस्याऽसौ कुशाम्बः । कुशाम्बेन निर्वृत्ता | 'तेन निवृत्ते च' (६।२७१) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण-नञ्स्नञ्-टिताम् (२।४।२०) डी । 'अस्य ङ्यां लुक' (२।४।८६) अलोपः । निर्गतः कौशाम्ब्याः । 'गोश्चान्ते इस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) र०→ष० ।।छ।।
उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ ।।२।४।७३।। [अप्राणिनः] न प्राणी = अप्राणी, तस्मात् ।
[अयुरज्ज्वादिभ्यः] रज्जुः आदिर्येषां ते = रज्ज्वादयः । युश्च रज्ज्वादयश्च = युरज्ज्वादयः । न युरज्ज्वादयोऽयुरज्ज्वादयस्तेभ्यः ।
[कुरूः] कुरु । कुरोरपत्यं स्त्री । दु-नादि-कुर्वित्-कोशला-ऽजादाभ्यः ' (६।१।११८) ज्यप्र० । 'कुरोर्वा' (६।१।१२२) ज्यलोपः । अनेन ऊङ् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[इक्ष्वाकूः] इक्ष्वाकु । इक्ष्वाकोरपत्यम् । ‘राष्ट्र-क्षत्रियात्०' (६।१।११४) अप्र० । ‘देरअणोऽप्राच्यभर्गादेः' (६।१।१२३) अञ्लुप् । अनेन ऊङ् ।
[ब्रह्मबन्धूः] बह्या बन्धुरस्याः सा । अनेन ऊप्र०-→ऊ ।
[धीवबन्धूः] धीवा बन्धुरस्याः सा । अनेन ऊप्र०→ऊ। 卐 लघुवृत्तौ - दरत् ।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [वधूः] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उह्यते मातुलेन विवाहकाले इति वधूः । 'वहे च' (उणा० ८३२) ऊप्र० -
हस्य धू ।
[ अतिब्रह्मबन्धुः ] ब्रह्मा वन्धुरस्याः सा = ब्रह्मबन्धूः । ब्रह्मबन्धूमतिक्रान्तः । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः ।
[चिकीर्षुः] ‘डुकृंग् करणे’ (८८८ ) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' ( ३।४।२१) सन्प्र० स । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां क्ङितीर्' (४।१।११६) इर् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) लोपः । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६ ) क० च० । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' ( २।३।१५) स० ष० । चिकीर्षणम् । 'सन्- भिक्षा ऽऽशंसेरु: ' ( ५१२ । ३३) उप्र० ।
१६३
[ अध्वर्युः स्त्री] अध्वर् 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । अध्वरं यातीति । 'केवयु- भुरण्य्वध्वर्यादयः' ( उणा० ७४६ ) अध्वर्युनिपातः ।
[कथं तर्हि भीरु ! गतं निवर्तत इति ?] 'ञिभक् भये' (११३२) भी । बिभेतीत्येवंशीलः । 'भियो रु रुक- लुकम्’ (५।२।७६) रुप० ।
[" असूर्यंपश्यरूपा त्वं किमभीरुररार्यसे"] 'ऋक् गतौ' (११३५) ॠ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति । 'अट्यर्त्ति - सूत्रिमूत्रि-सूच्यशूर्णोः ' ( ३।४।१० ) यप्र०य । 'क्य यङाऽऽशीर्ये' (४।३।१०) गु० अर् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' ( ४।१।४ ) र्यद्विर्वचनम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' ( ४|११४८) आ । वर्त्त० से |छ ||
बाह्रन्त-कद्रु- कमण्डलोर्नाम्नि || २ |४ |७४ ||
|
[बाह्रन्तकद्रुकमण्डलोः] बाहुरन्ते यस्याऽसौ बाह्वन्तः । बाह्वन्तश्च कद्रुश्च कमण्डलुश्च = बाह्वन्तकद्रुकमण्डलु, तस्मात् [मद्रबाहूः] मद्रौ बाहू यस्याः सा ।
[भद्रबाहूः ] भद्रौ बाहू यस्याः सा ।
[कमण्डलूः] क ' मडुण् भूषायाम्' (१६३३) मड् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४|४|९८ ) नोऽन्तः । केन - पानीयेन मण्ड्यते इति कमण्डलुः । ' गूहलु - गुग्गुलु - कमण्डलव:' ( उणा० ८२४) कमण्डलुनिपातः । अनेन ऊड्प्र० ऊ ।
[वृत्तबाहुः ] वृत्तौ बाहू यस्याः ||छ ||
उपमान-सहित-संहित-सह- शफ-वाम-लक्ष्मणाद्यूरोः || २ |४।७५ ||
[उपमानसहितसंहितसहशफवामलक्ष्मणात्]
उपमानं च सहितश्च संहितश्च सहश्च + शफश्च वामश्च लक्ष्मणश्च =
उपमानसहितसंहितसहशफवामलक्ष्मणम्, तस्मात् ।
[करभोरूः ] करभवत् ऊरू यस्याः सा ।
[ नागनासोरूः ] नागनासा इव ऊरू यस्याः सा । अनेन ऊङ् । [कदलीस्तम्भोरू] कदलीस्तम्भ इव ऊरू यस्याः सा । [सहितोरूः ] सहितौ ऊरू यस्याः सा ।
उपमानसहितसंहितसहशफवामलक्ष्मणाः, ते आदयो यस्याऽसौ
P5 उपमानं च सहितश्च संहितश्च सहश्च शफश्च वामश्च लक्ष्मणश्च = उपमानसहितसंहितसहशफवामलक्ष्मणादिः, स चासौ ऊरूश्च असौ, तस्मात् ।
+ उक्तं च लघुवृत्यवचूरी- यद्यप्यमरसिंहेन' कविका तु खलीनोऽस्त्री, शर्फ क्लीबे खुरः पुमान्' इति शफशब्दस्य क्लीबत्वमुक्तं तथापि पुंस्त्वमपि प्रामाणिकमेव 'शफः खुरे गवादीनां मूले विटपिनामपीति' श्री हेमचन्द्रकोशात् । श० न्या० सफशब्दः संक्लिष्टार्थोऽव्युत्पन्नो दन्त्यादिः ।
For Private Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ संहितोरू] संहितौ ऊरू यस्याः सा ।
[सहोरूः ] सह( हौ) विद्यमानौ ऊरू यस्याः सा ।
[ स (श) फोरूः ] शफवत् ऊरू यस्याः सा ।
[ वामोरूः ] वामौ ऊरू यस्याः सा ।
[लक्ष्मणोरूः ] लक्ष्मणौ ऊरू यस्याः सा । अनेन सर्वत्र ऊप्र० ।
[वृत्तोरुः ] वृत्तौ ऊरू यस्याः सा ।
[पीनोरुः ] पीनौ ऊरू यस्याः सा ।
[करभमानूरुः ] करभवत् मात्रौ ऊरू यस्याः सा ||छ ।
नारी-सखी-पङ्गू-श्वश्रू ||२|४१७६ ।।
[नारीसखीपश्चश्रू] नारी च सखी च पङ्गश्च श्वश्रूश्व इति द्वन्द्वः, सूत्रत्वात् जस्लोपः ।
[ नारी] नुर्नरस्य वा भार्या । अनेन ड्यां नारीनिपात्यते ।
[सखी] सख्युर्भार्या सह खेन वर्त्तते या सा, वा । अनेन ड्यां सखीनिपात्यते ।
[पङ्गः ] पङ्गर्भार्या । अनेन ऊङि परिति निपात्यते ।
[ श्वश्रूः ] श्वशुरस्य भार्या । अनेन ऊङि श्वश्रूरिति निपात्यते ॥ छ ॥
यूनस्तिः || २|४|७७ ॥
[यूनस्तिः ] युवन् । पञ्चमी इसि । 'श्वन्- युवन् मघोनो डीस्याद्यघुट्स्वरे व उ: ' (२।१।१०६) व० उ० । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । तिप्र० । प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२) स० २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ युवतिः ] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयते इति युवा । 'लू-पू-यु-वृषि-दंशि-धु-दिवि-प्रतिदिविभ्यः कित्' (उणा० ९०१) किद् अन्प्र० स्त्री चेत् युवतिः । अनेन तिप्र० ।
१६४
[यूनी] युवन् 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : ' (२।४।१ ) ङीप्र० । ' श्वन्- युवन् - मघोनो डीस्याघुट्स्वरे व उ:' ( २।१।१०६) व० उ० । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः ।
[युवती] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यौति = मिश्रते इति युवतिः । 'योः कित्' (उणा० ६५८) किद् अतिप्र० । 'घातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५० ) उव् । 'इतोऽक्त्यर्थात् ' (२।४।३२) ङीप्र० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[अतियूनी] युवानमतिक्रान्ता सा । 'स्त्रियां नृतोऽस्वसादेर्डी : ' (२।४।१) ङीप्र० । 'श्वन्- युवन् मघोनो० ' (२।१।१०६) व० उ० । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः ।
[निर्यूनी] 5 निर्गता यूनः = निर्यूनी । 'स्त्रियां नृतोऽस्वसादेर्डी : ' (२।४।१) ङीप्र० । 'श्वन्- युवन् मघोनो० ' (२।१।१०६) व० उ० । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः ॥ छ ॥
अनार्षे वृद्धेऽणि बहुस्वरगुरूपान्त्यस्यान्त्यस्य ष्यः || २ |४ |७८ || [ अनार्षे] न आष अनार्षम् । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् तस्मिन् ।
P5 निःक्रान्ता यूनः ।
For Private Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अणिञः] अण् च इञ् च = + अणिञ्, तस्य ।
[बहुस्वरगुरूपान्त्यस्य] बहवः स्वरा यत्र तद् बहुस्वरम् । गुरुरुपान्त्ये यत्र तद् गुरूपान्त्यम् । बहुस्वरं च तद् गुरूपान्त्यं च = बहुस्वरगुरूपान्त्यम्, तस्य ।।
[कारीषगन्ध्या] ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । कीर्यते वायुनेति । 'कृ-तृभ्यामीषः' (उणा० ५५३) ईषप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० अर । करीषस्येव गन्धो यस्याऽसौ । 'वोपमानात्' (७।३।१४७) इत्समासान्तः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । करीषगन्धेरपत्यम् । ‘डसोऽपत्ये' (६१।२८) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । अणोऽनेन ष्य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[कौमुदगन्ध्या] कुमुदस्येव गन्धो यस्याऽसौ । 'वोपमानात्' (७।३।१४७) इत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । कुमुदगन्धेरपत्यं वृद्धं स्त्री । ‘पौत्रादि वृद्धम्' (६।१२) - ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: कौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । अणोऽनेन ष्य । 'आत्' (२१४१८) आप्प०→आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[देवदत्त्या] देवदत्तस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । ‘पौत्रादि वृद्धम्' (६।१।२) 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । ‘वृद्धिः
७।४।१० वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन इञः→ष्यादेशः । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[वाराहया] वराहस्याऽपत्यं वृद्धम् । ‘अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन इञः→ष्यादेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
[बालाक्या बलाकाया अपत्यम् । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । अनेन इञः→ष्यादेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
वासिष्ठी] वसिष्ठस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण-नञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी ।
[वैश्वामित्री विश्वं मित्रमस्य । 'ऋषौ विश्वस्य मित्रे' (३।२७९) विश्वस्य मित्रे दीर्घत्वम् । विश्वामित्रस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक०' (६।१।६१) अण्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ।
[वाराही] वराहस्याऽपत्यं स्त्री । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ।
[आहिच्छत्री] अहिवत् छत्रं यस्यां सा = अहिच्छत्रा नगरी । म अहिच्छत्रायां जाता । 'जाते' (६।३।९८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणजेयेकण्०'. (२।४।२०) डी ।
[कान्यकुब्जी] कन्यकुब्जे जाता । 'जाते' (६।३।९८) अण्प०→अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण'० (२।४।२०) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[आतभागी ऋतः प्राप्तो भगः पुण्यं येन, अथवा ऋतेन सत्येन भज्यते वा ऋतभागः । ऋतभागस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'विदादेवृद्धे' (६।१।४१) अञ्प्र०→अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण०' (२०४।२०) डी । 'अस्य इयां लुक' (२१४८६) अलोपः ।
P + अणिौ
।
P卐 अहिच्छत्रे जाता ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
m
[आष्टिषेणी] मृ(ऋ)ष्टिसेना । मृ(ऋ)ष्टिसेनाया अपत्यं वृद्धं स्त्री । 'विदादेवृद्धे' (६।१।४१) अप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृ० आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[दाक्षी] दक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६१३१) इप्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डी ।
प्लाक्षी] प्लक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६१३१) इअप०→इ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'नुतिः ' (२।४।७२) डी ।।
[औपगवी] गोः समीपं = उपगुः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यं स्त्री । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'अणजेयेकण्०' (२४
कापटवी] कपटोरपत्यं स्त्री । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ।
[दौवार्या] द्वार । द्वारस्याऽपत्यं स्त्री । म 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६११३२) इप्र०→इ । 'लोकात्' (१९१३) द् पाठउ विश्लेषियइ । 'द्वारादेः' (७।४।६) औकारागमः । अनेन ष्यत्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[औडुलोम्या] उडुलोम्नोऽपत्यं स्त्री । 'बाहादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र०→इ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । अनेन ष्यत्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ ।
[सारलोम्या] सारलोमन् । सारलोम्नोऽपत्यं स्त्री । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लोपः । अनेन ष्य-→य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० →आ ।
[कारीषगन्धः] करीषगन्धेरपत्यम् । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । [निर्वाशहिः] निर्गतो वाराह्याः ।।छ।।
कुलाख्यानाम् ।।२।४।७९।। [कुलाख्यानाम] कुलमाख्यायते यकाभिस्ताः । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१११।३७) क्विप्लोपः । तासां = कुलाख्यानाम् । हूस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२) नाम् ।
[पौणिक्या पुणिकस्याऽपत्यं पौत्रादि स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्य त्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ ।
[भौणिक्या] भुणिकस्याऽपत्यं पौत्रं स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्यत्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
[मौखर्या मुखरस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेनाऽण:→ष्य-त्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
गौप्त्या गुप्तस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री | 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेनाऽण:→ष्य→य । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ ।
P' 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[पौणिकी पुणिकस्याऽपत्यम् । प्रथमापत्ये इञः ष्यादेशो न भवति । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृद्धि: औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ‘इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) डी ।
[गौतमी] गोतमस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण-नञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ॥छ।।
क्रौड्यादीनाम् ॥२।४।८०॥ [क्रौड्यादीनाम्] क्रौडिरादिर्येषां ते = क्रौड्यादयस्तेषाम् ।
[कौड्या] क्रोडस्याऽपत्यं वृद्धमनन्तरम् । अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन इञः→ष्य→य | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[लाड्या] लडस्याऽपत्यं वृद्धमनन्तरम् । अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन इञः→ष्य→य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[क्रौडेयः] क्रौड्याया अपत्यम् । ‘ड्याप्-त्यूङः' (६।१।७०) एयणप्र०→एय । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'तद्धितयस्वरेऽनाऽऽति' (२।४।९२) यलोपः ।
[चौपयतेयः] चौपयत्याया अपत्यम् । ‘ड्याप्-त्यूङः' (६।१।७०) एयणप्र०→एय । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । तद्धितयस्वरेऽनाऽऽति' (२१४९२) यलोपः ।।छ।।
भोज-सूतयोः क्षत्रिया-युवत्योः ।।२।४।८१।। [भोजसूतयोः] भोजश्च सूतश्च = भोजसूतौ, तयोः । [क्षत्रियायुवत्योः] क्षत्रिया च युवतिश्च = क्षत्रियायुवती, तयोः । [भोज्या] भोजवंशे जाता क्षत्रिया । अनेन ष्य-→य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । [सूत्या प्राप्तयौवना मानुषी = सूत्या । अनेन ष्य-→य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । [भोजा] भोज । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । [सूता] सूत । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ||छ।।
दैवयज्ञि-शौचिवृक्षि-सात्यमुनि-काण्ठेविद्रेर्वा ।।२।४।८२।। [दैवयज्ञिशौचिवृक्षिसात्यमुनिकाण्ठेविद्धेः] दैवयज्ञिश्च शौचिवृक्षिश्च सात्यमुनिश्च काण्ठेविद्धिश्च = दैवयज्ञिशौचिवृक्षिसात्यमुग्रिकाण्ठेविद्धि, तस्य ।
दैिवयच्या, देवयज्ञी] देवा यज्ञे यस्याऽसौ देवयज्ञः । देवयज्ञस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० →इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्य त्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । # ‘इञ इतः' (२।४।७१) डी ।
[शौचिवृक्ष्या, शौचिवृक्षी] शुचयो वृक्षा यस्याऽसौ शुचिवृक्षः । शुचिवृक्षस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्यत्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । म 'इञ इतः' (२१४७१) डी । P卐 'नुर्जातेः' (२१४७२) डी ।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१६८
[सात्यमुग्या, सात्यमुग्री] सत्यमुग्रं यस्याऽसौ सत्यमुग्रः । अत एव निर्देशाद् मकारागमः । सत्यमुग्रस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । ‘अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१० वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्य →य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । म 'इञ इतः' (२।४७१) ङी ।
[काण्ठेविद्धया, काण्ठेविद्धी] कण्ठे विध्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'ज्या व्यधः क्डिति' (४।१।८१) यवृत् । 'तत्पुरुषे कृति' (३।२।२०) इत्यलुप्समासः । कण्ठेविद्धस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन ष्यत्र्य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० →आ । 5 'इञ इतः' (२।४७१) ङी ।।छ।।
___ष्या पुत्र-पत्योः केवलयोरीच् तत्पुरुषे ।।२।४।८३।। [ष्या] ष्या प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [पुत्रपत्योः] पुत्रश्च पतिश्च = पुत्रपती, तयोः । [तत्पुरुषे] सश्चासौ पुरुषश्च = तत्पुरुषस्तस्मिन् ।
[कारीषगन्धीपुत्रः] करीषस्येव गन्धो यस्याऽसौ । 'वोपमानात्' (७।३।१४७) इत्समासान्तः । करीषगन्धेरपत्यं वृद्धं स्त्री । 'दुसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प० । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिजो बहुस्वरगुरूपान्त्यस्यान्त्यस्य ष्यः' (२।४।७८) ष्यत्र्य । 'आत्' (२।४।१८) आपूप्र०→आ । कारीषगन्ध्यायाः पुत्रः । अनेन ईच् →ई ।
[कारीषगन्धीपतिः] कारीषगन्ध्यायाः पतिः । अनेन ईच् → ई । [कौमुदगन्धीपुत्रः] कौमुदगन्ध्यायाः पुत्रः । [कौमुदगन्धीपतिः] कौमुदगन्ध्यायाः पतिः । [परमकारीषगन्धीपुत्रः] परमा चासौ कारीषगन्ध्या च = परमकारीषगन्ध्या । परमकारीषगन्ध्यायाः पुत्रः ।। [परमकारीषगन्धीपतिः] परमकारीषगन्ध्यायाः पतिः ।
[गौकक्ष्यापुत्रः] गौरिव कक्षो यस्याऽसौ गोकक्षः । गोकक्षस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० →य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: गौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । गौकक्ष्यायाः पुत्रः ।
[इभ्यापुत्रः] इभमर्हति । 'दण्डादेर्यः' (६।४।१७८) यप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । इभ्यायाः पुत्रः ।
[क्षत्रियापुत्रः] क्षत्र । क्षत्रस्याऽपत्यं स्त्री । 'क्षत्रादियः' (६।१।९३) इयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । क्षत्रियायाः पुत्रः ।
[कारीषगन्ध्याकुलम्] कारीषगन्ध्यायाः कुलम् । [कारीषगन्ध्यापुत्रकुलम्] पुत्रस्य कुलं = पुत्रकुलम् । कारीषगन्ध्यायाः पुत्रकुलं = कारीषगन्ध्यापुत्रकुलम् ॥छ।।
बन्धौ बहुव्रीहौ ।।२।४।८४।। [कारीषगन्धीबन्धुः] कारीषगन्ध्या बन्धुरस्य ।
P4 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डी ।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[कौमुदगन्धीबन्धुः] कौमुदगन्ध्या बन्धुरस्य । [परमकारीषगन्धीबन्धुः] परमा चासौ कारीषगन्ध्या च = परमकारीषगन्ध्या । परमकारीषगन्ध्या बन्धुरस्याऽसौ ।
[परमकौमुदगन्धीबन्धुः] परमा चासौ कौमुदगन्ध्या च = परमकौमुदगन्ध्या । परमकौमुदगन्ध्या बन्धुरस्याऽसौ । अनेन ष्य → ईच् ।
[कारीषगन्ध्यापतिामः] कारीषगन्ध्या पतिरस्याऽसौ । [कारीषगन्ध्याबन्धुकुलः] बन्धोः कुलं = बन्धुकुलम् । कारीषगन्ध्याया बन्धुकुलं यस्य सः = कारीषगन्ध्याबन्धुकुलः ।
[अतिकारीषगन्ध्याबन्धुः] कारीषगन्ध्यामतिक्रान्ता या सा = अतिकारीषगन्ध्या । अतिकारीषगन्ध्या बन्धुरस्याऽसौ अतिकारीषगन्ध्याबन्धुः ।छ।।
मात-मातृ-मातृके वा ।।२।४।८५।। [मातमातृमातृके] मातश्च माता च मातृकश्च = मातमातामातृकम्, तस्मिन् । [कारीषगन्धीमातः, कारीषगन्ध्यामातः] कारीषगन्ध्या माता यस्य सः ।
[परमकारीषगन्धीमातः, परमकारीषगन्ध्यामातः] परमा चासौ कारीषगन्ध्या च = परमकारीषगन्ध्या । परमकारीषगन्ध्या माता यस्याऽसौ । अत एव निर्देशाद् मात आदेशः ।
[कारीषगन्धीमाता, कारीषगन्ध्यामाता] कारीषगन्ध्या माता यस्य सः ।
[कारीषगन्धीमातृकः, कारीषगन्ध्यामातृकः] कारीषगन्ध्या माता यस्याऽसौ । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कचप्र० →क । अनेन ईच् ।।छ।।।
अस्य ड्यां लुक् ।।२।४।८६।। [कुरुचरी] कुरु ‘चर भक्षणे च' (४१० ) चर् । कुरुषु चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र०→अ । 'अणजेयेकण्नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । अनेन अलोपः ।
[मद्रचरी मद्र ‘चर भक्षणे च' (४१०) चर् । मद्रेषु चरतीति । 'चरेष्टः' (५191१३८) टप्र०→अ । 'अणजेयेकणनञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डीप्र० । अनेन अलोपः ।
[दण्डिनी] दण्ड । दण्डोऽस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डीः' (२१४१) डी ।
[की] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डीः' (२।४।१) डी । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) र० छ।।
मत्स्यस्य यः ।।२।४।८७।। [मत्सी] मत्स्य 'गौरादिभ्यो०' (२१४/१९) डी | 'अस्य ड्यां लुक' (२१४१८६) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[मात्सी] मत्स्यो नाम कश्चित् तस्याऽपत्यं स्त्री । उणादयः(?) ('अत् इञ्' (६।१।३१) इप्र०) । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः ।।छ।।
व्यञ्जनात् तद्धितस्य ।।२।४।८८।। [मनुषी] मनु | मनोरपत्यं वृद्धं स्त्री । ‘मनोर्याऽणौ षश्चान्तः' (६११९४) यप्र० . ष अन्ते । 'गौरादिभ्यो०'
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
(२।४।१९) ङी । ‘अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[सौमी दिक्] सोमो देवता अस्याः । 'क- सोमाट्टयण' (६।२।१०७) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । 'अणजेयेकण्० ' (२।४।२०) डी |
[ औचिती] उचितस्य भावः । 'पति- राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६० ) ट्यण्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) डी |
[चातुरी] चतुरस्य भावः कर्म वा । 'पति- राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यण्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'अणञेयेकण्-नञ्-सञ्० ' (२।४।२०) डी | [सामिधेनी] समिधो भावः । ' समिध आधाने टेन्यण्' (६।३।१६२) टेन्यण्प्र० एन्य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः । अनेन यलोपः । [कारिकेयी] कारिकाया अपत्यम् । 'ङ्याप्-त्यूङः ' ( ६।१।७० ) एयण्प्र० एय । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) आलोपः । ‘अणञेयेकण्०' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः ।
[हरिकेयी] हारिकाया अपत्यम् । 'याप्-त्यूङः ' (६।१ । ७०) एयण्प्र० एय । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः ।
[वैश्यी] वैश्यस्य भार्या । 'धवाद् योगादपालकान्तात्' (२।४।५९ ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । [आवट्या] अवटस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । छ ।
सूर्या - ऽगस्त्ययोरीये च ||२|४|८९ ।।
[ सूर्याऽगस्त्ययोः ] सूर्यश्च अगस्त्यश्च = सूर्याऽगस्त्यौ तयोः ।
१७०
[ मानुषी - सूरी] सूर्य । सूर्यस्य भार्या मानुषी-सूरी । 'धवाद् योगादपालकान्तात् ' (२।४।५९) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । अनेन यलोपः ।
=
[सौरी प्रभा ] सूर्यस्येयम् । ' तस्येदम् ' ( ६ | ३ | १६० ) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः औ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[आगस्ती] अगस्त्यस्येयम् । 'तस्येदम् ' ( ६ | ३ | १६० ) अणुप्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[ सौरीयः ] सूर्यो देवताऽस्य । 'देवता' ( ६।२।१०१ ) अण्प्र० । सौर्यस्याऽयम् । 'दोरीय:' ( ६ | ३ | ३२) ईयप्र० । [ आगस्तीयः ] अगस्त्यो देवताऽस्य । 'देवता' ( ६ । २ । १०१ ) अण्प्र० । आगस्त्यस्याऽयम् । 'दोरीयः' ( ६ | ३ | ३२)
ईयप्र० ।
[सौर्यः] सूर्यो देवताऽस्य । 'देवता' ( ६ । २ । १०१ ) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[ आगस्त्यः ] अगस्त्यस्याऽयम् । 'तस्येदम्' ( ६ । ३ । १६० ) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ ।
For Private Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ||६||
तिष्य- पुष्ययोर्भाणि || २|४|१०||
[ तिष्यपुष्ययोः ] तिष्यश्च पुष्यश्च = तिष्यपुष्यौ, तयोः ।
[भाणि] 5 भस्य अण् = भाण्, तस्मिन् ।
[तैषी रात्रिः ] तिष्य । तिष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्ता रात्रिः । ' चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः तै । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । अनेन यलोपः । [तैषमहः ] तिष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तमहः । 'चन्द्रयुक्तात्०' (६।२।६) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[ पौषी रात्रिः ] पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्ता रात्रिः । 'चन्द्रयुक्तात् ० ' ( ६ |२|६) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ' अणञेयेकण्० ' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[पौषमहः ] पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तमहः । 'चन्द्रयुक्तात् ० ' ( ६।२।६) अण् । शेषं पूर्ववत् । अहन्- प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'रो लुप्यरि' (२।१।७५) न० २० । रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[ तैषः शिशुः ] तिष्ये भवः = तैषः । 'भवे' ( ६ । ३ । १२३) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः तै । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[पौषः ] पुष्ये भवः = पौषः । भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः पौ । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः । सर्वत्र ।
[ सैध्यमहः ] सिध्येन चन्द्रयुक्तेन युक्तमहः । ' चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः सै । ‘अवर्णेवर्णस्य' ( ७।४।६८) अलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[तैष्यश्चरुः ] तिष्यो देवताऽस्य = तैष्यः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः तै । ‘अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) अलोपः ।
[पौष्यम् ] पुष्यस्य माणवकस्येदं पौष्यम् । 'तस्येदम्' ( ६ | ३ | १६० ) अणुप्र० अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः पौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ||छ ।
=
आपत्यस्य क्य- च्व्योः || २ |४ |९१ ।।
[ आपत्यस्य ] न पतन्ति येन जातेन पूर्वजाः तदपत्यम् । नञो हलि-पतेः' (उणा० ३५८) यप्र० । अपत्ये भवः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः, तस्य ।
=
[क्यच्व्योः] क्यश्च विश्च क्यच्चौ (च्ची), तयोः ।
[गार्गीयति] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४११) वृद्धिः गा । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । गार्ग्यमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । अनेन यलोपः । ‘क्यनि’ (४।३।११२) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।११११३) अलोपः ।
P5 भेऽण् = भाण्, तस्मिन् । लघुवृत्त्यवचूरि ।
For Private
Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१७२
[वात्सीयति] वत्स । वत्सस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६१६४२) यञ्प्र०य । शेषं 'गार्गीयति' वत् ।
[गायते] गार्ग्य इवाचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यड्स०→य । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।।
वात्सायते] वात्स्य इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्म०→य । दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः आ । वर्त्त० ते ।
[गार्गीभूतः] गार्ग्य 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अगायॊ गार्यो भवति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्म-कतृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्चिः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई।
वात्सीभूतः] अवात्स्यो वात्स्यो भवति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्वे च्चिः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । अनेन यलोपः ।
[सांकाश्यीयति] संकाश । संकाशेन निर्वृत्तं = सांकाश्यम् । ‘सुपन्थ्यादेर्व्यः (६।२।८४) ज्यप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सांकाश्यमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र०→य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई ।
[सांकाश्यायते] सांकाश्य इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र०→य । ‘दीर्घश्च्वि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः आ ।
सांकाश्यीभूतः] असांकाश्यः सांकाश्यो भवति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र०→त । 'कृभ्वस्तिभ्यां' (७।२।१२६) विप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) विलोपः ।
[कारिकेयीयति] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । करणाय = कारिका । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) णकचप्र० →अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । कारिकाया अपत्यम् । ‘ड्याप्-त्यूङः' (६।१७०) एयणप्र०→एय । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । कारिकेयमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प०→य । 'क्यनि' (४।३११२) ई । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
__ [कारिकेयायते] कारिका ? (कारिकेय) इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यड्म०→य । 'दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[कारिकेयीभूतः] अकारिकेयः कारिकेयो भवति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र०→त । 'कृभ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई ।।छ।।
तद्धितय-स्वरेऽनाति ।।२।४।९२।। [तद्धितयस्वरे] यश्च स्वरश्च = यस्वरम्, 'तद्धितस्य यस्वरं = तद्धितयस्वरम्, तस्मिन् । [अनाति] न आत् = अनात्, तस्मिन् ।
[गार्ग्यः] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यप०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । गायें साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः ।
P卐
तद्धितं च तद् यस्वरं च = तद्धितयस्वरम् ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[गार्गकम] 5 गर्गाणां समूहो गार्गकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र-वृद्धा-ऽजोरभ्र-मनुष्य-राज-राजन्य-राजपुत्रादकञ्' (६।२।१२) अकञ्प्र०-→अक | 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।।
[वात्सकम्] वत्स । वत्सस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । वत्सानां समूहः = वात्सकम् । 'गोत्रोक्ष वत्सोष्ट्र-वृद्धा० (६।२।१२) अकञ्प्र०→अक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।१) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[गार्गीयः] गार्ग्य । गार्ग्यस्याऽयं = गार्गीयः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[वात्सीयः] वात्स्य । वात्स्यस्याऽयं = वात्सीयः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अनेन यलोपः ।
[सांकाश्यकः] संकाश । संकाशेन निर्वृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेयंः' (६।२१८४) ज्यप्र०य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सांकाश्ये भवः । 'प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वार्थात' (६।३।४३) अकञ्प्र०→अक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
काम्पील्यकः] कम्पील । कम्पीलेन निर्वृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेर्व्यः' (६।२।८४) ज्यप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । काम्पील्ये भवः । 'प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वार्थात्' (६।३।४३) अकञ्प्र०→अक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[गार्यरूप्यः] गार्ग्य । गाग्र्यादागतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।
[गाायणः] गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं = गार्ग्यः । 'गर्गादेर्य' (६।१।४२) याप्र०→य । गाय॑स्याऽपत्यं युवा । 'यञिञः' (६।११५४) आयनणप्र०-→आयन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ ।
[कारिकेयिः] कारिकेयस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र०→इ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[हारिकेयिः] हारिकेय । हारिकेयस्याऽपत्यम् । ‘अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र०→इ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । छ।।
बिल्वकीयादेरीयस्य ।।२।४।९३॥ [बिल्वकीयादेः] बिल्वकीय आदिर्यस्याऽसौ बिल्वकीयादिः, तस्य ।
बिल्वकाः] बिल्वाः सन्त्यस्यामिति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२१४१८) आप्प्र०→आ । बिल्वकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः । प्रथमा जस् ।
[वैणुकाः] वेणवः सन्त्यस्यामिति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । वेणुकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः । प्रथमा जस् ।
P卐
गार्गकम् - गर्गस्याऽपत्यानि वृद्धानि । 'गदर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० । 'यञोऽश्यापर्णान्त-गोपवनादेः' (६।१।१२६) इति यो लोपे प्राप्ते 'न प्राग्जितीये स्वरे' (६११३५) इत्यादिना अकञि प्राप्ते यलोपनिषेधे च इदं यलोपकरणम् । गर्गाणां समूहः = गार्गकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र०' (६।२।१२) इत्यादिना अकञ् ।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१७४
[वैत्रकाः] वेत्राणि सन्त्यस्याम् । 'नडादे: कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२१४१८) आप्प०→आ । वेत्रकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः ।।
[वैतसकाः] वेतस । वेतसा अत्र सन्ति । 'नडादे: कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । वेतसकीयायां भवाः । 'भवे' (६३१२३) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः ।
[त्रैकाः] त्रि । त्रयोऽत्र सन्ति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । त्रिकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः ।
[ताक्षकाः] तक्षन् । तक्षाणो अत्र सन्ति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । तक्षकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन ईयलोपः ।
ऐक्षकाः] इक्षु । इक्षवोऽत्र सन्ति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । इक्षुकीयायां भवाः । ‘भवे' (६।३।१२३) अण्प्र०अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन ईयलोपः ।
[काष्ठकाः] काष्ठनि अत्र सन्ति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । काष्ठकीयायां भवाः । 'कोपान्त्याच्चाऽण' (६।३५६) अणप्र० । अनेन ईयलोपः ।।
[कापोतकाः] कपोत । कपोता अत्र सन्ति । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ। कपोतकीयायां भवाः । भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन ईयलोपः ।
[क्रौञ्चकाः] क्रुश्चाः सन्ति अत्र । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । क्रुश्चकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन ईयलोपः ।।
[नाडकीयः] नडाः सन्त्यस्याम् । 'नडादे: कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । नडकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[प्लाक्षकीयः] प्लक्ष । प्लक्षाः सन्त्यत्र । 'नडादेः कीयः' (६।२।९२) कीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ। प्लक्षकीयायां भवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । [बिल्वक्रीयरूप्यम बिल्वकीयादागतं = बिल्वकीयरूप्यम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।।छ।।
न राजन्य-मनुष्ययोरके ।।२।४।९४।। [राजन्यमनुष्ययोः] राजन्यश्च मनुष्यश्च = राजन्यमनुष्यौ, तयोः । [अके] अक सप्तमी ङि ।
[राजन्यकम राज्ञोऽपत्यानि । 'जातौ राज्ञः' (६।१।९२) यप्र० । राजन्यानां समूहः = राजन्यकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्रवृद्धा-ऽजोरभ्र-मनुष्य-राज-राजन्य-राजपुत्रादकञ्' (६।२।१२) अकञ्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[मानुष्यकम्] मनु । ॥ मनोरपत्यम् । 'मनोर्याऽणौ पश्चान्तः' (६।१।९४) यप्र०-षोऽन्तः । मनुष्याणां समूहः = मानुष्यकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र-वृद्धा० (६।२।१२) अकञ्प्र०→अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य'
P) मनोरपत्यानि ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७५
( ७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ॥छ ।
[यादेः ] + डीरादिर्यस्याऽसौ ड्यादिस्तस्य । [गौणस्य ] गौण षष्ठी डस् ।
[ अक्विपः ] न क्विप् = अक्विप्, तस्य ।
ड्यादेगौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः ।।२।४।९५।।
[तद्धितलुकि] तद्धितस्य लुक् = तद्धितलुक्, तस्मिन् ।
[ अगोणीसूच्योः ] गोणी च सूची च = गोणीसूच्यौ । न गोणीसूच्यौ
गोणीसूच्यौ तयोः ।
[ सप्तकुमारः ] सप्तकुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डी । सप्तकुमार्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१ ) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य-स्वरा-ऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) अण्लोपः । अनेन डीनिवृत्तिः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[पञ्चधीवा ] 'डुधांग धारणे च' (११३९) धा । दधातीति । 'मन् वन्- क्वनिप्-विच्-क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प्र० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि ' ( ४ | ३ |९७) आ० ई० । ण- स्वरा-ऽघोषाद् वनो रश्च' (२।४।४) डीप्र० - न०-२० । पञ्चभिर्धीवरीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' ( ६ । ४ । १४१ ) इकण्लोपः । अनेन डीनिवृत्तिः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१) नलोपः ।
[पञ्चेन्द्रः] पञ्चन्-इन्द्र । इन्द्रस्य भार्या । ' वरुणेन्द्र रुद्र-भव-शर्व-मृडादान् चान्तः' (२।४।६२ ) ङीप्र० - आनन्ते च । पञ्चेन्द्राण्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अणुप्र० । 'द्विगोरनपत्ये० ' ( ६।१।२४) अण्लोपः । अनेन ङीनिवृत्तिः ।
[पञ्चाग्निः] पञ्चन्-अग्नि । अग्नेर्भार्या । पूतक्रतु-वृषाकप्यग्नि-कुसित-कुसीदादै च ' (२।४।६० ) ङीप्र० - ऐ च । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । पञ्चाग्न्याय्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अणु प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य० (६ | १|२४ ) अलोपः । अनेन डीनिवृत्तिः । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
-
[ द्विस्त्र: ] द्वि- स्त्री । द्वाभ्यां स्त्रीभ्यां क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । अनेन डीनिवृत्तिः ।
[पञ्चयुवा] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयते इति युवा । 'लू-पू-यु-वृषि-दंशि०' (उणा० ९०१ ) किद् अनुप० स्त्री चेत् युवतिः । ‘यूनस्तिः’ (२।४।७७) तिप्र० । पञ्चभिर्युवतिभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) 5 इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) * इलोपः । अनेन ।
P +
[पञ्चखट्वः] पञ्चभिः खट्वाभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । अनेन आप्निवृत्तिः ।
[पञ्चसखः] पञ्चन्-सखि । ‘'नारी-सखी-पङ्क- श्वश्रू' (२।४।७६) डीप्र० । पञ्चभिः सखीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५० ) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६ । ४ । १४१ ) इकण्लोपः । अनेन ङीनिवृत्तिः ।
[द्विपङ्गुः] द्वि-पङ्गु । 'नारी-सखी-पगू-श्चश्रू' (२।४।७६ ) ऊप्र० पङ्ग-निपातः । द्वाभ्यां पङ्गुभ्यां क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । अनेन ऊनिवृत्तिः ।
[त्रिकरभोरूः ] त्रि । करभस्येव ऊरुः यस्याः सा । उतोऽप्राणिनश्चाऽयुरज्ज्चादिभ्य ऊङ् (२।४।७३) ऊप्र० ऊ ।
डी आदिर्यस्य ड्यादिस्तस्य । P L 3791570 | P * अणलोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१७६
'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । तिसृभिः करभोरूभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । अनेन ऊडलोपः ।
[कुवलम्] कुवल ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डी । कुवल्या विकारः फलम् । 'विकारे' (६।२।३०) अण्प्र० । ‘फले' (६।२।५८) अण्लोपः ।
[पञ्चप्रेयान पञ्चन् - प्रिय । इमे प्रियाः, इमे प्रियाः, इमेऽमीषां मध्येऽतिशयेन प्रियाः = प्रेयांसः । 'गुणाझाद वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० । 'प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-रफा-वर-गर-बह-त्रप-द्राघ-वर्षवृन्दम्' (७।४।३८) प्रियस्य प्रादेशः । 'अवर्णस्ये०' (१२१६) ए । पञ्चभिः प्रेयोभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४८६) दीर्घत्वम् । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।११८९) सलोपः ।
[अवन्ती] अवन्ति । अवन्तेरपत्यम् । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशला-ऽजादाभ्यः' (६।१।११८) ज्यप्र०→य । 'कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम्' (६।१।१२१) ज्यलोपः । 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डीप्र० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[कुन्ती] कुन्ति । कुन्तेरपत्यम् । 'दु-नादि-कुर्वित् कोशला-ऽजादाभ्यः' (६।१।११८) त्र्यप्र० । 'कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम्' (६।१।१२१) ज्यलोपः । 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डीप्र० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[कुरूः] कुरु । कुरोरपत्यम् । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशला-ऽजादाञ्ज्यः' (६।१।११८) ज्यप्र० । 'कुरोर्वा' (६।११२२) ज्यलोपः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊम०-→ऊ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[पञ्चकुमारी] कुमारीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । कुमारीयतीति क्विप् । पञ्चकुमार्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) अण्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[पञ्चेन्द्राणी] पञ्चन् इन्द । इन्द्रस्य भार्या | 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व-मृडादान् चान्तः' (२।४।६२) डीप्र० - आनन्ते । इन्द्राणीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र०→य । इन्द्राणीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । पञ्चेन्द्राण्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) अण्लोपः ।
[पञ्चयुवती] पश्चन् 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयते इति युवा । 'लू-पू-यू-वृषि०' (उणा० ९०१) किद् अन्प० । स्त्री चेत् युवतिः । 'यूनस्तिः' (२।४।७७) तिप्र० । युवतिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र०→य । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । युवतीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । “य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । युवत्यो देवता अस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) अण्लोपः ।
[औपगवीत्वम्] गोः समीपं = उपगुः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यम् । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र०→अ | ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'अणजेयेकण्-नञ्-सञ्टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । औपगव्या भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१५५) त्वप्र० ।
हरीतकी हरीतकी । हरीतक्याः फलं विकारोऽवयवो वा । 'प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अणप्र० । 'फले' (६।२५८) अणलोपः । अनेन डीनिवृत्तिः । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२१४१९) ङीप्र० ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कोशातकी] कोशातकी । कोशातक्याः फलं विकारोऽवयवो वा । 'प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अणप्र० । 'फले' (६।२।५८) अणलोपः । अनेन ङीनिवृत्तिः । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) ङीप्र० ।
[पञ्चगोणिः पञ्चन-गोण । 'भाज-गोण-नाग०' (२०४।३०) डीप्र० । 'अस्य यां लुक' (२।४।८६) अलोपः । पञ्चभिर्गोणीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[दशगोणिः] दशन्-गोण । 'भाज-गोण-नाग०' (२।४।३०) ङीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । दशभिर्गोणीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[पञ्चसूचिः] पञ्चन्-सूचि । ‘इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) डीप्र० । पञ्चभिः सूचीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[दशसूचिः] दशन्-सूचि । 'इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) ङीप्र० । दशभिः सूचीभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।।छ।।
गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ ।।२।४।९६।। [अनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ] अंश । अंशोऽस्याऽस्तीति अंशी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अंशिना समासोंऽशिसमासः । ॐ ईयांश्चासौ बहुव्रीहिश्च = ईयोबहुव्रीहिः । अंशिसमासश्च ईयोबहुव्रीहिश्च = अंशिसमासेयोबहुव्रीहिः । न अंशिसमासेयोबहुव्रीहिः = अनंशिसमासेयोबहुवीहिः । 'अन स्वरे' (३।२।१२९) अन, तस्मिन् ।
[चित्रगुः] चित्रा-गो । चित्रा गावो यस्याऽसौ । अनेन ह्रस्वः । ‘परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् (३।२।४९) पुंवद्रावः ।
[पञ्चगुः] पञ्चभिर्गोभिः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लोपः । अनेन ह्रस्वः ।
[निर्वाराणसिः] निर-वाराणसी । निर्गतो वाराणस्याः = निर्वाराणसिः । अनेन ह्रस्वः । [निःश्रेयसिः] निर्गतः श्रेयस्याः = निःश्रेयसिः । अनेन ह्रस्वः ।
[अतिब्रह्मबन्धुः] ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ' (२।४७३) ऊङ्म०→ऊ । ब्रह्मबन्धूमतिक्रान्तोऽसौ । अनेन ह्रस्वः ।
[अतिवामोरुः] वामे ऊरू यस्याः सा । 'उपमान-सहित-संहित-सह-शफ-वाम-लक्ष्मणाद्यूरोः' (२।४।७५) ऊप्र० । वामोरूमतिक्रान्तोऽसौ । अनेन ह्रस्वः ।
[सुगौः] सु-गो । म पूजितो गौः = सुगौः । [राजकुमारी] राजन् - कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डीप० । राज्ञः कुमारी = राजकुमारी । [परमब्रह्मबन्धूः] परमा चासौ ब्रह्मबन्धूश्च = परमब्रह्मबन्धूः ।
P卐 ईयसा बहुवीहि: = ईयोबहुव्रीहिः
P卐फ शोभना गौः
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ नक्षत्रमाला ] नक्षत्राणां माला ।
[प्रियगौः ] गामिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । गव्यतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । 'अप्रयोगीत् ' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रिया गौः अस्य । [प्रियकुमारी चैत्रः] कुमारीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । कुमारयतीति क्विप् । + प्रिया कुमारी यस्याऽसौ । ' परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ्' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः ।
[ अतितन्त्रीः ] तन्त्रीमतिक्रान्तोऽसौ
[ अतिलक्ष्मीः ] लक्ष्मीमतिक्रान्तोऽसौ ।
[ अतिश्रीः ] श्रियमतिक्रान्तोऽसौ ।
[अतिभूः ] भ्रुवमतिक्रान्तोऽसौ ।
[गोकुलम् ] * गवां कुलम् ।
[कुमारीप्रियः ] कुमारी प्रिया यस्याऽसौ । अनेन ह्रस्वः ।
[कन्यापुरम् ] कन्यायाः पुरम् ।
[सुगोप्रियः] पूजितो गौः सुगौः । सुगौः प्रिया यस्याऽसौ । अनेन ह्रस्वत् ।
[ राजकुमारीप्रियः ] राज्ञः कुमारी
[पञ्चशालाप्रियः ] पञ्चशाला प्रिया यस्याऽसौ । अनेन ह्रस्वत् ।
[ अतिराजकुमारिः ] राज्ञः कुमारी राजकुमारी । राजकुमारीमतिक्रान्तः असौ ।
[ अतिरत्नमालः ] रत्नानां माला = रत्नमाला । रत्नमालामतिक्रान्तः असौ ।
[बहुकुमारीकः ] ईषदपरिसमाप्ता कुमारी बहुकुमारीकः । ' शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० क 1 [बहुब्रह्मबन्धूकः] ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊड्प्र० । ईषदपरिसमाप्ता ब्रह्मबन्धूः = बहुब्रह्मबन्धूकः । ' शेषाद् वा' ( ७|३|१७५ ) कच्प्र० ।
1
[ अर्धपिप्पली] पिप्पल्या अर्धम् ।
=
राजकुमारी । राजकुमारी प्रिया यस्याऽसौ । अनेन ह्रस्वत् ।
=
१७८
[ बहुश्रेयसी पुरुषः ] बह्व्यः श्रेयस्यो यस्याऽसौ । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र० ।
[प्रियश्रेयसी ] प्रिय- श्रेयस् । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी । प्रियाः श्रेयस्यो यस्याऽसौ । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५ ) सिलोपः ॥ छ ॥
क्लीबे || २|४|१७|
[कीलालपम् ] कीलाल पां पाने' ( २ ) पा । कीलालं पिबतीति । 'मन् वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) विज्लोपः । अनेन ह्रस्वः ।
[ ग्रामणि] ग्राम 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७ ) नी । ग्रामं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१) न०-० । अनेन ह्रस्वः ।
गोः कुलम् ।
P + प्रियश्चासी कुमारी च ।
P*
For Private Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७९
[ नतभु] नता भूर्यस्य तत् । अनेन ह्रस्वः ।
[ अतिहि ] हयमतिक्रान्तं यत् कुलं तत् ।
[ अतिरि] रायमतिक्रान्तं यत् कुलं तत् । [अतिधु] द्यामतिक्रान्तं यत् कुलं तत्
1
[अतिनु कुलम् ] नावमतिक्रान्तं यत् कुलं तत् ।
[ अधिस्त्रि] अधिका स्त्री यत्र तत् ।
[उपवधु] वध्वाः समीपम् । अनेन ह्रस्वः ।
[काण्डीभूतम् ] काण्ड 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । अकाण्डः काण्डो भवति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र०→त । ‘कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽन०' (४।३।१११) ई ।
[ शुक्लीभूतम् ] अशुक्लः शुक्लो भवति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' ( ७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४|३|१११ ) ई छ ।
[ईदूतः] ईच्च ऊच्च = ईदूत्, 5 तस्मात् ।
[ अनव्ययय्वृदीच्डीयुवः ] + अव्ययश्च इश्च उश्च ऋच्च ईच्च डीश्च इय् च उव् च = अव्ययय्वृदीच्डीयुव् । न अव्ययय्वृदीच्डीयुव = अनव्ययय्वृदीचुडीयुक् तस्य ।
[पदे] उत्तरं च तत् पदं च = पदम् तस्मिन् । 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) उत्तरलोपः ।
[लक्ष्मिपुत्रः, लक्ष्मीपुत्रः] लक्ष्म्याः पुत्रः ।
[ ग्रामणिपुत्रः, ग्रामणीपुत्रः ] ग्रामण्यः पुत्रः ।
P5 तस्य ।
PS अकाण्डं काण्डं भूतम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
वेदूतोऽनव्ययय्वृदीच्ङीयुवः पदे || २ |४| ९८ ||
[ब्रह्मबन्धुपुत्रः, ब्रह्मबन्धूपुत्रः ] ब्रह्मबन्धवाः पुत्रः ।
[ खलपुपुत्रः, खलपूपुत्रः ] खल 'पूग्श् पवने' ( १५१८ ) पू । खलं पुनातीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । खलप्वः पुत्रः । अनेन विकल्पे ह्रस्वः ।
[खट्वापादः ] खट्वायाः पादः ।
[गोकुलम् ] गवां कुलम् ।
[काण्डीभूतम् ] काण्ड 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । ऊ अकाण्डः काण्डो भवति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः ' (५।१।११) क्तप्र०→त । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्म - कतृभ्यां०' (७।२।१२६) विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' ( 919।३७) च्चिलोपः ।
[वृषलीभूतम् ] वृषल 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । अवृषलो वृषलो भवति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१199)
P +
अव्ययं च ।
For Private Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ क्तप्र०→त । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्याववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
[ऊरीकृत्य] ऊरी 'डुइंग् करणे' (८८८ ) कृ । ऊरीकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्→य । हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[उररीकृत्य] उररी 'डुबंग करणे' (८८८ ) कृ । उररीकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्→य । हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[इन्द्रहूपुत्रः] इन्द्र ‘डेंग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । इन्द्रं हयतीति क्विप् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् व०→उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४११०३) दीर्घः ऊ । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । इन्द्रहः पुत्रः ।
[शकहूपुत्रः] शक 'हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) हा । शकं ह्वयतीति क्विप् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) यवृत् व०→उ० । दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ऊ । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) क्विप्लोपः । शकहः पुत्रः ।
[कारीषगन्धीपुत्रः] कारीषगन्ध्यायाः पुत्रः । 'ष्या पुत्र-पत्योः केवलयोरीच् तत्पुरुषे' (२।४।८३) ईच्-→ई । [कौमुदगन्धीपतिः] कौमुदगन्ध्यायाः पतिः । 'ष्या पुत्र-पत्योः केवलयोरीच तत्पुरुषे' (२।४।८३) ईच्→ई ।
[गार्गीपुत्रः] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'यञो डायन च वा' (२।४।६७) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । गार्याः पुत्रः = गार्गीपुत्रः ।
[वात्सीपुत्रः] वत्स । वत्सस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'यञो डायन च वा' (२।४।६७) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । वात्स्याः पुत्रः ।
[श्रीकुलम्] श्रियः कुलम् । [भूकुलम्] भुवः कुलम् ।
[यवक्रीकुलम्] यव 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । यवान् क्रीणातीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । यवक्रियः कुलम् ।
[कटपूकुलम्] कट च्युङ (५९४) - ज्युङ् (५९५) - जुंङ् (५९६) 'पुंङ् गतौ' (५९७) पु । कटं प्रवते । 'दिद्युद्ददृद्-जगज्जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-दू-स्तू-ज्वायतस्तू-कटपू-परिवाट्-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । कटपुवः कुलम् ।
[अग्नी पश्य] अग्नि । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) औ सउं ई । [पटू पश्य] पटु । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) औ सउं ऊ ।।छ।।
ड्यापो बहुलं नाम्नि ||२।४।९९।।
[ड्यापः] डीश्च आप् च = ड्याप्, तस्य । [भरणिगुप्तः] भरत । 'श्येतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात तो नश्च' (२।४।३६) डीप्र०-त०→न० । 'रवर्णान्नो ण०'
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(२।३।६३) न०→ण० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । भरण्या गुप्तः ।
[रोहिणिमित्रः] रोहिण । 'रेवत-रोहिणाद् भे' (२।४।२६) डीप्र० । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । रोहिण्या मित्रः ।
महित्रातः] मही 'त्रै पालने' (६०५) त्रै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) त्रा । महीं त्रायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र०→त ।
[महिदत्तः] मही 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । महीं ददाति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१1११) क्तप्र० →त । 'दत्' (४।४।१०) दा०-→ददादेशः ।
[महिगुप्तः] मह्यां गुप्तः । [शिलवहम] शिला 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह । शिलां वहतीति । 'लिहादिभ्यः' (५।१५०) अच्प्र०→अ ।
[शिलप्रस्थम] शिला प्र-स्था (२।२।२०) सूत्रवत् । शिलां प्रकर्षेण तिष्ठतीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।११४२) कप्र० →अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । अनेन सर्वत्र हूस्वत् ।
रेवतिमित्रः, रेवतीमित्रः] रेवत्या मित्रः ।।
[पृथिविदत्तः, पृथिवीदत्तः] पृथिवीं ददाति स्म । ‘गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त । 'दत्' (४।४।१०) ददादेशः ।
[गङ्गमहः, गङ्गामहः] 5 गङ्गायां महः-तेजः । [गङ्गदेवी, गङ्गादेवी] गङ्गा चासौ देवी च । [शिंशपस्थलम्, शिंशपास्थलम्] शिंशपानां स्थलम् । सर्वत्र अनेन विकल्पे ह्रस्वत् । [फल्गुनीमित्रः] फल्गुन्या मित्रः । [नान्दीमुखम्] नान्द्या मुखम् । [नान्दीतूर्यम्] नान्द्याः तूर्यम् । [नान्दीकरः] नान्द्याः करः । [नान्दीघोषः] नान्द्याः घोषः । [महीफलम्] मह्यां फलम् । [महीकरः] मह्यां करः । [महीविशालः] महीवद् विशालं यत्र । [लोमकागृहम्] लोमकाया गृहम् । [लोमकाखण्ड:] लोमकायाः खण्डः । [लेपिकागृहम्] लेपिकाया गृहम् । [लेपिकाखण्डः] लेपिकायाः खण्डः । [गङ्गाद्वारम्] गङ्गाया द्वारम् ।
P卐 गङ्गाया महः ।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[श्रीपुरम् ] श्रियाः पुरम् ।
[ विष्टापुरम् ] विष्टायाः पुरम् ।
[ नदीस्रोतः ] नद्याः स्रोतः ।
[ खट्वापादः ] खट्वायाः पादः ॥ छ ||
त्वे ||२|४|१०० ||
[रोहिणित्वम्, रोहिणीत्वम् ] रोहिण 'रेवत- रोहिणाद् भे' (२।४।२६) डी | रोहिण्या भावः । भावे त्व-तल्' (७।१।५५)
त्वप्र० ।
[ अजत्वम्, अजात्वम्] अजाया भावः । ' भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । अज 'अजादे' (२।४।१६ ) आप् ततः समासः ॥ छ ॥
भुवोऽच्च कुंस-कुटयोः ।। २ । ४ । १०१ ।।
[कुंसकुट्योः ] 55 कुंसश्च कुटी च (कुटिश्च ), तयोः ।
[भुकुंसः, भ्रकुंसः ] + भुवः कुंसः । अनेन ह्रस्वः - द्वितीये अकारश्च ।
[भ्रुकुटि:, भ्रकुटिः] भुवः कुटिः । अनेन ह्रस्वः द्वितीये अकारश्च ।।छ।।
मालेषीकेष्टकस्यान्तेऽपि भारि - तूल-चिते ||२|४|१०२ ।।
[मालेषीकेष्टकस्य ] माला च इषीका च इष्टका च = मालेषीकेष्टकम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत्, तस्य ।
[भारितूलचिते] भारी च तूलश्च चितश्च
भारितूलचितम्, तस्मिन् ।
[ मालभारी] माला 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । मालां बिभर्त्तीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०→इन् । ‘नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् । प्रथमा सि । इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः ।
१८२
[उत्पलमालभारी] उत्पलानां माला = उत्पलमाला । उत्पलमालां बिभर्त्तीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५1१1१५४) णिन्प्र०—इन् । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धि: आर् । प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । [मालभारिणी] मालां बिभर्त्तीत्येवंशीलः । ' अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० इन् । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धि: आर् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेङीः ' (२|४|१) ङीप्र० । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । [उत्पलमालभारिणी] उत्पलमालां बिभर्त्तीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र ० इन् । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेङी : ' (२।४।१) डीप्र० । 'रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० - ० ।
[ इषीकतूलम् ] इषीकायास्तूलम् ।
[ मुझेषीकतूलम् ] मुञ्जा चासौ इषीका च = मुझेषीका | मुझेषीकायास्तूलम् । [इष्टकचितम् ] इष्टकाभिश्चितम् ।
P कुंसश्च कुटिश्च = कुंसकुटी, तयोः ।
P +
'कुसु भासार्थाः ' (१७९५) कुस् । भ्रुवौ कुंसयति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० ।
For Private Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[पक्वेष्टकचितम्] पक्व चासौ इष्टका च = पक्वेष्टका । पक्वेष्टकया चितम् ।।छ।।
.
