Book Title: Bhagavana Mahavira
Author(s): Chandraraj Bhandari
Publisher: Mahavir Granth Prakashan Bhanpura
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010171/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAkAra (bhagavAna mahAvIra kA prAmANika jIvana caritra) lekhaka candra rAjabhaDArI vizArada prakAza zrImahAvIra graMtha prakAza mandira, bhAnapurA (en) prathama prasAraNa (gUlsa-rezamI jilTa 4JRO he rAma saMskaraNa 10) e. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrImahAvIra graMtha prakAza maMdira, bhAnapurA (holakara rAjya) -- grAhakoM se kSamA prArthanA hamane "bhagavAn mahAvIra" ke bhAdrapada zukla pUrNimA taka grAhakoM ke pAsa pahu~cAdene kA vAyadA kiyA thA / usI vAyade ke anusAra pustaka citroM sahita ekAdazI para hI taiyAra ho gaI thI para 'jildadadhI kalakatte meM hone ke kAraNa yaha itane vilamva se pAThakoM ke pAsa pahu~ca rahI hai| isake liye hameM dukha hai 1 mudraka - gaNapati kRSNa gurjara, zrIlakSmInArAyaNa presa, banArasa siTI | 1399 - 24 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra para nyAya vizArada nyAyAcArya jainamuni zrI nyAyavijayajI kI sammati 'jina'kA carina abhI taka kisI bhI loka-bhASA meM pUrNatayA (sAgogaga) prakAzita nahIM hubhA hai una mahAvIra deva ke jIvana ke likhane ke nie lekhaka ko zanaza sAdhugada / yaha zubha adhyavasAya aura zubha prayala nayA anumodanIya hai / isake likhane meM lekhaka ne anekAneka anyoM ke AdhAra para gavepaNApUrNa dRSTi se jo kAma liyA hai vaha isa pustaka kI prazaMsanIya vizeSatA hai / aitihAsika dRSTi aura vaijJAnika paddhati kA anusaraNa to-isake aMdara yathA saMbhava Adi se anna taka hai hI kintu kahIM kahIM vicAra-svAtantrya kA upayoga bhI dIkha paTanA hai; paranta dara samaya ke liye vaha to dUpaNarUpa na hokara bhUpaNarUpa hai, aura prajJAvAn ke liye vaha anivArya bhii| hA~, kevala kalpanAsambhUtanaU ke mAdhAra para matApahI do jAnA, niHsandeha, hRdaya kI anudAra vRtti * / vamAna nayI rozanI ke kaI lekhakoM ke aMdara aisI vRtti pAI jAtI / prastuta pustaka meM bhI kahIM yaha yAta pAI jAya to koI Azcarya nhiiN| TiyoM kA honA prAyaH hara eka kArya meM sAhajika hai| pustapha paDe kAma kI hai| mahAvIra-jIvana kI aisI pustaka yaha pahale hI najara AtI hai| jaina ke sabhI phirake vAloM ko apanAne ke yogya hai| aura bhAzA hai ki-mahAvIra-deva ke jIvana-citraNa ke lie se choTe bar3e prayAsa adhikAdhika adhyavasAya pUrvaka jArI rahane para eka dina yaha mA sakegA ki mahAvIra-jIvana kA sampUrNa-vyavasthita mahAbhArata duniyA ke sanmusa rakyA naaygaa| indaura dinamA 1 ravi0 vi. dharma-mavara0 3 ) muni nyAyavijaya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaarjii , tshyky wlty sh .. - mhmn zrImAn rAya leTha cAMTamalajI rIyAMvAla. noTa.-citra paricaya ke liye pRSTa naranA 465 dekhiye / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhuumikaa| RIATESna mahAtmAoMne pRthvI para avatIrNa hokara jIvana ke kaThina rahasyoM ko sulajhAne kA prayatna kiyA hai-jina mahA. smAoM ne manuSya jAti ke kalyANa kI kAmanA para R SE apane jIvana kA balidAna kara diyA hai aura jina mahAtmAoM ne bhUlI huI manuSya jAti ko jJAna ke patha para lagAne kA pravala prayAsa kiyA hai una mahAtmAnoM ke jIvana caritra sarvasAdhAraNa ke rie kitane upayogI haiM yaha batalAne kI AvazyakatA nahIM / unnata dezoM meM aura susaMskRta sAhitya meM aise jIvana bhalkAra svarUpa samajhe jAte haiN| ___bhAja hama pAThakoM ke sammukha aise hI ucca zreNI ke eka mahAna puruSa kA jIvana caritra lekara upasthita hote haiM / pAThakoM ko isa jIvana caritra ke par3anese mAlUma hogA ki bhagavAna mahAvIra kA vyaktitva kitanA unnata aura udAra thA, unakA caritra kitanA kaThina aura saMyama pUrNa thA evaM unakA upadeza kitanA divya aura manohara thaa| bhAjakala bhAratavarSa meM sAmpradAyikatA kI lahara itanI adhikatA ke sAtha uTha rahI hai-Ajakala hamArA dhArmika vAyumaNDala aisA vikRta ho rahA hai ki usameM rahakara vAstavikatA kA pracAra karanA kI bahuta kaThina ho rahA hai| bhagavAn mahAvIra kA jIvana caritra likhane vAle ke mArga meM bhI aisI aneka vAdhAeM Akara upasthita hotI haiN| sAmpradAyika jhagar3oM ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kA bhI rUpa aisA vikRta ho gayA hai ki usameM se vAstavikatA ko nikAlanA atyanta kaThina hai| digambarI loga kahate haiM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra vAla brahmacArI the, zvetAmbarI kahate haiM nahIM unakA vivAha humA thaa| aisI hAlata meM lekhaka ke vicAroM kA ThikAnA nahIM raha jAtA, use satya kA anvepaNa karanA mahA kaThina ho jAtA hai / sAmpradAyika Dhakta se jIvana caritra likhanevAloM ko to ina didatoM kA sAmanA nahIM karanA paDatA para jo eka sArvajanika evaM sarvopayogI grantha lisane baiThatA hai use to mahA bhayaGkara kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai / hamAre khayAla se isI kAraNa Ajataka kisI bhI vidvAn ne isa kaThinAI pUrNa kAla meM hAtha DAlanA ucita na smjhaa| lekina ina saba kaThinAiyoM aura asuvidhAoM kA anubhava karate hue bhI hama isa mahAna dustara aura kaThina kArya meM hAtha DAlane kA prayAsa kara rahe haiN| bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra itanA gambhIra aura rahasyapUrNa hai ki use likhanA to kyA samajhanA bhI mahA kaThina hai / anubhava zIla aura diggaja vidvAn hI isa mahAna kArya meM saphala ho sakate hai / hama jAnate haiM ki mahAvIra ke jIvana caritra ko likhane ke lie jitanI yogyatA kI darakAra hai usakA zatAMza bhI hamameM nahIM hai| phira bhI isa mahAn kArya meM hAtha DAlane kA kAraNa yaha hai ki kucha bhI na hone kI apekSA kucha honA hI acchA hai, kama se kama bhaviSya ke lekhakoM ke lie aisI AdhAra zilAnoM kA sAhitya meM honA Avazyaka hai| ___yahA~ hama yaha batalA denA bhAvazyaka samajhate haiM ki hamane yaha grantha kisI pakSapAta ke vaza hokara nahIM likhA hai aura na isa grantha kI racanA kisI sampradAya vizepa hI ke lie kI hai| isa grantha ko likhane kA hamArA pradhAna uddezya hI yaha hai ki ise saba loga jaina aura bhajaina, zretAmrarI aura digambarI prema pUrvaka par3heM aura lAbha uThAveM / lekhaka kA yaha nirbhIka mantavya hai ki "bhagavAn mahAvIra" kisI sampradAya vizeSa kI maurUsI jAyadAda nahIM hai| ve sAre vizva ke haiM unakA upadeza sAre vizva kA valyANa karatA hai| aisA sthiti meM yadi koI pAThaka isameM sAmpradAyikatA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhAvanAoM ko DhUMDhane kA prayAsa kareMge to nirAza hoNge| kyoMki jo resaka sAmpradAyikatA ko deza aura jAti kI nAzaka samajhatA hai usake granya meM aisI bhAvanAoM kA milanA kaise sambhava hai ? hA~, jo loga nirapekSa bhAva se mahAvIra ke jIvana ke rahasyoM ko aura unake vizvavyApI siddhAntoM ko jAnane ke uddezya se isa grantha ko soleMge to hamArA vizvAsa hai ki ve avazya santuSTa hogeN| mahAnora ke jIvana se sambandha rakhanevAlI jitanI sarvavyApI bAteM lecaka ko diganyarI anyoM se milI ve usane digambarI granthoM se lIM, zvetAnyarI granthoM me milI ve usane zvetAmbarI granthoM se lIM, jitanI caud anyoM se milI ye bauddha granthoM se gaM, aura jitanI aMgrejI granthoM se milI ye aMgrejI granthoM se lI hai| jo jo bAteM jisa Dhaga se usakI udi ko mAnya huI unheM unI dara se likhI hai / sambhava hai hamAre isa kRtya me kucha pAThaka nArAna hA~, para isake lie hama lAcAra haiM hamane imArI buddhi ke anusAra hA~ taka anA mahAvIra ke isa jIvana ko utkRSTa aura maryavyApI banAne kA prayAsa kiyA hai| hamAre gayAla se mahAvIra ke jIvana kA mahatva isase nahIM hosakatA ki ve mAAcArI the yA vivAhita, isase bhI unake jIvana kA mahatva nahIM pA sakatA ki ye pAsaNI ke garbha meM gaye the yA nhiiN| mahAvIra ke jIrana kA mahala to unake asaNTa tyAga, kaThina saMyama, unata caritra aura vizvavyApI udAratA ke antargata chipA hubhA hai| usake pazcAt unake jIvana kA mahandha unake vizvavyApI aura udAra siddhAntoM se hai| inhIM bAtoM ke kAraNa bhagavAna mahAvIra saMsAra ke saba mahAtmAnoM se Age bar3he hue najara bhAte haiN| inhIM bAtoM ke kAraNa saMsAra unakI ijata karatA hai| hamArA kartavya hai ki hama isa saGkIrNatA aura sAmpradAyikatA ko geTa kara-jo ki hamArI jAti aura dharmakA nAza karane vAlI hai-mahA. cora kI vAstavikatA ko samajhane kA prayana kreN| pakSapAta ke andhe cazmeM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4) ko utArakara hama ina tatvoM ko dekheM jinake kAraNa mahAvIra "bhagavAn mahAvIra" hue haiN| yadi hama nirpekSa ho buddhi ko zuddha kara mahAvIra ke jIvana ke gambhIra rahasyoM kA, unake udAra aura asaNDanIya tanvoM kA adhyayana kareMge to hameM vaha ujvala mAnanda, divya zAnti aura jJAna kA alaukika prakAza dikhalAI degA jo varNanAtIta hai| __isa grantha ke praNayana meM hameM karIva 55 choTe bar3e anyoM se sahAyatA milI hai, una saba ke lekhakoM ke hama kRtajJa haiM / sava granthoM kA gamollekha karanA yahA~ asambhava hai isalie unameM se kucha mukhya 2 granthoM kA nAma de denA Avazyaka samajhate haiN| mahAvIra jIvana vistAra (gujraatii)| tripiSThazAlA ke puruSoM kA caritra (gujraatii)| kalpasUtra, AcArAGga sUtra aura uttarAdhyana sUtra / mahAvIra purANa / kalpasUtra upara nibandha (gujraatii)| harmanajekobI dvArA likhita sUtroM kI prastAvanA / DAkTara hArnala ke likhe hue jainadharma sambandhI vicAra / bauddhaparva (mraatthii)| daizika zAstra (hindii)| bhAratavarpa kA itihAsa (lAlA laajptraay)| jainadharmanu AhiMsAtatva (gujraatii)| muktikA svarUpa (hindI sarasvatI se)| jaina sAhitya mA vikAra thavA thI thayelI hAni (gujraatii)| DAkTara paraTolDa kA dhUliyA meM diyA humA vyAkhyAna / jainadarzana (muni nyaayvijyjii)| pravacanasAra (kundkundaacaary)| samayasAra ( , ,) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) zreNikacaritra (hindI) uparokta sAhitya ke sivA kaI aMgrejI, baGgalA granthoM aura sAmayika patroM se bhI sahAyatA milI hai| jisake lie lekhaka una saba racayitAnoM ke prati kRtajJatA prakaTa karatA hai / zAnti mandira bhAnapurA zrAvaNIpUraNamA 1981 'candrarAja bhaNDArA vizArada' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha zuddhi patra isa graMtha me saMzodhakoM kI dRSTi doSa se yatratatra kucha azuddhiyAM raha gaI haiM unake liye hameM kheda hai / AzA hai pAThaka unheM sudhAra kara par3heMge / isa sthAna para hama una thor3I sI moTI 2 azuddhiyoM kA zuddhipatra de rahe haiM jinase bhAvoM meM aMtara Ane kA Dara hai / pRSTha paMkti azuddha 47 2 isa 50 12 praspoTika praspoTita 51 12 ka majAka 54 9 yA para 57 11 prANI ko prANo kI 60 15 pratApa hI ke pratApa hI se 64 10 ava java 8 proTessenTa proTesTenTa 64 24 vihitAzrama vihitAnava 65 22 jJAnIputra jJAtiputra 66 2 mahApagA mahApagga 67 3 bAta hai bAta hai jaba 68 16 anumatI anumati 69 16 kosiza koziza 71 7 kalyanAeM kalpanAyeM 72 16 upadezoM ke upadezo kA 72 16 itihAsa kA itihAsa ko 73 1 AcArya Acaurya 73 23 pratispardhI pratispardhA 80 9 hilAba hisAba w Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 17 aMkara antara 80 11 attara antara 83 9 nahapAna nahayAna 84 15 vIra bIca 17 nagarI nagarI kA 19 nyAya nAya 90 70 logoM ke logoM ko 94 18 zabda ke Age datta zabda ke Age datta zabda kA prayoga nahIM hotA dina 95 9 karake kahake 95 10 upAhoha uhApoha 95 12 nipharma niSkarSa 96 14 yadi 97 23 upadezA upadezo 99 3 trirAna triratna 111 7 unake logo ke 115 15 aura aura una 217 7 akhaNDa rAjya vaimana ke tyAga ke 119 24 avana zAlA ahana zAlA 123 23 niSkarma (hotI hai tyo 2 adhikAdhika 135 21 hotI... ... ravipattiyoM kA samUha usapara (utaratA hai 136 10 ghAta meM ... yAta ko 137 14 manuSya ke ... manuSya ke antargata nipakarSa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 939 13 adhyayana 147 24 rahate 141 8 nikAMcita 141 22 AtmAvAle... 14215-17 zvetAmbarI 143 1 aniSTako kara kI 143 9 143 9 usase ( 3 ) zakti 143 10 147 8 jAti 149 9 AtmA 151 4 upasargoM kI 152 24 bhrama 151 20 gaDhatA 160 5 levala 162 15 samaya 165 4 sukha 166 3 khAka 168 5 vAhara 170 4 pAridhi 174 3 svAMsa 177 6 kucha cakra ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... adhyayana va karate nikAcita AnevAle zvetAmvI aniSTa kara ki ... sthiti jati AtmA ko upasagoM ko krama gaThitA kevala saMyaya dukha kharaka bAraha paridhI svAMga kucakra .. yaha pRSTha 75 ke aMdara bhUla se likhA gayA hai ki, mahAtmAoM ne parasthiti kA adhyayana kara eka 2 navIna cAta bhUla se likhI gaI hai / mahAvIra ne kiso navIna dharma kI nIMva nahIM DAlI pratyuna prAcIna kAla se cale zrAye hue jaina dharma kA hI netRtva grahaNa kiyA / jaise ki imI pustaka meM anyatra likhA gayA hai / + * mahAvIra aura buddha donoM dharma bhI nIMva ddaalii| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika khaNDa avataraNikA pahalA adhyAya usa samaya kA bhAratavarSa usa samaya ke bar3e nagara usa samaya kI grAma racanA bhArthika avasthA sAmAjika sthiti .. varNAzrama-dharma kA itihAsa dhArmika-sthiti dUsarA adhyAya bauddha-dharma kA udaya tIsarA adhyAya bhAjIvika sampradAya ... cauthA adhyAya usa samaya ke dUsare sampradAya pA~cavA adhyAya kyA jaina aura bauddha-dharma dhArmika krAMtiyA~ thIM ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) .. banAya chaThavaoN adhyAya jaina aura bauddha dharma meM saMvarpa sAtavA~ adhyAya kyA mahAvIra jaina-dharma ke mUla saMsthApaka the? jaina dharma kI unnati aura samAja para prabhAva AThavA~ adhyAya bhagavAn mahAvIra kA kAla nirNaya bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi ... bhagavAna mahAvIra ke mAtA pitA trizalA rAnI ke mAtA pitA bhagavAna mahAvIra kA janma jaina dharma aura bauddha dharma para tulanAtmaka dRSTi manovaijJAnika khaNDa pahalA adhyAya usa samaya kI manovaijJAnika sthiti .. bhagavAna mahAvIra kA bAlyakAla yauvana kAla dIkSA saMskAra bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa kaivalya prApti upadeza prArambha ziSya aura gaNadhara bhagavAna mahAvIra kA nirvANa " , kA caritra m m 118 m m m ... m m m Rm m 183 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) pRSTa 219 pArANika khaNDa prathama adhyAya nagavAn ke pUrvabhava ... 193 bhagavAna mahAvIra kA janma 207 bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa 213 gauzAlA kI kathA . vaivalya prApti aura caturvidha saMgha kI sthApanA 230 zreNika ko samyaka bhaura medhakumAra tathA nandizeNa ko dikSA 244 prabhu kA aMtima upadeza ... 282 dArzanika khaNDa prathama adhyAya jaina dharma aura mahisA .. 289 ahiMsA kA artha 297 ahiMsA ke bheTa gRhanya kA sthUla ahisA dharma muniyoM kI sUkSma ahiMsA jaina ahiMsA aura manuSya-prakRti dUsarA adhyAya syAhATa Ana 317 zaMkarAcArya kA AkSepa ... saptabhaMgI ... 329 tIsarA adhyAya 299 301 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya mokSa kA svarUpa veda darzana bauddha darzana jaina darzana pA~cavA~ adhyAya jaina-dharma meM AtmA kA adhyAtmika vikAsa ( 4 ) rAtri bhojana niSeda 908 ... adhyAtma chaThavA~ adhyAya jaina zAstroM meM bhautika vikAsa sAtavA~ adhyAya gRhastha ke dharma pariziSTa khaNDa citra paricaya ... : 600 ... * jaina dharma kA vizvavyApitva ... ... ... 948 ... ... 800 :: AThavA~ adhyAya dharma ke tulanAtmaka zAstroM meM jaina-dharma kA sthAna nauvA~ adhyAya ... ... ... ... : ... ... ... 6.4 ... .. 8.0 : ... ... pRSTha 341 355 355 359 360 367 375 380 386 391 403 464 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rs *2*32- bhagavAn mahAvIra KAMK AN ....... -- ..- .-- -- - -- - - ........................ bhagavAn mahAvIrake lekhaka zrI candrarAja bhaDArI " vizArada " (Elec * *<>-9 Elucks & Printings by the Banik Press, Cal . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika khaNDa HISTORICAL PART Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sarsesesesesss . veSSB SHESER bhagavAna mahAvIra kA prAdurbhAva / lekhaka-kavi puSkara DarssessesesertBest eedebeer jaba adharma kA dukhada rAjya hotA hai jaarii| hote haiM anyAya jagata meM nizidina bhArI // sAmAjika saba rIti-nItiyA~ nasa jAtI haiN| anAcAra kI vRtti hRdaya meM basa jAtI haiM / taba aise satpuruSa kA, hotA jhaTa avatAra hai| jo apane saccarita se, haratA pApAcAra hai|| bhArata meM jaba sadAcAra kI girI avasthA / varNAzrama kI nahIM raha gaI mUla vyavasthA / nara-pazuoM kI phaila rahI thI durguNa-sattA / bhraSTa ho rahI thI muniyoM kI priya naya-mattA // mahAvIra bhagavAna kA, usI kAla mAgama humA / jinake teja-pratApa se, naSTa Uta udhama huA / pUjya pitA siddhArtha dhanya ! thIM trishlaamaataa| vaizAlI thA janma-nagara sava sukha kA dAtA / / tIsa varSa meM jagajAla taja hue tpsvii| karma-bhoga nirvANa-supatha meM huye yshsvii|| sadupadeza de deza ko, pATha ahiMsA kA pddh'aa| amara huye isa loka meM, jaina dharma Age bddh'aa| sesas.500-50-5OSD-Saasasase -992989012121301-144 RRRRRRREAP SAnsaasasas Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 7 avataraNikA bahuta dinoM kI bAta hai-karIba DhAI hajAra varSa vyatIta hue hoMge-jaba bhAratIya samAja ke aMtargata eka bhaya dUra vizRMkhalA utpanna ho rahI thii| ve saba sAmAjika niyama jo samAja ko unnata banAye rakhane ke liye prAcIna RpiyoM ne AviSkRta kiye the naSTa-bhraSTa ho cuke the| varNAzrama vyavasthA kA vaha sundara dRzya jisake liye pleTo aura erimToTala ke samAna prasiddha dArzanika bhI tarasate the, isa kAla meM bahuta kucha naSTa ho cukA thA, brAhmaNa apane brAhmaNatva ko bhUla gaye the| svArtha ke vazIbhUta hokara ve apanI una sava sattAoM kA durupayoga karane laga gaye the jo unheM prAcIna kAla se apanI bahumUlya sevAoM ke badale samAja se kAnUnana prApta huI thii| kSatriya loga bhI brAhmaNoM ke hAtha kI kaThaputalI bana apane kartavya se cyuta ho gaye the| samAja kA rAjadaMDa atyAcAra ke hAtha meM jA par3A thA / sattA ahaMkAra kI gulAma ho gaI thI, rAja mukuTa adharma ke sirapara maNDita thA,samAna meM trAhi trAhi maca gaI thii| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra bhAratavarSa ke sAmAjika aura dhArmika itihAsa meM yaha kAla bar3A hI bhoSaNa thA / yaha vaha samaya thA jaba manuSya apane manupyatva ko bhUla gaye the-sattAdhArIloga apanI sattA kA durupayoga karane laga gaye the, balavAna niloM para churA tAna kara khar3e ho gaye the, aura ve loga pose jA rahe the jina para samAja kI pavitra sevA kA bhAra thaa| samAja ke antargata atyAcAra kI bhaTTI dhadhaka rahI thii| dharma para svArtha kA rAjya thA; kartavya sattA kA gulAma thA, karuNA pAzavikatA kI dAsI thI, manuSyatva atyAcAra para validAna kara diyA gayA thaa| zUdra brAhmaNoM ke gulAma the, triyAM puruSoM ke ghara kI sampatti-mAtra samajhI jAne lagI thIM, prema kA nAmo nizA kevala prAcIna grantho me raha gayA thaa| sAre samAja me "jinakI lAThI usakI bhasa" vAlI kahAvata caritArtha ho rahI thii| , matalaba yaha hai ki brAhmaNoM ke atyAcAroM se sArA bhArata zubdha ho uThA thA, saba loga eka aise purupa kI pratIkSA kara rahe tha jo atyAcAra kI usa dhadhakatI huI bhahI ko bujhA kara samAja meM zAnti kI sthApanA kare jo apane gambhIra vicAro se bhaTake hue logoM kI rAha para lagAde, jo apane divya saddhapadeza se logo kI Atma-pipAsA ko zAnta kara de / evaM jo manuSyo ko manunyatva kA pavitra sandezA sunA kara usa azAnti kA nAza kara de yA yoM kahiye ki jo naSTa hue dharma ko saMzodhita kara navIna vicAroM ke sAtha navIna rUpa meM janatA ke sammukha rakkhe / samAja ke antargata jana isa prakAra kI AvazyakatA hotI hai tava prakRti use pUrI karane ke lie avazya kisI mahApuruSa ko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 bhagavAna mahAvIra paidA karatI hai| prakRti kA yaha niyama sanAtana hai| isI niyama ke anusAra usane tatkAlIna sAmAjika paristhiti kA saMzodhana karane ke liye eka sAtha do mahApuruSoM ko paidA kiye| ye donoM mahApuruSa bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn buddhadeva the / saMsAra ke itihAsa meM ina donoM hI mahAtmAoM ko kitanA ucca sthAna prApta hai, yaha patalAne kI AvazyakatA nhiiN| ina dAnA mahApuruSoM ne bhAratavarSa meM avatINe hokara yahA kI naitika, mAnasika, sAmAjika aura dhArmika durAvasthAoM kA nirAkaraNa kara samAja ke antargata aisI jIvita zAnti utpanna kara dI ki jisa ke pratApa se bhAratIya samAja eka bAra phira se unnata mamAja kahalAne ke lAyaka ho gayA / inake unnata caritra aura madvicAroM kA janatA para itanA divya aura sthAyI prabhAva paDA ki jisake kAraNa vaha bhaviSya meM bhI kaI zatAbdiyoM taka apanA kartavya-pAlana karatI rahI / tAtparya yaha hai ki ina dono mahApuruSoM ne apane vyaktitva ke vala se bhArata meM puna. svarNacuga upasthita kara diyaa| inhIM donoM mahAtmAoM meM se bhagavAna mahAvIra kA pavitra jIvana caritra isa prantha meM aSThita hai| Ajakala ke kucha loga bhagavAna mahAvIra ko bahuta hI saMkIrNa nigAha meM dekhate haiN| ve unakI mAMdA kevala jaina samAja taka hI mAnate haiM / para vAstavika bAta aisI nahIM hai| Age hama yaha batalAne kA prayatna kareMge ki mahAvIra para kevala jainiyoM kA hI adhikAra nahIM hai| yaha satya hai ki unhoMne pUrva pracalita jaina dharma ko grahaNa kara use kucha saMzodhana ke sAtha pracArita kiyA, para isase yaha kadApi siddha nahIM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ho sakatA ki bhagavAna mahAvIra para kevala jainiyoM kA hI adhikAra hai| ___hamAre qhayAla se to unakA eka eka vAkya vizva-kalyANa ke nimitta nikalA hai aura usase vizva kA pratyeka vyakti lAbha uThA sakatA hai| unakA sandeza kitanA sArvajanika aura sarvavyApI hai isakA digdarzana karAnA bhI isa grantha kA eka pradhAna uddazya hai / Age cala kara hama kramAnusAra aitihAsika, paurANika aura manovaijJAnika dRSTiyoM se unake jIvana aura siddhAnto kA vivecana kreNge| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya . usa samaya kA bhAratavarSa mere bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhAratavarSa tIna bar3e bhAgo meM 7. baeNTA huA thaa| usameM se vIca vAlA bhAga "majhima deza" (madhyadeza) kahalAtA thaa| manusmRti ke anumAra himAlaya aura vindhyAcala ke bIca tathA sarasvatI nadI ke pUrva aura prayAga ke pacchima vAle prAnta ko madhyadeza kahate haiN| isa madhyadeza ke uttara vAle prAnta ko "uttarA-patha" aura dakSiNa vAle prAnta ko "TaniNA parva" kahata the / ina saba prAntoM meM usa samaya minna bhinna rAjA gajya karate the| sAmrAjya kA kucha bhI sagaThana nahIM thA, usa samaya ke prasiddha rAjyoM meM se cAra rAjyo kA vizeSa rUpa meM ullegya milatA hai : 1-magadha-isakI rAjadhAnI rAjagRha thii| yahI bAda ko "pATaliputra" bana gii| yahAM pahale rAjA vimbasAra ne rAjya kiyA aura usake pazcAta usake putra ajAtazatru ne| isa vaza kA pravartaka zizu nAga nAmaka eka rAjA thA / vimbasAra isa vaza kA pAMcavAM gajA thA, usane agadeza arthAt muMgera aura bhAgala purako jItakara apane rAjya meM milA liyaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 22 2 - dUsarA rAjya uttara-pazcima meM kauzala kA thA / isakI rAjadhAnI "zrI vastI" rApatI nadI ke tIra parvata ke azvala meM sthita thI / 3 - tIsarA rAjya kauzala se dakSiNa kI ora vatso kA thA / usakI rAjadhAnI yamunA tIra para kauzAmbI thI / isameM parantapa kA putra "udayana" rAjya karatA thA / hemacandrAcArya ke kathanAnusAra udayana ke pitA kA nAma " zatAnika thA" / * 4 - cauthA rAjya isase bhI dakSiNa meM "avanti" kA thA, isakI rAjadhAnI ujjayinI thI aura yahAM para rAjA "caNDapradyota " rAjya karatA thA / ina cAra ke atirikta nimnAMkita choTI bar3I vAraha rAjanaitika zaktiyAM aura thIM / 1 - aGga rAjya - - isakI rAjadhAnI campApurI -jo Aja kala bhAgalapura ke samIpa hai-- thI / 2 -- kAzI rAjya -- jisakI rAjadhAnI vanArasa me thI / 3 - vajjiyo kA rAjya -- isa rAjya meM ATha vaMza sammalita the, inameM sabase bar3e licchavi aura videha the / usa samaya me yaha rAjya prajAtantra ke siddhAntoM para vyavasthita thA / isakA kSetraphala teIsasau mIla ke lagabhaga thA / isakI rAjadhAnI mithilA thI / prasiddha karmayogI rAjA janaka isI videha vaMza ke the / 4 - kuzInArA aura pAvA ke malla ye donoM svAdhIna jAtiyAM thI / inakA pradeza parvata ke acala me thA / 5 - cedi rAjya -- isake do upaniveza the, purAnA naipAla meM aura nabIna pUrva meM kauzAmbI ke samIpa thA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgavAna mahAvIra -- E-kuru rAjya-isako rAjadhAnI indraprastha thii| isake pUrva meM pAMcAla aura dakSiNa meM matsya jAtiyA~ vasatI thI / itihAsakoM kI gaya meM isakA kSetraphala do sahasra varga mIla thaa| 7-do rAjya pAMcAloM ke the| inakI rAjadhAniyo "kannauja" aura "kapilA" thiiN| 8-matsya gajya jo phuru rAjya ke dakSiNa meM aura jamunA ke pazcima meM thA, imameM alavara, jayapura, aura bharatapura ke hisse zAmila the| 5-zUgmenoM kA rAjya-isakI rAjadhAnI mathurA me thii| 10-azmaka rAjya-isakI rAjadhAnI godAvarI nadI ke tIra pAdana yA pAtalI meM thii| 11-gAndhAra-isakI rAjadhAnI takSazilA meM thii| 1.-kAmboja rAjya-isako gajadhAnI dvArikA me thii| baDammaraNa rakhanA cAhiye ki uparokta solaha hI nAma zAmaka jAtiyoM ke the, para ina jAtiyoM ke nAma se unake adhInastha dezoM ke bhI vahI nAma par3a gaye the / ina jAtiyo athavA rAjyoM meM Upara koI zakti aisI na thI jo ina para apanA AtaGka jamA makaM / prayavA ina saboM ko ekatrita kara eka chatrI sAmrAjya kA magaThana kara ske| ye choTe choTe rAjya kabhI 2 Apasa meM lar3a bhI paData the kyoMki rAjanaitika svataMtratA ke bhAva logo ke antargana bahuna phaila hue the| usa kAla meM uttarIya bhArata ke aMtargata bahuta se prajAtantra ganya bhI the| adhyApaka "rAijaDeviDsa" apanI "buddhisTa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra iNDiyA" nAmaka pustaka meM nimnAMkita gyAraha prajAtantra rAjyo kA ullekha karate haiM: 1-zAkyoM kA prajAtantra rAjya-jisa kI rAjadhAnI "kapilavastu" meM thii| 2-bhaggo kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "saMsumAra pahAr3I" thii| . 3-bulliyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "alakapya" thii| 4-koliyo kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "kezapuja" thii| 5-kAlAmo kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "rAma prAma" thii| 6-malayoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "kuzinagarI" thii| - 7-malayoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "pAvA" thii| . 8-malayo kA prajAtantra rAjya-jisako rAjadhAnI 'kAMzI' thii| 9-mauyyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI 'pippalI vana" thii| 10-videho kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI mithilA thii| 11-licchAviyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI' vaizAlI thI / bhagavAn mahAvIra kI mAtA isI vaMza kI lar3akI thii| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ye maba prajAtantra rAjya prAyaH Ajakala ke gorakhapura, vastI aura mujaphpharapura jile ke uttara me arthAt vihAra prAnta meM phaile hue the| yejAtiyA~ prajAtantra ke siddhAntoM para zAsana karatI thii| inakI zAsana praNAlI kaI bAtoM meM prAcIna kAla ke yUnAnI prajAtantra rAjyoM ke sahaza thI / ina prajAtantra jAtiyoM meM se saba me vI zAkya jAti thii| isa jAti ke rAjya kI jana sakhyA sama vakta karIva dasa lAsa thI, unakA deza nepAla kI tarAI meM pUrva se pazcima ko lagabhaga pacAsa mIla aura uttara se daniNa ko karIba cAlIna mIla taka phailA huA thaa| isa rAjya kI rAjadhAnI kapilavantu meM thii| isa gajya ke zAsana kA kArya eka mamA ke dvArA hotA thaa| isa sabhA ko "sathAgAra" kahate the| ghoMTa aura baMDa saba loga isa sabhA me sanmilita hokara gavya kaM kAyya meM bhAga lete the| "saMthAgAra" eka bar3e bhAga mabhAbhavana meM juTanI thii| isa sabhA meM saba loga milakara eka vyakti ko sabhApani cuna dete the| usI ko rAjA kA sammAnamRcaka pada prApta hotA thaa| usa samaya bhagavAn buddha ke pitA isa sabhA ke sabhApati the| bhagavAna gautamavuddha isI prajAtantra ke eka nAgarika the / yahI para raha kara unhoMne svAdhInatA kI zinA bhI prApta kI thii| aura isI prajAtantra rAjya ke Adarza para unhoMne apane bhikSu'sampradAya kA saMgaThana bhI kiyA thaa| vajiyoM kA prajAtantra rAjya prAcIna bhArata kA eka sayukta rAjya thaa| isa prajAtantra rAjya meM kaI jAtiyA~ sammilita thii| isa maMyukta rAjya kI rAjadhAnI vaizAlI thii| isakI do pradhAna jAtiyA~ videha aura licchavi nAma kI thii| vannI loga tIna Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra manuSyo ko cuna kara unake hAtha me zAsana kArya sauMpa dete the| ye tIno agraNo samajhe jAte the| licchaviyoM kI eka mahAsabhA thii| isa mahAsabhA meM bhI saba loga sammilita ho kara kArya meM bhAga lete the| "varaNa jAtaka" aura "culamakaliMga jAtaka" nAmaka vauddha granthoM meM isa mahAsabhA ke sadasyoM kI sakhyA 7707 dI gaI hai / ye loga mahA sabhA meM baiTha kara na sirpha kAnUna banAne meM rAya dete the, pratyut senA aura Aya vyaya sambandhI sabhI bAtoM kI dekhabhAla karate the| yaha mahAsabhA rAjya-zAsana kI sahUliyata ke nimitta nau sabhAsado ko cunakara unakI eka kameTI banA detI thii| ye nau sabhAsad "gaNarAjan" kahalAte the| ye loga samasta janasamudAya ke pratinidhi hote the| "bhaTTa sAla jAtaka" nAmaka vauddha grantha meM likhA hai ki ina sabhAsadoM kA niyamAnusAra jalAbhiSeka hotA thaa| aura taba ye rAjA kI padavI se vibhUSita kiye jAte the| ye prajAtantra rAjya kabhI kabhI Apasa meM lar3a bhI par3ate the| "kunAla jAtaka" nAmaka bauddha grantha meM likhA hai ki eka bAra zAkyo aura koliyoM meM bar3A bhArI yuddha huaa| yuddha kA kAraNa yaha thA ki donoM hI rAjya apane apane kheta sIMcane ke nimitta rohiNI nadI ko apane adhikAra meM rakhanA cAhate the| usa samaya ke rAjA loga Apasa meM kisa prakAra lar3A karate the. isakA khulAsA nimnAMkita udAharaNa se ho jaaygaa| ____ usa samaya kozala deza meM "brahmadatta" nAmaka eka rAjA rAjya karatA thaa| usane apanI kanyA kA vivAha magadha ke rAjA "zreNika" (vimbasAra) ke sAtha kara diyA aura Apa apane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra putra prasenajita ko rAjya dekara Atma-cintana meM lagagayA / rAjA zreNika ne bhI kucha samaya pazcAt apane zvasura kA anukaraNa kara rAjya kA bhAra apanI bar3I rAnI ke putra kuNika (ajAta zatru) ke hAtha meM de diyA aura vaha kevala rAjakArya kI dekharekha karatA rhaa| para ajAtazatru ko itanI parAdhInatA bhI pasanda na AI aura usane kapaTa karake apane pitA ko maravA ddaalaa| kahA jAtA hai ki ajAtazatru ko yaha duSTa salAha buddha ke cacere bhAI devadatta ne dI thii| apane bahanoI kI isa hatyA se rAjA prasenajita ko bar3A krodha AyA, aura usane krodhita hokara magadha rAja ko daheja svarUpa dI huI kAzI nagarI kI utpanna ko punaH japta kara liyaa| isa ghaTanA se kruddha hokara ajAtazatru ne prasenajita ke viruddha yuddha cher3a diyaa| para bahuta caMSTA karane para bhI vaha kRtakArya na ho sakA aura anta meM vaha prasenajita ke hAtha bandI ho gyaa| prasenajita ko usake dIna mukhamaNDala para bar3I dayA AI aura anta me ajAtazatru ke bahuta prArthanA karane para usane use chor3a diyaa| itanA hI nahIM apanI lar3akI kA vivAha bhI usake sAtha kara diyA, evaM kAzI kojAgIrI bhI use vApasa pharadI / isake tIna varSe pazcAt jaba ki prasenajita kAryavaza kahIM bAhara gayA huA thA, usake lar3ake "vimadAma" ne pIche se apane pitA ke viruddha vidroha khaDA kara diyA, aura usa vidroha meM sahAyatA prApta karane kI AzA se vaha ajAtazatru ke pAsa jAne ko udyata huA, para daivayoga se rAste hI meM usake prANanta ho gye| prasenajita usa kAla kA eka bar3A hI nyAyI rAjA thaa| bacapana se hI vaha bar3A buddhimAnaH Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 28 aura dUradarzI thA / takSazilA vizvavidyAlaya meM usane vidyopArjana kiyA thaa| isane apanI bahana ke sAtha bauddhadharma grahaNa kiyA thA aura bauddhadharmAvalamvinI kanyA se hI vivAha karane kA isakA irAdA thA / vahuta koziza ke pazcAt ise zAkya vaMza kI eka kanyA kA patA lagA / para zAkya rAjA ne ise kanyA dene se inkAra kiyA, kyoMki ve kauzala rAjya ko apanI kanyA nahIM dete the| isa para prasenajita ne unase yuddha karanA caahaa| para isa avasara ko TAla dene ke nimitta unhoMne apanI dAsI putrI vAsavakSatriyA ko rAjakumArI kaha kara usake sAtha prasenajita kI zAdI kara dii| "virudAma" prasenajita kI isI strI kA lar3akA thA / jaba virudAbha bar3A huA aura use yaha ghaTanA mAlama huI to usane isakA badalA lene ke lie kapilavastu para car3hAI kara dI aura vahAM ke logo kI isa nirdayatA ke sAtha katala kI ki jisase vahAM para rakta kI nadiyAM vahane lgii| ina ghaTanAo se tatkAlIna rAjakIya paristhiti kA anumAna karanA apekSAkRta avazya AsAna ho jaaygaa| matalaba yaha hai ki buddha aura mahAvIra ke samayame bhAratavarSa ke rAjanaitika vAyumaNDala meM krAnti hone ke pUrNa lakSaNa najara Ane lagagaye the / kyA logo ke AcAra vicAra me, kyA dharma-sambandhI kArya meM, sAmAjika rIti rivAjoM meM aura kyA sAhitya me, sabhI agoM meM krAnti ke lakSaNa pragaTa hone laga gaye the| deza kA vAyumaNDala krAnti kI pUrNa taiyArI kara cukA thaa| yaha bAta nirvivAda siddha hai ki, kisI bhI krAnti kA vAyumaNDala eka dama taiyAra nahI ho jAtA / krAnti ke anukUla paristhiti banane meM saikar3o Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 bhagavAna mahAvIra jyagata varSa laga jAte haiM / yahuta hI zanaiH zanaiH krama krama se aisI parithini taiyAra hotI hai isalie yaha nizraya hai ki bauddhadharma aura jainadharma ke samAna vizAla kAntiyoM kI taiyArI bhAratavarSa do yA cAra varSoM se nahIM. pratyuta saikar3o varSoM se kara rahA thaa| usa samaya ke bar3e bar3e nagara bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isa deza meM nimnAMkita baDe baDe nagara the / ina maya nagaroM meM UMce 2 prAcIra bane hue the| ina nagarI ke manana cUne, ITa aura patthara ke banAye jAte the| lakar3I kA bhI pracuratA se upayoga kiyA jAtA thA, makAna bahuta mA rahana the, kaI makAna sAta maMjila ke hote the| inameM garma nnAnAgAra bhI rahana the| yesnAnAgAra prAyaH turkI Dhaga ke hote the| 1-pramodhyA jo sarayU nadI para thaa| 2-nAgma jo gaMgA tIra para dhA--usa samaya isakA vistAra karIva 85 mIla thA / 3.-campA-yaha aGga rAjya kI rAjadhAnI thI aura campA nadI ke kinAraM basI huI thii| 4-kAmpilA-uttarIya pAJcAla jAti kI rAjadhAnI thii| 5-kauzAmbI-banArasa se 230 mIla kI dUrI para yamunA taTa para sthita thI / yaha vyApAra kI bahuta baDI maNDI thii| 6-madhupurI-yaha yamunA tIra para zurasenoM kI rAjadhAnI thI, kaI logoM kA mata hai ki vartamAna mathurA vahI sthAna hai jahAM madhurA yA madhupurI thii| 7-mithilA-rAjA janaka kI rAjadhAnI thii| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhagavAn mahAvIra * 30 8 --- rAjagRha - magadha kI rAjadhAnI thI / 9 - roruka sauvIra - jo bAda ko roru jisase vartamAna kAla kA sUrata nikalA hai / usa vyApAra kI bar3I bhArI maNDI thI / 10 -- sAgala ---- uttara pacchima meM thA isake rAjA ne sikandara bana gayA aura samaya bhI yaha kA sAmanA kiyA thA / ---- 11 - sAketa - jo unnAva jile ke taTa para sujAnakoTa ke sthAna para pahacAnA gayA hai / 12 - zrAvastI - yaha buddhakAla ke chaH prasiddha zaharo meM -se eka thI / antargata saI nadI ke 13 - ujjaina -- yaha mAlave kA prasiddha zahara thA / 14 - vaizAlI - - isakA gherA 12 mIla thA / usa samaya kI grAma racanA 1 prophesara risa DeviDz2a apanI "buddhisTika iMDiyA" nAmaka pustaka me usa samaya ke gAvo kA varNana karate hue likhate haiM ki usa kAla meM saba gAMva prAyaH eka hI tarIke ke banAye jAte the / sArI bastI ko eka jagaha ikaTThI karake usako galiyo meM bA~TA jAtA thA, gAMva ke samIpa vRkSo kA eka jhuMDa rakhA jAtA thA / una vRkSo ko chAMha meM grAma paMcAyata kI baiThaka huA karatI thI / bastI ke Asa pAsa khetI kI jamIna hotI thI, gocara bhUmi pablika prAparTI meM rakkhI jAtI thii| jaMgala kA eka Tukar3A isa liye chor3a diyA jAtA thA ki jahAM se pratyeka vyakti jalAne ke liye IMdhana lA sake | saba loga apane apane pazu alaga alaga Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra - rakhate the| para gocarabhUmi sabhI kI sammilita rahatI thii| jitanI jamIna meM khetI hotI thI usake utane hI bhAga kara diye jAte ghe jitane ki usa grAma meM ghara hote the| saba loga apane apane Tukar3oM meM khetI karate the| jala siMcana ke liye nAliyA~ banAI jAtI thiiN| sArI jotI huI bhUmi kI eka bAr3a rahatI thii| alaga alaga gvatoM kI alaga alaga bAr3eM na rahatI thii| mArI bhUmi gA~va kI milkiyata samajhI jAtI thii| prAcIna kathAoM meM aisA eka bhI udAharaNa nahIM milatA ki jisame kmiI bhAgIdAra ne apanI jotI huI bhUmi kA bhAga kisI videzI ke hAtha baMca diyA ho| kisI akele bhAgIdAra ko apanI bhUmi vamIyata karane kA bhI adhikAra na thaa| yaha saba kAma natkAlIna rivAjoM ke anusAra hote the| usa samaya rAjA bhUmi kA mAlika nahIM samajhA jAtA thA / vaha kevala kara lena kA adhikArI thaa| Arthika avasthA usa samaya kI dantaphayAoM aura purANo se patA calatA hai ki Tama kAla meM bhI isa deza meM kaI prakAra ke vyavasAya jArI the / jaise bar3haI, luhAra, patthara chIlane vAlA, julAhe, raMgarez2a. sunAra, kumhAra, dhIvara, kasAI, vyAdha, nAI, pAliza karane vAle, camAra, sagamaramara kI cIjeM becane vAle, citrakAra Adi saba taraha ke vyavasAI pAye jAte the, unakI kArIgarI ke kucha namUne prophasara risa DeviDsa ne "buddhisTika iNDiyA" nAmaka pustaka ke chaThe adhyAya meM diye haiN| saba taraha ke vyavasAyoM ke hote hue bhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra --mam usa samaya pradhAna dhaMdhA kRSi kA hI samajhA jAtA thaa| Ajakala kI taraha na to usa samaya yahA~ kI janasaMkhyA hI inanI bar3hI huI thI aura na yahA~ kA anna videzo meM jAtA thA / isa kAraNa satra vyaktiyoM ke hisse me jIvana-nirvAha ke pUrti yA usase bhI adhika jamIna AtI thI / khetI kI utpanna kA dasavA~ himmA jahA~ rAjya kopa meM jamA kara diyA ki basa saba ora se nizcintatA ho jAtI thii| saradAroM-sarakArI karmacAriyoM aura purohito ko inAma kI jamIna bhI milatI thI. para usa jamIna kA intijAma unake hAtha meM nahIM rahatA thaa| intijAma ke liye dUsare kRpikAra niyukta rahate the| paise lekara majadUrI karane kA rivAja usa samaya bilkula na thA / majadUrI ko loga heca samajhate the| saba loga apanI svataMtra AjIvikA se kamAte aura khAte the| na usa samaya dhanADhya aura amIra milate the na nirdhana aura garIva / vahata bar3e kArakhAne aura pharsa bhI usa samaya nahIM the| saba loga apane aura apane kuTumba ke nirvAha ke lAyaka choTA sA dhandhA kara lete aura santoSa-pUrvaka jIvana-yApana karate the / kevala brAhmaNo ke svArtha kI mAtrA bar3hI huI thii| aura isI kAraNa samAja ke itara logo ke hRdaya meM unake prati ghRNA ke bhAva udaya ho rahe the| sAmAjika sthiti uparokta vivecana par3hane se pAThako ke mana meM usa samaya kI rAjanaitika aura Arthika avasthA ke prati kucha zraddhA kI lahara kA uThanA sambhava hai / para unhe hamezA isa bAta ko dhyAna meM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 bhagavAn mahAvora rakhanA cAhie ki jahA~ taka samAja kI naitika aura dhArmika paristhiti santoSa janaka nahIM hotI, vahA~ taka rAjanaitika pari sthiti bhI - phira cAhe vaha bAhara se kitanI hI acchI kyo na ho -- kabhI samunnata nahIM ho sakatI / samAja kI naitika- paristhiti kA rAjanaitika paristhiti ke sAtha kAraNa aura kArya kA sambandha hai / yadi samAja kI naitika sthiti kharAba hai, yadi tatkAlIna janasamudAya meM naitikavala kI kamI hai, to samajha lIjie ki usa kAla kI rAjanaitika sthiti kabhI acchI nahIM ho sakatIisake viparIta yadi samAja meM naitikavala paryApta hai, janasamudAya ke manobhAvoM meM vyaktigata svArtha kI mAtrA nahIM hai to aisI hAlata me usa samAja kI rAjanaitika sthiti bhI kharAba nahI ho sakatI / yadi bhI to vaha bahuta hI zIghra sudhara jAtI hai / kisI bhI rAjanaitika prAndolana ko bhaviSya Andolana kartAo ke naitikacala kA adhyayana karane se bahuta zIghra nikAlA jA sakatA hai / yaha siddhAnta nUtana nahIM, pratyuta bahuta purAtana hai aura isI siddhAnta kI vismRti ho jAne ke kAraNa hI bhArata kA yaha dIrgha - kAlIna patana ho rahA hai / astu / aba Age hama usa kAla kI sAmAjika aura naitika paristhiti kA vivecana karate haiN| pAThaka avazya ina saba paristhitiyoM ko manana kara vAstavika niskarSa nikAla leMge / ja bhagavAn mahAvIra kA janma hone ke bahuta pUrva Aryya logoM ke samudAya paMjAba se bar3hate bar3hate baMgAla taka pahu~ca cuke the / uttama zrAvadavA aura upajAU jamIna ko dekha kara ye loga sthAyI rUpa se yahIM basane laga gaye / aba ina logo ne caupAye 3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 chA 1 gharAne kA asthira vyavasAya chor3a kara khetI karanA prArambha kiyA / isa vyavasAya ke kAraNa ye loga sthAyI rUpa se makAna banA 2 kara rahane lage / dhIre dhIre ina makAno ke bhI samudAya banane lage, aura ve grAma sajJA se sambodhita kiye jAne lge| isa prakAra sthAyI rUpa se jama jAne para kudarata ke kAnUnAnusAra ina logo ke vicAro me parivartana hone lagA | idhara udhara phirate rahane kI avasthA meM unake hRdaya meM sthala abhimAna utpanna nahIM huA thA, para aba eka sthala para sthAyI rUpa se jama jAna ke kAraNa unake manobhAvoM me sthalAbhimAna kA sacAra hone lagA / isake atirikta yahAM ke mUla nivAsiyoM ko ina logoM ne apane gulAma banA liye the aura isa kAraNa unake hRdaya meM svAmitva, aura dAsatva, zreSThatva aura hInatva kI bhAvanAoM kA saMcAra hone laga gayA | unake tatkAlIna sAhitya meM jita aura jetA kI tathA Arya va anArya kI bhAvanAe~ spaSTa rUpa se dRSTigocara hotI haiM / ye bhAvanAe~ yahI para khatama na huI / zrabhimAna kisI bhI china se jahAM ghusA ki phira vaha apanA vistAra bahuta kara letA hai / Aya ke manameM kevala anAyyoM ke hI prati aise mano-vikAra utpanna hokara nahI raha gaye pratyuta Age jAkara unake hRdayo meM Apana meM bhI ye bhAvanAe~ dRSTi gocara hone lagI / kyoMki ina logoM meM bhI saba loga samAna vyavasAI to the nahIM saba bhinna bhinna vyavasAya ke karane vAle the| koI khetI karatA thA, koI vyApAra karatA thA, koI majadUrI karatA thA to koI adhyayana kA kAma karake apanA jIvana nirvAha karatA thA / koI ucca karma karatA thA aura koI nikRSTa / utkRSTa vyavasAyI loga nikRSTa vyava bhagavAn mahAvIra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 bhagavAn mahAvIra sAthiyoM se ghRNA karane lage phala isakA yaha huA ki samAja meM eka prakAra kI vizrRMkhalA utpanna ho gaI / isa vizRMkhalatA ko miTA kara samAja me zAnti aura suvyavasthA rakhane ke uddezya se hamAre pUrvaja RSiyoM ne varNAzramadharma ke samAna sundara vidhAna kI racanA kI thI / yaha vyavasthA itanI sundara aura susaMgaThita thI ki jahA~ taka samAja meM yaha apane asalI rUpa se calatI rahI vahA~ taka yahA~ kA samAja sasAra ke saba samAjo meM Adarza banA rahA / isakA vidhAna itanA sundara thA ki yUropa ke prasiddha tattvavettA pleTo ne apane "ripablika" nAmaka grantha meM aura erisToTala ne " pAliTiksa" me isI vidhAna kA anukaraNa kiyA hai / yadi vipayAntara hone kA Dara na hotA to avazya hama pAThako ke manorajanArtha isa vidhAna kA vistRta vivecana yahA~ para karate, para yaha vivecana isa sthAna para avazya asaGgata mAlUma hogA isaliye hama kevala una bahuta hI moTI bAto kA varNana kara, jisake vinA isa pustaka kA krama nahIM jama sakatA, isa viSaya ko samApta kara deMge / varNAzrama dharma kA saMkSipta itihAsa varNAzrama dharma kI utpatti kaise huI, jaba samAja ke antargata bahuta prayatna karane para bhI zAnti sthira na raha sakI taba hamAre pUrvaja RSiyoM ne utkaTa Atmavala ke sahAre zAnti pracAra ke upAya kI khoja karanA prArambha kI, unhoMne niSkarSa nikAlA ki samAja meM zAnti banAye rakhane ke liye usameM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra zreSTha buddhi kA, utkRSTa paurupa kA, paryApta artha kA aura yatheSTa avakAza kA saMyoga honA Avazyaka hai| samAja ma ina cAra bAtoM meM se eka ke bhI kama hone athavA unake sAdhAraNa koTi ke hone se supratyarthI guNoM kI sAmyAvasthA kI dhAraNA nahIM ho sakatI hai| zreSTha buddhi kA, utkaTa paurupa kA, paryApta artha kA, aura yatheSTa avakAza kA saMyoga karane ke lie paryApta-saMkhyaka cAra prakAra ke pravINa manuSya hone caahie| eka ve jo samAja me zreSTha buddhi ko banAe rakkheM, dUsare ve jo samAja meM utkaTa-paurupa kA yoga-kSema kiyA kare, tIsare ve jo samAja meM artha kA paryApta upArjana aura vitaraNa kiyA kareM aura cauthe ve jo samAja kI bar3I bar3I bAto para vicAra karane ke lie pUrvokta tIno varNo ko yatheSTa avakAza pradAna kreN| unhoMne isa vidhAna ke anusAra samAja ke guNa karmAnusAra cAra vibhAga kara diye / eka eka vibhAga ko eka eka kAma diyA gyaa| vidyA dvArA samAja me zreSTha buddhi kA, yoga-kSema aura samAja kI svAbhAvika khatantratA kI rakSA karane vAlA varga brAhmaNa varga khlaayaa| bala-vIrya dvArA samAja meM paurupa banAe rakhane vAlA aura samAja kI zAsanika svatantrA kI rakSA karanevAlA varNa kSatriya varNa kahalAyA, arthadvArA samAja meM zrI smRddhi ko banAe rakhane vAlA aura samAja kI Arthika svatantratA kI rakSA karane vAlA varNa vaizya varNa kahalAyA / zArIrika zrama aura sevA dvArA samAja kI avakAzika svatantratA kI rakSA karanevAlA varNa zUdra varNa khlaayaa| kevala ina karttavyo ko nizcata kara ke hI hamAre pUrvaja Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 bhagavAn mahAvIra mA cupa nahIM ho gye| ve jAnate the ki manuSya-prakRti hI kucha aisI hai ki sevA kA ucita puraskAra pAye vinA vaha santuSTa nahIM hotI / pratyeka varNa para samAja kI ucita sevA kA bhAra to rakha diyA, para jahA~ taka isakA yatheSTa puraskAra ina vaNoM ko samAja ko ora se na mila jAya vahA~ taka yaha vidhAna kabhI saphalatA-pUrvaka nahIM cala sktaa| isalie unhoMne cAroM varSoM kA puruskAra bhI nizcita kara diyaa| unhoMne cAroM vargoM ko cAra prakAra kI samAjika vibhUtiyA~ pradAna kii| ina vibhUtiyoM kA unhoMne isa prakAra vibhAga kiyA ki jisase pratyeka varNa apane apane dharma kA pAlana karatA jAya / koI varNa apane dharma ko tyAga kara dUsare dharma meM hastanepa na kare / pratyeka varNa ko kevala eka hI vibhUti dI jAtI thii| bAmaNo ko phevala mAna, kSatriyo ke kevala aizvarya, vaizyoM ko kaMbala vilAsa aura grahoM ko kevala naizcintya diyA jAtA thaa| brAmaNa ke barAbara mAna, kSatriya ke barAbara aizvarya, vaizya ke varAghara vilAsa aura zUdra ke barAbara naizcintya samAja meM kisI ko na milatA thaa| ye vibhAga bhI mano-vinAna ke pUrNa adhyayana ke sAtha kiye gaye the| pratyeka manovijJAna vettA se yaha bAta chipI nahIM hai ki vidyA ke dvAga jAtyupakAra karane vAle kA mAnapriya honA, bala dvArA jAti sevA karane vAle kA aizvayaM-priya honA, vyavasAya dvArA jAtyupakAra karane vAle kA vilAsa-priya honA aura sevA dvArA jAti sevA karane vAle kA naizcintya-priya honA svAbhAvika hai| aura isI kAraNa unakI manovRttiyoM ke anukUla hI unheM vibhUtiyAM dI gii| mAna-pradhAna brAhmaNoM ke Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhagavAn mahAvIra hAtha meM sAre samAja kI sattA kA bhAra de diyA gyaa| lekina isake sAtha hI ve usa sattA meM lipta na ho jAya-usakA durupayoga na karane laga jAya isaliye yaha niyama rakhA gayA ki ve apane lie kucha bhI sampati upArjana na kara ske| isake atirikta ve jo kucha bhI soceM, samAja me jo kucha bhI sudhAra karanA cAhe, rAjA ke dvArA krvaayeN| ve aizvarya aura vilAsa se hamezA virakta rahe / yaha vidhAna unake lie rakha kara kSatriya, vaizya aura zUdra tInoM varNa unake adhikAra meM kara diye gye|| ____ yahI varNAzrama-dharma kA uddezya hai / isameM koI sandeha nahIM ki hamAre pUrvajoM ne bahuta hI gahare peTha kara samAja kI isa vyavasthA-praNAlI kA AviSkAra kiyaa| aura jahA~ taka samAja ke andara brAhmANoM ne nisvArtha bhAva se tInoM vargoM para zAsana kiyA, vahAM taka yahAM ke samAja kA vzya atyanta sundara rahA / para deva-durviyoga se yA yoM kahiye ki manuSya-prakRti kI kama. jorI se brAhmaNo ke mastiSka me bhautika-svArtha kA kIr3A ghusaa| adhyAtmikatA kI jagaha ve bhI bhautikatA me ramaNa karane lge| basa phira kyA thA, sattA to unake pAsa thI ho, ve manamAne Dhaga se apane nIce vAle varSoM para atyAcAra karane lge| phala svarUpa samAja me bhayaMkarakrAnti maca gii| kucha samaya taka to kSatriya bhI brAhmaNoM ke hAtha kI kaTha putalI bane rahe, aura unake atyAcAroM me yoga dete rahe, para Age jAkara ve bhI inase ghRNA karane laga gaye, brAhmaNoM ke atyAcAra aura bar3hane lge| bhagavAn mahAvIra aura buddhadeva ke kucha pUrva ye atyAcAra bahuta bar3ha gaye the inake kAraNa samAja meM bhayaGkara trAhi trAhi maca gaI thI, ina atyA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 bhagavAn mahAvIra cAroM ke kucha dRzya hameM bauddha aura jaina grantho meM dekhane ko milate haiN| "citta sambhUta jAtaka" nAmaka grantha meM likhA hai ki, eka samaya brAhmaNa aura vaizya vaza kI do triyAM eka nagara ke phATaka se nikala rahI thIM, rAste meM unheM do cANDAla mile / cANDAladarzana ko unhone apa zakuna smjhaa| ghara Akara unhoMne zuddha hone ke lie apanI AMkho ko khuva dhoyA, usake bAda unhoMne una cANDAloM ko khUba piTavAyA, aura unakI atyanta durgati krvaaii| "mAtaMga jAtaka" tathA "sat dharma jAtaka" nAmaka bauddhagrantho se bhI patA calatA hai ki usa samaya achUtoM ke prati bahuta hI ghRNita vyavahAra kiyA jAtA thA / aisA bhI kahA jAtA hai ki usa samaya yadi koI brAhmaNa veda maMtra kA pATha karatA thA aura akasmAt agara koI zUdra usake Age se hokara nikala jAtA thA to usake kAno me kIleM taka ThukavA dI jAtI thiiN| ____kahane kA matalaba yaha hai ki brAhmaNoM ke ye karma sarva-sAdhAraNa ko bahuta akharane laga gaye the| apratyakSa rUpa se logoM ke hRdaya me brAhmaNoM ke prati bahuta ghRNa ke bhAva phaila gaye the| aura yahI kAraNa hai ki usa samaya ke brAhmaNa-granthoM meM bauddha logoM kI, aura bauddha tathA jaina dharma-zAkhoM meM brAhmaNa varga kI khuba hI nindA kI gaI hai,| bauddha aura jaina granthoM meM brAhmaNa kA sthAna kSatriyoM se nIce rakhA gayA hai aura unakA ullekha apamAnapUrNa zabdo me kiyA hai| kalpasUtra nAmaka bhagavAna mahAvIra ke paurANika jIvana-carita meM likhA hai ki arhata Adi ucca puruSa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra brAhmaNa jAti meM janma grahaNa nahIM karate aura sambhava hai yaha ghRNA aura bhI joradAra rUpa me pradarzita karane ke lie hI zAyada usake lekhaka ne bhagavAna mahAvIra kI AtmA ko pahale brAhmaNI ke garbha me bheja kara phira kSatrANI ke garbha meM jAne kA ullekha kiyA hai| khaira isa para hama Age vicAra kreNge| yahAM para hama itanA likhanA paryApta samajhate haiM ki samAja meM pracArita brAhmaNoM ke atyAcAro ke khilApha ina donoM mahAtmAoM ne bar3e jora kI AvAja utthaaii| ina mahAtmAoM ne isa anyAya ko dUra karane ke lie chUtA-chUta ke bheda ko vilkula chor3a diyA aura apane dharma tathA sampradAya kA dvAra saba dharmoM aura jAtiyo ke lie samAna rUpa se khola diyaa| kucha logoM kA yaha khayAla hai ki bhagavAn buddha aura mahAvIra ne varNAzrama-dharma kI sundara vyavasthA ko tor3a kara bhArata ke prati bar3A bhArI anyAya kiyaa| para unakA yaha kathana bahuta bhrama pUrNa hai| jo loga yaha kahate hai ki bhagavAna mahAvIra ne varNAzrama-dharma ko tor3a diyA ve bar3I galatI para haiM / bhagavAn mahAvIra ne varNAzrama-dharma ke viruddha AvAja na uThAI thI pratyuta usa vi, khalA ke prati uThAI thI jisane varNAzrama-dharma me ghusa kara usako bar3A hI bhayaGkara banA rakkhA thA / unhoMne brAhmaNoM kI usa svArthaparatA ke viruddha AvAja uThAI thI jisake kAraNa zUdra burI taraha se kucale jA rahe the| bhagavAna mahAvIra varNAzrama-dharma ke nAzaka na the pratyuta usake saMzodhaka the| matalaba yaha ki usa samaya meM jaisA varNAzrama-dharma praca Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra - lita ho rahA thA, usako saMzodhana karanA Avazyaka thA, bhagavAnbuddha aura mahAvIra ne aisA kiyA bhii| unhoMne varNAzrama-dharma kI usa saba asabhyatA ko naSTa kara diyA jo manuSyajAti ke patana kA kAraNa thii| jAtaka kathAo se patA calatA hai ki usa samaya saba varNoM aura jAtiyoM ke manuSya paraspara eka dUsare kA dhaMdhA karane laga gaye the, brAhmaNa loga vyApAra bhI karate the / ve kapaDA bunate hue, bar3haI kA kAma karate hue aura khetI karate hue bhI pAye jAte the| natriya loga bhI vyApAra karate the| lekina ina kAmo se inakI jAtiyo tathA varNoM meM koI gar3abar3a paidA na hotI thii| ___tAtparya yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ke pUrva bhArata kI sAmAjika aura naitika dazA kA bhayaGkara patana ho gayA thA / dhArmika sthiti kA usase bhI kitanA adhika gaharA patana ho gayA thA, yaha Age cala kara mAlUma hogaa| dhArmika-sthiti bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhArata kI dhArmika avasthA bahuta hI bhayaGkara thii| pazuyajJa aura balidAna usa samaya apanI sImA para pahu~ca gayA thaa| prati dina hajAroM niraparAdha pazu talavAra ke ghATa utAra diye jAte the| dIna, mUka, aura niraparAdha pazuoM ke khUna se yajJa kI vedI lAla kara brAhmaNa loga apane nIca svArtha kI pUrti karate the| jo manuSya apane yatra meM jitanI hI adhika hiMsA karatA thA, vaha utanA hI puNyavAna samajhA jAtA thaa| jo brAhmaNa pahale kisI samaya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavAna mahAvIra meM dayA ke avatAra hote the, ve hI isa samaya meM pAzavikatA kI pracaNDa mUrti kI taraha churA lekara mUka pazuo kA vadha karane ke lie taiyAra rahate the| vidhAna banAnA to ina logoM ke hAtha me thA hI jisa kArya meM ye apanI svArtha lipsA ko caritArtha hotI dekhate the, usI ko vidhAna rUpa banA DAlate the| mAlUma hotA hai ki "vaidi kI hisA hisA na bhavati" Adi vidhAna usI samaya meM unhoMne apanI duSTa-vRti ko caritArtha karane ke nimitta banA liye the|" sAre samAja ke andara karma-kANDa kA sArvabhaumika rAjya ho gayA thaa| samAja vAhyADamvara me sarvatobhAva phaMsa cukA thaa| usakI yAtmA ghora andhakAra meM par3I huI prakAza ko pAne ke lie cillA rahI thii| kintu koI isa cillAhaTa ko sunane vAlA na thaa| isa yajJa-prathA kA prabhAva samAja meM bahuta bhayaGkara rUpa se bar3ha rahA thaa| yajJo me bhayaGkara pazuvadha ko dekhate dekhate logoM ke hRdaya bahuta krUra aura nirdaya ho gaye the / unake hRdaya meM se dayA aura komalatA kI bhAvanAe~ naSTa ho cukI thiiN| ve Atmika-jIvana ke gaurava ko bhUla gaye the| adhyAtmikatA ko chor3a kara samAja bhautikatA kA upAsaka ho gayA thaa| kevala yajJa karanA aura karAnA hI usa kAla meM mukti kA mArga samajhA jAne lagA thaa| vAstavikatA se loga bahuta dUra jA par3e the| uname yaha vizvAsa bar3hatA se phaila gayA thA ki yajJa kI agni me pazuoM ke mAMsa ke sAtha sAtha hamAre duSkarma bhI bhasma ho jAte haiN| aisI apramANika sthiti ke bIca vAstavikatA kA gaurava samAja meM kaise raha sakatA thaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 bhagavAn mahAvIra isake sivAya yajJa karane meM bahuta sA dhana bhI kharca hotA thA, jisa yajJa me brAhmaNoM ko dakSiNAe~ na dI jAtI thIM vaha yajJa apUNe samajhA jAtA thA, bar3I bar3I dakSiNAe~ brAhmaNoM ko dI jAtI thiiN| kucha yajJa to aise hote the jinameM sAla sAla bhara laga jAtA thA aura hajAroM brAhmaNoM kI jarUrata par3atI thI, ataeva jo logasampatizIla hote the, ve to yajJAdi kamoM ke dvArA apane pApoM ko naSTa karate the, para nirdhana logoM ke lie yaha mArga sugama na thaa| unheM kisI bhI prakAra brAhmaNa loga mukti kA paravAnA na dete the| isalie sAdhAraNa sthiti ke logo ne AtmA kI unnati ke lie dUsare upAya DhU~DhanA garambha kiye| ina upAyoM meM se eka upAya "haThayoga" bhI thA, usa samaya logoM ko yaha vizvAsa ho gayA thA ki kaThina se kaThina tapasyA karane para Rddhi siddhi prApta ho sakatI hai| Atmika unnati prApta karane aura prakRti para vijaya pAne ke nimitta loga aneka prakAra kI tapasyAoM ke dvArA apanI kAyA ko kaSTa dete the, paJcAgni tapanA, eka paira se khar3e hokara eka hAtha uThA kara tapasyA karanA, mahIno taka kaThina se kaThina upavAsa karanA, Adi isI prakAra kI kaI anya tapasyAe~ bhI indriyo para vijaya prApta karane ke lie Avazyaka samajhI jAtI thiiN| ina tapasyAoM ke karate karate logoM kA abhyAsa itanA bar3ha gayA thA ki unhe kaThina se kaThina yantraNAbhugatane meM bhI adhika kaSTa na hotA thaa| janatA ke andara yaha vizvAsa joro ke sAtha phaila gayA thA ki yadi yaha tapasyA pUrNa rUpeNa ho jAya to AdamI vizva kA samrAT ho sakatA hai / yaha bhrama itanI satyatA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhagavAn mahAvIra ke sAtha samAja meM phailA huA thA ki svayaM buddhadeva bhI cha. sAla taka usake cakkara meM par3e rahe para anta meM isakI nissAratA mAlUma hote hI unhone ise chor3a diyaa| samAja meM yajJavAdiyoM aura haThayogavAdiyoM ke atirikta kucha aza aisA bhI thA, jise ina dono hI mAgoM se zAnti na milatI thii| ve loga saccI dhArmika unnati ke upAsaka the| yA unako samAja kA yaha kRtrima jIvana bahuta kaSTa detA thaa| ye loga samAja se aura ghara-bAra se muMha mor3a kara satya kI khoja ke liye jagaloM me bhaTakate phirate the|bhgvaan mahAvIra ke pahale aura unake samaya meM aise bahuta se parivrAjaka, sanyAsI aura sAdhu eka sthAna se dUsare sthAna para vicaraNa karate the| samAja kI pracalita saMsthAo se unakA koI sambandha na thaa| balki ve loga tatkAlIna pracalita dharma aura praNAlI kA DaMke kI coTa virodha karate the| sava-sAdhAraNa ke hRdayo me ve pracalita dharma ke prati avizvAsa kA bIja Aropita karate jAte the| ina sanyAsiyoM ne samAja ke andara bahuta sA uttama vicAroM kA kSetra taiyAra kara diyA thaa| isake atirikta bhagavAna mahAvIra ke pUrva upanipadoM kA bhI prAdurbhAva ho cukA thA / ina upaniSadoM me karma ke Upara jJAna kI pradhAnatA dikhalAI gaI thI, unameM jJAna ke dvArA ajJAna kA nAza aura moha se nivRti batalAI gaI thii| ina upaniSadoM meM punarjanma kA anumAna, jIva ke sukha dukha kA kAraNa paramAtmA kI sattA, AtmA aura paramAtmA meM sambandha Adi kaI gambhIra praznoM para vicAra kiyA hai| dhIre dhIre ina upaniSadoM kA anu Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 bhagavAn mahAvIra zIlana karane vAloM kI saMkhyA bar3hane lagI, inake adhyayana se logoM ne aura kaI tattvajJAna nikAle / kisI ne ina upaniSado se advaitavAda kA aviSkAra kiyA kisI ne viziSTAdvaita kA aura kisI ne dvaitavAda kA / lekina yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki aise logoM kI makhyA usa samaya samAja me bahuta hI kama thI aura samAja meM inakI pradhAnatA bhI na thI / matalaba yaha hai ki mahAvIra ke bhArata meM kaI mata matAntara pracalita ho gaye para pradhAnatayA uparokta tIna pradhAna vicAra pravAha bhagavAn mahAvIra ke pUrva samAja meM pracalita ho rahe the / inake atirikta Tone, TuTake bhUta, cUr3aila Adi bAtoM ke bhI choTe choTe mata matAntara jArI the, para logoM kA hRdaya jisa prazna kA uttara cAhatA thA, jisa zakA kA vaha samAdhAna cAhatA thA, jisa dukha kI nivRti kA vaha mArga cAhatA thA yaha uparokta kisI bhI mata se na milatA thA / loga isa prazna kA uttara jAnane ke lie icchuka the ki samAra meM pracalita isa dukha kA aura azAnti kA pradhAna kAraNa kyA hai | yAnika kahate the ki devatAoM kA kopa hI saMsAra kI azAnti kA pradhAna kAraNa hai / isa azAnti ko miTAne ke lie unhoMne devatAo ko prasanna karanA Avazyaka batalAyA aura isake lie pazu-yajJa kI yojanA kI / haThayogavAdiyo ne isa dugya kA mukhya kAraNa tapasyA kA abhAva batalAyA / unhone kahA ki tapasyA ke dvArA manuSya apane zarIra aura indriyo para adhikAra kara sakatA hai aura ina para adhikAra hote hI azAnti Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhagavAna mahAvIra aura dukha se chuTakArA mila jAtA hai| jJAna mArga kA anusaraNa karane vAloM ne kahA ki-azAnti kA mUla kAraNa prazAna hai| jJAna ke dvAra ajJAna kA nAza kara dene se manuSya sathI zAnti prApta kara sakatA hai| __ para ina saba samAdhAnoM se janatA ke mana ko tRpti na hotI thii| jisa bhayaGkara uhApoha ke andara samAja par3a rahA thA, usakA nirAkaraNa karane meM ye zuSka uttara bilkula asamartha the| samAja ko usa samaya sahAnubhUti, prema aura dayA kI maba me adhika bhAvazyakatA thii| kRtannatA moha aura atyAcAra kI bhayaGkara ani usako betaraha dagdha kara rahI thii| aisI bhayaGkara parasthiti me vaha aise mahAtmAo kI pratIkSA kara rahA thA jo sAre samAja ke andara zAnti prema aura sahAnubhUti kA mundara jharanA vahA de / ThIka aise bhayaGkara samaya meM deza ke saubhAgya le bhagavAna-mahAvIra aura bhagavAn buddha deva yahA~ para avatIrNa hue| paristhiti ke pUrNa adhyayana ke pazcAt unhoMne bhAratavarSa ko aura sAre saMsAra ko divya sadezA diyaa| unhone batalAyA ki yajA se aura mantroM se kabhI zAnti nahIM mila sakatI, isI prakAra haTha yoga Adi (kutapasyAe~) bhI vyartha haiN| unhoMne batalAyA ki yajJa, karmakANDa aura kutapasyAoM kI apekSA zuddha antaHkaraNa kA honA bahuta Avazyaka hai / unhoMne sAdhAraNa janatA ko ahiMsA satya, AcAra, brahmacarya aura parigraha parimANa Adi pA~ca vratoM kA upadeza diyaa| unakI nigAha meM brAhmaNa aura zUdra ucca aura nIca, amIra aura garIba saba barAvara the, unakA nirvANa mArga saba ke lie khulA thaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 bhagavAn mahAvIra NAN matalaba yaha ki aisI bhayaGkara paristhiti ke andara avatIrNa hokara isa donoM mahAtmAoM ne tatkAlIna tar3apate hue samAja ke andara nava jIvana kA saMcAra kiyA / azAnti kI trAhi trAhi ko miTA kara unhone samAja meM zAnti kI dhArA bahA dI / inake divya upadeza se akarmaNya aura AlasI karmayogI ho gaye / atyAcArI pUrNa dayAlu ho gaye / aura sArA vizrRMkhalA yukta samAja suzrRMkhalA caddha ho gayA / ina mahAtmAo ne aihika aura aura pAralaukika donoM dRSTiyoM se vizva kA kalyANa kiyA / 1 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - dUsarA adhyAya : bauddha-dharma kA udaya samaya mahAvIra sanyAsAvasthA ko grahaNa karake sasAra - ko vizvaprema kA sandeza de rahe the| jisa samaya sAre bhAratIya samAja ke andara jaina dharma rUpI krAnti prasArita ho rahI thii| ThIka usI samaya isI bhArata bhUmipara eka aura mahAna puruSa avatIrNa ho rahe the| mAlUma hotA hai ki usa samaya samAja kI itanI adhika durAvasthA ho rahI thI ki bhagavatI prakRti ko kevala eka hI divyAtmA utpanna karake santopa nahIM huaa| samAja kI usa jaTila avasthA ko sulajhAne ke liye use eka aura mahApuruSa ko utpanna karane kI AvazyakatA pratIta huI aura isIlie zAyada usane bhagavAn mahAvIra ke pazcAta hI bhagavAna buddha ko utpanna kiyaa| ____ magadhadeza ke jisa zAkya prajAtantra kA varNana hama pahale kara Aye haiN| usa samaya usake sabhApati rAjA zuddhodhana the| inakI rAjadhAnI kapila vastu me thI / bhagavAn buddhadeva kA janma inhIM zuddhodhana kI rAnI mahAmAyA ke garbha se huA thaa| vacapana se hI inakA mana sAMsArika vastuo kI ora AkRSTa na hotA thaa| rAjA suddhodhana ne inako saMsAra meM Asakta karane ke lie Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra . kaI upAya kiye, pramoda bhavana vanAye / sundarIyazodharAse vivAha kiyaa| para kumAra siddhArtha kA hRdaya kisI bhI vastu para adhika samaya ke lie Asakta na huA / samAja kA karuNa kandana unake hRdaya para dAraNa coTa pahu~cA rahA thA / manuSya jAti ke duHkha se unakA hRdaya dinagata royA karatA thaa| vairAgya ko agni unake hadaya meM dina para dina adhikAdhika prajvalita hotI jA rahI thii| anta me eka dina avasara pAkara gata ke samaya apane pitA, mAtA (gotamI) patnI, putra Adi sava parijanoM ko sotA huA choDa kara buddhadeva ghara se nikala pdd'e| ve manyAsI hae / unhoMne bahuta zItra samAja ke atyAcAroM ke viruddha jora kI AvAja uThAI / mahAvIra kI AvAja ne samAja ko pahale hI sajaga kara diyA thaa| buddha kI AvAja ne usakA rahA mahA bhrama bhI miTA diyA, phira kyA thA ? sAre samAja ke andara eka nava jIvana kA saMcAra ho aayaa| moha kA pagdA phaTa gayA, manuSyatva kA vikAsa huaa| jo loga mahAvIra ke maraDe ke nIce jAne se hicakate the| ve bhI khuzI ke sAtha buddha ke maNDa ke nIce ekatra hone lge| isakA kAraNa yaha thA ki jaina dharma eka to bilkula navIna nathA, vaha pahale hI se calA pA rahA thA, aura manuSya prakRti kucha aisI hai ki vaha navInatA ko jitanA adhika pasanda karatI hai| utanI prAcInatA ko nhiiN| dUsarA kAraNa yaha thA ki bhagavAna mahAvIra ne zrAvaka ke niyama kucha aise kaThina rakha diye the, ki sarva sAdhAraNa sugamatA ke sAtha unakA pAlana nahIM kara sakate the| idhara buddha-dharma pUrNa udAratA ke sAtha sarva sAdhAraNa ko apane jhaNDe Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke nIce Ane kA nimantraNa de rahA thaa| usake niyama itane sarala the, ki, sarva sAdhAraNa sugamatA ke sAtha unakA pAlana kara sakate the| isake atirikta aura bhI kucha aise kAraNa the ki jinake kAraNa kucha samaya ke liye buddha-dharma ko phailane kA khUva hI avasara milA / yadyapi usa samaya vauddha-dharma jaina. dharma kI apekSA bahuta adhika phaila gayA, tathApi usakI nIva me kucha aisI kamajorI raha gaI thI ki, jisake kAraNa vaha bhArata meM sthAyI rUpa se na cala skaa| aura jaina dharma kI nIva itanI ur3ha rakkhI gaI thI ki, usa samaya bahuta adhikA na phailane para bhI vaha Aja taka bhAratavarSa meM pracalita hai| dUsare zabdoM meM hama yo kaha sakate haiM ki vauddha-dharma samAja me usa Akasmika tUphAna kI taraha thA jo eka dama prasphoTika hokara bahuta zIghra banda ho jAtA hai, para jaina-dharma usa zAnta nadI kI taraha thA jo dhIre dhIre bahatI hai aura bahuta samaya taka sthAyI rahatI hai| matalaba yaha ki bauddha-dharma ne udaya hokara tatkAlIna samAja para eka abhUta pUrve prabhAva ddaalaa| kevala sAdhAraNa janatA ne hI nahIM pratyuta bar3e bar3e sambhrAnta vyaktiyoM ne, raIsoM ne, jAgIradAroM ne aura yahA~ taka ki bar3e bar3e rAjAoM ne bhI bauddha-dharma ko svIkAra kiyaa| aura yaha svIkAra karanA hI par3egA ki jaina-dharma kI apekSA bauddha-dharma ne tatkAlIna samAja para bahuta adhika prabhAva DAlA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tIsarA adhyAya AjIvika sampradAya IsA ke pUrva chaThavI zatAbdI meM arthAt bhagavAna mahAvIra hara ke samaya meM bhAratavarSa ke antargata aura bhI kaI choTe bar3e sampradAya pracalita the / itihAsa ke antargata ina matoM meM tIna matoM kA adhika ullekha pAyA jAtA hai| vauddha, jaina aura AjIvika / cauddha-dharma ke pravartaka mahAtmA buddha kA paricaya hama pAThakoM ko pahale de cuke haiN| isa sthAna para AjIvika sampradAya se hama unakA thoDA paricaya karavA denA cAhate haiN| jina logoM ne purANoM meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA paThana kiyA hai| ve mazkarI putra gozAla ke nAma se aparicita na hoNge| yahI gauzAla AjIvika sampradAya ke mukhya pravartaka / jaina purANoM meM AjIvika sampradAya ke pravartaka "gauzAla ko "mazkarIputra" arthAt vidUSaka kaha kara' unakI khUba ka ur3AI hai| inakI jIvanI kA kucha vistRta vivecana hama paurANika khaNDa meM kareMge / yahA~ para sila silA jamAne ke nimitta kucha sakSipta vivecana kreNge| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 apane caraNa kamaloM se pRthvI ko pavitra karate hue eka bAra "bhagavAna mahAvIra " rAjagRhI nagarI me pahu~ce / isa sthAna para unhe "gauzAlA" nAmaka eka vyakti ziSya hone kI icchA se milA / mahAvIra usa samaya kisI ko bhI ziSya ko taraha grahaNa na karate the / kyoki usa samaya taka unako kaivalya kI prApti nahI huI thI bhagavAn mahAvIra yaha jAnate the ki jaba taka manuSya apane ApakA pUrNa kalyANa nahI kara letA taba taka vaha apanI sAmarthya se dUsare kA dAridrya haraNa karane meM asamartha hotA hai / aura isI kAraNa jaba gauzAlA ne unase ziSya banA lene kI yAcanA kI to unhoMne mauna grahaNa kara liyA, to bhI gauzAlA ne prabhu kA sAtha na chor3A, usane mahAvIra meM guru buddhi kI sthApanA kara bhikSA ke dvArA apanA gujara karanA prAraMbha kiyA / satya ko prApta karane kI usameM kucha abhilASA thI, Atmazakti kA vikAsa karane ke nimitta yogya puruSArtha karane ko vaha prastuta thA, para durbhAgya se usa samaya bhagavAna mahAvIra upadeza ke kArya se bilakula vimukha the / usa samaya Atmacintana aura karmanirjarA ke sivAya unakA dUsarA kArya na thA, aise avasara meM gauzAlA ne mahAbIra ke sambandha meM apanI manokalpanA se jo bodha grahaNa kiyA vaha vilkula eka tarphA aura aniSTa kara sAbita huA, vaha kaI bAra bhagavAna ko kisI bhAvI ghaTanA ke vipaya meM pUchatA, mahAbIra avadhijJAna ke balase vahI uttara dete jo bhaviSya meM hone vAlA hotA thA / unakA kathana bilkula " bAvana tolA, pAva rato," utarate dekha kara gauzAlA ne yaha siddhAnta nizcaya kara liyA ki bhaviSya meM jo kucha hone vAlA hai, vahI hotA hai / bhagavAna mahAvIra * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 bhagavAn mahAvIra manuSya ke prayatna se usameM kabhI koI pheraphAra nahIM ho sakatA / gauzAlA kA yahI siddhAnta itihAsa meM " niyativAda" ke nAma se prasiddha hai | yaha siddhAnta usake mastiSka meM itanI dRr3hatA ke sAtha usa gayA thA ki usake jIvana meM phira parivartanana ho sakA / aura zmI siddhAnta ke kAraNa Age jAkara vaha jaina dharma se bhI vimukha hokara apane siddhAntoM kA svataMtratA se pracAra karane lagA / * isI mata ke kAraNa hamAre jaina graMthakAroM ne gauzAlA ko atyanta mUrya, buddhihIna, aura vidUSaka ke rUpameM batalAne kA prayatna kiyA hai / hamAre sayAla se jisa samaya meM yaha purANa likhe gaye hai usa samaya ke logoM ko pravRti kucha aisI vigar3a gaI thI ki ve apane dharma ke sivAya dUsare dharma ke saMsthApakoM kI sara peTa nindA karane meM hI apanA gaurava samajhate the, unakI dRSTi itanI saMkucita ho gaI thI ki ve apane mahApuruSa ke atirikta kisI dUsare ko mAnane ko taiyAra hI na the aura isI saMkucita dRSTi ke pariNAma svarUpa hamAre granthoM meM prAyaH sabhI anya mata saMsthApakoM kI nindA dekhate haiM, kevala jainazAstrakAra hI nahIM prAyaH usa samaya ke sabhI zAstrakAra isa saMkucita dRSTi se nahIM bace the / tamAma dhamoM ke zAstrakAroM kI manovRttiyAM kucha aisI hI saMkucita ho rahI thIM / hamAre sayAla se jaina zAstroM meM "gauzAlA" ko jitanA mUrkha kama aSTa aura unmatta citrita kiyA gayA hai, vAstava meM vaha utanA nahIM thA, zrI mada hemacandrAcArya ne gauzAlA kI jina jina bhaddI ceSTAoM kA varNana kiyA hai, usako par3hakara to pratyeka Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 54 chUTa pAThaka yahI anumAna bAMdhegA ki, vaha kisI pAgala khAne se kara AyA hogA / parantu pratyeka buddhimAna manuSya kI sAmAnya buddhi bhI yaha bAta svIkAra na karegI ki, jisa gauzAlA ke anuyAyiyoM kI saMkhyA svayaM hamAre zAstrakAra mahAvIra ke anuyAyiyoM kI saMkhyA se bhI adhika batalA rahe haiM / jisa gauzAlA kI sagaThanazakti kI prazaMsA kaI granthoM meM kI gaI hai usa gauzAlA ko itanA buddhihIna aura vidUSaka koI buddhimAna svIkAra nahIM kara sakatA / jaina sAhitya ke hI samakAlIna bauddha sAhitya meM bhI kaI sthAnoM para " gauzAlA" kA nAma AyA hai / yA usa sAhitya meM gauzAlA ko itanA mUrkha aura naSTa jJAna nahIM batalAyA hai| usake dvArA pracalita kiyA huA AjIvika sampradAya Aja duniyAM ke parde se uTha gayA hai / aura usake dharma zAstra aura siddhAnta bhI prAyaH guma ho gaye haiM / isaliye Aja usake viSaya meM koI adhika nahI kaha sakatA, para yaha nizcaya hai kibuddha aura mahAvIra ke kAla me aura usake pazcAta azoka ke kAla meM yaha mana eka balavAna aura prabhAvazAlI mata samajhA jAtA thA, prophesara karna kA kathana hai ki khuda samrATa azoka ne AjIvika mata ke sambandha meM zilA lekha khudavAye the / buddha aura mahAvIra kI taraha AjIvika mata kA mukhya siddhAnta bhI zrahiMsA hI hai, isa viSaya me manoraMjana ghoSa nAmaka eka vidvAn likhate haiM ki:--- The history of the Ajivkas reveals the curious fact that sacredness of animal life was not the pecaliar tenet of Buddhism alone but the religion of Sakyamuni shared it with the Ajivkas and the Nigrantas, They Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gaisa mas the main the letukas an Indisine ser . bhagavAn mahAvAra ma bad somc tcocts in common but differed in detalls . .. ... .. They were naked , monks practising severe fenances Wc Gud the Ajivkas au influential sect In existence eren in the ille time of Buddha. Mokkall Gossin as the teacher of the Ajivkas with whom G:: Buddha hnd a religious controversy. 'prarthAn "AjIvikoM ke itihAsa meM hameM eka jAnane yogya tattva yaha milatA hai ki jIva dayA yaha kevala bauddhokA hI siddhAnta nayA pratyuta AjIvikoM aura nirganthoM kA bhI yahI siddhAnta thaa| inake adhikAMza niyama prAya. sabhI samAna hai| kevala vRttAna aura pAkhyAyana mAtra meM antara hai-AjIvika zarIra me nanna rahate the, aura bahuta kaThina tapasyA karate the, vuddha ke samaya meM bhI thAjIvikoM kA sampradAya eka prabhAva yukta-sampradAya ginA jAtA thA, makhalIputra gauzAlA unakA netA thA, eka bAra usake mAtha dhArmika zAstrArtha karane ke nimitta gautama buddha ko bhI utaranA par3A thaa| Ancient Civilization nAmaka grantha meM eka sthAna para usakA vidvAn lekhaka likhatA hai ki: Among'ibe olher sccts of ascetics which flourished videly side with the Buddhist and Nigranthas (Jains) m the sixth century B C the Ajlykas founded by Gosala were the best known in their day. Asoka named them in their inscriptions a long with Brahmins and Nigranthas. Gosala was there for a rival of Buddba aad Mababir. but this oced has now censed to exist. arthAt IsvI san ke chaHsau varSa pUrva bauddhoM aura jainiyo ke sAtha sAtha tyAga dharma vAle jo dUsare mata pracalita hue the, una Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra samana meM gauzAlA ke dvArA sthApita kiyA huA AjIvika sampradAya saba se adhika loka paricita thA, samrATa azoka ne apane zilAlekho meM brAhmaNo aura jainiyoM ke sAtha isa sampradAya kA bhI vivecana kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki, gauzAlA buddha aura mahAvIra kA pratispardhI thA lekina aba usakA calAyA huA dharma lopa ho gayA hai|| hAla ke navIna anvepaNo se itanA spaSTa mAlUma hotA hai ki gauzAlA eka samartha mata pravartaka thA, kisI kAraNavaza mahAvIra ke sAtha usakA mata bheda ho gayA thA, aura usa mata bheda ke kAraNa bhaviSya me jAkara vaha unakA virodhI ho gayA thaa| isa virodha kI chApa usa samaya jaina dharmAnuyAyiyo ke hRdaya para baiTha gaI hogI, aura bhaviSya me vaha ghaTane ke badale prati dina bar3hatI gaI hogI, evaM jisa samaya jaina siddhAnta aura kathAeM lekha baddha huI, usa samaya jainI loga usako isa rUpa meM mAnane laga gaye hoMge aura isI kAraNa una ke granthoM meM bhI unakI mAnyatA ke anusAra usakA vaisA hI vikRta rUpa lekhoM meM citrita kara diyA hogaa| kyoMki hama dekhate haiM ki bauddha granthoM meM usakA rUpa itanA vikRta nahIM dikhAI par3atA hai| isase mAlUma hotA hai ki gauzAlA vAstava meM vaisA nahIM thA jaisA jaina lekhakoM ne use citrita kiyA hai, sambhava hai hamAro dRSTi se usakA tatvajJAna kucha bhrama pUrNa ho para yaha avazya khokAra karanA hI par3egA 'ki vaha eka tatvajJAnI thA / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya ) usa samaya ke dUsare sampradAya vauddha aura AjIvika sampradAya kA varNana to hama kara cuke, aba yahAM para una zepa choTe choTe matoM "kA vivecana karanA cAhate haiM jo bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isa deza ke aMtargata pracalita the| jaina zAstro meM ina matoM kA virodha kiyA gayA hai| sUtra kRtAMga 2,1,355 ra 21 meM do jar3avAdI matokA nallekha kiyA gayA hai| pahale sUtra me AtmA ko eka aura abhinna banAne vAle eka mata kA varNana hai| aura dUsare sUtra me "pacabhUta" kohI nitya aura sRSTi kA mUla tatva mAnane vAle eka dUsare mata kA varNana hai| sUtra kRtAMga me jAhira hotA hai ki ye donoM hI mata jIvita prANI ko hiMsA me pApa nahIM samajhate the| bauddhoM ke "sAmana phala sUtra" me " pUraNakassapa" aura "ajitakeza kampali" ke matoM kA ullekha kiyA gayA hai| ina donoM mato ke tatvoM meM aura sUtra kRtAMga meM varNana kiye hue upa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAn mahAvIra rokta donoM matoM meM bahuta samAnatA pAI jAtI hai| "pUraNa kassapa" puNya aura pApa ko koI vastu nahIM mAnatA thA aura "ajita keza kambali" kA yaha siddhAnta thA ki loka ke aMtargata anubhavAtIta jo kAlpanika mata pracalita hai, unako koI tAtvika AdhAra nahIM hai| isake atirikta vaha yaha mAnatA thA ki manuSya cAra tatvoM kA banA huA hai, jaba vaha mara jAtA hai, taba pRthvI, pRthvI me, jala jala meM, agni agni meM, aura jJAnendriyAM havA meM mila jAtI haiN| zava ko uThAne vAle cAra purupa murde ko uThA kara smazAna meM le jAte haiM aura vahAM usakA kalpAnta kara DAlate haiN| kapota raga kI haDDiyAM zepa raha jAtI haiM aura vAkI saba padArtha jala kara bhasma ho jAte haiN| isI bAta ko sUtra kRtAMga meM kucha hera phera ke sAtha isa prakAra likhI hai| "dUsare loga mudde ko jalAne ke nimitta vAhara le jAte haiN| jaba agni usako jalA DAlatI hai| tava kevala kapota raGga kI hI haDDiyAM zeSa raha jAtI hai aura cAroM uThAnevAle har3iyoM ko lekara grAma kI ora mur3a jAte haiN|" ina matoM ke atirikta eka "ajJeyavAda" nAmaka mata bhI pracalita thA, isakA pravartaka "sajjayavelaTriputta" thaa| "sAmaJjaphala sutta' nAmaka bauddha grantha meM usakA vivecana isa prakAra kiyA gayA hai| mahArAja! yadi-tuma mujhase yaha prazna karoge ki jIva kI koI bhAvI avasthA hai ? to maiM yahI uttara dUMgA ki, jaba meM usa avasthA kA anubhava kara sakU~gA tabhI usake viSaya meM kucha kaha skuuNgaa| yadi tuma mujhase pUchoge ki "kyA vaha avasthA isa prakAra kI hai to maiM yahI kahU~gA ki "yaha merA viSaya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nahIM hai" yadi tuma pUchoge ki "kyA vaha avasthA usa prakAra kI hai / to bhI yahI kahU~gA ki "yaha merA viSaya nahIM"kyA vaha ina donoM se bhinna hai ? taba bhI yahI kahU~gA ki yaha merA viSaya nahIM / isI prakAra mRtyu ke pazcAt tathAgata kI sthiti rahatI hai, yA nahI ? rahatI hai ? yaha bhInahI! nahI rahatI hai ? yaha bhI nahI / isa prakAra ke tamAma prazno kA vaha yahI uttara detA hai, isase jAna par3atA hai ki, ajJeyavAdI kisI bhI vastu ke astitva aura nAstitva ke sambandha me saba prakAra kI nirUpaNa paddhatiyoM kI jAMca karate the| isa jAMca para se bhI jo vastu unheM anubhavAtIta mAlUma hotI hai to ve usake viSaya me kahe gaye sava matoM ke kathana ko asvIkRta karate the| __jarmanI ke prasiddha vidvAn DA0 harmana jekobI kA mata hai ki saJjaya ke isI "ajJeyavAda" ke viruddha mahAvIra ne apane prasiddha "saptabhaGgInyAya" ko sRSTi kI thii| ajJeyavAda batalAtA hai ki, jo vastu hamAre anubhava se atIta hai, usake viSaya me usake astitva ( yaha hai ) nAstitva ( yaha nahIM hai) yugapat astitva (hai aura nahIM hai ) aura yugapat nAstitva (nahIM hai aura hai) kA vidhAna aura niSedha nahIM kiyA jA sakatA / usI prakAra-para usase bilkula viparIta dizA meM daur3atA huA "syAdvAda darzana" yaha pratipAdita karatA hai ki, eka dRSTi se (apekSA se) koI puruSa vastu ke astitva kA vidhAna (syAdasti) kara sakatA hai aura dUsarI dRSTi se vaha usakA niSedha bhI kara sakatA hai, aura usI prakAra bhinna bhinna kAla meM vaha vastu ke astitva tathA nAstitva kA vidhAna bhI (syAdasti- . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nAsti) kara sakatA hai, para eka hI kAla aura eka ho dRSTi se koI manuSya vastu ke astitra aura nAstitva ke vidhAna karane kI icchA rakhatA ho to use "tyAda-avaktavya." kahanA par3egA, sanaya ke "aneyavAda' aura jainiyoM ke syAdvAda meM saba se bar3A aura mahatva kA antara yahI hai ki jahA~ saJjaya kisI bhI vastu kA nirNaya karane meM sandehAzrita rahatA hai, vahA~ syAdvAda vilkula nizcayAtmaka DhaGga se vastutava kA pratipAdana karatA hai| ___ jekobI mahAzaya kA kathana hai ki, aisA jAna par3atA hai usa samaya meM ajeyavAdiyoM ke sUkSma vivecana ne bahusaMkhyaka AdamiyoM ko bhrama meM DAla rakkhA thA, isa bhramajAla se una savA ko mukta karane ke nimitta hI jaina-dharma meM syAdvAda ke kSema-mArga kI yojanA kI gaI thii| isa adbhuta tatra jJAna ke sAmane Akara sanjayavAdI khuda apane hI prati pakSo ho jAte the| isa darzana ke pratApa hI ke ajayavAdiyoM ke mata kA pUrNa khaNDana karane kI sAmarthya logoM meM aagii| nahIM kahA jA sakatA ki, isa zAna ke pratApa se kitane hI ajJAnavAdiyA ne jaina-dharma kI zaraNa lI hogii| kotrI mahAzaya ke isa anumAna meM satya kA kitanA aMza hai isake viSaya meM kucha bho nizcaya nahIM kahA jA sktaa| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pA~cavA~ adhyAya M - -- kyA jaina aura buddha dharma brAhmaNa dharma ke viruddha krAnti rUpa udaya hue the:gahama pahile ina donoM dharmoM ko krAnti sannA se sambodhita ..,mata pAye haiN| sambhava hai ki kucha logo ko isameM kucha etagaja ho| kyoMki krAnti zabda kA mAdhAraNa artha Aja kala gajanaitika valave me liyA jAtA hai| imama pucha loga mahaja hI kaha sakate haiM ki jaina aura bauddha dharma koI gajanaitika balave to the nahIM ki, jisake kAraNa unheM 'kAnni"yA jAca, isake uttara-svarUpa hama yahI kaha denA ucita samarmata hai ki kevala rAjanaitika dalave ko hI krAnti nahIM khte| samAja kI vizRkhalA 'paura durvyavasthA ko miTAne ke lie jo aAndolana hone haiM, unhIMko krAnti kahate haiN| phira cAhe ve Andolana rAjanaitika rUpa se ho cAhe sAmAjika rUpa se ho cAhe dhArmika rUpa se / samaya kI AvazyakatA ko dekhakara tatkAlIna mahApunpa kabhI gajanaitika rUpa se usa krAnti kA udgama karate haiM kamI sAmAjika rUpame aura kabhI dhArmika rUpa se mahAtmA gAMdhI kI krAnti rAjanaitikatA aura dhArmikatA kA mizraNa hai| svAmI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahApIra dayAnanda kI krAnti sAmAjika krAnti thI aura mahAvIra, buddha aura IsA kI dhArmika krAntiyAM thiiN| mahAvIra aura buddha ne tatkAlIna sAmAjika aura dhArmika avasthA ke prati Andolana uThAyA thaa| unhoMne yajJAdika karmakANDa ke khilApha, haThayogAdi kutapasyAoM ke viruddha aura zUdroM ke prati julmoM ke viruddha apanI AvAja uThA kara samAja meM tahalakA macA diyA thaa| ataeva jaina aura buddha dharma ko tatkAlIna dharma ke viruddha krAnti kahe to anupayukta na hogaa| jaina aura cauddha dharma vAstava meM tatkAlIna vaidika dharma ke viruddha utpanna huI prabala krAntiyAM thiiN| jinake netA bhagavAna mahAvIra aura buddha the| CRI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThavAM adhyaay| jaina aura bauddha-dharma meM saMgharSa yadyapi "bhagavAna mahAvIra" aura "bhagavAna buddha" donoM ne eka sAtha hI isa karma bhUmi para avatIrNa hokara eka sAtha hI kArya kiyA thaa| evaM jaina aura bauddha-dharma kA praphAza bhI eka hI sAtha samAja meM phailA huA thaa| aura eka hI uddezya ko lekara dono dhammoM kA vikAza huA thA tathApi bhAga jAphara daiva durviyoga se ina donoM dharmoM meM pArasparika vaimanasya phaila gayA thaa| eka hI uddezya se utpanna hue dono baMdhu paraspara meM hI laDane lage jisakA pariNAma yaha huA ki, samAja meM ina donoM dharmoM ke prati phira se hInatA ke bhAva dRSTi gocara hone lage aura mRtaprAyaH vaidika dharma punarjIvita hone lgaa| prakRti kA yaha niyama kevala jaina aura yauddha-dharma ke hI lie paidA nahIM huA thaa| sabhI dharmoM meM yaha sanAtana niyama calatA rahatA hai| jahA~ taka samAja jAgRtAvasthA meM rahatA hai vahA~ taka kabhI nae niyama kI vijaya nahIM ho sktii| para jyAhI samAja kucha suptAvasthA meM hone lagatA hai tyoMhI yaha niyama jora zora se apanA kArya karane lagatA hai| isakA udAharaNa jagata kA prAcIna itihAsa hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 64 vaidika dharma ko hI lIjie pahale kitanI bar3ha nIva para isakI imArata khar3I kI gaI thI, isa dharma ke dvArA saMsAra ko kitanA divya sandeza milA thA, para Age jAkara vyAhI samAja ke tatvo me antara Ane lgaa| tyAhI isameM kitane phirake ho gaye aura ve Apasa meM kisa prakAra rakta bahAne lge| musalamAna dharma ko lIjie ziyA aura sunnI ke nAma para kyA usameM kama khUna kharAvA huA hai| IsAI dharma meM kyA romana kaithAlika aura proTesseNTa ke nAma para kama atyAcAra hue haiM, matalava yaha ki prakRti kA yaha niyama saba sthAnoM para samAna rUpa se kAma karatA rahatA hai / ava eka hI dharma ke andara isa taraha phirake utpanna ho kara Apasa meM lar3ate hai / taba jaina aura vauddha-dharma to alaga alaga dharma the iname yadi saMgharSa paidA ho to kyA AzcaryA / ___matalava yaha ki Age jAkara jaina aura bauddha dharma me khUna hI jora kA sagharSa claa| jaina granyA me vauddhoM kI aura bauddha grantha me jainiyoM kI dila khola kara nindA kI gii| usake kucha udAharaNa lIjie 1. digambara sampradAya me "darzanasAra" nAmaka eka andha hai / isake lekhaka devAnanda nAma ke koI AvArya haiN| yaha grantha san 990 IsvI meM ujjaina ke andara likhA gayA hai / isa grantha me lekhaka ne buddha dharma kI utpatti kA bar3A hI manoraMjaka yA yo kahiye ki hAsyAspada ullekha kiyA hai| isa grantha meM likhA hai ki, "bhagavAna pArzvanAtha" "aura bhagavAna mahAvIra" ke samaya ke darmiyAna pArzvanAtha svAmI ke ziSya pihitAzrama nAmaka muni kA "yuddha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 bhagavAn mahAvIra kIrti" nAmaka ziSya palAza nagara ke pAsa sarayU nadI ke kinAre para tapa kara rahA thaa| "vuddha kAti" ne eka vAra AhAra lene kI icchA se Asa pAsa dRSTi DAlI, itane hI meM use nadI kinAre eka marA huA matsya najara aayaa| usako dekha kara usane kucha samaya taka vicAra kiyA aura anta meM yaha nizcaya kiyA ki, marI huI machalI ko khAne meM kucha bhI pApa nahIM, kyoMki isameM jIva nahIM hai, aura jahAM jIva nahIM vahAM hiMsA nhiiN| aisA vicAra kara usane pArzvanAtha kA paMtha chor3a diyA aura "buddhadharma" nAma kA apanA eka nayA hI varma zuru kiyaa| mahAvIrakhAmI ke tIrthakara hone se pUrva hI usane upadeza denA prAramma kara diyA thaa|" isa danta kayA kI AlocanA karanA hama vyartha samanAte haiN| kyoMki koI bhI nippana pAta phira cAhaM va jaina hI kyo na ho isa kathA para hase vinA na rhegaa| isake atirikta jainiyoM ke aura bhI kaI granyo meM bauddhoM kI nindA meM pRSTa ke pRSTa rakhe hue haiN| zreNikacaritra, aphalaMkacantri zrAdi granyoM ke likhane kA to zAyada mUla uddezya hI bovAM kI nindA karanA thaa|| isI prakAra bauddha granyoM meM bhI jana-dhanma kI bhara peTa nindA kI gaI hai / sthAna sthAna para "ninanyako yarma-drohI ke nAma / ne lavAdhina kiyA gayA hai "mAgomanikAya' nAmaka bauddhoM kA eka granya hai, usameM likhA hai ki, bAnIputra ( mahAvIra ) ne apane * abhaya kumAranAmaka eka zivya ko buddhadeva ke pAsa zAkhArtha karane ke lie bhejA para vaha aisA parAta huA ki vApasa apane Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra guru ke pAsa gayA hI nahIM, usI samaya usane buddhadharma adgikAra kara liyA / "mahApagA" nAmaka grantha meM likhA hai ki, likSika jAti ke jJAnIputra ke eka ziSya ne buddhasaM mulAkAta kI thI aura usane tatkAla hI apanA mata badala diyaa| isa prakAra aura bhI kaI antho meM jainiyoM kI khUba nindA kI gaI hai| ___ Age jAkara ina nindA ke bhAvoM ne vidroha kA rUpa dhAraNa kara liyA aura yaha bhI kahA jAtA hai ki, bauddhadharma ke kucha rAjAo ne jaina logo kI kala taka karavA dii| para isa bAta meM satya kA kitanA aMza hai yaha nahIM kahA jA sktaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sAtavA~ adhyAya - kyA mahAvIra jainadharma ke mUla saMsthApaka the ? abhI bahuta samaya nahIM huA hai, kevala bIsa paccIsa varSoM LaurkI bAta hai janetara vidvAnokA prAya. yaha vizvAsa thA ki jainadharma bauddhadharma kI hI eka zAkhA hai, aura mahAvIra bhI buddha ke ephaziSya the| isa mata ke pracArako meM khAsakara lesana, baMbara aura vilsana kA nAma liyA jA sakatA hai| yadyapi inalogoM kA yaha bhrama ava dUra ho gayA hai, aura DAkTara hArnala aura DAkTara harmana jekobI nAmaka do jarmana vidvAno ke prayatna meM aba saba loga jainadharma ko eka svatantra dharma svIkAra karane lagA gaye haiM, tathApi pAThako ke manorajanArtha isa sthAna para una logoM ke mata kA ullekha karadenA Avazyaka hai, jisake kAraNa ve jainadharma ko bauddhadharma kI eka zAkhA mAnate the| vilsana sAiva kA khayAla thA ki, jainadharma bauddhadharma kI hI eka zAkhA hai| yaha zAkhA IsA kI dazavIM zatAbdI me vauddhadharma kA bilkula nAza hone para nikalI hai / brAhmaNa jaba yahA se bauddhoM ko nikAlane laga gaye to bace hue bauddha jAti bheda svIkAra karake jainI ho gaye aura nikAle jAne se baca gaye / isake atirikta uparokta sAhava kA yaha bhI kathana hai ki, buddha aura mahAvIra ke Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra yAtrajIvana meM aisA Azcaryajanaka sAmya pAyA jAtA hai ki, unako alaga alaga vyakti svIkAra karane meM buddhi preraNA nahIM krtii| masalana, mahAvIra aura buddha donoM kI strI kA nAma "yazodA" aura dono hI ke bhAiyoM kA nAma,"nandivardhana" thA |iske atirikta buddha kI kumArAvasthA kA nAma "siddhArtha" aura mahAvIra ke pitA kA nAma bhI siddhArtha thA / ina saba bAtoM se yaha bAta svIkAra karane meM bar3A sandeha hotA hai ki vuddha aura mahAvIra alaga alaga vyakti the| lekina vilsana sAhaba kI yaha yukti pramANa nahIM mAnI jA sakatI / kyoMki mahAvIra aura buddha ke jIvana meM jitanI bAtoM meM sAmya pAyA jAtA hai, usase adhika mahatvapUrNa vAtoM meM vaipamya bhI pAyA jAtA hai| jaisevuddha kA janma kapilavastu meM huA aura mahAvIra kA kuNDagrAma meM / buddha kI mAtA vuddha kA janma hote hI kucha samaya ke antargata svargasthaho gaI,jaba kI mahAvIra kI mAtA unake janma ke 28 varSa taka jIvita rahI, vuddha mAtA pitA aura pannI kI anumatI ke binA sanyAsI hue the, para mahAvIra mAtA, pitA ke svargavAsa hue ke pazcAt jyeSTha bhrAtA kI anumati se saMnyA. sI hue the / isake atirikta saba se baDA pramANa yaha hai ki rAjA vimbasAra jise jainI loga zreNika kahate haiM / buddha ke samakAlIna the / inako buddha sahAvIra dono ne upadeza diyA thaa| aura oNaka pahale buddha aura phira jainI hue the / ina saba bAto kA AdhAra dekara DAkTara jekobI ne vilsana kA khaNDana karate hue yaha siddha kara diyA hai ki, vuddha aura mahAvIra dono bhinna bhinna vyakti the, aura samakAlIna the / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aba lesana,sAhava kA mata sunie unakA kathana hai ki cAra bar3I - baDhI bAtoM meM jainadharma aura vauddhadharma vilkula samAna hai| 1-donoM sampradAya vAle apane apane AcAyyoM (Prop. hets) ko eka ho (arhata ) saMjJA se sambodhita karate haiN| isake atirikta "sarvajJa" "sugata" "tathyagata" "siddha" "buddha" "muMbuMdaha" 'prAdi saba saMjJAoM ko donoM dharma vAle apane apane AcAryoM ke lie prayukta karate haiN| 2-dono sampradAya vAle apane apane nirvANastha-prAcAryoM ko devanAoM ke samAna pUjate haiM, unakI mUrtiyA aura mandira banAna hai| dono hI mampradAyo kA mukhya siddhAnta "ahiMsA" hai| aura donoM kI kAla praNAlI meM bhI vahata kucha sAmya hai| 4-jaina zramaNo aura bauddha zramaNoM ke caritroM meM bhI bahuta mAmya pAyA jAtA hai donoM hI cAra mahAnata ke pAlaka hote haiN| ina cAroM dalIloM ke AdhAra para mi0 lesana yaha siddha karane ko komiza karate haiM ki jainamata bhI bauddhamata kI hI eka zAkhA hai| lekina lasana sAhaba ke ye mata bhI utane hI bhrama pUrNa haiM jitane ki vilsana sAiva ke| yaha bAta satya hai ki "arhata" Adi zabdavauddha aura jaina donoM dhamoM meM milate haiN| para "jina" "zramaNa" zrAdi zabda jo ki jaina zAkhoM meM mukhyataya, prayukta kiye jAte haiN| bauddha anyoM meM nahIM pAye jaate| isake atirikta 'tabhyagata' 'tIrthakara' zabda ko yadyapi dono hI vyavahRta karate hai, para bhinna bhinna rUpa meN| jainadharma ke tIrthakara zabda kA prayoga Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 bhagavAn mahAvIra bahuta U~cI zreNI ke mahAtmAoM ke liye vyavahata hotA hai / para bauddhadharma me bhraSTa upAzraya ke sthApita karane vAle ko 'tazvagata' kahA hai / isakA kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki, dvepAMdha hokara hI pIche se vauddha logo ne jainadharma me isa zabda ko uDA kara isa rUpa meM usakA prayoga kiyA / ava lesana sAhaba kI dUsarI yukti para vicAra kIjie "ahiMsA" ke liye to vicAra karanA hI vyartha hai / kyoMki yaha to hindustAna ke prAya. sabhI dharmoM meM pAI jAtI hai| rahA kAlamApana kA, isake lie harmana jaikobI kA mata suniye / The Buddhas improved upon tbc Brabwani system of yugas, while the pains invented thelr utassanpidi and Avasarpini eras after the model of the dny and on gbt of Brahma arthAt buddha logo ne brAhmaNo ke yugo kI sisTama kA anukaraNa karake cAra bar3e bar3e kalpo kA AviSkAra kiyA, ora jainiyo ne brahma ke dina aura rAta (ahorAtra) kI kalpanA para utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI kalpanA kii| isase lesana sAhaba kI tIsarI yukti bhI nirarthaka hI jAtI hai / kyoMki, jekobI ke kathAnusAra donoM hI mato ne kAlamApana kI kalpanA brAhmaNadharma ke anusAra kii| isI prakAra lesana sAhaba ko cauthI yukti bhI nirmUla ho jAtI hai| kyoki jina cAra mahAvratoM kA unhoMne jikra kiyA hai, ve brAhANa vauddha, aura jaina tInoM dharmoM meM samAna pAye jAte haiN| para samAna hote hae bhI koI bauddhadharma ko brAhmaNadharma kI zAkhA nahIM kaha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra jnsktaa| isI prakAra isI pramANa para jainadharma ko bauddhadharma kI zAgvA mAnanA bhI, hAsyAspada hI hogaa| isake atirikta mahAvIra ka samaya meM to ye mahAvrata cAra se pAMca ho gaye the| sivAya isake jainadharma meM tIrthakara 24 mAne gaye haiN| para buddha loga 25 ghuddhoM kA honA mAnata haiN| isa prakAra DAkTara jekobI vagairaha vidvAno ke prayatna se aba uparokta vidvAno kI kalyanAeM bilkula naSTa ho gayI haiM aura siddha ho gayA hai ki, buddha aura mahAvIra donoM alaga alaga vyakti the| aba prabha raha jAtA hai ki, kyA mahAvIra ne hI jainadharma nAmaka dharma kI pahale pahala kalpanA kI tho, yA yaha dharma unake bhI pahile maujUda thaa| jaina zAkhA meM to jainadharma anAdi mAnA gayA hai| unake anumAra mahAvIra ke pUrva 23 tIrthakara aura ho cuke haiN| jinhoMne mamaya samaya para isa pRthvI para avatIrNa hokara saMsAra ke nirvANa ke lie satya dharma kA pracAra kiyaa| inameM se pahale tIrthakara kA nAma Rpabhadeva thaa| RSabhadeva ke kAla kA nirNaya karanA itihAsa kI zakti ke bAhara hai| jaina granthoM ke anusAra ve karor3oM varSoM taka jIvita rhe| ataeva prAcIna tIrthakaroM ke bAre me jaina granthoM meM likhI huI vAtoM para ekA. eka vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| kama se kama itihAsa to ina ghaTanAoM ko kadApi svIkAra nahIM kara sktaa| isa sthAna para hama aitihAsika dRSTi se jainadharma kI utpati para kucha vivecana karanA cAhate haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 1 logoM kA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIra hI jainadharma ke mUla saMsthApaka the / lekina yadi yaha bAta satya hotI to bauddhagrantho ke andara avazya isa bAta kA vRtAnta milatA, para vauddhagranthoM meM mahAvIra ke lie kahIM bhI yaha nahIM likhA ki ve kisI dharma vizeSa saMsthApaka the| isI prakAra unameM kahIM yaha bhI nahIM likhA hai ki, nimanyadharma koI nayA dharma hai / isase yaha siddha hotA hai ki buddha ke pahale bhI kisI na kisI avasthA meM jainadharma maujUda thaa| yaha bAta avazya hai ki, unake pahile yaha bahuta vikRta avasthA me thaa| jisakA mahAvIra ne sazodhana kiyA / idhara Aja kala kI khojo se yaha bAta siddha ho gayI hai ki, pArzvanAtha aitihAsika vyakti the| DAkTara jekovI Adi vyakiyo ne yaha bhI siddha kara diyA hai ki pArzvanAtha hI jainadharma ke mUla saMsthApaka the / ye mahAvIra nirvANa ke karIva 250 varSa pUrva hue ataeva unakA samaya IsA ke pUrva AThavIM zatAbdI meM nizcaya hotA hai / pArzva kI jIvana sambandhI ghaTanAoM aura upadezoM ke itihAsa kA vahuta kama jJAna hai / 1 bhadrabAhu svAmI racita kalpasUtra ke eka adhyAya meM kaI tIrthaMkaro kI jIvaniyAM dI huI haiN| uname pArzvanAtha kI jIvanI bhI hai / usase mAlUma hotA hai ki, mahAvIra se 250 varSa pUrva zrIpArzvanAtha nirvANa ko gaye / pArzvanAtha kAzI ke rAjA azvasena ke putra the / inakI mAtA kA nAma vAmAdevI thA / tIsa varSa taka gArhasthya sukha kA upabhoga kara ye muni ho gaye / 83 dina taka ye 'chadamAvasthA me rahe, aura 83 dina kama sattara varSa tapasyA karake nirvANastha hue| pArzvanAtha ke samaya meM aNuvrato kI saMkhyA bhagavAn mahAvIra jya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 bhagavAn mahAvIra kevala cAra thI / 1 - ahiMsA 2- satya 3 - AcArya 4 - parigRhaparimANa / para samaya kI avasthA ko dekha kara bhagavAn mahAvIra ne inameM "brahmacaryya" nAmaka eka vrata kI saMkhyA aura bar3hA dI / isake atirikta pArzvanAtha ne apane ziSyo ko eka adhovastra pahanane kI AjJA dI hai para mahAvIra ne apane ziSyoM ko bilkula nagna rahane kI zikSA dI hai| isase sambhavataH yaha mAlUma hotA hai ki, Aja kala ke zvetAmbara aura digambara samAja krama se pArzvanAtha aura mahAvIra ke anuyAyI the / uparokta vivecana meM yaha matalaba nikalatA hai ki bhagavAn mahAnI jainadharma ke mUla saMsthApaka na the / pratyuta ve usake eka saMzodhaka mAtra the / aba prazna yaha hai ki, kyA pArzvanAtha ho jainadharma ke mUla saMsthApaka the ? yadyapi jainazAstra aura jaina samAja vAle to isa bAta ko bhI svIkAra nahIM kara skte| kyoMki unake mata setopArzvanAtha ke pUrva bhI bAIma tIrthakara aura ho cuke haiN| aura na bAIsa tIrthakarI ke pUrva bhI kaI caubisiyAM gujara cukI haiM tathApi aitihAsika dRSTi me bhagavAn pArzvanAtha se Age bar3hane kA abhI taka to koI mArga nahIM hai| lekina niraMtara kI khoja aura udyoga se jisa prakAra jainadharma ke mUla saMsthApaka mahAvIra se pArzvanAtha mAne jAne lge| usI prakAra sambhava hai aura bhI jo khoja ho to kyA Azcarya ki, pArzvanAtha se pUrva neminAtha kA bhI patA lagane lage / para abhI to isakI koI AzA nahIM / abhI kucha agreja lekhaka yaha bhI kahate haiM: - "jainiyoM aura bauddhoM ne brAhmaNoM ke sAtha pratispardhI karane ke lie hI apane mata ko purAnA batalAne kI ceSTA kI hai / ina dono Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra matavAlo ne brAhmaNoM ko nIcA dikhAne ke lie hI ina maba prAcIna nAmoM kI kalpanA kI hai| kucha bhI ho abhI taka hamAre pAsa koI aise sAdhana nahIM haiM ki, jinake jariye hama pArzvanAtha se pahale ke tIrthakaroM kA aitihAsika anusaMdhAna kara skeN| isaliye aitihAsika dRSTi se hame jainadharma ke mUla saMsthApaka pArzvanAtha ko hI mAna kara santoSa karanA pddegaa| jainadharma kI unnati aura usakA tatkAlIna samAja para prabhAva eka vidvAn kA kathana hai ki yuddha, mahAmArI Adi vAhya ApattiyoM se samAja ke andara krAnti nahIM ho sktii| samAja meM krAnti usI samaya hotI hai, jaba usake antartatva me koI khAsa vizRkhalA utpanna hotI hai / samAja ke antarjagat meM java mUlatatvo ke naSTabhraSTa hone se khala balI macatI hai, tabhI krAnti kA bAhya udgama hotA hai, krAnti : usI jvAlAmukhI pahAr3a kI taraha samAja me dhadhakatI hai, jisake atargata bahuta samaya pUrva se andara hI andara bhabhakane kA masAlA taiyAra hotA rahatA hai| uparokta vidvAn kA yaha kathana samAja-zAstra ke pUrNa adhyayana kA pariNAma hai / samAja-zAstra kI isa nirmala kasoTI para jaba hama tatkAlInAsamAja ko jAMcate haiM taba hame mAlUma hotA hai ki, usa samaya ke mUlatattvoM meM bahuta vizrRMkhalA paidA ho gaI thii| samAja ke atargata usa samaya bahuta halacala utpanna ho / gaI thii| isa halacala kA aitihAsika vivecana hama pahale kara Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 bhagavAn mahAvIra samAja usa samaya usa krAnti kI taiyArI kara rahA thA jo bahuta hI thor3e samaya ke andara usameM prArambha hone vAlI thii| ThIka samaya para samAja ke andara krAnti kA udaya huaa| yaha krAnti aura kucha nahIM samAja meM jaina aura bauddha dharma kA udaya thii| ina donoM krAntiyoM ke netA bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn vaddha the| donoM netAoM ne samAja kI usa darAvasthA ke viruddha apanI AvAja uThAI aura paristhiti kA adhyayana kara eka eka navIna dharma kI nIva ddaalii|| donoM mahAtmAo ke AjAda sandeza ko suna kara samAja me halacala maca gii| samAja ke atyAcAroM se pIr3ita hokara lAkho trasta mAnava unake bhaNDe ke nIce ekatrita hone laga gaye / yahAM naka ki ina donoM dharmoM ke navIna prakAza meM brAhmaNadharma lupta prAyasA najara Ane laga gyaa| samAja kI ye krAntiyAM kevala bhAratavarSa meM hI pracArita hokara na rhii| buddhadharma to cIna, jApAna, varmA aura silona taka meM pracArita ho gyaa| ___ jaina aura buddhadharma ke isa zIghragAmI pracAra kA tatkAlIna pariNAma yaha huA ki, samAja kI vaha durvyavasthA, samAja kI vaha hiMsAtmaka pravRtti, aura achUto ke prati honevAle ghRNita atyAcAra samAja meM ekadama banda ho gye| lAkho mUka pazuoM kA hatyAkAMDa vanda ho gayA "vaidi kI hisA hiMsAna bhavati" kI bhayaMkara AvAja ke sthAna para "ahiMsA paramo dharma" ke ujvala aura divya sandezoM kA pracAra huaa| bhayaGkara-krAnti ke pazcAt divya zAnti kA udaya huaa| lokamAnya tilaka kA kathana hai ki, sanAtanadhama ke cira Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 'zAnta hRdaya para jainadharma kI ujvala aura spaSTa mohara lagI huI hai / vaha mohara hiMsA ke viruddha ahisA ke sAmrAjya kI hai| Aja bhI brAhmaNadharma jainadharma kA isa bAta ke lie ahasAna manda hai ki, usane use ahiMsA kA ujjala sandezA diyA / usa samaya me to ina donoM krAntiyo ko samAja para pUrNa vijaya milI / yajJo meM honevAlI hiMsA banda ho gaI aura yaha bAta to aba taka bhI sthAyI hai| isake atirikta achUto ke prati ghRNA ke bhAva bhI samAja se miTa gye| lekina thor3e hI samaya ke pazcAt jaba ki zakarAcAryya ne vaidikadharma kA punaruddhAra kiyA, chuAchUta ke ye bhAva punaH samAja meM phailane lage aura yahA~ taka phaile ki kevala vaidikadharma para hI nahIM, para isakA pUrNa virodhI jainadharma bhI isakA ku-prabhAva par3ane se na bacA / vaidikadharma ke dabAba ke kAraNa apane hRdaya ke viruddha bhI jaina logo ne ina bhAvo ko svIkAra kiyA / kramazaH bar3hate bar3hate ye bhAva jainadharma ke hRdaya meM bhI laga gaye aura anta me isa bAtakA jo duSpariNAma huA vaha Aja A~khoM ke sAmane pratyakSa hai | bhagavAn mahAvIra * matalaba yaha hai ki, usa samaya ina donoM krAntiyo kA tatkAlIna samAja para bahuta hI adhika zubha pariNAma huA / varNAzramadharma to naSTa ho gayA para usake badale samAja meM eka aisI divya zAnti kA prAdurbhAva huA ki jisake kAraNa samAja ko varNAzramadharma kI kamI mAlUma na huI aura usa zAnti ke pariNAma svarUpa itihAsa meM hameM bhaviSya kI svarNazatAndiyA~ dekhane ko milatI haiM / aba kevala eka prazna bAkI raha jAtA hai / Ajakala kucha 1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra logo kA khyAla hai ki, jainadharma ne tatkAlIna samAja ko ahiMsA kA sandeza dekara usameM kAyaratA ke bhAva phailA diye| jisase bhArata kA vIrava eka lambe kAla ke lie yA yoM kahie ki, aba taka ke liye lopa ho gayA / ina vidvAnoM meM pradhAna Asana paMjAba kezarI lAlA lAjapatarAya jI kA hai| isa sthAna para hameM atyanta vinayapUrNa zabdo meM kahanA hI par3atA hai ki, lAlAjI ne jainadharma kA pUrNa adhyayana nahIM kiyA hai| yadi ve jaina ahiMsA kA pUrNa adhyayana karate, to hameM vizvAsa hai ki, ve aisA kabhI na kahate / isa viSaya ' kA vizada vivecana hama kisI agale adhyAya meM kreNge| yahA~ para hama itanA hI kaha denA paryApta samajhate haiM ki, jainadharma kAyaratA kA sandeza dene vAlA dharma nahIM hai| jainadharma vIradharma hai aura usake netA mahAvIra haiN| lekina itanA hama avazya svIkAra karate haiM ki, Ajakala ke jainadharma meM aisI vikRti ho gaI hai-usakAsvarUpa aisA bhraSTa ho gayA hai ha sacamuca kAyara dharma kahA jA sakatA hai / Ajakala', ko pracalita jainadharma vAstavika jainadharma nahIM hai| vAstavika jainadharma bhArata kI hindU jAti se kabhI kA lopa ho gayA hai| yaha to usakA eka vikRta DhAMcA mAtra hai| .. / Tilara Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya - - - bhagavAn mahAvIra kAla-nirNaya jaina zAstroM me bhagavAna mahAvIra kA nirNaya-kAla IsA OM ke 527 varSa pUrva mAnA gayA hai| arthAt bhagavAna mahAvIra kA yahI samaya loga manAte cale jA rahe hai / unakA sambata bhI jo vIrasaMvata ke nAma se prasiddha hai, IsvI san se 527 varSa pahile se prArambha hotA hai aura isa dRSTi se mahAvIra nirvANa kA samaya IsA se 527 varSa pUrva mAnane meM koI bAdhA bhI upasthita nahIM hotii| para kucha samaya pUrva DAkTara harmana jekovI ne isa viSaya para eka naI upapatti nikAlI hai| unakA kathana hai ki, yadi hama mahAvIra nirvANa kAsamaya IsA se 527 varSa pUrva mAnate haiM to saba se bar3I ar3acana yaha upasthita hotI hai ki phira mahAvIra aura buddha samakAlIna nahI ho skte| ataeva yadi hama isa samaya ko svIkAra karate haiM to phira bauddha grantho kA yaha kathana mithyA siddha ho jAtA hai ki, buddha aura mahAvIra samakAlIna the| isa bAta para prAyaH sava vidvAn eka haiM, ki vuddha kA nirvANa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 cha IsA ke 480 aura 487 varSa pUrva ke bIca kisI samaya meM huA / aba yadi hama mahAvIra kA nirvANa IsA se 527 varSa mAne to ina dono mahApuruSoM ke nirvAraNa kAla meM karIba 40 yA 50 varSa kA antara par3a jAtA hai / idhara buddha aura jaina dono granthoM me sUcita hotA hai ki, mahAvIra aura buddha donoM vimvasAra ke putra ajAtazatru ke samakAlIna the / yadi mahAvIra kA nirvANa vAstava me 527 varSa IsA se pUrva huA hai, to phira ve jAtazatru ke samakAlIna nahIM ho sakate / isa prakAra kaI pramANa dete hue anta meM jekobI mahAzaya ne hemacandrAcAryyaM kA pramANa diyA hai / unake pariziSTa parva meM candragupta kA kAla mahAvIra nirvANa savat 155 likhA hai / idhara Aja kala kI khojo se mAvita ho cukA thA, ki candragupta IsA se 322 varSa pUrva huA thA / isa prakAra 322 meM 155 milA kara jekovI sAhaba ne mahAvIra nirvANa kA kAla IsA se 477 vape pUrva siddha kara diyA hai | bhagavAn mahAvIra isameM sandeha nahIM ki, DAkTara jekovI ne nirvANa kAla kA niSkarSa acche pramANo ke sAtha nikAlA hai / para phira bhI isameM zaGkA ke anekasthala maujUda haiM / pahile hI pahala unakA kathana hai ki yadi hama mahAvIra nirvANa kA kAla 527 varSa IsvI pUrva mAnate haiM to phira buddha aura mahAvIra samakAlIna nahI ho sakate / isameM sandeha nahIM ki, isa samaya ko mAnane se avazya dono ke kAla meM cAlIsa pacAsa varSa kA antara par3atA hai para isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve vilkula samakAlIna ho hI nahI sakate / hama isa sthAna para yaha siddha karanA cAhate haiM ki, itanA / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra * 80 aMtara par3ane para bhI donoM mahApuruSa samakAlIna ho sakate haiN| itanA avazya hai ki unakI samakAlInatA kA samaya bahuta hI alpasiddha hogaa| yadi hama mahAvIra nirvANa 527 me mAnate haiM / to yaha Avazyaka hai ki hameM unakA janma 599 I0 pUrva meM mAnanA par3egA, idhara buddha kA nirvANa yadi hama 487 IsvI pUrva mAnate haiM / to nizcaya hai ki, unakA janma 567 IsavI pUrva me huA hogA / buddha grantho se yaha bhI spaSTa mAlUma hotA hai ki buddha ne untAlIsa varSa kI avasthA me upadeza denA prArambha kiyA thA / isa hilAba se yadi hama dekheM to bhI bhagavAna buddha eka varSa taka mahAvIra ke samakAlIna rahe the / yadi na bhI rahe hoM to bhI buddha granthoM ne do cAra varSa ke prakara ko attara na samajha kara unheM samakAlIna likha diyA ho / matalaba yaha ki isa upapatti meM sandeha karane ko aneka sthala hai / usake atirikta laGkA ke hInayAna bauddha matAvalambI buddha kA nirvANa IsAse 544 varSa pUrva mAnate haiM / yadi yaha ThIka hai tava to uparokta pramANa kI koI AvazyakatA nahI raha jAtI hai / jekovo sAhaba kA dUsarA tarka bhI sandeha se khAlI nahIM / bauddha grantho' meM cAhe jo likhA ho para jaina granthoM me to bhagavAna mahAvIra ko "kuriNaka" kI apekSA zreNika ( vimvasAra) kA hI samakAlIna adhika likhA hai / jisa samaya bhagavAna mahAvIra ko kaivalya kI prApti ho gaI aura unakI samavazaraNa sabhA baiTha gaI, usa samaya bhI unase prazna karane vAlA zreNika hI thA / kuNika ( ajAtazatru) nahI | sambhava hai isI bIca mahAvIra nirvANa ke pUrva hI zreNika ne kuNika ko rAjya bhAra de diyA ho, aura pIche se Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra putra ke trAsa dene para usane AtmahatyA bhI kara lI ho| para bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa taka magadha ke rAjasiMhAsana para zreNika hI adhiSThita thA yaha bAta nizcita hai / kuNika ke viSaya meM jaina-zAkhoM meM itanA hI ullekha hai ki usane bhagavAna mahAvIra ke darzana kiye the / para kyA tAjjuba ve darzana usa samaya hue ho jaba bhagavAna kA nivAraNa kAla bilkula samIpa ho, bhagavAna mahAvIra bimbasAra ke samakAlIna the, unhoMne vimbasAra ko kaI sthAno para upadeza bhI diyA hai| aura jaba ki, vimbasAra kA kAla 530 I0 pR0 meM mAnate haiM, to bhagavAna mahAvIra kA nirvANa kAla 527 I0 pU0 mAnane meM koI aDacana nahI par3a sktii| jaikobI sAhaba kA antima tarpha avazya bahuta kucha mahatva rakhatA hai| hamacandrAcArya ne avazya candragupta kAkAla mahAvIra nivANa mambata 155 lisA hai aura Aja kala ke aitihAsikoM ne bahuta gboja ke pazcAt candragupta kA kAla 322 I0 pUrva siddha kara diyaa| isa hisAba se jaikobI sAhaba kA mata pUrNatayAmAnanIya ho sakatA hai| para hAla hI meM baMgAla ke prasiddha purAtatvavettA nagendranAtha vasu mahodaya ne apane vaizyakAMDa nAmaka anya meM kaI akATya pramANoM meM yaha siddha karane kI koziza kI hai ki I0 pU0 322 meM Ajakala ke itihAsana jisa candragupta kA honA mAnate haiM, vaha vAstava meM candragupta nahIM, pratyutta usakA potra ashokthaa| asalI candragupta kA kAla I0 pU0 375 me ThaharatA hai| isa bAta ko unhoMne bana mahAdaya kA ma upapatti aura unake pramANoM kA vistRta vivecana hamane apane "mArata ke hindU mamrATa" nAmaka graMtha meM kiyA hai| no banArasa ke dindA mAditya mandira se prakAzita huI hai / lekhaka Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kaI yUnAnI jaina aura bauddha granthoM se sAvita kara diyA hai / yadyapi vasu mahodaya kA yaha mata abhI taka sarvamAnya nahIM huA hai, tathApi yadi unakA yaha anusandhAna ThIka nikalA to phira jekobI sAhava kI ye tInoM upapattiyAM ekadama jahAM taka candragupta kA kAla I0 pU0 322 mAnanIya hai, vahA~ taka kovI sAhaba kI yaha tIsarI upapatti avazya kucha mAdArakhatI hai| para isameM bhI kaI prazna uttpanna hote haiN| yadi hama hemacandrAcArya ko pramANa mAneM to yaha nizcaya hai ki, unake samaya taka mahAvIra nirvANa saMvat varAvara vAstavika rUpa meM calA A rahA hogaa| phira Age jAkara kisa samaya me, kisa uddezya se aura kisane isa savat me 50 varSa aura milA diye isakA nirNaya karanA hogA / 50 varSa milAne kI kisI ko kyA AvazyakatA pdd'ii| yaha prazna vahuta hI vicAraNIya hai| isako hala karane kA koI sAdhana hamAre pAsa nahIM hai| aura jahAM taka aisA sAdhana nahIM hai vahAM taka aisA kahanA bhI vyartha hai| uparokta vivecana kA matalava itanA hI hai ki mahAvIra kA kAla vahuta socane para bhI hasAre khayAla se vahI ThaharatA hai jo unakA pracalita saMvat kahatA hai| DA0 harmana jekobI kI upapattiyAM bahuta mahattva pUrNa haiM / para unameM zaMkA ke aise aise sthala haiM ki, una para ekAeka vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| kucha varSoM pUrva pATaliputra ke sampAdaka aura hindI ke labdha pratiSThita lekhaka zrIyut kAzIprasAda jAyasavAla ne bhI / mahAvIra nirvANa samvat para eka mahatvapUrNa nivandha likhA thaa| usa nibandha me unhone mahAvIra nirvANa saMvat me 18 varSa kI bhUla Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 bhagavAn mahAvIra batalAne kA prayana kiyA hai, isa sthAna para hama use jyoM kA tyo udhRta kara dete haiN| jainiyoM ke yahAM koI 2500 varSa kI saMvat gaNanA kA hisAba hinduoM bhara meM saba se acchA hai| usase vidita hotA hai ki, aitihAmika paripATi kI gaNanA yahAM para thii| aura jagaha para yaha naSTa ho gaI kevala jainiyoM meM baca rahI / jainiyoM kI gaNanA ke AdhAra para hamane paurANika aura aitihAsika kaI ghaTanAoM se samaya baddha kiyA aura dekhA ki unakA Thoka milAna jAnI huI gaNanA meM mila jAtA hai| kaI eka aitihAsika vAtoM kA patA jainiyoM ke aitihAsika lekha aura paTTAvaliyo hI meM milatA hai| jaise "nahayAna" kA gujarAta meM rAjya karanA usake siko aura zilAlekho se siddha hai| isakA jikra purANa meM nahIM hai| para eka pahAvalI kI gAthA meM jisameM mahAvIra svAmI aura vikrama sanvata ke bIca kA antara diyA huA hai| "nahayAna" kA nAma hamane paayaa| vaha "nahyAna" ke rUpa meM hai| jainiyo kI purAnI gaNanA meM jo asambaddhatA yUropIya vidvAno dvArA samajhI jAtI thI, vaha hamane dekhA ki vastuta nahIM hai| "mahAvIra ke nirvANa aura "gardabhilla" kA 470 varpa kA antara purAnI gAthA meM kahA huA hai / jise digambara aura zvetAncara dAnA dalavAle mAnate haiN| yaha yAda rakhane kI bAta hai ki, buddha aura mahAvIra donoM eka hI samaya meM hue / bauddhoM ke grantho meM "tathA gata" kA nigrantha nAtaputta ke pAsa jAnA likhA hai aura yaha bhI likhA hai ki jaba ve zAkyabhUmi kI ora jA rahe the tava dekhA ki pAvApurI me nAtaputta kA zarIrAnta ho gayA hai| jainiyo ke Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 84 ke sarasvatIgaccha kI paTTAvalI me vikrama samvat aura vikrama janma me 18 varSa kA antaramAnA hai / yathA "vIrAt 492 vikrama janmAntara varSa 22 rAjyAnta varSa 4" vikrama viSaya kI gAthA kI bhI yahI dhvani hai ki ve 17 veM yA 18 veM varSa me sihAsana para baiThe / isase siddha hai ki 470 varSa jo jaina nirvANa aura gardabhilla rAjA ke rAjyAnta taka mAne jAte haiM ve vikrama janma taka hue / (492% 22+470) ataH vikrama janma (470 ma. ni.) meM 18 aura jor3ane se nirvANa kA varSa vikramIyasaMvat kI gaNanA me nikalegA / arthAt vikrama samvat se 488 varSa pUrva arhanta mahAvIra kA nivANa huaa| aba taka vikrama saMvata ke 1971 varSa aura aba (1981)bIta gaye haiM, ataH488 vi0pU01971 = 2459 varSe bhAja se pahale mahAvIra nirvANa kA saMvatsara ThaharatA hai| para Adhunika jaina patroM meM ni0 saM0 2441 dekha par3atA hai| isakA samAdhAna koI jaina sajjana kareM to acchA ho / 18 varSe kA antara gardabhilla aura vikrama samvat ke vIra gaNanA chor3a dene se utpanna huA mAlUma hotA hai| bauddhaloga, laMkA, zyAma Adi sthAno meM buddha nirvANa ke Aja 2448 varSamAnate hai / hamArI yaha gaNanA usase bhI ThIka mila jAtI hai / isase siddha ho jAtA hai ki, mahAvIra buddha ke pUrva nirvANa ko prApta hue / nahI to bauddha gaNanA aura jaina gaNanA se arhanta kA anta buddha nirvANa se 16 yA 17, varSa pazcAt siddha hogA jo purAne sUtro kI gavAhI ke viruddha pdd'egaa| ' jAyasavAla mahodaya ke uparokta pramANa bahuta adhika mahatva ke haiN| jekobI mahAzaya' ke nikAle hue niSkarSa me zaGkA ke Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aneka sthala haiM para uparoktapramANoM meM satya kA bahuta aMzamAlUma hotA hai| isa viSaya para hama vizeSa mImAMsA na kara isake nirNaya kA bhAra jaina vidvAnoM para hI chor3a dete haiN| bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi jaina zAstroM ke anusAra bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi "kuNDagrAma" eka bar3A zahara evaM svataMtra rAjadhanI thaa| usake gajA siddhArtha eka bar3e nRpati the| Ajakala gayA jile ke antargata "lakhavAI" nAmaka grAma jisa jagaha para basA huA hai vahAM para yaha zahara sthita thaa| para pazcAt purAtatvavetAoM ke matAnusAra "kuNDa grAma" licchavi vaza kI rAjadhAnI vaizAlI nagarI eka "purA" mAtra thA aura siddhArtha vahAM ke jAgIradAra the| DA0 harmana jekobI ne jaina-mRtroM para kI prastAvanA meM isa vipaya kI carcA kI hai| DAkTara hArnala ne bhI apane jainadharma sambandhI vicAroM me isakA vivecana kiyA hai| kaI jijJAsu pAThaka avazya una pramANoM ko jAnane ke lie lAlAyita hoNge| jisake AdhAra para pAzcAtya vidvAnoM ne isa kalpanA ko IjAda kI hai| ataeva hama nIce DhA0 hArnala kI likhI huI eka TippaNI kA sArAMza de denA racita samamate haiN| "vANiyaprAma" licchavi vaMza kI prasiddha rAjadhAnI "vaizAlI" nAmaka suprasiddha zahara kA dUsarA nAma hai / kalpasUtra ke 122 veM pRSTa meM use vaizAlI ke samIpavartI eka bhinna zahara kI taraha mAnA hai| lekina anusandhAna karane se yaha mAlUma hotA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 86 hai ki hama jisako "vaizAlI" nagarI kahate haiM vaha bahuta hI lambI aura vistRta thI / cInI yAtrI huenasana ke samaya meM vaha karIva 12 mIla vistAra vAlI thI / usake usa samaya tIna vibhAga the / 1- vaizAlI jise Ajakala "besUra" kahate haiM / 2 - vANiyagrAma - jise Aja kala vANiyA kahate haiM / aura 3- kuNDagrAma jise Aja kala vasukuMDa kahate haiM / kuNDagrAma bhI "vaizAlI" kA hI eka nAma thA / vahI 'mahAvIra' kI janmabhUmi thI / isI kAraNa se sambhavataH jaina zAstro meM kaI sthAno para mahAvIra ko "vaizAlIya" saMjJA se bhI sambodhita kiyA hai "buddhacaritra" ke 62 veM pRSTha meM likhI huI eka AkhyAyikA se bhI vaizAlI ke tIna bhAga honA pAyA jAtA hai / ye tIno bhAga kadAcit "vaizAlI" vANiya grAma aura kuNDa grAma ke sUcaka hoNge| jo ki anubhava se sAre zahara ke Ameya, izAnya aura pazcimAtya bhAgoM meM vyApta the / 1 IzAnya koNa me kuNDapura se Age "kollaMgI" nAmakA eka muhallA thA jisameM sambhavataH "jJAtR" athavA " nAya" jAti ke kSatriya loga basate the / isI kula me bhagavAna mahAvIra kA janma huA pratIta hotA hai| sUtra 66 meM isa muhalle kA nyAya kula ke nAma se ullekha kiyA gayA hai| yaha "kollAMga sanniveza" ke sAtha sambaddha thA / isake bAhara "duIyalAsa" nAmaka eka caitya thA / sAdhAraNa caitya kI taraha isameM eka mandira aura usake Asa pAsa eka udyAna thA / isI kAraNa se "vipAka sUtra" meM use "daipalAsa ujjANa" likhA hai / aura "nAya saNDe Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 bhagavAn mahAvIra - ujjANe" Adi zabdoM se mAlUma hotA hai ki vaha nAya kula kA hI thaa| uparokta kathana se jaina zAstroM ke usa kathana kA samarthana hotA hai| jisame "kuNDa grAma" kA "nAyara" (nagara) kI taraha ullekha kiyA gayA hai| kyoki kuNDagrAma vaizAlI kA hI dUsarA nAma thaa| kalpa sUtra pRSTa 100veM meM kuNThapura ke sAtha "nayaraM-samitara vAhiriyaM" isa prakAra kA vizeSaNa lagA huA hai| isa varNana se mApha mAlUma hotA hai ki, yaha vaizAlI kA hI varNana hai / jisa sUtra ke AdhAra para kuNDagrAma ko sanniveza siddha kiyA jAtA hai| vaha varAvara ThIka nahIM hai| ina saba bAto se yaha patA calatA hai ki mahAvIra ke pitA "siddhArtha" kuNDagrAma athavA vaizAlI nAmaka zahara ke "kolabhAga" nAmaka pure meM basane vAle nAya jAti ke kSatriyo ke mukhya saradAra the| isa bAta kA pramANa hame jaina grantho meM bhI kaI sthAno para milatA hai| kalpasUtrAdi prAcIna grantho me "siddhArtha" ko "kuNDagrAma" ke rAjA kI taraha ne bahuta hI kama sthAnoM meM varNita kiyA hai adhika sthAno para use sAdhAraNa kSatriya maradAra kI taraha likhA hai| yadi kahIM kahI eka do sthAnoM para rAjA kI taraha se usakA ullekha bhI pAyA jAtA hai to vaha kaMvala apavAda rUpa se / ina pramAraNoM se yaha sApha jAhira hotA hai ki "mahAvIra" ko janmabhUmi kollAMga hI thI aura yahI kAraNa hai ki dIkSA lete hI ve saba se prathama apanI janmabhUmi ke pAsa vAle duIpalAsa nAmaka caitya meM hI jA kara rahe, mahAvIra ke mAtA pitA aura dUsare Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nAya vaMza ke kSatriya pArzvanAtha ke anuyAyI the| isa kAraNa aisA mAlUma hotA hai ki, unhone pArzvanAtha ke anuyAyI sAdhuo kI subhItA ke liye eka caitya kI sthApanA kI thii| vizeSa pramANa meM yaha bAta aura kahI jA sakatI hai ki sUtra 77 aura 78 meM vANiya gAma ke viSaya meM likhe hue "uccanIya majmima kulAI" varNana ke sAtha rokhilakRta buddha caritra kA varNana bahuta mela khAtA hai / usameM likhA hai ki:___vaizAlI ke tIna bhAga the| pahale vibhAga me suvarNa kalaza cAle 7000 ghara the, madhyama vibhAga meM rajata kalaza vAle 14000 ghara the aura antima vibhAga me tAmra kalaza vAle 21000 ghara the| ina vibhAgo me krama se ucca, madhyama aura nIca varga vAle loga rahate the| DA0 hArnela kA mata de diyA gayA hai| yaha kathana avazya pramANa yukta hai, para isameM satya kA kitanA aMza hai, isake vipaya meM ThIka kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| bhagavAna mahAvIra ke mAtA pitA / digambara grantha mahAvIra purANa ke antargata mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha ko eka bahuta bar3A rAjA batalAyA hai aura usakI pradhAna rAnI kA nAma trizalA batalAyA hai| lekina kalpasUtra ke antargata siddhArtha ko eka mAmUlI jAgIradAra kI taraha sambodhita kiyA hai, sthAna sthAna para usameM "rAjA siddhArtha" nahIM pratyuta "kSatriya siddhArtha" ke nAma se sambodhita kiyA hai| usI prakAra trizalA ko bhI "rAnI trizalA" ke sthAna para "kSatri - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 bhagavAn mahAvIra sa yAraNI "trizalA" hI kahA hai, isase to sApha jAhira hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ke pitA eka mAmUlI jAgIradAra hI the, yA adhika se adhika eka choTe rAjya ke svAmI hoNge| lekina isameM eka bAta vicAraNIya hai vaha yaha hai ki, rAjA siddhArtha kA sambandha vaizAlI ke samAna prasiddha rAjavaMza se huA thA isase yaha mAlUma hotA hai ki. siddhArtha cAhe kitane hI sAdhAraNa rAjA kyoM na ho, para unakA yAdara tatkAlIna rAjAoM ke andara bahuta adhika thA / trizalA rAnI ke mAtA pitA / trizalA rAnI ke mAtA pitA ke sambandha me bhI digambara aura zvetAmbara granthoM meM bahuta matabheda pAyA jAtA hai / digambara granthoM meM trizalA ko siddhadeza ke rAjA ceTaka kI putrI likhA hai aura kalpasUtra tathA anya zvetAmbara granthoM meM trizalA rAnI ko vaizAlI ke rAjA cetaka kI bahana likhA hai / yaha dono cetaka eka hI the yA bhinna bhinna yaha nizcaya nahIM kahA jA sakatA / vauddha granthoM meM bhI cetaka kA rAjA kI taraha varNana nahIM pAyA jAtA / calki yaha pAyA jAtA hai ki usa rAjya kA pravandha eka maNDala ke dvArA hotA thA aura rAjA usa maNDala kA pramukha samajhA jAtA thA, rAjA ke hAtha meM vAisarAya aura senApati kI pUrI zaktiyAM rahatI thiiN| isa maNDala ke antargata aThAraha vibhAga the / ina saba vibhAgoM para eka vyakti niyukta thA aura isake badale me ina saba logoM ko choTe choTe rAjya kA svAmI banA diyA jAtA thA / "niryAvalisUtra" nAmaka ghauddha grantha se patA calatA hai ki campAnagarI ke rAjA " kuNika" ne jaba cetaka ke upara car3hAI kI, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra cyAna usa samaya cetaka ne aThArahoM rAjAoM ko bulA kara unase salAha lI thii| bhagavAna mahAvIra kA nivAraNAtsava manAne ke lie jina aThArahoM rAjAo ne dIpAvalI kA utsava manAyA thA, sambhavataH ve isI maMDala ke membara hoN| lekina ina aThArahoM rAjAo ke antargata cetaka kA nAma pramukha ke Dhaga ro nahIM AyA hai| isase mAlUma hotA hai ki cetaka kA darjA sambhavataH una aThAraho rAjAo ke barAbara hI ho| isake atirikta sambhava hai ki, unakI sattA bhI svataMtra na hogI ina saba kAraNoM se hI mAlUma hotA haiM ki bauddha logo ke dharma pracAra ke nimitta usakI vizepa AvazyakatA na par3I aura isIlie unake prathoM meM bhI usakA vizeSa ullekha nahIM pAyA jAtA hai| jaina grantho me to sthAna sthAna para unakA nAma AnA svAbhAvika hI hai kyoki eka to ve bhagavAna mahAvIra ke mAmA bhI the aura dUsare jainadharma ke AdhAra stambha bhii| rAjA cetaka ko eka putrI aura bhI thii| usakA nAma "celanA" thA / yaha magadha deza ke rAjA bimbasAra ko vyAhI gaI thI, mAlUma hotA hai ki rAjA bimbasAra bauddha aura jaina dono hI matoM kA popaka thaa| kyoMki isakA nAma dono hI dhammoM ke granthoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai, isake putra "kuNika" prArambha meM to jaina matAvalambI thA, para pIche se buddha nirvANa ke karIba ATha varSa pahile vaha bauddhamatAvalambI ho gayA thaa| bauddha granthoM meM ise ajAtazatru ke nAma se likhA hai| trizalA rAnI ko bhagavAna mahAvIra ke sivAya eka putra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F 91 bhagavAn mahAvIra svaana aura eka putrI aura huI thI, jinake nAma kramazaH nandivarddhana aura sudarzanA the / mahAvIra svAmI ke kAkA kA nAma supArzva thA / nimnAMkita tAlikA se bhagavAn mahAvIra ke kuTumba kA sApha sApha patA cala jAyagA / supArzva nandivarddhana varddhamAna siddhArtha trizalA cetaka subhadrA calanA bimvasAra ch kuNika yA ajAta zatru sudarzanA priyadarzanA uddina yaha tAlikA zvetAmbara granthoM ke AdhAra se banAI gaI hai / digambara granthoM me bhagavAna mahAvIra kI putrI priyadarzanA kA ullekha nahI kiyA gayA hai / unake granthoM meM mahAvIra ko bAlabrahmacArI mAnA hai| bhagavAna mahAvIra bAlabrahmacArI the yA nahI, isa viSaya para Age vicAra kiyA jAyagA / bhagavAn mahAvIra kA janma kalpasUtra ke aMtargata 'bhagavAna mahAbIra' ke garbha sthAna vadalane kA varNana pAyA jAtA hai| yaha ghaTanA digambara grantho me kahI bhI nahIM pAI jAtI / Ajakala ke vidvAn bhI isa ghaTanA ko prAya: asambhava sI mAnate haiN| lekina zvetAmbariyoM ke bahuta prAcIna granthoM meM isakA varNana pAyA jAtA hai / isaliye yaha bAta avazya vicAraNIya hai / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 92 prAcIna danta-kathAoM meM hama prAyaH isa prakAra kI ghaTanAe~ sunA karate haiN| jinameM garbha badalane kI to nahIM para kanyA ke sthAna para putra aura aura putra ke sthAna para kanyA ko rakha dene kI bAteM pAyI jAtI haiM / athavA yadi kisI ke santati na hotI ho to dUsarI santAna ko lAkara "rAnI ke garbha se paidA huI hai " isa prakAra kI aphavAha ur3A dI jAtI hai / isa prakAra kI ghaTanAe~ jaya prakAza meM AtI haiM to kucha dinoM pazcAt loga usako car3hA kara rAI kA parvata aura tila kA tAr3a kara dete haiM / logoM kA khyAla hai ki isI prakAra kI koI ghaTanA zAyada mahAvIra ke janma samaya bhI huI ho, jisako bar3hAte 2 yaha rUpa de diyA gayA ho / kalpasUtra ke anusAra bhagavAna mahAvIra pahale RSabhadatta brAhmaNa kI patnI devanandA ke garbha meM avatarita hue the / jaba yaha khabara indra ko mAlUma huI to vaha bar3e asamajjasa meM par3a gayA, kyoMki brAhmaNI ke garbha me tIrthakara ke jIva kA jAnA asambhava mAnA jAtA hai / anta me usane mahAvIra kA garbha sthAna badalane ke nimitta "harinaigama" nAmaka daiva ko bulA kara usa garbha ko kSatriya rAjA siddhArtha ko rAnI trizalA kI kuti meM badalane ko kahA / uparokta saba kucha bAte aise Dhaga kI haiM jina para sivAya zraddhAvAdI jainiyoM ke dUsare vidvAn vizvAsa nahI kara sakate / kucha logoM ne isa ghaTanA ke viruddha kaI pramANa saMgraha karake yaha siddha karane kI koziza kI hai ki, yaha ghaTanA bahuta pIche se milAI, gaI hai / una pramANoM ko saMkSipta meM nIce dete haiM / ( 1 ) kalpasUtra ke raciyatA likhate haiM ki, tIrthakara - 1 " Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 bhagavAn mahAvIra nAmaka karma ke baMdhe hue jIva antakula, bhikSAkula, tucchakula, daridakula, prAntakula aura brAhmaNakula meM janma nahIM lete pratyuta kSatriyakula, harivaMzaphula, Adi . isI prakAra ke vizuddha kuloM me janma lete haiN| yahA~ para hameM yaha nahIM magalUma hotA ki kalpa sUtra ke racayitA "vizuddha kula" kA kyA artha lagAte haiN| kyA brAhmaNa loga vizuddha kula ke nahIM the, isa sthAna para mAlUma hotA hai ki jainiyoM ne brAhmaNoM ko badanAma karane hI ke lie isa upapatti kI racanA kI hai| (2) usa samaya brAhmaNAM, jainiyo aura vauddho ke bIca meM bhayaGkara saMgharSa cala rahA thA / tatkAlIna pranthoM meM isa vidveSa kA prativimya sApha sApha dikhalAI par3a rahA hai| brAhmaNa granthoM meM jainiyoM aura bauddhoM ko eva jaina aura cauddha granthoM meM brAhmaNoM ko bahuta hI nIcA dikhalAne kA prayatna kiyA hai / sambhavata' mahAvIrasvAmI ke garma parivartana kI kalpanA bhI isI uddezya kI siddhi ke liye kI gaI ho / kyoMki isake pazcAt hI hama yaha bhI dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra kI samavazaraNa sabhA ke gyAraha gaNadhara bhI brAhANa kulotpanna hI the| yadi ve azuddha samajhe jAte to kadAcita nanaka gaNadhara bhI na hone paate| ___3-mAlUma hotA hai ki bhadrabAhu svAmI nevahuta pIche brAhmaNa kula ko ina sAta phuloM ke sAtha rakha diyA hai| kyoki brAhmaNa kula ke pahale jitane bhI nAma Aye haiM jaise antakula mitAkula, tunchakula Adi ke saba guNa ke sUcaka haiM / phira kevala akelA brAhmaNa kula hI kyoM "jAti darzaka" rakkhA gyaa| isase mAlUma hotA hai ki bhagavAhu ke samaya meM brAhmaNoM aura jainiyoM kA saMgharSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra parAkASTA para pahuMca gayA thA aura isI kAraNa zAyada unhoMne isa navIna upapatti kI racanA kI thii| isa viSaya me DAkTara harmana jekobI kA mata kucha dUsarA hI hai| unakA kathana hai ki, siddhArtha rAjA ke do ganiyAM thIM, pahalI paTarAnI kA nAma trizalA thA, yaha kSatriya kulotpanna thI aura dUsarI ko nAma "devAnandA" thA yaha brAhmaNI thI / bhagavAna mahAvIra kA janma devAnandA ke garbha se huA thaa| para cUMki trizalA vaizAlI ke rAjA "ceTaka" kI bahana thI, aura siddhArtha kI paTarAnI bhI thI, isalie mahAvIra kA janma usakI kukSi se huA yaha prakAzita kara dene se eka sAtha do lAbha hote the| pahalA to yaha ki, vaizAlI ke samAna vistRta rAjya se unakA sambandha aura bhI bar3ha ho jAtA aura dUsarA yaha ki "mahAvIra' yuvarAja bhI banAye jA sakate the / sambhavataH isI vAta ko soca kara unhone yaha vAta prakaTa kara dI hotokyA AzvAya? isa vAta kI aurabhI puSTi karane ke liye venimnAMkita pramANa peza karate haiM: ve kahate haiM ki "RSabhadatta" ko devAnandA kA pati kahane kI vAta bilkula asatya hai, kyoMki prAkRtibhApA maiM kisI vyakti cAcaka zabda ke Age "datta" zabda kA prayoga avazya hotA hai para vaha bhI brAhmaNo ke nAma ke Age nahIM ho sakatA / ataeva "devAnandA" kA pati "Rpabhadata" thA yaha kalpanA bahuta pIche se milAI gaI hai| jekobI sAhaba kI pahalI kalpanA to vizeSa mahatva nahIM rakhatI, unakA yaha kahanA ki kSatriya rAjA siddhArtha kI eka rAnI devAnandA brAhmaNI bhIthI yaha bilkula bhUla se bharI huI bAta hai| kyoMki usa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kAla meM brAhmaNa kanyA kA kSatriya ke sAtha vivAha nahIM hotA thaa| yaha prathA sambhavataH mahAvIra aura buddha ke kaI varSoM pazcAt calI thii| isake atirikta digambarI anya mahAvIra purANa meM sApha likhA hai ki mahAvIra vizalA se hI utpanna the| hAM unakI dUsarI kalpanA avazya mahatva pUrNa aura vicAraNIya hai| isameM sandeha nahIM ki, uparokta pramANo me se bahuta se pramANa bahuta hI mahatva pUrNa haiM / inase to prAyaH yahI jAhira hotA hai ki "garbha haraNa" kI ghaTanA kavi kI kalpanA hI hai, para hama eka dama aisA karake prAcIna granthoM kI avahelanA nahIM kara denA caahte| hamArA to yahI kathana hai ki, isa viSaya para aura upAhoha ho / saba jaina vidvAna isa vipaya ko soceM aura bar3ha pramANoM ke sAtha jo nikarma nirula usI ko svIkAra kreN| kevala prAcIna lakIra ke phakIra yA andhazraddhA ke vazIbhUta hokara prAcInatA kA pakSa kara lenA bhI ThIka nhiiN| hara eka bAta ko buddhi kI kasauTI para avazya jAMca lenA cAhie / astu / strI san se 599 varSa pUrva caitra guhA trayodazI ke dina rAnI trizalA ke garbha se bhagavAna mahAvIra kA janma huA, janma ke upalakSya meM bahuta bar3A utsava manAyA gyaa| bhagavAna mahAvIra kA vAlyajIvana aura yauvanakAla kisa prakAra vyatIta huA isake batalAne meM itihAsa prAyaH cupa hai| purANoM meM bhI bAlyakAla aura yauvanajIvana kI bahuta hI kama ghaTanAoM kA varNana hai| ataeva anumAna pramANa se ina do avasthAoM kA jo kucha bhI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai vaha Age ke "manA vaijJAnika" khaNDa me nikAlA jaaygaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nvayana yahAM para eka bAta batalA denA Avazyaka samajhate haiM, vaha yaha ki zvetAmbarI dharmazAstra bhagavAna mahAvIra kA vivAha "yazodA" nAmaka rAjakumArI ke sAtha honA mAnate haiM / unake matAnusAra bhagavAna mahAvIra ko priyadarzanA nAmaka eka putrI thii| jisakA vivAha rAjakumAra "jAmAli" ke sAtha kiyA gayA thaa| para digambarI dharma zAkhoM ke mata se mahAvIra bAla brahmacArI the / ina dono meM se kaunasA mata saccA hai isakA nirNaya karane ke lie itihAsajJo ke pAsa koI pramANabhUta sAmagrI nahIM hai / hAM anumAna ke vala para kaI mano vaijJAniko ne isakA nirNaya kiyA hai jisakA vivecana AgAmI khaNDa me kiyA jAyagA / bAlyakAla aura yauvanajIvana ko lAMgha kara itihAsa ekadama usa sthAna para pahuMcatA hai jahAM para mahAvIra kA dIkSA saMskAra hotA hai / pitA kI mRtyu ke pazcAt tIsa varSa kI avamA meM mahAvIra ne dIkSA grahaNa kI / DA0 hArnala kA mata hai ki, yadi jIvana ke prArambha kAla hI meM mahAvIra duIpalAsa nAmaka caitya meM pArzvanAtha kI sampradAya meM sammalita hokara rahane lge| para unake tyAga viSayaka niyamo se inakA kucha mata bheda ho gayA yaha mata bheda khAsa kara "digamvaratva" ke viyaSa meM thaa| pArzvanAtha ke anuyAyI vastra dhAraNa karate the aura mahAvIra bilkula nagna rahanA pasanda karate the| isa mata bheda ke kAraNa kucha samaya pazcAt ve unase alaga hokara bihAra karane lge| digambara hokara unhone bihAra ke dakSiNa tathA uttara prAnta meM Adhunika rAjamahala taka 12 varSa taka khUba bhramaNa kiyA / isake pazcAt inakA upanAma mahAvIra huaa| isake pUrva meM ye varddhamAna ke nAma se prasiddha the| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra isa samaya inhe kevalya kI bhI prapti huii| kevalya prApti ke pazcAtainhone 30 varSe taka janatA ko dhArmika upadeza diyaa| bhagavAna mahAvIra kA upadeza kitanA divya -aura ujvala thA, isakA vivecana karate hue sAhitya samrATa ravIndranAtha Taigora Mababir proclaimed in India the message of salvation that religion is a reality and not a mere social conyention, that salvation comes from taking reluge in that true religion and pot for observing the external ceremonies of the community, that religion can not regard any barrier between man and man as an eternal verity Wondrous to relate, this teaching rapidly overtopped the barriers of the race's abiding instinct and conqured the whole country for a long pegiod now the influence of kshatriya teachers completely suppressed the Brahmin power "mahAvIra ne bhAratavarSa ko U~ce svara se mokSa kA sadezA diyaa| unhone kahA ki dharma kevala sAmAjika rUr3hi nahIM hai, balki vAstavika satya hai| mokSa kevala sAmprAdika vAhya kriyAkANDa se nahIM mila sakatA pratyuta satya dharma ke svarUpa kA Azraya lene se prApta hotA hai, dharma ke antargata manuSya aura manuSya ke vIca rahane vAlA bheda bhAva kabhI sthAyI nahIM raha sakatA / kahate hue Azcarya hotA hai ki, mahAvIra kI isa zikSA ne samAja ke hRdaya meM jar3a, jamA kara pUrva saMskAro se baiThI huI bhAvanAo ko bahuta zIghra nestanAbUda kara aura sAre deza ko vazIbhUta kara liyaa| mahAvIra ke pazcAt bhI bahuta kAla taka kSatriya logoM ke upadezA ke prabhAva se brAhmaNoM kI sattA amibhUta rhii| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAn mahAvIra jaina aura bauddhadharma para tulanAtmaka dRSTi bAhya dRSTi se jaba hama jaina aura bauddha ina donoM dharmoM para tulanAtmaka dRSTi DAlate haiM, to hamAre sanmukha sahajahI do prazna upasthita hote haiN| 1-vaha kaunasA kAraNa hai jisase eka hI kAraNa se-eka eka hI samaya meM paidA hue do dharmoM me se eka dharma to bahuta hI kama samaya me sarvavyApI ho gayA aura dUsarA na ho skaa| 2-vaha kauna sA kAraNa hai jisase eka hI kAraNa se, eka hI samaya meM paidA hue do dharmoM meM se eka sarvavyApI hone bAlA dharma to samaya pravAha meM bhAratavarSa se vaha gayA aura dUsarA aba taka sthAyI rUpa se cala rahA hai| ___ ye dono hI prazna bar3e mahatvapUrNa haiM inhIM prabho meM ina dharmoM kA bahuta sA rahasya chipA huA hai isa sthAna para sakSipta rUpa se ina donoM praznoM para alaga alaga vicAra karane kA prayatna karate haiN| bauddha aura jainadharma kI aneka sAmyatAoM meM se do sAmyatAe~ nimna likhita bhI haiN| 1-donoM hI dharma vAle "triratna" zabda ko mAnate haiM, bauddhadharma vAle buddha, dharma aura saMgha ko "triratna" kahate haiM aura jainadharma vAle samyak darzana, samyak zAna, aura samyakcaritra ko trirata mAnate haiN| 2-donoM hI dharma vAle "saMgha" zabda ko mAnate haiM, jainiyoM me saMgha ke muni, arjikA, zrAvaka aura zrAvikA aise cAra- bheda Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 bhagavAna mahAvIra kiye haiM para bauddhoM meM kevala bhikSuka aura bhikSukI yahI do bheda kiye haiN| donoM hI dhamoM ke trirAna vAle mudrAlekha khAsa vicAra ke sUcaka haiN| vauddha logoM kA yaha mudrAlekha Adhi-bhautika artha se sambandha rakhatA hai, aura jainiyoM kA AdhyAtmikatA se| pahale tIna ratnoM (buddha, dhame aura sagha )se mAlUma hotA hai ki ye bheda vyavahArikatA ko pUrNa rUpa se sanmukha rakha kara banAye gaye haiN| inake dvArA logoM ke antargata bahuta zIghratA se utsAha bharA jA sakatA hai / aura dUsare tIna ranoM ( samyakdarzana, * samyakajJAna, aura samyakacaritra ) se mAlUma hotA hai ki ye tIno Adarza aura vyavahAra ina donoM vaSTiyoM ko samAna palar3e para rakhakara banAye gaye haiN| inake dvArA manuSyoM meM vAhya jvalanta sAhasa kA udaya to nahIM hotA para zAnta aura sthira manoM-bhAvanAoM kI utpati hotI hai| pahale "triratna" se manuSya kSaNika Aveza meM AtA hai para dUsare "triratna" se sthAyI Aveza kA udgama hotA hai| pahale "triratra" meM samaya ko dekha kara uttejita hone vAle asaMkhya loga sammilita ho jAte haiM para dUsare "triratna" meM sthAyI bhAvanAoM vAle bahuta hI kama loga sammilita hote haiM / isa anumAna kA itihAsa bhI anumodana karatA hai, apane capala aura pravartaka utsAha kI umaMga se vauddhadharma hindusthAna ke bAhara bhI prasArita ho gyaa| para jainadharma kevala bhAratavarSa meM hI zAnta aura manthara gavi se calatA rhaa| "nirana" kI hI taraha "saMgha" zabda ke bheda bhI bar3e ho mahatva pUrNa hai| bauddha logoM ke saMgha meM kevala mikSaka aura mithukI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 100 kA hI samAveza kiyA gayA hai| isa paMtha me sAdhAraNa gRhasthaloga kisI khAsa nAma se praviSTa nahIM kiye gaye haiN| yaha spaSTa hai ki sAdhAraNa jana samAja se kisI prakAra kA vyavasthita sambandha rakhe binA koI bhI bhikSu-saMgha sthAyI rUpa se nahIM cala sktaa| kyoki, apane sampradAya kA astitva kAyama rakhane ke liye apane anuyAyI gRhasthajana-samudAya se dravya vagairaha kI sahAyatA lenA Avazyaka hotA hai| para apanI atyanta udAratA ke kAraNa manuSya prakRti kI kamajorI kI kucha paravAha na karate hue bauddhoM ne isa bAta kI koI dRr3ha vyavasthA na kI / gRhasthoM ko apane saMgha meM vidhipUrvaka praviSTa karane ke liye unhone koI upAya nahIM kiyaa| unake dharma me hara koI praviSTa ho sakatA thA, use kisI bhI prakAra kI pratijJA lene kI koI AvazyakatA na hotI thii| dharmAnuyAyI gRhasthoM ke lie vidhi-niSedha kA koI khAsa grantha bhI na thaa| unake lie kisI viziSTa prakAra kI dharma kriyA kI vyavasthA bhI na thI / acche aura bure, sadAcArI aura durAcArI, sabhI loga bauddhadharma meM AsAnI se praviSTa ho sakate the| saMkSipta me yo kaha sakate hai ki eka manuSya unakA anuyAyI hone ke sAtha sAtha dUsare dharma kA anuyAyI bhI ho sakatA thaa| kyoMki usake lie kisI prakAra ke koI khAsa niyama lAgU na the| "maiM buddha ke mahAsaMgha meM se eka huuN| aura usakI dhArmika kriyAoM kA yatheSTa rIti se pAlana karatA huuN|" isa prakAra kA dharmAbhimAna rakhane kA adhikAra kisI bauddhadharma anuyAyI ko na thaa| bauddhadharma kI isI udAratA ke kAraNa usa samaya acche bure, bar3e choTe uce aura nIce sabhI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 bhagavAn mahAvIra loga usa mAr3e ke nIce A gye| baDe bar3e rAjA bhI Aye aura choTe choTe raMka bhI, amIra bhI Aye aura garIva bhI, sajjana bhI Aye aura duSTa bhI / matalaba yaha ki bauddhadharma sarva vyApI ho gyaa| para jaina prAvikoM kI sthiti inase bilkula bhinna thii| bauddhAnuyAyiyoM meM bilkula viparIta ve apane saMgha ke eka khAsa aga meM gine jAte the aura apane muniArjikAoM ke sAtha ve apanA gAdA manvandha samajhate the| DAsTara hArnala isa viSaya para prakAza DAlate hue kahate hai ki: "ima viSaya meM cauddha logoM ne himAlaya pahAr3a ke samAna bhArI bhUla kI hai / imI bhayaGkara bhUla ke kAraNa yaha vizAla dharma apanI janmabhUmi para meM hI jar3a mUla me naSTa ho gayA hai / ImA kI sAtavIM zatAbdI meM logoM ke dhArmikavalana meM phera phAra hone se huenasaga ke samaya meM ghauddha-dharma kA patana Arambha huaa| usake pazcAta nauvIM zatAbdI meM zaMkarAcArya kI bhayaGkara coTa meM pachAr3a gvAkara vaha aura bhI dharAzAyI ho gyaa| Akhira jaba bArahavIM aura terahavIM zatAbdI meM bhAratavarSa para musalamAnoM kA zrAkramaNa huzrA / taba vArAnAtha aura minhAjuddIna ke itihAsa meM limbe anusAra thor3e bahuta zepa rahe hue vauddha-vihAroM aura caityoM ko aura bhI sakhta AghAta phuNcaa| jisase cauddhadharma aura bhI chinna bhinna hote hone anta meM naSTa ho gyaa| prArambha me hI usane apane upAsakoM kA bhikSu-saMgha ke sAtha meM koI gAdA sambandha na rakkhA thA / aura pIche se bhI usake AcAryoM ko yaha karane kI na suujhii| isa bhUla ke kAraNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 102 usake saba sAdhAraNa upAsaka pIche brAhmaNa dharma me sammilita ho gaye / bauddha-dharma ke isa vinAza ke samaya meM bhI jaina-dharma apanI zAnta aura manthara gati se bhArata kI bhUmi para calatA rahA / zaGkarAcArya ke bhayaGkara hamale kA bhI usakI nIva para koI 'asara' na huA / usake pazcAta musalamAno ke bhayaGkara Akra maNoM aura samaya pravAha ke anya anya bhISaNa tUphAno ke bIca meM bhI vaha aTala banA rahA / itanA avazya huA ki, samaya kI bhayaGkara coToM se usakI asaliyata meM bahuta kucha vikRti A gii| vaha apane asalI svarUpa ko bahuta kucha bhUla gayA jaisA ki Aja hama dekha rahe haiN| para itane para bhI usakI jar3a kAlacakra ke siddhAntoM ko ulAhanA detI huI Aja bhI maujUda hai| bauddha dharma ke vinAza kA eka kAraNa aura hame pratyakSa mAlUma hotA hai / vaha yaha hai ki sajaya ke ajJeyavAda ke viruddha jainAcApyoM ne jisa prakAra "syAdvAda" darzana kI vyutpati kI, usa prakAra bauddhAcAyyoM ne kucha bhI na kiyA / ulaTe sajaya ke kaI siddhAntoM ko unhoMne svayaM svIkAra kara liyA / buddha ne apane "nirvANa" viSayaka siddhAntoM meM "ajJeyavAda" kA pUrA pUrA anukaraNa kiyA / mRtyu ke pazcAt tathAgata kA astitva rahatA hai yA nahIM, isa prakAra ke praznoM kA uttara dene meM buddha bilkula inkAra karate the / nirvANa ke svarUpa ke sambandha meM kiyA huA buddha kA mauna, sambhava hai usa kAla meM buddhimAnI pUrNa ginAtA hogA para yaha to nizcaya hai ki isa J Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAyAra bAta ne bauddhoM ke vikAsa meM bahuta bar3I bAdhA dii| kyoMki ina viSaya meM yauddhamata ke anuyAyI brAhmaNa dArzanikoM ke sanmukha paMje Teka dete the| anta meM apane dharma kA astitva rakhane ke nimitta isa mahAna prazna kA jisake vipaya meM ki svayaM buddha ne koI nizcayAtmaka dhAta na kahI thI nipaTArA karane ke lie boddhA kI sabhA huii| jisameM yauddha-dharma mahAyAna, hInayAna Adi Adi kaI sampradAyoM meM vibhakta ho gyaa| Aja bhI lA, jAvA, sumAtrA Adi dvIpoM meM jahA~ ki mAmaNa dArzanikoM ko pahu~ca na thI, buddha kA nirvANa viSayaka siddhAnta apane asalI rUpa meM pracalita hai| isake atirikta kaI aise phAraNa haiM jinase bauddha-dharma usa samaya meM sarvavyApI ho gayA, aura jaina dharma apanI maryAdina sthiti meM hI rahA / sivAya isake jaina-dharma kI majabUtI ke aura buddhadharma ko asthiratA ke bhI kaI kAraNa hai| jinakA vivecana isa laghukAya pranya meM asambhava hai|" aitihAsika saMDa samApta 1 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI kI hara prakAra kI pustakeM milane ke pate --- ( 1 ) gAMdhI hindI maMdira ajamera aura bhAnapurA ( ho0 ga0) (2) hindI sAhitya -maMdira vanArasa (3) sAhitya kula kAryAlaya bhAnapurA ( ho0 rA0 ) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kytkdkdtkdkSkdkdk manovaijJAnika khaNDa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovaijJAnika khaNDa pahalA adhyAya OPEOS aisA mAlUma hotA hai ki IsAmasIha se lagabhaga chaH sau varSa pUrva sAre bhUmaNDala ke antargata eka vilakSaNa prakAra kI mAnasika krAnti kA udgama huA thaa| sArI manuSyajAti ke manovikAgeM meM eka vilakSaNa pracAra kI svataMtratya bhAvanA kA eka vilakSaNa prakAra ke bandhutva kA pAdurbhAva ho rahA thaa| sAre saMsAra ke aMtargata eka navIna paripATI kA janma ho rahA thaa| isI kAla meM yUropa ke antargata prasiddha tattvajJAnI "paithegorasa" kA pAdurbhAva huA / isakA janma sabhya yUnAna kI suMdara bhUmi para huA thaa| isane sAre saMsAra ko ekatA kA divya sandeza diyaa| zAyada usake pUrva yUropa athavA yUnAna ke anta rgata anekatva kI bhAvanAoM kA pracAra ho rahA hogA, bhAratavarSa / kI hI taraha vahAM para bhI sAmAjika azAnti kA daurAdaura hogA aura sambhavata. isI kAraNa isa tattvajJAnI ne apane divya sandeza ke dvArA logoM kI una saMkIrNa bhAvanAoM ko nAza karane kA prayatra kiyA hogaa| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavAn mahAvIra tya isI kAla meM eziyA ke antargata eka sAtha cAra tatvajJAnI avatIrNa hue| cIna meM prasiddha tatvabAnI "kanaphyUzasa' kA AvirbhAva huaa| isane apanI una zikSAoM ke dvArA linheM golDana rUla (Golden rule) kahate haiM cIna ke antargata sAmAjika zAnti kI sthApanA kI / karIva isI ke sAtha sAtha IrAna kI bhUmi para prasiddha tattvajJAnI "lorosTara" avatIrNa huA, jisane apane una do siddhAntoM ke dvArA jinheM "prAramujaDa" (Armugd) aura ahirimana kahate haiM / (Ahiriman) jo ki prakAza aura andhakAra kI zaktiyoM ke visamvAda ke sambandha meM hai-ke dvArA yaha kArya kiyaa| ___ bhAratavarSa ke antargata "varddhamAna"-jinheM mahAvIra bhI kahate haiM-ne prakaTa ho kara apane utkaTa AtmasaMyama ke siddhAnta ko prakaTa kiyaa| unhoMne apanI utkaTa pratibhA ke bala se "syAdvAda" nAmaka prasiddha tattvajJAna kA AviSkAra kiyaa| isake atirikta unhoMne apanI alaukika sahanazIlatA, divya Atma-saMyama aura adbhuta tyAga ke dvArA logoM ke sanmukha eka ujvala Adarza khar3A kara diyA / sAmAjika azAnti ko naSTa karane aura sthAyI zAnti kI jar3a jamAne ke liye unhoMne yahAM kI vigar3I huI jAtiprathA ko sudhArane kA-athavA yadi na sudhare to naSTa karane kA prayatna kiyaa| unhoMne pUrva pracalita jaina-dharma ko hAtha meM lekara usakA saMzodhana kiyA aura use samAja ke nimitta upayogI banA diyaa| mahAvIra ke hI sAtha sAtha isa deza meM "vuddha" kA bhI avatAra huA ! mAlUma hotA hai bhAratavarSa kI bhayaGkara azAnti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra - - kA nAza karane ke lie prakRti ne kevala eka hI vyakti ko paryApta na smjhaa| aura isIlie usane mahAvIra ke pazcAt tatkAla hI buddha ko bhI paidA kara diyaa| buddha ne aura bhI bulanda AvAz2a ke sAtha prAcIna sAmAjika niyamo kA virodha kiyaa| unhoMne apanI pUrI zakti ke sAtha prAcIna sAmAjika prathA ke sAtha yuddha karake use bilkula ho naSTa kara diyaa| mahAvIra ne jaina-dharma kA mArga jitanA vistIrNa rakyA thA buddha ne apane dharma kA usase mI adhika vistIrNa mArga rksaa| jaina-dharma ke antargata usa samaya vehI loga praviSTa hone pAte the jo parale sire ke AtmasaMyamI aura caritra ke pakke hote the, para yuddha dharma meM aisI koI bAdhA na thI aura isI kAraNa ne usane bahuta hI kama samaya meM samAja ke adhikAMza bhAga para apanA adhikAra kara liyaa| sAre hindunAna meM adhikAMza cauddha aura unase kama jainI naz2ara Ane lge| nAnA-dharma eka bAragI hI lupta sA ho gyaa| maMsAra kI ina saba kAntiyo kA jaba hama gambhIratA ke sAya adhyayana karate haiM to mAlUma hotA hai ki, java samAja kA eka balavAna aura sattAdhArI aGga apane sthUla svArtha kI rakSA ke nimitta zrasatya aura adharma kA pakSa lekara apane se durbala aGga ko satya meM vacita rakhane kA prayatna karatA hai taba usa parAjita satya ko bhamma meM meM eka aisI divya cinagArI paidA hotI hai ki, jisakI pracaNDa jvAlA meM usa adharma aura anIti kI Ahuti laga jAtI hai| usa divya prakAza ke usa dinyavibhUti ke prAdurbhAva meM nIti kI apekSA anIti aura dharma kI apekSA adharma kA hI adhika hAtha rahatA hai| parAjita aura pratAr3ita satya ko punaH Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra usake gaurava yukta Asana para pratiSTita karane ke nimitta hI mahApuruSoM kA avatAra hotA hai| daivI aura AsurI sampada ke ghAta pratighAta meM jaba AsurI tattva apane sthUla bala ke prabhAva se daivI tattva ko davA detA hai, aura apane adharma-yukta zAsana kA prabhAva samAja para DAla detA hai, taba prati zAsaka kI taraha daivItattva kA pakSa lekara asatya kA nikandana karane ke nimitta prakRti ke garbhAgAra meM se eka amogha vIryavAna AtmA avatIrNa hotI hai| isa amogha-zakti ko loga "avatAra" kI saMjJA dete haiM / ina puruSo ke avataraNa kA mukhya hetu jagata kI sAvadezika pragati ke viruddha jo vighna Ate rahate haiM unako dUra karane kA hotA hai| "mahattA" kevala sAmarthya para hI avalambita nahIM hai| pratyuta vighno ke dUra karane meM sAmarthya kA jo upayoga hotA hai usI para avalambita hai| jitane hI bhayakara vinoM aura prati bandhoM ke viruddha usakA upayoga hotA hai utanI hI adhika usakI mahattA hotI hai| saMsAra ke itihAsa meM jitane bhI mahApuruSoM ne pUjyanIya sthAna prApta kiyA hai, vaha kevala sAmarthya ke prabhAva se hI nahIM pratyuta usa sAmarthya ke dvArA adharma ke viruddha krAnti uThA kara hI kiyA hai| kriyAhIna / -sAmarthya kA ullekha itihAsa ke patroM meM nahIM rhtaa| vastutaH dekhA jAya to ina mahAtmAoM ko AkarSaNa karane kI zakti adharma meM nahIM hotI para jaba adharma kA prAbalya dharma ko daboca detA haiuse tatvahIna banA detA hai taba pratAr3ita satya kI dukha bharI pukAra hI, unheM utpanna hone ko vAdhya karatI hai| isa pustaka ke aitihAsika khaNDa ko par3hane se pAThaka avazya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 bhagavAna mahAvIra samajha gaye hoMge ki usa samaya bhAratIya samAja kI ThIka yahI siti ho rahI thI, brAhmaNoM kA balavAna aga zUdroM ke nirvala ajha ke tamAma adhikAroM ko chIna cukA thA aura purupo kA sabala aGga striyoM ke nila aMga ko tattva hIna kara cukA thA / pazuoM ke prANoM kA kucha bhI mulya nahIM samajhA jAtA thaa| hajAroM, lAkhoM prANI dina dahAr3e yajJa kI pavitra vedI para talavAra ke ghATa utAra diye jAte the| unake antarjagata meM azAnti kI mIpaNa jAlA dhadhaka rahI thii| ve loga bar3I hI utkaNThA ke sAtha me purapa kI gaha dekha rahe the jo usa jvAlA kA-una manovikAroM kA sphoTa kara de| mahAvIra aura buddha ne prakaTa ho kara yahI kArya kiyA nandAne apane asIma sAhasa aura utkaTa pratibhA ke cala se logoM ke ina aMtarbhAvoM ko vAhya krAnti kA rUpa de diyaa| hamAga vizvAma hai ki yadi ye donoM mahAtmA logo kI manomRtiyoM ke anukUla na rahate hue unakI bhAvanAoM ke pratikUla koI mAnti upasthita karate to kabhI unheM itanI saphalatA na milatI, para ve to manovijJAna ke pUre paNDita the, samAja ke isI marja ko aura dharma ke asalI tattva kI khoja meM hI unhoMne apanI jindagI ke bAraha varSa vyatIta kara diye the| unase aisI bar3I mUla kama ho sakatI thii| unhoMne bahuta hI sUkSmatA se loMgo kI manovRttiyoM kA adhyayana kara apane apane dharma kA mukhya siddhAnta "mahisA" aura "sAmyavAda" rkkhaa| unhoMne apanI atulapratibhA ke dvArA logoM ko manovRttiyoM kA netRtva Lead karanA , zurU kiyA / aura mAlUma hotA hai isI kAraNa tatkAlIna samAja / ne unheM turata hI apanA netA khokAra kara liyaa| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nyA jaina aura bauddha ina donoM dharmoM kA jaba hama adhyayana karate haiM to mAlUma hotA hai ki ina donoM dharmoM ke moTe moTe siddhAnta prAyaH samAna hI haiN| kaI siddhAntoM meM to Azcaryajanaka samAnatA pAI jAtI hai, mata bheda unhI sthAnoM para jAkara par3atA hai jahAM para ki sAdhAraNa janatA kI pahu~ca nahIM hai| jahAM taka hama socate haiM isa samAnatA kA pradhAna kAraNa hameM tatkAlIna samAja kI ruci hI mAlUma hotI hai| dono hI mahApuruSo ne loka ruci ke viruddha paira rakhanA ucita na samajhA aura isI kAraNa uname Azcarya janaka samAnatA pAI jAtI hai, donoM hI dharmoM kA mukhya siddhAnta ahiMsA hai| yadi hama yaha bhI kaha de ki, iso ujvala tattva para donoM dharmoM kI nIMva rakkhI huI hai to bhI anucita na hogaa| aba hama yadi isa viSaya para vicAra kare ki inakA pradhAna tattva "ahiMsA" aura "sAmyavAda" hI kyo huA to isakA samAdhAna karane ke lie itihAsa tatkAla hI hamAre sammukha usa samaya ke "hiMsAkANDa" kA aura 'asamyatA' kA citra khIMca detA hai, basa, tatkAla hI hamArA santoSa kAraka samAdhAna ho jAtA hai| yahAM taka to hamane usa samaya kI sthiti aura usake sAtha prakRti ke lagAva kA varNana kiyA aba hama apane grantha-nAyaka bhagavAna mahAvIra kI jIvanI para manovaijJAnika DhaGga se kucha vicAra karanA cAhate haiM / kyoMki jaba taka hame yaha mAlUma nahIM ho jAtA ki mahAvIra kisa prakAra-mahAvIra hue, kisa prakAra unake jIvana kA krama vikAsa huA, kina kina paristhitiyo ke kAraNave saMsAra kI bar3I hastiyoM meM ginAne ke lAyakahue-taba taka Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 adhika bhAga korA raha jAtA hai / unake jIvana kA Adhe se mahAvIra eka mahApuruSa ho gaye haiM jo jainiyo ke antima tIrtha kara the / phevala itanA hI kahane se logoM ko makanA, na unameM kucha lAbha ho ho sakatA hai| ke aMtargata mahAvIra ke jIvana kA rahasya chipA huA hai, jina tatvoM meM manuSya jIvana kA muzakile AsAna ho jAtA hai, una ghaTanAoM aura tattvoM ko jaya taka hama pUrNatayA na jAnaleM taba taka jIvana caritra kA maghA kArya adhUrA hI raha jAtA hai / hamAre durbhAgya se bhAratavarSa ke prAcIna itihAsa kI sAmagrI bahuta hI phama prApta hai| atyanta daur3a dhUpa ke pazcAta kisI prakAra candraguma taka to loga pahu~ce hai para usake bAda to prAya andhakAra hI hai / pAcAtya vidvAna purANo aura dantasthAoM ke AdhAra para kucha anumAna nikAlate avazya haiM para kucha samaya ke pazcAta yaha anumAna unhe hI galata mAlUma e lagatA hai| bhagavAna mahAvIra ke sambandha meM bhI yadi vahI yAna kI jAya to anucita na hogA, dhauddha aura jainaprandhoM ke sarara meM yadyapi kucha vidvAnoM ne kucha dhAtoM kA nipaTArA kara liyA hai| para usameM bhI bahuta matabheda hai / vidvAna bhI becAre kyA kareM, kahA~ taka tarpha lagAveM Akhira mana AdhAra sambha to prAcIna prantha hI rahate haiN| una prAcIna granthoM se Apasa meM hI mata bheda pAyA jAtA 9 ve kahate haiM ki mahAvIra svAmI kA garbha haraNa huA thA / digam kahate hai ki, nahIM huaa| idhara digambarI kahate haiM ki mahAvIra bAlAcArI the to zvetAmbarI kahate haiM ki nahIM 1 - = bhagavAn mahAvAra " santoSa nahIM ho jina ghaTanAo Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 unakA vivAha huA thA, aura usa vivAha se unako eka kanyA bhI huI thI / mahAvIra kI patnI kA nAma yazodA aura kanyA kA nAma priyadarzanA thA / aisI hAlata meM vidvAn kyA kareM " kisako jhUThA mAne aura kisako saJcA" unake pAsa koI aisA prAcIna zilAlekha yA tAmrapatra to hai hI nahIM jisake bala para ve nirdvandatA-pUrvaka eka ko jhUThA aura dUsare ko saccA kaha deN| aisI hAlata meM sivAya anumAna pramANa ke aura koI AdhAra zeSa nahIM raha jAtA / bhagavAn mahAvIra jyA isa sthAna para hama kalpasUtra Adi prAcIna granthoM aura anumAna ke AdhAra para mahAvIra ke jIvana se samvandha rakhane vAlI kucha bAtoM kA vivecana kareMge / isa bhAga meM unake jIvana kA vahI bhAga sammilita rahegA jo manovijJAna saM samvandha rakhatA hai / zeSa bAteM paurANika khaNDa meM likhI jAyaMgI / yaha bAta prAyaH nirvivAda hai ki bhagavAna mahAvIra saMsAra ke bar3e se bar3e puruSoM meM se eka haiM / itihAsa meM bahuta hI kama mahApuruSa unakI zreNI meM rakhane yogya milate hai / lekina bhArata ke durbhAgya se yA yoM kahiye ki hamArI andhazraddhA ke kAraNa hama loga unheM mAnavIyatA kI sImA se pare rakhate haiM / hama loga unheM alaukika, martya loka kI zrRSTi se bAhara aura duniyA~ ke sparza se ekadama