गोण्या मेये ।।२।४।१०३।।
[गोणिः] गोण 'भाज-गोण-नाग०' (२।४।३०) ङी । गोण्या मितः = गोणिः । अनेन ह्रस्वः ।।छ।।
ड्यादीदूतः के ।।२।४।१०४।। [ड्यादीदूतः] डीश्च आच्च ईच्च ऊच्च = ड्यादीदूत्, तस्य ।
[कुमारिका] कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) ङी । ह्रस्वः(वा) कुमारी = कुमारिका । 'हस्वे' (७।३।४६) कप्प० →क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन हूस्वत् ।
[पद्विका] पटु ‘स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । ॐ ह्रस्वा पद्वी = पद्विका । 'हूस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन ह्रस्वत् ।
[सोमपकः] सोम ‘पां पाने' (२) पा । सोमं पिबतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।११७) विच्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विज्लोपः । हूस्वः सोमपाः = सोमपकः । 'हूस्वे' (७।३।४६) कप्प०→क । अनेन हूस्वत् ।
- [कीलालपकः] कीलाल 'पां पाने' (२) पा । कीलालं पिबतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विचप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विज्लोपः । हूस्वः कीलालपा(:) = कीलालपकः । 'हस्वे' (७।३।४६) कप्प्र० →क । अनेन ह्रस्वत् ।
[सोमपिका] ह्रस्वः सोमपाः = सोमपिका । 'हूस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० →आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[कीलालपिका] ह्रस्वः कीलालपा(:) = कीलालपिका । 'हूस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) . आप्प०→आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।११) इ ।
[लक्ष्मिका] हूस्वा लक्ष्मीः = लक्ष्मिका । 'हस्वे' (७।३।४६) कप्प०→क । अनेन ह्रस्वत् । [तन्त्रिका] ह्रस्वा तन्त्रीः = तन्त्रिका | ‘ह्रस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०-→क । अनेन हूस्वत् । [वधुका] ह्रस्वा वधूः = वधुका । ‘ह्रस्वे' (७।३।४६) कप्प०→क । अनेन ह्रस्वत् । [यवागुका] ह्रस्वा यवागूः = यवागुका । 'हस्वे' (७।३।४६) कप्प०→क । अनेन ह्रस्वत् । [ब्रह्मबन्धका] ह्रस्वा ब्रह्मबन्धूः = ब्रह्मबन्धुका | 'ह्रस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०→क । अनेन ह्रस्वत् ।
[काकः] 'ककि लौल्ये' (६१८) कक् । ककनं = काकः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०-→अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[पाकः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचनं = पाकः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'क्तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४।११११) च०->क० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
न कचि ।।२।४।१०५।। [बहुकुमारीकः] बहु 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) डीप्र० । बहव्यः कुमार्यो यस्याऽसौ । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र०→क । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनङ्' (३।२।४९) पुंवत् । P卐 कुत्सिता-अल्पा-अज्ञाता वा पद्वी = पद्विका । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प० ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Newwwho
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१८४ [बहुकीलालपाकः] बहवः कीलालपा यत्राऽसौ । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क । बिहुलक्ष्मीकः] बढ्यो लक्ष्म्यो यस्याऽसौ । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कचप्र०→क ।
[बहुबहाबन्धूकः] ब्रहान्-बन्धु । ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा = बहाबन्धूः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ' (२१४७३) ऊड़प्र०→ऊ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । बहव्यो बहाबन्ध्यो यस्याऽसौ । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कचप्र०→क ।
[खारीकम्] खार्या क्रीतम् । 'खारी-काकणीभ्यः कच्' (६।४।१४९) कच्प्र०→क । [काकणीकम्] काकण्या क्रीतम् । ‘खारी-काकणीभ्यः कच्' (६।४।१४९) कच्प्र०→क ।
[नैषादकर्षकः] निषादक' । निषादकां जातः । 'उवर्णादिकण्' (६।३।३९) इकण्प्र०→इक । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्चदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७।४।७१) इकणसंबंधिन इकारस्य लोपः । 'ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
[शाबरजम्बुकः] शबरजम्बू । शबरजम्ब्वां जातः । 'उवर्णादिकण्' (६।३।३९) इकण्प्र०→इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७।४।७१) इकण्संबंधिन इकारस्य लोपः । 'ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।।छ।।
नवाऽऽपः ।।२।४।१०६।। [प्रियखट्वकः, प्रियखट्वाकः] प्रिया खट्वा यस्याऽसौ । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कचप्र०→क । अनेन विकल्पे हस्वत् ।
[बहुमालकः, बहुमालाकः] बढ्यो माला यस्याऽसौ । शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क । अनेन विकल्पे हस्वत् ।।छ।।
इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे ।।२।४।१०७।। [अपुंसः] न पुमान् = अपुमान् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ०, मतस्य ।
[अनित्क्याप्परे] न् इद् अनुबन्धो यस्याऽसौ नित् । न नित् = अनित् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० । म अनिच्चासौ क् च = अनित्क्, तस्मिन् । आबेव परो यस्मादसौ आप्परः, तस्मिन् ।
खद्विका, खडका, खद्वाका] खत 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । अल्पा खद्वा । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । अनेन आ०→इ० । द्वितीये ह्रस्वश्च ।
[प्रियखद्विका, प्रियखद्वका, प्रियखद्वाका] प्रिया खद्वा यस्याः सा = प्रियखद्वा । हूस्वा प्रियखद्वा । + 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क (?) ('हूस्वे' (७।३।४६) कप्प्र०→क) । अनेन इ । द्वितीये ह्रस्वश्च ।
[सर्विका] कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाता वा सर्वा = सर्विका । * 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र०→क । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[दुर्गका] दुर्ग ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनुकम्पिता दुर्गादेवी दुर्गका । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) इति
P4 तस्मात् । P + 'प्राग् नित्यात् कप्' । (७।३।२८) कप्प०-→क ।
P ) P *
अनित्संबंधी क् । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप० ।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । देवीशब्दलोपः । 'लुक्युत्तरपदस्य कपन्' (७।३।३८) कपन्प०→क । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
[खट्वाता] खट्वाया भावः । ‘भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तल्प्र०→त । ‘आत्' (२।४।१८) आप्न०-→आ । [मालाता] मालाया भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।११५५) तल्प०→त । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[अतिप्रियखट्वाका] प्रिया खट्वा यस्याऽसौ प्रियखट्वाकः । शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प०→क । 'परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२४९) पुंवद्धावः । प्रियखट्वाकमतिक्रान्ताऽसौ अतिप्रियखट्वाका | 'आत्' (२।४।१८) आप्प० →आ ।
[मातृका] मातृ । मातुस्तुल्या = मातृका । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप्र० । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ||छ।।
स्व-ज्ञा-ऽज-भस्त्रा-ऽधातुत्ययकात् ।।२।४।१०८।। [स्वज्ञाऽजभस्त्राऽधातुत्ययकात् धातुश्च त्यश्च = धातुत्यौ, न धातुत्यौ = अधातुत्यौ । 'नञत्' (३।२।१२५) न० →अ० । यश्च कश्च = यकौ । ° अधातुत्यौ च यकौ च = अधातुत्ययको । स्वश्च ज्ञा(ज्ञ)श्च अजश्च भस्त्रश्च अधार च = स्वज्ञाजभस्त्राधातुत्ययकम्, तस्मात् ।
[स्विका, स्वका] स्व । कुत्सिता स्वा-ज्ञातिः = स्विका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कपप्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वत् ।
[अस्विका, अस्वका] न स्वा = अस्वा । कुत्सिता अस्वा = अस्विका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प० →क | 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चा-पुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) इस्वत् ।
[निःस्विका, निःस्वका] निर्गता स्वा = निःस्वा । कुत्सिता निःस्वा = निःस्विका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कपप्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) हूस्वः ।
[बहुस्विका, बहुस्वका] ईषदपरिसमाप्ता स्वा = बहुस्वा । कुत्सिता बहुस्वा = बहुस्विका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसो०' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[ज्ञिका, ज्ञका ज्ञ ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता ज्ञा = ज्ञिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[अज्ञिका, अज्ञका] न ज्ञा = अज्ञा । कुत्सिता अज्ञा = अज्ञिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० →क । 'आत्' (२।४।१८) आपूप्र०-→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[निर्तिका, निर्जका] निर्गता ज्ञा = निर्ला । कुत्सिता निर्जा = निर्धिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० →क । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[बहुज्ञिका, बहुज्ञका] ईषदपरिसमाप्ता ज्ञा = बहुज्ञा । कुत्सिता बहुज्ञा = बहुज्ञिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसो०' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[अजिका, अजका] अज 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता अजा = अजिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते'
P 0 अधातुत्ययोर्यकौ । Px 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प० । अग्रेऽपि सर्वत्राऽनेन कप्, यत्र विशेषस्तत्र कथ्यते ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१८६
(७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) हस्वः ।
[अनजिका, अनजका न अजा = अनजा । कुत्सिता अनजा = अनजिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये ‘इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[निरजिका, निरजका निर्गता अजा = निरजा । कुत्सिता निरजा = निरजिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
बहुवजिका, बहबजका] ईषदपरिसमाप्ता अजा = बह्वजा । कुत्सिता बह्वजा = बह्वजिका । 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प०→क | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
निर्भस्त्रिका, निर्भस्त्रका निर्गता भस्त्रा यस्याः सा = निर्भस्त्रा । कुत्सिता निर्भस्त्रा = निर्भस्त्रिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२१४१०७) हूस्वः ।
[बहुभस्त्रिका, बहुभस्त्रका] ईषदपरिसमाप्ता भस्त्रा = बहुभस्त्रा । कुत्सिता बहुभस्त्रा = बहुभस्त्रिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[अतिभस्त्रिका, अतिभस्त्रका] भस्त्रामतिक्रान्ता सा = अतिभस्त्रा । कुत्सिता अतिभस्त्रा = अतिभस्त्रिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ० । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[परमभस्त्रिका, परमभस्त्रका, परमभस्त्राका] परमा चासौ भस्त्रा च = परमभस्त्रा । अल्पा परमभस्त्रा = परमभस्त्रिका । 'कुत्सिता० (७।३।३३) कप्प्र०→क । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । ‘इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) इ-ह्रस्वश्च ।
- [इभ्यिका, इभ्यका] इभ । इभमर्हति । ‘दण्डादेर्यः' (६।४।१७८) यप्र० । कुत्सिता इभ्या = इभ्यिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । पूर्वेण ह्रस्वः ।
[क्षत्रियिका, क्षत्रियका] क्षत्रिय ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता क्षत्रिया = क्षत्रियिका । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये ‘इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[आर्यिका, आर्यका] आर्य 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता आर्या = आर्यिका । 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[चटकिका, चटकका] चटक ‘आत्' (२।४।१०८) आप्प०→आ । कुत्सिता चटका = चटकिका | 'कुत्सिता-ऽल्पाऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । अनेन इ । द्वितीये ‘इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[मूषकिका, मूषकका] मूषक ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता मूषका = मूषकिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा०'
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
( ७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसो ० ' (२।४।१०७) ह्रस्वः ।
[एलकिका एलकका] एलक 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । कुत्सिता एलका = एलकिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा० ' ( ७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । अनेन इ । द्वितीये 'इच्चाऽपुंसो० ' (२।४।१०७) ह्रस्वः । [सुनयिका] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, सुपूर्व० । सुनयनम् । 'युवर्ण-वृदृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । कुत्सिता सुनया सुनयिका । ‘कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'इच्चाऽपुंसो' (२।४।१०७ ) इ । [सुशयिका ] सु 'शी स्वप्ने' (११०५ ) शी । सुशयनम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण- गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० । कुत्सिता सुशया = सुशयिका । 'कुत्सिता ऽल्पा-ऽज्ञाते' ( ७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'इच्चाऽपुंसो ०' (२|४|१०७ ) इ ।
१८७
[अशोकिका ] 'शुच शोके' (९९) शुच् । शोचनं शोकः । ' भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्चजो: क- गौ घिति' ( ४ 191999 ) च० क० । न शोकोऽशोकः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । कुत्सिता अशोका = अशोकिका | 'कुत्सिता ऽल्पा ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'इच्चाऽपुंसो० ' (२।४।१०७ ) इ ।
[सुपाकिका ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच्, सुपूर्व० । सुपचनं = सुपाकः । ' भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० →अ । 'क्तेऽनिटश्च - जोः क- गौ घिति' ( ४।१।१११) च० क० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । कुत्सिता सुपाका = सुपाकिका । 'कुत्सिता - ऽल्पा- ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८ ) आप्प्र० →आ । 'इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) इ ।
=
[ दाक्षिणात्यका ] दक्षिणा । दक्षिणायां ( णस्यां ) भवा । 'दक्षिणा पश्चात् पुरसस्त्यण्' (६।३।१३) त्यण्प्रत्य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । कुत्सिता दाक्षिणात्या । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' ( ७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) इ ।
[पाश्चात्यिका] पश्चाद्भवा । 'दक्षिणा पश्चात् - पुरसस्त्यण्' (६।३।१३ ) त्यण्प्र० -त्य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । कुत्सिता पाश्चात्या = पाश्चात्यिका । 'कुत्सिता ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० →क । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'इच्चाऽपुंसो ० ' (२।४।१०७ ) इ ।
[इहत्यिका] इह भवा । 'क्वेहाऽमा-त्र- तसस्त्यच्' (६।३।१६) त्यच्प्र० त्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । कुत्सिता इहत्या = इहत्यिका । ‘कुत्सिता-ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७ ) इ ।
[ अमात्यका ] अमा । अमा भवा । ' क्वेहाऽमा-त्र-तसस्त्यच्' (६।३।१६) त्यच्प्र०त्य । 'आत्' (२।४।१८) आ । कुत्सिता अमात्या = अमात्यिका । 'कुत्सिता ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७ ) इ ।
आप्प्र०
[ स्विका] कुत्सिता स्वा-आत्मा आत्मीया वा = स्विका । 'लोकात्' (१।१।३) “आ” अग्रे विश्लेषियइ | 'त्यादि'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२|४|१११ ) इ ।
P
For Private Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१८८
सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[सांकाश्यिका] संकाश । संकाशेन निर्वृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेर्व्यः' (६।२।८४) ज्यप्र०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । सांकाश्ये भवा । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७।१।७२) अकञ्प्र०→अक (?) । ('प्रस्थपुर-वहान्त०' (६।३।४३) अकञ्प्र०→अक) । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ ।
[काम्पील्यिका] कम्पील । कम्पीलेन निवृत्तम् । ‘सुपन्थ्यादेर्व्यः' (६।२।८४) ज्यप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । काम्पील्ये भवा । 'प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वार्थात्' (६।३।४३) अकञ्प्र०→अक । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
[हार्दिकिका] हृदिक । हृदिकं भजति । 'गोत्र-क्षत्रियेभ्योऽकञ् प्रायः' (६।३।२०८) अकञ्प्र०→अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ ।
[श्वाफल्किका श्वफल्क । श्वफल्कं भजति । ‘गोत्र-क्षत्रियेभ्योऽकञ् प्रायः' (६।३।२०८) अकञ्प्र०-→अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे:०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
[कथं बह्वपत्यिका ?, बह्वपत्यका ?] ईषदपरिसमाप्ता अपत्या = वह्वपत्या । कुत्सिता बह्वपत्या । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'इच्चाऽपुंसो०' (२।४।१०७) इ-हस्वश्च ।
[शुष्किका] 'शुषंच् शोषणे' (१२०८) शुष् । शुष्यति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त | '-शुषि-पचो म-क-वम्' (४।२७८) त०→क० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुत्सिता शुष्का = शुष्किका । 'कुत्सिता-ऽल्पा०' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।।छ।।
द्व्येष-सूत-पुत्र-वृन्दारकस्य ।।२।४।१०९।। [द्व्येषसूतपुत्रवृन्दारकस्य] द्विश्च एषश्च सूतश्च पुत्रश्च वृन्दारकश्च = द्व्येषसूतपुत्रवृन्दारकम्, तस्य ।
[द्विके, द्वके] द्वि । कुत्सिते द्वे = द्विके । ‘लोकात्' (१।१।३) “इ” विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे: स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) इ०→अ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२०) आ०→ए० । अनेन इ ।
[एषिका, एषका] एतद् । कुत्सिता एषा = एषिका । 'लोकात्' (१1१३) “अद्" विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः' (७।३।२९) अप्र० । 'आ ढेरः' (२।१।४१) द०→अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'तः सौ सः' (२।१।४२) त०-→स० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०-→प० । अनेन इ ।
[अस्विका] न स्वा = अस्वा । कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा अस्वा = अस्विका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०→क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । अनेन इ ।
[सूतिका, सूतका] सूत ‘आत्'(२।४।१८) आप्प्र०-→आ । म हूस्वा सूता = सूतिका । 'हस्वे' (७।३।४६) कप्प्र० →क । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०→आ । अनेन इ ।
P:
कुत्सिता सूता । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प० ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [ पुत्रिका, पुत्रका ] पुत्र । कृत्रिमः पुत्रः = पुत्रकः, स्त्री चेत् = पुत्रिका । 'तनु - पुत्रा - ऽणु- बृहती - शून्यात् सूत्र - कृत्रिम - निपुणा - SSच्छादन०' (७।३।२३) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० । अनेन इ ।
[वृन्दारिका, वृन्दारका] वृन्द ।
वृन्दमस्याऽस्तीति । 'वृन्दादारकः ' ( ७।२1११ ) आरकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य'
( ७|४|६८) अलोप: । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अनेन इ ।
१८९
[ एषिका ] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । इच्छतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अस्याऽयत्०' (२।४।१११ ) इ ।
[ एतिकाः ] एता एव । 'यावादिभ्यः कः' ( ७।३।१५) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'अस्याऽयत्०' (२|४|१११ ) इ ।।छ ।
वौ वर्तिका || २|४|११० ॥
[वर्तिका, वर्तका - शकुनिः ] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तत इति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) णकप्र० अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।
[वर्तिका - भागुरिलोकायतस्य व्याख्यात्रीत्यर्थः] वृत् । वर्त्तमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्या० ' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । वर्त्तयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । 'आत्' (२१४११८) आप्प्र० आ । 'अस्याऽयत्० ' (२|४|११ )
इ । । छ । ।
अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम् ||२|४|१११ ।।
=
[ अयत्तत्क्षिपकादीनाम् ] क्षिपक आदिर्येषां ते क्षिपकादयः, यच्च तच्च क्षिपकादयश्च = यत्तत्क्षिपकादयः, न यत्तत्क्षिपकादयः = अयत्तत्क्षिपकादयस्तेषाम्
[जटलिका ] जटा । जटा अस्य सन्ति । 'काला - जटा घाटात् क्षेपे' (७।२।२३) इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा जटिला जटिलिका | 'कुत्सिता - ऽल्पाSज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।
[बधिरिका ] कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा बधिरा बधिरिका । 'कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० । अनेन इ ।
=
[ मुण्डिका ] कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा मुण्डा = मुण्डिका । कुत्सिता - ऽल्पा ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।
=
[कारिका ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'नामिनो ऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।
[ पाचिका ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।११४८ ) णकप्र० - अक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० । अनेन इ ।
[मद्रिका ] मद्रेषु भवा = मद्रिका | 'वृजि-मद्राद् देशात् कः' ( ६ | ३ | ३८) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।
[गोका ] गो । कुत्सिता गौः गोका । कुत्सिताऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र ० क । 'आत्' (२१४११८)
आप्प्र ० आ ।
P + प्रशस्तं वृन्दमस्याऽस्ति ।
=
For Private Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ नौका ] नौ । कुत्सिता नौः नौका | 'कुत्सिता - Sल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०क । 'आत्' (२|४|१८ ) आप्प्र ० आ ।
[जीवका] ‘जीव प्राणधारणे' (४६५) जीव् । जीवतादित्याशास्यमाना जीवका । 'आशिष्यकन्' (५।१।७०) अकन्प्र० → अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[नन्दका ] 'टुनदु समृद्धौ' (३१२) नद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' ( ४|४|९८) नन्द् । नन्दतादित्याशास्यमाना नन्दका । 'आशिष्यकन्' (५।१।७०) अकन्प्र० अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
१९०
[शका] ‘शक्लृट् शक्तौ' (१३०० ) शक् । शक्नोतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[तका ] 'तक हसने' (५१) तक् । तकतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
→आ ।
[कारकः ] 'डुकंग् करणे' (८८८ ) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'नामिनोऽकलिहले:' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् ।
=
[ हारकः ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरतीति । 'णक-तृची' (५।१।४८) णकप्र० - अक । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धि: आर् ।
[बहुपरिव्राजका मथुरा ] परिव्रजन्तीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० - अक । बहवः परिव्राजका यस्यां सा । [ बहुमद्रका सेना ] मद्र । मद्रेषु भवा । वृजि-मद्राद् देशात् कः ' ( ६ | ३ | ३८ ) कप० । बहवो मद्रका यस्यां सा । [का] यद् । कुत्सिता या = यका । 'लोकात् ' (१।१।३) “अद्” विश्लेषियइ । त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' ( ७।३।२९) अक्प्र० । 'आ द्वेर: ' (२।१।४१) द० अ० । लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[सका ] तद् । कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाता वा सा = सका । 'लोकात् ' (१।१।३ ) " अद्" विश्लेषियइ । 'त्यादि - सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । प्रथमा सि । 'तः सौ सः' ( २ ।१ । ४२ ) त० स० । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । [क्षिपका ] 'क्षिपत् प्रेरणे' (१३१७) क्षि । क्षिपतीति । 'धु-धून्दि-रुचि - तिलि-पुलि- कुलि-क्षिपि-क्षुपि लिखिभ्यः कित्' ( उणा० २९) किद् अकप्र० ।
[ ध्रुवका ] 'धुं स्थैर्ये च' (१६) ध्रु । ध्रुवतीति । 'धु-धून्दि - रुचि - तिलि-पुलि-कुलि-क्षिपि-क्षुपि लिखिभ्यः कित्' (उणा० २९) किद् अकप्र० ।।छ।
P
नरिका - मामिका || २ |४|११२ ।।
[नरिकामामिका ] नरिका च मामिका च = नरिकामामिका । 5 प्रथमा सि । सूत्रत्वाल्लोपः ।
[नरिका ] नर 'कै शब्दे' (३६) कै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१ ) का । नरान् कायतीति । 'आतो डोऽहवा-वामः' (५।१।७६) डप्र०-अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । अनेन इ
[ मामिका ] अस्मद् । ममेयं = मामिका । 'युष्मदस्मदोऽजीनञी युष्माकाऽस्माकं चास्यैकत्वे तु तवक-ममकम्' प्रथमा औ ।
For Private Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । ( ६ | ३ |६७) अञ्प्र० अस्मद् ममकादेशः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१ ) वृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन इ ।।छ।।
१९१
तारका- वर्णका - ऽष्टका ज्योतिस् तान्तव-पितृदेवत्ये || २|४|११३ ||
[तारकावर्णकाऽष्टका ] तारका च वर्णका च अष्टका च = तारकावर्णकाऽष्टका । + प्रथमा सि । सूत्रत्वाल्लोपः । [ ज्योतिस्तान्तवपितृदेवत्ये] ज्योतिश्च तान्तवश्च पितृदेवत्यं च = ज्योतिस्तान्तवपितृदेवत्यम्, तस्मिन् ।
[तारका ज्योतिः ] 'तृ प्लवन-तरणयोः ' (२७) तृ । तरतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० - अक । 'नामिनोऽकलिहले:' ( ४|३|५१) वृद्धि: आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अन्यत्र “तारिका" ।
[वर्णका तान्तवः प्रावरणविशेषः ] 'वर्णण् वर्णक्रिया- विस्तार-गुणवचनेषु' (१८७०) वर्ण । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः । वर्णयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अन्यत्र " वर्णिका " ।
[ अष्टका पितृदेवत्यं कर्म] 'अशौटि व्याप्तौ ' (१३१४) अश् । अश्नुत इति । 'इष्यशि-मसिभ्यस्तकक्' (उणा० ७७) तक तक । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज- वस्व-परिव्राजः शः षः ' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । पितैव देवता = पितृदेवता, पितृदेवतार्थं कर्म । 'देवतान्तात् तदर्थे' (७।१।२० ) प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानाद० ' (१।४।४६ ) अलोपः । अन्यत्र " अष्टिका खारी" अष्टन् । अष्टौ द्रोणाः परिमाणमस्या ( : ) सा = अष्टिका । 'शेषाद् वा ' ( ७।३।१७५ ) कच्प्र० - क, (?) । ('संख्या ऽतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः ' ( ६।४।१३०) कप्र०) । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम् ' (२|४|१११ ) इ । खारी प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ॥ छ ||
P + तत् ।
॥ इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य चतुर्थ: पाद: - - द्वितीयोऽध्यायः संपूर्णः ॥
P 5 पितृदेवतायै इदं कर्म ।
For Private Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अर्हम् ।। ॥ अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
धातोः पूजार्थस्वति-गतार्थाधिपर्यतिक्रमाातिवर्जः प्रादिरुपसर्गः प्राक् च ।।३।११।। [धातोः] 'डुधांगक् धारणे च' (११३९) धा । दधाति क्रियाभिधानव्यक्तिमिति धातुः । 'कृ-सि-कम्यमि-गमि-तनि-मनिजन्यसि-मसि-सच्यवि-भा-धा-गा-ग्ला-म्ला-हनि-हा-या-हि-क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३) तुन्प० । तस्य तस्माद्वा ।
[पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमाातिवर्जः] सुश्च अतिश्च = स्वती, पूजा अर्थो ययोस्तौ = पूजार्थों, पूजार्थो च तौ स्वती च = पूजार्थस्वती । अधिश्च परिश्च = अधिपरी, गतमर्थो ययोस्तौ = गतार्थों, गतार्थों च तौ अधिपरी च = गतार्थाधिपरी । अतिक्रमोऽर्थो यस्याऽसौ अतिक्रमार्थः, अतिक्रमार्थश्वासावतिश्च = अतिक्रमाऽर्थातिः, पूजार्थस्वती च गतार्थाधिपरी च अतिक्रमार्थातिश्च = पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमााति(त)यः । 'वृजैण् वर्जने' (१९५५) वृज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प०→इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमार्थातीन वर्जयतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१७२) अण्प्र०→अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[प्रादिः] प्र आदिर्यस्याऽसौ प्रादिः । [उपसर्गः] उप-समीपे धातोः भूत्वा सृज्यते इत्युपसर्गः ।
[प्रणयति] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, अनेन प्रपूर्व० । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'अदुरुपसर्गाऽन्तरो ण-हिनु-मीनाऽऽनेः' (२।३।७७) न०→ण० ।
परिणयति] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, अनेन परिपूर्व० । वर्त्तः तिव । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'अदुरुपसर्गाऽन्तरो ण-हिनु-मीनाऽऽनेः' (२।३।७७) न०→ण० ।
[अभिषिञ्चति] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच्, अनेन अभिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र०→अ । 'मुचादि-तृफ-दृफ-गुफ०' (४।४।९९) नोऽन्तः ।
[प्रलम्भः] 'डुलभिंष् प्राप्तौ' (७८६) लभ्, अनेन प्रपूर्व० । प्रलम्भनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५/३/१८) घञ्प्र०→अ । 'उपसर्गात् खल्घञोश्च' (४।४।१०७) नोऽन्तः ।
P卐 गतस्वाऽर्थो (ों) ययोस्तौ ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[उपलम्भः] 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ्, अनेन उपपूर्व० । उपलम्भनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० →अ । 'उपसर्गात् खल्योश्च' (४।४।१०७) नोऽन्तः ।।
प्रनायको देशः] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति नायकः । ‘णकतृचौ' (५।१।४८) णकप०-→अक । ‘नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । प्रगता नायका यस्मात् सः ।।
[सुसिक्तं भवता] सु 'किंचीत् क्षरणे' (१३२१) । षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । पूजार्थं सिच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । 'क्तेऽनिट०' (४।१।१११) च०→क० (?) । ('च-जः क-गम्' (२।१८६) च०→क०) ।
___ [सुस्तुतं भवता] सु ‘ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । ‘षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताऽभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्यायसंग्रह: १/२९) स्तु । पूजार्थं स्तवनम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अतिसिक्तं भवता] + 'पूजार्थं सेचनं = अतिसिक्तम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अतिस्तुतं भवता] पूजार्थं स्तवनं = अतिस्तुतम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०-→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।।
सुषिक्तं नाम किं तवात्र?] सुसिच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०-→त । 'क्तेऽनिट०' (४११११) च०-→क० (?) । ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) च०-→क०) ।
[अध्यागच्छति, आगच्छत्यधि] अधि-आङ्, अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्यूँ गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म०→छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) छ०→च० । उपरिगच्छतीत्यर्थः ।
[पर्यागच्छति, आगच्छति परि] परि-आङ्, अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) मीम (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३१४७१) शव | 'गमिषद्यमश्छ' (४।२।१०६) म०-छ० । 'स्वरेभ्यः' (११३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) छ०→च० । सर्वतो गच्छतीत्यर्थः ।
[पर्यानीतम्] परि आनीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘अदुरुपसर्गान्तरो०' (२।३।७७) णत्वं न भवति ।
[अति सिक्त्वा] अतिक्रमेण सेचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०→त्वा । [अति स्तुत्वा] अतिक्रमेण स्तवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०→त्वा ।
[अतिशय्य] अति-शी । अतिशयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) अय् । अधिको भूत्वेत्यर्थः ।
[प्रतिष्ठते प्रतिष्ठते = प्रचलतीत्यर्थः ।
P卐 सेचनं = सेकः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० | पूजितं सिच्यते स्म । P + अतिशयेन पूजितं सिच्यते स्म = अतिसिक्तम् ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
१९४
Wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe
[प्रवसति प्रवसति = गच्छति इत्यर्थः । [प्रलीयते] प्रलीयते = विनश्यति इत्यर्थः । [प्रतीक्षते] प्रतीक्षते = प्रतिपालयतीत्यर्थः । [प्रतिपालयति] प्रतिपालयति = प्रतीक्षते इत्यर्थः ।
[प्राणिति] प्र ‘अन प्राणने' (१०८९) अन् । वर्त्तः तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट्→इ । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१) न०→ण० ।
[निष्टपति निस् 'तपं सन्तापे' (३३३) तप् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'निसस्तपेऽनासेवायाम्' (२।३।३५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०-८०
[प्रलम्बते] प्र 'लबुङ अवसंसने च' (७६६) लब । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) लम्ब् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्य शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्रार्थयते] प्र 'अर्थणि उपयाचने' (१९३१) अर्थ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।१७) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[विजयते वि 'जिं अभिभवे' (८) जि । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'परा-वेर्जेः' (३।३।२८) आत्मनेपदम् ।
[विजानाति] वि 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'जा ज्ञाजनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) जा ।
[निमीलति] नि ‘मील निमेषणे' (४१५) मील् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
निखजति] नि 'खजु गतिवैकल्ये' (१४७) खज् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) खच् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्रेजुः] प्र ‘यजी देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु' (९९१) यज् । परीक्षा उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) इत्यादिना वृत य०→इ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४।११) "इज्" द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलोपः । अन्तरङ्गत्वाद् दीर्घत्वं तत एत्वम् । अथवा यज्, परीक्षा उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् य०→इ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलोपः । प्रथममत्वं ततो अय् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलोपः । पुनरेत्वं कार्यम् ।
[प्रोपुः] प्र 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । परोक्षा उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) इत्यादिना य्वृत् व० →उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) “उप्" द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । अन्तरङ्गत्वाद् दीर्घत्वं तत ओत्वम् । अथवा वप्, परोक्षा उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४१७९) य्वृत् व०→उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । प्रथममोत्वं ततो अव् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलोपः । पुनरोत्वं कार्यम् ।
[सुमनायते] सुमनस् । शोभनं मनो यस्याऽसौ सुमनाः । असुमनाः सुमना भवति । 'व्यर्थे भृशादे: स्तोः' (३।४।२९) क्यप्र०→य - सलोपश्च । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [दुर्मनायते दुर्मनस् । दुष्टं मनो यस्याऽसौ दुर्मनाः । अदुर्मना दुर्मना भवति । 'व्यर्थे भृशादेः स्तोः' (३।४।२९) क्यङ्म०→य-सलोपश्च । दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अभिमनायते] अभि मनो यस्याऽसौ अभिमनाः । अनभिमना अभिमना भवति । 'च्यर्थे भृशादेः स्तोः' (३।४।२९) क्यम०→य - सलोपश्च । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अतिहस्तयति] अति - हस्तिन् । हस्तिनातिक्रामति । "णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र०→इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय् ।
[अभिषेणयति] अभि - सेना । सेनया अभियाति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
ऊर्याद्यनुकरण-च्चि-डाचश्च गतिः ।।३।१।२।। [उाद्यनुकरणच्चिडाचः] ऊरी आदिर्येषां ते = ऊर्यादयः । 'ऊर्यादयश्च अनुकरणं च च्विश्च डाच् च = ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाचः, प्रथमा जस् ।
[गतिः] गम् । गमनं = गतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र०→ति ।
[ऊरीकृत्य ऊरी 'डुकंग करणे' (८८८ ) कृ । ऊरीकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।।
[उररीकृत्य] उररी 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । उररीकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।।
[ऊरीकृतम्] ऊरीकरणम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०-→त । [उररीकृतम्] उररीकरणम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त ।
[खाटकृत्य खाटकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[फूत्कृत्य] फूत्करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
शुक्लीकृत्य अशुक्लस्य शुक्लस्य करणं पूर्वम् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां-कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[घटीकृत्य] अघटस्य घटस्य करणं पूर्वम् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वावर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यबादेशः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[पटपटाकृत्य] पटत् । अपटत् पटत् करणं पूर्वम् । ‘अव्यक्ताऽनुकरणादनेकस्वरात् कृ-भ्वस्तिनाऽनितौ द्विश्च' (७।२।१४५) डाचप्र०→आ, पटत् द्विर्वचनं च । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) अग्रेतनस्य तकारस्य लोपः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[सपत्राकृत्य] असपत्रस्य सपत्रस्य करणं पूर्वम् । ‘सपत्र-निष्पत्रादतिव्यथने' (७।२।१३८) डाचप्र०→आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० । अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[प्रकृत्य प्रकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[पराकृत्य] पराकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[प्रकृतम् प्रकरणं = प्रकृतम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[पराकृतम्] पराकरणं = पराकृतम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।।छ।।
कारिका स्थित्यादौ ।।३।१३।। [स्थित्यादौ] स्थितिरादिर्यस्याऽसौ स्थित्यादिस्तस्मिन् ।
[कारिकाकृत्य] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ | करणं = कारिका । 'भावे' (५।३।१२२) णकप्र० । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । कारिकायाः करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः । [कारिकां कृत्वा] करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० ।।छ।।
भूषा-ऽऽदर-क्षेपेऽलं-सदसत् ।।३।१।४।। [भूषाऽऽदरक्षेपे] भूषा च आदरश्च क्षेपश्च = भूषाऽऽदरक्षेपम्, तस्मिन् । [अलंसदसत्] अलं च सच्च असच्च । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः । [अलंकृत्य] अलंकरणं पूर्वम् । [अलंकृतम्] अलंकरणं = अलंकृतम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । [सत्कृत्य] सत्करणं पूर्वम् । [सत्कृतम्] सत्करणं = सत्कृतम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । [असत्कृत्य] असत्करणं पूर्वम् । [असत्कृतम्] असत्करणं = असत्कृतम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । [अलं कृत्वा] अलं करणेन । 'निषेधेऽलं-खल्वोः क्त्वा' (५।४।४४) क्त्वाप्र०→त्वा । [सत् कृत्वा] सद्विद्यमानं करणं पूर्वम् । क्त्वाप्र० ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९७
[ असत् कृत्वा ] असदविद्यमानं करणं पूर्वम् । क्त्वाप्र० ॥छ ||
अग्रहाऽनुपदेशेऽन्तरदः ||३|१|५||
[ अग्रहाऽनुपदेशे ] न ग्रहोऽग्रहः । न उपदेशोऽनुपदेशः । अग्रहश्च अनुपदेशश्च [ अन्तरदः ] अन्तर् च अदस् च = अन्तरदः । ' अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[अन्तर्हत्य] अन्तर् 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । अन्तर्हननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'यपि' (४/२/५६ ) - नलोपः । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[ अदः कृत्यैतत् करिष्यतीति चिन्तयति ] अदःकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' ( ४|४|११३) तोऽन्तः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
P +
[ अन्तर्हत्वा मूषिकां श्येनो गतः ] अन्तर्हन (ण) नं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र०→त्वा ।
[ अदः कृत्वा गतः ] अदस्, अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९ ) अम्लोपः ॥ छ ||
कणे - मनस्तृप्ती ||३|१|६ ।।
[कमनस्] + कणे च मनश्च = कणेमनः । 5 औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[कणेहत्य पयः पिबति ] कणेहननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । 'यपि' (४।२।५६ ) नलोपः । ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३ ) तोऽन्तः ।
=
[ मनोहत्य पयः पिबति ] मनोहननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । ‘यपि’ (४।२।५६) नलोपः । ' ह्रस्वस्य तः पित्कृति' ( ४।४।११३) तोऽन्तः ||छ ||
अग्रहाऽनुपदेशम्, तस्मिन् ।
पुरोऽस्तमव्ययम् ||३|१ |७||
[ पुरोऽस्तम् ] पुरस् च अस्तम् च = पुरोऽस्तम् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ('अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः) । 'अतोऽति रोरुः' (१।३।२०) २० उ० ।
[अव्ययम् ] 'इंण्क् गती' (१०७५) इ, विपूर्व० । न व्येति = न क्षयं यातीत्यव्ययम् । 'लिहादिभ्यः' (५/१/५० ) अच्प्र० ।
[ पुरस्कृतम्] पुरस्करणम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० । नमस्- पुरसो गते: ० ' (२।३।१) र० स० । [ अस्तंगत्य पुनरुदेति सविता] अस्तङ्गमनं पूर्वम् । 'वा म:' ( ४।२।५७) मलोपः ।
-
[ अस्तंगतानि दुःखानि ] अस्तम् अम (३९२) द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४) मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । अस्तंगमनानि । 'क्लीबे क्तः ' ( ५।३।१२३) क्तप्र० । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० - ३० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । ' नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
कश्च ।
[ पुरः कृत्वा ] पुर् द्वितीया शस् ।
[अस्तं कृत्वा काण्डं गतः ] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यते । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः ||६||
P5 तत् ।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
१९८
गत्यर्थ-वदोच्छः ।।३।१८।। [गत्यर्थवदः] गतिरों येषां ते = गत्यर्थाः, गत्यर्थाश्च वद् च = गत्यर्थवद्, तस्य । [अच्छगत्य] अच्छशब्दोऽभिशब्दार्थे दृढार्थे च । अच्छगमनं पूर्वम् ।
[अच्छवज्य] अच्छ धृज (१३०) - धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - ध्रज (१३४) - धजु (१३५) - वज (१३६) - ‘व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । अच्छवजनं पूर्वम् ।
[अच्छोद्य] अच्छ ‘वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । अच्छवदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् व०→उ० । [अच्छ कृत्वा गतः] अच्छ करणं पूर्वम् । क्त्वाप्र० ।।छ।।
तिरोऽन्तो ।।३।१।९।। [अन्तर्धी] अन्तर्धानम् । 'अन्तर्धिः' (५।३।८९) किप्र० । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः, तस्मिन् । [तिरोभूय] तिरस् 'भू सत्तायाम्' (१) भू । तिरोभवनं पूर्वम् । [तिरोधाय] तिरोधानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप०→त्वा । ‘अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ||छ।।
कृगो नवा ||३1१1१०॥ [तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य, तिरःकृत्वा तिरस् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । तिरस्करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'तिरसो वा' (२।३।२) र०स०। [तिरः कृत्वा काष्ठं गतः] करणं पूर्वम् ।।छ।।
___ मध्ये-पदे-निवचने-मनस्युरस्यनत्याधाने ।।३।१।११।। [मध्येपदेनिवचनेमनस्युरसि] + मध्ये च पदे च निवचने च मनसि च उरसि च = मध्येपदेनिवचनेमनस्युरसि । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् लोपः ।
[अनत्याधाने] न अत्याधानमनत्याधानम्, तस्मिन् । [मध्येकृत्य, मध्ये कृत्वा] मध्येकरणं पूर्वम् । [पदेकृत्य, पदे कृत्वा] पदेकरणं पूर्वम् । [निवचनेकृत्य, निवचने कृत्वा] निवचनेकरणं पूर्वम् । [मनसिकृत्य, मनसि कृत्वा] मनसिकरणं पूर्वम् ।
[उरसिकृत्य, उरसि कृत्वा] उरसिकरणं पूर्वम् । सर्वत्र 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अमः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । एवमग्रेऽपि समासः ।।छ।।
उपाजे-ऽन्वाजे ||३।१।१२।। [उपाजेऽन्वाजे] उपाजे च अन्वाजे च = उपाजेऽन्वाजे । प्रथमा औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
P4 मध्येश्च पदेश्च निवचनेश्च मनसिश्च उरसिश्च ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [उपाजेकृत्य, उपाजे कृत्वा] उपाजेकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
[अन्वाजेकृत्य, अन्वाजे कृत्वा] अन्वाजेकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ॥छ।।
स्वाम्येऽधिः ॥३।११३।। [स्वाम्ये] स्व । स्वमस्याऽस्तीति स्वामी । 'स्वान्मिन्नीशे' (७।२।४९) मिनप्र० - दीर्घश्च आ । स्वामिनो भावः = स्वाम्यम् । 'पति-राजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७191६०) ट्यणप्र०→य | 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्त्यस्वरादिलोपः, तस्मिन् ।
चैत्रं ग्रामेऽधिकृत्याधि कृत्वा वा गतः] अधिकरणं पूर्वम् । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । गच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र०→त । 'यमि-रमिनमि०' (४।२।५५) मलोपः ।।छ।।
साक्षादादिश्च्य र्थे ।।३।११४|| [साक्षादादिः] साक्षात् आदिर्यस्याऽसौ । [च्च्यर्थ] 5 च्वेरर्थः = च्च्यर्थस्तस्मिन् ।
[साक्षात्कृत्य, साक्षात् कृत्वा] असाक्षात् साक्षात्करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[मिथ्याकृत्य, मिथ्या कृत्वा] अमिथ्या मिथ्याकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[लवणीकृत्य] अलवणस्य लवणस्य करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४३१११) ई।
[उष्णीकृत्य अनुष्णस्य उष्णस्य करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) ई ।।छ।।
__ नित्यं हस्ते-पाणावुद्वाहे ।।३।१।१५।। [हस्तेपाणौ] हस्ते च पाणौ च = हस्तेपाणौ । औ । सूत्रत्वात् लोपः । [हस्तेकृत्य] हस्तेकरणं पूर्वम् ।
[पाणौकृत्य] पाणौकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ।।छ।।
प्राध्वं बन्धे ।।३।१।१६।। [प्राध्वंकृत्य] प्राध्वंकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
P4 विरों यस्य सः च्यर्थस्तस्मिन् ।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२००
[प्राध्वं कृत्वा शकटं गतः] प्रगतमध्वानम् । 'उपसर्गादध्वनः' (७।३।७९) अत्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । ततोऽम् । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४५७) अम् ।।छ।।
जीविकोपनिषदौपम्ये ।।३।१।१७।। [जीविकोपनिषद्] जीविका च उपनिषद् च = जीविकोपनिषद् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[औपम्ये] 5 उपमा । उपमाया भावः । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७१।६०) ट्यणप०-→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपस्तस्मिन् ।
[जीविकाकृत्य] जीविकामिव करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । ‘अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[उपनिषत्कृत्य] उपनिषदिव करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ||छ।।
नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम् ।।३।१।१८।। [ऐकायें] एकोऽर्थो यस्याऽसौ एकार्थः । एकार्थस्य भावः = ऐकार्थ्यम् । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तस्मिन् ।
[समासः]* समस्यन्ते = संक्षिप्यन्तेऽनेकार्थानि नामानीति समासः ।
[बहुलम् बहु 'लांक आदाने' (१०६८) ला ।+ बहून् प्रवृत्ति-निवृत्त्यादीन् अर्थान् लातीति । 'क्वचित्' (५।१1१७१) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
नित्यसमासत्वाद् वाक्यं न भवतीति तात्पर्यार्थम् ।
[कुम्भकारः] कुम्भं करोत्यत्र नन्वत्र कुंभ(भ)शब्दाद् द्वितीया न प्राप्नोति किन्तु 'कर्मणि कृतः' (२।२।८३) इति षष्ठी, सत्यम् - न नाम्येकस्यरात्०' (३।२।९) इत्यत्राऽमो ग्रहणात् ।
[छात्राणां पञ्चमः] छात्राणामित्याद्यत्र 'तृप्तार्थ-पूरणा-ऽव्यया०' (३१९८५) इति समासो न स्यात् ।।
[रामो जामदग्न्यः] जमदग्नि । जमदग्नेरपत्यं [वृद्ध] जामदग्न्यः । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[विस्पष्टपटुः] विस्पष्टं पटुः । [विविक्तकषायः] विविक्तं कषायः । [व्यक्तलवणः] व्यक्तं लवणः । [संपन्नमधुरः] संपन्नं मधुरः । [पट्वम्लः] पटुं अम्लः ।
P卐 P * P +
उपमानमुपमा । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अड्य० । उपमैव = औपम्यम् । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण' (७।२।१६४) ट्यणप्र० । समसनं = समासः । समस्यन्ते नामान्यत्रेति वा समासः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० । बहु लातीति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० ।
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
[ निपुणपण्डितः ] निपुणं पण्डितः ।
[कुशलदक्षः] कुशलं दक्षः ।
[ चपलवत्सलः ] चपलं वत्सलः ।
[दारुणाध्यायकः] अधीतेऽध्यायकः । णकप्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः ऐ । दारुणमध्यायकः ।
[ अनाज्ञाताध्यायकः ] अ (ना) ज्ञातमध्यायकः ।
[ अयुताध्यायकः ] अयुतं - असंमिलितमध्यायकः ।
[ अद्भुताध्यायकः ] अद्भुतमध्यायकः ।
[भृशाध्यायकः ] भृशमध्यायकः । [घोराध्यायकः ] घोरमध्यायकः ।
[ परमाध्यायकः ] परममध्यायकः ।
[ स्वध्यायकः ] सुष्ठु अध्यायकः ।
[ अत्यध्यायकः ] अतिशयेनाऽध्यायकः ।
[सर्वचर्मीणो रथः] सर्वश्चर्मणा कृतः । 'सर्वचर्मण ईनेनञी' (६।३।१९५) ईनप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१ )
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अनुलोपः ।
[ अद्यश्वीना गौ: ] अद्य - श्वस् । अद्य श्वो वा विजायते । समांसमीनाऽद्यश्वीना ऽद्यप्रातीना ऽऽगवीन- साप्तपदीनम्' (७/१/१०५ ) ईनप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' ( ७|४|६५) अस्लोपः । ध (स्) शब्देन कल्पः कथ्यते ।
[दशैकादशिकः] दशभिरेकादश दशैकादश, तान् गृह्णाति । 'दशैकादशादिकश्च' ( ६ | ४ | ३६) इकप्र० ।
[ ऊर्ध्वमौहूर्तिकम् ] ऊर्ध्वं मुहूर्ताद्भवः (वम्) । सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्तिके' ( ५।३।१२) "मौ” निर्देशात् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः मौ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८ ) अलोपः ।
=
[ और्ध्वदेहिकम् ] ऊर्ध्वं देहाद्भवः (वम्) । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० - इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः ऊ० औ ।
[ और्ध्वदमिकम् ] ऊर्ध्वं दमिकात् (?) (दमात्) भवः (वम्) । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० - इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ ।
[कृतपूर्वी कटम् ] कृतः (तं ) पूर्वं कटोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७ ) दीर्घः ।
[भुक्तपूर्वी ओदनम् ] भुक्तः (क्तं ) पूर्वमोदनोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७ ) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७|४ | ६८ ) अलोपः । प्रथमा सि । इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः ।
[दृष्टपूर्व: ] दृष्टः पूर्वम् । [ श्रुतपूर्वः ] श्रुतः पूर्वम् ||छ||
[ गतपूर्वी ग्रामम् ] गतः (तं) पूर्वं ग्रामोऽनेन । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७।१।१६७ ) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८ ) अलोपः । प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७ ) दीर्घः । कल्पे इत्यादी उत्तरपदप्रधानत्वात् ।
For Private Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२०२
___ सुज्-वाऽर्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः ।।३।१।१९।। [सुज्वार्थ] सुच च वाश्च == सुज्वी, सुज्वोरर्थः = सुज्वार्थस्तस्मिन् । [बहुव्रीहिः] 5 बहवो वीहयो यस्य सः ।
[द्विदशाः] द्वि-दशन् । द्वौ वारावस्येति द्वि: । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच' (७।२।११०) सुचप्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । द्विर्दश । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्लोपः । प्रथमा जस् । एवमग्रेऽपि ।
[त्रिचतुराः] त्रयो वा चत्वारो वा = त्रिचतुराः । ‘नञ्-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः' (७।३।१३१) अपसमासान्तः ।
[पञ्चषाः] पश्चन् - षष् । पञ्च वा षड् वा । 'प्रमाणी-संख्याडः' (७।३।१२८) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[सप्ताष्टाः] सप्त वा अष्टौ वा = सप्ताष्टाः । 'प्रमाणी-संख्याडः' (७।३।१२८) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।छ।।
आसन्ना-ऽदूरा-ऽधिका-ऽध्या -ऽर्द्धादिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे ।।३।१।२०।। [आसन्नाऽदूराऽधिकाऽध्या दिपूरणम्] अर्द्धमादिर्यस्य तदर्द्धादि, अर्द्धादि च तत् पूरणं च = अर्द्धादिपूरणम् । अधिकम यस्याऽसौ । आसन्नं च अदूरं च अधिकं च अध्यर्द्धं च अर्द्धादिपूरणं च = आसन्नाऽदूराऽधिकाऽध्यर्दा दिपूरणम् ।
[द्वितीयाद्यन्यार्थे] + द्वितीया आदिर्यासां ताः = द्वितीयादयः, द्वितीयादयश्च तद् अन्यश्च = द्वितीयाद्यन्यत्, तस्याऽर्थो द्वितीयाद्यन्यार्थः, तस्मिन् ।
[आसन्नदशाः] आसन्ना दशत्वं येषां येभ्यो वा ते । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० ।।
[आसन्नविंशाः] आसन्ना विंशतिर्येषां येभ्यो वा ते । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० । 'विंशतेस्तेर्डिति' (७।४।६७) तिलोपः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[आसन्नत्रिंशाः] आसन्ना त्रिंशद येषां ते । [अदूरदशाः] अदूरे दश येषां ते । [अदूरविंशाः] अदूरे विंशतिर्येषां ते । [अदूरत्रिंशाः] अदूरे त्रिंशद् येषां ते । [अधिकदशाः] अधिका दश येषां ते । [अधिकविंशाः] अधिका विंशत्(तिः) येषां ते । [अधिकत्रिंशाः] अधिका त्रिंशद येषां ते ।
[अध्यर्द्धविंशाः] अध्यर्दा विंशतिर्येषां ते । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० । 'विंशतेस्तेर्डिति' (७।४।६७) तिलोपः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[अध्यर्द्धत्रिंशाः] अध्यर्दा त्रिंशद् येषां ते ।
P卐 बहूनर्थान् वीणातीति बहुव्रीहिः ।। P + द्वितीया आदिर्यस्य तद् द्वितीयादि, द्वितीयादि च तदन्यच्च ।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
[ अध्यर्द्धचत्वारिंशा ] अध्यर्द्धा चत्वारिंशद् येषां ते ।
[ अर्द्धपञ्चमविंशाः ] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । ‘नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० म । 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलोपः । अर्द्धं पञ्चमं येषां ते । अर्द्धपञ्चमा विंशतयो येषां ते ।
[ अर्द्धचतुर्थविंशाः ] अर्द्ध चतुर्थं येषां ते । अर्द्धचतुर्था विंशतयो येषां ते ।
[ अर्द्धतृतीयविंशाः ] अर्द्ध तृतीयं येषां ते । अर्द्धतृतीया विंशतयो येषां ते । 'प्रमाणी- संख्याड्डुः' ( ७।३।१२८) डप्र० । 'विंशतेस्तेर्डिति' (७।४।६७) तिलोपः । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । ।छ।।
अव्ययम् ||३|१ | २१ ॥
[अव्ययम्] न-वि-‘इंण्क् गतौ ' (१०७५) इ । न व्येति क्षरति स्वस्वरूपादित्यव्ययम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नञत्’ ( ३।२।१२५) न० अ० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१|४|५० ) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[ उपदशाः] उप-समीपे दश येषां ते ।
[ उपविंशाः ] उप-समीपे विंशतिर्येषां ते ।
[ उपत्रिंशाः ] उप-समीपे त्रिंशद्येषां ते ।
[उपचत्वारिंशाः] उप-समीपे चत्वारिंशद्येषां ते । 'प्रमाणी- संख्याड्डुः' (७।३।१२८) डप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ ० ' (१।४।१) दीर्घः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० । रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ||छ ||
एकार्थं चानेकं च ||३ | १ ।२२ ।। [एकार्थम् ] एकः समानोऽर्थोऽधिकरणं यस्य तत् ।
[अनेकम् ] न एकमनेकम् । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् ।
[ आरूढवानरो वृक्षः ] आरूढो वानरो यं सः = आरूढवानरः ।
[उपहृतबलिर्यक्षी] उपहृतो बलिरस्यै सा । यक्ष ' जातेरयान्त नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२।४।५४ ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ वीरपुरुषको ग्रामः ] वीराः पुरुषाः सन्त्यस्मिन् वीरपुरुषकः । ' शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० । [सुसूक्ष्मजटकेशः ] 5 सूक्ष्मा जटा येषां ते सूक्ष्मजटाः । ‘परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुम्वत् । 'गोश्चान्ते० ' ( २ ।४ ।९६ ) ह्रस्वः । शोभनाः सूक्ष्मजटाः केशा अस्य सः ।
=
P
[ समन्तशितिरन्ध्रः ] संजातान्यन्तेषु शितीनि रन्ध्राण्यस्मिन् सः ।
[पञ्चगवधनः ] पञ्चन् । गो । पञ्च गावो धनमस्य सः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । ' ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू ।
[ पञ्चनावप्रियः ] पञ्च नावः प्रिया अस्य सः ।
सूक्ष्मा जटा येषु ते
=
सूक्ष्मजटास्तपस्विनः ।
For Private
Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२०४
Vvvvv
[उच्चैर्मुखः] उच्चैः स्थाने मुखं यस्य सः = उच्चैर्मुखः । [कर्तुकामः] कर्तुं कामोऽस्य सः । 'तुमश्च मनः कामे' (३।२।१४०) मलोपः । [हतुकामः] हर्तुं कामोऽस्य सः । 'तुमश्च मनः कामे' (३।२।१४०) मलोपः ।
[राजन्वती भूरनेन] राजन् । शोभनो राजा विद्यते यस्यां सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र०→मत् । 'राजन्वान् सुराज्ञि' (२191९८) म०व० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ॥छ।।
उष्ट्रमुखादयः ।।३।१।२३।। [उष्ट्रमुखादयः] उष्ट्रमुखमादिर्येषां ते । [वृषस्कन्धः] वृषस्कन्धवत् स्कन्धो यस्य सः ।
हरिणाक्षी हरिणाक्षिणी इव अक्षिणी यस्याः सा । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७।३।१२६) ट: समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लोपः(?) ('अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः) । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी ।
[इभकुम्भस्तनी] इभकुम्भाविव स्तनौ यस्याः सा । ‘असह-नञ्-विद्यमानपूर्वपदात्' (२।४।३८) ङी । [नागनासोरुः] नागनासे(सा) इव ऊरू यस्याः सा । 'उतोऽप्राणिन०' (२१४७३) ऊप्र०→ऊ। [चन्द्रमुखी] चन्द्रवन्मुखं यस्याः सा । 'नख-मुखादनाम्नि' (२।४।४०) ङी । 5 [कमलमुखी] कमलवन्मुखं यस्याः सा ।
[चक्रनितम्बा] चक्रवन्नितम्बं यस्याः सा । [पितृस्थानः] पितुरिव स्थानमस्य । [पितृस्थानीयः] पितरीव स्थानीयमस्मिन् । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० ।
ततो मध्यस्थं वाक्यं कार्यम् । उपमानपदस्य यथासंभवं लोपः इति कोऽर्थः ? - उष्ट्रमुखशब्दमध्यस्थितमुखस्य लोप इत्यर्थः ।
[उरसिलोमा उरसि स्थितानि लोमान्यस्य । [उदरेमणिः] उदरे स्थितो मणिर्यस्याऽसौ । [वहेगडुः] वह(हे) स्थितौ(तो) गडुर्यस्याऽसौ । बलीवर्दानां स्कन्धप्रदेशः ।
[कण्ठेकालः] कण्ठे कालोऽमीषूदाहरणेषु 'अमूर्द्ध-मस्तकात् स्वाङ्गा' (३।२।२२) अलुप्समासो व्यधिकरणो वा इति कोऽर्थः ? असमानाधिकरण्यम् ।
[प्रपलाशः, प्रपतितपलाशः] प्रपतितानि पलाशान्यस्य सः । [उद्रश्मिः, उद्गतरश्मिः] उद्गता रश्मयः - किरणा यस्य सः ।।छ।।
सहस्तेन ||३।१२४॥ [सहस्तेन सह प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०→२० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र०→स० । तद् तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द०→अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४५)
卐 मध्यमवृत्तौ - बृहद्वृत्तौ च - कमलवदना ।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
इन । 'अवर्णस्ये०' (१२१६) ए ।
[सपुत्र आगतः] सपुत्र आगत इत्यत्र ‘सहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) कच् न भवति । [सच्छात्र आगतः] सच्छ(छा)त्र आगत इत्यत्र ‘संहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) कच् न भवति । [सकर्मकः] सह कर्मणा वर्त्तते यः सः = सकर्मकः । [सलोमकः] सह लोमभिर्वर्त्तते = सलोमकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क । [सपक्षकः] सह पक्षैर्वर्त्तत इति सपक्षकः ।।छ।।
दिशो रूढ्याऽन्तराले ॥३।१।२५।। [दक्षिणपूर्वा दिक्] दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं सा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुम्वत् । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । पुनरपि 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
[पूर्वोत्तरा] पूर्व(र्वा)-उत्तरा मांडणी । पूर्वस्याश्च उत्तरस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं सा । [उत्तरपश्चिमा] उत्तरा । पश्चिमा । उत्तरस्याश्च पश्चिमायाश्च दिशोर्यदन्तरालं सा ।
दिक्षिणपश्चिमा] दक्षिणा । पश्चिमा । दक्षिणस्याश्च पश्चिमायाश्च दिशोर्यदन्तरालं सा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुम्वत् ।
[ऐन्द्रयाश्च कौबेर्याश्च दिशोर्यदन्तरालमिति वाक्यमेव] इन्द्रो देवताऽस्याः सा । कुबेरो देवताऽस्याः सा । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ-औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणजेयेकण्नञ्-सञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।।छ।।
तत्राऽऽदाय मिथस्तेन प्रहत्येति' सरूपेण युद्धेऽव्ययीभावः ।।३।१।२६।। [तत्र तत्र प्रथमैक० सि । [आदाय] आदाय सप्तमी ङि । [मिथः] मिथस् प्रथमैक० सि ।
[सरूपेण समान रूपं यस्याऽसौ, तेन । 'समानस्य धर्मादिषु' (३।२।१४९) स० । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण ।
[अव्ययीभावः] अव्यय 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अनव्ययस्याऽव्ययस्य भवनमव्ययीभावः । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकतृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (११३७) च्चिलोपः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प०अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स०र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[केशाकेशि] केशेषु च केशेषु च मिथ आदाय कृतं युद्धम् । ‘इज् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः->इ । 'इच्यस्वरे दीर्घ आच्च' (३।२।७२) दीर्घः ।
[कचाकचि] कचेषु च कचेषु च मिथो गृहीत्वा कृतं युद्धं इति कचाकचि । 'इज् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः P मिर्थस् षष्ठी, तेन सि, प्रहत्य ङि, इति' ङि एतेषां सूत्रत्वाद् विभक्तेर्लोपः । P; अनव्ययमव्ययं भवति ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२०६
→इ । 'इच्यस्वरे०' (३।२।७२) दीर्घ आ ।
[बाहूबाहवि बाहुभिश्च बाहुभिश्च मिथो गृहीत्वा कृतं युद्धम् । 'इज् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तःइ । ‘इच्यस्वरे०' (३।२।७२) दीर्घः ।