mukta mAnate aura isI kAraNa hama loga mahAvIra kI utanI kadra nahIM kara sake jitanI hame karanA cAhiye / mahAvIra ke jIvana kA mahatva isameM nahIM hai ki ve alaukika mahApuruSa kI taraha paidA hue aura usI haiM / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 bhagavAna mahAvIra hAlata meM mokSa gye| yalki mahAvIra ke jIvana kA mahatva isI meM hai ki, manuSya jAti ke andara paidA hokara bhI, usa vAyumaNDala meM janma lekara bhI unhoMne parama pada ko prApta kiyaa| mahAvIrasvAmI yadi prArambha meM hI alaukika the, aura yadi unhoMne alaukikanA meM se hI alaukika pada prApta kiyA, to iMsameM unakA phoI vIratra pradarzita nahIM hotA aura na unakA jIvana hI hama logoM ke liye Adarza ho sakatA hai| kyoMki hama loga to laukika hai| hameM to laukikatA meM se alaukikatA prApta karanA hai| hameM to nara meM nArAyaNa honA hai| isalie hamAre liye isI manuSya phA jIvana Adarza ho sakatA hai jo hamArI naraha manuSya rahA ho aura usI manuSyatva meM se jimane devatva prApta kiyA ho / sArau manuSya jAti ko isI prakAra ke Adarza kI pAvazyakatA hai| manuSya prakRti ke andara nirvalatA kI jo vindue~ haiM, manuSya ke manovikAroM meM kamajorI kI jo bhAvanAe~ haiM aura bhAvanAoM pho naSTa karane ke nimitta jisa purupArtha kI AvazyakatA hai vaha puruSArtha yadi bhagavAna mahAvIra meM na thA, yadi ve kisI alaukika zakti ke prApta meM itane U~ce pada ko prAma hue to isame unakI kyA vizeSatA ? vaha no prakRti kA hI kAma thA, isa prakAra ke mahAvIra to masAra ke Adarza nahIM ho sakate / / lekina vAmnavika bAta isa prakAra ko nahIM hai, mahAvIra ke viSaya meM isa prakAra kI dhAraNA karanA hamArI bhUla hai, usameM hamAgahI dApa hai| yadi hama mUkSma dRSTi se mahAvIra ke jIvana phA adhyayana kareM to hameM mAlUma hogA ki, mahAvIra kA jIvana Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra manuSya kI unhIM pravRttiyo kA kramavikAsa hai jo sAdhAraNa manuSyoM me bhI pAI jAtI haiN| manovijJAna ke una saba sUkSma tatvoM kA mahAvIra ke jIvana meM samAveza thaa| jo hama logoM ke andara bhI pAye jAte haiN| antara kevala itanA hI thA ki hama loga apanI kamajorI ke kAraNa yA yoM kahiye ki naitikavala kI hInatA ke kAraNa una tattroM kA vikAsa karane meM asamartha rahate haiN| hama prakRti kI dI huI apAra zaktiyo ko apanI durbalatA ke kAraNa nahI pahacAna pAte haiM aura mahAvIra ne apane asIma purupArtha ke teja se, apane apAra naitika bala ke sAhasa se apanI saba zaktiyo ko pahacAna liyA thaa| unhone bahuta hI bahAdurI ke sAtha una saba moha ke AvaraNo ko phAr3akara pheMka diyA thA jo manuSya kI divya zaktiyoM para par3e rahate haiN| "mahAvIra," "mahAvIra" the, unameM icchAoM ko damana karane kI asIma zakti thii| uname manovikAro para vijaya pAne kA adbhuta puruSArthe thaa| ve hamAre samAna sAdhAraNa manuSyoM kI taraha kamajora na the-icchAo ke gulaam-nthe| unameM caritra kA teja thA, jJAna kA bala thA ve mAnava jIvana kI vAstavikatA ko samajhate the| hAM ve una tattvoM ke anugAmI the jinake dvArA manuSya parama-pada ko, apane vAstavika rUpa ko prApta kara sakatA hai| isI kAraNa bhagavAna mahAvIra hamAre Adarza haiN| isI kAraNa ve saMsAra ke pUjanIya haiN| ___bhagavAna mahAvIra meM itara logo se kyA vizeSatA thii| ve eka sAdhAraNa rAjagharAne meM paidA hue the| hamAre itane suyogya bhI unako prApta na the| yaha bAta hara koI jAnatA hai ki, eka Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 bhagavAn mahAvAra sAdhAraNa manuSya ko adhyAtma viSaya kA adhyayana karane meM jitanI sugamatA ho sakatI hai utanI eka rAjakumAra ko nahIM mila sktii| U~ce UMce vilAsa mandiroM meM aneka vilAsa-sAmagriyoM ke bIca virale hI mahApuruSoM ko vairAgya kA dhyAna AtA hai, aisI pratikUla sthiti ke antargata rahate hue bhI unake andara vairAgya kI cinagArI kisa prakAra praveza kara gaI isI eka bAta meM mahAvIra ke jIvana kA rahasya chipA huA hai, akhaNDa rAjya vaibhava ke mArga me aisA kaunasA satya, aisA kaunasA sukha, aisI kaunasI zAnti dRSTi gocara huI ki jisake pralobhana meM Akara unhoMne apAra rAja lakSmI ko, Adarza mAtRprema ko, aura usa patnI-prema ko, jahA me zakti kI sundara taragiNI kA udgama hotA hai, lAta mAra kara jagala kA rAstA liyaa| eka garIba manuSya jo saMsAra kA bhAra mahana karane meM asamartha hai, jo donoM samaya pUrA bhojana bhI nahIM pA sakatA, jo sasAra ke tamAma sukhoM se vaJcita hai, daridratA kA pAza jisake gale meM par3A huA hai, atyanta dukhoM se taga Akara yadi vairAgya ko grahaNa kara le to usameM Azcarya kI koI bAta nhiiN| para bhagavAna mahAvIra kI aisI sthiti na thii| unake prANa se bhI adhika priya mAtA thii| suMdara, suzIla, aura sadguNa-zAlinI patnI thI, udAra pitA the| rAjya thA / rAjya-bhakta prajA thI aura usake sAtha hI sAtha atyanta vaibhava thA / ina saba jAtoM kA tyAga karake muTThI bhara dhUla kI taraha ina saba sAmagriyoM ko chor3akara unhoMne munivRtti grahaNa kI isI Azcarya janaka yAta meM mahAvIra ke jIvana kI vAstavikatA chipI huI hai| hamAre durbhAgya se hameM bhagavAna mahAvIra ke bAlyakAla, zikSA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 118 kAla, yauvana kAla, aura dIkSAkAla kA koI bhI prAmANika itihAsa dekhane ko nahIM miltaa| dekhane ko kevala aisI aisI bAteM milatI haiM ki jina para Aja kala kA buddhivAdI jamAnA bilkula vizvAsa nahIM kara sakatA / aura jisa bAta para vizvAsa nahI kiyA jA sakatA usake Adarza rUpa me kisa prakAra pariNita kiyA jA sakatA hai / bhagavAna mahAvIra kA bAlyakAla / bhagavAna mahAvIra kA vAlyakAla kisa prakAra vyatIta huA / yaha jAnane kA hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai, hama isa bAta ko nahI jAnate ki, bAlakapana meM unakA krama vikAsa kisa Dhaga se huA / unakI bAlakapana kI ceSTAeM kisa prakAra kI thii| asala me dekhA jAya to manuSya ke bhaviSya kA pratibimba usake vAlyajIvana para par3atA rahatA hai / manuSya saMskAroM kA saMgraha bAlakapana me hI karatA hai / bhaviSya meM unakA vikAsa mAtra hotA hai, isa liye kisI bhI vyakti kA jIvana caritra likhane ke pUrva usake bAlyakAla ko adhyayana karanA atyanta Avazyaka hotA hai / para bhagavAna mahAvIra ke bAlyakAla ke viSaya me hamAre grantha kucha bhI pramANabhUta tattva nahI dete / ve kevala itanA hI kaha kara cupa haiM ki, bhagavAna, mati, zruti, avadhi nAmaka tIna jJAno ko sAtha le kara utpanna hue the / ve hamAre sAmane kevala eka gar3hI gar3hAI pratimA kI taraha dikhalAI par3ane lagate haiM / isameM hameM yathArtha santoSa nahIM hotA / hama manuSya haiM, hama hamAre pUjya netA ko manuSya rUpa meM dekhanA cAhate haiM / mAnavIyatA kA jo mahatva hai, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra * 119 manuSya kA jo saundarya hai usI ko hama bhagavAna mahAvIra meM dekhanA cAhate haiM / hama unheM manuSya jAti ke sanmukha Adarza rUpa meM rakhanA cAhate hai | hama unake jIvana se manuSya jAti ko eka sandezA denA cAhate haiM / aura isIliye hame unake vAlya-jIvana ko pUrNa rUpa se adhyayana karane kI AvazyakatA hai| hameM yaha jAnane kI anivAryya AvazyakatA hai ki, bhagavAna mahAvIra kI " dinacaryA kisa prakAra thii| unakI zikSA kA prabandha kisa prakAra thA, Adi Adi para hamAre zAstroM meM isa prakAra koI vizada vivecana nahIM diyA gayA hai / phira bhI kalpasUtra Adi granthoM meM mahAvIra ke pitA siddhArtha kI jo dinacaryA dI huI hai, usase mahAvIra kI dinacaryA kA kucha kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai| kalpasUtra meM siddhArtha kI carcA kA jo varNana kiyA hai usakA saMskRta rUpa hama nIce dete haiM / "vAlAta vakuka meM khIcate jIva loke, zayanIzyutiSThati pAdapIThA pratyavarati pratyuvatAryyaM yatrevAhana zAlAtatrevoyA gacchati upaganyAnazAlA manu pravizani" anupravizyA, nekavyAyAma, yogya bAlAna vyAmardana mahayuddha kareMNa zrAnta parizrAnta, zatapAka sahame sugaMdhavara tailAdi bhIH prINanIce dIpanIvai. darpanIce, marda - nIcaiH bRhaNIyeH sarvendriyagAtra- pralhAla nIcaiH zramyaGgitaH sana prati pUrNa pANi pAhu, sukumAla kamala talaiH ityAdi vizeSaNa yukta:purupaiH savAdhanayA saMvAhitAH zrapagata parizramaH apUna zAlAyaH pratiniSkrAmati" mUryodaya ke anantara siddhArtha rAjA avRnazAlA arthAt Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra cyAyAma zAlA meM Ate the| vahA~ ve kaI prakAra ke daNDa vaiThaka, mugdara uThAnA Adi vyAyAma karate the| usake anantara ve malla yuddha karate the isameM unako bahuta parizrama ho jAtA thaa| isake pazcAta zatapaka taila-jo sau prakAra ke dravyoM se nikAlA jAtA thA, aora sahasrapakka tela jo eka hajAra dravyA sa nikAlA jAtA thA-le mAliza karavAte the, yaha mAliza rasa rudhira dhAtuoM ko prIti karanevAlA-dIpana karanevAlA, bala kI vRddhi karanevAlA aura saba indriyoM ko AlhAda dene vAlA hotA thaa| ___vyAyAma ke pazcAt siddhArtha snAna karate the / ima snAna kA varNana bhI kalpasUtra meM bar3e hI manohara Dhaga meM kiyA gayA hai, isa prakAra yadi hama siddhArtha kI dinacaryA kA adhyayana karate haiM to vaha bahuta hI bhavya mAlUma hotI hai| pitA ke ina saMskAroM kA prabhAva mahAvIra ke jIvana para avazya par3A hogA, ina saba bAtoM se yaha bhI mAlUma hotA hai ki, usa samaya unake AsapAsa kA vAyumaNDala bahuta hI zuddha aura pavitra thaa| zArIrika, mAnasika, aura AdhyAtmika unnati ke sava sAdhana unako prApta the| aisA mAlUma hotA hai ki, bhagavAna mahAvIra kI zArIrika sampati to bahuta hI atula hogii| kadAcita isI kAraNa unakA nAma "vardhamAna" se mahAvIra par3a gayA ho| ___mahAvIra svAmI kI zikSA pravandha vagairaha ke viSaya meM kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| hamAre zAroM meM unheM janma se hI, mati, zruti, avadhi jJAna ke dhAraka mAne haiN| isa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 126 to gRhastha kA dharma hai, unake pUrva kAlIna prAyaH sabhI tIrthakaroMne [ eka do chor3a kara ] vivAha kiye the / isake sivAya unakI paristhiti bhI vivAha ke sarvathA anukUla thI / aisI hAlata meM manovijJAna kI dRSTi ke anusAra bhI unakA vivAha karanA hI adhika sambhavaH mAnA jA sakatA hai ava Adarza kI dRSTi se lIjie / yadi hama mahAvIra ko gRhastha dharma kI rAha me 'vikAsa karate dekhate haiM to hameM prasannatA hotI hai / hamAre hRdaya ke andara isa bhAvanA kA saMsAra hone lagatA hai kimahAvIra kI hI taraha hama bhI gRhasthAzrama ke mArga se hote hue Izvaratva kI ora jA sakate haiM / Adarza jIvana vyatIta karanevAle manuSya kI sAdhAraNatayA do avasthAe~ hotI haiM / ina donoM avasthAo ko aMgrejI meM kramazaH ? Self Aasertion aura Self Realization kahate haiM / ina donoM ko hama pravRti mArga aura nivRti mArga ke nAma se kahe to anucita na hogA / / ina dono mArgoM meM paraspara kAraNa aura kArya kA sambandha hai / pahalI avasthA meM manuSya ko dharma, artha aura kAma ko sampanna karane kI AvazyakatA hotI hai / yaha pravRti zarIra aura mana donoM se sambandha rakhatI hai / paisA kamAnA, vivAha karanA, vyavasAya karanA, atyAcAra kA sAmanA karanA, Adi gRhasthAzrama meM pAlanIya vastue~ isa avasthA kA bAhya upadeza rahatA hai / para vAstavika uddezya usakA kucha dUsarA hI rahatA hai / vAstavika rUpa se dekhA jAya to vAhya jagata ko yaha saba kriyAe~ jIvana kI vAstavika sthiti ko prApta karane kI pUrva taiyAriyA~ haiM / binA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 bhagavAna mahAvIra ina kriyAoM ke manuSya jIvana ke vAstavika udezya para saphalatA pUrvaka nahIM pahuMcA jA sktaa| hamAre prAcIna zAstrakAra dUradarzI the| manuSya svabhAva ke agAdha paNDita the / ve jAnate the ki, vinA gRhasthAzrama kA pAlana kiye sanyastAzrama kA pAlana karanA mahA kaThina hai| pravRti aura nivRti jIvana utthAna ke ye do mArga haiN| pravRti se yadyapi jIvana kA vikAsa nahIM ho sakatA tathApi jIvana ke / vikAsa ke lie usakI AvazyakatA anivArya hai, vinA pravRti bhArga ke jJAna aura anubhava me nivRti mArga meM pahu~canA atyanta kaThina hai| manuSya kI gRhasthAzrama avasthA isI pravRti mArga kA dvAra hai| gRhasthAzrama meM praveza karake manuSya una saba mohanIya padArthoM ko pAtA hai, vaha usakA anubhava karatA hai, unameM Ananda kI khoja karatA hai, karate karate jaba vaha thaka jAtA hai, tRpti kI khoja karate karate thaka jAne para bhI jaba use tRpti nahIM milatI taba use pravRti mArga kI apUrNatA kA jJAna hotA hai| vaha usase Upara uTatA hai, pUrNatA prApta karane ke lie anta me use nivRti mArga meM praveza karanA par3atA hai, aura tabhI vaha apane uddezya me saphala bhI hotA hai| __ manuSya kI yaha eka svAbhAvika pravRti hai ki jaba taka vaha kisI cIja kA svaya anubhava nahIM kara letA, java taka vaha usakI mithyAvAditA kA svaya sparza nahIM kara letA taba taka usa vastu meM usakA svAbhAvikatayA hI eka prakAra kA moha rahatA hai| jo loga pravRti mArga kA vinA tarjuvA kiye hI nivRti mArga meM praveza kara jAte haiN| una logo kI bhI prAyaH yahI avasthA hotI hai Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 128 rAja unheM isa bAta kA kucha na kucha aNumAtra sandeha raha hI jAtA hai ki pravRti mAge meM bhI sukha ho sakatA hai| kyoMki usa mAga kA unheM kalA ciTThA to mAlUma rahatA hI nhiiN| ve usa mAna kI truTiyoM ko to jAnate hI nahIM sAre saMsAra ko sukha kI khoja meM udhara hI gati karate hue dekha kara yadi unake hRdaya meM raMcamAtra isa bhAvanA kA udaya bhI ho jAya to kyA Azcarya ! ___ isalie prAya. sabhI dharmoM ke antargata pravRti-mArga yA gRhasthAzrama meM praveza karane kI AjJA dI hai| jaina dharmazAstroM meM bhI isa pravRti mArga kA khUba hI vistRta varNana liyA hai. hamAre tIrtharoM, cakravartiyoM, nArAyaNoM Adi zalAka ke mahApunyA ke vaibhava kA. unake vilAsa kA varNana karane meM unhoMna kamAla kara diyA hai| aura ina sukhoM kI prApti kA kAraNa pUrvajanma kRta pulyo ko batalAyA hai| isI se patA calatA hai ki hamAre dharmazAstroM meM pravRti mArga ko kitanA adhika mahatva diyA hai| pravRti mArga meM pUrNatA prApta honA bhI pUrva janma ke puNya kA sUcaka mAnA gayA hai / kyoki jaba taka manuSya sAMsArika sukha bhoga meM apUrNa raha jAtA hai taba taka una bhogoM se usakI virakti nahIM ho sakatI, kyoMki jo bhoga use prApya haiM unhI meM use sukha kI pUrNatA dikhalAI detI hai, aura unhIM ke moha meM vaha bhaTakA karatA hai| unake kAraNa vaha duniyAM se nivRta nahIM ho sakatA / para jaba use saMsArasaMbhava sava vilAsoM aura sukhoM kI prApti ho jAtI hai aura phira bhI usakI tRpti nahIM hotI, tabhI use sasAra kI ora se nivRti ho jAtI hai aura isIliye pravRtimArga meM pUrNatA kA honA pUrvajanma ke aneka puNyoM kA phala mAnA gayA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 bhagavAn mahAvIra digambara zAstroM meM varNita bhagavAna mahAvIra ke jIvana ko hama dekhate haiM to hameM mAlUma hotA hai ki unake gArhasthya jovana me sAMsArika bhAgoM ko (pravRtti mArga meM) anya pUrmatAo ke hote hue bhI vivAha sambandhI apUrNatA raha gaI thii| bhagavAn mahA vIra ke gArhasthya jIvana kI yaha apUrNatA kyA aitihAsika dRSTi meM, kyA vyavahArika dRSTi se, kyA Adarza kI dRSTi se aura kyA dArzanika dRSTi se, kisI bhI prakAra kI ghuddhi ko mAnya nahIM ho mktii| isa bAre meM zvetAmbara-granthoM kA kathana hI hameM adhika mAnya mAlUma par3atA hai| buddha yA jIvanacaritra ina saba bAtoM meM Adarza rUpa hai| unake jIvana meM pravRtti mArga kI / rNatA, usakI vAstavikatA, usase virakti aura anna meM nivRtti mArga meM praveza batalAyA gayA hai| unakA jIvana caritra manuSya-prakRti ke adhyayana ke sAtha liyA gayA hai| zvetAmbarI-pranyoM meM bhI isI paddhati se bhagavAna mahAvIra kA jIvanacaritra likhA gayA hai| mara khayAla meM bhagavAna mahAvIra bAla brahmacArI nahIM the| vaM gRhantha the| gRhastha bhI sAmAnya nahIM, utkRSTa zreNI ke the| unhoMna gRhasthAzrama ke pramoda-kAnana meM hajAroM rasikatA kI kriyAe kI hoNgii| yauvana ke lIlA-niketana meM yuddha kI taraha ve bhI apanI premikA ke sAtha rasamayo taraGgiNI ke pravAha meM pravAhita hue hoge / para pravRtti kI isa pUrNatA ke ve kabhI AdhIna nahIM hue / hamezA pravRtti para ve zAsana karate rahe, aura anta meM eka dina ina pravRtti kI lIlAoM se viruddha ho avasara pAkara saba bhoga-vilAsoM para lAta mAra kara ve sanyAsI ho Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAn mahAvIra 130 gaye | aise hI mahAvIra saMsAra ke Adarza ho sakate haiM; saMsAra aise hI mahAvIra ko apanA uddhAraka mAna sakatA hai / jo loga mahAvIra svAmI kA vikAsa krama nahIM mAnate, jo janma se hI unheM devatA kI taraha mAnate haiM unako uparokta vivecana ne avazya krodha evaM hAsya utpanna hogA / para jo loga bhagavAna mahAvIra ko prArambha se hI manuSya kI taraha mAnakara krama vikAsa ke anusAra anta meM Izvara kI taraha mAnate haiM unako avazya isa kathana meM kucha na kucha rahasya mAlUma hogA / dIkSA - saMskAra bhagavAn mahAvIra ne apane uttama jIvana kA adhikAMza bhAga gRhasthAzrama ke aMtargata satya aura jIvana - rahasya ke tattvoM kI zodha meM vyatIta kara diyA / jIvana ke Adarza para likhate hue eka jaina lekhaka likhate haiM ki: "All straining and striving, which is going on in the world, is the outcome of a thirst for happiness, it is on account of this insatiable thirst that ideal after ideal i conceived adhered for a time and then ultimately, wher to be in sufficient, discarded and replaceb by a seemingl discovered better one.s-ome People spend their whole lives in thus trying object after object for the satisfaction of this Inlination for happiness jIvana ke tIsa varSa gRhasthAzrama meM vyatIta karane para bhagavAna mahAvIra ko yahI anubhava huA ki gRhasthAzrama "satya" haiM para jIvana ke lie sanyAsa usase bhI bar3A satya hai / aura isI kAraNa aba mujhe usa bar3e satya ko prApta karane kI AvazyakatA hai / merA * Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 bhagavAn mahAvIra khayAla hai bhagavAn buddha kI hI taraha unhe bhI saMsAra ke ina dukhamaya dRzyoM se bar3I ghRNA huI hogii| usa samaya kI sAmAjika avasthA ko dekhakara avazya unake komala hRdaya meM dayA kA saMcAra huA hogA aura inhI bhAvanAoM se prerita hokara satya jJAna pAne' ke liye unhoMne dIkSA grahaNa kI hogI / pratyeka U~ce darje ke manuSya ke jIvana meM eka aisI sthiti AtI hai, jaba usakA hRdaya tamAma vilAsa sAmagriyoM kI ora se virakta hokara vAstavika ucca satya ko prApta karane ke liye ' vyagra ho uThatA hai / vilAsa se virakta hokara vaha Atma-sayama kI U~cI bhAvanAoM ko prApta karanA cAhatA hai / " zrAtma-saMyama kA U~cI bhAvanAo kA Azraya lekara vaha bhogoM ko bhoga de DAlatA hai / To live for pure life's sake jand to utilise wealth f body etc. for living in that manas wis Lord Mahabir's Principle so he utilised his body full for self-denial or for life. 3 5 jovana kI zuddha sthiti ke nimitta jInA yahI jIvana kA pradhAna uddezya hai / paisA, rAjya, vilAsa Adi vastue~ to zarIra ke cAhya sAdhana hai / bhagavAn mahAvIra ne pahale zarIra ke ina bAharI sAdhanoM kA sadupayoga kiyA / usake pazcAta ve sukhako prApta karane ke nimitta saceSTa hue / eka aMgreja lekhaka likhate haiM / Money connot make us happy, friends cannot make us happy, success cannot make us happy, health strength cannot make us happy, All these make for happiness but none of them can secure it. Nature may do all she cau, she may give us fame, health, money Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 132 long life, but she coonut wake us ouppy, every one of us must do that for bismelf. Our language expresses this admirably. What do we say if we had a happy day ? We say we have enjcyed "ourselves" This expression of our molber tongue secms very suggestive Our happiness depends on ourselves "paisA hamako sukhI nahIM banA sktaa| saphalatA hamako sukhI nahIM banA sakatI / mitragaNa hame sukhI nahIM kara sakate / svAsthya aura zakti bhI hamako sukhI nahIM banA sktii| yadyapi ye saba vastue~ sukhaka lie nirmANa kI gaI haiM, para vAstavika sukha ko dene me ye saba asamartha haiM / prakRti saba kucha kara sakatI hai|' vaha hamako svasthatA, paisA, dIrgha jIvana Adi saba vastue~ pradAna kara sakatI hai| para vaha bhI saccA sukha nahIM de sktii| pratyeka vyakti ko sukhI hone ke liye apane Apa svAvalambana para khar3e honA cAhiye / isa bAta ko hamArI bhASA bhalibhA~ti siddha karatI hai| jaba hame sukha milatA hai, usa dina hama use kisa prakAra prakAzita karate haiM ! hama kahate haiM ki hamane apane Apa kAmanoraMjana kiyA / hamArI mAtRbhASA kA yaha zabda Our selves bahuta pramANa yukta mAlUma hotA hai| hamArA sukha hamAre svAvalambana para nirbhara hai| isa Uce satya kA bhagavAn mahAvIra ne manana aura anubhava kiyA thA / aura isake anusAra unhoMne apane jIvana pravAha ko badalA thA / aTThAIsa varSa kI avasthA meM hI unake antarjagat me ina bhAvo ne khalabalI DAla dI thI aura usI samaya ve dIkSA lene ko prastuta ho gaye the para kuTumbiyoM ke Agraha se gRhasthAzrama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 bhagavAna mahAvIra meM do varSa aura adhika rahanA unhoMne svIkAra kiyaa| anta me tIsa varSa kI avasthA hone para eka dina darzako ko harpa-dhvani ke bIca sAMsArika mukhoM ko lAta mAra kara paramasatya ko prApta karane ke lie unhoMne dIkSA grahaNa kara lo| rAjakumAra mahAvIra sanyAso ho gaye / satra rAja bhogoM ko, Uce Uce vilAsa mandiroM ko,sundarI yazodA ko aura sArI prajA ke moha ko choDa kara unhoMne jaMgala kI rAha le lii| vaha kaunanA vaDA suna yA-jilako prApta karane ke lie mahAvIrane sanyAsa kI isa kaThina napasyA ko svIkAra kiyaa| vaha sukha satya kA vAstavika saundarya thA / jisako prAmA karane ke lie mahAvIra ne __* itanI baDI bar3I vibhUtiyoM ko kucha bhI na smjhaa| dIkSA ke samaya se lekara kaivalya prApta taka arthAt lagabhaga bAraha varSa taka bhagavAna mahAvIra ne mauna svIkAra kiyA thaa| unake caritra kA yaha arA atyanta bAdhaka aura amUlya zikSAzrI me yukta hai / bAraha varSa taka unhoMne kisI ko kisIkhAsa prakAra kA upadeza na diyaa| mahAvIra ke pAsa uma samaya kaivalya ko chor3a kara zeSa cAra jAna vidyamAna the / inhIM jJAno ke sahAre yadi ve cAhata to lAkho bhaTakate hue prANiyoM ko mArga para lagA makate the| para aisA na karate hue sarva prathama unhone apanA nijI hitasAdhana ke nimitta mauna dhAraNa karanA hI ucita smjhaa| mahAvIra svAmI ko svIkAra kI huI isa bAta ke antargata bar3A rahasya chipA huA mAlUma hotaahai,| zrAtmA jitane hI aMzoM meM pUrNatA ko prApta kara letI hai jitane hI aMzoM meM vaha paramapada ke samIpa pahu~ca jAtI hai uttane Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 134 pa hI aMzo taka manuSya jAti kA hita karane meM samartha ho sakatI hai| jisake jIvana kI saikar3o bAjueM doSayukta hotI haiM vaha yadi dUsaroM ke sudhArane kA bIr3A lekara maidAna meM utaratA hai to usase sivAya hAni ke kisI prakAra kA lAbha sampanna nahIM ho sktaa| apane antaHkaraNa kI kAlimA ko dUra kiye binA hI dUsare ke antaHkaraNa ko zuddha karane kA prayatna karanA eka koyale se dUsare koyale ko ujvala karane kI ceSTA se adhika mahatva kA nahIM ho sakatA / apanI AtmA ko pUrNa zuddha kiye ke pazcAt apane jvalanta udAharaNa ke dvArA dUsaro kA hitasAdhana karane me jitanI saphalatA milatI hai, utanI apUrNAvasthA meM atyanta utsAha aura Avega se kArya karane para bhI nahIM mila sakatI, pUrNatA se yukta vyakti thor3e hI prayatna ke bala se hajAro manuSyo ke hRdayoM meM gaharA asara paidA kara saktA hai, para apUrNa manuSyo kA pAgalapana se bharA huA parahita-sAdhana kA Avega semara ke phUla kI taraha bAharI raGga dikhA kara anta me phaTa jAtA hai aura usame se thor3I sI rUI idhara udhara ur3atI najara AtI hai / bAhA ADambara cAhe jitanA caTakIlA aura pAliza kiyA huA ho, para jaba taka upadezaka ke antaHkaraNa se vikAra aura nyUnatAeM dUra na ho jAtI, taba taka janatA ke hRdaya para usakA sthAyI asara nahI ho sakatA / manuSya ke antaHkaraNa meM jJAna kA dIpaka jitane azo meM prakAzita hai, utane hI azoM meM vaha dUsare ko bhI prakAza meM lA sakatA hai| apanA svahita sAdhana kiye ke binA hI jo loga dUsaro kA hita sAdhana karane kI mUrkhatA karate haiM, unakI isa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 135 bhagavAn mahAvIra nirbalatA para apanA udAharaNarupa aMkuza lagAne ke liye hI bhagavAna mahAvIra ne itanA lambA mauna dhAraNa kiyA hogaa| bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa paurANika granthoM ke antargata bhagavAna mahAvIra kA bhramaNavRtAnta bhI lagabhaga vaisI hI alaGkArapUrNa bhAva meM varNita hai jaisA unakI jIvanI kA dUsarA aMza hai| dIkSA liye ke bAda lagabhaga bAraha varSa taka unheM kaivalya rahita avasthA meM bhramaNa karanA par3A thaa| ina bAraha varSoM meM una para Aye hue upasagoM kA baDI hI sundara bhASA meM varNana kiyA gayA hai| unake una asahya kaThoM ke varNana ko par3hate par3hate cAhe kitanA hI kaThina hRdaya kyoM na ho, pighale binA nahIM raha sakatA / ___sambhava hai mahAvIra para Aye hue upasargoM kA atizayokti pUrNa varNana purANakAroM ne kiyA ho, para isame to sandeha nahIM ki una bAraha varSoM ke andara mahAvIra para kaThina se kaThina vipa. ttiyoM kA samUha utarA hogA / mahAvIra parahI kyo pratyeka mumukSu. jana para aisI sthiti meM upasarga Ate haiM, aura avazya Ate haiN| kevala pugaNa hI nahIM, tatva-jJAna bhI usa bAta kA samarthana karanA hai| zrAtmA jyoM jyoM mokSa ke adhikAdhika samIpa pahu~cane kI caMSTA meM rata hotI hai| jisa prakAra kisI vizvAsapAtra seTha ke ghara para bhI divAlA nikalate samaya lenadAro kA eka sAtha takAjA Ane lagatA hai| usI prakAra mokSAbhimukha AtmA ko usake upArjita kie hue pUrva karma eka sAtha ikaTThe hokara phala Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 136 pradAna karane laga jAte haiM / ve eka sAtha apanA cUkatA karja vasUla karane ko taiyAra ho jAte haiN| mokSa ke mArga meM vicaraNa karane cAlI AtmA ko kaI bAra asAdhAraNa saMkaTo kA sAmanA karanA par3atA hai isI tatva ko sAdhAraNa logoM meM pracalita karane ke nimitta aneka uttama granthakAroM ne "upamiti-bhavaprapaca kathA" "moharAjA kA rAsa" "jJAna sUryodaya nATaka" Adi granthoM kA nirmANa kiyA hai| ina grantho ke dvArA una logoM ne yaha bAta spaSTa karane kA prayatna kiyA hai ki mokSa mArga ke pathika ke mArga meM moharAjA ke subhaTa hamezA aneka vighna DAlate rahate haiN| jo darzana-zAstra Izvara ko sRSTi kA kartA mAnate haiM vaha isI bAta meM "prabhu bhakto kI parIkSA lete haiM, " Adi rUpa meM kahate haiN| koI usako rakta bIja aura koI usako (Dwellers on the thresh hold ) kahate haiM / matalaba yaha ki mokSa mArga se agra. sara hone vAle vyakti ke mArga meM aneka kaSToM kI paramparA upasthita hotI rahatI hai| lekina isI kI dUsarI bAjUpara eka bAta aura bhI hai| jisase yaha kaThina samasyA kaI aMzo meM AsAna ho jAtI hai| vaha yaha hai ki una logo para Aye hue kaSTa hama logo kI dRSTi meM jitane bhayaGkara jaMcate haiM, hama logoM kI kSudra evaM mamatA-mayI nigAha meM unakA jitanA gambhIra asara hotA hai, utanA asara una logo para jo mokSapatha ke pathika haiM, evaM jinakA daihika moha zAMta ho gayA hai, nahIM hotA / jisa sthiti ko kevala zAstroM meM par3hakara hI hamArA hRdaya tharrA uThatA hai| usa sthiti kA pratyakSa rUpa se anubhava karate hue bhI ve utane nahIM hickte| isakA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13.7 bhagavAna mahAvIra bar3A hI gambhIra kAraNa hai| hamaloga saMsArI jIva haiM, hamaloga hamArI deha ko apanI AtmA se bhinna samajhate hue bhI usake sukha duHkha ko AtmA kA suHkha dukha ho samajhate haiM / hamaloga AtmA aura deha ke anubhava ko judA judA nahIM samajhate, aura isI kAraNa ye daihika upasarga bhI hama logoM kI AtmA ko tha dete haiM / inhIM upalagoM meM hama "ahtatva" kI kalpanA kara mahA dukhI ho jAte haiM / para jina mahAn AtmAo ke roma roma me bar3a nizcaya kUTa kUTa kara bharA huA hai ki deha aura dehake dharma tIna kAla meM bhI zrAtmA ke nahIM ho sakate haiM / jinake hRdaya me patthara kI lIka kI taraha yaha satya jamA huA hai ki deha aura AtmA judI judI vastu hai, unake svabhAva bhI jur3e jude haiN| unakI zrAtmA ko yaha zAririka upasarga kisa prakAra vicalita kara sakate haiM, evaM kaSTa pahu~cA sakate haiM / manuSya ke jitane bhI azoM meM dehAdika pudgalo kA abhAva hatA hai utane hI zo me zarIra ke sukha dukhAdi karma usakI zrAtmA para amara karate haiM aura usI hadataka zAstrakAro ne mohanIya aura vedanIya karma ko prakRtiyoM ko judI judI batalAI / arthAta jitane zo me mohanIya karma kA prAbalya hotA hai, utane hI azAM meM vedanIya karma AtmA para asara karatA hai / mohanIya karma ke zithila paDate hI vedanIya karma nahIM ke samAna ho jAtA hai / yadi hama vedanIya karma ko eka vizAla pATavAlI nadI aura mohanIya karma ko usameM bharA huA jala mAnale to yaha viSaya aura bhI spaSTa ho jAyagA / jisa prakAra cAhe jitane hI vizAlapATa vAlI nadI bhI jala ke binA kisI cIja ko vahA le Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 138 jAne me asamartha hai, usI prakAra binA mohanIya karma ke vedanIya karmakA udaya bhI AtmA ko sukha dukha kA anubhava karavAne me samartha rahatA hai / isa kathana kA yaha matalaba kadApi nahIM hai ki jJAnI ko kaSTa hotA hI nahIM, pratyuta isakA tAtparya yahI hai ki usa kaSTa kA anubhava usakI avaziSTa rahI huI mohanIya karma kI prakRtiyoM ke anusAra hI hotA hai / sukha dukha kI lAgaNoM kA mUla mohanIya karma hai / vaha jitanA hI adhika prabala hotA hai utane hI aMzoM me AtmA bhI zarIra ke sukha dukha kA anubhava karatI hai / mahAvIra ke dIkSAkAla meM jina jina upasargo kA prArdubhAva huA hai unako bhI hameM isI dRSTi se dekhanA caahiye| unakA mohanIya karma kSINa prAyaH ho cukA thA aura isa kAraNa una kaSToM me jitanI Atma-vedanA kA aza hamArI vimugdha dRSTi ko anubhava hotA hai utanA unakI AtmA ko nahIM ho sakatA thaa| eka hI prakAra kA kiyA huA prahAra jisa prakAra savala aura nirbala manuSya ke zarIra para bhinna bhinna prakAra ke asara paidA karatA hai usI prakAra eka hI prakAra kA saMkaTa, jJAnI aura ajJAnI kI AtmA para bhI bhinna bhinna prakAra se asara karatA hai / bhagavAn mahAvIra ke kAnoM meM guvAle ke dvArA Thoke gaye kIloM kI kathA par3ha kara Aja bhI hamAre hRdaya se Antarika cIkha nikala par3atI hai, para isI ghaTanA kA khuda anubhava karate hue bhI mahAvIra raMca mAtra vicalita nahI hue / unakA dhyAna taka isa ghaTanA se nahIM TUTA, kyoki ve mahAvIra the / unakI sahiSNutA hama se bahuta bar3hI car3hI thii| ve utkRSTa zreNI ke yogI the| hama loga kaI bAra dUsare para Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 bhagavAn mahAvIra bItI huI Apatti kA anumAna apanI sthiti ke anusAra kara lete haiM para isa prakAra kA anumAna karate samaya hama yaha bhUla jAte haiM ki bhoktA kI sthiti bhI hamAre samAna rAga dveSa mayI evaM kamajora hai, yA usameM hamArI sthiti se kucha vizeSatA hai / hama usa para bItI huI Apatti ko apane moha-maya cazme se dekhate haiM aura isI kAraNa eka gaharI bhUla meM par3a jAte haiM / bhagavAn mahAvIra para bItI huI ina ApattiyoM kI kalpanA hama hamAre cazme se dekha kara unakI sahiSNutA kI stuti karate haiM para isake sAtha hama unakI moha vihIna Atmasthiti, deha virakti aura agAdha Atmabala ko kalpanA karanA bhUla jAte haiM / yadi hama usa sahiSNutA ke utpati sthAna agAdha zrAtmavala ko dekheM to AtmA ke kisI vizepaguNa kI stuti karane ke sAtha sAtha yadi hama usa vastu kA adhyayana kare jahAM se ki usa guNa kA udgamana huA hai to hamArI vaha stuti vizeSa phala pradAyaka nahIM ho sktii| mahAvIra ke jIvana kA mahatva unakI isa kaSTa sahiSNutA me nahIM hai / pratyuta usa Atmabala aura deha virakti me hai jahAM se isa guNa kA aura isake sAtha sAtha aura bhI kaI guNoM kA udgama huA hai / yadi hama isa udgama sthAna ke mahatva ko chor3a dete haiM to mahAvIra ke jIvana meM rahA huA AdhA mahatva naSTa ho jAtA hai / bar3A lAbha ho / matalaba yaha hai ki mahAvIra para bar3e bar3e bhayaGkara daihika upasarga Aye the, ve upasarga itane bhayaGkara the ki jinako par3hane se hI hamArI AtmA kAMpa uThatI hai / para bhagavAna ke utkaTa Atmabala ke sanmukha ve upasarga usI prakAra phIke par3a gaye jisa prakAra sUrya ke prakAza ke sAmane candramA kA bimba par3a jAtA hai / apane Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 14. ananta teja ke sanmukha prabhu ne una upasargo ko hInaprabhA kara diyaa| unhoMne unakI raMca mAtra bhI paravAha na kii| eka vAra bhagavAna mahAvIra "kumAra" nAmaka grAma ke samIpavartI jaMgala me gaye, vahAM nAsikA para dRSTi rakha kara ve kAyotsarga meM khar3e the / itane hI meM eka guvAla do cailo ke sAtha vahAM nikalA / use koI jarUrI kAma thA, isaliye vaha bailo ko bhagavAna ke samIpa chor3a kara calA gyaa| idhara baila carate carate kucha dUra cale gaye tava vaha guvAlA lauTA / usane mahAvIra ko cailo ke viSaya meM pUchA para prabhu to dhyAna meM khar3e the, unhone usakA koI uttara na diyaa| vaha bailo ko DhUMDhate DhUMDhate dUsarI ora nikala gyaa| daivayoga se baila phirate phirate pIche mahAvIra ke pAsa Akara khar3e ho gye| idhara gvAla bhI dUr3hatA DhUMr3hatA phira vahIM A phuNcaa| vahAM para apane bailoM ko dekhakara use yaha sandeha huA ki isa tapasvI kI niyata kharAba mAlUma hotI hai / isane mere bailo ko chipA diye the, ora maukA pAkara yaha inhe uDAle jAne kI phikra karatA hai| yaha soca kara vaha bhagavAna ko mArane lagA / yaha ghaTanA avadhijJAna ke dvArA indra ko mAlUma huI aura vaha tatkAla hI vahAM aayaa| usane usa guvAle ko samajhA bujhA kara bidA kiyA aura hAtha jor3a bhagavAna se kahane lagA-he bhagavan 1 abhI bAraha varSoM taka Apa para isI prakAra upasoM kI varSA hone cAlI hai| yadi Apa AjJA kareM to maiM unakA nivAraNa karane ke nimitta sevaka kI taraha Apake sAtha rhuuN| bhagavAna ne zAnta bhAva se use uttara diyA "tIrthakara" kabhI apane Apa ko dUsare kI sahAyatA para avalambita nahIM rhte| ve apanI tAkata se, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 bhagavAn mahAvIra jAnaapanI zakti se, apane prAtmavala se upasargoM kA, vAdhAo kA mAmanA kara zAnti pUrvaka unheM sahana karate haiN| ve dUsare kI madada meM kamI kevalanAna prApta nahIM krte|" mahAna prAtmAeM Atmasiddhi meM Ane vAle upasagoM kA kabhI apanI labdhiyoM se yA zaktiyoM se sAmanA nahIM krtiiN| ve ina vinoM ke nAma meM kisI prakAra kI devI athavA mAnavIya mahAyatA nahIM lenii| kyoMki ve bhalI-prakAra tatvajJAna ke isa mhanya jAnatI haiM ki nikAMcit karmoM kA phala kitanA ho cAlandhi kAraka kyoM na ho ume bhoganA hI par3atA hai| sAdhAnaga naya kama do prakAra ke hote haiN| eka to ve jo tapasyA ke pala ne athavA maMyama kI zakti se jala jAte haiN| isake atirina ina prakAra ke karma ve jinheM nikAMcit kahate haiM ve aise hote hai jinakA phala zrAtmA ko bhoganA hI par3atA hai / ve napatyA vagairaha se nivRta nahIM ho skte| bhagavAna mahAvIra silAsI ke isa rahasya ko jAnate the| ve jAnate the ki phalapradAyI sattA kA niroga terahaveM guNa sthAna meM vihAra karane vAle muniyoM ne bhI honA asambhava hai, yaha indra to kyA cIz2a hai| aura yahI kAraNa hai kimahAvIra ne indra kI prArthanA ko asvIkAra kara diyaa| bhaktibhAva se prerita hue, indra ko prabhu ke zarIra se mamatA thI aura isI kAragaga umane yaha prArthanA kii| para prabhu mahAvIra ke bhAva se to yaha zarIra nitAnta tuccha thA, aisI hAlata meM ve indra kI prArthanA ko kyA khosAra karane lage, unakI AtmA, AtmAvAle upasagoM se nanika bhI bhayabhIta na thI / unakA agAdha Atmavala kisI kI madada kI apekSA para nirbhara na thA, kamoM ko jItane ke lie Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 142 prabhune jisa utkRSTa caritra kA pAlana kiyA vaha caritra cAhe jisa AtmA ko mukta karane meM samartha ho sakatA thA / himAlaya ke samAna nizcala pariNAmI, sAgara ke samAna gambhIra, siMha ke samAna nirbhaya, AkAza kI taraha unmukta, kacchapa kI taraha indriyo ko gupta rakhane vAle, moha se ajeya, sukha aura dukha meM sama bhAvI, jala meM sthita kamala kI taraha, saMsAra ke kIcar3a meM vicaraNa karate hue bhI pavitra asaMkhalita gativAle, bhagavAna mahAvIra apane karmoM kI nirjarA karate hue vicarasa karane lage / guvAle kI isa ghaTanA ke pazcAt bhagavAna mahAvIra para aura bhI kaI bhayaGkara upasarga Aye, jinakA varNana AgAmI khaNDa me kiyA jAyagA | yahAM para eka do mukhya mukhya upasargoM kA carNana karate hue yaha batalAne kA prayatna kareMge ki unase hameM kyA zikSA mila sakatI hai / eka bAra bhagavAna mahAvIra "zvetAmvarI" nagarI kI ora cale, mArga meM eka guvAla ke putra ne unase kahA "deva" yaha mArga "zvetAmbarI" ko sIdhA jAtA hai para isake mArga meM eka bhayaGkara dRSTiviSa sarpa rahatA hai| usake bhayaGkara vipa prakopa ke kAraNa usa jamIna ke Asa pAsa pakSiyoM taka kA sabhcAra nahIM hai, kevala vAyu hI usa sthAnapara jA sakatI hai / isaliye kRpA karake isa mArga ko chor3a kara usa mArga se cale jAIye, kyoMki jisa karNa phUla se kAna TUTa jAyaM vaha yadi sonekA bhI ho to kisa kAma kA ? guvAle kI bAta suna kara parama yogI : mahAvIra ne apane divyajJAna se usa sarpa ko phcaanaa| unheM mAlUma huA ki vaha * Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 bhagavAn mahAvIra sarpa bhavya hai, sulabha bodhI hai, kisI bhayaGkara aniSTa ko kara prakRti ke udaya se vaha abhavya kI taraha dRSTigocara ho rahA hai, para vAstava meM vaha aisA nahIM hai / vaha thor3e hI parizrama se sumArga para lagAyA jA sakatA hai / calki jitanI prabala zakti ko vaha kumArga para vyaya kara rahA hai utanI hI sumArga para bhI kara sakatA hai / kisI bhI prakAra kI balavAna manaHsthiti phira cAhe sumArga para lagI ho, cAhe kumArga para bahuta upayogI huA karatI hai / kyoMki donoM sthitiyAM samAna zakti sampanna hotI haiM / usa prANI kI sthiti se jisake pAsa kI zakti bilkula hI nahIM, usase usa prANI kI zakti vizeSa uttama hai, jisakI prabala zakti kumArga para lagI huI ho kyoMki kumArga para lagI huI zakti to thor3e hI prayatna se sumArga kI thora mor3a dI jAtI hai aura vaha abhavya prANa thor3e hI prayatna se bhavyatA kI ora jhukA diyA jA sakatA hai / para jisake pAsa zakti ho nahIM hai- jo pApAraNa- pratimA kI taraha nizcala akarmaNya hai jo pApa punya se rahita eva gati hIna hai / usameM navIna zakti kA utpanna karanA atyanta kaSTa sAdhya hai / usI kI dazA saba se adhika zocanIya hai / hama loga tIvra aniSTa kAraka pravRti kI nindA karate haiM use dhikkArate haiM, para usake sAtha isa bAta ko bhUla jAte haiM ki yaha zakti jitanI tIvratA ke sAtha zraniSTakAraka kRtya kara sakatI hai, yadi iSTa kAraka kAyyoM kI ora jhukA dI jAya to una kAmoM meM bhI vaha utanI hI pratibhA dikhalA sakatI hai| jaina darzana meM isIlie isa tatva kI yojanA kI gaI hai ki jo AtmA tIvra aniSTa kAraka zakti ke prabhAva se Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhagavAn mahAvIra sa sAtave naraka me jA sakatI hai, vahI usI zakti ko dUsarI ora mor3a kara mokSa me bhI jA sakatI hai| jisake andara sAtavAM naraka upArjana karane ke liye pariyApta pApa karane kI zakti nahIM hai, vaha mokSa prApta karane kI zakti bhI nahIM rakha sakatA / jisake antargata pApa karane kI paryApta zakti hai vahI pApA ko kATa kara mukti bhI prApta kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra isa siddhAnta ko bhalI prakAra jAnate the, yadi ve na jAnate hote to unhe usa bhayakara mArga se jAne kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| para unakI prakRti hamezA paropakAra hI kI ora lagI rahatI thii| unakA dhyeya hI isa prakAra ke abhanya aura kumArga-gAmI jIvoM ko sumArga para lagAne kA thaa| unakA avatAra hI manuSya jAti kA uddhAra karane ke nimitta huA thaa| aura isI prakRti ke kAraNa sarpa kA uddhAra karane kI icchA kA honA svAbhAvika hI thaa| ve jAnate the ki kisI zakti kI vikRtAvasthA usakI ayogyatA kA lakSaNa nahIM hai| jisa jala ke pravala pUra meM Akara saikar3oM hajAro grAma baha jAte hai, usI jala se sRSTi kA pAlana bhI hotA hai| jisa dRSTi viSa sarpa kI krodha jAlA ke kAraNa gagana vihArI pakSI bhI bhasma ho jAte haiM, usI sarpa ke hRdaya meM koziza karane para zAnti aura kSamA kI madhura dhArAyeM bhI bahAI jA sakatI haiM / 'bhagavAna mahAvIra ne yaha socakara usa guvAlavAla ke ke kathana kI paravAha na kii| ve zAnti pUrvaka usI sthAna kI ora bar3he aura usa sarpa ke nivAsa sthAna ke pAsa Akara kAyotsargadhyAna lagA zAnti pUrvaka khar3e ho gye| kucha samaya ke pazcAt Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra / Pa M * bhagavAn mahAvIrako dekhakara caNDakauzika sarpane bhayakara phuphakAra mArI jimase mArA vAyumaNDala nIlA ho gayA aura gaganavihArI pacI dhagazAI ho gaye / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 bhagavAn mahAvAra vaha sarpa bAhara nikalA, vIraprabhu ko vahAM khar3e dekha kara vaha krodha meM Aga babUlA ho gyaa| vaha socane lagA ki mere rAjya ke antargata yaha mAnava-dhrava kI taraha sthira hokara kaise khar3A hai| krodha me Akara usane bhayakara rUpa se eka phuphakAra mArI jisake pratApa se usake Asa pAsa kA sArA vAyu-maNDala naulA aura jvAlAmaya ho gyaa| Asa pAsa ke pakSI aura choTe bar3e jIva citkAra karake dharAzAyI ho gaye / itane para bhI usane Azcarya me dekhA ki vaha mAnava jyo kAtyoM dhyAnastha khar3A hai, usa bhayaMkara pukAra ne usakI deha para raMca mAtra bhI asara nahIM kiyaa| isase usane aura bhI adhika krodha me Akara jora se bhagavAna ke a~gUThe para kATA / para phira bhI Atmavala ke prabhAva se usa vipa ne aura AsapAsa kI jvAlA ne bhI bhagavAn ke zarIra para kucha asara na kiyaa| buddhivAda ke isa yuga meM sahasA loga isa bAta para vizvAsa na kareMge-para hamArI samajha meM isa ghaTanA meM vizeSa asambhanatA kI chAyA nahIM hai| hama pratyakSa meM dekhate haiM ki sAdhAraNa se sAdhAraNa loga apane maMtra-bala ke prabhAva se bar3e bar3e sapoM ko pakar3a lete haiM, kATe hue sarpakA vipa utAra dete haiM, aura sarpa ke kATane kA unapara kucha bhI asara nahIM hotaa| java sAdhAraNa maMtra-bala kI yaha bAta hai to eka aise mahAnayogI ke zarIra meM jisakA prAtmavala uccatA kI parAkASTA para pahuMca cukA hai-yadi sarpa kA viSa asara na kare to usame koI vizepa AzrayaM kI bAta nahIM / isa ghaTanA se sarpa bar3A hI azviyaM-cakita hubhaa-| baha ghar3I Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 146 parA hI mugdha dRSTi se paramayogIzvara kI ora dekhane lagA / vaha dekhatA kyA hai ki usa pavitra mukhamaNDala para ina kRtyo ke prati lezamAtra bhI krodha kI chAyA nahIM hai| usa susmita vadana para itanI ghaTanA ke pazcAt bhI zAnti, kSamA aura dayA ke utane hI bhAva varasa rahe haiM / sarpa usa rAga dvepa hIna pratimA ko dekha kara mugdha ho gayA, usane aisI mUrti Aja taka nahIM dekhI thii| usa divyamUrti ke prabhAva se usake hRdaya meM bhI krodha ke sthAna para zAnti aura namA kI dhArA vahane lgii| use isa prakAra sudhAra kI ora palaTate dekhakara mahAvIra bole "he caNDa kauzika ? samajha ! samajha !! moha ke vaza mata ho / apane pUrvabhava ko smaraNa kara aura isa bhava me kI huI bhUloM ko chor3akara kalyANa ke mArga para pravRtta ho|' yaha sunate hI usa sarpa ko jAti smaraNa ho AyA ! pUrvabhava ne vaha eka muni thaa| eka vAra usake paira ke nIce eka meMDhaka kucala kara mara gayA thaa| isa para usake ziSya ne kahA thA ki "gurUjI Apa meMDhaka mArane kA pazcAttApa kyA nahIM kara lete| isa para krodhita hokara usa muni ne kahA "mRrkha ! maiMne kava meDhaka mArA" ? yaha kaha kara vaha kSullaka ko mArane ke liye daudd'aa| rAste me eka khambhe se TakarA jAne ke kAraNa usakI mRtyu ho gaI aura tIvra, krodha pravRtti ke udaya ke kAraNa vaha isa bhava meM uparokta sarpa huA / yaha niyama hai ki jo jisa pravRtti kI adhikatA ke sAtha mRtyu pAtA hai-vaha usI pravRti vAle jIvoM meM janma letA hai| koI mahAkAmI yadi maregA to nizcaya hai vaha kabUtara, cir3iyA kuttA Adi nIca koTi meM janma legA, isI prakAra krodhI manuSya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 bhagavAn mahAvIra bhI sarpa, vyAna, siMha Adi yoniyoM meM janma letA hai| jAti, smaraNa ho jAne ke kAraNa sarpa ko mAlUma ho gayA ki isI bhIpaNa krodha pravRti ke kAraNa merI yaha gati huI hai| yadi ava isa pravRni ko na choDUMgA to bhaviSya me na mAlUma aura kitanI adhamagani hogii| yaha socakara usane usI dina se usa krodha kI pravRti kA tyAga kara diyaa| usI dina se vaha eka vairAgI kI taraha zAnta aura nicala rahane lagA aura anta meM usI sthiti meM mRtyu pAkara vaha zuma jAti meM utpanna huaa|| bahuta loga kimI krodhI manuSya kA krova apane krodha ke dvArA utAranA cAhate haiM, para unakA yaha mArga atyanta bhUla se bhaga huA hai| hama dekhate hai ki krodha se krodha kI jvAlA dugunI hotI hai, jahara meM jahara utArane vAlA vaidyaka zAstra kA niyama ima sthAna para kAmayAba nahIM ho sktaa| jisa prakAra jalatI huI agni meM aura agni milAne se vaha adhika camaka uThatI hai, usI prakAra krodha kA vaTalA krodha se dene se vaha aura bhI adhika balanta ho uThatA hai| jagata ke atargatahamanitya prati jIvana-kalaha ke jo aneka zya dekhA karate haiM ve isI galata niyama ke bhayaMkara pariNAma haiN| krodha kI anamola davA kSamA hai| vinA kSamA kI zInala dhAra ke paDe agni zAnta nahIM ho sakatI / yadi mahAvIraprabhu usa sApa ke kATane ke badale meM use mArane daur3ate athavA apana tejovala se use bhasma kara dete to kadApi vaha svArtha siddha na hotA, jo kSamA ke sthireprabhAva se huaa|" lekina Adhunika jagata meM isa kSamA ke bhI kaI artha hone lage haiM ata. isa sthAna para isa zabda kA spaSTIkaraNa kara denA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 148 Avazyaka hai| hama dekhate haiM ki Aja kala jo AdamI dUsare balavAna kA mukAvilA karane meM asamartha hotA hai, vaha cuppI sAdha kara alaga ho jAtA hai-kahatA hai maiMne use kSamA kara diyA, para kSamA kA vAstavika artha yaha nahIM hai| yaha kSamA to kAyaratA kA prati rUpa hai| jo pratihisA cukAne meM asamartha hai usakI namA kA mulya kyA ho sakatA hai| vAstavika kSamA use kahate haiM jo eka zaktizAlI buddhimAn kI ora se kisI durvala prajAnI para usake kiye hue ajJAnamaya kRtyoM ke prati kI jAtI hai| usa ajJAnI ke pratikAra . kA pUrNa vala rakhate hue bhI usake ajJAna ko dUra karane kI subhAvanAo se jo kSamA karatA hai usIkI kSamA kA mahatva hai| usI kSamA ke dvArA jagata meM se krodha kI bhAvanAoM kA nAza hokara zAnti kI sthApanA ho sakatI hai| bhagavAna mahAvIra yadi usa sarpa ke viSa se bhayabhIta hokara bhagate hue use kSamA kara dete to usa dazA meM inakI kSamA kA kucha bhI mUlya na hotaa| na sarpa kA hI uddhAra hotA-na unake hI prANa vacate / para unake andara aisI zakti thI ki jisake pratApa se sarpa unakA kucha bhI na kara skaa| yadi ve cAhate to usakA nAza kara sakate the| aisI zakti kI vidyamAnatA me bhI unhoMne usa sthAna para usakA upayoga na kiyA aura usake prati kSamA kI amogha auSadhi kA vyavahAra kara usakA kalyANa para diyA / mahAvIra ke jIvana kA vAstavika saundarya isI prakAra kI ghaTanAoM ke andara chipA huA hai| . eka dina mahAvIra gaMgA nadI utarane ke nimitta dUsare pathiko ke sAtha naukA para ArUr3ha hue| naukA jaba nadI ke madhya meM pahu~ca Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 20 bhagavAn mahAvIra gaI taba unake pUrva bhava ke bairI kI eka AtmA jo sudRSTa daina kI yoni me vahAM rahatI thI apanI pUrNa zatrutA kA smaraNa ho AyA / yaha deva pUrva bhava meM eka siMha thA aura mahAvIra "tripuSTa " nAmaka manuSya paryAya meM the| usa samaya unhone eka mAmUlI kAraNa ke vazIbhUta hokara siMha ko mAra DAlA thA / choTe choTe kAraNoM ke vazIbhUta hokara jo loga kisI prANI ke bahUmUlya prANoM ko haraNa kara letA hai usakA badalA "karma kI sattA " bahuta hI zakti ke sAtha cukAtI hai / tripuSTa ko jitanA jIne kA adhikAra prakRti se prApta huA thA utanA hI siMha ko bhI prApta thA / karma kI sattA ne jitanI Ayu usa siMha ke nimitta nirdhArita kara rakkhI thI use boca hI meM khaNDita karake tripuSTa ne prakRti ke niyama meM eka prakAra kI vizrRMkhalA utpanna kara dI thii| prakRti ke kie hue usa aparAdha kA badalA niyata samaya para tripuSTa kI AtmA ko milanA anivAryya thA / manuSya kA karttavya apane se hIna zreNI ke jIvoM kI rakSA karane kA hai / usako apane adhikAra aura cala kA prayoga apane se nIcI zreNiyoM ke prANiyoM kI rakSA karane me karanA cAhiye / yadi vaha apane isa pavitra karttavya ke pAlana meM truTi karake prakRti kI sAmyAvasthA meM kisI prakAra kI viSamatA utpanna karatA hai to prakRti usa viSamatA ko puna. sAmya karane kA prayatna karatI hai / isa prayatna meM kartA ko apane kRtya kA daMDa bhI bhoganA par3atA hai / safarear ko miTAne meM prakRti ko jo samaya lagatA hai use hamAre zAstro meM "karma kI sattAgata avasthA" kahate haiN| isake pazcAt jisa samaya meM kartA kI AtmA ke sAtha prakRti kA ! na Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pratyAghAta hotA hai aura kartA ko apane kRtya kA ucita phala milane lagatA hai usa samaya ko hamAre zAstra "karmakA udaya kAla" kahate haiM / "karma kI sattAgata" avasthA meM hI yadi AtmA sAvadhAna hokara tapasyA ke dvArA apane kRtya kA prAzcita kara letI hai to ve karma nyUna bala ho jAte haiN| sattAgata avasthA me to ve pazcAtApa yA tapasyA kI agni se bhasma kiye jA sakate haiM para 'udaya kAla ke pazcAt nikAcita avasthA meM to unakA phala bhoganA anivArya ho jAtA hai / usa samaya na to pazcAttApa kI "hAya" hI unheM dUra kara sakatI hai aura na tapasyA kI jvAlA hI unheM bhasma kara sakatI hai / astu ! bhagavAn mahAvI * J mahAvIra ko dekhate hI sudRSTa ne pUrva janma kA badalA lenA prArambha kiyA / usane nadI ke andara bhayaGkara tUphAna paidA kiyA / nadI kA jala cAro ora bhayaGkara rUpa se uchalane lagA | naukA ke bacane ko bilkula AzA na rhii| usameM baiThe hue saba logoM ne jIvana kI AzA chor3a dI / itane hI meM kamvala aura sambala nAmaka do deva vahA~ para Aye / bhagavAn kI bhakti se prerita hokara unhoMne usI samaya tUphAna ko zAnta kara diyA, aura nAva ko kinAre para pahu~cA kara ve unakI stuti karate 1 hue cale gaye / isa vikaTa samaya meM bhI vIra bhagavAn ne sudRSTa * deva ke prati kisI prakAra kA dveSa yA una dono devo ke prati I 1 kisI prakAra kA rAgajanya bhAva nahIM dikhalAyA / deha sambandhI sukha va duHkha se ve harSa va zoka ke vazIbhUta na hue| ve jAnate the ki sukha aura duHkha ke utpanna hone kA kAraNa niyama hai / ye dono deva bhI svaya pUrva kAraNa 1 prakRti kA ko kAryya rUpa me Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 bhagavAn mahAvIra pAlpA pariNita karane ke hathiyAra-mAtra the, aura isa kAraNa suSTa kI nindA kA yA inakI stuti kA koI kAraNa na thaa| vAyu jisa prakAra sugandhita aura durgandhita padArthoM kI gandha ko rAgadvepa hIna bhAva se lekara vicaratI hai-usI prakAra mahAtmA loga bhI sukha aura duHkha donoM ke denevAle para samAna bhAva rakhate haiN| eka bAra bhagavAn mahAvIra vihAra karate hue "paDhANA" nAmaka grAma ke samIpa pahu~ce / vahA~ para eka vRkSa para vaSTi jamA kara ve kAryAtsarga bhAva se samAdhistha ho gye| usa samaya indane apanI sabhA meM unake caritra bala kI bahuta prazaMsA kI, usa prazaMmA ko suna kara usa sabhA me sthita "saGgama" nAmaka eka dera jala uThA / usane socA ki deva hokara bhI indra eka sAdhAraNa mAnava-yogI kI itanI adhika stuti karatA hai, yaha usakI kitanI anAdhikAra ceSTA hai| avazya maiM usa tapasvI ke caritra ko bhraSTa kara indra ke isa kathana kA prativAda kruugaa| isa prakAra kI duSTa bhAvanAo ko hRdayagama kara vaha deva bhagavAna mahAvIra ke pAsa AyA / usane chaH mAsa taka prabhu para jina bhayara upasargoM kI varSA kI hai-use par3hate par3hate hRdaya kAMpa uThatA hai| saba se pahale to usane bhayaGkara dhUla kI varSA kii| usa raja-vRSTi ke pratApa se bhagavAna kA sArA zarIra Dhaka gayA, yahA~ taka ki unheM zvAsocchrAsa lene meM bhI bAdhA hone lagI, para to bhI Taihika moha se virakta hue mahAvIra usa vikaTa saMkaTa meM bhI parvata kI taraha sthira rahe / usake pazcAt usane bhayaGkara cITiyo aura DAMsoM ko utpanna kara ke unake dvArA prabhu ko Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 152 WOO DasavAyA / usake pazcAt usane bhayaGkara vicchU, nevale, sarpa, utpanna kara ke unake dvArA prabhu ko kaSTa diyA, para jagatbandhu, dIrgha tapasvI mahAvIra ina bhayaGkara upasagoM se ratha mAtra bhI vicalita na hue| ve ina upasagoM kI AtmA me rattI mAtra bhI kheda na upajAte hue sahana kara rahe the / isI sthAna para Akara mahAvIra jagat ke logoM se Age bar3hate haiM / isI sthAna para zrAkara unakA mahAvIratva TapakatA hai / aise vikaTa samaya meM bhI jo vyakti apane dhairya se lerA mAtra bhI vicalita na ho, itanA hI nahIM, aise bhIpaNa zatru ke prati jisake bhAvoM meM bhI razca mAtra dveSa utpanna na ho, aise utkaTa puruSa ko yadi saMsAra ke loga mahAvIra mAne to kyA Azcarya / yadi mahAvIra cAhate to svayaM apanI zakti se athavA indra ke dvArA ina upasagoM ko roka sakate the, para unhoMne aisA karake prakRti ke niyama me krAnti utpanna karanA ucita na samajhA / yadi ve aisA karate to usakA phala yaha hotA ki " saGgama" kI apekSA bhI adhika eka balavAna se prakRti ke niyama ko rokanA par3atA, aura jaba taka prakRti me punaH sAmyAvasthA upasthita na ho jAtI, jaba taka karma kI sattA punaH kSINa na ho jAtI, taba taka unako kaivalya prApti se vaMcita rahanA par3atA / isameM to sandeha nahI ki vizvAsI jaina vandhuo ko chor3a kara Ajakala kA buddhivAdI samAja ina upasargoM ko kabhI sambhava nahIM mAna sakatA / para saGgama ke kie hue una upasargo meM hameM manuSya prakRti kA suMdara nirIkSaNa dekhane ko milatA hai / saGgama ne prabhu ko jisa bhrama se kaSTa diye the, unase mAlUma hotA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 bhagavAn mahAvIra hai ki vaha manuSya prakRti ke gUr3ha siddhAntoM se bahuta paricita thA, sabase pahale usane bhagavAn mahAvIra ko zArIrika vedanA denA prArambha kI, aura jyo jyoM ve vedanAe~ niSphala hotI gaI tyoM tyo vaha unakA rUpa bhISaNa karatA gayA / manuSya kI kalpanA zakti vinAza ke jina jina sAdhanoM kI yojanA kara sakatI hai, ve saba mAdhana usane prabhu para AjamAe aura anta meM ghabarAkara usane eka atyanta vajanadAra loha kA golA una para pheNkaa| kahA jAtA hai ki usake AghAta se ve ghuTane paryanta pRthvI meM ghusa gye| isase bhare jaba unake divya zarIra ko hAni na pahu~cI, taba vaha zArIfreegoM kI ora se prAyaH nirAza ho gyaa| lekina eka prora se nirAza ho jAne para bhI usane dUsarI prora se AzA na chor3I. vaha manuSya prakRti kA gaharA paNDita thA, manuSya prakRti kI nirbala bAjuoM ko vaha pahacAnatA thaa| vaha jAnatA thA ki caMDe se bar3e mahApuruSoM meM bhI koI na koI aisI kamajorI hotI hai ki jisameM kiyA huyA thoDA sA zrAghAta bhI asara dikhAtA hai, yaha socakara usane mahAvIra para zArIrika Apattiyo kI varSA banda kara mAnasika prahAra karanA prArambha kiyA, pratikUla upasargoM ko eka dama banda kara usane anukUla upasarga karanA Arambha kiyaa| pratikUla upasargoM ko sahana karane meM bar3e bhopaNa sAhasa kI darakAra hotI hai, phira bhI aise upasagoM ko sahana karane vAle yogI sasAra meM mila hI jAte haiM, para anukUla upasargoM para vijaya pAne vAle bahuta hI kama mahApuruSa saMsAra meM dRSTigocara hote haiM / bAmanA, moha, yA kAma ye aisI vastue~ haiM jinake phera meM par3akara Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhagavAn mahAvIra 154 car3e bar3e tapasviyoM kI tapasyA skhalita ho jAtI hai / zaGkara sarIkhe yogIrAja aura vizvAmitra ke samAna tapasvI bhI isake phera meM par3a kara skalita ho gaye the / manuSya prakRti kA yaha vindu cahuta hI kamajora rahatA hai isI kAraNa hindU dharma zAstroM me kAma ko sarvavijayI kahA hai / aura isI kAraNa bhagavAna ke sacce bhakta dukhamaya jIvana ko hI adhika pasanda karate haiN| tapasyA me praviSTa hone vAlA hindU sabase pahale Izvara se yahI prArthanA karatA hai ki "he prabhu | kaSTa dAyaka upasargoM meM maiM apanA svatva pradarzita karane meM samartha hU~, para anukUla aura vaibhava yukta sthiti kI parIkSA me zAyada mai asamartha ho jAU~, isa kAraNa mujhe aisI 'paristhiti se hamezA bacAye rakhanA / " " saGgama" isa nirbalatA ke svarUpa ko bhalI prakAra jAnatA thA aura isI kAraNa usane saba ora se asaphala hokara isa kaThina parIkSA meM bhagavAn mahAvIra ko ddaalaa| usane apanI daivI zakti se aneka prakAra ke phala phUloM aura kAmottejaka dravyoM se yukta vasanta Rtu kA AvirbhAva kiyA aura usake sAtha kaI lalitalalanAo kI utpatti kara usane kAmasainya kI pUrti kI / apane anupama saundarya kI rAzi se vizva ko vimohita karane vAlI aneka suMdara salonI ramaNiyAM mahAvIra ke Asa pAsa 'Akara rAsa racane lgii| nAnA prakAra ke hAvabhAva, kaTAkSa aura mohaka aGga vizeSa se ve apanI keli-kAmanA prakaTa karane lagIM / kaI prakAra ke bahAnoM se ve apane zarIra para ke vastroM ko DhIle karane lagIM, aura ba~dhe hue kezapAza ko U~ce hAtha karake vikharane lgii| kucha lAvaNyavatI vAlikAoM ne kAmadeva ke vijayI puSpa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra cAraNa ke samAna divya saMgIta prArambha kiyA, aura koI prabhu ko gATa Alanina the, apanI dIrgha kAla janita vibhogAmi ko zAMta pharane lagI, koI apanI layakolI kamara ke TukaDe karatI huI nAnA prakAra ke hAva-bhAva yukta nRtya karane lgii| yadi koI sAdhAragA phula kA tapasvI-jisane yauvanakAla meM isa prakAra ke suloM kA anubhava nahIM kiyA hai-hotA to nidhaya thA ki vaha ima indra purI ke nandanakAnana ko aura usame vicaraNa karanevAlI milolamayI ramaggiyoM ko dekha kara tapasyA meM balita ho jaataa| para isa sthAna para to-jahA~ ki sadgama apanI vividha ceSTAoM kI prAjamA rahA thA-mahAvIra the, ye ve mahAvIra the jinhoMne apane yauvana-phAla meM isI prakAra ke bhogoM ko gadhI ke mAdha bhogA thA, aura inakI apUrNatA ko pUrNatayA samanaphara eka dina bahuta santopa ke sAtha inako lAta mAra ho thI, kaise mambhava thA ki vahI mahAvIra unhI bhogo kI punagavRti para gaimA jAta / patalaba yaha hai ki sadgama kI yahacaSTA bhI nirathaMka Ivamaya bhAgavatI apasarANa prapanAsA mukha lekara calI gii| para sAma mahajahI hAranevAlA deva na thA, usa upAya meM bhI prasaphalatA hote dekha usane eka navIna kRtya kI yojanA kii| vahama bAta ko jAnatA thA ki mahAvIra apane mAtApitA ke baDe hI bhakta the| unhoMne apanI umra meM kabhI mAtApitA kI AnA kA ullaghana nahIM kiyA thaa| aisI sthiti meM yadi isa samaya bhI unake mAtA-pItA ke prati rUpa meM kisI ko yahA~ upasthita kiyA jAya to sambhava hai ki yaha tapasvI napatyA se skhalita ho jAya / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 156 saGgama ke vidyA-bala se turanta hI rAjA siddhArtha aura rAnI trizalA vahA~ A pahu~ce / trizalA ne Ate hI mahAvIra ke kandhe para hAtha rakha kara kahA, "nandana | hama logoM ko dukhiyA chor3a kara tuma yahA~ kaise cale shraaye| dekho to maiM aura tumhAre pitA tumhAre viyoga meM kaise jarjita ho gaye haiM, uTho lalA ghara cala kara prajA ko aura apane mAtA pitA ko sukhI kro|" ye khela sagama kI dRSTi meM yA apanI dRSTi meM cAhe mahata pUrNa hoM para bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM to bilkula tuccha the; kyoki ve to jAnate the ki jaba taka deva apanI Ayu ko pUrNa nahIM kara lete, taba taka kahI nahIM jA sakate / yaha saGgama to kyA-saMsAra kI koI mahAzakti bhI unheM yahA~ nahIM lA sktii| bhalA isa prakAra ke divya jJAnadhArI dIrghatapasvI mahAvIra aise aindrajAlika pralobhano me kaise prA sakate the| basa isa antima ceSTA ke niSphala hote hI sagama bilakula nirAza ho gyaa| vaha bhalI prakAra samajha gayA ki indra ne inakI jitanI prazaMsA kI thI, prabhu usase bhI adhika mahan haiN| unake zarIra aura manakA eka bhI aMza aisA nirvala nahIM hai ki jahA~ se kisI bhI prakAra kI kamajorI praviSTa hokara unakI tapasyA ko bhraSTa kara DAle / ataeva vaha nirAza ho pranu kI nAnA prakAra kI stuti karake apane sthAna para calA gayA / ___ eka bAra mahAvIra vihAra karate karate eka nagara ke samIpavartI bana meM Akara Thahare, vahA~ para mana vacana aura kAyA kA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra nirodha karake ve samAdhistha ho gye| usa mArga meM eka guvAla apane do vailoM ko sAtha lekara nikalA, usa sthAna para Ate Ate use kisI AvazyakIya kArya kA smaraNa ho AyA jisase vaha vailoM kI rakSA ke nimitta prabhu ko cetAvanI dekara palA gayA / para prabhu ko dhyAna meM the, unakA dhyAna guvAla ke usa kathana para athavA vailoM kI ora vilakula na gayA, aura isalie unhoMne usa guvAla ko kucha bhI uttara na diyaa| idhara guvAla bhI "maunaM sammati lakSaNaM" yaha samajha kara cala diyaa| daivayoga se vaila carate carate vahA~ se kucha dUra nikala gaye / bahuta dera pazcAt vaha guvAla puna. vahA~ AyA, vahA~ Akara usane dekhA ki una donoM vailoM kA patA nahIM hai| usane bhagavAn se bailoM ke viSaya meM puuchaa| para prabhu pahale hI ke samAna usa samaya bhI mauna rhe| usane vAra vAra prabhu se pUchA para ve usI avasthA meM mauna rhe| isase use atyanta krodha car3ha aayaa| use unako dhyAnastha avasthA kA rattI bhara bhI bhAna na thaa| prabhu kA yaha mauna dhAraNa unake karma ke udaya meM nimitta rUpa ho rahA thaa| isa prasaGga para guvAla ke dvArA karma kI phaladAtrI sattA ke udaya kA kAla A pahu~cA thA, prabhu ke pUrvabhava meM kiye hue pApoM kA phala milane kA avasara vilkula samIpa A gayA thaa| isa kaSTa kI utpatti kA kAraNa prabhu ne tripuSTa vAsudeva ke bhava meM utpanna kiyA thaa| isa guvAla kA jIva usa samaya tripuSTa vAsudeva kA zaiyyApAlaka thaa| eka bAra vAsudeva nidrAmagna hone kI taiyArI meM the, usa samaya kaI gAyaka unake pAsa nAnA prakAra ke Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 158 saGgIta kara rahe the / vAsudeva ne zayyApAlaka ko AjJA dI ki java mai nidrAmagna ho jAUM taba ina gAyakoM ko yahAM se vidA kara denaa| aisA kaha kara kucha samaya pazcAt nidrAmagna ho gye| para zaiyyApAlaka usa saGgIta kI tAna meM itanA lIna ho rahA thA ki use nana gAyako kI bidA karane kI sudha na rahI yahAM taka ki unheM gAte gAte saverA ho gayA / vAsudeva bhI zayyA chor3a kara uTha baiThe aura baiTha hue una gAyakoM ko abhI taka gAte hue dekha kara bar3e aashcryckithue| unhoMne zaiyyApAlaka se pUchA ki abhItaka ina gAyako ko kyoM nahI nidA kiye ? usane uttara diyA ki "prabhu saGgIta ke lobha se|" yaha sunate hI vAsudeva Aga Aga ho gaye, isa choTe se prANI kI itanI majAla | unhone usI samaya hukma diyA ki isakI karNendriya ne yaha bhayaGkara aparAdha kiyA hai, ataH isake kAnoM me sIsA galA kara bhara diyA jAve, tatkAlIna AjJA kA pAlana huaa| galAyA huA garma garma sIsA zaiyyApAlaka ke kAno meM DAlA gyaa| isI tIvra vedanA ke kAraNa usakI mRtyu ho gii| vaha kaI bhAvoM me bhaTakatA huA isa guvAle ke zarIra meM utpanna huaa| idhara tripuSTa kI AtmA bhagavAna mahAvIra ke rUpa meM avatIrNa huii| usa umra aura pracaNDa bhAva kA udaya isa samaya Akara huA / prabhu ne pUrva bhava meM apane rAjatva ke abhimAna meM otaprota hokara eka sAdhAraNa kopottejaka kAraNa se itanA bhayaGkara kArya kara DAlA / usI kA badalA usI prakAra-baila kA patA na batalAne hI ke kAraNa se kupita hokara usa guvAle ne liyaa| usane prabhu ke donoM kAnoM meM zarakarA vRkSa kI do kIleM jora se Thoka dI, aura una kIlo ke Thokane kI kisI ko mAlUma Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 bhagavAn mahAvIra na ho isa vAste usane bar3he hue mu~ha kATa kara unako vemAlUma kara diyaa| prabhu ima bhayaGkara avasara meM bhI apanI ucca vRti ke kAraNa vicalita na hue / ve jAnate the ki isa vizva meM kisI kAraNa ke vinA eka choTA sA kArya bhI sampanna nahIM ho sktaa| ve jAnate the ki guvAla ne jo bhayaGkara kaSTa diyA hai usake bhI mUla kAraNa ve svayaM hI the, vaha kArya to unake utpanna kiye hue kAraga kA phala mAtra thaa| vAsudeva ke bhava meM mahAvIra ne apane sevaka ke kAnoM meM garma mIsA DhAlate samaya jina manobhAvoM ke vaza ho kara bhayaGkara asAtA vedanIya karma kA vadha kiyA una manobhAvoM ke aMtargata do tatra munnyata. pAye jAte haiM 1-apanI upabhoga sAmagrI ko dUsare ke upabhoga Ate hue dekha kara utpanna huI IpAtmaka bhAvanA 2-apanI upabhoga sAmagrI para dUsare ko AkramaNa karate hue dekha kara usake aparAdha kA vicAra kiye binA hI madAnyanIti ke anusAra uttejanA ke vaza hokara kI huI daNDa kI yojanA / apanI upabhoga sAmagrI kA upabhoga eka dUsare vyakti ke dvArA hote hue dekha kara usakA badalA lete samaya jisa prakRti kA udaya hotA hai usakI tIvratA, gar3hatA aura sthAyitva kA niyAmaka usa upabhoga sAmagrI ke prati rahA huA apanA mamatra hai| mere puNya vala se jo kucha mujhe prApta huA hai usakA bhoktA mere sivAya koI dUsarA nahIM ho sakatA / isa prakAra kI bhAvanA manuSya prakRti ke andara svabhAva rUpa hI pAI jAtI hai| yadi Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 koI dUsarA vyakti najara curA kara una adhikArAM kA upabhoga karane kI ceSTA karatA hai, to usa para svabhAvatayaH hI krodha utpanna hotA hai / para yadi buddhi ko nirmala karake hama socate haiM to hame mAlUma hotA hai ki jisa vastu ko hama apane puNyavala se prApta huI ginate haiM, aura jisa para hama levala apanA hI adhikAra samajhate haiM, usa vastu kI sukhadAyI zakti kitane hI vizeSa kAraNoM para avalambita rahatI hai / vastu kI sukhadAtrI zakti jina aMzoM ke samuccaya se pragaTa hotI hai, una aMzoM kA tiraskAra karanA bhArI mUrkhatA hai| kyoMki hamArA samAja hamAre - sukhoM kA kaI aMzo me sahabhAgI hai| hamAre sukha kA samAja ke sAtha zarIra aura zravayava kA samvandha hai / arthAt samAja hamAre sukha kA eka pradhAna aGga (Constituent ) hai / hamArI upabhoga sAmagrI kA AdhAra: kitane hI aMzA me samAja para nirbhara rahatA hai / manuSya hRdaya ke gupta marma kA adhyayana karane se hameM mAlUma hotA hai ki suMdara aura sukhada vastuoM kA upabhoga mAtra karane se hameM tRpti nahI hotI hai| jaba taka hamAre sukhAnubhava kA jJAna bAharI jagat ko nahIM hotA taba taka hameM usa sukha se tRpti nahIM ho sakatI / sundara vastrAlaGkAroM ke pahanane meM jo sukha hai, usakA vizleSaNa karane se hameM mAlUma hotA hai ki usa sukha kA eka choTA sA aza bhI una vastrAlaMkAroM meM nahIM hai / uname sparza sukha bhI bilkula nahI hai / itanA hI nahIM, pratyuta ulTe una vakhAlakAro se zarIra para eka prakAra kA bhAra sA mAlUma hotA hai / phira bhI hama usameM jo sukha kA anubhava karate haiM usa sukha kA - mUla tatva samAja, ina vastrAlaMkAroM ke pahanane se hame sukhI ginegA 1 bhagavAn mahAvIra yAla I Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 bhagavAn mahAvIra isI bAta meM rahA huA hai| yadi sundara vakhAlakAroM ko pahanate samaya isa eka bhAvanA ko alaga kara dI jAya to zeSa meM usa sukha kA kiMcita mAtra aza bhI nahIM raha jAtA aura isI kAraNa jo loga samAja ke antargata kitane hI navIna vaskhAlavAra pahana pahana kara apane saubhAgya kI noTisabAjI karate phirate haiM, ve hI apane makAna para una saba vastrAlaGkAroM ko khola khola kara unase zIghra hI AjAdI pAne kA prayatna karate haiN| isase spaSTa jAhira hotA hai ki puNya bala se prApta huA adhikAMza sukha Asa pAsa phI samAja para nirbhara rahatA hai| vAstavika sukha kA aMza usa sammAna meM chipA rahatA hai, jo hamArI samAja se hameM prApta hotA hai| yadi jana samAja meM hameM sukhI samajhane vAlA eka bhI manuSya na ho to hameM prApta huI anantasukha sAmagrI kA utanA adhika mUlya nahIM raha jAtA / siddhAnta yaha nikalA ki sukhI hone ke lie kevala sukha sAmagrI kI hI nahIM pratyuta apane ko sukhI samajhane vAle eka jana samAja kI bhI AvazyakatA hotI hai| aisI hAlata meM jaba ki jana samAja para hamAre sukha kA itanA adhika bhAga avalambita hai to phira yaha abhimAna karanA ki merI upabhoga sAmagrI para usakA kucha bhI adhikAra nahIM hai| evaM mere kiye hue puNyoM kA phala bhogane kA mere sivAya dUsarA koI adhikArI nahIM / sarAsara apane hRdaya kI saMkIrNatA, pAmaratA aura tucchatA ko pragaTa karanA hai| apane saubhAgya kA abhimAna karane vAle pratyeka vyakti ko yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki yaha saMsAra kevala tumhArI sukha prApti ke nimitta hI nahIM racA gayA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 162 yaha duniyA tumhAre puNyavala ke pratApa se pragaTa nahIM huI hai, samAja tumhAre sukha para avalambita nahIM hai| pratyuta tumhArA susa samAja kI ruci para avalambita hai| aisI dazA meM samAja ke kisI vyakti ke prati tumhArI nirAkAra vRti tumhArI aghamatA kA sUcaka hai| "eka AdamI kI mAlakiyata para usake sivAca dUmara kisI kA adhikAra nahIM hai; yaha niyama kevala vyavahAra kANDa meM avyavasthA na hone dene ke lie evaM samAja kI zAnti rakSA ke nimitta kevala rAjya sattAoM ne banA liyA hai| lekina smaraNa rakhanA cAhiye ki yaha laukika niyama vizva ke rAjya tantra ko calAne vAlI divya sattA para jarA bhI bandhana nahIM DAla sakanA. logoM kI svArtha vRti para eka prakAra kA samaya banAye rakhane ke lie rAjya sattAoM ne" eka kI vastu para dUsarA AkramaNa na kare isa laukika vidhAna kI racanA ko hai| lekina prakRti ke mahAgajya meM isa prakAra ke svArthoM kI Takara bilakula nahIM hotI aura isalie usame praveza karane vAle pratyeka vyakti ko kisI bhI vastu para ekAdhikAra kI saMkIrNa bhAvanAoM ko chor3a denA caahiye| yadi rAjasattAoM ke dvArA calAyA huA uparokta laukika niyama prakRti kA maulika niyama hotA to mahAvIra, buddha, IsA Adi mahApuruSa usa niyama kA kadApi ullaMghana na krte| para jaba unhoMne apanI upArjita kI huI vastu ko sAre vizva ke kalyANa ke nimitta bAMTa diyA to phira unako apanA Adarza mAnane vAle hama logoM ko bhI mAnanA hogA ki vyaktigata svArtha ko aisI bhAvanAeM AtmA kA adhaHpatana karatI haiN| unhIM bhAva Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 bhagavAna mahAvIra nAoM ke kAraNa jAtiyAM naSTa ho jAtI haiM, deza gulAma ho jAte hai aura sAmrAjya vikhara jAte haiN| aura inhIM bhAvanAo ke kAraNa manuSya ke naitika jIvana kA nAza ho jAtA hai jo ki satra aniSToM kI jar3a hai / vAsudeva ke bhava meM apane zaiyyApAlaka ke kAna meM garma galA huA zIzA DAlane kI jo krUra sajjA mahA-' vIra ne dI thI / usake antargata rahe hue ugra aura niSThura pariNAma isa bhava meM udaya hue-pracaMDa asAtA vedanIya karma ke kAraNa rUpa the / eka choTe se aparAdha ke badale meM aise bhayaGkara daNDa kI vyavasthA dete samaya vAsudeva ke hRdaya ke antargata jo svArtha bhAvanA aura tIvra ghAtaka pravRtti samA rahI thI, usake phala svarUpa mahAvIra ko isa bhava meM vaisI hI sajA kA milanA AvazyatA thA / imame jarA bhI sandeha nahIM / __apanI sattA kA durupayoga eka nivala manuSya para karanA bahuta hI vaDA pApa hai| hamame koI javAba talava karane vAlA nahIM hai| hamAre sevaka kA janma maraNa hamAre vAyeM hAtha kA khela hai, isa prakAra kI bhAvanAoM ko hRdayagama kara eka nirvala sevaka para manamAnA atyAcAra karanA manuSyatva ke vilakula viruddha hai| usakA bhayaGkara badalA prakRti avazya cukA degii| vAsudeva kA sevaka eka nirAdhAra manuSya thaa| usake pAsa unakI dI huI sajA kA virodha karane ke liye raMca mAtra bhI zakti na thI / aisI hAlata meM vAsudeva ko apanI baira bhAvanA para aMkuza rakhane kI nitAnta AvazyakatA thii| jisa hAlata meM ki koI manuSya hamArI AnA ke viruddha Tasase masa nahIM kara sktaa| usa hAlata meM usako sajA dete samaya manuSya ko vahuta viveka buddhi se kAma Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ucalAya / lenA cAhiye / hAM yadi hamArA pratipakSI bhI sabala hai, hamArI zrAjJA kA virodha karane kI usameM zakti hai, to aisI hAlata meM yadi hama use aisI sajA deM bhI to virodha kI bhAvanA ke kAraNa | utane tIvra karmoM kA baMdha nahIM hone pAtA / kyoMki usake karmoM kA aura hamAre karmoM kA bahuta kucha samIkaraNa ho jAtA hai| zeSa meM jo kucha karma bacate haiM, unhIM ko hameM bhoganA par3atA hai| lekina jahA~ aisI bAta nahIM hai, jahA~ virodha kI bhAvanA kA leza mAtra bhI astitva nahIM hai / vahAM para dI huI isa prakAra kI avicAra / pUrNa sattA kA phala bahuta ugra rUpa me bhoganA par3atA hai / isa bAta ko aura bhI spaSTa karane ke liye eka yuddha kA udAharaNa le lIjiye | hama dekhate hI haiM ki yuddha ke andara bhayaGkara mArakATa hotI hai| hajAro AdamI usameM goliyoM ke nizAna banA diye jAte haiM, hajAroM talavAra ke ghATa utAra diye jAte haiM, aura hajAro vachoM meM piro diye jAte haiM / matalaba yaha hai ki raNakSetra meM mRtyu kA kolAhala maca jAtA hai / itane para bhI mArane vAloM ke aura marane vAlo ke utane tIvra karma kA udaya nahIM hotA, kyoki vahA~ para badalA lene kI zakti aura virodha kI bhAvanAo kA astitva rahatA hai / aba mAna lIjiye usa yuddha meM kucha loga kaidI ho gaye, aisI hAlata meM yadi vaha kaida karanevAlA apane kaidiyoM kI manuSyatva ke sAtha rakSA karatA hai, unake khAna pAna kA prabandha karatA hai, taba to ThIka hai / para isake viparIta yadi aisA na karate hue vaha unake sAtha jarA bhI niSThuratA kA bartAva karatA hai, to tIvra asAtA vedanIya kA bandha karatA hai / kyoMki isa sthAna para ve Azrita haiN| isa sthAna para ve badalA lene meM asamartha bhagavAn mahAvIra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 bhagavAn mahAvIra haiN| virodhI ko mArane meM utanA pApa nahIM balki kabhI kabhI to vaha pApa kartavya ho jAtA hai, lekina Azrita ko mAranA tobhayakara pApa hai, aura usase bhayaGkara vedanIya karma kA vandha ho jAtA hai| sattAhIna raGka manuSya ko sukha dene meM jitanA aniSTa hotA hai, use AtmajJa purupa hI bhalI bhAMti samajha sakate haiM-sUkSma bhUmikA para vaira kI vRtti kisa prakAra vRddhi pAtI hai, isa bAta ko jina logoM ne samajhA hai, ve sAre saMsAra ko isa bAta kA sandeza de gaye haiN| itihAsa ke pRSTa usa dhruva satya kI sAkSI khule Ama de rahe haiN| sotA ke prati anyAya karane hI se sone kI laGkA khAka meM mila gii| dropadI ke apamAna ne hI itane bar3e kuru sAmrAjya kA dhvaMsa kara diyA / aura bhI kaI eka kSatrI rAjyasattAe~ kaI bar3I bar3I jAtiyA~, isa prakAra kI vRtti se naSTa ho gaI, jaba bar3I var3I jAtiyoM aura rAjyo kA yaha hAla hai to phira eka manuSya isa prakAra kI pAmara vRtti ke ugra phala se kisa prakAra baca sakatA hai| ___vAsudeva ko yaha sajA dete samaya isa bAta kA garva thA ki mere zAsana cakra meM rahanevAle tamAma manuSyoM kI maiM apane icchAnusAra gati kara sakatA hU~ / mere kArya meM bAdhA denevAlI dUsarI koI sattA isa vizva meM nahIM hai| isa abhimAna ke Aveza meM ve isa bAta ko bhUla gaye ki isa bhava ke sivAya dUsarA bhI koI bhava hai, jisameM ima adhama kRtya kA bhayaGkara phala mila sakatA hai| apanI sattA ke garva meM andhe hokara ve prakRti kI mahAna satA kA vicAra karanA bhUla gaye, aura isI kAraNa isa bhava meM unako usakA badalA sahana karanA par3A / astu ! Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - bhagavAna mahAvIra 166 bhagavAna mahAvIra ne apanI apUrva sahana zakti ke dvArA guvAle kA vaha upasarga bhI zAnti pUrvaka sahana kara liyaa| vahAM se cala kara ve eka dUsare grAma meM gaye vahAM para "khAka" nAmaka eka vaidya rahatA thA, usane prabhu kI kAnti ko nisteja dekha kara samajha liyA ki nizcaya inako kisI prakAra kI zArIrika pIr3A hai| anusandhAna karane se use zIghra hI una kIloM kA patA laga gayA, siddhArtha nAmaka eka seTha kI sahAyatA se usane una kIloM ko khIMca liye / kahA jAtA hai ki usa samaya prabhu ke mukha se eka bhayaGkara cIkha nikala par3I thii| itane bhayaGkara upasagoM ko sahana karate samaya unhoMne eka bhI kAyaratA kA ThaNDA zvAsa na DAlA thA, para isa antima upasarga meM aisA mAlUma hotA hai ki unake upazAnta mohanIya karma kI koI prakRti avyakta bhAva se udaya ho gaI hogI, jisake kAraNa deha bhAva kA bhAna hone se cIkha kA nikalanA sambhava ho sakatA hai| isa utkRSTa upasarga ko sahana karane ke pazcAt una para kisI prakAra kA upasarga na AyA, isake pazcAt prabhu ko kaivalya kI prApti ho gaI, kalpasUtra ke anusAra vaizAkha sudI dazamI ke dina, dina ke pichale pahara meM, vijaya-muhurta ke antagata, jaMbhIka nAmaka grAma ko bAhara rakha-bAlikA nadI ke tIra para vairdhyAvarta nAmaka caitya ke najadIka zAlivRkSa kI chAha meM, zukla dhyAnAvasthita prabhu ko saba jJAno meM zreSTha kevala jJAna kI prApti huii| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 bhagavAn mahAvIra PO kaivalya-prApti itanI kaThina tapasyA ke pazcAt bhagavAna ko kevalajJAna athavA bodhisatva kI prApti huI / itanI kaThina AMca ko sahana karane ke pazcAt jJAna svarNa apanI pUrI dIpti ke sAtha camakane lgaa| bhagavAn ko satya samyakajJAna kI prApti huii| sasAra me Ananda chA gayA / svarga bhI utsAhita ho utthaa| duniyAM ko yadi saba se adhika icchita aura sacce sukha kI prApti karAnevAlI koI vastu hai to vaha jJAna hai, isI jJAna ke abhAva se duniyAM ajJAna ke timirAcchanna garbha meM gote lagAtI huI bhaTakatI hai| isI jJAna ke abhAva ke kAraNa saMsAra meM duHkha tRSNA aura gulAmI ke bhayaGkara dRzya dikhalAI dete haiM / isI jJAna ke abhAva se manuSya manuSya para julma karatA haiprANI prANI kA ahAra karatA hai| isI jJAna ke abhAva se saMsAra meM bhayaGkara jIvana kalaha ke dRzya dekhane ko milate haiN| ajJAna hI manuSya jAti kA parama zatru hai, aura jJAna hI usakA saccA mitra hai, vahI jJAna bhagavAn mahAvIra ko prApta huA aura unake dvArA saMsAra meM vistIrNa honevAlA hai, yahI jAna kara sasAra sukhI hai-manuSya jAti harSonmatta hai| kevala jJAna kI prApti ke samaya meM jaina-zAstroM me jisa utsava kI kalpanA kI hai| vaha cAhe kalpanA hI kyoM na ho / para bar3I hI sundara hai / usake antargata tatva-jJAna kA. rahasya chipA huA hai| usake antargata udAra sAmyavAda kA tattva hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 168 bhagavAna kA upadeza manuSya jAti ko zravaNa karAne ke nimitti jisa samavazaraNa kI racanA kI gaI thI, vaha bahuta hI bhavya thaa| eka bar3A lambA caur3A maNDapa banAyA gayA thaa| usakI sajAvaTa meM kisI prakAra kI truTi na rakkhI gaI thii| usake antargata, bAhara bhinna bhinna vibhAga kiye gaye the| jisake bhinnabhinna vibhAgoM meM devatA, puruSa strI aura yahA~ taka ki pazu-pakSiyoM ke baiThane kA bhI sthAna thA / bhagavAn eka vyAsapITha para svarNa ke banAye kamala para virAjamAna the, unake mukha se jo upadeza dhvanita hotA thA, use satra devatA manuSya yahA~ taka ki pazu-pakSI bhI apanI apanI bhASA me samajhate the| yahI unake bhASaNa kI vyavasthA thii| ina bAtoM meM satya kA kitanA aMza hai| isakA nirNaya karane kI yahA~ para AvazyakatA nahIM, para itanA avazya hai ki ye saba bAteM eka vizeSa prakAra kA artha rakhatI haiM / pahalI vizeSatA to yaha thI ki usa sabhA meM manuSya saba samAna samajha gaye the| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, sava eka samAna bhAva se pArasparika vidveSa ko bhUla kara eka sAtha usa upadeza ko sunane ke adhikArI samajhe gaye the| dUsarI vizeSatA yaha thI ki mahAvIra ke ananta vyaktitva ke prabhAva se hiMsaka pazu bhI apanI hiMsakavRti ko chor3a kara apane pratidvandI pazuoM ke prati premabhAva rakhate hue isa sabhA meM upadeza sunane ke icchuka the| isase mAlUma hotA hai ki bhagavAna kI karuNA pravRti itanI ucca thI ki usake divya prabhAva se hisaka pazuoM ne bhI apanI hiMsakavRti ko chor3a dI thii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 bhagavAn mahAvIra kSamA, samatA aura dayA kI pavitra dhArAyeM usa sabhA meM paiThanevAle pratyeka prANI ke hRdaya meM zatadhAra aura sahasradhAra se pravAhita ho rahI thii| yaha samavazaraNa "apAyA" nAmaka nagarI ke bAhara racA gayA thaa| jisa samaya samavazaraNa sabhA meM prabhu kA upadeza sunane ke nimitta hajAroM purupa strI jA rahe the| ThIka usI samaya meM kisI dhanADhya gRhasya ke yahA~ indabhUti agnibhUti aura vAyubhUti Adi gyAraha brAhmaNa paNDita yanna karavA rahe the| uma kAla meM unakI vidvattA kI khyAti bahuta dUra dUra taka phailI huI thI / ina logoM ne asakhya nara-nAriyo ko udhara kI ora Ate hue dekha kara pahale to yaha socA ki ye saba hamAre isa yana ko dekhane ke nimitta pA rahe haiM aura yaha jAnakara unheM baDA Ananda bhI huaa| para jaba unhoMne dekhA ki ina AgAntaka vyaktiyoM meM se kisI ne unakI ora A~kha uThA kara bhI na dekhA, to unheM bar3A Azcarya huzrA / anta me kisI se pUchane para mAlUma huA ki ye saba loga sarvajJa prabhu mahAvIra kI vandanA karane ko jA rahe haiN| indrabhUti ne yaha suna kara apane mana meM kahA ki saMsAra meM mere sivAya bhI dUsarA koI sarvajJa hai| jisake pAsa ye saba loga daur3e jA rahe haiM, saba se bar3A Azcarya to yaha hai ki isa samaya parama pavitra yajJa-maNDala kI ora bhI inakA dhyAna AkarSita nahIM hotaa| sambhava hai ki jisa Dhaga kA inakA sarvana hogA, usI Dhaga ke ye bhI hoNge| aisA soca vaha apratibhasA hokara cupa ho gyaa| isake kucha samaya pazcAt jaba saba loga bhagavAna mahAvIra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kI vandanA karake vApisa A gaye taba indrabhUti ne unase pUchA ki bhAI, sarvajJa dekhA ! kaisA hai ! taba unhone kahA ki are, kyA pUchate ho, unake guNoM kI ginatI karanA to gaNita ke pAridhI se bhI bAhara hai / yaha suna kara indrabhUti ne mana hI mana socA ki yaha pAkhaNDI to koI jabaradasta mAlUma hotA hai / isane to bar3e bar3e buddhimAna manuSyo kI buddhi ko bhI cakkara meM DAla diyA hai / ava isa pAkhaNDI ke pAkhaNDa kI pola ko zIghrAtizIghra kholanA merA kartavya hai / nahIM to asaMkhya bhole prANI isake pAkhaNDa kI jvAlA meM jala kara bhasma ho jAyeMge / yaha soca kara vaha bar3e hI garvapUrvaka apane pA~ca sau ziSyo ko lekara mahAvIra ko parAjita karane ke irAde se calA / satra se prathama to vahA~ ke ThATa ko dekha kara hI stambhita ho gayA, usake pazcAt vaha andara gayA / mahAvIra to apane jJAna ke prabhAva se usakA nAma, gotra aura usake hRdaya me rahA huA guma saMzaya jise ki usane kisI ke sAmane prakaTa na kiyA thA, jAnate the / use dekhate ho atyanta madhura svara se unhone kahA:" he gautama / indrabhUte tvaM sukhena samAgatosi" mahAvIra ke mu~ha se ina zabdoM ko suna kara usakA Azcarya aura bhI vaDha gayA / para yaha soca kara usane apanA samAdhAna kara liyA ki merA nAma to jagata prasiddha hai, yadi use isane kaha diyA to kyA huA / sarvajJa to ise tava samajhanA cAhiye ki jaba yaha mere manogata bhAvoM ko batalA de / bhagavAn mahAvIra gura ------ itane hI meM mahAvIra kahate haiM ki he vidvAn ! "tere mana meM jIva hai yA nahIM" isa bAta kA sazaya hai aura isakA kAraNa veda Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 176 sakatA hai| isaliye unhoMne kevala aise hI upAya kiye jisase - manuSya jAti ko satya kI ora ruci ho, logoM ke anta.karaNa meM satya kI sthAI chApa baiTha jAya / ve pariNAmadarzI the / ve jAnate the ki kevala adhika saMkhyA meM samAja ko bar3hAne se kucha lAbha nahIM / kucha samaya taka to vaha duniyA ke parde para calatA rahatA hai, para jyoMhI usameM kucha vizRMkhalatA utpanna huI ki, tyoMhI chinna bhinna ho jAtA hai / yahA~ taka ki usakA kucha cinha taka zeSa nahIM raha jAtA, loka kA kalyANa aura apane samAja kI saMkhyA bar3hAnA ye donoM kAryyaM bilkula jude jude hai / samAja kA saGgaThana karanA athavA usakI saMkhyA bar3hAnA yaha to manuSya kI vyavasthApaka zakti para nirbhara hai| para loka kalyANa ke lie vizuddha prema, nisvArtha bhAvanA, aura eka prakAra kI laukika zakti kI AvazyakatA hai / anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hAnA yaha mahAvIra kA eka gauNa lakSya thA, unakA pradhAna lakSya to loka kalyANa hI thA / unhoMne hamezA kapane sukhada - siddhAntoM ko janatA ke hRdaya meM gahare peThA dene kA prayatna kiyA / unake anuyAyI "buddha" aura aura "gauzAlA" kI apekSA kama the / para jitane bhI the, pakke the| unakI raga raga meM mahAvIra kA upadeza vyApta ho gayA thA, aura yahI kAraNa hai ki kevala saMkhyA ke bala meM zraddhA rakhane - vAle " gauzAlA" kA eka bhI anuyAyI Aja bhAratavarSa ke kisI bhI kone meM nahIM miltaa| usakI philAsaphI ke khaNDahara bhI kahIM dekhane ko nahIM milte| isI prakAra azoka ke samaya meM sAre bhAratavarSa para apanA bauddhadharma - jisane adhikAra kara Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 bhagavAn mahAvIra muni ne kahA - "jo dokSA grahaNa karate haiM ve sAre jagata ke svAmI hote haiM / " zAlibhadra ne kahA- "yadi aisA hai to maiM bhI apanI mAtA kI AjJA le kara dIkSA lUMgA / " aisA kaha vaha ghara gayA / aura mAtA ko namaskAra kara kahA - "he mAtA ! Aja zrI dharmaghopa muni ke mukha se maiMne saMsAra ke saba dukhoM se chur3A dene vAle dharma kI paribhASA sunI hai| usake kAraNa mujhe saMsAra se virakti ho gaI hai| isalie tuma mujhe AjJA do jisase mai vrata lekara apanI AtmA kA kalyANa karUM / " bhadrA ne kahA- vatsa ! terA yaha kathana vilkula upayukta hai / para vrata ko nibhAhanA lohe ke cane cabAne se bhI adhika kaSTaprada hai / usameM bhI tere samAna sukomala aura divya bhogoM se lAlita puruSa ke lie to yaha bahuta hI kaThina hai / isalie yadi terA yahI vicAra hai to dhIre dhIre thor3e thor3e bhogoM kA tyAga kara apane abhyAsa ko bar3hAle / pazcAt tarI icchA ho to dIkSA grahaNa kara lenA / " zAlibhadrane mAtA ke isa kathana ko svIkAra kiyA aura usI dina se vaha eka eka zayyA aura eka eka strI kA tyAga karane lagA / / kucha samaya pazcAt jaba vIraprabhu vaibhAragiri para padhAre taba zAlibhadrane jAkara unase muni vrata grahaNa kiyA / ugra tapazcaryA karate karate zAlibhadra muni manuSya Ayu ke vyatIta hA jAne para mAnavIya deha ko chor3a kara sarvArtha siddhi vimAna meM devatA hue / x X x X x rAjA caNDapradyota ko usakI bhaGgAravatI rAnI se vAsava dattA nAmaka eka sarva lakSaNa yukta putrI thI / caNDapradyota usa kanyA kA bar3A Adara karatA thA / usane use sarva kalAnidhAna " Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 178 - siyoM kI pUrNa yogyatA ko maannaa| unake lie guru-pada kA AdhyAtmika mArga khola denaa| 3-loka bhASA meM tattvajJAna aura AcAra kA upadeza karake kevala vidvadgamya saMskRta bhASA kA moha ghaTAnA aura yogya adhikArI ke lie jJAna prApti meM bhASA kA antarAya dUra karanA / 4-aihika aura pAralaukika sukha ke liye hone vAle yajJa mAdi karmakANDoM kI apekSA saMyama tathA tapasyA ke svAvalambI tathA puruSArtha pradhAna mArga kI mahattA sthApita karanA evaM ahisA dharma meM prIti utpanna krnaa| 5-tyAga aura tapasyA ke nAma rUpa zithilAcAra ke sthAna para sace tyAga aura saccI tapasyA kI pratiSThA karake bhoga kI jagaha yoga ke mahatva kA vAyumaNDala cAro ora utpanna krnaa| uparoka bAteM to unake sarga-sAdhAraNa upadeza meM sammilita thiiN| tatvajJAna sambandhI bAtoM meM mahAvIra "anekAnta" aura "sapta maMgI syAdvAda" nAmaka prasiddha philAsaphI ke janma dAtA the| isakA vivecana kisI agale khaNDa meM kiyA jaaygaa| bhagavAn mahAvIra ke anuyAyiyoM aura ziSyoM meM sabhI jAti ke logoM kA ullekha milatA hai| indrabhUti vagairaha unake gyAraha gaNadhara prAmaNa kulotpanna the| udAyI, meghakumAra, Adi kSatriya bhI bhagavAna mahAvIra ke ziSya hue the| zAlibhadra ityAdi vaizya aura metArAja tathA harikezI jaise ati zUdra bhI bhagavAna ko dI huI pavitra dokSA kA pAlana kara ucca pada ko prApta hue the| sAdhiyo meM candanavAlA kSatriya putrI thii| devAnandA brAhmaNo thii| gRhastha anuyAyiyoM meM unake mAmA vaizAlIpati ceTaka, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 bhagavAn mahAvIra onmagadhanareza, zreNika aura inakA putra koNika Adi aneka kSatriya bhUpati the| Ananda, kAmadeva Adi pradhAna dRr3ha upAsakoM meM "zakahAla" kumhAra thA / aura zeSa 9 vaizya the| "DhaMka" kumhAra hote hue bhI bhagavAn kA samamadAra aura dRr3ha upAsaka thaa| badhaka, ambar3a Adi aneka parivrAjaka aura somIla Adi aneka brAhmaNoM ne bhagavAn kA anusaraNa kiyA thaa| gRhastha upAsikAoM meM "revatI, sulamA" aura "jayanti" ke nAma prakhyAta haiM / "jayanti" jaisI bhakta thI vaisI vidupI bhI thI / vaha AjAdI ke sAtha bhagavAna se zaGkA samAdhAna karatI thii| bhagavAna mahAvIra ke pUrva se ho jo jaina sampradAya calA A rahA thA vaha usa samaya "nigaTTa" ke nAma se prasiddha thaa| usa samaya pradhAna nigaM? "kzI kumAra" Adi the aura ve saba apane ko-pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyI batalAte the| ve loga taraha taraha ke ragoM kA kapar3A pahanate the| evaM cAtuyami dharma arthAt ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha ina cAra vratoM kA pAlana karate the| bhagavAn mahAvIra ne isa purAtana paramparA meM do navIna bAtoM kA aura samAveza kara diyaa| eka "aceladharma" (naganatva) aura dUsarI brahmacarya / isase mAlUma hotA hai ki pahale paramparA meM vakha aura bI ke sambandha meM avazya kucha na kucha zithilatA A gaI hogii| isI ko dUra karane ke lie mahAvIra ne ina donoM navIna bAtoM ko nigranthatva meM sthAna diyA / para prophesara harmana jekobI kA mata kucha aura hI hai| ve apane jaina sUtroM kI prastAvanA meM likhate haiM ki ye donoM bAteM mahAvIra ne "gauzAlA" kI AjInika sampradAya se grahaNa kI haiN| isa bAre meM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra .180 unhone kaI sudRr3ha anumAna pramANa bhI diye haiN| para uname satya kA kitanA aza hai yaha nahIM kahA jA sktaa| jo ho, pArzvanAtha ke anuyAyiyo ne prAcIna aura navIna bhikSuo kI eka mahAsabhA me isa parivartana ko svIkAra kara liyaa| kitane hI vidvAnoM kA mata hai ki isa samajhote me vastra rakhane tathA na rakhane kA jo matabheda zAnta huA thaa| vahI Age cala kara bhadravAha ke samaya me phira khar3A ho gayA aura usI samaya jaina sAdhuoM meM zvetAnbara "aura digAmvara ke phirake par3a gaye / ziSya aura gaNadhara kalpasUtra ke antargata bhagavAna mahAvIra ke gaNadharo, muniyoM, ANikAoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM kI saMkhyA unakA darajA, kula tathA gautra kA vistRta vivaraNa diyA gayA hai| pAThakoM kI jAnakArI ke nimitta saMkSipta rUpa se unakA vivaraNa yahA~ diyA jAtA hai:nAma gautra zijya 1. idrabhUti gautama gautra ) 500 zramaNoM kA 2. agni bhUti eka vRkSa 3. vAyu bhUti " 4. ArNya vyakta bharadvAja gautra / 5. sudhamocAyya agnivaizyAyana gautra) 6. maNDI putra vasiSTa gautra ' 1250 zramaNoM kA vRkSa 7. maurya putra kAzyapa gautra (250 , kA eka vRkSa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 magavAn mahAvIra 8. aMkApita gautama gautra 5 600 zramaNoM kA 9. acala vRta haritAyana gautra / eka vRkSa 10. metreyAcArya kANDIya gautra 11. prabhAsAcArya isa prakAra mahAvIra ke gyAraha gaNadhara nau vRnda aura 4200 pravaNa mukhya the| isake sivAya aura bahuta se zramaNa aura ajiMkAe~ thI, jinakI saranyA krama se caudaha hajAra aura chattIsa hajAra thii| zrAvako kI sakhyA 15000 thIM, aura zrAvikAo kI maMgvyA 3,18,000 thii| isa sthAna para eka bAta bar3I vicAraNIya hai| kitane hI pAzcAtya vidvAna prAcIna bhAratavarSa ke logoM para yaha eka bar3A Aropa lagAte haiM ki usa samaya ke zAkho meM "kho" ko naraka kI khAni kahA hai| ume sasAra ke vandhana kA kAraNa ghatalAyA hai / hama isa bAta ko svIkAra karate haiM ki hindU dharma-zAstroM meM vyakti ke jIvana ke lie isa prakAra kI bAteM kahI gaI haiM / para gRhasthAvasthA ke lakSya-bindu se aisA kahIM bhI nahIM kahA gayA hai| ghalki binA suyogya patnI ke gRhasthAzrAma ko adhUrA bhI batalAyA hai| gRhasthAzrama ke antargata strI kA utanA hI Asana mAnA gayA hai jitanA Aja kala ke pAzcAtya samAja meM mAnA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra aura pArzvanAtha jo jIvana-Adarza kI antima sor3hA para vihAra kara rahe the, unako bhI yaha bAta khaTakatI tho unhoMne bhI mApha kahA hai ki'- . "zizutva baiNya vA yadastu tattiSThatu tadA / guNAH pUjA sthAna guNipu na ca liga na ca vayaH" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 182 pAna zizu ho yA strI ho cAhe jo ho guNa kA pAtra hai vahI pUjanIya hai / I aisA mAlUma hotA hai ki usa kAla me samAja ke antargata zUdro hI kI taraha striyoM ke adhikAro ko bhI kucala diyA gayA hogA / sambhavata: isI kAraNa zUdroM hI kI taraha striyoM ke liye bhI mahAvIra ko isa prakAra kA niyama banAnA par3A hogA / jaina-dharma puruSa aura strI kI AtmA ko samAna svatantratA detA hai / jo loga yaha mAnate haiM ki strI ko hindU dharma-zAstroM meM (Individual liberty ) vyakti svAtantrya ve loga bar3e bhrama meM hai / kevala strI aura svatantratA dekara hI mahAvIra ke udArahRdaya ne balki prANI mAtra cara aura acara sava ko kA dene vAlA pahalA mahApuruSa mahAvIra thA / thA jisane saMsAra ke prANI mAtra kI aura AtmA kI svatantratA ke nimitta hI apane jIvana ko visarjana kara diyA / nahI diyA gayA hai samAna svatantratA vaha mahAvIra hI puruSa ko samAna vizrAma na liyA / mahAvIra ke Azrama meM jitanA darajA zramaNa kA mAnA jAtA thA, AryikA kA bhI utanA hI mAnA jAtA thA / puruSa strI ke caritra kI rakSA ke lie unhone kitane hI bhinna bhinna AcAro kA nirmANa kiyA thA / mahAvIra jAnate the ki, strIkha aura puruSatva kevala karmavazAt prApta hotA hai| lekina strI aura puruSa kI samAna zaktiyAM hotI haiM / jisa prakAra eka puruSa kI apekSA dUsare puruSa meM saMyogavazAt Atmikazakti me kamIbezI ho jAtI hai| isI prakAra strI aura puruSa nAmaka vyaktiyoM me kamIbezI ho jAtI hai / isaliye yadi hama puruSoM kI svatantratA ke Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 bhagavAn mahAvIra ka satra haka svIkAra karate haiM to phira 'triyo ke hakoM ko kyoM svIkAra na kareM / vizAlajJAnI mahAvIra isa bAta ko jAnate the aura isI kAraNa unhone puruSa aura strI ke hakoM ko samAna samajhA thA / zrastu ! Age ke paurANika khaNDa me hama bhagavAn mahAvIra ke dharmapracAra aura una para Aye hue upasagoM kA varNana karate hue yaha batalAne kI koziza kareMge ki unakI sahanazIlatA, unakI kSamA aura unako zAnti kitanI divya thI / bhagavAn mahAvIra kA nirvANa tIsa varSoM taka apane sadupadezoM ke dvArA saMsAra ko kalyANamaga sandezA dekara bahattara varSa kI avasthA me apane ziSya sudharmAcArya ke hAtha meM dharma kI sattA de rAjagRha ke pAsa pAtrAMpurI nAmaka sthAna meM bhagavAn mahAvIra ne kArtika kRSNa zramAvAsyA ko nirvANa prApta kiyaa| unake nirvANotsava meM bahuta hI bar3A utsava manAyA gyaa| jisakA bahuta hI vikRta rUpa Aja bhI bhAratavarSa meM "dIpAvali" ke nAma se manAyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra kA caritra Meu is heaven born not the thrall of circumstances and of necessitles, but the victorious subduer, behold ! how he can become the Announcer of himself and of his freedom. (Carlyle) "manuSya devi janma kA dhAraka hai| vaha paristhiti aura AvazyaktAoM kA gulAma nahIM / pratyuta unakA vijayI netA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 184 hai| vaha apane khAtantrya aura vyaktitva ko kisa prakAra duniyAM ke sanmukha upasthita kara sakatA hai isa ora dhyAna deN|" Aja kala ke buddhi-vAdI kAla me manuSya kA hradaya buddhigarva se itanA adhika saMkIrNa ho gayA hai ki vaha vyakti ko zakti para vizvAsa karane meM bahuta hicakatA hai / paristhitiyoM ke 'bandhano ko ThokaroM se ur3AtA huA aura vAdhAoM ke jAla ko kATatA huA yadi koI manuSya duniyAM me mahAnatA kI ora agrasara hotA hai to hama usake svAtantrya bala ko svIkAra kara usakI ora pUjya bhAvanAe~ prakaTa karane meM bar3I AnA kAnI karate haiM aura eka bar3e dArzanika kI taraha gambhIra aAvAja meM kaha dete haiM ki, usameM koI naI bAta nahI / mahAvIra kA janma aisI paristhiti meM huA thA ki jisame raha kara vaisI zakti prApta karanA atyanta AsAna thii| aba vaha paristhiti naSTa ho gaI hai| isa kAraNa aba aise manuSyo kA utpanna honA bhI dupkara hai| isa prakAra kaha kara buddhivAdI manuSya apanI AtmA ko santoSa dete haiN| aura isI prakAra apane me pAye jAnevAle kudaratI guNoM ko davA kara AtmaghAta karane ko taiyAra ho jAte haiN| yaha AtmaghAta Adhunika kAla me pahale sire kI buddhimAnI aura jJAna samajhA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra deva the, ve eka rAjaputra the| pUrvabhava me unhone acche karma kiye the / paristhiti unake anukUla thii| kauTumbika sukha unhe prApta thaa| Adi ye saba bAteM hameM prApta nahIM haiN| isIlie hama unake samAna nahIM ho sakate / yadi ve bhI hamArI hI sthiti meM hote to kadApi itanI ucca sthiti ko prApta na karate / isa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 bhagavAn mahAvIra - vipattiyoM kA samUha unapara eka sAtha ikaTThA ho kara utarA thA para bhayaGkara vipattiyoM ke bIca una mahAn upasagoM ke antargata bhI mahAvIra kA Atma-sayama raca mAtra bhI vicalita na huSA / unakA dhairya usa vikTa samaya me bhI parvata kI taraha acala rahA / atyaMta zakti ke sAtha! vinA eka Dapha kiye unhoMne saba upasargoM ko., sahana kiyAinhI sthAno para bhagavAna mahAvIra ke caritra kI mahattA mAlamohAtI hai| Akade- - - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaayaa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tktdktttk paurANika khaNDa janacajajajAcacacaja Page #186 -------------------------------------------------------------------------- Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 paurANika khaNDa / bhagavAn ke pUrvabhava * kalpasUtrAdi purANoM meM bhagavAn mahAvIra ke kaI pUrvabhavoM Sa - kA varNana kiyA gayA hai| isa grantha ke paurANika khaNDa kI pUrti ke nimitta saMkSipta meM ina bhavoM kA varNana karanA Avazyaka hai| ataeva hama kaI bhinna 2 granthoM ke AdhAra para bhagavAna mahAvIra ke kucha bhavoM kA varNana nIce dete haiN| isa jambUdvIpa ke antargata pazcima videhakSetra ke AbhUSaNa kI taraha "jayantI" nAmaka eka nagarI hai| isa nagarI meM usa samaya "zatrumardana" nAmaka eka mahApratApI gajA rAjya karatA thaa| usake rAjyAntargata "pRthvIpratiSThAta" nAmaka eka grAma thaa| usame "nayasAra" nAmaka eka svAmIbhakta grAmacintaka rahatA thA: yadyapi vaha sAdhuoM ke saMsarga se rahita thA, tathApi pApoM se parAGmukha aura dUsaro ke chidrAnveSaNa se vimukha thaa| eka bAra rAjA kI AnA se lakar3I kATane ke nimitta vaha jagala meM gayA. lakaDI kATate kATate use madhyAnha hogayA / bhojana kA samayaho jAne se "nayasAra" ke naukara usake liye bhojana sAmagrI le aaye|| 13 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 194 yadyapi vaha atyanta kSudhAtura thA, phira bhI bhojana karane ke pahale kisI atithi ko bhojana karAne kI usakI pravala icchA thii| itane hI meM kucha muni jo ki thakAvaTa aura pasIne se klAnta ho rahe the, udhara nikala aaye| unako dekhate hI vaha atyanta prasanna huA / unako namaskAra karake usane pUchA-"bhagavAn / isa bhayaGkara jaMgala meM jahAM ki acche acche zatradhArI bhI Ane meM hicakate haiM-Apa kisa prakAra A nikale ?" muniyoM ne kahA ki eka manuSya hamAre sAtha thA, vaha hameM chor3a kara calA gayA, aura hama mArga bhUla kara idhara cale Aye / nayasAra ne mana hI mana usa manuSya kI atyanta bhartsanA kI aura atyanta zraddhApUrvaka muniyoM ko bhojana karavA kara unhe mArga para lagA diyaa| usI dina se usane apane jIvana ko bhI dharma kI ora lagA diyA / aura anta samaya zatru bhAvanAo ke sAtha mara kara vaha saudharma svarga meM devatA huaa| 1, isa bharatakSetra me "vinItA" nAmaka eka zreSTa nagarI thii| usa samaya usameM zrI RpabhanAtha ke putra bharatacakravartI rAjya karate the| unhIM ke ghara para uparokta prAmacintaka "nayasAra" keojIva ne janmagrahaNa kiyaa| isakA nAma "marIci" rakkhA gyaa| eka bAra apane pitA bharata cakravartI ke sAtha marIci, bhagavAna RSabhadeva ke prathama samavazaraNa meM dezanA sunane ke nimitta gayA / RSabhadeva ke upadeza ko suna kara usane usI samaya dIkSA grahaNa kara lI aura tadanantara vaha bhagavAna RSabhadeva ke sAtha hI sAtha bhramaNa karane meM lagA / isa prakAra 'bahuta samaya taka yaha bihAra karatA rahA / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 bhagavAna mahAvIra eka bAra bhayakara grISma Rtu kA Agamana huA, pRthvI tave kI taraha tapane lagI, sUrya kI sIdhI kiraNeM pRthvI para par3ane lagI / aise samaya "marIci" muni bhayaGkara tRSA se pIDita hue aura ghabarAkara caritrAvaraNIya karma ke udaya se isa prakAra socane lage ki sumeru parvata kI taraha kaThina isa sAdhuvRtti kA bhAra vahana karane meM maiM savethA asamartha huuN| para ava isa vRtti ko kisa prakAra choDUM, jisase loka nindA sahana na karanA paDe / saba se acchA yahI hai ki isa vRtti ko chor3a kara maiM tridaNDo sanyAsa ko grahaNa karalaM / isa prakAra kaSTa se kAyara hokara marIci ne usa vRtti ko chor3a diyA aura tridaNDI sanyAsa ko grahaNa kiyaa| __ eka vAra RSabhadeva bhramaNa karate karate punaH vinItA nagarI ke samIpa aaye| bharata cakravartI unake darzanArtha aaye| samava. zaraNa sabhA meM bharata cakravartI ne pUchA-bhagavan ! isa sabhA meM koI aisA bhI vyakti upasthita hai yA nahIM jo bhaviSya ke isI caubIsI meM tIrthakara hone vAlA ho| isa prazna ke uttara meM RSabhadeva ne marIci ko ora saMketa kara kahA ki yaha terA putra marIci isI bharatakSetra meM "vIra" nAmaka antima tIrthakara hogaa| isake pahale yahI potanapura meM "tripuSTa" nAmaka prathama vAsudeva aura 1 zvetAmbarI granthakartAoM kA kathana hai ki isa prakAra jAti bheda karake marIci ne "nIca "gotra" karma kA vanda kara diyA thaa| isI ke pariNAma svarUpa isake nIva ko nIca gautra devAnandA brAhmaNI ke garbha meM jAnA par3A thaa| para digambarI athakAra isa bAta ko nahIM maante| . - lekhaka Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 196 videhakSetra kI mUkApurI nAmaka nagarI me "priyamitra" nAma kA cakravartI hogaa| __ isa bAta ko sunakara "marIci" harSa se unmatta hokara nAcane lgaa| vaha uce svara se kahane lagA ki potanapura meM maiM pahalA vAsudeva hoU~gA, mUkA nagarI meM cakravartI hoU~gA aura anta meM antima tIrthakara houuNgaa| ava mujhe kisa bAta kI jarUrata hai| maiM vAsudevoM meM pahalA, merA pitA cakravartiyo me pahalA aura merA dAdA tIrthaMkaro meM pahalA / ahA merA kula bhI kitanA uttama hai ! zrI RSabhadeva kA nirvANa e pazcAt marIci saMsArI logo ko upadeza de de kara uccacaritra sAdhuo ke pAsa bhejatA thaa| eka vAra vaha bImAra huaa| java usakI paricaryA karane ke nimitta koI usake,samIpana AyA to use bar3I glAni huI aura svastha hone para usane apanA eka ziSya banAne kA vicAra kiyaa| daivayoga se acchA hone para use "kapila" nAmaka eka kulIna manuSya milA, usako usane jainadharma kA upadeza diyaa| usa samaya kapila ne pUchA ki Apa svayaM isa dharma kA pAlana kyo nahIM karate haiN| marIci ne kahA-maiM usa dharma kA pAlana karane me samartha nahIM hU~!" "kapila ne kahA ki taba kyA Apake mArga me dharma nahIM hai ? yaha prazna sunate hI use pramAdI jAna apanA ziSya banAne kI icchA se marIci ne kahA ki "dharma to usa mArga me bhI hai, aura isa mArga meM bhI hai|" isa para kapila usakA ziSya ho gyaa| jaina purANoM kA kathana hai ki isa samaya mithyAdharma ko upadeza dene se "marIci" ne koTAkoTi sAgaropama pramANa saMsAra kA upArjana kiyaa| usa pApa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 bhagavAn mahAvIra kI binA kucha AlocanA kiye hue hI anazana ke dvArA usane deha tyAga kI aura brahmadeva loka meM devatA huaa| . brahmadeva loka se cyava kara marIci kA jIva "kaulAka" nAmaka grAma meM kauzika nAmaka brAhmaNa huA / viSaya meM atyanta Asakta, dravyopArjana me tatpara aura hiMsA karane meM atyanta krUra esa brAhmaNa ne bahuta kAla nirgamana kiyaa| aura anta meM vidaeDI se mRtyu pAkara kaI bhavoM meM bhramaNa karatA huA vada 'sthUNAM' nAmaka sthAna meM "mitra" nAmaka brAhmaNa huA / vahAM para bhI tridaNDI se mRtyu pAkara vaha saudharma devaloka meM madhya sthiti cAlA deva huaa| vahAM se cyava kara "agnyudyota" nAmaka brAhmaNa huA / isa janma meM bhI vaha pUrva kI taraha "tridaNDI" huaa| uma yoni se mRtyu pAkara vaha izAna svarga me devatA huA / vahAM se cyava kara mandira nAmaka sanniveza meM "agnibhUti" nAmaka brAhmaNa huA / usa bhava meM bhI "tridaNDI" grahaNa kara bahuta sI Ayu kA upabhoga kiyA aura anta me mara kara sanatkumAra devaloka meM madhyama AyuvAlA deva huaa| vahAM se cyava kara zvetAmbI nagarI meM bhAradvAja nAmaka vipra huA / usa bhava meM tridaNDI hokara bahuta Ayu bhogane ke pazcAt mRtyu pAkara mAhendra kalpa meM madhyama AyuvAlA deva huaa| vahAM se cyava kara rAjagRhI meM vaha "sthAvara" nAmaka brAhmaNa huaa| vahAM se mRtyu pAkara vaha brahmadeva loka meM madhyama AyuvAlA deva huaa| / rAjagRhI nagarI meM "vizvanandI" nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI "priyaGga" nAmaka strI se "vizAkhanandI" nAmaka eka putra huA / usa rAjA ke "vizAkha bhUti" nAmaka eka bhAI bhI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAla kI taraha vahAM se niklaa| usa siha ko paidala apaneko savAra, evaM use niHzastra aura apane Apako sazastra dekha kara "tripuSTa" ne vicArA ki yaha yuddha to samAna yuddha nahIM hai / yaha soca kara vaha satra zastra ko pheMka kara ratha para se utara par3A / yaha dekhate hI usa siMha ko jAti smaraNa ho aayaa| usane atyanta krodhAnvita ho "tripuSTa" para AkramaNa kiyA, para tripuSTa ne bahuta zIghratA ke sAtha eka hAtha usake nIce ke jabar3e meM aura dUsarA Upara ke jabar3e me DAla diyA aura apane akhaNDa parAkrama se usake muha ko cIra diyA / siMha ghAyala hokara gira par3A / eka sAdhAraNa ni.zastra manuSya ke dvArA apanI yaha dazA dekha kara vaha bar3A dukhI ho rahA thA, umI samaya iMdrabhUti gaNadhara ke jIva ne jo ki usa samaya " tripuSTa" kA sArathI thA, usa siMha ko prabodhA, jisase zAnti pAkara siMha ne prANa tyAga kiyaa| udhara donoM kumAra apanA kartavya pUrNa kara vApasa potanapura A gaye / isa ghaTanA ko suna kara "azvagrIva" tripuSTa se bahuta Darane lagA, usane kapaTa ke dvArA ina donoM hI kumAroM ko mAra DAlane kI yojanA kI, para jaba vaha saphala na huI to usane unake sAtha pratyakSa yuddha cher3a diyA / isI yuddha meM vaha svayaM tripuSTa ke hAtho 'bhagavAn mahAvIra - yA 'mArA gayA / isake pazcAt tripuSTa ne digvijaya karanA AraMbha kiyA / apane parAkrama se dakSiNa bharatakSetra taka vijaya kara ve vApasa potanapura lauTa Aye / isa vijaya meM unhe kaI atyanya mohaka kaNThavAle gAyaka bhI mile the| eka vAra rAtri ke samaya una gAyakoM kA gAnA ho rahA thA, aura vAsudeva . palaMga para leTe hue . 4 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 za bhagavAn mahAvIra suna rahe the / unhoMne zaiyyApAla ko AjJA de rakkhI thI ki jaba mujhe nidrA laga jAya taba ina gAyakoM ko vidA kara denA / kucha samaya pazcAt tripuSTa to so gaye para saMgIta me tallIna ho jAne ke kAraNa zaiyyApAla gAyakoM ko vidA karanA bhUla gyaa| yahA taka ki unheM gAte gAte prAtaHkAla ho gyaa| una gAyako ko gAte dekha kara vAsudeva ne krodhita ho zaiyyA pAlaka meM pUchA ki ' tU ne abhI taka inako vidA kyoM nahIM kiye| zaiyyApAla ne kahA-prabhu saMgIta ke lobha se / yaha suna kara unakA krodha aura bhI bhamaka uThA aura tatkAla hI unhoMne usake kAna meM garma garma galA huA sIsA DhAlane kI AjJA dii| isase zaiyyApAla ne mahAyatraraNA ke sAtha prANa tyAga kiye / isa duSTa kRtya se "tripuSTa" ne bhayakara prasAtAvedanIyakarma kA dhandha kara liyA / yahAM se mRtyu pAkara ye sAtaveM naraka meM gaye / aura unake viyoga meM dIkSA lekara "acala valabhadra " mona gaye / naraka meM se nikala kara "tripuSTa" kA jIva kezarI (siMha) huA, vahA~ se mRtyu pAkara vaha manuSya caudhe naraka meM gayA / isa prakAra usane tiryaca aura manuSya yoni ke kaI bhavoM meM bhramaNa kiyA / tadanantara manuSya janma pA usane zubha karmoM kA upArjana kiyA, jisake pratApa meM vaha apara videha kI mUkAnagarI ke dhanaJjaya rAjA kI rAnI "dhAriyo" ke garbha meM gayA / usa samaya dhAriNI ko cakravartI putra ke sUcaka caudaha svama dRSTi gocara hue| garbha sthiti pUrNa hue pazcAt rAnI ne eka sampUrNa lakSaNo se yukta putra ko janma diyA | mAtA pitA ne usakA nAma "priya mitra" rakkhA kramazaH usane bAlakapana se yauvana prApta kiyA, udhara saMsAra se Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 204 virakta ho dhanajaya rAjA ne satra rAjya bhAra ise de dIkSA grahaNa kara lii| rAjya siMhAsana para baiThane ke pazcAt isane apane parAkrama se chaho khaNDoM ko vijaya kiyaa| aura cakravartI upAdhi grahaNa kii| tadanantara vaha atyanta nyAya-pUrvaka pRthvI kA pAlana karane lgaa| eka samaya mUkAnagarI ke udyAna meM "pohila" nAmaka prAcArya padhAre, unase dharma kA svarUpa samajha kara isane apane putra ko siMhAsana para viThA dIkSA grahaNa ka rlii| bahuta samaya taka tapasyA karake anta meM mRtyu pA mahAzubha varga meM yaha "sarvArtha" nAmaka vimAna para devatA huA / mahAzukra devaloka se cyava kara vaha bharatakhaNDa ke antargata 'chatrA' nAmaka nagarI meM jitazatru rAjA kI bhadrA nAmaka khI ke garbha se nandana nAmaka putra huaa| usake yuvA hone para jita-zatru ne rAjya kA bhAra use de dIkSA grahaNa kI / bahuta samaya pazcAt isane bhI sasAra se virakta hokara poTTilAcArya ke pAsa dIkSA prahaNa kara lI / atyanta kaThina tapasyA karane ke pazcAt isane isI bhava meM tIrthakara nAmaka nAmakarma kA upArjana kiyA / pazcAt sATha divasa taka anazana vRta grahaNa kara vaha dazama svarga meM puSyocara nAmaka vistRta vimAna kI upapAda nAmaka zaiyyA meM devatA huaa| eka antarmuhUrta meM vaha mUhaddhika deva ho gayA / pazcAt apane Upara rahe hue dRSya vastra ko dUra kara zaiyyA para vaiTha kara usane saba sAmagriyAM dekhI / una sAmagriyo ko dekha kara vaha atyanta vismita huaa| para avadhi jJAna ke bala se yaha saba dharma kA prabhAva jAna vaha zAnta ho gyaa| isake pazcAt usake sevaka saba Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 bhagavAn mahAvIra devatA loga ikaTThe ho kara vahAM Aye, unhoMne hAtha jor3a kara isa prakAra kahanA prArambha kiyaa| "he svAmI / he jagata ko Ananda dene vAle / he jagata kA upakAra karane vAle / tuma jayavanta hoo| cirakAla taka sukhI ho o| tuma hamAre svAmI ho, rakSaka ho, aura yazasvI ho, tumhArI jaya ho| hama tumhAre zrAjJAkArI deva haiM, ye sundara upavana haiN| ye snAna karane kI vApikAeM haiN| yaha siddhAya tana hai| yaha "sudharmA" nAmaka eka sabhA bhavana hai aura yaha snAnAgRha hai| isa prakAra unakI stuti kara devatA unakI sevA meM juTa gaye / isa svarga meM apanI lambI Ayu ko bhoga kara anta meM vahAM se cyava kara inakA jIva "trizalA" rAnI ke garbha meM sthita huaa| bhagavAna mahAvIra ke ina bhavo ke varNana se aura matalaba cAhaM hAsila na hotA ho / para dArzanika tatva to ina meM kaI sthAna para dekhane ko milate haiN| sabase pahalI bAta hameM yaha mAlUma hotI hai ki tapasyA karane evaM munivRtti grahaNa karane kA adhikAra pratyeka manuSya ko nahIM hotaa| jo manuSya zrAvaka-jIvana meM icchAoM kA damana karane kA pUrNa abhyAsa nahIM kara letA; jisakI AtmA se zArIrika moha ko vRtiyA~ prAyaH nae nahIM ho jAtI; kAma, krodha, lobha, mohAdi kI kAmavRtiyo para nisakA adhikAra nahIM ho jAtA, use muni vRti prahaNa karane kA koI haka nahIM hotaa| pravRtti mArga se bilakula virakta hue vinA nivRtti mArga ko grahaNa kara lenA pUrNa anAdhikAra ceSTA hai| isI / sidvAnta kA pUrNa upayoga hama marIci ke jIvana meM hotA humA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra dekhate haiM / binA soce samajhe, caritra kI apUrNa avasthA meM hI muni vRtti grahaNa kara lene kA kitanA duSpariNAma use sahana karanA paDA / tapasyA tyAga aura sayama kA abhyAsa manuSya ko janma se hI karanA cAhiye, isake liye munivRtti hI koI Avazyaka vastu nahIM hai / zrAvaka vRtti meM bhI vaha ina guNoM ko parAkASThA para pahuMcA sakatA hai / zrAvaka vRtti me jaba vaha AtmA kA pUrNa vikAsa karale, jaba use yaha pakkA vizvAsa ho jAya ki dehAdika pudgalo aura sAMsArika padArthoM se use pUrNa virakti ho gaI hai taba vaha cAhe to muni vRti grahaNa kara sakatA hai| isaka pahale asamaya meM hI binA yogyatA prApta kiye hI muni vRtti ko grahaNa kara lene se bhayaGkara hAni hone kI sambhAvanA hotI hai| kisI bhI prakAra kA pakAna yadi eka niyamita mAtrA me khAyA jAya to nizcaya hai ki vaha khAne vAle ko lAbha pahuMcAyegA, para yadi vahI pakAna kasI kama khurAka vAle ko adhika tAdAda meM khilA diyA jAya to lAbha ke badale hAni hI adhika phuNcaavegaa| isase pakavAna ko burA nahIM kaha sakatA, yaha doSa to usa khAne vAle kI pAtratA kA hai| isI prakAra muni vRti ko koI burA nahIM kaha sakatA, mokSa kA saccA mArga yahI hai| para isa mArga para calane ke pUrva pAtratA -ko prApta kara lenA atyanta Avazyaka hai-binA pAtratA prApta kiye hue anajAna kI taraha isa mArga para calane se bar3A aniSTa hone kA Dara hai| * dUsarI bAta hameM yaha dekhane ko milatI hai ki manuSya ko apane sukha apanI sampatti apanI zakti evaM apanI kulInatA Adi bAtoM kA ahakAra kabhI na karanA caahiye| ahakAra yaha Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 * bhagavAn mahAvIra manuSya kA eka prabala zatru hai| jaba manuSya hRdaya meM ahaMbhAva kI utpatti hotI hai taba usakI AtmA uccasthAna se patita hokara cahuta nikRSTa sthiti kA upArjana karatI hai| kArya ke sAtha usakA phala, prayatna ke sAtha usakA pariNAma, aura AghAta ke sAtha usakA pratyAghAta ba~dhA huA hai / AtmA java ahaMkAra ke vazIbhUta ho kara apane se hIna koTi vAle kI bhartsanA karanI hai taba vaha usI sthiti kA vandha bA~dhatI hai / "marIci" ne eka bahuta hI thor3e samaya ke lie apanI jAti aura kula kA abhimAna kiyA thA usakA phala bhI use bhugatanA par3A / ahaGkAra aisI bhayaGkara vastu hai ki vaha mahApuruSo kA pIchA bhI nahIM chor3atI / isI prakAra aura bhI aneka tatva hame ina bhavo ke varNana me dekhane ko milate haiM / una sabakA vistRta nivecana karanA isa grantha meM asambhava hai / pAThaka svayaM niSkarSa nikAla sakate haiN| bhagavAna mahAvIra kA janma trizalA rAnI ko garbha dhAraNa kiye jaba nava mAsa aura sAr3he sAta dina ho gaye, taba eka dina dazI dizAyeM prasanna ho uThI / sugandhita pavana bahane lagA, sArA sasAra harpa se paripUrNa ho uThA, puSpa vRSTi hone lagI / cAroM ora zubha zakuna hone lge| vaha dina caitra zuklA trayodazI kA thA, usa samaya candra hastotarA nakSatra meM thA / ThIka aise hI samaya me trizalA devI ne siMha ke lacchana vAle suvarNa ke samAna kAntivAna eka sundara putra ko janma diyA / jaina zAstroM ke antargata pratyeka tIrthaMkara ke janma kA varNana karate hue likhA hai ki jaba kisI tIrthakara kA janma hotA hai to Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAna mahAvIra 208 svarga me saudharma nAmaka indra kA Asana kampAyamAna hotA hai| isa zakuna ke dvArA vaha tIrthakara kA janma jAna tatkAla apane kuTumba-kavIle ke sAtha sutikAgRha meM jAtA hai| vahAM vaha tIrthakara kI mAtA ko moha nidrA ke vazIbhUta kara tIrthaMkara ke sthAna para nakalI vAlaka ko rakha tIrthakara ko uThAletA hai| eka indra prabhu para chatra lagAtA hai, do una para dono aura se caMvara karate haiM ora eka vajra uchAlatA huA unake Age calatA hai| saba loga mila kara unhe sumeru parvata kI pANDuka zilA para le jAte haiM / yahAM para eka hajAra ATha kalazo se saba loga mila kara unakA abhiSeka karate haiN| usake pazcAt saba loga mila kara unakI stuti karate haiM / tadanantara unhe vApisa unakI mAtA ke pAsa lAkara rakha dete haiN| aura usakI moha nidrA ko dUra kara eva usa nakalI bAlaka ko miTA kara ve loga apane sthAna para vApasa cala dete haiN| ye saba vAte pratyeka tIrthakara ke janma samaya me hotI haiM aisA jaina purANa mAnate haiM / ata: yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki bhagavAna, mahAvIra ke janma samaya meM bhI ye saba bAteM huii| dUsare dina prAtaHkAla rAjA siddhArtha ne putra janma kI khuzI meM saba kaidiyo ko chor3a diyaa| tIsare dina mAtA pitA ne prasanna hokara apane putra ko sUrya aura candra ke darzana karavAye / chaThe dina madhura svara se sundarI kula zIlA ramANIyAM maGgala gItoM ko gAne lgii| kuMkuma ke aGgarAga ko dhAraNa karane vAlI solaha zrRMgAro se yukta aneka kulavatI khiyoM ke sAtha rAjA aura rAnI dono ne rAtri jAgaraNa utsava kiyA / jaba gyArahavAM dina upa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 bhagavAn mahAvI sthita huA taba siddhArtha rAjA aura trizalA devI ne putra kA jAtakarmotsava kiyA / bArahaveM dina rAjA ne apane saba bandhu-bAndhuoM aura jAti vAloM ko bulAye / vesava kaI prakAra ke sundara maGgalamaya upahAra lekara upasthita hue / siddhArtha rAjA ne yogya pratidAna ke sAtha unakA satkAra kiyaa| tatpazcAta usane una sabI se "ima putra ke garbha meM Ane ke dina hI se hamAre ghara meM, nagara meM aura rAjya meM dhana dhAnyAdika kI vRddhi ho rahI hai ata. isakA nAma "varddhamAna" rakkhA jaay"| satra logoM ne isakA anumodana kiyaa| __ zukla pakSa ke candramA kI taraha bAlaka "varddhamAna" kramaza bar3hane lage, bAlakapana se hI unakI pratibhA aura unakI zakti ke kaI lakSaNa dRSTi gocara hone lage / mAtA pitA ko apanI vAlyakrIr3Ao se Anandita karate hue "varddhamAna" ne kramase yuvAvasthA me paira rakkhA / janma kAla se lekara aba taka bhI aneka camatkArika ghaTanAoM se yadyapi unake mAtA pitA ko unakA mahAna bhaviSya dRSTi gocara hone laga gayA thA tathApi sulabha sneha ke vaza hokara unakI mAtA ne unake vivAha kA prabandha karanA prArambha kiyA / idhara rAjA samaravora ne apanI "yazodA" nAmaka kanyA kA vivAha "varddhamAna" kumAra se karane kA prastAva siddhArtha ke pAsa bhejA / siddhArtha ne ucara diyA mujhe aura trizalA ko kumAra kA vivAha mahotsava dekhane kI atyanta akAMkSA hai| para "varddhamAna" janma hI se saMsAra ke prati kucha udAsIna se rahate haiM / isa kAraNa hama to unake Age aisA prastAva le jAne kA sAhasa nahIM kara sakate / hA~ Aja unake mitroM dvArA unake Age isa viSaya kI 14 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 210 carcA avazya krvaaeNge| itanA kaha kara rAjA ne unake mitroM ko kaI bAteM samajhA bujhA kara unake pAsa bheje / una logone jAkara bahuta hI prema yukta zabdoM meM varddhamAna ke sammukha vivAha kA prastAva rakhA varddhamAna kumAra ne uttara meM kahA-"tuma hamezA mere sAtha rahane vAle ho aura mere saMsAra-virakta bhAvoM se bhI tuma bhalI bhAMti paricita ho, phira vyartha hI kyoM aisA prastAva sammukha rakhate ho ? mitroM ne kahA-kumAra | hama jAnate haiM ki tumhAre vicAra saMsAra se virakta haiM para isake sAtha tumhAre ye bhI vicAra haiM ki "mAtA pitA" kI AjJA kA alaMdhya samajha kara usakA pAlana karanA cAhiye-isake atirikta tumane hama logoM kI yAcanA kI bhI kabhI avahelanA na kii| phira Aja eka sAtha savako duHkhI kyoM karate ho? varddhamAna-mere mohagrasta mitro| tumhArA yaha Agraha bahuta kharAba hai| kyoMki strI Adi kA parigraha bhava bhramaNa kA kAraNa hotA hai| maiM to aba taka dIkSA bhI grahaNa kara letA para isI eka bAta se-ki isase mere mAtA pitA ko viyoga janita dukha hogA, maiM aba taka rukA huA huuN| itane meM dhIre dhIre "trizalA" rAnI ne kamare meM praveza kiyA, usako dekhate hI "varddhamAna" uTha khar3e hue aura kahA-mAtA! tuma AI yaha to acchA huaa| para tumhAre itanA kaSTa karane kA kyA kAraNa thA, mujhe bulAtI to mai khayaM vahA A jAtA / * trizalA-nandana | aneka prakAra ke zubha karmoM ke udaya svarUpa tuma hamAre yahA~ avatarita hue ho| jinake darzana ko tInoM loka lAlAyita rahate haiM, vahI hamAre yahAM putra rUpa se Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 bhagavAna mahAvIra avatarita hue haiN| yaha hamAre kama saubhAgya kI bAta nahIM hai| maiM yaha bhI jAnatI hU~ ki tumhArA nirmANa jagata kI rakSA ke nimitta huA hai| para phira bhI hamArA sneha pradhAna hRdaya putratva kI bhAvanA ko tajane meM asamartha hai| hamArI prabala icchA hai ki hama tumheM vadhu sahita dekheN| isaliye kevala hamako saMtuSTa karane ke nimitta hI tuma hamAre isa kathana ko svIkAra karo / mAtA ke isa namra nivedana ko suna kara mahAvIra bar3e vicAra meM par3e / anta meM unakA hRdaya pasIja gayA |unhoNne mAtA pitA ko zrAjJA ko svIkAra kara "yazodA" nAmaka rAjakumArI se vivAha kara liyaa| zarIra se gRhavAsa meM hote hue bhI mahAvIra kA hRdaya jaMgala meM thA / udita bhoga kamoM ko ve bilkula udAsIna bhAva se bhAgate the / jina mahAtmAoM kA hRdaya bhoga aura yoga ina donoM bhAvoM meM samAna rUpa se raha sakatA hai, unakA vairAgya sasAra ke prati rahe huga dvaipa meM se athavA nirAzA me se prakaTa nahIM hotaa| vastusthiti ke vAstavika darzana meM se hI unakA vairAgya prakaTa hotA hai| ve jala ke kamala kI taraha sasAra ke aMtargata rahate hue bhI usase virakta rahate haiN| udayavAna karmoM kI prakRti ko taTastha bhAva se bhoga kara usakI nirjarA karanA aura rAga dvepa yukta vAyumaNDala ke madhya me bhI "sthita pratijJa" rahanAya unakA bhISaNa vrata hotA hai| barddhamAna kumAra isI prakAra apanA vaivAhika jIvana vyatIta karate the| isa vivAha ke * digambarI grAtha isa bAna sAthA pranilna I yaha yAta pahale bhI limba cuke haiN| unake mata se bhAvAn mahAvIra Ajanma napAcArI the| -lekhaka - - - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra * 212 . phala svarUpa unhe "priyadarzanA" nAmaka eka kanyA bhI huI, jisakA vivAha " jAmAli" nAmaka rAjaputra ke sAtha kara diyA gayA / varddhamAna jaba aTThAIsa varSa ke hue, taba unake mAtA pitA kA } 1 svargavAsa ho gayA / unake viyoga se unake bhAI nandivarddhana ko bar3A dukha huA / isa para varddhamAna ne unako sAntvanA dete hue kahA - " bhAI / saMsAra kA saMsAratva hI dravya ke utpAda aura vyaya me rahA huA hai / jIva ke pAsa hamezA mRtyu banI rahatI hai / / jInA aura maranA yaha to saMsAra kA niyama hI hai / isake liye zoka karanA to kAyaratA kA cihna hai / " prabhu ke ina vacanoM se nandivarddhana kucha svastha hue, pazcAt unhoMne pitA ke siMhAsana para adhiSThita hone ke liye mahAvIra se kahA- para sasAra se virakta varddhamAna ne use svIkAra nahIM kiyA / isa para saba maMtriyoM ne milakara " naMdivarddhana" ko sihAsana para biThalAyA / kucha dina pazcAt varddhamAna - prabhu ne bhAI ke pAsa jAkara kahA - " isa gArhasthya jIvana se aba maiM ukatA gayA hU~ isalie mujhe dIkSA grahaNa karane kI AjJA do / "nandivarddhana" ne bahuta dukhita hokara kahA " kumAra ! abhItaka maiM apane mAtA pitA kA viyoga janita dukha hI nahIM bhUlA huuN| aise samaya meM tuma aura kyo jale para namaka chor3a rahe ho / " : bandhu kI isa dIna vANI ko suna kara komala hRdaya " varddhamAna" prabhune kucha dina aura gRhasthAzrama meM rahanA svIkAra kiyA / para yaha samaya unhoMne bilkula bhAva-muni kI taraha kATA / anta meM do varSa aura Thahara kara unhoMne dIkSA grahaNa kii| isa avasara para devatAoM ne dIkSA kalyANa kA mahotsava manAyA / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 bhagavAn mahAvIra aba usa savAga sundara zarIra para bar3hiyA rAja vakhoM ke sthAna para digamvaratva zobhita hone lgaa| jo komala zarIra Ajataka rAjya kI vipula smRddhi ke madhya meM pAlita huA thaa| aura jisakI tapta suvarNa ke mamAna jyoti ne kamI uSNa samora kA sparza taka nahIM kiyA thA, vahI mohaka pratimA Aja sayama kaphanI se AcchAdita ho gii| saMsAra ke pApoM ko dho DAlane ke nimitta bhagavAna ne saba puNya sAmagriyoM kA tyAga kara diyA / jisa zarIra kI zobhA ko samAra kIca meM phaMse hue prANI apanA sarvakha samamate haiM, usI ko prabhu ne keza loca karake vinaSTa kara dii| jisa bhoga ke kSaNabhara ke viyoga se hI saMsArI loga kAtara ho jAte haiM, usI bhoga ko bhagavAna mahAvIra ne tilamAtra kheda kiye binA hI tilauMjalI de dii| parama sundarI suzIlA patnI "yazodA" priya putrI "priyadarzanA" jeSThabandhu "nandivarddhana" rAjya kI atula lakSmI ina savA kA tyAga karate hue unheM raMca mAtra bhI moha nahIM huaa| ___dIkSA grahaNa kiye pazcAt usI samaya prabhu ko mana.paryaya jJAna kI prApti huI / yaha dina IsA ke 569 varSa pUrva mArgazIrSa phuraNa dazamI kA thaa| bhagavAn kA bhramaNa / bhagavAna mahAvIra ke bhramaNa kA bahuta sA vRtAnta gata manovaijJAnikakhaNDa meM diyA jA cukA hai| ata: isa sthAna para usako punavAra dene kI AvazyakatA na thii| para kaI ghaTanAe~ aisI raha gaI haiM jo 'manovaijJAnika khaNDa' meM ghaTa gaI hai aura jinakA diyA jAnA yahAM Avazyaka hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 214 saba se prathama bhagavAna mahAvIra para guvAle kA upasarga huzrA jisakA varNana pahale kiyA jA cukA hai| eka samaya bhagavAna mahAvIra bhramaNa karate karate "mArAka" nAmaka grAma ke samIpa Aye / vahA~ para "duI jAntaka" jAti ke saMnyAsI rahate the| una saMnyAsiyoM kA kulapati mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha kA bar3A mitra thaa| usane eka caturmAsa usI zAnta sthAna meM vyatIta karane kI unase prArthanA kii| mamatA rahita hone para bhI mahAvIra ne use yogya sthAna samajha vahA~ para rahanA svIkAra kiyaa| usa kulapani ne tava mamatAvaza hokara unake liye eka phUsa kA jhopar3A vanA diyaa| varSAkAla meM pAnI barasane ke kAraNa usa jhopar3I para bahuta sA harA ghAsa jama gyaa| use dekha kara grAma kI gAyeM ghAsa khAne ke lobha se vahA~ Akara carane lgii| dUsare tapasviyoM ne to apanI mopar3iyoM ke Age se gAyoM ko bhagA diyA para mahAvIra bilakula nizceSTa rahe / yahAM taka ki una gauoM ne unakI sArI jhopar3oM ko tuNa rahita kara dii| yaha dekha kara kulapati ko bar3A kheda huA, usane usa viSaya meM mahAvIra ko kucha upadeza diyA, usake vAkyoM ko suna kara prabhu ne socA ki mere kAraNa ina saba logoM ko kheda hotA hai, ataH aba merA isa sthAna para rahanA ThIka nhiiN| usI samaya pramuna ninnAkiMta pA~ca abhigraha ghAraNa kiye| 1-a prIti kara sthAna para kabhI na rahanA (3) prAyaH mauna dhAraNa karake hI rahanA (4) ali pAtra meM bhojana krnaa| (1) gRhastha kA vinaya nahIM krnaa| isa prakAra pAMca abhigrahadhAraNa karake ve caturmAsa ke pandraha dina vyatIta hone para niyama viruddha hote hue bhI vahAM se cala kara "asthika" nAmaka grAma meM Aye / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 magavAn mahAvIra prabhu ne vaha caturmAsa vahI vyatIta karanA cAhA, para prAma ke logoM ne unheM rote hue kahA ki yahAM para eka yakSa rahatA hai| vaha yahAM para kisI ko nahIM rahane detaa| jo koI haTha karake yahAM para rAta rahatA hai use vaha bar3I nirdayatA se mAra DAlatA hai| isaliye Apa kRpA karake pAsa hI ke isa dUsare sthAna para caturmAsa nirgamana kiijie| para prabhu ne unakI bAta ko svIkAra na kara vahI rahane kI aajnyaamaaNgii| lAcAra dukhita hadayase unhoMne unheM vahAM rahane kI zrAjJA dii| prabhu eka kone meM kAyotsarga karake khar3e ho gye| sandhyA ko usa mandira ke pujArI ne bhI unhe vahAM rahane se manA kiyA, para prabhu ne mauna dhAraNa kara rakkhA thaa| ve kisI prakAra vahAM se vicalita na hue| kamazaH rAtri huI / vaha yakSa mandira meM pAyA, mahAvIra ko vahAM dekhate hI vaha krodha se Aga babUlA ho gayA, usane unako bhayabhIta karane ke nimitta bhayaGkara aTTahAsa kiyA / vaha aTTahAsa sAre AkAza meM gUMja kara vAyu para nRtya karane lgaa| para mahAvIra usase tanika bhI vicalita na hue| tatpazcAt usane bhayaGkara hAthI, pizAca Adi kA rUpa dhara kara mahAvIra ko DarAnA cAhA, java vaha ina prayatnoM meM bhI asaphala huA to bhayaGkA sarpa kA rUpa dhAraNa kara usane unako sthAna 2 para jora se DasanA prArambha kiyaa| para tapasyA ke tejomaya prabhAva se usa vipa kA bhI una para kucha asara na huaa| ve pUrvavat aTala rhe| isake pazcAt usane aura bhI kaI prakAra se unhe kaSTa pahu~cAnA caahaa| para jaba saba taraha se vaha hAra gayA to vaha bahuta vismita huaa| inhe usane mahAzaktizAlI samajha kara namaskAra kiyA aura Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvAn mahAvIra 216 kahane lagA-"dayAnidhi ! tumhArI zakti ko na samajha kara maina tumhAre atyanta aparAdha kiye haiM isake lie mujhakSamA kiijiye| ___ mahAvIra ne kahA-"yakSa ! tU vAstavika tatva ko nahIM samajhatA hai| isalie jo yathArtha tatva hai use samajha-cInagaga meM deva buddhi, sAdhuoM meM guru vuddhi aura zAstroM meM dharma buddhi rAva / apanI hI AtmA ke samAna saba kI AtmA ko smjh| kisI kI AtmA ko pIDA pahuMcAne kA saMkalpa mata rakha / pUrva kie hue pApo kA pazcAtApa kara / jisase terA kalyANa ho|" mahAvIra ke upadeza se yakSa ne samyakta ko dhAraNa kiyA / aura phira namaskAra karake calA gyaa| caturmAsa vahAM para vyatIta kara bhramaNa karate hue prabhu eka bAra phira 'morAka nAmaka grAma meM bhAkara vahAM ke udyAna meM tthhre| vahAM para eka "zracchandaka" nAmaka pAkhaNDI rahatA thA / vaha bar3A durAcArI thaa| aura mantra tantra kA Dhoga kara logoM ko ThagA karatA thaa| mahAvIra ne usake pAkhaNDa ko dUra kara use prvodhaa| ___ yahA se cala kara vihAra karate karate prabhu 'zvetAnvarI' ke samIpa aaye| yahAM se kucha dUra para "caNDakauzika' nAmaka dRSTi viSa sarpa kA nivAsa sthAna thaa| vahAM para jAkara unhoMne use samakita kA upadeza diyaa| jisakA vistRta varNana mAno baijJAnika ke khaNDa meM kiyA jA cukA hai| ___ "kauzika" sarpa kA isa prakAra uddhAra kara bhagavAn 'ucaravAcAla' nAmaka grAma ke samIpa aaye| eka pakSa ke upavAsa kA anta hone para pAraNA karane ke nimitta ve grAma meM "nAgasena" nAmaka gRhastha ke ghara gye| usI dina usakA ekalautA putra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paapaa| 217 bhagavAn mahAvAra bAraha varSa ke pazcAt videza se AyA thaa| jisakA utsava manAyA jA rahA thaa| aise samaya meM bhagavAn usake yahAMgocarI ke nimitta padhAre / unheM dekhate hI vaha Ananda se pulakita ho utthaa| aura apanA aho bhAgya samajha usane baDe hI bhakti bhAva meM bhojana krvaayaa| yahAM se vihAra karake pramu 'zvetAmbI' kI ora cle| yahAM ko rAjA bar3A hI jina bhakta thaa| bhagavAna kA Agamana suna kara bar3e harpa ke sAtha apane kuTumba aura prajA janoM ke sahita unake darzanArtha aayaa| aura bar3e hI bhakti bhAva se usane prabhu kI vandanA kii| yahAM se vihAra karate hue prabhu anukrama se 'surabhipura' nAmaka nagara ke samIpa aaye| yahAM para gaMgA nadI ko pAra karanA par3atA thaa| isalie prabhu dUsare musAphiroM ke sAtha meM eka nAva para Arur3ha ho gye| isI sthAna para unake tripuSTa yonI kA vairI usa siMha kA jIva jime ki unhoMne mArA thA "sudRSTa" nAmaka deva yoni meM rahatA thaa| mahAvIra ko dekhate hI use apane pUrNa bhava kA smaraNa ho aayaa| krodhita hokara badalA cukAne ke nimitta usane una para upasarga karanA zuru kiyaa| isa upasarga kA varNana bhI hama pahale kara cuke haiN| usa upasarga ko kambala aura sambala nAmaka do devoM ne dUra kiyaa| aura bhagavAn ko sakuzala nadI pAra pahu~cA diyaa| bhagavAna apane caraNa kamaloM se gaMgA nadI kI retI ko pavitra karate hue Age jA rahe the, itane hI meM "puSya" nAmaka' eka jyotipI ne pIche se retI meM mudrita hue, unake caraNa cinhoM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NTPCine. bhagavAn mahAvIra 218 lAko dekhA / vaha sAmudrika lakSaNa kA jJAtA thaa| usane socA ki avazya isa gaha se koI cakravartI abhI gayA hai| use abhI taka rAjya prApta nahIM huA hai| para zIghra hI hogaa| kyA hI acchA ho yadi kisI chala ke dvArA usake rAjya para maiM adhiThita ho jaauuN| aisA socatA huA vaha vahA~ se udhara ko calA / Age jAkara dekhatA kyA hai ki eka azoka vRkSa ke nIce mahAvIra prabhu kAyotsarga meM khaDe haiN| unake mastaka para mukuTa cinha aura bhujAoM meM cakra cinha dikhAI de rahe the| jyotipi ne socA ki yaha kaisA Azcarya hai| cakravartI ke tamAma lakSaNayukta yaha vyakti to bhikSuka hai| avazya ye sAmudrika zAstra kisI jhUThe pAkhaNDI ne banAe haiN| __ jyotipo ke mana kI yaha bAta avadhi jJAna ke dvArA indra ko mAlUma huI, indra tatkAla vahA~ AyA aura usane usa jyotiSI ko kahA-o mUrkha ? tU zAba kI nindA kyo kara rahA hai| zAkhakAra koI bhI bAta asatya nahIM karate / tU to abhI taka kevala prabhu ke bAhya lakSaNoM ko hI jAnatA hai| unake antarlakSaNo se tU abhI taka aparicita hI hai| ina prabhu kA mAMsa aura rudhira dUdha ke samAna ujjavala aura sapheda hai| inake mukha kamala kA zvAsa kamala kI khuzabU ke samAna sugandhita hai| inakA zarIra bilkula nirogI aura mala tathA pasIne se rahita hai| ye tInoM loka ke svAmI, dharmacakrI aura vizva ko Azraya dene vAle siddhArtha rAjA ke putra mahAvIra haiN| causaThoM indra ina ke sevaka haiN| inake sanmukha cakravartI kisa ginatI meM hai| zAstra meM kaha hue saba lakSaNa barAbara haiN| isake liye tU jarA bhI kheda na kr| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 219 bhagavAna mahAvIra maiM tujhe icchita phala dUMgA, itanA kaha kara indra ne use usakI icchAnusAra-phala pradAna kiyA tatpazcAta prabhu kI vandanA kara vaha vApasa calA gyaa| "gauzAlA" kI kathA apane caraNa kamaloM se pRthvI ko pavitra karate hue bhagavAn mahAvIra anukrama se rAjagRha nagara meM Aye / usanagara ke samIpa nAlandA nAmaka eka bhUmi bhAga thA / usa bhUmi bhAga ko eka vizAla zAlA meM prabhu pdhaare| usa sthAna para varSAkAla nirgamana karane ke nimitta unhoMne logoM kI anumati lii| tatpazcAt mAsakSapaNa ( eka eka mAsa ke upavAsa) karate hue prabhu usa zAlA ke eka kone meM rahane lge| usa samaya meM "makhalI" nAmaka eka makhya thA, usakI strI kA nAma bhadrA thaa| ye donoM pati-patni citrapaTa lekara sthAna sthAna para ghUmate the / anukrama se phirate hue ye "zakhaNa" nAmaka prAma meM gaye / vahAM eka brAhmaNa kI gauzAlA meM use eka putra huaa| isase usakA nAma bhI unhoMne "gauzAlA" rkkhaa| jaba vaha anukrama se yuvaka huA tava usane apane pitA kA rojagAra sIkha liyA / "gauzAlA" svabhAva se ho kalaha priya thaa| mAtA pitA ke vaza meM na rahatA thaa| janma se hI yaha lakSaNahIna aura vicakSaNa thaa| eka dhAra vaha mAtA pitA ke sAtha kalaha karake svataMtra bhikSA ke lie nikala pdd'aa| aura ghUmatA ghUmatA rAjagRha nagara meM AyA / jisa zAlA ko bhagavAna mahAvIra ne * citrakalA ke jAnane vAle mitu viSeSa / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 220 alaMkRta kara rakkhI thI, usI meM Akara yaha bhI tthhraa| idhara prabhu mAsakSapaNa kA pAraNa karane ke nimitta zahara meM gye| aura inhoMne "vijayazreSTI" ke yahAM AhAra liyA / usa samaya AkAza se devatAoM ne ranavRSTi, puSpavRSTi vagairaha pAMca divya + prakaTa kiye / isa savAda ko suna kara "gauzAlA" bar3A vismita huaa| usane socA ki yaha muni koI sAmAnya to mAlUma nahIM hotaa| kyoki isako bhojana dene vAle ke ghara meM jaba aisI smRddhi ho gaI, taba to avazya hI yaha koI bar3A AdamI hai / isaliye maiM to aba isa pAkhaNDamaya vyavasAya ko chor3a kara isakA ziSya ho jAUM kyoMki yaha guru kabhI niSphala nahIM jAyagA / kucha samaya ke pazcAt java prabhu Aye to "gauzAlA" unake samIpa pahuMcA aura namana karake bolA "prabho / maiMne to sujJa hokara bhI abhItaka Apa ke samAn mahApuruSa ko nahIM phcaanaa| yaha merA durbhAgya thaa| para aba maiMne Apako pahacAna liyA hai ataH maiM ApakA ziSya houuNgaa| Aja se eka mAtra tumhI mere zaraNa dAtA ho|" itanA kaha kara vaha unake uttara kI pratIkSA karane lgaa| para prabhu ne usake uttara me kucha na kaha kara mauna dhAraNa kiyaa| idhara "gauzAlA" manahI mana prabhu meM guru bhakti rakha bhikSAvRtti se apanA nirvAha karane lgaa| vaha dina-rAta prabhu ke sAtha rahane lagA / kucha dinoM pazcAt prabhu kA dUsarA mAsa kSapaNa pUrA haa| usa dina unhoMne "Ananda" nAmaka gRhasya ke yahAM AhAra jisake yahA tIrthaMkara bhojana lete haiN| usake yahA devatA loga ralavRSTi Adi pAca divya prakaTa garate hai-aisAjainazAstroM kA kathana hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 magavAna mahAvIra liyaa| tIsare mAsa kSapaNa ke pUrNa hone para "sunanda" nAmaka gRhastha ke yahAM AhAra liyaa| "gozAlA"bhI bhikSAvRtti se apanA nirvAha karatA huA dina-rAta prabhu ke sAtha rahane lgaa| ekavAra kArtikamAsa kI pUrNimA ke dina "gauzAlA" ne socA ki ye bahuta bar3e jJAnI haiM, aisA maiM sunatA rahatA huuN| Aja maiM svayaM inake jJAna ko parIkSA karake dekhUgA / aisA vicAra kara usane mahAvIra se pUchA- "prabho" Aja pratyeka ghara meM vASika mahotsava hogA / aise maMgalamaya samaya me mujhe kyA bhikSA milegI isake uttara meM "siddhArtha" nAmaka devatA ne mahAvIra ke hRdaya meM praveza kara kahA-"bhadra ! Aja tumhe khaTTA, maTThA kUra dhAnya (vizeSa prakAra kA anna) aura dakSiNA meM khoTA rupayA milegA" yaha suna "gozAlA" prAtaHkAla se hI uttama bhojana kI talAza meM ghara ghara bhaTakane lgaa| para use kahIM bhI bhikSA na milii| antameM jaba sAyaMkAla huA taba eka sevaka use apane ghara le gayA / aura khaTTA maTThAaura kUra kA anna bhikSA meM diyA / atyanta kSudhAtura hone ke kAraNa vaha usa anna ko bhI khA gyaa| tatpazcAt jAte samaya usane use eka kharAva rupayA dakSiNA meM diyaa| yaha saba dekha kara vaha atyanta lajita huA / isa ghaTanA se usane *-hemacandrAcArya ne likhA hai ki jisa samaya pramu bhramaNa ko nikale the uma mamaya indra ne upasagI se inakA rakSA karane ke lie "siddhArtha nAmaka devatA ko adRzya rUpa se rahane kI AzA dI thii| yaha "siddhArtha" hameMzA inake sAtha rahatA thaa| aura jahA koI paznottara kA kAma par3atA, usa samaya mahAvIra ke hRdaya meM pUveza kara yaha umakA javAba detA thaa| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 222 "jo honahAra hotA hai vahI hotA hai" isa niyativAda ke siddhAnta ko grahaNa kiyA ! __ yahAM se vihAra kara prabho 'kollAka' aura 'svarNakhalla' sthAnoM meM vicarate hue 'brAhmaNa' grAma meM Aye / isa grAma meM mukhya do muhalle the| jinake nanda aura upananda donoM bhAI mAlika the / bhagavAn mahAvIra to AhAra lene ke nimitta nanda ke mahalle meM gaye, vahAM para unhe nanda nevar3IhIbhaktipUrvaka AhAra krvaayaa| idhara "gauzAlA" upananda kA bar3A ghara dekha udhara gayA / upananda kI AjJA se usakI eka dAsI ise vAsI cAvala kA AhAra dene lgii| yaha dekha "gauzAlA" upananda kA tiraskAra karane lgaa| isase krodhita ho upananda ne dAsI ko kahA ki yadi yaha anna naletA ho to isake sirapara DAla de| dAsI ne aisA hI kiya / isa para "gauzAlA" ne atyanta krodhita hokara kahA ki "yadi mere guru meM tapa kA teja ho to yaha makAna jala kara bhasma ho jAya / " prabhu kA nAma suna kara Asa pAsa rahane vAle vyantaroM ne usa ghara ko ghAsa ke pUle kI taraha bhasma kara ddaalaa| yahAM se vihAra karake bhagavAn mahAvIra 'campApurI' nagarI ko pdhaare| yahAM para unhoMne do do mAsa kSapaNa karane kI pratijJA lekara tIsarA cartumAsa vyatIta karanA Arambha kiyA / caturmAsa samApta karake "gauzAlA" sahita prabho phira 'kollAka nAmaka grAma meM aaye| vahAM eka zUnya gRha ke andara ve kAyotsarga karake dhyAna magna hogaye / "gauzAlA" bandara kI taraha capalatA karatA huA usake dvAra para baiTha gyaa| usa grAma ke svAmI ko "siMha" nAmaka eka putra thaa| navayauvanAvasthA meM hone ke kAraNa vaha apanI "vighunmatI" dAsI ke Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 bhagavAn mahAvIra sAtha rati krIr3A karane ke nimitta usa zunya gRha meM aayaa.| usane UMce svara se kahA "isa gRha meM jo koI sAdhu, brAhmaNa yA musAphira ho vaha vAhara calA jAya" / prabhu to kAyotsarga me hone ke kAraNa mauna rahe, para "gauzAlA" ina zabdoM ko sunane para bhI kucha na volA / vaha cupacApa sava vAto ko dekhatA rahA / java usa yuvaka ko koI pratyuttara na milA taba usane usa dAsI ke sAtha bahuta samaya taka kAma krIr3A kii| tatpazcAt jaba vaha ghara se bAhara nikalane lagA, usa samaya dvAra para baiThe hue| "gauzAlA" ne usa "vidyunmatI" kA hAtha se sparza kara liyA / jisase vaha cIkha mAra kara volI-svAmI kisI puruSa ne mujhe sparza kiyA / yaha suna "siMha ne gauzAlA ko pakar3a kara khUba piittaa| jaba vaha calA gayA tava gauzAlA ne kahA- svAmI ! tumhAre hote hue mujha para itanImAra par3I? yaha suna kara "siddhArtha ne unake zarIra meM praviSTa hokara kahA tU hamAre samAna zIla kyo nahIM rakhatA? dvAra meM baiTha kara isa prakAra capalatA karane se to usakA daNDa milatA hI hai| ___yahAM se vihAra kara prabhu "kumAra" nAmaka sanniveza meM aaye| vahAM ke campaka ramaNIya udyAna me ve pratimA dhara kara rahe / isa grAma meM "kupana" nAmaka eka kumhAra var3A dhanika thaa| madirApAna kA isako bhayaGkara vyasana thA / usa samaya kI zAlA me muni candrAcArya nAmaka pAzvanAtha prabhu ke eka bahu zruta ziSya rahate the| ve apane ziSya varddhanasUri ko gaccha ke pATa para viThA kara svayaM "jinakalpa" kA duSkara prati karma karate the| tapa, satya, zruta, ekatva aura bala aisI pAMca prakAra kI tulanA karane ke Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 224 namitta ve samAdhi pUrvaka rahate the| eka dina "gauzAlA" jaba mikSA vRtti ke nimitta grAma meM gayA taba usane ina raMgIna vakhoM ko dhAraNa karane vAle aura pAtroM ko rakhanevAle sAdhuoM ko dekha kara unase pUchA "tuma kauna ho ?" unhone kahA ki hama zrI pArzvanAtha ke nirgrantha nigANTha ziSya haiN| "gauzAlA" ne haMsate haMsate kahA ki "kyo vyartha mithyA bhASaNa karate ho| nAnA prakAra ke vastra aura pAtro ko rakhate hue bhI tuma nimrantha ho? kevala beTa bharane ke nimitta hI zAyada isa pAkhaNDa kI kalpanA kI hai|" isa prakAra hote hote unakA vAda bar3ha gayA taba krodha meM Akara "gauzAlA" ne kahA ki tumhArA upAzraya jala jAya, unhoMne kahA ki tere bacanoM se hamArA kucha bhI nahIM vigar3a sakatA / yaha suna lajjita ho "gauzAlA" bhagavAna mahAvIra ke samIpa AyA aura usane kahA ki prbho| tumhArI nindA karane vAle saprantha sAdhuo ko maiMne zApa diyA ki tumhArA upAzraya jala jAya, para na jalA, isakA kyA kAraNa hai ? "siddhArtha" ne uttara diyA-"are muurkh| ve zrI "pArzvanAthasvAmI" ke ziSya haiN| terezApa se unakA kyA aniSTa ho sakatA hai| __yahAM se ravAnA hokara prabhu 'coTAka' nAmaka grAma me Aye / vahAM para coroM ko DhUMDhane vAle sarakArI manuSyo ne prabhu ko aura "gauzAlA" ko bhikSuka veSadhArI cora samajha kara pakar3a liyA aura unako bAMdha kara kuMe meM Dhakela diyA, isI avasara para "somA" aura "jayanti" nAmaka do sAdhviyeM udhara A niklii| isa saMvAda ko suna kara unhoMne anumAna kiyA ki kahIM ye sAdhu antima tIrthaMkara bhagavAn to nahIM hai / yaha sona kara ve vahA~ aaii| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 bhagavAna mahAvIra aura prabhu kI aisI sthiti dekha kara unhoMne sipAhiyoM se kahAare mUkhoM tuma kyoM marane kI icchA kara rahe ho| ye to siddhArtha rAjA ke putra antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra haiN| yaha sunate hI una logoM ne Dara kara bhagavAn ko bAhara nikAlA aura apanI bhUla ke liye kSamA mAMga kara cale gye| kramaza bhramaNa karate karate prabhu cauthA caturmAsa vyatIta karane ke lie "pRSTa campA" nAmaka nagarI meM Aye / yahAM para unhone cAra mAsa kSapaNa (cAra mAsa ke upavAsa) kiyaa| vahAM se cala kara "kRnamahala" nAmaka prAma meM gaye / usa nagara meM kaI pAkhaNDI rahate the| unake gahalle ke madhya me eka devAlaya thaa| uname unake kula devatA kI pratimA thii| usake eka kone meM bhagavAna kAyotsarga lagA kara stambha kI taraha khar3e ho gaye / mAgha kA mAsa thA / phar3Ake kI zIta paDa rahI thii| AdhIrAta vyatIta hone para ve saba loga apane strI baccoM sahita vahAM Aye / aura madya pI pI kara vahAM nAcane lage / yaha dekha kara gauzAlA hasa kara bolA "are! ye pAkhaNDI kauna haiM ? jinakI striyAM bhI isa prakAra madyapAna kara nRtya karatI haiN| yaha sunate hI una saba logoM ne"gauzAlA" ko nikAla bAhara kiyA / ava kar3Ake kI zIta ke andara "gauzAlA" aga sikor3a sikor3a kara dA~ta bajAne lgaa| jisase una logoM ko dayA A gaI aura ve pIche use vahAM le Aye / kucha samaya pazcAt jaba usakI sardI dUra ho gaI, vaha phira usI prakAra volA, jisase una logoM ne phira use nikAla diyA aura kucha samaya pazcAt usI prakAra vApisa use le Aye isa prakAra tIna bAra use nikAlA aura vApasa lAye, cauthI bAra jaba 15 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATasa bhagavAna mahAvIra 226 usane aisA hI kahA to loga use mArane ko taiyAra ho gye| para vRddhoM ne yaha samajhA kara logoM ko zAnta kiyA ki yaha to pAgala hai / isakI bAta para krodha na karanA caahie| __ isa prakAra sthAna sthAna para apanI bevakUphI se sajA pAtA huA "gauzAlA" prabhu ke sAtha vicaraNa karane lgaa| anta meM mAra khAte khAte jaba vaha ghabarA gayA taba eka aise sthAna para jahAM se do rAste alaga hote the| prabhu se kahane lagA-bhagavana ! aba maiM Apake sArtha nahIM cala sakatA kyoMki mujhe koI gAliyAM detA hai, koI mAratA hai aura koI apamAna karatA hai| zrApa kisI se kucha bhI nahIM kahate haiM / Apako java upasarga hote hai taba mujhe bhI upasarga uThAnA par3atA hai| loga pahale mujhe mArate haiN| aura pIche Apako mArate haiN| tAr3avRkSa kI sevA ke samAna ApakI niSphala sevA karane se kyA lAbha / isaliye aba maiM jAtA hU~ / aisA kaha kara jisa rAste mahAvIra jA rahe the usase dUsare rAste para vaha calA gyaa| Age jAkara vaha aise jaMgala meM jA par3A jahAM para pAMcasau coro kA aDDA thaa| coroM ne ise dekhate hI mAranA zuru kiyA / pazcAt eka cora isake kaMdhe para car3ha kara ise cAvuka se mAra kara cilAne lagA / jaba isakA zvAsa mAtra bAkI raha gayA taba ve,ise chor3a kara cale gaye, usa samaya ise baDA pazcAttApa huaa| hAya / yadi prabhu kA sAtha na chor3atA to merI yaha durgati na hotii| idhara bhagavAn bhramaNa karate karate mAghamAsa meM "zAlizo" nAmaka prAma meM Aye / vahAM ke eka udyAna meM ve dhyAnandha ho gaye / isI bArA me eka vyaMttarI rahatI thI, yaha bhagavAn ke Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 bhagavAna mahAvIra - tripuSTa vAle bhava meM inakI "vijayavatI' nAmaka khI thii| usa bhava meM inhoMne isakA var3A apamAna kiyA thA, usI kA badalA cukAne ke nimitta usane ina para upasarga karanA prAraMbha kiyaa| usane usa kar3Ake kI sardI meM varpha kI taraha ThaNDI havA calAnA prAraMbha kiyA / aura usake pIche atyanta zItala jala ke bindU prabhu ke nagna zarIra para DAlane lgii| rAta bhara vaha isa prakAra upasarga karatI rhii| para prabhu isase tanika bhI vicalita na hue| prAta.kAla taka unako vicalita na hote dekha vaha bar3I vismita huI, aura anta meM pazcAtApa pUrvaka prabhu se prArthanA kara vaha antardhAna ho gii| kucha samaya pazcAt idhara udhara bhramaNa karatA huA "gauzAlA" prabhu ke pAsa A gayA, aura kaI prakAra kI kSamA prArthanA kara unake sAtha bhramaNa karane lgaa| vaha cAturmAsa prabhu ne "bAlambhikA" nAmaka nagarI meM vyatIta kiyA, vahAM se prabhu kuMDaka, mardana, purimatAla, upNAka Adi sthAnoM meM gaye / prAyaH ina sabhI sthAno meM "gauzAlA" ne apanI mUrkhatA ke kAraNa mAra khaaii| ___ vahAM se vihAra kara prabhu ne AThavAM caturmAsa mAsakSapaNa ke nAtha rAjagRha meM vyatIta kiyA-usake pazcAt unhoMne socA ki yabhI taka mujhe karmA kI nirjarA karanA zeSa hai| yaha soca kara karmoM kI nirjanA karane ke nimitta "gauzAlA" sahita ve vajrabhUmi, zuddhabhUmi aura lATa vagairaha mleccha bhUmi meM gye| ina sthAnoM para mleccha logoM ne prabhu para nAnA prakAra ke bhayaMkara upadrava kiye, koI unakI nindA karatA to koI haMsI, koI duSTa bhAvo ke vazIbhUta ho kara zikArI kuttoM ko una para chor3atA to kAI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 228 unheM lakar3I se mAratA / para ina upasagoM se karmoM kA kSaya hotA hai / yaha samajha kara prabhu dukha kI jagaha harSa hI pAte the| karmaroga kI cikitsA karane vAle prabhu karma kA kSaya karane meM sahAyatA dene vAle mlecchoM ko vandhu se bhI adhika mAnate the| dhUpa aura jAr3e se rakSA karane ke nimitta prabhu ko AzrayasthAna bhI nahIM milatA thA / chaH mAsa taka dharma jAgaraNa karate hue ve aise hI sthAnoM meM dhUpa aura jAr3e ko sahana karate hue aura eka vRkSa ke tale raha kara unhoMne nauvAM caturmAsa nirgamana kiyA / vahAM se vihAra kara prabhu "gauzAlA" ke sAthA siddhArthapura Aye / vahAM se kUrmagAMva kI tarapha prasthAna kiyA, mArga meM eka tila ke paudhe ko dekha kara gauzAlA ne unase pUchA "svAmI! yaha tila kA paudhA phalegA yA nhiiN| bhavitavyatA ke yoga se svayaM mahAvIra mauna chor3a kara bole-"bhadra ! yaha vila kA paudhA phlegaa| aura isase sAta tila utpanna hoNge|" prabhu kI isa bAta ko asatya karane ke nimitta gauzAlA ne usa paudhe ko ukhAr3a kara dUsare sthAna para rakha diyaa| daivayoga se usa pradeza meM usI samaya eka gAya nikalI usake paira kA jora lagane se vaha paudhA vahIM para laga gyaa| ___ yahAM se cala kara prabhu kUrma grAma gaye / vahAM para "gauzAlA"ne "vaizikAyena" nAmaka eka tApasa ko dekhaa| prabhu kA sAtha chor3a kara vaha tatkAla vahAM AyA, aura tApasa ko pUchane lagA-"are tApasa! tU kyA tatva jAnatA hai ? binA kucha jAne tU kyoM pAkhaNDa karatA hai|" yaha suna kara bhI vaha kSamAzIla tApasa kucha na bolaa| taba gauzAlA bAra bAra use usI prakAra ke kaThora Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 bhagavAn mahAvIra vacana kahane lagA / anta meM tApasa ko krodha car3ha AyA aura usane "gauzAlA" para "tejolezyA" kA prahAra kiyA / aba to ananta zrami kI jvAlAeM "gauzAlA" ko bhasma kara dene ke lie usake pIche daur3IM, jisase gauzAlA bahuta hI bhayabhIta ho kara trAhimAn | trAhimAna !! karatA huA prabhu ke pAsa AyA / prabhu ne gauzAlA kI rakSA ke lie dayArdra ho usI samaya "zItalezyA" ko chor3I jisase vaha agni zAnta ho gii| yaha dRzya dekha vaha tApasa bar3A vismita huA aura prabhu ke pAsa Akara kahane lagA / "bhagavan ! maiM ApakI zakti se paricita na thA / isalie mujhase yaha viparIta AcaraNa ho gayA, isake lie mujhe kSamA kareM / " isa prakAra kSamA yAcanA kara vaha apane sthAna para gayA / pazcAt " gauzAlA" ne prabhu se pUchA "bhagavan ! yaha "tejolezyA" kisa prakAra prApta hotI hai ?" prabhu ne kahA- 'jo manuSya niyama- pUrvaka "chaTu" karatA hai, aura eka muSTI "kulmAdha" tathA ali mAtra jala se pAraNA karatA hai / use chaH mAsa ke anta meM tejolezyA prApta hotI hai / ' kUrma grAma se vihAra kara prabhu phira siddhArthapura kI ora Aye mArga meM vahI tila ke paudhe vAlA pradeza AyA / vahAM Akara " gauzAlA " ne kahA "bhagavan, Apane jisa tila ke paudhe kI bAta kahI thI vaha lagA nahI / " mahAvIra ne kahA - "lagA hai aura yahI hai / " taba gauzAlA ne use cIra kara dekhA / jaba usameM sAta hI dAne najara Aye, to vaha bar3A AzcaryAnvita huA, anta meM usane yaha siddhAnta nizcita kiyA ki zarIra kA parAvartana karake jIva pIche jahAM ke tahAM utpanna hote haiM / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 230 usake pazcAt vaha prabhu kA sAtha chor3a kara " tejolezyA sAdhane ke nimitta 'zrAvastI' nagarI gayA / vahAM eka kumhAra kI zAlA meM raha kara usane prabhu kI vatalAI huI vidhi se "tejolezyA " kA sAdhana kiyA / tadanantara usakI parIkSA karane ke nimitta vaha eka panaghaTa para gayA, vahA~ apanA krodha utpanna karane ke nimitta usane eka dAsI kA ghar3A kaMkara mAra kara phor3a diyA / jisase krodhAnvita ho dAsI use gAliyAM dene lagI / yaha dekhate hI usane tarakAla usa para "tejolezyA" kA prahAra kiyA, jisase vaha usI samaya jala kara khAka ho gaI / 1 eka bAra pArzvanAtha ke chaH ziSya jo ki, caritra se bhraSTa ho gaye the, para aSTAMga nimitta ke prakANDa paNDita the, gauzAlA se mile / gauzAlA ne unase aSTAGga nimitta kA jJAna bhI hAsila kara liyaa| phira kyA thA, "tejolezyA" aura "aSTAGga nimitta " kA jJAna mila jAne se usane svayaM apane ko "jinezvara" prasiddha kiyA / aura yahI nAma dhAraNa kara vaha cAroM ora bhramaNa karane lagA / siddhArtha pura se vihAra kara prabhu vaizAlI, vANIjya sAnuyASTrika, hote hue mleccha logoM se bharapUra "pedArA" nAmaka grAma me Aye / isI sthAna meM bhagavAn para saba se kaThina " seMgama" deva vAlA upasarga huA / isa upasarga kA varNana hama pUrva khaNDa * meM kara Aye haiM / ataH yahA~ duharAne kI AvazyakatA nahIM / ' . yahA~ se vihAra kara prabhu gokula, zrAvastI, kauzAmbI aura vArANasI nagarI hote hue "vizAlapurI" Aye / yahA~ para jinadatta nAmaka eka bar3A hI dhArmika zrAvaka rahatA thA / vaibhava kA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra / hd ... / yopanA nAmAMma lahaganA : : gganI lionamayI magiAyA zrAkara bhagavAna ke prAge gama racane lgii| I'lcche & Printmga is the timnok Pre sco Page #222 -------------------------------------------------------------------------- Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 bhagavAn mahAvIra kSaya ho jAne se vaha "jIrNazreSTi" ke nAma se prasiddha thA / vaha java udyAna meM gayA to vahAM baladeva ke maMdira meM kAyotsarga meM lIna prabhu ko usane dekhA / anumAna vala se yaha jAna kara ki "ye antima tIrthakara vIra prabhu haiM / " vaha bahuta prasanna huA / usane bar3I hI bhakti se unakI vandanA kI / usake pazcAt usane socA ki prabhu ko Aja upavAsa mAlUma hotA hai, yadi ye upavAsa samApti mere ghara para pAraNA kareM to kitanA acchA ho / isa prakAra kI AzA dhAraNa kara usane lagAtAra cAra mAsa taka prabhu kI sevA kI, tIna dina prabhu ko AmaMtrita kara vaha apane ghara gyaa| usane bahuta seM prAsuka bhojana AhAra dene ke nimitta taiyAra karavA rakkhe the / vaha bar3I utsukatA se prabhu kI pratIjJA kara rahA thA / para daivayoga se usa dina prabhu ne udhara na jAkara vahAM ke navIna nagaraseTha ke yahAM AhAra le liyA / yaha seTha bar3A mithyA dRSTi aura lakSmI ke mada se madonmatta thA / mahAvIra ko dekha kara isane apanI dAsI se kahA ki jA tU usa bhikSA de de| vaha dAsI kASTa ke pAtra, meM "kulmASa" AI vahI AhAra usane mahAvIra ko diyA / usI tAoM ne usake yahAM "pA~cadivya" prakaTa kiye| yaha dekha kara vaha "jIrNa zreSTi" atyanta dukhita huA / usane manahI mana kahA "aho ! mere samAna manda bhAgya vAle ko dhikkAra hai maMga saba manoratha vyartha gayA, prabhu ne merA ghara chor3a kara dUsarI jagaha AhAra le liyA / " * kulmASa--ur3ada ke vAkale / sAdhu ko dhAnya lekara samaya deva Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 232 zrAhAra lekara prabhu to anyatra vihAra kara gye| para usI udyAna meM zrI pArzvanAtha svAmI ke kevalI ziSya padhAre hue the| unake pAsa jAkara vahAM ke rAjA ne tathA dUsare logoM ne pUchA, "bhagavan ! navIna zreSTi aura jIrNa zreSTi ina donoM meM se kisake hisse meM puNya kA adhika bhAga AyA" kevalI ne uttara diyA"jIrNa zreSTi" saba se adhika puNyavAna hai| logoM ne pUchA "kaise ? kyoMki usake yahAM to prabhu ne AhAra liyA hI nahIM, prabhu ko AhAra dene vAlA to navIna zreSTi hai|" kevalI ne kahA"bhAvoM se to usa jIrNa zreSTi ne hI prabhu ko pAraNA karavAyA hai aura usa bhava se usane acyuta deva loka ko upArjana kara saMsAra ko tor3a DAlA hai| yaha navonazeSThi zuddha bhAva se rahita hai| isa kAraNa ise isa pAraNe kA phala ihaloka-sambandhI ho. milA hai| jisa prakAra kartavya ke lie kiyA huA puruSArthahona manoratha niSphala hotA hai usI prakAra bhAvanAhIna kriyA kA phala bhI atyanta alpa hotA hai| ___yahAM se vihAra kara prabhu "susumA pura" nAmaka grAsa me aaye| vahAM se bhogapura, nandigrAma, mer3haka grAma hote hue prabhu kauzAmbI nagarI meM aaye| ___ kauzAmbI meM usa samaya, "zatAnika" nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake mRgAvatI nAmaka eka rAnI thii| vaha bar3I dharmAtmA aura parama zrAvikA thii| "zatAnika" rAjA ke sugupta nAmaka maMtrI thA, jisakI "nandA" nAmaka eka patnI thii| vaha bhI bar3I dharmAtmA aura mRgAvatI kI parama sakhI thii| usa nagarI meM dhanAvaha nAmaka eka seTha rahatA thaa| usake "mUlA" nAmaka strI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 bhagavAn mahAvIra thii| poSa mAsa kI kRSNa pratipadA ko vIra prabhu yahAM para Aye / usa dina prabhu ne bhojana ke liye bar3A hI kaThina abhi graha dhAraNa kiyaa| ___"koI satI aura sundara rAjakumArI dAsIvRti karatI ho / jisake paira meM loha kI ver3I par3I ho, jisakA sira muNDA huA ho, mUkhI ho, rudana kara rahI ho| eka paga dehalI para aura dUsarA paga bAhara rakhe hue khar3I ho aura saba bhikSuka usake yahA~ Akara cale gaye hoN| aisI strI sUpar3e ke eka kone meM darda rakha * kara unakA AhAra mujhe karAve to karUM anyathA cirakAla taka maiM anAhAra rhuuN|" isa prakAra kA abhigraha lekara prabhu prati-dina gocarI ke samaya ucca nIca gRhoM meM phirane lge| para kahIM bhI unako apane abhigraha kI pUrNatA dikhalAI na dii| isa prakAra cAra mAsa bIta gye| yaha dekha kara saba logo ko bar3A zoca huaa| saboM ne mocA ki avazya prabhu ne koI kaThina abhigraha dhAraNa kara ratnavA hai| saba loga isa abhigraha ko jAnane kI