[दण्डादण्डि] दण्डैश्च दण्डैश्च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । ‘इज् युद्धे (७।३७४) इच्समासान्तः→इ । 'इच्यस्वरे०' (३।२।७२) दीर्घः ।
[यष्टायष्टि] यष्टिभिश्च यष्टिभिश्च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । ‘इच्यस्वरे०' (३।२।७२) इ०→आ० ।
[मुष्टामुष्टि] मुष्टिभिश्च मुष्टिभिश्च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धं इति मुष्टामुष्टि । 'इज युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः →इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । 'इच्यस्वरे०' (३।२।७२) इ०→आ० ।
[अस्यसि] असिभिश्च असिभिश्च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । ‘इच्यस्वरे दीर्घ आच्च' (३।२७२) इत्यनेन (दीर्घ आ) कथं न भवति ? अस्वरात् । सर्वत्र ‘अनतो लुप्' (३।२।६) सिलोपः । क्रियाविशेषणमिति केचित् ।
[हस्ते च हस्ते च गृहीत्वा कृतं सख्यम्] सखि । सख्युर्भावः = सख्यम् । 'सखि-वणिग्-दूताद् यः' (७।१।६३) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।।छ।।
नदीभिर्नाम्नि ||३।१।२७॥
[नदीभिः] नदी तृतीया भिस् । [नाम्नि] नामन् सप्तमी ङि । 'ई-डौं वा' (२।१।१०९) अस्य लुक् ।
[उन्मत्तगङ्गं देशः] उन्मत्ता गङ्गा यत्र तत् । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुम्वत् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् ।
[तूष्णींगङ्गम्] तूष्णीं गङ्गा यत्र तत् । [शनैगङ्गम्] शनैर्गङ्गा यत्र तत् । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् सर्वत्र । बहुवचननिर्देशात् तद्विशेषाणां स्वरूपस्य च ग्रहणं नदीभिरिति बहुत्वविशेषाश्च । गङ्गा-नर्मदाद्याः स्वरूपं सिन्धुश्रवन्तीत्यादि । [शीघ्रगङ्गो देशः] शीघ्रा गङ्गा यत्राऽसौ । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । ‘परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुम्वत् सर्वत्र । [शुष्कतापी] शुष्का चासौ तापी च । प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
संख्या समाहारे ।।३।१।२८ [समाहारे] सम्-आङ् 'हृग् हरणे' (८८५) हृ । समन्तादाहरणं = समाहारः । 'भावा-ऽकर्ताः' (५।३।१८) घञ्प्र० →अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर्, तस्मिन् ।
[द्वियमुनम्] द्वयोर्यमुनयोः समाहारः = द्वियमुनम् । 'क्लीवे' (२।४।९७) इस्वः । [त्रिगङ्गम] त्रयाणां (तिसृणां) गङ्गानां समाहारः । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[पञ्चनदम्] पञ्चानां नदीनां समाहारः । 'गौणमुख्ययो:०' (न्यायसंग्रह: १।२२) इति न्यायात, 'संख्याया नदीगोदावरीभ्याम' (७।३।९१) अत्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः ।
[सप्तगोदावरम] सप्तानां गोदावरीणां समाहारः । 'संख्याया नदी-गोदावरीभ्याम्' (७।३।९१) अत्समासान्तः ।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभावस्या०' (३।२।२) अम् ।
[एकनदी] 5 एका नदी = एकनदी । 'पुम्वत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुम्वत् । [द्वीरावतीको देशः] द्वे इरावत्यौ यत्र सः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र०→क ।
[द्विगोदावरि] द्वयोर्गोदावर्योः समाहारः = द्विगोदावरि । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ॥छ।।
वंश्येन पूर्वार्थे ।।३।१।२९।। [वंश्येन] वंश । वंशे भवः = वंश्यः । 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सप्तमी ङि (?) (तेन) ।
[पूर्वार्थ] पूर्वस्य उपचारात् पूर्वपदस्याऽर्थः = पूर्वार्थस्तस्मिन् । [एकमुनि व्याकरणस्य] एको मुनिर्वंश्यो व्याकरणस्य = एकमुनि । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (३।२।६) सिलोपः । [द्विमुनि व्याकरणस्य द्वौ मुनी वंश्यौ व्याकरणस्य = द्विमुनि । प्रथमा औ । 'अनतो लुप्' (३।२।६) औलोपः । [त्रिमुनि व्याकरणस्य त्रयो मुनयो वंश्या व्याकरणस्य । प्रथमा जस् । 'अनतो लुप' (३१२१६) इत्यनेन जस लोपः । [सप्तकाशि राज्यस्य] सप्त काशयो वंश्या राज्यस्य = सप्तकाशि राज्यस्य । [त्रिकोशलं राज्यस्य त्रयः कोशला वंश्या राज्यस्य = त्रिकोशलम् । प्रथमा जस् । 'अमव्ययी०' (३।२।२) अम् ।
[एकविंशतिभारद्वाजं कोशलस्य] एकविंशतिर्भारद्वाजा वंश्या अस्य सः । 'अनतो लुप' (३।२६) सिलोपः । भरद्व(द्वा)जस्येदम् । 'तस्येदम्' (६।३१६०) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । न त्वपत्ये 'याओ०' (६।१।१२६) इत्यनेन लोपः स्यात् ।
[द्विमुनिकं व्याकरणम्] द्वौ मुनी वंश्यावस्य = द्विमुनिकम् । ‘शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।।छ।।
पारे-मध्ये-ऽग्रे-ऽन्तः षष्ठ्या वा ।।३।१।३०।। [पारेमध्येऽग्रेऽन्तः] + पारे च मध्ये च अग्रे च अन्तश्च = पारेमध्येऽग्रेऽन्तर । प्रथमा सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः ('अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः) ।
[षष्ठ्या] षष्ठी तृतीया टा । [पारेगङ्गम्] गङ्गायाः पारम् । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) पूर्वि । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । अनेन ए । [पारेसमुद्रम्] समुद्रस्य पारम् । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) पूर्वि । [मध्येगङ्गम्]* गङ्गाया मध्यम् । अनेन ए । [मध्येसमुद्रम् समुद्रस्य मध्यम् ।
[अग्रवणम] वनस्याऽग्रम् । अनेन ए । 'निष्पा-ऽग्रे-ऽन्तः-खदिर०' (२।३।६६) न०→ण० । P+ एका चासो नदी च । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) इति पुम्वत् । P + पारेश्च मध्येश्च अग्रेश्च अन्तश्च । P * मध्यं गङ्गायाः ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाsध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ अग्रेसेनम् ] सेनाया अग्रम् । 'क्लीबे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः ।
[अन्तर्गिरम्] गिरेरन्तः । 'गिरि - नदी - पौणमास्याग्रहायण्यपञ्चमवर्ग्याद् वा' ( ७।३।९०) अत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) इलोपः ।
[गङ्गापारम् ] गङ्गायाः पारं गङ्गापारम् । अग्रेऽप्येवम् ।
[ गिर्यन्तः ] गिर्यन्त इत्यत्र ' तृप्तार्थ- पूरणा - ऽव्यया ऽतृश्० ' ( ३।१।८५ ) इत्यनेन निषिद्धोऽपि बाहुलकाद्भवति |छ ||
यावदियत्त्वे || ३ |१|३१ ॥
[यावदियत्त्वे] यावत् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । इदम् । इदं परिमाणमस्य । ' इदं किमोऽतुरिय्किय् चास्य' (७।१।१४८) इदंस्थाने इयादेश : - अतुप्रत्ययश्च । इयतो भावः = इयत्त्वम् । 'भावे त्व तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
=
[यावदमत्रमतिथीन् भोजय] यावन्त्यमत्राणि = यावदमत्रम् । प्रथमा जस् । ' अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । 'भुजंप् पालना -ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुञ्जानान् प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र०→इ । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
२०८
[यावद् दत्तं तावद् भुक्तम्] यावत् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'दत्' (४|४|१०) दा इत्यस्य दत् । 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'क्तेऽनिट०' (४।१।१११) ज०म० (?) । ('चजः क-गम्' (२।१।८६) ज० ग ० ) । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग० क० ॥ छ ॥
P
पर्यपा-ऽऽङ्-बहिरच् पञ्चम्या ||३|१|३२||
[पर्यपाऽऽड्बहिरच्] परिश्च अपश्च आङ् च बहिश्च अच्च = पर्यपाऽऽडुबहिरच् । प्रथमा जस् । पञ्चम्यर्थप्रधानात् प्रथमा क्रियाविशेषणविवक्षायां तु द्वितीया, यथा- आमे खलं संचरतामित्यादि । [परित्रिगर्त्तम् ] परि त्रिगर्त्तेभ्यः
परित्रिगर्त्तम् ।
[आग्रामम् ] आ ग्रामात् ।
[ बहिर्ग्रामम् ] बहिर्ग्रामात् ।
[प्राग्ग्रामम्] प्र 'अञ्च गतौ च' (१०५ ) अञ्च् । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । ‘अञ्चः’ (२।४।३) ङी । प्राच्यामदूरे वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) एनलोपः । 'ड्यादेगौणस्या०' ( २।४।९५ ) डीनिवृत्तिः । 'च-जः क - गम्' (२।१।८६) च० क० । प्राग् ग्रामात् ।
तत् ।
[प्रत्यग्ग्रामम्] प्रति 'अञ्च गतौ च ' (१०५) अञ्च् । प्रत्यञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम् ' ( ४।२।४६ ) नलोपः । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । प्रतीच्यामदूरे वसति । 'अदूरे एन:' ( ७।२।१२२) एनप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) एनलोपः । 'ड्यादेर्गौणस्या०' (२।४ । ९५ ) डीनिवृत्तिः । ' च जः क गम्' (२।१।८६) च० क० । प्रत्यग् ग्रामात् ।
[अपाग्ग्रामम्] अप 'अञ्च गतौ च ' (१०५ ) अञ्च् । अपाऽञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्थायाम्' (४।२।४६) नलोपः ।
-
For Private Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'अशः' (२०४३) डी । अपाच्यामदूरे वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) एनलोपः । 'ड्यादेhणस्या०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० । अपाग् ग्रामात् ।
[उदग्ग्रामं वृष्टो मेघः] उद् 'अशू गतौ च' (१०५) अश् । उदञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अशः' (२।४।३) ङी । उदच्यामदूरे वसति । 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) एनलोपः । 'ड्यादेौणस्या०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः । 'च-जः क-गम्' (२१११८६) च०→क० । उदग् ग्रामात् । [परि वृक्षं विद्योतते विद्युत् वृक्ष द्वितीया अम् ।।छ।।
___ लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये ।।३।१।३३।। __ [अभिप्रत्याभिमुख्ये] अभिश्च प्रतिश्च = अभिप्रती । औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ई । अभिमुखस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः, तस्मिन् ।
[अभ्यग्नि शलभाः पतन्ति] अभि अग्नि = अभ्यग्नि इत्यत्र द्वितीया । 'अनतो लुप्' (३।२।६) लोपः । [प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति प्रति अग्नि = प्रत्यग्नि इत्यत्र द्वितीया । ‘अनतो लुप्' (३।२।६) लोपः । [सुघ्नं प्रति गतः] प्रति गच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त । [येनाग्निस्तेन गतः] येन-तेनौ प्रत्यर्थो । [अभ्यङ्का गावः] अभिमुखोऽङ्को यासां ताः = अभ्यङ्काः ।।छ।।
दैर्घ्यऽनुः ।।३।१।३४।। [दैर्घ्य दीर्घस्य भावः = दैर्घ्यम् । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः, तस्मिन् ।
[अनुयमुनं मथुरा] अनु यमुनां दीर्घा । 'क्लीबे' (२१४।९७) ह्रस्वः ।
[वृक्षमनु विद्योतते विद्युत् विपूर्व० ‘धुति दीप्तौ' (९३७) द्युत् । विद्योतत इत्येवंशील । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।।छ।।
समीपे ||३१|३५||
[अनुवनमशनिर्गता] अनु वनस्य समीपमनुवनम् । प्रथमा-सप्तमी वा ।
[अनुनृपं पिशुनाः] अनु नृपस्य समीपम् । सप्तमी ङि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ॥छ।।
तिष्ठग्वित्यादयः ।।३।१।३६।। [तिष्ठग्वित्यादयः] तिष्ठद्गु इति आदिर्येषां ते ।
[तिष्ठदगु] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५ ) ष्ठ । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्याय० १/२९) स्था । तिष्ठन्तीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०→अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घ्रा०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
तिष्ठन्त्यो गावो यत्र सः कालस्तिष्ठद्गु । ' परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) पुम्वत् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत् । तिष्ठन्ति व यस्मिन्नित्यर्थकथनमात्रमेवाऽस्ति अथवैतदेव क्रियते, यतः तिष्ठन्तीति शतृ ततो मध्यस्थः समासः कार्यः । 'क्लीबे' ( २।४ ।९७) ह्रस्वत् । प्रथमा सि । ‘अमव्ययीभावस्याऽतो० ' ( ३।२।२) सि० अ० । 'अनतो लुप्' (३।२।६) अम्लोपः, सर्वत्र ज्ञेयः । [वहद्गु] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वहन्तीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० - अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी । वहन्त्यो गावो यत्र सः कालो वहद्गु । ' परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) पुंवत् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत् । वहन्ति गावो यस्मिन्नित्यर्थकथनमेवाऽस्ति । अग्रे तिष्ठद्गुवद् ज्ञेयः ।
[आयतीगवम्] ‘इंण्क् गतौ ' (१०७५) इ, आङ्पूर्व० । आयन्तीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० →अत् । ‘ह्विणोरप्विति व्- यौ' ( ४।३।१५) यादेशः । ' अधातूदृदितः ' (२।४।२) ङी । आयन्त्यो गावो यस्मिन् काले सः । आयन्ति गावो यस्मिन्नित्यर्थकथनमेवाऽस्ति, अत एव निपातनाद् अत्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७० ) अव् । पुंवद्भावभावश्च येन प्रथमान्ता एवाऽन्यपदार्थे समस्यन्ते तेन किं सिद्धम् ।
[खलेयवम् ] खले यवा यस्मिन् देशे तत् ।
[अधोनाभम् ] नाभेरधोऽधोनाभम् । अत एव निपातनादत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्रथम सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतो०' (३।२।२) अम् ।
[ समपदाति] समत्वं पदातीनां समपदाति ।
[ समभूमिः ] समा चासौ भूमिश्च ।
[ समपदातिः ] समाश्च ते पदातयश्च = समपदातिः ।
[विषमम् ] विषमत्वं समस्य, विषमत्वं समायाः, विषमाः समा यत्र तत् ।
[निष्षमम्] निर्गतत्वं समस्य, निर्गतत्वं समायाः, निर्गताः समा यत्र तत् ।
[दुष्षमम्] दुष्टत्वं समस्य, दुष्टत्वं समायाः, दुष्टाः समा यत्र तत् ।
[ अपरसमम्] अपरत्वं समस्य, अपरत्वं समायाः, अपराः समा यत्र तत् । सर्वत्र 'क्लीवे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः ।
[पापसमम्] समायाः पापस्य, पापाः समानि यत्र, पापा समा = पापसमम् ।
[ पुण्यसमम् ] समायाः पुण्यत्वं, पुण्यानि समानि यत्र, पुण्या समा =
पुण्यसमम् ।
[पापसमम् ] पापेन समम् ।
[प्राह्णम् ] प्र । अहन् । प्रगतं प्रकृष्टत्वं वाऽहूनः । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) न००, निपातनादनादेशः ।
[ प्रथम् ] प्रगतत्वं प्रकृष्टत्वं वा रथस्य = प्ररथम् ।
[ प्रमृगम् ] प्रगतत्वं प्रकृष्टत्वं वा मृगा यत्र तत् ।
[ प्रदक्षिणम् ] प्रकृष्टत्वं दक्षिणायाः प्रदक्षिणम् । 'क्लीबे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः ।
२१०
=
[प्राह्णः ] प्रगतमहः = प्राह्णः । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) न० ० । [ प्ररथः] प्रगतो रथः ।
[ प्रमृगः ] प्रगतो मृगः = प्रमृगः ।
For Private Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[प्रान्तम्] प्रगतत्वमन्तस्य = प्रान्तम् । [समपक्षम् समत्वं पक्षाणाम् । [समानतीर्थम] समानत्वं तीर्थस्य । [समानतीरम] समानत्वं तीरस्य = समानतीरम् ।
[द्विमुसलि] द्वौ मुसलौ यत्र प्रहरणे तत् । 'द्विदण्डयादिः' (७।३।७५) इच्समासान्तः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[परमतिष्ठद्गु] परमं च तत् तिष्ठद्गु च ।
[“अतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्याम्"] 'अतिष्ठद्गु ‘क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'जप मानसे च' (३३८) जप् । जपतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०→अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२१४८९) तलोपः । सन्ध्यामन्त्रोऽपि सन्ध्यता(याम) ।
[प्रसव्यम्] प्रगतं सव्यस्य । [अपसव्यम्] अपगतं सव्यस्य । [यत्प्रभृति] यस्मात् प्रभृति । [तत्प्रभृति तस्मात् प्रभृति । [इतः प्रभृति] अस्मात् प्रभृति ।।छ।।
नित्यं प्रतिनाऽल्पे ।।३।१।३७।। [प्रतिना] प्रति तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना । [शाकप्रति] शाकस्याऽल्पत्वम् । नित्यं समासत्वादर्थकथनमेतत् ॥छ।।
संख्या-ऽक्ष-शलाकं परिणा द्यूतेऽन्यथावृत्तौ ।।३।१।३८।। [संख्याऽक्षशलाकम] संख्या च अक्षश्च शलाका च = संख्याऽक्षशलाकम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) इस्वत् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[परिणा] परि तृतीया टा । 'ट: पुंसि ना' (१।४।२४) ना । [छूते] द्यूत सप्तमी ङि। [अन्यथावृत्तौ] अन्यथावर्त्तनमन्यथावृत्तिस्तस्याम् ।
[एकपरि] एकेनाऽक्षेण शलाकया वा न तथा वृत्तं यथा पूर्वं जये = एकपरि ।
[द्विपरि द्वाभ्यामक्षाभ्यां शलाकाभ्यां वा न तथा वृत्तं यथा पूर्वं जये = द्विपरि ।
[त्रिपरि त्रिभिरक्षैः शलाकाभिर्वा न तथा वृत्तं यथा पूर्वं जये = त्रिपरि ।
[चतुष्परि] चतुर्भिरक्षैः शलाकाभिर्वा न तथा वृत्तं यथा पूर्वं जये = चतुष्परि ।
[शलाकापरि शलाकया न तथा वृत्तं यथा पूर्वं जये = शलाकापरि ।छ।।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
विभक्ति-समीप- समृद्धि-व्यृद्धयर्थाभावा ऽत्यया ऽसंप्रति पश्चात् क्रम- ख्याति-युगपत्-सदृक्संपत्- साकल्याऽन्तेऽव्ययम् || ३ |१ |३९|| [विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्धयर्थाभावाऽत्ययाऽसंप्रतिपश्चात्क्रमख्यातियुगपत्सदृक्संपत्साकल्याऽन्ते] संगता ऋद्धिः = समृद्धिः । विगता ऋद्धिः व्यृद्धिः । अर्थस्याऽभावोऽर्थाभावः । न त्ययोऽत्ययः । न संप्रति = असंप्रति | विभक्तिश्च समीपं च समृद्धिश्च व्यृद्धिश्च अर्थाभावश्च अत्ययश्च असंप्रतिश्च पश्चाच्च क्रमश्च ख्यातिश्च युगपच्च सदृक् च संपच्च साकल्यं च अन्तश्च = विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्धयर्थाभावाऽत्ययाऽसंप्रतिपश्चात्क्रमख्यातियुगपत्सदृक्संपत्साकल्याऽन्तम्, तस्मिन् ।
विभजनं = विभक्तिः ।
P
P
[ अधिस्त्रि निधेहि ] + स्त्रीषु अधि । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[ उपकुम्भम् ] कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भम् । सि । 'अमव्ययीभाव० ' ( ३।२।२) अम् अग्रे सर्वत्र कार्यः ।
[ उपाग्नि] अग्नेः समीपम् ।
[उपशरदम् ] शरदः समीपम् । 'शरदादे: ' ( ७।३।९२ ) अत्समासान्तः ।
[सुमद्रम्] मद्रस्य राज्ञोऽपत्यानि । 'पुरु - मगध - कलिङ्ग-सूरमस-द्विस्वरादण्' (६।१।११६) अण्प्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' ( ६।१।१२४) अण्लोपः । मद्राणां शोभना ऋद्धिः ।
[ सुमगधम् ] मगधानां शोभना ऋद्धिः । [सुभिक्षम् ] भिक्षायाः शोभना ऋद्धिः । [दुर्यवनम् ] यवनानामृद्धयभावः = दुर्यवनम् । [दुर्भिक्षम् ] भिक्षाया ऋद्धयभावः दुर्भिक्षम् । [निर्मक्षिकम्] मक्षिकाणामभावः
[निर्मशकम् ] मशकानामभावः = निर्मशकम् ।
[अमक्षिकम् ] मक्षिकाणामभावः अमक्षिकम् । 'क्लीबे' (२।४१९७ ) ह्रस्वः । [ उन्मशकम् ] मशकानामभावः = उन्मशकम् ।
+
अत्ययनमत्ययः । स्त्रीषु अधिकृत्य ।
=
=
[निवातम्] वातस्याऽभावः = निवातम् ।
[अतिवर्षम् ] वर्षाणामतीतत्वमतिवर्षम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[ अतिशीतम् ] शीतानामतीतत्वं = अतिशीतम् ।
निशीतम् ।
[निशीतम् ] शीतानामतीतत्वं [निहिमम्] हिमानामतीतत्वं निहिमम् । [ अतृणम् ] तृणानामतीतत्वं अतृणम् । [नितृणम् ] तृणानामतीतत्वं नितृणम् ।
[अतिकम्बलम्] कम्बलस्योपभोगं प्रति नायं कालोऽतिकम्बलम् ।
=
=
=
=
=
=
निर्मक्षिकम् । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
For Private
२१२
Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[ अतितैसृकम् ] तिसृका नाम ग्रामः तस्यां भवानि जातानि वा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः तै । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । तैसृकाणामाच्छादनानां न संप्रत्युपभोगोऽयं कालः ।
[ अत्याम्रम् ] आम्राणां न संप्रत्युपभोगोऽयं कालः ।
२१३
[अनुरथं याति] रथस्य पश्चादनुरथम् ।
[अनुपादाम्] पदाति । पदातीनां समूहः । षष्ठ्याः समूहे' । ( ६।२१९) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । पादातस्य पश्चादनुपादातम् ।
[ अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु ] ज्येष्ठस्याऽनुक्रमेणाऽनुज्येष्ठम् । प्र ' विशंत् प्रवेशने' (१४१५ ) विश् । पञ्चमी अन्तु । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र ० अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ अनुवृद्धं साधून ] वृद्धानामनुक्रमेणाऽनुवृद्धम् । 'अर्च (र्चि) ण् पूजायाम्' (१९५४) अर्च् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
[इतिभद्रबाहु ] इति भद्रबाहुः ।
[तद्भद्रबाहु ] तद् भद्रबाहुः ।
[ अहोभद्रबाहु ] अहो भद्रबाहुः ।
[सचक्रं धेहि ] चक्रेण सहैककालं चक्राणि युगपद्वा = सचक्रम् । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'डुधांक् धारणे च' (११३९) धा । पञ्चमी हि । 'हौ द:' ( ४।१।३१) आ० ए० ।
[ सधुरं प्राज] धुरया सहैककालम् । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७।३।७७) अत्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७।४।६८) आलोपः । 'अकालेऽव्ययीभावे' ( ३।२।१४६) सभावः सर्वत्र । 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज्, प्रपूर्व० । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः ।
[सव्रतम्] व्रतस्य सदृशं = सव्रतम् ।
[सशीलम् ] शीलस्य सदृशं [सकिखि] किखेः सदृशं
[ सदेवदत्तम् ] देवदत्तस्य सदृशं
देवदत्तम् ।
[ सब्रह्य साधूनां संपन्नं ब्रह्मेत्यर्थः ] सह । ब्रह्मन् । संपन्नं ब्रह्म = सब्रह्म ।
[ सवृत्तं मुनीनाम् ] संपन्नं वृत्तं सवृत्तम् ।
[ सक्षत्रमिक्ष्वाकूणाम् ] संपन्नं क्षत्रं = सक्षत्रम् । 'अकालेऽव्ययीभावे' ( ३।२।१४६ ) सर्वत्र सहस्य सभावः । [सतुषम् ] तुषैः साकल्यम् ।
[ सपिण्डेषणमधीते] सह पिण्डैषणा, सपिण्डैषणामन्तं कृत्वा तत् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत् । प्रथमा । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् ।
—
सशीलम् ।
सकिखि, लउकडि नाम जीवस्य ( वः) ।
=
[सषड्जीवनिकायमधीते] सह षड्जीवनिकाया, सषड्जीवनिकायमन्तं कृत्वा तत् । ' क्लीबे' ( २।४।९७) ह्रस्वत् । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभाव० ' ( ३।२।२) अम् । 'अकालेऽव्ययीभावे' ( ३।२।१४६ ) सर्वत्र सहस्य सभावः । । छ ||
For Private Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
योग्यता- वीप्सा - ऽर्थानतिवृत्ति - सादृश्ये || ३|१|४० ॥
[योग्यतावीप्साऽर्थानतिवृत्तिसादृश्ये] योग्यता च वीप्सा च अर्थानतिवृत्तिश्च सादृश्यं च = योग्यतावीप्साऽर्थानतिवृत्ति
सादृश्यम्, तस्मिन् ।
[ अनुरूपं चेष्टते] रूपस्य योग्यं = अनुरूपम् । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ' ( ३।२।२) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[प्रत्यर्थं शब्दा अभिनिविशन्ते] अर्थमर्थमभिव्याप्यं प्रत्यर्थम् । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अमव्ययीभावस्या०' ( ३।२।२) अम: स्थाने अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः । शब्दा अनेकार्था इत्यर्थः ।
[प्रतिपर्यायम् ] पर्यायं २ अभिव्याप्यं प्रतिपर्यायम् ।
[ यथाशक्ति पठ] शक्तेरनतिक्रमेण = यथाशक्ति |
[ यथाबलम् ] बलस्याऽनतिक्रमेण यथाबलम् । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । [सशीलमनयोः ] शीलस्य सादृश्यं
सशीलम् ।
[ सव्रतमनयोः ] व्रतस्य सादृश्यं = सव्रतम् । 'अकालेऽव्ययीभावे' ( ३।२।१४६) सभावः । [सकिखि] किख्याः सादृश्यं सकिखि । 'अकालेऽव्ययीभावे' (३।२।१४६) सभावः, मर्कटी जीवः ॥ छ ||
P
=
=
1
यथाऽथा ।।३।१।४१ ।।
[ यथा ] यथा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ अथा ] 5 न था = अथा । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ यथारूपं चेष्टते] यथारूप मांडणी । रूपस्याऽनुरूपं = यथारूपम्, योग्यतेत्यर्थः ।
[ यथावृद्धमभ्यर्चय] ये ये वृद्धा = यथावृद्धम् । द्वितीया शस्, अव्ययीभावादम् ।
[यथासूत्रमनुतिष्ठति] यथासूत्र मांडणीयइ । सूत्रस्याऽनतिक्रमेण = यथासूत्रम् । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् ।
[ यथा चैत्रस्तथा मैत्रः ] येन प्रकारेण = यथा ||छ ||
न विद्यते था यस्य सः = अथा ।
२१४
=
गति - क्वन्यस्तत्पुरुषः ।। ३ । १ । ४२ ।।
[गतिकु ] गतिश्च कुश्च = गतिकु । प्र० सि० । सूत्रत्वात् लोपः । [ तत्पुरुषः ] स श्चासौ पुरुषश्च = तत्पुरुषः ।
[ऊरीकृत्य ] ऊरीकरणं पूर्वम् ।
[ खाट्कृत्य ] खाट्करणं पूर्वम् ।
[पटपटाकृत्य ] पटत् 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । अपटत् पटत्करणं पूर्वम् । 'अव्यक्ताऽनुकरणादनेकस्वरात् कृभ्वस्तिनाऽनितौ द्विश्च' (७।२।१४५) डाच्प्र० आद्वित्वं च । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलोपः । ' डित्यन्त्यस्वरादेः'
( २ ।१ ।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
[प्रकृत्य] प्रकरणं पूर्वम् । [कारिकाकृत्य] कारिकाकरणं पूर्वम् । [कुब्राह्मणः] निन्द्यो ब्राह्मणः = कुब्राह्मणः । [कोष्णम] कु-उष्ण मांडणी० । ईषदुष्णम् । 'का-कवौ वोष्णे' (३।२।१३७) का । [कवोष्णम्] ईषदुष्णम् । 'का-कवौ वोष्णे' (३।२।१३७) कव । [कदुष्णम्] ईषदुष्णम् । 'कोः कत् तत्पुरुषे' (३।२।१३०) कत् । [कामधुरम] कुत्सितं(ईषत्) मधुरम् । अल्पे (३।२।१३६) का । [कुपुरुषकः] कुत्सिताः पुरुषा यस्य सः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क छ।।
दुनिन्दा-कृच्छ्रे ।।३।१।४३।। [निन्दाकृच्छ्रे] निन्दा च कृच्छ्रे च = निन्दाकृच्छम्, तस्मिन् । [दुष्पुरुषः] निन्दितः पुरुषः = दुष्पुरुषः । 'निर्दुर्बहिरा०' (२।३।९) र०→ष० । [दुष्कृतम्] कृच्छ्रेण कृतम् । 'निर्दुर्बहिराविष्पादुश्चतुराम्' (२।३।९) २०→ष० । [दुष्पुरुषकः]+ निन्दिताः पुरुषा यस्य सः । ‘शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र०→क ||छ।।
सुः पूजायाम् ॥३।१४४।। [सुराजा] पूजितो राजा = सुराजा । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [सुमद्रम्] मद्राणां शोभना ऋद्धि: = सुमद्रम् । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् ।।छ।।
अतिरतिक्रमे च ।।३।१।४५।। [अतिस्तुतं भवता] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्याय० १/२९) स्तु, अतिपूर्व० । अतिक्रमेण स्तवनं = अतिस्तुतम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[अतिसिक्तं भवता] ‘षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच्, अतिपूर्व० । अतिक्रमेण सेचनं =अतिसिक्तम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४१1१११) च०→क० (?) ('च-जः क-गम्' (२११८६) च० →क०) ।
[अतिस्तुत्य] अतिक्रमेण स्तवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[अतिसिच्य] अतिक्रमेण सेचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्त ।
P卐 कुत्सिताः पुरुषा यत्र सः । P + निन्द्याः पुरुषा यत्र सः ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२१६
[अतिराजा] पूजितो राजा ।।छ।।
आङल्पे ||३११४६।।
ra
[आकडारः] ईषत् कडारः = आकडारः । [आपिङ्गलः] ईषत् पिङ्गलः = आपिङ्गलः ।
[आबद्धम्] आ बध्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त०→ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध०→द० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[आयुक्तम् आ युज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'क्तेऽनिटश्च-जो०' (४।१।१११) ज०→ग०(?) ('च-जः क-गम्' (२।१1८६) ज०→ग०) । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग०-→क० । प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ॥छ।।
प्रा-ऽत्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्याः प्रथमाद्यन्तैः ।।३।१।४७।। [प्राऽत्यवपरिनिरादयः] प्रश्च अतिश्च अवश्च परिश्च निर च = प्राऽत्यवपरिनिरः, प्राऽत्यवपरिनिर आदिर्येषां (आदयो येषां) ते ।
[गतकान्तक्रुष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः] गतश्च क्रान्तश्च क्रुष्टश्च ग्लानश्च क्रान्तश्च = गतक्रान्तक्रुष्टालानक्रान्ताः, गतक्रान्तक्रुष्टग्लानक्रान्तादयोऽर्थो() येषां ते ।
[प्रथमाद्यन्तैः] प्रथमा आदिर्यासां ताः = प्रथमादयः, प्रथमादयोऽन्ते येषां तानि = प्रथमाद्यन्तानि, तैः । [प्राचार्यः] प्रगत आचार्यः = प्राचार्यः ।
[प्रान्तेवासी] प्र । अन्त । प्रगतमन्तं = प्रान्तम्, तस्मिन् । 'वसं निवासे' (९९९) वस् । प्रान्ते वसन्तीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प०→इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । 'शय-वासिवासेष्वकालात्' (३।२।२५) अलुप्समासः ।
[समर्थः] सङ्गतोऽर्थः = समर्थः ।। [अतिखद्वः] अतिक्रान्तः खद्वां = अतिखट्वः । [उद्वेलः] उद्गतो वेलामुद्देलः । [अवकोकिलः] अवकृष्टः कोकिलया = अवकोकिलः । [परिवीरुत] परिणद्धो वीरुद्भिः = परिवीरुत् ।
[पर्यध्ययनः] परिग्लानोऽध्ययनाय = पर्यध्ययनः ।
[अलंपुरुषीणः] शक्तः पुरुषेभ्योऽलंपुरुषीणः । 'अषडक्षा-ऽऽशितंग्वलङ्कर्मा-ऽलंपुरुषादीनः' (७।१।१०६) ईनप्र० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[अन्तरङगुलो नखः] अन्तरङ्गुली मांडीयइ । अन्तर्गतोऽगुल्याः = अन्तरङ्गुलः । “संख्या-ऽव्ययादगुलेः'
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(७।३।१२४) अत्(ड)समा० । 'अवर्णवर्ण०' (७।४।६८) ईलोपः । प्रथमा सि ।
[उत्कुला कुलटा] उत्क्रान्ता कुलात् । अट गतौ (१९४) अट् । अटतीति अटा । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र०→ अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । कुलानामटा = कुलटा । ‘पृषोदरादयः' (३।२।१५५) निपातः ।
[उदवेलः समुद्रः] उद्गतो वेलायाः = उद्वेलः । 'गोश्चान्ते०' (२१४।९६) ह्रस्वः । [उच्छ्रास्त्रं वचः] उद्गतं शास्त्रेभ्यः = उच्छास्त्रम् । [उच्छ्ट्सलः कलभः] उद्गतः शृङ्खलायाः = उच्छृङ्खलः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । [अपक्रम कार्यम्] अपगतं क्रमात् = अपक्रमम् । [अन्तरङ्गुलो नखः] अन्तर्गतोऽगुल्याः = अन्तरङ्गुलः । 'संख्या-ऽव्यया०' (७।३।१२४)5 अत् (डः) समासान्तः । [प्रत्युरसम्] प्रति । उरस् । प्रतिष्ठितमुरसि = प्रत्युरसम् । 'प्रतेरुरसः सप्तम्याः (७।३।८४) अत्समासान्तः । [प्राचार्यको देशः] प्रगता आचार्या यस्मिन देशे सः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कचप्र० →क ॥छ।।
अव्ययं प्रवृद्धादिभिः ।।३।१।४८॥ [प्रवृद्धादिभिः] + प्रवृद्धा आदिर्येषां तानि = प्रवृद्धादीनि, तैः ।
[पुनःप्रवृद्धं बर्हिः] पुनर-प्र 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । पुनः प्रवर्धते स्म । कतरिक्तप्र०→त । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) ध०→द० । अर्थकथनमेतद् नित्यसमासात् ।
[पुनरुत्स्यूतं वासः] पुनर्-उत् ‘षिवूच उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । पुनरुत्सीव्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४1१1१०८) व०→ऊट्→ऊ। 'इवर्णादे०' (१।२।२१) य् ।
पिनर्निष्क्रान्तो रथः] पुनर्निष्कुरुते (?) (क्राम्यति) । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त ।
[पुनरुक्तं वचः] पुनर् ‘वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । पुनरुच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) वृत् व०→उ० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४११११) च०→क० (?) ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) च०-→क०) ।
[पुनर्नवं वयः] पुनर् ‘णुक् स्तुतौ' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु । पुनर्नीतीति पुनर्नवम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प०→अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[पुनःशृतं पयः] 'श्रांक पाके' (१०६५) श्रा । 'धै पाके' (४६) भै । श्राति स्म, श्रायति स्म वा क्षीरं-हविर्वा । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र०→त । 'श्रः शृतं हविः-क्षीरे' (४1१1१००) शृतं निपात्यते ।
स्वितः] स्वर 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । स्वर्याति स्म । [अन्तर्भूतः] अन्तर्भवति स्म । ‘गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र०→त । [प्रातःसवनम] प्रातर 'वूडौक प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) पू । 'षः सोऽष्ट्य-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । प्रातः
卐 श० म० न्यासानुसन्धाने - समासान्तेऽति 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इतीकारलोपे । P + प्रवृद्ध ।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२१८
NNNNNNNNNNN NivrammaName
सवनम् । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[उच्चैर्घोषः] उच्चैस् ‘घुष शब्दे' (४९७) घुष् । उच्चैर्घोषणम् । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'लघोरुपान्त्यस्य (४।३।४) गु० ओ ।
[नीचैर्गतम्] नीचैर्गमनम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । [अधस्पदम अधसः पदम् । 'शिरोऽधसः पदे समासैक्ये' (२।३।४) र०→स० । [अनद्वा पुरुषः] 5 न अद्वा = अनद्वा, असंशयः पुरुष इत्यर्थः ।। [प्रायश्चित्तम्] प्रायस् ‘चितै संज्ञाने' (२७८) चित् । प्रायश्चित्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०-→त ।
[सद्यस्क्रीः] सद्यस् 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । सद्यस्क्रयणम् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । “भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः' (२।३।१४) निपातः ।
[प्राग्वृत्तम्] प्राग् ‘वृतूङ् वर्त्तने' (९९५) वृत् । प्राग् वर्त्तनम् । ‘क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त ।
[पुराकल्पः] पुरा 'कृपौङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप । पुरा कल्पनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) र०ल० ।
[श्वःश्रेयसम] शोभनं श्रेयः । 'निसश्च श्रेयसः' (७।३।१२२) अतसमासान्तः ।
[श्वोवसीयसम वसु मांडणीयइ । वसु विद्यते यत्र तत् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र०→मत् । प्रकृष्टं वसुमत् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० ईयस् । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) मतुलोपः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोपः । श्वःकल्पे भवं = श्वोवसीयसम् । 'श्वसो वसीयसः' (७।३।१२१) अत्समासान्तः ।।छ।।
डस्युक्तं कृता ।।३।१।४९।। [डस्युक्तम्] + डसिना उक्तं = डस्युक्तम् । [कृता] करोतीति कृत्, तेन = कृता । [कुम्भकारः] कुम्भं करोतीति कुम्भकारः ।
[शरलावः] शर 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । शरं लुनातीति । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[अग्निचित्] अग्नि चिंगट् चयने' (१२९०) चि । अग्नि चिनोतीति । 'अग्नेश्चेः' (५।११६४) क्विप्प० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (११।३८) विप्लोपः ।
[सोमसुत्] सोम ‘डुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । सोमं सुनोतीति । 'सोमात् सुगः' (५।१।१६३) क्विप्प० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[अन्यथाकारं भुङ्क्ते] अन्यथाकरणं पूर्वम् । 'अन्यथैवं-कथमित्थमः कृगोऽनर्थकात्' (५।४।५०) ख्णम्प्र०→अम् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् | ॐ श० म० न्यासानुसन्धाने - न विद्यते द्वा = संशयोऽस्येति व्युत्पत्त्याऽद्वा धर्मी उच्यते । न अद्वा-अनद्वा, संशयितः पुरुषः, ससंशयः
पुरुषो वा अनद्वा पुरुषः । P + डसिना = पञ्चम्यन्तेन उच्यते स्म ।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARNAMANNA
२१९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [अतिथिवेदं भोजयति] अतिथि 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । अतिथीन् वेदनं पूर्वम् । 'विद्-दृग्भ्यः कान्ये णम्' (५।४।५४) णम्प०→अम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[प्रष्टी] प्र'ष्यं गतिनिवृत्तौ' (५) ष्य । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्याय० १/२९) स्था । प्रतिष्ठतीति । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५।१५६) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११४) आलोपः । 'प्रष्ठोऽग्रगे' (२।३।३२) प्रष्ठनिपातः । प्रष्ठस्य भार्या । 'धवाद् योगादपालकान्तात्' (२।४।५९) डीप्र० । ‘अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
[चर्मक्रीती] चर्मन् ‘डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । चर्मणा क्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'क्रीतात् करणादेः' (२।४।४४) डीप्र० ।
[अभ्रविलिप्ती] अभ्र वि 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप् । अल्पेन अभ्रेण विलिप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । ‘क्तादल्पे' (२।४।४५) डीप्र० ।
कच्छपी] कच्छ 'पांकु रक्षणे' (१०६७) पा । कच्छं पातीति । 'स्था-पा-सा-त्रः कः' (५।११४२) कप० । 'इडेत्पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । ‘जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) ङी ।
[माषवापिणी] 'वोत्तरपदान्तन-स्यादेरयुव-पक्वा-ऽह्नः' (२।३।७५) न०→ण० । [वीहिवापिणी] 'वोत्तरपदान्तन-स्यादेरयुव-पक्वा-ऽहनः' (२।३७५) न०→ण० ।
[कारकस्य गतिः] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गमनं = गतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र०→ति । 'यमिरमि-नमि-गमि-हनि मनि वनति-तनादेधुटि क्ङिति' (४।२।५५) मलोपः ।
[कारकस्य व्रज्या] धृज (१३०) - धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - ध्रज (१३४) - धजु (१३५) वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । व्रजनं = व्रज्या । 'आस्यटि-व्रज-यजः क्यप' (५।३।९७) क्यपप्र०→य । 'आत' (२।४।१८) आप्प०-→आ ।
[अलं कृत्वा] अलम्-अव्यउ, ‘डुकृग् करणे' (८८८) कृ । अलं करणं पूर्वम् । 'निषेधेऽलं-खल्वोः क्त्वा ' (५।४।४४) क्त्वाप्र० ।
[खलु कृत्वा] खलु-अव्यउ, 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । खलु करणं पूर्वम् । 'निषेधेऽलं-खल्वोः क्त्वा ' (५।४।४४) क्त्वाप्र० ॥छ।
तृतीयोक्तं वा ॥३।१५०।। [तृतीयोक्तम् ॥ तृतीयया उक्तं = तृतीयोक्तम् ।
[मूलकोपदंशं भुङ्क्ते] प्रधानभुजिक्रियापेक्षया ‘सहार्थे' (२।२।४५) तृतीयैव मूलकेनेत्यत्र ननु उपदंशि गौणक्रियापेक्षं कर्म समासफलं- 'ऐकाN' (३।२।८) इत्यनेन विभक्तिलोपः । उप ‘दंशं दशने' (४९६) दंश् । मूलकेन उपदश्यते । 'दंशेस्तृतीयया' (५।४।७३) णमप्र०→अम् ।
[दण्डोपघातं गाः कलयति] दण्ड 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । दण्डेन उपधातम् । 'हिंसाऽर्थादेकाऽऽप्यात्' (५।४।७४) णम्प्र० । 'ञ्णिति घात्' (४।३।१००) घात् आदेशः ।+ 'कल क्षेपे' (१६९६) कल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' P卐 तृतीयया उच्यते स्म । + 'कलण क्षेपे' कालयति । 'कलण् संख्यान-गत्योः' कलयति । धातुपारायणे-'कलण क्षेपे' कालयति गाः ।
श० म० न्यासानुसन्धाने 'कलण् संख्यानगत्योः' गृहीतः ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
( ३।४।१७ ) णिच्प्र० ३ । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ पार्श्वोपपीडं शेते] पार्श्व उप 'पीडण् गहने' (१६२५) पीड् । 'चुरादि० ' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । पार्श्वयोः पार्श्वाभ्यां वोपपीडं = पार्श्वोपपीडम् । 'उपपीड - रुध-कर्षस्तत्सप्तम्या' (५।४।७५ ) णम्प्र० - अम् । 'णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः ||छ ||
२२०
नञ् ।। ३ । १ । ५१ ।।
[ असूर्यं पश्या राजदाराः ] न सूर्यं दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । सूर्यमपि न पश्यन्ति । 'असूर्योग्राद् दृश: ' ( ५|१|१२६ ) खश्प्र० अ । 'श्रौति- कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) पश्य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ' खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च' ( ३।२।१११ ) मोऽन्तः ।
[ अपुनर्गेयाः श्लोकाः ] पुनर् कैं ( ३६ ) - 'मैं शब्दे' (३७) गै। 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) गा । पुनर्न गीयन्ते । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० आ० ए० । प्रथमा जस् ।
[ अश्राद्धभोजी भिक्षुः ] न श्राद्ध 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । श्राद्धं न भुङ्क्ते । 'व्रता - Sऽभीक्ष्ण्ये' (५1१1१५७) णिन्प्र ० इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१ ) नलोपः । छ । ।
पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरमभिन्नेनांशिना || ३ | १ |५२ ।।
[पूर्वाऽपराऽधरोत्तरम् ] पूर्वश्च अपरश्च अधरश्च उत्तरश्च = पूर्वाऽपराऽधरोत्तरम् ।
[अभिन्नेनांशिना ] न भिन्नोऽभिन्नस्तेन । अंशोऽस्याऽस्तीति अंशी, तन ।
[पूर्वकायः ] चीयते आहारादिभिरिति कायः । ' चिति - देहा - SSवासोपसमाधाने कश्चाऽऽदे:' ( ५। ३ । ७९) घञ्प्र० अच० क० । पूर्वः कायस्य = पूर्वकायः ।
[ अपरकायः ] अपरः कायस्य ।
[ अधरकायः ] अधरः कायस्य ।
[ उत्तरकायः ] उत्तरः कायस्य ।
[पूर्वं छात्राणामामन्त्रयस्व] 'मन्त्रिण गुप्तभाषणे' (१८४०) मन्त्र, आङ्पू० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० →इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । पञ्चमी स्व । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१ ) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पूर्वं पाणिपादस्य ] पूर्वं पाणिपादस्येत्यत्र यद्यप्येकापेक्षया भिन्नत्वं तथापि द्वितीयापेक्षयाभिन्नत्वम्, अतो निषेधप्रधानोऽयं प्रसज्यः न पर्युदासवत् विधिप्रधानः ||छ ||
सायाह्नादयः || ३|१ |५३ ।।
[ सायाह्नादयः ] सायाह्न आदिर्येषां ते ।
[ सायाहूनः ] सायमनः = सायाह्नः । 'सर्वांऽश संख्या- ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः अह्न आदेशश्च । सायंशब्दो यदाऽव्ययस्तदा अत एव निर्देशाद् मलोपः ।
For Private Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[मध्यंदिनम्] मध्यं दिनस्य = मध्यंदिनम् । 'लोकम्पृण-मध्यन्दिना-ऽनभ्याशमित्यम्' (३।२।११३) इति म० ।
मध्यरात्रः] मध्यं रात्रेः = मध्यरात्रः । 'संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९) अत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । एवमग्रेऽपि । [पूर्वकायः] यदि षष्ठीसमासः स्यात् तदा कायपूर्वमिति स्यात्, 'षष्ठ्यय०' (३।११७६) इति सूत्रे प्रथमोक्तत्वात् ।।छ।।
समेंऽशेऽर्द्ध नवा ।।३।११५४।। [अर्द्धपिप्पली, पिप्पल्यर्द्धम्] अर्द्धं पिप्पल्याः । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।४८) अर्द्धपूर्व० । पक्षे पिप्पल्या अर्द्धम् । 'षष्ठ्ययत्नाच्छेषे' (३।१७६) इत्यनेन समासः ।
[अर्द्धकोशातकी, कोशातक्यर्द्धम्] कोशातकी-अर्द्धम् । अर्धा कोशातक्याः । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) अर्द्धपूर्व० । [अर्द्धपणः, पणार्द्धम्] पणस्याऽर्द्धम् । [अर्द्धवेदिः, वेद्यर्द्धम्] अर्द्धं वेद्याः । [अर्द्धचापम्, चापार्द्धम्] चापस्याऽर्द्धम् । [अर्द्धस्वरः, स्वरार्द्धम] अर्द्ध स्वरस्य । [अर्द्धग्रामः, ग्रामार्द्धम अर्द्व ग्रामस्य । [अर्धापूपः, अपूपार्द्धम्] अर्द्धमपूपस्य [ग्रामार्द्धः] ग्रामस्याऽर्द्धम् । [नगरार्द्धः] नगरस्याऽर्द्धम् । [अर्द्ध पिप्पलीनाम अर्द्ध पिप्पलीनाम् ।
[अर्द्धपिप्पल्यः] पिप्पली च पिप्पली च पिप्पली च = पिप्पल्यः । ‘स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । अर्द्ध पिप्पलीनां = अर्द्धपिप्पल्यः ।
[अर्द्धराशिः] अर्द्ध राशेः । असमांशे एव षष्ठी समासः । पिप्पल्या अर्द्धमिति न छ।।
जरत्यादिभिः ।।३।११५५।। [जरत्यादिभिः] जरती आदिर्येषां ते = जरत्यादयस्तैः ।
[अर्द्धजरती, जरत्यर्द्धः] 'जृण वयोहानौ' (१९४८) जु । जरतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० →अत् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः । 'अधातूदृदितः' (२४।२) डी । अझै जरत्याः । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) अर्द्धपूर्व० । जरत्या अर्द्धः ।
- [अर्द्धवैशसम्] 'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस्, विपूर्व० । विश(शं)सनम् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः०' (५।३।११४) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः । विशस एव = वैशसम् । 'प्रज्ञादिभ्योऽण' (७।२।१६५) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः वै । अझै वैशसस्य । प्रशंसू स्तुतौ च' अनटि शंसनम् । 'शसू हिंसायाम्' अनटि शसनम् ।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२२२
[अोक्तम्] उक्तस्यार्द्धः = अोक्तम् । [अर्द्धविलोकितम] विलोकितस्याऽर्द्धः = अर्द्धविलोकितम् ।।छ।।
द्वि-त्रि-चतुष्पूरणाग्रादयः ।।३।११५६।। [द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः] द्वौ च त्रयश्च चत्वारश्च = द्वित्रिचत्वारः, द्वित्रिचत्वारश्च ते पूरणाश्च = द्वित्रिचतुष्पूरणाः, अग्रमादिर्येषां तेऽग्रादयः, द्वित्रिचतुष्पूरणाश्च अग्रादयश्च = द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः ।
[द्वितीयभिक्षा, भिक्षाद्वितीयम द्वि । द्वयोः पूरणः = द्वितीयः । 'द्वेस्तीयः' (७।११६५) तीयप्र०, ततो मध्यस्थसमासः । द्वितीयं भिक्षायाः ।
[तृतीयभिक्षा, भिक्षातृतीयम्] त्रि । त्रयाणां पूरणः । ‘त्रेस्तृ च' (७।१।१६६) तीयप्र० त्रि०नेतृ आदेशः । तृतीयं भिक्षायाः ।
[चतुर्थभिक्षा, भिक्षाचतुर्थम्] चतुर् । चतुण्ाँ पूरणः । 'चतुरः' (७।१।१६३) थटप्र०→थ । चतुर्थं भिक्षायाः ।
[तुर्यभिक्षा, भिक्षातुर्यम्] चतुर् मांडणीयइ । चतुर्णां पूरणः । 'येयौ च लुक् च' (७।१।१६४) यप्र० - चलुक् । तुर्य भिक्षायाः ।
[तुरीयभिक्षा, भिक्षातुरीयम्] तुरीयं भिक्षायाः । [तलपादः, पादतलम् तलं पादस्य । 'प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) पूर्वहिं । [ऊर्ध्वकायः, कायोर्ध्वम] ऊर्ध्वं कायस्य ।
[पञ्चमं भिक्षायाः] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः । ‘नो मट्' (७।१।१५९) मटप०→म । प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।।छ।।
कालो द्विगौ च मेयैः ।।३।११५७।। [मासजातः] मासो जातस्य = मासजातः । [मासजातौ] मासो जातयोः । [मासजाताः] मासो जातानाम् । [संवत्सरजातः] संवत्सरो जातस्य सः । [मासमृतः] मासो मृतस्य सः । [संवत्सरमृतः] संवत्सरो मृतस्य सः । [एकमासजातः] एको मासो जातस्य ।
[व्यहुनसुप्तः] "जिष्वपंक शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्टयै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । स्वपिति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप०→त । 'स्वपेर्यङ्-डे च' (४।१।८०) य्वृत् व०-उ० । द्वि-अहन् । द्वयोरह्नोर्भवः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्-समासान्तः-अह्न आदेशः । अनी गुणग्य स: ।
[त्र्यहनाध्यापितः] त्रि-अहन् । त्रिषु अहःसु भवः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह्न आदेशः । 'इंफू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप०→इ। P卐 द्विश्च त्रिश्च चत्वारश्च
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२३
' णौ क्री - जीङ: ' ( ४।२।१० ) इ० 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) प्र० अहानि अध्यापितस्य ।
[द्व्यहजातः] द्वि-अहन् । द्वयोरनोः समाहारः । द्विगोरन्ननोऽट्' (७।३।९९) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' ( ७।४।६१) अन्लोपः । द्व्यहो जातस्य सः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । आ० । अर्त्ति-री-व्ली - ही- क्नूयि क्ष्माय्यातां पुः ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । अध्याप्यते स्म । । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'णेरनिटि' (४१३।८३) णिग्लोपः । त्रीणि
[त्र्यहजातः ] त्रि-अहन् । त्रयाणामहूनां समाहारः । द्विगोरन्ननोऽट्' (७।३।९९) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' ( ७।४।६१) अनुलोपः । त्र्यहो जातस्य सः, जातेन उत्पन्नेनेत्यर्थः ।
[मासो गच्छतः ] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीति । ‘शत्रानशा०’ (५।२।२०) शतृप्र० अत् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) छ० च० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । षष्ठी इस् ।
[वर्षमधीयानस्य ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते आन । 'क्यः शिति' (३।४।७१) क्यप्र० य ॥छ ।
स्वयं सामी तेन ||३|११५८ ।।
[ स्वयंसामी] स्वयं च सामि च = स्वयंसामी । प्रथमा औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ई ।
[स्वयंधीत पादी ] स्वयं 'धावूग् गति- शुद्धयोः ' (९२०) धाव् । स्वयं धाव्येते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । ‘अनुनासिके चच्छ्वः शूट्' (४।१।१०८) व० ऊट् । 'ऊटा' (१।२।१३) औ ।
( ५।२।२० ) आनश्प्र०
=
[स्वयंविलीनमाज्यम्] 'लींड्च् श्लेषणे' (१२४८) ली, 'लींश् श् लेषणे' (१५२६) ली, विपूर्व० । विलीयति (ते) विलिनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'गत्यर्था ० ' ( ५।१।११) क्तप्रत । सूयत्याद्योदितः ' ( ४।२।७० ) त०→न० । ‘ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० न० । स्वयमात्मना विलीनम् ।
अधीयानः । ' शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ'
[ सामिकृतम्] सामि अर्द्ध क्रियते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६ ) अलोपः ।
-
[ सामिभुक्तम् ] सामि भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । सामि अर्द्ध भुज्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । तेऽनिटश्च - जो : ० ' ( ४।१।१११) ज०ग० (?) ('च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग०) । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५० ) ग० क० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः ।
[ स्वायंधौतिः ] स्वयंधौत | स्वयंधौतस्याऽपत्यम् । 'अत इञ् ' ( ६।१।३१) इञ्प्र० इ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७|४|६८) अलोपः ।
For Private Personal Use Only
[ सामिकृतिः ] सामिकृत । सामिकृतस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० - इ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[सामिकृतायनिः] सामिकृतस्याऽपत्यं = सामिकृतायनिः । 'अवृद्धाद् दोर्नवा' (६।१।११०) आयनिञ्प्र० आयनि ।
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[ स्वयं कृत्वा ] स्वयं करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० [ सामि भुक्त्वा ] सामि भोजनं पूर्वम् । प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० द्वितीया खट्वा क्षेपे ||३ | १ |५९ ।।
[द्वितीया] द्वितीया प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ खट्वारूढो जाल्मः ] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह्, आड्यूर्व० । आरोहति स्म । श्लिष-शी-स्था-SSस-वस-जन-रुह- भजेः क्तः ' ( ५1१1९ ) क्तप्र० त । हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९ ) ध० । 'तवर्गस्य० ' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः - पूर्विला दीर्घः । खट्वामारूढः । [ खट्वाप्लुतो जाल्मः ] च्यंङ् (५९४ ) - ज्यंङ् (५९५) - जुङ् (५९६ ) - पुंड् (५९७) - 'प्लुंङ् गतौ' (५९८) प्लु । प्लवते स्म । 'गत्यर्था ०' (५1१1११) क्तप्र० त । खट्वां प्लुतः ।
त०
त्वा ।
[ खट्वामारूढ उपाध्यायोऽध्यापयति] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । णौ क्री- जीड' (४।२।१०) इ० आ० । अर्त्ति - री - व्ली० (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ||छ ।
कालः ||३|१|६०॥
[ रात्र्यतिसृताः] 'सृ गतौ' (२५) सृ, अतिपूर्व० । अतिसरन्ति स्म । 'गत्यर्था ० ' ( ५19199) क्तप्र० । रात्रिमतिसृताः ।
२२४
त्वा ॥ छ ॥
[ रात्र्यारूढाः ] रात्रिमारूढाः ।
[ रात्रिसंक्रान्ताः ] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम्, संपूर्व० । संक्रामन्ति स्म । 'गत्यर्था ० ' ( ५।१।११) क्तप्रत । 'अहन्- पञ्चमस्य क्वि क्ङिति' (४।१।१०७) दीर्घः । रात्रिं संक्रान्ताः ।
[ अहरतिसृताः षड् मुहूर्त्ताश्चराचराः ] अहः अतिसृताः ।
[ मासं प्रमितो मासप्रमितः ] 'मांक माने' (१०७३) मा, प्रपूर्व० । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० । 'दो-सो-मास्थ इ:' ( ४|४|११ ) इ ॥छ ।।
=
व्याप्तौ || ३ |१ |६१ ।।
[ मुहूर्त्तसुखम् ] मुहूर्त्तं सुखं मुहूर्त्तसुखम् । मुहूर्त्तमिति 'काला - ऽध्वनोर्व्याप्तौ' (२।२।४२ ) इत्यनेन द्वितीया । [ मुहूर्त्तरमणीयः ] ' रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रम्यते रमणीयः । 'प्रवचनीयादयः' (५।११८) अनीयप्र० । 'रपृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । मुहूर्त्तं रमणीयः ।
=
=
[सर्वरात्रकल्याणी] सर्व- रात्रि । सर्वा चासी रात्रिश्च · सर्वरात्रः । ' संख्यातैक- पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९) अत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । सर्वरात्र कल्याणी ।
For Private Personal Use Only
[सर्वरात्रशोभना ] 'शुभि दीप्तौ ' ( ९४७) शुभ् । शोभमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ० । शोभयते । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१।५२) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) इलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । सर्वरात्रं शोभना ।
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[मुहूर्ताध्ययनम्] मुहूर्त्तमध्ययनम् । [मुहूर्त्तगुडः] मुहूर्ते (तँ) गुडः ।
[मासं पूरको व्रजति] 'पूरण आप्यायने' (१७४९) पूर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प०-→इ 15 पूरयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०-→अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।।छ।।
श्रितादिभिः ।।३।११६२।। [श्रितादिभिः] श्रित आदिर्येषां तानि = श्रितादीनि, तैः ।
[धर्मश्रितः] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । श्रयति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०→त । + धर्मं श्रितः ।
[श्रीश्रितः] श्रियं श्रितः ।
[संसारातीतः] अति 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ | अतिशयेन ईयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । संसारमतीतः ।
[नरकपतितः] ‘पत्तृ गतौ' (९६२) पत् । पत्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । नरकं पतितः ।
___ [निर्वाणगतः] 'वांक् गति-गन्धनयोः' (१०६३) वा, निपूर्व० । निर्वायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'निर्वाणमवाते' (४।२७९) तस्य न० । 'स्वरात्' (२३८५) न०→ण० । निर्वाणं गतः ।
[ओदनबुभुक्षः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज । भोक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) भुज् द्विवचनम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु०→बु० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज०→ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (११३५०) ग० →क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । बुभुक्षणम् । 'सन-भिक्षा-5ऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० । ओदनं बुभुक्षुः ।
[हिताशंसुः] 'आङः शसुङ इच्छायाम्' (८५३) आशंस्० । आशंसनशीलः । 'सन-भिक्षा-5ऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० । हितमाशंसुः ।
[तत्त्वबुभुत्सुः] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बोटुमिच्छति । 'तुमर्हा०' (३।४।२१) सन्प्र०-→स । 'सन्-यश्च' (४।१३) बुधुद्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-ड-द-बादे० ' (२।१७७) बु०→भु० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध०-→द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द०→त० । बुभुत्सनं = बुभुत्सुः । 'सन्-भिक्षाऽऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । तत्त्वं बुभुत्सुः ।
[सुखेच्छु:] सुख ‘इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । सुखमिच्छतीत्येवंशीलः । 'विन्द्विच्छू' (५।२।३४) सुखेच्छुनिपातः । उभयत्र प्रथमैक० सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०→र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ॥छ।।
प्राप्ताऽऽपन्नौ तयाऽच्च ।।३।११६३।। [प्राप्ताऽऽपन्नौ] प्राप्तश्च आपन्नश्च = प्राप्तापन्नौ ।
P卐 पूरयिष्यामीति पूरकः । 'क्रियायां क्रियार्थांयां०' (५।३।१३) णकच्प्र० । P + धर्म श्रयति स्म ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२२६
तयाऽच्च] तद तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२११४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११११३) अलोपः । 'आत (२।४।१८) आप्प०→आ । 'टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । च प्रथमा सि ।।
[प्राप्तजीविका] प्राप्ता जीविकां = प्राप्तजीविका इत्यत्र एकार्था(र्थी)भावात् 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) इत्यनेन (पुंवद्भावः) न स्यात् इति “अत्" वचनम् ।
[आपन्नजीविका] 'पदिच् गतौ' (१२५७) पद्, आपूर्व० । आपद्यन्ते स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र०→त । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त०→न । उभयत्र ‘आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ । आपन्ना जीविकाम् । अनेनाऽत् ।
_[प्राप्तगवी] प्राप्ता गाम् । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । ‘अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ? ('ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव्) ।
[आपन्नगवी स्त्री] आपन्ना गाम् । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् ? ('ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव्) । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) डी ।
[आपन्नजीविकः] आपन्नो जीविकाम् । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । [प्राप्तजीविकम्] प्राप्तं जीविकाम् । ‘क्लीबे०' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[आपन्नजीविकं कुलम्] आपन्नं जीविकाम् । ‘क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । उभयत्र ‘प्रथमोक्तं प्राक्' (३।१।१४८) प्राप्तआपन्नपूर्वनिपातः ।।छ।।
ईषद् गुणवचनैः ।।३।१।६४।। [गुणवचनैः] गुण 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । 'म गुणान् वचन्तीति गुणवचनानि । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१।५२) अनप्र०, तैः ।
[ईषत्पिङ्गलः] ईषदल्पं पिङ्गलः । [ईषत्कडारः] ईषदल्पं कडारः । [ईषद्विकटः] ईषदल्पं विकटः । [ईषदुन्नतः] ईषदल्पमुन्नतः । [ईषद्रक्तः] ईषदल्पं रक्तः । अमू द्वौ औणादिको क्तान्ताया गुणवचनाभावात् ।
[ऐषत्पिङ्गलम्] ईषत्पिङ्गलस्येदं = ऐषत्पिङ्गलम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र०→अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[ऐषत्पिङ्गलकाम्यत्] ईषत्पिङ्गलमैच्छत् । 'द्वितीयायाः काम्यः' (३।४।२२) काम्यप्र० । हास्तनी दिव्→त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः ऐ । ‘लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कोपेषद्रक्तः] कोपेनेषद्रक्तः = कोपेषद्रक्तः । 'ऊनार्थपूर्वाद्यैः' (३।१।६७) इति समासः, द्विपदत्वात् ।
[ईषत्पिङ्गल ! युष्माकमथो पूत्रः] ईषत्पिङ्गल ! युष्माकमथो इत्यत्र ‘असदिवाऽऽमन्त्र्यं पूर्वम्' (२।१।२५) इत्यनेन पूर्व(व)पदमसत् ।।छ।। P5 गुणा उच्यन्ते यैस्तैः ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
[ तत्कृतैः ] तेन तृतीयान्तेन कृतानि = तत्कृतानि, तैः ।
तृतीया तत्कृतैः ||३|१ |६५ ।।
[गोभिर्वपावान् ] वपा मेदोऽस्थिकृद्वपा मांसं वपा विद्यते यस्याः । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तो० ' (२।१।९४) म० व० ।
[शङ्कुलाखण्डश्चैत्रः ] शङ्कुलया कृतः खण्डः = शङ्कुलाखण्डः । शङ्कुला गण्डी कथ्यते ।
[ गिरिकाण: ] गिरिणा काणः । गिरि दडउ कथ्यते ।
[ मदपटुः ] मदेन पटुः ।
[क्षारशुक्लः ] क्षारेण कृतः शुक्लः ।
[कुसुमसुरभिः ] कुसुमेन कृतः सुरभिः ।
कृतायां वृत्तौ समासे कृतशब्दो न प्रयुज्यते ।
[घृतेन पाटवम् ] पटु । पटोर्भावः । 'य्वृवर्णाल्लध्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र० । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७० ) अव् ।
च =
[विद्यया धाष्टर्यम् ] धृष्ट । धृष्टस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च ' ( ७|१ |६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य ' ( ७ । ४ । ६८) अलोपः ||छ ||
चतस्राऽर्द्धम् ||३|१ |६६ ॥
[ चतस्रा ] चतुर् तृतीया टा । 'त्रि चतुरस्तिसृ चतसृ०' (२1१1१) चतसृ आदेशः । 'ऋतो रः स्वरेऽनि ' (२।१।२)
रत् ।
P5
[ अर्द्धचतस्रो मात्रा : ] अर्द्धन कृताश्चतस्रोऽर्द्धचतस्रः ।
[ अर्द्धचतस्रः खार्यः ] अर्द्ध-चतुर् । अर्द्धन कृताश्चतस्रोऽर्द्धचतस्रः खार्यः । चतुर् प्रथमा जस् । 'त्रि- चतुरस्तिसृ- चतसृ स्यादी' (२1919) चतसृ आदेशः । ऋतो रः स्वरेऽनि ' (२।१।२) रत् ।।छ ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
ऊनार्थ पूर्वाद्यैः || ३|१ |६७।।
[ऊनार्थपूर्वाद्यैः ] ऊनोऽर्थो येषां तानि = ऊनार्थानि पूर्व आद्यो येषां तानि पूर्वाद्यानि, ऊनार्थानि च पूर्वाद्यानि ऊनार्थपूर्वाद्यानि तैः ।
[ माषोनम् ] माषेणोनम् ।
[ कार्षापणोनम् ] कार्षापणेनोनम् ।
[ माषविकलम् ] माषेण विकलम् ।
[ कार्षापणविकलम् ] कार्षापणेन विकलम् ।
[ मासपूर्वः ] मासेन पूर्वः ।
[ संवत्सरपूर्वः ] संवत्सरेण पूर्वः ।
शङ्कुला उन्नतिकार्डिभानां खलनदारु ।
For Private
Personal Use Only
=
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२२८
[मासावरः] मासेनाऽवरः । [संवत्सरावरः] संवत्सरेणाऽवरः । [हिरण्यार्थः] हिरण्येनाऽर्थः । [आत्मनापञ्चमः] आत्मना पञ्चमः । [आत्मनाषष्ठः] आत्मना षष्ठः । ‘आत्मनः पूरणे' (३।२।१४) अलुप्समासः । [द्रोणाधिका खारी] द्रोणेनाऽधिका ।
[एकद्रव्यवत्त्वम्] द्रव्य । द्रव्यं विद्यते यत्र तत् । 'तदस्या०' (७।२।१) मतुप्र०→मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म०व० । द्रव्यवतो भावः । 'भावे त्व तल' (७।११५५) त्वप्र० । एकेन द्रव्यवत्त्वम् ।।छ।।
कारकं कृता ||३१६८|| [कृता] कृत् तृतीया टा। [आत्मकृतम्] आत्मना क्रियते स्म = आत्मकृतम् ।
परकृतम्] परेण कृतम् । परेण क्रियते स्म । [चैत्रनखनिर्भिन्नः] चैत्रेण नखैर्निभिन्नः । [सुजनसुलभः] सुजनेन सुखेन लभ्यते । [दुर्जनदुर्लभः] दुर्जनेन दुःखेन लभ्यते । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० । [अरिदुर्जयः] 'जिं अभिभवे' (८ ) जि । अरिभिर्दुःखेन जीयते । 'युवर्ण वृ दृ-वश-रण' (५।३।२८) अल्प० । + [लोकदुर्दशनम] 'दंशं दशने' (४९६) दंश् । लोकेन दुःखेन दश्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र०→अन ।
[पादहारकः] पादाभ्यां ह्रियते । 'बहुलम्' (५।११२) णकप्र०→अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः आर् । * [तलाहतिः] ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, आपूर्व० । आहननं = आहतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । तलेनाऽऽहतिः । _ [शस्त्रप्रहतिः] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ, प्रपूर्व० । प्रहरणं = प्रहृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र०-ति । शस्त्रैः प्रहृतिः ।
काकपेया नदी] 'पां पाने' (२) पा | काकैः पीयते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आकारस्य एत । 'आत' (२।४।१८) आप् ।
[श्वलेह्यः कूपः] श्वान् ‘लिहीक् आस्वादने' (११२९) लिह् । श्वभिर्लिह्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र०→य । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[कुक्कुटसंपात्या ग्रामाः] 'पत्नु गतौ' (९६२) पत्, सम्पूर्व० । कुक्कुटैः संपत्यन्ते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप०→य । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[कण्टकसंचेय ओदनः] 'चिंगट चयने' (१२९०) चि । कण्टकैः संचीयते । 'य एच्चातः' (५११२८) यप्र० । 'नामिनो P; नखैर्निर्भिद्यते स्म = नखनिर्भिन्नः । + इदमुदाहरणं बृहदवृत्तौ नास्ति ।
* वृहद्वृत्तौ - तलाहृतिः ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२९
गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ए । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२1१।७२) स०र० ।
[बाष्पच्छेद्यानि] बाष्प 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । वाष्पेण छिद्यन्ते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०→य । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० - ३० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[बुसोपेन्ध्यम् ] 'ञिइन्धैपि दीप्तौ ' (१४९८) इन्धू, उपपूर्व० । बुसैरुपेध्यते । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५/१/१७) ध्यण्प्र०य ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[तृणोपेन्ध्यम् ] तृणैरुपेध्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य ।
[घनघात्यः] घन 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । घनेन हन्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० →य । 'णिति घात्' (४।३।१००) घात् आदेशः ।
[विद्ययोषितः] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । उष्यते स्म । क्तप्रत । स्ताद्यशितो ० ' ( ४।४।३२) इट् (?) ('क्षुधवसस्तेषाम्' (४।४।४३ ) इट्) । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) स० ष० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) स० ष० ।