koziza karane lge| rAjA, rAnI, matrI, nagara-seTha Adi sabhI bar3e cintita hue| koI jyotipiyoM ko bulAkara yaha bAta jAnane kI koziza karane lage, para satra niSphala huaa| isI avasara para kucha samaya pUrva "zatAnika" rAjA ne campAnArI para car3hAI kI thii| campA-pati "davivAhana" rAjA usase Darakara bhAga gayA thaa| taba "zatAnika" rAjAne apanI senA ko zrAjJA dI ki jisako jisa cIz2a kI AvazyakatA ho lUTa le| yaha sunate hI saba logoM ne nagara TUTanA prArambha kiyaa| dadhi Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 234 vAhana rAjA ko dhAriNI nAmaka strI aura usakI kanyA vasumatI ina dono ko eka U~TavAlA hara kara le gayA / dhAriNI devI ke rUpa para mohita hokara usa U~TavAle ne kahA ki "yaha rUpavatI strI to merI strI hogI aura isa kanyA ko kauzAmbI ke coroM me beca dUMgA / " yaha sunate hI dhAriNI devI ne prANa tyAga kara diye / yaha dekha kara usa uTavAle ne bahuta hI dukhita hokara kahA ki "aisI satI strI ke prati maiMne aise zabda kaha kara bar3A pApa kiyA / isa kRtya ke lie mujhe atyanta dhikkAra hai" / isa prakAra pazcAtApa kara vaha usa kanyA ko bar3e hI sammAnapUrvaka kauzAmbI nagarI meM lAyA / aura use becane ke lie Ama rAste para khar3I kara dI / itane hI meM dhanAvaha seTha udhara nikalA aura usane usa kumArI ko ucca-kulotpanna jAna use bar3I hI zubha bhAvanA se kharIda liyA / aura use ghara lAkara putrI kI taraha sammAnapUrvaka rakhane lagA / usakA nAma usane "candanA" rkkhaa| kucha samaya pazcAt usa mugdha kanyA kA yauvana vikasita hone lagA / pUrNimA ke candramA ko dekha kara jisa prakAra sAgara harSotphulla ho jAtA hai / usI prakAra vaha seTha bhI use dekhakara Anandita hone lagA / para usako strI mUlA ko usakA vikasita saundarya dekhakara bar3I IrpA huI / vaha socane lagI ki "zreSTi ne yadyapi isa kanyA ko putrIvata rakkhA hai, para yadi usake abhinavasaundarya ko dekhakara vaha isase vivAha kara le to maiM kahIM kI bhI na rahU~ / " strI hRdaya kI isa svAbhAvika tucchatA ke vazIbhUta ho kara vaha dina rAta udAsa rahane lagI / eka bAra prISma Rtu ke uttApa se pIr3ita hokara seTha dukAna se ghara para Aye / usa samaya Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 bhagavAna mahAvIra koI sevaka ghara para na hone se candanA hI usake paira dhone ke liye vahA~ aaii| yadyapi seTha ne use aisA karane se manA kiyA tathApi pitRbhakti se prerita hokara usane na mAnA aura paira dhone lgii| usI samaya usakA snidhi, zyAma kezapAza, kIcar3ayukta bhUmi meM par3a gyaa| yaha dekha seTha ne putrI sneha se prerita ho premapUrvaka usake kezapAza ko sameTa diyaa| "mUlA" yaha saba dRzya dekha rahI thii| usane usI samaya mana meM socA ki jisa vAta se maiM Dara rahI thI vahI Age A rahI hai| aba yadi isa lar3akI kA ucita pratikAra na kiyA jAyagA to merI durdazA kA anta narahegA / isa prakAra usake vinAza kA sakalpa mana hI mana kara vaha yogya avasara dekhane lgii| kucha dinoM pazcAt avasara dekhakara usane eka nAI ko ghulavAyA aura usase usake vAla muNDavA diye / tatpazcAt usake paira meM lohe kI ver3I DAla kara "mUlA" ne usako bahuta pITI tadanantara ekAnta ke kisI eka kamare meM use banda kara bAhara kA tAlA lagA diyaa| pazcAt naukaro se kaha diyA ki seTha ke pUchane para bhI unheM usa kamare ke vipaya meM koI kucha na kahe / isa prakAra kA Adeza saba logo ko dekara vaha apane naihara ko calI gii| idhara seTha ne naukaroM se "candanA" ke bAre meM pUchA para mUlA ke Dara ke mAre kisI ne bhI spaSTa uttara na diyA ? isase seTha ne yaha samajha kara mauna dhAraNa kara liyA ki zAyada vaha apanI saheliyoM meM se kisI ke yahAM milane ko gaI hogii| para jaba dUsare aura tIsare dina bhI usane "candanA" ko na dekhA taba use bar3A Azcarya huaa| usane saba sevako ko dhamakA kara kahA ki satya batalAo"candanA" kahAM hai nahIM to maiM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra tumheM ucita daNDa dene kI vyavasthA karU~gA / yaha suna kara eka vRddha dAsIne yaha socakara "candanA" ko batalA diyA ki ava maiM adhika jIne kI nahIM, mere isa alpa jIvana ke badale yadi usa dIrghajIvI bAlikA ke prANa baca jAya to acchA! seTha ne usI samaya candanA ko bAhara nikAlA / usakI aisI durgati dekha usakI AMkhoM me A~sU bhara aaye| usane candanA se kahA-"vatse ! tujhe bar3A kaSTa huA aba tU svastha ho|" yaha kaha kara usake lie bhojana lAne ko ve rasoI ghara meM gye| para vahAM para sUpar3e ke eka kone meM par3e hue thor3e se kulmASa ke sivAya unhe kucha na milA / usa samaya candanA ko unhoMne vaha sUpa jyoM kA tyo de diyA aura kahA "vatse ! maiM terI ber3I kATane ke liye luhAra ko bulA lAtA hU~, itane tU inako khAkara svastha ho| yaha kaha kara vaha calA gyaa| ___ aba daravAje ke pAsa usa sUpa ko lie hue candanA vicAra karane lagI ki "kahAM to maiM rAjA kI lar3akI, aura kahAM ye kulmASa-ATha dinoM ke upavAsa ke pazcAt ye khAne ko mile haiM para yadi koI atithi AjAya to usako bhojana karAye pazcAtbhojana karU~gI / anyathA nahIM / yaha soca kara vaha kisI atithi kI parIkSA karane lgii| itane hI meM zrIvIra prabhu bhikSA ke liye phirate phirate vahA~ A phuNce| unako dekhate hI "candanA" bar3I prasanna huI / aura unako AhAra dene ke nimitta usane ber3I se jakar3A huA eka paira dehalI ke bAhara aura dUsarA paira andara rakkhA aura bolI-"prabhu ! yadyapi yaha anna Apake yogya nahIM hai para Apa to paropakArI haiN| isase ise grahaNa kara mujhapara anu Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 bhagavAn mahAvIra graha kreN| para usa samaya candanA ke netra meM A~sU na the / isa kAraNa prabhu vahA~ se Age calane lage / para unake jarA mur3ate hI candanA itano adhIra huI ki usakI AMkhoM se Tapa Tapa A~sU girane lage / yaha dekhate hI abhigraha pUrNa samajha bhagavAn mur3e aura unhone una kulmASo kA AhAra kiyA / prabhu kA abhi graha pUrNa hote hI devatA bar3e prasanna hue aura unhoMne candanA ke yahA~ pAMca AzcaryaM prakaTa kiye| usI samaya candanA kI ver3iyA~ TUTa gaI, aura kezapAza pahale hI ke samAna sundara ho gaye / usake pazcAt rAjA, rAjamantrI, usakI strI Adi saba vahA~ Aye aura usa lar3akI ke prati bhakti karane lage, prabhu ke vahA~ se cale jAne para rAjA " zatAnika" candanA ko apane yahAM le Aye aura use kanyAo ke antaHpura meM rakkhA meM rakkhA / pazcAt jaba prabhu ko kaivalya prApta ho gayA taba usane dIkSA grahaNa kara lI / vahAM se vihAra kara prabhu sumaGgala, campAnagarI, mer3hakagrAma zrAdi sthAno meM hote hue "khaDaga mAni" grAma meM Aye, vahAM para grAma vAhara kAyotsarga karake khar3e ho gaye isI sthAna para unake "tripuSTa" janma ke vairI zayyApAla kA jIva guvAle ke rUpa me do bailo ko carAtA huA udhara AyA, usane kisa prakAra apane pUrvabhava kA badalA cukAne ke lie unake kAnoM meM kIleM Thoka doM, kisa prakAra " khar3agavaidya" ne unako nikAlA aura nikAlate samaya prabhu ne cIkha mArI Adi saba bAtoM kA varNana manovaijJAnika * hemacandrAcArya ne phirakara vApasa muDane kA kathana nahIM hai yaha kathana anyatra pAyA jAtA hai| 1 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 238 khaNDa meM kiyA jA cukA hai, vasa bhagavAna para Ane vAle upasoM meM yahI saba se adhika dukhada aura antima upasarga thA / isake pazcAta bhagavAn para koI upasarga na aayaa| kaivalya prApti aura caturvidha saMgha kI sthApanA jambuka nAmaka grAmoM meM Rju vAlikA nadI ke taura para "zAmAka" nAmaka eka gRhastha kA kSetra thA / vahAM para eka gupta caitya thA, usake samIpa eka zAli vRkSa ke nIce utkRSTAsana lagA kara zukladhyAnAvasthAvasthita ho prabhu AtApanA karane lage / baisAkha sudI dasamI kA suMdara dina thaa| candrahastottarA nakSatra thA, suMdara samIra baha rahA thA, saMsAra Ananda magna thA, aise zubha samaya meM vijaya muhurta ke antargata prabhu ke cAra ghAtiyA-karma (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, aura antarAya) jIrNa rassI ke samAna TUTa gaye, usI samaya bhagavAn ko sarvazreSTha kevala jJAna kI prApti huii| niyamAnusAra iMdra kA Asana kampAyamAna huA jisase usane prabhu ko kaivalya prApti kA anumAna kara liyaa| isa samAcAra ko sunate hI saba devatA atyanta harSita citta ho vahAM aaye| usa avasara para zrAnanda ke mAre koI kUdane lage, koI nAcane lage, koI ghor3e kI taraha hinahinAne lage to koI hAthI ke samAna ciMghAr3ane lge| matalaba yaha hai ki harSonmatta ho ve saba manamAnI kriDAe~ karane lge| pazcAt devatAo ne bAraha daravAjo vAlA samavazaraNa maMDapa bnaayaa| bhagavAna mahAvIra ne jAnate hue bhI ratnasiMhAsana para baiTha kara upadeza denA sarva virati ko yogya Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 bhagavAn mahAvIra nahIM hai-apanA kalpa jAna kara usa samavazaraNa me baiThakara upadeza diyaa| para vahAM para upakAra ke yogya logo kA abhAva dekha prabhu ne anyatra bihAra kiyaa| vahAM se cala kara asaMkhya devatAoM se sevita mahAvIra prabhu bhavyajano kA upakAra karane ke nimitta 'apApA' nAmaka nagarI meM pdhaare| usa purI ke samIpa mahAsena nAmaka bana me devatAo ne samavazaraNa kI racanA kii| usa samavazaraNa meM pUrva ke dvAra se prabhu ne praveza kiyaa| pazcAt battIpta dhanupa UMce ratna-praticchanda ke samAna caitya vRkSa ko tIna,pradakSiNA de "tIrthAyanama " aisA kaha prabha ne ahaMta dharma kI maryAdA kA pAlana kiyA / tadanantara ve pAdapITha yukta pUrva sihAsana para baiThe / usa samaya devatAo ne zepa tIna dizAo meM bhI prabhu ke prati rUpa sthApita kiye jisase cAro dizA vAle AnandapUrvaka prabhu ko dekha sakeM, aura unakA upadeza suna sakeM / isI avasara para saba devatA, manuSya tiryaJca Adi apane apane niyamita sthAno para baiTha kara prabhu ke mukha kI ora atuma dRSTi se nihArane lge| tatpazcAt indra ne bhakti ke zrAveza meM A bhagavAna kI eka lambI stuti kI / unakI stuti samApta hone para prabhu ne saba loga apanI apanI bhASA meM samajha le-aisI vicitra vANI me kahanA prArambha kiyA :_ "yaha sasAra samudra ke samAna dAruNa hai, aura vRkSa ke bIja * tIrthaMkara kA upadeza kamI vyartha nahIM jAtA, aimI sthiti meM mahAvIra ke pahale upadeza kA vilakula vyartha jAnA atyanta Azcarya-prada bAta hai, aisA jainazAstroM kA kathana hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 240 kI taraha usakA mUla kAraNa karma hI hai / apane hI kiye hue kamoM se viveka rahita hokara prANI kutrA khodane vAle kI taraha adhogati ko pAtA hai / aura zuddha hRdaya vAle puruSa apane hI upArjita kiye hue kamoM se mahala bAMdhane vAle kI taraha urdhvagati pAte haiM / azubha karmoM ke bandha kA mUla kAraNa "hiMsA" hai, isa lie kisI bhI prAraNI kI hiMsA kabhI na karanA cAhiye / hamezA apane hI prANa kI taraha dUsaro ke prANo kI rakSA karane meM bhI tatpara rahanA cAhiye / zrAtma pIr3A ke samAna dUsare jIva kI pIr3A ko dUra karane kI icchA rakhane vAle prANI ko kabhI asatya na bolanA cAhie / manuSya ke vahi prANa ke samAna kisI kA binA diyA huA dravya bhI na lenA cAhiye kyoki usakA dravya haraNa karanA vAhya dRSTi se usake mArane hI ke samAna bhayaMkara hai / isake atirikta prANI ko maithuna se bhI bace rahanA cAhiye / kyoki isame bhI bahuta bar3I hiMsA hotI hai / prAjJa puruSo ko to mokSa ke dene vAle brahmacarya kA hI sevana karanA cAhiye / parigraha kA dhAraNa bhI na karanA cAhiye / parigraha dhAraNa karane se manuSya bahuta bojhA DhonevAle vaila kI taraha klAnta hokara adhogati ko pAtA hai| ina pAcoM hI vRttiyoM ke sUkSma aura sthUla aise do bheda haiM / jo loga sUkSma ko tyAga karane meM asamartha haiM unhe sthUla pApo ko to avazya tyAga denA cAhie / " isa prakAra prabhu kA upadeza suna kara sava loga Anandamana ho gaye : Body 1 ThIka usI avasara para apApA nagarI meM "somila" nAmaka eka ghanADhya brAhmaNa ke ghara yajJa thA usako sampanna karAne ke Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nimitta cAroM veda ke pAThI bhArata prasiddha gyAraha brAhmaNa bulAye gaye the| inake nAma nimnAGkita haiM 1-indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, Aryavyakta, sudharmAcArya, maNDIputra, mauryaputra, akampita, acalavRtta, maitreyAcArya aura prbhaasaacaaveN| ye loga apane jJAna ke bala se sAre bhAratavarSa meM mazahUra the| java samavazaraNa meM upadeza sunane ke nimitta hajAroM deva aura mAnava usa rAste se hokara jAne lage taba yaha soca kara ki ye saba loga yajJa meM A rahe haiM ina paNDitoM ne kahA "isa yajJa kA prabhAva to dekho apane maMtroM se bulAye hue devatA pratyakSa hokara idhara A rahe haiM / para jaba saba loga vahA~ eka kSaNa mAtra bhI na Thaharate hue Age bar3ha gaye taba to inako var3A Azcarya hushraa| usake pazcAt kisa prakAra logoM se pUcha kara sabase pahale indrabhUti bhagavAna se zAstrArtha karane gaye aura kisa prakAra parAjita ho unhoMne dIkSA grahaNa kara lI ye saba bAteM pUrva khaNDa meM likhI jA cukI haiN| ' . indrabhUti kI dIkSA kA samAcAra suna agnibhUti prabhu se zAstrArtha karane ke nimitta AyA / usake Ate hI prabhu ne usakA khAgata karate hue kahA-"he gautama gautrI agnibhUti / tere hRdaya me yaha sandeha hai ki karma hai yA nahIM ? yadi karma hai to pratyakSAdi pramANoM se agamya hote hue bhI ve mUrtimAna haiN| aise mUrtimAna karma amUrtimAna jIva ko kisa prakAra bA~dha lete haiM ? amUrtika jIva ko mUrtimAna karma se upadhAta aura anugraha kisa prakAra hotA hai ? isa prakAra kA saMzaya tere mastaka meM ghusa rahA hai para Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 242 cha vaha vyartha hai / kyoMki atizaya jJAnI puruSoM ko karma pratyakSa hI mAlUma hote haiM / aura tere samAna chadmastha puruSo ko jIva kI vicitratA dekhane se - anumAna pramANa se hI karma mAlUma hote haiM / karma ko vicitratA se hI prANiyoM ko sukha duHkhAdi vicitra bhAva prApta hote rahate haiM / isase karma hai, tU aisA nizcaya samajha / kitane hI jIva rAjA hote haiM / aura kitane hI hAthI, azva Adi vAhana gati ko pAte haiN| koI hajAroM puruSoM kA pAlana karane vAle mahApurupa hote haiM / aura koI bhikSA mAga kara bhI bhUkhoM marane vAle raGka hote haiN| eka hI deza eka hI kAla, aura eka hI paristhiti meM eka hI vyApAra karane vAle do manuSyo meM se eka ko to atyanta lAbha ho jAtA hai aura dUsare kI mUla pUMjI kA bhI nAza ho jAtA hai / isakA kyA kAraNa ? ina saba kAryoM kA mUla kAraNa karma hai / kyoMki kAraNa ke vinA kAryyaM meM vicitratA nahIM hotI / mUrtimAna karma kA amUrtimAna jIva ke sAtha jo sambandha hai vaha AkAza aura ghor3e ke sambandha ke samAna barAbara milatA huA hai / nAnA prakAra ke madya aura vividha prakAra kI auSadhiyoM se jisa prakAra jIva ko upaghAta aura anugraha hotA hai, usI prakAra karmoM se bhI jIva kA upaghAta aura anugraha hotA hai / " isa prakAra kaha kara prabhu ne usakA saMzaya miTA diyA / agnibhUti bhI IrSA chor3a kara apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha dIkSita ho gayA / usake pazcAt vAyubhUti AyA, usake Ate hI prabhu ne kahA - " vAyubhUti tujhe jIva aura zarIra ke viSaya me bar3A bhrama hai / pratyakSAdi pramANoM se grahaNa na hone kAraNa jIva zarIra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 Gura bhagavAn mahAvora se bhinna mAlUma nahIM hotA / isa se jala meM utpanna hue bhAMga kI taraha vaha zarIra me utpanna hotA hai aura zarIra hI meM naSTa ho jAtA hai / aisA terA Azaya hai para vaha mithyA hai / kyoMki icchA vagairaha guNo ke pratyakSa hone se jIva eka dRSTi se to pratyakSa hai| use apanA anubhava svayaM hI hotA hai / vaha jIva, deha aura indriyoM se bhinna hai / aura indriyAM jaba naSTa ho jAtI taba bhI vaha indriyoM ke dvArA pUrva me bhoge hue bhogo ko smaraNa karatA hai / " isa prakAra vAyubhUti kA samAdhAna kara prabhu ne use bhI apane dharma me dIkSita kiyA / inake pazcAt Aryavyakta sudharmAcArya, Adi saba paNDita loga Aye / bhagavAna ne una saba kI zaMkAo kA nivAraNa kara unake ziSyoM sahita sabako apane dharma meM dIkSita kiyA / isa samaya zatAnika rAjA ke ghara para candanA ne AkAza mArga se jAte hue devo ko dekha anumAna se prabhu ko kevala jJAna hone kA samAcAra jAna liyA, usI samaya use vrata lene kI icchA huI / usakI aisI icchA hote hI kisI samIpavartI devatA ne use samavazaraNa sabhA meM pahu~cA diyA / usane prabhu ko tIna pradikSaNA de dIkSA lene kI icchA pradarzita kI / usI samaya dUsarI bhI kaI striyA~ dIkSA lene ko taiyAra ho gaI / taba prabhu ne candanA ko Age karake sabako dIkSA dI / isake pazcAt zrAvaka aura zrAvikA dharma me jina logo ne dIkSita honA cAhA unhe apane 2 dharma kA upadeza diyaa| isa prakAra bhagavAn ne muni, ArjikA, zrAvaka aura zrAvikA aise caturvidha saMgha kI racanA kI / tadanantara prabhu ne indrabhUti vagairaha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 244 paSTa gaNadharoM ko dhrauvya, utpAdaka aura vyayAtmaka aisI tripadI kaha sunAI / usa tripadI ke lie unhoMne AcArAga, sUtra kRtAGga, ThANAMga, samavAyAGga, bhagavatI aMga, jJAtA dharma kathA upAsaka anta kRta, anuttaropa pAtika dazA, prazna vyAkaraNa, vipAka sUtra aura dRSTi vAda isa prakAra bAraha agoM kI racanA kI, phira dRSTivAda ke aMtargata caudaha pUrvo kI racanA kii| isa racanA ke samaya sAta gaNa gharo kI sUtra-bAMcanA paraspara bhinna bhinna ho gii| aura akampita tathA acala bhrAtA kI eva maitreya aura prabhAsa kI vAMcanA samAna huii| isa prakAra prabhu ke gyAraha gaNadhara hone para bhI cAra gaNadharo kI vAMcanA do prakAra kI hone se gaNa nau khlaaye| rAjA zreNika ko samyaktva aura meghakumAra tathA nandISaNa ko diikssaa| zrIvIra prabhu bhavya prANiyoM ko bodha karane ke nimitta vihAra karate hue sura asuro ke parivAra sahita rAjagRha nagara me Aye / vahaoN guNa zIla caitya meM banAye hueM caitya vRkSa le zobhita samavazaraNa meM prabhu ne praveza kiyaa| vIra prabhu ke padhArane kA saMvAda suna rAjA zreNika bar3e ThATa bATa ke sAtha apane putroM sameta unakI bandanA karane ko aaye| prabhu ko pradikSaNa dekara unhone bar3I hI bhakti pUrvaka unako namana kiyA / tatpazcAt yogyasthAna para baiThakara bar3I hI zraddhA ke sAtha unhone bhagavAn *gaNa'munisamudAya / - - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 bhagavAn gamavIra kI stuti kii| taba bhagavAn ne unheM samyaktva kA upadeza diyA jisake phala svarUpa zreNika ne samyaktva ko aura abhaya kumAra vagairaha ne zrAvaka dharma ko grahaNa kiyaa| dezanA samApta ho jAne para saba loga bhagavAn ko namana kara prasannacitta se apane apane ghara gye| ghara jAkara zreNika (vimbasAra ) ke putra mevakumAra ne apanI mAtA dhAriNo devI aura pitA se prArthanA kI-"maiM aba isa ananta duHkhaprada saMsAra ko dekha kara cakita ho gayA huuN| isa kAraNa mujhe isa duHkha se chUTa kara zrIvIra prabhu kI zaraNa meM jAne do"| yaha sunate hI rAjA aura rAnI bar3e dukhita hue, unhoMne maMyakumAra ko kitanA hI samajhAyA para vaha apanI pratijJA se vicalita na huA / anta me zreNika ne kahA ki yadi tumana dIkSA lenA hai| nizcaya kiyA hai, to kucha samaya taka rAjya sukha bhoga lo tatpazcAt dIkSA le lenA / bahuta Agraha karane para meghAgara ne usa bAta kA khokAra kiyaa| tava rAjA ne eka bar3A utsava kara mevakumAra ko siMhAsana para vitthaayaa| tatpazcAt harpa ke Aveza meM Akara gajA ne pUchA, "ava tume aura kisa bAta ko jarUrata hai|" mevakumAra ne kahA-"pitA jI yadi prApa mujha para prasanna hue haiM to kRpA kara mujhe dIkSA grahaNa karane kI AjJA diijiye|" lAcAra ho rAjA ne meghakumAra ko AjJa. dI, taba medhakumAra ne prasanna citta ho vIra prabhu ke pAsa jA kara dIkSA lii| dIkSA kI pahalI hI rAtri meM meghakumAra muni choTe bar3e ke krama se antima sanyAre (sone kA sthAna ) para soye the, jisase Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 246 bAhara Ane jAne vAle tamAma muniyoM ke caraNa pAra vAra inake zarIra se TakarAte the, isase ye bar3e duHkhI hue aura socA ki mere vaibhava rahita hone hI se ye loga mere ThokareM mArate jAte haiN| isaliye maiM to prAtaHkAla prabhu kI AjJA ko lekara yaha vrata chor3a dUMgA, prAtaHkAla vrata chor3ane kI icchA se ye prabhu ke pAsa gye| prabhu ne kevala jJAna ke dvArA inakA hArdikabhAva jAna kara kahA "o meghkumaar| saMyama ke mAra se bhagnacitta hokara tu tere pUrva janma ko kyoM nahIM yAda karatA / suna isase pahale bhava meM tU vindhyAcala parvata para meruprabha nAmaka hAthI thaa| eka bAra vana meM bhayaGkara dAvAnala lgaa| usameM taine apane yUtha kI rakSA karane ke nimitta nadI kinAre para vRkSa vagairaha ukhAr3a kara tIna sthaMDila banAe / vana meM dAvAnala ko jora para dekha usase rakSA pAne ke nimitta tU sthaMDilo kI ora gyaa| para pahale do sthaDila to tere jAne se pUrva hI mRgAdika jAnavaroM se bhara cuke the, taba tU , tIsare sthaMDila ke eka bahuta hI sakIrNa sthAna meM jA kara khar3A ho gyaa| vahAM khar3e khar3e tUne apanA vadana khujalAne ke nimitta eka paira UMcA kiyA, itane hI meM eka bhayabhIta kharagoza dAvAnala se racA pAne ke lie tere usa UMce kiye hue paira ke nIce A kara baiTha gyaa| usakI jAna ko jokhima meM dekha tUne dayA ho apanA paira jyo kA jyoM U~cA rahane diyA, aura tIna paira ke vala hI khar3A rhaa| DhAI dina ke pazcAt java dAvAnala zAnta huA aura saba choTe bar3e prANI cale gye| tava bhUkha pyAsa se pIr3ita ho tU pAnI kI ora daur3ane lgaa| para bahuta dera taka tIna paira para khar3e rahane se terA cauthA paira jamIna para na ttikaa| aura tU Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 bhagavAn mahAvIra dhama se gira pdd'aa| bhUkha aura pyAsa kI yantraNA se tIsare dina mRtyu ho gaI, usI kharagoza para kI gaI dayA ke pratApa se tU rAjaputra huA hai / eka kharagoza kI rakSA ke liye jaba taiMne itanA kaSTa sahana kiyA to phira ina sAdhuoM ke caraNa saMgharSa ke kaSTa se kyoM kheda pAtA hai / isaliye jisa vRtta ko taine dhAraNa kiyA hai, usako pUrA kara aura bhavasAgara se pAra ho jA / " prabhu ke isa vaktavya ko suna kara meghakumAra zAnta huA, use apanI isa kamaz2orI kA bar3A pazcAttApa huA aura aba vaha bar3e sAhasa ke sAtha kaThina se kaThina tapasyA karane meM pravRtta huA / eka dina prabhu ke upadeza se pratibodha pAkara zreNika kA dUsarA putra nandIpeNa dIkSA lene ko tatpara huA / use bhI usake pitA ne bahuta samajhAyA / para na mAnane se lAcAra hokara use bhI AjJA dI / jisa samaya nandIpeNa dIkSA lene ke nimitta jA rahA thA usI samaya usake antaHkaraNa meM mAnoM kisI ne kahA ki " vatsa / tU vrata lene ko abhI se kyoM utsuka ho rahA hai ? abhI tere caritra para AcaraNa DAlanevAlA bhoga phala karma zeSa hai / jahA~ taka usa karma kA kSaya na ho jAya vahA~ taka tU ghara meM raha pazcAt dIkSA le lenA / " para nandISeNa ne antaHkaraNa ke isa prabodha kI kucha paravAha na kI aura vaha prabhu ke pAsa aayaa| unhoMne bhI use usa samaya dIkSA lene se manA kiyA / para usane apane haTha ko na chor3A aura kSaNika Aveza meM Akara dIkSA grahaNa kara lI / dIkSA lete hI unhoMne atyanta umra tapasyA kara apanA zarIra 1 * Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 248 kSINa karanA prArambha kiyaa| para jisa bhoga phala karma kA udaya TAlane meM tIrthakara bhI asamartha haiM use ve kisa prakAra TAla sakate the| eka vAra nandIpeNa muni akele chaha kA pAraNA karane ke nimitta zahara meM gye| anta bhoga ke doSa se prerita hokara unhoMne eka vaizyA ke ghara meM praveza kara dharma-lAbha isa zabda kA uccAraNa kiyaa| vaizyA ne uttara meM kahA, "mujhe to artha lAma kI jarUrata hai| maiM dharma karma ko kyA kruuN|" aisA kaha kara vikAra yukta hRdaya vAlI vaha vaizyA ha~sane lgii| usa samaya yaha vaizyA mujhe kyo ha~satI hai, isa prakAra vicAra kara unhoMne apanI labdhi ke bala se vahA~ para ratnoM ke Dhera kara diye| "pahale artha lAbha" aisA kaha kara nandIpeNa muni calane lge| yaha dekha vaizyA pIche daur3I aura kahA-"prANanAtha, isa kaThina vRtta ko chor3a do aura mere sAtha svargIya bhogo ko bhogo|" isa prakAra kaha kara usane unhe pakar3a liyA aura cAra bAra vrata chor3ane kA Agraha karane lgii| isa samaya nandISeNa ne vrata chor3ane ke doSa ko jAnate hue bhI bhoga phala karma ke vaza hokara usakA kathana svIkAra kiyaa| para usake sAtha hI unhoMne yaha pratijJA kI ki, "jo maiM prati dina daza athavA isa se adhika manuSyoM ko bodha na karUM to usI dina punaH dokSA grahaNa kara luuN|" ___yaha pratijJA kara unhoMne munilima, ko chor3a diyaa| aura vaizyA ke sAtha bhoga bhogate hue apane antaH karaNa kI usa AvAz2a kA smaraNa karane lge| vahA~ rahate hue bhI ve prati dina Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvora pA nimitta vIra prabhu unakA bhoga phala karma 249 dasa Adamiyo ko prabodha kara dIkSA lene ke dina jaba ki ke pAsa bhejate rahe / eka kSINa ho cukA thA, unheM kevala nau hI AdamI dIkSA grahaNa - karanevAle mile / dasavAM eka sonI thA, para vaha kisI prakAra pravodha na pAtA thA, usI dina nandIpeNa muni ne usa vaizyA ko choDa kara dazamasthAna kI pUrti kI / kaI sthAnoM meM bhramaNa karate hue bhagavAna mahAvIra "kSatriya kuNDa" grAma me pdhaare| vahA~ samavazaraNa sabhA meM baiTha kara unhoMne upadeza diyA / prabhu ko padhAre hue jAna nagara nivAsI bar3I bhArI samRddhi aura bhakti ke sAtha prabhu kI vandanA karane ko gaye the / tIna pradakSiNA de, jagadguru ko namaskAra kara ve apane yogya sthAna para baiTha gaye / usI samaya bhagavAn mahAvIra ke jamAtA jamAli unakI putrI priyadarzanA sahita prabhu kI vandanA ' karane ko Aye / bhagavAn ke upadeza se prabodha pAkara una donoM pati-patnI ne guru janoM se dIkSA lene kI anumati le dIkSA grahaNa kii| jamAli ne 500 Adamiyo ke sAtha aura priyadarzanA ne eka hajAra striyo ke sAtha dIkSA grahaNa kii| anukrama se jamAli muni ne gyAraha ago kA adhyayana kara liyaa| tabaprabhu ne unako eka hajAra muniyoM kA AcArya banA diyaa| unake pazcAt unhoMne aura bhI umra tapasyA karanA prArambha kiyA / idhara candanA kA anukaraNa karatI huI priyadarzanA bhI umra tapa karane lagI / eka bAra jamAli ne apane parivAra sahita prabhu kI vandanA - kara kahA - "bhagavan yadi ApakI AjJA ho to aba hama svata- Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ntratA pUrvaka vicaraNa kreN|" para bhagavAna mahAvIra ne jJAna cakSuoM ke dvArA bhaviSya meM unake dvArA hone vAle anartha ko jAna liyaa| isa kAraNa unhoMne unakI bAta kA kucha uttara na dekara mauna grahaNa kara liyaa| idhara jamAli "maunaM sammati lakSaNaM" samajha kara parivAra sahita vihAra karane ko nikala pdd'e| vihAra karate karate anukrama se ve zrAvastI nagarI meM Aye / vahA~ koSTaka nAmaka udyAna meM ve Thahare / yahA~ para virasa, zItala, rUkhe, tuccha, aura ThaNDe annapAna kA vyavahAra karane se unake zarIra me pittavara kI pIr3A utpanna ho gii| isa pIr3A ke kAraNa ve adhika samaya taka khar3e nahIM raha sakate the| isa kAraNa pAsa hI ke eka muni se unhoMne saMdhArA (Asana) karane ko phahA / muniyoM ne turanta sayArA karanA prArambha kiyA / pitta kI atyanta pIr3A se vyAkula hokara jamAli vAra 2 muniyoM se pUchane lage ki-"are saadhuoN| kyA saMthArA prasArita kara diyaa|" sAdhuoM ne kahA ki-"sathArA ho gayA / " yaha suna jamAli turanta unake pAsa gaye, vahA~ unako saMthArA vichAte dekha ve jamIna para baiTha gye| usI samaya mithyAtva ke udaya se krodhita ho unhoMne kahanA prArambha kiyA "are sAdhuoM ! hama bahuta samaya se bhrama meM par3e hue haiN| cirakAla ke pazcAt ava mere dhyAna meM yaha bAta AI hai ki jo kArya kiyA jA rahA ho use kara DAlo" aisA nahIM kaha skte| saMthArA bichAyA jA rahA thaa| aisI hAlata meM tumane "vichA diyA" yaha kara asatya bhASaNa kiyA hai / isa prakAra asatya colanA ayukta hai / jo utpanna ho rahA ho, use utpanna huA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 bhagavAna mahAvIra kaha denA aura "kiyA jA rahA ho" use "kara DAlA" kaha denA aisA jo arihanta prabhu kahate haiM vaha ThIka nahIM mAlUma hotA / isameM pratyeka virodha mAlUma hotA hai| vartamAna aura bhaviSya kSaNoM ke vyUha ke yoga niSpanna hote hue eka kArya ke viSaya me "kiyA" aisA kaise kahA jA sakatA hai| jo artha aura kriyA kA vidhAna karatA hai usI meM vastutva rahatA hai| kArya yadi Arambha se hI "kiyA" aisA kahalAne laga jAya to phira zeSa kSaNoM meM kiye hue kArya meM avazya anavasthA doSa kI utpatti hotI hai| yukti se yahI siddha hotA hai ki kArya pUrNa ho cukA hai, vahI spaSTa rUpa se kiyA huA kahA jA sakatA hai / isaliye he muniyoN| jo maiM kahatA hU~ vahI pratyakSa satya hai| use aGgIkAra karo / jo yukti se siddha hotA ho usI ko grahaNa karanA buddhimAnoM kA kAma hai| sarvajJa nAma se prasiddha arihaMta prabhu mithyA bolate ho nahIM hai aisI kalpanA karanA vyartha hai kyoMki mahAn puruSoM kA bhI kabhI kabhI skhalita ho jAyA karate haiN|" jamAli ke isa vaktavya ko suna kara municole-"jamAli / tuma yaha viparIta kathana kyo karate ho! rAga-dveSa se rahita arhata prabhu kabhI asatya nahIM bolate / unakI vANI me pratyakSa tathA pramukha doSa kA eka aMza bhI nahIM hotaa| Adha samaya meM yadi vastu nippanna huI na kahalAya to samaya ke avazeSa pana se dUsare samaya meM bhI usakI utpatti huI aisA kaise kahA jA sakatA hai| artha aura kriyA kA sAdhakapana vastu kA lakSaNa hai| kisI ko bhI koI kArya karate hue dekha kara yadi hama use pUche ki "kyA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAna mahAvIra 252 kara rahe ho"| usake uttara meM yadi vaha kahe ki "maiM amuka vastu banA rahA hU~" to isameM vaha kisI prakAra kI bhUla nahIM kara rahA hai / kyoki usake garbha meM kArya kA sAdhana banA huA hai|" tumhAre samAna chadmastha ko rakta aura ayukta kA pUrNa jJAna kaise ho sakatA hai| aura tumane yaha kahA ki "mahAna purupoM kA bhI skhalana ho jAtA hai" so tumhArA yaha kathana bilkula matta pramatta aura unmatta ke samAna hai| jo kiyA jA rahA ho use kiyA huA kaha denA "aisA jo sarvajJa kA kathana hai vaha bilkula ThIka hai|" isake pazcAt unake Apasa meM aura bho garmAgarma vahasa huii| anta me ve saba loga jamAli ko chor3a kara zrIvIra prabhu ke pAsa cale gye| priyadarzanA ne apane parivAra sahita pUrva sneha ke kAraNa jamAli kA pakSa grahaNa kiyA / jamAli kucha dino pazcAt unmatta ho gayA aura vaha sAdhAraNa logoM me apana mata kA pracAra karatA huA ghUmane lgaa| 6 eka bAra apane jJAna ke mada meM madonmatta ho jamAli campAnagarI ke samIpavartI pUrNabhadra nAma ke vana me gyaa| usa samaya vahAM para prabhu kA samAvazaraNa racA huA thaa| vaha samavazaraNa sabhA meM gayA aura bolA-"bhagavan / tumhAre bahuta se ziSya kevala nAna ko pAye binA hI mRtyu ko prApta ho gye| para maiM aisA nahIM hU~, mujhe to kevala jJAna aura kevala darzana akSata rUpa me prApta hue haiN| isase mai bhI isa pRthvI para sarvajJa aura sarvadarzI * yaha viSaya bahuta gahare tatvazAna me sampanna rakhatA hai / vahuta gambhIra vicAra aura adhyayana kiye vinA zsakA samajhanA kaThina haiN| kisI tarkazAstra ke pAsa nA kara isa viSaya ke jijJAsuoM ko isakA jJAna prApta karanA caahiye| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 bhagavAna mahAvIra plegA arhanta huuN|" usake ina mithyA vacanoM ko suna gautama svAmI bole "jamAli ! yadi tU sacamuca me jJAnI hai to vatalA ki jIva aura loka zAzvata hai yA azAzvata ?" isa prazna kA uttara dene meM asamartha jamAli kauve ke samAna mukha pasAra kara cupacApa baiThA rahA / tava bhagavAna ne kahA-"jamAli, yaha loka bhinna bhinna tatvoM se zAzvata aura azAzvata hai| usI prakAra jIva bhI zAzvata aura azAzvata hai| dravya rUpa se yaha loka aura jIva donoM zAzvata arthAt avinAzI haiM para pratikSaNa badalate hue paryAya ke rUpa meM ve azAzvata aura vinAzo hai| jisa prakAra eka ghar3A miTTI kI apekSA se avinAzI aura ghar3e kI paryAya avasthA se vinAzI hai-usI prakAra loka aura jIva ko samajhanA caahiye|" prabhu ke isa yathArtha kathana ko usane sunA para mithyAva ke udaya se usakA jJAna naSTa ho rahA thA isalie vaha isa para kucha dhyAna na de samavazaraNa se bAhara calA gyaa| eka bAra vihAra karatA huA jamAli "zrAvastI" nagarI meM gyaa| priya darzanA bhI eka hajAra ArjikAoM ke sAtha vahIM "Taka" nAmaka kumhAra kI zAlA me utarI huI thii| yaha kumhAra parama zrAvaka thaa| usane priyadarzanA ko bhrama meM par3I huI dekha kara vicAra kiyA "kisI bhI upAya se yadi maiM ise ThIka rAste para lagA deM to bar3A acchA ho|" yaha soca kara usane eka samaya vAr3e meM se pAtro ko ikaTThe karate samaya eka jalatA huA tinakA bahuta hI guma rIti se priyadarzanA ke kapar3oM meM DAla diyaa| kucha samaya pazcAt vakha ko jalatA huA dekha priyadarzanA bolI "are Dhasa dekha tere pramAda se merA yaha vana jala gyaa|" DhaGka ne kahA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavAna mahAvIra 254 "sAdhvI ! tuma pU~Tha mata bolo| tumhAre mata ke anusAra jaba sArA vastra jala kara rAkha ho jAya tabhI use "jalA" aimA kaha sakate haiN| jalate hue ko jala gayA kahanA yaha to zrI arhanta kA vacana hai|" yaha sunate hI priyadarzanA ko zuddha buddhi utpanna huii| usI samaya vaha volI "DhaGka ! terA kahanA- yathArtha hai| cirakAla se merI buddhi naSTa ho rahI thii| taine mujhe acchA vogha kiyA / ava mujhe apane kiye kA par3A pazcAttApa hai|" DhaGka ne kahA-"sAdhvI ! tumhArA hRdaya zuddha aura sApha hai, tuma zIghra hI vIra prabhu ke pAsa jAkara isakA pazcAttApa kara lo|" yaha suna kara priyadarzanA jamAli kA sAtha chor3a apane parivAra sahita vIra prabhu kI zaraNa meM aaii| usake sAtha hI sAtha jamAli ke dUsare ziSya bhI use chor3a kara bhagavAn kI zaraNa meM A gye| kvala mithyAtva se khader3A huA, akelA jamAli kaI varSoM taka pRthvI para bhramaNa karatA rahA / anta meM eka vAra pandraha dina kA anazana kara vaha mRtyu ko prApta huaa| usa samaya gautama prabhu ne bhagavAn se pUchA-'he prabhu ! jamAli kauna sI gati meM gayA ?" vIra prabhu ne kahA-"gautama ! tapodhana jamAli lAvaGka devaloka meM kigvipika devatA huA hai| vahA~ se bhayaMkara pAMca 2 bhava naraka, tiryaMca, aura manuSya gati meM bhramaNa karake nirvANa ko prApta hogaa| jo loga dharmAcArya kA virodha karate haiM unakI aisIhI gati hotI hai| isa prakAra upadeza dekara prabhu ne vahA~ se anyatra vihAra kiyaa| __usa samaya avanti nagarI meM parama parAkramI rAjA caNDa, pradyota rAjya karatA thA, vaha sundara khiyoM kA bar3A lolupI thA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 bhagavAn mahAvIra eka dina vaha apate sAmanto ke sAtha rAja sabhA meM baiThA thaa| usa samaya eka prasiddha citrakAra ne rAjasabhA meM praveza kara usakA abhivAdana kiyaa| aura upahAra svarUpa eka bar3o sundara ramaNI kA manohara citra usako bheMTa kiyaa| usa citra ko dekhate hI jiA caNDapradyota ne kahA-"kuzala citrakAra / terA citrakauzala sacamuca vidhAtA ke samAna hai| esA svarUpa mAnava loka ke antargata . kabhI dekhane me na AyA, isalie terI kI huI ima citra kalpanA ko dhanya hai, yaha suna citrakAra ne kahAH "rAjan ! yaha kevala kalpanA hI nahIM haiN| isa citra meM ulikhita ramaNI isa samaya bhI kozambI ke rAjA zatAnika ke antapura meM vidyamAna haiN| isakA nAma mRgAvatI hai| yaha mRgAkSI rAjA zatAnika kI paTarAnI hai usakA yathArtha rUpa citrita karane meM to vizvakarmA bhI asamartha haiN| maiMne to usa rUpa kA kiJcita aAmAsa mAtra isa citra meM aMkita kiyA hai| usakA vAstavika rUpa to vANI ke bhI agocara hai|" isa bAta ko sunate hI ramaNI lolupa caNDapradyota kAmAndha ho gyaa| usa mamaya vaha nIti aura anIti ke vicAra ko vilakula bhUla gyaa| usane usI samaya kahA ki-"mRga ko dekhate hue siha jisa prakAra mRgI ko pakar3a letA hai, usI prakAra zatAnika ke dekhate dekhate meM mRgAvatI ko grahaNa kara luuNgaa|" aisA vicAra kara usane pahale eka dUta ko rAjA zatAnika ke samIpa bhejaa| usa dUta ne zatAnika ko jAkara kahA-"he zatAnika rAjA! avanti nareza caNDapradyota tumhe AjJA karatA hai ki mRgAvatI ke samAna rana-jo ki deva yoga se tumhAre samAna Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 256 nyatayA ayogya ke hAtha meM A par3A hai isako rakhane kA tumheM koI adhikAra nahIM hai, isalie yadi tumhe apanA rAjya evaM prANa priya hai to turanta use mere antaH pura meM bheja do|" dUta ke ina bhayaGkara vacanoM ko suna kara rAjA zavAnika krodha se adhIra ho utthaa| usane kahA-"are adhama dUta ! tere mukha se isa prakAra kI bAteM suna maiM avazya tume bhayaGkara daNDa detA, para tU dUta hai aura dUta ko mAranA rAjanIti ke viruddha hai, isa lie maiM tujhe chor3a detA huuN| tU usa adhama rAjA ko kaha denA ki zatAnika tumhAre samAna cANDAlo se nahIM ddrtaa"| isa prakAra kaha kara usane tiraskAra pUrvaka dUta ko vahA~ se nikAla diyaa| isane ve saba bAteM avanti (ujjainI) A kara rAjA caNDapradyota se kahI, jinhe suna kara vaha atyanta krodhita ho uThA / usane usI samaya apanI asaMkhya senA ko kauzambI para AkramaNa karane kI AjJA dI aura svayaM bhI usake sAtha claa| idhara apane ko caNDapradyota kA sAmanA karane meM asamartha samajha zatAnika atyanta dukhI huA, yahAM taka ki isa dukha ke mAre usake pANa bhI nikala kye|| aise nikaTa samaya meM mRgAvatI kI jo sthiti huI use batalAnA azakya hai| para, phira bhI eka vIra strI kI taraha usane -socA ki mere pati kI to mRtyu ho gaI.aura "udayana kumAra" abhI taka bAlaka hI hai| aise vikaTa samaya me. binA kisI prakAra kA kapaTa jAla race kAma nahIM cala sktaa|| yaha soca usane eka dUta ko caNDapradyota ke pAsa bheja kara, yaha kahalAyA "mere pati to svarga cale gaye, isalie aba to mujhe Apa hI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra motI - - ma PAL Mus - MS - - - MLA . . medArabhagavAna mahAvAko mauna dhAraNa karane dega uga yAna podhita hokara unA kAnagi gAMga nako kIla Thoka dii| Plect a Printing hth Wrnit Pre ,CI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 bhagavAn mahAvIra ko zaraNa hai / para isa samaya merA putra vilakula balahIna bAlaka hai, isase yadi maiM isake hAtha rAjya bhAra de calo jAU~ to nizcaya hai ki AsapAsa ke rAjA isakA parAbhava kara sArA rAjya har3apa jaayNge| yadyapi Apa ke sammukha koI rAjA aisA sAhasa nahIM kara sakatA, para Apa hamezA to yahAM rahege hI nahIM, rahege sudUravartI ujyayino nagarI meN| aisI hAlata meM "sAMpa to sira para aura bUTI pahAr3a para" vAlI kahAvata caritArtha hogI, isaliye yadi Apa jiyinI se iTe maeNgavA kara kauzAmbI ke cAroM tarapha eka majabUta kilA vadhavA deM to phira mujhe Apake sAtha calane meM koI Apatti na raha jaay|" yaha sunate hI rAjA caNDapradyota ne harSita citta se usI samaya kinA baMdhavAne kI AjJA de dI / bhArI Ayojana ke sAtha kilA bA~dhanA zurU ho gayA, kucha dina bItane para kilA bilkula taiyAra ho gayA," isake pazcAt mRgAvatI ne dUsarA dUta bheja kara pradyota se kahalAyA-"rAjan ! aba tuma dhana, dhAnya, aura idhanAdika se nagarI ko bharapUra kara do, kAma lolupa caNDapradyota itane para bhI mRgAvatI kA matalaba na samajhA aura usane vahuta zIghra usakI AjJAnusAra saba kAma karavA diyaa| itanA saba ho jAne para mRgAvatI ne caturAI ke sAtha nagara ke satra daravAjoM ko vanda karavA diye| aura kile para apanI senA ke bahAdura subhaTo ko cuna kara car3hA diye / ava to caNDapradyota rAjA zAkhA bhraSTa bandara kI taraha nagarI ko ghera kara vaiTha gyaa| vaha hata buddhi ho mRgAvatI kI buddhi para Azcarya karane lgaa| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavAn mahAvIra 258 34 eka dina mRgAvatI ke hRdaya meM saMsAra ke prati bar3A vairAgya ho AyA, usane socA ki yadi vIra prabhu mere bhAgya se idhara paghAra jAMya to maiM unake samIpa jAkara dInA le lU~ / bhagavAn mahAvIra ne jJAna ke dvArA mRgAvatI kA yaha saMkalpa jAna liyA aura ve tatkAla usakI manovAMchA pUrNa karane ke nimitta vahAM padhAre / prabhu ke Ane kA samAcAra suna mRgAvatI tatkAla nagara kA dvAra khola bhagavAn kI vandanA karane ko samavazaraNa meM gaI ! rAjA caNDapradyota bhI vIra prabhu kA bhakta thA, chataeva vaha bhI pArasparika zatrutA ko bhUla kara prabhu kI vandanA ko gayA / taba prabhu ne apanA sArvabhASika upadeza prArambha kiyA / upadeza samApta hone para mRgAvatI ne prabhu ko namaskAra kara kahA ki---caNDapradyota rAjA kI AjJA lekara mai dIkSA grahaNa kruuNgii| pazcAt caNDapradyota ke pAsa jAkara usane kahA- yadi tumhArI AjJA ho to maiM dIkSA grahaNa kara lU / kyoMki mujhe saMsAra se aba ghRNA ho gaI hai / " prabhu ke prabhAva se caNDapradyota kA caira to zAnta ho hI gayA thA, isa lie usane mRgAvatI ke putra "udayana" ko to kauzAmbI kA rAjA banA diyA, aura mRgAvatI ko dIkSA grahaNa karane kI AjJA dI / mRgAvatI ke sAtha sAtha caNDapradyota kI aGgAravatI Adi ATha rAniyo ne bhI dIkSA grahaNa kara lI / ' yahAM se bihAra kara surAsuroM se sevita mahAvIra prabhu vANijagrAma nAmaka prasiddha nagara meM pdhaare| usa nagara ke putipalAza nAmaka udyAna me devatAo ne samavazaraNa kI racanA kI / usa nagara meM pitRvat prajA kA pAlana karane vAlA jitazatru nAmaka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 bhagavAn mahAvIra rAjA rAjya karatA thaa| aura "prAnanda" nAmaka prahapati vahAM kA nagara preSTi yA, usake "zivAnandA" nAmaka parama rupavatI patrI thI, vaha bAraha karor3a svarNa mudrAoM kA svAmI thaa| bIra pranu ko vahAM padhAre hue jAna vaha harSosula ho unakI vaMdanA karane ko gayA, aura upadeza pravaNa kiye, patrAta usane bAraha prakAra ke gRhasya dhamoM ko pranIkAra kiyaa| usake gaye pazcAt usakI mI zivAnandA ne bhI zrAkara inhIM bAraha dhamoM ko grahaNa kiyA / isake pazcAt prabhu ne campA nAmaka nagarI meM kulapatinAmaka gRhasya ko usakI bhatA nAmaka patnI sahita aura kAzI nagarI meM culanIpitA nAmaka gRhasya ko usakI zyAmA nAmaka strI sahita gavaka dharma meM diikssitkiye| ye donoM gRhasya krama se aThAraha karor3a aura caubIsa karor3a svasa mudrAtroM ke adhipani the| tadanantara kAzI meM sugadeva ko, prAlambhikA meM cuhAvaru ko kAmpIlyapura meM phuNDakolika ko gRhamya dharma meM dItita kiyA ye saba loga asaMkhya sampatti ke mAlika the| palAzapura nAmaka nagara meM sannAlaputra nAmaka eka kumhAra rahatA thaa| yaha pumdAra zrAjIvika-sampradAya ke sasthApaka "gauzAlA" kA anugAyI thaa| usake amimitrA nAmaka strI dhii| yaha vIna karor3a myaNa mudroM kA svAmI thaa| palAzapura ke thAhara isakI miTTI ke yatanoM kA veMcane kI pAMca sau dukAneM calatI thiiN| eka dina kisI ne Akara umase kahA ki kala prAta: kAla mahAyA lokya pUtisavana pramu yahA~ para pdhaareNge| zabdAlaputra ne isase yaha samanA ki jarUra isane yaha kathana mere dharma guru gozAlA ke viSaya meM kiyA hai| yaha bAta suna vaha dUsare Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra .260 dina prabhu ke samavazaraNa meM gayA / prabhu ne darzana diye ke pazcAt kahA-he zabdAlaputra / kala kisI ne Akara tujhe kahA thA ki "kala prAtaHkAla sarvajJa prabhu yahAM para Aege, isa para tene gauzAlA ke Ane kA anumAna kiyA thA, " yaha suna usa kumhAra ne socA ki "aho, ye to sarvajJa mahAbrAhmaNa arhanta zrIvIra pramu haiN| aisA soca usane punaH unako namaskAra kiyaa| pazcAta prabhu ne bar3e ho madhura zabdoM meM use "niyativAda" kI kamajoriyAM batalA kara use apanA anuyAyI banA liyA / usane usI samaya prabhu se zrAvakadharma ko grahaNa kiyaa| java gauzAlA ne yaha ghaTanA sunI to vaha zabdAlaputra ko punaH apane mata meM milAne ke nimitta vahAM aayaa| para java zabdAlaputra ne use dRSTi se bhI mAna na diyA to lAcAra hokara vaha vahAM se vApasa calA gyaa| yahAM se cala kara pramu rAjagRha nagara ke bAhara sthita guNazIla nAmaka caitya meM padhAre ! usa nagara me "mahAzataka" nAmaka caubIsa karor3a svarNa mudrAMoM kA adhipati eka seTha rahatA thA, usake revatI vagairaha teraha rAniyAM thiiN| ina sabo ne bhagavAna *mahAvIra se zrAvaka dharma grahaNa kiyaa| vahAM se bihAra kara prabhu zrAvastI purI meM Aye, vahAM para, nandinIyitA nAmaka eka gRhastha rahatA thaa| isake "AzvinI" nAmaka strI thii| yaha bAraha karor3a, svarNa mudrAoM kA adhipati thaa| isako bhI zrI vIra prabhu ne sakuTumba zrAvaka dharma meM dIkSita kiyaa| isa prakAra prabhu ke dasa "mukhya zrAvaka" ho gye| kaI sthAnoM para bhramaNa karate hue prabhu eka vAra punaH zrAvastI. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra MEpurI meM aaye| yahAM ke koSTaka nAmaka udyAna meM devatAoM ne unakA samavazaraNa bnaayaa| isI sthAna para "jolezyA" ke pala se apane virodhiyoM kA nAza karane vAlA "zraSTAMganimitta" ke jAna se logoM ke mana ko yAta kahane vAlA aura apane Apako "jina" kahane vAlA gaugAlA pahale hI meM thAyA huA thaa| yaha "hAlAhannA" nAmaka phisI kumhAra kI dukAna meM utarA thaa| aInta ke samAna usakI khyAti ko suna kara saikar3o mugdha loga nama pAma 'prAne aura usake mata ko prahaNa karate the| eka bAra jaba gautamayAmI pramu phI bhAsA meM yahAra lene ke nimitta nagara meM gaye taya vahAM unhoMne sunA ki "yahAM para gauzAlA pAInta aura marvajJa ke nAma se vikhyAna hophara 'prAyA huA hai| isa bAta ko suna kara gautamasvAmI gaMda pAne ie prabhu ke pAsa praaye| unhoMne saba logoM ke sammukha svaccha buddhi meM pUchA bhagavana / isa nagarI ke loga gauzAlA ko sarvaza kaine haiN| kyA yaha bAta satya hai ? "prabhu ne kahA" maMgvalI kA putra gauzAlA hai| ajina hote hue bhI yaha apane ko jina mAnatA hai| gautm| maiMne hI usako dInA dI hai| zikSA mo isako maine dI dI hai| para pIche meM mithyAcI hokara yaha muma meM alaga ho gayA hai / yaha sarvajJa nahIM hai| eka bAra prabhu ke ziSya zrI "yAnanda muni" AhAra lene ke nimitta nagarI meM gaye, mArga meM nanheM gauzalA ne ghulA phara kahA"are Ananda / terA dharmAcArya logoM meM apanA matkAra karavAne kI icchA meM samA ke bIca meM apanI prazaMsA aura merI nindA karatA hai aura kahatA hai ki yaha gauzAlA maMkhalI putra hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 262 ra arhanta tathA sarvajJa nahIM / para vaha aba taka zatru ke dahana karane meM samartha mero tejolezyA ko nahIM jAnatA hai| tU nizcaya rakha maiM use parivAra sameta naSTa kara dUMgA / hAM yadi taine merA virodha na kiyA to tujhe chor3a dUMgA / Ananda muni ne yaha bAta prabhu ke Age Akara kahI / phira unhoMne zakita hokara pUchA "svAmI ! gauzAlA ne bhasma kara dene kI bAta kahI hai / vaha vAstavika hai yA usakA pralApa mAtra hai ? prabhu ne kahA - " arhanta ke sivAya dUsare ko bhasma kara dene me vaha samartha hai / isaliye Ananda ! tU gautama vagairaha saba muniyoM ko jAkara kahade ki usake sAtha koI bhASaNa na kare / " Ananda muni ne saba logoM ko yaha bAta jAkara kaha dii| itane hI me gauzAlA vahA~ AyA aura usane prabhu ko dekha kara kahA"o kAzyapa / tU mujhe maMkhalI putra aura apanA ziSya batalAtA hai / yaha bilkula mithyA hai| kyoMki terA ziSya gauzAlA to zukakula kA thA / vaha to dharma dhyAna se mRtyu pAkara devagati meM utpanna ho gayA hai usake zarIra ko upasarga aura pariSaha sahane meM samartha jAna - maiMne apanI AtmA ko apane zarIra se nikAla kara usameM DAla diyA hai / merA nAma to "udAya muni " hai / mujhe binA jAne hI tU apanA ziSya kisa mahAvIra ne kahA - " pulisa kI nigAha meM par3A chipane kA sthAna na pAkara jisa prakAra ruI, prakAra kahatA hai ? huA cora kahIM sana, yA Una se T hI apane zarIra ko DhaMkane kI ceSTA karatA hai usI prakAra tU bhI kyoM asatya bola kara apane ko dhokhA detA hai / " prabhu ina vacanoM ko suna gauzAlA bolA "are kAzyapa ! Aja tU ke 1 F Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra nya bhrae ho jAyagA, naSTa ho jaaygaa|" usake ina vacanoM ko suna kara pramu ke ziSya sarvAnubhUti muni apane ko na samhAla ske| ve ghole-"are gauzAlA / jisa guru ne tujhe dIkSA aura zikSA dI, usI kA tU isa prakAra tiraskAra kaise karatA hai| yaha sunate hI krodhita ho gauzAlA ne dRSTi vipa 'sarpa kI jvAlA kI taraha una para tejolezyA kA prahAra kiyA / sarvAnubhUti muni usa jAlA se dagdha hokara zubha dhyAna meM maraNa pA svarga gye| apanI lezyA kI zakti se garvita hokara gauzAlA phira prabhu kA tiraskAra karane lgaa| taba sunakSatra nAmaka ziSya ne prabhu kI nindAma krodhita ho gauzAlA ko kaThora vacana khe| gauzAlA ne unheM bhI mavAnubhUti kI taraha bhasma kara bAlA / ima se aura bhI garvita ho vaha pramu ko kaTuktiyA kadane lgaa| ___ nava prabhu ne atyanna zAnti pUrvaka kahA-"gauzAlA ! maiMne kI tume zikSA aura dIkSA dekara zAstra kA pAtra kiyA hai| aura merezI prati tU aise zabda bola rahA hai| yaha kyA tujhe yogya hai|" ina vacanoM se atyanta krodhita ho gauzAlA ne kucha samIpa zrA pramu para bhI tejolezyA kA prahAra kiyaa| para jisa prakAra bhayahAra yavaeDara parvata se TakarA kara vApasa lauTa jAtA hai, usI prakAra vaha lezyA bhI prabhu ko mamma karane meM asamartha ho vApasa lauTa gii| aura phira akArya prerita karane se krodhita ho usane vApasa gauzAlA ke hI zarIra para prahAra kiyaa| jisase gauzAlA kA sArA zarIra andara se jalane lgaa| para jalate jalate bhI DhoTha ho kara usane pramuse kahA-"are kAzyapa ! merI tejolezyA ke prabhAva se isa samaya tU baca gayA hai| para isase utpanna hue Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 264 pittajvara ke kAraNa Aja se chaH mAsa ke pazcAt tU chadmastha avasthA meM hI mara jAyagA / " mahAvIra ne kahA- gauzAlA ! terA yaha kathana vyartha hai / maiM to abhI isI kaivalya avasthA meM sAlaha varSa taka aura vihAra karUMgA para tU Aja se sAtaveM dina terI tejolezyA se utpanna hue pittajvara ke kAraNa mRtyu ko prApta hogA / " phira kucha samaya ke pazcAt tejolezyA kI bhayaGkara jalana se pIr3ita ho gauzAlA vahIM par3a gyaa| taba apane guru kI avajJA se krodhita hue gautama vagairaha muni usase kahane lage---"are mUrkha / jo koI apane dharmAcArya ke pratikUla hotA hai, usakI aisI hI dazA hotI hai / terI dharmAcArya para pheMkI huI vaha tejolezyA kahAM gaI ?" usa samaya gauzAlA ne gaDDhe meM par3e hue siMha kI taraha atyanta krodhita dRSTi se unakI ora dekhA / para apane Apa ko asamartha dekha vaha krodha ke mAre uchAle mArane lagA aura phira atyanta kaSTa pUrvaka uTha kara hAya hAya karatA huA vaha apane sthAna para gayA / chaH dina vyatIta hone para jaba sAtave dina usakA anta samaya upasthita huA to usako satya jJAna kA udaya huA / usakA hRdaya pazcAtApa kI agni meM bhasma hone lagA / taba usane apane saba ziSyoM ko bulA kara kahA " he ziSyoM / suno maiM arhanta nahIM - - kevalo nahIM- maiM vIra prabhu kA ziSya maMkhalI putra gauzAlA hU~ / Azraya ko hI bhakSaNa karanevAlI abhi ke samAna maiM zrI guru kA pratidvandI huA hU~ / itane kAla taka dambha ke mAre maiMne apanI atmA aura saMsAra ko dhokhA diyA hai, isake lie tuma mujhe kSamA karanA" aisA kaha kara vaha mRtyu pA svargaloka ko gayA / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 bhagavAn mahAvIra anukrama se vihAra karate karate prabhu " potanapura" pdhaare| usa nagara ke samIpavartI manorama nAmaka udyAna meM devatAoM ne samavazaraNa kI racanA kii| vahAM kA rAjA prasannacandra usI samaya prabhu kI vandanA karane ke nimitta AyA / prabhu kI dezanA suna isako umI samaya sasAra ke prati vairAgya ho AyA, tatra apane putra ko rAjya kA bhAra de usane dIkSA grahaNa kara lI / umra tapasyA karate hue rAjarSi prasannacandra bhagavAn ke sAtha bihAra karane lage kucha samaya pazcAt bhagavAt mahAvIra ke sAtha ve rAjagRhI nAmaka nagarI meM Aye yaha sunane ho ki bhagavAn mahAvIra rAjagRha ke samIpavartI vana meM zrAye hue haiN| rAjA zreNika atyanta utkaNThita cica se apane parivAra ke sAtha unakI vandanA karane gayA / usakI senA ke Age calane vAle sumukha aura durmuna do senApati midhyAdRSTi the / ve Apasa meM kaI prakAra kI bAteM karate hue jA rahe the, mArga meM unako prasannacandra muni divyalAI diye / ve eka paira se khaDe hokara UMce hAtha kiye hue zrAtApanA kara rahe the ! unako dekha kara sumukha bolA / "aisI pratApanA karane vAle muni ke lie varga aura mokSa kucha bhI durlabha nahIM haiM / " yaha suna kara durmukha bolA " are yaha to potanapura kA gajA prasannacandra hai, isane apane choTe se lar3ake ko itanA bar3A rAjya dekara usake prANoM para kaisI vipatti khar3I kara dI hai| usake maMtrI zrava campAnagarI ke rAjA dadhivAhana se mila kara usa lar3ake ko rAjabhraSTa karane kI koziza meM lage hue haiN| isI prakAra isako patniyAM bhI kahIM calI gaI haiN| yaha koI dharma hai / prasannacandra ke dhyAna rUpI parvata para ina vacanoM ne vastra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 266 kA kAma kiyA / ve socane lage- "mere una akRtajJa maMtriyoM ko dhikkAra hai / Aja taka maiMne unake zrAdara meM kisI prakAra kI kamI nahI kI, isa kRtajJatA kA unhoMne yahI badalA diyA / yadi isa samaya meM vahAM hotA to unako atyanta kaThina sajA detA / " aise saMkalpa vikalpoM se vyAkula hokara prasannacandra muni apane prahaNa kiye hue vrata ko bhUla gaye / aura apane ko rAjA hI samajha kara ve mana hI mana maMtriyoM ke sAtha yuddha karake lage / itane meM zreNika rAjA vahAM AyA aura usane vinaya pUrvaka unakI vandanA kI, vahAM se cala kara vaha vora prabhu ke samIpa AyA aura vandanA kara usane pUchA "he prabhu maiMne prasannacandra muni ko unakI pUrNa dhyAnAvasthA vandanA kI hai / bhgvn| maiM yaha jAnanA cAhatA hU~ ki yadi ve usI sthiti meM mRtyu ko prApta ho to kaunasI gati meM jAyage / prabhu ne kahA "sAtaveM naraka meM jAyeMge" yaha suna kara zreNika bar3e vicAra me par3a gayA, kyoki use yaha mAlUma thA ki muni naraka gAmI nahIM hote, ataeva use apane kAnoM para vizvAsa na huA aura usane phira dUsarI bAra pUchA "bhagavan / yadi prasannacandra muni isa samaya mRtyu pA jAyaM to kaunasI gati meM jAyeMge / " prabhu ne kahA - sarvArtha siddhi vimAna meM jAyage / zreNika ne pUchA bhagavan Apane eka hI kSaNa ke antara para do bAteM eka dUsarI se viparIta kahIM isakA kyA kAraNa haiM prabhu ne kahA -- dhyAna ke bheda meM prasannacandra muni kI avasthA do prakAra kI ho gaI hai / isI se maiMne aisI bAta kahI hai / pahale durmukha ke vacanoM se prasannamuni atyanta krodhita ho gaye the / aura apane mantriyoM aura sAmanto se mana hI mana yuddha 1 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 bhagavAn mahAvIra kara rahe the| usI samaya tumane unakI bandanA kI thI, isase usa samaya unakI sthiti naraka gati ke yogya thI / usake pazcAt vahI~ se tumhAre Ane para unhoMne mana meM vicAra kiyA ki ava vo mere saba zrAyudha vyatIta ho cuke haiN| isaliye aba maiM zirastrANa hI se zatru ko mArU~gA / "aisA soca unhoMne apanA hAtha zira para rakkhA | vahAM apane loca kiye hue nage zira ko dekha kara unheM tatkAla apane vRtta kA smaraNa ho AyA, jisa se tatkAla unheM apane kiye kA bhayaGkara paJcAtApa huA / apane isa kRtya kI khUba AlocanA kara phira dhyAnamagna ho gaye usI samaya tumane yaha dUsarA prazna kiyA / aura isI kAraNa maine tumhAre dUsare prazna kA dUsarA uttara diyA / " M isa prakAra kI bAta cala rahI thI ki itane meM prasannacandra muni ke samIpa devadundubhi vagairaha kA kolAhala hone lagA / usako suna kara zreNika ne prabhu me pUchA zreNika - svAmI yaha kyA huA ? prabhu - " ne kahA dhyAna meM sthira prasannacandra muni ko isI kSaNa kevala jJAna kI prApti huI hai / devatA usI kevala jJAna kI mahimA kara rahe haiM / " " tadantara zreNika ne pUchA - bhagavan ! agale janma meM merI kyA gati hovegI ?" mahAvIra ne uttara diyA---" zreNika yahAM se mRtyu pAkara tU pahale naraka ko jAyagA / aura vahA~ apanI avadhi ko pUrI kara tU isI bharata kSetra kI agalI cauvIsI meM "padmanAtha" nAma kA pahalA tIrthakara hogA 1 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 268 zreNika ne taba prabhu ko namaskAra kara kahA-bhagavan / Apake samAna jagaduddhAraka svAmI ke hote hue bhI merI gati naraka me kyoM kara hogI ?" ___"vIra prabhu ne kahA-rAjan tene pUrva meM naraka kA Ayu upArjana kara rakkhA hai isa liye tU avazya naraka meM jaaygaa| kyoMki pUrva ke ba~dhe hue zubha aura azubha karma ke phala avazya bhogane hI par3ate haiM usako koI anyathA nahIM kara sktaa|" . zreNika ne kahA he nAtha ! kyA koI aisA bhI upAya hai, "jisase isa bhayaGkara gati se merI rakSA ho jAya !" / prabhu ne kahA-he rAjan / yadi tU tere nagara meM basane vAlI kapilA brAhmaNI ke pAsa se saharSa sAdhuoM ko bhikSA dilA de aura "kAlasaukarika" nAmaka kasAI se jIvahiMsA chur3avA,de to naraka se terA chuTakArA ho sakatA hai, anyathA nhiiN|" isa prakAra prabhu ke vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa kara rAjA zreNika apane sthAna para gyaa| zreNika ne vahA~ jAkara pahile kapilA brAhmaNI ko bulavAI aura kahA-"bhadre tU zraddhApUrvaka sAdhuoM ko bhikSA de, maiM tujhe dhana aura sampatti se nihAla kara duuNgaa|" ___ kapilA ne kahA yadi tuma mujhe sone me bhI gAr3a do yA sArA rAjya hI mere supurda kara do, to bhI maiM yaha akRtya kadApi nahIM kara sktii|" tatpazcAt rAjAne "kAlasaukarika" ko bulAyA aura kahAyadi tU isa kasAI ke dhandhe ko chor3a de to maiM tujhe bahuta sA pravya dekara nihAla kara duuN| tujhe isameM kucha hAni bhI nahIM, kyoMki dravya kI hI icchA se to tU yaha kArya karatA hai|" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 bhagavAn mahAvIra "kAlasaukarika" ne kahA-isa kAma meM kyA doSa hai| jisase aneka manuSyoM ke jIvana kI rakSA hotI haiM, aise kasAI ke dhandhe ko maiM kadApi nahIM chor3a sktaa| "yaha suna karake krodhita ho rAjA ne kahA:-dekheM tU aba kisa prakAra yaha dhandhA kara letA hai ? yaha kaha kara zreNika ne use andhere kUpa meM kaida kara diyA / " tatpazcAt vIra prabhu ke pAsa Akara usane kahA--- zreNika-bhagavana maine "kAlasaukarika" se eka dina aura rAtri ke liye kasAI kA kAma chur3avA diyA hai / " yaha suna kara prabhu ne kahA prabhu-he rAjan / usane usa andha kUpa meM bhI pAMca sau bhaiMsa miTTI ke banA banA kara mAre hai / " usI samaya zreNika rAjA ne vahAM jAkara dekhA to sacamuca use vahI dRzya dikhalAI diyA / usase use bar3A anutApa huA aura vaha apane pUrva upArjita karmoM ko dhikkArane lgaa|" zrIvIra prabhu vahA~ se vihAra kara pRSTa campA nagarI ko pdhaare| vahA~ kerAjA "sAla" aura unake laghu bhrAtA "mahAsAla" prabhu kI vandanA karane ke nimitta vahAM Aye / prabhu kI dezanA suna kara unheM saMsAra se vairAgya ho aayaa| isase unhoMne apanI vahana yazomatI ke putra "gAgajI" ko rAjya kA bhAra de dIkSA grahaNa krlii| kucha dinoM pazcAt vIra prabhu kI AjJA le sAla aura mahA-sAla ke sAtha gautama khAmI punaH pRSTha campA ko gaye / vahAM ke rAjA gAgalI ne unakI dezanA suna kara, apane putra ko rAjya gaddI de dIkSA grahaNa kara lii| gautama khAmI taba vahA~ se calakara vIra prabhu ke pAsa Ane lage, mArga hI me zubha bhAvanAo Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 270 ke kAraNa sAla, mahAsAla, gAgalI Adi ko kevalajJAna kI prApti ho gii| jaba ve loga prabhu ke pAsa gaye to prabha ko pradikSaNa de, gautama svAmI ko praNAma kara aura tIrtha ko namakara parSadA meM jAne lge| tava gautama svAmI ne unako kahA-prabhu kI candanA karo / prabhu ne kahA-gautama / kevalI kI AzAtanA mata kro| tatkAla gautama ne apane kiye kA pazcAtApa kara unase kSamA maaNgii| pazcAt gautama dukhI hokara socane lage-kyA mujhe kevala jJAna prApta na hogA, kyA maiM isa bhava meM siddha na ho sakU~gA ?" ve aisA vicAra kara hI rahe the ki vIra prabhu ne apanI dezanA meM kahA ki jo apanI labdhi ke dvArA aSTApada para jAkara eka rAtri vahA~ rahe, vaha isI bhava meM siddhi ko prApta ho|" yaha sunate hI gautama svAmI prabhu kI AjJA lekara vahA~ jAne ke lie nikala pdd'e| vahA~ kI yAtrA kara jaba ve vApisa lauTa rahe the taba mArga meM pA~ca sau muni unako mile una saboM ne gautama svAmI ke ziSya honA cAhA / para gautama ne kahA ki sarvajJa paramezvara jo bhagavAna mahAvIra haiM ve hI tumhAre guru ho o| yaha suna "una muniyoM ne socA ki "jagadguru zrI vIra paramAtmA hameM guru rUpa meM mile haiM, isI prakAra pitA ke samAna ye muni hameM vodha karane ke liye mile haiM sacamuca hama bar3e puNyavAna haiN|" isa prakAra zubha bhAvanAoM kA udaya hone se una pA~ca sauM hI muniyoM ko kaivalya kI prApti ho gii| samavazaraNa meM Akara ve vIra-prabhu kI pradikSaNa kara kevaliyoM kI sabhA kI ora cle| yaha dekha gautama svAmI bole "vIra prabhu kI vandanA kro|" yaha suna prabhu Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 bhagavAna mahAvIra ne kahA-autama kevalI kI AzAtanA mata kro|" yaha suna gautama ne unase bhI isake lie kSamA maaNgii| gautama phira socane lage.-"avazya maiM isa bhava meM siddhi na pA skuugaa| kyoMki maiM guru karmI huuN| ina mahAtmAoM ko dhanya hai jinako ki kSaNamAtra meM kailya prApti ho gii|" gautama ke mana kI sthiti ko apane jJAna dvArA jAna kara pramu ne usase kahA gautam ! tIrthaMkaroM kA vacana satya hotA hai athavA devatA kA ? gautama ne kahA-tIrthakara kaa| pramu ne kahA-taba adhIra mata ho, khioM, ziSyoM para guru kA sneha dvidala (vaha anna jisakI dAla vanatI hai ) ke Upara ke tRNa ke samAna hotA hai| jo ki tatkAla dUra ho jAtA hai| para guru para ziSya kA sneha Una kI caTAI ke samAna dRr3ha hotA hai / cirakAla ke saMsarga se hamAre para tumhArA sneha bahuta dRr3ha ho gayA hai| yaha sneha kA jaba abhAva hogA tabhI tumheM kaivalya kI prApti hogii| rAjagRha nagara ke samIpa vartI "zAli" nAmaka grAma meM canyA nAmaka eka strI Akara rahI thI, usakI sArI sampatti aura vaMza naSTa ho gayA thaa| kevala sagamaka nAmaka eka putra cacA huA thA / usako sAtha lekara vaha vahAM rahatI thIM / saGgamaka vahA~ ke nivAsiyoM ke bachar3oM ko carAtA thaa| eka bAra kisI parvotsava kA dina AyA / ghara ghara khIra khANDa ke bhojana banane lage, saMgamaka ne bhI isa prakAra kA bhojana banAte hue dekhA / una bhojanoM ko dekha kara usakI icchA bhI khIra khAne ko huI taba usane ghara jAkara apanI dIna-mAtA se khIra banAne Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 272 ke liye kahA / vaha bolI putra ! maiM daridrI hU~, maiM khIra ke paime kahAM se lAU~ ?" para java vAlaka ne haTha pakar3a lI tara dhanyA apanI pUrva smRti ko smaraNa karake rone lgii| usako sadana karate dekha usakI par3osiyoM ne isakA kAraNa puuchaa| dhanyA ne gadgada svara se apane dukha kA kAraNa kahA / nava savoM ne mila kara daryAdra ho usako dUdha vagairaha sAmAna lA diyaa| saba sAmAna pAkara dhanyA ne khIra banAI aura eka thAlI meM pagesa vaha kisI gRha kArya meM saMlagna ho gii| isI samaya koI gasa kSapaNa dhArI munirAja udhara AhAra lene ke nimitta nikle / unheM dekhate hI sagamaka ke hRdaya meM bhakti kA udreka ho AyA aura usane vaha khIra svayaM na khA, muni ko khilA dii| kucha samaya pazcAt jaba usakI mAtA AI aura usane putra kI thAlI me khIra na dekhI to usane aura bahuta sI khIra usakI thAlI me parosa dii| atRpta saGgamaka ne usa khIra ko kaNTha taka khAyA, jisase use bhayaGkara ajIrNa ho gyaa| aura vaha usa roga se usI rAta ko una muni kA smaraNa karate karate paraloka gAmI ho gyaa| muni dAna ke prabhAva se sanamaka kA jIva rAjagRha nagara me gobhadra seTha kI bhadrA nAmaka stro ke udara meM avatarita huaa| bhadrA ne svapna meM pakA huA zAli-kSetra dekhA, usane vaha bAta apane pati se kahI, taba pati ne kahA ki 'tumhe putra prAti hogI' garbha jaba cAra mAsa kA ho gayA, taba bhadrA ko dAna dharma aura sukRta karane kA dohalA huaa| bhadra buddhi gau madra ne vaha dohalA bar3e hI utsAha ke sAtha pUrNa kiyaa| sthiti kAla pUrNa ho Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 bhagavAn mahAvIra . jAne para bhadrA ne dizAoM ke mukha ko ujjvala karane vAle eka sarvAGga sundara putra ko janma diyA / nAmakaraNa ke dina mAtA pitA ne harpita ho svapnAnusAra usakA nAma " zAlibhadra " rakkhA / pA~ca dhAtriyoM kI goda meM palatA huA zAlibhadra anukrama se bar3A huA / sAta varSa kA hone para usakI zikSA prArambha kI gii| kucha samaya meM vaha sarva kalA- pAraGgata ho gayA / bAlakapana vyatIta hone para kramaza. yauvana kA prArdubhAva huA / taba vahA~ ke nagara zreSTi ne apanI battIsa vanyAoM kA vivAha usake sAtha karane kA prastAva gaubhadra seTha ke pAsa bhejA / " jise usane saharSa svIkAra kiyA / tadanantara sarva lakSaNa saMyukta battIsa kanyAe~ baDe hI utsava samAroha ke sAtha zAlibhadra ko vyAI gaI / ava zAlibhadra vimAna ke samAna ramaNIka vilAsa mandira meM apanI battIsoM patriyo ke sAtha ramaNa karane lagA / zrAnanda meM vaha itanA mana ho gayA ki use sUryodaya aura sUryAsta kA bhAna bhI na rahatA thA / usake mAtA pitA usake bhoga kI saba sAmagriyoM kI pUrti kara dete the / kucha samaya pazcAt gaubhadra seTha ne zrI vIra prabhu ke pAsa se dIkSA grahaNa karalI. aura vidhi pUrvaka anazanAdika karake vaha svarga gayA / vahA~ se avadhi jJAna ke dvArA apane putra ko dekha usake puNya ke vaza ho kara vaha putra vAtsalya meM tatpara huA / kalpavRkSa kI taraha vaha usakI patriyo sahita usako prati dina divya vastra aura dUsarI sAmagrI dene lagA / idhara puruSa ke yogya jo kAma hote una saba ' ko bhadrA pUrNa karatI thI, zAlibhadra to pUrva dAna ke prabhAva se kevala bhogoM ko bhoganA thA / * 18 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagagana mahAvIra 274 eka samaya eka vyApArI "ratna kamvala" lekara zreNika rAjA ke pAsa becane AyA / para unakA mUlya bahuta hone se zreNika ne unheM na kharIdA / taba vaha phiratA phiratA zAlibhadra ke ghara gayA / vahA~ bhadrAne usako muMha mAMgA mUlya dekara satra. kamvala kharIda liye / idhara rAnI celanA ne zreNika se kahA ki mere lie eka ratna kambala sagavAdI / taba zreNika ne usa vyApArI ko bulavAyA / vyApArI ne A kara kahA" rAjan ! ratna kamvala to saba bhadrA seThAnI ne kharIda liye haiM / " yaha suna zreNika rAjA ne eka catura manuSya ko ucita mUlya dekara gna kamvala lene ke lie bhadrA ke pAsa bhejA / usane bhadrA se Akara kambala mA~gA, para bhadrA ne kahA ki maiMne una kacalo ke Tukar3e kara zAlibhadra kI striyo ko paira poMchane ke liye de diye haiM, yadi zreNika rAjA ko una jIrNa kambaloM kI AvazyakatA ho to le jAo / vaha bAta jyoM kI tyoM Akara usa vyakti ne rAjA zreNika ko kahI / yaha suna celanA ne kahA- dekho tumhAre seM aura usa vaNika meM pItala aura sone ke samAna antara hai / tava rAjA ne kautuka varA hokara zAlibhadra ko bulAne ke liye usI puruSa ko bhejA / lekina usake uttara meM bhadrA ne rAjA ke pAsa kara kahA - " merA putra kabhI ghara ke bAhara nahIM nikalatA isaliye acchA ho yadi ApahI mere ghara padhArane ko kRpA kare / " zreNika ne, kautuka vaza ho vaisA hI karanA svIkAra kiyA / taba bhadrA ne apane mahala se lekara rAjamahala taka mArga ko vicitra vastra, aura - mANikyAdi se suzobhita karavA diyA / usa suMdara zobhA ko caryapUrvaka dekhatA huA zreNika : zAlibhadra ke ghara AyA / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 bhagavAna mahAvIra usa makAna meM svarNa ke stambha para indranIla maNi ke toraNa mUla rahe the, dvAra kI bhUmi para motiyoM ke sAthiye vanAye hue the, sthAna sthAna para divya vastroM ke candave tane hue the| ina satroM ko atyanta vismaya pUrvaka dekhate dekhate rAjA ne makAna meM praveza kiyA, aura cauthe maMjila para car3ha kara muzobhitasiMhAsana ko alakRta kiyaa| tatpazcAt bhadrA ne sAtavI majila para jAkara zAlibhadra se kahA-"vatsa, zreNika yahA~ para Aye hue haiM / isaliye tU unako dekhane ke liye cala / " zAlibhadra ne kahA-mAtA ! isa viSaya meM tuma saba jAnatI ho isaliye jo kucha mUlya denA ho vaha tumhI de do| mere vahA~ calane kI kyA AvazyakatA hai? bhadrA ne kahA-"vatsa zreNika koI kharIdane kI sAmagrI nahIM haiN| ve to saba logo ke aura tere bhI mAlika haiN|" yaha suna kara zAlibhadra ne kheda pUrvaka socA-"mere isa sAMsArika aizvaryA ko dhikAra hai jisameM maMga bhI koI dUsarA svAmI hai| isalie aba to maiM isa satra bhoga ko sarpa ke phaNa ke samAna chor3a kara zrI vIraprabhu kI zaraNa luugaa|" isa prakAra soca kara vaha bar3A vyathita huA, para mAtA ke Agraha se vaha apanI khiyo sahita zreNika ke pAsa AyA aura vinaya pUrvaka unase praNAma kiyA / rAjA zreNika ne use AliGgana kara apane putra kI taraha goda meM vitthlaayaa| kucha samaya pazcAt bhadrA ne kahA"deva ! ava ise chor3a dIjie / yaha manuSya hote hue bhI manuSya kI gadha se bAdhA pAtA hai| isake pitA devatA hue haiN| ve ise aura isakI triyoM ko pratidina divya vepa, vana tathA aGgarAga vagairaha dete haiN|" yaha suna rAjA ne use usI samaya vidA kara diyaa| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 276 pazcAt bhadrA ne rAjA se nivedana kiyA ki "Aja to yahIM bhojana karane kI kRpA kIjie / " bhadrA ke Agraha se rAjA ne usakI bAta svIkAra kI / usI samaya bhadrA ne saba prakAra ke pakavAna taiyAra karavAye / tadanantara rAjA ne snAna ke yogya tailacUrNAdi dravyoM ke sAtha zuddhajala se snAna kiyaa| snAna karate samaya usakI u~galI me se eka aMgUThI gRha vApikA ke jala meM gira gii| rAjA idhara udhara use dRDhane lgaa| yaha dekha bhadrA ne dAsI ko AjJA dI ki isa vApikA kA jala dUsarI ora se nikAla DAla / dAsI ke aisA karate hI usa vApikA kA jala khAlI ho gayA, aura usa vApikA meM aneka divya AbharaNo ke bIca meM vaha jyoti hIna agUThI dRSTi gocara hone lagI / una AbharaNo ko dekha AzcaryAnvita ho rAjA ne pUchA "yaha saba kyA hai ?" dAsI ne kahA - " prati dina zAlibhadra ke aura unakI striyoM ke nirmAlya AbhUSaNa nikAla nikAla kara isameM DAla diye jAte haiM / ye saba ve hI haiN|" yaha suna kara rAjA ne mana hI mana kahA "isa zAlibhadra ke puNya karmoM ko dhanya hai, aura usake sAtha sAtha mujhe bhI dhanya hai, jisake rAjya me aise dhanADhya loga vAsa karate haiN| " tatpazcAt zreNika rAjA saparivAra bhojana vagairaha karake rAjamahala meM gaye / | usI dina se zAlibhadra sasAra se mukta hone kA vicAra karatA rhaa| eka dina usake eka mitra ne Akara kahA - "cAroM jJAna ke dhArI aura surAsuroM se sevita dharmaghoSa nAmaka muni udyAna meM padhAre haiM / " yaha suna zAlibhadra harSAnvita ho unakI vandanA karane ke liye gayA / unakI dezanA samApta ho jAne para usane pUchA"bhagavan kaunasA karma karane se rAjA apanA svAmI na ho / " Chandig Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 bhagavAn mahAvIra muni ne kahA-"jo dIkSA grahaNa karate haiM ve sAre jagata ke svAmI hote haiN|" zAlibhadra ne kahA-"yadi aisA hai to maiM bhI apanI mAtA kI AjJA le kara dIkSA luuNgaa|" aisA kaha vaha ghara gayA / aura mAtA ko namaskAra kara kahA-"he mAtA ! Aja zrI dharmaghoSa muni ke mukha se maine saMsAra ke saba dukhoM se chuDA dene vAle dharma kI paribhASA sunI hai| usake kAraNa mujhe saMsAra se virakti ho gaI hai| isalie tuma mujhe AjJA do jisase mai vrata lekara apanI AtmA kA kalyANa kruu|" bhadrA ne kahA-vatsa ! terA yaha kathana vilkula upayukta hai| para vrata ko nibhAhanA lohe ke cane cabAne se bhI adhika kaSTaprada hai| usameM bhI tere samAna sukomala aura divya bhogoM se lAlita purupa ke lie to yaha bahuta hI kaThina hai| isalie yadi terA yahI vicAra hai to dhIre dhIre thor3e thor3e bhogoM kA tyAga kara apane abhyAsa ko bddh'aale| pazcAta tarI icchA ho to dIkSA grahaNa kara lenaa|" zAlimadrane mAtA ke isa kathana ko svIkAra kiyA aura usI dina se vaha eka eka zayyA aura eka eka khI kA tyAga karane lgaa| kucha samaya pazcAt jaba vIraprabhu vaibhAragiri para padhAre taba zAlibhadrane jAkara unase muni vrata grahaNa kiyaa| ugra tapazcaryA karate karate zAlibhadra muni manuSya Ayu ke vyatIta hA jAne para mAnavIya deha ko chor3a kara sarvArtha siddhi vimAna meM devatA hue| rAjA caNDapradyota ko usakI bhaGgAravatI rAnI se yAsava dattA nAmaka eka sarva lakSaNa yukta putrI thii| caNDapradyota usa kanyA kA bar3A Adara karatA thaa| usane use sarva kalAnidhAna Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 278 kara dI thii| kevala vaha sagIta kalA kI zikSA abhI taka use na de sakA thaa| vaha sagIta kalA me pAraGgata eka adhyApaka kI khoja meM thaa| kucha samaya pazcAt use patA lagA ki kauzAmbIpati rAjA "udayana" sagIta kalA meM atyanta nipuNa haiN| yaha suna usane kaI kauzalo se rAjA udayana ko haraNa kara maMgavA liyA aura use kahA ki mere eka A~kha vAlI eka putrI hai| use tuma saGgIta kalA meM nipuNa kara do| yadi tuma isa bAta ko svIkAra karane me AnAkAnI karoge to "maiM tumhe kaThina bandhana me DAla duuNgaa|" rAjA udayana ne bhI usa samaya kI paristhiti ko dekha pradyota kA kathana svIkAra kiyaa| taba pradyota ne ume kahA-"merI kanyA ekAkSI hai isalie tuma usakI ora kabhI mata dekhanA kyoki tumhAre dekhane se vaha atyanta lajjita hogii|" isa prakAra udayana ko kaha kara vaha antaHpura ko gyaa| vahA~ jAkara usane vAsavadattA se kahA-"tare liye gandharva-vidyA vizArada eka guru culavAyA hai vaha tujhe saGgItazAstra kI zikSA degA / para vaha kuSTI hai isaliye tU kabhI usake sammukha na dekhanA / " kanyA ne pitA kI bAta ko svIkAra kiyaa| tatpazcAt vatsarAja udayana ne usako gandharva vidyA kI zikSA denA prArambha kiyaa| pradyota rAjA ke kiye hue kauzala se kucha dino taka dono ne eka dUsare kI ora na dekhA / para eka dina vAsavadattA ke mana meM udayana ko dekhane kI icchA haI / jisase vaha jAna bUjha kara hata buddhi sI ho gii| taba udayana ne usako DATa kara kahA-"arI ekAkSI / par3hane meM dhyAna na dekara tU kyoM gaMdharva vidyA kA nAza karatI hai|" isa tiraskAra se Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ka 279 krodhita ho usane vatsarAja se kahA - "tuma khuda kuSTo ho, usako na dekha kara mujhe vyartha ho kyoM ekAkSI kahate ho ?" yaha suna kara vatsarAja ko bar3A Azcarya huA usane socA ki jaisA maiM kuMSTI hU~ vaisohI yaha ekAkSI hogI / aisA mAlUma hotA hai ki pradyota rAjA ne yaha saba jAla kisI vizeSa uddezya siddhi ke liye banAyA haiM / yaha soca usane vAsavadattA ko dekhane kI icchA se bIca kA paradA haTA diyA / cAdaloM se mukta hokara zarada pUrNimA kA candramA jisa prakAra apanI kalA kA vistAra karatA hai, usI prakAra parade meM se mukta hokara candrakalA kI taraha vAsavadattA udayana ke dekhane meM aaii| idhara vAsavadattA ne bhI locana ' vistAra kara sAkSAt kAmadeva ke samAna vatsarAja udayana ko dekhaa| donoM kI cAra AkheM huI / donoM yauvana ke madhyAnha bhUle meM jhUla rahe the- donoM hI saundarya ke nandana kAnana meM vicaraNa kara rahe the| donoM hI eka dUsare ko dekha kara prasanna hue| do bAMso ke sagharpa se jisa prakAra ami utpanna ho jAtI hai usI prakAra cAroM A~khoMke saMgharSa se pramotpatti huI / usI mamaya vAsavadattA ne udayana - rAja ko Atma samarpaNa kara diyA / eka dina avasara dekha kara udayena rAja apane matrI kI sahAyatA se - jo ki apane rAjA ko chur3Ane ke nimitta gupta rUpase vahAM AyA huA thA - vAsavadattA ko lekara ujjayinI se nikala gayA / caNDapradyota ne usako pakaDane ke liye lAkha sira pITA para kucha phala na huA / anta meM usane bhI use apanA jamAta svIkAra kiyA / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *bhagavAna mahAvIra 280 vAsavadattA ke sAtha bahuta samaya taka vilAsa kara eka dina udacanane saMsAra se viraktaho vIra prabhu ke pAsa se dInA grahaNa kara lo| ___ eka dina "abhaya kumAra" ne apane pitA zreNika rAjA se dIkSA lene kI zrAjA maaNgii| isame zreNika bar3e dukhI hue kyoMki ve abhaya kumAra ko apanA uttarAdhikArI banAnA cAhate the| para budvimAn abhaya kumAra ne unako kaI prakAra se samantra cujhA kara zAnta kiyA aura dIkSA lene kI prAnA le lii| tadantara vIra prabhu ke pAsa jAkara unhoMne dIkSA grahaNa kara lI / dIkSA lene ke pUrva unhoMne vIra prabhu kI bar3I ho tatvapUrNa ntuti kI thii| usakA sAra hama nIce dete haiN| "he svAmI ! yadi jIva ko hama ekAnta-nitya-mAneM to kRta lAza aura akRtAgama kA doSa AtA hai| isI prakAra yadi jova ko ekAnta-anitya mAne to bhI * parAkta donoM dopa Ate haiN| yadi AtmA ko ekAnta-anitya mAneM to sukha aura dukha kA bhoga nahIM raha jaataa| puNya aura pApa evaM vandha tathA mokSa jIva ko ekAnta nitya-aura ekAnta anitya mAnane vAle darzana meM kabhI sambhava nahIM ho sakate / isase he bhagavan ! tumhAre -kathanAnusAra vastu kA nityAnitya svarUpa hI saba dRSTiyo se ThIka aura doSa rahita haiM / gur3a kpha ko utpanna karatA hai aura soMTha pitta ko paidA karatI hai| para yadi ye donoM auSadhiyA~ mizrita ho to kucha doSa utpanna nahIM ho sktaa| asat pramANa kI -prasiddhi ke liye "do viruddha bhAva eka sthAna para nahIM ho sakate" yaha kahanA mithyA hai| kyoMki citakabarI vasta meM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 bhagavAna mahAvIra viruddha varNoM kA yoga eka sthAna para dikhalAI detA hai / "vijJAna kA eka AkAra vividha zrAkAroM ke saMyoga se utpanna huzrA hai" isa prakAra mAnane vAlA bauddha-darzana anekAntadarzana kA khaNDana nahIM kara sakatA / pRthvI ko paramANu svarUpa se nitya aura sthUla rUpa se anitya mAnane vAlA tathA dravyatva, pRthvIva Adi guNo ko sAmAnya aura vizeSa rUpa se svIkAra karane vAlA vaizeSika darzana bhI usakA khaNDana nahIM kara sakatA / isI prakAra satva, raja, tama, zrAdi viruddha guNoM se AtmA ko guMthI huI mAnane vAlA sAMkhyadarzana bhI isakA khaNDana nahIM kara sktaa| isake atirikta cArvAka kA khaNDana aura maNDana dekhane kI to AvazyakatA hI nahIM hai| kyoMki usakI buddhi to paraloka, AtmA aura mokSa ke sambandha meM mUr3ha ho gaI hai| isase he svAmI ! utpAda, vyaya ora dhrauvya ke anusAra siddha ko huI vastu me hI vastutra raha sakatA hai, Apa kA yaha kathana bilkula mAnya hai|" abhaya kumAra ke dIkSA lie pazcAta zreNikaputra kuNika ne par3ayantra karake zreNika ko jela meM DAla diyA aura svayaM rAjA bana baiThA / atyanta kaSTo se trasita ho zreNika ne eka dina Atma-hatyA krlii| tadanantara kucha samaya pazcAta kuNika kA vaizAlIpati ceTaka ke sAtha baDA hI bhayaGkara yuddha huaa| jisameM kucha dinoM taka to ceTaka kI vijaya hotI rhii| para anta meM kuNika ne unako parAjita kara vaizAlI kI durgati krdii| tatpazvAta digvijaya karane kI AzA se kuNika senA sahita niklaa| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 282 para rAste meM eka sthAna para mArA gyaa| kuriNakarAja ke pazcAt rAjya ke pradhAna puruSoM ne usake putra "udAyo" ko siMhAsana para baiThAyA / usane prajA kA bar3e hI nyAyapUrvaka pAlana kiyA, isake dvArA jaina dharma kI vahuta tarakkI huii| kevala jJAna kI utpatti se lekara nirvANa prApti ke pUrva taka bhagavAn mahAvIra ke parivAra meM caudaha hajAra muni, chattIsa hajAra ArjikAe~, tIna