[धान्येन धनवान् ] धन । धनं विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२1१) मतुप्र० मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तो० ' (२।१।९४) म०व० । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य ' (२1१।८९) तलोपः ।
[ दात्रेण लूनवान् ] 'लुग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'ऋल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० न० ।
[ परशुना छिन्नवान् ] 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । छिनत्ति स्म । 'क्तक्तवतू' (५११।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । ‘रदादमूर्च्छ-मदःक्तयोर्दस्य च' (४१२६९) त द० न० ।
[ परशुना छित्त्वा ] छेदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा ।
[काकैः पातव्यः ] 'पां पाने' ( २ ) पा । पीयते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० ।
[श्वभिर्लेढव्यः] 'लिहींक् आस्वादने' (११२९) लिह् । लिह्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० द० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ६० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः । । छ । ।
[नविंशत्यादिना ] नविंशतिरादिर्यस्याऽसौ नविंशत्यादिः तेन ।
[ अत्] अत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
नविंशत्यादिनैकोऽच्चान्तः ||३|१|६९ ॥
[एकान्नविंशतिः, एकाद् नविंशतिः ] एकेन न विंशतिः । अनेन अत् । ' धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे ' (१।३।१) द० न० ।
[ एकान्नत्रिंशत्, एकाद् नत्रिंशत् ] एकेन न त्रिंशत् ।
[ एकान्नचत्वारिंशत्, एकाद् नचत्वारिंशत् ] एकेन न चत्वारिंशत् ||छ ||
For Private Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
तस्मै ॥छ ||
[ प्रकृत्या ] प्रकरणं प्रकृतिः, तया ।
[ यूपदारु ] यूपाय दारु ।
[ कुण्डलहिरण्यम् ] कुण्डलाय हिरण्यम् ।
[अवहननायोलूखलम् ] अव 'हनंक् हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । अवहन्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन
P
=
चतुर्थी प्रकृत्या || ३ |१ |७० ||
[हितादिभिः ] 5 हितमादिर्येषां ते = हितादयस्तैः ।
[ गोहितम् ] गोभ्यो हितम् ।
[ गोसुखम् ] गोभ्यः सुखम् ।
[ गोरक्षितः ] गोभ्यो रक्षितः ।
[ अश्वघासः ] अधेभ्यो घासः ।
[ श्वश्रूरा] श्वश्चै सुरा ।
[सुरम् ] सुरा । 'क्लीबे' (२।४।९७ ) हस्वः ।
[ हस्तिविधा] हस्तिने विधा ।
[धर्मनियमः] धर्माय नियमः ।
हितादिभिः ||३|१|७१ ।।
[धर्मजिज्ञासा ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्श्च' (४।१।३) ज्ञा सउं द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । जिज्ञासनं = जिज्ञासा । ' शंसि प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२ ) अलोपः । धर्माय जिज्ञासा ।
हित आदिर्येषां तानि ।
२३०
[ नाट्यशाला ] नाट्याय शाला ।
[आत्मनेपदम् ] आत्मनेपदम् । 'परा ऽऽत्मभ्यां ङे:' ( ३।२।१७) अलुप्समासः ।
[परस्मैपदम् ] परस्मैपदम् । 'परा-ऽऽत्मभ्यां ङे:' ( ३।२।१७) अलुप्समासः ।
[देवदेयम् ] देव 'डुदांग दाने' (११३८) दा । देवाय दीयते । य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० आ० ए० ।
[ ब्राह्मणदेयम् ] ब्राह्मण 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । ब्राह्मणाय दीयते । य एच्चातः ' ( ५।१।२८) यप्र० आ०
ए० ।
[ वरप्रदेया कन्या ] वर प्र 'डुदांगक् दाने' (११३८ ) दा । वराय प्रदीयते । 'य एच्चातः ' ( ५।१।२८) यप्र० आ०-→
ए० ।
For Private Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३१
[ ब्राह्मणाय दातव्यम् ] दीयते = दातव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० ||छ ||
तदर्थार्थेन ||३|१ | ७२ ॥
[ तदर्थार्थेन] तस्याश्चतुर्थ्या अर्थो यस्याऽसौ तदर्थः, तदर्थश्चासावर्थश्च = तदर्थार्थस्तेन । [पित्रर्थं पयः ] पित्रे इदं
पित्रर्थम् ।
[ महदर्थं धनम् ] महते इदं = [उदकार्थो घटः ] उदकायाऽयं
[आतुरार्था यवागूः ] आतुराय इयम् ।।छ।
=
[ भयाद्यैः ] भय आद्यो येषां ते [वृकभयम् ] वृकाद् भयम् ।
[वृकभीतः ] वृकाद् भीतः ।
[ द्वीपान्तरानीतः ] द्वीपान्तराद् आनीतः ।
दर्थम् ।
उदकार्थो घटः ।
पञ्चमी भयाद्यैः || ३११ ।७३ ॥
भयाद्यास्तैः ।
=
[ स्थानभ्रष्टः ] स्थानाद् भ्रष्टः ।
[प्रासादात् पतितः ] 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । पत्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[भोजनादपत्रस्तः ] 'सैच् भये' (११७१) त्रस्, अपपूर्व० । अपत्रस्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । प्रथमा सि । 'सो रु' (२।१।७२ ) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । । छ । ।
=
क्तेनाऽसत्त्वे ||३|१|७४ ।।
अ० तस्मिन् ।
[क्तेन] क्त, तृतीया टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । [असत्त्वे ] सीदतो लिङ्गसंख्ये इति सत्त्वम् । न सत्त्वं = असत्त्वम् । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० [ स्तोकान्मुक्तः ] 'मुच्jती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मुच्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० जो : ० ' ( ४।१।१११ ) 'च० क ० ( ? ) | ( 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क ० ) । स्तोकान्मुक्तः । 'असत्त्वे इसे '
त । तेऽनिटश्च
( ३।२।१० ) अलुप्समासः ।
P5 भया (य) आद्यो येषां तानि तैः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[अल्पान्मुक्तः] अल्पान्मुच्यते स्म । 'असत्त्वे डसे:' ( ३।२।१० ) अलुप्समासः ।
[ स्तोकान्मुक्तिः ] स्तोकान्मुक्तस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७/४/१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ||छ ।
[ परःशतादिः ] परःशत आदिर्यस्याऽसौ परःशतादिः ।
[ परःशताः ] शतात् परे परःशताः, परशब्दादत एव निर्देशात् सकारागमः ।
परःशतादिः || ३|१।७५ ।।
For Private Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
[ परः सहस्राः ] सहस्रात् परे = परः सहस्राः । [परोलक्षाः ] लक्षाल्लक्षाया वा परे
=
परोलक्षाः ||छ ||
पष्ठ्ययत्नाच्छेषे ||३|१ |७६ ॥
षष्ठी । 'षट्-कति-कतिपयात् थट्' (७।१।१६२) थट्प्र० ।
[ षष्ठी] षण्णां पूरणी
[ अयत्नात् ] न यत्नः = अयत्नः, तस्मात् ।
[यतिकम्बलः] यतेः कम्बलः ।
[राजगवीक्षीरम् ] राज्ञो गवां राजगवी । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७|३|१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' ( ७।४।७० ) अव् । 'जातेरयान्त - नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२|४|५४) डी | राजगव्याः क्षीरम् ।
1
२३२
[देवदत्तस्य गुरुकुलं, जिनदत्तस्य दासभार्या ] देवदत्तस्य गुरुकुलं, जिनदत्तस्य' दासभार्या इत्यत्र सापेक्षत्वे गमिनिकत्वाद्भवति । वाक्यसमासयोरेकार्थः प्रतिपादकत्वं गमकत्वम् ।
फ्र
[ सर्पिषो नाथितम् ] 'नाधृङ् उपतापैश्वर्याशीःषु च' (७१६) नाथ् । नाध्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[ मातुः स्मृतम्] 'स्मृ चिन्तायाम् ' (१८) स्मृ । स्मर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । [सर्पिषो दयितम् ] 'दयि दान-गति-हिंसा-दहनेषु च' (७९९) दय् । दय्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० →त । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् ।
[ मातुरीशितम् ] 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ई । ईश्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त ।
[चौरस्य रुग्णम्] 'रुजत् भङ्गे' (१३५०) रुज् । रुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्त ० त । सूयत्याद्योदितः ' (४।२।७० ) त० न० । 'च-जः क गम्' (२।१।८६) ज०म० । 'रपृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ।
[ चौरस्योज्जासितम् ] 'जसण् ताडने' (१७५८) जस्, उत्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० - इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । उज्जास्यते स्म । 'क्तक्तवतू' ( ५।१।१७४) प्र० । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४ | ४ | ३२ ) इट् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[ शतस्य द्यूतम् ] 'दिवच् क्रीडा-जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । 'अनुनासिके च च्छ्र-वः शूट्' (४।१।१०८) व० ऊ ऊ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् ।
[कटकरणस्यायुक्तः] कटकरणस्यायुक्त इत्यत्र ' कुशला-ऽऽयुक्तेनाऽऽसेवायाम्' (२।२।९७ ) इत्यनेन पष्ठी ।
[सर्पिषो ज्ञानम् ] सर्पिषो ज्ञानमित्यत्र 'ज्ञांशू अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञायते = ज्ञानम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन । यद्वा ज्ञायति (ते) स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) प्र० । 'ऋ-वादेरेषां तो नोऽप्र:' ( ४।२।६८) त० न० । 'अज्ञाने ज्ञः षष्ठी (२।२।८० ) षष्ठी न शेषे ।
[ रुदतः प्रव्रजितः ] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । रोदितीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । षष्ठी डस् । धृज ( १३० ) धृजु (१३१) ध्वज (१३२ ) - ध्वजु (१३३) धज (१३४) धजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज्, प्रपूर्व० । प्रव्रज्यते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । स्ताद्यशितोऽत्रोणा
P5 नाथनं = नाथितम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) तप्र० त । 'स्ताद्यशितो०' (४|४ | ३२ ) इट् । यद्वा नाथते स्म । 'गत्यर्था०' (५1१1११) तप्र०
त ।
For Private Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
देरिट्' (४।४।३२) इट् । ' षष्ठी वाऽनादरे' (२।२।१०८ ) षष्ठी ।
[ मनुष्याणां क्षत्रियः शूरतमः ] मनुष्याणामित्यत्र 'सप्तमी चाऽविभागे निर्धारणे' (२।२।१०९) इत्यनेन षष्ठी । प्रकृष्टः शूरः = शूरतमः । प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ।
[गवां कृष्णा संपन्नक्षीरतमा ] प्रकृष्टं क्षीरं यस्याः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'सप्तमी चाविभागे० ' (२।२।१०९) इत्यनेन षष्ठी ।
[ अध्वगानां रथगामी शीघ्रतमः ] अध्वन् अम ( ३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - ‘गम्लं गतौ' (३९६) ग्रम् । अध्वनि गच्छन्तीति अध्वगाः । ' क्वचित् ' ( ५।१।१७१) डप्र० अ । ' डित्यन्त्य० ' (२।१।११४ ) अम्लोपः, तेषाम् । रथ अम (३९२) - द्रम ( ३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ (३९५) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । रथेन गच्छतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । 'ञ्णिति' (४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि । 'इन्हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलोपः । 'सप्तमी चाविभागे निर्धारणे' (२।२।१०९) षष्ठी ।
[सर्पिर्ज्ञानं, मातृस्मरणम् ] सर्पिषो ज्ञानम्, मातुः स्मरणमित्यत्र ' कृति ' ( ३।१।७७ ) इत्यनेन समासो भविष्यति, यतः कृद्योगेऽत्र षष्ठी, संबंधे त्वनेनैव ।
[ गोस्वामी ] गवां स्वामी । [ पृथिवीश्वरः ] पृथिव्या ईश्वरः । [विद्यादायादः ] विद्याया दायादः ||छ ||
[कृति] 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कृति ।।३।१।७७।।
। करोतीति कृत्, तस्मिन् ।
1
[सिद्धसेनकृतिः ] 'डुकृंग् करणे' (८८८ ) कृ । करणं = कृतिः । 'स्त्रियां क्ति: ' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । सिद्धसेनस्य कृतिः । 'कर्तरि' (२।२।८६ ) षष्ठी ।
[गणधरोक्तिः] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । वचनं उक्तिः । ‘स्त्रियां क्तिः' (५। ३ ।९१) क्तिप्र० ति । यजादिवचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । गणधराणामुक्तिः । कर्तरि' (२।२।८६) षष्ठी ।
=
[इध्मव्रश्चनः] ' ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) व्रस्च् । वृश्चति । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । इन्धनानां = व्रश्चनः । 'कर्मणि कृतः ' (२।२।८३ ) इत्यनेन षष्ठी ।
[ पलाशशातनः ] 卐 शातण् शातने ( ) शात् । ‘चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । शातयतीति । 'णिवेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरन' (५|३|१११ ) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । पलाशानां शातनः । 'कर्मणि कृतः ' (२।२।८३ ) षष्ठी ।
-
[धर्मानुस्मरणम् ] अनुस्मृ चिन्तायाम् ' (१८) स्मृ । अनुस्मर्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४|३|१) गु० अर् । 'रषृवर्णान्नो ० ' (२|३|६३) न० ० । धर्मस्याऽनुस्मरणम् । 'कर्मणि कृतः '
श० म० न्यासानुसन्धाने 'शदलृ शातने' अतो ण्यन्तात् 'शदिरगतौ शात्' (४।२।२३) इति शातादेशे शात्यतेऽनेनेति करणे बाहुलकात् कर्त्तरि वाऽनटि शातनो दण्डः ।
For Private Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२३४
(२।२।८३) षष्ठी । - [तत्त्वानुचिन्तनम् अनु 'चितुण स्मृत्याम्' (१६४५) चित् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) चिन्त् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । अनुचिन्त्यते । “णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । तत्त्वानामनुस्मरणम् ।
[सर्पिनिम्] सर्पिषो ज्ञानम् ।
[एधोदकोपस्करणम्] उप 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । 'उपाद् भूषा-समवाय-प्रतियत्न-विकार-वाक्याऽध्याहारे' (४।४।९२) सडागमः । उपस्क्रियते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०→अन | एधाश्च उदकं च = एधोदकम् । एधोदकस्योपस्करणम् ।
[चौरोज्जासनस्] 'जसण ताडने' (१७५८) जस्, उत्पूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र०→इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । उज्जास्यते । ‘णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५३१११) अनप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । चौरस्योज्जासनम् ॥छ।।
याजकादिभिः ।।३।१७८|| [याजकादिभिः] 'यी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । याजयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०→अक । याजक आदिर्येषां तानि = याजकादीनि, तैः ।
[बाह्मणयाजकः] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०-अक । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ब्राहाणानां याजकः ।
[गुरुपूजकः] 'पूजण् पूजायाम्' (१५८६) पूज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०-→इ । पूजयतीति । ‘णकतृचौ' (५।१।४८) णकप्र०→अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । गुरूणां पूजकः ।
[गुरुसदृशः] गुरूणां सदृशः । 'तुल्यार्थस्तृतीया-षष्ठ्यौ' (२।२।११६) षष्ठी ।
[अन्यत्कारकम्] अन्य 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । अन्यस्य कारकं करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० →अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः आर् । प्रथमैक० सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । 'ईय-कारके' (३।२।१२१) दोऽन्तः ।
[विश्वगोप्ता] विश्वस्य गोप्ता । [तीर्थकर्ता] तीर्थस्य कर्ता । [तत्प्रयोजको हेतुः] तस्य प्रयोजकः । [जनिकर्तुः प्रकृतिः] जनेः कर्ता = जनिकर्ता, तस्य ।।छ।।
पत्ति-रथौ गणकेन ।।३।१७९।। [पतिरथौ] पत्तिश्च रथश्च = पत्तिरथौ ।
[पत्तिगणकः] 'गणण् संख्याने' (१८७४) गण । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । गणयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०→अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । पत्तीनां गणकः ।
[रथगणकः] रथानां गणकः । [ज्योतिर्गणकः] ज्योतिषां गणकः । ‘अकेन क्रीडा-ऽऽजीवे' (३।१।८१) समासः ।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
[सर्वपश्चादादयः ] सर्वपश्चादादिर्येषां ते
सर्वपश्चादादयः || ३|१|८०||
- सर्वपश्चादादयः ।
=
[सर्वपश्चात् पदं वर्त्तते] सर्वेषां पश्चात् = सर्वश्च ।
[सर्वचिरं जीवति ] सर्वेषां चिरम् । क्रियाविशेषणम् ।
[ तदुपरिष्टात् रुक्मं निदधाति ] तस्य उपरिष्टात् = तदुपरिष्टात् । रुक्मं सुवर्णम् । नि 'डुधां धारणे च' ( ११३९) धा । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२ ) धा द्विर्वचनम् । ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वत् । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) ध० द० । 'रि-रिष्टात् स्तादस्तादसतसाता ' (२।२।८२ ) इत्यादिना यदा षष्ठी तदा शेषद्वारेण न प्राप्नोति, यदा तु पश्चादित्यव्ययं अखण्डं अत्यये षष्ठीसमासप्रतिषेधात् विध्यर्थम् ।।छ।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अकेन क्रीडा - SSजीवे || ३ |१|८१ ।।
[क्रीडाऽऽजीवे ] क्रीडा च आजीवश्च = क्रीडाऽऽजीवम्, तस्मिन् ।
[उद्दालपुष्पभञ्जिका ] 'भञ्जप् आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । भञ्जनं भञ्जिका । भावेति (ऽपि ) 'नाम्नि पुंसि च ' अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
(५।३।१२१ ) णकप्र० उद्दालपुष्पाणां भञ्जिका ।
=
[वारणपुष्पप्रचायिका ] प्र 'चिंग्ट् चयने' (१२९० ) चि । प्रचीयतेऽस्यामिति । 'नाम्नि पुंसि च ' ( ५।३।१२१) णकप्र० →अक । ‘नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ । ३ । ५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'अस्याऽयत्० ' (२।४।१११ ) इ । वारणपुष्पाणां प्रचायिका ।
[ सालभञ्जिका ] सालस्य भञ्जिका ।
[दन्तलेखकः] ‘लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख् । लिखतीति लेखकः । 'णक-तृचौ' (५१११४८) णकप्र० - अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । दन्तानां लेखकः ।
[ नखलेखकः ] नखानां लेखकः ।
[अवस्करसूदकः ] ' षूदि क्षरणे' (७३६) पूद् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सूद् । सूदतीति (ते इति) | 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० - अक । अवस्करस्य सूदकः ।
[ रमणीयकारकः ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० - अक । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । रमणीयस्य कारकः ।
[ओदनस्य भोजकः] 'भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुनक्तीति भोजक: । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[पयसः पायकः] 'पां पाने' ( २ ) पा । पिबतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० - अक । 'आत ऐः कृञी' ( ४ । ३ । ५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् । सर्वत्र प्रथमैक० सि ॥छ ।
न कर्तरि ||३|१ |८२ ।।
[ भवतः शायिका ] 'भांक् दीप्तौ ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० अत् ।
P
उद्दालस्य पुष्पाणि = उद्दालपुष्पाणि । भनक्तीति भञ्जिका । 'नाम्नि पुंसि च ' ( ५ | ३ | १२१ ) णकप्र० । 'अस्याऽयत्०' (२|४|१११ ) इ । उद्दालस्य पुष्पाणि भञ्जिका ।
For Private Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
‘डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४) आलोपः, तस्य । 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शयितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत् णकः' (५।३।१२०) णकप्र० अक । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'अस्याऽयत् ० ' (२।४।१११) इ ।
[भवत आसिका ] भवतः पूर्ववत् । 'आसिक् उपवेशने ' (१११९) आस् । आसितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ चणकः' (५।३।१२० ) णकप्र० अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'अस्याऽयत्० ' (२|४|१११ ) इ ।
[भवतोऽग्रगामिका] भवतः पूर्ववत् । अग्रे अम ( ३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । अग्रे गन्तुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५।३।१२० ) णकप्र० अक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'अस्याऽयत् ० ' (२|४|१११) इ ।
[इक्षुभक्षिकां मे धारयसि ] 'भक्षण् अदने ' (१७१७) भक्षू । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३ | ४|१७) णिच्प्र० इ । भक्षयितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः ' ( ५ | ३ | १२० ) णकप्र० - अक । 'णेरनिटि' (४१३१८३) णिच्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । ‘अस्याऽयत् ० ' (२।४।१११) इ । इक्षूणां भक्षिका । अस्मद् षष्ठी इस् । 'डेडसा ते मे' (२।१।२३ ) मे । 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । ध्रियते इक्षुभक्षिकः (का), तां धियमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ३ । वर्त्त० सिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । ' एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पयःपायिकां मे धारयसि ] 'पां पाने' (२) पा । पातुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५।३।१२०) क →अक । ‘आत ऐः कृञ्ञी' (४।३१५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११ ) इ । अस्मद् षष्ठी इस् । ' ङे ङसा ते मे' (२।१।२३) मे । 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । धियते पयःपायिकः (का), तां ध्रियमाणं प्रयुङ्क्ते । शेषं पूर्ववत् ॥ छ।
कर्मजा तृचा च ||३|१।८३ ।।
[कर्मजा ] कर्मन् 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । कर्मणे (णि) जाता । 'पञ्चमात् ङः ' ( उणा० १६८) प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
।
[तृचा ] तृच् तृतीया टा ।
[ओदनस्य भोजकः ] ओदन षष्ठी डस् । भोजकः ( ३।१।८१) सूत्रवत् ।
२३६
[ सक्तूनां पायकः ] पायकः ( ३।१।८१) सूत्रवत् ।
[अपां स्रष्टा ] 'सृजंत् विसर्गे' (१३४९) सृज् । सृजतीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'अः सृजिदृशोऽकिति' (४।४।१११) अत् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) २० । 'यज- सृज - मृज० ' (२।१।८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०-८० | प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशो० ' (१।४।८४) डा । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[पुरां भेत्ता ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्तीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१1३1५०) द० त० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) डा । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ भूभर्त्ता ] भुवो भर्त्ता ।
[ वज्रभर्त्ता ] वक्र (ज्र )स्य भर्त्ता ।
For Private
Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । क्रियाशब्दस्य कोऽर्थः ? अस्याऽयमर्थः - क्रियाशब्द एव, यो भर्तृशब्द: स न गृह्यते, यस्तु योगरूढः स न ग्राह्यः, तस्मिंश्च गृह्यमाणे सर्वं सुन्दरम् ।।छ।।
तृतीयायाम् ।।३।१।८४।। [आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, आयूर्व० । आचर्यत इति । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप०→य ? । ('चरेराङस्त्वगुरौ' (५।१।३१) यप्र०) । 'वर्चस्कादिष्ववस्करादयः' (३।२।४८) आश्चर्यः । 'दुहींक क्षरणे' (११२७) दुह् । दोहनं = दोहः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । न गोपालकोऽगोपालकः, तेन ।
[साध्विदं शब्दानुशासनमाचार्यस्य] शब्दानामनुशासनम् ।
[साध्वी कटचिकीर्षा चैत्रस्य] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४191१०४) दीर्घः । 'कृतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४191३) किर् द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क०→च० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । चिकीर्षणं = चिकीर्षा । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ । कटस्य चिकीर्षा छ।।
तृप्तार्थ-पूरणा-ऽव्यया-5तृश-शत्रानशा ।।३।१८५।। तृप्तार्थपूरणाऽव्ययाऽतृशशत्रानशा तृप्तोऽर्थो येषां ते = तृप्तार्थाः, तृप्तार्थाश्च पूरणश्च अव्ययानि च अतृश् च ॥ शतृश्च आनश् च = तृप्तार्थपूरणाऽव्ययाऽतृश्शत्रानश्, तेन ।
[फलानां तृप्तः] 'तृपौच प्रीतौ' (११८९) तृप् । + तृप्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र० →त ।
[फलानां सुहितः] सु 'डुधांग धारणे च' (११३९) धा । सुष्ठु धीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'धागः' (४।४।१५) “हि" आदेशः ।
[सक्तूनां पूर्णः] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पृ । पूर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त०→न० । 'ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उरादेशः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'रवर्णान्नो ण०' (२।२।६३) न०→ण० ।
[ओदनस्याशितः] * 'अशश भोजने' (१५५८) अश । अश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[पयसो धाणः] 'धे तृप्तौ' (३५) धै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । धायति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिबभुजेः' (५।१११) क्तप्र०→त । ऋ-ही-घ्रा-धा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा (४।२७६) त०→न० ।
[तीर्थकराणां षोडशः] तीर्थ 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । तीर्थं कुर्वन्तीति । ‘हेतु-तच्छीला०' (५।१।१०३) टप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर्, तेषाम् । षष्-दशन् । षड्भिरधिका दश । एकादश-षोडश-षोडन्-षोढा-षड्ढा (३।२।९१) षोडश निपात्यते । षोडशानां पूरणः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।११५५) डट्प्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । P4 शता च । P + तृप्यतीति । * श० म० न्या० - आयूर्वात् 'अशश् भोजने' इत्यत आश्नातीति क्ते आशित इति ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२३८
[चक्रधराणां पञ्चमः शान्तिः] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शम्यादित्याशास्यमानः = शान्तिः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप० । 'अहन्-पञ्चमस्य क्वि-विङति' (४।१।१०७) दीर्घः ।
- [चक्रधराणां द्वितीयः सगरः] चक्र 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । चक्रं धरन्तीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र०→अ, तेषाम् ।
[वासुदेवानां तृतीयः स्वयम्भूः] स्वयम् ‘भू सत्तायाम्' (१) भू । स्वयं भवतीति क्विप् स्वयम्भूः । 'दिद्युद्-ददृद्जगज्जुहू०' (५।२।८३) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः ।
[रामस्य द्विषन] 'द्विषींक अप्रीतौ' (११२६) द्विषु । द्वेष्टीति । 'सुग्-द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५।२।२६) अतृश्प्र० →अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।
[रावणस्य द्विषन] 'द्विषींक अप्रीतौ' (११२६) द्विष । द्वेष्टीति । 'सुग-द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५।२।२६) अतृप० →अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
[चैत्रस्य पचन] 'डुपचीं पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०→अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[अध्वगानां धावन्तः शीघ्रतमाः] अध्वन् ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । अध्वनि गच्छन्तीति । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र०- अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः, तेषाम् । 'धावूग् गति-शुद्धयोः' (९२०) धाव् । धावन्तीति 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०→अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा जस् । प्रकृष्टाः शीघाः = शीघ्रतमाः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प०→तम । प्रथमा जस् ।
[चैत्रस्य पक्ष्यन्] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पक्ष्यतीति । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२१२०) शतृप्र० → अत् - स्य आदिः । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० । क-षसंयोगे क्ष । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
चैत्रस्य पचमानः] पचते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प०→आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[चैत्रस्य पक्ष्यमाणः] पक्ष्यते । ‘शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन - स्यपूर्व० । अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०-→ष० । क-षसंयोगे क्ष ।
[इध्मवश्चनः] इमानां व्रश्चनः । [पलाशशातनः] पलाशानां शातनः ।
[शुकस्य माराविदस्य शब्द:] न 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद् । न वेत्तीति । 'नाम्युपान्त्य-प्री-कु-गृ-ज्ञः कः' (५।१५४) कप्र०→अ । मारस्याविदः = माराविदस्तस्य, शब्दः ।
सर्पिषः पीयमानस्य गन्धः] 'पां पाने' (२) पा । पीयते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनशप्र०→आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः, तस्य, गन्धः ।
सूत्रस्याधीयमानस्यार्थः] 'इंक अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प्र० →आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०→य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः, तस्य, अर्थः ।।छ।।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाऽऽधास्तेन ।।३।१।८६।। [ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाऽऽधारक्तेन] ज्ञानं च इच्छा च अर्चा च = ज्ञानेच्छाऽर्चाः, ज्ञानेच्छाऽर्चा अर्थो(र्थाः) येषां ते = ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाः, ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाश्च आधारश्च = ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाऽऽधारम्, ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाधारे क्तः = ज्ञानेच्छाऽर्चाधारक्तः, तेन ।
राज्ञां ज्ञातः] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञायत इति ज्ञातः । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र०-→त ।
___ [राज्ञां बुद्धः] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बुध्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०→त । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध०→द० ।
[राज्ञामिष्टः] ‘इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । इष्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०→त । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त०→ट० ।
[राज्ञां मतः] 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०→त । 'यमि-रमिनमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२।५५) नलोपः ।
- [राज्ञामर्चितः] ‘अर्च(र्चि)ण पूजायाम्' (१९५४) अर्छ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । अर्च्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०→त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सेटक्तयोः' (४।३८४) णिज्लोपः ।
[राज्ञां पूजितः] 'पूजण पूजायाम्' (१५८६) पूज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । पूज्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०→त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सेटक्तयोः' (४।३।८४) णिज्लोपः ।
[इदमेतेषां यातम] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । यानं = यातम् । [इदमेषां यातम्] ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । यानं = यातम् । [इदमेषामासितम] 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । आसनमासितम् ।
[इदमेषां भुक्तम्] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं = भुक्तम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०-→त । 'क्तेऽनिटश्च जोः०' (४।१।१११) ज०→ग० ? ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज०→ग०) । 'अघोषे प्रथमो०' (१।३।५०) ग रेक० ।
[इदमेषां पीतम्] पानं = पीतम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । [राजपूजितः?] राज्ञा पूजितः ।
[राजमहितः?] अर्ह (५६४) - ‘मह पूजायाम्' (५६५) मह । महयते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ०' (५।२।९२) क्तप्र०-→त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । राज्ञा महितः ।
[राजसंमतः?] राज्ञा संमतः । कलहं स राममहितः कृतवान् ?] रामेण महितः ।।छ।।
अस्वस्थगुणैः ।।३।१।८७॥ [अस्वस्थगुणैः] न स्व 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठ । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । स्वस्मिन् तिष्ठन्तीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र०→अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । न स्वस्थाः
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२४०
= अस्वस्थाः, अस्वस्थाश्च ते गुणाश्च = अस्वस्थगुणाः, तैः ।।
पटस्य शौक्ल्यम शुक्ल । शुक्लस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप० (?) ('वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७।१५९) ट्यणप्र०→य) 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[काकस्य कार्ण्यम्] कृष्ण । कृष्णस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग' (७।१।६०) ट्यणप्र० (?) ('वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७।११५९) ट्यणप्र०-→य) । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[गुडस्य माधुर्यम्] मधुर । मधुरस्य भावः । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य(?) । ('वर्ण-दृढादि०' (७।१।५९) ट्यणप्र०→य) । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[प्रक्रियालाघवम्] लघु । लघोर्भावः । “य्वृवर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र०→अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् । प्रक्रियाया लाघवम् ।
[बुद्धिकौशलम] कुशलस्य भावः । 'युवादेरण' (७।११६७) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । बुद्धयाः कौशलम् ।
[करणपाटवम्] करणस्य पाटवम् ।
[पुरुषसामर्थ्यम्] समर्थ । समर्थस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । पुरुषस्य सामर्थ्यम् ।
[अङ्गसौष्ठवम्] सुष्ठु । सुष्टोर्भावः । अङ्गस्य सौष्ठवम् ।
[हस्तचापलम चपलस्य भावः । 'युवादेरण' (७।१।६७) अणप०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । हस्तस्य चापलम् ।
[वचनमार्दवम्] मृदोर्भावः । 'वृवर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र०-→अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । वचनस्य मार्दवम् ।
[उत्तरपदार्थप्राधान्यम] प्रधान । प्रधानस्य भावः । उत्तरपदार्थस्य प्राधान्यम ।
[क्रियासातत्यम्] सं(स)तत । सं(स)ततस्य भावः । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । क्रियायाः सातत्यम् ।
[वर्तमानसामीप्यम] समीपस्य भावः । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण' (७।२।१६४) ट्यणप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । वर्तमानस्य सामीप्यम् ।
[सत्सामीप्यम्] समीपस्य भावः । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण' (७।२।१६४) ट्यणप्र०→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । सतः = वर्तमानकालस्य सामीप्यम् ।
[अधिकरणैतावत्यम्] एतावत् । एतावतो भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० →य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अधिकरणस्य ऐतावत्यम् ।।
[प्रयोगान्यत्वम्] अन्यस्य भावः । 'भावे त्व तल्' (७।१५५) त्वप्र० । प्रयोगस्य अन्यत्वम् ।
[गतताच्छील्यम् तस्य शीलं = तच्छीलम् । तच्छीलस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । गतस्य ताच्छील्यम् ।
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[नदीघोषः] 'घुष शब्दे' (४९७) घुष । घोषणं = घोषः । 'भावाऽकोंः ' (५।३।१८) घप्र०→अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । नद्या घोषः ।
[वचनप्रामाण्यम्] प्रमाणस्य भावः । वचनस्य प्रामाण्यम् । [शब्दाधिक्यम्] अधिकस्य भावः । शब्दानामाधिक्यम् ।
[वाङमाधुर्यम] मधुरस्य भावः । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य (?) ('वर्णदृढादि०' (७१५९) ट्यणप्र०→य) । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । वाचो माधुर्यम् ।
एषूदाहरणेषु षष्ठीसमासः कार्यः । [घटवर्णः] घटस्य वर्णः । [कन्यारूपम्] कन्याया रूपम् । [कपित्थरसः] कपित्थस्य रसः । चिन्दनगन्धः] चन्दनस्य गन्धः । [स्तनस्पर्शः] स्तनयोः स्पर्शः ।
[कण्टकस्य तैक्ष्ण्यम्] तीक्ष्ण । तीक्ष्णस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अवर्णेवर्णस्य (७।४।६८) अलोपः ।
[वृषलस्य धाष्टर्यम्] धृष्ट । धृष्टस्य भावः । ‘पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०-→य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[कुसुमसौरभ्यम् सुरभस्य भावः । पति-राजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०→य(?) ('वर्णदृढादि०' (७।११५९) ट्यणप्र०-→य) । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । कुसुमस्य सौरभ्यम् । [चन्दनसौरभम्] व(चन्दनस्य सौरभम् ।।छ।।
सप्तमी शौण्डायैः ।।३।११८८|| [शौण्डाद्यैः] शो(शौ)ण्ड आद्यो येषां ते = शो(शौ)ण्डाद्याः, तैः ।
[पानशौण्डः] शुण्डाया अयम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । ततो मध्यस्थः समासः कर्त्तव्यः । पाने प्रशक्तः शौण्डः = पानशौण्डः ।
[अक्षधूर्तः] अक्षेषु प्रशक्तो धूर्तः [इव] । [अक्षकितवः] अक्षेषु प्रशक्तः कितवः [इव] । [शिरःशेखरः] शिरसि शेखरः । [हस्तकटकः] हस्ते कटकः । [आपातरमणीयः] आपाते रमणीयः । [अवसानविरसः] अवसाने विरसः । [पृथिवीविदितः] पृथिव्यां विदितः ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[पृथिवीप्रणतः ] पृथिव्यां प्रणतः ।
[ अन्तेगुरुः ] अन्ते गुरुः । ' मध्याऽन्ताद् गुरौ ' ( ३।२।२१) अलुक् ( प्) समासः । एवमग्रेऽपि । [ मध्येगुरुः ] मध्ये गुरुः । ' मध्याऽन्ताद् गुरौ ' ( ३।२।२१) अलुक् (प् ) समासः ॥ छ ||
[सिंहाद्यैः] सिंह आद्यो येषां ते
[ समरसिंहः ] समरे सिंह इव । [रणव्याघ्रः ] रणे व्याघ्र इव । [भूमिवासवः] भूमौ वासव इव ।
[ कलियुधिष्ठिरः ] कलौ युधिष्ठिर इव ।
सिंहाद्यैः पूजायाम् ||३।१ ।८९ ।।
सिंहाद्याः, तैः ।
=
काकाद्यैः क्षेपे ||३|१ |९० ॥
[ काकाद्यैः ] काक आद्यो येषां ते = काकाद्याः तैः ।
[तीर्थकाकः] तीर्थे काक इव ।
[ तीर्थध्वाङ्क्षः ] तीर्थे ध्वाङ्क्ष इव ।
[ तीर्थवायसः ] तीर्थे वायस इव ।
[ तीर्थबकः ] तीर्थे बक इव ।
[ तीर्थश्वा ] तीर्थे वेव ।
[ तीर्थसारमेयः] सरमाया अपत्यम् । 'ड्याप्-त्यूङ: ' ( ६ |१| ७०) एयण्प्र० एय । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । तीर्थे सारमेय इव ।
[ तीर्थकुक्कुटः ] तीर्थे कुक्कुट इव । [तीर्थशृगालः ] तीर्थे शृगाल इव ॥ छ ॥
पात्रेसमितेत्यादयः || ३।१।९१ ।।
[ पात्रेसमितेत्यादयः ] पात्रेसमित (ता) इति आदिर्येषां ते ।
[पात्रेसमिताः ] पात्र एव समिताः = पात्रेसमिताः, अत एव निर्देशादलुप्समासः ।
२४२
[पात्रेबहुलाः ] पात्र एव बहुलाः ।
[ गेहेशूरः ] गेहे एव शूरः ।
[गेहेदाही ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । दहतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० -→इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । दहनं = दाहः । ' भावा- ऽकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । दाहोऽस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । गेह एव दाही | [गेहेक्ष्वेडी] क्ष्वेडा (डो)ऽस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२१६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णलोपः । गेहे एव क्ष्वेडी ।
For Private Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
नदीं ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [गेहेनर्दी] ‘नर्द शब्दे' (३०२) नद् । नर्दत (ति) इति । 'ग्रहादिभ्यो णिन् ' ( ५।१।५३) णिन्प्र० - इन् । गेहे एव
[गेहेनर्ती] 'नृतैच् नर्त्तने' (११५२) नृत् । नृत्यत (ति) इत्येवंशीलः । ' अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० - इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । गेहे एव नर्ती ।
[गेहेविजिती ] गेहमेव विजितमनेन । 'इष्टादेः' (७।१।१६८) इन्प्र० ।
[गेहेविचिती] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि, विपूर्व० । विचीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । गेहमेव विचितमनेन । 'इष्टादेः' (७।१।१६८) इन्प्र० ।
[गेहेव्यालः ] गेहे एव व्यालः ।
[गेहेपटुः ] गेहे एव पटुः ।
[गेहेपण्डितः] गेहे एव पण्डितः । [गेहेप्रगल्भः ] गेहे एव प्रगल्भः । [ गोष्ठेशूरः ] गोष्ठे एव शूरः । [गोष्ठेक्ष्वेडी ] गोष्ठे एव क्ष्वेडी ।
[गोष्ठेनर्दी] गोष्ठे एव नर्दी ।
[गोष्ठेविजिती] गोष्ठमेव विजितमनेन । 'इष्टादे:' ( ७।१।१६८) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[गोष्ठेव्यालः ] गोष्ठे एव व्यालः ।
[गोष्ठेपटुः ] गोष्ठे एव पटुः । [गोष्ठेपण्डितः ] गोष्ठे एव पण्डितः । [गोष्ठेप्रगल्भः ] गोष्ठे एव प्रगल्भः । [उदुम्बरमशकः ] उदुम्बरे मशक इव । [ उदुम्बरकृमि: ] उदुम्बरे कृमिरिव । [कूपकच्छपः ] कूपे कच्छप इव । [कूपमण्डूकः] कूपे मण्डूक इव ।
[अवटकच्छपः ] अवटे कच्छप इव ।
[अवटमण्डूकः ] अवटे मण्डूक इव ।
[उदपानमण्डूकः ] उदकस्य पानं यत्र स आहवेऽर्थे 'नाम्न्युत्तरपदस्य च ' ( ३।२।१०७) कलुप् । उदपाने मण्डूक इव ।
[ नगरकाकः ] नगरे काक इव ।
[ नगरवायसः ] नगरे वायस इव ।
[ नगरश्वा ] नगरे वेव ।
[गेहेमेही] 'मिहं सेचने' ( ५५१) मिह् । मेहतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० इन् 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । गेहे एव मेही ।
For Private Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२४४
[पिण्डीशूरः] पिण्ड्यामेव शूरः । [पितरिशूरः] पितर्येव शूरः । [मातरिपुरुषः] मातर्येव पुरुषः । [गर्भधीरः] गर्भे एव धीरः । [गर्भशूरः] गर्भे एव शूरः । [गर्भसुहितः] गर्भे एव सुहितः । [गर्भेतृप्तः] गर्भे एव तृप्तः । [गर्भेदृप्त गर्भे एव दृष्टः (दृप्तः) । [कर्णेटिरिटिरिः] कर्णे एव टिरिटिरिः । [कर्णेचुरुचुरुः] कर्णे एव चुरुचुरुः । [कर्णेटिरिटिरा] कर्णे एव टिरिटिरा । [कर्णेचुरुचुरा] कर्णे एव चुरुचुरा । [व्रणकृमिः] व्रणे कृमिरिव । [गृहसर्पः] गृहे सर्प इव । [गृहकलविङ्कः] गृहे कलविङ्क इव ।।छ।।
क्तेन ॥३१९२॥ [भस्मनिहुतम्] 'हुंक् दानादनयोः' (११३०) हु । हूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । भस्मनि हुतमिव = भस्मनिहुतम् ।
[प्रवाहेमूत्रितम्] 'मूत्रण मूत्रणे (?) (प्रस्रवणे)' (१९००) मूत्र । 'चुरादिभ्यो०' (३।४।१७) णिच्प्र०→इ । मूत्र्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचुलोपः । प्रवाहे मूत्रितमिव ।
[उदकेविशीर्णम्] कू (१५२९) - मू (१५३०) - 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शू, विपूर्व० । विशीर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त०→न० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण० । उदके विशीर्णमिव ।
[अवतप्तेनकुलस्थितम्] 'तपं संतापे' (३३३) तप, अवपूर्व० । अवतपति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र०→त । स्था-स्थानं = स्थितम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३)क्तप्र०→त । 'दो-सो-मा-स्थ इ:' (४।४।११) इ ।+ नकुलानां स्थितं = नकुलस्थितम् । अवतप्ते नकुलस्थितमिव ।।छ।।
तत्राहोरात्रांशम् ।।३।१।९३।। तत्राहोरात्रांशम] अहश्च रात्रिश्च = अहोरात्रम् । 'ऋक्सामर्यजुष-धेन्वनडुह-वाङ्मनसा-5होरात्र-रात्रिंदिव-नक्तंदिवाऽहर्दिवोर्वष्ठीव-पदष्ठीवा-ऽक्षिभुव-दारगवम्' (७।३।९७) अतसमासान्तोऽहोरात्रनिपातः । अहोरात्रस्यांऽशाः = अहोरात्रांशाः,
P॥
अवतप्यते स्म ।
P + नकुलस्य स्थितम् ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
तत्र च अहोरात्रांशाश्च = तत्राहोरात्रांशम् ।
[तत्रकृतम्] क्रियते स्म । तत्र कृतम् ।
[पूर्वाह्णकृतम्] पूर्व-अहन् । पूर्वमह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्ननिपातः । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) णत्वम् । पूर्वाह्ण कृतम् ।
[अपराह्णकृतम्] अपरमह्नः, अपराणे कृतम् ।
[पूर्वरात्रकृतम्] पूर्वो(4) रात्रेः । ‘संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९) अत्समासान्तः । + पूर्वरात्रे कृतम् ।
[अपररात्रकृतम्] अपरो(रं) रात्रेः । ‘संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९) अत्समासान्तः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । अपररात्रे कृतम् ।
[तात्रकृतिः] तत्रकृतस्याऽपत्यम् । अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[अन्यजन्मकृतं कर्म] अन्यजन्मना कृतम् । [शुक्लपक्षे कृतम्] शुक्लश्चासौ पक्षश्च = शुक्लपक्षस्तस्मिन् ।
[अहनि भुक्तम्] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४१११११) ज०→ग० (?) ('च-जः क-गम्' (२११८६) ज०→ग०) । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३५०) ग०→क० ।
[एतत्तु ते दिवा नृत्तं, रात्रौ नृत्तं तु द्रक्ष्यसि] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । नर्त्तनम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र०→त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भविष्यन्ती स्यति । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमः । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृजमृज-राज०' (२११८७) श०→ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२११६२) १०→क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स०→ष० ।
[कथं रात्रिवृत्तं, सन्ध्यागर्जितमिति] रात्रौ वृत्तम् । सन्ध्यायां गर्जितम् । बहुलाधिकारात् समासः ।
[तत्र भोक्ता] भुनक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०→तृ । प्रथमा सि । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा | 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । [पूर्वाणे भोक्ता] भोक्ता पूर्ववत् ।।छ।।
नाम्नि ||३।१।९४॥ [अरण्येतिलकाः] तिलानां तुल्याः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।११०८) कप्र० । अरण्ये तिलकाः । 'अद् व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम्' (३।२।१८) इत्यलुप्समासः ।
[स्तूपेशाणः] स्तूपे २ शाणो देयः । 'प्राक्कारस्य व्यञ्जने' (३।२।१९) अलुप्समासः । [मुकुटेकार्षापणः] मुकुटे २ कार्षापणो देयः । 'प्राक्कारस्य व्यञ्जने' (३।२।१९) अलुपसमासः ।
[हलेद्विपदिका) द्वि-पाद । द्वौ द्वौ पादौ ददाति । 'संख्यादेः पादादिभ्यो दान-दण्डे चाकल लुक च' (७।२।१५२) अकल् प्र० - पाद् । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।११०२) पद् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०-→आ । 'अस्याऽयत्-तत्क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । ततः मध्यस्थः समासः ।।छ।। P卐 पूर्वाह्ण क्रियते स्म ।
P + पूर्वरात्रे क्रियते स्म ।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२४६
कृयेनावश्यके ।।३।१।९५।। कृधेन] कृच्चासौ यश्च = कृद्यस्तेन, कृतो यः = कृद्यस्तेन वा ।
[मासदेयम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते = देयम् । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आ०-→ए० । मासेऽवश्यं देयम् ।
[संवत्सरदेयम्] संवत्सरेऽवश्यं देयम् ।
[पूर्वाहणेगेयम्] के (३६) - ‘गै शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । गीयते = गेयम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आ०→ए० । पूर्वाहणेऽवश्यं गेयम् ।
[प्रातरध्येयम् अधि 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ । अधीयते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । प्रातरमवश्यमध्येयम् ।
[ग्रामदेयम] ग्रामेऽवश्यं देयम् । [नगरदेयम्] नगरेऽवश्यं देयम् ।
[मासे पित्र्यम्] पितृ । पितुरागतम् । 'पितुर्यो वा' (६।३।१५१) यप्र० । पिता देवताऽस्य । 'वायवृतु-पित्रुषसो यः' (६।२।१०९) यप्र० । पितरि साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) र० ।
[मासे स्तुत्यः] स्तु (३।१।१) सूत्रवत् । स्तूयते । 'दृ-वृग्-स्तु-जुषेति-शासः' (५।१।४०) क्यप्प०→य । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[मासे पाक्यम्] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पच्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप०→य । ‘णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति (४।१।१११) च०→क० ।
[मासे दातव्या भिक्षा] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०→आ ।
संवत्सरकर्तव्यमिति तु बहुलाधिकारात् ।
'डुकंग करणे (८८८) कृ । क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।।छ।।
विशेषणं विशेष्येणैकार्थं कर्मधारयश्च ।।३।१।९६।। [विशेषणम] 'शिष्लॅप विशेषणे' (१४९२) शिष, विपूर्व० । विशिष्यतेऽनेनेति विशेषणम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र०→अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[विशेष्येणैकार्थम्] विशिष्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् ध्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र०→य । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए, तेन । एकोऽर्थो यस्य तद् एकार्थम् । एकार्थस्य भावः ।
[कर्मधारयः] कर्मन् ‘धृग् धारणे' (८८७) धृ । धरन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र०-→इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः आर् । धारयतीति । 'साहि-साति-वेधुदेजि-धारि-पारि-चेतेरनुपसर्गात्' (५।१५९) शप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय । कर्मणो धारयः = कर्मधारयः ।
नीलोत्पलम नीलं च तदुत्पलं च । एकस्मिन्नर्थे इति कोऽर्थः ? नीलं नीलत्वे उत्पलमुत्पलत्वे एकस्मिन नीलोत्पले ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
[कृष्णतिलाः] कृष्णाश्च ते तिलाश्च ।
[पुङ्गवः] पुमांश्चासौ गौश्च = पुङ्गवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७० )
अव् ।
[मेषिकगवी] मेषिका चासौ गौश्च । 'पुम्वत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुम्वत् । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० स०१ / २९ ) इकारो निवर्त्तते । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । ' जातेरयान्त०' (२।४।५४ ) ङी ।
तक्षकः सर्पः, लोहितस्तक्षक इत्यत्र यथा नीलोत्पलमित्यत्र नीलशब्देन पीतादयो व्यवच्छिद्यन्ते, यथा उत्पलं किं विशिष्टम् ? नीलम्, तथा नीलं किं विशिष्टम् ? उत्पलम्, द्रव्यान्तराद् व्यवच्छेदः, तथा तत्र तद्यथा सर्प इत्युक्ते सर्पः कः ( ? ) तक्षकः, सर्पान्तराद् व्यवच्छेदः, तथा तक्षकः कः ? इति न भवति यतः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[आम्रवृक्षः ] आम्रश्चासौ वृक्षश्च ।
[ शिंशपावृक्षः ] शिंशपा चासौ वृक्षश्च ।
[ अस्तपर्वतः ] अस्तश्चासौ पर्वतश्च, अस्ताद्रिरस्तः कथ्यते ।
[ तक्षकाहिः ] तक्षकश्चासावहिश्च तक्षकशब्देन तक्षकसामर्थ्यं वाच्यम्, तस्माद् व्यवच्छेद (:) क्रियते अहिशब्देन ।
[शेषाहिः ] शेषश्चासावहिश्च ।
[ अस्तपर्वतः ] अस्तस्य पर्वतः ।
[ उदयपर्वतः ] उदयस्य पर्वतः ।
यत उक्तमभिधानचिन्तामणी - ग्रावा पर्वतभूधभूधरधराहार्या नगोऽथोदयः । पूर्वाद्रिः चरमाद्रिरस्तः उदगद्रिस्त्वद्रिराज् मेनका । प्राणेशो हिमवान् हिमालयहिमप्रस्थौ भवानीगुरुः ।
[ खञ्जकुण्टः कुण्टखञ्जः ] खञ्जश्चासौ कुण्टश्च ।
[शुक्लकृष्णः, कृष्णशुक्लः ] शुक्लश्चासौ कृष्णश्च । [ रोहितपाण्डुः, पाण्डुरोहितः ] रोहितश्चासौ पाण्डुश्च । [ हरितबभ्रुः बभ्रुहरितः] हरितश्चासौ बभ्रुश्च । [पूर्वोत्तरा] पूर्वा चासावुत्तरा च ।
[उत्तरपूर्वा ] उत्तरा चासौ पूर्वा च ।
[दक्षिणपूर्वा ] दक्षिणा चासौ पूर्वा च ।
[पूर्वदक्षिणा विदिक्] पूर्वा चासौ दक्षिणा च । सर्वत्र 'सर्वादयोऽस्यादौ' ( ३।२।६१) पुंवद्भावः ।
[पाचकपाठकः, पाठकपाचकः पुरुषः ] पाचकश्चासौ पाठकश्च ।
[कृष्णसारङ्गः ] कृष्णश्चासौ सारङ्गश्च समुदायवाचित्वादित्यर्थः, कृष्णादिशब्दानामवयववाचित्वेन ।
[ रामो जामदग्न्यः ] जमदग्नेरपत्यम् । 'गगादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) इलोपः ।
फ श० म० न्या० - 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
For Private
Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[अर्जुनः कार्तवीर्यः] कृतवीर्यस्याऽपत्यम् ।
[ दीर्घश्चारायणः ] चा (च) रस्याऽपत्यं वृद्धं = चारायण: । 'नडादिभ्य आयनण्' (६।१।५३) आयनप्र० आयन । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[कृष्णसर्पः ] कृष्णश्चासौ सर्पश्च ।
[लोहितशालिः ] लोहितश्चासौ शालिश्च ।
[गौरखरः ] गौरश्चासौ खरश्च । [लोहिताहिः] लोहितश्चासावहिश्च । [ नरसिंहः ] नरश्चासौ सिंहश्च । [पुरुषमृगः ] पुरुषश्चासौ मृगश्च । [बकटिट्टिभः ] बकश्चासौ टिट्टिभश्च ।
[ नकुलसर्पः ] नकुलश्चासौ सर्पश्च ।
[ पक्षिमार्जारः ] पक्षी चासौ मार्जारश्च ।
[कुक्कुटसर्पः ] कुक्कुटश्चासौ सर्पश्च ।
भूयोऽवयवाभिधानश्च प्राधान्याद् विशेष्यत्वमितरस्य तु विशेषणत्वम् ॥ छ ॥
२४८
पूर्वकालैक-सर्व-जरत्-पुराण- नव- केवलम् ||३|१|९७ ।।
[पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलम् ] पूर्वः कालो यस्य सः पूर्वकालः, पूर्वकालश्च एकश्च सर्वश्च जरंश्च पुराणश्च नवश्च केवलश्च = पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलम् ।
[ खातानुलिप्तः ] 'ष्णांक् शौचे' (१०६४ ) ष्णा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्त्रा । 'निमित्ताभावे० ' ( न्या. सं० वक्ष० १/२९ / सूत्र ) त्रा । स्नाति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः ' ( ५1१1११) क्तप्र० । अनु 'लिपत् उपदेहे' ( १३२४) लिप् । अनुलिप्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । पूर्वं स्रातः पश्चादनुलिप्तः ।
[लिप्तवासितः ] पूर्वं लिप्तः पश्चाद् वासितः ।
[कृष्टमतीकृता भूमिः ] अमता मता कृता = :
मतीकृता । कृभ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याSनव्ययस्य' ( ४ | ३ | १११ ) ई । पूर्वं कृष्टा पश्चान्मतीकृता ।
[छिन्नप्ररूढो वृक्षः ] पूर्वं छिन्नः पश्चात् प्ररूढः ।
[ एकशाटी] शाट 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी : ' (२।४।१९ ) ङी । एका शाटी । 'पुम्वत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[एकर्षयः] एके च ते ऋषयश्च ।
[ एकचौरः ] एकश्चासौ चौरश्च ।
[ एकधनुर्धरः ] एकश्चासौ धनुर्धरश्च ।
[ सर्वशैलाः ] सर्वे च ते शैलाश्च ।
[सर्वरात्रः] सर्वा चासौ रात्रिश्च । 'संख्यातैक- पुण्य- वर्षा -दीर्घाच्च रात्रेरत्' ( ७।३।११९) अत्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य'
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४९
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
(७।४।६८) इलोपः । सर्वेऽपि रात्र्यवयवा गृह्यन्त इत्यर्थः ।
[सर्वान्नम् सर्वं च तदन्नं च । [सर्वशुक्लः] सर्वश्चासौ शुक्लश्च । [जरदगवः] जरंश्चासौ गौश्च । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[जरद्राजः] जरंश्चासौ राजा च । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः । ‘नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः ।
[जरद्वलिनः] जरंश्चासौ वलिनश्च । ‘नोऽङ्गादेः' (७।२।२९) नप्र० ।
[पुराणवैयाकरणः] व्याकरणं वेत्त्यधीते वा । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प०→अ । 'लोकात्' (१।१।३) “व्" पाठउ विश्लेषियइ । 'य्वः पदान्तात् प्रागैदौत्' (७।४५) ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पुराणश्चासौ वैयाकरणश्च ।
[नवोदकम् नवं च तदुदकं च । [नवोक्तिः] नवा चासावुक्तिश्च । [केवलजरत्] केवलं च तद् जरच्च । [केवलपुराणम्] केवलं च तत् पुराणं च । [स्नात्वाऽनुलिप्तः] स्ना । स्नानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०→त्वा ।।छ।।
दिगधिकं संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे ।।३।१९८।।
[दिगधिकम्] दिक् च अधिकं च = दिगधिकम् । [संज्ञातद्धितोत्तरपदे] संज्ञा च तद्धितश्च उत्तरपदं च = संज्ञातद्धितोत्तरपदम, तस्मिन् । [दक्षिणकोशलाः] दक्षिणाः कोशलाः = दक्षिणकोशलाः । [उत्तरकोशलाः] उत्तराः कोशलाः । [दश्रिणपञ्चालाः] दक्षिणाः पञ्चालाः ।
[पूर्वेषुकामशमी] 'कमूङ कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णि' (३।४।२) णिप्र०→इ । “ज्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । कामयते । 'शीलि-कामि-भक्ष्याचरीक्षि-क्षमो णः' (५।१७३) णप्र०→अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिङ्लोपः । इषूणां कामस्तं शाम्यतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१७२) अणप०→अ । 'अणजेयेकण्-नञ-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । पूर्वा चासौ इषुकामशमी च । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् ।
[अपरेषुकामशमी] अपरा चासौ इषुकामशमी च । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् ।
[पूर्वकृष्णमृत्तिकाः] मृद् । मृदेव = मृत्तिका । ‘मृदस्तिकः' (७।२।१७१) तिकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० →आ । पूर्वा चासौ कृष्णमृत्तिका च । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् ।।
[अपरकृष्णमृत्तिकाः] अपरा चासौ कृष्णमृत्तिका च । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् । विग्रहवाक्यं समा(सा)रंभकं वाक्यमित्यर्थः ।
P卐 अधिकश्च ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२५०
[दाक्षिणशालः] दक्षिणस्यां शालायां भवः । 'दिक्पूर्वादनाम्नः' (६।३।२३) णप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[पौर्वशालः] पूर्वस्यां शालायां भवः । 'दिक्पूर्वादनाम्नः' (६।३।२३) णप्र०अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[आपरशालः] अपरस्यां शालायां भवः । 'दिक्पूर्वादनाम्नः (६।३।२३) णप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[अधिकषाष्टिकः] अधिकया षष्ट्या क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । अधिकां षष्टि भूतो भावी वा । 'तं भावि-भूते' (६।४।१०६) इकणप० । 'मान-संवत्सरस्याशाण-कुलिजस्याऽनाम्नि' (७।४।१९) उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः ।
[अधिकसाप्ततिकः] अधिकया सप्तत्या क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । अधिकां सप्ततिं भूतो भावी वा । 'तं भावि-भूते' (६।४।१०६) इकण्प्र० । 'मान-संवत्सरस्याशाण-कुलिजस्याऽनाम्नि' (७।४।१९) उत्तरपदवृद्धिः ।
[दक्षिणगवधनः] दक्षिणा गौर्धनमस्य । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'पुम्वत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् ।
[उत्तरगवधनः] उत्तरा गौर्धनमस्य । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव । 'पुम्वत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् ।।
[पूर्वगवीप्रियः] पूर्वगवी प्रियाऽस्य सः । [अपरगवीप्रियः] अपरगवी प्रियाऽस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[अधिकगवप्रियः] अधिका गौः प्रियो(या)ऽस्य । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[अधिकगवीप्रियः] अधिकगवी प्रियाऽस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । [दक्षिणगुः] दक्षिणगुरित्यत्र अल्पाश्रितमन्तरङ्ग, बह्वाश्रितं. बहिरङ्गं अस्येति सन्तीति बहुपदानि ।।छ।।
संख्या समाहारे च द्विगुश्चानाम्न्ययम् ।।३।१।९९।। [समाहारे] समाहरणं = समाहारस्तस्मिन् । [अनाम्नि] न नामन् = अनाम, तस्मिन् । [पञ्चाम्राः] पञ्च च ते आम्राश्च । [दशाम्राः] दश च ते आम्राश्च । [पञ्चर्षयः] पञ्च च ते ऋषयश्च । [सप्तर्षयः] सप्त च ते ऋषयश्च ।
[दशार्हाः] 'अर्ह पूजायाम्' (५६४) अर्ह । अर्हन्तीत्यर्हाः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र०→अ । दश च ते अश्चि । [पञ्चवटाः] पश च ते वटाश्च ।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[दशवटाः] दश च ते वटाश्च । [पुष्पितौ द्वौ पञ्चाम्रौ] पञ्च च ते आम्राश्च = पञ्चाम्रः, तौ । [उदितास्त्रयः सप्तर्षयः] सप्त च ते ऋषयश्च ।
[द्वैमातुरः] द्वयोर्मात्रोरपत्यम् । 'संख्या-सं-भद्रान्मातुर्मातुर्च' (६।१६६) अणप्र० - मातुर च । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
पाञ्चनापितिः] पञ्चनापितस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१३१) इञ्प्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । अत्राऽपत्ये विहितः ततो नानयोर्लुप् ।
[पञ्चकपाल ओदनः] पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः । 'संस्कृते भक्ष्ये' (६।२।१४०) अणप्र० । 'द्विगोरनपत्ये यस्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) अण्लोपः ।
[पञ्चजनीनः] पञ्चभ्यो जनेभ्यो हितः । ‘पञ्च-सर्व-विश्वाज्जनात् कर्मधारये' (७।१।४१) ईनप्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अत्र प्रत्ययविधानसामर्थ्यान्नलुक् ।
[अध्यर्द्धकंसः] अध्यर्द्धन कंसेन क्रीतः । 'कंसा-ऽर्धात्' (६।४।१३५) इकट्प्र० । 'अनाम्न्यद्वि: प्लुप्' (६।४।१४१) इकट्लोपः ।
[अध्यर्द्धशूर्पः] अधिकमर्द्धं यस्याऽसौ, अध्यःन शूर्पण क्रीतः ।
[अर्द्धतृतीयशूर्पः] अर्द्धतृतीयैः शूर्पः क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकणलोपः ।
[पञ्चगवधनः] पञ्च गावो धनमस्य । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । अव् ।
[पञ्चनावप्रियः] पञ्च नावो प्रिया यस्य । 'नावः' (७।३।१०४) अट्समासान्तः । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[व्यह्नजातः] द्वे अहनी जातस्य । सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात् (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्न आदेशश्च । [पञ्चपली] पथानां पूलानां समाहारः । 'द्विगोः समाहारात' (२०४।२२) डी । 'अस्य इयां लुक' (२।४।८६) अलोपः ।
दशपूली] दशानां पूलानां समाहारः । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । [पञ्चराजी] पञ्चानां राज्ञां समाहारः ।
[दशराजी] दशानां राज्ञां समाहारः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः (?) ('द्विगोरन्ननोऽट्' (७।३।९९) अट्समासान्तः) । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) ङी ।
[पञ्चकुमारि] पश्चानां कुमारीणां समाहारः । 'क्लीबे' (२१४९७) हूस्वत्वम् । [दशकुमारि] दशानां कुमारीणां समाहारः । ‘क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वम् ।
[अष्टौ प्रवचनमातरः] अष्टन् । जस् । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) आ । 'अष्ट औ जस्-शसोः' (१।४।५३) औ । प्रवचनस्य मातरः = प्रवचनमातरः ।
[एकापूपी] एकानामपूपानां समाहारः । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) डी । [पाञ्चर्षम्] पञ्च च ते ऋषयश्च = पचर्षयः । पञ्चर्षीणामिदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र०→अ । 'वृद्धिः
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृद्धिः ।
[दाशार्हम दशार्हाणामिदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र०-→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।।छ।।
निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः ।।३।१।१००।। [कुत्सनैरपापाद्यैः] कुत्सितैरेभिरिति कुत्सनानि, तैः । पाप आद्यो येषां तानि = पापाद्यानि, न पापाद्यानि = अपापाद्यानि, तैः ।
[वैयाकरणखसूची] व्याकरणं वेत्त्यधीते वा = वैयाकरणः । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणप्र० । 'य्वः पदान्तात् प्रागैदौत' (७।४।५) वै । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'सचण पैशन्ये' (१८५४) सूच । खं सूचयतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० । वैयाकरणश्चासौ खसूची च = वैयाकरणखसूची ।।
[याज्ञिककितवः] यज्ञ । यज्ञं वेत्तीति । 'याज्ञिकौक्त्थिक-लौकायितिकम्' (६।२।१२२) याज्ञिकनिपातः । याज्ञिकश्चासौ कितवश्च ।
[मीमांसकदुर्दुरूढः] मीमांसा । मीमांसामधीते । ‘पद-क्रम-शिक्षा-मीमांसा-साम्नोऽकः' (६।२।१२६) अकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । मीमांसकश्चासौ दुर्दुरूढश्च, नास्तिक इत्यर्थः ।
[क्षत्रियभीरुः] क्षत्रियश्चासौ भीरुश्च । [भिविटः] भिक्षुश्चासौ विटश्च । [मुनिखेटः] मुनिश्चासौ खेटश्च । [ब्राह्मणचेलः] ब्राह्मणश्चासौ चेलश्च ।
[बाह्मणबुवः] 'बूंग व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । बूते । 'बुवः' (५।१५१) अच्प्र०→अ । 'संयोगात्' (२191५२) उव् । ब्राह्मणश्चासौ बुवश्च ।
[राक्षसहतकः] राक्षसश्चासौ हतकश्च । [बाह्मणजाल्मः] ब्राह्मणश्चासौ जाल्मश्च ।
[तापसापस(श)दः] तापसश्चासावपशदश्च । मकाण्डीरकाण्डस्पृष्टः] काण्डीरश्चासौ काण्डस्पृष्टश्च । + [ग्राम्यधूतः] ग्राम्यश्चासौ धूर्त्तश्च ।
[मुनिधूर्तः] मुनिश्चासौ धूर्त्तश्च । [कविचौरः] कविश्चासौ चौरश्च ।
[आरक्षितस्करः] आ ‘रक्षि(क्ष) पालने' (५६७) रक्ष । रक्षत(ति) इति । 'ग्रहादिभ्यो णिन' (५।१५३) णिनप्र० इन् । आरक्षी चासौ तस्करश्च ।
पाखण्डिचाण्डालः] पाखण्डं विद्यते यस्य सः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पाखण्डी चासौ चाण्डालश्च ।
Pऊ ॐ
कुत्स्यते एभिरिति । बृहद्वृत्तौ - काण्डीरकाण्डपृष्ठः ।
+ बृहवृत्तौ - ग्राम्यधृष्टः ।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५३
[चौरवैयाकरणः ] चौरश्चासौ वैयाकरणश्च ।
[ कुत्सितो ब्राह्मणः ] ब्राह्मणकुत्सित इत्यपि न पापादिपाठात् ।
[ पापवैयाकरणः ] वैयाकरणश्चासौ पापश्च । 'लघ्वक्षरा ऽसखीदुत्- स्वराद्यदल्पस्वरा-ऽर्च्यमेकम्' (३।१।१६० ) पापपूर्वनिपातः ।
[ अणकवैयाकरणः ] वैयाकरणश्चासावणकश्च । 'लघ्वक्षरा ऽसखीदुत्-स्वराद्यदल्पस्वरा-ऽर्च्यमेकम् ' ( ३।१।१६० ) अणकपूर्वनिपातः ।
[ पापकुलालः ] पापश्चासौ कुलालश्च ।
[हतविधिः ] हत [क] श्चासौ विधिश्च प्रथमा सि ।
[दग्धदैवम् ] दग्धश्चासौ दैवश्च (?) ( दग्धं च तद् दैवं च ) ।
[दुष्टामात्यः ] दुष्टश्चासावमात्यश्च ।
[ क्षुद्रतापसः ] क्षुद्रश्चासौ तापसश्च ||छ ||
[ उपमानम् ] उपमीयतेऽनेनेत्युपमानम् ।
[सामान्यैः ] समानस्य भावः कर्म वा सामान्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यण्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७ |४|१) वृद्धिः । 'अवर्णे०' (७।४।६८) अलोपः तैः ।
[ शस्त्रीश्यामा] शस्त्री इव = शस्त्री, शस्त्री चासौ श्यामा च ।
[ न्यग्रोधपरिमण्डला ] न्यग्रोध इव = न्यग्रोधः । न्यग्रोधश्चासौ परिमण्डला च । [शरकाण्डगौरी] शरकाण्डमिव शरकाण्डम्, शरकाण्डं च तद् गौरी च । गौर । 'गौरादिभ्यो ० ' (२।४।१९) डी |
[ शुकहरिणी] हरित । 'श्येतैत- हरित - भरत -रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) डी तस्य न० । 'रषृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० । शुक 'जातेरयान्त०' (२।४।५४) डी । शुकी चासौ हरिणी च । 'पुम्वत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
उपमानं सामान्यैः ||३|१|१०१ ।।
=
[कुमुदश्येनी] कुमुदवत् = कुमुदम्, कुमुदं चासौ श्येनी च । [तडित्पिशङ्गी] तडिदिव = तडित्, तडित् चासौ पिशङ्गी च ।
[तित्तिरिकल्माषी ] तित्तिरिरिव = तित्तिरिः, तित्तिरिश्चासौ कल्माषी च ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[कुम्भकपाललोहिनी] कुम्भस्य कपालं कुम्भकपालम्, कुम्भकपालवत् लोहिनी ।
[ मृगचपला ] मृगीव मृगी, मृगी चासौ चपला च = मृगचपला । 'पुम्वत् कर्मधारये' ( ३।२।५७) पुंवत् । [हंसगद्गदा] हंस 'जातेरयान्त०' (२।४।५४ ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोप | हंसीव हंसी हंसी चासौ गद्गदा च ।
—
-
श० म० न्यासानुसन्धाने शुकः चासौ हरिणी च । श० म० न्यासानुसन्धाने
कुम्भकपालश्चासौ लोहिनी च ।
=
For Private Personal Use Only
=
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
[ काकवन्ध्या] काक 'जातेरयान्त०' (२।४।५४ ) ङी । काकीव = काकी, काकी चासौ वन्ध्या च । 'पुम्वत् कर्मधारये' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[देवदत्ता श्यामा] देवदत्ता प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[अग्निर्माणवकः] अग्निरिव अग्निः प्रथमा सि । सो रु: ' (२।१।७२) स० २० । मनोरपत्यं मूढं कुत्सितम् । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) इत्यण् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७० ) अव् । 'माणवः कुत्सायाम्' (६।१।९५) न०० | माणव एव = माणवकः । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० ।
[गौर्वाहीकः ] वहतीति वाहीकः । ' सृणीका स्तीक प्रतीक- पूतीक-समीक-वाहीक-वाह्लीक वल्मीक- कल्मलीक- तिन्तिडीककङ्कणीक किङ्किणीक-पुण्डरीक-चञ्चरीक-फर्फरीक-झर्झरीक-घर्घरीकाऽऽदयः' (उणा० ५०) किदीकप्र० वाहीकनिपातः ॥ छ ||
उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ ||३|१|१०२ ।।
[ उपमेयम् ] उप 'मांक माने' (१०७३) मा । उपमीयते । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० आ० ए० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[ व्याघ्राद्यैः ] व्याघ्र आद्यो येषां तानि तैः ।
[ साम्यानुक्तौ ] समस्य भावः = साम्यम्, न उक्तिरनुक्तिः, साम्यस्य अनुक्तिः
[ पुरुषव्याघ्रः ] व्याघ्र इव = व्याघ्रः पुरुषश्चासौ व्याघ्रश्च = पुरुषव्याघ्रः ।
[ पुरुषसिंहः ] सिंह इव =
सिंहः, पुरुषश्चासौ सिंहश्च ।
[ पुरुषवृषभः] वृषभ इव = वृषभः, पुरुषश्चासौ वृषभश्च ।
[ वृषभसिंह ] सिंह इव = सिंहः, वृषभश्चासौ सिंहश्च ।
[ पुरुषव्याघ्रः शूरः ] राजवत्पुरुषः ।
[वाग्वज्रः ] वाग् वज्र इव ।
[मुखपद्मम् ] मुखं पद्ममिव ।
[ पाणिपल्लवम् ] पाणी पल्लवाविव ।
[करकिसलयम् ] करः किसलयमिव ।
[ राजव्याघ्री ] राजन् 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : ' (२।४।१) ङी । 'ईङौ वा' (२।१।१०९) अलोपः । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०'
( १।३।६०) न० ञ० । राज्ञी चासौ व्याघ्री च ।
[ वदनेन्दुः ] वदनमिन्दुरिव ।
[ पार्थिवचन्द्रः ] पार्थिवश्चन्द्र इव ।
[ वानरश्वा ] वानरः श्वेव ।
२५४
[ सिंही] श्वन् 'स्त्रियां नृतोऽस्वत्रादेर्डी : ' (२।४।१ ) ङी । ' श्वन्- युवन् मघोनो डीस्याद्यघुट्स्वरे व उ:' ( २।१।१०६ ) व० उ० । शुनी चासौ सिंही च । 'पुम्वत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् ।
=
For Private
साम्यानुक्तिः, तस्याम् 1
Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५
वीरश्च
[कुचकुम्भः ] कुचौ कुम्भेव (भाविव ) ।
[ स्तनकलश: ] स्तनौ कलशाविव ॥ छ ॥
=
पूर्वा-पर-प्रथम- चरम - जघन्य-समान-मध्य-मध्यम- वीरम् ||३|१|१०३ ।।
[पूर्वाऽपरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम् ] पूर्वश्च अपरश्च प्रथमश्च चरमश्च जघन्यश्च समानश्च मध्यश्च मध्यमश्च
पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम् ।
[ पूर्वपुरुषः ] पूर्वश्चासौ पुरुषश्च ।
[ अपरपुरुषः ] अपरश्चासौ पुरुषश्च ।
[ प्रथमपुरुषः ] प्रथमश्चासौ पुरुषश्च ।
[ चरमपुरुषः ] चरमश्चासौ पुरुषश्च ।
[ जघन्यपुरुषः ] जघन्यश्चासौ पुरुषश्च ।
[ समानपुरुषः ] समानश्चासौ पुरुषश्च ।
[ मध्यपुरुषः ] मध्यश्चासौ पुरुषश्च ।
[ मध्यमपुरुषः ] मध्यमश्चासौ पुरुषश्च । [वीरपुरुषः] वीरश्चासौ पुरुषश्च । [ पूर्वजरन्] पूर्वश्चासौ जरंश्च । [वीरपूर्वः] वीरश्चासौ पूर्वश्च । [ पूर्वपटुः] पूर्वश्चासौ पटुश्च । [एकवीरः ] एकश्चासौ वीरश्च ||छ ||
[ श्रेण्यादि ] श्रेणिरादिर्यस्य तत् [कृताद्यैः] कृत आद्यो येषां ते
[च्व्यर्थे] च्वेरर्थश्च्व्यर्थस्तस्मिन् ।
श्रेण्यादि कृताद्यैश्च्व्यर्थे ||३|१|१०४ || । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । कृताद्यास्तैः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
[ श्रेणिकृताः पुरुषाः ] अश्रेणयः श्रेणयः कृताः श्रेणिकृताः ।
[ऊककृताः ] अनूका ऊकाः कृताः = ऊककृताः । राशिस्थानीकृता इत्यर्थः ।
[ पूगकृताः] अपूगाः पूगाः कृताः ।
[श्रेणिमताः ] बुधि (१२६२ ) - 'मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यन्ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ' यमि-रमि- नमि०' (४।२।५५) नलोपः । अश्रेणयः श्रेणयो मताः ।
=
[ श्रेणिमिताः] 'मांक माने' (१०७३) मा । मीयन्ते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'दो सो मा स्थ इ: ' ( ४|४|११ ) इ । अश्रेणयः श्रेणयो मिताः ।
For Private Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ श्रेणिभूताः ] अश्रेणयः श्रेणयो भूताः ।
[श्रेणयः कृताः ] श्रेणयः कृताः । किञ्चिन्निगृहीता अनुगृहीता वेत्यर्थः ।
[ श्रेणीकृताः ] अश्रेणयः श्रेणयः कृताः । ' कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'दीर्घश्च्वि-य-यक- क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः 1
[ऊकीकृताः] अनूका ऊकाः कृताः । कृभ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४|३|१११ )
ई छ ।
[नञादिभिन्नैः] नञ् आदिर्येषां ते
क्तं नञादिभिन्नैः ||३|१|१०५ ।।
= नञादयः, नञादिभिर्भिन्नानि
=
२५६
नञादिभिन्नानि तैः ।
[कृताकृतम्] कृतं च तदकृतं च ।
[भुक्ताभुक्तम्] भुक्तं च तदभुक्तं च ।
[अशितानशितम् ] 'अशश् भोजने ' (१५५८) अश् । अश्यति (ते) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । अशितं च तदनशितं च ।
[क्लिष्टाक्लिशितम् ] 'क्लिशिच् उपतापे' (१२७६) क्लिश् । क्लिश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'पूङ्- क्लिशिभ्यो नवा' ( ४/४/४५) इट् इ । अन्यत्र 'यज - सृज - मृज० ' (२1१1८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) ० ० । क्लिष्टं च तदक्लिशितं च ।
[पूतापवितम् ] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० । पूङ्-क्लिशिभ्यो नवा' (४।४।४५) इट् इ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतो०' (१।२।२४) अव् । पूतं च तदपवितं च । [शाताशितम्] शातं च तदशितं च । 'शोंच् तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२1१) आ । शायते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) प्र० । 'छा- शोर्वा' (४|४|१२ ) इ विकल्पेन ।
[छाताच्छितम् ] द (११४८) - 'छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा । छायते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । 'छा- शोर्वा' (४|४|१२ ) इ विकल्पेन । छातं च तदच्छितं च ।
[कृतापकृतम्] कृतं च तदपकृतं च ।
[भुक्तविभुक्तम् ] भुक्तं च तद् विभुक्तं च ।
[ पीतावपीतम् ] 'पां पाने' (२) पा । पीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि ' ( ४।३।९७) ई । पीतं च तदवपीतं च ॥ छ ॥
सेड् नाऽनिटा || ३|१|१०६।।
[सेट् ] सह इटा वर्त्तत इति सेट् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३) सभावः ।
[ अनिटा ] न विद्यते इट् यस्य ( यत्र ) तदनिट् तेन । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् ।
[क्लिशितमक्लिष्टम् ] 'क्लिशौश् विबाधने' (१५५७) क्लि । क्लिश्यत इति । 'पूड- क्लिशिभ्यो० ' ( ४१४/४५) इट् । क्लिशितं च तद् अक्लिष्टं च ।
For Private Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [विन्नावित्तम] 'विदिप विचारणे' (१४९७) विद् । विद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'ऋ-हीघ्रा-धा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा' (४।२७६) त० → न० विकल्पेन । विन्नं च तद् अवित्तं च = विन्नावित्तम् ।
[त्राणात्रातम] देंङ् (६०४) - 'त्रै पालने' (६०५) त्रै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) त्रा । त्रायते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । 'ऋ-ही-घ्रा-धा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा' (४।२७६) त०→न० । 'रघुवर्णान्नो ण' (२।३।६३) न०-→ण । त्राणं च तद् अत्रातं च = त्राणात्रातम् ।
[कृताकृतम्] कृतं च तदकृतं च । [शाताशातम्] शातं च तदशातं च ।
[छाताच्छातम] छातं च तदच्छातं च ।
[अशितानशितेन जीवति] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । अश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त | 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट । अशितं च तदनशितं च ।
[शिताशितम्] 'शोंच तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) शा । शायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र०→त । 'छा-शोर्वा' (४।४।१२) इ । न शितमशितम्, शितं च तदशितं च ।
[छिताच्छितम्] दो (११४८) 'छोंच छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा । छायते स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । 'छा-शोर्वा' (४।४।१२) इ । न छितं = अच्छितम्, छितं च तदच्छितं च ।।छ।।
सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् ।।३।१।१०७।। [सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टम] संश्च महांश्च परमश्च उत्तमश्च उत्कृष्टश्च = सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टम् । [सत्पुरुषः] संश्चासौ पुरुषश्च ।
[महापुरुषः] महांश्चासौ पुरुषश्च । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३१२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११1११४) अत्लोपः ।
[परमपुरुषः] परमश्चासौ पुरुषश्च । [उत्तमपुरुषः] उत्तमश्चासौ पुरुषश्च । [उत्कृष्टपुरुषः] उत्कृष्टश्चासौ पुरुषश्च । [महोदधिः] कथं महांश्चासौ उदधिश्च, बहुलाधिकारादविष्यति । [सच्छुक्लः] संश्चासौ शुक्लश्च । [परमजरन्] परमश्चासौ जरंश्च ।
[महावीरः] महांश्चासौ वीरश्च । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२।७०) डाप्र० → आ । डित्यन्त्यस्वरादेः (२।१।११४) अत्लोपः ।
[परममहान] परमश्चासौ महांश्च ।।छ।।
वृन्दारक-नाग-कुञ्जरैः ।।३।१।१०८।।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाsध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
[वृन्दारकनागकुञ्जरैः ] वृन्दारकश्च नागश्च कुञ्जरश्च
[ गोवृन्दारकः ] वृन्दारक इव
वृन्दारकः, गौश्चासौ वृन्दारकश्च ।
[ अश्ववृन्दारकः ] वृन्दारक इव = वृन्दारकः, अश्वश्वासी वृन्दारकश्च ।
[ गोनागः ] नाग इव = नागः, गौश्चासौ नागश्च ।
[ अश्वनागः ] अश्वश्चासौ नागश्च ।
[गोकुञ्जरः] कुञ्जर इव = कुञ्जरः, गौश्चासौ कुञ्जरश्च ।
[ अश्वकुञ्जरः] अश्वश्चासौ कुञ्जरश्च ।
[सुसीमो नागः ] सीमन् 'ताभ्यां वाऽऽप् डित् ' (२।४।१५) डाप् । शोभना सीमा स्फुटा यस्य सः = सुसीमः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः । छ । ।
P5 P +
जातेः प्रश्नं
जातिप्रश्नम् ।
कुत्सितो राजा = किंराजा ।
-
[कतरकतमौ ] कतरश्च कतमश्च = कतरकतमौ ।
[ जातिप्रश्ने] 5 जातेः प्रश्नः = जातिप्रश्नः तस्मिन् ।
[ कतरकठः] कठेन प्रोक्तं वेत्त्यधीते वा, कतरश्चासौ कठश्च ।
[कतरकलापः] कलापो विद्यते यस्याऽसौ । ' अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । कलापिना प्रोक्तं वेत्त्यधीते वा । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणुप्र० । 'तेन प्रोक्ते' ( ६ । ३ । १८१) अण्प्र० । 'प्रोक्तात्' ( ६ । २ । १२९) अण्लोपः । ' कलापि कुथुमि - तैतलि - जाजलि - लाङ्गलि- शिखण्डि - शिलालि-सब्रह्मचारि-पीठसर्पि-सूकरसद्म-सुपर्वणः' (७।४।६२ ) इन्लोपः । कतरश्चासौ कलापश्च ।
[कतरगार्ग्यः ] कतरश्चासौ गार्ग्यश्च ।
[कतमगार्ग्यः ] कतमश्चासौ गार्ग्यश्च ।
[कतरः कुण्डली ] कुण्डलं विद्यते यस्याऽसौ । 'ज्योत्स्रादिभ्योऽण्' (७।२।३४) अण्प्र०, अण्बाधकः 'शिखादिभ्य इन्' ( ७।२।४) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घयाव्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः । । छ । ।
वृन्दारकनागकुञ्जरास्तैः ।
कतर - कतमी जातिप्रश्ने || ३|१|१०९ ।।
[ किंराजा यो न रक्षति ] + को राजा । [किंगौः यो न वहति ] को गौः
[ किंसखा योऽभिद्रुहयति ] कः सखा ।
[ स किंवैयाकरणः यः शब्दं न बूते ] को वैयाकरणः ।
[ किंपुरुषः ] कुत्सितः पुरुषः ।
=
किं क्षेपे ||३|१|११०॥
२५८
किंगौः, 'न किमः क्षेपे' (७।३।७०) इति समासान्तनिषेधः ।
For Private Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५९
[ किंशुकः पलाशः ] कुत्सितः शुकः ।
[ किञ्जल्कः ] कुत्सितो जल्कः । [किंकिरातम् ]* कुत्सितः किरातः ॥ छ ||
पोटा-युवति स्तोक- कतिपय-गृष्टि- धेनु-वशा-वेहद्-बष्कयणी- प्रवक्तृ श्रोत्रिया - ऽध्यायक- धूर्त्त - प्रशंसा रूढैर्जातिः ।।३।१।१११।। [पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाऽध्यायकधूर्त्तप्रशंसारूढैः ] पोटा च युवतिश्च + स्तोकं च कतिपयं च गृष्टिश्च धेनुश्च वशा च वेहच्च बष्कयणी च प्रवक्ता च श्रोत्रियश्च अध्यायकश्च धूर्त्तश्च * प्रशंसारूढानि च = पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाऽध्यायकधूर्त्तप्रशंसारूढानि तैः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[जातिः] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायेतेऽपि (भि) धानप्रत्ययावस्याः सा जातिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्रति । 'आः खनि - सनि - जनः ' ( ४ |२| ६०) न० आ० । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः ।
[इभ्यपोटा] इभ । इभमर्हति । ' दण्डादेर्यः' ( ६ । ४ । १७८) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । (इभ) नपुंसकहस्तिजातिः । इभ्या च सा पोटा च ।
5 [अर्यापोटा] अर्या च सा पोटा च । 'पुम्वत् कर्मधारये' ( ३।२।५७) पुंवत् 1
[नागयुवतिः] नाग ‘जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२।४।५४) डी ( ? ) | ( भाज- गोण - नाग-स्थल० ' (२।४।३० ) ङी । नागी चासौ युवतिश्च । ‘पुम्वत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[वृन्दार (रि) कयुवतिः ] वृन्दार (रि) का चासौ युवतिश्च । [अग्निस्तोकम् ] अग्निश्चासौ स्तोकं च । [विषस्तोकम् ] विषश्चासौ स्तोकं च । [दधिकतिपयम् ] दधि च तत् कतिपयं च ।
[तक्रकतिपयम् ] तक्रं च तत् कतिपयं च ।
[ अजगृष्टिः ] अजा चासौ गृष्टिश्च । पुम्वत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[ अजधेनुः ] अजा चासौ धेनुश्च ।
[गोवा ] गौश्चासौ वशा च ।
[ अजवशा] अजा चासौ वशा च ।
[ गोहत्] गौश्चासौ वेहच्च ।
[ अजवेहत्] अजा चासौ वेहच्च ।
श० म० न्यासानुसन्धाने कुत्सितं किरातम् । किरातं काञ्चनारवृक्षस्य पुष्पमिति लघुन्यासः । किंकिरातः कुरण्टकः इत्यभिधानचिन्तामणिः । अयमुणादिना व्युत्पादितः ।
P + स्तोकश्च कतिपयश्च ।
P★ प्रशंसारूढश्च ते ।
5 श० म० न्यासानुसन्धाने अत्र आर्याशब्दस्थाने अर्या इति पाठः सम्यगाभाति । अर्यशब्दश्च 'स्वामिवैश्येऽर्यः' (५।१।३३) साधुः । अर्यशब्दस्य वैश्यजातिवचनत्वात् समासः । बृहद्वृत्तौ - आर्यपोटा ।
For Private Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२६०
W
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
[गोबष्कयि(य)णी] गौश्चासौ बष्कयणी च । [अजबष्कयि(य)णी] अजा चासौ वष्कयणी च । [कठप्रवक्ता] कठश्चासौ प्रवक्ता च ।
[कालापप्रवक्ता] प्र 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । प्रवक्तीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र०→तृ । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च०→क० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशो०' (१९४९८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । क(का)लापश्चासौ प्रवक्ता च ।
कठश्रोत्रियः] कठश्चासौ श्रोत्रियश्च । [कालापश्रोत्रियः] क(का)लापश्चासौ श्रोत्रियश्च ।
[कटाध्यायकः] ‘इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०→अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'इवर्णाद०' (१।२।२१) य० । कठश्वासावध्यायकश्च ।
[कालापाध्यायकः] कालापश्चासावध्यायकश्च । [मृगधूर्तः] मृगश्चासौ धूर्त्तश्च । [गार्ग्यधूर्तः] गाय॑श्चासौ धूर्त्तश्च । [अश्वमतल्लिका] अश्वश्चासौ मतल्लिका च । [गोमचर्चिका] गौश्चासौ मचर्चिका च । [गोप्रकाण्डम्] गौश्चासौ प्रकाण्डश्च ।
[पुरुषोघः] उत् 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । उत्कृष्ट हन्यते जा(ज्ञा)यत (इति) उद्घः । 'निघोघसड़योद्घना-ऽपघनोपघ्नं०' (५।३।३६) उद्घनिपातः । पुरुषश्चासावुद्घश्च ।
[गोकुमारी] कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) ङी । गौश्चासौ कुमारी च । [अश्वकुमारी] अश्वश्चासौ कुमारी च । [गोतल्लजकः] गौश्चासौ तल्लजकश्च । [कुमारतल्लजकः] कुमारी चासौ तल्लजकश्च । [तातपादाः] तातस्य पादाः । [आर्यमिश्राः + आर्यश्चासौ मिश्रश्च = आर्यमिश्राः । [केशपाशः] केशाः पाश इव । [केशहस्तः] केशा हस्त इव । [अंसभित्तिः] अंसा भित्तिरिव । [वक्षःस्थलम वक्षो(क्षः) स्थलमिव ।
॥ श० म० न्या० - तातश्च ते पादाश्च । + श० म० न्या० - आर्यश्च ते मिश्राश्च ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१
[ कपोलपाली ] कपोली पालीव ।
[ उरः कपाटः ] उरः कवाड (पाट) इव ।
[ स्तनतटम् ] स्तनौ स्तन ( तट) मिव ।
[कालाक्षी शा] काल-अक्षिन् । कालेऽक्षिणी यस्याः सा । 'सक्त्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे' (७|३|१२६) टः समासान्तः अ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'अणञेयेकण्- नञ्- स्रञ्- टिताम्' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ॥छ ||
चतुष्पाद् गर्भिण्या ||३|१ ।११२ ।।
[ चतुष्पाद् ] चतुर्-पाद । चत्वारः पादा यस्याः सा । 'सु- संख्यात् ' ( ७।३।१५०) पादस्य पात् । 'निर्दुर्वहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २० ष० ।
[ अजगर्भिणी] अजा चासौ गर्भिणी च ।
[महिषगर्भिणी] महिष 'जातेरयान्त- नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२।४।५४) डी। महिषी चासौ गर्भिणी च । 'पुंवत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[ कालाक्षी गर्भिणी] कालेऽक्षिणी यस्याः सा ॥छ ।
[खलतिपलितजरद्बलिनैः] खलतिश्च पलितश्च जरच्च वलिनश्च
[ युवखलतिः ] युवा चासौ खलतिश्च ।
[ युवपलितः ] युवा चासौ पलितश्च ।
युवा खलति पलित- जरद्-वलिनैः ।।३।१ ।११३।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
=
[ युवजरन्] युवा चासौ जरंश्च ।
[युववलिनः] वलयोऽस्य सन्ति । 'नोऽङ्गादेः ' ( ७।२।२९) नप्र० । युवा चासौ वलिनश्च ।
[ युवपलिता ] युवन् । यूनां = युवतिः । 'यूनस्तिः ' (२।४।७७) तिप्र० । युवतिश्चासौ पलिता च ।
खलतिपलितजरवलिनाः, तैः ।
[युवजरती] 5 जिं (८) 'जूं अभिभवे' (९) नृ । जरतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी । युवतिश्चासौ जरती च ।
[युववलिना] युवतिश्चासौ वलिना च । 'पुंवत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् युवन् इति ॥ छ ॥
5 धातुपारायणे अन्ये तु जिंस्थाने जूं इति ऋकारान्तं पठन्ति । P + तुल्यस्य आख्या - तुल्याख्या, कृत्यश्च तुल्यारव्या च तत् ।
कृत्य- तुल्याख्यमजात्या ||३|१|११४ ||
[कृत्यतुल्याख्यम् ] + तुल्य इति आख्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० ' (२१४१९६) ह्रस्वः । कृत्यश्च तुल्याख्यश्च कृत्यतुल्याख्यम् ।
[ अजात्या ] न जानाति, तया । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० ।
[भोज्यलवणम् ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७)
'नृष् जरसि (११४५) ज् । जीर्यति स्म । 'नृषोऽतृः' (५।१।१७३) अतृप्रत्ययेऽपि जरती भवति ।
For Private Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२६२
घ्यणप्र०→य | ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । भोज्यं च तल्लवणं च |
[पानीयशीतम् 'पां पाने' (२) पा । पीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । पानीयं च तत् शीतं च । [पानीयोष्णं जलम] पानीयं च तदुष्णं च ।
[हरणीयपूर्णो घटः] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । हियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । हरणीयश्चासौ पूर्णश्च ।
[पेयाम्लम] पीयते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आ०→ए० । पेयं च तदाम्लं च ।
[भृत्यभरणीयः] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । भ्रियते । 'भृगोऽसंज्ञायाम्' (५।१।४५) क्यप्प०→य । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । भ्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् | ‘रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०→ण० । भृत्यश्चासौ भरणीयश्च ।
[स्तुत्यपटुः पुरुषः] स्तु (३।११) सूत्रवत् । स्तूयते । 'दृ-वृग्-स्तु-जुषेति-शासः' (५।११४०) क्यप्प० →य । हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । स्तुत्यश्चासौ पटुश्च ।
तुल्यश्वेतः] तुलया संमितस्तुल्यः । 'हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या-गार्हपत्य-जन्य-धर्म्यम्' (७/१1११) तुल्यनिपातः । तुल्यश्चासौ श्वेतश्च ।
[तुल्यसन तुल्यश्चासौ संश्च । [तुल्यमहान] तुल्यश्चासौ महांश्च । [सदृशश्वेतः] सदृशश्चासौ श्वेतश्च ।
[सदृशमहान महत् प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । सदृशश्चासौ महांश्च ।
[सदृशी कन्या वोढव्या] वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वोढुं शक्या(क्ता) । 'शक्तार्हे कृत्याश्च' (५।४।३५) तव्यप्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह०→ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' २१७९) त०→ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० →ढ० । ‘सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोपः - पूर्विओकारु । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०→आ ।
[शीतपानीयम्] शीतं च तत् पानीयं च ।।छ।।
कुमारः श्रमणादिना ॥३।१।११५|| [श्रमणादिना] + श्रमणा आदिर्यस्याऽसौ श्रमणादिस्तेन ।
[कुमारप्रवजिता] कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डी । कुमारी चासौ प्रव्रजिता च । 'पुत् कर्मधारये' (३।२५७) पुंवत् ।
[कुमाराभिरूपकः] कुमारश्वासावभिरूपकश्च । [कुमाराभिरूपिका] कुमारी चासावभिरूपिका च । 'पुंवत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् । [कुमारश्रमणः] कुमारश्चासौ श्रमणश्च ।
P4 श्रमण आदिर्यस्य तत्तेन ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
[ तापसकुमारः ] तापसश्चासौ कुमारश्च ।
[तुल्ययुवा ] तुल्यश्चासौ युवा च ।
[सदृशयुवा ] सदृशश्चासौ युवा च ।
[कुमारपरमः ] कुमारश्चासौ परश्च स्वमते परम ( श्च) ।
[कुमारपरमा ] कुमारी चासौ परमा च । पुंवत् कर्मधारये' (३।२१५७) पुंवत् ।
[कुमारसन्] कुमारश्चासौ संश्च ।
[ कुमारसती ] कुमारी चासौ सती च । पुंवत् कर्मधारये ' ( ३।२।५७) पुंवत् ।
[कुमारयुवा ] कुमारश्चासौ युवा च ।
[कुमारतुल्यः] कुमारश्चासौ तुल्यश्च । [ कुमारतुल्याः ] कुमारी चासौ तुल्या च । [वृन्दारकपलितः ] पलितेन वृन्दारकः । [वृन्दारकवलिनः] वलिनेन वृन्दारकः ।
[ नागजरन्] जरता नागः ।
[ वृन्दारकश्रमणा ] श्रव (म ) या वृन्दारकः ।
[ खलतिश्रमणा ] खलत्या श्रव (म ) णा ।
[वृन्दारकप्रव्रजिता] प्रव्रजितया वृन्दारकः । [ खलतिप्रव्रजिता] खलत्या प्रव्रजिता ।
[ जरत्कुलटा ] कुलटया जरत् ।
[जरत्तापसी ] तापस्या जरत् ।
[वृन्दारकश्रमणः, श्रमणवृन्दारकः ] श्रव (म ) णो वृन्दारक इव । [नागतापसः, तापसनागः ] तापसो नाग इव ।
[कुञ्जरदासः, दासकुञ्जरः ] दासः कुञ्जर इव ।
[श्रमणखलतिः, खलतिश्रमणः ] खलति ( : ) श्रमण इव । [पलिततापसः, तापसपलितः ] तापसः पलित इव । [वृन्दारकाध्यायकः ] वृन्दारकश्चासावध्यायकश्च । [वृन्दारकाध्यायिका] वृन्दारकश्चासावध्यायिका च । [खलत्यध्यायकः ] खलतिः चासावध्यायकश्च । [ खलत्यध्यायिका ] खलतिः चासावध्यायिका च । [पलिताभिरूपकः ] पलितश्चासावभिरूपकश्च । [पलिताभिरूपिका ] पलितश्चासावभिरूपिका च ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
For Private Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
अयमपि च तन्मतास्मन्मतयोरयं विशेषः, एकसूत्रोक्तानां प्रथमान्तानां समावेशे, एकसूत्रोक्तानां तृतीयान्तानां समावेशे च पूर्वनिपाते कामचारः ।
[ प्रथमवीरः, वीरप्रथमः ] प्रथमश्चासौ वीरश्च ।
[चरमजघन्यः, जघन्यचरम : ] चरमश्चासौ जघन्यश्च । [तुल्यभोज्यः, भोज्यतुल्यः ] तुल्यश्चासौ भोज्यश्च । [खलतिपलितः, पलितखलतिः ] खलत्या पलितः ।
[ जरद्वलिनः, वलिनजरन्] जरता वलिनः ॥ छ ॥।
मयूरव्यंसकेत्यादयः ||३ | १ ।११६ ।।
[मयूरव्यंसकेत्यादयः ] मयूरव्यंसक इति आदिर्येषां ते । मयूर इव = मयूरः । विगतावंशा (सा) वस्य = व्यंसः । व्यंसस्य तुल्यः = व्यंसकः । ' तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ' ( ७।१।१०८) कप्र० । यद्वा 'अंशण् समाघाते' (१९१७) अंश्, विपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । व्यंसयतीति । 'णक-तृची' (५१११४८) णकप्र० अक । 'णेरनिटि'
( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । अयं धातुः " चन्द्रो दन्त्यान्तमाह" ।
[ मयूरव्यंसकः ] मयूरश्चासौ व्यंसकश्च ।
[छात्रव्यंसकः ] व्यंसकश्चासौ छ (छा ) त्रश्च ।
[कम्बोजमुण्डः] कम्बोज । कम्बोजस्याऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये द्रिरञ्' (६।१।११४) अञ्प्र० । 'शकादिभ्यो द्रेर्लुप्' (६।१।१२० ) अञ्लोपः । मुण्डश्चासौ कम्बोजश्च ।
२६४
[ यवनमुण्डः ] यवन । यवनस्याऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये द्रिरञ्' (६|१|११४) अञ्प्र० । ‘शकादिभ्यो द्रेर्लुप्’ (६।१।१२० ) अञ्लोपः । मुण्डश्चासौ यवनश्च ।
[ एहीडं वर्त्तते] एहि ईडे । स्त्रि ! इति जल्पो यस्मिन् कर्मणि काले वा तत् । एहीडमित्यत्र ' म्लेच्छीडेर्हस्वश्च वा' (उणा० ३) अप्र० - ह्रस्वत्वम् ।
[प्रेहिवाणिजा ] वणिजे (गे) व । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । प्रेहि वाणिजेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ अपेहिवाणिजा ] अपेहि वाणिजेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ एहिस्वागता ] एहि स्वागतेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ एहिप्रघसा ] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद्, प्रपूर्व० । प्रादनम् । 'भू श्रूयदोऽल्' (५।३।२३) अल्प्र० अ । 'घस्लृ सनद्यतनी ० ' ( ४।४।१७ ) घस्लृ आदेश: । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । एहि प्रघसेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ अपेहिप्रघसा ] अपेहि प्रघसेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ एहिविघसा ] एहि विघसेति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[ प्रोहकर्दमा ] प्र ' ऊहि वितर्के' (८७०) ऊह् । 'उपसर्गादस्योहो वा' ( ३।३।२५) आत्मनेपदं वा भवति । पञ्चमी
हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । प्रोह कर्दमेति जल्पो यस्यां सा ।
P
व्यंसयति छलयति = व्यंसकः ।
-
For Private Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका टुंढिका ।
[प्रोहकपर्दा] प्रोह कपर्देति जल्पो यस्यां सा ।
[उद्धमचूडा] उद् 'मां शब्दा-ऽग्निसंयोगयोः' (४) मा । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौतिकृवु-धिवु०' (४।२।१०८) धमादेशः । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । ततो मध्यस्थः समासः ।
[आहरवसना] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ, आड्पूर्व० । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिलोपः । आहर वसनमिति जल्पो यस्यां सा ।
[आहरवितता] आहर विततमिति जल्पो यस्यां सा ।
[कृन्धिविचक्षणा क्रिया] 'कृतैप वेष्टने' (१४९०) कृत् । पश्चमी हि । 'रुधां स्वराच्छ्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि०→धि० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तलोपः । कृन्धि विचक्षण ! इति विचक्षणमिति वा जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[भिन्धिलवणा] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । पञ्चमी हि । 'रुधां स्वराच्५नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२८३) हि०→धि० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) दलोपः । भिन्धि लवणमिति जल्पो यस्यां क्रियायां सा ।
[पचलवणा] 'डुपीए पाके' (८९२) पच् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । पच लवणमिति जल्पो यस्यां सा ।
[उद्धरावसृजा] उत् 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । उद्धर अवसृज इति जल्पो यस्यां सा ।
[उद्धमविधमा] उद्धम विधम इति जल्पो यस्यां सा ।
[उद्वपनिवपा] उत् 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । पशमी हि । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । उद्वप निवप इति जल्पो यस्यां सा |
[उत्पतनिपता] उत्पत निपत इति जल्पो यस्यां सा । [उत्पचनिपचा] उत्पच निपच इति जल्पो यस्यां सा ।
[अश्नीतपचता] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । पञ्चमी त । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०→ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई । अश्नीत पचत इति सातत्येनोच्यते यस्यां सा ।
खादतमोदता] 'खादृ भक्षणे' (२९४) खाद् । पञ्चमी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'मुदि हर्षे' (७२६) मुद् । 'आत्मनेपदमनित्यम्' (न्या० स० वक्ष० (२) /सूत्र (३७) चौरादिकस्य वा णिचोऽनित्यत्वे पश्चमी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । खादत मोदत इति सातत्येनोच्यते यस्यां सा ।
[पचतभृज्जता] 'भ्रस्जीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । पञ्चमी त । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र०→अ । ‘ग्रह-वस्चभ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१९८४) वृत् । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) स०-→द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३।६०) द०→ज०। पचत भृज्जत इति सातत्येनोच्यते यस्यां सा ।
[आहरनिवपा] आहर निवप इति सातत्येनोच्यते यस्यां सा । [आवपनिष्किरा] आवप निष्किरेति सातत्येनोच्यते यस्यां सा । [पचप्रकूला] प्र 'कूल आवरणे' (४२३) कूल् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव । अतः
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाsध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । पच प्रकूलेति सातत्येनोच्यते यस्यां सा ।
निपातनादमी सर्वेऽपि सिद्धाः ।
[ इद्वितीया ] इह द्वितीयेति यस्यां क्रियायां सा ।
[ इहपञ्चमी] इह पञ्चमीति यस्यां क्रियायां सा ।
[अद्यद्वितीया] अद्य द्वितीयेति यस्यां क्रियायां सा निपातनात् 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वाभावः ।
[ एहिरेयाहिरा ] एहि रे याहि र इति यस्यां क्रियायां सा । निपातनाद् एकारस्य अकारः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प०
→3TT I
[ आहोपुरुषिका ] अहो अहं पुरुष इति यस्यां क्रियायां सा । निपातनाद् णकः ।
[ अहंपूर्विका] अहं पूर्व इति यस्यां सा ।
[ अहंप्रथमिका] अहं प्रथम इति यस्यां सा ।
एहिवाणिजादिषु क्रियैवान्यपदार्थः ।
= उज्जहिजोडः ।
जहिस्तम्बः ।
[उज्जहिजोडः] उज्जहि जोडमित्यभीक्ष्णं य आह स उच्यते [जहिस्तम्बः] जहि स्तम्बमित्यभीक्ष्णं य आह स उच्यते [ उज्जहिस्तम्बः ] उज्जहि स्तम्बमित्यभीक्ष्णं य आह स उच्यते उज्जहिस्तम्बः । [कुरुकटः ] कुरु कटमित्यभीक्ष्णं य आह स उच्यते = कुरुकटः कालः ।
[स्नात्वा कालीभूतः ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अकालः कालो भवति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१199) क्तप्र०→त । ‘कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११ ) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
=
२६६
=
[ स्नात्वाकालकः ] काल एव = कालकः । 'कालात् ' ( ७।३।१९) कप्र० ।
[ पीत्वास्थिरकः ] 'पां पाने' ( २ ) पा । पानं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि’ (४।३।९७ ) ई । स्थिर एव = स्थिरकः । ' यावादिभ्यः कः ' ( ७।३।१५) कप्र० ।
[भुक्त्वासुहितः ] भुक्त्वासुहित इति किमुच्यते ? - यो यत् किञ्चिदशित्वा सुहितो भवति स एवमुच्यते ।
[प्रोष्यपापीयान् ] प्र 'वसं निवासे' (९९९) वस् । प्रवसनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्य । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० → ष० (?) ('घस्वसः' (२।३।३६) स० ष ० ) । ततो मध्यस्थः समासः ।
[उत्पत्यपाकला] उत् 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । उत्पतनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० – त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् ।
[ निपत्यरोहिणी] निपत्य भूमौ निपतिता रोहिणी या रक्ता भवति सा ।
[पुटापुटिका ] पुटावयवयोगात् पुटः, पुटिकावयवयोगात् पुटिका, पुटश्चासौ पुटिका च ।
[मानोन्मानिका] मानावयवयोगान्मानः, उन्मानिकावयवयोगादुन्मानिका, मानश्चासावुन्मानिका च ।
[शाकपार्थिवः ] पृथु । पृथोरपत्यम् । 'डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः ।
For Private Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् । (यद्वा) पृथिव्या ईश्वरः । 'पृथिवी-सर्वभूमेरीश-ज्ञातयोश्चाऽञ्' (६।४।१५६) पार्थिवनिपातः । शाकप्रियः शाकभोजी शाकप्रधानो वा पार्थिवः ।
[कुतपसौश्रुतः] 'कुत गुम्फप्रीत्योः' कुतिः सौत्रो धातुः । 'भुजि-कुति-कुटि-विटि-कुणि-कुष्युषिभ्यः कित्' (उणा० ३०५) किद् अपप्र० कुतपनिपातः । कुतपस्तु दर्भछागलोम्नां कम्बलं वा । सुश्रुतोऽपत्यम् । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । कुतप्रधानः सौश्रुतः ।
[परशुरामः] परशुः-कुठारः प्रहरणो रामः । [ओदनपाणिनिः] ओदनप्रधानः पाणिनिः । [आणिमाण्डव्यः] आणिप्रधानो माण्डव्यः ।
[बलाकाकौशिकः] कुशिकस्याऽपत्यम् । 'विदादेवृद्धे' (६।१।४१) अप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । बलाकाप्रधानः कौशिकः ।
विदर्भीकौण्डिन्यः] विदर्भ ‘धवाद् योगादपालकान्तात्' (२।४।५९) डी । विदर्भीप्रधानः कौण्डिन्यः ।
[एकादश] एकाधिका दश = एकादश । 'एकादश-षोडश-षोडन्-षोढा-षड्डा' (३।२।९१) एकादशनिपातः । प्रथमा जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लुप् ।
द्वादश द्वाभ्यामधिका दश ।
षोडश षडिभरधिका दश = षोडश । 'एकादश-षोडश-षोडन्-षोढा-षड्डा' (३।२।९१) षोडशनिपातः । प्रथमा जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लुप् ।
[एकशतम् एकं च तत् शतं च । . [द्विशतम्] द्विश्च (द्वे च) तत् शतं च । [घृतौदनः] घृतेन उपसिक्त ओदनः । [तिलपृथुकाः] तिलेन मिश्राः पृथुकाः । [गुडधानाः] गुडेन मिश्रा धानाः । [गजरथः] गजयुक्तो रथः । [त्रिभागः, तृतीयभागः] तृतीयो भागस्त्रिभागः । अत एव सूत्रत्वात् पूरणप्रत्ययस्य वा लुक् । [त्र्यंशः, तृतीयांशः] तृतीयोऽशः = त्र्यंशः । अनेन तीयलोपः । (तीयलोपाभावे) तृतीयांशः ।
[सर्वश्वेतः द्वयोर्मध्ये प्रकृष्ट: श्वेतः = श्वेततरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरपप्र०→तर । सर्वेषां श्वेततरः = सर्वश्वेतः । अत एव सूत्रत्वात्तरलोपः ।
[सर्वमहान] सर्वेषां महत्तरः । अनेन तरलोपः । [मयूरव्यंसकप्रियः] मयूरव्यंसकः प्रियो यस्य सः । [पुनाराजः] पुना राजा । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लोपः । [पुनर्गवः] पुनर्गौः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् ।
卐 श० म० न्या० - व्यधिकं शतम् ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२६८
[पादहारकः] पादाभ्यां हियते । 'बहुलम्' (५।१।२) णकप्र०→अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धिः आर् ।
[गलेचोपकः] 'चुप मन्दायाम्' (३४२) चुप् । गले चोप्यत इति । 'बहुलम्' (५।१२) णकप्र०→अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[सायंदोहः] सायं दोहनम् । [प्रातःहः] प्रातर्दोहनम् । [पुनर्दोहः] पुनर्दोहनम् ।
[सायमाशः] सायं 'अशश भोजने' (१५५८) अश् । सायमशनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः अ०→आ० ।
[प्रातराशः] प्रातरशनम् । भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र०→अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ० ।।छ।।
चार्थे द्वन्द्वः सहोक्तौ ।।३।१।११७।। [चार्थ] चस्याऽर्थः = चार्थस्तस्मिन् ।
[सहोक्तौ सह वचनं = सहोक्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र०-ति । 'यजादि-वचेः किति' (४१७९) यवृत् व०-उ०, तस्याम् ।
[धवाश्वकर्णी] धवश्च अश्वकर्णश्च । [वाक्त्वचम्] वाक् च त्वक् च = वाक्त्वचम् । ‘चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अत्अमासान्तः । [छत्रोपानहम्] छत्रं च उपानहौ च = छत्रोपानहम् । 'चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अत्समासान्तः ।
[होतृपोतृनेष्टोद्गातारः] होता च पोता च नेष्टा च उद्गाता च = होतृपोतृनेष्टोद्गातारः । ‘आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) आ । प्रथमा जस् । मतान्तरेण ‘तृ-स्वसृ-नप्ठ-नेष्ट्र०' (१।४।३८) इत्यादिना आर् ।
[होतापोतानेष्टोद्गातारः] होता च पोता च = होतापोतारौ, नेष्टा च उद्गाता च = नेष्टोद्गातारौ, होतापोतारौ च नेष्टोद्गातारौ च = होतापोतानेष्टोद्गातारः । ‘आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) पूर्वत्रिषु आ ।।
[पीठच्छत्रोपानहम्] पीठं च छत्रं च उपानच्च (उपानही च) । 'चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अत्समासान्तः ।
तत्रैकमर्थं प्रति व्यादीनां क्रिया-कारक-द्रव्य-गुणानां तुल्यबलानामविरोधिनामनियतक्रम-योगपद्यानामात्मरूपभेदेन चीयमानता समुच्चयः । अनियतक्रमं योगं पद्यं (यौगपद्यं) येषां ते, तेषाम् ।
"अहरहर्नयमानो गामश्वं पुरुषं पशुम् ।
वैवस्वतो न तृप्यति सुराया इव दुर्मदी" ।।१।। [अहरहर्] अहन् ‘काला-ऽध्वनोाप्तौ' (२।२।४२) अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्वित्वम् । ‘रो लुप्यरि' (२।१।७५) न०→र० ।
[नयमानः] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नीयते = नयमानः । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र०→आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । [चैत्रश्च मैत्रश्च घटं कुर्वाते, चैत्रमैत्रो घटं कुर्वाते] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० आते । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० उ० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) व० ।
२६९
[त्रिंशच्चत्वारिंशती] त्रिंशद् देवदत्ताय दीयतां चत्वारिशच्चैत्रायेति त्रिंशच्चत्वारिंशती ।
[ षष्टिसप्तत्यशीतयः ] षष्टिमैत्राय दीयतां, सप्ततिश्चैत्राय, असी (शी ) तिर्देवदत्ताय = षष्टिसप्तत्यसी (शी ) तयः ॥ छ || समानामर्थेनैकः शेषः ।।३।१।११८ ।।
[समानाम् ] सम षष्ठी आम् । 'ह्रस्वाऽऽपश्च' (१।४।३२ ) नाम् । 'दीर्घो नाम्यतिसृ- चतसृ-प्रः ' (१।४।४७) दीर्घः । अतन्त्रमप्रधानमित्यर्थः ।
[लोहिताक्षी रक्ताक्षौ ] लोहिताक्षिश्च रक्ताक्षिश्च समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य ( ७|४|६८) इलोपः । [ प्लक्षन्यग्रोधी ] प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च । [धवखदिरपलाशाः ] धवश्च खदिरश्च पलाशश्च ॥छ ।
स्यादावसंख्येयः || ३|१ ।११९ ।।
[स्यादावसंख्येयः ] सिरादिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्याम् ( तस्मिन्) । न संख्येयोऽसंख्येयः । पूर्वत्राऽर्थेन समानत्वं रूपकृतो भेद एव सरूपार्थं वचनमिदम् ।
[ पादाः ] पादश्च पर्यंतपर्वतः पादश्च चरणः, पादश्च चतुर्थांशः
लोहिताक्षौ रक्ताक्षौ । 'सक्त्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे' (७|३|१२६) टः
[ माषाः ] माषश्च माषश्च माषश्च = माषाः ।
[ श्येन्यौ] श्येत 'श्येतैत - हरित०' (२।४।३६) डीप्र० तस्य न० । द्वितीयपक्षे 'जातेरयान्त०' (२।४।५४) डी । श्येनी च श्येनी च ।
[हरिण्यौ] हरित । ' श्येतैत- हरित - भरत - रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) डीप्र० तस्य न० । द्वितीय क्षे 'जातेरयान्त०' (२।४।५४ ) ङी । हरिणी च हरिणी च ।
[ रोहिण्यौ ] रोहिणी च रोहिणी च ।
[मातृभ्याम् ] माता च २ = [मातृभिः ] माता च ३ =
== मातरस्ताभ्यः ।
[मातृभ्यः ] माता च ३ [मात्रोः ] माता च २ = मातरौ तयोः ।
[मातृषु ] माता च ३ = मातरस्तासु । । छ । ।
मातरौ, ताभ्याम् । मातरस्ताभिः ।
श० म० न्या० - " पादो भासि तुरीयांशे, गिरेः प्रत्यन्तपर्वते ।
= पादाः ।
For Private
पादा-ऽङ्घ्रिचरणा जन्तोरङ्गे मूले च भूरुहाम् ॥” [ शाश्वतः ]
Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[त्यदादिः ] त्यद् आदिर्यस्याऽसौ त्यदादिः । [वयम् ] अहं च स च त्वं च = वयम् ।
त्यदादिः ||३|१|१२०॥
भातृ-पुत्राः स्वसृ-दुहितृभिः || ३|१|१२१ ।।
[ भ्रातृपुत्राः ] भ्रातरश्च पुत्राश्च = भ्रातृपुत्राः । [ स्वसृदुहितृभिः ] स्वसारश्च दुहितरश्च
स्वसृदुहितरस्ताभिः ॥छ ।
पिता मात्रा वा || ३ |१ ।१२२ ।।
[पिता ] पितृ प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशो०' (१।४।८४) सि० डा० ।
[ मात्रा ] मातृ तृतीया टा ।
[पितरौ मातापितरौ ] पिता च माता च = पितरौ, पक्षे मातापितरौ इत्यत्र 'आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) आ । 'लध्वक्षराSसखीदुत्-स्वराद्यदल्पस्वरा - ऽर्च्यमेकम् ' ( ३।१।१६० ) इत्यनेन मातृशब्दस्य पूज्यत्वात् पूर्वनिपातः । । छ ||
श्वशुरः श्वश्रूभ्यां वा ॥। ३ । १ । १२३ ।।
[श्वश्रूभ्याम् ] श्वश्रूश्व २ = श्वश्चौ ताभ्याम् । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । द्विवचनं जातौ धवयोगे च वर्तमानयोः श्वश्र्वोः परिग्रहार्थम् ।
[ श्वशुरौ, श्वश्रूश्वशुरौ] श्वशुरश्च श्वश्रूश्च
=
शुरौ ||छ ||
वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे || ३ |१|१२४ ||
[वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे ] वृद्ध प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० । वृद्धशब्देन वृद्धवाची प्रत्ययान्त उच्यते, युवशब्देन युववाची प्रत्ययान्त उच्यते । तद् । तावेव मात्रं = तन्मात्रम् । 'प्रायोऽतोर्द्वयसट् मात्रट्' (७।२।१५५) मात्रट्प्र० → मात्र । तन्मात्रं चासौ भेदश्च = तन्मात्रभेदस्तस्मिन् । अथवा + तद् (न्) मात्रती वृद्धयुवानौ एव मात्रं * भेदो यस्य तत्, तस्मिन् ।
=
[ गार्ग्य ] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'गार्ग्यस्यापत्यं युवा । 'युवादेरायनञ्' (?) ('यञिञः' (६।१।५४) आयनण्प्र० → आयन) । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । गार्ग्यश्च गार्ग्यायणश्च = गाग्र्यो ।
P
२७०
[ वात्स्यौ ] वत्स । वत्सस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । वात्स्यस्याऽपत्यं युवा । युवादे० (?) ('यञिञः' (६।१।५४) आयनण्प्र० → आयन) । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । वात्स्यश्च वात्स्यायनश्च = वात्स्यौ ।
[ दाक्षी ] दक्षस्याऽपत्यं वृद्धम् । 'अत इञ्' ( ६ । १।३१ ) इञ्प्र० - इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । दाक्षेरपत्यं युवा । युवादे० (?) ( ' यञिञः' (६।१।५४) आयनण्प्र० - आयन) । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । दाक्षिश्च दाक्षायणश्च = दाक्षी ।
[ औपगवौ] उप-गो । उपगता गौर्यस्याऽसौ । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यम् । 'डसोऽपत्ये '
P5 स तावेव वा ।
तन्मात्रन्तौ युवानौ ।
P * स्वभावो ।
+
For Private Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
( ६ । १।२८) अण्प्र० - अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव्, ततोऽमीषां मध्यस्थः समासः ।
२७१
गार्ग्यवात्स्यायनौ ।
[भागवित्ति-भागवित्तिकौ ] भगवन्त (वित्त) । भगवत्त (वित्त) स्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । भागव (वि) त्तेरपत्यं युवा । ' भागवित्तितार्णविन्दवाऽऽकशापेयान्निन्दायामिकण् वा' ( ६।१।१०५) इकणप्र० - इक । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । भागव (वि) त्तिश्च भागव (वि) त्तिकश्च भागवित्ति-भागवित्तिकौ ॥ छ ॥
[ गार्ग्यवात्स्यायनौ] गार्ग्यश्च वात्स्यायनस्य (श्च )
=
11
स्त्री वच्च ||३|१|१२५ ।।
[पुंवत् ] पुम्स् । पुमानिव = पुंवत् । 'स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः । तौ मुमौ (मो) व्यञ्जने स्वौ' (१|३|१४) अनुस्वारः ।
[गर्गाः] गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं = गार्ग्यः । ‘गर्गादेर्यञ्’ (६।१।४२) यञ्प्र० । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२०) डी (?) ('यत्रो डायन् च वा' ) (२|४|६७ ) ङी) । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । ततो मध्यस्थो वाक्यः । गार्गी च गार्ग्यायणौ च = गर्गाः । 'ड्यादेर्गौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः ' (२ । ४ । ९५ ) ङीनिवृत्तिः ।
[गर्गान्] गार्ग्यः ‘यञञोऽश्यापर्णान्त- गोपवनादेः' (६ । १ । १२६) यलोपः । प्रथमा जस् । तान्
पुरुषः स्त्रिया || ३ | १ | १२६ ।।
[ तीरं नद-नदीपतेः] नद-नदीनां पतिः
नदनदीपतिस्तस्य ।
[ घट-घटीशरावोदञ्चनानि ] घटश्च घटी च शरावोदञ्चनानि च ( दञ्चनं च ) ।
=
[अश्व-वडवौ] अश्वश्च वडवा च । 'अश्ववडव -पूर्वापरा -ऽधरोत्तराः ' ( ३।१।१३१) ह्रस्वः ।
[ पुरुष- योषितौ ] पुरुषश्च योषिच्च ।
[दुणी-कच्छपौ] द्रुणी च कच्छपश्च = [कालिकाऽङ्गारकाः ] काला । काले ( लै) व ।
[गणक- गणक्यौ ] गणकस्य भार्या । 'धवाद् योगादपालकान्तात्' (२।४।५९ ) ङी । गणकश्च गणकी च । [इन्द्रेन्द्राण्यौ] इन्द्र । इन्द्रस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र- रुद्र-भव-शर्व- मृडादान् चान्तः' (२१४१६२ ) ङी- आनन्ते च । इन्द्रश्च
इन्द्राणी च ।
छ ।
=
गर्गान् ।।छ।।
[भव-भवान्यौ ] भव । भवस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव० ' (२१४१६२ ) ङी आनन्ते च । भवश्च भवानी च । [कुक्कुट-मयूर्यो] कुक्कुटश्च मयूरी च ।
[ अश्वा - किशोरौ] अश्वा च किशोरश्च ।
[ कलभ- हस्तिन्यो] कलभश्च हस्तिनी च ।
[ब्राह्मणवत्सा-ब्राह्मणीवत्सौ ] ब्राह्मणवत्सा च ब्राह्मणीवत्सश्च न केवलं प्रधानस्त्रीपुरुषमात्रभेदोऽस्ति, अप्रधानस्त्रीपुरुषकृतोऽपि कथम्, यथा ब्राह्मणवत्सा इत्यत्र विशेषणीभूतब्राह्मणपुरुषभेदः, ब्राह्मणीवत्स इत्यत्र विशेषणीभूतस्त्रीकृतोऽपि भेदोऽस्ति ।
For Private Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२७२
[इन्द्रौ] इन्द्रश्च इन्द्राणी च । विरुणौ] वरुणस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व०' (२।४।६२) डी-आनन्ते च । वरुणश्च वरुणानी च । [भवौ] भवस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव०' (२।४।६२) ङी - आनन्ते च । भवश्च भवानी च । [शौं] शर्वस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व०' (२।४।६२) डी-आनन्ते च । शर्वश्च शर्वाणी च । [रुद्रौ] रुद्रस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र०' (२।४।६२) ङी - आनन्ते च । रुद्रश्च रुद्राणी च ।
[मृडौ] मृडस्य भार्या । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व-मृडादान् चान्तः' (२।४।६२) डी-आनन्ते च । मृडश्च मृडानी च, तन्मते एकशेषः ।।छ।।
ग्राम्याशिशुद्विशफसङ्के स्त्री प्रायः ।।३।१।१२७।। [ग्राम्याशिशुद्विशफसड्ने] ग्रामे भवाः = ग्राम्याः । 'ग्रामादीनञ् च' (६।३।९) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । न शिशवोऽशिशवः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० । द्वौ शफौ खुरौ येषां ते = द्विशफाः । ग्राम्याश्च तेऽशिशवश्च = ग्राम्याशिशवः । ग्राम्याशिशवश्च ते द्विशफाश्च = ग्राम्याशिशुद्विशफाः । ग्राम्याशिशुद्विशफानां सङ्गः = ग्राम्याशिशुद्विशफसफस्तस्मिन् ।
[प्रायः] प्रायस् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [मेष्य इमाः] मेषाश्च मेष(ष्य)श्च = मेष्यः । [महिष्य इमाः] महिषाश्च महिष्यश्च = महिष्यः, अनेन स्त्रीशेषः । [इमे रुखः] रुरवश्चेमे रुरवश्चेमाः = इमे रुरव इत्यादिषु सर्वेषु 'पुरुषः स्त्रिया' (३।१।१२६) पुरुषशिष्यते । [इमे मनुष्याः] मनुष्यश्चेमा मनुष्याश्चेमे = इमे मनुष्याः । [गोबलीवर्दम गावश्च बलीवर्दाश्च = गोबलीवर्दम् ।
[अजाऽविकम] अजश्च आ(अ)विश्च । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप० । समाहारद्वन्द्वमेतद्वाक्यम्, समाहारस्यैतल्लक्षणम्, समाहारे एकत्वं नपुंसकत्वं चैतल्लक्षणं सूत्रे-उदाहरणेषु च सर्वत्र ज्ञेयम् ॥छ।।
क्लीबमन्येनैकं च वा ।।३।१।१२८|| [एकं च वा] एकमेकार्थं च समाहारं चेत्यर्थः, एकशेष इति चकाराद् वर्त्तते, पक्षे इतरेतरद्वन्द्वो भवति । [शुक्लं शुक्लानि वा] शुक्लं च शुक्लश्च शुक्ला च । शुक्लं अत्र त्रिङ्गत्रयेण वाच्यम् ।
[शुक्ले] शुक्लं च शुक्लं च = शुक्ले । अत्र क्लीबस्य क्लीबेन सह वाक्यम् । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः ।
[हिमहिमान्यौ] हिम । महद्धिमं = हिमानी । 'यव-यवना-ऽरण्य-हिमाद् दोष-लिप्युरु-महत्त्वे' (२।४।६५) डी-आन् चान्ते । हिमं च हिमानी च = हिमहिमान्यौ ।
[अरण्यारण्यान्यौ] अरण्य । महदरण्यं = अरण्यानी । 'यव-यवना-ऽरण्य-हिमाद् दोष-लिप्युरु-महत्त्वे' (२।४।६५) ङीआनन्ते च । अरण्यं च अरण्यानी च । केवलं क्लीवाक्लीबभेदोऽस्त्यर्थभेदोऽपि (तेन) नैकशेषः ।।छ।।
पुष्यार्थाद् भे पुनर्वसुः ।।३।१।१२९।। [पुष्यार्थात् पुष्योऽर्थो यस्याऽसौ पुष्यार्थस्तस्मात् ।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[उदितौ पुष्य-पुनर्वसू] पुष्यश्च पुनर्वसू च । [तिष्य-पुनर्वसू] तिष्यश्च पुनर्वसू च ।
[सिध्य-पुनर्वसू] सिध्यश्च पुनर्वसू च । प्रथमा औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊत् । पुनर्वसुशब्द: सदा द्विवचनान्तः समासे एकार्थे वा ।
[पुष्यपुनर्वसु] पुष्यश्च पुनर्वसू च । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । [आर्द्रा-पुनर्वसवः] आर्द्रा च पुनर्वसू च । प्रथमा जस् ।
[पुष्यमघाः] पुष्यश्च मघाश्च । प्रथमा जस् । मघ(घा)शब्दो बहुवचनान्तोऽप्यस्ति । पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तः कालः । ‘चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र०, “लुप् त्वप्रयुक्ते" अण्लोपः । पुष्ये जातः । 'जाते' (६।३।९८) अण्प्र० । 'बहुलाऽनुराधा-पुष्यार्थ-पुनर्वसु-हस्त-विशाखा-स्वाते प्' (६।३।१०७) अण्लोपः ।
पुष्यपुनर्वसवो माणवकाः] पुनर्वसु । पुनर्वसुभ्यां चन्द्रयुक्ताभ्यां युक्तः कालः । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अणप्र० "लुप् त्वप्रयुक्ते” अण्लोपः । पुनर्वस्वोश्च जात (?) (पुनर्वस्वोर्जातौ) । म 'जाते' (६।३।९८) अण्प्र० । 'बहुला-ऽनुराधापुष्यार्थ-पुनर्वसु-हस्त-विशाखा-स्वातेर्लुप्' (६।३।१०७) अणलोपः । [पुष्यपुनर्वसवो मुग्धाः] पुष्यः पुनर्वसू येषां ते = पुष्यपुनर्वसवो मुग्धाः ।।छ।।
विरोधिनामद्रव्याणां नवा द्वन्द्वः स्वैः ।।३।१।१३०।। [विरोधिनाम]+ विरोधो विद्यते येषां ते = विरोधिनः । 'अतोऽनेकस्वरात' (७।२।६) इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपस्तेषाम् ।
[अद्रव्याणाम्] 0 न द्रव्याणि = अद्रव्याणि । 'नञत्' (३।२।१२५) न०→अ०, तेषाम् । [सुख-दुःखम्, सुख-दुःखे] सुखं च दुःखं च, द्वितीये औ सर्वत्र । [शीतोष्णम्] शीतं च उष्णं च । [जनन-मरणम्, जनन-मरणे] जननं च मरणं च । [लाभाऽलाभम्, लाभाऽलाभौ] लाभश्च अलाभश्च । [संयोगविभागम, संयोगविभागौ] संयोगश्च विभागश्च । [रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः] रूपश्च रसश्च गन्धश्च स्पर्शश्च । प्रथमा जस् ।
[काम-क्रोधौ] कामश्च क्रोधश्च । औ । - [सुखदुःखाविमौ ग्रामौ] सुखं च दुःखं च, प्रथमा औ । इदम् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२११४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘दो मः स्यादौ' (२।१।३९) द०→म० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[शीतोष्णे उदके] शीतं च उष्णं च । प्रथमा औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । 'अवर्णस्येवर्णादि०' (१।२।६) ए । [बुद्धि-सुख-दुःखानि बुद्धिश्च सुखं च दुःखं च । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (११४१५५) शि०→इ० । 'स्वराच्छौ'
P卐 ‘भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प० । P + विरोधो विद्यते येषां तानि = विरोधीनि, तेषाम् । P 0 न विद्यते द्रव्यं प्रतिपाद्यतया येषां तानि, तेषाम् ।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
(१।४।६५) नोऽन्तः । ' नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ||छ ।
अश्ववडव - पूर्वापरा -ऽधरोत्तराः ||३|१|१३१ ।।
[अश्ववडवपूर्वापराऽधरोत्तराः ] अश्ववडवश्च पूर्वापरश्च अधरोत्तरश्च अश्ववडवपूर्वापराऽधरोत्तराः ||
[अश्ववडवम्, अश्ववडवौ ] अश्वश्च वडवा च । " द्वन्द्वैकत्वा ऽव्ययीभावौ क्रियाव्ययविशेषणे" "लिङ्गानुशासने” नपुंसकलिङ्गप्रकरणे श्लोक - ९ इति वचनात् नपुंसकत्वम्, ततोऽश्ववडवं सिद्धयति, अश्ववडवौ न, अश्ववडवे इति स्यात्, अतो ह्रस्वपाठः ।
=
[पूर्वापरम्, पूर्वापरे] पूर्वा च अपरा च । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वम् । द्वितीयेऽनेन ह्रस्वत् । 'सर्वादयोऽस्यादौ ' ( ३।२।६१ ) पुंवत् ।
[ अधर - मध्यमौ ] अधरश्च मध्यमश्च ।
[उत्तर-दक्षिण] उत्तरश्च दक्षिणश्च । प्रथमा औ ॥ छ।
[ अधरोत्तरम्, अधरोत्तरे ] अधरा च उत्तरा च । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वम् । अनेन च विकल्पे ह्रस्वः । 'सर्वादयो ऽस्यादौ' ( ३।२।६१) पुंवत् ।
[य वडवे ] हयश्च वडव । प्रथमा औ । 'औता' (१।४।२० ) ए ।
[ अजा-श्व-वडवाः ] अजश्च अश्वश्च वडवा च । प्रथमा जस् ।
[पूर्व-पश्चिम ] पूर्वश्च पश्चिमश्च ।
[दक्षिणा ऽपरौ] दक्षिणश्चाऽपरश्च ।
पशु-व्यञ्जनानाम् ||३ |१ ।१३२ ।।
[ पशुव्यञ्जनानाम् ] पशवश्च व्यञ्जनानि च = पशुव्यञ्जनानि, तेषाम् । [अश्वबलीवर्दम्, अश्वबलीवर्दी] अश्वश्च बलीवर्दश्च । विकल्पे
।
२७४
[वृष्णिस्तभम्, वृष्णिस्तभौ ] वृष्णिश्च मेटकः, स्तभश्च वोत्कटः
वृष्णौ ।
[ महाजोरभ्रम्, महाजोरभ्रौ ] महत् । अज । महांश्चासावजश्च । 'जातीयैकार्थेऽच्चे:' ( ३।२।७० ) डा० आ ।
' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अल्लोपः । महाजश्च उरभ्रश्च । विकल्पे औ ।
[दधिघृतम्, दधिघृते] दधि च घृतं च । विकल्पे औ ।
[शाकसूपम्, शाकसूपौ ] शाकश्च सूपश्च । विकल्पे औ ।
[ अश्वमहिषम् ] अश्वश्व महिषश्च = अश्वमहिषमित्यत्र 'नित्यवैरस्य' (३।१।१४१ ) इति नित्यमेकत्वविधिः ।
[ गो- नरौ ] गौश्च नरश्च । औ ।
[दधि-वारिणी] दधि च वारि च । औ । 'औरी' (१।४।५६ ) ई । 'अनाम् स्वरे नोऽन्तः ' (१।४।६४) नोऽन्तः । [दध्युष्ट्रौ] दधि च उष्ट्रश्च ॥छ।
=
तरु-तृण धान्य- मृगपक्षिणां बहुत्वे ||३|१|१३३॥
[तरुतृणधान्यमृगपक्षिणाम् ] तरवश्च तृणानि च धान्यानि च मृगाश्च पक्षिणश्च तरुतृणधान्यमृगपक्षिणः, तेषाम् ।
For Private Personal Use Only
=
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[बहुत्वे] बहूनां भावः । ‘भावे त्व-तल्' (७।१५५) त्वप्र०, तस्मिन् । [धवा-ऽश्वकर्णम्, धवा-ऽश्वकर्णाः] धवाश्च अश्वकर्णाश्च, विकल्पे सर्वत्र जस् । [कुश-काशम्, कुश-काशाः] कुशाश्च काशाश्च । [मुञ्ज-वल्वजम्, मुञ्ज-वल्वजाः] मुआश्च वल्वजाश्च । [तिल-माषम्, तिल-माषाः] तिलाश्च माषाश्च । [वीहि-यवम्, वीहि-यवाः] वीहयश्च यवाश्च । [रुरु-पृषतम्, रुरु-पृषताः] रुरवश्च पृषताश्च । [ऋश्यैणम्, ऋश्यणाः] ऋश्याश्च एणाश्च । [हंस-चक्रवाकम्, हंस-चक्रवाकाः] हंसाश्च चक्रवाकाश्च । [तित्तिरि-कपिञ्जलम, तित्तिरि-कपिञ्जलाः] तित्तिरि(र)यश्च कपिञ्जलाश्च । [प्लक्ष-यवाः] प्लक्षाश्च यवाश्च ।
[गो-पृषताः] गावश्च पृषताश्च । जस् न केवलं गो-पृषता इत्यत्र, अमृगैः पूर्वेण विकल्पो भवति, रुरवश्च पृषताश्च = रुरु-पृषता इत्यत्रापि पूर्वेण विकल्पो न भवति ।।छ।।
सेनाङ्ग-क्षुद्रजन्तूनाम् ।।३।१।१३४।। [सेनाङ्गक्षुद्रजन्तूनाम्] सेनाया अङ्गानि = सेनाङ्गानि, क्षुद्राश्च ते जन्तवश्च = क्षुद्रजन्तवः, सेनामानि च क्षुद्रजन्तवश्च = सेनाङ्गक्षुद्रजन्तवस्तेषाम्, षष्ठी आम् ।
[अश्वरथम्] अश्वाश्च रथाश्च ।
[रथिकाऽश्वारोहम] रथ । रथो विद्यते येषां ते । अस्याऽर्थे 'ग्रीह्यादिभ्यस्तौ' (७।२।५) इकप्र० । रथिकाश्च अश्वारोहाश्च ।
[यूकालिक्षम् यूकाश्च लिक्षाश्च ।
कीटपिपीलिकम] मत्कुणजातिरिति कीटाश्च पिपीलिकाश्च | 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[सादि-निषादिनौ] सादी च निषादी च । औ ।
[अश्व-रथौ] अश्वश्च रथश्च । [यूका-लिने] यूका च लिक्षा च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए । [हस्ति-मशकाः] हस्तिनश्च मशकाश्च । प्रथमा जस् ॥छ।।
फलस्य जातौ ।।३।११३५।। [बदरा-ऽऽमलकम्] बदराणि च आमलकानि च ।।छ।।
अप्राणि-पश्वादेः ।।३।१।१३६।। [अप्राणिपश्चादेः प्राणा विद्यन्ते येषां ते = प्राणिनः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । पशुरादिर्येषां ते =
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
पश्चादयः । प्राणिनश्च पश्वादयश्च = प्राणिपश्वादयः । न प्राणिपश्वादिः = अप्राणिपश्वादिः, 5 तस्मात् ।
[ युग-वरत्रम् ] युगं च वरत्रा च । 'क्लीवे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः ।
[ कुण्ड-बदरम् ] कुण्डं च बदरं च ।
[तरुशैलम्] तरुश्च शैलश्च इति वाक्यम्, न तु बहुवचनेन, अन्यथा प्लक्षयवा इतिवद् बहुवचनमेव स्यात् ।
[विन्ध्य- हिमालय ] विन्ध्यश्च हिमालयश्च । औ ।
[नन्दक- पाञ्चजन्यौ] नन्दकश्च पाञ्चजन्यश्च । औ ।
[आरा-शस्त्रि, आरा-शस्त्र्याविमे ] आरा च शस्त्री च । 'क्लीवे' ( २ ।४ । ९७) ह्रस्वः ।
[ ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्शूद्राः, ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्शूद्रम् ] ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च विट् च शूद्रश्च । जस् ।
[गो-महिषौ, गो-महिषम् ] गौश्च महिषश्च ।
[दधिघृते, दधि घृतम्] दधि च घृतं च । [ प्लक्ष - न्यग्रोधौ २] प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च । औ । [कुश-काशौ २] कुशश्च काशश्च । औ । [व्रीहियवौ २] व्रीहिश्च यवश्च ।
[ रुरुपृषतौ २] रुरुश्च पृषतश्च ।
[ हंस- चक्रवाकौ २] हंसश्च चक्रवाकश्च ।
[ अश्वरथौ २] अश्वश्च रथश्च । औ ।
[रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः] रूपश्च रसश्च गन्धश्च स्पर्शश्च । जस् ।
[उत्क्षेपणा-ऽपक्षेपणा-ऽऽकुञ्चन - प्रस (सा) रण- गमनानि ] उत्क्षेपणं च अपक्षेपणं च आकुञ्जनं च प्रसारणं च गमनं च । जस् । ‘नपुंसकस्य शि : ' (१।४।५५) शि० - ३० । 'स्वराच्छौ ' (१।४।६५) नोऽन्तः । ' नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।।छ।। प्राणि- तूर्याणाम् ||३|१|१३७ ।।
[प्राणितूर्याणाम्] प्राणिनश्च तूर्याणि च = प्राणितूर्याणि । प्राणितूर्याणामङ्गानि = प्राणितूर्याङ्गानि (णि), तेषाम् । 'कवर्गैकस्वरवति' (२।३ । ७६) न० ० ।
P
२७६
[ इदं शिरो-ग्रीवम् ] शिरश्च ग्रीवा च । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
[ इदं पाणि-पादम् ] पाणी च पादौ च ।
[ इदं कर्ण - नासिकम् ] कर्णौ च नासिका च । 'क्लीबे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः ।
[इदं शङ्ख-पटहम्] शङ्खश्च पटहश्च ।
[ इदं भेरी-मृदङ्गम् ] भेरी च मृदङ्गश्च ।
[शाङ्खिक-मौरजिकम्] शङ्खवादनं शिल्पं यस्य सः । ' शिल्पम्' (६।४।५७) इकण्प्र० →इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । मुरजवादनं शिल्पं यस्य सः । ' शिल्पम् ' ( ६ |४|५७ ) इकण्प्र० इक । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१)
तस्य ।
For Private Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
वृद्धिः । शाङ्खिकश्च मौरजिकश्च ।
[मार्दङ्गिक-पाणविकम्] मृदङ्गवादनं शिल्पं यस्य सः । ' शिल्पम् ' ( ६।४।५७ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । पणववादनं शिल्पं यस्य सः । ' शिल्पम् ' ( ६।४।५७ ) इकण्प्र० - इक । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । मार्दङ्गिकश्च पाणविकश्च ।
[ वीणावादक - परिवादकम् ] वीणावादकश्च परिवादकश्च ।
[ पाणि-गृध्रौ ] पाणिश्च गृध्रश्च
पाणिगृध ।
—
[पाणि-पणवौ] पाणी च पणवश्च ।
प्राण्यङ्गाप्राण्यङ्गा (ङ्गादि) संभे (द) पाणिपणवादिपु प्रयोगेषु एकत्वनिराकरणार्थमिति न तु सूत्रकरणात् सूत्रकरणं तु व्यक्तिविवक्षायां चरितार्थं बहुवचनम् ॥छ ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[स्थेणः ] स्थाश्च इण् च = स्थेण तस्य ।
[अद्यतन्याम् ] अद्य भवा । ' सायं चिरं प्राह्णे - प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प्र० तन । 'अणञेयेकण्- नञ्- स्नञ्टिताम्' (२।४।२०) डी । अद्यतने विहिता विभक्तिरपि अद्यतनी, तस्याम् ।
चरणस्य थेोऽद्यतन्यामनुवादे || ३|१|१३८ ||
[ अनुवादे] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद्, अनुपूर्व० । अनुवदनम् । 'भावा- ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ् ० अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः, तस्मिन् ।
[ प्रत्यष्ठात् कठकालापम् ] स्था ( ३।१।४९ ) सूत्रवत् प्रतिपूर्व० । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्, परस्मै न चेट्' ( ४ | ३ |६६) सिज्लोपः । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य । 'स्था-सेनि - सेध - सिच- सञ्जां द्वित्वेऽपि ' (२।३।४०) स० ष० । ' तवर्गस्य चवर्ग० ( १ | ३ |६० ) थ०० । कठाश्च कालापाश्च । 'क्लीवे' ( २/४/९७) ह्रस्वः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७ ) अम् ।
P0
[ उदगात् कट-कौथुमम् ] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ उत्पूर्व० । अद्यतनी दि - त् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३) इ० गा० । 'पिवैति दा भू-स्थः सिचो लुप्० ' ( ४ | ३ |६६ ) सिज्लोपः । काश्च कौथुमाश्च । 'क्लीबे' ( २१४ ९७ ) ह्रस्वः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् ।
[प्रत्यष्ठात् मीद- पैष्पलादम् ] मुदस्याऽपत्यम् । पिप्पलादस्याऽपत्यम् । 'ऋषि वृष्ण्यन्धक - कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७१४/६८) अलोपः । मौदेन - पिप्पलादेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा । 'मौदादिभ्यः' (६।३।१८२) अणुप्र० । तद्वेत्त्यधीते (६।२।११७) अण्प्र० । 'प्रोक्तात् ' ( ६।२।१२९) अण्लोपः । मौदाश्च पैष्पलादाश्च । प्र० सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् ।
[ उदगुस्तार्किक - वैयाकरणाः ] तार्किकाश्च वैयाकरणाश्च । जस् । 'इंण्क् गती' (१०७५) इ, उत्पूर्व० । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३ ) इ०गा० । 'पिबैति०' ( ४ | ३ |६६) सिज्लोपः । ' सिज्विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन् पुस्० उ० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
-
[ अगमन् कठ-कालापाः ] अम (३९२) द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ ' ( ३९६) गम् ।
-
अद्य भवोऽद्यतनः ।
For Private Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
ह्यस्तनी अन् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अडागमः ।