sau caudahapUrva dhArI muni, teraha sau avadhijJAnI muni, sAta sau vaikriyika landhi ke dhAraka, utane hI kevalI, utane hI anuttara vimAna meM jAne vAle, pA~ca sau manaH paryaya jJAna ke dhAraka, caudaha sau vAdI, eka lAkha unasaTha hajAra zrAvaka, aura tIna lAkha aThAraha hajAra zrAvikAeM ho gii| ___ indrabhUti gautama aura sudharmAcArya ke sivAya zeSa nau gaNadhara mokSa gaye / tatpazcAt bhagavAna mahAvIra apApA nagarI meM pdhaare| prabhu kA antima upadeza apApA nagarI meM race hue samavazaraNa ke antargata bhagavAn mahAvIra pratiSThita hue| usa samaya indra ne namaskAra karake stuti karanA prArambha kii| indra kI stuti samApta hone para apApA ke rAjA ne apanI stuti prArambha kI, usake pazcAt bhagavAna ne apanA ninnAvita antima upadeza denA grArambha kiyA : isa saMsAra meM dharma, artha, kAma, aura mokSa ye cAra purupArtha haiN| inameM kAma aura artha to prANiyoM ke nAma se hI artha rUpa hai, cAroM purupArthoM meM vAstavika artha rakhane vAlA to eka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 bhagavAna mahAvIra mokSa hai aura usakA mUla kAraNa dharma hai / vaha dharma saMyama vagairaha dasa prakAra kA hai| yaha dharma saMsAra sAgara se pAra lagAne vAlA hai / ananta dukha rUpa saMsAra hai, aura ananta sukha rUpa mokSa hai / saMsAra ke tyAga kA aura mokSa prApti kA mukhya hetu dharma ke sivAya dUsarA koI nahIM / lagar3A manuSya bhI jisa prakAra vAhana ke zrAzraya se pAra ho sakatA hai usI prakAra dhana-karmI bhI dharma ke zrAzraya se mokSa pA sakatA hai / " isa prakAra dezanA dekara prabhu sthira hue, tatpazcAt pApA ke rAjA hastipAla ne apane ATha svapna kA phala prabhu se pUchA, jisakA alaga alaga uttara prabhu ne diyA / usake pazcAt gautama svAmI ke pUchane para unhone avasarpiNI kAla ke pA~caveM aura chaThe kAla kI sthiti batalAI / jisakA vistRta varNana karanA yahAM Avazyaka nahIM jAna paDatA / usI dina kI rAtri ko apanA mokSa jAna prabhu ne vicAra kiyA ki - " gautama kA mujha para bahuta sneha hai aura vahI usa kI kaivalyopatti me vAghA detA hai / isa kAraNa usa sneha kA uccheda karanA Avazyaka hai / " yaha soca unhoMne gautama se kahA" gautama / isa samIpavartI grAma me devazarmA nAmaka eka brAhmaNa haiM, vaha tuma se pratibodha pAvegA, isaliye tuma vahA~ jAo / " prabhu kI AjJA mastaka para dhAraNa kara gautama vahA~ gaye aura unhone usa brAhmaNa ko upadeza dekara rAha para lagAyA / idhara kArtika mAsa kI amAvasyA ko pichalI rAtri ke samaya svAti nakSatra ke candramA meM zrI vIra prabhu ne pacapana adhyayana puNya phala vipAka sambandhI aura utane hI pApa phala vipAka sambandhI kahe / usake - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra COPO 284 paJcAt chattIsa adhyayana prazna vyAkaraNa arthAt ninA kisI ke pUche hI kahe, jisa samaya ve antima " pradhAna" nAmaka adhyayana kahane lage, usa samaya indra zrAsanakampa se unakA mokSa samaya jAna sarva parivAra sahita vahA~ AyA / usane prabhu ko namaskAra kara ganda kaNTha se nivedana kiyA: " nAtha ! Apake garbha, janma, donA aura kaivalya meM hastottarA nakSatra thA / isa samaya usameM "bhasmaka" gRha saMkrAnna hone vAlA haiM / Apake janma nakSatra meM sakramaNa huA yaha graha do hajAra varSa taka Apake bhAvoM anuyAyiyoM ko bAdhA pahueNcAyagA / isa lie jaba taka yaha graha Apake janma-nakSatra meM makrAnta ho taba taka Apa Thahariye / yadi Apake sammukha hI yaha saMkrAnta ho gayA to Apake prabhAva me vaha nimphala ho jAyagA / " prabhu ne kahA - " he zakendra | AyuSya ko bar3hAne meM koI -samartha nhiiN| isa bAta ko jAnate hue bhI tU kyoM moha ke vaza hokara isa prakAra bolatA hai ? AgAmI paMcamakAla kI pravRtti se hI tIrtha ko vAdhA hone vAlI hai| uso bhavitavyatA ke anusAra isa graha kA udaya huA hai / " isa prakAra indra ko samajhA kara prabhu ne sthUla manoyoga aura vacanayoga ko rokA, phira sUkSma kAyayoga meM sthira hokara prabhu ne sthUla kAyayoga ko bhI rokA, pazcAt vANI aura manake sUkSma yoga ko bhI unhone roke / isa prakAra prabhu ne zuladhyAna kI tIsarI sthiti ko prApta kI / tadanantara sUkSma kAyayoga ko bhI -roka kara samucchinna kriyA nAmaka zukudhyAna kI cauthI sthiti ko dhAraNa kii| bAda meM pA~ca hasvAkSaroM kA uccAraNa kara, zula Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAzanika khaNDa / pahalA adhyAya jaina-dharma aura ahiMsA trAva hama pAThako ke sammukha bhagavAna mahAvIra ke usa mahat siddhAnta ko rakhanA cAhate haiM jo jaina dharma kA prANa hai| vaha siddhAnta ahiMsA kA hai / jaina dharma ke tamAma AcAra vicAra ahiMsA kI nIMva para race gaye haiN| yoM to bhAratavarSa ke brAhmaNa, bauddhAdi sabhI prasiddha dharma ahiMsA ko "sarva zreSTha dharma" mAnate haiM / ina dharmoM ke prAyaH sabhI mahApuruSo ne ahiMsA ke mahatva tathA usa ke upAdeyatva ko batanAyA hai| para isa tatra kI jitanI vistRta, jitanI sUkSma, aura jitanI gahana mImAMsA jaina-dharma meM kI gaI hai utanI zAyada dUsane kisI bhI dharma meM na kI gaI hogii| jaina-dharma ke pravartakoM ne ahisAtatva ko usakI carama sImA para pahuMcA diyA hai| ve kevala ahiMsA kI itanI vistRta mImAMsA karake ho cupa nahIM ho gaye haiM pratyut usako AcaraNa meM lAkara, use vyavahArika rUpa dekara bhI unhoMne vatalA diyA hai| dUsare dharmoM meM, ahiMsA kA tala 19 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 090 kevala kAyika rUpa (zArIrika) bana karahI samApta ho gayA hai, para jaina-dharma kA ahiMsAtatva usase bahuta Age vAcika aura mAnasika hokara Atmika rUpa taka calA gayA hai| dUsare dharmoM kI ahiMsA kI maryAdA manuSya jAti taka hI athavA bahuta Age gaI hai to pazu aura pattiyoM ke jagat meM jAkara samApta ho gaI hai, para jaina ahiMsA kI koI mAdA hI nahIM hai| usakI maryAdA meM tamAma carAcara jIvo kA samAveza ho jAne para bhI vaha aparimita hI rahatI hai / yaha ahiMsA vizva kI taraha amaryAdita aura AlAza kI taraha ananta hai| lekina jaina-dharma ke isa mahAna tatva ke yathArya rahasya ko samajane kA prayAsa bahuta hI kama logoM ne kiyA hai / jainiyoM kI isa ahisA ke viSaya meM janatA ke antargata bahuta prajJAna aura bhrama phailA huA hai| bahuta se bar3e bar3e pratiSThita vidvAn isako anyavahArya, anAcaraNoya, AtmaghAtakI, evaM vAya. ratA kI jananI samajha kara isako rASTranAzaka batalAte haiM / una logoM ke dila aura dimAga meM yaha bAta joroM se ThasI huI hai ki jainiyoM kI isa ahiMsA ne deza ko kAyara, aura nirvIrya vanA diyA hai aura isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki prAdhunika jaina samAja meM ahiMsA kA jo artha kiyA jAtA hai vaha vAstava meM hI aisA hai| jaina-dharma kI asalI ahiMsA ke tatva ne Adhunika jaina samAja meM avazya kAyaratA kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| isI Adhunika ahiMsA ke rUpa ko dekha kara yadi vidvAn loga bhI usako kAyaratA-pradhAna dharma mAnane laga jAya to Azcarya nhiiN| logoM ne rihatya ko / ke viSaya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 bhagavAna mahAvIra ' parantu jaina ahiMsA kA vAstavika rUpa yaha nahIM hai jo Adhunika jaina samAja meM pracalita hai| yaha to usakA bahuta hI vikRta rUpa hai| samAja meM jaba devI sampad kA hAsa aura AsurI sampad kA Adhikya hone lagatA hai to prAyaH sabhI utkRSTa tatvoM ke aise hI vikRta rUpa ho jAte haiN| zrAsurI sampad kA Adhikya bhAratIya samAja meM ho jAne ke kAraNa hI kyA ahiMsA aura kyA anya tatva sabhI ke vikRta rUpa ho gaye haiN| ye rUpa itane bhayaGkara ho gaye haiM ki unheM sparza karane taka kA sAhasa bhI nahIM hotaa| jaina ahiMsA ke isa vikRta rUpa ko chor3a kara yadi hama usake zuddha aura asalI rUpa ko dekheM to Upara ke saba AkSepo kA nirAkaraNa ho jAtA hai| isa sthAna para hama una canda AkSepo ke nirAkaraNa karane kI ceSTA karate haiM jo Adhunika vidvAno ke dvArA jaina ahiMsA para lagAye jAte haiM / isa nirAkaraNa se hama samajhate haiM ki AkSepo kI nivRtti ke sAtha sAtha jaina ahiMsA kA saMkSipta svarUpa bhI samajha meM A jAyagA / * jaina ahiMsA para sava se pahalA AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki jainadharma ke pravartakoM ne ahisA ko maryAdA ko itanI sUkSma koTi para pahu~cA dI hai ki jahA~ para jAkara vaha karIba karIba anvavahAyya ho gaI hai / jaina ahiMsA kA jo koI pUrNa rUpeNa pAlana karanA cAhe, usako jIvana kI tamAma kriyAoM ko banda * yaha lekha muni jinavinaya jI dvArA likhina "jainadharma nu ahiMmA nanda nAmaka lekha ke AdhAra para likhA gayA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 292 kara denA par3egA aura nizceSTa hokara deha ko tyAganA par3egA / matalaba yaha hai ki jIvana vyavahAra ko prArambha rakhanA aura jaina ahisA kA pAlana karanA ye dono vAteM paraspara eka dUsare ke viruddha haiM / ataH manuSya-prakRti ke lie yaha kadApi sambhava nahIM / isameM sandeha nahI ki jaina ahisA kI maryAdA vahuta hI vistRta hai aura usakA pAlana karanA sarvasAdharaNa ke lie bahuta hI kaThina hai aura isI kAraNa jainadharma ke atargata pUrNa ahiMsA ke adhikArI kevala muni hI mAne gaye haiM, sAdhAraNa gRhastha nahI / para isake lie yaha kahanA ki yaha sarvathA anya vahAya hai athavA Atma- ghAtaka hai, bilkula bhramamUlaka hai / isa bAta ko prAyaH saba loga mAnate tathA jAnate haiM ki ahisA - tatva ke pravartako ne apane jIvana meM isa tatva kA pUrNa amala kiyA thA / apane jIvana meM pUrI taraha pAlana karate hue bhI ve kitane hI varSoM taka jIvita rahe the| unake upadeza se prerita ho kara lAkhoM AdamI unake anuyAyI hue the jo ki Aja taka unake upadeza kA pAlana karate cale A rahe haiN| para phira bhI hama dekhate haiM ki kisI ko isa tatva kA pAlana karane ke nimitta AtmaghAta karane kI AvazyakatA nahIM huI / isa para yaha bAta tA. svayaMsiddha ho jAtI hai ki jaina zrahiMsA avyavahArya nahIM hai / itanA avazya hai ki jo loga apane jIvana kA sadvyaya karane ko taiyAra nahIM haiM, jo apane svArthoM kA bhoga dene meM hicakate haiM, una logoM ke liye yaha tatva avazya avyavahArya hai / kyoki ahisA kA tatva AtmA ke uddhAra se bahuta sambandha rakhatA hai / AtmA ko saMsAra aura karmabandhana se svatantra karane aura dukha Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 bhagavAn mahAvIra ke jhagar3oM se mukta karane lie tamAma mAyAvI sukhoM kI sAmagrI ko tyAga dene kI AvazyakatA hotI hai| isalie jo loga mumukSa haiM, apanI AtmA kA uddhAra karane ke liye icchuka haiM, unako to jaina ahiMsA kabhI AtmanAzaka yA avyavahArya mAlUma nahIM ho sakatI / svArthalolupa aura vilAsI AdamiyoM ko to pAta hI dUsarI hai| jaina ahiMsA para dUsarA saba se bar3A AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki isa ahiMsA ke pracAra ne bhAratavarSa ko kAyara aura gulAma vanA diyA hai / isa AkSepa ke karanevAloM kA kathana hai ki ahisAjanya pApoM se Darakara bhAratIya logoM ne mAMsa khAnA choDa diyA evaM yaha nizcaya hai ki mAMsa bhakSaNa ke binAzarIra meM cala aura mana meM zaurya nahIM raha sktaa| zaurya aura bala kI kamI ho jAne ke kAraNa yahA~ kI prajA ke hRdaya se yuddha kI bhAvanA vilkula naSTa ho gaI jisase videzI logoM ne lagAtAra isa deza para zrAkramaNa karake use apane adhIna kara liyA / isa prakAra ahiMsA ke pracAra se bhAratavarSe gulAma ho gayA aura yahA~ kI prajA parAkrama-rahita ho gii| ahiMsA para kiyA gayA yaha AkSepa viskula pramANa-rahina aura yukti-zUnya hai| isa kalpanA kI jar3a meM bahuta bar3A ajJAna bharA huA hai| saba se pahale hama aitihAsika-vaSTi se isa prazna para vicAra kreNge| bhArata kA prAcIna itihAsa Dake kI coTa isa vAta ko patalA rahA hai ki jaba taka isa deza para ahiMsA-pradhAna jAtiyoM kA rAjya rahA taba taka yahA~ kI prajA meM zAnti, zauryA, sukha aura santopa yatheSTarUpa se vyApta the / samrATa candragupta aura Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavAn mahAvIra azoka ahiMsA-dharma ke saba se bar3e upAsaka aura pracAraka the| para unake kAla meM bhArata kabhI parAdhIna nahIM huaa| usa samaya yahA~ kI prajA meM jo vIrya, zAnti aura sAhasa thA, vaha Aja kala kI duniyA meM kahIM nasIba nahIM ho sktaa| dakSiNa bhArata ke pallava aura cAlukya vaMza ke pratApI rAjA ahiMsA-dharma ke anuyAyI the, para inake rAjya-kAla meM kisI bhI videzI ne Akara bhArata ko satAne kA sAhasa nahIM kiyaa| itihAsa khule khule zabdoM meM kaha rahA hai ki bhAratavarSa ke liye ahisA-pradhAna yuga hI svarNayuga rahA hai| jaba taka yahAM para bauddha aura jainadharma kA jora rahA, javataka ye dharma rASTrIyadharma kI taraha bhArata me pracalita rahe tava taka bhAratavarSa meM svatatratA, zAnti aura sampatti yatheSTa rUpa meM vidyamAna thii| ahiMsAdharma ke zreSTha upAsaka uparokta nRpatiyo ne ahisAdharma kA pAlana karate hue bhI aneka yuddha kiye aura aneka zatruo, ko pagajita kiyA thaa| jina logoM ko gujarAta aura rAjapUtAne ke itihAsa kA kucha bhI jJAna hai, ve isa bAta ko bhalI prakAra jAnate haiM ki ina dezoM ko svataMtra, samunnata aura sukhI rakhane ke nimitta jainiyo ne kitane bar3e bar3e parAkrama-yukta kArya kiye the| gujarAta ke sAre itihAsa me vahI bhAga saba se adhika camaka rahA hai jisame jaina rAjAoM ke zAsana kA varNana hai| usa samaya gujarAta kA aizvaryA carama sImA para pahu~ca cukA thaa| vahA~ ke siMhAsana kA teja digadiganta meM vyApta thA, gujarAta ke itihAsa me daNDanAyaka vimala zAha, maMtrI mujAla, maMtrI zAntu, mahAmAtya uddayana aura vAhar3a, vastupAla aura tejapAla, prAmu aura jagaDU ityAdi Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 bhagavAna mahAvIra jaina rAjyAdhikAriyoM ko jo sthAna prApta hai, vaha zAyada dUsaroM ko na hogaa| kevala gujarAta hI meM nahIM pratyut bhArata ke itihAsa meM bhI bahuta se ahiMsaka rAjAoM kI vIratA ke dRSTAnta dekhane ko milate haiN| jisa dharma ke anuyAyI itane parAkramazIla aura zUra vIra the aura jinhoMne apane parAkrama se deza ko tathA apane rAjya ko itanA samRddha aura sattvazIla banAyA thA usa dharma ke pracAra se deza aura prajA kI adhogati kisa prakAra ho sakatI hai| kAyaratA yA gulAmI kA mUla kAraNa ahiMsA kabhI nahIM ho sktii| jina dezoM meM hiMsA khUba jora zora se pracalita hai, jisa deza ke nivAsI ahiMsA kA nAma taka nahIM jAnate, kevala mAMsa ho jinakA pradhAna ahAra hai aura jinakI vRttiyAM hiMsaka pazuo se bhI adhika krUra hai, kyA ve deza hamezA AjAda rahate haiM ? gemana sAmrAjya ne kisa dina ahiMsA kA nAma sunA thA ? usane kaba mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kiyA thA ? phira vaha kauna sA kAraNa thA jisase usakA nAma duniyA ke parade se bilkula miTa gayA ? turka prajA ne kava apanI hiMsaka aura krUra vRttiyoM ko chor3A thA; phira kyA kAraNa hai ki Aja vaha itanI maraNonmukha dazA meM apane dina bitA rahI hai ? svayaM bhAratavarSa kA hI udAharaNa liijie| mugala samrAToM ne kisa dina ahiMsA kI dhArAdhanA kI thI, unhoMne kava pazu-vadha ko chor3A thA; phira kyA kAraNa hai ki unakA astitva naSTa ho gayA ? ina udAharaNoM se spaSTa jAhira hotA hai ki deza kI rAjanaitika unnati aura avanati meM hiMsA athavA ahiMsA koI kAraNabhUta nahIM hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvora 302 jAna aura sthUla hiMsA kA tyAgI ho sakatA hai| zeSa hiMsAe~ gRhastha ke liye kSamya hotI haiM / gRha kArya meM hone vAlI zrArambhI hiMsA, vyApAra meM hone vAlI vyavahArika hiMsA tathA zrAtma-rakSA ke nimitta hone vAlI virodhI hiMsA meM yadi usakI manobhAvanAeM zuddha aura pavitra haiM to vaha doSa kA bhAgI nahIM ho sakatA / valki kabhI kabhI to isa prakAra kI hiMsA jaina-dRSTi se bhI kartavya kA rUpa dhAraNa kara letI hai / mAna lIjie eka rAjA hai, vaha nyAyapUrvaka apanI prajA kA pAlana kara rahA hai / prajA rAjA se khuza hai aura rAjA prajA se khuza hai| aisI hAlata meM yadi koI atyAcArI AtatAyI Akara usake zAntimaya rAjya para AkramaNa karatA hai athavA usakI zAnti meM vAdhA DAlatA hai to usa rAjA kA kartavya hogA ki deza kI zAnti rakSA ke nimitta vaha pUrI zakti ke sAtha usa AtatAyI kA sAmanA kare, usa samaya vaha yuddha meM hone vAlI hiMsA kI paravAha na kare / itanA avazya hai ki vaha apane bhAvoM meM hiMsaka pravRti ko praviSTa na hone de / usa yuddha ke samaya bhI vaha kIcar3a ke kamala kI taraha apane ko nirlipta rakkhe -- usa bhayaMkara mAra kATa meM bhI vaha AtatAyI ke kalyANa hI kI cintA kare / yadi zuddha aura sAtvika manobhAvoM ke rakhate hue vaha hiMsAkANDa bhI karatA hai to hiMsA ke pApa kA bhAgI nahIM ginA jA sakatA / viparIta -isake yadi aise bhayaMkara samaya meM vaha ahiMsA kA nAma lekara hAtha para hAtha dhara kara kAyara kI taraha baiTha jAtA hai, to apane rAjya dharma se evaM manuSyatva se cyuta hotA hai| isI prakAra mAna lIjie koI gRhastha hai usake ghara meM eka kulIna, sAdhvI, aura Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 bhagavAna mahAvIra rUpavatI patnI hai| yadi koI duSTa vikArayA sattA ke vazIbhUta hokara duSTa bhAvanA se usa strI para atyAcAra karane kI koziza karatA hai to usa gRhastha kA parama kartavya hogA ki vaha apanI pUrNa zakti ke sAtha usa duSTa se apanI strI kI rakSA kare, yadi aise kaThina samaya meM usake dharma kI rakSA karane ke nimitta use usa AtatAyI kI hatyA bhI kara denA par3e to usake vrata meM koI bhI vAcA nahIM par3a sakatI / para za yaha hai ki hatyA karate samaya bhI usakI vRttiyAM zuddha aura pavitra hoN| yadi aise samaya meM ahisA ke vazIbhUta hokara vaha usa AtatAyI kA pratikAra karane meM hicakicAtA hai to usakA bhayakara naitika adhaHpAta ho jAtA hai jo ki hiMsA kA janaka hai| kyoMki isame AtmA kI umra vRtti kA ghAta ho jAtA hai| ahiMsA ke upAsaka ke lie apanI svArthavRtti ke nimitta kI jAne vAlI sthUla yA sakalpI hiMsA kA pUrNa tyAga karanA, atyanta Avazyaka hai jo loga apanI kSudra vAsanAoM kI tRpti ke nimitta dUsare jIvo ko leza pahu~cAte haiM-unakA hanana karate haiM-ve kadApi ahiMsA dharma kA pAlana nahIM kara sakate / ahiMsaka gRhasyoM ke lie vahI hiMsA kartavya kA rUpa dhAraNa kara sakatI hai jo deza jAti athavA zrAtma-rakSA ke nimitta zuddha mAvanAoM ko rakhate hue majabUrana kI gaI ho| itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ahiMsA prata pAlana karate hue bhI manuSya yuddha kara sakatA hai, Atma-rakSA ke nimitta hiMsaka pazuoM kA vadha kara sakatA hai, yadi aise samaya meM vaha ahiMsA dharma kI Ar3a letA hai to apane kartavya se cyuta hotA hai| isI bAta ko aura bhI spaSTa karane ke nimitta hama Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 304 OLDERA yahAM para isI viSaya kA eka aitihAsika udAharaNa pAThako ke samsukha peza karate haiM / gujarAta ke antima solaMkI rAjA dUsare bhImadeva ke samaya me ekabAra unakI rAjadhAnI "anahilapura" para musalamAno kA AkramaNa huA / rAjA usa samaya rAjadhAnI me upasthita na thA kevala rAnI vahAM maujUda thI / musalamAno ke AkramaNa se rAjya kI kisa prakAra rakSA kI jAya isake liye rAjya ke tamAma adhikAriyoM ko bar3I cintA huii| usa samaya daNDanAyaka athavA senAdhyakSa ke pada para "AbhU" nAmaka eka zrImAlI vaNika thA / vaha usa samaya usa pada para navIna hI AyA thA / yaha vyakti pakkA dharmAcaraNI thA / isa kAraNa isakI raNa caturatA para kisI ko pakkA vizvAsa na thA, eka. to rAjA usa samaya vahAM upasthita na thA, dUsare koI aisA parAkramI purupa na thA jo rAjya kI rakSA kA vizvAsa dilA sake aura tIsare rAjya meM yuddha ke liye pUrI senA bhI na thI / isase rAnI ko aura dUsare adhikAriyoM ko atyanta cintA ho gaI / anta me bahuta vicAra karane ke pazcAt rAnI ne "bhU" ko apane pAsa bulAkara zahara para Ane vAle bhayaMkara saMkaTa kI -- sUcanA dI aura usakI nivRti ke liye usase salAha pUchI / daNDa nAyaka ne ajanta namra zabdoM meM uttara diyA ki yadi mahArAnI sAhibA mujha para vizvAsa karake yuddha sambandhI pUrNa sattA mujhe sauMpa degI to mujhe vizvAsa hai ki maiM duzmanoM ke hAthoM se pUrI taraha rakSA kara lUMgA utsAha dAyaka kathana se Anandita ho rAno ne apane deza kI / AbhU ke isa usI samaya yuddha Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 gu bhagavAn mahAvIra sambandhI sampUrNa sattA usake hAtha meM saupa kara yuddha ko ghopaNA kara dI, senAdhyakSa "AbhU" ne usI dama sainika saGgaThana kara laDAI ke maidAna meM paDAva DAla diyaa| dUsare dina prAtaH kAla yuddha prArambha honevAlA thaa| pahale dina senAdhyakSa ko apanI senA kI vyavasthA karate karate saMdhyA ho gii| yaha vratadhArI zrAvaka thaa| donoM vakta pratikramaNa karane kA ise niyama thA / sadhyA hote hI pratikramaNa kA samaya samIpa jAna isane kahI ekAnta me jAkara pratikramaNa karane kA nizcaya kiyA / parantu usI samaya use mAlUma huA ki yadi vaha yuddhasthala ko choDa phara bAhara jAyagA to senA meM vizTakhalA hone kI saMbhAvanA hai / yaha mAlUma hote hI usane anyatra jAne kA vicAra chor3a diyA aura hAthI ke haude para ho baiThe 2 pratikramaNa prArambha kara diyA / jisa samaya vaha pratikramaNa meM Aye hue "je meM jIvA virAhiyA - egidiyA vaigidiyA" ityAdi zabdoM kA racA raNa kara rahA thA / usI samaya kisI sainika ne ina zabdo ko suna liyA / usa sainika ne eka dUsare saradAra ke pAsa jAkara kahA - dekhiye sAhaba ! hamAre senApati sAhava isa yuddha ke maidAna meM jahA~ para kI "mAra mAra" kI pukAra aura zastroM ko vana khanAhaTa ke sivAya kucha bhI sunAI nahI par3atA hai- "egi diyA gidiyA" kara rahe haiN| narama narama halave ke khAnevAle ye zrAvaka sAhaba kyA bahAdurI batalAyeMge ? zanaiH zanai. yaha bAta rAnI ke kAno taka pahu~ca gaI, jisase vaha par3o cintita ho gaI, para isa samaya aura koI dUsarA upAya na thA isa kAraNa bhaviSya para saba bhAra chor3a kara vaha cupa ho gaI / dUsare 20 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagamana mahAvIra 306 dina prAtaHkAla yuddha Arambha huA, yogya avasara DhUMDha kara senApati ne itane parAkrama aura zaurya ke sAtha zatru para AkramaNa kiyA ki jisase kucha hI ghar3iyoM meM zatru senA kA bhayaGkara sahAra ho gayA aura musalamAnoM ke senApati ne hathiyArI ko nIce rakha yuddha vanda karane ko prArthanA kii| AbhU kI vijaya huii| anahilapura kI sArI prajA me usakA jaya jayakAra hone lgaa| rAnI ne vaDe sammAna ke sAtha usakA svAgata kiyaa| pazcAt eka baDA daravAra karake rAjA aura prajA kI ora se use ucita sammAna pradAna kiyA gayA / isa prasaGga para rAnI ne ha~sa kara kahA "daNDa nAyaka / jisa samaya yuddha meM vyUha racanA karate samaya tuma "egi diyA" kA pATha karane laga gaye the usa samaya to apane sainiko ko tumhArI ora se bar3I hI nirAzA ho gaI thii| para Aja tumhArI vIratA ko dekha kara to sabhI loga AzcaryAnvita ho rahe hai|" yaha suna kara daNDanAyaka ne namra zabdoM meM uttara diyA--"mahArAnI / merA ahiMsAvRta merI AtmA ke sAtha sambandha rakhatA hai| 'eMgidiyA gidiyA' me badha na karane kA jo niyama maiMne le rakkhA hai vaha mere vyakti gata svArtha kI apekSA se hai| deza kI rakSA ke liye athavA rAjya kI AjJA ke liye yadi mujhe vadha athavA hisA karane kI AvazyakatA par3e to vaisA karanA maiM apanA parama kartavya samajhatA huuN| merA yaha zarIra rASTra kI sampatti hai isa kAraNa rASTra kI AjJA aura AvazyakatA ke anusAra isakA upayoga honA Avazyaka hai| zarIrastha AtmA aura mana merI nija kI sampatti hai| ina dono ko hisA bhAva Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 bhagavAn mahAbora se alaga rakhanA yahI mere ahiMsA vrata kA lakSaNa hai| isa aitihAsika udAharaNa se yaha bhalI prakAra samajha meM A jAyagA ki jaina gRhastha ke pAlane yogya ahisA vrata kA yathArtha svarUpa kyA hai| muniyoM kI sUkSma ahiMsA jo manugya ahiMsA vrata kA pUrNa arthAt sUkSma rIti se pAlana karatA hai usako jaina-zAstro me muni, bhikSu, zramaNa athavA saMnyAsI zabdoM se sambodhita kiyA gayA hai| aise loga sasAra ke saba kAmo se dUra aura alipta rahate haiN| unakA kartavya kevala AtmakalyANa karanA tathA mumuna jano ko AtmakalyANa kA mArga batAnA rahatA hai| unakI AtmA viSayavikAra tathA kapAya bhAva se bilkula pare rahatI hai| unakI dRSTi meM jagat ke tamAma prANI Atmavat dRSTigocara hote haiN| apane aura parAye kA dveSa bhAva unake hRdaya meM se naSTa ho jAtA hai| unake mana vacana aura kAya tIno eka rUpa ho jAte hai| sukha, dukha, harpa aura zoka ina sabo me unakI bhAvanAeM sama rahatI hai / jo puruSa isa prakAra kI avasthA ko prAma kara lete haiM, ve mahAvratI kahalAte haiN| ve pUrNa ahiMsA kA pAlana karane meM samartha hote haiN| aise mahAvratI ke lie svArtha hiMsA aura parArtha-hiMsA donoM varjanIya haiN| ve mUkSma tathA sthUla donoM prakAra kI hiMsAoM se mukta rahate haiN| / yahA~ eka prazna yaha ho sakatA hai, ki isa prakAra ke mahAvratiyo se bhI khAne, pIne, uThane, baiThane meM to jIva-hiMsA kA honA anivArya hai| phira ve hiMsAjanya pApa se kaise baca sakate hai ? Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 308 upapraka yadyapi yaha bAta satya hai ki isa prakAra ke mahAvratiyoM se bhI ukta kriyAeM karane meM sUkSma jIva hiMsA hotI rahatI hai / para unakI ucca manodazA ke kAraNa unako hisAjanya pApa kA tanika bhI sparza nahI hone pAtA aura isa kAraNa unakI zrAtmA isa prakAra ke pApa bandhana se mukta hI rahatI hai| jaba taka AtmA isa sthUla zarIra ke saMsarga me rahatI hai, taba taka isa zarIra se isa prakAra ko hiMsA kA hote rahanA anivArya hai / parantu isa hiMsA meM AtmA kA kisI bhI prakAra kA saMkalpa va vikalpa na hone se vaha usase alipta hI rahatI hai / mahAvRttiyoM ke zarIra se hone vAlI yaha hiMsA dravya arthAt svarUpa hiMsA kahalAtI hai / bhAvahiMsA athavA paramArtha hiMsA nahI / yoka usa hiMsA kA bhAvo ke sAtha koI sambandha nahIM rahatA | himAjanya pApa se vahI AtmA vRddha hotI hai jo ki hiMsaka bhAva se hiMsA karatI hai / hiMsA kA lakSaNa batalAte hue jainiyo ke tatvArtha sUtra nAmaka grantha meM likhA hai ki " pramattayogA prANavya paropaNaM hisA" arthAt pramatta bhAva se jo prANiyoM ke prANoM kA nAza kiyA jAtA hai, usI ko hiMsA kahate haiM / jo prANI viSaya athavA kaSAya ke vazIbhUta hokara kisI prANI ko kaSTa pahu~cAtA hai vahI hiMsAjanya pApa kA bhAgI hotA hai / isa hisA kI vyApti kevala zarIra janya kaSTa taka hI nahIM para mana aura vacana janya kaSTa taka hai / jo viSaya tathA katrAya ke vaMzIbhUta hokara dUsaroM ke prati ani cintana yA aniSTa bhASaNa karatA hai vaha bhI bhAva hisA kA doSI mAnA jAtA 1 r 1 1 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 bhagavAn mahAvIra hai| isake viparIta viSaya aura kapAya se virakta manuSya ke dvArA kisI prakAra kI hisA bhI ho jAya to usakI vaha hiMsA paramArthahisA nahIM khlaatii| mAna lIjiye ki eka bAlaka hai usa antargata kisI prakAra kI kharAva pravRtti hai| usa pravRtti meM ruSTa hokara usakA pitA athavA guru kevala mAtra usakI kalyANa kAmanA se prerita hokara kaThora vacanoM se usakA tAr3ana karate haiM, athavA use zArIrika daNDa bhI dete haiM, to isake lie koI bhI usa guru athavA pitA ko daNDanIya athavA nindanIya nahIM mAna sakatA, kyoMki vaha daNDa dete samaya pitA tathA guru kI vRttiyo me kisI prakAra kI maligatA ke bhAva nathe, unake hRdaya meM usa samaya bhI ujvala ahiMsaka aura kalyANa kAraka bhAva kArya kara rahe the| isake viparIta yadi koI manuSya dveSabhAva ke vaza meM hokara kisI dUsare vyakti ko mAratA hai athavA gAliyAM detA hai to samAja me nindanIya aura rAjya se daNDanIya hotA hai| kyoMki usa vyavahAra meM usakI bhAvanAe~ kalupita rahatI haiM-usakA Azaya duSTa rahatA hai| yadyapi uparokta dono prakAra ke vyavahAro kA vAhya svarUpa eka hI prakAra kA hai tathApi bhAvanAoM ke bheda se unakA antarUpa bilkula eka dUsare se viparIta hai| isI prakAra kA bheda dravya aura gAva hiMsA ke svarUpa meM hotA hai| vAstava me yadi dekhA jAya to hisA aura ahisA kA rahasya manuSya kI manobhAvanA para avalambita hai| kisI bhI kanga ke zubhAzubha vandha kA AdhAra katA ke manobhAva para avalambita hai| jisa bhAva se prerita hokara manuSya jo karma karatA hai usI ke Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anusAra use usakA phala milatA hai| karma kI zubhAzubhatA usake svarUpa para nahIM, pratyutta karttA kI mano bhAvanAoM para nirbhara hai| jisa karma ke karane meM karttA kA vicAra zubha hai vaha zubha karma kahalAtA hai aura jisake karane meM usake vicAra azubha haiM vaha karma azubhakarma kahalAtA hai / eka DAkTara kisI prakAra kI astra kriyA karane ke nimitta bImAra ko horophArma suMghAkara behoza karatA hai, aura eka cora athavA khUnI usakA dhana athavA prANa harane ke nimitta cehoza karatA hai / kriyA kI dRSTi se donoM karma bilkula eka haiN| para phala kI dRSTi se yadi dekhA jAya to DAkTara ko usa kArya ke badale meM sammAna milatA hai aura cora tathA khUnI ko sajA tathA phAMsI milatI hai / karma ke svarUpa meM kucha bhI antara na hote hue bho phala ke svarUpa meM itanA antara kyoM par3atA hai isakA eka mAtra kAraNa yahI hai ki karma karane vAle ke bhAva meM vilkula viparItatA hone se usake phala meM bhI viparItatA dRSTi gocara hotI hai / isI phala ke pariraNAma para se karttA ke manobhAvoM kA niSkarSa nikAlA jAtA hai, isI manobhAva ke pramANa se karma kI zubhAzubhatA kA nizcaya kiyA jAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki dharma, adharma, puNya, pApa kA mUla bhUta kevala "mana" hai bhAgavata dharma ke " nArada paMcaratna" nAmaka grantha meM eka sthala para kahA hai ki 1 -- " mAnasaM prANinAmeva sarvakarmaika kAraNam / manorUpaM vAkyaM ca vAvayena prasphuTaM mana. // " arthAt - prANiyoM ke tamAma karmoM kA mUla eka mAtra mana hI hai / mana ke anurUpa hI manuSya kI vacana Adi pravRttiyA~ bhagavAn mahAvIra hA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 bhagavAn mahAvIra hotI haiM aura inhI pravRttiyo ke dvArA mana kA rUpa prakaTa hotA hai| isa prakAra tamAma kamoM ke antargata mana kI hI pradhAnatA rahatI hai| isa kAraNa Atmika vikAsa meM saba se prathama mana ko zuddha aura sayana banAne ko AvazyakatA hai| jisakA mana isa prakAra zuddha aura saMyata bana gayA hai, yadyapi vaha jaba taka deha vAraNa karatA hai taba taka karmoM se alaga nahIM raha sakatA, tathApi unamna nirlipta avazya rahatA hai| gotA me kahA hai ki "nAhi dehandratA zakyaM tyaktuM karmaNya zepata yoga yukto bhUtAtmA vijitAtmA jitendriyaH sarva bhUtAtma bhUtAramA kurvannapi na lipyate / gItA ke isa kathanAnusAra jo yogayukta vizuddhAtmA, jitendriya aura saba jIvo meM Atma-buddhi rakhane vAlA puruSa hai vaha karma karatA huA bhI usase nirlipta rahatA hai| uparokta siddhAnta se yaha vAta spaSTa hojAtI hai ki jo sarva vratI aura pUrNa tyAgI manuSya hai, usase yadi sUkSma kAyika hiMsA hotI bhI hai to vaha usake phala kA bhoktA nahIM ho sktaa| kyoMki usase honevAlI usa hiMsA meM usake bhAva raMca-mAtra bhI azuddha nahIM hone pAte aura hiMsaka bhAvo se rahita honevAlI hiMsA hiMsA nahI kahalAtI / "pAvazyaka mahAbhASya" nAmaka jaina prantha meM kahA hai ki__ "masuma pariNAma heTa jIvA vAho tito mayaM hiMsA jassa una so nimittaM saMto vina tassa sA hiMsA / " arthAt kisI jIva ko kaSTa pahuMcAne meM jo azubha pariNAma Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 312 nimitta bhUta hote haiM, unhI ko hisA kahate haiN| aura vAhya dRSTi se hiMsA mAlUma hone para bhI jisake antarpariNAma zuddha rahate haiM vaha hiMsA nahIM khlaatii| dharmaratna maMjUpA meM kahA hai kijaMna hu bhaNi bho baMdho jIvarasa bahevi samii guntANaM bhAvo tattha pamANaM na pamANaM kAya vA vaarii| ' arthAt samiti gupta yukta mahAvRttiyo se kisI jIva kA vadha ho jAne para bhI unheM usakA vandha nahIM hotA, kyoki bandha meM mAnasika bhAva hI kAraNa bhUta hote haiN| kAyika vyApAra nhiiN| isase viparIta jisakA mana zuddha athavA saMyata nahIM hai, jo viSaya tathA kaSAya se lipta hai vaha vAhya svarUpa meM ahisaka dikhAI dene para bhI hiMsaka hI hai / usake lie spaSTa kahA gayA hai ki:___ "ahaNaM to vihiMsoM dudaraNa omao ahima rova" jisakA mana duSTa bhAvoM se bharA huA hai vaha yadi kAyika rUpa se kisI ko na bhI mAratA hai, to bhI hisaka hI hai| yahI jaina-dharma kI ahiMsA kA saMkSipta svarUpa hai| jaina-ahiMsA aura manuSya-prakRti ava isa sthAna para hama jaina-ahiMsA para manovaijJAnika dRSTi se bhI kucha vicAra karanA Avazyaka samajhate haiN| kyoki koI bhI siddhAnta yA tattva taba taka manuSya samAja me samaSTigata nahIM ho sakatA jaba taka ki usakA manastatva athavA manovijJAna se . ghaniSTa sambandha na ho jAya / - - Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 bhagavAn mahAvIra pAra Adarza aura vyavahAra meM kabhI 2 bar3A antara ho jAyA karatA hai| yaha avazya hai ki Adarza hamezA pavitra aura AtmA ko unnati ke mArga meM lejAne vAlA hotA hai para yaha Avazyaka nahIM ki vaha hamezA manuSya-prakRti ke anukUla ho| hama yaha jAnate haiM ki ahisA aura kSamA donoM vastueM bahuta hI ujvala eva manuSyajAti ko unnati ke patha meM lejAne vAlI haiN| yadi ina donA kA Adarza rUpa saMsAra meM pracalita ho jAya to sasAra me zrAja hI yuddha, raktapAta aura jIvana-kalaha ke dRzya miTa jAMya aura zAnti kI sundara tariGgiNI vahane lge| para yadi koI isa prAzA se ki ye tatva sasAra meM samaSTigata ho jAyaM prayatna karanA prArambha kare to yaha kabhI sambhava nahIM ki vaha saphala ho jAya / isakA mUla kAraNa yaha hai ki samAja kI samaSTigata prakRti ina tatvo ko ekAnta rUpa se svIkAra nahIM kara sktii| prakRti ne manuSya svabhAva kI racanA hI kucha aise Dhaga se kI hai ki jisane vaha zuddha Adarza ko grahaNa karane meM asamartha rahatA hai| manuSya prakRti kI banAvaTa hI pApa aura puNya, guNa aura dopa eva prakAza aura andhakAra ke mizraNa se kI gaI hai| cAhe Apa ima prakRti khe, cAhe vikRti para eka tatva aisA manuSya svabhAva meM mizrita hai ki jisase usake antargata utsAha ke sAtha pramAda kA, kSamA ke sAtha krodha kA, bandhutva ke sAtha ahaGkAra kA aura ahiMsA ke sAtha hiMsaka pravRti kA samAveza anivArya rUpase pAyA jAtA hai| koI bhI manastatva kA vettA manuSya hRdaya kI isa prakRti yA vikRti kI upekSA nahIM kara sktaa| yaha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 311 avazya hai ki manuSya-hRdaya kI yaha vikRti jaba apanI mImA se vAhara hone lagatI hai,jaba yaha vyaSTigata se samaSTigata hone lagatI hai taba koI mahApurupa avatIrNa hokara usako punaH sImAvaddha kara dete haiN| para yaha to kabhI sambhava nahIM ki manuSya-prakRti kI isa kupravRti ko vilkula hI naSTa kara diyA jAya / Aja taka sasAra ke kisI bhI atIta itihAsa meM isa prakAra kA dRzya dekhane ko nahIM miltaa| jisa prakAra zuddha oNksijana vAyu se vAyumaNDala kA kArya nahIM cala sakatA usI prakAra kevala Adarza se bhI samAja kA vyavahAra varAvara nahIM cala sktaa| binA vyavahAra kI ucita mAtrA ke milAe vaha samaSTigata upayogI nahIM ho sktaa| ataeva siddha huA ki ahiMsA. jJamA, dayA Adi ke bhAva usI sImA taka manuSya samAja ke lie upayogI aura amalayAphtA ho sakate haiM jaba taka manovijJAna se unakA har3ha sanbandha banA rahatA hai| ___ Adhunika saMsAra ke antargata do paraspara viruddha mArga eka sAtha pracalita ho rahe haiN| eka mArga to ahiMsA. kSamA. dayA Adi ko kevala manuSya ke kAlpanika bhAva vatalAnA huA evaM unakA makhaula ur3AtA huA, hiMsA, yuddha, vandhu-vidroha Adi kA samarthana kara "jisakI lAThI usakI bhaiMsa" vAlI kahAvata kA anugAmI ho rahA hai| usakA Adarza ihalaukika sukha kI pUrNatA hI meM samApta hotA hai / aura dUsarA pakSa aisA hai jo manuSya jAti ko vilkula zuddha Adarza kA sandezA denA cAhatA hai| vaha manuSya jAti ko usa UMce Adarza para le jAkara sthita karanA cAhatA hai jisa sthAna para jAkara manuSya manuSya nahIM raha jAtA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 bhagavAn mahAvIra devatA ho jAtA hai / pahale patha ke pathika yUropa ke Adhunika gajanItijJa haiM aura dUsare ke TAlasTAya, raskina aura mahAtmA gAMdhI ke samAna mAnavAtIta ( Superhuman ) zreNI ke mahApuruSa / ina Adhunika mahApuruSAM ne ahiMsA Adi kA bahuta hI ujvala svarUpa mAnavajAti ke sammukha rakkhA hai| yaha ujvalampa itanA sundara hai ki yadi manuSyajAti meM isakA samapTi rUpa se pracAra ho jAya to yaha nizcaya hai ki saMsAra svarga ho jAya aura manuSya devatA / para hamArI nAkila rAya meM yaha jaMcatA hai ki manuSyatva kA itanA ujvala saundarya dekhane ke lie manuSyajAti taiyAra nahIM / sambhava hai isa sthAna para hamArA kaI vidvAnoM se matAnaikya ho jAya para hama to namratA pUrvaka yahI kaheMge ki kucha mAnavAtIta mahApuruSoM ko chor3a kara sArI mAnavajAti ke lie yaha rUpa vyavahArika nahIM ho sakatA / manuSya ko prakRti meM jo vikRti chipI huI hai vaha ise saphala nahIM hone de sakatI aura isIlie manovijJAna kI dRSTi se ise hama kucha avyavahArika bhI kahe to zranucita na hogA / para bhagavAn mahAvIra kI hiMsA meM yaha dopa yA atireka kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotA / isame yaha na samajhanA cAhie ki mahAvIra ne ahiMsA kA aisA ujvala rUpa nirmita hI nahI kiyA, unhoMne isase bhI bahuta UMce aura mahata rUpa kI racanA kI hai / para vaha rUpa kevala unhIM thor3e se mahAna puruSo ke lie kyA hai jo usake bilkula yogya hai, jo saMsAra aura gArhasthya se 'apanA sambandha chor3a cuke haiN| aura jo sAdhAraNa manuSya - prakRti Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 316 se bahuta Upara uTha gaye haiN| mahAvIra bhalI prakAra isa bAta ko jAnate the ki sAdhAraNa manuSyajAti isa ujvala rUpa ko grahaNaH karane meM asamartha hai, vaha isa Adarza ko amala meM lA nahIM sakatI aura isIlie unhoMne sAdhAraNa gRhasthoM ke lie usakA utanA hI aza rakkhA jisakA ve svabhAvatayaH hI pAlana karasakeM aura vahAM se kramazaH apanI unnati karate hue apane majile makasUda para pahuMca jAyaM / kisa sImA taka manuSya apanI hiMsaka-pravRtti para adhikAra rakha sakatA hai aura usa sImA se adhika kanTrola anavikAra avasthA meM rakhane se kisa prakAra usakA naitika adha:pAta ho jAtA hai eva kisa sImA para jAkara usakI yaha hiMsaka pravRtti krUra rUpa dhAraNa kara letI hai aura usapara kaise saMyama kiyA jA sakatA hai Adi saba bAto kA samAdhAna jaina-ahiMsA kA sUkSma adhyayana karane se ho sakatA hai| yaha viSaya aisA gahana hai ki saMkSipta meM isako batalAnA asambhava hai| hamArA matalaba kevala itanA hI hai ki mahAvIra kI jaina-ahiMsA manovijJAna kI kasauTI para bhI bilkula kharI utaratI hai / jo jijJAsu tulanAtmaka DhaGga se isakA vistRta adhyayana karanA cAhe unheM Adhunika mahAtmAo kI aMhisA aura jaina-ahisA kA sUkSma-dRSTi se avazya adhyayana karanA caahie| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya STA ARE PRO syAdvAda-darzana - HOME jI ke prasiddha vidvAn DAkTara "thAmasa" kA kathana hai| ki "nyAya-zAstra meM jaina-nyAya kA sthAna vahuta " U~cA hai isake kitane hI tarka pAzcAtya tarka-zAstra ke niyamoM se vilkula milata hue haiM / syAdvAda kA siddhAnta var3A hI gambhIra hai| yaha vastu kI bhinna bhinna sthitiyoM para acchA prakAza DAlatA hai|" ____ iTAliyana vidvAn DA0 TesITorI kA kathana hai ki jainadarzana ke mukhya tatva vinAna-zAstra ke AdhAra para sthita haiN| merA yaha pUrNa vizvAsa hai ki vyo jyo padArtha vijJAna kI unnati hotI jAyagI, tyoM tyoM jaina-dharma ke siddhAnta vaijJAnika pramANita hote jaayNge| jaina-tatva-jJAna kI pradhAna nIva syAdvAda-darzana para sthita hai| DAkTara harmana jekovI kA kathana hai ki isI syAdvAda ke hI pratApa se mahAvIra ne apane pratidvandiyo ko parAsta karane meM apUrva saphalatA prApta ko thii| saJjaya ke "ajJeyavAda" ke vilkula pratikUle isakI racanA kI gaI thii| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 bhagavAna mahAvIra pata jo kucha ho yaha to nizcaya hai ki syAdvAda-darzana saMsAra ke tatvajJAna meM apanA eka khAsa sthAna rakhatA hai| syAdvAda kA artha hai-vastu kA bhinna bhinna dRSTi-vinduo se vicAra karanA, dekhanA yA kahanA / syAdvAda kA eka hI zabda me hama artha karanA cAhe to use "apekSAvAda" kaha sakate haiN| eka hI vastu meM amuka amuka apekSA se bhinna bhinna dharmoM ko svIkAra karane hI kA nAma syAdvAda hai| jaise eka hI puruSa bhinna bhinna logoM kI apekSA se pitA, putra, cAcA, bhatIjA, pati, mAmA, bhAneja adi mAnA jAtA hai| usI prakAra eka hI vastu me bhinna bhinna apekSA se bhinna bhinna dharma mAne jAte haiN| eka hI ghaTa meM nityava aura anityatva Adi viruddha rUpa meM dikhAI denevAle dharmoM ko apekSA-dRSTi se svIkAra karane hI kA nAma "syAdvAdadarzana" hai| vastu kA svarUpa hI kucha aise Dhaga kA hai ki vaha eka hI samayame eka hI zabda ke dvArA pUrNatayA nahIM kahA jA sktaa| eka hI puruSa apane putra kI apekSA se pitA, apane bhatIje kI apekSA se cacA, aura apane cacA ko apekSA se -bhatIjA hotA hai| isa prakAra paraspara dikhAI denevAlI bAteM bhI bhinna 2 apekSAoM se eka hI manuSya meM sthita rahatI haiN| yahI hAlata prAyaH sabhI vastuo kI hai| bhinna bhinna apekSAoM se sabhI vastuo meM sat , asat nitya aura anitya Adi guNa pAye jAte haiN| mAna lIjie eka,ghar3A hai, hama dekhate haiM ki jisa miTTI se ghar3A banatA hai usI se aura bhI kaI prakAra ke bartana banate haiN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 bhagavAn mahAvIra para yadi usa ghar3e ko phor3a kara hama usI miTTI kA banAyA huprA koI dUsarA padArtha kisI ko dikhalAye to vaha kadApi usako bar3A nahIM khegaa| usI miTTI aura dravya ke hote hue bhI usako ghar3A na kahane kA kAraNa yaha hai ki usakA AkAra ula ghar3e kA mA nahIM hai / isase siddha hotA hai ki ghaDA miTTI kA eka AkAra vizara hai| magara yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki zrAkAra vizapa miTTI se sarvathA bhinna nahIM ho sakatA, AkAra parivartita kI huI miTTI hI jaba ghar3A, sikorA, maTakA Adi nAnI ne sambodhita hotI hai, to aisI sthiti meM ye AkAra miTTI se sarvathA bhinna nahIM kahe jA sst| isase sApha jAhira hai ki ghar3e kA zrAkAra aura miTTI ye donoM ghaDe ke svarUpa haiN| aba dekhanA yaha hai ki ina donoM rUpoM meM vinAzI rUpa kauna sA hai aura dhruva kauna sA ? yaha pratyakSa vaSTigocara hotA hai ki ghar3eM kA AkAra svarUpa vinAzI hai / kyoMki ghar3A phUTa jAtA hai-usakA rUpa naSTa ho jAtA hai / para ghaDa kA jo dUsarA svarUpa miTTI hai vaha avinAzI hai kyoMki usakA nAza hotA hI nahIM, usake kaI padArtha banata aura bigar3ata rahate haiN| itane vivecana se hama isa bAta ko spaSTa samajha sakate haiM ki ghar3e kA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA dhruva / isI bAta ko yadi hama yA kahe ki vinAzI rUpa se ghar3A anitya hai, aura dhruva rUpa se nitya hai to koI anucita na hogA, isI taraha eka hI vastu meM nityatA aura anityatA siddha karanevAle siddhAnta hI ko syAdvATa kahate haiN| syAhAda kI sImA kevala nitya aura anitya inhIM do vAtoM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pAlu rUpa meM samApta nahIM ho jAtI, sat aura asat Adi dUsare viruddhameM dikhalAI denevAlI vArte bhI isa tattra jJAna ke andara sammilita ho jAtI haiN| ghar3A AMkhoM se spaSTa dikhalAI devA hai / isase hara koI sahaja hI kaha sakatA hai ki "vaha man hai / " magara nyAya kahatA hai ki anuka dRSTi se vaha "asan" bhI hai yaha bAta bar3I gambhIratA ke sAtha manana karane yogya hai ki pratyeka padArtha kina bAtoM ke kAraNa "san" kahalAtA hai / drapa. rasa, gandha AkArAdi apane hI guNoM aura apane hI dharmoM se pratyeka padArtha "sat" hotA hai / dUsare ke guNoM se koI padArtha " san" nahI kahalA sktaa| eka skUla kA mAsTara apane vidyArthI kI dRSTi se "mAsTara" kahalA sakatA hai / eka pitA apane putra kI dRSTi se pitA kahalA sakatA hai / para vahI mAsTara aura vahI pitA dUsare kI dRSTi se mAsTara yA pitA nahI kahatA sakatA / jaise svaputra kI apekSA se jo pitA hotA hai vahI para putra kI apekSA se pitA nahIM hotA hai usI taraha apane guNoM se, apane dharmoM se, apane kharUpa se jo padArtha sat haiM, vahI dUsare padArtha ke dharmoM se, guNoM se aura svarUpa se "sat" nahIM ho sakatA hai / jo vastu "sat" nahIM hai, use "asat" kahane meM koI doSa utpanna nahIM ho sakatA / * isI viSaya ko kUla jyA meM zrI harindrakira bhagavAna mahAvIra kahate haiN| "cavatAH sa*dravyakSetrakAlamAvarapeya sad vane, paradravya -cAin / tatazca saca saca bhavati / anyathA tadamaca prahAra (vaya navagAva) icAdi / anekan yA pRSTha 30 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 bhagavAna mahAvIra isa prakAra bhinna bhinna apekSAoM se vastu ko "sat" aura "asat" kahane meM vicArazIla vidvAnoM ko koI bAdhA upasthina nahIM ho sakatI / eka kumhAra hai, vaha yadi kahe ki "maiM sunAra nahIM hU~" to isa bAta meM vaha kucha bhI anucita nahIM kaha rahA hai| manuSya kI dRSTi se yadyapi vaha "sat" hai tathApi sunAra kI dRSTi me vaha "asat" hai| isa prakAra anusandhAna karanese eka hI vyakti meM "sat" aura "asat" kA syAdvAda barAvara siddha ho jAtA hai| kisI vastu ko "asat" kahane se yaha matalaba nahIM hai ki hama usake "sat" dharma ke viruddha kucha bola rahe haiN| pratyuta hama to dUsarI apekSA se usakA varNana kara rahe haiN| isI bAta ko Dialogues of Plato meM pleTo isa prakAra likhate haiM When we speak of not belug we speak, I sappose BUI um. tblog opposed to belog but only different jagata ke saba padArtha utpatti, sthiti aura vinAza ina tIna dharmoM se yukta haiN| udAharaNa ke liye eka lohe kI talavAra le liijie| usako galA kara usakI "kaTArI" banA lii| isase yaha to spaSTa ho gayA ki talavAra kA vinAza hokara kaTArI kI utpatti ho gii| lekina isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki talavAra bilkula hI naSTa ho gaI athavA kaTArI bilkula naI vana gii| kyoMki talavAra aura kaTArI kA jo mUla tatva hai vaha to apanI usI sthiti meM maujUda hai| vinAza aura utpatti to kevala AkAra ko huI / isa udAharaNa se-talavAra ko tor3a kara kaTArI banAne meM talavAra ke AkAra kA nAza, kaTArI ke AkAra kI utpatti aura lohe kI sthiti ye tInoM bAteM bhalI bhAMti siddha 21 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kAntatatva kA pratipAdana karatA hai| yadi zaGkarAcArya isa dRSTi se khaNDana karane kA prayatna karate to unake liye ThIka bhI thaa| para unakA kiyA huA yaha khaNDana to bilkula bhramamUlaka hai| "tyAt" zabda kA artha "kadAcit" "zAyada" Adi saMzaya mUlaka zabdoM meM na karanA cAhiye / isakA vAstavika artha hai "amuka apekSA se|" isa prakAra vAstavika artha karane me ise koI saMzayavAda nahIM kaha sakatA / vizAla dRSTi se darzana-zAkhoM kA avalokana karane para hameM mAlUma hotA hai ki pratyakSa yA parokSa kisI bhI taraha se pratyeka darzanakAra ne isa siddhAnta ko svIkAra kiyA hai| satva, raja aura tama ina viruddha guNa vAlI tIna prakRtiyoM ko mAnane vAlA sAMkhyadarzana, pRthvI ko paramANu rUpa se nitya aura sthUla rUpa se anitya mAnane vAlA naiyAyika tathA dravyatva, pRthvIva, Adi dhamAM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se svIkAra karane vAlA aura vaizoSika darzana, aneka varNayukta vastu ke aneka varNAkAra vAle eka citra jJAna ko jisame aneka viruddha varNa pratibhAsita hote haiM, mAnane vAlA vauddha-darzana, pramAtA, pramiti aura prameya AkAra vAle eka jJAna ko jo una tIna padArthoM kA pratibhAsa rUpa haiM, maMjUra karane vAlA mImAMsaka-darzana aura anya prakAra se dUsare darzana bhI syAdvAda ko arthataH svIkAra karate haiN| eka prAcIna lekhaka likhate haiM-"jAti aura vyakti ina do rUpoM se vastu ko vavAne vAle bhaTTa syAdvAda kI upekSA nahIM kara sakate / AtmA ko vyavahAra se baddha aura paramArtha se abaddha Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 bhagavAna mahAvIra mAnane vAle brahmavAdI nyAvAda kA tiraskAra nahIM kara skte| bhinna bhinna nayoM kI apekSA se bhinna bhinna arthoM kA pratipAdana karane vAle baMda bho sarvatantra siddha tyAdvAda ko dhikAra nahIM de skte|" sapta bhaGgI vantutva ke kharUpa kA sampUrNa vicAra pradarzita karane ke lie jainAcAvyoM ne sAta prakAra ke vAkyoM kI yojanA ko hai-vaha isa prakAra hai1 nyAdasti kathaMcita hai 2 nyAnnAsti " nahIM hai 3 nyAdatinAti ___" hai aura nahIM hai| 4 yAdavaktavyam kacita avAcya hai| 5 bAdamti zravaktavyamaca " hai aura avAra hai| 6 myAnnAti zravaktavyamaca " nahI aura avAcya hai| 7 myAdasti nAsti vaktavyaMca" hai nahIM aura avAcya hai| -prazrama zabda prayoga-'yaha nizcita hai ki ghaTa "sat" hai magara "amuka apekSAsa" isa vAkya se amuka dRSTi ne ghaTa meM mukhyatayA astitva dharma kA vidhAna hotA hai / (syAdasti) 2-dUsarA zabda prayoga-yaha nizcita hai ki ghaTa "asat" hai, magara amuka apenA se| isa vAkya dvArA ghaTa meM amuka apekSA meM mukhyatayA nAstitva dharma kA vidhAna hotA hai / (syAnnAsti) 3-tIsarA zabda prayoga-kisI ne pUchA ki-"ghaTa kyA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra anitya aura nitya donoM dharma vAlA hai ?" umake uttara meM kahanA ki-"hA~. ghaTa amuka apekSAse avazyameva nitya aura anitya hai|" yaha tosarA vacana-prakAra hai| isa vAcya se mukhya tathA anitya dharma kA vidhAna aura usakA niSedha, kramazaH kyiA jAtA hai / (tyAdastinAti) 4-caturtha zabda prayoga-"ghaTa kisI apekSA se pravaktavya hai|" ghaTa anitya aura nitya donoM taraha se kramaza. batAyA jA sattA hai| jaisA ki tIsare zabda prayoga meM kahA gayA hai| magara yadi krama vinA. yugapat ( eka hI sAtha ) vaTa ko anitya aura nitya batAnA ho to, usake lie jaina zAstrakAroM ne-'anila' 'nitya' yA dUsarA koI zabda upagegI na sama-ina 'avatanya' zabda kA vyavahAra kiyA hai| yaha bhI ThIka hai| ghaTa jaise anitya rUpa se anubhava meM AtA hai| usI taraha nitya rUpa se bhI anubhava meM AtA hai| isase ghaTa jaise kevala anitya __ rUpa meM nahIM ThaharatA vaise hI kevala nitya rUpa meM bhI ghaTita nahIM hotA hai| balki vaha nityAnitya rUpa bilajaNa jAti vAlA ThaharatA hai| aisI hAlata meM ghaTa ko yadi yathArtha tya meM nitya aura anitya donoM taraha se kramazaH nahIM, kintu eka hI sAtha batAnA ho to zAkhakAra kahate haiM ki isa taraha batAne ke liye koI zabda nahIM hai / ataH ghaTa avaktavya hai| cAra vacana prakAra batAye gye| unameM mUla to prArambha ke do ho haiN| pichale do vacana prakAra prArambha ke saMyoga se utpanna hue haiN| "kathaMcita-amuka apekSA se ghaTa anitya hI hai|" "kathaMcita-amuka apekSA se ghaTa nitya hI hai"| ye prArambha ke Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 bhagavAn mahAvIra do vAkya jo artha vatAte haiM, vahI artha tIsarA vacana-prakAra kramaza batAtA hai| aura usI artha ko cauthA vAkya yugapat eka sAtha batAtA hai| isa cauthe vAkya para vicAra karane se yaha samajha meM A sakatA hai ki ghaTa kisI apekSA se avaktavya bhI hai| arthAt kisI apekSA se ghaTa meM "vaktanya" dharma bhI hai| parantu ghaTa ko kabhI ekAnta avaktavya nahIM mAnanA cAhiye / yadi aisA mAneMge to ghaTa jo amuka apekSA se anitya aura amuka apekSA se nityarUpa se anubhava meM AtA hai| usameM bAdhA zrA jaaygii| ataeva Upara ke cAroM vacana prayogo ko "syAt" zabda se yukta, arthAt kathaMcita-amuka apekSA se, samajhanA caahiye| ____ ina cAra vacana prakAroM se anya tIna vacana prayoga bhI utpanna kiye jA sakate haiN| pAcau~ vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa nitya, hone ke sAtha hI pravaktavya bhI hai| chaThA vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa anitya hone ke mAtha hI avaktavya bhI hai|" sAtavA~ vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa nityAnitya hone ke sAtha hI zravaktavya bhI hai|" sAmAnyatayA, ghaTakA tIna taraha se-nitya, anitya aura zravaktavya rUpa se vicAra kiyA jA cukA hai| ina tIna vacana prakAro ko ukta cAra vacana-prakAro ke sAtha milA dene se sAta vacana prakAra hote haiM / ina sAta vacana prakAroM ko jaina zAstroM meM "samabhaMgI" kahate haiN| 'sapta' yAnI sAta, aura 'bhaMga' yAnI vacana Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 332 prakAra / arthAt sAta vacana prakAra ke samUha ko sapta bhagI kahate haiM / ina sAto vacana prayogo ko bhinna 2 apekSA se bhinna bhinna dRSTi se samajhanA caahiye| kisI bhI vacana prakAra ko ekAnta dRSTi se nahIM mAnanA caahiye| yaha bAta to saralatA se samajha meM A sakatI hai ki yadi eka vacana prakAra ko ekAnta ghaTi se mAneMge to dUsare vacana prakAra asatya ho jaayge| yaha sapta bhaMgI ( sAta vacana prayoga) do bhAgoM meM vibhakta kI jAtI hai| eka ko kahate haiM "sakalA deza" aura dUsare ko "vikalA deza" / "amuka apekSA se yaha ghaTa aditya hI hai|" isa vAkya se anitya dharma ke sAtha rahate hue ghaTa ke dUmare dharmoM ko vodhana karAne kA kArya 'sakalA deza' karatA hai| 'sakala' yAnI tamAma dharmoM kA 'prAdeza' yAnI kahane vaalaa| yaha pramANa cAkya bhI kahA jAtA hai| kyoMki pramANa vastu ke tamAma dharmoM ko spaSTa karane vAlA mAnA jAtA hai| "amuka apekSA se ghaTa anitya hI hai|" isa vAkya se ghaTa ke kevala anitya dharma ko batAne kA kArya vikalA deza' kA hai| "vikala' yAnI apUrNa / arthAt amuka vastu dharma ko 'Adeza' yAnI kahane vAlA vikalA deza hai| vikalA deza naya vAkya mAnA gayA hai| 'naya pramANa kA aMza hai / pramANa sampUrNa vastu ko grahaNa karatA hai, aura naya usake aMza ko| isa bAta ko hara eka samajhatA hai ki zabda yA vAkya kA kArya arthabodha karAne kA hotA hai| vastu ke sampUrNa jJAna ko 'pramANa' kahate haiN| aura usa jJAna ko prakAzita karane vAlA vAkya pramANa vAkya kahalAtA hai| vastu ke kisI eka aMza ke Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 bhagavAn mahAvIra vAna ko 'naya' kahate haiM aura usa eka aMza ke jJAna ko prakAzita karane vAlA 'naya vAkya' kahalAtA hai| ina pramANa vAkyo aura nara vAkyoM ko sAta vibhAgoM meM bAMTane hI kA nAma sapta bhagI hai / * yaha vipatra pratyanta gahana aura vistRta hai| 'sapta maMgI taragiNI' nAmaka jaina taka grantha meM isa viSaya kA prani pAdana kiyA gayA hai, 'sammati pakaraNa' Adi jaina nyAyagAntrI nema vipaya kA bahuna gbhIratA se vicAra kiyA gayA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya naya eka hIvastu ke viSaya meM bhinna bhinna dRSTi vinduo se utpanna ne vAle bhinna bhinna yathArtha abhiprAya ko "naya" kahate haiN| eka hI manuSya bhinna bhinna apekSAo'se 'kAkA, mAmA, bhatIjA, bhAneja, bhAI, putra, pitA, sasura aura jamAI samajhA jAtA hai yaha "naya" ke sivA aura kucha nahIM hai| hama yaha batA cuke haiM ki vastu meM eka hI dharma nahIM hai| aneka dharma vAlI vastu meM amuka dharma se sambandha rakhane cAlA jo abhiprAya baMdhatA hai| usako jaina zAkhoM ne "naya" saMjJA dI hai| vastu meM jitane dharma hai, unase sambandha rakhane vAle jitane abhiprAya haiM, ve saba 'naya' kahalAte haiN| eka hI ghaTa mUlavastu dravya-miTTI kI apekSA se avinAzI hai, nitya hai| parantu ghaTa ke AkAra-rUpa pariNAma kI dRSTi se vinAzI hai| isa taraha bhinna minna dRSTi vindu se ghaTa ko nitya aura vinAzI mAnane vAlI donoM mAnyatAeM 'naya' hai| isa bAta ko saba mAnate haiM ki AtmA nitya hai aura yaha bAta hai bhI ThIka kyoMki isakA nAza nahIM hotA hai| magara isa bAta kA saba ko anubhava ho sakatA hai ki usakA parivartana Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvora pa 335 vicitra taraha se hotA hai / kAraNa AtmA kisI samaya pazu avasthA meM hotI hai, kisI samaya manuSya sthiti prApta karatI hai kabhI daivagati kI bhoktA banatI hai aura kabhI narakAdi durgatiyoM meM jAkara giratI hai / yaha kitanA parivartana hai ? eka hI AtmA kI yaha kaisI vilakSaNa avasthA hai ! yaha kyA batAtI hai ? zrAtmA kI parivartana zIlatA ! eka zarIra ke parivartana se bhI yaha samajha meM A sakatA hai ki AtmA parivartana kI ghaTamAla me phiratI rahatI hai, aisI sthiti me yaha nahIM mAnA jA sakatA hai ki AtmA sarvathA ekAnta nitya hai / ataeva yaha mAnA jA sakatA hai ki AtmA na ekAnta nitya hai, na ekAnta hai balki nityAnitya hai / isa dazA meM AtmA jisa dRSTi se nitya hai vaha, aura jisa dRSTi se anitya hai, vaha donoM hI dRSTiyAM "naya" kahalAtI hai / 6 nitya yaha bAta suspaSTa aura nissandeha hai ki AtmA zarIra se judI hai / to bhI yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki AtmA zarIra meM aise hI vyApta ho rahI hai, jaise ki makkhana meM ghRta / isI se zarIra ke kisI bhI bhAga meM jaba coTa pahu~catI hai, tatra tatkAla hI AtmA ko vedanA hone lagatI hai / zarIra aura AtmA ke aise pragAr3ha sambandha ko lekara jaina zAstrakAra kahate haiM ki yadyapi AtmA zarIra se vastuta. bhinna hai tathApi sarvathA nahI / yadi sarvathA bhinna mAneMge to AtmA ko zarIra para AghAta lagane se kucha kaSTa nahIM hogA, jaise ki eka AdamI ko AghAta pahu~cAne se dUsare AdamI ko kaSTa nahIM hotA hai / parantu AbAla vRddha kA yaha anubhava hai ki zarIra para AghAta hone se AtmA ko usakI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 336 vedanA hotI hai / isaliye kisI aMza meM AtmA aura zarIra ko aminna bhI mAnanA hogaa| arthAt zarIra aura AtmA bhinna hone ke sAtha hI kadAcita abhinna bhI hai| isa sthiti me jisa dRSTi se AtmA aura zarIra bhinna hai vaha, aura jisa ghaSTi se AtmA aura zarIra abhinna haiM vaha, dono dRSTiyA~ 'naya' kahalAtI haiN| jo abhiprAya jJAna se mokSa honA batalAtA hai vaha jJAnanaya hai aura jo abhiprAya kriyA se mokSasiddhi vatalAtA hai, vaha kriyA naya hai ye donoM hI abhiprAya 'naya' hai| ___jo dRSTi, vastu kI tAttvika sthiti ko arthAt vastu ke mUlasvarUpa ko sparza karane vAlI hai vaha 'nizcaya naya' hai aura jo dRSTi vastu kI vAhya avasthA kI ora lakSya khIMcatI hai, vaha 'vyavahAra naya' hai| nizcaya naya batAtA hai ki AtmA (saMsArIjIva ) zuddha-buddha-niraMjana saccidAnandamaya hai aura vyavahAra naya batAtA hai ki AtmA, karmabaddha avasthA meM mohavAn-avidyAvAn hai / isa taraha ke nizcaya aura vyavahAra ke aneka udAharaNa haiN| abhiprAya banAnevAle zabda, vAkya, zAstra yA siddhAnta saba 'naya' kahalAte haiM-ukta naya apanI maryAdA meM mAnanIya hai| parantu yadi ve eka dUsare ko asatya ThaharAne ke liye tatpara hote haiM to amAnya ho jAte hai| jaise-jJAna se mukti batAnevAlA siddhAnta aura kriyA se mukti batAnevAlA siddhAnta-ye donoM siddhAnta svapakSa kA maNDana karate hue yadi ve eka dUsare kA khaNDana karane lageM to tiraskAra ke pAtra haiN| isa taraha ghaTa ko anitya aura nitya batAnevAle siddhAnta, tathA AtmA aura zarIra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra **{O} * 337 kA bheda aura abheda batAnevAle | siddhAnta yadi AkSepa karane ko utAru ho to ve amAnya Thaharate haiM / eka dUsare para yaha samajha rakhanA cAhiye ki naya AMzika satya hai, AMzika satya sampUrNa satya nahI mAnA jA sakatA hai / AtmA ko nitya yA ghaTa ko nitya mAnanA sarvAza meM satya nahIM ho sakatA hai / jo satya jitane aMzoM meM ho usako utane hI zraMzoM meM mAnanA yukta hai / isakI ginatI nahIM ho sakatI hai ki vastutaH naya kitane haiM / abhiprAya, yA vacana prayoga jaba gaNanA se bAhara haiM taba naya jo unase judA nahIM haiM kaise gaNanA ke andara ho sakate hai / yAnI nayo kI bho ginatI nahIM ho sakatI hai| aisA hone para bhI nayoM ke mukhyatayA do bheda batAye gaye haiM / dravyArthika aura paryAyArthika / mUla padArtha ko 'dravya' kahate haiM; jaise -- ghar3e kI miTTI / mUla dravya ke pariNAma ko paryAya kahate haiM / miTTI athavA anya kisI dravya me jo parivartana hotA hai vaha saba paryAya hai / dravyArthika kA matalaba hai, mUla padArthoM para lakSya dene vAlA abhiprAya aura 'paryArthika naya' kA matalaba hai, paryAyo para lakSya karanevAlA abhiprAya | dravyArthika naya saba padArthoM ko nitya mAnatA hai / jaise-ghar3A, mUladravya mRtikA rUpa se nitya hai / paryAyArthika naya saba padArthoM ko anitya mAnatA hai / jaise svarNa kI mAlA, jaMjIra kar3e aMgUThI Adi padArthoM meM pari* vartana hotA rahatA hai / isa anityatva ko parivartana hone jitanA hI samajhanA cAhiye, kyoki sarvathA nAza yA sarvathA apUrva utpAda kisI vastu kA kabhI nahI hotA hai / ?? Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra * 338 prakArAntara se naya ke sAta bheda batAye gaye haiM / naigama, saMgraha, vyavahAra RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUta, naigama - 'nigama' kA artha hai saMkalpa-kalpanA / isa kalpanA se jo vastu vyavahAra hotI hai vaha naigama naya kahalAtA hai / yaha naya tIna prakAra kA hotA hai, bhUta naigama, bhaviSya naigama aura vartamAna naigama / jo vastu ho cukI hai usako vartamAn rUpa me vyavahAra karanA 'bhUtanaigama' hai / jaise- "Aja vahI divAlI kA dina hai ki jisa dina mahAvIrasvAmI mokSa meM gaye the / " yaha bhUtakAla kA vartamAna meM upacAra hai, mahAvIra ke nirvANa kA dina Aja ( Aja divAlI kA dina ) mAna isa taraha bhUtakAla ke vartamAna meM upacAra ke haiM / honevAlI vastu ko huI kahanA 'bhaviSya cAvala pUre pake na ho, paka jAne me thor3I hI dera rahI ho, to usa samaya kahA jAtA hai ki cAvala paka gaye haiM / " aisA vAkpa vyavahAra pracalita hai athavA arhatadeva ko mukta hone ke pahale hI kahA jAtA hai ki mukta ho gaye yaha naigama naya hai / Ivana, pAnI Adi cAvala pakAne kA sAmAna ikaTThA karate hue manuSya ko koI pUche ki kyA karate ho ? vaha uttara de ki "maiM cAvala pakAtA hU~ / " yaha uttara 'varttamAna naigama naya' hai kyoki cAvala pakAne kI kriyA yadyapi vartamAna meM prArambha nahIM huI hai to bhI vartamAna rUpa meM batAI gaI hai / vaha liyA jAtA hai / aneka udAharaNa naigama' hai / jaise } saMgraha - sAmAnyatayA vastuoM kA samuccaya karake kathana karanA saMgraha naya hai / jaise- "sAre zarIroM kI AtmA eka hai / " isa kathana se vastutaH saba zarIra meM eka AtmA siddha nahIM 1 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 bhagavAn mahAvIra khAna hotI hai / pratyeka zarIra meM AtmA bhinna bhinna hI hai; tathApi saba zrAtmAoM meM rahI huI samAna jAti ko apekSA se kahA jAtA hai ki-"sava zarIroM meM AtmA eka hai|" ___vyavahAra-yaha naya vastuoM meM rahI huI samAnatA kI upekSA karakaM, vizeSatA kI ora lakSa khIMcatA hai isa naya kI pravRti loka vyavahAra kI tarapha hai / pA~ca varma vAle bha~vare ko 'kAlA bhavara' batAnA isa naya kI paddhati hai| 'rastA AtA hai' kuMDA maratA hai, ina saba upacAro kA isa naya me samAveza ho jAtA hai| Rju sUtra-vastu meM hote hue navIna navona rUpAntaro kI aora yaha lakSya Akarpita karatA hai| svarNa kA mukuTa, kuNDala Adi jo pAyeM haiM, una paryAyoM ko yaha naya dekhatA hai| paryAyoM ke alAvA sthAyo 'dravya kI ora yaha naya gapAta nahIM karatA hai| isIliye paryAya vinazvara hone se sadA sthAyI dravya isa naya kI dRSTi meM koI cIja nahIM hai| zabda-isa naya kA kAma hai aneka paryAya zabdoM kA eka artha mAnanA / yaha naya batAtA hai ki, kapar3A, vastra, vasana Adi zabdoM kA artha eka hI hai| samabhirUr3ha-isa naya kI paddhati hai ki paryAya zabdoM ke bheda se artha kA bheda mAnanA / yaha naya kahatA hai ki kubha, kalaza, ghaTa Adi zabda bhinna artha vAle haiM, kyoki kubha, kalaza, ghaTa Adi zabda yadi bhinna artha vAle na hoM to ghaTa, paTa, azva Adi zabda zrI bhinna artha vAle na hone cAhiye / isalie zabda ke bheda se artha kA bheda hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 340 evaMbhUta-isa naya kI dRSTi se zabda, apane artha kA vAcaka ( kahane vAlA) usa samaya hotA hai-jisa samaya vaha artha-padArtha usa zabda kI vyutpatti meM se kriyA kA jo bhAva nikalatA ho, usa kriyA meM pravartA huA ho| jaise 'go' zabda kI vyutpatti hai-"gacchaMtIti gauH" arthAt jo gamana karatA hai-use go kahate haiM, magara vaha 'go' zabda-isa naya ke abhiprAya se-pratyeka gaU kA vAcaka nahIM ho sakatA hai| kintu kevala gamana kriyA meM pravRta-calatI huI gAya kA hI vAcaka ho sakatA hai ! isa naya kA kathana hai ki zabda kI vyutpatti ke anusAra hI yadi usakA artha hotA hai to usa artha ko vaha zabda kaha sakatA hai| ___ yaha vAta bhalI prakAra se samajhA kara kahI jA cukI hai, ki yaha sAto naya eka prakAra ke ghaSTi vindu haiN| apanI apanI maryAdA me sthita raha kara, anya dRSTi vinduyo kA khaMDana na karane hI meM nayoM kI sAdhutA hai| madhyastha purupa saba nayoM ko bhinna bhinna caSTi se mAna dekara tatvakSetra kI vizAla sImA kA avalokana karate haiN| isIliye ve rAgadveSa kI bAdhA na hone se, AtmA kI nirmala dazA ko prApta kara sakate haiN| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya mokSa kA svarUpa - - - jaina tatva-jJAna meM "mokSa" kA bahuta hI vizada aura gahana vivecana kiyA gayA hai| isa vipaya ke vivecana ko prAvazyaka samajha hama eka jaina vidvAna ke isI viSaya para likhe hue leva ke prAvAra ne yahAM isa vipaya para kucha prakAza DAlane kI ceSTA karate haiN| mokSa zabda kI vyutpatti saskRta kI "muJca" dhAtu se hai| inakA aba saba prakAra ke bandhanoM se chuTakArA pAnA hai| isa zaha se hI yaha mAlUma hotA hai ki jagat kI tamAma vastue eka dUsare ke bandhana meM haiM aura usa bandhana saM svatatra ho jAne hI ko mokSa kahate haiM / mokSa para vicAra karane se pUrva ye prazna sahaja hI utpanna ho sakate haiM ki kauna bandhana meM hai ? kisake bandhana meM hai ? vaha bandhana kisa prakAra hotA hai, kaba se hai, usase chuTakArA pAne kI kyA AvazyakatA hai ? aura vaha chuTakArA kisa prakAra ho sakatA hai ? -4 zrIyuta raghuvara dayAla likhita pIra sarasvatI meM prakAzita "mukti kA svarUpa" nAmaka lesa ke AdhArapara likhita Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 342 ina saba zaGkAo kA samAdhAna karane ke pUrva hame dravya kI guNa aura paryAya para vicAra karanA par3egA / jo vastu guNa aura paryAya se yukta hotI hai use dravya kahate haiM, dravya anAdi, akRtrima aura ananta hai| ve anAdi kAla se cale Ate haiM, na unakI kabhI utpatti huI na kabhI nAza hogaa| hAM, unakI paryAya me hamezA parivartana hotA rahatA hai| koI bhI navIna dravya jisakA ki pahile astitva na thA, kabhI astitva me nahIM A sakatA / ataH dravyAdi se yukta isa sRSTi kA kartA paramezvara ko mAnanA mahaja bhala hai| jaina-zAstroM meM dravya do prakAra ke batalAe gaye haiM (1) cetana athavA jIva aura(2) jar3a athavA ajIva / ajIva dravya ke pAMca prakAra haiM-pudgala ( Matter ) dharma (Medium of Motion) adharma ( Medium of Rest ) kAla (rime) AkAza (Space) iname se pugala mUrtika aura zeSa amUrtika haiN| jIva aura pudgala ina donoM dravyoM ke antargata vaibhAvikI zakti" nAmaka eka vizeSa guNa hotA hai| isa ke kAraNa ina donoM me eka prakAra kA azuddha pariNamana hotA hai isI pariNamana ko bandhana kahate haiN| ' itane vivecana se hamAre pahale do praznoM kA hala ho gayA arthAt hame yaha mAlUma ho gayA ki jIva bandhana meM hai aura vaha bandhana pudgala paramANuo kA hai| isI bandhana se chuTakArA pAne hI kA nAma mokSa hai| - aba isa bAta kA vicAra karanA hai ki yaha bandhana 'kisa prakAra hotA hai aura kina upAyoM se usase jIva svataMtra hotA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 bhagavAn mahAvIra yAhai ? ina saba bAtoM ko jaina tatva-jJAna ke antargata sAta bhAgoM meM vibhakta kara dI haiM jinako sgata tatva kahate haiN| arthAt jova, ajIva, Azrava (pudgala ke sAtha jIva kA sambandha hone kA kAraNa) vandha, sa~vara (una kAraNoM ko rokane kA prayatna) nirjarA (una bandhanoM ko tor3ane kA upAya ) mokSa ( una saba bandhanoM se AjAda ho jAnA ) / inhI sAta tatvoM ke dvArA jIva kI zuddha aura azuddha dazAoM kA bodha hotA hai| . mokSa ko mAnane vAle loga jIva ko vartamAna aura bhaviSya avasthA ko mAnate haiN| va jIva ko jJAna svarUpa eva prakRti se bhinna bhI mAnate hai / para kucha loga aise bhI haiM jo unake anAdiva eva avinAzitva ko svIkAra nahIM krte| unake matAnusAra garbha se lekara mRtyu paryanta hI jIva kA astitva rahatA hai bAda meM naSTa ho jAtA hai| para yadi ve sUkSma dRSTi se isa viSaya para vicAra kareMge to avazya unheM apane isa kathana meM bhrama mAlama hogA / meM sukhI hU~, maiM dukhI hU~, maiM rAjA hU~, maiM rakSaka hU~, Adi vAloM meM "maiM" zabda kA vAcya isa zarIra se bhinna avazya kAI dUsaga padArtha hai aura vaha jova hai| sukha, dukhAdi kA anubhava pudgala ko nahIM hotA usakA anubhava karane vAlA koI dUsarA dravya avazya honA cAhie jo ki usake sAtha sambaddha hai| isake atirikta zvAsocchrAsa Adi kriyAe bhI usake astitva ko sAbita karatI haiN| kaMvala pudgala meM zvAsocchrAsa nahIM ho sakatA / jahAM zvAsocchrAsa hai vahAM jIva kA astitva honA cAhie / AkAkSA, icchA, smRti Adi bAtoM se bhI jIva ke astitva kI puSTi hotI hai| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 344 ina saba bAto para vicAra karane se mAlUma hotA hai ki jIva svataMtra padArtha hai, vaha anAdi, akRtrima aura avinAzI hai / jo loga isa prakAra jIva kI sattA ko mAnate haiM ve isake vandhana ko aura mokSa ko bhI mAnate haiN| para ina logoM ke mukti viSayaka vicAroM meM bhI bar3A matabheda hai| kaI loga to mAnate haiM ki jIva kA astitva pahale nahIM hotaa| paramAtmA usako paidA karatA hai, para kriyA karane meM svataMtra hone ke kAraNa janma ke pazcAt vaha icchAnusAra puNya aura pApa karatA hai| jo pApa karatA hai vaha naraka meM par3atA hai aura jo puNya karatA hai vaha maraNa ke pazcAt puna: paramAtmA se sambandha kara letA hai / koI kahate haiM, ki mRtyu ke pazcAt turanta hI yaha sukha mila jAtA hai. koI kahate haiM ki nahIM Akavata ke dina taka use ThaharanA paDhatA hai aura phira khudA ke insApha karane para vaha janA yA sajA bhogatA hai| eka pakSa kA kathana hai ki cenana ke do bheda haiM eka paramAtmA aura dUsarA jIvAtmA / paramAtmA sarvajJa, sarvavyApI, sarvazaktimAna, anAdi, zuddha, jagat kA kartA hattA, jIvAtmA se nitAnta bhinna sacidAnanda hai aura jIvAtmA alpajJa, icchA, dveSa, aura prayana sahita hai| yaha jIva apane karmoM ke anusAra Izvara ke diye hue phala bhogatA hai aura vedokta karma karane se mukti prApta karatA hai| ye vicAra ThIka nahIM kahe jA sakate kyoMki aise Izvara kI sattA siddha nahIM ho sakatI / ___kucha loga aise jIva ko eka svataMtra dravya nahIM mAnate / unakA kathana hai ki eka brahma ke sivA aura kucha nahIM hai (ekobrahma dvitIyonAsti) ye saba mAyA aura bhrama haiM, bhrama ke dUra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 bhagavAn mahAvAra - hone para yaha mAnA huA jIva bhrama ho jAtA hai aura isakA mAnA huzrA sukha dukha dUra hone para saccidAnanda svarUpa hone ko mojJa kahate haiN| para jima vicAra me aneka pratyakSa dikhAI denevAle jIvoM kI sattA nahIM mAnI jAtI vaha vicAra anubhava tathA nyAya se kitanA dUra hai yaha bAta svayaM spaSTa hai| jaina-tatvajJAna meM mAne hue chaH dravyo kA saMkSipta vivecana hama Upara kara Aye haiN| hama yaha batalA Aye haiM ki jaina dharma meM cetana dravya eka jIva hI mAnA gayA hai / jaina siddhAnta meM jIva anAdi aura ananta haiM, usakA svarUpa sacidAnanda hai| ina jIvoM ke do prakAra batalAe gaye haiM jinakI sattA janma-maraNamaya hotI hai, jinakI cetanA anantajJAna aura ananta darzanamaya nahIM hotI aura jinakA Ananda ananta suva nahIM hotA ve "saMsArIjIva" kahalAte haiM aura ve jIva jo amara, ananta jJAna aura ananta darzanamaya hote haiM mukta kahalAte haiN| saMsArI jIva prazuddha avasthA meM hote haiN| ve pratyakSa rUpa se zarIra ke vandhana meM hote haiM / unako vizeSa kara indriya jAna hI hotA hai| apane sAtha zarIra kA nimitta, naimittika, sambandha hone ke kAraNa ve apane meM aura zarIra meM bhinnatA kA anubhava nahIM karataM / isa kAraNa ve icchAoM ke vazIbhUta hokara manda aura vIna kapAyayukta aneka kriyAe karate rahate haiN| isa prakAra azuddha arthAt pudgala ke bandhana baMdhA huA jIva pudgala ke prabhAva meM Akara kArya karatA rahatA hai| una pudgala paramANuoM kojo jIva para apanA prabhAva DAlate haiM jainazAkhoM meM "karma' kahate haiN| inakarmoM ke bAdhana meM par3akara jIva mRgatRSNA kI taraha raMsAra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 346 ke andara cakkara lagAtA huA aneka duHkhoM ko bhogatA hai| jaba taka inase usakA chuTakArA nahIM hojAtA taba taka use saccA, AkulatA rahita sukha nasIva nahIM ho sakatA, isI kAraNa karmabandhana se mukta hone kI pratyeka jIva ko AvazyakatA hotI hai| jIvo kI pariNati tIna taraha kI hotI hai-eka zubha arthAt acche kAma, dUsarI azubha arthAt bure kAma, aura tIsarI zuddha arthAt vairAgya rUpa / zubha pariNati se puNya-bandhana hotA hai, jisase sasArika sukha kI prApti hotI hai aura azubha pariNati se pApa-bandhana hotA hai, jisase saMsAra meM dukha kI sAmagrI milatI hai aura dukha bhoganA hotA hai| zuddha yA vairAgya vAlI pariNati se jIva ke puNya-pAparUpI bandhana halake hote hote dUra ho jAte haiM aura jIva me zuddha parama saccidAnanda avasthA kA AvirbhAva hotA hai| ina zubhAzubha pariNatiyoM yA puNya-pAparUpI bandhano ke kAraNa vizeSa karake cAra hote haiM, eka mithyAtva arthAt mithyA zraddhA dUsarA avirata arthAt hiMsA aura indriya tathA mana ke viSayoM me pravRtti, tIsarA tIvra aura tIvratara, manda aura mandatara bhedavAle cAra-krodha, mAna, mAyA, lobha, kaSAya aura nekapAya aura cauthA mana, vacana, kAya nAmaka tIna yoga jo karmoM ke Agamana ke mukhya kAraNa haiN| yahA~ yaha bhI samajha lenA hogA ki lobha arthAt icchA pApa (jisakA yahA~ bandhana se matalaba hai) kA kAraNa hai| lobha ke udaya se jIva prakRti se saMyoga karatA hai aura pudgala padArthoM ke na milane se dukhI hotA hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 bhagavAna mahAvIra lagaagara va mila jAte haiM to use sukha kA bhAsa hotA hai, aura una padAyoM para adhikAra karake vaha mAna karatA hai, phira unako rakhane yA aura ikaTThe karane ke lie mAyA karatA hai| agara koI unako usase le le yA una saGgraha karane meM bAdhA DAle yA usake mAna kI hAni kare to vaha krodha karatA hai| ye kriyAye mAnanika bhI hotI haiN| isa taraha karmoM kA zrAgamana hotA hai| parantu karma jIva para tabhI prabala hote haiM jaba jIva icchA ke vaza me, dInatA kI dazA meM, apane svAbhAvika zuddhopayoga rUpa nija vala ko choDa kara nirvala hotA hai| naM pula ke ati sUkSma paramANu jIva ke bhAvoM aura kriyAoM ke nimitta se usake bandhana hote haiN| ina karmavargoM meM bandhana ke cAra vizepaNa hote haiM, eka prakRti-bandhana (Quality // (Ik matter) jima anusAra karmavoM meM bhinna bhinna prakAra kI zaktiyA~ hotI hai, dUsare pradeza-bandhana ( Extent of hit matter ) jisake anusAra Atma-pradezoM se karma pradezoM kA manyanya hotA hai, tIsare sthiti bandhana (Duration of .. ....'c matter ) jisake anusAra karmavoM kI sattA yA udayakAla kA pramANa hotA hai, aura cothe anumAga-bandhana (Qurallly of Intensity of Karmic maller ) jima anusAra karmavoM me phaladAyaka zakti hotI hai| prakRti aura pradeza-bandhana yogoM ke anusAra hote haiM aura sthiti aura anubhAga-bandhana kapAyoM ke anusaar| jIva ke bhAvI kI hAlata yogoM aura kapAyoM kA jaisA phala ho vaisI hotI hai / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 348 karma ATha prakAra ke hote haiM-(1) jJAnAvaraNIya jo jIva ke jJAga ko Dhakate haiM, (2) darzanAvaraNIya jo jIva ke dekhane ko zakti ko Dhakate haiM, (3) mohanIya jo AtmA ko bhrama rUpa karate haiM, (4) antarAya jo vAJchita kArya meM vinna pahu~. cAte haiM, (5) Ayu jo kisI niyata samaya taka eka gati meM sthiti rakhate haiM, (6) nAma jo zarIrAdika banAte haiM, (7) gotra jo kuloM kI zubhAzubha avasthAo me kAraNa hAte haiM aura (8) vaMdanIya jo sukha dukha rUpa sAmagrI ke kAraNa hote haiN| aise dravya-karmoM se bhAva-karma hote haiM aura bhAva-karmoM se dravya-karma baMdhate hai| isa prakAra anAdi santAna krama se pUrva baddha karmoM ke phala se vikRta pariNAmo ko prApta hokara jova thApana ho aparAdha se Apa navIna karmoM kA vandhana prastuta karatA hai| inhoM navIna karmoM ke udaya se punaH isake vikRta pariNAma hote haiM aura unase puna. punaH navIna navIna karmoM kA bandhana prastuta karatA huA vaha anAdi kAla se isa saMsAra meM paryaTana karatA hai| jIva santAna-krama se bIja-vRkSavat anAdi kAla se azuddha hai| aisA nahIM hai ki vaha pahale zuddha thA aura pIche azuddha ho gayA, kyoki yadi vaha pahale zuddha hotA to vinA kAraNa bIca meM azuddha kaise ho jAtA aura yadi binA kAraNa hI bIca meM azuddha ho gayA hai to isase pahale azuddha kyoM nahI ho gayA ? binA kAraNa ke kArya nahIM ho sakatA, yaha niyama hai, ataeva jIva anAdi se azuddha hai| isa para zAyada yaha kahA jAya ki jo hamezA azuddha hai use hamezA azuddha rahanA cAhie aura taba ye mokSa kI bAteM kaisI ? isa sambandha meM kahA jA sakatA hai ki Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 bhagavAn mahAvIra dhAna kA bIja-vRkSa-sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai| parantu jaba dhAna para se chilakA utara jAtA hai tava cAvala aneka prayatna karane para bhI nahIM ugatA, usI prakAra jIva ke bhI anAdi santAna-krama vikRta bhAvoM se kama-bandhana aura karma ke udaya meM vikRTa bhAtra hote cale Aye haiN| parantu jaba chilakA rUpI vikRta bhAva judA ho jAte haiM taba phira cAvala rUpI zuddha jIva ko gharotpatti rUpI karma bandhana nahIM hotaa| bandhana kA svarUpa aura usase chuTakArA hone kI sambhAvanA mAlUma kara lene ke bAda yaha bhI jAna lenA thAvazyaka hai ki chuTakArA kisI paramAtmA ke karma-phala dene yA paigambara ke dilAne se hotA hai yA jIva hI apane purupArtha se bandhanoM se mukta ho jAtA hai| yadi paramAtmA kI jarUrata karma-phala dene ke lie hai to yaha dekhanA cAhie ki vipAdika bhakSaNa karanevAloM ko maraNAdika phala binA kisI phala-dAtA ke ho mila jAtA hai| agara yaha kahA jAya ki vipa khAne kA phala bhI Izvara hI detA hai| kyoMki jIva karmoM ke karane meM to svatantra hai parantu unake phala bhAgane meM paranantra hai to yaha bhI ThIka nhiiN| kisI dhanAnya ne aisA karma kiyA jisakA phala use usakA dhanaharaNa hone se mila sakatA hai| Izvara skhaya to usakA dhana curAne ke lie AtA nahI, kintu kisI cora ke dvArA usakA dhanaharaNa karAtA hai| aisI avasthA meM arthAt java cora ne eka dhanADhya kA dhana curAyA taba isa kriyA se dhanADhya ko pUrvakRta karma kA phala milA aura cora ne navIna karma kiyaa| aba batAie ki cora ne dhanADya ke Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavAn mahAvIra dhanaharaNarUpa jo yaha kriyA kI hai use usane svatantratA se kI hai yA Izvara kI preraNA se| yadi usane use svatantratA se kI hai aura usameM Izvara kI kucha bhI preraNA nahIM hai, no kAvya ko jo na kA phala milA vaha IzvarakRta nahIM huzrA aura yadi Izvara ko preraNA se cora ne dhana curAyA hai. to cora samaM ke karane meM svatantra nahIM rahA