[अतिष्ठन् कठ-कालापाः] स्था पूर्ववत् । ह्यस्तनी अन् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्रौति - कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेश: । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[कट-कालापाः प्रत्यष्ठुः] प्रति-स्था पूर्ववत् । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू० ' (४।३।६६) सिज्लोपः । 'सिज् - विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० पुस्० उस् । ' इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ॥छ।
अक्लीवेऽध्वर्युक्रतोः || ३।१ ।१३९ ।।
[ अक्लीबे] न क्लीबं = अक्लीबम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[अध्वर्युक्रतोः] अध्वर्योः क्रतुः
अध्वर्युक्रतुः, तस्य ।
[ साहूना-तिरात्रम् ] अहन् । अह्नां समूहः = आहूनः । 'श्वादिभ्योऽञ्' (६।२।२६) अञ्प्र० अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अनीना - ऽदट्यह्नोऽतः' (७।४।६६ ) अस्य लुक् । सह आनेन वर्त्तते = साहूनः । अतिक्रान्ता रात्रिः = अतिरात्रः । 'संख्यातैक- पुण्य-वर्षा दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७|३|११९ ) अत्समासान्तः । ' अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । सानश्च अतिरात्रश्च ।
[पौण्डरीका-तिरात्रम् ] पौण्डरीकश्च अतिरात्रश्च ।
२७८
=
[गवामयना-ऽऽदित्यानामयने] आमीनातीति आमयः । 'अ' (उणा० २) अप्र० । आमयं करोतीति । 'णिज् बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । आमय्यतेऽनेनेति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । गवाना (मा) मयनं = गवामयनम् । 'स्वरे वाऽनक्षे' (१।२।२९ ) अव । न आमयनमनामयनम् । आदित्यानामनामयनं = आदित्यानामयनम् । गवामयनं च आदित्यानामयनं च = गवामयनाऽऽदित्यानामयने । औ । 'औरी : ' (१।४।५६)
ई ।
[इषु-वज्रौ] इषुश्च वज्रश्च ।
[उद्भिद्-विलभिदौ] उद्भिच्च व (वि) लभिच्च ।
[दर्शपौर्णमासौ] दृश्यतेऽनेनेति । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० - अ । पूर्णो माश्चन्द्रो यस्यां सा = पूर्णमासी । ‘पूर्णमासोऽण्’ (७।२।५५) अणूप्र० । 'अणञेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङी । पूर्णमास्यां भवः । भर्तुसन्ध्यादेरण' ( ६ । ३।८९ ) अण्प्र० । दर्शश्च पौर्णमासश्च ||छ ||
निकटपाठस्य || ३|१|१४० ।।
[निकटपाठस्य ] निकटः पाठो यस्याऽसौ निकटपाठस्तस्य । अथवा नि-समीपे पाठो यस्य सः । 'सं प्रोन्नेः संकीर्णप्रकाशाऽधिक-समीपे' (७।१।१२५) कटप्र०, तस्य ।
[ पदक - क्रमकम् ] पद । क्रम । पदं वेत्त्यधीते वा । क्रमं वेत्त्यधीते वा । ' पद क्रम - शिक्षा-मीमांसा - साम्नोऽकः '
( ६ । २।१२६ ) अकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पदकश्च क्रमकश्च = पदकक्रमकम् ।
[क्रमक-वार्त्तिकम् ] वृत्तिमधीते । 'न्यायादेरिकण्' (६।२।११८) इकण्प्र० - इक । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । क्रमकश्च वार्त्तिकश्च ।
[चर्चापार-खण्डिकम् ] चर्चा 'पार कर्मसमाप्तौ ' (१९०१ ) पार् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० ।
For Private Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । चर्चा (र्चा) पारयतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । खण्डं विद्यते यस्य । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८ ) अलोपः । चर्चापारश्च खण्डिकश्च ।
२७९
[ याज्ञिक - वैयाकरण] यज्ञं वेत्ति । याज्ञिकौत्थिक- लौकायितिकम्' ( ६ । २ । १२२) इकण्प्र० । याज्ञिकानामाम्नायः । 'छान्दोगौक्त्थिक- याज्ञिक - बहूवचाच्च धर्मा - ऽऽम्नाय संघे' (६।३।१६६ ) ञ्यप्र०य । याज्ञिक्यं यज्ञं वा वेत्त्यधीते वा । 'याज्ञिकश्च वैयाकरणश्च ।
[पिता-पुत्रौ ] पिता च पुत्रश्च । 'पुत्रे' ( ३।२।४०) आ ।।छ।
[नित्यवैरस्य ] 5 नित्यं वैरं यस्य सः नित्यवैरस्तस्य ।
=
[ अहि-नकुलम् ] अहिश्च नकुलश्च ।
[ मार्जार- मूषिकम् ] मार्जारश्च
नित्यवैरस्य || ३ |9|१४१ ।।
मूष ( षि) कश्च । ।
[ ब्राह्मण- श्रमणम् ] ब्राह्मणश्च श्रव (म ) णश्च
[ श्वा वराहम् ] श्वा च वराहश्च । 'शुनः' ( ३।२१९० ) दीर्घत्वम् ।
[श्व चण्डालम् ] श्वा च चण्डालश्च ।
[ अश्वमहिषम् ] अश्वश्च महिषश्च ।
[ काकोलूकम्] काकश्च उलूकश्च ।
[ कौरवपाण्डवाः, कौरव पाण्डवम् ] कुरु । कौरवाश्च पाण्डवाश्च ।
[देवाऽसुराः, देवा-ऽसुरम् ] देवाश्च असुराश्च । राज्यापहारकृतमेषां वैरम् ।
[वा- वराहं वैरम्] श्वा च वराहश्च । 'आ द्वन्द्वे' ( ३।२१३९) आ ।
[ मार्जारमूषिकं वैरम् ] मार्जारश्च मूषिका च । 'क्लीबे' (२।४।९७ ) ह्रस्वः । सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । [“दक्षिणाद् वामगमनं प्रशस्तं श्व-शृगालयोः " ] वामे गमनम् । श्वा च शृगालश्च =
श्वशृगालौ, तयोः ।
[" विद्यते लोक औत्पत्तिको विरोधो यथा मार्जार-मूषिकयोः ] उत्पत्तौ भवः = औत्पत्तिकः । 'अध्यात्मादिभ्य इकण् (६।३।७८) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । । छ । ।
नदी- देश- पुरां विलिङ्गानाम् ||३ | १ | १४२ ।।
नदीदेशपुरस्तासाम् ।
[ नदीदेशपुराम् ] नदी च देशश्च पुरश्च ( पूश्च )
[विलिङ्गानाम् ] विविधं लिङ्गं यासां तास्तासाम् ।
[उध्येरावति] उज्झत्युदकमिति । 'कुप्य- भिद्योध्य-सिध्य तिष्य-पुष्य-युग्या ऽऽज्य-सूर्यं नाम्नि' (५।१।३९) उध्यनिपातः । इरा । इरा विद्यते यस्यां सा । ' नद्यां मतुः ' ( ६ । २ । ७२) मतुप्र० मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी०ई । 'नाम्नि ' (२।१।९५ ) इति म० व० | उध्यश्च इरावती च ।
[गङ्गा-शोणम् ] गङ्गा च शोणश्च ।
P5 नित्यमिति अनिमित्तं जातिनिबद्धं वैरं यस्य स तस्य ।
=
For Private Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२८०
[विपाट-चक्रभिदम] विपाट च चक्रभिच्च । 'चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अतसमासान्तः । [कुरु-कुरुक्षेत्रम्] कुरवश्च कुरुक्षेत्रं च । [कुरु-कुरुजाङ्गलम् कुरवश्च कुरुजाङ्गलं च । [वरेन्द्री-मगधम्] वरेन्द्री च मगधश्च । [मथुरा-पाटलिपुत्रम्] मथुरा च पाटलिपुत्रश्च (पुत्रं च) । [काञ्ची-कन्यकुब्जम्] काञ्ची च कन्यकुब्जं च ।
[शौर्य-केतवतम] शौर्यं च नगरम्, केतवत(ता) च ग्रामः = शौर्यकेतवतम् । 'क्लीबे' (२।४९७) ह्रस्वः । सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् ।
[श्रावस्ती-मध्यदेशम्] श्रावस्ती च मध्यदेशश्च । [मगध-श्रावस्ति] मगधश्च श्रावस्ती च । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । [कुक्कुट-मयूर्यो] कुक्कुटश्च मयूरी च । औ । [गङ्गा-यमुने] गड़ा च यमुना च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए । [मद्र-केकयाः] मद्राश्च केकयाश्च । [मथुरा-तक्षशिले] मथुरा च तक्षशिला च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए ||छ।।
पात्र्यशूद्रस्य ।।३।१।१४३।। [पात्र्यशूद्रस्य पात्र | पात्रमर्हति । 'दण्डादेर्यः' (६।४।१७८) यप्र० । अथवा 'पात्रात् तौ' (६।४।१८०) यप्र० । यैर्भुक्ते पात्रं संस्कारेण शुध्यति ते = पात्रार्हाः । पात्र्यश्चासौ शूद्रश्च = 5 पात्र्यशूद्रम्, तस्य ।
[तक्षा-ऽयस्कारम्] तक्षा च अयस्कारश्च । [रजक-तन्तुवायम्] रजकश्च तन्तुवायश्च । [कुलाल-वरुटम्] कुलालश्च वरुटश्च । [किष्किन्ध-गब्दिकम्] किष्किन्धि(न्ध)श्च गन्दि(गब्दि)कश्च । [शकयवनम्] शकश्च यवनश्च । [जनगम-बुक्कसाः] जनङ्गमाश्च बुक्कसाश्च । [बाह्मण-क्षत्रिय-विशः] ब्राह्मणाश्च क्षत्रियाश्च विशश्च । जस् ॥छ।।
गवाश्वादिः ।।३।११४४।। [गवाधादिः] गवाश्व आदिर्यस्याऽसौ । प्रथमा सि । [गवाश्वम] गौश्च अश्वश्च । 'स्वरे वाऽनक्षे' (१।२।२९) अव । [गवा-ऽविकम] अविरेव = अविकः । ‘यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० । गौश्च अविकश्च ।
P卐 पात्र्यशूद्रस्तस्य ।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
[गवैडकम् ] गौश्च ऐ (ए) डकश्च । 'स्वरे वाऽनक्षे' (१।२।२९) अव ।
[ अजा-विकम् ] अजा च अविकश्च ।
[अजैडकम् ] अजा च एडकश्च ।
[कुब्ज- वामनम् ] कुब्जश्च वामनश्च । [कुब्ज- कैरातम् ] कुब्जश्च कैरातश्च । [ पुत्र-पौत्रम् ] पुत्रश्च पौत्रश्च ।
[श्व चण्डालम् ] श्वा च चण्डालश्च ।
[स्त्री-कुमारम् ] स्त्री च कुमारश्च ।
[ दासी- माणवकम् ] दासी च माणवकश्च ।
[ शाटी-पच्छिकम्] शाटी च पच्छिकश्च (पच्छिका च) ।
[ उष्ट्र- खरम् ] उष्ट्रश्च खरश्च ।
[ उष्ट्र - शशम् ] उष्ट्रश्च शशश्च ।
[ मूत्रपुरीषम् ] मूत्रं च पुरीषश्च (पंच) ।
[ यकृन्मेदः ] यकृच्च मेदश्च ।
[मांस-शोणितम्] मांसं च शोणितं च ।
[दर्भ-शरम् ] दर्भश्च शरश्च ।
[दर्भ-पूतीकम् ] दर्भश्च पूतीकश्च ।
[अर्जुन-पुरुषम्] अर्जुनश्च पुरुषश्च ।
[तृणोलपम् ] तृणानि च उलुपश्च (उलपानि च ) ।
[कुडी- कुडम् ] कुडी च कुडश्च ।
[ दासी दासम् ] दासी च दासश्च ।
[ भागवती - भागवतम् ] भागवती च भागवतश्च ।
[ गो-saौ, गो-ऽश्वम् ] गौश्च अश्वश्च । 'एदोतः पदान्तेऽस्य लुक्' (१।२।२७) अलोपः ।
[गो-अधौ, गो- अधम् ] वाऽत्यसन्धिः (१।२।३१ ) विकल्पेऽसन्धिः । [गो-विकी, गो-विकम् ] गौश्च अविकश्च गोऽविकौ, गोऽविकम् । [गवेलको, गवेलकम् ] गौश्च एलकश्च । औ । सि-अम् ||छ ||
न दधिपय आदिः ||३ ।१ ।१४५ ।।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[दधिपय आदिः ] दधिपय आदिर्यस्याऽसौ ।
[दधि-पयसी] दधि च पयश्च = दधिपयसी । 'पशु - व्यञ्जनानाम्' (३।१।१३२) इति प्राप्त्यामपि इतरेतरो द्वन्द्वः ।
For Private Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[सर्पिर्मधुनी] सर्पिश्च मधु च । औ । 'औरीः ' (१।४।५६ ) ई । 'अनाम्स्वरे नोऽन्तः ' (१।४।६४) नोऽन्तः । [ मधुसर्पिषी ] मधु च सर्पिश्च । औ । 'औरी : ' (१।४।५६ ) ई ।
[हरि-वासवो] हरिश्च वासवश्च ।
[ब्रह्म-प्रजापती] ब्रह्मा च प्रजापतिश्च । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ई ।
[शिव-वैश्रवणो] शिवश्च वैश्रवणश्च । विश्रवणस्य (विश्रवसः) अपत्यम् । 'णश्च विश्रवसो विश्लुक् च वा' ( ६ |१ |६५) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः वै । अवर्णवर्णस्य ( ७|४|६८) अलोपः ।
[ स्कन्द - विशाखी] स्कन्दश्च विशाखश्च । औ ।
[परिजा-कौशिको ] कुश (शिक )स्याऽपत्यम् । 'विदा० (६।१।४१) अञ्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) अलोपः । परिजाश्च ( जा च ) कौशिकश्च ।
[प्रवर्ग्याऽपसदौ ] प्रवर्ग्यश्च अपसदश्च ।
[आद्यवसाने] आदिश्च अवसानं च । औ । 'औरीः ' (१।४।५६ ) ई ।
[ सूर्याचन्द्रमसौ] सूर्यश्च चन्द्रमस (मा) श्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् ' ( ३।२।४१) आ ।
[मित्रावरुणौ ] मित्रश्च वरुणश्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' ( ३।२।४१) आ ।
[ अग्नीषोमी] अग्निश्च सोमश्च । 'ईः षोम- वरुणेऽग्नेः' (३।२।४२) ई ।
[ सोमा रुद्री] सोमश्च रुद्रश्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' ( ३।२।४१) आ ।
[ नारद-पर्वतौ ] नारदश्च पर्वतश्च ।
[ खण्डा (ण्ड ) मर्को ] खण्डश्च मर्कश्च ।
[नर-नारायणी] नरश्च नारायणश्च ।
[ राम-लक्ष्मणौ ] रामश्च लक्ष्मणश्च ।
[भीमा-ऽर्जुनौ ] भीमश्च अर्जुनश्च ।
[ कम्बला - ऽश्वतरौ ] कम्बलश्च अश्वतरश्च ।
[ माता- पितरौ ] माता च पिता च ।
[पिता-पुत्रौ ] पिता च पुत्रश्च । 'पुत्रे' ( ३।२।४० ) आ ।
[ श्रद्धा मेधे ] श्रद्धा च मेधा च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए ।
[ शुक्ल- कृष्णे] शुक्लं च कृष्णं च । औ । 'औरी : ' (१।४।५६ ) ई । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[ इध्मा- बर्हिषी ] इध्मं च बर्हिश्च । औ । 'औरीः ' (१।४।५६ ) ई । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० ।
२८२
[ ऋक्सामे] ऋक् च साम च ।
[ वाङ्मनसे ] वाक् च मनश्च । 'ऋक्सामर्ग्यजुष-धेन्वनडुह-वाङ्मनसा०' ( ७।३।७९ ) अत्समासान्तः । औ । 'औरीः ' (१।४।५६) ई । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
5 विदादिगणे कुशिक अस्ति ।
For Private
Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[याज्या-ऽनुवाक्ये] + याज्यश्च अनुवाक्यं च । [दीक्षा-तपसी] दीक्षा च तपश्च । [श्रद्धा-तपसी] श्रद्धा च तपश्च । [मेधा-तपसी] मेधा च तपश्च । [अध्ययन-तपसी] अध्ययनं च तपश्च । [उलूखल-मुश(स)ले] उलूखलं च मुसलं च । औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । [चण्डाल-मृतपादयः] चण्डालश्च मृतपश्च, चण्डालमृतपा(प) आदिर्येषां ते ।।छ।।
संख्याने ॥३।१।१४६।। [संख्याने] संख्यायते येन तत् = संख्यानम्, तस्मिन् । [दश गो-महिषाः] दशन जस । 'डति-ष्णः संख्याया लुप' (१।४।५४) जसलोपः । गावश्च महिषाश्च । जस ।
[एतावन्ति दधि-घृतानि] एतद् । एतत्परिमाणमेषाम् । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) डावतुप्र०→आवत् । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अल्लोपः । जस् । ‘नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । दधीनि च घृतानि च । जस । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि०→इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[बहवः प्लक्ष-न्यग्रोधाः] प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्च । [दश हस्त्यश्वाः] दशन् प्र०जस् । ‘डतिष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । हस्तिनश्च अश्वाश्च । [शतं यूका-लिक्षाः] यूकाश्च लिक्षाश्च ।
[तावन्ति बदरा-5ऽमलकानि] तद् । तत्परिमाणमेषाम् । 'यत्-तदेतदो-डावादिः' (७।१।१४९) डावतुप्र०→आवत् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अल्लोपः । प्र० जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । बदर्याः फलम् । 'हेमादिभ्योऽ' (६।२।४५) अप्र० । बदराणि च आमलकानि च ।
[बहवः पाणि-पादाः] + पाणी च पादौ च । प्र० जस् ।
[कति मार्दङ्गिक-पाणविकाः] किम् । का परिमाणमेषां कति । 'यत्-तत्-किमः संख्याया डतिर्वा' (७।१।१५०) डतिप्र० →अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इमलोपः । जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । मृदङ्ग । मृदङ्गवादनं शिल्पमेषां ते । 'शिल्पम्' (६।४।५७) इकणप्र०→इक । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पणव । पणववादनं शिल्पमेषां ते । 'शिल्पम्' (६।४।५७) इकणप्र०→इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । मार्दभिकाश्च पाणविकाश्च ।
[उदगुर्दशेमे कठकालापाः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, उत्पूर्व० । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट' (४१३१६६) सिज्लोपः । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३) गा । 'सिज-विदोऽभुवः' (४।२।९२) पुसआदेशः उस् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अडागमः । कठाश्च कालापाश्च । प्र० जस् ।
+ श० म० न्या० - याज्या च अनुवाक्या च ।
P卐 पाणयश्च पादाश्च ।।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvNNNNA
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।
२८४ [द्वावर्का-ऽश्वमेधौ] द्वि । औ । 'आ ढेरः' (२।१।४१) इ० अ० । “ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । अर्कश्च अश्वमेधश्च । औ ।
[द्वादश पदक-क्रमकाः] द्वि । दशन् । द्वाभ्यामधिका दश । 'द्वित्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीहौ' (३।२।९२) "द्वा" आदेशः । प्र० जस् । ‘डतिष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । पदकश्च क्रमकश्च । प्र० जस् ।
[द्वौ गङ्गा-शोणौ] गङ्गा च शोणश्च ।
[पञ्च तक्षा-ऽयस्काराः] पञ्चन् । प्र०जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लोपः । तक्षा च (तक्षाणश्च) अयस्काराश्च ।
[इयन्तो गवा-ऽश्वाः] इदम् । इदं परिमाणमेषां ते । 'इदं-किमोऽतुरिय-किय्-चास्य' (७।१।१४८) अतुप्र० - इयादेशः । जस् । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । गावश्च अश्वाश्च । 'गोर्नाम्न्यवोऽक्षे' (१।२।२८) (?) ('स्वरे वाऽनक्षे' (११२।२९) अव) । प्र० जस् ॥छ।
वाऽन्तिके ।।३।१।१४७।। [अन्तिके] अन्त । अन्तोऽस्याऽस्तीति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सप्तमी ङि ।
[उपदशं गो-महिषम्] उपदशमित्यत्र ‘प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । गौश्च महिषश्च ।।छ।।
प्रथमोक्तं प्राक् ।।३।१।१४८॥ [प्रथमोक्तम्] 5 प्रथमया व(उ)क्तं = प्रथमोक्तम् ।
[आसन्नदशाः] आसन्ना दश येषां ते । 'प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र०→अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । जस् ।
[सप्तगङ्गम्] सप्तानां गङ्गानां समाहारः । ‘संख्या समाहारे' (३।१।२८) इत्यनेनाऽव्ययीभावः । ‘क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । सप्त गङ्गा समाहृता वा ।
[ऊरीकृत्य] ऊरीकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०→त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[कष्टश्रितः] कष्टं श्रितः । [शड्कुलाखण्डः] शड्कुलया खण्डः । [यूपदारु] यूपाय दारु । [वृकभयम्] वृकादयम् । [राजपुरुषः] राज्ञः पुरुषः । [अक्षशौण्डः] अक्षेषु शक्तः शौण्डः ।
[नीलोत्पलम्] नीलं च तदुत्पलं च । P卐 प्रथमया उच्यन्ते स्म ।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[पञ्चाम्राः] पञ्च च ते आम्राश्च ।
प्रथमया प्रथमान्तेन पदेन यदुक्तं निर्दिष्टं तद् इति कोऽर्थः ? 'नाम्नः प्रथमैक-द्वि-बहौ' (२२१३१) - ‘गौणात समया०' (२।२।३३)- सिद्धौ तृतीया' (२।२।४३) - 'चतुर्थी' (२।२५३) - ‘पञ्चम्यपादाने' (२।२।६९) - 'अज्ञाने ज्ञः षष्ठी' (२।२।८०) - 'सप्तम्यधिकरणे' (२।२।९५) एतेषु पदेषु या(ये) या(ये) प्रथमा-द्वितीया-तृतीया-चतुर्थी-पञ्चमी-षष्ठी-सप्तमीपदा उक्तास्तेषां पुरतः प्रथमैकवचनं सि यद् दीयते तत् प्रथमान्तं यतो विभक्त्यन्ताः पदाः इति वचनम्, तेन प्रथमान्तेन यदुक्तं (तत्) प्रथमोक्तमिति भावार्थः ।।छ।।
राजदन्तादिषु ।।३।१।१४९।। [राजदन्तादिषु] राजदन्त आदिर्येषां ते = राजदन्तादयस्तेषु । ___ [सिक्तसंसृष्टम्] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्टयै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । सिच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०→त । 'क्तेऽनिटश्व-जो:०' (४।१।१११) च०→क० (?) ('च-जः क-गम्' (२।१।८६) च०
→क०) । सम् 'सृजी(ज)त् विसर्गे' (१३४९) सृज् । संसृज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप०→त । 'यज-सृजमृज०' (२।१।८७) ज०→ष० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त०-→ट० । पूर्वं संसृष्टं पश्चात् सिक्तम् ।
[भृष्टलुञ्चितम्] 'भ्रस्जीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । भ्र(9)ज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘ग्रहवस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) स०→द० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) द०→ज० । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) ज०→ष० । तवर्गस्य० (१।३।६०) त०→ट० । पूर्वं लुचितं पश्चाद् भृष्टम् ।
[नग्नमुषितम्] पूर्वं मुषितं पश्चान्नग्नम् । [अवक्लिन्नपक्वम्] पूर्वं पक्वं पश्चादवक्लिन्नम् ।
[अर्पितोतम] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२19) वा । ऊयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'यजादि-वचेः किति' (४|११७९) य्वृत् व०→उ० । पूर्वमुतं पश्चादर्पितम् ।
[उप्तगाढम्] पूर्वं गाढं पश्चादुप्तम् । [उत्तमर्णः] ऋणे उत्तमः । [तन्दुल-किण्वम] तन्दुलं च किण्वं च । किण्वं-सुरोपकरणद्रव्यम् । +[चित्ररथवाहलीकौ] चित्ररथश्च वाहलीकश्च । [स्नातक-राजानौ] स्नातकश्च राजा च । [उशीरबीज-शिञ्जास्थम्] उसी(शी)रबीजश्च* सिं(शिं)जास्थश्च । [आरद्वायनि-चान्धनि आरद्वायनि च चान्धनि च । प्र० सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । [अधरोष्ठम्] अधरश्च ओष्ठश्च ।
ॐ बृहवृत्तौ - सिक्तसंमृष्टम् । ॐ श म० न्या० - आरट्वायनिश्च चान्धनिश्च । + श० म० न्या० - चित्ररथवाल्हीको इति - चित्ररथो राजविशेष एव वाल्हीकपदसान्निध्यात्, वाल्हीको नाम देशः, तस्य राजापि वाल्हीकः ।
यद्यपि चित्ररथो नाम गन्धर्वराजः पुराणादिषु प्रसिद्धः, परमिह स न ग्रहीतव्यस्तस्य राज्ञा सह सहचरितत्वस्याप्रसिद्धत्वात् । * श० म० न्या० - शिक्षास्थमिति तालव्यादेः स्थाने सिञ्जास्थम् - सिञ्जाश्वत्थम् इति द्वौ दनयादी द्वन्द्वौ पठयेते ।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२८६
[वैकारिमतगाजवाजम्] विकारिमतस्याऽपत्यम् । 'ऋषि-वृष्ण्वन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र०-→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । गजवाजस्येदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । वैकारिमतश्च गाजवाजश्च ।
[गो(गौ)पालिधान-पूलासम्] गो(गौ)पालिदा(धा)नश्च पूलाश(स)श्च । [कुरण्डस्थल-पूलासम्] कुरण्डस्थलं च पूलाश(स)श्च । [दार-जारौ] दारश्च जारश्च । औ । “धर्मप्रजासंपत्ते(न्ने) दारे नान्यं कुर्वीत" इति वाक्यदर्शनात् । [विष्वक्सेनाऽर्जुनौ] विष्वक्सेनश्च अर्जुनश्च । [शूद्रार्यो] शूद्रश्च अर्यश्च । [विषयेन्द्रियाणि] विषयाश्च इन्द्रियाणि च । [गवाश्चौ] गजश्च(गौश्च) अश्वश्च । [अवन्त्यश्मकाः] अवन्त्य(तय)श्च अश्मकाश्च । जस् ।
[चित्रा-स्वाती माणविके] + चित्रया चन्द्रयुक्तः कालोऽपि चित्रा । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प० । 'बहुलाऽनुराधा-पुष्यार्थ-पुनर्वसु-हस्त-विशाखा-स्वातेर्लुप्' (६।३।१०७) अण्लोपः (?) ('चित्रा-रेवती०' (६।३।१०८) अण्लोपः )। स्वात्या चन्द्रयुक्तया युक्तः कालः । ‘चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० । 'बहुलाऽनुराधा० (६।३।१०७) अण्लोपः । चित्रा च स्वातिश्च । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ई।
[केशश्मश्रु] केशाश्च श्मश्रूणि च । प्र० सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । [भार्या-पती] भार्या च पतिश्च । [पुत्र-पती] पुत्रश्च पतिश्च ।। [स्वसृ-पती] स्वसा च पतिश्च । [जाया-पती, जम्पती] जाया च पतिश्च । गणपाठाज्जायाशब्दस्य जम्भावश्च विकल्पे निपात्यते । [पुत्र-पशू] पुत्रश्च पशुश्च । औ । [शिरो-जानु] शिरश्च जानु च । [नर-नारायणौ] नरश्च नारायणश्च । [सोमरुद्रौ] सोमश्च रुद्रश्च । [कुबेर-केशवौ] कुबेरश्च केशवश्च | औ । [काक-मयूरौ] काकश्च मयूरश्च । [उमा-महेश्वरौ] उमा च महेश्वरश्च । [पाण्डुधृतराष्ट्रौ] पाण्डुश्च धृतराष्ट्रश्च । औ । [विष्णुवासवौ] विष्णुश्च वासवश्च । औ । अनेन सर्वत्र पूर्वनिपातः । [पुरुषोत्तमः, उत्तमपुरुषः] पुरुषश्चासावुत्तमश्च ।
+ श० म० न्या० - चित्रायां जाता चित्रा, स्वात्यां जाता स्वातिः, ते च माणविके इति चित्रास्वाती ।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८७
विशेषण - सर्वादि-संख्यं बहुव्रीहौ ||३|१|१५० ||
[विशेषणसर्वादिसंख्यम् ] सर्व आदिर्यस्याऽसौ सर्वादिः । 5 विशेषणं च सर्वादिश्च संख्या च = विशेषणसर्वादिसंख्यम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः ।
+
[ मध्यगृहम् गृहमध्यम् ] + मध्यश्चासौ गुहश्च (गृहाश्च - गृहं च ) ।
[ अधरबिम्बम्, बिम्बाधरः ] अधरो बिम्बमिव ।
[ओष्ठबिम्बम्, बिम्बोष्ठः ] ओष्ठो बिम्बमिव । ' उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ' ( ३।१।१०२ ) समासः |छ।
[चित्रगुः ] चित्रा गौर्यस्याऽसौ । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[शबलगुः] शबला गौर्यस्याऽसौ । ' गोश्चान्ते० ' ( २ ।४ । ९६) ह्रस्वः । ' परतः स्त्री पुम्वत् ० ' ( ३।२।४९) पुंवद्भावः ।
[ कण्ठेकालः ] कण्ठे कालोऽस्य सः ।
[ उरसिलोमा] उरसि लोमान्यस्य सः ।
[ उदरेमणिः] उदरे मणिर्यस्य सः । त्रिषूदाहरणेषु 'उष्ट्रमुखादयः' (३।१।२३) समासः ।
[ सर्वशुक्लः ] सर्वं शुक्लमस्य सः ।
[ सर्वकृष्णः ] सर्व कृष्णमस्य सः ।
[सर्वसारः ] 'सृ गतौ' (२५) सृ । सरतीति । 'सः' स्थिर-व्याधि-बल- मत्स्ये' (५।३।१७) घञ्प्र०→अ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् । सर्वं सारमस्य सः ।
P5
[सर्वलघुः ] सर्वो लघुरस्य सः । [विश्वदेवः ] विश्वे देवाः सन्ति । [विश्वामित्रः ] विश्वे मित्राणि सन्ति । [ उभयचेतनः ] उभये चेतने यस्य सः । [द्विशुक्लः ] द्वौ शुक्लौ गुणावस्य सः । [ चतुर्ह्रस्वः ] चतुर्षु स्थानेषु ह्रस्वः । [पञ्चदीर्घः ] पञ्चसु स्थानेषु दीर्घः ।
[ षडुन्नतः ] षट्सु स्थानेषु उन्नतः ।
[ सप्तरक्तः ] सप्तसु स्थानेषु रक्तः ।
[त्र्यन्यः ] त्रिभ्योऽन्यः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
श० म० न्यासानुसन्धाने गृहस्य मध्यम् । विशेषणश्च ।
[ द्वियुष्मत्कः ] द्वौ युष्मदीयौ यस्य सः । ' शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० →कः । [द्व्यस्मत्कः] द्वावस्मदीयौ यस्य सः । शेषाद् वा' (७।३।१७५ ) कच्प्र० क ।
[उपसर्वम्] सर्वेषामुपसमीपम् ||छ ||
For Private Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२८८
क्ताः ।।३।११५१॥
[कृतभव्यकट:] भव्यश्चासौ कटश्च । कृतो भव्यकटोऽनेन इति कृतभव्यकटः । भव्य इति विशेषणम्, विशेषणं पूर्वसूत्रेण पूर्वं निपतति परं बाध्यते ।
[कृतविश्वः] कृतं विश्वमनेन । [कृतप्रियः] कृतः प्रियोऽनेन सः = कृतप्रियः ।।छ।।
जाति-काल-सुखादेर्नवा ।।३।१।१५२।। [जातिकालसुखादेः] सुखमादिर्यस्याऽसौ सुखादिः । जातिश्च कालश्च सुखादिश्च = जातिकालसुखादिस्तस्मात् ।
[शाङ्गरजग्धी, जग्धशाङ्गरा] ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । 'यपि चाऽदो जग्ध्' (४।४।१६) जग्ध् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) धलोपः । शाइरो जग्धोऽनया । 'अनाच्छादजात्यादेर्नवा' (२।४।४७) डी ।
[पलाण्डुभक्षिती, भक्षितपलाण्डुः] पलाण्डु क्षितोऽनया सा । ‘अनाच्छादजात्यादेर्नवा' (२।४।४७) डी ।
[पाणिगृहीती, गृहीतपाणिः] पाणिर्गृहीतोऽनया सा । जातिविवक्षायां ‘अनाच्छादजात्यादेर्नवा' (२।४।४७) डी । अन्यथा 'पाणिगृहीतीति' (२।४।५२) (डी) प्राप्नोति ।
[कटकृतः, कृतकटः] कृतः कटोऽनेन । [आहूतबाहाणः] आहूतो ब्राह्मणो येन सः । [सेवितक्षत्रियः] सेवितः क्षत्रियो येन सः ।
[तर्पितदाक्षिः] दक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । तर्पितो दाक्षिर्येन सः ।
__[प्रीणितकटः] 'प्रींग्श् तृप्ति कान्त्योः ' (१५१०) प्री । प्रीणन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० →इ । 'धूग्-प्रीगोर्नः' (४।२।१८) न । प्रीण्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०→त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । प्रीणितः कटो येन सः ।
[मासयाता, यातमासा] मासो यातोऽस्याः सा । [मासगतः, गतमासः] मासो गतोऽस्याः सा (अस्य सः) । सुखादयो दश क्यविधौ निर्दिष्टाः[सुखयाता, यातसुखा] सुखं यातमस्याः सा । [हीनदुःखा, दुःखहीना] दुःखं हीनमस्याः सा । [तप्रोत्पन्ना, उत्पन्नतृप्रा] + तृप्र उत्पन्नो यस्याः सा ||छ।।
आहिताग्न्यादिषु ।।३।१।१५३।। [आहिताग्न्यादिषु आहितोऽग्निर्येन सः । आहिताग्निरादिर्येषां ते, तेषु ।
ॐ वृहद्वृत्तौ - प्रीणितकठः ।
+ श० म० न्यासानुसन्धाने - उत्पन्नं तृपं दुःखमस्याः ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
[जातपुत्रः, पुत्रजातः ] जातः पुत्रो यस्य सः । [जातदन्तः, दन्तजातः ] जाता दन्ता यस्य सः । [जातश्मश्रुः, श्मश्रुजातः ] जातं श्मश्रु यस्य सः । [पीततैलः, तैलपीतः] पीतं तैलं येन सः ।
[ पीतघृतः, घृतपीतः ] पीतं घृतं येन सः । [ पीतमद्यः, मद्यपीतः ] पीतं मद्यं येन सः । [पीतविषः, विषपीतः ] पीतं विषं येन सः । [ऊढभार्यः, भार्योढः ] ऊढा भार्या येन सः । [ गतार्थः, अर्थगतः ] गतोऽर्थो यस्य सः । [छिन्नशीर्षः, शीर्षच्छिन्नः] छिन्नं शीर्षं यस्य सः । [ पीतदधिः, दधिपीतः ] पीतं दधि येन सः । अनेन क्तान्तं नाम विकल्पे निपतति ||छ ||
प्रहरणात् ||३|१|१५४।।
[प्रहरणात्] प्रह्रियतेऽनेनेति प्रहरणम्, तस्मात् । [ कलितप्रहरणः प्रहरणकलितः ] कलितं प्रहरणमनेन सः ।
[उत्खातखङ्गः, खड्झेत्खातः ] उत्खातं खङ्गं येन सः ।
[आकृष्टधन्वा, धनुराकृष्टः] आकृष्टं धनुरनेन सः । 'धनुषो धन्वन्' (७।३।१५८) अत्समासान्तः धन्वनादेशः । प्रथमा सि । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घत्वम् ।
[ उद्यतमुश ( स ) ल:, मुश ( स ) लोद्यतः ] उद्यतं मुसलं येन सः ॥ छ ॥
[इन्द्वादिभ्यः] इन्दुरादिर्येषां ते = इन्द्वादयस्तेभ्यः ।
[ चन्द्रमौलिः ] चन्द्रो मौलौ यस्य सः ।
[ शशिशेखरः ] शशी शेखरे यस्य सः ।
[ पद्मनाभः ] पद्मं नाभावस्य सः ।
5 श० म० न्या० उत्खातः खड्गोऽनेन ।
न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च ।।३।१।१५५ ।।
[ऊर्णनाभः] ऊर्णं नाभावस्य सः । 'नाभेर्नाम्नि ' ( ७।३।१३४) अप्समासान्तः । ' अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[ पद्महस्तः] पद्मं हस्ते यस्य सः ।
[ शङ्खपाणिः ] शङ्खः पाणावस्य ।
[दर्भपवित्रपाणिः] दर्भस्य पवित्रम्, दर्भपवित्रं पाणौ यस्य सः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
For Private Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९०
[पद्मपाणिः] पद्म पाणावस्य । [दण्डपाणिः] दण्डः पाणावस्य सः । [चक्रपाणिः] चक्रं पाणावस्य सः । [शूलपाणिः] शूलं पाणावस्य सः । [शार्गपाणिः] शाङ्ग पाणावस्य सः । [धनुष्पाणिः] धनुः पाणावस्य सः । 'समासेऽसमस्तस्य' (२।३।१३) षत्वम् । [धनुर्हस्तः] धनुर्हस्ते यस्य सः । [पाशहस्तः] पाशा(शः) हस्ते यस्य सः । [वज्रहस्तः] वजं हस्ते यस्य सः । [वज्रपाणिः] वजं पाणावस्य सः ॥छ।।
गड़वादिभ्यः ।।३/१1१५६॥ [गड्वादिभ्यः] गडुरादिर्येषां ते, तेभ्यः । [शिरसिगडुः, गडुशिराः] गडुः शिरसि यस्य सः ।
[शिरस्यरुः, अरुःशिराः] अरुर्वणः शिरसि यस्य सः । 'अमूर्द्ध-मस्तकात् स्वाङ्गादकामे' (३।२।२२) इत्यनेन सर्वत्र अलुप्समासः ।
[मध्येगुरुः, गुरुमध्यः] गुरुर्मध्ये यस्य सः । [अन्तेगुरुः, गुर्वन्तः] गुरुरन्ते यस्य सः । [वहेगडः] वहे = स्कन्धदेशे गर्यस्य सः ।।छ।।
प्रियः ॥३।१।१५७॥ [प्रियगुडः, गुडप्रियः] गुडः प्रियो यस्य सः । [प्रियविश्वः, विश्वप्रियः] विश्वं प्रियं यस्य सः ।
[प्रियचत्वाः, चतुष्प्रियः] चत्वारः प्रिया यस्य सः । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२०३९) इत्यनेन रस्य षत्वम् । अनेन पूर्वनिपातः सर्वत्र ।।छ।।
कडारादयः कर्मधारये ।।३।११५८|| [कडारादयः] कडार आदिर्येषां ते । [कर्मधारये] कर्मधारयः (३।१।९६) सूत्रवत्, तस्मिन् ।
[कडारजैमिनिः, जैमिनिकडारः] चमू (३८०) - छमू (३८१) - जमू (३८२) झमू (३८३) - 'जिमू अदने' (३८४) जिम् । जेमतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५११४७) विच्प्र० । अप्रयोगीत् (१।१।३७) विज्लोपः । अग्रे इन् जेमामिनः स्वामी । जेमिनस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र०→इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । P4 प्रिया गुडा अस्य ।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । जैमिनिश्चासौ कडारश्च ।
[गडुलगालवः, गालवगडुलः] गडु । गडुरस्याऽस्तीति । 'सिध्मादि-क्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः ' (७।२।२१) लप्र० । गालवश्चासौ गडुलश्च ।
[काणद्रोणः, द्रोणकाणः] द्रोणश्चासौ काणश्च ।
[खञ्जमौञ्जायनः, मौञ्जायनखञ्जः] मुञ्ज । मुञ्जस्याऽपत्यम् । 'नडादिभ्य आयनण्' (६।१५३) आयनणप्र०→आयन ।। 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । खञ्जश्वासौ मौञ्जायनश्च ।
[कुण्टवात्स्यः, वात्स्यकुण्टः] कुण्टश्चासौ वात्स्यश्च । [खेलदाक्षिः, दाक्षिखेलः] खेलश्चासौ दाक्षिश्च । [खोडकहोडः, कहोडखोड:] खोडश्चासौ कहोडश्च ।
खिलतिखारपायणः, खारपायणखलतिः] 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । खरं पातीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५1१1१४२) कप्र०अ । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । खरपस्याऽपत्यम् । 'नडादिभ्य आयनण' (६।१।५३) आयनणप्र०→आयन । खलतिश्चासौ खारपायणश्च ।
[गौरगौतमः, गौतमगौरः] गौरश्चासौ गौतमश्च ।
[पिङ्गलमाण्डव्यः, माण्डव्यपिङ्गलः] मण्डु । मण्डोरपत्यम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यप्र०→य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । पिङ्गलश्चासौ माण्डव्यश्च ।
[वृद्धमनुः, मनुवृद्धः] वृद्धश्चासौ मनुश्च । [भिक्षुकदाक्षिः, दाक्षिभिक्षुकः] भिक्षुकश्चासौ दाक्षिण्यश्च(दाक्षिश्च) ।
[बठरछान्दसः, छान्दसबठरः] छन्दस् । छन्दोऽधीते छान्दसः । 'छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा' (७।१।१७३) अण्प्र० । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । बठरश्चासौ छान्दसश्च ।
[तनुतृणबिन्दुः, तृणबिन्दुतनुः] तनुश्चासौ तृणबिन्दुश्च । [कूटप्लाक्षिः, प्लाक्षिकूटः] कूटश्चासौ प्लाक्षिश्च । [गडुलकाणः, काणगडुलः] गडुलश्चासौ काणश्च । [खञ्जकुण्टः, कुण्टखञ्जः] खअश्चासौ कण्टश्च । [खोडखलतिः, खलतिखोडः] खोडश्चासौ खलतिश्च । [गौरवृद्धः, वृद्धगौरः] गौरश्चासौ वृद्धश्च । [पिङ्गलभिक्षुकः, भिक्षुकपिङ्गलः] भिक्षुकश्चासौ पिङ्गलश्च ।
[बठरतनुः, तनुबठरः] बठरश्चासौ तनुश्च ।
[नटबधिरादयः] नड(ट)श्च बधिरश्च, नड(ट)बधिरावादिर्येषां ते(आदी येषां ते)
॥छ।।
卐 'छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा' (७।१।१७३) सूत्रेण इयप्रत्ययो विकल्पे भवति, इयप्रत्यययोगे श्रोत्रादेशे श्रोत्रियो भवति । इयप्रत्ययाभावे 'तद्
वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्रत्यये छान्दसो भवति ।
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९२
धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे ।।३।१।१५९।। [धर्मार्थादिषु] धर्मश्च अर्थश्च, धर्मार्थावादिर्येषां (दी येषां) ते = धर्मार्थादयस्तेषु । [धर्मार्थी, अर्थधर्मो] धर्मश्च अर्थश्च । [कामार्थी, अर्थकामौ] कामश्च अर्थश्च । [शब्दार्थी, अर्थशब्दौ] शब्दश्च अर्थश्च । [आद्यन्तौ, अन्तादी] आदिश्च अन्तश्च । प्रथमा औ सर्वत्र ज्ञेयः । [अग्नेन्द्रौ, इन्द्राग्नी] अग्निश्च इन्द्रश्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) इ०→आ० । [चन्द्रार्को, अर्कचन्द्रौ] चन्द्रश्च अर्कश्च । [अश्वत्थकपित्थौ, कपित्थाश्वत्थौ] अश्वत्थश्च कपित्थश्च । [सर्पिर्मधुनी, मधुसर्पिषी] सर्पिश्च मधुश्च । औ । औरीः (१।४।५६) ई । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । [गुणवृद्धी, वृद्धिगुणौ] गुणश्च वृद्धिश्च । [दीर्घलघू, लघुदी?] दीर्घश्च लघुश्च । [चन्द्रराहू, राहुचन्द्रौ] चन्द्रश्च राहुश्च । [तपःश्रुते, श्रुततपसी] तपश्च श्रुतं च । औ । ‘औरीः' (१।४।५६) ई । [द्रोणभीष्मी, भीष्मद्रोणौ] द्रोणश्च भीष्मश्च । [शकृन्मूत्रम्, मूत्रशकृत्] शकृच्च मूत्रं च । [कुशकाशम्, काशकुशम्] कुश(शा)श्च काश(शा)श्च । [करभरासभौ, रासभकरभौ] करभश्च रासभश्च । [समीरणाग्नी, अग्निसमीरणौ] समीरणश्च अग्निश्च । [आदित्यचन्द्रौ, चन्द्रादित्यौ] आदित्यश्च चन्द्रश्च ।
[पाणीनीयरौढीयाः, रौढीयपाणिनीयाः] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह् । रुहाते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०→ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०→ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध०→ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः-पूर्विला स्वरदीर्घत्वम् । रूढस्याऽपत्यं = रौढिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । रौढेरिमे छात्राः । पाणिनि । पाणिनेरिमे छात्राः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णे०' (७।४।६८) इलोपः । पाणिनीयाश्च रौढीयाश्च । जस् ।
[जित्याविपूयविनीयाः, विपूयविनीयजित्याः] 'जिं अभिभवे' (८) जि । वि ‘पूङ् पवने' (६००) पू । ‘णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादे० ' (२।३।९७) नी विपूर्व० । 'जि-विपू-न्यो हलि-मुञ्ज-कल्के' (५।१।४३) क्यप्प०→य । प्रथमे 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । जित्याश्च विपूयाश्च विनीयाश्च = जित्याविपूयविनीयाः । विनीयशब्दस्य पूर्वनिपातो न, गणे दर्शनात् ।
[ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः, शूद्रविटक्षत्रियविप्राः] ब्राह्मणाश्च क्षत्रियाश्च विशश्च शूद्राश्च । जस् । [देवापिशन्तनू, शन्तनुदेवापी] देवापिश्च शन्तनुश्च ।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९३
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
[वसन्तग्रीष्मी, ग्रीष्मवसन्तौ] वसन्तश्च ग्रीष्मश्च । [शक्रशुची, शुचिशुक्रौ] शुक्रश्च शुचिश्च । औ । ज्येष्ठा-55षाढी ।।छ।।
लघ्वक्षरा-ऽसखीदुत्-स्वराद्यदल्पस्वरा-ऽर्यमेकम् ।।३।१।१६०।। [लघ्वक्षराऽसखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वराऽर्यम] लघूनि अक्षराणि यत्र तत् । इच्च उच्च = इदुत् । सखि च तद् इदुच्च = सखीदुत् । न सखीदुत् = असखीदुत् । स्वर आदिर्यस्य तत् । स्वरादि च तद् अच्च = स्वराद्यत् । 5 अल्पः स्वरो यस्य तत् । लघ्वक्षरं च असखीदुच्च स्वराद्यच्च अल्पस्वरं च अर्घ्यं च = लघ्वक्षराऽसखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वराऽर्च्यम् । सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
शर-सीर्यम सीरे साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । शरश्च सीर्यं च । [तृण-काष्ठम् तृणं च काष्ठं च । [तिल-माषम्] तिलाश्च माषाश्च । [शैलौ मलय-दुर्दुरौ] मलयश्च दुर्दुरश्च । औ ।
[अग्नी-षोमौ] अग्निश्च सोमश्च । 'ईः षोम-वरुणेऽग्नेः' (३१२१४२) ई । एवं सूत्रे षोमेति निर्देशादीकारसन्नियोगे षत्वं निपात्यते ।
[अग्नि-धूमम्] अग्निश्च धूमश्च । [पति-सुतौ] पतिश्च सुतश्च । [वायु-तोयम्] वायुश्च + तोयं च । [स्वादु-तिक्तौ] स्वादुश्च तिक्तश्च । औ । [सुतसखायौ, सखिसुतौ] सुतश्च सखा च । औ । सख्युरितोऽशावेत् (१।४।८३) ऐ । एदैतोऽयाय् (१।२।२३) आय् । [बहुसखि-बहुधनौ] बहवः सखायो यस्य सः । बहु धनं यस्य सः । बहुसखा च बहुधनश्च । औ । [वीहि-यवौ] व्रीहिश्च यवश्च । औ । [पतिवसू, वसुपती] पतिश्च वसुश्च । औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ई । [अस्त्र-शस्त्रम्] अस्त्रं च शस्त्रं च । [इन्द्र-चन्द्रौ] इन्द्रश्च चन्द्रश्च । औ । [उष्ट्र-मेषम्] उष्ट्रश्च मेषश्च । [अश्व-रथम्] अश्वश्च रथश्च । [उष्ट्र-खरम्] उष्ट्रश्च खरश्च । [उष्ट्र-शशम्] उष्ट्रश्च शशश्च । ‘गवाश्वादिः' (३।१।१४४) एकार्थः । सि-अम् । [इन्द्र-वायू] इन्द्रश्च वायुश्च । औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊ ।
[इन्द्रा-विष्णू] इन्द्रश्च विष्णुश्च । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊ । 'वेदसहश्रुताऽवायु०' (३।२१४१) आ । P卐 अल्पे स्वरा यत्र तत् ।
___P + तोयश्च ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९४
NAN
[अर्केन्दू] अर्कश्च इन्दुश्च । औ । [प्लक्ष-न्यग्रोधौ] प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च । औ । [धव-खदिरौ] धवश्च खदिरश्च । [वागग्नी] वाग् च अग्निश्च । औ । [वाग्वायू] वाग् च वायुश्च । औ । 'ईदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊ । [वागर्थो] वाग् च अर्थश्च । औ । [धवा-ऽश्वकर्णी] धवश्च अश्वकर्णश्च । औ । [श्रद्धा-मेधे] श्रद्धा च मेधा च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए । [दीक्षा-तपसी] दीक्षा च तपश्च । औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । [श्रद्धा-तपसी] श्रद्धा च तपश्च । [मेधा-तपसी] मेधा च तपश्च । औ । 'औरीः' (१।४५६) ई । [माता-पितरौ] माता च पिता च । औ । 'आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) आ । [वधू-वरौ] वधू(धूश्च) वरश्च । औ । [रुद्रा-ऽग्नी] रुद्रश्च अग्निश्च । [रुद्रेन्द्रौ] रुद्रश्च इन्द्रश्च । [वासुदेवा-ऽर्जुनौ] वासुदेवश्च अर्जुनश्च । औ । [कुक्कुटमयूरो, मयूरकुक्कुटौ] कुक्कुटश्च मयूरश्च । औ । [अध्येतृवेदितारी, वेदिध्येतारौ] अध्येता च वेदिता च । औ । 'तृ-स्वसृ-नप्तृ०' (१।४।३८) आर् । [अधावृक्षौ, वृक्षाश्वे] अश्व । 'अजादेः' (२।४।१६) आप्प०→आ । अश्वा = चतुरङ्गिका च वृक्षश्च । औ । [शङ्खदुन्दुभिवीणाः, वीणादुन्दुभिशङ्खाः, शङ्खवीणादुन्दुभयः] शङ्खश्च दुन्दुभिश्च वीणा च । प्र० जस् । [अश्वरथेन्द्राः, इन्द्राश्वरथाः, इन्द्ररथाश्वाः] अश्वश्च रथश्च इन्द्रश्च । प्र० जस् । [धनपतिरामकेशवाः] रामश्च केशवश्च = रामकेशवौ । धनपतिश्च रामकेशवौ च । [मृदङ्गशङ्खपणवाः] शङ्खश्च पणवश्च = शङ्खपणवौ । मृदङ्गश्च शङ्खपणवौ च । प्र० जस् ॥छ।।
___ मास-वर्ण-भ्रात्रनुपूर्वम् ।।३।१।१६१।। [मासवर्णभ्रातृ] मासश्च वर्णश्च भ्राता च । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।
[फाल्गुन-चैत्रौ] फल्गुनीभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तः कालः । ‘चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० । तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्लोपः (?) । ('लुप त्वप्रयुक्ते' अण्लोपः) । फाल्गुनी पूर्णमासी अस्य । 'चैत्री-कार्तिकी-फाल्गुनी-श्रवणाद् वा' (६।२।१००) अण्प्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः । चित्राभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तः कालः । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अणप० । 'लुप् त्वप्रयुक्ते' अण्लोपः । चैत्री पूर्णमासी अस्य । 'चैत्री-कार्तिकी-फाल्गुनी-श्रवणाद्
P卐 तत् ।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९५
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुंढिका ।
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwNAVARANA
वा' (६।२।१००) अणप्र०→अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । फाल्गुनश्च चैत्रश्च । औ ।
[वैशाख-ज्येष्ठौ] वैशाखश्च ज्येष्ठश्च । [ब्राह्मण-क्षत्रियौ] ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च । [क्षत्रिय-वैश्यौ] क्षत्रियश्च वैश्यश्च । औ । [वैश्य-शूद्रौ] वैश्यश्च शूद्रश्च । औ । [बाह्मण-क्षत्रिय-विशः] ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च विट् च । जस् । [ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्-शूद्राः] ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च विट् च शूद्रश्च । प्र० जस् । [बलदेव-वासुदेवौ] बलदेवश्च वासुदेवश्च । [युधिष्ठिर-भीमा-ऽर्जुनाः] युधिष्ठिरश्च भीमश्च अर्जुनश्च । प्र० जस् ।।छ।।
भर्तुतुल्यस्वरम् ।।३।१।१६२।। [भर्तुतुल्यस्वरम्] भं च ऋतुश्च । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । + तुल्यः स्वरो यस्य तत् । [कृत्तिका-रोहिण्यः]* कृतिका(काः) च रोहिणी(ण्यः) च । जस् । [अश्विनी-भरणी-कृत्तिकाः] अश्विनी च भरणी च कृत्तिका(काः) च । प्र० जस् ।
[मृगशिरः-पुनर्वसु] मृगशिरश्च पुनर्वसू च । सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । 'पुनर्वसू तु यामको आदित्यौ च' - इत्यभिधानचिन्तामणिः । (देवकाण्डे श्लोकाङ्क: ११०/१११) ।
[हेमन्त-शिशिरौ] हेमन्तश्च शिशिरश्च ।। [शिशिर वसन्तौ] शिशिरश्च वसन्तश्च । औ । [हेमन्त-शिशिर-वसन्ताः] हेमन्तश्च शिशिरश्च वसन्तश्च । प्र० जस् । [आ-मृगशिरसी] आर्द्रा च मृगशिरश्च । औ । 'औरीः' (११४५६) ई । [पुष्य-पुनर्वसू] पुष्यश्च पुनर्वसू च । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) ऊ । [तिष्य-पुनर्वसू] तिष्यश्च पुनर्वसू च ।। [ग्रीष्म-वसन्तौ] ग्रीष्मश्च वसन्तश्च । औ ।।छ।।
संख्या समासे ।।३।१।१६३।। [संख्या] संख्या । सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [द्वित्राः] द्वौ वा त्रयो वा । 'प्रमाणी - संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) इलोपः । [त्रि-चतुराः त्रयो वा चत्वारो वा । 'नज-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः' (७।३।१३१) अप्समासान्तः → अ । जस् ।
[पञ्च-षाः] पञ्च वा षड् वा । P5 तत् । P + तुल्याः स्वरा यत्र तत् । P * 'मघाऽप-कृत्तिकाबही' इति लिङ्गानुशासनवचनात् ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयाऽध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९६
अ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[द्विदशाः] द्विर्दश । 'प्रमाणी- संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० [त्रिदशाः] त्रिर्दश । ‘प्रमाणी संख्या ० ' ( ७ । ३ । १२८) डप्र० [द्विशती] द्वे शते समाहृते । 'द्विगोः समाहारात् ' (२।४।२२ ) ङी ।
[ त्रिशती] त्रयाणां शतानां समाहारः । द्विगोः समाहारात् ' (२।४।२२) ङी ।
[ एकादश ] एकश्च दश च । 'एकादश- षोडश - षोडन् षोढा - षड्ढा ' ( ३।२।९१ ) एकादश निपातः ।
[द्वादश] द्वाभ्यामधिका दश । 'द्वित्र्यष्टानां०' ( ३।२।९२) द्वादश निपातः ।
[ त्रयोदश] त्रिभिरधिका दश । 'द्वित्र्यष्टानां०' ( ३।२।९२) त्रयोदश निपातः ।
[ सप्ततिशतम् ] सप्तत्याधिकं शतम् । द्वित्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक्०' (३।२।९२) सप्ततिशतं निपातः । [अशीतिशतम्] अशीत्याधिकं शतम् । 'द्वित्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् ० ' ( ३ । २।९२) अशीतिशतं निपातः । [नवतिशतम्] नवत्याधिकं शतम् । द्वित्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् ० ' ( ३।२।९२) नवतिशतं निपातः ।।छ।।
॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ चतुष्कस्य नवमः पादः समाप्तः ॥
P एकादशन् निपात्यन्ते । जस् । ' इति ष्णः संख्याया लुप् (१।४।५४ ) जस्लोपः । 'नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१ ) नलोपः । यदा एकेन अधिका दश = एकादश । 'मयूरव्यंसकेत्यादयः' (३।१।११६ ) इत्यादिना समासे सति पूर्ववत् सिद्धिः ।
For Private Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
२१४१ २।४।९७
अकरणिः अकेशा अकौषीत् अक्षकितवः अक्षधूर्तः अक्षशौण्डः अक्षाणां दीव्यति अक्षि काणं पश्य अक्षि सिक्त्वा अक्षि स्तुत्वा अक्ष्णा काण: अगमन कठकालापाः | अग्नायी अग्निचित् अग्निधूमम् अग्निर्माणवकः अग्निष्टुतः अग्निष्टुतौ अग्निष्टुत् अग्निष्टोमः अग्निष्ठः अग्निसमीरणौ अग्निसात् करोति अग्निस्तोकम् अग्नी पश्य अग्नीषोमो अग्नीषोमो अग्नेन्द्रौ अग्रणीः अग्रेवणम् अग्रेवणम् अग्रसेनम् अङ्गसौष्ठवम् अगुरिः अङ्गुलिः अङ्गुलिषङ्गः
२।४।३२ ___अङ्गुलिषङ्गा यवागू २।४।३८ अगुष्ठ २।३।१५ अचीक्लृपत् ३।१८८ अच्छ कृत्वा गतः ३११८८ अच्छगत्य ३।१।१४८ अच्छव्रज्य २।२८१ अच्छोद्य २।२।४६ अजका
३।११ अजगर्भिणी ३।११
अजगृष्टिः २।२।४६ अजधेनुः ३।१।१३८ अजननिः २।४।६० अजबष्कयि(य)णी ३।१।४९ अजवशा ३।१।१६० अजवेहत् ३।१।१०१ अजा-ऽश्व-वडवाः २।३।१६ अजां नेता स्रुघ्नस्य २।३।१६ अजाता २१३१६ अजाया नेता सुघ्नम् २।३।१७ अजाया नेता स्रुघ्नस्य २।३।३० अजाया नेता स्रुघ्नस्य ३।१।१५९ अजाऽविकम् २॥३१५९ अजाऽविकम् ३।१।१११ अजिका २।४।९८ अजिनफला ३।१।१४५ अजैडकम् ३।१।१६० अणकवैयाकरण: ३।१।१५९ अतिकम्बलम् २३१७१ अतिकारीषगन्ध्याबन्धुः २१३१६६
अतिकेशा माला ३११।३० अतिकेशी माला ३।१।३० अतिखट्वः ३।१८७ अतिखट्वः २।३।१०४ अतितन्त्रीः २।३।१०४ अतितैसूकम् २।३।३३ अतिथिवेदं भोजयति
२१३१३३ २३३० २।३।९९ ३।१८ ३११८ ३१८
३११८ २।४।१०८ ३।१।११२ ३।१।१११ ३।१।१११ २।४।३२ ३।१।१११ ३।१।१११ ३।१।१११ ३।१।१३१ २।२८५ २।४।४७ २।२८५ २२८५ २।२८५ ३।१।१२७ ३।१।१४४ २।४।१०८ २॥४१५७ ३।१।१४४ ३।१।१००
३।१।३९ २।४८४ २।४।३८ २।४।३८ २।४।१८ ३।१।४७ २।४।९६ ३।१३९ ३११४९
अतिदध्या कन्यया अतिद्य अतिधीवरी अतिधीवरी अतिनखा अतिनखी अतिनु कुलम् अतिपर्वणी यष्टिः अतिपीवरी अतिपुच्छा अतिपुच्छी अतिप्रियखट्वाका अतिब्रह्मबन्धुः अतिब्रह्मबन्धुः अतिभवती अतिभस्त्रका अतिभस्त्रिका अतिभूः अतिमहती अतिमुखा अतिमुखी अतियूनी अतिरत्नमाला अतिराजकुमारिः अतिराजा अतिराज्ञी अतिराज्ञी अतिरि अतिलक्ष्मीः अतिवर्षम् अतिवामोरुः अतिशय्य अतिशीतम् अतिशुनी अतिश्री: अतिष्ठन् कठ कालापाः
२।४।१६
।४।४ २।४।४० २।४।४० २।४।९७ २।४।१३ २।४।१६ २१४।४१ २।४।४१ २।४।१०७ २१४७३ २।४।९६
२।४।१६ २।४।१०८ २।४।१०८ २।४।९६ २।४।१६ २।४।४० २।४।४० २१४७७ २१४९६ २१४९६ ३।१।४५ २।४।११
२।४।१ २।४।९७ २।४।९६ ३।१।३९ २।४।९६
३११ ३।१।३९
२।४।४ २।४।९६ ३।१।१३८
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अनैषीत्
अतिसिक्तं भवता ३।१।१, ३।११४५ अतिसिच्य
३।१।४५ अतिस्तुतं भवता ३।१।१, ३।१।४५ अतिस्तुत्य
३।१।४५ अतिस्वसा
२।४।१ अतिहस्तयति
३।११ अतिहि
२।४।९७ अतृणम्
३।१।३९ अत्यध्यायकः
३।१।१८ अत्यसिस्वनत्
२।३।४३ अत्याम्रम्
३।१।३९ अदः कृत्यैतत् करिष्यतीति चिन्त०
३।१५ अदः कृत्वा गतः
३१५ अदूरत्रिंशाः
३।१।२० अदूरदशा:
३।१।२० अदूरविंशाः
३।१।२० अोक्तम्
३।१।५५ अर्डोक्तम्
३१५५ अद्भुताध्यायकः
३।११८ अद्य पुष्यं विद्धि २।२।४८ अद्य भुक्त्वा मुनिद्वर्यहात् भोक्ता०
२।२।११० अद्यतनी
२।४।२० अद्यद्वितीया
३।१।११६ अद्यश्वीना गौः
३।१।१८ अधः काम्यति
२।३७ अधरकायः
३।११५२ अधरबिम्बम्
३।१।१४९ अधरमध्यमौ
३।१।१३१ अधराद् ग्रामस्य
२।२।८२ अधरोत्तरम्
३।१।१३१ अधरोत्तरे
३।१।१३१ अधरोष्ठम्
३।१।१४९ अधस्ताद ग्रामस्य
२१२१८२ अधस्पदम्
२।३।४ अधस्पदम्
३।१।४८ अधि मगधेषु श्रेणिक: २।२।१०४ अधि श्रेणिके मगधाः २२।१०४
अधिकगवप्रियः
३।१।९८ अधिकगवीप्रियः
३।१।९८ अधिकत्रिंशाः
३।१।२० अधिकदशा:
३।१।२० अधिकरणैतावत्यम् ३११८७ अधिकविंशाः
३।११२० अधिकषाष्टिकः
३।१।९८ अधिकसाप्ततिकः ३।१।९८ अधितष्ठौ
२।३।४० अधिराज्ञी नाम ग्रामः २४१२ अधिष्ठास्यति
२।३।४० अधिस्त्रि निधेहि
३।१।३९ अधिस्त्रि
२।४।९७ अधीती व्याकरणे २।२।९९ अधीयंस्तत्त्वार्थम्
२।२।९० अधीषिषति
२।३।३७ अधो ग्रामस्य
२।२८२ अधोनाभम्
३।१।३६ अध्ययनतपसी
३।१।१४५ अध्यर्द्धकंस:
३।१।९९ अध्यर्द्धचत्वारिंशाः ३।१।२० अध्यर्द्धत्रिंशाः
३।१।२० अध्यर्द्धविंशाः
३।१२० अध्यष्ठात्
२॥३।४० अध्यष्ठास्यत्
२।३।४० अध्यागच्छति
३।११ अध्येतृवेदितारौ
३।१।१६० अध्वगानां धावन्तः शीघ्रतमाः ३।१।८५ अध्वर्युः स्त्री
२।४।७३ अनजका
२।४।१०८ अनजिका
२।४।१०८ अनद्वा पुरुषः
३।१।४८ अनाज्ञाताध्यायकः ३।११८ अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु ३।१।३९ अनुदरा कन्या
२।२८१ अनुदरा
२।४।३९ अनुनृपं पिशुनाः
३।१।३५ अनुपादातम्
३।१।३९ अनुयमुनं मथुरा
३।१।३४
अनुरथं याति
३।१।३९ अनुरूपं चेष्टते
३११४४० अनुवनमशनिर्गता ३।१३५ अनुवृद्धं साधूनचर्य ३।१।३९ अनुष्यन्दते
२॥३५० अनुष्यन्देते मत्स्योदके २।३५० अनुसिसेधिषति
२।३।६१ अनुसृतम्
२।३।५८ अनुसेधति गाः
२।३।६१ अनुसेधयति
२१३६१ अनुस्तः
२।३।५८ अनुस्यन्दते .
२।३।५० अनुस्यन्देते मत्स्योदके २॥३५० अनुस्वः
२।३।५८
२।३।१५ अन्तरङ्गुलो नखः ३।१।४७ अन्तरङ्गुलो नखः ३।१।४७ अन्तरयणं वर्तते
२॥३।९१ अन्तरयनो देशः
२।३।९१ अन्तर्गिरम्
३।१।३० अन्तर्घणो देशः
२॥३।९१ अन्तर्णिमिमीते
२१३७९ अन्तर्भूतः
३।११४८ अन्तर्वणम्
२।३।६६ अन्तर्वत्नी
२१४५३ अन्तर्हणनम्
२१३१८२ अन्तर्हण्यते
२।३।८२ अन्तर्हण्यते
२।३।९१ अन्तर्हण्वः
२।३।८३ अन्तर्हत्य
३१५ अन्तर्हत्वा मूषिकां श्येनो गत: ३१५ अन्तर्हननो देशः
२।३।९१ अन्तर्हन्वः
२।३८३ अन्तादी
३।१।१५९ अन्तगुरुः
३११५६ अन्तेगुरुः
३१८८ अन्नस्य अस्मभ्यं नो देहि २२८१ अन्यजन्मकृतं कर्म ३।१।९३ अन्यत्कारकम्
३।१७८
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
अन्यथाकारं भुङ्क्ते अन्वाजे कृत्वा अन्वाजेकृत्य अपक्रम कार्यम् अपरकायः अपरकृष्णमृत्तिकाः अपरगवीप्रिया अपरपुरुषः अपररात्रकृतम् अपरसमम् अपराहणः अपराह्णकृतम् अपरियाणिः अपरेण ग्रामम् अपरेण ग्रामस्य अपरेषुकामशमी अपशब्दो मैत्रस्य अपष्ठः अपसव्यम् अपां स्रष्टा अपां स्रष्टा अपागग्रामम् अपाची अपि भवान् कमण्डलुना०
३।१४९ ३।१।१२ ३।१।१२ ३।१।४७ ३।११५२ ३।१।९८ ३।१।९८ ३।१।१०३ ३।१।९३ ३।१३६ २।३१७३ ३।१।९३ २३८५ २।२।११७ २।२।११७ ३।१।९८ २।२।७१ २।३।३० ३।१३६ २१२१८३ ३।११८३ ३।१।३२
२।४।३ २।२।४४ २।४।४१ ३१५१ ३।११५४ ३।१।११६ ३।१।११६ २।३।९० २३८७ २०३८७ २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २१३१८५
अप्रयापणिः अप्रयापनि अप्रवेपनिः अप्राक्षु अप्रेङ्खणिः अप्रेङ्गणिः अभितिष्टम्भिषति अभितुस्ताव अभितुस्तुभे अभितोस्तुभ्यते अभितोस्तूयते अभिनिष्टानो वर्णः अभिमनायते अभिषजति अभिषन्ति अभिषषज्ञ अभिषस्वजे अभिषस्वजे अभिषावयति अभिषाष्वज्यते अभिषिञ्चति अभिषिञ्चति अभिषिषङ्क्षति अभिषिषिक्षति अभिषिषिक्षति अभिषिषेणयिषति अभिषिष्वङ्क्षते अभिषुणोति अभिषुणोति अभिषुवति अभिषेणयति अभिषेणयति अभिष्टोभते अभिष्टौति अभिष्यति अभिष्यन्दते अभिष्यात् अभिष्वजते अभिसवति
२॥३४८८ २।३।८८ २।३।९० २०३१५ २।३१८६ २।३१८६ २।३।४१ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।२४
३।११ २१३१४० २३१५८ २।३।४० २।३।४५ २।३।४५ २।३।३९ २॥३।४५ २।३।४०
३।११ २।३।४० २।३।४० २।३६० २।३।४० २।३।४५ २।३।३९ २।३।६२ २॥३॥३९ २।३।४०
३।११ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।५० २।३१५८ २।३।४५ २३३९
अभिसावकीयति अभिसास्यन्दीति तैलम् अभिसिध्यति अभिसिषासति अभिसिसासति अभिसिसेधिषति अभिसुसाव अभिसुसूषति अभिसूते अभिसूयते अभिसेधति गाः अभिसेधयति अभिसेसिच्यते अभिसेसीयते अभिसोष्यति अभिसोसूयते अभिसौति अभिस्यन्दते अभ्यग्नि शलभाः पतन्ति अभ्यङ्का गावः अभ्यतुस्तवत् अभ्यतुस्तुभत् अभ्यषिञ्चत् अभ्यषिषक्षत् अभ्यषिषिक्षत् अभ्यषिषणयिषत् अभ्यषुणोत् अभ्यषुवत् अभ्यषेणयत् अभ्यष्टोभत अभ्यष्टोत् अभ्यष्यत् अभ्यष्वजत अभ्यसिषासत् अभ्यसीसयत् अभ्यसुसूषत् अभ्यसूसवत् अभ्यसोष्यत् अभ्रविलिप्ती द्यौः
२।३।३९ २।३।५० २।३।४० २।३।३९ २।३।३९ २३६१ २॥३॥३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३६१ २१३६१ २।३।६० २।३।३९ २।३।६२ २॥३॥३९ २॥३॥३९ २१३५० ३।१।३३ ३।१।३३ २१३१३९ २।३।३९ २।३।४० २३४० २३।४० २।३।४० २।३।३९ २।३।३९ २।३।४० २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।४५ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २।३।३९ २१३१६२ २।४।४५
अपुच्छा
अपुनर्गेयाः श्लोकाः अपूपार्द्धम् अपेहिप्रघसा अपेहिवाणिजा अप्रकमनिः अप्रकोपणिः अप्रकोपनिः अप्रख्यानिः अप्रगमनिः अप्रपवनिः अप्रप्यायनिः अप्रभवनिः अप्रभानिः अप्रयाणिः
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
अभ्रविलिप्ती अमक्षिकम् अमात्यिका अमूला अम्बष्ठः अयं तपस्वी अयस्कंस: अयस्कर्णी अयस्कल्पम् अयस्कामः अयस्कारः अयस्कुम्भः अयस्कुम्भी अयस्कुशा अयस्कृतम् अयस्कृतम् अयस्पात्रम् अयुताध्यायकः अरण्यानी अरण्यारण्यान्यो अरण्येतिलकाः अरम् अरिदुर्जयः अरुःशिराः अर्कचन्द्रौ अर्केण अन्दू अर्चनम् अर्जनम् अर्जुनः कार्तवीर्यः अर्जुनपुरुषम् अर्जुनभीमसेनौ अर्थकामौ अर्थगतः अर्थधर्मों अर्थशब्दौ अर्थस्य त्यागी? अर्द्ध पिप्पलीनाम् अर्द्धकोशातकी
३१४९
३३११३९ २।४।१०८ २१४५८
२।३।३० २।२।१२४
२॥३५ २॥३५ २१३८ २॥३१५ २।३५ २।३।५ २३१५ २०३५ २१३५ २१३१५ २३१५ ३।१।१८ २१४१६५ ३।१।१२८
३।१।९४ २।३।१०४
३।१।६८ ३।१।१५६ ३।१।१५९ २।३।९४ ३।१।१६० २।३।६३ २।३।६३ ३१९६ ३।११४४ ३।१।१५९ ३।१।१५९ ३।१।१५३ ३१११५९ ३।१।१५९ २२८३ ३.१५४ ३।१५४
अर्द्धगामः अर्द्धचतस्रः खार्यः अर्द्धचतस्रो मात्रा: अर्द्धचतुर्थविंशाः अर्द्धचापम् अर्द्धजरती अर्द्धतृतीयविंशाः अर्द्धतृतीयशूर्पः अर्द्धपञ्चमविंशाः अर्द्धपञ्चमशूर्पः अर्द्धपणः अर्द्धपिप्पली अर्द्धपिप्पल्या अर्द्धपूपः अर्द्धराशिः अर्द्धविलोकितम् अर्द्धवेदिः अर्द्धवैशसम् अर्द्धस्वरः अर्धपिप्पली अर्पितोतम् अर्यापोटा अलं कृत्वा अलं कृत्वा अलंकृतम् अलंकृत्य अलंपुरुषीणः अलम् अलवणभोजी भिक्षुः अलोमिका एडकेति अल्पाद् मुक्तः अल्पान्मुक्तः अल्पेन मुक्तः अवकोकिला अवक्लिन्नपक्वम् अवटकच्छपः अवटमण्डूकः अवतप्तेनकुलस्थितम् अवतष्टम्भ दुर्गम्
३।१।५४ ३।१।६६ ३।१।६६ ३।१।२० ३।१।५४ ३।११५५ ३।१२० ३।१।९९ ३।१।२० ३१४९९ ३।१।५४ ३।११५४ ३।११५४ ३।११५४ ३।११५४ ३।११५५ ३।१५४ ३।१५५ ३।११५४ २।४।९६ ३।१।१४९ ३।१।१११ ३।१।४९ ३।१।४ ३।१।४ ३।१४ ३।१।४७ २।३।१०४
३।११५१ २।२।८१ २।२७९ ३।१७४ २।२७९ ३।११४७ ३।१।१४९ ३।१।९१ ३।१।९१ ३।१।९२ २।३।४२
अवन्ती: स्त्री अवन्ती अवन्ती अवन्त्यश्मकाः अवरतो ग्रामस्य अवरस्ताद् ग्रामस्य अवश्यंकारी कटस्य अवषष्वाण अवषिष्वणिषति अवष्टब्धा शरत् अवष्टब्धा(धे) सेना (ने) अवष्टब्धो रिपुः शूरेण अवष्वणति अवसानविरस: अवस्करसूदकः अवस्तब्धो वृषलः शीतेन अवस्ताद् ग्रामस्य अवहननायोलूखलम् अवहननायोलूखलम् अवातस्तम्भत् अवावरी अवाषिष्वणत् अवो ग्रामस्य अशितानशितम् अशितानशितेन जीवति अशिश्वी अशीतिशतम् अशोकिका अश्नीतपचता अश्राद्धभोजी भिक्षुः अश्वकुञ्जरः अश्वकुमारी अश्वक्रीती अश्वक्रीती अश्वघास: अश्वत्थकपित्थो अश्वनागः अश्वबलीवर्दम् अश्वबलीवी
२१४७२ २।४।७२ २१४।९५ ३।१।१४९ २।२८२ २।२८२ २।२।९४ २।३।४३ २।३।४३ २॥३/४२ २३।४२ २।३।४२ २।३।४३ ३११८८ ३।१८१ २।३।४२ २।२।८२ २१२१५४ ३।१७० २।३।४२
२।४।४ २॥३४३ २।२८२ ३।१।१०५ । ३।१।१०६
२।४।८ ३।१।१६३ २।४।१०८ ३१११६
३।११५१ ३।१।१०८ ३।११११ २।३७५ २।४।४४
३११/७१ ३।१।१५९ ३।१।१०८ ३।१।१३२ ३।१।१३२
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३०१
अश्वमतल्लिका
३।१।१११ अश्वमहिषम्
३।११३२ अश्वमहिषम्
३।१।१४१ अश्वरथम्
३।१।१३४ अश्वरथम्
३।१।१६० अश्वरथेन्द्राः
३।१।१६० अश्वरथौ (२)
३।१।१३६ अश्वरथी
३।१।१३४ अश्ववडवम्
३।१।१३१ अश्ववडवौ
३।१।१३१ अश्ववडवो
३।१।१३६ अश्ववाली
२।४।५५ अश्ववृन्दारका
३।१।१०८ अश्वा-किशोरी
३।१।१२६ अश्वावृक्षौ
३।१।१६० अश्विनीभरणीकृत्तिकाः ३।१।१६२ अष्टका पितृदेवत्यं कर्म २।४।११३ अष्टिका खारी
२।४।११३ अष्टौ प्रवचनमातरः
३।१९९ असंभित्तिः
३१११११ असत् कृत्वा
३।१४ असत्कृतम्
३११४ असत्कृत्य
३।१।४ असाधुमत्रो मातरि २।२।१०१ असिक्नी
२।४।३७ असिता
२।४।३७ असीषिवत्
२।३।३७ असूर्यपश्यरूपा त्वं किमभीरुर०२।४।७३ अस्तं कृत्वा काण्डं गतः ३१७ अस्तंगतानि दुःखानि ३।१७ अस्तंगत्य पुनरुदेति सविता ३१७ अस्तपर्वतः
३।१।९६ अस्तपर्वतः
३।१९६ अस्त्रशस्त्रम्
३।१।१६० अस्यसि
३।१।२६ अस्वका
२।४।१०८ अस्विका २।४।१०८, २।४।१०९ अहं ब्रवीमि
२।२।१२२ अहंपूर्विका
३।१।११६
अहंप्रथमिका
३।१।११६ अहःकाम्यति
२।३७ अहनि भुक्तम्
३१९३ अहरतिसृताः षड् मुहूर्ताश्चरा० ३।१।६० अज्ञका
२।४।१०८ अज्ञिका
२।४।१०८ अहिनकुलम्
३।१।१४१ अहो ! वृषलस्यावष्टम्भः २।३।४२ अहोभद्रबाहु
३।१।३९ आ कुमारेभ्यो यशो गतं गौतमस्य
२।२७० आ पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघ: २२७० आकडारः
३।१।४६ आकृष्टधन्वा
३।१।१५४ आक्षिकी
२।४।२० आखुकर्णी
२।४।५५ आगच्छति परि
३।११ आगच्छत्यधि
३।११ आगस्तीयः
२१४८९ आगस्ती
२।४।८९ आगस्त्यः
२।४।८९ आगामुकं वाराणसी रक्ष आहुः २।२।९३ आग्रामम्
३।१।३२ आचार्यादागमयति २१२७३ आचार्यानी २।३।९६, २।४।६३ आचार्याय प्रतिगृणाति २।२।५७ आचार्यायाऽनुगृणाति २।२।५७ आचार्या
२।४।६३ आणिमाण्डव्यः
३।१।११६ आतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्याम् ३।१३६ आतुरार्था यवागू
३।१७२ आत्मकृतम्
३।१।६८ आत्मनापञ्चमः
३।१६७ आत्मनाषष्ठः
३।१।६७ आत्मनेपदम्
३।१७१ आत्मम्भरिः
२।४।३२ आत्मम्भरी
२।४।३२ आदित्यचन्द्रौ
३।१।१५९ आद्यन्तौ
३।१।१५९
आद्यवसाने आनुसेयः आपच्चिकी आपनगवी स्त्री आपन्नजीविकं कुलम् आपन्नजीविका आपन्नजीविका आपरशाल: आपातरमणीयः आपिङ्गलः आबद्धम् आमयाविने हितम् आमयाविनो हितम् आम्नाती द्वादशाङ्गे आम्बष्ठः आम्रवणम् आम्रवृक्षः आमेषु कलायमात्रषु गत:० आयतीगवम् आयु:ष्टोमः आयुक्तम् आयुक्तस्तपश्चरणस्य आयुक्तस्तपश्चरणे आयुक्तो गौः शकटे आयुष्यमस्तु चैत्रस्य आयुष्यमस्तु चैत्राय आरक्षितस्करः आरट्वायनिचान्धनि आराद् ग्रामात् क्षेत्रम् आराशस्त्रि आराशस्त्र्याविमे आरूढवानरो वृक्षः आतभागी आर्द्रगोमयेण आर्द्रा-पुनर्वसवः आर्द्रामृगशिरसी आर्यका आर्यमिश्राः आर्ययूना
३।१।१४५ २।३।५८ २।४।१९ ३।१।६३ ३।१६३ ३।१।६३ ३।१।६३ ३।११९८ ३११८८ ३११।४६ ३।१।४६ २२६५ २।२६५ २।२।९९ २।३।३० २१३६६ ३।१९६ २।२।१०६ ३।१।३६ २।३।१७ ३।१।४६ २।२।९७ २।२।९७ २।२।९७ २।२।६६ २।२।६६ ३।१।१०० ३।१।१४९ २।२७५ ३।१।१३६ ३।१।१३६
३।१।२२ २।४७८
२१३१९३ ३।१।१२९ ३।१।१६२ २।४।१०८ ३।१।१११ २।३७५
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
आयीं
३०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । आर्याणी २।४।६६ ___इतरश्चैत्रात् २।२।७५ इरा अमृतम्
२।३।१०४ आर्या २।४।५४ इतिभद्रबाहु ३११३९ इरिकावनम्
२।३।६७ आर्या २।४।६६ इदं कर्ण-नासिकम् ३।१।१३७ इला भूमिः
२।३।१०४ आर्यिका २।४।१०८ इदं पाणि-पादम् ३।१।१३७ इषीकतूलम्
२।४।१०२ २।४।६६ इदं भेरी-मृदङ्गम् ३।१।१३७ इषुवज्रौ
३।१।१३९ आर्टिषेणी २।४।७८ इदं शङ्ख-पटहम् ३।१।१३७ इष्टकचितम्
२।४।१०२ आवपनिष्किरा ३।१।११६ इदं शिरो-ग्रीवम् ३।१।१३७ इष्टी यज्ञे
२१२।९९ आवय्यायनी
२।४।६९ इदं सक्तूनां पीतम् २।२।९१ इह भवन्तस्त्वाहुः २।२।१२४ आवय्या २।४।६९, २।४।८८ इदमहे: सृप्तम्
२।२।९१ इह भवानाह
२।२।१२४ आवां ब्रूवः २।२।१२२ इदमेतेषां यातम्
३।१८६ इहत्यिका
२।४।१०८ आविष्कृतम् २।३।९ इदमेषां पीतम् ३।१८६ इहद्वितीया
३।१।११६ आविष्पीतम्
२॥३९ इदमेषां भुक्तम् ३।१८६ इहपञ्चमी
३।१।११६ आशापतिः २।४।४९ इदमेषां यातम्
३१८६
इहस्थोऽयमिष्वासः क्रोशल्लक्ष्यं०२।२।११० आशापत्नी २।४।४९ इदमेषामासितम् २२।९१ इहाहे: सृप्तम्
२।२।९२ आशिषा २।३।१५ इदमेषामासितम्
३१८६ इहाऽहिना सृप्तम् २।२।९२ आश्चर्य इन्द्रियाणां जयो यूना २।२।८७ इदमोदनस्य भुक्तम् २।२।९१ ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः स्वधर्मो० २।२।५८ आश्चर्यमोदनस्य नाम पाकोऽ०२।२।८७ इध्मव्रश्चनः ३१७७,३।१८५ ईषत्कडारः
३।१।६४ आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन३।१८४ इध्माबहिषी
३।१।१४५ ईषत्करः कटो भवता २।२।९० आश्मरथ्यः २।४।१९ इन्द्रचन्द्रौ
३।१।१६० ईषत्पिङ्गल ! युष्माकमथो पुत्रः३।१।६४ आसनात् प्रेक्षते २।२।७४ इन्द्रधनुःखण्डम् २॥३॥१३ ईषत्पिङ्गल:
३।१।६४ आसने उपविश्य भुङ्क्ते २।२।७४ इन्द्ररथाश्वाः
३।१।१६० ईषदुन्नतः
३।१६४ आसन्नत्रिंशाः ३।१।२० इन्द्रवायू ३।१।१६० ईषद्रक्तः
३।१।६४ आसन्नदशा: ३।१।२०, ३।१।१४८ इन्द्रहूपुत्रः
२१४६९८ ईषद्विकटः
३।१।६४ आसन्नविंशाः ३।१।२० इन्द्राग्नी ३।१।१५९ उच्चैस्तमाम्
२।३।३४ आसुरायणी २१४७० इन्द्राणी(२)
२।४।६२ उदग् ग्रामात् २।२७५, २।२।११७ आहरनिवपा ३।१।११६ इन्द्राविष्णू ३।११६० उदीची
२।४।३ आहरवसना ३।१।११६ इन्द्राश्वरथाः
३।१।१६० उद्दामानं उद्दामं उद्दाम्नी० २।४।१०, आहरवितता ३।१।११६ इन्द्रेन्द्राण्यौ ३।१।१२६
२।४।१५ आहिच्छत्री २।४७८ इन्द्रौ ३।१।१२६ उद्धमविधमा
३।१।११६ आहोपुरुषिका ३।१।११६ इभकुम्भस्तनी
३।१।२३ उच्चाराय संपद्यते यवान्नम् २।२५५ औचिती २।४।८८ इभ्यका २।४।१०८ उच्चै?षः
३।१।४८ औत्सी २।४।२० इभ्यपोटा ३।१।१११ उच्चैर्मुखः
३।१।२२ और्ध्वदमिकम् ३।१।१८ इभ्या २।४।५४ उच्चस्तराम्
२।३।३४ इक्षुभक्षिकां मे धारयसि ३।१८२ इभ्यापुत्रः
२।४।८३ उच्छास्त्रं वचः
३।१।४७ इक्षुवणम् २।३।६६ इभ्यिका
२।४।१०८ उच्छृङ्खलः कलभः ३।१।४७ इक्षुवाहणम् २।३।७२ इमे तपस्विनः २।२।१२४ उज्जहिजोडः
३।१।११६ इक्ष्वाकूः २।४।७३ इमे मनुष्या: ३।१।१२७ उज्जहिस्तम्बः
३।१११६ इज्यायै व्रजति २।२।६१ इमे रुरवः ३।१।१२७ उत्कुला कुलटा
३।१।४७ इतःप्रभृति ३।१३६ इयन्तो गवाऽश्वाः ३।१।१४६ उत्कृष्टपुरुषः
३।१।१०७
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
उत्क्षेपणा-ऽपक्षेपणा-ऽकुञ्चन०३।१।१३६ उत्खातखङ्गः ३।१।१५४ उत्तमपुरुषः
३।१।१०७ उत्तमपुरुषः
३।१।१४९ उत्तमर्णः
३.११।१४९ उत्तरकायः
३।१।५२ उत्तरकोशला:
३।११९८ उत्तरगवधनः
३।१।९८ उत्तरतो ग्रामस्य
२१२१८२ उत्तरदक्षिणी
३११३१ उत्तरपदार्थप्राधान्यम् ३१८७ उत्तरपश्चिमा
३।११२५ उत्तरपूर्वा
३१९६ उत्तरा ग्रामात्
२।२७५ उत्तराद् ग्रामस्य
२२८२ उत्तराहि ग्रामात्
२।२१७५ उत्तरेण हिमवतः २।२।११७ उत्तरेण हिमवन्तम् २।२।११७ उत्तानशया
२।४।२१ उत्पचनिपचा
३।१।११६ उत्पतनिपता
३।१।११६ उत्पत्यपाकला
३।१।११६ उत्पथेन पन्थानं पथे वा गच्छति२।२।६३ उत्पत्रतृप्रा
३।१।१५२ उत्पलमालभारिणी २।४।१०२ उत्पलमालभारी
२।४।१०२ उदकस्य पिबः
२।२८३ उदकार्थो घटा
३१७२ उदकेविशीर्णम्
३११९२ उदगात् कठकौथुमम् ३।११३८ उदगुर्दशेमे कठकालापा: ३।१।१४६ उदगुस्तार्किकवैयाकरणाः ३११३८ उदग्रगामं वृष्टो मेघः ३१।३२ उदपानमण्डूकः
३.१९१ उदयपर्वतः
३।१९६ उदरेमणिः
३।१।२३ उदरेमणिः
३।१।१५० उदितास्त्रयः सप्तर्षयः ३।१९९ उदितौ पुष्य-पुनर्वसू ३।१।१२९
उदुम्बरकृमिः उदुम्बरमशकः उद्गतरश्मिः उद्दालपुष्पभञ्जिका उद्धमचूडा उद्धरावसृजा उद्भिद्विलभिदौ उद्यतमुश(स)लः उद्रश्मिः उद्वपनिवपा उद्वेल: उद्वेलः समुद्रः उध्येरावति उन्मत्तगङ्गं देश: उन्मशकम् उपकुम्भम् उपखार्यां द्रोणः उपगोरपत्यम् उपचत्वारिंशाः उपत्रिंशाः उपदशं गोमहिषम् उपदशाः उपनिषत्कृत्य उपपयाकारः उपरि ग्रामस्य उपरिष्टाद् ग्रामस्य उपलम्भः उपवधु उपविंशा उपशरदम् उपश्लिष्टो गुरून मैत्रः उपष्टब्धः उपष्टम्भः उपष्टम्भकः उपसर्वम् उपहतबलियक्षी उपाग्नि उपाजे कृत्वा उपाजेकृत्य
३।१।९१ ३।१९१ ३।१।२३ ३।१८१ ३।१।११६ ३।१।११६ ३।१।१३९ ३।१।१५४
३।१।२३ ३।१।११६ ३।१।४७ ३।१।४७ ३।१।१४२ ३।१।२७ ३।१।३९ ३।१।३९ २।२।१०५ २।२८१ ३।१।२१
३।१।२१ ३।१।१४७
३।१।२१ ३।१।१७
२३१५ २२८२ २।२८२
३।११ २१४।९७ ३।१।२१ ३।१।३९ २।२।९९ २।३।४२ २।३।४२ २॥३॥४२ ३१११५० ३।१२२ ३।१३९ ३१११२ ३।१।१२
...३०३ उपाध्यायादधीते
२।२७३ उपाध्यायानी
२।४।६३ उपाध्यायी
२।४।६३ उप्तगाढम्
३।१।१४९ उभयचेतनः
३।१।१५० उमामहेश्वरी
३।१।१४९ उर:कपाटा
३।१।१११ उररीकृतम्
३१२ उररीकृत्य २।४।९८, ३१२ उरसि कृत्वा
३।१।११ उरसिकृत्य
३।१।११ उरसिलोमा
३।१।२३ उरसिलोमा
३।१।१५० उलूकपक्षी शाला २।४।४३ उलूकपुच्छी सेना २।४।४३ उलूखलमुश(स)ले ३११४५ उशीरबीजशिजास्थम् ३।१।१४९ उषितः
२॥३॥३६ उषितवान्
२॥३।३६ उष्ट्रखरम्
३।१।१४४ उष्ट्रखरम्
३।१।१६० उष्ट्रमेषम्
३।१।१६० उष्ट्रशशम्
३।१।१४४ उष्ट्रशशम्
३।१।१६० उष्णीकृत्य
३।१।१४ ऊककृताः
३।१।१०४ ऊकीकृताः
३।१।१०४ ऊढभार्य:
३।११५३ ऊरीकृतम्
३१२ ऊरीकृत्य २।४।९८,३।१२ ऊरीकृत्य ३।१।४२, ३।११४८ ऊरुभिन्नी
२।४।४६ ऊर्णनाभः
३।१।१५५ ऊर्ध्वकाय:
३११५६. ऊर्ध्वमौहूतिकम्
३।११८ ऊषतुः
२।३।३६
२१३३६ ऋक्सामे
३।१।१४५ ऋगयनम्
२।३।६४
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
एकर्षयः
ऋतक:
२।३।१०४ ऋते धर्मात् कुतः सुखम् २।२।११४ ऋद्धेषु भुजानेषु दरिद्रा आसते२।२।१०६ ऋद्धेष्वासीनेषु दरिद्रा भुञ्जते २।२।१०६ ऋफिडः
२।३।१०४ ऋफिल.
२।३।१०४ ऋश्यैणम्
३।१।१३३ ऋश्यैणाः
३।११३३ एकचौरः
३।१९७ एकद्रव्यवत्त्वम्
३।११६७ एकधनुर्धरः
३।१।९७ एकनदी
३।१।२८ एकपत्नी
२।४।५० एकपरि
३।१।३८ एकपुष्पा
२१४५६ एकफला
२।४।५७ एकमासजातः
३।१।५७ एकमुनि व्याकरणस्य ३।१।२९
३।१।९७ एकविंशतिभारद्वाज कोशलस्य ३।१।२९ एकवीरः
३।१।१०३ एकशतम्
३।१।११६ एकशफा
२।४।३८ एकशाटी
३।१९७ एकादश
३।१।११६ एकादश
३।१।१६३ एकाद्नचत्वारिंशत् ३।१।६९ एकाद्नत्रिंशत्
३१११६९ एकानविंशतिः
३।१।६९ एकानचत्वारिंशत्
३।१।६९ एकानत्रिंशत्
३।१६९ एकानविंशतिः
३११६८ एकापूपी
३११।९९ एके व्रीहयः संपन्नाः सुभिक्षं० २।२।१२१ एतत्तु ते दिवा नृत्तं, रात्रौ नृत्तं तु०३।१।९३ एतावन्ति दधिघृतानि ३११४६ एतिका:
२।४।१०९ एधानाहर्तुं व्रजति . २२।६२ एधानाहारको व्रजति २।२।९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका । एधेभ्यो व्रजति २।२।६२ कटं कुर्वन्
२।२।९० एधोदकोपस्करणम् ३.१७७ कटं कृतवान्
२।२।९१ एलकका २।४।१०८ कटं कृत्वा
२।२।९० एलकिका २।४।१०८ कटं चक्राण:
२।२।९० एषका २।४।१०९ कटं चक्रिः
२।२।९० एषिका (२) २।४।१०९ कटः कृतो मैत्रेण
२।२।९१ एहिप्रघसा
३।१।११६ कटकरणस्यायुक्तः ३।१७६ एहिरेयाहिरा ३।१।११६ कटकृतः
३।१।१५२ एहिविघसा ३।१।११६ कटप्रूकुलम्
२।४।९८ एहिस्वागता
३।१।११६ कठकालापाः प्रत्यष्ठुः ३।१।१३८ एहीडं वर्त्तते ३।१।११६ कठप्रवक्ता
३।१।१११ ऐक्षुकाः २।४।९३ कठश्रोत्रियः
३।१।१११ ऐन्द्रयाश्च कौबेर्याश्च० ३।१।२५ कठाध्यायक:
३।१।१११ ऐषत्पिङ्गलकाम्यत् ३।१।६४ कठी
२१४१५४ ऐषत्पिङ्गलम् ३।१।६४ कडारजैमिनिः
३।१।१५८ ओदनं पचमानः २।२।९० कणेहत्य पयः पिबति
३१६ ओदनं पेचिवान्
२।२।९० कण्टकसंचये ओदनः ३।१।६८ ओदनं बुभुक्षुः
२२।९० कण्टकस्य तैक्षण्यम् ३।१८७ ओदनं भोक्तुं व्रजति २।२।९० कण्ठेकाल:
३।१२३ ओदनपाकी २।४।५५ कण्ठेकालः
३।१।१५० ओदनपाणिनिः ३।१।११६ कतमगार्ग्यः
३।१।१०९ ओदनबुभुक्षुः
३।११६२ कतरः कुण्डली ३।१।१०९ ओदनस्य भोजकः २२८३ कतरकठः
३।११०९ ओदनस्य भोजकः ३१८१ कतरकलापः
३।१।१०९ ओदनस्य भोजकः ३।१८३ कतरगार्ग्यः
३।१।१०९ ओदनस्य शोभनं पक्ता २।२।४१ कति मार्दङ्गिकपाणविका: ३।११४६ ओदनस्याशितः
३।१८५ कतिपयाद् मुक्तः २।२७९ ओष्ठबिम्बम्
३।१।१४९ कतिपयेन मुक्तः २२७९ औडुलोम्या
२।४।७८ कतीह कवचमुद्वहमानाः ।। २।२।९० औत्तरशाला
३।१।९८ कतीह वपुर्भूषयमाणाः २।२।९० औपगवी २।४।२०, २।४।७८ कतीह शत्रून् निघ्नानाः २।२।९० औपगवीत्वम्
२।४।९५ कथं तर्हि भीरु ! गतं निवर्तत०२।४।७३ औपगवौ
३११।१२४ कथं रात्रिवृत्तं, सन्ध्यागजितमिति३।१।९३ और्ध्वदेहिकम्
३।१।१८ कदलीस्तम्भोरू: २।४।७५ कचाकचि
३।१।२६ कदा पूर्वाः प्रोष्ठपदाः २।२।१२३ कच्छपी
३।१।४९ कदा पूर्वाः फल्गुन्यः २२।१२३ कटं करिष्यन्
२।२।९०
कदा पूर्वे प्रोष्ठपदे २।२।१२३ कटं करिष्यमाणः
२।२।९० कदा पूर्वे फल्गुन्यौ २।२।१२३ कटं कारको व्रजति २।२।९० कदुष्णम्
३।१।४२
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
२।४ १९६
२।२1१०
३।११८७
२ । ३ । १०४
२३ १०४
कन्यापुरम् कन्यामलङ्करिष्णुः
कन्यारूपम्
कपरिका
कपलिका
कपित्थरस:
३।१।८७
३।१।१५९
३ ।१ ।१११
२।४।४२
२४ ॥७४
३।१।२३
३ ।१ ।१४५
३ ।१ ।११६
३ । १ । १०२
२।४।५२
३।१।८७
२।३।६३
२।४।७५
३।१।१५९
२।४।७५
२।४।५२
२।३।६३
२।३ । १०४
३ ।१ ।९१
३।१।९१
३ ।१ ।९१
३।१ ।९१
कर्तुकामः
३।१।२२
कर्त्तारः न ते सुखस्य जानते २४२१८१
कर्त्री
२।४।१, २।४।८६
कर्पट:
२।३।९९
कर्पटि:
कर्परा
कर्पूर:
कर्मठेन
कलभ- हस्तिन्यौ
३ ।१ ।१२६
कलहंस राममहितः कृतवान् ३।१।८६ कलिङ्गेष्वक्षिणी शुभे कलितप्रहरण:
२।२।१२१ ३।१।१५४
कपित्थाश्वत्थौ
कपोलपाली
कबरपुच्छी
कमण्डलूः
कमलमुखी
कम्बलाश्वतरौ
कम्बोड:
करकिसलयम्
करगृहोती
करणपाटवम्
करणम्
करभमानूरुः
करभरासभी
करभोरूप
कराती
करिणाम
करीर:
कर्णे
कर्णेचुरुचुरु:
कर्णेटिरिटिरा
कर्णेटिरिटिरि
२।३ ।९९
२३ १९९
२।३।९९
२।३।६३
कलियुधिष्ठिरः
कलील:
कल्पः
कल्पकः
कल्पयति
कल्पिता
कल्याणक्रोडा
कल्याणखुरा
कल्याणगुल्फा
कल्याणगोखा
कविचौर:
म् कषायपाणः कंसः
कषायपाणा गान्धारयः
कषायपानः कंसः
कष्टं स्थाता
कष्टश्रितः
कस्क:
कहोडखोड:
काकः
काकणीक काकपेया नदी
काम
काकवन्ध्या
काकस्य कर्ण्यम्
काकैः पातव्यः
काकोलूकम्
काञ्चीकन्यकुब्जम्
काणगडुलः
काणद्रोण:
काण्ठेविया
काण्ठेद्धि
३।११८९
२।३।१०४
२।३।९९
२।३।९९
२।३।९९
२।३।९९
२।४ ॥३८
२४ १३८
२।४।३९
२।४ १३८
३।१ ।१००
३।१।४२
२।३।६९
२३ ॥७०
२।३।६९
२।२।४१
३ । १ । १४८
२।३।१४
३ । १ । १५८
२ ।४ । १०४
२४ १०५
३।१।६८
३।१।१४९
३ १ १०१
३।१।८७
३।११६८
३ । १ । १४१
३ । १ । १४२
३ । १ । १५८
३ । १ । १५८
२४ १८२
२४ १८२
काण्डपुष्पा
२।४।५६
काण्डलाबी याति
२।४।२०
काण्डीभूतम् काण्डीरकाण्डस्पृष्टः कात्यायनी
२४ ९७ २४ १९८ ३।१।१०० २।४।६८
कान्तो हरिश्चन्द्र इव प्रजानाम् २।२।११ कान्यकुब्ज
२४ ॥७८
कापटवी
कापिष्ठलिः पुत्रः
कापोतका:
काम-क्रो
कामधुरम्
कामाचौ
काम्पील्यका
काम्पील्यिका
कर्ध्वम्
कारकः
कारकस्य गतिः
कारकस्य व्रज्या
कारिकां कृत्वा
कारिका
कारिकाकृत्य
कारिकेयायते
कारिकेयि:
कारिकेयी
३०५
२।४।७८
२।३।२९
२४ ९३
३ ।१ ।१३०
३ ।१ ।४२
३।१।१५९
२।४ ।९२
२ ।४ । १०८
३।१।५६
२४ १११
३।१।४९
३।१।४९
३।१।३
२ ।४ ।१११
३।१।३३।१।४२
२ ।४ ।९१
२४ ।९२ २४ १८८
२ ।४ ।९१
२ ।४ ।९१
२।२।१४
कारीषगन्ध्यापुत्रकुलम्
कारीषगन्ध्यावन्धुकुला
कारिकेयीभूतः कारिकेपीयति
कारो मेऽसि कटम्
कारीषगन्धः
२।४ ॥७८
२४ १८३
कारीषगान्धीपतिः कारीषगन्धीपुत्रः २१४१८३, २४४ १९८ कारीषगन्धबन्धा
२।४ १८४
कारीषगन्धीमातः
२।४।८५
कारीषगन्धीमाता
२।४।८५
२।४।८५
कारीषगन्धीमातृकः कारीषगन्ध्या २।४।७१, २।४।७८ कारीषगन्ध्याकुलम्
२।४।८३
कारीषगन्ध्यापतिर्ग्रामः
२४ १८४
२४ १८३
२।४ १८४
कारीषगन्ध्यामातः
२।४।८५
२।४।८५
२1४1८५
कारीषगन्ध्यामाता कारीषगन्ध्यामातृकः कार्त्तिक्या आग्रहायणी मासे २।२।१०७ कार्य भूयात् मैत्रस्य
२।२।६६
कार्यं भूयात् मैत्राय
२।२।६६
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
काश्यवणम्
कार्षापणविकलम्
कार्षापणोनम्
कालमुखा
कालाक्षी गर्भिणी
कालाक्षी वशा
कालापप्रवक्ता
कालापश्रोत्रिया
कालापाध्यायकः
कालिकाऽङ्गरकाः
काशकुशम्
काश्यपप्रतिकृतिः काश्यपः
काष्ठका:
किंकिरातम्
किंगौ यो न वहति
किंपुरुष:
किंराजा यो न रक्षति
किंशुकः पलाश:
किंसखा योऽभिदुद्यति
किञ्जल्कः
किरीटेन
किश (स) लवकरा
किष्किन्धगब्दिकम्
कीटपिपीलिकम्
कीर्तनम्
कीलालपकः
कीलालप
कीलालपिका
कुक्कुटमयूरौ
कुक्कुट - मयूर्या
कुक्कुटमयूर्यो
कुक्कुटसंपात्या ग्रामाः
कुक्कुटसर्पः
कुचकुम्भ:
कुञ्जरदासा
कुण्टखञ्ज:
कुण्टखजः
कुण्टवात्स्यः
२।३।६६
३।१।६७
३।१।६७
२|४ |४०
३१ ।११२
३।१।१११
३।१ ।१११
३ १ १११
३ १ १११
३।१।१२६
३।१।१५९
२।२।१२१
२ ।४ ।९३
३ । १ ।११०
३।१।११०
३|१|११०
३१ ११०
३।१।११०
३।१।११०
३ ११ ११०
२।३।६३
२४ १३८
३ ।१ ।१४३
३ ।१ ।१३४
२।३।६३
२४ ॥ १०४
२४ १९७
२ ।४ । १०४
३ ।१ ।१६०
३ ।१ ।१२६
३ । १ । १४२
३।१।६८
३।१।९६
३।१।१०२
३।१।११५
३।१।१४४
३।१।९६
३ । १ । १५८
३ । १ । १५८
कुण्डकृता
कुण्डमिता
कुण्डलहिरण्यम्
कुण्डोनी
कुतपसौश्रुतः
कुत्सितो ब्राह्मणः
कुन्ती
कुन्ती
कुपुरुषक:
कुबेर
कुब्जकैरातम्
कुब्जवामनम्
कुब्राह्मणा
कुमारतल्लजक:
कुमारतुल्यः
कुमारतुल्या
कुमारपरमः
कुमारपरमा
कुमारप्रव्रजिता
कुमारयुवा
कुमार श्रमणः
कुमारसती
कुमारसन् कुमाराभिरूपकः
कुमारिका
कुमारीप्रियः
कुमुदश्येनी
कुम्भकपाललोहिनी
कुम्भकारः
कुम्भकारा
कुम्भकारी
भ
कुरुकटा कुरुकुरुक्षेत्रम्
कुरुकुरुजाङ्गलम्
कुरुच
कुरुच
कुरू:
कुरू:
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
कुलालवरुटम्
३ । १ । १४३
कुवलम्
२।४।९५
कुशकाशम्
३।१।१३३
३ । १ । १५९
३।१।१३३
३।१।१३६
२१४१४७
२।४।४७
३।१।७०
२।४।७
३।१।११६
३|१|१००
२।४।७२
२1४1९५
३।१।४२
३ । १ । १४९
३ । १ । १४४
३ । १ । १४४
३।१।४२
३ १ १११
३।१।११५
३।१।११५
३।१।११५
३।१।११५
३।१ ।११५
३।१।११५
३१ ।११५
३।१।११५
३ । १ । ११५
३ । १ ।११५
२।४ ११०४
२४/९६
३ । १ । १०१
२ ।१ ।१०१
३।१।१८
३ १ ४९
२।४।२०
२।२।८१
३।१।११६
३ । १ । १४२
३ । १ । १४२
२।४।२०
२।४।८६
२।४ ॥७३
२।४।१५
कुराकाशम्
कुशकाशाः
कुशकाशौ (२)
कुशलदक्षः
३।१।१८
कुशलश्चित्रकर्मणि, न च करोति२ । २१९७
२।३१३०
२।३।२८
२४ १६०
२।४।६०
३।१।६५
३।१।८७
३।१।१५८
कुष्ठ:
कुष्ठलम्
कुतिय
कुसि (सी) दायी
कुसुमसुरभिः कुसुमसौरभ्यम्
कूटप्लाक्षि
कूपकच्छप:
कूपमण्डूका
कृच्छ्राद् मुक्तः
कृच्छ्रेण भोजनेन निर्विण्णः
कृच्छ्रेण मुक्तः
कृतं तेन
कृतकट:
कृतपूर्वी कटम्
कृतप्रियः
कृतभव्यकटा
कृतविश्वः
कृताकृतम्
कृताकृतम्
कृतापकृतम्
कृति:
कृत्तिकारोहिण्यः
कृन्धिविचक्षणा क्रिया
कृपः
कृपण:
कृपाण:
कृपीटम्
कृशोदरा
कृशोदरी
कृष्टमतीकृता भूमिः
३।१।९१
३।१।९१
२।२।७९
२।२।७९
२।२।७९
२।२।४७
३।१।१५२
३।१।१८
३ । १ । १५१
३।१।१५१
३।१।१५१
३।१।१०५
३।१।१०६
३।१।१०५
२।४।३२
३।१।१६२
३।१।११६
२।३।९९
२।३।९९
२।३।९९
२।३।९९
२।४।३९
२४ ॥३९
३।१।९७
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचि ॥
कृष्णतिलाः
कृष्णशुक्लः
कृष्णसर्पः
३।१।९६
३।१।९६
३।१।९६
कृष्णसारङ्गः
३।१।९६
कृष्णा गवां गोषु वा संपन्न० २।२ । १०९
३।१।९७
३।१।९७
केवलजरत्
केवलपुराणम्
केशपाशा
केशविन
केशश्मश्रु
केशहस्तः
केशाकेशि
केशेषु प्रसितः
केशेष्वबद्धः
केशः प्रसिता
केशेरवबद्धः
कोकिलस्य व्याहृतम्
कोषद्रक्तः
कोशातकी
कोशातक्यर्द्धम्
क्रुषु
क्रोञ्चकार
३१ १११
२।४।४६
३।१ । १४९
३।१।१११
३ ।१ ।२६
२।२।४९
२।२।४९
२।२।४९
२।२।४९
२।२।१२
३ । १ १६४
२।४ ।९५
कोष्णम्
कौतस्कुतः
कौमुदगन्धीपतिः
२।४ १८३
कौमुदगन्धीपुत्रः २।४ १८३, २।४ १९८
२४ १८४
मुगन्धीबन्धुः कौमुदगन्ध्या २।४।७१, २।४।७८
कौरवपाण्डवम्
३ । १ । १४१
कौरवपाण्डवा
३ । १ । १४१
कौरव्यायणी
२।४।७०
क्रमवार्त्तिकम्
३ । १ । १४०
क्रष्टव्या ग्रामं शाखा चैत्रेण
२।२।८९
क्रियासातत्यम्
३।१।८७
२।३।१५
२ ।४ ।९३
कोड्या
२।४१८०
क्रोधेन
२।३।६३
क्रोशति बन्धुवर्गे प्राव्राजीत् २।२।१०८ क्रोशतो बन्धुवर्गस्य प्राक्रानीत् २।२२०८ क्रोशाल्लक्ष्यं विध्यति
२।२।७५
३।१।५४
३।१।४२
२।३।१४
क्रोशेन क्रोशाभ्यां क्रोशैर्वा० २।२।४३
क्रौडेयः
२।४।८०
३ । १ । १०६
क्लिशितमक्लिष्टम् क्लिष्टाक्लिशितम्
३|१|१०५
२।३।९९
२।३।९९
क्लृप्
२।३।९९
क्षत्रिय: (याः) पुरुषाणां पुरुषेषु० २।२ । १०९
क्षत्रियका
२ ।४ ।१०८ ३।१।१००
क्षत्रियभीरुः
क्षत्रियवैश्यौ
३ ।१ ।१६१
२1४१५४, २।४ । ६६
२४ /६६
२१४ १८३
२ ।४ । १०८
२।४।६६
३।१।६५
२४ १११
२।३।७६
२।३।६९
क्लृप्तः
क्लृप्तवान्
क्षत्रिया
क्षत्रियाणी
क्षत्रियापुत्रः
क्षत्रियका
क्षत्रियी
क्षारशुक्लः
क्षिपका
क्षीरपक्वानि
क्षीरपाणं वर्तते
क्षीरपाणा उशीनराः
क्षीरपाणि
क्षीरपानं वर्तते
क्षीरपाना गोपालकाः
क्षीरस्य विकारा
क्षुद्रतापसः
क्षुति
क्षुभ्नन्
क्षुभ्नाति
क्षुभ्नानः
क्षुभ्नीतः
खड्गोत्खातः
खञ्जकुण्ट: खञ्जमौञ्जायनः
खट्वका
खट्वा
खट्टाका
खवाता
खट्वापादः
२।३।७०
२।३।७६
२।३।६९
२।३।७०
२२८१
३।१।१००
२।३।९६
२।३।९६
२।३ ।९६
२।३ ।९६
२।३।९६
३।१।१५४
३।१।९६, ३ । १ । १५८
३।१।१५८
२।४।१०७
२|४|१८
२४ ॥ १०७
२४ १०७
२४ ९८ २४९९
खट्वाप्लुतो जाल्मः
खट्वामारूद उपाध्यायोऽध्यापयति
खट्वारूढो जाल्मः
खट्विका
खण्डा (ण्ड) म
खदिरवणम्
खरणा:
खरुरियम्
खलतिखारपायणः
खलतिखोड:
खलतिपलितः
खलतिप्रव्रजिता
खलतिश्रमणः
खलतिश्रमणा
खलत्यध्यायकः
खलत्यध्यायिका
खलपुपुत्रः
खलपूपुत्रः
खलु कृत्वा
खलेयवम्
खाट्कृत्य खादतमोदता
खारपायणः
खारपायणखलतिः
ख
खुरणसः
खुरणा:
खेलदाक्षिः
सोनकहोड:
खोडखलतिः
गङ्गदेवी
गङ्गमहः
गङ्गादेवी
गङ्गाद्वारम्
गगापारम्
गङ्गामहः
गङ्गायमुने
गङ्गाशोणम्
३०७
३।१।५९
३।१।५९
३।११५९
२४ ॥ १०७
३ । १ । १४५
२।३।६६
२।३ ६४
२४ /३५
३।१।१५८
३।१।१५८
३।१ ।११५
३।१।११५
३।१।११५
३।१ ।११५
३।१।११५
३१ ।११५
२ ।४ १९८
२४ १९८
३ ।१ ।४९ ३।१।३६
३।१।२, ३।१।४२
३।१।११६
२।३।६४
३।१।१५८
२१४ ॥ १०५
२३ १६४
२३ ६४
३ । १ । १५८
३ । १ । १५८
३।१।१५८
२।४।९९
२।४।९९
२।४।९९
२।४।९९
३।१।३०
२।४।९९
३ १ १४२
३ । १ । १४२
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
vvvvvvvvvvvvvvvvvvv
vvvvvvvvvvvvve
गार्गी
गच्छति चैत्रः गजरथः गडुलकाण: गडुलगालवः गडुशिराः गणक-गणक्यौ गणकी गणधरोक्तिः गतताच्छील्यम् गतपूर्वी ग्रामम् गतमासः गतार्थः गतो ग्रामं चैत्रः गमयति चैत्रम् गर्गभगिणी गर्गाः गर्गान् गर्दभवाहिनः गर्दभवाहिनौ गर्भेतृप्तः गर्भदृप्तः गर्भधीरः गर्भशूरः गर्भसुहितः गलकोत्कृती गलेचोपका गवां कृष्णा संपन्नक्षीरतमा गवां दायादः गवां दोहः गवां प्रसूतः गवां समूहः गवां साक्षी गवां स्वामी गवामयनाऽऽदित्यानामयने गवामीश्वरः गवाश्वम् गवाश्वौ गवाऽविकम् गविष्ठिरः
२।२।४ ३।१।११६ ३।१।१५८ ३।१।१५८ ३।११५६ ३।१।१२६ २।४।५९ ३।१७७ ३।१।८७
३।१।१८ ३।१।१५२ ३।१।१५३ २।२।९१
२।२।४ २।३।६४ ३।१।१२५ ३।१।१२५ २।३७५ २।३७५ ३।१।९१ ३।१।९१ ३।१।९१ ३।१।९१ ३।१।९१ २।४।४६ ३।१।११६ ३।१७६ २।२।९८ २।२।८३ २।२।९८ २।२।८१ २।२।९८ २।२।९८ ३।१।१३९
२।२।९८ ३।१।१४४ ३।१।१४९ ३।१।१४४ २।३२५
गवीधुमतः सांकश्यं चत्वारि०२।२।१०७ गवेलकम्
३।१।१४४ गवेलको
३।१।१४४ गवैडकम्
३।१।१४४ गायनी
२।४।२० गार्गकम्
२।४।९२ गार्गायति
२।४।९१
२।४।६७ गार्गीपुत्रः
२।४।९८ गार्गीभूतः
२।४।९१ गार्गीय:
२।४।९२ गार्गीयति
२।४।९१ गार्य:
२।४।९२ गार्यधूतः
३।११११ गार्यरूप्यः
२।४।९२ गार्ग्यवात्स्यायनौ
३।१।१२४ गाायणः
२।४।९२ गार्यायणी
२।४।६७ गार्यो
३।१।१२४ गालवगडुलः
३।१।१५८ गिरः
२।३१०२ गिरति
२।३।१०२ गिरिकाण:
३।१।६५ गिरिणखः
२॥३६८ गिरिणदी
२॥३।६८ गिरिनखः
२।३६८ गिरिनदी
२१३१६८
२।३।१०२ गिर्यन्तः
३।१।३० गिलति
२।३।१०२ गी:कारः
२०३५ गीकाम्यति
२॥३८ गीष्कल्पा
२३८ गीष्पाशा
२१३२८ गीस्तरा
२।३।३४
२१३३४ गुडधानाः
३।१११६ गुडप्रियः
३।१।१५७ गुडस्य माधुर्यम्
३।१८७
गुणवृद्धी
३।१।१५९ गुरुदत्ताय स्वदते दधि २।२।५५ गुरुपूजकः
३।११७८ गुरुमध्यः
३।१।१५६ गुरुसदृशः
३।१७८ गुरुसमः
३.१७८ गुर्वन्तः
३।१।१५६ गृहकलविङ्कः
३।१।९१ गृहमध्यम्
३।१।१४९ गृहसर्पः
३।१।९१ गृहीतपाणिः
३।१।१५२ गृहे उत्सुकः
२।२।४९ गृहेणोत्सुकः
२।२।४९ गेयो माणवको गाथानाम् २।२८८ गेहेक्ष्वेडी
३।१।९१ गेहेनी
३।१।११ गेहेनर्दी
३।१।९१ गेहेपटुः
३।१।९१ गेहेपण्डितः
३।१।९१
३।१।९१ गेहेमेही
३।१।९१ गेहेवाही
३।१।९१ गेहेविचिती
३।१।९१ गेहेविजिती
३।१९१ गेहेव्याल:
३।१।९१ गेहेशूरः
३।११९१ गो(गौ)पालिधानपूलासम् ३।१।१४९ गोअश्वम्
३।१।१४४ गोअश्वौ
३।१।१४४ गोका
२।४।१११ गोकुञ्जरः
३।१।१०८ गोकुमारी
३।१।१११ गोकुलम् २।४।१६, २१४।९८ गोणिः
२।४।१०३ गोतल्लजकः
३१११११ गोत्रेण काश्यपः
२।२।४६ गोदाभ्यामागच्छति
२।२।६९ गोदायस्य परिसर्या
२।२।६१ गोनरौ
३।१।१३२
गेहेप्रगल्भः
गिरी
गीस्त्वम्
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणमुचिः ॥
गोनागः
गोपालिका
गोपृषताः
गोप्रकाण्डम्
गोबलीवर्दम्
गोबष्कय (य) णी
गोभिर्वपावान्
गोष्ठेपटुः
गोष्ठेपण्डितः
गोष्ठेप्रगल्भः
गोष्ठेविजिती
गोठेव्यालः
गोष्ठेशूरः
गोष्वीश्वरः
२।४।६९
३ । १ । १५८
२।४।७९
२।४।७९
३।१।९६
गोमती
३ । १ । १५८
गोमहिषम्
२४४०
गोमहिषी
३।१।१५८
गोरक्षिता
२।३।३३
गोहकर पयः
३ |१|१०१
गोर्दोहकः पयसः
२।२।९१
गोवशा
२।२१९४
गोवाली
२।४।९७
गोवृन्दारकः
२।४ १९८
गोवेहत्
२।३।७१
गोषु दायादः
२।२।९८
२ ।४ ।९८
गोषु दुह्यमानासु गतः, दुग्धा० २१२११०६
३।११९५
२।२।९८
२ ।४ ।४९
गोषु प्रसूतः गोषु साक्षी
२।२।९८
२।४।४९
गोषु स्वामी
२।२।१८
२।२।९४
गोष्ठम्
२।३।३०
ग्रामस्य गन्ता
२।२।६३
गोष्ठेक्ष्वेडी
३।१।९१
ग्रामस्य गमनम्
२।२८३
गोष्ठेनदी
३।१।९१
ग्रामात् पूर्वस्यां दिशि वसति २।२।७५
३।१।९१
ग्रामार्द्ध:
३।१।५४
३।१।९१
ग्रामार्द्धम्
३।११५४
३।१।९१ ग्राम्यधूर्तः
३।१।१००
३ । १ । १५९
३ ।१ ।१६२
गोसुखम्
गोस्वामी
३।१।१०८
२।४।५९
३।१।१३३
३ ।१ ।१११
३ ।१ ।१२७
३।१ ।१११
३।१।६५
गोभ्यः कृष्णाः संपन्नक्षीरतमाः २।२।१०८
गोमचचिका
३ ।१ ।१११
२।४।२
३ । १ । १३६
३।१।१३६
३।१।७१
२।२१८५
२२८५
३१ ।१११
२1४/५५
३।१।१०८
३।१।१११ ग्रामणीः
गोहितम्
गोवि
गोऽविकौ
गोऽश्धम्
गोऽश्वौ
गौकक्ष्या
गौकक्ष्यापुत्रः
गीकक्ष्यायणी
गौतमगौरः
३।१।९१
३।१।९१
३।१।९१
२।२१९८
३।१।७१
३।१।७६
३।१।७१
३ । १ । १४४
३ । १ । १४४
गौतमी
गौप्त्या
गौरखरः
गोरगीतम
गौरमुखा
गौरवृद्धः
गोरिषक्यम्
गोर्वाहीका
ग्रामं गतवान् ग्रामं गमी
ग्रामणि
ग्रामणिपुत्रः
ग्रामणीपुत्रः
ग्रामदेयम्
ग्रामपतिः
ग्रामपत्नी
ग्राममागामी
ग्रीष्मवसन्तौ
ग्रीष्मवसन्ती
ग्रीष्मादारभ्य
ग्लानिः
ग्लुचुकायनी
घट-घटीशरावोदञ्चनानि
३।१।१४४
३ । १ । १४४
२४ ६९
२।४ १८३
घटवर्ण:
घटीकृत्य
घटोनी
२।२।७५
२।४।३२
२।४।७२
३ । १ । १२६
३।१।८७
३।१।२
२।४।७
घनघात्यः
घृतपीतः
घृतेन पाटवम्
घृतौदनः
घोराध्यायकः
३।१।६८
३।१।१५३
३।१।६५
३ । १ । ११६
३।१।१८
घ्नतः पृष्ठं ददाति
२२८१
चक्रधराणां द्वितीयः सगरः
३।१।८५
चक्रधराणां पञ्चमः शान्तिः ३।१।८५
चक्रनितम्बा
३।१।२३
चक्रपाणि:
चटकका
चटकिका
चण्डालमृतपादयः
चतस्र:
चतुः पचति
चतुः फलति
चतु c पचति
चतु फलनि
चतुरङ्गयोगेन
चतुर्णाम्
चतुर्थभा
चतुर्हायणी
चतुर्हाणी वडवा
चतुहाँयणो वत्सा
चतुहयना शाला
चतुर्हस्व:
चतुष्कण्टकम्
चतुष्टयः
चतुष्पचति
३०९
चतुष्पदा पङ्क्तिः
चतुष्पदी
चतुष्परि
चतुष्यात् ऋक्
चतुष्पात्रम्
चतुष्पाद्
चतुष्प्रयः
चतुष्फलति
चन्दनगन्धः
चन्दनसौरभम्
३।१।१५५
२।४ । १०८
२।४।१०८
३ । १ । १४५
२ ।४ । १
२।३।१०
२।३।१०
२।३।१०
२३ १०
२।३।९३
२।३।६३
३।११५६
२ १४ १९
२।३।७४
२।३।७४
२।३।७४
३।१।१५०
२।३।९
२।३।३४
२।३।१०
२ ।४ ॥१७
२ ।४।१७
३।११३८
२।४।१७
२।३।९
२।४।१७
३।१।१५७
२।३।१०
३ । ११८७
३।१।८७
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
चन्दनानुलिप्ता स्त्री २।४।४५ चन्द्रणखा
२३६४ चन्द्रमुखा
२।४।४० चन्द्रमुखी
२।४।४० चन्द्रमुखी
३।१२३ चन्द्रमौलिः
३।१।१५५ चन्द्रराहू
३।१।१५९ चन्द्रादित्यौ
३।१।१५९ चन्द्रार्को
३।१।१५९ चपलवत्सलः
३।१।१८ चरमजघन्यः
३।१।११५ चरमपुरुष:
३।१।१०३ चर्चापारखण्डिकम् ३।१।१४० चर्मक्रीती
३।१।४९ चर्मनासिकः
२।३।६३ चर्मनासिकः
२।३।६४ चलीकल्प्ति
२।३।९९ चलीक्लृप्यते
२।३।९९ चातुरी
२१४८८ चान्द्रभागी वनराजित २।४।३१ चापार्द्धम्
३।१।५४ चारायणी
२०४।५४ चारुकर्णा
२।४।३९ चारुकर्णी
२।४।३९ चिकीर्षा मैत्रस्य काव्यानाम् २।२।८७ चिकीर्षुः
२।४।७३ चिक्लृप्सति
२।३।९९ चिचीपति
२।३।१५ चिचीषुः स्त्री
२।४।३५ चित्रगुः
२।४।९६ चित्रगुः
३।१।१५० चित्ररथवालीको ३।११४९ चित्रासु जाता चित्रा माणविका०२।२।४८ चित्रास्वाती माणविके ३।१।१४९ चिरन्तनी
२।४।२० चिरमासिता
२।२।४१ चै ग्रामेऽधिकृत्याधि कृत्वा वा०३।१।१३ चैत्रनखनिर्भिन्नः
३।१।६८ चैत्रमैत्राभ्यां सह कृतम् २।२।४५
चैत्रमैत्रो घटं कुर्वाते ३।१।११७ चैत्रश्च मैत्रश्च घटं कुर्वात ३।१।११७ चैत्रस्य पक्ष्यन्
३१८५ चैत्रस्य पक्ष्यमाणः ३१८५ चैत्रस्य पचन्
३१८५ चैत्रस्य पचमानः
३११८५ चैत्राय शतं धारयति
२१२१५५ चैत्रेण कृतम्
२।२।९२ चैत्रेण पच्यमानः
२।२।९० चौपयतेयः
२४।८० चौरं द्विषन्
२२८४ चौरवैयाकरणः
३।१।१०० चौरस्य द्विषन्
२।२८४ चौरस्य रुग्णम्
३।१७६ चौरस्योज्जासितम् ३।१७६ चौराद् बिभेति
२।२।६९ चौरी
२।४।२० चौरोज्जासनम्
३११७७ छत्रिणी
२।४।१ छत्रोपानहम्
३।१।११७ छाताच्छातम्
३।१।१०६ छाताच्छितम्
३।१।१०५ छात्रव्यंसकः
३।१।११६ छात्रस्य हसितम्
२।२।९२ छात्राणां पञ्चमः
३।१।१८
२।४।२० छात्रेण हसितम्
२।२।९२ छान्दसबठरः
३।१।१५८ छिताच्छितम्
३।११०६ छिन्नप्ररूढो वृक्षः
३।१।९७ छिन्त्रशीर्षः
३।१।१५३ जक्षतुः
२।३।३६ जक्षिवान्
२।३।३६ जक्षुः
२।३।३६ जग्धशाङ्गरा
३।१।१५२ जघन्यचरमः
३।१।११५ जघन्यपुरुषः
३।१।१०३ जघास
२।३।३६ जटिलिका
२।४।१११
जनङ्गमबुक्कसाः जनन-मरणम् जनन-मरणे जनिकर्तुः प्रकृतिः जम्पती जरत्कुलटा जरत्तापसी जरत्यर्द्धः जरद्गवः जरद्राज: जरद्वलिनः जरद्वलिनः जहिस्तम्बः जाड्याद् बद्धः जाड्येन बद्धः जातदन्तः जातपुत्रः जातश्मश्रुः जानुदघ्नी जानुद्वयसी जायापती जित्याविपूयविनीयाः जिनदत्तस्य दासभार्या जिनदत्ताय रोचते धर्मः जीवका जीविकाकृत्य जेतव्यः शतं मैत्रश्चैत्रेण जैमिनिकडारः ज्ञका ज्ञानाद् मुक्तः ज्ञानेन मुक्तः ज्ञिका ज्यानिः ज्योतिः स्तोमं दर्शयति ज्योतिःष्टोमः ज्योतिर्गणकः झर्झनम् डिण्डिमः तका
३।१।१४३ ३।१।१३० ३।१।१३० ३११७८ ३।१।१४९ ३।१।११५ ३।१।११५ ३।१५५ ३।१।९७ ३।१।९७ ३।१९७ ३।१।११५ ३।१।११६ २२७७ २२७७ ३।१।१५३ ३।१।१५३ ३१११५३ २।४।२० २।४।२० ३।११४९ ३।१।१५९ ३।१७६ २।२१५५ २।४।१११ ३।११७ २।२।८९ ३।१।१५८ २।४।१०८ २२७७ २।२७७ २।४।१०८ २॥४।३२ २।३।१७ २।३।१७ ३।१७९ २।३।६३ २।३।१०४ २।४।१११
छात्री
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
३११
२।३।२
तक्रकतिपयम्
३।१।१११ तक्षकाहिः
३।१।९६ तक्षाऽयस्कारम्
३।१।१४३ तडित्पिशङ्गी
३।१।१०१ तत्त्वं विद्वान्
२।२।९० तत्त्वबुभुत्सुः
३।१।६२ तत्त्वांनुचिन्तनम्
३१७७ तत्प्रयोजको हेतुः ३।१७८ तत्र भोक्ता
३११९३ तत्रकृतम्
३।१।९३ तदुपरिष्टात् रुक्मं निदधाति ३१८० तद्भद्रबाहु
३।१।३९ तनुतृणबिन्दुः
३।१।१५८ तनुबठरः
३।१।१५८ तन्त्रिका
२।४।१०४ तन्दुलकिण्वम्
३।१।१४९ तप:श्रुते
३।१।१५९ तरुणः
२।३।१०४ तरुशैलम्
३।१।१३६ तर्परः पशूनां कण्ठघण्टा २।३।१०४ तर्पितदाक्षिः
३।१।१५२ तलपादः
३।११५६ तलाहतिः
३।१।६८ तलुनः
२॥३।१०४ तल्पलो गजपृष्ठैकदेशः २।३।१०४ ताक्षकाः
२।४।९३ तातपादाः
३।१।१११ तात्रकृतिः
३।१।९३ तापसकुमारः
३।१।११५ तापसनागः
३।१।११५ तापसपलितः
३।१।११५ तापसापस(श)दः ३।१।१०० तापसी
२४।२० तारका ज्योतिः
२।४।११३ तारिका
२।४।११३ तावन्ति बदराऽऽमलकानि ३।१।१४६ तित्तिरिः
२।४७२ तित्तिरि-कपिञ्जलम् ३।१।१३३ तित्तिरि-कपिजला: ३।१।१३३
तित्तिरिकल्माषी
३।१।१०१ तिरः कर्तुम्
२।३।२ तिरः कृत्वा
३।१।१० तिरः कृत्वा काष्ठं गतः तिरः कृत्वा काष्ठं गतः
३।१।१० तिरस्कर्ता
२।३।२ तिरस्कृत्य
२।३।२ तिर:कृत्य
३।१।१० तिरस्कर्ता
२१३२ तिरस्कर्तुम्
२।३।२ तिरस्कृत्य
२।३।२ तिरस्कृत्य
३।१।१० तिरोधाय
३।१।९ तिरोभूय
३११९ तिर्पिरीकम्
२।३।१०४ तिल-माषम्
३।१।१३३ तिल-माषा:
३।१।१३३ तिलपुष्पेषु यत्क्षीरम्, तिलच्छेदेषु०
२।२।४८ तिलपृथुकाः
३।१।११६ तिलमाषम्
३।१।१६० तिलेभ्यः प्रति माषानस्मै० २।२७२ तिल्पिलीकम्
२।३।१०४ तिष्ठतु सर्पिः, पिब त्वमुदकम् २।३।१३ तिष्ठद्गु
३।१३६ तिष्ठासति
२।३।३७ तिष्य-पुनर्वसू
३।१।१२९ तिष्यपुनर्वसू
३।१।१६२ तिस्रः
२।४।१ तिस्रः पुरः करोति
२०३१ तीक्ष्णशृङ्गा
२।४।३९ तीक्ष्णशृङ्गी
२।४।३९ तीरं नद-नदीपतेः ३।१।१२६ तीर्णम्
२१३१६३ तीर्थकराणां षोडशः ३।१८५ तीर्थकर्ता
३।१७८ तीर्थकाकः
३।१।९० तीर्थकुक्कुटः
३।१।९० तीर्थध्वाङ्क्षः
३।१।९०
तीर्थबकः तीर्थवायसः तीर्थशृगाल: तीर्थश्वा तीर्थसारमेयः तीर्थस्य कर्ता तुङ्गनासिका तुङ्गनासिकी तुरीयभिक्षा तुर्यभिक्षा तुल्यभोज्य: तुल्यमहान् तुल्ययुवा तुल्यश्वेतः तुल्यसन् तुष्टाव तुष्टूपति तूर्यमाणः तूर्यमानः तूष्णींगङ्गम् तृणकाष्ठम् तृणबिन्दुतनुः तृणोपेन्ध्यम् तृणोलपम् तृतीयभागः तृतीयभिक्षा तृतीयांश: तृप्नुवन्ति तृप्नुवन् तृप्नुवानः तृप्नोति तृप्रोत्पन्ना ते कारुणिका उपाध्यायाः तेजस्तमम् तेजस्तरम् तेजस्ता तेजस्त्वम् तैकायनी तैलपीतः
३।१।९० ३।१।९० ३।१।९० ३।१।९० ३।१।९० २२८३ २।४।३९ २१४।३९ ३।११५६ ३।११५६ ३।१।११५ ३।१।११४ ३।१।११५ ३।१।११४ ३।१।११४ २।३।३७ २।३।३७ २१३१६८ २।३।६८ ३।१।२७ ३।१।१६० ३।१।१५८
३।१।६८ ३।१।१४४ ३।१।११६ ३।१५६ ३।१।११६ २१३१९६ २।३।९६ २।३।९६ २।३।९६ ३।१।१५२
२।३।३४
२।३।३४ २।३।३४ २।३।३४ २।४।७२ ३।१।१५३
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
रोषः शिशुः तेषमहा
तैषी रात्रि
तेष्यश्चरुः
त्रयी
त्रयोदश
त्राणात्रातम् त्रिंशच्चत्वारिंशती
त्रिः खनति
त्रिकरभोरु:
त्रिकाण्डा क्षेत्रभक्तिा
त्रिकाण्डा शाटी
त्रिकाण्डी रज्नु
त्रिव
त्रिकोशलं राज्यस्य
त्रिखनति
त्रिगङ्गम्
त्रिचतुराः
त्रिदशाः
त्रिदाम्नी
त्रिपदा गायत्री
त्रिपदी
त्रिपरि
त्रिपात्
त्रिपात् ऋक् त्रिपात् स्त्री
त्रिपादी
त्रिपुरुषापरिखा
त्रिपुरुषा वडवा
त्रिपुरुषी परिखा
त्रिफला
त्रिभाग
त्रिमुनि व्याकरणस्य
त्रिवर्षा
त्रिविस्ता
त्रिशता
त्रिशती
त्रिष्खनति
विष्ठा
२४ १९०
२।४।१०
२१४ १९०
२1४1९०
२४ १२०
३ ।१ ।१६३
३ । १ । १०६
३१ ११७
२३ १०
२।४ ।९५
२।४।२४
२।४।२४
२|४ |२४
२ ।४ । २३
३।१।२९
२।३।१०
३।१।२८
३।१।१९, ३ । १ । १६३
३ ।१ ।१६३
२४ १०
२।४।१७
२।४।६
३।११३८
२ १४ १६
२।४।१७
२।४।६
२|४ |३८
२।४।२५
२।४।२५
२।४।२५
२४२२
३।१।११६
३।१।२९
२।४।२१
२।४।२३
२।४।२३
३ ।१ ।१६३
२।३।१०
२।३।३०
त्रिहायणी
त्रिहायणी वडवा
त्रिहायणो वत्सः
जिहायना शाला
त्रैकाः
त्र्यंश:
त्र्यन्यः
त्र्यहजातः
त्र्यह्नाध्यापितः
त्र्यहूह्नि
त्र्याचिता
त्र्याढकी
त्वया शय्यते
त्वां तृणं मन्ये
दक्षिणकोशलाः
दक्षिणगवधनः
दक्षिणः
दक्षिणतो ग्रामस्य
दक्षिणपञ्चालाः
दक्षिणपश्चाद् ग्रामस्य
दक्षिणपश्चिमा
दक्षिणपूर्वा
दक्षिणपूर्वा दिक्
दक्षिणा ग्रामात्
दक्षिणा- उपरी
दक्षिणाद् ग्रामस्य
दक्षिणाद् वामगमनं प्रशस्तं
२ ।४ ।९
२।३।७४
२।३।७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका इंडिका ।
दधिपवसी
दधिपीतः
२।३।७४
२ ।४ ।९३
३ । १ । ११६
३।१।१५०
३।१।५७
३।११५७
२।३।७५
२।४ ।२३
२।४।२३
२१२१८६
२।२६४
३।१।९८
३।१।९८
३।१।१९८
२२८२
३।१९८
२२८२
दक्षिणाहि ग्रामात्
दक्षिणेन विजयार्धम्
दक्षिणेन विजयधस्य
दग्धदेवम्
दण्डपाणि:
दण्डादण्डि
दण्डिनी
२।४।१, दण्डोपघातं गाः कलयति
दधि-चारिणी
दधिकतिपयम् दधिघृतम्
दधिघृते
३।१।२५
३।१।९६
३।१।२५
२।२।७५
३ । १ ।१३१
२।२१८२
३ । १ । १४१
२।२।७५
२२११७
२।२।११७
३।१।१००
३ । १ । १५५
३।१।२६
२।४।८६
३।१।५०
३।१ ।१३२
३।१।१११
३।१।१३२, ३।१।१३६
३।१।१३२, ३।१।१३६
दधिश्चित्तम्
दधिस्यति
दध्युष्ट्री
दन्तकृता
दन्तजातः
दन्तजाता
दन्तप्रतिपन्ना
दन्तमिता
दन्तलेखका
दरद्
दर्भपवित्रपाणिः
दर्भपूतीकम्
दर्भमूली
दर्भशरम्
दर्भानूपः
दर्शपौर्णमासी
दश गोमहिषाः
दश हस्त्यश्वाः
दशकुमारि
दशगोणिः
दशपूली
दशराजी
दशराजी
दशवटा
दशसूचि:
दशान (वा) हि
दशाम्राः
दशार्हाः
दशाश्वा
दशैकादशिकः
दाक्षिखेल:
दाक्षिणशाल:
दाक्षिणात्यका
दाक्षिभिक्षुकः
दाक्षी
दाक्षी
दाडिमफली
३ । १ । १४५
३।१।१५३
२।२।९०
२।३।५९
३।१।१३२
२।४।४६
३।१।१५३
२।४।४६
२।४।४६
२।४।४६
३।१।८१
२।४।७२
३।१।१५५
३ । १ । १४४
२।४।५८
३ । १ ।१४४
२।३।९६
३ । १ । १३९
३ । १ । १४६
३।१।१४६ ३।१।९९
२।४।९५
३ १९९
२४२२
३।१।९९
३।१।९९
२।४।९५
२।४।१९
३।१।९९
३।१।९९
२।४।२३
३।१।१८
३ । १ । १५८
३।१।९८
२ ।४ । १०८
३।१।१५८
२।४।७२, २।४।७८
३।१।१२४
२1४/५७
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
३१३
देवदेयम्
दात्रेण लूनवान् दारजारौ दारुणाध्यायकः दारुवणम् दारुवनम् दाशार्हम् दासकुञ्जरः दासीदासम् दासीमाणवकम् दास्याः कामुकः दास्या संप्रयच्छते दास्यै संददाति दिविष्ठः दीक्षातपसी दीक्षातपसी दीर्घजङ्घा दीर्घजङ्घी दीर्घपुच्छा दीर्घपुच्छी दीर्घमुखा शाला दीर्घलधू
दुःष्टवम् दुःसूतम् दुःस्वप्नः दुन्दुभिषेवणः दुरह्नः दुर्गका दुर्गमवष्टभ्नाति दुर्गमवष्टभ्यास्ते दुर्गमवाष्टभ्नात् दुर्गृहनः दुर्जनदुर्लभः
दुर्नयः
दुर्नीतम् दुर्भिक्षम् दुर्मनायते दुर्मोहनः दुर्यवनम् दुर्यानः पन्थाः
दुर्हनः
३।१६८ ३।१।१४९
३।११८ २॥३६७ २।३।६७
३।१४९९ ३।१।११५ ३।१।१४४ ३।१।१४४
२।२।९३ २।२५२ २।२।५२
२।३।३० ३।१।१४५ ३।१।१६० २।४।३९ २०४।३९ २।४।४१ २।४।४१ २१४१३८ ३।१।१५९ २।४।३८ ३।१।९६ २।४।११ २।४।११ २१३१७३ २१३७५ २।४।११ २।४।२
२।३।९ २।४।४७ ३।१।१५२
२।३।३१ २।३।५६ २।३।३१ २।३।५७ २।३।५७ २॥३॥५६ २॥३॥३१
२।३।३९ २।३५६ २०३१५७ २१३१३३ २॥३७३ २।४।१०७ २।३।४२ २।३।४२ २।३।४२ २०३८७ ३।१६८ २।३७७ २१३१७७ ३।१।३९
३।११ २३८७ ३।१।३९ २।३।८५ २।३१८२
२।३।१०० २।३।९, ३११४३
२।४।४४ ३।१।१०० २।३।९२
२।३।९ ३।१।४३ ३।१।४३ ३११।३६ २२७८ २।२७८ २।२।१२० २।२।१२० २।२।१२० २।३।६७ २।३।६७ २।४।४८ २।४।४८ २।४।३९ २३१६३
दृष्टपूर्वः
३।११८ देवदत्तस्य गुरुकुलम् ३।१७६ देवदत्ता श्यामा
३।१।१०१
३।१७१ देवान् वन्दारुः
२।२।९० देवापिशन्तनू
३।१।१५९ देवाऽर्चनायां क्रियमाणायां गत:
२।२।१०६ देवाऽसुरम्
३।१।१४१ देवाऽसुराः
३।१।१४१ दैवदत्त्या
२।४।७८ देवयज्ञी
२।४।८२ दैवयज्या
२।४।८२ दोष्मान्
२॥३१५ दौवार्या
२१४७८ दौष्कुल्यम् ?
२॥३१९ द्रुणसः
२।३।६४ द्रुणी-कच्छपौ
३।१।१२६ द्रोणकाण:
३।१।१५८ द्रोणभीष्मी
३।११५९ द्रोणाधिका खारी
३।१।६७ द्वके
२।४।१०९ द्वयस्मत्कः
३।१।१५० द्वयहजातः
३।१।५७ द्वयनजातः
३।१।९९ द्वयनसुप्तः
३।११५७ द्वयाचिता
२।४।२३
२।४।२० द्वाः काम्यति
२०३७ द्वादश
३।१।११६,३।१।१६३ द्वादश पदकक्रमकाः ३।१।१४६ द्वावश्विमेधौ
३।१।१४६ द्विः करोति
२१३।१० द्विः कांस्यपात्र्यां भुङ्क्ते २।२९६ द्विकम्बल्या
२।४।२३ द्वि करोति
२।३।१० द्विकाण्डा शाटी २।४।२४ द्विकाण्डी रज्जुः
२।४।२४ द्विकुडवी
२।४।२२
दीर्घवाला
दुलयनम् दुष्कृतम् दुष्क्रीता दुष्टामात्यः दुष्पानम् दुष्पीतम् दुष्पुरुषः दुष्पुरुषक: दुष्षमम् दूरं ग्रामस्य दूरं ग्रामात् दूरः पन्थाः दूरस्य पथः दूराय पथे देहि दूर्वावणम् दूर्वावनम् दृढपतिः दृढपत्नी दृढहदया दृढेन
द्वयी
दीर्घश्चारायणः दीर्घाहा शरत् दीर्घाहा: शरत् दीर्घाह्नी शरत् दीर्घानी शरत् दीर्घाह्नी शरत् दीव्यन्ती दु३ष्पुरुषः दुःखजाता दुःखहीना दुःषन्धिः दुःषमः दुःषाम दुःषुप्तः दुःषुषुपतुः
दुःषूतिः दुःषेधः
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
द्विवी
द्विके
२।४।२३
२ ।४ । १०९
३।१।२८
२।२।५३
२।२।५६
२।२।५६
३।१।५६
३ ।१ ।१६३
३।१।१९, ३।१।१६३
२।४।१०
द्विद्रोणेन धान्यं क्रीणाति, द्विद्रोणं० २।२।५०
द्विपङ्गुः
२।४ ।९५
द्विपण्या
द्विपदी
द्विपरमविस्ता
द्विपरि
द्विपात्
द्विपादी
द्विगोदावर
द्विजाय गां ददाति
द्विजाय गां प्रतिशृणोति द्विजायगामाशृणोति द्वितीयभिक्षा
द्वित्राः
द्विदशा:
द्विराम्नी
द्विपाद्
द्विपुरुषा परिखा
द्विपुरुषा वडवा
द्विपुरुषी परिखा
द्विमुनि व्याकरणस्य
द्विमुनिकं व्याकरणम्
द्विमुसलि
द्वियमुनम्
द्विष्मः
द्विह्नि भुङ्क्ते
द्विह्नो भुङ्क्ते
द्विवर्षा
वर्षा कन्या
द्विविस्ता
द्विशम्
द्विशता
द्विशती
द्विशुक्लः
द्विष्करोति
द्विष्ठः
द्विलः
२।४।२३
२।४।६, २।४।१७
२|४ |२३
३ | ११३८
२।४।६
२ ।४ ।३८
२।४ ॥१७
२४ २५
२।४।२५
२।४।२५
३।१।२९
३।१।२९
३।१।३६
३।१।२८
३।१।१५०
२।२।९६
२।२।९६
२।४।२१
२।४।९
२ ।४ ।२३
३।१।११६
२४ ॥२३
३।१।१६३
३।१।१५०
२।३।१०
२३१३०
२४ १९५
द्विहायनी
दीपान्तरानीता
दौरावतीको देश
२।४ १९
३।१।७३
३।१।२८
३।१।९९
३।१ ।१४६
२।४।२३
२ ।४ ।४४
३ । १ । १६०
२।३।१२
३ । १ । १५४
३ 1१1१५५
२।३१८
२।३।१३
२।३।१३
२।३।११
३।१।१५५
२ १३ १८
२।३।१३
२।३।१२
२।३।१३
३ । १ ७१
३।१।७१
३ ११ ६२
३।१।७७
३।१।१५९
३ । १ । ११८
३ । १ । १६०
३।१।१३३
३ । १ । १३३
३।१।११७
३ । १ । १६०
धानुष्का
२ १३ १८
३।१।६८
धान्येन धनवान् धान्येनाऽथी
२।२।४४
धारयत्राधाराङ्गम्
२२९०
धारुर्वत्सो मातरम्
२।२1१०
धावन्तो गच्छतां गच्छत्सु वा० २ । २ । १०९
धीवबन्धूः
२।४।७३
धीवरी
२|४|४
द्वैमातुरः
द्वी गङ्गाशोणी
याढकी
धनक्रीती
धनपतिरामकेशवाः
धनुः प्राप्तम्
धनुराकृष्टः
धनुर्हस्तः
धनुष्कल्पम्
धनुष्कृत्य
धनुष्खण्डम्
धनुष्खण्डयति
धनुष्पाणिः
धनुष्पाशम्
धनुष्पृष्ठम्
धनुष्प्राप्तम्
धनुष्फलम्
धर्मजिज्ञासा
धर्मनियमा
धर्मश्रितः
धर्मानुस्मरणम्
धर्मार्थी
धवखदिरपलाशा
धवखदिरौ
धवाऽश्वकर्णम्
धवाश्वकर्णाः
धवाश्वकर्णी
धवाऽश्वकर्णौ
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
धूःकारा
२।३।५
धू काम्यति
२।३१८
धूष्पाशा
२।३१८
धूस्तमा
२।३।३४
धूस्त्वम्
२।३।३४
ध्रुवका
२४ १११
न तस्य सायमश्नीयात्
२२८१
न त्या तृणं चिन्तयामि
२।२।६४
त्वा तृणं मन्ये
२।२।६४
न त्वा तृणं मन्वे
२।२।६४
२।२।६४
२।२६४
२।२।६४
२।२६४
२२.१८१
३।१।९६
२ ।४ ।९६
न त्वा तृणस्य मन्ता
न त्वा तृणाय मन्ये
न त्वा शुने मन्ये
न त्वा श्वानं मन्ये
न माषाणामश्नीयात्
नकुलसर्प
नक्षत्रमाला
नखलेखक:
नगरकाक:
नगरदेयम्
नगरवायसः
नगरश्वा
नगरार्द्ध:
नग्नमुषितम्
नटबधिरादया
नटस्य शृणोति
नतभ्रु नदीघोषः
नदीष्णः प्रतरणे
नदीष्णातः प्रतरणे
नदीस्त्रोत:
नन्दक- पाञ्चजन्यी
नन्दका
नमः कृत्वा नमस्कर्तव्यम्
नमस्कर्ता
नमस्कर्तुम्
नमस्कृत्य
नरकपतिता
३।१।८१
३।१।९१
३।१।९५
३।१।९१
३।१।९१
३।१।५४
३ । १ । १४९
३।१।१५८
२।२१८१
२।४ ।९७
३।१।८७
२।३।२०
२।३।२०
२४ ९९
३।१।१३६
२४ १११
२।३।१
२।३।१
२।३।१
२।३।१
२।३।१
३।१।६२
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
३ । १ । १४५
३ । १ । १४९
२।३।७२
३।१।९६
२ ।४ ।११२
२।३।९५
२३ ९५
२।३।९५
२।३।६३
२।३।९५
३१ ।१६३
३।१।९७
नवोदकम्
३।१।९७
नगं विक्रियते रागमृते २।२।११४
नागजरन्
३१ ।११५
नागतापसः
३१ ।११५
नागनासोरू
नागनासोरू:
नागयुवति:
नाट्यशाला
नाडकीय:
नाडायनी
नान्दीकर
नान्दीघोषः
नान्दीर्यम्
नरनारायणौ
नरनारायणौ
नरवाहनः
नरसिंह:
नरिका
नरिनति
नरीनृतीति
नरीनृत्यते
नर्दन
नर्नति
नवतितम्
नवोक्तिः
नारदपर्वती
नारी
निष्कुल !
निःश्रेयसः
निःषन्ति
नित्यन्धिः
निःषमः
निःषाम
निःषुप्तः
निःषुषुपतुः
निःषूतिः
निःषेध:
निःष्फुरति
२।४।७५
३।१।२३
३१ १११
३।१।७१
२ ।४ १९३
२।४।५४
२।४।९९
२।४।९९
२।४।९९
निःकुलति
निष्यन्दते तेलम्
निःष्यात्
निःसूतम्
निःस्फुरति
निःस्फुलति
निःस्यन्दते तेलम्
निःस्वका
निःस्विका
निखति
निगरणम्
निगलनम्
निगारक:
निगार्यते
निगालक:
निगाल्यते
निगीर्णट
निगीर्णवान्
निजेगिल्यते
नितृणम्
निपत्यरोहिणी
निपुणपण्डितः
निमीलति
निरजका
निरजिका
२।४ ।९९
निरतपत्
३ । १ । १४५
निरहून:
२।४ ॥७६
निरामयं भूयात् साधुभ्यः
२।३।९
निरामयं भूयात् साधूनाम्
२।४।९६
निर्शका
२।३।५८
निर्शिका
२।३।३१
निर्णय:
२।३१५६
निर्णस:
२।३।३१
निर्णसं मुखम्
२/३/५७
निर्भस्त्रका
२।३।५७
निर्भस्त्रिका
२।३।५६
निर्मक्षिकम्
२।३।३१ निर्मशकम्
२।३१५३ निर्माणम
२।३।५३
२।३।५०
२।३।५८
२।३।५६
२।३।५३
२।३।५३
२|३|५०
२ ।४ । १०८
२।४।१०८
३।१११
२३ १०२
२३ ११०२
२३ ११०२
२।३।१०२
२।३।१०२
२३ । १०२
२३ ॥१०२
२३ ११०२
२।३ । १०१
३।१।३९
३ ।१ ।११६
३।१।१८
३ । १ १
२४ १०८
२ ।४ । १०८
२।३।३५
२।३।७३
२२/६६
२।२/६६
२।४ । १०८
२४ ११०८
२।३।९२
२३६५
२।३।६५
२ ।४ । १०८
२।४ ११०८
३ । १ । ३९
३।१।३९
२।३।९२
निर्यूनी
निर्वणम्
निर्वाणगतः
निर्वाणसि:
निर्विण्णः प्राव्राजीत्
निर्विण्णवान्
निर्हणनम्
निर्हण्यते
निलयनम् निवचने कृत्वा
निवचकृत्य
निवातम्
निशीतम्
नियन्ति
निषयः
निषसाद
निवहते
निषाषद्यते
निषितः
निषिषित्सति
निषिषेविषते
निषिषेवे
निषीदति
निषीव्यति
निषेधति
२।३।४४
२।३।४८
२ १३ १४४
२।३।४७
२।३।४४
२।३।४६
२।३।४६
२।३।४४
२।३।४८
२।३।६१
२३ ।९
२।४।७२
निष्टपति
३।१।१
निष्टपति सुवर्णम्
२।३।३५
निष्टप्तं रक्षो निष्टप्ता अरातयः २ । ३ । ३५
२।३।३४
२।३।२०
२३ १२०
२।३।९२
२।३।९२
२।३।९
२।३।५३
२।३।५३
२।३१५०
कृ
निष्कौशाम्बिः कन्या
३१५
निष्ट्यः
निष्णः कटकरणे
निष्णातः कटकरणे
निष्यानम्
निष्पायनम्
निष्पीतम्
निर
निष्फलति
निष्यन्दते
२१४ ॥७७
२।३।६६
३।१।६२
२।४ १९६
२।३।८९
२।३।८९
२।३१८२
२।३।८२
२।३।१००
३१ ११
३।१।११
३।१।३९
३।१।३९
२/३/५८
२।३।४७
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
निष्यात्
निष्षमम्
निसोळा
निसोढव्यः
निस्ता
निस्तब्ध:
निस्तातपीति
निस्तातप्ति
निस्फुरति
निस्फुलति
निस्यन्दते
निहिमम्
नीचेर्गतम्
नीली औषधिः
नीली गौर
नीलोत्पलम्
नीवारयणम्
नीवारवनम्
नृणाम्
नृनमनः नृभिर्नृभिः
नृणाम्
नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण
नैषादकर्षुकः
नैष्कृल्यम्
नौका
नौचिका
न्यग मैत्रस्याऽवस्थितः
न्यग्रोधपरिमण्डला
न्यषहत
न्यषीदत्
न्यषीव्यत्
न्यषेवत
न्यष्टोत्
न्यष्वजत
न्यसहत
न्यसीव्यत्
न्यस्तौत्
न्यस्वजत
३।१।४८
२।४।२७
२।४।२७
३।१।९६, ३।१।१४८
२।३।६७
२।३।६७
२।३।६३
२।३।९६
२।३।६३
२।३।६३
२।२।८९
२।४।१०५
२।३।९
२ ।४ ।१११
२।३।५८
३।१।३६
२।३।४८
२।३।४८
२।३१५८
२।३।४१
२।३।३५
२।३।३५
२।३।५३
२।३।५३
२/३/५०
३।१।३९
२।३।३३
२।२।७५
३ । १ । १०१
२।३।४९
२ १३ १४४
२।३।४९
२।३।४६
२।३।४९
२।३।४९
२ १३ १४९
२।३।४९
२।३।४९
२।३।४९
पक्तये व्रजति
पक्वेष्टकचितम् पक्षिमार्जारः
पङ्कः
पंचतसृज्जता
पचति चैत्र:
पचन्ती
पचप्रकूला
पचलवणा
पञ्च तक्षाऽयस्काराः
पञ्चकपाल ओदनः
पञ्चकुण्डोधा
पञ्चखट्वः
पञ्चगवधनः
पञ्चगवधनः
पञ्चगुः
पञ्चगोणि:
पञ्चजनीनः
पञ्चतयी
पञ्चदीर्घः
पञ्चधीवा
पञ्चकुमारि
पञ्चकुमारी
पञ्चकेन पशून् क्रीणाति, पञ्चकं०
पञ्चनदम्
पञ्चनावप्रियः
पञ्चनावप्रियः
पञ्चपूली
पञ्चपूली
पञ्चप्रेयान्
पञ्चमं भिक्षायाः
पञ्चयुवती
पञ्चयुवा
पञ्चराजी
पञ्चर्षयः
पञ्चवटा:
पञ्चशालाप्रिय:
पञ्चषाः
२।२।६१
२४ १०२
३।१।९६
२४ ॥७६
३।१।११६
२।२1४
२।४।२
श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
पञ्चसखः
२।४।९५
पञ्चसूचि:
२1४1९५
पञ्चाग्निः
२।४।९५
पञ्चाजी
२।४।२२
पञ्चानड्वाहिः
२।४।१९
पञ्चाम्रा:
३।१।९९, ३।१।१४८
पञ्चालाः कुरुभ्यः संपन्नतराः २।२ । १०८
पञ्चाश्वा
२।४।२३
पञ्चेन्द्र
२1४1९५
पञ्चेन्द्राणी
२1४1९५
३।१।२, ३।१।४२
३।१।८७
२।४ ।९८
३ ।१ ।११६
३ ।१ ।११६
३ । १ । १४६
३।१।९९
२।४।७
३।१।९९
२1४1९५
२।२।५०
२1४1९५
३।१।२२
३।१।९९
२।४।९६
२।४।९५
३।१।९९
२।४।२०
३।१।१५०
२४ ९५
३।१।२८
३।१।२२
३।१।९९
२।४।२२
३।१।९९
२४ ९५
३।१।५६
२1४1९५
२ ।४ ।९५
३।१।९९
३।१।९९
३।१।९९
२।४/९६
३।१।१९, ३१ ।१६३
पटपटाकृत्य
पटस्य शौक्ल्यम्
पटू पश्य
पट्वम्ल
पट्विका
पठिता विद्या
पणार्द्धम्
पतिवत्नी
पतिवसू
पतिसुतौ
पत्तिगणक:
पत्नी
पत्ये शेते
पथ्यं मैत्रस्य भूयात्
व्यं मैत्राय भूयात्
पदकक्रमकम्
पदे कृत्वा
पदेकृत्य
पद्धतिः
पद्धती
पद्मनाभः
पद्मपाणिः
पद्महस्ता
पयः पायं पायं व्रजति
पयःकम्
पयःकल्पः
पयःपायिकां मे धारयसि
पयःपाश:
पयसः पायकः
३।१।१८
२।४ । १०४
२।४।२०
३।१।५४
२।४।५३
३ १ १६०
३ । १ । १६०
३।१।७९
२।४।५१
२/२/५३
२।२/६६
२।२।६६
३ । १ ।१४० ३।१।११
३ । १ ।११
२।४।३३
२।४।३३
३।१।१५५
३।१।१५५
३।१।१५५
२।२।१०
२।३।६
२।३।६
३।१।८२
२।३।६
३।१।८१
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
यसो दोहको गाम्
यसो दोहको गो
पयसो भ्राण:
पयस्कम्
पयस्कर्णी
पयस्कल्पम्
पयस्काम्यति
पयस्कुम्भकपालानि
पयस्कुशा
पयस्ता
पयस्त्वम्
पयस्पात्रम्
पयस्पात्री
पयस्पाशम्
परःशता:
परः सहस्राः
परकृतम् परतो ग्रामस्य
परमकारीषगन्धीपति:
परमकारीषगन्धीपुत्रः
परमकारीषगन्धीबन्धुः
परमकारीषगन्धीमात:
परमकारीषगन्ध्यामाता
परमकौमुदगन्धीबन्धुः
परमजरन्
परमतिष्ठद्गु
परमधनुष्कपालम्
मनुष्
परमपुरुष:
परमबर्हिष्पूलः
परमब्रह्मबन्धूः
परमभस्त्रका
परमभस्त्राका
परमभस्त्रिका
परममहान्
परमयजुष्पात्रम्
परमयशःकामः
परमशिखा
परमशिरा पदम्
२।२।८५
२२८५
३।१।८५
२।३।६
२।३।५
२।३।६
२।३।७
२।३१५
२।३।५
२।३।३४
२३ १३४
२।३१५
२1३1५
२।३।६
३।१।७५
३।१।७५
३ ।१ ।६८
२।२।८२
२।४ १८३
२।४।८३
२१४ १८४
२१४१८५
२१४१८५
२४ १८४
३।१।१०७
३।१।३६
२।३।१४
२।३।११
३ । १ । १०७
२।३।१४
२।४ ।९६
२४ १०८
२।४।१०८
२।४ ११०८
३।१।१०७
२।३।१४
२।३१५
२।४।३८
२।३।४
परमशुदा
परमसर्पिःकुण्डम्
परमसर्पिकुण्डम्
परमसर्पिष्करोति
परमसर्पिष्कुण्डिका
२ ।४ ।१६
२ ३ १३
२।३।११
२।३।११
२।३।१४
२।४।१
२ ।४ ।१६
२।३।४
३ । १ । १८
२।३ ।९३
२।३।३०
२।३।३३
३।१।६८
३ १ १६८
३ । १ ।११६
२२८२
३।१।७१
३।१।२
३।१।२
२।३।८१
२।३।१००
पराहणनम्
२।३।८२
पराहण्य
२।३१८२
परि परि पाटलिपुत्राद् वृष्टो देवः२।२।७१ परि वृक्ष विद्योतते विद्युत् परिगणिती ज्योतिषि
३ । १ । ३२
२।२।१९
२।३।१०३
२।३।९४
३ । १ । १४५
३।१।१
२।३ ॥७८
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
परमस्वसा
परमाजा
परमाधः पदम्
परमाध्यायकः
परमापण
परमेष्ठ:
परमेष्ठी
परशुना छित्त्वा
परशुना छिन्नवान्
परशुरामः
परस्ताद् ग्रामस्य
परस्मैपदम्
पराकृतम्
पराकृत्य
पराणिति
पराय:
परिघः
परिघेण
परिजाकौशिकी
परिणयति
परिणाश:
परिणिगदति
परिणिचिनोति
परिणिददाति
परिणिदधाति
परिणिदयते
परिणिदेग्धि
परिणिद्यति
परिणिद्राति
परिणिधयति
परिणिनदति
परिणिपतति
परिणिपद्यते
परिणिप्साति
परिणिमयते
परिणिमिमीते
परिणियच्छति
परिणियाति
परिणिवपति
परिणिवहति
परिणिवाति
परिणिशाम्यति
परिणिस्यति
परिणिहन्ति
परित्रिगर्त्तम्
परिनङ्क्ष्यति
परिपक्वानि
परियणीयम्
परियायमाणम्
परिवायिणी
परियोगः
परिवीत्
परिषयः
परिषस्वजे
परिषस्वजे
परिषहते
परिषावयति
परिषितः
परिषिवेवे
परिषिषेविषते
परिषिष्वङ्क्षते
परिषीव्यति
परिषुणोति
परिव
परिषेवते
परिषेषेव्यते
परिष्कण्णः
परिष्कण्णवान्
३१७
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२३ ॥७९
२३ ॥७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
३।१।३२
२।३।७८
२।३।७५
२।३१८५
२।३।८५
२।३।८५
२३ १०३
३।१।४७
२।३।४७
२।३।४५
२।३।४५
२।३।४८
२।३।३९
२।३।४७
२।३।४६
२।३।४६
२।३।४५
२ १३ १४८
२।३।३९
२।३।३९
२।३।४६
२।३।४६
२।३।५२
२/३/५२
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
परिष्कन्ता
परिष्कन्तुम्
परिष्करोति
परिष्टोभते
परिष्टोति
परिष्ठलम्
परिष्यति
परिष्यन्दते
परिष्वजते
परिसुसूषति
परिसृष्टा
परिसेषिवीति
परिसोड
परिसोडव्या
परिष्यति
परिस्कन्ता
परिस्कन्तुम्
परिस्कन्नः
परिस्कन्नवान्
परिस्यन्दते
परिस्यन्दते मत्स्य उदके
परिहणनम्
परिहीणा
परीषहान् सासहि
परुत्तनी
परोलक्षा:
पर्यङ्कः
पर्यणिणिषति
पर्यणिति
पर्यध्ययनः
पर्यनिति
पर्यनिनिषति
पर्यषहत
पर्यषीव्यत्
पर्योत्
पर्यषुवत्
पर्यषेवत
पर्यष्करोत्
पर्यष्टोभत
२।३।५२
२।३।५२
२।३।४८
२।३।३९
२।३।३९
२।३।२८
२।३।३९
२।३।५०
२।३।४५
२।३।३९
२।४/५९
२ १३ १४८
२।३।४८
२।३।४८
२।३।६२
२।३।५२
२।३।५२
२।३।५२
२।३।५२
२।३।५०
२/३/५०
२।३१८२
२।३१८५
२।२।९०
२।४।२०
३।१।७५
२३ ॥१०३
२।३।८१
२।३।८१
३१ ४७
२।३।८१
२।३।८१
२ १३ १४९
२।३।४९
२।३।३९
२।३।३९
२।३।४६
२।३।४९
२।३।३९
पर्यष्टोत्
पर्यष्टोत्
पर्यष्यत्
पर्यष्वजत
पर्यसहत
पर्यसितायत
पर्यसीव्यत्
पर्यसीहत्
पर्यसीषिवत्
पर्यसुसूषत्
पर्योढत्
पर्योष्यत्
पर्यस्करोत्
पर्यस्तत्
पर्यस्वजत
पर्यागच्छति
पर्याणिणत्
पर्यानित्
पर्यानीतम्
पलाण्डुजाता
पलाण्डुभक्षिता
पलाण्डुभक्षिती
पलाण्डुभक्षिती
पलायते
पलाशशातनः
पलिक्नी
पलिघ:
पालितखलतिः
पलिततापसः
पलिता
पलिताभिरूपका
पलिताभिरूपिका
पलियोग:
पल्यङ्कः
पल्ययते
पशुपालिका
पशोः पादः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका इंडिका ।
पांसुरा
पांसुल
पाक:
पाकाय व्रजति
पाखण्डिचाण्डालः
पाचकपाठकः पुरुषः
पाचकस्य व्रज्या
पाचयति चैत्र चैत्रेण वा
पाचिका
पाञ्चनापितिः
पाञ्चर्षम्
पश्चाद् ग्रामस्य
पश्चिमो रामाद् युधिष्ठिरः
२।३।३९
२।३।४९
२।३।३९
२।३।४९
२।३।४९
२।३।४७
२।३।४९
२।३।४९
२।३।४९
२।३।३९
२३ ४९
२।३।६२
२।३।४९
२।३।४९
२।३।४९
३ ॥१॥१
२।३।८१
२।३८१
३ १ १ २।४।४७
२१४ ॥४७
२१४१४७
३ । १ । १५२ २।३।१००
३।१।७७, ३।१।८५
२१४१३७
२।३ । १०३
३।१।११५
३ ।१ ।११५
२।४।३७
३।१।११५
३ १ ११५
२।३।१०३
२ १३ ११०३
२३ १००
२/४/५९
२२८१
२२८२
२।२।७५
पाठकपाचकः पुरुषः
पाणि-गुश्री
पाणिगृ
पाणिगृहीती
पाणिगृहीती
पाणिनीयरौढीया:
पाणिनीया कन्या पाणिपणवौ
पाणिपल्लवम्
पाणीकृत्य
पाण्डुधृतराष्ट्री
पाण्डुरोहितः
पाण्यात्ती
पात्रे बहुलाः पात्रेसमिता:
पादतलम्
पादपतिता
पादहारकः
पादाः पानशौण्ड: पानीयशीतम् पानीयोषणं जलम्
पापकुलाल: पापवैयाकरणा
पापसमम् (२)
पामा
पामानौ
पारापतः
२।३।१०४
२३ ११०४
२४ ॥१०४
२।२६१
३।११००
३।१।९६
२।२।६१
२।२।४
२४ १११
३ १९९
३।१।९९
३।१।९६
३।१।१३७
२।४।५२
२।४।५२
३।१।१५२
३ । १ । १५९ २।४।२०
३ ।१ ।१३७
३ ।१ ।१०२
३।१।१५
३।१।१४९
३।१।९६
२४५२
३ ।१ ।९१
३।१।९१
३।१।५६
२।४।४६
३ । १ ६८, ३।१।११६
३ । १ । ११९ ३।११८८ ३ ।१ ।११४
३।१।११४
३।१।१००
३|१|१००
३ |१ |३६
२४ ॥१४
२ ।४ ।१४
२।३।१०५
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
३१९
२१४|४
३१७ २।३१
२०४७
२।३।३ २।३।३ २।३।३
२।३।३
पारिख्यात्याद् मुक्तः पारिख्यात्येन मुक्तः पारेगङ्गम् पारेसमुद्रम् पार्थिवचन्द्रः पाोपपीडं शेते पाशहस्तः पाश्चात्यिका पिङ्गलभिक्षुकः पिङ्गलमाण्डव्यः पिण्डपत्नी पिण्डफला पिण्डीशूरः पितरि साधुः पितरिशूरः
पीवरी पीवरोनी पुंस्क: पुंस्काम्यति पुंस्कोकिल: पुस्खननम् पुंस्पाक: पुंस्पाश: पुंस्फलम् पुङ्गवः पुञ्जिष्ठः पुटापुटिका पुण्यसमम्
पुत्रका
पितरौ
पितापुत्रौ पितापुत्री पितुःष्वसा पितुःस्वसा पितृष्वसा पितृस्थान: पितृस्थानीयः पित्रर्थं पयः पिपक्षति पिप्पल्यर्द्धम् पीठच्छतोपानहम् पीतघृतः पीततैल: पीतदधिः पीतमद्यः पोतविषः पीतावपीतम् पीत्वास्थिरक: पीनगुदा पीनस्तना पीनस्तनी पीनोरुः पीयुक्षावणम्
२१२७७ २१२७७ ३।१।३० ३।१।३० ३।१।१०२
३।१५० ३।१।१५५ २।४।१०८ ३।१।१५८ ३।१।१५८ २।४।५० २।४।५७
३।१।९१ २।२।१०३
३।१९१ ३।१।१२२ ३।१।१४० ३।१।१४५ २।३।१९ २।३।१९ २।३।१८ ३।१।२३ ३।१।२३ ३।१७२ २।३।१५ ३।१५४ ३।१।११७ ३।११५३ ३।१।१५३ ३।१।१५३ ३।१।१५३ ३।१।१५३ ३।१।१०५ ३।१।११६ २।४।३८ २।४।३८ २१४।३८ २१४७५ २।३।६६
पुत्रजातः पुत्रपती पुत्रपत्नी पुत्रपशू पुत्रपौत्रम् पुत्रपौत्रस्य दर्शकः पुत्रपौत्राणां दर्शकः पुत्रिका पुत्रेण सह गोमान् पुत्रेण सहाऽऽगत: पुनःप्रवृद्धं बर्हिः पुनःशृतं पयः पुनरुक्तं वचः पुनरुत्स्यूतं वासः पुनर्गवः पुनर्दोहः पुनर्नवं वयः पुनर्निष्क्रान्तो रथः पुनर्वसुषेणः पुनाराजः पुपूर्षति पुरः कृत्वा पुरस्कर्तव्यम् पुरस्कर्ता पुरस्कर्तुम्
२०३३ २।३।३
२॥३।३ ३।१।९६ २।३।३० ३।१।११६ ३१३६ २।४।१०९ ३।१।१५३ ३।१।१४९
२।४।५० ३।१।१४९ ३।१।१४४
२।२।९० २२८३ २।४।१०९ २।२।४५ २।२।४५ ३।१।४८ ३।१।४८ ३।१।४८ ३।१।४८ ३।१।११६ ३।१।११६ ३।१।४८ ३।१।४८ २।३।२७ ३।१।११६ २।३।१५ ३।१७ २।३।१ २॥३१ २।३१
पुरस्कृतम् पुरस्कृत्य पुरस्खादः पुरस्ताद् ग्रामस्य पुरस्पतनम् पुरस्पातः पुरस्फक्कः पुरस्फक्कनम् पुरां भेत्ता पुरां भेत्ता पुराकल्पः पुराणवैयाकरण: पुरुषः पुरुषमृगः पुरुष-योषितौ पुरुषवृषभः पुरुषव्याघ्रः पुरुषव्याघ्रः शूरः पुरुषसामर्थ्यम् पुरुषसिंहः पुरुषोत्तमः पुरुषोद्घः पुरो ग्रामस्य पुरोगान् पुलुषः पुष्णाति पुष्णाति पुष्पणन्दी पुष्पितौ द्वौ पञ्चाम्रो पुष्यपुनर्वसवो माणवकाः पुष्यपुनर्वसवो मुग्धाः पुष्यपुनर्वसु पुष्यपुनर्वसू पुष्यमघाः पुष्येण पायसमश्नीयात् पुष्ये पायसमश्नीयात् पूगकृताः पूगफली पूतक्रतायी
२।३१ २।२१८२ २।३।१ २॥३१ २१३१
२।३१ २।२।८३ ३।१८३ ३।१।४८
३।१।९७ २।३।१०४
३।१।९६ ३।१।१२६ ३।१।१०२ ३।१।१०२ ३।१।१०२ ३१११८७ ३।१।१०२ ३।१।१४९ ३।१।१११ २।२।८२ २१३७६ २।३।१०४ २।३।६३ २।३।९२ २।३।६४ ३१४९९ ३।१।१२९ ३।१।१२९ ३।१।१२९ ३।१।१६२ ३।१।१२९ २२।४८ २२१४८ ३।१।१०४ २।४।५७ २।४।६०
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
पूतापवितम् पूर्वं छात्राणामामन्त्रयस्व
पूर्व पाणिपादस्य
पूर्वकाय:
पूर्वकृष्णमृत्तिका: पूर्वगवीप्रिया
पूर्वजन्
पूर्वदक्षिणा विदिक्
पूर्वपटुः
पूर्वपश्चिम
पूर्वपुरुषः
पूर्वरात्रकृतम्
पूर्वापरम्
पूर्वापरे
पूर्वाह्णः
पूर्वाह्णकृतम् पूर्वाभोक्ता
पूर्वाह्णेयम्
पूर्वेण ग्रामम्
पूर्वेण ग्रामस्य पूर्वेषुकामशमी
पूर्वोत्तरा
पूर्वोत्तरा
पृथिविदत्तः
पृथिवीदत्तः
पृथिवीप्रणतः
पृथिवीविदितः
पृथिवीश्वरः पृथिव्याः स्वामी
पृथुजघना