aura vaha nirdoSa hai, para usI cora ko vahI Izvara rAjA ke dvArA corI kA daNDa dilAtA hai| pahale do usane svayaM usase corI karavAI aura phira svayaM hI usane daraDa dilAtA hai. isase Izvara ke nyAya meM bar3A bhArI baTTA lagatA hai| saMsAra meM jitane anartha hote haiM una sabakA vidhAtA Izvara ha. regA, parantu una saba kamoM kA phala becAre nirdora jIne ko moganA pdd'egaa| jaisA acchA nyAya hai / aparAdhI Ivara aura daNDa bhoge jIva ! jo loga kisI paig2anvara ko mukti dilAnavAlA mAnne haiM ve yaha kahate haiM ki jIva itanA pApI hai ki vaha apane Apa pApa se nivRtta nahIM ho sakatA hai / yadi aisA ho to eka reSTa se zreSTha punya. jisako aise najAta dilAnevAle paig2andara ke nAmanizAna kA patA nahIM hai mukti se athavA svarga-rAjya se nirdoSa vaJcita raha jAyagA / yaha kitanA bar3A julma hogaa| asala meM inake dArzanika yaha nahIM samajhe hue haiM ki jIva apane pariNAmoM ke nimitta se pUrva baMdhe kA~kA moutkarSaNa, apakarSaNa, sakramaNa Adi karatA hai aura isase unakI zakti ko apane puruSArtha ne upadeza Adi ke nimitta se dharma-kArya meM pravRti karake hIna karatA hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 bhagavAna mahAvIra Upara batAye hue jina kAraNoM se navIna bandhana hotA hai unakA abhAva hone se navIna bandhana kA honA ruka jAtA hai aura jo saJcita karma haiM ve apanI sthiti pUrI karake apane Apa samApta ho jAte haiM aura unako jIva tapa Adi se bhI chipA dete haiN| jaba navIna kamoM kA Azva nahIM hogA aura pUrva-baddha kamA~ kI nirjarA ho jAyagI tava AtmA se saba karmoM ke pRthaka hone ke kAraNa AtmA zuddha ho jAyagI aura usakI isa zuddha avasthA ko ho mokSa kahate haiN| mokSa me AtmA se saba karma pRthaka ho gaye, isalie karmajanita vikAra bhI prAtmA se dUra ho gye| ye vikAra hI navIna vandhana ke kAraNa haiM, isalie mokSa prApta hone ke bAda kama phira mala se lipta nahIM hote, arthAt mukta jIva mukti se vApama nahIM A sakate / jisa mukti ne vApasa AnA par3e vaha mukti kaisI? AvAgamana to banA hI rahA / jo loga mukti se vApasa AnA mAnate haiM to mukti zabda kA prayoga karake saskRta-bhASA kA bhI khUna karate haiN| ve kahate haiM ki Ivara jIva ko vedokta jJAna-sahita vedokta karmoM ke karane kA phala bhogane ke lie mukti detA hai aura karma maryAdAsahita hote haiN| unakA mukti-rUpa phala bhI maryAdA-sahita hotA hai, arthAt jIva mukti meM apane karmoM kA phala bhoga kara kucha thor3e se bace hue kamoM ke kAraNa janma-maraNa karatA huA masAra maiM phira paryaTana karatA hai| unheM yaha socanA cAhie ki mukti to jIva ke sarvathA karma-rahita hone ko kahate haiM aura kamoM ke phala to saMsAra meM AvAgamana karake hI bhoge jAte haiN| jaina-dharma meM yaha mAnA jAtA hai ki isa madhyaloka aura Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 352 siddha-zilA (jahAM mukta jIva rahate haiM) ke bIca me 16 svarga haiM / una khagoM meM jIva apane puNyodaya se dIrghAyuvAlI devagati pAkara deva athavA devAGganA bana kara sAMsArika sukha bhogate haiM, aura Ayu pUrI hone para vahAM se apane karmAnusAra bhramaNa karate haiN| zAyada mukti se lauTa AnA mAnanevAloM kA matalaba Upara ke khagoM se hI ho aura unako mokSa ke sacce svarUpa kA patA hI na ho| jaina-dharma meM "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" kahA hai arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI ekatA hI mokSamArga hai| jitane jitane azoM meM jIva kI saccI zraddhA, saccA jJAna aura saJcA caritra hotA hai utane hI utane azo me jIva mokSa kI ora jhukatA hai| samyagdarzana se matalaba Upara batAye hue sAta tattvo kI saccI bhAvanA karanA hai| arthAt jIva, paramAtmA aura jIva se paramAtmA hone ke upAya ityAdi kI saccI bhAvanA karanA, jIva aura jIvAdika aura jIva ke mokSa hone ke upAyo ke jJAna ko samyagjJAna aura una upAyo meM pravRttirUpa kriyAoM ko samyakcAritra kahate haiN| dharma do prakAra kA hotA hai eka gRhastho kA dUsarA sAdhuoM kA / gRhastha vyavahAra-dharma kA pAlana karate hue nizcaya mokSamArga kI taiyArI karate haiM aura sAdhu icchAo para sarvathA vijaya pAne ke lie jJAna, dhyAna aura tapa meM lIna rahate haiN| dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna hI mokSa ke mukhya kAraNa hote haiM aura bAkI saba jIva ko dhyAna meM nizcala banAne ke upAya haiN| jJAnavaraNa-karma ke abhAva se ananvajJAna, darzanAvaraNa-karma Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 bhagavAn mahAvIra ke abhAva se ananta darzana, antarAya ke abhAva se ananta gaye, darzana-mohanIya ke abhAva se zuddha samyakana, cAritramohanIya ke prabhAva se zuddha cAritra aura ina samasta kamoM ke abhAva se ananta sukha hotA hai, magara zeSa ke cAra kamoM ke vAkI rahane se jIva aisI hI jIvana-mukta avasthA me sasAra meM rahatA hai aura isI avasthAvAle sarvajJa vItarAga tIrthakara bhagavAna se sAmArika jIvA ko mace dharma kA upadeza milatA hai, yahI sarvajJopadezita saba kA hitakArI jaina-dharma hai| Upara ke cAra aghAtiyA--arthAt vedanIya, gotra, nAma aura Ayu-karmoM kI sthiti pUrI hone para jIva apane Urdhva gamana svabhAva se jisa sthAna para karmoM se mukta hotA hai usa sthAna se sIdhA pavana ke bhakoroM se rahita ami kI taraha Urdhvagamana karatA hai aura jahA~ taka Upara batAye hue gamana sahakArI dharma davya kA sadbhAva hai vahA~ taka vaha gamana karatA hai| Age dharmahagya kA prabhAva hone se alokAkAza meM usakA gamana nahIM hotaa| isa kAraNa samasta muktajIva loka ke zikhara para virAjamAna rahate haiN| yahA~ jisa zarIra se mukti hotI hai usa zarIra me jIva kA AkAra kizcita nyUna hotA hai| yadi yahA~ koI yaha zaGkA kare ki java jIva mokSa me lauTa kara Ate nahIM tathA navIna jIva utpanna hote nahIM aura mukta hone kA silasilA hamezA jArI rahatA hai to eka dina saMsAra ke saba jIva mokSa ko prApta kara leMge aura saMsAra zUnya ho jAyagA / parantu jIva-rAzi akSaya, ananta hai, jisa taraha AkAza dranya sarvavyApI ananta hai| kisI eka dizA me vinA mur3e nirantara 23 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 354 yadi koI gamana karatA calA jAya to AkAza kA anta kabhI nahIM hotA hai, anyathA vaha sarvavyApI nahIM ho sakatA thA / isI prakAra jIvarAzi kA anta nahIM hogaa| . isa taraha mokSa meM ananta zuddha jIva ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya aura ananta sukhavAle ananta paramAtmarUpa apanI apanI sattA me saccidAnanda svarUpa hokara hamezA paramAnanda meM rahate haiN| Atma-kalyANa ke cAhanevAle jIva aise paramotkRSTa vItarAga sarvajJa paramAtmA ko apanA Adarza banAkara usakI pUjA-stuti karake zubha-karma upArjana karate haiM, zuddhopoga meM pravRtta rahate haiM aura krama se vizuddha prayatna karate hue eka dina svayaM paramAtma-pada ko prApta kara leta haiN| jaina-dharma ke mokSa kA yahI saccA svarUpa hai| isI-1 sarvajJoM ne upadeza kiyA hai aura yaha nyAya se siddha hai| yaha Atmadharma kisI eka samAja yA jAti kI paitrika sampani nahI hai, balki saba jIvo kA hitakArI hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya r@ jaina dharma meM AtmA kA AdhyAtmika vikAsa saMsAra ke prAya sabhI dharmoM ne mokSa ko AtmA ke vikAsa kI sarvocca sthiti mAnA hai, lekina mokSa taka pahu~cane ke pUrva unakA kisa prakAra krama vikAsa hAtA hai isa para bhinna bhinna aari ke bhinna bhinna mata haiM / nIce hama tulanAtmaka dRSTi se AtmA ke isa krama vikAsa para kucha vicAra karanA cAhate haiM / vaiTika darzana maharSi pataJjali ne yoga darzana meM mokSa kI sAdhanA ke lie yoga kA varNana kiyA hai| yoga ko hama AdhyAtmika vikAsa krama kI bhUmikA kaha sakate haiN| isa yoga ke prArambha kAla kI bhUmikA se lekara kramazaH putra hote hote usakI uccAtiucca avasthA kI bhUmikA taka pahu~cane kI sIr3hiyoM ko AdhyAtmika vikAsa krama kaha sakate haiN| yoga ke prArambha se pUrva kI bhUmikAe~ AtmA ke avikAsa kI bhUmikAe~ haiM / sUtrakAra ke isa viSaya ko aura bhI spaSTa karane ke lie bhASyakAra maharSi vyAsa ne una bhUmikAoM ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagava bhagavAn mahAvIra 356 1 kSipta', 2 mUDhaH, 3 vikSipta', 4 ekAgra', 5 niruddhaH / ina pA~ca bhUmikAo meM se pahalI do AtmA ke avikAsa kI sUcaka hai| tIsarI bhUmikA vikAsa aura avikAsa kA sammelana hai usame vikAsa kI apekSA avikAsa kA hI adhika vala rahatA hai| cauthI bhUmikA meM vikAsa kA bala bar3hatA hai aura vaha pA~cavI niruddha bhUmikA meM pUrNonnati para pahu~ca jAtA hai| yadi bhASyakAra ke isI bhAva ko dUsare zabdoM meM kahanA cAhe to yoM kaha sakate haiM ki pahalI tIna bhUmikAe~ AtmA ke avikAsa kAla ko hai, aura zepa do bhUmikAe~ vikAsa kAla kii| ina pA~ca bhUmikAoM ke bAda kI sthiti ko mokSa kahate haiN| yogavAsiSTha meM AtmA kI sthiti ke saMkSepa meM do bhAga kara diye haiM |1.ajnyaanmy aura 2 jJAnamaya / ajJAnarUpa sthiti ko avikAsa kAla aura jJAnamaya sthiti ko vikAsa kAla kaha sakate haiN| Age cala kara ina donoM sthitiyo ke aura mIsAta vibhAga kara diye gaye 1 no citta rajoguNa ko adhikatA se hamezA aneka viSayoM kI ora prerita hone se asthira rahatA hai, use kSipta kahate hai| 2. jo citta tamoguNa ke prAvalya se hamezA nidrA mana rahatA hai use mUha kahate haiM / 3. jo citta asthiratA ko vizeSatA rahate hue bhI kucha prazasta viSayo meM sthira raha sakatA hai| vaha "vikSipta" kahalAtA hai| 4. no citta apane viSaya meM sthira vana kara raha sakatA hai, vaha ekAgra kahalAtA hai| 5. nisa citta meM tamAma vRttiyoM kA nirodha ho gayA ho, kevala mAtra unake saskAra raha gaye hoM, vaha niruddha kahalAtA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 bhagavAna mahAvIra haiM jinako hama kramaza: ajJAnamaya aura jJAnamaya bhUmikAoM ke nAma se pahicAna sakate haiN| ajJAna kI sAta bhUmikAe~ ye haiM 1. vIja jAgRta', 2. jAgRta', 3. mahAjAgRta', 4. jAgRta - svapna 5. svapna, 6. svapna jAgRta 7. supumaka', isI prakAra jJAna - 1.ma bhUmikA meM "prahatva mamatva" buddhi kI pUrNa jAgRti to nahIM hotI para Tamako jAgRti yo cinha dRSTi gocara ho jAne haiM / imA kArarA inakA nAma yAja dAgata raksA gayA hai| yaha bhUmikA banampati ke mamAna zudra jIvoM meM bhI mAnI pAtI hai| ..ma bhUmikA meM "pradatya mamatva" udi almAna meM jAna ho jAtA hai, unI pArapa isakA nAma jAgRta gntayA gayA hai| yaha bhUmikA koTa pataga aura pazuoM meM bhI mAnI pAnA hai| 3. ma bhUmikA meM "prAta mamala" kA uzi aura mA puSTa hotAI, mame yaha gadA pAva kahalAtI hai / yaha bhUmikA manuSya aura devatAmoM meM pAI jAtI hai / 4. cIdhI bhUmikA meM "jAgRta avasthA" phebrana kA nAza ho jAtA hai| neme kahI jagada do candramA himAM denA ityAdi imame ma bhUmikA kA nAma "mAta svapna" rassA gyaa| 5. ma bhUmikA meM nidrita prArathA meM bhAye hue rana kA netanya avasthA meM so anumatra hotA dhamakA mamAveza raetA de, imalie yaha "khAna" nAma me pukArI jaanii| ma bhUmikA meM kaI grAmaka cAlU rahane vAle grAma kA samAveza rahatA hai| yaha svAna garIra pAta hone para bhI cAlU rahatA hai| isase yaha svama jAgRta kahalAtI hai| 7. yaha bhUmikA gAI nidrA kI hotI hai| isameM "ja" ke samAna sthiti ho jAtI hai| phevala mAtra karma vAsanA upa meM rahate hai, isI se yaha supupti kahalAtI hai| inameM se 7 taka ko bhUmikAeM saSTa rUpa se manuSyoM ke anubhava meM AtI haiN| (yoga yaziSTa utpatti prakaraNa 117) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 358 maya sthiti ke bhI sAta vibhAga kara diye gaye haiN| 1. zubhecchA', 2. vicAraNA / 3. tanumAnasA", 4. satvApatti, 5. asaMsaktira, 6. padArtha bhAvukI', 7. turygaa"| pahalI sAta bhUmikA meM ajJAna kA prAvalya rahane se ve avikAsa kAla kI aura anta kI sAta bhUmikAo me jJAna . "maiM mUrkha hI kyoM banA rahUM, kisI zAstra yA sajjana ke dvArA prAtmAvalokana kara apanA uddhAra kyoM na krluuN|" isa prakAra kI vairAgyapUrNa ucza kA 'zubhecchA" kahate haiN| 6. usa zubhecchA ke phala svarUpa vairAgyAbhyAma ke kAraNa sadAcAra meM jo pravRti hotI hai, use "vicAraNa" kahate hai| 10. zubhecchA aura vicAraNA ke kAraNa indriyoM athavA vipayoM se jo udAsInatA ho jAtI hai| use "tanu mAnasA" kahate haiM / 11. uparokta tIna bhUmikAoM ke abhyAsa se citta meM jo vRti hoto hai, aura usa mRti ke kAraNa jo AtmA kA sthiti hotI hai use "satvApatti" kahate hai| 12. uparokta cAra bhUmikAoM ke abhyAsAse citta meM jo eka prakAra kA Ananda prApta hotA hai, use "asasakti" bhUmikA kahate haiN| 13. pA~ca prakAra kI bhUmikA ke abhyAma se baDhatI huI AtmA kI sthiti se eka aisI dazA prApta hotI hai ki jisase vAdya aura antaraga saba padArthoM kI bhAvanA chuTa jAtI hai / kevala dUsaroM ke prayana se zarIra kI mAsArika yAtrA calatI hai / ise "padArtha bhAvukI" bhUmikA kahate haiM / 14. chaH bhUmikAoM ke abhyAsa se ahabhAva kA zAna vilkula zamanaho jAne se eka prakAra kI svabhAva niSTA prApta hotI hai / use "turyagA" kahate haiM / 'turyagA kI avasthA' jIvana mukta meM hotI hai / turyagA ke pazrAt kI avasthA 'videha yukta' hotI hai; ( yoga vaziSTa utpatti pra. sa. 118 tathA nirvANa se 120) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 bhagavAn mahAvIra kA prAvalya rahane se ve vikAsa kAla kI ginI jAtI haiM jAna kI sAtavI bhamikA meM vikAsa apanI pUrNa kalA ko pahu~ca jAtA hai / isake bAda kI sthiti ko mokSa kahate haiN| bauddh-drshn| cauddha sAhitya ke maulika granthoM ko "piTaka" kahate haiN| piTaka meM kaI sthAnoM para adhyAtmika vikAsa kA vyavasthita aura mpaSTa varNana kiyA hai| usake andara AtmA ko chaH sthitiya vatalAI gaI haiN| 1. vapuththujana 2 kalyANa puthyujana 3. srotApanna 4. makadAgAmI 5. opapattika 6. arahA " 1. 'puththu" mAnanya manuSya ko karate hai| isake "' puskhunna" aura "kalyANa puthudana" nAmaka do vimAga kiye hai / yayA--- duve puzujanA puDhenA diga pandhunA, 'pro puthyAno vo kalyANe ko puththujno| (ka) na donoM meM mayojanA (dhana) to darA ho prakAra kI hotI hai, pAra kevala dananA hI rahanA hai ki, nahI pahale kA vaha prApta rahatI hai| vahA dUsare ko aprApta rahatI hai| ye donoM mokSamArga me parAGmukha hote hai| 2. mojamArga ko aura apanara honevAloM ke cAra bheda hai-ninhoMne tAna sayojanA kA nAza kara diyA hai| ve "monApana" kahalAte hai| motApanna adhika se adhika :sa manuSya loka meM mAta vAra janma grahaNa karate hai, usake bAda avazya nirvAga ko prApta hote hai| 3. jinhoMne tIna bhayojanA kA to nArA kara diyA ho aura do ko kapila kara DAlA ho ve "makaTAgAmI" kahalAte haiN| "makadAgAmI" kevala eka do bAra manuSya loka meM aura ata haiN| umake pazcAt ve nirvANa prApta kara lete hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 360 inameM se prathama sthiti adhyAtmika vikAsa kI sthiti hai, dUsarI meM yadyapi kucha kucha vikAsa kA sphuraNa hotA hai, phira bhI avikAsa kA hI adhika prabhAva rahatA hai tIsarI se chaTho sthiti' taka uttarottara vikAsa kA kama var3hatA jAtA hai| aura chaThI sthiti meM jAkara gha vikAsa ke ucca zikhara para pahu~ca jAtA hai| usake pazcAt nirvANa-tatva kI prApti hotI hai, yadi isa vicArAbali ko sakSepa meM kahA jAya to yoM kaha sakate haiM ki pahalI do sthitiyAM avikAsa kAla kI haiM aura anta kI cAra vikAsa kAla ko / usake pazcAt nirvANa kAla hai| jaina darzana jaina sAhitya ke prAcIna grantho me jo Agama ke nAma le pracalita hai / AdhyAtmika vikAsa kA krama vahuta hI suvyavasthita rUpa se milatA hai| unameM Atmika-sthiti ke caudaha vibhAga kara rakkhe haiM-jo "guNasthAna" nAma se sambodhita kiye jAte haiN| guNasthAna-AtmA kI sAmya tattvacetanA, vIrya, caritra, Adi zaktiyoM ko "guNa" kahate haiM aura una zaktiyoM kI tAratamya avasthA ko sthAna kahate haiN| jisa prakAra bAdaloM kI Ar3a meM sUrya chipa jAtA hai, usI prakAra AtmA ke svAbhAvika guNa bhI kaI prakAra ke AvaraNoM se chipa kara sAMsArika dazA 4. ninhoMne pA~ca ta yojanA kA nAza kara DAlA ho, ve sropapAtika kahalAte hai| opapAtika brahmaloka meM se hI nirvANa prApta kara lete haiN| 5. jinhoMne dazoM sayojanA kA nAza kara DAlA ho, ve 'arahA' kahalAte haiN| ve isI sthiti meM nirvANa prApta kara lete haiN| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 bhagavAna mahAvIra meM AvRtta hote haiN| una AvaraNoM kA prAbalya jyo jyoM kama hotA hai ve vAdala jyoM jyoM phaTate jAte haiM-tyoM tyoM AtmA ke zAbhAvika guNa prakAzamAna hote jAte haiN| AvaraNoM kA kSaya jitanA hI adhika hotA hai utanA hI adhika AtmA kA vikAsa hotA ina guNoM kI asaMkhya sthitiyA~ hojAtI haiM, para jaina prAcAryoM ne sthUlatama, unako caudaha sthitiyAM batalAI haiN| jinhe guNasthAna kahate haiN| guNasthAna kI kalpanA pradhAnata. mohanIya karma kI prabalatA yA nirbalatA ke Upara sthita hai, mohanIya karma kI pradhAna zaktiyAM do haiN| 1-darzana mohanIya 2-caritra mohanIya / pahalI zakti kA kArya AtmA ke samyakta (vAstavika) guNoM ko bAcchanna karane kA hai| isake kAraNa prAtmA meM sAtvika ruci aura satya darzana nahIM hone paataa| dUsarI zakti kA kArya AtmA ke caritra guNa ko Dhaka dene kA hai / isake kAraNa zmAtmA tAttvika ruci aura satya darzana hone para bhI usake anusAra agrasara hokara apane vAstavika svarUpa ko nahIM jAna pAtI, ina donoM zaktiyoM meM darzana mohanIya adhika balavAna hai| jahAM taka yaha zakti nirvala nahIM hotI, vahAM taka caritra mohanIya kA ghala nahIM ghaTa sakatA, darzana mohanIya kA bala ghaTate hI caritra mohanIya kramazaH nirvala hotA hotA anta meM naSTa ho jAtA hai| AThoM karmoM meM [jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra] mohanIya sabase pradhAna aura balazAlI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jahAM taka mohanIya kA prAvalya rahatA hai-vahAM taka anya karmoM kA bala nahIM ghaTa sakatA aura usakI zakti ke ghaTate hI anya karma bhI kramAgata-hAsa ko prApta Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 362 hote haiM / yahI kAraNa hai ki guNasthAno kI kalpanA mohanIya karma ke tAratamyAnusAra hI kI gaI hai| pahalA guNasthAna avikAsa kAla hai, dUsare aura tIsare me vikAsa kA kucha sphuraNa hotA hai, para pradhAnatA avikAsa kI rahatI hai| cauthe guNasthAna se vikAsa hote hote anta meM caudahaveM meM jAkara AtmA pUrNa kalA para pahu~ca jAtI hai / usake pazcAt mokSa prApta hotA hai| saMkSipta meM pahale tIna guNasthAna avikAsa ke haiN| aura antima gyAraha vikAsa kAla ke usake pazcAt mokSa kA sthAna hai| yadyapi yaha viSaya bahuta hI sUkSma hai, tathApi yadi isako samajhane kI ceSTA karate haiM to yaha bahuta hI acchA lagatA hai| yaha Atmika-utkrAnti kI vivecanA hai mokSa-mandira meM pahuMcane ke lie nisenI hai| pahale sopAna se-jIne se-saba jIva car3hanA prArambha karate haiM, koI dhIre calane se dera meM, aura koI teja calane se jaldI caudahave jIne para pahuMcate hI mokSa-mandira meM dAkhila ho jAte haiN| kaI car3hate hue dhyAna nahIM rakhane se phisala jAte haiM aura prathama sopAna para A jAte haiN| gyArahaveM sopAna para car3he hue jIva bhI moha kI phaTakAra ke kAraNa gira kara prathama jIne para A jAte haiN| isalie zAstrakAra bAra bAra kahate hai ki calate hue leza-mAtra bhI gaphalata na kro| bArahaveM jIne para pahu~cane ke bAda girane kA koI bhaya nahIM rahatA hai| AThaveM aura naveM jIne me bho yadi moha-kSaya honA prArambha ho jAtA hai, to girane kA bhaya miTa jAtA hai| ina caudaha guNa-sthAnoM ke nimnAkita nAma haiM:-mithyAtva, Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 bhagavAna mahAvIra sAsAdana, mizra, aviratasamyakaddaSTi, dezavirati,pramatta, apramatta, apUrvakaraNa. anivRti, sUkSmasaMparAya, upazAnta moha, kSINa moha, sayoga kevalI aura prayoga kevlii| mithyA dRSTi guNasthAna-isa bAta ko saba loga samajhate hai ki prArambha meM saba jIva adhogati hI meM hote haiM isalie jo jIva prathama zreNI meM hote haiM ve midhyAdRSTi meM hote haiN| mithyA dRSTi kA artha hai-vastutatva ke yathArtha jJAna kA prabhAva / isI prathama zreNI se jIva Age bar3hate haiN| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki isa dopa-yukta prathama zreNI meM bhI aisA kauna mA guNa hai jisase isakI ginatI bhI guNa-zreNI meM kI gaI hai isakA samAdhAna yaha hai ki sUkSmAtisUkSma aura nIcI hada ke jIvo meM bhI cetanA kI kucha mAtrA to avazyameva ujjvala rahatI hai| isI ujjvalatA ke kAraNa mithyA dRSTi kI gaNanA bhI 'guNa-zreNI' meM kI gaI hai| sAsAdanama-samyakadarzana se giratI huI dazA kA yaha nAma hai| samyakadarzana prApta hone ke bAda krodhAdi ati tIna kapAyo kA udaya hAne se jIva ke girane kA samaya AtA hai yaha guNasthAna patanAvasthA kA hai magara isake pahale jIva ko samyagdarzana ho gayA hotA hai, imalie yaha bhI nizcita ho jAtA hai ki vaha kitane samaya taka saMsAra meM bhramaNa kregaa| mizra guNasthAna kI avasthA meM AtmA ke bhAva bar3e hI vicitra hote haiM isa guNasthAnavAlA satya mArga aura asatya 'bhamAdana' kA artha hai atitAma krodhAdi kapAya / jo zna kapAyoM se yukta hotA hai usI ko 'sAsAdana' kahate haiM / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra * 364 -mArga dono para zraddhA rakhatA hai| jaise jisa deza me nAriyaloM ke phalo kA bhojana hotA hai usa deza ke loga anna para na zraddhA rakhate haiM aura na azraddhA hii| isI taraha isa guNasthAna vAle ko bhI satya mArga para na ruci hotI hai aura na aruci hI / khala aura gur3a donoM ko samAna samajhanevAlI moDamizrita vRti isameM rahatI hai| itanA hone para bhI isa guNasthAna me Ane ke pahale jIva ko samyaktva ho gayA hotA hai / isaliye khAsAdana guNasthAna kI taraha usake bhava-bhramaNa kA bhI kAla nizcita ho jAtA hai / aviratasamyakadRSTi-virata kA artha hai vrata / vrata binA jo samyaktva hotA hai usako 'avirata samyakadRSTi' kahate haiM / yadi samyaktva kA thor3A sA bhI sparza ho jAtA hai, to jIva ke bhavabhramaNa kI avadhi nizcita ho jAtI hai / isI ke prabhAva se sAsAdana aura mizra guNasthAna vAle jIvo kA bhava-bhramaNa kAla nizcita ho jAtA hai / AtmA ke eka prakAra ke zuddha vikAsa ko samyakUdarzana yA samyakadRSTi kahate haiM isa sthiti meM tattva-viSayaka yA sazaya bhrama ko sthAna nahIM milatA hai / isa samyaktva se manuSya mokSa prApti ke yogya hotA hai / isake atirikta cAhe kitanA hI kaSTAnuSThAna kiyA jAya, usase manuSya ko mukti nahIM milatI / manusmRti meM likhA hai : "samyaka darzana sampannaH karmarNA nahi badhyate / darzanena vihIMnastu saMsAraM prati padyate " // bhavArtha - samyakUdarzana vAlA jIva karmoM se nahIM baMdhatA hai, "aura samyaka darzana vihIna prANI saMsAra meM bhaTakatA phiratA hai / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 bhagavAn mahAvIra dezavirati - samyaktva sahita, gRhastha ke vrato ko paripAlana karane kA nAma deza virati hai / 'deza virati', - zabda kA artha haisarvathA nahIM - magara amuka aMza me pApa karma se virata honA / pramatta guNasthAna- una muni mahAtmAoM kA hai ki jo pazca mahAtratA ke dhAraka hone para bhI pramAda ke baMdhana se sarvathA mukta nahI hote haiM / apramatta guNasthAna - pramAda baMdhana se mukta hue mahAmuniyoM kA yaha sAtavAM guNamdhAna hai / pUrva + karaNa - mohanIya karma ko upazama yA kSaya karane kA apUrva (jo pahile prApta nahIM huA) adhyavasAya isa guNasthAna meM prApta hotA hai / anivRtti guNasthAna- isame pUrva guNasthAna kI apekSA aisA adhika ujjvala zrAtma pariNAma hotA hai ki jisase moha kA upazama yA kSaya hone lagatA hai / sUkSma' saparAya - chakta guNa sthAnoM meM jaba mohanIya karma kA kSaya yA upazama hote hue sUkSma lobhAMzahI zeSa raha jAtA hai, taba yaha guNa sthAna prApta hotA hai / + 'karaNa' yAnI adhyavasAya - Atma pariNAma 1, ''mamparAya' zabda kA artha kapAya hotA hai-paraMtu yahA~ 'lobha' samajhanA cAhiye / 2-yahA~ aura Upara nIce ke guNa sthAnoM meM 'moha' 'mohanIya' aise sAmAnya zabda rakkhe haiM magara isase mohanIya karma ke jo vizeSa prakAra ghaTita hote haiM unhIM ko yathAyogya grahaNa karanA cAhiye, avakAza ke prabhAva se yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai 1 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavAn mahAvIra 366 upazAnta moha-pUrva guNa sthAnoM meM moha kA upazama karate karate jaba AtmA pUrNatayA moha ko dabA detI haimoha kA upazama kara detI hai, taba usako yaha guNasthAna prApta hotA hai| nauNamoha-pUrva guNa sthAnoM meM jisane mohanIya karma kA jaya karanA prAraMbha kyiA hotA hai, vaha jaba pUrNatayA moha ko sIla kara detA hai, usako yaha guNasyAna prApta hotA hai| yahA~ upazama aura kSya ke bheda ko bhI samajhA denA Avazyaka hai| moha kA sarvathA upazama ho jAne para bhI vaha punaH zavasUta hue binA nahIM rahatA hai| jaise kisI pAnI ke vartana meM miTTI ke nIce jama jAne para usakA pAnI svaccha divAI detA hai parantu usa pAnI meM kisI prakAra kI halana calana hote hI miTTI Upara uTha AtI hai aura vaha pAnI gadalA ho jAtA hai| isI taraha jaba moha ke rajakaNa-moha ke puMja-Atma pradezoM meM sthira ho jAte haiM taba Atma pradeza svaccha se dikhAI dete haiM, parantu ve upazAna moha ke raja-kaNa kisI kAraNa ko pAkara phira se udaya meM Ate haiM, aura unake udaya meM Ane se jisa taraha AtmA guNazreNiyoM meM cana hotA hai, usI taraha vApisa giratA hai| isase spaSTa hai ki kevala jJAna moha ke sarvathA kSaya hone hI me prApta hotA hai, kyoMki moha kA kSaya ho jAne para puna. vaha prAdurbhUta nahIM hotA hai| kevala jJAna ke hote hI: 'sayoga kevalI' guNasthAna-prAramma hotA hai, isa guNasthAna ke nAma meM jo "sayoga" zabda rakhA gayA hai, usakA artha Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 bhagavAna mahAyAra 'yogavAlA hotA hai| yoga kA artha hai zarIgadi kA vyApAra, kevala zAna hone ke bAda bhI zarIradhArI ke gamanAgamana kA vyApAra, bolana kA vyApAra prAdi vyApAra hote haiM isaliye ve gagera dhArI kevalI 'mayoga kahalAte haiN| una kevalI paramAtmA troM kaM, vAyupya ke anta meM, prabala zuSThacyAna ke prabhAva me, jaba sAre vyApAra maka jAte haiM. naya Tanako jo avasthA prApta hotI hai usakA nAma - 'prayoga yevalI guNasthAna hai / ayogI kA artha hai narva vyApAra rahita-sarva krithA rahita / Upara yaha vicAra kiyA jA cukA hai, ki prAtmA guNa zreNiyoM meM Age bar3hatA hunA, kevala jJAna prApta kara, prAyuSya ke anta meM ayogI dhana tatkAla hI mukti prApta kara letA hai| yaha zrAdhyAnimaka viSaya hai-umalie yahA~ ghor3I sI AdhyAtmika pAtI kA digdarzana karanA ucita hogaa| adhyAtma saMmAra kI gati gahana hai. jagan meM sukhI jIvoM kI apekSA dukhI jIvoM kA netra bahuta bar3A hai| loka prAdhivyAdhi aura zoka saMtApa meM paripUrNa hai| hajAroM taraha ke sukha sAdhanoM kI upasthiti meM bhI mAMsArika vAsanAoM meM dukha kI sattA bhinna nahIM hotii| Arogya lakSmI suvanitA aura satputrAdi ke milane para bhI dupa kA saMyoga sama nahIM hotaa| isase yaha mamajha meM zrA jAtA hai ki duHkha se susa ko bhinna karanA-kevala mukha bhogI yananA yahuta hI duHsAdhya hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 368 ha sakatA hai / mavAna ko daridrayoM kA bila sukha dukha kA sArA AdhAra manovRttiyoM para hai, mahAn dhanI manuSya bhI lobha ke cakkara meM phaMsa kara dukha uThAtA hai aura mahAna nirdhana manuSya bhI santoSa vRtti ke prabhAva se mana ke udvego ko roka kara sukhI raha sakatA hai / mahAtmA bhartRhari kahate haiM: "manasi ca parituTeko'rthavAn ko daridra / " isa vAkya se spaSTa ho jAtA hai ki manovRttiyoM kA vilakSaNa pravAha hI sukha dukha ke pravAha kA mUla hai| eka hI vastu eka ko sukha kara hotI hai, aura dUsare ko dukha kr| jo cIz2a eka bAra kisI ko ruci kara hotI haivahI dUsarI bAra usako arucikara ho jAtI hai| isase hama jAna sakate haiM ki bAhya padArtha sukha dukha ke sAdhaka nahIM haiinakA AdhAra manovRttiyo kA vicitra pravAha hI hai| __ rAga, dveSa aura moha ye manovRttiyoM ke pariNAma haiN| inhI tInoM para sArA saMsAracakra phira rahA hai| isa tridoSa ko dUra karane kA upAya adhyAtma zAkha ke sivA anya (vaidyaka) antho me nahIM hai / magara 'maiM rogI hU~' aisA anubhava manuSya ko bar3I kaThinatA se hotA hai| jahA~ saMsAra kI sukha taraMge mana se TakarAtI hoM, viSayarUpI bijalI kI camaka hRdayAkAza meM khela rahI ho, aura tRSNArUpI pAnI kI prabala dhArA meM gira kara AtmA be mAnahorahAho vahA~ apanA gupta roga samajhanA atyanta kaSTa sAdhya hai| apanI Antarika sthiti ko nahIM samajhane vAle jIva eka dama nIce darje para haiN| magara jo jIva inase U~ce darje ke haiM jo apane ko tridoSAkrAnta samajhate haiM, jo apane ko tridoSajanya ugratApa se pIr3ita samamate haiM aura jo usa roga Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 bhagavAn mahAvIra ke pratikAra kI zodha meM haiN| unake lie zrAdhyAtmika upadeza kI AvazyakatA hai| 'adhyAtma' zabda 'adhi" aura "AtmA" ina do zabdoM ke ke mela se banA hai / isakA artha hai AtmA ke zuddha svarUpa ko lakSya karake usake anusAra dhartAva karanA / saMsAra ke mukhya do tatva jar3a aura cetana - jinameM se eka ko jAne binA dUsarA nahIM jAnA jA sakatA hai isa AdhyAtmika viSaya meM pUrNatayA apanA sthAna rakhate haiM / " zrAtmA kyA cIja haiM ? AtmA ko sukha dukha kA anubhava kaise hotA hai ? sukha duma ke anubhava kA kAraNa svayaM zrAtmA hI hai yA kisI anya ke saMsarga se AtmA ko sukha dukha kA anubhava hotA hai / zrAtmA ke sAtha karma kA sambandha kaise hotA hai vaha samvandha zrAdimAna hai yA anAdi 1 yadi anAdi hai to isakA uccheda kaise ho sakatA hai-karma ke bheda prabhedoM kA kyA hisAba hai| kArmika vaya, udaya aura sattA kaise niyama baddha hai ?" adhyAtma meM ina saba bAtoM kA bhalI prakAra se vivecana hai | isake sivA adhyAtma viSaya me mukhyatayA saMsAra kI asAratA kA hUbahU citra sIMcA gayA hai / adhyAtma zAstra kA pradhAna upadeza bhinna bhinna bhAvanAoM ko spaSTatayA mamatA ke Upara dabAva rakhanA hai / samajhA kara moha durAgraha kA tyAga, tatva zravaraNa kI icchA, santo kA samAgama sAdhupuruSoM ke prati prIti, tatvoM kA zravaNa, manana aura adhya - vasana, midhyAdRSTi kA nAza, samyakadRSTi kA prakAza, krodha 1 24 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 370 mAna, mAyA, aura lobha ina cAra kapAyo kA maMhAra, indriyo kA sayama, mamatA kA parihAra, samatA kA prAdurbhAva, manovRtiyoM kA nigraha, citta kI nizcalatA, Atma svarUpa kI ramaNatA, dhyAna kA pravAha, samAdhi kA AvirbhAva-mohAdikarmo kA kSaya aura anta meM kevalajJAna tathA mokSa kI prApti, isa taraha Atmonnati kA krama adhyAtma zAnoM meM batAyA gayA hai| 'adhyAtma' kahie cAhe 'yoga' dono bAteM eka hI haiN| yoga zabda 'yuj' dhAtu se banA hai| jisakA artha hai 'jor3anA' / jo sAdhana mukti ke sAtha sambandha jor3atA hai usako yoga kahate haiN| ananta jJAna svarupa saccidAnadamaya AtmA karmoM ke saMsarga se zarIra rUpI andherI koTharI meM baMda ho gayA hai| karma ke masarga kA mUla kAraNa ajJAnatA hai, sAre zAstroM aura sArI vidyAoM ke sIkhane para bhI jisako AtmA kA jJAna na huzrA ho usake liye samajhanA cAhiye ki vaha ajJAnI hai| manuSya kA U~ce se U~cA jJAna bhI Atmika jJAna ke vinA nirarthaka hotA hai| ___ ajJAnatA se jo dukha hotA hai vaha AtmikajJAna se hI kSINa kiyA jA sakatA hai| jJAna aura ajJAna meM prakAza aura andhakAra ke samAna virodha hai| andhakAra ko dUra karane ke liye jaise prakAza kI AvazyakatA hotI hai, vaise hI ajJAna ko dUra karane ke liye jJAna kI jarUrata par3atI hai| AtmA java taka kapAyoM indriyoM aura mana ke adhIna rahatA hai-taba taka vaha saMsArika kahalAtA hai| magara vahI jaba inase bhinna ho jAtA hainirmohe bana apanI zaktiyoM ko pUrNa vikasita karatA hai, taba 'mumukSa kahalAtA hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 bhagavAna mahAvIra krodha kA nigraha kSamA se hotA hai-mAna kA parAjaya mRdutA se hotA hai-mAyA kA saMhAra saralatA se hotA hai-aura lobha kA nikadana saMtopa se hotA hai-ina kapAyo ko jItane ke liye indriyo ko apane adhikAra meM karanA cAhiye, indriyoM para sattA jamAne ke liye manaH zuddhi kI AvazyakatA hotI haimanovRtiyoM ko rokane kI AvazyakatA hotI hai, vairAgya aura prakriyA ke abhyAsa se mana kA rodha hotA hai| manovRttiyA~ avikRta hotI haiM / mana ko rokane ke liye rAga dvepa ko apane kAbU meM karanA bahuta jarUrI hai-rAgadvepa rUpI maila ko ghone kA kArya samatA rUpI jala karatA hai| mamatA ke vinA. miTe samatA kA prAdurbhAva nahIM hotaa| mamatA miTAne ke liyekahA gayA hai ki: 'bhaninyaM saMsAre bhavati sakalaM yanayanagam / ' arthAt-'AMkhoM se isa sasAra meM jo dikhatA hai vaha saba anitya hai' aisIanitya bhAvanA, aura "azaraNa' Adi bhAvanAe~ karanI cAhiye, ina bhAvanAo kA vega jaise jaise pravala hotA jAtA hai vaise hI vaise mamatva rUpI adhakAra kSINa hotA jAtA hai aura samatA kI daidIpyamAna jyoti jagamagAne lagatI hai| dhyAna, kI mukhya jar3a samatA hai| samatA kI parAkASThA hI se citta kisI eka padArtha para sthira ho sakatA hai| dhyAna zreNI meM Ane ke bAda-labdhiyAM siddhiyAM prApta hone para yadi phira se manuSya moha *1-"pramazaya mahAbAho ! mano nigraha calam / abhyAsena ca kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyate // " (bhagavadgItA) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 372 meM phaMsa jAtA hai, to usakA adhaHpAta ho jAtA hai, isaliye "dhyAnI manuSya ko bhI pratikSaNa isa bAta ke lie saceta rahanA cAhiye ki vaha kahI moha meM na phaMsa jaay| __dhyAna kI ucca avasthA ko 'samAdhi' kA nAma diyA gayA hai| samAdhi se karma-vyUha kA kSaya hotA hai| kevalajJAna kA prakAza hotA hai| kevala jJAnI jaba taka zarIrI rahatA hai taba taka vaha jIvana mukta kahalAtA hai, paJcAt zarIra kA sabandha chUTa jAne para vaha parabrahma svarUpI ho jAtA hai| AtmA mUr3ha dRSTi hotA hai taba 'vahirAtmA' auratattvaSTi hone 'para 'antarAtmA' kahalAtA hai| sampUrNa jJAnavAna hone para 'paramAtmA' kahalAtA hai| dUsarI taraha se kahe to yoM kaha sakate haiM ki zarIra 'bahirAtmA' hai| zarIra sacaitanya svarUpa jIva 'antarAtmA' hai aura avidyAmukta parama zuddhasaccidAnanda rUpa banA huA jIva hI 'paramAtmA' hai| jaina zAstrakAro ne AtmA kI ATha dRSTiyo kA varNana kiyA hai, unake ye nAma haiM-mitrA, tArA, balA, dIpatA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA / ina dRSTiyoM meM AtmA kI unnati kA krama hai| prathama dRSTi meM jo bodha hotA hai-usake prakAza ko tRNAgni ke 'udyota kI upamA dI gaI hai / usa bodha ke anusAra usa dRSTi meM sAmAnyatayA sadvartana hotA hai| isa sthiti meM se jIva jaise se jJAna aura vartana meM Age bar3hatA jAtA hai taise taise usakA "vikAsa hotA hai| jJAna aura kriyA kI ye ATha bhUmiyAM haiN| pUrva bhUmi kI - 'apekSA uttara bhUmi meM jJAna aura kriyA kA prakarSa hotA hai| ina Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 bhagavAn mahAvIra thA dRSTiyoM meM yoga ke ATha aMga jaise-yama, niyama, Asana, prANAyAma. pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kramaza: middha kiye jAte haiM / isa taraha zrAtmonnati kA vyApAra karate hue jIva jaba antima bhUmi meM pahu~catA hai, taba usakA AvaraNa nI hotA hai aura use kevala jJAna milatA hai / mahAtmA pAtali ne yoga ke liye likhA hai- "yogazcita - vRtti nizeva." arthAt citta kI vRtiyoM para adhikAra rakhanA idhara, udhara bhaTakatI huI vRttiyoM ko Atma svarUpa meM joDa kara rakhanA isako yoga kahate haiN| isake sivA isa hada para pahu~cane ke liye jo zubha vyApAra haiM ve bhI yoga ke kAraNa hone se yoga kahalAte hai / duniyA meM mukti viSaya ke sAtha sIdhA sambandha rakhane vAlA eka adhyAtma zAstra hai / adhyAtma zAstra kA pratipAdya viSaya hai mukti sAdhana kA mArga dikhAnA aura usame AnevAlI bAdhAoM ko dUra karane kA upAya batAnA / mota sAdhana ke kevala ' do upAya 1 prathama pUrva sacita karmoM kA kSaya karanA aura dvitIya, navIna thAnevAle karmoM ko rokanA / iname prathama upAya ko 'nirjaga' aura dvitIya upAya ko 'savara' kahate haiM - inakA varNana pahale kiyA jA cukA hai / ina upAyo ke siddha karane ke liye zuddha vicAra karanA, hArdika bhAvanAe~ dRr3ha rakhanA, adhyA-tmika tattvoM kA punaH puna. parizIlana karanA aura kharAba sayogo se dUra rahanA yahI adhyAtmazAstra ke upadeza kA rahasya hai / AtmA meM ananta zaktiyAM hai / AvaraNoM ke haTane se AtmA kI jo zaktiyAM prakAza meM AtI haiM unakA varNana karanA kaThina Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtavAM adhyAya -- ---- gRhastha ke dharma nAcAryoM ne apane zAstro meM gRhatya-dharma aura sAdhu: dharma para bahuta vistRta vivecana kiyA hai| digambara. sAhitya meM to "ratnakaraNDa zrAvakAcAra" ke samAna pustakeM isa viSaya para maujUda haiM / gRhastha-dharma kA dUsarA nAma zrAvaka-dharma bhI hai| isa dharma kA pAlana karanevAle puruSa "zrAvaka" aura striyA~ "zrAvikAe~" kahalAtI haiN| gRhastha-dharma pAlane meM, bAraha vrata batalAye gaye haiN| 1-sthUla prANAtipAta viramaNa, 2-sthUla mRSAvAda viramaNa 3-sthUla adattAdAna viramaNa, 4-sthUla maithuna viramaNa, 5-parigraha pariNAma, 6-digvrata, 7-bhogopabhoga parimANa, 8-anartha daNDa. virati, 9-sAmAyika, 10-dezAvakAzika, 11-proSadha aura 92-atithi sNvibhaag| 1-sthUla prANAtipAta viramaNa-(ahisA) isa vrata kA vistRta varNana hama isa khaNDa ke pahale adhyAya meM kara Aye haiN| usa lekha meM hama yaha batalA cuke haiM ki gRhastha sthUla hisA kA tyAgI nahIM hotaa| saMsArika vyavahAra calAne ke liye athavA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 bhagavAn mahAvIra *H deza, jAti eva rASTra kI rakSA karane ke liye use hisA karanA anivArya honA hai aura jaina zAkhoM meM ima pravAra ko hiMsA kI manAI bhI nahIM hai| lAlAlAjaparAya tathA anya vidvAno kA yaha kathana bilkula bhrama mUlaka hai ki jaina zrahiMsA manuSya ke purupala ko naSTa kara kAyara banA detI hai| jaina ahiMsA kA pAlana aura adhyayana karate samaya yaha khayAla meM rakhanA cAhiye ki jaina-dharma kA dayA sanvandhI upadeza duniyA ko kAyara banAne vAlA nahIM hai balki viveka mArga ko sikhAnevAlA hai / vyartha ko lar3AI karane se, athavA DhaNTA khar3A karane se mAnavIya zakti kA durupayoga hotA hai, deza barbAda hotA hai, jAti naSTa hotI hai--aura tAmalika vRtti ko abhivRddhi hovara manuSya krUra bana jAtA hai| deza kI rakSA ke lie sAtvika zaurya dikhAne kI. yuddha karane kI aura krUra logoM ke hAtha se prajA ko bacAne kI jaina dharma meM zrAjJA hai / itihAsa aura prAcIna jaina zAstra isa bAta ke pramANa haiM ! jaina-dharma gRhasthoM ko gRhastha ke mutAbika calane kI AjJA detA hai / usakA kathana to sirpha itanA hI hai ki apane svArtha ke lie apane meM niraparAdha durbala prANI ko vyartha mata satAyo / isa bAta kA anumodana koI bhI dharmazAstra nahIM kara sakatA ki niraparAdha ko satAnA acchA hai / yogyatAnusAra aparAdhI ko daNDa dene ko yojanA karanA kisI dharmazAstra meM niSiddha nahIM hai / jo vyakti manastatva ke siddhAntoM ko nahIM jAnatA hai, vaha dharma ke tatvoM ko bhA nahIM samajha sakatA hai aura isIlie usake jIvana kI dazA bahuta anavasthita ho jAtI hai / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 382 lakI kalyANa unhIM manuSya ko manuSyatA isI meM hai ki vaha apanI lAgaNiyoM ko apane jajboM ko dayA se davA rakkhe / jagata kA logo se hotA hai jo udAra hRdaya vAle hote haiN| dayAhIna svArthI logo kA dauradaurA hotA hai usa kAla meM prajA ko jo duHkha uThAne par3ate haiM ve itihAsa ke vettAoM se chipe nahI hai / jisa kAla meM isalie jaina zAstroM meM gRhastha dharma kA varNana karate hue kahA hai ki:-gRhastha ko jAna bUjha kara saMkalpa pUrvaka kisI trasta jIva ko na mAranA cAhiye na satAnA cAhiye / binA kisI prayojana ke kisI bhI AtmA ko kheda pahu~ce isa prakAra ke durvacana na kahanA cAhiye / - sthUla mRSAvAda viramaraNa-jo sUkSma asatya se bacane kA vrata nahIM nibhA sakate haiM - unake lie sthUla (moTe) asatyo kA tyAga karanA batAyA gayA hai| isame kahA gayA hai ki, kanyA ke samvandha meM, pazuoM ke sambandha meM, kheta kutroM ke sambandha me aura isI taraha kI aura bAtoM ke sambandha me jhUTha nahIM bolanA cAhiye | yaha bhI Adeza kiyA gayA hai ki dUsaro kI dharohara nahIM pacA jAnA cAhiye, jhUThI gavAhI nahIM denI cAhiye, aura jAlI lekha- dastAveja nahIM banAne cAhiyeM / sthUla adattAdAna viramaNa - jo sUkSma corI ko tyAgane kA niyama nahI pAla sakate unake liye sthUla corI chor3ane kA niyama batAyA gayA hai / sthUla corI meM ina bAto kA samAveza hotA hai: Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra "patitaM vismRtaM naSTaM sthitaM sthApita mAhitam / taM nAdadItasvaM parakIyaM cida sudhI // " svAda DAlanA, tAlA tor3anA, jebakaTI karanA, khoTe vATa, nola rakhanA, kama denA, jyAdA lenA Adi aura aisI karanA jo rAja niyamoM meM aparAdha batAI gaI ho| gasta meM par3I huI cIja ko uThA lenA, kisI ke jamIna me gar3he hue dhana ko nikAla lenA aura kisI kI dharohara pacA lenAina bAtoM kA isa vrata meM pUrNatayA tyAga karanA cAhiye / corI nahIM kisI kI * sthUla maithuna viramaNa - isa vrata kA abhiprAya hai, para kha kA tyAga karanA, vaizyA, vidhavA, aura kumArI kI saMgati ne dUra rahanA tathA jisa bAta meM jIvoM kA saMhAra hotA ho, aisA pApamaya vyApAra nahIM karanA / anartha daMDa viramaNa - isakA artha hai vinA matalaba daDita hone se - parApa dvArA baMdhane se bacanA / vyartha kharAva dhyAna na karanA. vyartha pApAMpadeza na denA aura vyartha dUsaro ko hiMsaka upakaraNa na denA, isa vrata kA pAlana hai / inake atirikta, bela tamAze dekhanA, gappeM lar3AnA, hasI dillagI karanA Adi pramAdAcaraNa karane se yathAzakti bacate rahanA bhI isa vrata meM zrA jAtA hai / 383 sAmAyika vrata - rAga dvepa rahita zAnti ke sAtha me do ghar3o yAnI 48 miniTa taka Asana para baiThane kA nAma sAmayika hai / isa samaya meM Atmatatva kA cintana, vairAgyamaya zAstroM kA parizIlana athavA paramAtmA kA dhyAya karanA cAhiye / dezAvakAzika vrata - isakA abhiprAya hai chaThe vrata meM grahaNa Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 384 kiye hue digbata ke dIrghakAlika niyama ko eka dina yA amuka samaya taka ke liye parimita karanA, isI taraha dUsare vratoM meM jo chuTa ho usako bhI sakSepa karanA / proSadha brata-yaha dharma kA poSaka hotA hai isalie-'propa kahalAtA hai| isa vrata kA abhiprAya hai-upavAsAdi tapa karake cAra yA ATha pahara taka sAdhu kI taraha dharma kArya meM ArUr3ha rhnaa| isa proSadha meM zarIra kI, tailamardana zrAdi dvArA zuzrUpA kA tyAga, pApa vyApAra kA tyAga tathA brahmacarya pUrvaka dharmakriyA karane ko, zubha dhyAna ko, athavA zAtra manana ko, svIkAra kiyA jAtA hai / tyAga karanA bhI isI vrata me jAtA hai| parigraha parimANa-icchA aparimita hai| isa vrata kA abhiprAya hai-icchA ko niyamita rakhanA / dhana, dhAnya,sonA, cA~dI ghara, kheta, pazu Adi tamAma jAyadAda ke lie apanI icchAnusAra niyama le lenA caahie| niyama se vizeSa kamAI ho to usako dharma kArya meM kharca kara denA caahiye| isakA parimANa nahIM hone se lobha kA vizeSa rUpa se vojhA par3atA hai aura usake kAraNa AtmA adhogati meM calI jAtI hai| isalie isa vrata kI AvazyakatA hai| digvrata-uttara, dakSiNa, pUrva aura pazcima ina cAroM -dizAoM aura IzAna, bhagneya, naiRnya aura vAyavya ina vidizAoM meM jAne Ane kA niyama karanA, yaha isa vrata kA abhizaya hai| bar3hatI huI lobha vRtti ko rokane ke liye yaha niyama banAyA gayA hai| * bhogopabhoga parimANa-to padArtha eka hI bAra upabhoga Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 bhagavAn mahAvIra meM Ate haiM-ye moga kahalAte haiM, jaise anna, pAno aadi| aura jo padArtha bAra bAra kAma meM A sakate haiM ve upabhoga kahalAte haiM jaise-vara jevara aadi| isa vrata kA abhiprAya hai ki inakA niyama karanA, icchAnusAra nirantara parimANa karanA / tRSNA lolupatA para isa vrata kA kitanA prabhAva par3atA hai-isase tRSNA kitanI niyamita ho jAtI hai, so anubhava karane hI se manupya bhalI prakAra jAna sakatA hai| madya, mAMsa, kandamUla Adi prabhakSa padAyoM kA tyAga bhI imI vrata meM yA jAtA hai| zAnti mArga meM Age vaTane kI jaba manuSya ko icchA hotI hai, taba vaha isa vrata kA pAlana karatA hai| atithi savibhAga apanI Atmonnati karane ke liye gRhamyAzrama kA tyAga karane vAle mumukSa 'atithi' kahalAte haiN| una atithiyoM ko, muni mahAtmAtrI ko anna vasra zrAdi cIjo kA jo unake mArga meM bAdhA na DAleM, magara unake sayama pAlana meM upakArI ho, dAna denA aura rahane ke lie sthAna denA isa vrata kA abhiprAya hai| sAdhu-satoM ke atirikta uttama guNa-pAtra gRhasthA ke prati bhakti karanA bhI isa vrata meM sammilita hotA hai| ina bAraha vratoM meM se prArambha ke pA~ca ta "aNuvrata" kahalAte haiN| inakA abhiprAya yaha hai ki ve sAdhu ke mahAnatA ke sAmane 'aNu' mAtra haiM-bahuta choTe haiN| unake bAda tIna 'guNa vrata' kahalAte haiM inakA matalaba yaha hai ki ye tIna vrata aNuvratoM kA guNa yAnI upakAra karane vAle haiM-unako puSTa karane vAle haiN| antima cAra 'zikSAvata' kahalAte haiN| zikSAbata zabda kA artha hai-vizeSa dhArmika kArya karane kA abhyAsa DAlanA / 25. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 386 vArahoM vrata grahaNa karane kI sAmarthya na hone para zakti ke anusAra bhI vrata grahaNa kiye jA sakate haiN| ina vrato kA mUla * samyakta hai| samyamta prApti ke binA gRhastha-dharma kA sampAdana nahIM ho sakatA hai| rAtri bhojana kA niSedha / rAtri meM bhojana karanA anucita hai, isa viSaya para grahale anubhava-siddha vicAra karanA ThIka hogA / sandhyA hote hI aneka sUkSma jIvoM ke samUha ur3ane lagate haiM / dIpaka ke pAsa rAta meM bezumAra jIva phirata hue najara Ate haiM, khule rakkhe hue dIpaka pAtra me saikar3oM jIva par3e hue dikhAI dete haiN| isake sivA -rAta hote hI apane zarIra para bhI aneka jIva baiThate haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki, rAtri meM jIva-samUha bhojana para bhI avazyameva vaiThate hI hoge| ataH rAta meM khAte samaya, una jIvoM meM se jo bhojana para baiThate haiM, una jIvoM ko loga khAte haiM, aura isa taraha unakI hatyA kA pApa apane sira lete haiN| kitane hI jaharI jIva rAtri-bhojana ke sAtha peTa meM cale jAte haiM, aura aneka prakAra ke roga utpanna karate hai| kaI aise jaharI jantu bho hote haiM, jinakA asara peTa meM jAte hI nahIM hotA, dIrgha kAla ke bAda hotA hai| jaise jUM se jalodara, makar3I se kor3ha aura ciTI se "buddhi kA nAza hotA hai| yadi koI ninakA khAte meM A jAtA - hai to vaha gane meM aTaka kara kaSTa pahu~cAtA hai| makkhI khA jAne - se mana ho jAtI hai, aura agara kAI jaharI jantu khAne meM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAri sandhAna nahIM milatA, tathApi Aja kala yaha mata adhika pracalita hai ki urala parvata kI pUrva athavA pazcima ina donoM dizAoM meM se kisI eka dizA ke vilkula uttara kI ora pArya jAti kA mUla sthAna thaa| isI uttarIya mUlasthAna me nikala kara AyoM ne Aneya aura naiRtya ina do dizAoM kI ora gati kii| jisa kAla ko hama aitihAsika kAla kahate haiM usameM mAlUma hotA hai ki Arya loga yUropa ke antargata base hue the unhoMne vahA~ ke mUla nivAsiyoM ko vahA~ se nikAla kara apanI ucca sudhAraNAo aura vikasita dharma vicAroM ke aneka kendra sthApita kiye the| jo zAkhA zrAgneya koNa ko gaI thI umane IrAna tathA bharata khaNDa ko vyApta kara diyaa| ina logoM ke dharma vicAra bahuta hI usa koTi ke the| ighara to eziyA ke dakSiNa vibhAga meM Arya-vicAro kA vikAsa ho rahA thA, udhara semeTika jAtiyoM meM eka navIna dharmabhAvanA janma le rahI thii| vaha bhAvanA mahammadI athavA isalAmI dharma kI thii| ___ina bhinna bhinna etihAsika parivartano ke phala svarUpa jagata ke tamAma dharmoM ko Adhunika viziSTa rUpa prApta huaa| sameTika jAtiyoM meM paidA hone vAle yahUdI khristI aura mahammadI dharmoM kA to lagabhaga sArI duniyA~ meM pracAra ho gayA para Arya-dharma kA pracAra eziyA ke dakSiNa aura pUrva vAle dezoM hI me hokara raha gyaa| zeSa saba dezoM se isakA lopa ho gyaa| jina sthAno para vaha TikA rahA vahA~ bhI anya dharmoM ke bhayaGkara AghAta use saina karane pdd'e| isa prAcIna Arya-dharma kI aneka , satatiyoM meM se Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 394 jaina-dharma bhI eka hai| jaina dharma kA mahatva nizcin karane ke pUrva hameM Arya-dharma ko abhivRddhi ke pradhAna pradhAna kAraNoM para vicAra karanA hogaa| bauddhika dRSTi dvArA honevAlI jagadvipayaka kalpanAoM kA dIkaraNa aura usameM se niSpanna honevAlI nisarga-sambandhI pUjya vRddhi ye donoM Aryadharma ke Adya tatva the, isameM koI saMdeha nahIM, ki zrArya dharma ke antargata Aja bhI ye tatra nyUnAdhika para vikasita rUpa me pAye jAte haiM, prIka aura romana dharmoM meM bhI inakI jhalaka dikhalAI par3atI hai, para ina tattvo kA pUrNa vikAsa bhAratavarSa meM hI huA, yaha svIkAra karane meM koI bAdhA na hogii| ina bauddhika dharma vicAro kI pragati kA paryavasAna nairAzyavAda tathA karmaThatA meM hotA hai, aura ye donoM Rgveda ko prAcIna sUktiyoM meM bhI pAI jAtI hai, Arya-dharma kA yaha ana brAhmaNoM meM bahuta hAnikAraka daraje taka jA pahu~cA thA, aura isI kAraNa yaha dharma izvarotsArI hone para bhI manuSyotsArI bana gyaa| jisake phalakharUpa manuSyotsArI dharma meM honevAle saba dopI ne isameM bhI sthAna prApta kiyaa| ina saba doSo meM sabase bar3A doSa yaha huA ki janatA kI dharma-bhAvanAoM ko niyantraNa karanevAlI zakti kA vinAza ho gayA, jisase janatA ke hRdaya para parakIya vidhi vidhAnoM aura mata-matAntaro ke prabhAva par3ane kA mArga khula gyaa| semeTika dharma Arya dharma ke isa aGga se bilkula bhinna hai, isa dharma kI mukhya bhAvanAe~ bhakti aura gUr3ha preraNA ke dvArA prakaTa hokara manuSya kI buddhi para uttamattA bhogatI hai aura apane bhaktoM ko vizvAsapUrvaka ve dhIre dhIre saMsAra ke vyavahAra Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 bhagavAn mahAvIra me se nikAla kara svarga tathA narka sambandho kalpanAmaya mAnavAtIta sRSTi meM le jAtI hai| __Arya logoM se Ane ke pUrva jo jAtiyA~ isa deza me basatI thI, unake mUla dharma kA pUrA patA nahIM calatA, tathApi Adhunika laukika dharma-sampradAya aura prAcIna dharma-sAhitya ke tulanAtmaka manuSya-zAstra kI evaM prAcIna avazeSo kI sahAyatA dvArA sUkSma nirIkSaNa karane se usa dharma kI bahuta sI bAtoM kA patA laga sakatA hai, isa sUkSma nirIkSaNa se yaha siddha hotA hai ki pUrva bhArata meM kama se kama do viziSTa jAti ke dharma the| ye donoM varga yA to jIva devAtmaka the yA eka jIva devAtmaka aura dUsarA jar3adevAtmaka thaa| jar3a devAtmaka mata kA prAdurbhAva kucha gUDha kAraNoM se paidA huI kSubdhAvasthA meM utkaTa bhakti kA paryavasAna unmAda meM athavA AnandAtireka meM hokara huaa| isake atirikta jo jIva devAtmaka kharUpa kA varga thA, usame vairAgya eva tapasvIvRtti kA sambandha thA / ina do khAsa tatvoM ke anuSaDga se mUla Arya-dharma kA vikAsa huA aura usame se aneka paMtha aura dharma-zAkhAeM pracalita huii| . ___IsA se karIba ATha sau varSa pUrva isa Arya-dharma ke antargata eka vicitra prakAra kI vizRkhalA kA prAdubhAva huA / usa samaya meM brAhmaNo kI karmakANDa priyatA itanI bar3ha gaI thI ki usame ke kitane hI prayoga "dharma" nAma dhAraNa karane ke yogya na rahe the-Adhunika pAzcAtya vidvAno kA prAyaH yaha, mantavya hai ki samAja kI isI vizRkhalA ko dUra karane ke liye hI jaina aura bauddhadharma kA prAdurbhAva huA thA, para kaI kAraNoM se mere Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 396 'antaHkaraNa meM yaha kalpanA ho rahI hai ki yaha mata bahuta bhUla se bharA huA hai| ___kucha dinoM pUrva logoM kA prAyaH yaha mata thA ki gautamayuddha se kucha hI samaya pUrva mahAvIra hue aura unhone jaina dharma kI sthApanA kI, para aba yaha mantavya asatya siddha ho cukA hai aura loga mahAvIra ke pUrvavartI tIrthakara pArzvanAtha ko jainadharma kA mUla saMsthApaka mAnane lage haiM, para jainiyoM kA paramparA- . gata mata inase bhI bhinna prakAra kA hai| unake matAnusAra jaina-dharma anAdi sanAtana dharma hai / jainiyo kA yaha paramparAgata mata upekSA ke yogya nahIM hai / merA to yaha vizvAsa hai ki bhArata ke pratyeka sAmpradAyika mata ko aitihAsika AdhAra avazya hai| jaina-dharma ke isa kathana ko kaunasA aitihAsika zrAdhAra hai, yaha kaha denA bahuta hI kaThina hai| isa viSaya kI zodha karanA maiMne hAla hI meM prArambha kI hai, tathApi harmana jekobI ke nibandha me jo eka vidhAna dRSTi gocara hotA hai, usase prastuta viSaya para gaveSaNA kI jA sakatI hai / usa nibandha se mAlUma hotA hai ki jaina-dharma ne apane kitane eka mantavya "jIva devAtmaka" dharma meM se grahaNa kiye hoMge / jainiyo kA yaha siddhAnta ki pratyeka prANI hI nahIM-- 'kintu vanaspati aura khanija padArtha taka jIvAtmaka haiM, hamAre uparokta mantavya kI puSTi karatA hai| isase siddha hotA hai ki jaina-dharma ati prAcIna dharma hai| Arya sabhyatA ke Arambha hI se isakA bhI prArambha hai| mere isa vicAra ko maiM bahuta hI zIghra zAstrIya dRSTi se siddha karane vAlA huuN| jainoM ke nirgranthoM kA ullekha Aja bhI prAcIna vedoM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 bhagavAna mahAvIra me upalabdha hotA hai, yaha bhI mere isa kathana kI puSTi kA eka pramANa hai| jaina-dharma cAhe jitanA hI prAcIna ho para yaha nizcaya hai| ki use yaha viziSTa rUpa mahAvIra ke samaya se hI prApta huA hai, aura isI viziSTa rUpa para se hameM usakI tulanAtmaka parIkSA karanA hai / jaina-dharma kA mukhya kArya nAstikavAda tathA aneyavAda ko nisteja karake brAhmaNIya vidhi vidhAnoM meM ghusI huI karmaH kANDatA ko ni.satva kara use pIche haTAnA hai, yadyapi buddhadharma ne bhI isa kArya ko kiyA aura jaina-dharma kI apekSA usakA pracAra bhI adhika huA, tathApi bhAratavarSa ke liye jaina-dharma hI adhika mahatvapUrNa hai, kyoMki isI ke kAraNa dUsare dhamoM meM bhI yaha pratikriyA zurU huii| para jaina-dharma kA vAstavika mahatva isase bhI adhika eka dumarI bAta meM hai, isa eka hI lanaNa ke dvArA jaina dharma kI itara dhoM se vizeSatA batalAI jA sakatI hai| pratyeka dharma sAhitya ke khAsa kara tIna pradhAna aga hote haiM, bhAvanoDhIpaka pugaNa, buddhivarddhaka tatvanAna, aura AcAravardvaka m-kaanndd| kaI dharmoM meM bahudhA vidhividhAtmaka karmakANDa kI mahattA bar3ha jAne se usake zepa do aga kamajora ho jAte hai| kisI dharma meM bhAvanoddIpaka purANo kI lokapriya kathAoM sA mahatva bar3ha jAtA hai, to tatvajJAna kA ajha kamajora ho jAtA hai, para jaina-dharma eka aisA dharma hai jisame saba aGga barAvara samAna gati se Aga vaTate hue najara pAte haiN| prAcIna brAhmaNa dharma tathA bauddha-dharma meM bauddhika pralo kA niSkAraNa stoma macAyA gayA hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 398 jaina-dharma ko duniyA ke dharmo meM kauna sA sthAna prApta ho sakatA hai yaha jAnane ke liye usakA pUrNa adhyayana aura vivazvana karanA Avazyaka hai / para isa choTe se vyAkhyAna meM itanI mImAMsA karanA asambhava hai, ataH usakI kucha zrAvazyaka bAnoM kAhI ullekha karake dharma ke tulanAtmaka vijJAna- zAstra meM jaina-dharma ko kisa prakAra kA vizeSa mahatva milatA hai yaha batalAne kA prayatna karatA hU~ / saba se mahatvapUrNa viSaya to jaina-dharma meM pramANa sahita mAnA huA deva samvandhI mata hai, isa dRSTi se jaina-dharma manuSyotsArI ( nara se nArAyaNa padavI taka vikAsa karanevAlA) siddha hotA hai, yadyapi vaidika tathA brAhmaNa dharma bhI manuSyotsArI haiM tathApi isa viSaya meM ve jaina-dharma se bilkula bhinna haiM, ina dharmoM kA manuSyotsAritva kevala aupacArika hI haiM kyoMki unameM deva kisI manuSyAtIta prANI ko mAnA hai, aura use mantra dvArA vaza karake apanI iSTa siddhi kI jA sakatI hai, aisA mAnA gayA hai, para yaha vAstavika manuSyotsAritva nahIM hai, vAstavika manuSyotsAritva to jaina aura bauddha dharma meM hI dikhalAI detA hai / jainiyoM kI deva vipayaka mAnyatAe pratyeka vicArazIla manuSya ko svabhAvika aura buddhi-prAhya mAlUma deMgI, unake matAnusAra paramAtmA Izvara nahIM hai, arthAt vaha jagat kA racavitA aura niyantA nahIM hai / vaha pUrNAvasthA ko prApta karanevAlI AtmA hai / pUrNAvasthA arthAt mokSa ke prApta ho jAne para vaha jagat meM janma, jarA aura mRtyu ko dhAraNa nahIM krtaa| isI se vaha vandanIya aura pUjanIya hai / jainoM kI yaha deva viSayaka Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 bhagavAna mahAvIra phalpanA suprasiddha jarmana mahAtatvajJa nize ( Supermen ) manuSyAtIta koTi kI kalpanA ke sAtha barAbara milatI huI dRSTigocara hotI hai aura isI vipaya meM mujhe jaina-dharma ko anIzvaravAdI samajha kara usake dharmava para zrAghAta karanA cAhate haiM unake sAtha meM pravala virodha karane ko taiyyAra hai| merA khyAla hai ki bauddhika (tatvajJAnAtmaka) aga kA uttama rIti se poSaNa karane ke liye AvazyakatAnusAra hI uccatama dhyeya ko hAtha meM lekara jaina-dharma ne deva sambandhI kalpanA AvazyakIya hone se apanA dharmatva kAyama rakhane ke liye dharma ke pradhAna lakSaNoM ko apane se bAhara na jAne diyaa| isa kAraNa jaina-dharma ko na kevala Arya dhamAM hI kI pratyuta tamAma dharmoM kI parama maryAdA samajhane meM bhI koI hAni nahIM mAlUma hotii| dharma ke tulanAtmaka vijJAna meM isa parama sImAtmaka svarupa ke kAraNa hI jaina dharma kA bar3A mahatva prApta huA hai| kevala isI eka STi se nahIM pratyuta tatvajJAna, nItijJAna aura tarka vidyA kI dRSTi se bhI tulanAtmaka vijJAna me jainadharma ko utanA hI mahatva prApta hai / paryApta samaya ke na hone para bhI maiM jainadharma kI zreSThatA ke sUcaka kucha viSayoM kA sakSipta vivecana karatA huuN| ananta saMkhyA kI utpatti jo jainoM ke "loka-prakAza" nAmaka grantha meM batalAI gaI hai, Adhunika gariNata zAstra kI utpatti ke sAtha vagavara milatI huI hai| isI taraha dizA aura kAla ke abhinnala kA prazna jo ki sAmprata meM insTIna kI utpatti ke lie Adhunika zAkhajJoM meM vAdagrasta vipaya ho par3hA hai, usakA bhI nirNaya jaina-tatvajJAna meM kiyA gayA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 400 jainiyoM ke nIti zAstra meM se yahA~ para sirpha dohI bAtoM kA ullekha karatA huuN| isa viSaya me jainoM ke nIti zAstra meM bilkula pUrNatA se vicAra kiyA gayA hai| unameM se pahilI vAta "jagata ke tamAma prANiyoM ke sAtha sukha-samAdhAna pUrvaka kisa prakAra ekatra rahA jA sakatA hai yaha prazna hai| isa prazna ke sammukha aneka nItivettAo ko panAha mAMganI par3atI hai| Aja taka isa prazna kA nirNaya koI na kara sakA / jaina zAstroM meM isa prazna para vilkula sulabhatA aura pUrNatA ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| dUsare prANI ko dukha na denA yA ahisA, isa viSaya ko jaina zAkhA meM kevala tAtvika vidhi hI na batalA kara khristI dharma me dI huI isa viSaya kI AjJA se bhI adhika nizcayapUrvaka aura jora dekara AcaraNIya AcAra batalAyA hai| itanI hI sulabhatA aura pUrNatA ke sAtha jainadharma me jisa dUsare prabha kA spaSTIkaraNa kiyA hai vaha strI aura puruSa ke pavitra sambandha ke viSaya me hai| yaha prazna vAstava meM nIti zAstra hI kA nahIM hai varana jIvana zAstra aura samAja zAna ke sAtha bhI isakA ghaniSTa sambandha hai / mi0 mAlthasa ne jisa rASTrIya prazna ko artha zAstra ke gambhora siddhAntoM ke dvArA hala karane kA prayana kiyA hai aura jagata kI loka saMkhyA kI vRddhi ke kAraNa hone vAlI saGkIrNatA ke duSTa pariNAmoM kA vicAra kiyA hai usa prazna kA samAdhAna bhI jaina dharma me bar3I sulabhatA ke sAtha kiyA hai / jaina dharma kA yaha samAdhAna prajA vRddhi ke bhayaGkara pariNAmo kI jar3a kA ho mUlaccheda kara DAlatA hai| yaha samAdhAna brahmacaryya sambandhI hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 bhagavAn mahAvIra p ina saba bAtoM ko dekhane para kisI ko yaha kahane meM Apatti nahIM ho sakatI ki jaina dharma sAmAnyata. saba dharmoM kA aura vizeSata zra dharma kA una sopAna hai| isase dharma ke viziSTa anI kA sAmyavasthAna jaina dharma meM yathArtha rIti se niyojita kiyA gayA hai aura usakI racanA manuSya ko kendra samajha kara kI gaI hai / jaina dharma kA adhyayana karane se yaha bAta spaSTa mAlUma hotI hai ki bauddhika zraddha ko kinAre na rakha kara usa racanA meM dharmatva ko kisI prakAra kI kSati na pahu~ce, isa paddhati se usakA vikAsa kiyA gayA hai / IsAI dharma kI apekSA isa viSaya meM jaina dharma kI jar3a adhika balavAna hai| IsAI dharma kI racanA bAibala ke AdhAra para kI gaI hai| zruta. usane bauddhika prazna para vizeSa uhApoha nahIM kiyA gayA hai| kAraNa isakA yaha mAlUma hotA hai ki IsAI dharma kA uddezya kevala manuSya kI bhAvanA para hI kArya karane kA thA / tadanantara usane erisToTala ke vaijJAnika tatvoM ko aGgIkAra kiyA aura Aja taka bhI vaha una tatvoM ko dharmatayA mAnatA hai / para una tatvoM kA Adhunika zAstrIya pragati ke tathA bauddhika vikAsa ke sAtha milAna nahIM ho sakanA / yadyapi bhAvanA kI dRSTi se IsAI dharma ne anya dharmo ko mAta kara diyA hai tathApi mere mantavya ke anusAra Adhunika dRSTi vAle logoM ko kevala bhAvanAoM para hI avalambita rahanA rucikara na hogA, kyoki unakA siddhAnta hai ki dharma ko Adhibhautika zAstra kI gati se hI daur3anA cAhiye / inhIM saba bAtoM kA saMkSipta sArAMza yahI nikalatA hai ki DC Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 402 ucca dharmatatvoM evaM paddhati kI dRSTi se jaina-dharma aura dhamoM se tulanAtmaka zAstroM meM atyanta Age bar3hA huA dharma hai| dravya kA jJAna sampAdana karane ke liye jaina-dharma meM yojita eka syAdvAda kA svarUpa dekha lenA hI paryApta hogA jo ki bilkula Adhunika paddhati ke sAtha milatA julatA hai / nissandeha jainadharma, dharma-vicAra kI parama zreNI hai aura isa dRSTi se kevala dharma kA vargIkaraNa karane hI ke liye nahIM kintu vizeSataH dharma kA lakSaNa nizcita karane ke liye usakA rucipUrvaka abhyAsa karanA Avazyaka hai| .. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM adhyAya RESU jaina-dharma kA vizvavyApitva kisI bhI dharma kI uttamatA kI parIkSA usake vizvavyApI siddhAntoM para bar3I hI AsAnI ke sAtha kI jA sakatI hai / jo dharma jitanA hI adhika vizvavyApI hotA hai athavA ho sakatA hai utanA hI adhika usakA gaurava samajhA jAtA hai / para prazna yaha hai ki usake vizvavyApitva ko parIkSA kina siddhAntoM ke AdhAra para kI jAya / bhinna bhinna vidvAn bhinna bhinna prakAra se isa kasauTI para dhamoM kI jAMca karate haiM, abhI taka koI bhI isa prakAra kI nizcita kasauTI nahIM banA sakA hai ki jisa para bhI saba dharmoM kI jA~ca karake unakI utkRSTatA athavA nikRSTatA kI 'jA~ca kara lI jAya / hamAre khyAla se jo dharma sAmAjika karate hue vyakti ko dhyAtmika unnati ke vahI dharma vizvavyApI bhI ho sakatA hai| vidroha, vyabhicAra Adi jitanI bhI bAteM naSTa karane vAlI haiM unako miTA kara jo dharma, dayA, namratA, bandhuprema aura brahmacaryyaM kI ucca zikSAe~ dekara sAmAjika zAnti ko zAnti kI pUrNa rakSA mArga meM le jAtA hai, hiMsA, krUratA, bandhusAmAjika zAnti ko Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bhagavAn mahAvAra dhujana aTala banAe rakhatA hai, vahI dharma vyakti ko, jAti ko, deza ko aura vizva ko lAbhadAyI ho sakatA hai / lekina isameM eka bar3I bhayaMkara anivAryyaM vAghA upasthita hotI hai / yaha bAdhA manuSya prakRti ke kAraNa samAja me utpanna hotI hai, pratyeka mAnasazAkha-vettA isa bAta ko bhalI prakAra jAnatA hai ki manuSya prakRtidoSa aura guNoM kI samapTi hai| jahAM usame aneka devocita guNo kA samAveza rahatA hai, vahA~ aneka asurocitadoSa bhI usameM vidyamAna rahate haiM / manuSya prakRti kI yaha kamajorI itanI aTala aura anivArya hai ki sasAra kA koI bhI dharma kisI bhI samaya meM samaSTirUpa se isa kamajorI ko na miTA sakA aura na bhaviSya hI meM usake miTane kI AzA hai / yaha kabhI ho nahI sakatA ki sRSTi se ye krUra aura ghAtaka pravRttiyA~ bilkula naSTa ho jAya~ / prakRti ke antargata hamezA se ye rahI haiM aura rahegI / viruddha prakRtiyoM kI isI samaSTi ke kAraNa prANI varga meM aura manuSya jAti me nityaprati jIvana kalaha ke dRzya dekhe jAte haiM / ataeva yaha AzAM to vyartha hai ki koI dharma ina kupravRttiyoM kA nAza kara vizva vyApI zAnti kA prasAra karane meM saphala hogA / hA~ itanA avazya ho sakatA hai--yaha bAta mAnanA sambhava bhI hai| ki prayatna karane para manuSya samAja me kupravRttiyo kI saMkhyA kama aura satpravRttiyoM kI saMkhyA adhika ho sakatI hai / ataH nizcaya huA ki jo dharma manuSya kI satpravRttiyoM kA vikAsa karake sAmAjika zAnti kI rakSA karatA huA manuSya jAti ko Atmika unnati kA mArga batalAtA hai vahI dharma zreSTha ginA jA sakatA hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 bhagavAn mahAvIra isI kasauTI para hama jaina-dharma ko bhI jA~canA cAhate hai / jaina-dharma ke antargata pratyeka gRhastha ke liye ahiMsA, satya, AcArya, brahmacarya, aura parigraha parimANa ina pA~ca aNuvratoM kI yojanA kI gaI hai, aNunata arthAt sthUla vrata jainAcArya isa bAta ko bhalI prakAra jAnate the ki sAdhAraNa manuSya-prakRti ina bAtoM kA sUkSma rUpa se pAlana karane meM asamartha hogI aura isIliye unhoMne inake sthala svarUpa kA pAlana karane hI kI AjJA gRhastho ko dI hai| hAM, yaha avazya hai ki sAMsArikapana meM gRhastha inakA dhIre dhIre vikAsa karatA rahe aura jaba vaha sanyastAzrama meM praviSTa ho jAya taba inakA sUkSma rUpa se pAlana kare, usa samaya manuSya sasAra se sambandha ,na hone ke kAraNa kucha mAnavAtIta (Super human) bhI ho jAtA hai, aura isa prakAra ke vRttoM se vaha apano Atmika unnati kara sakatA hai| yadi jaina-dharma ke kathanAnusAra samAja meM samaSTi rUpa se ina pA~ca vRnoM kA sthUla rUpa se pAlana hone lage, yadi pratyeka manuSya ahiMmA ke saundarya ko, satya ke pAvitrya ko, brahmacarya ke teja ko aura sAdagI ke mahatva ko samajhane laga jAya to phira dAve ke mAtha yaha bAta kahane meM koI Apatti nahI raha jAtI ki samAja meM sthAyI zAnti kA udreka ho sakatA hai| jagan ke antargata azAnti aura kalaha ke jitane bhI dRzya dRSTi gocara hote rahate haiN| prAyaH ve saba inhI pA~ca ghRtoM kI kamI ke kAraNa hote haiM / ahiMsaka pravRtti ke abhAva hI ke kAraNa saMsAra meM hatyA ke, krUratA ke pAzavikatA ke dRzya dekhe jAte haiM, satya ko kamI hI ke kAraNa dhokhevAnI aura veimAnI evaM bandhu Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nTeja vidroha ke hajAro aura lAkhoM dRzya nyAyAlayoM ke raGga maJcoM para aminIta hote haiN| brahmacarya ke abhAva ke kAraNa saMsAra meM anAcAra, vyabhicAra aura valahInatA ke dRzya dekhane ko milate hai, aura sAdagI ke viruddha vilAsapriyatA ke Adhikya hI ke kAraNa nAnA prakAra ke vilAsa mandiroM meM manuSya jAti kA adhaHpAta hotA hai| yadyapi yaha vAta nirvivAda hai ki lAkha prayatna karane para bhI manuSya jAti kI ye kamajoriyA~ vilkula naSTa nahIM ho sakatI tathApi yaha nizcaya hai ki ina siddhAntoM ke pracAra se manuSya jAti ke antargata bahuta sAmyatA sthApita ho makatI hai| jitanA hI jyAdA samAja meM ina siddhAnto kA pracAra hotA jAyagA, utanI hI samAja kI zAnti bar3hatI jaaygii| isa dRSTi se isa kasoTI para yadi jA~cA jAya tava to jaina-dharma ke vizvavyApitra me koI sandeha nahIM raha sktaa| ava rahI vyakti ke Atmika uddhAra kI vaat| isa viSaya me to jaina-dharma pUrNatA ko pahu~cA huA hai| Atmika uddhAra ke aneka vyavahArika siddhAnta isameM pAye jAte haiM / khayaM buddhadeva ne jainiyoM ke tapasyA sambandhI isa bAta ko bahuta pasanda kiyA thaa| "majjhimanikAya" nAmaka bauddha grantha meM eka sthAna para buddhadeva kahate haiM : "he mahAnAma! maiM eka samaya rAjagRha nagara me gRddhakUTa nAmaka parvata para vihAra kara rahA thaa| usI samaya RSigiri ke samIpa kAlazilA para bahuta se nigrantha muni Asana chor3a kara upakrama kara rahe the ve loga tIna tapasyA meM pravRtti the| maiM sAsa Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 bhagavAna mahAvIra lAla ko unake pAsa gayA aura kahA, aho nimrantha / tuma kyoM aisI ghora vedanA ko sahana karate ho? tapa ve bole-aho, nirmanya jJAnaputra sarvajJa aura sarvadezI haiN| ve azeSa jJAna aura darzana ke jJAtA haiM, hameM calate, phirate, sote, baiThate hameMzA unakA dhyAna rahatA hai / unakA upadeza hai phi"he nimranthoM! tumane pUrva janma meM jo pApa kiye hai isa janma meM lipa kara tapasyA dvArA unako nirjarA kara DAlo, mana vacana kAya kI saMpatti se navIna pApoM kA Agamana ruka jAtA hai aura tapasyA se purAne karmoM kA nAza ho jAtA hai| karma ke kSaya se duHkhoM kA kSaya hotA hai| duHkha kSaya se vedanA kSaya aura vedanA kSaya ne saba dukhoM kI nirjarA ho jAtI hai"| buddha kahate haiMniprenyoM kA yaha kayana hameM rucikara pratIta hotA hai aura hamAre mana ko Thoka jacatA hai|" isase mAlUma hotA hai ki jainoM kI muniti mahAtmA buda ko bhI bar3I pasanda huI thii| isa prakAra gRhastha dharma meM uparokta pAMca niyamoM kA pAlana karatA hubhA gRhastha zAntipUrvaka apane' jIvana kA vikAsa kara sakatA hai aura usake pazcAt yogya vaya meM munivRtti prahaNa kara vaha pAtmika unnati bhI kara sakatA hai| kucha vidvAna jaina ahiMsA para kaI prakAra ke AkSepa kara use rASTrIya dharma ke ayogya batalAte haiM, para yaha unakA bhrama hai, unake AkSepoM kA uttara isa khaNDa ke pahale adhyAyoM ko par3hane se Apa hI Apa ho jAyagA / isase yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki jaina-dharma apane vAstavika rUpa meM nissaMdeha vizvavyApI dharma ho sakatA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +YA 11 - aitihAsika sAhitya kA camakatA huA ratna bhArata ke hindU samrATa lekhaka-zrI candrarAja bhaNDArI "vizArada" bhUmikA lekhaka:rAya bahAdura paM0 gaurIzaGkara hIrAcanda ojhaa| yadi Apa-hindU sAmrAjya ke svarNa-yuga kA lAlata darzana kiyA cAhate haiN| yadi Apa-prAcIna bhArata ko gaurava pUrNa sabhyatA kA adhyayana karanA cAhate haiN| yadi Apa-atIta bhArata ke hindU samrAToM kA pramANa pUrNa itihAsa jAnanA cAhate haiN| yadi Apa jAnanA cAhate haiM ki sAmrAjya kyoM vikhara jAte haiM ? jAtiyAM kyoM naSTa ho jAtI haiM, deza kyoM gulAma ho jAte haiM aura siMhAsana kyoM ulaTa jAte, auraApa-itihAsa zAstra ke sAtha hI sAtha rAjanIti zAstra, samAja zAstra, manovijJAna aura daizika zAstra ke gambhIra tatvoM se paricaya karanA cAhate haiM, toAja hI eka posTakArDa DAla kara isa apUrva pustaka ko avazya ma~gavA liijie| mUlyAkevala ) rAjasaMskaraNa kA 2 // zAnti maMdira sAhitya-nikuJja bhAnapurA bhAnapurA 1, (holakara-rAjya) (holakara-rAjya) MANOMANIAMARRIMnkanwa-MAKotakKAMAMINORAMINAKAMANA-NAMASKAR haiN| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kdkdkdtptkdk pariziSTa khaNDa AAAAAAA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pariziSTa khaMDa . 