पृथुमुखी
पेयाम्
पोस्नी
पौणिकी
पौणिक्या
३।१।१०५
३।१।५२
३।१।५२
३।१।५२, ३।१।५३
३।१।९८
३।१।९८
पौण्डरीकाऽतिरात्रम्
पौतिमाष्या
पीतिमाष्यायणी
पौर्वशाल:
३१ १०३
३।१।९६
३ । १ । १०३
३ । १ । १३१
३।१।१०३
३।१।९३
३।१ ।१३१
३ ।१ ।१३१
२।३।७३
३।१।९३
३।१।९३
३।१।९५
२२११७
२२११७
३।१।९८
३।१।२५
३।१।९६
२ ।४ ।९९
२ ।४ ।९९
३।१।८८
३।११८८
३।१ ॥७६
२२८१
२।४।३९
२।४।३८
३ ।१ ।११४
२।४।२०
२।४।७९
२।४।७९
३।१।१३९
२१४६९
२।४।६९
३ १ १९८
पोषः
पौष महः
पौधी रात्रि
पोष्यम्
प्रकमनम्
कमनीयम्
प्रकम्पनम्
प्रकम्यमानम्
प्रकामना
प्रकामिनी
प्रकृतम्
प्रकृत्य
प्रकृत्या दर्शनीयः
प्रकोपणम्
प्रकोपणीयम्
प्रकोपनम्
प्रकोपनीयम्
प्रकोषिणी
प्रकोपिनी
प्रक्रियालाघवम्
प्रक्लृप्यमानम्
प्रख्यानम्
प्रख्यानीयम्
प्रख्यापनम्
प्रख्यायमानम्
प्रख्यायिनौ
प्रगमनम्
प्रगमना
प्रगमनीयम्
प्रगम्यमानम्
प्रगामिनी
प्रगुण्यमाणम्
प्रगुप्यमानम्
प्रगूग
प्रगुणवान्
प्रघानिष्यते
प्रघ्नन्ति
प्रानन्ति
प्रचरी
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका इंडिका ।
२/४/५९
३।१।१
२।३।६५
२३६५
२।३।९७
२३ ॥७७
२1४1९०
२।४ ।९०
२।४।१०
२१४ १९०
२।३।१०
२।३।९०
प्रणामकः
२।३।८६ प्रणायकः
२।३।१०
२।३।९०
२।३।९०
प्रजाता
प्रणयति
२।३।१०
२।३।९०
२।३।९०
२।३।९०
२।३।९०
२३ ९०
२।३१८७
२१३१८७
२।३।८५
२।३।८५
२।३।९४
२।३८२
२।३।९४
२/४/५९
प्रणस:
प्रणसं मुखम्
प्रणाटयति
प्रणाश:
प्रणिंसनम्
प्रणिस्ते
३।१।२
३।१।२, ३।१।४२
२।२।४६
प्रणिचिनोति
२३१८७
प्रणिददाति
२१३१८७
प्रणिदधाति
२।३१८७
प्रणिदयते
२।३।८७
प्रणिदाता
२१३१८७
प्रणिदेग्धि
२।३१८७
प्रणिद्यति
३।११८७ प्रणिद्वाति
२।३।८५
२।३।९०
२।३।९०
२।३।९०
२३ १९०
प्रणिक्षणम्
प्रणिगदति
प्रणिधयति
प्रणिनदति
प्रणिन्दनम्
प्रणिपतति
प्रणिपद्यते
प्रणिपापचीति
प्रणिपापच्यते
प्रणिपिपलति
प्रणिप्साति
प्रणिमयते
प्रणिमाता
प्रणिमामाति
प्रणिमामेति
प्रणिमिमीते
प्रणियच्छति
प्रणियाति
प्रणिवपति
प्रणिवहति
प्रणिवाति
२३१७७
२।३।७८
२।३१८४
२।३१८४
२।३।८४
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२३७९
२।३।८४
२।३।७९
२।३।७९
२।३।८०
२।३१८०
२।३।८०
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२१३१७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
२१३१७९
२।३।७९
२।३।७९
२।३।७९
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३२१
प्रणिशाम्यति
२१३७९ प्रणिस्यति
२०३७९ प्रणिहन्ति
२।३।७९ प्रण्यपीपचत्
२।३।८० प्रण्यास्यति
२॥३९३ प्रतितष्टम्भ
२॥३।४१ प्रतितष्ठौ
२।३।४० प्रतिताष्टभ्यते
२॥३।४१ प्रतिपर्यायम्
३।१।४० प्रतिपालयति
३।११ प्रतिषस्वजे
२३.४५ प्रतिषस्वजे
२।३।४५ प्रतिषिषेधिषति
२।३।४० प्रतिषिष्वक्षते
२३।४५ प्रतिषेधति
२१३१६१ प्रतिषेधयति
२।३।४० प्रतिषेषिधीति
२।३।४० प्रतिष्टभ्नाति
२।३।४१ प्रतिष्ठते
३।१।१ प्रतिष्ठापयति
२१३१४० प्रतिष्ठास्यति
२।३।४० प्रतिष्णातं सूत्रम्
२०३।२१ प्रतिष्णानं सूत्रमित्यर्थः २।३।२२ प्रतिष्णिका
२।३।३३ प्रतिष्वजते
२।३।४५ प्रतिसिसत्सति
२३।४४ प्रतिसेषेव्यते
२।३।४६ प्रतिस्नातृ सूत्रम्
२।३।२१ प्रतिस्नायकं सूत्रम् २।३।२१ प्रतीक्षते
३११ प्रतीची
२।४।३ प्रतीषिषति
२।३।३७ प्रत्यक्पुष्पा
२।४।५६ प्रत्यग् ग्रामात् २।२७५, २।२।११७ । प्रत्यग्ग्रामम्
३।१।३२ प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति ३१३३ प्रत्यतस्तम्भत्
२।३।४१ प्रत्यर्थं शब्दा अभिनिविशन्ते ३१।४० प्रत्यषिषेधिषत्
२।३।४०
प्रत्यषेधत् प्रत्यष्टभ्नात् प्रत्यष्ठात् कठकालापम् प्रत्यष्ठात् मौदपैष्पलादम् प्रत्यष्वजत प्रत्यसिषेवत् प्रत्यसीषदत् प्रत्यसीसदत् प्रत्युरसम् प्रत्येकबुद्धादधिगच्छति प्रथमपुरुषः प्रथमवीरः प्रदक्षिणम् प्रदानम् प्रदापनम् प्रद्युम्नो वासुदेवात् प्रति प्रधानम् प्रनक्ष्यति प्रनष्टः प्रनायको देश: प्रनिसनम् प्रनिक्षणम् प्रनिदायन्ते पात्राणि प्रनिदायन्ते व्रीहयः प्रनिन्दनम् प्रनिपापचीति प्रनिपापच्यते प्रनिपिपक्षति प्रनिमाति प्रनिमिनोति प्रनिमीनाति प्रनिवावपीति प्रनिसासति प्रन्यपीपचत् प्रपक्वानि प्रपतितपलाशः प्रपलाश: प्रपवनम् प्रपवनीयम्
२०३१४० २१३१४१ ३।११३८ ३।११३८ २॥३।४५ २॥३।४६ २।३।४४ २।३।४४ ३।१।४७ २।२७३ ३।१।१०३ ३।१।११५ ३।१३६ २॥३८५ २।३१८८ २।२७२ २३८५ २।३।७८ २।३१७८
३।११ २३१८४ २॥३८४ २१३७९ २॥३७९ २१३१८४ २।३१८० २१३१८० २।३।८० २०३७९ २१३७९ २।३।७९
प्रपावनम् प्रपाविनौ प्रपिण्वन् प्रपिन्वन् प्रपूयमानम् प्रप्यानः प्रप्यायना प्रप्यायनीयम् प्रप्यायमानम् प्रप्यायिनी प्रबद्धविलूना प्रबद्धविलूनी प्रभवनम् प्रभवनीयम् प्रभानम् प्रभानीयम् प्रभापना प्रभायमानम् प्रभायिनी प्रभावना प्रभाविनौ प्रभुग्नः प्रभुग्नवान् प्रभूयमानम् प्रभेदनम् प्रभोजनम् प्रमङ्गणा प्रमङ्गनम् प्रमङ्गना प्रमीणाति प्रमीणीत: प्रमृगः प्रमृगम् प्रमेहणम् प्रमेहनम् प्रयाणीयम् प्रयापणम् प्रयापणीयम् प्रयापनम्
२।३।९० २।३।९० २।३।७५ २३७५ २।३।९० २३९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३१९० २१४।२८ २।४।२८ २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २३१९० २।३।९० २।३।९० २।३।९० २॥३८५ २३८५ २।३।९० २।३।८७ २।३।८७ २।३८८ २३१८६ २।३।८८ २।३७७ २॥३॥७७ ३।१।३६ ३।१।३६
२॥३॥७९
२॥३२८७
२।३१८० २१३१८० २।३७५ ३।१।२३ ३।१।२३ २।३।९० २।३।९०
२।३।८७ २॥३८५ २।३।८८ २।३।८८ २।३।८८
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
प्रयापनीयम्
प्रयापिणी
प्रयापिनी
प्रयाप्यमाणः
प्रयाप्यमानः
प्रयायमाणम्
प्रयायिणौ
प्रयोगान्यत्वम्
२।३१८८
२।३१८८
२१३१८८
२।३१८८
२।३१८८
२।३१८५
२।३१८५
३।११८७
३ |१ |३६
३।१।३६
३।१।१४५
३ १ ११
प्रलम्भ:
३।१।१
प्रलीयते
३।१।१
प्रवचनीयो गुरुर्द्वादशाङ्गस्य २।२४८८
प्रणम्
२।३।६६
प्रवपणम्
२ १३ १८७
प्रवयाणि
२।३।७७
प्रवसति
३।१।१
२।३१८७
२।३१८५
२।३।८५
३।१।९२
२२६२
प्ररथ:
प्ररथम्
प्रवर्ग्याऽपसदी
प्रलम्बते
प्रवहणम्
प्रवहणीयम्
प्रवापेन
प्रवाहमूत्रितम्
प्रविश पिण्डी द्वारम्
प्रवेपनम्
प्रवेपना
प्रवेपनीयम्
प्रवेपमानम्
प्रवेपिनौ
प्रष्ठी
प्रष्ठी
प्रष्ठोऽग्रगामी
प्रसव्यम्
प्रसूता
प्रस्तब्ध:
प्रहणनम्
प्रहणनम्
ग्रहणनो देशा
प्रहण्मि
पहण्यते
प्रहण्वः
प्रहन्मि
प्रहन्व:
प्रहरणकलितः
प्रहाण:
प्रहाणवान्
प्रहिणुतः
प्रहिणोति
२।३ ।९४
२३ ।९१
२।३।८३
प्रहिण्वन्
प्रहीणा
प्राकपुष्पा
प्राग् ग्रामात्
प्राग्ग्रामम्
प्राग्वृत्तम्
प्राधानि
प्राधानि
प्राध्नन्
प्राचरी
प्राचार्य:
प्राचार्यको देश:
प्राची
प्राचीनं ग्रामादाम्राः
प्राणद्धम्
प्राणिणत्
प्राणिणिषति
२३ ९०
२३ ९०
२।३।१०
२।३।९०
२।३।९०
२।४।५९
३।१।४९
प्रातःसवनम्
२।३।३२ प्रातरध्येयम्
प्राणिति
प्राणिति
प्रातःकल्पम्
प्रातःकामः
२।३।८२
२१३१८३
२।३।८३
२।३१८३
३ । १ । १५४
२१३१८५
२।३।८५
२।३।७७
२।३।७७
२।३।७५
२।३१८५
२|४|५६
२।२।७५, २/२/११७
३ |१ |३२
३।१।४८
३।१।३६ प्रातराशः
२।४।५९
प्रातर्दोह :
२।३।४२
प्रादुःषन्ति
२।३।८२
प्रादुःष्यात्
प्रादुस्ता
प्रादुष्कृतम्
प्राध्वं कृत्वा शकटं गतः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
प्राध्वंकृत्य
प्रान्तपुष्या
प्रान्तम्
प्रान्तेवासी
प्रापयाणि
प्राप्तगवी
२।३।८२
२।३।९४
२।३।९४
२।४/५९
३ । १ । ४७
३।१।४७
२|४|३
२।२।७५
२।३।९३
२।३।८१
२।३१८१
२।३।८१
३।१।१
२।३।६
२।३।५
३।१।४८
३।१।९५
३।१।११६
३ । १ । ११६
२।३।५८
२।३१५८
२।३।५८
२।३।९
३।१।१६
प्राप्तजीविकम्
प्राप्तजीविका
प्रायः
प्रायणो देश:
प्रायश्चित्तम्
प्रार्थयते
प्रावनद्धम्
प्राष्ठी
प्रासादमारुह्य शेते
प्रासादात् पतितः
प्रासादात् प्रेक्ष
प्रास्थिकी
प्राहणमहे
प्राहम्म हे
प्राहिण्वन्
प्राहिन्वन्
प्राण:
प्राणम्
प्रियकुमारी चैत्रः
प्रियखट्वः
प्रियखट्वकः
प्रियखवका
प्रियखट्वाकः
प्रियखट्वाका
प्रियखट्विका
प्रियगुडः
प्रियगौ:
प्रियङ्गुवणम् प्रियङ्गुवनम्
प्रियचत्वा:
प्रिययज्वा स्वी
प्रियविश्वः
प्रियश्रेयसी
३।१।१६
२/४/५६
३।१।३६
३।१।४७
२।३।७७
३।१।६३
३ ।१ ।६३
३।१।६३
२३ ११००
२३ ।९१
३।१।४८
३।१।१
२।३ ।९३
२।४।५९
२।२।७४
३।१।७३
२।२।७४
२४ २०
२ १३ १८३
२।३।८३
२।३।७५
२।३।७५
३ ।१ ।३६
३।१।३६
२।४।९६
२।४।१८
२४ १०६
२।४।१०७
२४ १०६
२४ ॥ १०७
२।४ ११०७
३ । १ । १५७
२ ।४ ।९६
२।३।६७
२।३।६७
३।१।१५७
२/४/५
३।१।१५७
२।४।९६
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३२३
२।४।१३ २।४।१३
२१४१५
फूत्कृत्य
बहुराज्ञी
प्रियश्वा प्रियश्वानी प्रियावावरी स्त्री प्रियावावा प्रीणितकटः प्रेङ्क्षणम् प्रेङ्खणीयम् प्रेङ्खमाणः प्रेलिणी प्रेङ्गणम् प्रेङ्गणीयम् प्रेङ्गमाण: प्रेङ्गिणौ प्रेजुः प्रेण्वनम् प्रेण्वनम् प्रेन्वनम् प्रेन्वनम् प्रेयसी प्रेहणम् प्रेहिवाणिजा प्रोपुः प्रोष्यपापीयान् प्रोहकपर्दा प्रोहकर्दमा प्रोहणम् प्लक्ष-यवाः . प्लक्षन्यग्रोधौ प्लक्षन्यग्रोधौ (२) प्लक्षन्यग्रोधी प्लक्षवणम् प्लत्ययते प्लाक्षकीयः प्लाक्षिकूटः प्लाक्षी प्लायते फलानां तृप्तः फलानां सुहितः फल्गुनीमित्रः
२।४।५ ३।१।१५२ २।३।८६ २१३८६ २॥३१८६ २०३८६ २॥३८६ २१३१८६ २०३८६ २१३१८६
३।११ २।३७५ २॥३८५ २।३।७५ २३८५
२।४।२ २॥३८६ ३।१।११६
३।१।१ ३।१।११६ ३।१।११६ ३।१।११६ २।३८६ ३।१।१३३ ३।१।११८ ३।११३६ ३।१।१६० २०३६६ २३।१००
२।४।९३
३।१।१५८ २।४।७२, २।४।७८
२।३।१०० ३।१८५ ३।१८५ २।४।९९
फल्गुनीषु जाते फल्गुन्यौ० २।२।१२३ फाल्गुनचेत्री
३।१।१६१
३१२ बकटिट्टिभः
३।१।९६ बठरछान्दस:
३।१।१५८ बठरतनुः
३।१।१५८ बडिशम्
२३।१०४ बदर-शृगालो
३।१।१३६ बदरा-ऽऽमलकम् ३।१।१३५ बधिरिका
२।४।१११ बभ्रुहरितः
३।१।९६ बर्हिष्ठः
२।३।३० बलदेववासुदेवौ
३।१।१६१ बलाकाकौशिकः ३।१।११६ बलिशम्
२१३११०४ बहवः पाणिपादाः
३।१।१४६ बहवः प्लक्षन्यग्रोधा: ३।१।१४६ बहिर्ग्रामम्
३।१।३२ बहिष्कृतम्
२१३९ बहिष्पीतम्
२।३।९ बहिष्पुरात्
२।२७५ बहुकफा
२।४।३८ बहुकीलालपाकः
२१४।१०५ बहुकुमारीक:
२।४।९६ बहुकुमारीकः
२।४।१०५ बहुकुम्भकारा नगरी २।४।२० बहुजाता
२।४।४७ बहुज्ञका
२।४।१०८ बहुज्ञाना
२।४।३८ बहुज्ञिका
२।४।१०८ बहुतक्षाणौ
२।४।११ बहुतक्षे
२।४।११ बहुतक्ष्ण्यो
२।४।११ बहुधाऽह्नि भुङ्क्ते २।२।९६ बहुधाऽनो भुङ्क्ते २।२।९६ बहुधीवरी
२।४।५ बहुधीवा
२।४।५ बहुनदा भूमिः
२।४।१९ बहुपरिव्राजका मथुरा २।४।१११
बहुपाका यवागूः
२।४।५५ बहुब्रह्मबन्धूकः
२।४।९६ बहुब्रह्मबन्धूकः
२।४।१०५ बहुब्राह्मणा शाला २।४।५४ बहुभस्त्रका
२।४।१०८ बहुभस्त्रिका
२।४।१०८ बहुमद्रका सेना
२।४।१११ बहुमालकः
२।४।१०६ बहुमालाकः
२।४।१०६ बहुमेरुदृश्वरी स्त्री
२।४।५ बहुमेरुदृश्वा
२१४५ बहुयवा
२१४३८ बहुराजाः
२।४।१५ बहुराजानः
२।४।१५ बहुराजानी
२।४।११ बहुराजे
२।४।११
२।४।१३ बहुराज्ञी नाम पुरी २।४।१२ बहुराज्यौ
२।४।११ बहुलक्ष्मीकः
२।४।१०५ बहुशू(सू)करा भूमिः २।४।५४ बहुशोफा
२१४।३८ बहुश्रेयसी पुरुषः
२।४।९६ बहुसखिबहुधनौ
३१।१६० बहुसर्पिष्कुण्डम्
२।३।१३ बहुसर्पिष्पात्रम्
२।३।१३ बहुसाम्नी नाम पुरी २।४।१२ बहुस्थूलपति: पुरी २४।४८ बहुस्वका
२।४।१०८ बहुस्विका
२।४।१०८ बहूंषि
२।३।३६ बह्वजका
२।४।१०८ बह्वजिका
२।४।१०८ बह्वपत्यका
२।४।१०८ बह्वपत्यिका
२।४।१०८ बह्वाशीषि कुलानि २।३।१५ बढची
२।४।५४
२।४।७१, २।४।७८ बाष्पच्छेद्यानि तृणानि ३।११६८
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
बाहूबाहवि
बिम्बाधर:
बिम्बोष्ठः
बिम्बोष्ट
बिम्बोष्ठी
बिल्वकीयरूप्यम्
बुद्धिकौशलम्
बुद्धि-सुख-दुःखानि
बुसोपेन्ध्यम्
बृं
बेल्वकाः।
ब्रह्मघ्न:
बनापती
ब्रह्मबन्धुका
ब्रह्मयन्धुपुत्रः
ब्रह्मबन्धूः
ब्रह्मबन्धूपुत्रः
ब्रह्महणी
ब्राह्मण
ग-क्षत्रिय-विट्शूद्रम् ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्शूद्राः ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः
ब्राह्मणक्षत्रियविशः
ब्राह्मणक्षत्रियविश:
ब्राह्मणक्षत्रियो
ब्राह्मणचेल:
ब्राह्मणजाल्मः
ब्राह्मणदेयम्
ब्राह्मणश्र्वः
ब्राह्मणयाजकः ब्राह्मणवत्सा-ब्राह्मणीवत्सी
ब्राह्मणश्रमणम्
ब्राह्मणाय दातव्यम्
भक्षितपलाण्डुः भगवतीभागवतम्
भद्रबाहूः भद्रमस्तु जिनशासनस्य
भद्रमस्तु जिनशासनाय भरणिगुप्तः
३।१।२६
३।१।१४९
३ । १ । १४९
२।४।३९
२४ ३९
२४ १९३
३।१।८७
३।१।१३०
३१ ६८
२।३।६३
२।४ ।९३
२।३।९४
३।१।१४५
२।४ ।१०४
२४ १९८
२४ १७३
२ ।४ ।९८
२।३।७६
३।१ ।१३६
भारणिषेणः
भरणिसेनः
भर्तृबाहुयुग्मेन
भवत आसना
भवत आसिका
भवत आसिका
भवत करणीयः कटः
भवतः कर्तव्यः कटः
भवतः कार्यः कटः
भवतः कृत्यः कटः
भवत: शायिका
भवत: शायिका
भवतः स्वापः
भवता करणीयः कटः
भवता कर्तव्यः कटः
भवता कार्यः कटः
भवता कृत्यः कटः
भवता देयः कटः
भवती
भवतो देयः कटः
भवतोऽग्रगामिका
भवतोऽग्रगामिका
३।१।१३६
३ । १ । १५९
३ ।१ ।१६१
३ । १ । १४३
३ । १ । १६१
३ ।१ ।१६१
३।१।१००
३।१।१००
३ ।१ ।७१
३।१।१००
३।१।७८
३ । १ । १२६
३ । १ । १४१
३।१।७१
भास्करः
३।१।१५२
भिक्षाचतुर्थम्
३।१।१४४
भिक्षातुरीयम्
२।४।७४ भिक्षातुर्यम्
२२/६६
२।२।६६
२।४ १९९
भवभवान्यौ
भवानी
भवौ
भव्यभाला
भस्त्राफला
भस्मनिहुम्
भाःकरणम् भागवित्तिभागवित्तिकौ
भार्यापती
भार्याः
भिक्षातृतीयम्
भिक्षाद्वितीयम्
भिक्षुकदाक्षि
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका इंडिका ।
भिक्षुकपिङ्गलः
भिक्षुचरी
भिक्षुविट:
भिन्धुः पापानि
२।३।२७
२।३।२७
२।३।९३
२।२१८६
२।२१८६
३।१।८२
२१२१८८
२२८८
२१२१८८
२१२१८८
२२८६
३।१।८२
२।२८६
२१२१८८
२।२१८८
२१२१८८
२।२१८८
२।२१८८
२।४।२
२।२१८८
२२८६
३ । १ १८२
३ । १ । १२६
२ ।४ ।६२
३।१ ।१२६
भिन्युस्तराम्
भिन्धिलवणा
भीमसेनार्जुन
भीमाऽर्जुन
भीरुष्ठानम्
भीष्मद्रोणी
पूर्वी
भुक्तविभुक्तम्
भुक्ताभुक्तम्
भुक्त्वा सुहितः
भूभर्त्ता
२।३।३३
३ । १ । १५९
३।१।१८
३।१।१०५
३ । १ । १०५
३ ।१ ।११६
३।१।८३
३।११८९
२।३।३०
२।३।२८
३ । १ । ११४ ३।१।१८
३ । १ । १४९
भेदिका चैत्रस्य काष्ठानाम् २१२१८७ भेदिका चैत्रस्य मैत्रस्य काष्ठानाम्
भूमिवासवः
भूमिष्ठः
भूमिस्थलम्
भृत्यभरणीयः
भृशाध्यायकः
भृष्टलुञ्चितम्
भोगानभिलाषुका
भोजनादपत्रस्तः
२।४।३८
२1४१५७
३।१।१२
२।३१५
३।१।१२४
३ । १ । १४९
३ । १ । १५३
२।३१५
३।१।५६ भ्रातुष्पुत्र:
३।१।५६ भ्रातृपत्नी
भोजा
भोज्यतुल्यः
भोज्यलवणम्
भोज्या
भौणिक्या
भ्रकुंसः
भ्रकुटि:
३।१।५६ धुकंसा
३।१।५६
भ्रुकुटि:
३।१।५६ ध्रुकुलम्
३।१।१५८
३ । १ । १५८
२४ २०
मगधश्रावस्ति
३।१।१००
२।३१८
२।३।३४
३।१ ।११६
३।१।१५९
३ । १ । १४५
२१२१८७
२।२।१३
३।१।७३
२।४।८१
३ । १ । ११५
३ । १ । ११४
२।४।८१
२।४।७९
२।४।१०१
२४ १०१
२।३।१४
२/४/५०
२ ।४ । १०१
२।४ । १०१
२४ १९८
३ । १ । १४२
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
३२५
AN
मयूरकुक्कुटौ मयूरव्यंसकप्रियः मयूरस्य नृत्तम् मयूरेण नृत्तम् मलयं पवमानः महतां विभाषते
मत्सी
महती
मातृषु
मघोनी
२।४।४ मञ्जिष्ठः
२।३।३० मणिपुच्छी
२।४।४२ मत्सी
२।४।५४
२१४८७ मथुरातक्षशिले
३।१।१४२ मथुरापाटलिपुत्रम् ३।१।१४२ मदपटुः
३।१।६५ मद्यपीतः
३।१।१५३ मद्रकेकयाः
३।१।१४२ मद्रचरी
२१४८६ मद्रबाहू:
२।४।७४ मद्रिका
२।४।१११ मधुसर्पिषी
३।१।१४५ मधुसर्पिषी
३।१।१५९ मधुस्यति
२।३१५९ मध्यंदिनम्
३।१५३ मध्यगृहम्
३।१।१४९ मध्यपुरुषः
३।१।१०३ मध्यमपुरुषः
३।१।१०३ मध्यरात्र:
३।११५३ मध्ये कृत्वा
३।१।११ मध्येकृत्य
३।१।११ मध्येगङ्गम्
३।१।३० मध्येगुरुः
३।१८८ मध्येगुरुः
३।११५६ मध्येसमुद्रम्
३।१।३० मनसि कृत्वा
३।१।११ मनसिकृत्य
३।१।११ मनायी
२।४।६१ मनावी
२।४।६१ मनुः
२१४६१ मनुवृद्धः
३।१।१५८ मनुषी
२।४।५४ मनुषी
२।४।८८ मनुष्याणां क्षत्रियः शूरतमः ३१७६ मनोहत्य पयः पिबति ३१६ मन्दं गन्ता ग्रामाय २।२।४१ मयूख्यसका
३।१।११६
महदर्थं धनम् महाजा महाजोरभ्रम् महाजोरभ्रौ महापुरुषः महामात्री महावीरः महासेनः महिगुप्तः महित्रातः महिदत्तः महिषगर्भिणी महिष्य इमाः महीकरः महीफलम् महीविशाल: महोदधिः महोनी . मा परिषिषयत् मा परिसीषहत् मा परिसीषिवत् मा विषसयत् मांसशोणितम् माण्डव्यपिङ्गलः माण्डूकायनी मातरं संजानीते मातरि निपुणः मातरिपुरुषः मातापितरौ मातापितरौ मातापितरौ मातुः स्मृतम्
३।१।१६० ३।१।११६ २।२।९२ २१२१९२ २।२।९० २।२८१ २१४२ ३.१७२ २।४१६ ३।१।१३२ ३।१।१३२ ३।१।१०७ २।४।५९ ३।१।१०७ २।३।२६ २।४।९९ २।४।९९ २१४९९ ३।१।११२ ३।१।१२७ २।४।९९ २।४।९९ २।४।९९ ३।१।१०७
२।४७ २।३।४७ २।३।४८ २।३।४८ २।३।४७ ३।१।१४४ ३।१।१५८ २१४७०
२।२१५१ २।२।१०३
३१९१ ३।१।१२२ ३१।१४५ ३।१।१६० ३१७६
मातुःष्वसा
२।३।१९ मातुःस्वसा
२।३।१९ मातुरीशितम्
३।१७६ मातुलानी २।४।६२, २।४।६३ मातुली
२।४।६३ मातृका
२।४।१०७ मातृभिः
३।१।११९ मातृभोगीणः
२।३।६४ मातृभ्यः
३।१।११९ मातृभ्याम्
३।१।११९
३।१।११९ मातृषेण:
२।३।२६ मातृष्वसा
२।३।१८ मातृस्मरणम्
३।१७६ मात्रा संजानीते
२।२।५१ मात्रोः
३।१।११९ मात्सी
२४८७ माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढ्य०२।२।१०९ मानुषी-सूरी २।४।६४, २।४।८९ मानुष्यकम्
२४९४ मानोन्मानिका
३।१।११६ मामकी
२।४।२९ मामिका
२।४।११२ मार्जारमूषिकं वैरम् ३।१।१४१ मार्जारमूषिकम्
३।१।१४१ मार्दङ्गिक-पाणविकम् ३।१।१३७ मालभारिणी
२।४।१०२ मालभारी
२।४।१०२ मालाता
२।४।१०७ माषजानि
२॥३७६ माषजेन
२१३७६ माषत्यागिनः
२॥३७६ माषवणम्
२॥३॥६७ माषवनम्
२॥३॥६७ माषवापाणि कुलानि २३७५ माषवापानि कुलानि २॥३७५ माषवापिणः
२।३।७५ माषवापिणी
३।१।४९ माषवापिणी कुले
२३७५
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
माषवापिनः
माषवापिनी कुले
माषविकलम्
माषा:
माषोनम् मासं कल्याणी
माझं गुडधाना माझं पूरको व्रजति
मासगतः
मासजात:
मासजाता:
मासजाता
मासजाती
मासदेवम्
मासपूर्व:
मासप्रमितः
मासमधीत आचारो नाऽनेन०
मासमधीती व्याकरणे मासमधीते
२।३।७५
२।३।७५
३।१।६७
३।१।११९
३।१।६७
२।२।४२
२।२।४२
३ । १ ६१
३।१।१५२
३।११५७
३।१।५७
२।४।४७
३।११५७
३।१।९५
३।१।६७
३१ ६०
२।२।४३
२।२ ।९९
मुज्ज बल्वजम्
मुञ्ज - वल्वजाः
मुज्जेषीकतूलम्
मुण्डिका
मुद्गपर्णी
मुनिखेट:
मुनिधूर्त्तः
मुश (स) लोद्यत:
मुष्टामुष्टि
मुहूर्त्तगुडः
मुहूर्त्तरमणीयः
मुहूर्त्तसुखम्
मुहूर्त्ताध्ययनम्
मूत्रपुरीषम्
मूत्रशकृत्
मूत्रशकृत् मूत्राय कल्पते यवागूः
मूर्छनम्
मूर्वाणम्
मूर्वाचनम्
मूलकोपदंश भुङ्क्ते
२।२।४२
मासमृतः
३।११५७
मासयाता
३।१।१५२
मासस्य पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते २।२४९६
मासस्य मासे वा एकरात्रं०
२।२।४२
मासस्य मासे वा द्वयहं गुडधानाः २।२।४२
मासस्य मासे वा द्विरधीते
२।२।४२
मासावर:
३।१।६७
मासे दातव्या भिक्षा
३।१।९५ मृडानी
मासे पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते
२।२।९६
मृडेन
माझे पाक्यम्
३।१।९५
मृडौ
मासे पित्र्यम्
३।१।९५
मृणालभुजा
मासे स्तुत्य:
३।१।९५
मृदङ्गशङ्खपणवाः
मासेन मासाभ्यां मासैर्वाऽऽ० २।२।४३
मासो गच्छतः
३।१।५७
मित्रावरुणी
३ । १ । १४५
३ । १ ।१४
मिथ्या कृत्वा मिथ्याकृत्य
३ । १ । १४
३ १ १००
मीमांसक दुर्दुरू मुकुटेकार्षापणः
३ । १ ९४
मुखपद्मम्
३ । १ १०२
मूषकका
मूषकका
मृगचपला
मृगधूर्त्तः
मृगशिरापुनवर्स
मृद्वङ्गा
मृद्वङ्गी
मेधातपसी
मेधातपसी
मेरुदृश्वरी
मेषनासिकः
मेषनासिकट
मेषिकगी
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
मेष्य इमाः
३११११२७
मैत्राय तिष्ठते
२।२१६०
मैत्राय राधयति
३ ।१ ।१३३
३ ।१ ।१३३
२१४ ॥१०२
२ ।४ । १११
२1४/५५
३|१|१००
३।१।१००
३ । १ । १५४
३।१।२६
३ ११ ६१
३ ।१ ।६१
३ ।१ ।६१
३ । १ १६१
३|१|१४४
३ । १ । १४४
३ । १ । १५९
२/२/५५
२।३।६३
२।३।६७
२।३।६७
३|१|५०
२|४|१०८
२।४।१०८
३ । १ । १०१
३ १ १११
३ । १ । १६२
२ ।४ ।६२
२।३।६३
३।१।१२६
२ ।४ ।३८
३ । १ । १६०
२।४।३९
२४ ३९
३ । १ । १४५
३ । १ । १६०
२|४ |४
२।३।६३
२।३।६४
३।१।९६
मैत्राय राध्यति
मैत्राय शपते
मैत्राय श्लाघते
मैत्राय साधयति
मैत्राय हनु
मैत्रायेलते
मोक्षकामाणि कुलानि
मोक्षकामिणी
मौर्या
मोजायनखञ्जः
मौनिचित्ती
या खोता
यका
यकृन्मेदः
यजुपीतकम्
यजुष्टः
यजुष्टा
यजुष्पानम्
यजुष्पाशम्
यजुष्मान्
यज्वा स्त्री
यतिकम्बलः
यत्प्रभृति
यथा चैत्रस्तथा मैत्र:
यथाबलम्
यथारूपं चेष्टते
यथावृद्धमभ्यर्चय यथाशक्ति पठ
यथासूत्रमनुतिष्ठति
वक्रीकुलम्
यवनमुण्डः
यवनानी
यवनी
यवमती
यवागुका
यवानां लावकः
२।२।५८
२।२।५८
२।२६०
२२/६०
२।२१५८
२।२।६०
२।२।५८
२।३।७६
२।३।७६
२।४।७९
३ । १ । १५८
२।४।७१
२।३।२०
२४ १११
३ । १ । १४४
२।३।१२
२।३।३४
२।३।३४
२।३ ।९२
२१३१८
२।३।१५
२|४|४
३।१।७६
३।१।३६
३ । १ । ४१ ३।११४०
३ । १ ।४१
३ । १ ४१
३।१।४०
३।१।४१
२४ १९८
३ ११ ।११६
२४ १६५
२1४/६५
२।४।२
२।४।१०४
२२८३
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसचिः ।।
३२७
यवानी
रशना
रामलक्ष्मणौ । रामस्य द्विषन् रामो जामदग्न्यः रामो जामदग्न्यः रावणस्य द्विषन् रासभकरभौ राहुचन्द्रौ रिक्षा रिपून जिष्णुः रुदतः प्रव्रजितः रुदति लोके प्राव्राजीत् रुदतो लोकस्य प्राव्राजीत् रुद्राणी रुद्राऽग्नी रुद्रेन्द्रौ
रुद्रौ
यवेभ्यो गां वारयति यशस्कम् यशस्कल्पम् यशस्कामः यशस्काम्यति यशस्पाशम् यष्टायष्टि याच्ञां विना विद्धि याज्ञिककितवः याज्ञिकवैयाकरणौ याज्याऽनुवाक्ये यातमासा यातसुखा यावदमत्रमतिथीन् भोजय यावद् दत्तं तावद् भुक्तम् यावनी वृत्तिः याष्टीकी युग-वरत्रम् युधिष्ठिरः युधिष्ठिरभीमाऽर्जुनाः युवखलतिः युवजरती युवजरन् युवतिः युवती युवपलितः युवपलिता युववलिनः युववलिना यूकालिक्षम् यूकालिक्षे
२।४।६५ २।२।६९ २०३६ २।३१६ २।३।५ २०३७
२।३।६ ३।१।२६ २।२।११५ ३।१।१०० ३।१।१४० ३।१।१४५ ३।१।१५२ ३।१।१५२ ३१३१ ३१॥३१ २।४।६५ २।४।२० ३।१।१३६ २।३।२५ ३।१।१६१ ३।१।११३ ३।१।११३ ३।१।११३ २१४७७ २।४७७ ३।१।११३ ३।१।११३ ३।१।११३ ३।१।११३ ३।१।१३४ ३।१।१३४ २१४७७
३।१७० ३।१।१४८ २॥३७६ २।३७६ २।३।९३ ३।१३३
रक्षितश्चैत्रेण
२।२।९१ रजकतन्तुवायम्
३।१।१४३ रणव्याघ्रः
३।१८९ रथगणक:
३।११७९ रथिकाऽश्वारोहम् ३।१।१३४ रमणीयकारका
३।१८१
२।३।६३ रसना
२॥३६३ राक्षसहतक:
३।१।१०० राजकुमारी
२।४।९६ राजकुमारीप्रियः
२।४।९६ राजकृत्वरी
२।४।४ राजगवीक्षीरम्
३।१७६ राजन्यकम्
२।४।९४ राजन्वती भूरनेन
३।१।२२ राजपत्नी
२।४।४९ राजपुरुषः
३।१।१४८ राजपूजितः
३.१८६ राजमहितः
३११८६ राजव्याघ्री
३।१।१०२ राजसंमतः
३।१८६ राज्ञ इदं छत्रमायातं(न्तं) विद्धि०२।२५९ राज्ञः पुरुषः
२१२८१ राज्ञः पुरुषः
२।२८१ राज्ञां ज्ञातः
२।२।९१ राज्ञां ज्ञातः
३।१८६ राज्ञां पूजितः
२२।९१ राज्ञां पूजितः
३११८६ राज्ञां बुद्धः
२।२।९१ राज्ञां बुद्धः
३।१८६ राज्ञां मतः
२।२।९१ राज्ञां मतः
३१८६ राज्ञामर्चितः
३१८६ राज्ञामिष्टः
२।२।९१ राज्ञामिष्टः
३।१८६ राज्ञे विज्ञपयति
२२५३ रात्रिसंक्रान्ताः
३।१६० रात्र्यतिसृताः
३।१।६० रात्र्यारूढाः
३।१।६०
रुरु-पृषतम् रुरु-पृषता: रुरु-पृषतौ (२) रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः रेखा रेवतिमित्रः रेवतिषेणः रेवतिसेनः रेवती रेवतीमित्र: रेवतीरमणो बलः रोषभीममुखेन रोहिणित्वम् रोहिणिषेणः रोहिणिसेनः रोहिणी? रोहिणी रोहिणीत्वम् रोहिणीमित्रः रोहिण्यौ रोहितपाण्डुः रोहितम्
३।१।१४५ ३१८५ ३।१।१८ ३।१।९६ ३।१८५ ३।१।१५९ ३।१।१५९ २॥३।१०४
२।२।१० ३१७६ २।२।१०८ २।२।१०८ २।४।६२ ३।१।१६० ३।१।१६० ३।१।१२६ ३।१।१३३ ३।१।१३३ ३।१।१३६ ३।१।१३० ३।१।१३६ २।३।१०४ २।४।९९ २।३।२७ २।३।२७ २।४।२६ २१४९९ २।४।२६
२।३।९३ २।४।१०० २।३।२७ २।३।२७ २।४।२६ २।४।२६ २।४।१०० २।४।९९ ३११।११९
३।१।९६ २।३।१०४
यूनी
यूपदारु यूपदारु यूषपक्वानि यूषपाणि यूषयावकेण येनाग्निस्तेन गतः
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
वयम्
वरुणानी
रौढीयपाणिनीयाः ३।१।१५९ लक्षहायन: पक्षी २१३७४ लक्ष्मणोरू:
२।४।७५ लक्ष्मिका
२।४।१०४ लक्ष्मिपुत्रः
२।४।९८ लक्ष्मीपुत्रः
२।४।९८ लघुदीर्घा
३।११५९ लवणीकृत्य
३।१।१४ लषति
२।३।९८ लाड्या
२१४८० लाभाऽलाभम्
३।१।१३० लाभाऽलाभौ
३।१।१३० लिक्षा
२॥३।१०४ लिखति मैत्रः
२।२।४ लिप्तवासितः
३।१।९७ लुलूषति
२।३।१५ तृतकः
२।३।१०४ लेखयति मैत्रं मैत्रेण वा २२।४ लेखा
२।३।१०४ लेपिकाखण्डः
२।४।९९ लेपिकागृहम्
२१४९९ लोकदुर्दशनम्
३।१६८ लोकमध्याल्लोकान्तमुपर्यधश्च०२।२।१०७ लोमकाखण्डः
२१४९९ लोमकागृहम्
२।४।९९ लोहितपादिका
२।४।२१ लोहितम्
२।३।१०४ लोहितशालिः
३१९६ लोहिताक्षौ रक्ताक्षौ ३।१।११८ लोहिताहिः
३।१९६ लौहित्यायनी
२।४।६८ वक्षःस्थलम्
३।१।१११ वचनप्रामाण्यम्
३।१८७ वचनमनूचानः
२।२।९० वचनमार्दवम्
३११८७ वज्रणखा
२।४।४० वज्रपाणिः
३।१।१५५ वज्रभर्ता
३.१८३ वज्रहस्तः
३।१।१५५
वदनेन्दुः
३।१।१०२ वदिता जनाऽपवादान् २२।९० वधुका
२।४।१०४ वधूः
२१४७३ वधूवरौ
३।१।१६० वपुष्टमम्
२।३।३४ वपुष्टरम्
२॥३॥३४ वयं ब्रूमः
२।२।१२२ वयं ब्रूमः
२।२।१२२
३।१।१२० वरप्रदेया कन्या
३।१७१
२।४।६२ वरुणौ
३।१।१२६ वरेन्द्रीमगधम्
३।१।१४२ वर्णका तान्तवः प्रावरणविशेष:२।४।११३ वर्णिका
२।४।११३ वर्तका शकुनिः
२।४।११० वर्तमानसामीप्यम्
३।१८७ वर्तिका भागुरिर्लोकायतस्य० २।४।११० वर्तिका शकुनिः २।४।११० वर्षमधीयानस्य
३।११५७ वर्षशतस्य पूरकः २।२८३ वर्षशतस्य पूरक: २१२९० वलिनजरन्
३।१।११५ वषडानये
२।२।६८ वसनच्छन्ना
२।४।४७ वसन्तग्रीष्मी
३।१।१५९ वसुपती
३१११६० वस्त्रक्रीती
२१४।४४ वस्त्रच्छन्ना
२।४।४७ वहद्गु
३।१।३६ ३।१२३
३।१।१५६ वाः काम्यति
२॥३७ वाःपात्रम्
२१३५ वाक्त्वचम्
३।१११७ वागग्नी
३।१।१६० वागर्थी
३।११६० वाग्वज्राः
३।१।१०२
वाग्वायू
३।१।१६० वाङ्मनसे
३।१।१४५ वाङ्माधुर्यम्
३११८७ वात्सकम्
२।४।९२ वात्सायते
२।४।९१ वात्सी
२।४।६७ वात्सीपुत्रः
२।४।९८ वात्सीभूतः
२।४।९१ वात्सीयः
२।४।९२ वात्सीयति
२।४।९१ वात्स्यकुण्टः
३।१।१५८ वात्स्यायनी
२।४।६७ वात्स्यौ
३।१।१२४ वानरश्वा
३।१।१०२ वामोरूः
२१४।७५. वायुतोयम्
३।१।१६० वायुषेण:
२।३।२६ वारणपुष्पप्रचायिका ३११८१ वाराही
२१४७८ वाराह्या २।४।७१, २।४।७८ वाधीणसः
२।३।६४ वासिष्ठी
२।४७८ वासीफली
२१४१५७ वासुदेवानां तृतीयः स्वयम्भूः ३१८५ वासुदेवाऽर्जुनौ
३।१।१६० विचित्रा सूत्रस्य कृतिराचार्यस्या०२।२८७ विजयते
३।११ विजानाति
३।११
२।४।७२ वितष्टम्भ
२३।४१ विदर्भीकौण्डिन्यः ३११११६ विदुषी
२।४।२ विद्यते लोक औत्पत्तिको विरोधो०
३।१।१४१ विद्यमानकेशा
२१४३८ विद्यमानपुच्छा
२।४।४१ विद्यमानोदरा
२।४।३९ विद्यया धाष्र्यम्
३१६५ विद्ययोषितः
३।१।६८
विट
वहेगडुः वहेगडुः
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३२९
विसूतम् विसृतम्
विषमम्
विद्यादायादः
३१७६ विन्ध्य-हिमालयौ
३।१।१३६ विनावित्तम्
३।१।१०६ विपाट्चक्रभिदम् ३।१।१४२ विपूयविनीयजित्याः ३।१।१५९ विप्रनष्टः पन्थानं पथे वा गच्छति२।२।६३ विरलेन
२।३।६३ विविक्तकषायः
३।१।१८ विश्वगोप्ता
३१७८ विश्वदेवः
३।१।१५० विश्वप्रियः
३।१।१५७ विश्वस्य ज्ञाता
२।२८३ विश्वामित्रः
३।१।१५० विषन्ति
२।३१५८ विषपीतः
३।१।१५३ विषपुच्छी
२।४।४२ विषमः
२।३।५६
३१३६ विषयः
२॥३४७ विषयाणां जयी ? २।२८३ विषयेन्द्रियाणि
३।११४९ विषष्वाण
२३।४३ विषसाद
२१३१४४ विषस्तोकम्
३।१।१११ विषहते
२३१४८ विषाषद्यते
२१३१४४ विषितः
२।३।४७ विषिषेविषते
२।३।४६ विषिषेवे
२।३।४६ विषिष्वणिषति
२।३।४३ विषीव्यति
२।३।४८ विषुप्तः
२॥३१५७ विषुषुपतुः
२।३१५७ विषूतिः
२३१५६ विष्कन्तुम्
२३१५१ विष्कभ्नाति
२।३।५५ विष्कम्भकः
२॥३१५५ विष्कम्भयति
२।३।५५ विष्कम्भिता
२॥३५५
विष्किरः शकुनिः
२।३।४८ विष्टभ्नाति
२।३।४१ विष्टरमासनम्
२।३।२३ विष्टरो वृक्षः
२।३।२३ विष्टापुरम्
२।४।९९ विष्टारपङ्क्तिश्छन्दः २।३।२३ विष्ठलम्
२।३।२८ विष्णुवासवी
३।१।१४९ विष्फुरति
२।३।५४ विष्फुलति
२।३।५४ विष्यन्दते
२॥३५० विष्यात्
२।३।५८ विष्वक्सेनः
२।३।२६ विष्वक्सेनाऽर्जुनौ ३।१।१४९ विष्वणति
२।३।४३ विसुष्वाप
२॥३१५७ २१३५६
२।३१५८ विसोढः
२।३।४८ विसोढव्यः
२१३१४८ विस्कन्तुम्
२॥३५१ विस्कनः
२।३।५१ विस्कनवान्
२॥३५१ विस्तारः पटस्य
२।३।२३ विस्पष्टपटुः
३।१।१८ विस्फुरति
२।३।५४ विस्फुलति
२।३।५४ विस्यन्दते
२।३।५० विस्वप्नः
२०३५७ वीणादुन्दुभिशङ्खाः ३।१।१६० वीणावादक-परिवादकम् ३।११३७ वीरपत्नी
२।४।५० वीरपुरुषः
३।१।१०३ वीरपुरुषको ग्राम:
३।१।२२ वीरपूर्वः
३।१।१०३ वीरप्रथमः
३।१।११५ वीराणां प्रसविनीति? २।२।८३ वृकभयम् ३७२,
३१७३, ३।१।१४८ वृकभीत:
३।१७३
वृक्षप्रतिपन्ना वृक्षमनु विद्योतते विद्युत् वृक्षस्य पर्ण पतति वृक्षस्य शाखा वृक्षाश्वे वृत्तबाहुः वृत्तोरुः वृत्रघ्ना वृत्रघ्ने वृत्रहणौ वृत्रहणौ वृद्धगौरः वृद्धपतिः वृद्धपत्नी वृद्धमनुः वृद्धिगुणौ वृन्दारकपलितः वृन्दारकप्रव्रजिता वृन्दारकयुवतिः वृन्दारकवलिनः वृन्दारकश्रमणः वृन्दारकश्रमणा वृन्दारका वृन्दारकाध्यायका वृन्दारकाध्यायिका वृन्दारिका वृषगामिणौ वृषभसिंहः वृषलपत्नी वृषलस्य धाष्टर्यम् वृषलीभूतम् वृषस्कन्धः वृषाकपायी वृष्णिस्तभम् वृष्णिस्तभौ वेतनेन धान्यं लुनाति वेदित्रध्येतारौ वेद्यर्द्धम् वैकारिमतगाजवाजम्
२।४।४७ ३१३४ २।२।८१ २१२८१ ३।१।१६० २।४।७४ २१४७५ २।३।९४ २।३।९४ २।३७६ २।३।९४ ३।१।१५८ २।४।४८ २।४।४८ ३।१।१५८ ३१११५९ ३।१।११५ ३।१।११५ ३।१।१११ ३।१।११५ ३।१।११५ ३।१।११५ २।४।१०९ ३।१।११५ ३।१।११५ २।४।१०९ २।३७६ ३।१।१०२ २।४।५१ ३।१८७ २।४।९८ ३।१।२३ २।४।६० ३।११३२ ३।१।१३२ २।२।१०० ३।१।१६०
३।१५४ ३।१।१४९
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
वैणुकाः वैतसकाः वैत्रकाः वैदी वैनतेयी वैयाकरणखसूची वैशाखज्येष्ठी वैश्यशद्रौ वैश्या वैश्यी वैश्वामित्री व्यक्तलवणः व्यतस्तम्भत् व्यतिसुषुविषे व्यषिष्वणत् व्यषीदत् व्यषीव्यत् व्यषेवत व्यष्टभ्नात्
शत्रुघ्नः शनैर्गङ्गम् शन्तनुदेवापी शबलगुः शब्दाधिक्यम् शब्दार्थों शमिष्ठलम् शरकाण्डगौरी शरपुच्छी शरलाव: शरवणम् शरवाहणम् शरसीर्यम् शरान् क्षिष्णुः शर्वरी शर्वाणी
शा
व्यष्टौत्
२।४।९३ २।४।९३ २।४।९३ २।४।२० २।४।२० ३।१।१०० ३।१।१६१ ३।११६१ २।४।५४ २।४।८८ २।४७८ ३।११८ २१३१४१ २१३३७ २।३।४३ २।३।४४ २।३।४९ २।३।४६ २।३।४१ २३।४९ २।३।४९ २।३।४७ २।३।४९ २।३।४९ २।३।४९ २।३।४९ २।४।४०
३।११९१ ३।१।१३३ ३।१।१३३ ३।१।१३६ ३।१।१६० २।३।६७ २॥३६७ २।३।७५ २१३७५ २।३।७५ २०३७५ २।३७५
व्रीहिवापिणा
२।३।७५ व्रीहिवापिणी
३।१।४९ व्रीहिवापिणी कुले २।३७५ व्रीहिवापिणौ
२।३७५ व्रीहिवापिन:
२॥३७५ व्रीहिवापिना
२।३।७५ व्रीहिवापिनी कुले २।३।७५ व्रीहिवापिनौ
२।३७५ व्रीहिवापीणि कुलानि २॥३७५ व्रीहिवापीनि कुलानि २०३७५ व्रीहिवापेण
२।३/७५ व्रीहिवापेन
२।३७५ शकयवनम्
३।११४३ शकहूपुत्रः
२।४।९८ शका
२।४।१११ शकृन्मूत्रम्
३।१।१५९ शक्तिः
२।४।३४ शक्तिः -सामर्थ्यम् २।४।३४ शक्ती
२।४।३४ शक्तो मैत्रश्चैत्राय २।२।६८ शङ्कुकर्णी
२।४।५५ शङ्कुलाखण्डः ३।१।१४८ शङ्कुलाखण्डश्चैत्रः ३।१।६५ शङ्कुष्ठः
२।३।३० शङ्खदुन्दुभिवीणाः ३।१।१६० शङ्खपाणिः
३।१।१५५ शङ्खपुष्पी
२।४।५६ शङ्खभिन्नी
२।४।४६ शङ्खवीणादुन्दुभयः ३।१।१६० शणफला
२।४।५७ शतं दायी
२।२।९४ शतं यूकालिक्षाः ३।१।१४६ शतपुष्पा
२।४५६ शतभिषक्सेनः २।३।२६, २।३।२७ शतस्य द्यूतम्
३।१७६ शतहायना स्त्री
२।४।९ शताद् बद्धः
२२७६ शताय परिक्रीतः २।२।६७ शतेन परिक्रीत:
२।२।६७
२।३।९४
३।१।२७ ३।११५९ ३।१।१५०
३११८७ ३।१।१५९ २।३।२८ ३।१।१०१ २।४।४२ ३११।४९ २१३१६६ २।३।७२ ३।१।१६० २।२।९० २१४।४ २।४।६२ ३।१।१२६
३।११३८ ३।१।१५५ ३१६८ ३।१।१०१ २।२८३ ३।१।११६ ३।१।३७ २।४।६८ ३।१।१३२ ३।१।१३२ २।४।२० ३।१।१३७ २।४।४७ २।४।४७ ३।१।१५२ २१४।४७ ३१।१४४ ३।१।१०६ ३।१।१०५ २।४।१०५ २।४।६९ २१४६९
शलाकापरि शशिशेखरः शस्त्रप्रहतिः शस्त्रीश्यामा शस्त्रेण भेत्ता शाकपार्थिवः शाकप्रति शाकल्यायनी शाकसूपम् शाकसूपौ शाक्तीकी शालिक-मौरजिकम् शाङ्गरजग्धा शाङ्गरजग्धी शाङ्गरजग्धी शाङ्गरप्रिया शाटीपच्छिकम् शाताशातम् शाताशितम् शाबरजम्बुकः शार्कराक्ष्या शार्कराक्ष्यायणी
व्यष्वजत व्यसयीयत् व्यसहत व्यसीव्यत् व्यस्तोत् व्यस्वजत व्याघ्रणखा व्रणकृमिः व्रीहि-यवम् व्रीहि-यवाः व्रीहि-यवौ (२) व्रीहियवौ
व्रीहिवणम्
व्रीहिवनम् व्रीहिवापाणाम् व्रीहिवापाणि कुलानि व्रीहिवापानाम् व्रीहिवापानि कुलानि व्रीहिवापिणः
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३३१
शुक्ले शुचिशुक्रो
शुनस्कर्णः
शुनिन्धयी
शुनी
श्रुतपूर्वः
शाङ्गपाणिः
३।१।१५५ शालयः शूकधान्यानां शूक० २।२।१०९ शिंशपस्थलम्
२।४।९९ शिंशपावृक्षः
३।१९६ शिंशपास्थलम्
२।४।९९ शिवणम्
२।३।६७ शिग्रुवनम्
२।३।६७ शिताशितम्
३।१।१०६ शिरः खण्डम्
२।३।४ शिरःशेखरः
३।१८८ शिरसिगडु
३।१।१५६ शिरस्पदम्
२।३।४ शिरस्यरु:
३।१।१५६ शिरीषवणम्
२।३।६७ शिरीषवनम्
२।३।६७ शिरोजानु
३।१।१४९ शिलप्रास्थम्
२१४९९ शिलवहम्
२।४।९९ शिलेयी
२।४।२० शिववैश्रवणौ
३।१।१४५ शिशिरवसन्तौ
३।११६२ शिष्यते
२।३।१५ शिष्याभ्यां धर्ममुपदिशति २।२५३ शीघ्रगङ्गो देश:
३।१।२७ शीतपानीयम्
३।१।११४ शीतोष्णम्
३।१।१३० शीतोष्णे
३।१।१३० शीतोष्णे उदके
३।१।१३० शीर्षच्छिन्नः
३।१।१५३ शीर्षमूली
२१४५८ शीलितो मैत्रेण
२।२।९१ शुकस्य माराविदस्य शब्दा ३१८५ शुकहरिणी
३।१।१०१ शुक्रशुची
३।१।१५९ शुक्लं शुक्लानि वा ३।१।१२८ शुक्लकृष्णः
३।१।९६ शुक्लकृष्णे
३।१।१४५ शुक्लीकृत्य
३।१२ शुक्लीभूतम्
२।४।९७
शुष्कगोमयेण शुष्कतापी शुष्करेवती ? शुष्किका शूद्रपत्नी शूद्रविटक्षत्रियविप्राः शूद्रायो शूर्पणखा शूर्पणखा शूर्पनखा शूर्पनखी शूलपाणिः शेकुष्ठः शेषाहिः शैलेयी शैलौ मलयदर्दुरी शौचिवृक्षी शौचिवृक्ष्या शौर्यकेतवतम् श्मश्रुजातः श्येता
श्वशुरौ
३।१।१२८ ३।१।१५९
२०३५ २।४।२० २।४।४ २।३।९३ ३११।२७ २।४।२६ २।४।१०८ २।४।४९ ३।१।१५९ ३।११४९ २॥३॥६४ २।४।४० २।४।४० २।४।४० ३।१।१५५ २।३।३० ३।१।९६ २।४।२० ३।१।१६० २१४८२ २१४८२ ३।१।१४२ ३।१।१५३ २।४।३६ २।४।३६ ३।१।११९ ३।११४५ ३।१।१६० ३।१।१४५ ३।१।१६०
२।२।९० ३।१।११५ ३।१।११५
२।२७३ ३।१।१४२ २।४।९८ २।३।६४
श्रीपुरम्
२१४९९ श्रीश्रितः
३।१।६२ श्रीषेण:
२।३।२६ श्रुततपसी
३।१।१५९
३।११८ श्रेणयः कृताः
३।१।१०४ श्रेणिकृताः पुरुषाः ३।१।१०४ श्रेणिभूताः
३।१।१०४ श्रेणिमताः
३।१।१०४ श्रेणिमिता:
३।१।१०४ श्रेणीकृताः
३।१।१०४ श्लक्ष्णमुखा
२।४।४० श्वःश्रेयसम्
३।१।४८ श्वचण्डालम्
३।१।१४१ श्वचण्डालम्
३।१।१४४ श्वभिर्लेढव्यः
३।१।६९ श्वलेह्यः कूपः
३।१६८
३।१।१२३ প্রসূ
२१४७६ श्वश्रूश्वशुरौ
३।१।१२३ श्वश्रूसुरम्
३१७१ श्वश्रूसुरा
३।१७१ श्वसिंही
३।१।१०२ श्वस्तनी
२।४।२० श्वावराहं वैरम्
३।१।१४१ श्वावराहम्
३।१।१४१ श्वोवसीयसम्
३।१।४८ षडुन्नतः
३।१।१५० षण्ढीयति
२।३।९८ षष्टिसप्तत्यशीतयः ३।१।११७ षोडश
३।१।११६ ष्ट्यायति
२।३।९८ ष्ठीवति
२॥३१९८ ष्ठीव्यति
२।३।९८ ष्वष्कते
२।३।९८ स कारुणिक उपाध्यायः २।२।१२४ स किंवैयाकरणः यः शब्दं न ब्रूते
३।१।११० स(श)फोरूः
२।४।७५
श्येनी
श्येन्यौ श्रद्धातपसी श्रद्धातपसी श्रद्धामधे श्रद्धामेधे श्रद्धालुस्तत्त्वम् श्रमणखलति: श्रमणवृन्दारकः श्रावकात् शृणोति श्रावस्तीमध्यदेशम् श्रीकुलम् श्रीणन्दी स्त्री
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढूंढिका ।
संपन्नमधुरः संपन्ना यवाः संपन्ना व्रीहयः संपन्नो यवः संपन्नो व्रीहिः संफला संयोगविभागम् संयोगविभागौ संवत्सरकर्तव्यम् संवत्सरजातः संवत्सरजाता संवत्सरदेयम् संवत्सरपूर्वः संवत्सरमृतः संवत्सरावरः संसारातीत: संहितोरूः सकर्मका सका सकिखि सक्तुधानी सक्तूनां पायक: सक्तूनां पूर्णः सक्षमिक्ष्वाकूणाम् सखिसुतौ सखी सचक्रं धेहि सच्छात्र आगतः सच्छुक्ल: सतुषम् सतृणमभ्यवहरति सत्कृतम् सत्कृत्य सत्कृत्वा सत्पुरुषः सत्पुष्पा सत्सामीप्यम् सदृशमान् सदृशयुवा
३।१।१८ २।२।१२१ २१२१२१ २।२।१२१ २१२१२१ २१४१५७ ३।१।१३० ३।१।१३० ३।१९५ ३।११५७ २।४।४७ ३।१९५ ३.१६७ ३।११५७ ३।१६७ ३१६२ २।४७५ ३।१।२४
२।४।१११ ३।१।३९, ३।१६४०
२।४।२० ३।१८३ ३।१८५ ३।१।३९ ३।१।१६० २१४७६ ३।१।३९ ३।१।२४ ३।१।१०७ ३।११३९ ३।१।३९ ३।१।४ ३।१।४
३।१।४ ३।१।१०७ २१४५६ ३।१८७ ३।१।११४ ३।१।११५
सदृशश्वेतः
३।१।११४ सदृशी कन्या वोढव्या ३।१।११४ सदेवदत्तम्
३।१।३९ सद्यस्कालः
२।३।१४ सद्यस्क्रीः
३।१।४८ सधुरं प्राज
३।१।३९ सपक्षकः
३।१।२४ सपत्नी
२१४५० सपत्नीभार्यः
२।४।५० सपत्राकृत्य
३१।२ सपिण्डैषणमधीते
३।१।३९ सपुच्छा
२।४।४१ सपुत्र आगत:
३।१।२४ सप्तकाशि राज्यस्य ३।१।२९ सप्तकुमारः
२।४।९५ सप्तगङ्गम्
३।१।१४८ सप्तगोदावरम्
३।१।२८ सप्ततिशतम्
३।१।१६३ सप्तरक्तः
३।१।१५० सप्तर्षयः
३।१।९९ सप्ताष्टाः
३११९ सब्रह्म साधूनां, संपन्नं ब्रह्मेत्यर्थः ३।१।३९ समचिस्करत्
२॥३१५९ समदन्ता
२।४।३९ समदन्ती समन्तशितिरन्ध्रः
३१२२ समपक्षम्
३१३६ समपदाति:
३।१।३६ समपदाति
३।१।३६ समभूमिः
३।१।३६ समरसिंहः
३।१८९ समर्थः
३।१।४७ समानतीरम्
३।१।३६ समानतीर्थम्
३।१।३६ समानपुरुषः
३।१।१०३ समीरणाग्नी
३।१।१५९ सरिरम्
२॥३११०४ सर्पिकालकम्
२।३।१२ सर्पि - कुम्भे
२।३।१२
सर्पिर्ज्ञानम् ३१७६, ३।१७७ सर्पिर्मधुनी
३।१।१४५ सर्पिर्मधुनी
३।१।१५९ सर्पिषः पीयमानस्य गन्धः ३।१८५ सर्पिषां जानीते
२२८० सर्पिषो जानीते
२।२।८० सर्पिषो ज्ञानम्
३१७६ सर्पिषो दयितम्
३।१७६ सर्पिषो नाथितम्
३११७६ सर्पिषो: जानीते
२।२।८० सर्पिषोऽस्मै तैलं प्रति सिक्त्वा०२।२।७२ सर्पिष्कम्
२॥३८ सर्पिष्कल्पम्
२१३८ सर्पिष्काम्यति
२१३८ सर्पिष्कुम्भः
२।३।१३ सर्पिष्कुम्भे
२।३।१२ सर्पिष्कृत्य
२।३।१३ सर्पिष्केण
२।३।९२ सर्पिष्टः
२॥३॥३४ सर्पिष्टमम्
२।३।३४ सर्पिष्टरम्
२॥३॥३४ सर्पिष्टा
२।३।३४ सर्पिष्ट्वम्
२।३।३४ सर्पिष्पानम्
२।३।१३ सर्पिष्पानम्
२।३।९२ सर्पिष्पाशम्
२०३८ सर्पिष्फलम्
२।३।१३ सर्पिष्फेनायते
२३।११ सर्पिष्मान्
२३१५ सर्पिस्तमः
२।३।३४ सर्पिस्तरः
२।३।३४ सर्पिस्साद् भवति २॥३॥३४ सर्वकृष्ण:
३।१।१५० सर्वचर्मीणो रथः
३।१।१८ सर्वचिरं जीवति
३११८० सर्वपश्चात् पदं वर्त्तते ३१८० सर्वमहान्
३।१।११६ सर्वरात्रः
३।१।९७ सर्वराजकल्याणी
३।१।६१
२।४।३९
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणमुचिः ॥
सर्वत्रशोभना
सर्वलघुः
सर्वशुक्लः
सर्वशुक्लः
सर्वशैलाः
सर्वश्वतः
सर्वसारा
सर्वसेनः
सर्वान्नम्
सर्विका
सलिलम्
सलोमक:
सवृत्तं मुनीनाम्
सव्यष्ठः
सव्येष्ठा
सव्रतमनयोः
सव्रतम्
सशीलमनयो:
सशीलम्
सषड्जीवनिकायमध
सहकृत्व
सहकेशा
सहते
सहनासिका
सहयुध्वा
सहस्त्रं दायी
सहस्रहायनः पुरुषः
सहस्राद् बद्धः
सहितोरूः
सहिष्णुः
सांकाश्यका
सांकाश्यते
सांकाश्यायति
सांकाश्यका
सांकाश्यीभूतः
सांकाश्यीयति
साक्षात्कृत्य
साक्षात्कृत्वा
सातिः
३ । १ ६१
३ । १ । १५०
३।१।९७
३ । १ । १५०
३।१।९७
३।१।११६
३।१।१५०
२।३।२६
३।१।९७
२।४।१०७
२।३।१०४
३।१।२४
३।१।३९
२।३।३०
२।३।३३
३।१।४०
३।१।३९
३।१।४०
३।१।३९
३ ।१ ।३९
२|४|४
२४ ॥३८
२।३।९८
२।४ १३९
२|४|४
२।२।९४
२।३।७४
२।२।७६
२।४।७५
२/४/५९
२ ।४ ।९२
२ ।४ ।९१
२ ।४ ।९१
२१४ । १०८
२४ १९१
२ ।४ ।९१
३।१।१४
३ । १ । १४
२ ।४ ।३२
सात्यमुग्या
सात्यमुग्री
सादि-निषादिनी
साद्यस्क्रः
साधु पक्ता
साधुदायी वित्तस्य
साधुर्मातरि
साधुमैत्रो राजनि
२।२1१०२
साध्विदं शब्दानुशासनमाचार्यस्य३ ॥१॥८४
२/४/५०
३।११५८
३।११५८
३।११५८
३।१।५८
२।४१८८
३।११५८
३।१ ।११६
३ । १ । ११६
३।१।५३
सापत्नः
सामि भुक्त्या
सामिकृतम्
सामिकृतायनिः
सामिकृतिः
सामिधेनी
सामिभुक्तम्
सायंदोह
सायमाश:
सायाहून:
सारलोम्या
सार्पिष्का
सालपर्णी
सालभञ्जिका
साहूतब्राह्मनः
साहनाऽतिरात्रम्
सिक्तसंसृष्टम्
सिञ्चति
सिद्धसेन कृतिः
सिध्य-पुनर्वसू
सिषज्ञ्जयिषति
सिषेधयिषति
सिषेव
सिषेव
सिषेवयिषति
सिसञ्जयिषति
सिसाधयिषति
सिसारयिषति
२।४१८२
२।४।८२
३ । १ । १३४
२।३।१४
२।२१८३
२।२।९४
२।२1१०२
सिसिक्षति
सिसेविषति
२।३।३७
२।३।३७
२।३।३८
२।३।१५
२ १३ १३७
२।३।३७
२।३।३७
सिस्वादयिषति
सिस्वेदविपति
सीमा:
सीमा
सीमानः
सीमानी
सीमे
सुकंसी
सुकन्
सुक्रीता
सुखं स्था
सुखजाता
सुखदुःखम्
सुखदुःखाविमौ ग्राम
सुखदुःखे
सुखयाता
सुखस्य भोगी ?
सुखेच्छु
२।४।७८
२१३१८
२/४/५५
३ । १।८१ ३।१।१५२
३।१।१३९
३ । १ । १४९
२।३।९८
३।१।७७
३ । १ । १२९
२।३।३८
सुनविका
२।३।३७
सुपर्णी
२।३।१५ सुर्वा
सुगात्रा
सुगात्री
सुगोप्रियः
सुगौ
सुजनसुलभः
सुजाता सुज्ञानं तत्त्वं भवता
सुतसखायौ
सुतुस्स्यते
सुत्वरी
दण्डनी
सुपर्वाणी
सुपर्वाणी
सुपर्व
सुपाकिका
सुपार्श्व
सुपिस्स्यते
सुप्रख्येन
३३३
२।३।३७
२।३।३७
२1४1९५
२।४।१४
२/४/१५
२/४/१५
२ ।४ । १५
२।४।२
२।४।२
२ ।४ ।४४
२।२।४१
२।४।४७
३।१।१३०
३।१।१३०
३ । १ । १३०
३ । १ । १५२
२।२१८३
३ । १ । ६२
२।४।३९
२४ ३९
२४ ९६
२।४ ।९६
३ ।१ ।६८
२१४ ॥४७
२।२1१०
३१ १६०
२।३।५९
२|४|४
२।४।१३
२।४।१०८
२।४ १५४
२ ।४ ।१३
२४ ११३
२।४।१५
२४ १५
२१४ ॥ १०८
२।४।३९
२।३।५९
२।३।९६
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुंढिका ।
२।४।८१
सुरभिगन्धिः
सूत्या सूत्रस्याधीयमानस्यार्थः सूपविलिप्ती स्थाली सूर्या सूर्याचन्द्रमसौ सूर्याणी सेवितक्षत्रियः सेषिविषते सेसिच्यते सैध्यमहः सोदरा सोमपकः सोमपाः स्त्री
सुशर्मा
सोमपिका
सुशर्माणौ
सुभाषितस्य शिक्षते २।२।८१ सुभिक्षम्
३।१।३९ सुमगधम्
३।१।३९ सुमद्रम्
३।१।३९ सुमद्रम्
३।१।४४ सुमनायते
३।११
२।४।३२ सुरवाहनम्
२।३१७२ सुराजा
३।१।४४ सुरापाणाः प्राच्याः
२।३७० सुललाटा
२।४।३९ सुवर्णपुष्पी
२।४।५६ सुशयिका
२।४।१०८ २।४।१३
२।४।१३ सुषन्धिः
२।३।३१ सुषम
२॥३५६
२।३।३१ सुषाव
२०३१६२ सुषिक्तं नाम किं तवात्र ? ३।१।१ सुषिक्तं नाम किं तवात्र २।३।४० सुषुप्सति
२।३।३७ सुषुषुपतुः
२।३।५७ २॥३॥३७
२।३।३१ सुष्टुतम्
२।३।३९ सुष्वाप
२।३।१५, २।३।३७ सुष्वापयिषति
२।३।३७ सुसिक्तं भवता
३।११ सुसीमो नागः
३।१।१०८ सुसूः
२।३।६२ सुसूक्ष्मजटकेशः
३।१।२२ सुस्तुतं भवता
३।११ सुस्तुतम्
२।३।३९ सुहिंसौ स्त्रियो
२।४।२ सुहिन्
२।४।२ सूतका
२।४।१०९
२।४।८१ सूतिका
२।४।१०९
स्थानभ्रष्टा स्थिरपतिः स्थिरपत्नी स्थूलपतिः स्थूलपत्नी स्नातकराजानी स्नातानुलिप्तः स्नात्वा कालीभूतः स्नात्वाकालकः स्नात्वाऽनुलिप्तः स्निग्धकण्ठा स्निग्धकण्ठी स्रुघ्नं प्रति गतः स्वाकारः स्व:पाशम् स्वका (२) स्वडा वृश्चिकी स्वडी वृश्चिकी स्वध्यायक: स्वयं कृत्वा स्वयंधौतौ पादौ स्वयंविलीनमाज्यम् स्वरार्द्धम् स्वर्गकामाणि कुलानि स्वर्गकामिणौ स्वर्गगामिणौ स्वर्यात:
सुषाम
२१४।४५ २।४।६४ ३।१।१४५ २१४६४ ३।१।१५२ २।३।३७ २॥३१६० २।४।९० २।४।३९ २।४।१०४
२।४।१८ २।४।१०४ ३।१।१४९
३।१।४९ ३।११४५ २॥३॥३७ २।४।७१ २।४।२० २।४।८८ २।४।८९ २।४।८९ २।४।८९ ३।१।१४५ ३।१।१०२ ३।१।१११ २।४।२० ३१८७ ३।१।११४ ३।१।९४ २१२७९ ३।१।७४ ३।१७४ २।२।७९ २।२७९
२।२।६३ ३।१।१४४ २।४।२०
सोमरुद्रौ सोमसुत् सोमारुद्रौ सोषुपिषते सौतङ्गमी सौपर्णेयी सौमी दिक् सौरी प्रभा सौरीयः सौर्यः स्कन्दविशाखौ स्तनकलशः स्तनतटम् स्तनन्धयी स्तनस्पर्शः स्तुत्यपटुः पुरुषः स्तूपेशाण: स्तोकाद् मुक्तः स्तोकान्मुक्तः स्तोकान्मुक्तिः स्तोकेन मुक्तः स्तोकेन विषेण हतः स्त्रियं गच्छति स्त्रीकुमारम् स्त्रैणी
३।१।७३ २।४।४८ २।४।४८ २।४।४८ २।४।४८ ३।१।१४९
३।१।९७ ३।१।११६ ३।१।११६ ३।१।९७ २।४।३९ २।४।३९ ३।१३३ २१३५
२।३।६ २।४।१०८ २।४।३८ २।४।३८ ३।१।१८ ३।११५८ ३।११५८ ३।११५८ ३।११५४ २१३७६ २॥३७६ २।३७६ ३।१।४८ ३।१।१४९ ३।१।१६०
३।१५८ २।४।१०८ ३।१।१३३ ३।१।१३३ ३।१।१३६ ३।१।१०१ ३।१।१०० ३।१।१३१ ३।१।११४ २।३।९५
सुषूषति सुषेधः
स्वसृपती
स्वादुतिक्तौ स्वायंधौतिः स्विका हंस-चक्रवाकम् हंस-चक्रवाकाः हंस-चक्रवाको (२) हंसगद्गदा हतविधिः हय-वडवे हरणीयपूर्णो घटः हरिणी नाम कश्चित्
सूता
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३३५
हानिः
हरिणाक्षी हरिण्यौ हरितबभ्रुः हरिमपि अमंसत तृणाय हरिवनम् हरिवासवौ हरिषेणः हरिसिंहः हरीतकी हर्तुकामः ही हलेद्विपदिका हस्तकटकः हस्तचापलम्
३।१।२३ ३।१।११९ ३।१।९६ २२।६४ २।३।६७ ३।१।१४५ २।३।२६ २।३।२६ २।४।९५ ३।१।२२
२।४।१ ३११९४ ३।१८८ ३।१८७
हस्ति-मशकाः
३।१।१३४ हस्तिविधा
३११७१ हस्ते च हस्ते च गृहीत्वा कृतं०३।१।२६ हस्तेकृत्य
३।१।१५
२।४।३२ हारक:
२।४।१११ हारिकेयिः
२।४।९२ हारिकेयी
२।४।८८ हार्दिकिका
२।४।१०८ हितं जीवानां भूयात् २।२।६६ हितं जीवेभ्यो भूयात् २।२६६ हिताशंसुः
३१११६२ हिमहिमान्यौ
३।१।१२८ हिमानी
२।४।६५
हिरण्यपुष्पी हिरण्यार्थः हीनदुःखा हतिः हे पराण ! हे पर्यण ! हे पर्यन् ! हे प्राण ! हेमन्तशिशिरवसन्ताः हेमन्तशिशिरौ होतापोतानेष्टोद्गातारः होतृपोतनेष्टोद्गातारः ह्यस्तनी
२।४।५६ ३।१।६७ ३।१।१५२ २।४।३२ २॥३१८१ २०३१८१ २।३।८१ २।३८१ ३।१।१६२ ३।१।१६२ ३।१।११७ ३।१।११७ २।४।२०
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ વિભાગ અંગે વિદ્વાનોના પ્રતિભાવો
१. हैमव्याकरणे येषां, परीक्षा भवति क्षणम् ।
तत्रोत्तीर्णतमाः छात्राः, ढुण्ढिकासेविनो धुवम् ।।१।। न केवलं पाणिनीयात्, संस्कृतं वर्धते नवम् ।
नूतनानां पदानां च, निष्पत्तित्नशासनात् ।।२।। मुनिश्रीविमलकीर्तिविजयाचार्यधर्मतः ।
संपन्ना ढुण्ढिका हैमसिद्धशब्दानुशासने ॥३॥ शीघ्रमेव यथालाभं, ढुण्ढिकाऽत्र प्रकाश्यताम् । शब्दब्रह्मणि निष्णाताः, तां पठेयुः समग्रतः ।।४।।
[अरैयर श्रीरामशर्मा, मेलुकोटे] २. आचार्यश्रीहेमचन्द्रस्य प्रतिभापरिपाकसमुल्लासं परिचाययितुं ग्रन्थोऽयं सम्यक्तया समर्थ इति मे विश्वासः ।
- [ मिश्रोऽभिराजराजेन्द्रः, Shimla] ३. भाषाक्षेत्रे एतत् पुस्तकमत्यन्तमुपयुक्तं भवतीत्यस्माकमाशयः । [चमू कृष्णशास्त्री, नवदेहली]
अनयाऽपूर्वया टीकया संस्कृतव्याकरणशास्त्रे विशेषतः श्रीसिद्धहेमव्याकरणे अध्ययन-संशोधनकार्यं कुर्वतां विदुषां कृते महान् उपकारो भविष्यतीत्यत्रासंशयं मे मनः ।
[डो. किशोरचन्द्रपाठकः, अमरेली] 4. This book will be very useful to the Scholars and students doing Research in this field.
[M.L. Wadekar, Oriental Institute) It would be very useful to students of Grammar, Particularly of सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन.
(V. M. Kulkarni, Vile parle ] પૂજય વિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે આ પુસ્તકનું સંપાદન કરી જૈન સમાજ ઉપર અગણિત ઉપકાર કર્યો છે. પુજય સાધુ ભગવંત-સાધ્વીજી મહારાજના જ્ઞાનમાં ખૂબ જ પ્રગતિ-વૃદ્ધિ કરાવનાર હોવાથી તેઓશ્રી અગણિત કલ્યાણના ભાગીદાર છે, અભ્યાસી વર્ગને ખૂબ જ ઉપયોગી છે.
[स्थानवासी पू. 641. विनोध्यंछ म.सा.] આવો અદ્ભુત ગ્રંથ મોકલવા બદલ ખૂબ ખૂબ આભાર. હું સંસ્કૃતનો અધ્યાપક છું, મને આ ટીકા ઘણી ઉપયોગી થશે. સાંપ્રતકાળે સંસ્કૃતની સાચી સેવા આપના જેવા ગુરૂભગવંતો કરે છે ત્યારે સાચે જ પ્રસન્નતા થાય છે. આપનું આ વિદ્યાકર્મ વિઘાજગતમાં પ્રશંસા પામશે જ.
मानिस २. द्विवेही, मन॥२] છે. આવા દુર્લભ ગ્રંથો પ્રકાશિત કરીને આપે જનસમાજ તેમજ વિદ્વત્ સમાજને ઉપકૃત કરેલ છે.
પ્રિભાશંકર ફડકે, કચ્છ સંસ્કૃત સભા]
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्लुप्तं व्याकरणं नवं विरचितं छंदो नवं दयाश्रयालारौ प्रथितौ नवौ प्रकटितं श्रीयोगशास्त्रं नवम / तर्क: संजनितो नवो जिनवरादीनां चरित्रं नवं, बद्धं येन न केन केन विधिना मोहः कृतो दूरतः / / નવું વ્યાકરણ કલયું, નવું છંદશાસ્ત્ર રચ્યું, દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય અને અલંકારશાસ્ત્રને વિસ્તાર અને નવા જ પ્રગટ કર્યા, શ્રીચોગશાસ્ત્રાને પણ નવું રચ્યું, નવા તર્કશાને જન્મ આપ્યો, જિનેશ્વરોના ચરિત્રોનો નવો ગ્રંથ રચ્યો, કઈ કઈ રીતે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે અજ્ઞાનને દૂર કર્યું નથી ?