4.2 .0 bhagavAna mahAvIra kA saMkSipta jIvana carita hama pAThakoM ke sAmane rakha cuke / isa jIvana caritra ko par3ha kara - pratyeka niSpakSapAta pAThaka phira cAhe vaha jaina ho cAhe ajaina, bhalI prakAra samajha sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA eka eka ana kitanA mahatvapUrNa hai| unake jIvana kI eka eka ghaTanA kitanA gahana artha rakhatI hai| jo loga jIvana ke gambhIra rahasyoM kI ulajhanoM ko sulajhAnA cAhate haiM, jo loga apanI AtmA kA vikAsa karane ke icchuka haiM, evaM jo loga prakRti ke ajJeya tattvoM kA jJAna prApta karane ke jijJAsu haiM una logoM ko apane maMjilemakasUda para pahu~cane meM mahAvIra ke jIvana se bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai| sasAra ke itihAsa meM jina bar3I 2 AtmAoM ne jagatakalyANa kI vedI para apane sarvakha kA balidAna kara diyA hai,jinA mahAn AtmAoM ne apane mAtma-kalyANa ke sAtha sAtha manuSya jAti ke kalyANa kA prayatna kiyA hai, unameM mahAvIra ko bhI bahuta usa sthAna prApta hai| mahAvIra kevala apane hI jIvana ko divya Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 412 "aura ujjvala banA kara nahIM raha gaye, unhoMne saMsAra ko usa divya-tattva kA-usa udAra mata kA sandeza diyA jisake anusAra calakara eka hIna se hIna vyakti bhI apanA kalyANa kara sakatA hai| manuSya jAti ke sammukha unhoMne aise divya aura kalyANakara mArga ko rakkhA jisase saMsAra meM sthAyI zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai| lekina Aja yadi hama bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI jaina samAja kI sthiti ko dekhate haiM, yadi Aja hama usake dvArA hone vAle karmoM kA avalokana karate haiM to usameM hameM eka bhayaGkara viparItatA dRSTi gocara hotI hai| hAya, kahAM to bhagavAna mahAvIra kA unnata, udAra aura divya upadeza aura kahAM Adhunika jaina samAja !! jina mahAvIra kA upadeza AkAza se bhI adhika udAra aura sAgara se bhI adhika gambhIra thA unhI kA, anuyArI jaina samAja Aja kitanI saGkIrNatA ke dala dala meM phaMsa rahA hai, jo "varddhamAna" apane alaukika vIrattva ke kAraNa "mahAvIra" kahalAe~ unhIM mahAvIra kI santAna Aja paralesire kI kAyara ho rahI haiM, jina mahAvIra ne prema aura manuSyatva kA udAra sandeza manuSya jAti ko diyA thA unhI kI santAne Aja Apasa meM hI lar3a jhagar3a kara duniyA~ ke parade se apane astitva ko sameTane kI taiyAriyA~ kara rahI haiN| kahAM to mahAvIra kA vaha divya upadeza sabve pANA viyA uyA, suhasAyA, duvakha par3hikUlA bhApyiyavahA / piya jIviNo, jIvikAmA samvesi jIviyaM piyaM / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A 413 bhagavAna mahAvIra aura kahA~ hamArI jaina samAja kI Adhunika kalaha priytaa| kisI mamaya meM jahA~ saMsAra ke antargata jaina-dharma kI dundubhi bajatI thI vahA~ 'prAja hamArA samAja saMsAra kI nigAha meM hAsyAspada ho rahA hai| isa viparItakA ke mukhya kAraNoM ko jaba hama khojate haiM to kaI aneka kAraNoM ke sAtha rahameM yaha bhI mAlUma hotA hai ki jaina sAhitya meM vikRti utpanna honA bhI isa durgati kA mUla kAraNa hai| jaina sAhitya meM yaha vikRti kisa prakAra utpanna huI isake kucha kAraNa upasthita karane kA hama prayatna karate haiN| dIrgha tapasvI mahAvIra aura buddha donoM samakAlIna the| donoM hI mahApurupa nirvANavAdI the| donoM eka hI lakSya ke anugAmI the| para donoM ke patha bhinna 2 the donoM ke lakSyasAdhana saMbaMdhI tarIke bhinna 2 the / buddha madhyama mArga ke upAsaka the| mahAvIra tIna mArga ke anuyAyI the| buddha ne apane mArga kI vyavasthA meM lokaci ko pahalA sthAna diyA thA, para mahAvIra ne lokaruci kI vizeSa paravAha na kI / unhoMne kabhI isa bAta kA durAgraha na kiyA ki "jo maiM kahatA hU~ vadI satya hai zepa saba jhUThe haiN|" ve isa bAta ko jAnate the ki eka hI lakSya kI siddhi ke liye kaI prakAra ke sAdhana hote haiM isase sAdhana bheda meM virodha karanA vyartha hai| yahA~ taka ki manake samasAmayika anuyAyiyoM kA lakSya eka hote hue bhI sevA ke mArga jude jude the| koI mumukSa nirAhAga rahakara apanI tapasyA ko utkRSTa karane kA payana karatA thA, to koI AhAra bhI karatA, koI vilakula digambara hokara vicaraNa karatA thA, to koI savastra bhI rahatA thaa| koI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 414. svAdhyAyI thA, koI vinayI thA aura koI dhyaanii| matalaba yaha ki kisI para kisI prakAra kA anucita bandhana na thaa| unake anuyAyI varga kA siddhAnta thA ki "dharmo maGgala mukTriM ahiMsA saMjamotano" arthAt ahiMsA, saMyama aura taparUpadharma utkRSTa maGgala hai| isa siddhAnta meM kahIM bhI eka dezIyatA kI gaMdha na thii| ina saba bAtoM para se hama bhagavAna mahAvIra ko jIvana dazA, unake samaya kI paristhiti aura unake dhyeya se paricita ho sakate haiN| jisa samaya bhagavAna mahAvIra bhAratavarSa meM apanA kalyANakArI upadeza de rahe the usa samaya arthAt Aja se DhAI hajAra varSa pahale Aja kI taraha upadeza kA pracAra karane ke itane sAdhana na the| lekhanakalA to usa samaya bhI pracalita thI para usakA upayoga kevala vyavahArika kAmoM meM hI hotA thaa| mumukSa jana bhagavAna mahAvIra ke pAsa upadeza zravaNa karane jAte the, vahAM jo kucha ve sunate unameM se mukhya 2 bAteM mantra kI taraha hRdayagama kara lete the| bhagavAna mahAvIra ke mukhya ziSyoM ne apane anuyAIyo ko 'sikhAne ke liye unake mukhya 2 upadezoM ko saMkSepa meM kaMThAna kara rakkhe the| jisa samaya AvazyakatA hotI usa samaya, "bhagavAna mahAvIra ne aisA kahA hai yA vardhamAn ke pAsa se hamane aisA sunA hai" isa prakAra ke prArambha se ve apane upadeza athavA vyAkhyAna ko dete the| ye saba upadeza usa samaya kI sarala loka bhASA meM :(mAgadhI mizrita prAkRtabhASA meM) hone se 'AbAla-vRddha sabako samajhane meM sugama aura sulama hote the| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 bhagavAn mahAvIra saba loga ina upadezoM ko apanI 2 zakti ke anusAra kaMThastha kara rakhate the| vartamAna meM hama jisako "ekAdazAGga sUtra" kahate haiM usakA mUla yahI upadeza the| samaya ke pravAha meM par3a kara una mUla upadezoM meM aura Aja ke ekAdazAGga sUtra meM bahuta antara par3a gayA hai / yaha nizcita hai ki, bhagavAn mahAvIra ke ina upadezAtmaka vAkya samUha ko unake ziSya apanI Atma jAgRti ke liye jyoM ke tyoM kaMThastha rakhate the / ye upadeza bahuta sakSipta zakyoM meM hone se hI sUtra nAma se prasiddha hue aura isI kAraNa vartamAna ke upalabdha vistRta sUtra bhI isI nAma se prasiddha ho rahe haiN| jo sUtra zabda gaNadhara bhagavAn ke samaya meM apane vAstavika artha ko ( "sUcanAt sUtram" ) caritArtha karatA thA vahI sUtra zabda Aja saMpradAyika rUr3hI ke vaza meM hokara hajAroM lAkhoM loka apane bhAva meM samAne laga gayA hai / yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki, jahA~ taka gaNadharoM ke pazcAt unake ziSyoM ne ina saMkSipta sUtroM ko kaNThastha rakkhe the vahA~ taka unakI ardhamAgadhI bhASA meM jarA bhI parivartana nahIM huA hogA / para jaba una sUtroM kA ziSyaparaMparA meM pracAra hone lagA aura vaha ziSyaparaMparA bhinna 2 dezoM meM vihAra karane lagI tabhI sambhava hai ki, sUtroM kI mUlabhASA bhinna 2 dezo kI bhASA ke saMsarga se parivartana pAne lagI hogI / isake atirikta prakRti ke bhayaGkara prakopa se bhI hamAre sAhitya ko bar3A bhArI nukasAna pahu~cA / zrI hemacandrAcArya apane pariziSTa-parva meM likhate haiM ki bhagavAn mahAvIra kI dUsarI zatAbdi meM jaba ki, Arya zrI sthUla-bhadra vidyamAna the usa samaya deza meM Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 416 eka sAtha mahA bhISaNa bAraha duSkAla pdd'e| usa samaya sAdhuoM kA saGga apane nirvAha ke liye samudra ke samIpavartI pradeza meM gyaa| vahA~ sAdhu loga apane nirvAha kI pIr3A ke kAraNa kaNThastha rahe hue zAstro ko gina na sakate the isa kAraNa ve zAstra bhUlane lge| isa kAraNa anna ke duSkAla kA asara hamAre zAstroM para bhI par3A jisase eka akAla pIr3ita mAnava kI taraha zAstroM kI bhI gati huI / jaba yaha bhIpaNa duSkAla miTa gayA tava pATalIputra meM sora-sana kI eka sabhA huii| usameM jisa 2 ko jojo smaraNa thA vaha ikaTThA kiyA gayA / gyAraha aMgoM kA anusaMdhAna to huA para "dRSTivAda" nAmaka vArahavA~ aGga to vilakula naSTa ho gyaa| kyoki usa samaya akele bhadrabAhu hI dRSTivAda ke abhyAsI the| isase mAlUma hotA hai ki mahAvIra kI dUsarI zatAbdi se hI zAstroM kI bhASA evaM bhAvo meM parivartana honA prArambha ho gyaa| hamAre durbhAgya se yaha prArambha itane hI para na rukA balki uttarottara bar3hatA hI gyaa| prakRti ke bhISaNa kopa se vIra nirvANa kI pAMcavI aura chaThI zatAvdi meM arthAt zrI skaMdilAcArya aura vajrasvAmI ke samaya meM usI prakAra ke vAraha bhIpaNa duSkAla isa deza para aura pdd'e| inakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai| "bAraha varSe kA bhISaNa duSkAla par3A, sAdhu anna ke liye bhinna sthAnoM para bikhara gaye jisase zruta kAgrahaNa, manana, aura cintanana ho sakA / natIjA yaha huA ki zAstroM ko bahuta hAni phuNcii| jaba prakRti kA kopa zAnta huA, deza meM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 bhagavAn mahAvIra sukAla aura zAnti kA prArdubhAva huA taba mathurA me zrIkadi. lAcArya ke sabhApatitva ke aMtargata punaH sAdhuoM kI eka mahA-sabhA huii| usame jina 2 ko jo smaraNa thA vaha saMgraha kiyA gayA / isa duSkAla ne hamAre zAstroM ko aura bhI jyAdA dhakA pahu~cAyA / uparokta zAstroddhAra zUrasena deza kI pradhAna nagarI mathurA meM hone ke kAraNa usame zaurasenI bhASA kA vahuta mizraNa ho gyaa| isake atirikta kaI bhinna 2 prakAra ke pAThAntara bhI isameM bar3hane lge| ina do bhayakara vipattiyoM ko paidA karake hI prakRti kA kopa zAMta nahIM ho gyaa| usane aura bhI adhika niSThuratA ke sAtha vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI meM isa durbhAge deza ke Upara apanA cakra claayaa| phira bhayaGkara duSkAla par3A aura isa daphe to kaI vahutoM kA avasAna hone ke sAtha 2 pahile ke jIrNa zIrNa rahe hue zAna bhI chinna bhinna ho gye| usa sthiti ko batalAte hue 'sAmAcArizataka' nAmaka graMtha me likhA hai ki, vora samvat 980 meM bhayaGkara duSkAla ke kAraNa kaI sAdhuo aura vahuzrutoM kA viccheda ho gayA taba zrI devardhigaNI kSamAzramaNa ne zAkha-bhakti se prerita hokara bhAvI prajA ke upakAra ke liye zrIsaMgha ke Agraha se bace hue saba sAdhuoM ko vallAbhipura me ikaTThe kiye aura unake mukha se smaraNa rahe hue thor3e bahuta zuddha aura azuddha Agama ke pAThoM ko saGgaThita kara pustakArUr3ha kiye / isa prakAra sUtra-granthoM ke mUlakA gaNadhara khAmI ke hone para bhI unakA punaHsakalana karane ke kAraNa saba Agamo ke kartA zrI devarSigaripakSamA zramaNa hI kahalAte haiN| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra uparokta vivecana ke par3hane se pAThaka bhalI prakAra samajha sakate haiM ki, gaNadharoM ke kahe hue sUtroM ke Upara samaya kI kitanI bhayaGkara coTeM lgii| jisa sAhitya ke upara prakRti kI ora se itanA bhISaNa prakopa ,ho vaha sAhitya paraMparA meM jaisA kA taisA calA Aye yaha bAta kisI bhI buddhimAna ke mAstiSka ko svIkAra nahIM ho sktii| jo sAhitya Aja hama logoM ke pAsa meM vidyamAna hai vaha duSkAlo ke bhISaNa prahAroM ke kAraNa evaM kAla rudi, spo Adi aneka kAraNo se bahuta vikRta ho gayA hai| jaina-darzana nityAnitya vastuvAda kA pratipAdana karanA hai| usakI dRSTi se vastu kA mUla tattva to hamezA kAyama rahatA hai para usakI paryAya meM paristhiti ke anusAra parivartana huA karate haiN| samaya samaya para hone vAle ye parivartana bilakula svAbhAvika aura upayogI bhI hote haiM / jaina-darzana meM yaha siddhAnta sarvavyApI hone hI se usakA nAma anekAnta darzana par3A hai| usakA yaha siddhAnta prakRti ke sarvathA anukUla bhI hai| prakRti kI racanA hI isa prakAra kI hai ki vana ke samAna kaThora aura ghana padArtha bhI saMyoga pAkara-paristhitiyoM ke phera meM par3akara-moma ke samAna mulAyama ho jAtA hai aura moma kI mAninda mulAyama padArtha bhI kabhI 2 atyanta kaThora ho jAtA hai| ye bAteM bilakula svAbhAvika haiM, anubhava pratIta haiN| aisI dazA meM bhagavAna mahAvIra ke samaya kA dhArmika rUpa itanI kaThina paristhitiyoM ke phera meM par3akara parivartita ho jAya to koI Azcarya kI bAta nhii| yaha parivartana to prakRti kA sanAtana niyama hai / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 bhagavAn mahAvIra / para prakRti ke ye parivartana do prakAra ke hote haiN| eka parivartana vikAsa kahalAtA hai aura dUsarA vikAra / pahale parivartana se deza, jAti aura dharma kI kramAgata unnati hotI hai aura dUsare parivartana se sanakA kramAgata hAsa hotA jAtA hai| koI bhI dharma phira vaha cAhe jisa deza aura kAla kA kyoM na ho, kabhI kalaha kA popaka nahIM ho sktaa| kabhI vaha prajA ke vikAsa meM vAdhaka nahIM ho sakatA, para jaba usameM vikAra kI utpatti ho jAtI hai jaba usameM prakRti kA dUsarI prakAra kA parivartana ho jAtA hai jaba vaha samaya cakra meM par3akara vAsta vikatA se bhraSTa ho jAtA hai taba usase uparokta saba prakAra kI hAniyoM kA honA prArambha ho jAtA hai| usa samaya usake agragaNya dhArmika netA dharma kA nAma de dekara samAja meM kalaha kA bIja bote haiM, ve prajA kI tAkata ko ghaTAnevAle aura yuvakoM ko akarmaNya vanAnevAle upadezoM ko dharma kA rUpa dedekara pratipAdita karate haiN| Adhunika jaina sAhitya meM samayAnusAra uparokta donoM hI prakAra ke parivartana hue haiN| usakA tattvajJAna jahA~ dina pratidina vikAsa karatA yAyA hai vahA~ usake paurANika aura AcArasambandhI vibhAgoM meM vikAra kA kIr3A bhI ghusa gayA hai| eka ora to vikasita tattvajJAna kA rUpa dekhakara sArA saMsAra jaina dharma kI ora AkarSita hotA hai aura dUsarI ora vikAra yukta AcAra zAkha aura paurANikatA ke prabhAva meM par3a kara hama aura hamArA samAja vAstavikatA se bahuta dUra calA jA rahA hai| ava prazna yaha hotA hai ki, yaha vikAra kaba se zurU huA aura usa kisane paidA kiyaa| ' Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 420 zuddha-satya eka aisA rasAyana hai ki jise manuSya jAti nahIM pacA sktii| jisa prakAra vijalI kA teja prakAza tIkSNa dRSTi vAle manuSya kI A~khoM meM bhI cakAcauMdhI paidA karatA hai usI prakAra zuddha-satya kA upadeza laukika manuSya kI dRSTi ko bhI cauMdhiyA detA hai| zuddha-satya kI dRSTi meM puNya aura pApa kI taha nahIM ThaharatI / usake sAmane sArAsAra kA vicAra nahIM ThaharatA, usakI dRSTi me jAti aura ajAti kA koI vicAra nahIM / usake sammukha eka mAtra svAsthya-siddhavaidyasvAsthya hI TikAraha sakatA hai| nirmala satya yadyapi pizAca ke samAna rukSa aura bhayakara mAlUma hotA hai tathApi zAMti kI sundara taraMgiNI kA mUla udgama-sthAna vahI hai / vikAsa kI parAkASThA para pahu~canevAlI AtmAe usI kI khoja meM apanI saba zaktiyoM ko lagA detI haiN| sasAra ke sabhI mahApuruSo ne usako khojane kA prayatna kiyA hai para anivacanIya aura ajJeya hone ke kAraNa use usake vAstavika rUpa meM koI bhI kahane meM samartha nahIM huaa| ___ manuSya, janma se hI kRtrima satyo ke saMsarga meM rahatA hai / isI kAraNa usake pAsa nirmala satya kA upadeza nahIM pahu~ca sktaa| isI eka kAraNa se vaha ananta kAla se chipA huA hai aura bhaviSya meM bhI chipA rahegA, para vahI sabakA antima dhyeya hai isa kAraNa tamAma loga usakI upAsanA karate haiN| sAMsArika vyavahAra meM nipuNatA prApta karane ke liye jisa prakAra prArambha meM kRtrima sAdhana aura kRtrima vyavahAroM kA upayoga kiyA jAtA hai usI prakAra isa parama satya ko prApta karane ke liye bhI kRtrima satya aura kalpita vyavahAroM kI Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra yojanA kI gaI hai| isa kRtrima satya meM samaya ke anumArasamAja ke anusAra aura paristhiti ke anusAra aneka iSTa aura aniSTa parivatana honarahate haiN| parantu jaya ina parivartanoM ke mamanane meM upadezaka aura upAsaka bhUla karate hai-prAgraha karate haiM thora apanA prAdhipanya calAne ke liye paristhiti ko bhI avahalanA phara DhAlana naya una maSTa parivartanoM meM aniSTa kA praveza ho jAtA hai aura phira bhaviSya kI saMtAneM ina praniSTa parivartanoM ko aura bhI puSTa karatI haiN| yaha unako zAstra ke andara milA kara athavA apana yaDI kA nAma dekara unheM aura bhI majabUta karane kI koziza karatI hai| jaba mamAja bahuta mamaya taka imo paniSTa parivartana ko svIkAra phara calatA rahatA hai to bhaviSya meM jAkara yahI parivartana usake dharma niddhAnta aura kartavya ke rUpa meM privrtin| jAte haiN| pumakA phala yaha hotA hai ki samAja meM nAni kI jagaha lega-utsAha kI jagaha pramAda-amIrI kI jagaha garIyoM aura AjAdI ko jagaha gulAmI kA AvirbhAva * ho jAtA hai| mI prakAra kA parivartana hamAra jaina sAhitya meM huA hai aura bar3e hI bhISaNa rUpa meM huA hai| isakA saba ne bhayakara pariNAma yaha huA hai phi jaina samAja meM zvetAmbara, digambara, myAnakavAsI 'prAdi aneka matamatAntara jArI ho gaye ye mata zrApana meM hI eka dUsare ke mAya laDaphara samAja kI zakti, mvatabanA aura sampatti kA nAza kara rahe haiN| hama dAve ke sAtha isa ghAta kI nirmIkatA-pUrvaka kaha sakate haiM ki ina matamatAntaroM kA asalI jaina-dharma ke sAtha koI sambandha nahIM hai| logoM ne svArtha Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 422 vAsanA aura saGkIrNatA ke vazIbhUta hokara vyartha meM gaI kA parvata aura tilakA tAr3a banA diyA hai jisake phala svarUpa samAja meM cAroM ora bhayaGkara azAnti, aura daridratA kA daura daurA ho rahA hai / isa sthAna para hama yaha batalAne kA prayatna kareMge ki zvetAmbara, digambara Adi sampradAyoM meM koI tAtvika mahatvapUrNa bheda nahIM hai| inake bIca meM hone vAle jhagar3e bhIgI ko chor3a kara chilake ke lie laDane vAle manupyo se adhika artha nahIM rkhte| zvetAmbara aura digambarabAda zvetAmbara aura digambara ye donoM zabda jaina samAja ke gRhasthoM ke sAtha to vilkula hI sambandha nahIM rakhate / gRhasthoM meM eka bhI spaSTa cinha aisA nahIM pAyA jAtA jo unake zvetAmvaratva athavA digamvaratva ko sUcita karatA ho / ataeva ye donoM zabda gRhasthoM ke lie to kucha bhI vizeSa artha nahIM rakhate / isase yaha siddha hotA hai ki cAhe jaba ina zabdoM kI utpatti huI ho para isa utpatti kA mUla kAraNa hamAre dharma guru hI the / zvetAmbara aura digambara sajJA kA sambandha kevala sAdhuoM hI ke sAtha hai| zvetAmbara sUtra kahate haiM ki vasra aura pAtra rakhanA hI caahie| isake sivA nirbala, sukumAra aura rogiyoM ke lie saMyama dusAdhya hai| yadi sAdhuo ko vastra na rakhane kA niyama ho to kar3akar3Ate jAr3e meM asahanazIla sAdhuoM kI kyA gati ho? agni sulagA kara tApane se jIvahiMsA hotI hai aura vakha rakhane meM utanI hiMsA nahIM hotii| isake sivAya sAdhuoM ko jaGgala me Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 bhagavAna mahAvIra rahanA par3atA hai vahA~ DaoNsa, macchara vagairaha jIvoM kA upadrava vizeSa sambhava hai. isalie jo sAdhu ina kaSToM ko sahana na kara sake vaha kima prakAra saMyama kA pAlana kara sakatA hai| atirikta isake jo mAdhu lajjA ko nahIM jIta sakatA usake lie bhI vahA kI AvazyaktA hotI hai| haoN. lajjA ko jItane ke pazcAt athavA saMyama pAlana karane kI zakti hue pazcAt vaha cAhe to pAna aura vakha rahita raha sakatA hai| vikrama kI sAtavIM aura pAThavIM zatAbdI taka to sAdhu loga sakAraNa hI vastra rasate the| vaha bhI kevala eka paTivatra / yadi koI sAdhu kaTivastra bhI akAraNa pahanatA to kusAdhu samamA jaataayaa| zrI haribhadra sUri 'sambodhana prakaraNa meM lisaMta hai: "kIyo na kuNai roya, enaI padimAi jalamuvaNeda / saugAhaNoya hiMda yaMdhara kari patya makane // arthAt-sIva-durbala sAdhu loca nahIM karate, pratimA ko bahana karane meM lajita hote hai, zarIra kA maila kholate haiM aura nirAkAraNa hI kaTivastra ko dhAraNa karate haiN| isame mArama hotA hai ki usa samaya meM sAdhu vala eka kaTivanna rasate the| isa sambandha meM AcArAGga sUtra meM kahA gayA hai| (1) jo muni acela (vasahita) rahate haiM unako yaha cintA nahIM rahatI ki mere vastra phaTa gaye hai dUsarA vastra mAMganA paMgA, athavA usako jor3anA par3egA, sInA par3egA, Adi (360) (2) vasa rahita rahane vAle muniyoM ko ghAra 2 kAMTe lagate haiM, unake zarIra ko jAr3e kA, DhAMsoM kA, maccharoM kA Adi Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 424 yA kaI prakAra ke parIpaha sahana karanA par3ate haiM jisase zIghra hI tapa kI prApti hotI hai / ( 361 ) (3) isalie jisa prakAra bhagavAn ne kahA hai usI prakAra jaise vane vaise saba sthAnoM para samatAbhAva dhAraNa karanA cAhie / ( 362 ) / 'AcArAGga sUtra' ke ina ulekho se mAlUma hotA hai ki samartha aura sahana zola muni bilkula nagna rahate aura bhagavAn kI vatalAI huI samatA ko yathA zakti samajhane kA prayatna karate the / isa sUtra meM aisA yahI nahIM para aura bhI kaI ullekha haiM / usake dUsare " vastraipaNA" nAmaka bhAga ke eka prakaraNa me muniyoM ko vastra kaise aura kaba lenA cAhie isa viSaya kA kramavaddha ullekha kiyA hai isake atirikta isa sUtra meM vatra rakhane kA kAraNa vatalAte hue likhA hai ki- * " jo sAdhu vakharahita ho aura use yaha mAlUma hotA ho ki maiM ghAsa tathA kAMTo kA upasarga sahana kara sakatA hU~, DAMsa aura maccharo ke parISada ko bhI bhugata sakatA hU~ para lajjA ko nahIM jIta sakatA to use eka kaTivastra dhAraNa karalenA cAhie / " (433) 'yadi vaha lajjA ko jIta sakatA ho to use acela (nagna) hI rahanA cAhie / acela avasthA meM rahate hue yadi usapara DAMsa, macchara, zIta, uSNa Adi ke upadrava hoM to zAnti aura samatApUrvaka use sahana karanA cAhie / aisA karane se anupAdhipana zIghra hI prApta hotA hai aura tapa bhI prApta hotA hai / isalie jaisA bhagavAn ne kahA hai usako samajha kara jaise bane vaise samabhAva jAnate rahanA" ( 434 ) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 bhagavAn mahAvIra gAisa prakAra zvetAmbaro ke prAmANika prandhoM meM kahIM bhI aisA nahIM pAyA jAtA jahA~ para vastra aura pAtra ke lie vizeSa Agraha kiyA gayA ho yA jahA~ para yaha kahA gayA ho ki inake vinA mukti hI nahIM, inake vinA saMyama hI nahIM, athavA inake sivA kalyANa hI nhiiN| uname to sApha 2 batalAyA gayA hai ki jo sAdhu vastra aura pAtra rahita rahakara bhI nirdopa saMyama pAlana kara sakatAho usake lie vana aura pAtra kI koI AvazyakatA nahIM / hA~, jo inake vinA sayama kA pAlana na kara sakatA ho vaha yadi vana pAtra ko rakkhe to koI vAdhA nhiiN| donoM kA dhyeya sayama hai, dono kA rahezya tyAga hai aura donoM kA majile makasUda mokSa hai| vastrapAtra rakhanevAle ko vastrapAtra kA gulAma bana kara na rahanA __ cAhie aura isI prakAra nagna rahanevAle ko bhI nagnatA kA dAsatva na karanA caahie| kisI bhI prakAra kA ekAnta durAgraha na karate hue AvazyakatAoM ko kama karane kA prayatna karate rahanA cAhie / isI prakAra ke mArga kA bhagavAn ne upadeza diyA hai aura yahI Arya granthA meM aMkita hai| hama samajhate haiM ki yahA~ taka digambara grantho ko vizeSa AkSepa karane kA avakAza na milegaa| isameM sandeha nahIM ki unameM bImAra par3ane para bhI athavA mRtyu ke mukha meM pahu~cane taka bhI sAdhu ko vastra, pAtra, dhAraNa karane kI AnA nahIM hai| sayama ke ugra-popaka digambara grantha khAne pIne kI riyAyata kI taraha vakha aura pAtra kI bhI kucha riyAyata rakhate to ThIka thA / abhyAsI aura ummedavAra manuSyoM ko ekadama itane kaThina vrata kA pAlana karanA bahuta hI muzkila valki asambhava hotA Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 432 upasthita huA usI samaya vahA~ para do dala ho gye| eka ne to samaya kI paristhiti ke anukUla vastra pahanane kI vyavasthA dI aura dUsare ne paramparA ke vazIbhUta hokara nagna rahane kii| aise vivAdagrasta samaya meM dIrghadarzI skaMdilAcArya ne bar3I hI buddhimAnI se kAma liyaa| unhoMne na to nannatA kA aura na vastra pAtravAditA kA hI samarthana kiyA pratyuta donoM ke bIca ucita nyAya diyaa| unhoMne kahI bhI sUtroM me jinakalpa, sthavirakalpa zvetAmbara tathA digambara kA ullekha nahIM kiyaa| phira bhI usa samaya pratyakSa rUpa se samAja do daloM meM vibhakta ho hI gyaa| ___ udAra jaina-dharma do anudAra daloM meM vibhakta ho gayA, eka pitA ke putra apanA 2 hissA bA~Ta kara alaga ho gaye, pitA ke ghara ke bIca meM dIvAla vanAnA prArambha ho gii| dono sampradAya mahAvIra ko apanI 2 sampatti banAkara jhagar3ane lge| anekAntavAda aura apekSAvAda ke mahAna siddhAnta ko bhUla kara donoM Apasa meM hI phAga khelane lge| eka dUsare ko parAsta karane ke lie donoM ne varddhamAna kA nAma dede kara zAkhoM kI bhI racanA kara lii| dono dala dhArmikatA ke Aveza me Akara isa bAta ko bhUla gaye ki mukti kA khAsa sambandha AtmA aura usakI vRttiyoM ke sAtha hai na ki nagnatA aura vakha pAtratA ke sAtha / ye dono pakSa apanI bhAvI santAnoM ko bhI usI mata para calane se mukti milane kA paravAnA de gaye haiN| jisake pariNama svarUpa Aja ko santAne nyAya ke raMgamaMcoM para mukti pAne kI ceSTAe~ kara rahI haiN| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 bhagavAn mahAvAra jo loga samAja-zAstra ke jJAtA haiM ve una tatvo ko bhalI prakAra jAnate haiM, jinake kAraNa jAtiyoM aura dharmoM kA patana hotA hai| kisI bhI dharma athavA jAti ke patana kA prArambha usI dina se Agnma hotA hai jisa dina kisI na kisI chidra se usake antargata svArtha kA kIDA ghusa jAtA hai-jisa dina se logoM ko manovRttiyoM ke andara vikAra utpanna ho jAtA hai-jisa dina se loga vyaktigata svArthI ke phera meM par3a kara apane jIvana kI naiti. katA ko naSTa karanA prArambha kara dete haiN| yuddha, mahAmArI, durbhikSa Adi bAhaya ApattiyoM se bhI dharma aura jAni kA adha.pAta hotA hai, vidharmiyoM kA pratikAra aura viTeziyo ke AkramaNa bhI usake vikAsa meM vAdhA avazya dete haiM para una upadravoM se kisI bhI dharma athavA jAti ke mUlatatvoM meM vAdhA nahIM pA sakatI aura jaba taka usake mUlatatvoM me bAdhA nahIM AtI taba taka usakA vAstavika aniSTa bhI na ho sakatA / jAti athavA dharma kA vAstavika aniSTa tabhI ho sakatA hai jaba usake mUla AdhArabhUta tatvo meM kisI prakAra kI krAnti kisI prakAra kI vizRddhalA utpanna hotI hai| java usake anuyAyiyoM ke dila aura dimAga meM kisI prakAra kA vikAra utpanna ho jAtA hai| dharma kI sRSTi hI isalie huI hai ki vaha manuSya-prakRti ke kAraNa utpanna huI akalyANa kara bhAvanAoM se manuSya jAti kI ratnA kre| manuSya kI svAbhAvika duSpravRti ke kAraNa samAja me jo anartha kAraka ghaTanAe~ huA karatI haiM unase vyakti aura samaSTi ko sAvadhAna kare aura manuSya jAti ko duSpravRttiyoM ke Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 7 g 434 damana kI tathA sanpravRttiyo ke vikAsa kI zikSA de / sabhI dharma prAyaH isI uddezya ko lekara paidA hote haiM / lekina hara eka dharma kI yaha sthiti vahI taka sthira rahatI hai jaba taka samAja meM daivI sampada kA Adhikya rahatA hai, jaba taka dharma kI bAgaDora una mahAn puruSo ke hAtha meM rahatI haiM jo hRdaya se apanA aura manuSya jAti kA kalyANa karane ke icchuka rahate haiM / lekina yaha sthiti hamezA sthira nahI raha sakatI, yaha ho nahI sakatA ki kisI samAja meM paramparA taka devI sampad kA hI Adhikya rahe athavA kisI dharma kI bAgaDora hamezA nisvArthI mahAn puruSoM hI hAtha me rahe / yadi aisA hotA to phira prakRti kI parivartana zIlatA kA koI pramANa hI na raha jAtA / ke daivI sampad yukta samAja me bhI kisI samaya zrasurI sampad kA prabhAva ho hI jAtA hai aura utkRSTa se utkRSTa dharma kI bAgaDora bhI kabhI svArtha lolupa logo ke hAtha meM calI jAto hai / pariNAma isakA yaha hotA hai ki ve loga dharma ke asalI tatvoM ke sAtha 2 dhIre 2 aise tattva bhI milAte jAte haiM jinase unakI svArthasiddhi meM khUba sahAyatA mile, isa milAvaTa kA pariNAma yaha hotA hai ki jo unhI ke vicAroM vAle svArtha lolupa prANI hote haiM ve to turanta usa parivartana ko svIkAra kara lete haiM, para samAja meM hara samaya kisI na kisI tAdAda me aise loga mI avazya rahate haiM jo sacce hote haiM-- jo asalI tatva ko sama ne vAle hote haiM aura jo nisvArtha hote haiM / unhe yaha parivartana asA lagatA hai ve usakA virodha karate haiM, phala yaha hotA hai ki samAja meM bhayaGkara cAdavivAda kA tahalakA maca jAtA hai, donoM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 bhagavAn mahAvIra pakSI meM khUva vAk yuddha hotA hai aura anta meM pUrI phajIhata ke sAtha usa dharma ke anuyAyI do daloM meM vibhakta ho jAte haiM / kucha samaya taka una donoM daloM meM saMgharSa calatA hai, tat pazcAt una TaloM meM aura bhI bhinna bhinna matamatAntara aura vibhAga paidA hote hai aura ve Apasa meM lar3ane lagate haiM aura isa prakAra kucha zatAbdiyoM taka lar3a jhagar3a kara yA to ve apane astitva ko kho vaiThate haiM yA jIvana mRtakadazA meM raha kara dina vyatIta karate haiN| uparokta kA sArA kathana kisI eka dharma ko lakSya karakaM nahIM kahA gayA hai pratyuta pratyeka dharma meM kisI na kisI dina aisA dRzya zravazya dikhalAI par3atA hai / sasAra ke sabhI mahAn dharmo meM isa prakAra ke avasara Aye hai isa bAta kA sAkSI itihAsa haiM / jaina dharma ke itihAsa meM bhI ye saba bAteM bilkula ThIka utaratI huI dikhAI detI haiN| prArambha meM brAhmaNa logoM ke anAcAroM meM samAja meM jo atyAcAra prArambha ho rahe the unakA pratikAra jaina dharma ne kiyA / bhagavAn mahAvIra ne ina atyAcAroM ke prati bulanda AvAja uThAkara samAja meM zAnti kI sthApanA kI / unake pazcAt unhoMne saMsAra ko udAra jaina-dharma kA sandeza diyA / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt sudharmAcArya ke meM jaina-dharma kI vAgaDora AI inhoMne bhI bar3hI hI yogyatA hAtha se isakA saMcAlana kiyaa| inake samaya meM bhI inake vyaktigata prabhAva se samAja meM kisI prakAra kI vizrRMkhalA paidA na huI / sudharmAcArya ke pazcAt jambUsvAmI ke hAtha jaina-dharma kI bAgaDora gaI inhoMne bhI bahuta sAvadhAnI ke sAtha isakA saMcAlana kiyA / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 * kara unhI tatvoM ko yahA~ taka to jaina-dharma kA itihAsa pUrI dIpti ke sAtha camakatA huA najara AtA hai para isake pazcAt hI usake itihAsa meM vizRMkhalA paidA hotI huI dRSTigocara hotI hai / jambUsvAmI ke pazcAt hI kisI suyogya netA ke na milane se dharma kI bAgaDora sAdhAraNa Adamiyo ke hAtha meM pdd'ii| tabhI se isameM vizRMkhalA kA prAdurbhAva hotA huA najara AtA hai / isa svAbhAvika vizRMkhalA me prakRti ke kopa ne aura bhI adhika sahAyatA pradAna kI aura phala svarUpa Upara lekhAnusAra isa pavitra aura udAra dharma ke zvetAmbara aura digambara do Tukar3e ho gaye / aba loga una saba mahAtatvoM ko bhUla pakar3a kara baiTha gaye jahA~ para ina donoM kA mata bheda hotA thA / eka sAdhu yadi nama rahakara apanI tapazcaryA ko umra karane kA prayatna karatA to zvetAmbariyoM kI dRSTi meM vaha mukti kA pAtra hI nahI ho sakatA thA kyoMki vaha to "jinakalpI" hai aura "jinakalpI" ko mokSa hai hI nahIM, isI prakAra yadi koI sAdhu eka adho vastra pahanakara tapazcaryA karatA to digamvariyoM kI dRSTi se vaha mukti kA haka kho baiThatA thA kyoMki vaha "parigrahI" hai aura parigraha ko chor3e binA mukti nahIM ho sakatI / isa prakAra anekAntavAda aura apekSAvAda kA samarthana karane vAle ye loga saba mahAntatvoM ko bhUla kara svayaM ekAntavAdI ho gye| jisa jAti kA patana hone vAlA hotA hai vaha isI prakAra mahAn tatvoM ko bhUla kara vyavahAra ko hI dharma kA sarvasva samajhane lagatI hai / patana apanI itanI hI sImA para jAkara na raha gayA / svArtha kA kIr3A jahA~ kisI chidra se ghusA ki phira vaha apanA bhagavAn mahAvIra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 437 ja 1 bahuta vistAra kara letA hai| jaina samAja ke kevala yahI do Tukar3e hokara na raha gye| Age jAkara ina sampradAyoM kI ginatI aura bhI bar3hane lagI / zvetAmbariyo me bhI paraspara matabheda hone lagA, idhara digambarI bhI isase zUnya na rahe kucha hI samaya pazcAt ina donoM zreNiyoM meM bhI kaI upazreNiyA~ dRSTigocara hone lagI / inakA sakSipta vivaraNa isa prakAra hai : ( 1 ) vIra saMvat 882 meM zvetAmbarI logo meM caityavAsI nAmaka dalakI utpatti huI / ( 2 ) vIrAt 886 meM unameM "brahmadvIpika" nAmaka navIna sapradAya kA prArambha huA / ( 3 ) vIrAt 1464 meM "vaTagaccha" kI sthApanA huI / ( 4 ) vikrama saM0 1139 meM SaTUkalyANakavAda nAmaka navIna mata kI sthApanA huI / (5) vikrama saM0 1204 meM kharatara sapradAya kA Arambha huA / ( 6 ) vikrama saM0 1223 se AMcalika mata kA AviSkAra huaa| ( 7 ) vikrama saM0 1236 meM sArdhapauriNamiyaka kA prArambha huA / ( 8 ) vikrama saM0 1250 meM zrAgamika mata kA Arambha huA / > ( 9 ) vikrama saM 1285 me tapAgaccha ko nIva par3I / (10) vikrama saM0 1508 meM lU~kA gaccha kI sthApanA aura 1533 meM usake sAdhu saMga ko sthApanA huI / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavAn mahAvIra 438 (11) vikrama saMvat 1562 meM kaTukamata kI sthApanA huii| (12) vikrama saMvat 1570 meM vIjA mata kA prArambha huaa| (13) vikrama 1572 meM pArzvacandra sUri ne apane pakSa kI sthApanA virama gA~va meM kii| usake pazcAt isI vRkSa me se sthAnakavAsI, terApaMthI, bhIkhama paMthI, tIna thoI vAle, vidhi pakSI Adi kaI zAkhAe~ tathA cautha paMcamI kA jhagar3A, adhika mAsa kA jhagar3A, caudasa pUrNimA kA jhagar3A, upadhAna kA jhagar3A, zrAvaka pratiSThA kara sakatA hai yA nahIM isa viSaya kA jhagar3A, Adi kaI jhagar3e nikale aura majA yaha ki ina sabo kI puSTi karanevAle kaI graMtha-ratna bhI hamAre sAhitya me dRSTigocara hone lage, aura ye saba loga Apasa me burI taraha lar3ane lge| idhara digambariyoM meM bhI matamatAntaro kA bar3hanA prArambha huaa| drAvir3a saMgha, vyApanIya saMgha, kASThAsaMgha, mAthura saMgha, bhillaka saMgha, terA paMtha, vIsa paMtha, tAraNa paMtha, bhaTTAraka prathA vagairaha aneka matamatAntara inameM bhI pracalita hokara Apasa meM lar3ane lge| ina saba bAtoM kA phala yaha huA ki, caritra aura AcAra ke ujvalarUpa jo hamArI AtmA kA vikAsa karate the isa matabheda ke kohare meM vilIna ho gye| hamArI sArI zaktiyA~ hamArI saba bhAvanAe~ AcAra aura tatvajJAna ke mArga ko chor3a kara isa tUtU maiMmaiM meM aagii| dharma eka nirvAha kA sAdhana bana gayA / yahA~ taka ki isa matabheda ke vAyumaNDala se dhArmika sAdhu bhI bace / baripha yaha kahanA bhI anupayukta na hogA ki kucha Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 bhagavAn mahAvIra kalaha-priya aura saMkIrNa hRdaya sAdhuoM hI ke pratApa se ina mata matAntaroM kI utpatti aura unakA pracAra huaa| ina matabhedoM kA jo bhayaMkara pariNAma hamAre dharma aura samAja para huA aura vartamAna meM ho rahA hai vaha hamArI A~khoM ke sammukha upasthita hai / kucha pAThaka hama para avazya isa bAta kA Aropa kareMge ki bhagavAna mahAvIra kA jIvana-caritra likhanevAla ko ina saba jhagar3e bakher3oM se kyA matalaba hai ? use to jIvana caritra likhakara apanA kArya samApta kara denA cAhie, para lekhaka kA mata isase kucha bhinna hai| lekhaka apanA kartavya samamatA hai ki mahAvIra kA jIvana likhate hue vaha unake pavitra siddhAntoM se pAThakoM ko paricita kare, aura unake pavitra nAma kI Ar3a meM samAja ke antargata jo anAcAra aura atyAcAra ho rahe haiM unase pAThakoM ko paricita kre| bhagavAna mahAvIra ke pavitra nAma kI Ar3a meM Aja samAja ke antargata kauna sA duSkRtya nahIM ho rahA hai| hama loga apane manabheda ko bhagavAna mahAvIra ke pavitra nAma ke nIce rakhakara usakA pracAra karate haiN| hama loga bhagavAna mahAvIra ko apanI jAyadAda-apanI sampatti kI taraha samajha kara dUsaroM se vaha haka chIna lene kI koziza kara rahe haiM, hama loga apane mata-bheda ko sarvajJa kathita vatalA kara duniyA meM sarvajJatva kI ha~sI ur3avA rahe haiM, yahA~ taka kI hama loga apane tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ke lie nyAya ke raGga maMca para jAkara apanA haka sAvita karane ke lie lAkhoM rupayoM kA pAnI kara dete haiN| kahA~ to hamArA udAra pavitra dharma aura kahAM ye heyarazya! hA! bhagavAn mahAvIra !!! Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 440 dharma ke liye TaNTA macAnevAloM-aura dharmapara apanA haka sAvita karanevAloM ko yaha samajha rakhanA cAhiye ki dhama kisI ko maurUsI jAyadAda yA sampatti nahIM hai, yaha to vaha vizvavyApI padArtha hai jise pratyeka vyakti dhAraNa karake Atma-kalyANa kara sakatA hai| dharma kA eka nizcita svarUpa Aja taka duniyA meM kahI AviSkRta nahIM huA aura na bhaviSya meM hI hone kI AzA hai| hamezA apekSAkRta dRSTi hI meM isako loga dhAraNa karate Aye haiM ! yaha kabhI ho nahIM sakatA ki sabhI logoM kI manovRttiyA~ eka sI ho jAya aura saba eka nizcita svarUpa ko aGgIkAra kara leN| svayaM bhagavAna mahAvIra ke ziSyoM meM bhI yatra tatra yaha mata-bheda pAyA jAtA thaa| mata-bheda kA honA burA nahIM hai pratyeka vyakti ko isa bAta kA prAkRtika adhikAra hai ki vaha apane matAnusAra dharmAcaraNa kare, isa adhikAra para AkSepa karane kA kisI ko adhikAra nhiiN| para apane mata ke lie isa prakAra haTha aura durAgraha karanA ki nahI marA hI mata satya hai, isI ko bhagavAna mahAvIra ne kahA hai, yahI sarvajJa kathita hai aura isI se mokSa mila sakatA hai-sarvathA anucita, ghAtaka aura samAja kA nAzaka hai| digambarI yadi nannatA ko pasanda kare aura yadi ve nagna-sAdhu evaM nanna mUrti kI upAsanA kare to aisA karane kA unheM adhikAra hai, apane siddhAntoM ke anusAra dharmAcaraNa karane kA unheM pUrA haka hai, isake liye zvetAmvariyo kA yaha kahanA ki nahIM, kapar3A pahane vinA mukti ho hI nahIM sakatI, yA digamvarI mokSa ke adhikArI nahIM ho sakate sarvathA anaucitya pUrNa hai| isI prakAra yadi zvetAmbarI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 bhagavAn mahAvIra nyamAna loga adho-vana se yukta mUrti aura sAdhu ko pasanda karate haiM to aisA karane kA unheM adhikAra hai| isake lie digambaroM kA yaha kahanA hai ki nahIM, mokSa to digambaratva meM hI hai zvetAmbarI mokSa pA hI nahIM sakate sarvathA anucita hai| isI haTha, durAgraha, se hamArI jAti itanI patita huI aura ho rahI hai| aura isa para turrA yaha ki hama isa haTha aura durAgraha ke pIche jhaTa mahAvIra kA nAma lagA dete haiN| zvetAmbarI unakI mUrti banA kara unako laMgoTa pahanA dete haiM evaM A~khe, kezara, candana lagA kara apanI sampatti banA lete haiM aura digambarI unakI nagna-mUrti banA kara unhe apanI jAyadAda samajha lete haiN| yadi mUrti nagna huI to phira vaha mahAvIra hI kI kyoM na hoM zvetAmbarI kabhI usakI pUjA na kareMge aura isI prakAra kezara candana yukta mUrti ko digambarI bhI namaskAra na kreNge| bhagavAn mahAvIra ke ina anuyAyiyoM se bhagavAna mahAvIra ke nAmakI kitanI durgati ho rahI hai| yadi Aja bhagavAn mahAvIra hote to na mAlUma zvetAmbarI , unhe javardastI laMgoTa pahanavAte yA digambarI unakI lagoTI ko javardasto chIna lete / para ve mahAtmA isa paJcama kAla kI pApamaya bhUmi meM Ane hI kyo lage ? ina mUrtiyoM ke pIche Aja hama logoM kA jitanA kalaha bar3ha rahA hai, jitanI sampatti dhUla dhAnI ho rahI hai, jitanI zaktiyA~ kharca ho rahI haiM unakA koI hisAba nhiiN| isa kalaha ke aga Ao ko korTa me jAne ke pUrva jarA yaha soca lenA cAhie ki jainadharma jar3avAdI nahIM hai aura na vaha mUrtiyo ko sacetana padArtha samajhatA hai| mUrtiyo kI sthApanA hI isalie huI hai ki Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 442 lohama apane pUjya tIrthaMkaroM kI smRti kI rakSA kara sakeM, hama una mUrtiyoM ko dekhakara hRdaya kI kalupita vRttiyoM ko nikAla sakeM, aura una mUrtiyo ke dvArA hama dhyAna kI paddhati sIkha kara, nirvikAra honA siikheN| isake sivAya mUrti rakhane kA yA usakI pUjA karane kA koI dUsarA uddezya nahIM hai| ina mUttiyoM ke lie lar3anA aura inhIM ko apanA sarvasva siddha karanA, arthAt apane Apa ko jar3avAdI siddha karanA hai| ina mUrtiyoM ke pIche hama apane tIrthakaroM taka ko bhUla gaye haiN| kahA~ to ye tIrtha hamArI AtmA ko pavitra banAne ke kAraNa hone cAhie the aura kahA~ ye hamAre rAgadvepa ko bar3hAne ke kAraNa ho rahe haiN| mUrtipUjA ke vAstavika uddezya ko bhUla hama inhI jar3amUrtiyoM ko apanA sarvasva samajhane laga gaye haiM aura inake pIche hama apane lAkhoM sacetana bhAiyo kI evaM apano nija kI AtmA kI azAnti kA kAraNa banA rahe haiM, jo ki eka bhayaGkara hiMsA hai| yAda rakhie, ina mUrtiyoM para korTa ke dvArA apanA adhikAra sAvita karavA ke hama apanI Atmika unnati nahI kara sakate-yAda rakhie ina mUrtiyo para kezara, candana, lagA kara yA vilkula digambara rakhakara bhI hama mokSa prApta nahIM kara sakate yAda rakhie, jar3avAdiyoM kI taraha ina mUrtiyoM ko apanA sarvasva samajha lene para bhI hama apanA uddhAra nahIM kara sakate aura nizcaya yAda rakhie ki lAkhoM rupaye kA pAnI kara aAne tipakSiyoM ko nI / dikhalAne para bhI hama sa jainI nahIM sakate-hAvIra ke anuyAyI nahIM kahalA sakata / / Atmika unnati karanA aura saJjainI kahalAnA dasarIta aura tIthA ke lie koToM meM car3hanA dUsarI bAta Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 bhagavAn mahAvIra 1 hai / ye donoM bAteM eka dUsare ke itanI viruddha hai ki eka kI maujUdagI meM dUsarI raha hI nahIM sakatI / inhIM pArasparika jhagar3oM ke kAraNa hama apane saba asalI siddhAntoM ko bhUla gaye haiM, isI dumha aura haThavAditA ke kAraNa hamane bhautikatA ke phera me paDakara AdhyAtmikatA ko tilAMjali de dI hai| isI matabheda ke kAraNa hama jainadharma ke udAra aura vizvavyApI siddhAntoM se bahuta dUra jA par3e haiM / yadi Aja kisI jainI se pUchA jAya ki bhAI syAdvAda kyA hai, anekAnta darzana kI racanA kina siddhAnto para kI gaI hai, jainiyoM kA ahiMsA tatva kina AdhAro para avalambita hai to sivAya cupa ke kucha uttara nahIM mila sakatA | mile kahA~ se, eka to samAja kA adhikAMza paisA mukaddamebAjI meM kharca ho jAtA hai, rahA sahA pratiSThA aura navIna mandiroM kI yojanA meM uTha jAtA hai / sAhitya aura zikSA kI ora kisI kA dhyAna nahIM hai, dhyAna ho kahAM se lar3AI jhagar3oM se avakAza mile tava to / hamArI saba zaktiyAM isI ora kharca ho rahI haiM / yahA~ taka ki inake phera meM par3akara hama sace jainatva ko bhUla gaye haiM / mukadamebAjI aura matabheda ke pakSapAnI pratyeka jainabandhu ko bhagavAn mahAvIra ke pavitra jIvanacarita kA adhyayana karanA cAhie / use dekhanA cAhie ki ina jhagar3oM meM aura mahAvIra ke jIvana kI pavitratA meM kitanA antara hai ? bhagavAn mahAvIra kabhI haTha aura durAgraha ke anumodaka nahI rahe, phira hama unake anuyAyI hokara kyoM haTha aura durAgraha ke phera meM par3a rahe haiM / yadi yahI paisA jo mukaddamebAjI meM kharca hotA hai mahAvIra ke siddhAntoM kA pracAra karane meM lagAyA jAya Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 444 to usase kitanA upakAra ho sakatA hai ? yadi isI paise se hama hamAre baccoM ke lie vidyAlaya, bImAroM ke lie auSadhAlaya, aura anAthoM ke lie bhojana-gRha khulavAveM to kitanA bar3A puNya aura lAbha ho sakatA hai| jo paisA jar3amUrtiyoM ke lie barabAda ho rahA hai vahI yadi sacetana prANiyo ke lie vyaya kiyA jAya to kitanA lAbha ho sakatA hai| yadi hama cAhate haiM ki bhagavAna mahAvIra ke siddhAnto kA ghara 2 pracAra ho yadi hama cAhate haiM ki hama sacce jainadharma ke anuyAyI banakara apanI Atmika unnati kareM, yadi hama cAhate haiM ki saMsAra hameM jIvita jAtiyoM meM gine aura hamArI ijjata kare, aura yadi hama ihalaukika zAnti ke sAtha paralaukika sukha bhI prApta karanA cAhate haiM to isa durAgraha aura haThavAditA ko chor3akara mahAvIra ke sacce anuyAyI bneN| ___ jabataka hamAre hRdaya me svArtha, ghRNA, rAga, dveSa, aura vandhuvidroha ke sthAna para paramArtha, prema, bandhutva aura sahAnubhUti kI bhAvanAe~ udita na hoMgI, jabataka hama jar3a ke liye cetana kA aura chilake ke lie mIgI kA apamAna karate raheMge tabataka na jainadharma kA, na jainajAti kA aura na hamArA hI laukika aura 'paralaukika hita ho sakatA hai| jisa samaya jAtiyoM ko patanAvasthA kA Arambha hotA hai usa samaya ve apane mahAtmAo ke batalAe hue mArga ko bhUla jAtI haiM ve dharma kI asaliyata ko chor3a kara nakaliyata pIche lar3ane laga jAtI hai| aura isa prakAra apane saMgaThana ko bikhera kara tIna teraha ho jAtI hai| jainajAti kA adhaHpAta apanI Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 bhagavAna mahAvIra pUrNatA ko pahu~ca gayA hai, hama loga jAtIyatva aura manuSyatva kI bhAvanAoM ko bhUlakara apanI jAti kA tIna teraha kara cuke haiN| aba yadi hameM apanI mRta-prAya jAti ko puna. sajIvita karanA hai-yadi hameM jainajAti ke isa zIghragAmI hAsa ko rokanA hai to hamArA kartavya hai ki pArasparika dveSa kI bhAvanAo ko bhUlakara, udhAra dharma ko tilAMjali de nagada dharma ko grahaNa kareM. aura bhagavAna mahAvIra ke sacce anuyAyI kahalAne kA gaurava prApta kreN| jainadharma para ajaina vidvAnoM kI sammatiyAM [ 1 ] zrIyuta DAkTara satIzacandra vidyAmUSaNa ema. e. pI. eca. DI epha. AI. Ara. esa. siddhAnta mahodadhi priMsapila saskRta kAlija klkttaa| - Apane 26 disambara san 1923 ko kAzI (banArasa) nagara me jaina-dharma ke viSaya meM vyAkhyAna diyA usake sAra rUpa kucha vAkya uddhRta karate haiN| jaina sAdhu...........eka prazaMsanIya jIvana vyatIta karane ke dvArA pUrNa rIti se vrata, niyama aura indriya saMyama kA pAlana karatA huA, jagata ke sammukha Atma saMyama kA eka bar3A hI uttama Adarza prastuta karatA hai / prAkRta bhASA apane sampUrNa madhamaya saundarya ko liye hue jainiyoM kI racanA meM hI prakaTa kI gaI hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra Liste 446 [2] zrIyuta mahAmahopAdhyAya satya sampradAyAcAryya sarvAntara paM0 svAmI rAmamizrajI zAstrI bhUtapUrva prophesara saMskRta kAleja canArasa | Apane mitI paupa zuklA 1 samvat 1962 ko kAzInagara meM vyAkhyAna diyA usameM ke kucha vAkya uddhRta karate haiM / ( 1 ) jJAna, vairAgya, zAnti, kSanti, zradambha, anIya, akrodha, AmAtsarya, alolupatA, zama, dama, ahisA sAmadRSTi ityAdi guNoM meM eka eka guNa aisA hai ki jahA~ vaha pAyA jAya vahAM para buddhimAn pUjA karane lagate haiM / taba to jahAM ye (arthAt jainoM me) pUrvokta saba guNa niratizaya sIma hokara virAjamAna haiM unakI pUjA na karanA athavA aise guNa pUjakoM kI pUjA meM vAghA DAlanA kyA insAniyata kA kArya hai / ( 2 ) maiM Apako kahAM taka kahU~, bar3e bar3e nAmI AcAyoM ne apane grantho meM jo jaina mata khaNDana kiyA hai vaha aisA kiyA hai jise dekhasuna kara ha~sI AtI hai| ( 3 ) syAdvAda kA yaha ( jainadharma ) zrabhedya kilA hai usake andara vAdI prativAdiyoM ke mAyAmaya gole nahIM praveza kara sakate / ( 4 ) sajjanoM eka dina vaha thA ki jaina sampradAya ke AcAyoMkI hU~kAra se dasoM dizAeM gUMja uThatI thIM / (5) jaina mata taba se pracalita huA hai jaba se sasAra yA sRSTi kA Arambha huA / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 bhagavAn mahAvIra pazA (6) mujhe isameM kisI prakAra kA ujra nahIM hai ki jaina darzana vedAntAdi darzanoM se pUrva kA hai| (3) bhArata bhUmi ke tilaka, purupa ziromaNI itihAsajJa, mAnanIya paM0vAla gaGgAdhara tilaka ke 30 navambara san 1904 ko bar3odA nagara meM diye hue vyAkhyAna se uddhRta kucha vAkya / (1) zrImAn mahArAja gAyakavAr3a (bar3odA nareza) ne pahale dina kaoNnphreMsa meM jisa prakAra kahA thA usI prakAra 'ahiMsA paramodharma isa udAra siddhAnta ne brAhmaNa dharma para cirasmaraNIya chApa mArI hai| pUrvakAla meM yajJa ke liye asaMkhya pazu hisA hotI thI isake pramANa meghadUta kAvya Adi aneka grantho se milate haiM...isa ghora hiMsA kA brAhmaNa dharma se vidAI lejAne kA zreya (puNya ) jaina dharma ke hisse meM hai| (2) brAhmaNa dharma ko jaina dharma ho ne ahiMsA dharma bnaayaa| (3) brAhmaNa va hindU dharma meM jaina dharma ke hI pratApa se mAMsa bhakSaNa va madirApAna vanda ho gyaa| (4) brAhmaNa dharma para jo jaina dharma ne akSuNNa chApa. mArI hai usakA yaza jaina dharma hI ke yogya hai| jaina dharma me ahiMsA kA siddhAnta prArambha se hai, aura isa tatva ko samajhane kI truTi ke kAraNa bauddha dharma apane anuyAyI cIniyoM ke rUpa me sarva matI ho gayA hai| (5) pUrva kAla meM aneka brAhmaNa jaina paNDita jaina dharma ke dhurandhara vidvAna ho gaye haiN| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra lA 448 (6) brAhmaNa dharma jaina dharma se milatA huA hai isa kAraNa Tika rahA hai / bauddha dharma jaina dharma se vizeSa amila hone ke kAraNa hindusthAna se nAma zeSa ho gayA / (7) jaina dharma tathA brAhmaNa dharma kA pIche se itanA nikaTa sambandha huA hai ki jyotiSa zAstrI bhAskarAcArya ne apane grantha meM jJAna darzana aura cAritra ( jaina zAstra vihita ranantraya dharma ) ko dharma ke tatva batalAye haiM / kezarI patra 13 disambara san 1904 meM bhI Apane jaina dharma ke viSaya meM yaha sammati dI hai / granthoM tathA samAjika vyAkhyAnoM se jAnA jAtA hai ki jaina dharma anAdi hai yaha viSaya nirvivAda tathA mata bheda rahita hai / sutarAM isa viSaya me itihAsa ke dRr3ha sabUta haiM aura nidAna ImbI san se 526 varSa pahale kA to jaina dharma siddha hai hI / mahAvIra svAmI jaina dharma ko puna: prakAza meM lAe isa bAta ko Aja 2400 varSa vyatIta ho cuke hai bauddha dharma kI sthApanA ke pahale jaina dharma phaila rahA thA yaha vAta vizvAsa karane yogya hai / caubIsa tIrthakaroM me mahAvIra svAmI antima tIrthaMkara the, isase bhI jaina dharma kI prAcInatA jAnI jAtI hai / bauddha dharma pIche se huA yaha bAta nizcita hai / ( 4 ) perisa ( phrAMsa kI rAjadhAnI ) ke DAkTara e. giranATa ne apane patra tA0 3-12-11 meM likhA hai ki manuSyo kI tarakkI ke liye jaina dharma kA caritra bahuta lAbhakArI hai yaha dharma bahuta Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 bhagavAn mahAvIra hI asalI, svatantra, sAdA, bahuta mUlyavAna tathA brAhmaNoM ke matoM se bhinna hai tathA yaha vauddha ke samAna nAstika nahIM hai| (5) jarmanI ke DAkTara johannesa harTala tA0 17-6-1908 ke patra meM kahate haiM ki maiM apane dezavAsiyoM ko dikhAUMgA ki kaise uttama niyama aura U~ce vicAra jaina-dharma aura jaina AcAyA~ meM haiM / jaino kA sAhitya bauddhoM se bahuta bar3ha kara hai aura jyoM 2 maiM jaina-dharma aura usake sAhitya ko samajhatA hU~ tyoM 2 maiM unako adhika pasanda karatA huuN| jaina hitaiSI bhAga 5-aGka 5-6-7 meM mi0 johannesa harTala jarmanI kI ciTThI kA bhAva chapA hai usameM se kucha vAkya uddhata / (1) jaina-dharma meM vyApyamAna hue sudRr3ha nIti prAmANikatA ke mUla tatva, zIla aura sarva prANiyoM para prema rakhanA ina guNoM kI maiM bahuta prazaMsA karatA huuN| jaina-pustakoM meM jisa ahiMsA dharma ko zikSA dI hai use maiM yathArtha meM zlAghanIya samajhatA huuN| (3) garIba prANiyoM kA duHkha kama karane ke lie jarmanI meM aisI bahuta sI saMsthAe~ ava nikalI haiM (parantu jaina-dharma yaha kArya hajAroM varSoM se karatA hai)| (4) IsAI dharma meM kahA hai ki "apane pyAre logoM para aura apane zatruoM para bhI pyAra karanA cAhiye" parantu yUropa se yaha prema kA tatva saMpUrNa jAti ke prANiyoM kI aura vistRta nahIM huaa| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvora 45 ( 6 ) anya matadhArI mi0 kannulAlajI jodhapura kI sammati / 1 (7) 450 ( dekhA The Theosophist mAha disambara san 1904 va janavarI san 1905) jaina dharma eka aisA prAcIna dharma hai ki jisakI utpatti tathA itihAsa kA patA lagAnA eka bahuta hI durlabha bAta hai / ityAdi mi0 Ave je0 e0 davAI mizanarI kI sammatiH (Description of the character manners and customs of the people of India and of their institution and ciril) isa nAma kI pustaka me jo san 1817 me laMDana meM chapI hai apane bahuta bar3e vyAkhyAna meM likhA hai ki :- niHsandeha jainadharma hI pRthvI para eka saccA dharma hai, aura yahI manuSya mAtra kA Adi dharma hai| Adezvara ko jainiyoM me bahuta prAcIna aura prasiddha puruSa jainiyoM ke 24 tIrthaMkaro meM sabase pahale hue haiM aisA kahA hai / COMMONS (8) zrIyuta varadAkAnta mukhyopAdhyAya ema0 e0 baMgalA, zrIyuta nAthUrAma premI dvArA anuvAdita hindI lekha se uddhRta kucha vAkya | ( 1 ) jaina nirAmiSa bhojI (mAMsa tyAgI) kSatriyoM kA dharma hai / * zrAdizvara ko jainI loga RSabhadeva jI kahate haiM 1 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 bhagavAn mahAvIra (2) jaina-dharma hindU se sarvathA svataMtra hai| usakI zAkhA yA rUpAntara nahIM hai| meksamulara kA bhI yahI mata hai| (3) pArzvanAtha jI jaina-dharma ke Adi pracAraka nahIM the parantu isakA prathama pracAra ripabhadevajI ne kiyA thaa| isakI puSTI ke pramANo kA abhAva nahIM hai| (4) bauddha loga mahAvIrajI ko nirgranthoM arthAt jainiyoM kA nAyaka mAtra kahate haiM, sthApaka nahIM kahate / jarmana DAkTara jekobI kA bhI yahI mata hai| (5) jaina-dharma jJAna aura bhAva ko lie hue hai aura mokSa bhI isI para nirbhara hai| rA0 rA. vAsudeva govinda ApaTe bI0 e0 indaura nivAsI ke vyAkhyAna se kucha vAkya uddhRta / (1) prAcIna kAla meM jainiyo ne utkRSTa parAkrama vA rAjya * bhAra kA paricAlana kiyA hai| (2) jaina-dharma me ahisA kA tavaM atyanta zreSTha hai| (3) jaina-dharma me yatidharma atyanta utkRSTa hai isameM sandeha nahIM / (4) jainiyoM me striyo ko bhI yati dIkSA lekara paropakArI kRtyoM meM janma vyatIta karane kI AjJA hai yaha sarvotkRSTa hai| (5) hamAre hAtha se jIva hiMsA * prAcIna kAla meM cakravartI, mahAmaNDalIka, maNDalIka Adi bar3e 2 padAdhikArI jaina dharmI hue haiN| jainiyoM ke parama pUjya 24 moM tIrthaMkara bhI sUryavazI candrazI Adi kSatriya kulotpanna bar3e bar3e rAjyAdhikArI hue , jisakI sAkSI jainagrathoM sagA kimI 2 ajena zAkhoM va itihAsa granthoM meM bhI milatI hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 452 na hone pAve isake liye jainI jitane Darate haiM itane bauddha nahIM Darate / bauddha dharma dezoM meM mAMsAhAra adhikatA se jArI hai / zrApa khataH hiMsA na karake dUsare ke dvArA mAre hue bakare Adi kA mAMsa khAne meM kucha harja nahIM aise subhIte kA ahiMsA tatva jo bauddhoM ne nikAlA thA vaha jainiyoM ko sarvathA svIkAra nahIM hai| (6) jainiyoM kI eka samaya hindustAna meM bahuta unnatAvasthA thii| dharma, nIti, rAjakArya dhurandharatA, zAstradAna samAjonnati Adi bAtoM meM unakA samAja itara janoM se bahuta Age thA / saMsAra meM aba kyA ho rahA hai isa ora hamAre jaina bandhu lakSa dekara caleMge to vaha mahApada punaH prApta kara lene meM unheM adhika zrama nahIM pdd'egaa| (10) pUrva khAnadeza ke kalekTara sAhiba zrIyuta oNToroya philDa sAhiva 7 disambara san 1914 ko pAcorA meM zrIyuta bacharAjajI rUpacandajI kI tarapha se eka pAThazAlA kholane ke samaya Apane apane vyAkhyAna meM kahA ki jaina jAti dayA ke liye khAsa prasiddha hai, aura dayA ke liye hajAroM rupayA kharca karate haiN| jenI pahale kSatrI the, yaha unake cehare va nAma se bhI bhI jAnA jAtA hai| jainI adhika zAntipriya haiN| ' (jaina hitecchu pustaka 16 aGka 11 me se) . (11) muhammada hAphija sayyada bI0 e0 ela0TI0 thiyosophikala hAIskUla kAnapura likhate haiM:-"maiM jaina siddhAnta ke sUkSma tatvoM se gaharA prema karatA huuN|" Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 bhagavAn mahAvIra (12) rAya vahAdura pUnendu nArAyaNa siMha ema0e0 vaoNkIpura likhate haiM-jainadharma par3hane kI merI hArdika icchA hai kyoMki maiM khyAla karatA hU~ ki vyavahArika yogAbhyAsa ke liye yaha sAhitya sabase prAcIna (Oldest) hai / yaha veda kI rIti rivAjo se pRthak hai / isameM hindU dharma se pUrva kI Atmika svataMtratA vidyamAna hai, jisako parama puruSoM ne anubhava va prakAza kiyA hai / yaha samaya hai ki hama isake viSaya meM adhika jaaneN| (13) mahAmahopAdhyAya paM0 gaMgAnAthamA ema0 e. DI0 ela. ela0 ilAhAbAda-"jaba se maiMne zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAnta para khaMDana ko par3hA hai, taba se mujhe vizvAsa huA ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai jisako vedAnta ke AcArya ne nahIM samajhA, aura ,jo kucha ava taka maiM jaina-dharma ko jAna sakA hU~ usase merA yaha vizvAsa dRr3ha huA hai ki yadi vaha jainadharma ko usake asalI pranthoM se dekhane kA kaSTa uThAtA to unako jaina dharma ke virodha karane kI koI bAta nahIM miltii| (14) zrIyun nepAlacandarAya adhiSThAtA brahmacaryAzrama zAMti niketana bolapura-mumako jaina tIrthaMkaroM kI zikSA para atizaya bhakti hai| (15) , zrIyut ema0 DI0 pANDe, thiyosophikala sosAiTI banA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 454 rasa-mujhe jaina siddhAnta kA bahuta zauka hai, kyoki karma siddhAnta kA isameM sUkSmatA se varNana kiyA gayA hai| sammatiyA~ naM0 12 se 16 jainamitra bhAga 17 aGka 10 veM se saMgraha kI gaI haiN| (16) suprasiddha zrIyuta mahAtmA zivavratalAla varmana, ema0 e0 sampAdaka "sAdhu", "sarasvatI bhaNDAra", "tatvadarzI", "mArtaDa" "lakSmIbhaNDAra, "santa sandeza" Adi urdU tathA nAgarI mAsika patra; racayitA vicAra kalpadruma," "viveka kalpadruma," "vedAnta kalpadruma;" "kalyANa dharma," "kavIrajIkA bIjaka" Adi grantha, tathA anuvAdaka "viSNu puraannaadi"| __ina mahAtmA mahAnubhAva dvArA sampAdita "sAdhu" nAmaka urdU mAsikapatra ke janavarI san 1911 ke aMka meM prakAzita "mahAvIra svAmIkA pavitra jIvana" nAmaka lekha se uddhRta kucha vAdaya, jo na kevala zrI mahAvIra svAmI ke liye kintu aise sarva jainatIrthaMkaroM, jainamuniyo tathA jainamahAtmAo ke sambandha me kahe gae haiN| (1) "gae donoM jahAna najarase gujara tere husna kA koI bazara na milaa"| . (2) yaha jainiyoM ke AcAryagurU the| pAkadila, pAkakhayAla, sujaslama-pAkIjagI the| hama inake nAma para, inake kAma para ora inake be najIra naphsakuzI va riAjata kI misAlapara, jisa kadara nAja (abhimAna) kareM bajA (yogya ) hai / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 bhagavAn mahAvIra (3) hinduo! apane ina bujurgoM kI ijjata karanA sIkho ...""tuma inake guNoM ko dekho, unakI pavitra sUratoM kA darzana pharo, unake bhAvoM ko pyAra kI nigAha ne dekho, vaha dharma karma kI jhalakatI huI camakatI mUrtiyA~ hai.""unakA dila vizAla thA, vaha eka vepAyAkanAra samandara thA jisameM manuSya prema ko lahare jora zora se uThatI rahatI thI aura sirpha manuSya hI kyo unhoMne saMsAra ke prANImAtra kI bhalAI ke liye saba kA tyAga kiyaa|jaandaaro kA khUna bahanA rokane ke liye apanI z2indagI kA khUna kara diyA / yaha ahiMsA kI parama jyotivAlI mUrtiyA~ haiN| ye duniyA~ ke jabaradasta riphArmara, javaradasta upakArI aura caMDa U~ce darje ke upadezaka aura pracAraka gujare haiN| yaha hamArI kaumI tavArIkha (itihAsa) ke kImatI [bahumUlya ratna haiN| tuma kahA~ aura kina meM dharmAtmA prANiyo kI khoja karate ho inhI ko dekho| inase behatara uttama sAhave kamAla tumako aura kahAM mileNge| inameM tyAga thA, inameM vairAgya thA, iname dharma kA kamAla thA, yaha insAnI kamajoriyoM se bahuta hI U~ce the| inakA khitAba "jina" hai| jinhoMne mohamAyA ko aura mana aura kAyA ko jIta liyA thaa| yaha tIrthakara haiN| inameM banAvaTa nahIM thI, dikhAvaTa nahIM thI, jo bAta thI sApha sApha thii| ye vaha lAsAnI [anaupama] zakhasIyateM ho gujarI haiN| jinako jisamAnI kama joriyoM, va aivoM ke chipAne ke liye kisI jAhirI pozAka kI jarUrata mahasUsa nahIM huI / kyoMki unhoMne tapa karake, japa karake, yoga kA sAdhana karake, apane Apa ko mukammala aura pUrNa banA liyA thA....."""ityAdi ityAdi....... Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 456 [18] zrIyut tukArAma kRSNa zarmA laTTu vI0 e0 pI0eca0 DI0 ema0 Ara0 e0 esa0 ema0 e0 esa0 vI0 ema0 jI0 zro0 esa0 prophesara saMskRta zilAlekhAdi ke viSaya ke avyApaka kInsa kAleja banArasa / syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI ke dazama vArSikotsava para diye hue vyAkhyAna meM se kucha vAkya uddhRta / ( 1 ) saba se pahale isa bhAratavarSa meM "riSabhadevajI" nAma ke maharSi utpanna hue / ve dayAvAna bhadrapariNAnI, pahile tIrthakara hue jinhoMne mithyAtva avasthA ko dekha kara "samyadarzana, samyagjJAna aura samyagvAritra rUpI mokSa zAkha kA upadeza kiyA / basa yahI jina darzana isa kalpa meM huA / isake pazcAt zrajItanAtha se lekara mahAvIra taka teIsa tIrthakara apane apane samaya me ajJAnI jIvo kA moha aMdhakAra nAza karate the / [19] sAhitya ratna DAkTara ravIndranAtha TAgora kahate haiM ki mahAvIra ne DIDIMga nAda se hinda meM aisA sandeza phailAyA ki:- dharma yaha mAtra sAmAjika rUr3hi nahIM hai parantu vAstavika satya hai, mokSa yaha bAharI kriyA kAMDa pAlane se nahI milatA, parantu satyadharma svarUpa meM Azraya lene se hI milatA hai / aura dharma aura manuSya meM koI sthAyI bheda nahIM raha sktaa| kahate Azcarya paidA hotA hai ki isa zikSA ne samAja ke hRdaya meM jar3a karake baiThI huI bhAvanArUpI vighnoM ko varA se bheda diye aura deza ko vazI Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 bhagavAn mahAvIra bhUta kara liyA, isake pazcAt bahuta samaya taka ina kSatriya upadezako ke prabhAva bala se brAhmaNo kI sattA abhibhUta ho gaI thii| (20) TI0 pI0 kuppuskhAmI zAstrI ema. e. asisaTenTa gavarnameMTa myujiyama taMjaura ke eka aMgrejI lekha kA anuvAda "jaina hitaipI bhAga 10 aMka 2 meM chApA hai usameM Apane batalAyA hai ki: (1) tIrthakara jinase jainiyoM ke vikhyAta siddhAntoM kA pracAra huA hai Arya kSatriya the| (2) jainI avaidika bhAratIya-bAyyoM kA eka vibhAga hai| (21) zrI svAmI virupAkSa vaDhiyara 'dharma bhUpaNa' 'paNDita' 'vedatIrtha 'vidyAnidhI' ema. e. prophesara saMskRta kAleja indaura sttett| ApakA "jaina dharma mImAMsA" nAma kA lekha citramaya jagata meM chapA hai use 'jaina patha pradarzaka' AgarA ne dIpAvalI ke aMka meM uddhRta kiyA hai usase kucha vAkya uddhRta / (1) IrpA dveSa ke kAraNa dharma pracAra ko rokane vAlI vipatti ke rahate hue jaina zAsana kamI parAjita na hokara sarvatra vijayI hI hotA rahA hai| isa prakAra jisakA varNana hai vaha 'ahatadeva' sAkSAt paramezvara (viSNu) kharUpa hai isake pramANa bhI Arya granthoM meM pAye jAte haiN| (2) uparokta ahaMta paramezvara kA varNana vedoM meM bhI pAyA jAtA hai| (3) eka baMgAlI bairiSTara ne 'prekaTikalapAtha' nAmaka grantha banAyA hai| usameM eka sthAna para likhA hai ki ripamadeva kA nAtI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 marIci prakRtivAdI thA, aura veda usake tatvAnusAra hone ke kAraNa hI Rgaveda Adi graMthoM kI khyAti usIke jJAna dvArA bhagavAn mahAvIra pa I hai phalataH marIci RSI ke stotra, veda purANa Adi granthoM me haiM aura sthAna 2 para jaina tIrthakaro kA ullekha pAyA jAtA hai, to koI kAraNa nahIM ki hama vaidika kAla me jaina dharma kA astitva na maaneN| ( 4 ) sArAMza yaha hai ki ina sava pramANoM se jaina dharma kA ullekha hinduo ke pUjya veda me bhI milatA hai / ( 5 ) isa prakAra vedo me jaina dharma kA astitva siddha karane vAle bahuta se mantra haiM / veda ke sivAya anya grantho meM bhI jaina dharma ke prati sahAnubhUti prakaTa karane vAle ullekha pAye jAte haiM / svAmIjI ne isa lekha meM veda, ziva purANAdi ke kaI sthAnoM ke mUla loka dekara usa para vyAkhyA bhI kI hai / pIche se jaba brAhmaNa logoM ne yajJa Adi me balidAna kara " mA hiMsAta sarva bhUtAni" vAle veda vAkya para haratAla phera dI usa samaya jainiyoM ne una hiMsAmaya yajJa yogAdi kA uccheda karanA Arambha kiyA thA basa tabhI se brAhmaNo ke citta meM jainoM ke prati dveSa bar3hane lagA, parantu phira bhI bhAgavatAdi mahApurANo me riSabhadeva ke viSaya me gauravayukta ullekha mila rahA hai| ( 22 ) ambujAkSa sarakAra ema. e. bI. ela. likhita " jaina darzana jainadharma" jainahitaiSI bhAga 12 aGka 9-10 meM chapA hai usame ke kucha vAkya | ( 1 ) yaha acchI taraha pramANita hocukA hai ki jaina dharma Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 bhagavAna mahAvIra bauddha dharma kI zAkhA nahIM hai| mahAvIra svAmI jaina dharma ke sthApaka nahIM hai| unhoMne kevala prAcIna dharma kA pracAra kiyA hai| (2) jaina darzana meM jIva tatra kI jaisI vistRta AlocanA hai vaisI aura kisI bhI darzana meM nahIM hai| (23) hindI bhASA ke sarvazreSTa lekhaka aura dhuravara vidvAn pa0 zrImahAvIrapramAdajI dvivedI ne prAcIna jaina lekha-sagraha kI samAlocanA "sarasvatI" meM kI hai| usameM se kucha vAkya ye haiM: (1) prAcIna Dhara ke hindU dharmAvalambI bar3e baDe zAstrI taka aba bhI nahIM jAnate ki jainiyokA tyAdvAda kisa ciDiyA kA nAma hai| dhanyavAda hai jarmanI aura phrAMsa, igalaiNDa ke kucha vidyAnurAgI vizepanoM ko jinakI kRpA se isa dharma ke anuyAiyoM ke kIrti kalApa kI khoja aura bhAratavarpa ke sAkSara jaino kA dhyAna AkRSTa huA / yadi ye videzI vidvAn jaino ke dharma anyoM Adi kI AlocanA na karate yadi ye unake kucha grantho kA prakAzana na karate aura yadi ye jaino ke prAcIna lekho kI mahattA na prakaTa karate to hama loga zAyada Aja bhI pUrvavata hI annAna ke andhakAra meM hI DUbe rahate / ___ bhAratavarSa meM jaina dharma hI eka aisA dharma hai jisake anuyAI sAdhuoM (muniyoM) aura prAcAryoM meM se aneka jano ne dharmopadeza ke sAtha hI sAtha apanA samasta jIvana granya-racanA aura anya saMgraha me kharca kara diyA hai| (3)vIkAnera, jaisalamera aura pATana Adi sthAno Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 460 hasta-likhita pustakoM ke gAr3iyoM vaste ava bhI surakSita pAye jAte haiN| (4) akabara ityAdi mug2ala bAdazAhoM se jaina dharma kI kitanI sahAyatA pahuMcI, isakA bhI ullekha kaI meM hai| (5) jainoM ke saikar3oM prAcIna lekho kA saMgraha sampAdana aura AlocanA videzI aura kucha svadezI vidvAnoM ke dvArA ho cukI hai| unakA agarejI anuvAda bhI adhikAMza meM prakAzita ho gayA hai| (6) inDiyana ainTIkarI, ipigrAphiA inDikA sarakArI gaijeTiyaroM aura ArkiyAlAjikala riporToM tathA anya pustakoM meM jainoM ke kitane hI prAcIna lekha prakAzita ho cuke haiN| bUlara, kosesakiheM vilsana, hUlTaza, kelaTara aura kolahAna Adi videzI purAtatrajJoM ne bahuta se lekhoM kA uddhAra kiyA hai| (7) perisa (phrAMsa) ke eka phreMca paNDita gerinATa ne akele hI 1207 I0 taka ke koI 850 lekho kA saMgraha prakAzita kiyA hai| tathApi hajAroM lekha abhI aise par3e hue haiM jo prakAzita nahIM hue| (24) saurASTra prAnta ke bhUtapUrva poliTikala ejenTa mi0 eca0 DablyU0 barhana sAhiba kA mukAma jetapura yuropiyana gesTa tarIke padhAranA huA, Apane jetapura virAjamAna lIMbar3I sampradAya ke mahArAja zrI labajI svAmI jeThamalajI svAmI se bheTa kii| Apane mahArAja zrI ke sAtha jaina rilIjiyana sambandhI carcA pauna ghaNTe taka kI AkhIra meM mApane jaina muniyo ke pAramArthika jIvana Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 bhagavAn mahAvAra aura tyAga dharma kI yogya prazaMsA kI aura pIche, se patra dvArA apanA saMtoSa jAhira kiyA isameM bahuta tArIpha karane ke sAtha samayAbhAva se adhurA viSaya chor3anA par3A isakA aphasosa jAhira kiyaa| jaina vartamAna 14 jUna 1913 I0 se zrIyut DAkTara jolI prophesara saMskRta vRjavarga yUnivarsiTI jrmnii| jaina dharma ko upayogitA ko sArva rUpa se pazcimIya vidvAnoM ko svIkAra karanA caahiye| jaina mitra 19 julAI 1923 I. se (27) inDiyana rivyU ke akTovara san 1920 I0 ke aGka meM madrAsa presIDensI kaoNleja ke philosophI ke prophesara mi0 e. cakravartI ema. e. ela. TI. likhita "jaina philosophI" nAma ke arTikala kA gujarAtI anuvAda mahAvIra patra ke pauSa zukA 1 saMvat 2448 vora saMvan ke aMka meM chapA hai usa meM se kucha vAkya uddhRta hai (1) dharma ane samAja kI sudhAraNA meM jaina-dharma bahu agatya no mAga mantrI zake chaH kAraNa A kArya mATe te utkRSTa rote lAyaka ch| (2) AcAra pAlana mAM jaina-dharma ghaNe Agala vadhe chai ane bIjA pracalita dharmoM ne to sampUrNatAnu bhAna karAve chai koI dharma mAtra zraddhA (bhaktI) para to koI jJAna upara ane koI Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 462 balI mAtra cAritra uparaja bhAra muke hai, parantu jaina-dharma etraNe nA samanvaya ane sahayogathIja AtmA paramAtmA thAya che ema spaSTa jaNAve ch| (3) riSabhadevajI 'Adi jina' "Adizvara" bhagavAn nA nAme paNa olakhAya chai Rgyaveda nAMsUkatI mAM temano 'arhata' tarIke ullekha thaelo chai jaino temane prathama tIrthakara mAne hai. (4) bIjA tIrthakaro badhA kSatriyoja hatA, (29) zrIyut sI. vI. rAjavAr3e, ema. e. vI. esa. sI prophesara oNpha pAlI, baroDA kAleja kA eka lekha "jaina-dharma nuM adhyayana" jaina sAhitya saMzodhaka pUnA bhAga 1 aGka 1 meM chapA hai usame se kucha vAkya uddhRt| (1) prophesara vebara vuthara jekovI hAranala bhAMDArakara lyuyana rAisa gaeNrInoTa vagairA vidvAnoe jaina dharmanA saMbaMdhamAM ataHkaraNa pUrvaka athAga parizrama leI aneka mahatvanIzotro pragaTa karelI chai| (2) jaina-dharma pUrvanA dharmoM mAM potAno svataMtra. sthAna prApta karato jAya che, (3) jaina-dharma te mAtra jaino neja nahIM paraMtu temanA sivAya prAzcAtya saMzodhananA pratyeka vidyArthI ane khAsa karIne jo paurvAtya dezo nA dharmoM nA tulanAtmaka abhyAsa mAM rasa letA hoya temane tallIna karI nAke evo rasika viSaya chai. DAkTara F. OTTO SGHRADER, P.H.D. kA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 magavAn mahAvIra eka lekha buddhiSTa rivyu nA pustaka 'praMka 1 mAM pragaTa thayelA ahiMsA prane vanaspati prahAra zIrSaka lesa kA gujarAtI anuvAda jaina mAhitya saMzodhaka aMka 4 meM chapA hai usameM se kucha vAkya uddhRt| (1) anivAre AstIna dharAvatAM dhamA mAM jaina-dharma eka vo dharma ke ke jamAM ahiMsA no krama saMpUrNa de ane jo zakya teTalI dRr3hatAyI sadA tene valagI rahyo che|| (2) prAmaNa dharma mAM paNa ghAlAvAsamaya pacchI saMnyAsiyo mATe pA sukSmatara ahiMsA vidita thaI 'prane Akhare vanaspati AhAra nA rUpa mAM brAhmaNa nAti mAM paNa te dAkhIla thaI hatI kAraNa gcha ke jaino nA dharma tatvoe je loka mata jItyo hato tenI asara sajaDa rIta vadhatI jatI hatI, (31) zrIyuta bAbU campanarAyajI jaina carisTara eTa-lA haradoI sabhApati, zrI ma0 di0 jaina mahAsabhA kA 36 vAM adhivezana lambana ne apane vyAkhyAna meM jaina dharma ko boddha dharma se prAcIna hone ke pramANa diye haiM usase uddhata / (1) insAyaTopaDiyA meM morupIyana vidvAno ne dikhAyA hai ki jaina dharma bauddha dharma se prAcIna hai aura bauddha mata ne jaina dharma se unakI do paribhASAe~ Azrava va saMvara lelI hai aMtima nirNaya ina zabdoM meM diyA hai ki jainI loga ina paribhASAoM kA bhAva zabdArtha meM samajhate haiM aura mokSa prApti ke mArga ke saMbaMdha meM inheM vyavahRta karate haiM (Azrayo ke saMvara aura nirjarA se mukti prApta hotI hai) ava yaha paribhASAe~ utanI hI prAcIna haiM jitanA ki jaina dharma hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 464 kAraNa kI bauddhoM ne isase atIva sArthaka zabda Azrava ko le liyA hai / aura dharma ke samAna hI usakA vyavahAra kiyA hai / parantu zabdArtha meM, nahIM kAraNa kI bauddha loga karma sUkSma pudgala nahIM mAnate haiM aura AtmA kI sattA ko bhI nahIM mAnate haiM / jisameM kamoM kI zrava ho ske| saMvara ke sthAna para ve AsAvAkanya ko vyavahRta karate haiN| aba yaha pratyakSa hai ki bauddha dharma meM Azrava kA zabdArtha nahIM rahA / isI kAraNa yaha Avazyaka hai ki yaha zabda dhauddhoM meM kisI anya dharma se jisameM yaha yathArtha bhAva meM vyavahata ho arthAta jaina dharmase liyA gayA hai| bauddha savara kA bhI vyavahAra karate haiM arthAt zIla saMvara aura kriyA rUpa meM saMvara kA yaha zabda brAhmaNa AcAryoM dvArA isa bhAva meM vyavahRta nahIM hue haiM ataH vizeSatayA jaina dharma se liye gaye haiN| jahA~ yaha apane zabdArtha rUpa meM apane yathArtha bhAva ko prakaTa karate haiN| isa prakAra eka hI vyAkhyA se yaha siddha ho jAtA hai ki jaina dharma kA kArya siddhAnta jaina,dharma meM prArambhika aura akhaMDita rUpa meM pUrva se vyavahRta hai aura yaha bhI siddha hotA hai ki jaina dharma bauddha dharma se prAcIna hai| jaina bhAskarodaya san 1904 I0 se uddhata / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra paricayA isa pustaka ke prArambha meM pAThaka jina seTha sAhaba kA citraM dekha rahe haiM unase hama unakA saMkSipta paricaya karavA * denA ucita samajhate haiN| hama yahA~ para prasiddha itihAsa vettA zrImunsipha devI prasAda jI jodhapura kA saMvat 1968 kA 'merA daurA, zIrSaka lekha ke antargata kA vRttAnta dete haiM jo munzIjI ne nAgarIpracAriNI sabhA kI mukha patrikA khaDa 1 ke aMka 2 pRSTa 177 me likhA hai vaha isa prakAra hai rIyAM pIpAr3a se eka kosa para khAlase kA eka bar3AgA~va rIyAM nAmaka hai, isako seTho kI rIyAM bhI volate haiN| kyoMki yahA~ ke seTha pahile vahuta dhanavAna the| kahate haiM ki eka vAra rAjA mAnasiMhajI se kisI aMgreja ne pUchA thA ki mAravAr3a meM kitane ghara haiM ? to mahArAjA ne kahA thA ki DhAI ghara haiM-eka ghara to rIyAM ke seTho kA hai, dUsarA bhIlAr3e ke dIvAnoM kA hai aura Adhe meM sArA mAravAr3a hai| 30 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 466 ) ye seTha mohaNota jAti ke osavAla the| inameM pahile rekhAjI bar3e seTha the inake pIche jIvanadAsajI hue, inake pAsa lAkho rupaye saikar3oM hajAroM sike ke the| mahArAja vijayasiha jI ne unako nagara seTha kA khitAva aura eka mahIne taka kisI AdamI ko kaida kara rakhane kA adhikAra bhI diyA thaa| jIvanadAsa jI ke putra harajImala jI, harajImala jI ke rAmadAsa jI, rAmadAsa jI ke hamIramala jI aura hamIramala jI ke putra seTha cAMdamala jI haiN| jIvanadAsa jI ke dUsare putra goradhanadAsa jI ke sobhAgamala jI, sobhAgamala jI ke putra dhanarUpa mala jI, kucAmaNa meM the, jinakI goda aba seTha cAMdamala jI ke putra maganamala jI haiN| seTha jIvaNadAsa jI kI chatrIgAMva ke bAhara pUrava kI tarapha pIpAr3a ke rAste para bahuta acchI banI hai| yaha 16 khamo kI hai, zikhara ke nIce cAro tarapha eka lekha khudA hai jisakA sArAMza yaha hai seTha jIvaNadAsa mohaNota ke Upara chatrI suta goradhanadAsa harajImala kraaii| nIMva samvat 1841 phAguna sudI 1 ko dilAI kalaza mAha sudI 15 saMvat 1844 guruvAra ko car3hAyA / . kahate haiM ki eka vera yahA~ navAba amIra khA~ ke Dere huve the, kisI paThAna ne chatrI ke kalasa para golI calAI to usameM se kucha azaraphiyA~ nikala par3I, isase chatrI tor3I gaI to aura bhI mAla nikalA jo navAba ne le liyaa| phira bahuta varSoM bAda chatrI kI marammata seTha cAMdamala jI ke pitA yA dAdA ne ajamera se Akara karA dii| ina seTho kI havelI rIyAM meM hai| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 468 ) ne eka hI sikke ke rupayoM se itane chakar3e bhara diye kI rIyAM se lagA kara jodhapura taka chakar3o kI katAra baMdha gaI / mahArAjA sAhava atula dravya dekha kara bahuta prasanna aura unako seTha kI upAdhi se vibhUSita kiyA aura unako itanA mAna -maratavA diyA jitanA pUrva kisI ko bhI jodhapura rAjya meM na diyA gayA thA / usa samaya se hI inakA ghara DhAI gharoM me ginA jAne lagA aura rIyAM gA~va adhika prasiddhi meM AyA / seTha jIvaNadAsa | seTha jIvaraNadAsa jI bar3e parAkramI puruSa the / unhoMne jodhapura rAjya mevaDI khyAti prApta kI thI yahI nahIM kintu unhoMne apanA davadavA pezavA ke rAjya me bhI jmaayaa| samasta mahArASTra aura dUra 2 taka inakA sikkA jamA huA thA, inake atula dhana, svatantra aura udAra vicAra kI prazaMsA cahu~ora thI aura usa samaya vaha Millioney kror3apati kahe jAte the / pezavA ke darabAra me seTha jIvanadAsajI kA bar3A mAna thA unhoMne pezavAo kI usa nAjuka samaya meM dhana se sahAyatA kI thI jisa samaya unake Cheefs saradAra Tribute khiraja dene ko inakAra ho gaye the, yadi seTha jIvaraNadAsa jI dhana se sahAyatA na dete aura phauja ko itaminAna na dilAte to unakI rAjadhAnI para phauja kA pUrNa Adhipatya ho jAtA usa samaya unakI dukAna pUne me thI, aura pezavA rAjya kI sarahadda meM kaI sthAnoM meM unakI zAkhAeM thI, eka zAkhA rAjaputAne ke antargata ajamera meM bhI thI / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 469 ) seTha hamIramala / seTha hamIramala jo kI ijjata sindhiyA ke daravAra meM bahuta tho, inako baiThaka daravAra meM thI aura atara pAna diyA jAtA thA / samvat 1911 ( san 1854 ) meM seTha hamIramala ko mahArAja ! jodhapura ne phira seTha kI upAdhi pradAna kI jo sau varSa pUrva mahArAjA vijaya siMha jI ne seTha jovaraNadAsa jI ko dI thI / isake atirikta pAlakI, khillata aura darbAra meM baiThaka kA martabA diyA thA jo rAjya ke divAnoM ko bhI na diyA gayA thaa| sAtha hI mahArAjA nAva ne prasanna hokara nija ke mAla yA sAmAna kI cugI vilkula na lI jAne tathA vyApAra ke mAla para AdhI cuMgI lI jAne ko riyAyata bakhazI jo Aja taka calI AtI hai / agreja sarakAra kI bhI saMTha hamIramala jI ne bar3I sevA kI thI isase unakA bar3A mAna aura Adara satkAra kiyA jAtA thA, san 1846 meM karnala sImana ejanTa gavarnara janarala bundelakhaDa aura sAgara ne patra vyavahAra meM' "seTha sAhava maharavAna salAmata vAda zoka mulAkAta ke" kA alakAva AdAva vyavahRta kiye jAne kI sUcanA dI thI jisako karnala je0 sI0 bruka kamiznara aura ejenTa gavarnara janarala rAjapUtAnA ne 20 pharavarI san 1871 ko usI alAva AdAva kI jArI rakhane kI svIkRti dI thI / san 1952 aura 55 meM jaba seTha hamIramala apane khajAnoM ko dekhabhAla karane panjAba meM gaye usa samaya phAyinensa kamiznara paMjAba, tathA kamiznara jAlandhara Divijana ne tahasIladAroM ke Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 470 ) nAma hukma jArI kiyA thA ki seTha hamIramala jI ko pezavAI ke liye sTezana para rhe| paMjAba meM unakI itanI ijjata thI ki jaba kabhI ve jAte the tahasIladAra Adi ko unakI pezavAI ke liye sTezana para jAnA par3atA thaa| paMjAva para Adhipatya karane ke liye jaba aMgrejI phauja bhejI gaI thI usa samaya seTha hamIramala jI kA ejanTa gulAbacanda phauja ke sAtha khajAnacI thA, phauja kA kabjA hone para unakA vahA~ khajAnA ho gyaa| rAya seTha caandml| seTha cAndamala jI kA janma saMvata 1905 me huA thaa| unake dhIrajamalajI aura candanamalajI do bhAI the, saba khuzahAla the va kArobAra acchI taraha se calatA thaa| seTha cAMdamala jI apane pitA aura dAdA ke sahaza parAkramI, sAhasI, dAnI, udAracitta aura vicAravAna the| inakI camatkArika buddhi, aura anubhava kI khyAti cahuMora thI choTI avasthA meM hI inhoMne aneka guNa dhAraNa kara liye the| samvat 1921 me mahArAjA sAhaba jodhapura ne inako 'seTha' kI upAdhi pradAna kI vaha upAdhi pUrva mahArAjA vijayasiha jI ne vahAM paramparA ke liye de dI thii| isa samaya pezAvara, jAlandhara, ghoghopArapura, kaoNMgarA, sAMbhara, sAgara aura murAra meM khajAne the| bAmbe, jabalapura, narasiMgapura mirajApura meM sAgara, rohillA, damoha, korI, sorI, jAlandhara, hoziyArapura, dharmazAlA, pezAvara, gvAliyara, jodhapura, sAgara, ajamera, bhelasA, jhAMsI, Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 474 ) Apako AzirvAda diye aura maGgalakAmanA ke liye Izvara se prArthanA kii| isI taraha inhone ajamera kI janatA kI samaya2 para aneka sevAeM kI thI kintu vistAra bhaya se savako chor3a kara eka do ghaTanAo kA hI ullekha digdarzanArtha kiyA gayA hai| seTha cA~damala jI jaina the kintu kisI dharma se bhI Apako dveSa na thaa| sarva dharmoM ko Apa ijjata kI nigAha se dekhate the, bulAne para sabake utsavo me sammilita hote the aura yathAzakti saba ko dete bhI the| membara yA padAdhikArI banane meM bhI Apa etarAja na karate the| dayAvAna rAjapUtAne bhara meM Apa prasiddha the| AnAsAgara tathA phAI sAgara meM machaliyoM kA pakar3anA banda karA diyA thaa| dono talAbo kA pAnI sUkha jAne para inakI machaliyA~ bUr3he puSkara me bhijavA dI jAtI thii| ApakI tarapha se sadAvrata jArI thaa| kaccI vAlo ko sIdhA aura pakkI vAlo ko puDI dI jAtI thI, garIba strIpuruSa aura bacco korojAnA canA diyA jAtA thA, gAyo ko ghAsa DalAyA jAtA thA, kabUtara tote Adi pakSiyoM ko anAja chur3AyA jAtAthA, garIba musalamAna roje rakhane vAloM ke liye rojA kholane ke liye roTI banavA kara unake pAsa bhijavAyI jAtI thii| kahane kA artha yaha hai ki binA bhedabhAva savako diyA jAtAthA yahI sababa thA ki koI bhI garIva, apAhija sTezana se utarate hI yA rela hI se cA~damala jI kA nAma raTatA huA calA AtAthA aura vahA~ jAne para usake bhAgya anusAra milatA hI thA koI bhI vyakti binA kucha liye unake dvAra se na lauTatA thA hara samaya 10-20-50 kA jamaghaTa jamA hI rahatA thA, aura una saba ko Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 475 ) diyA hI jAtA thA, sardI ke mausama meM vastrahIno ko kambala, rajAieM rUI kI a~garakhie bA~TI jAtI thI isa taraha mausima 2 kA dAna diyA jAtA thA / seTha cA~damala jI pUrva sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa ke janarala sekreTarI the, sAdhu munirAja ke prati unakI ananya bhakti thI / hara samaya unake havelI para dharmadhyAna hotA hI rahatA thA, dIkSA Adi bhI ApakI tarapha se hotI rahatI thI, jIva dayA tathA anya khAto meM saba se adhika rakama ApakI tarapha se likhI jAtI thI Apa jisa dhArmika kArya meM Age bar3ha jAte the usase kadama kabhI bhI pIche na haTAte the cAhe usameM lAkha rupaye bhI kyoM na kharca ho jAve | yaha ApakA svabhAva thA isase hara eka dhArmika kArya meM sabase Age Apako kiyA jAtA thA / kAnphreMsa kA prathama adhivezana jo moravI zahara meM huA thA, usake Apa sabhApati the, ajamera meM kAnphreMsa kA caturtha adhi vezana huA usameM adhika zrApa hI kA hAtha thA aura Apake hajAro rupaye usameM vyaya hue the / kAnphreMsa Aphisa kucha varSa taka Apake yahAM rahA thA aura usame Apa barAbara yoga dete rahe the jaina janatA meM ApakA bar3A mAna hai| Apa jabaradasta netA gine jAte the| ApakI bAta kA bar3A Adara thA, jo bAta Apa kI javAna se nikala jAtI thI loha kI lakIra samajhI jAtI thI / Apa bar3e dharmiSTa sadAcArI the, prajA aura rAjA dono me ApakI ijjata thI aura sammAna kI dRSTi se dekhe jAte the, Apake sambandha meM bar3e bar3e zrahadedAra aMgarejoM ke acche 2 sArTiphikeTa diye huve haiM una saba kA ullekha yahA~ nahIM kiyA jA sakatA / kevala itanA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 476 ) hI likhA jA sakA hai ki Apa sarakAra ke var3e kRpApAtra the| Apa kA zarIra puSTa thA, vRddhAvasthA prApta ho jAne para bhI ApakA ceharA damakatA thA, nirAzA Apake pAsa hokara phaTakatI hI na thii| ApakI mRtyu samvat 1971 me 66 varSa kI avasthA meM ho gii| Apane antima samaya meM vaDI rakama dharmAdA khAte nikAlI thI jisakA sadupayoga Aja bhI jArI hai| ___ Apake dehAnta ke samaya putra-pautra Adi saba the aura bhaNDAra dhana-dhAnya se bharapUra thA saba taraha kA Ananda thA / Apake putroM ke nAma ghanazyAma dAsajI, chaganamalajI, bhaganamalajI aura pyArelAlajI haiN| bar3e putra dhanazyAmadAsa seTha sAhaba ke gujarane ke kucha samaya bAda hI ina tInoM bhAiyoM se alaga ho gaye the unakI mRtyu 38 varSa kI avasthA meM huI unake do putra haiN| chaganamalajI, maganamalajI aura pyArelAlajI-ina logo kA karobAra zAmila hai iname chaganamalajI bar3e acche puruSa hue| inhone kama umra meM hI apane pitA kI taraha rAjA aura prajA me adhika khyAti paidA karalI thii| gavarnameMTa ne ApakI yogyatA dekha kara AnarerI majisTreTa banA diyA thA aura san 1916 me rAya bahAdura ke khitAba se suzobhita kiyA thA / dhArmika kArya me ApakI adhika vRti thI / sAta varSa taka Apa kAnphreMsa ke AnarerI sekreTarI rhe| Apane apane kharca se hunnarazAlA calAI jisameM lar3akoM ko khAna pAna aura hunara kalA sIkhane kA saba sAdhana upasthita kiyaa| Apa bhI apane pitA kI taraha adhika dAnI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 477 ) paropakArI aura udAracitta the kintu du:kha ke sAtha likhanA par3atA hai ki 26 mArca san 1920 ko 31 varSa kI choTI avasthAhI meM Apa isa saMsAra se vidA ho gye| ___ ApakI mRtyu se jaina-janatA meM bar3I kamI hogaI jo Aja taka na mittii| jisane eka daphA Apa ko dekha liyA thA vaha aba bhI Apa kA nAma smaraNa hone para do AMsU bahAe binA raha nahIM sktaa| ApakAsomya svabhAva, ha~samukha sarala-vRtti aura sAdA mijAja thaa| maganalAlajI aura pyArelAlajI apanI muztarakA (jAyanTa phemalI) yAnI maganamalajI aura pyArelAlajI ke saMyukta kArobAra ko dina pratidina tarakI de rahe haiM aura ve apane pitA aura bar3e bhAI ke sahaza saralakhamAvI, udAracitta parizramI, dayAvAna, dharma ke kArya meM adhika anurAga rakhane vAle, aura jIvadayA ke ananya bhakta haiN| Apa hindI agrejI kA acchA nAna rakhate haiM, Apa sadAcAra kI mUrti haiN| rAta dina Apa kAma meM lage rahate haiN| Apa itane lokapriya haiM ki kaI sabhA sosAyaTiyoM ke adhikArI haiN| puSkara go Adi pazuzAlA kI adhika sahAyatA karate haiM aura ApakA hAtha hone se hI usakA astitva kAyama hai, ahiMsA pracAraka Apa hI ke kharca se calatA hai, baMgalora mihagalA, ghAToM para jIvadayA maNDala Adi meM Apa ne acchI sahAyatA dI hai Apa ke pitA ke samaya jisa krama se dAna diyA jAtA thA vaha krama Aja bhI jArI hai balki usase adhika hI diyA jAtA hai| Apa ke sAtvika vicAra haiN| Apa prapaMco se dUra rahate haiM, satya ke premI haiM bar3e bhAI maganamala jI AnarerI majisTreTa hai myunisipala kamiznara bhI rahe the, samasta Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (478 ) jaina samAja me ApakI bar3I ijjata hai| sthAnakavAsI kAnphrensa ke janarala sekreTarI tathA sukhadeva sahAya jaina presa ke prAnarerI sekreTarI haiN| isa samaya ApakI nimna sthAnoM para dukAneM haiN| 1-seTha cAMdamalajI chaganamalajI vambaI 2-seTha cAMdamalanI chaganamalajI vanArasa 3-seTha cAdamalajI chaganamalajI damoha 4-seTha cAMdamalajI chaganamalajI pezAvara 5-seTha cAMdamalajI chaganamalajI vaMgalora 6-seTha cAMdamalajI chaganamalajI satapurA 7-seTha hamIramalajI chaganamalajI mirajApura 8-seTha hamIramalajI chaganamalajI jhAsI 9-seTha hamIramalajI chaganamalajI jAlaghara 10-seTha cAMdamalajI pyArelAlajI cyAvara 11-seTha rUghanAthadAsajI cAMdamalajI jodhapura 12-seTha cAMdamanajI maganamalajI pezAvara 13-seTha cAMdamalajI maganamalajI bhAgasu 14-seTha cAMdamalajI maganamalajI javalapura 15-rAya seTha cAMdamalajI maganamalajI hoziyArapura 16 rAya seTha cAMdamalajI maganamalajI kohaTa 17-seTha cAMdamalajI maganamalajI vorAI 18-seTha cAMdamalajI pyArelAlajI kalakattA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi Apa jaina sAhitya kI uttamottama pustakeM par3hanA cAhate haiM to Aja hI eka rupaiyA praveza phIsa bhejakara mahAvIra graMtha prakAza maMdira bhAnapurA (ho0 ga0) zArada TA chAI zAhaka ho jaaiye| sthAI grAhakoM ko mandira se __ prakAzita sava pustake: paunemUlya para mileNgii| hindI sAhitya aura jaina sAhitya kI sava prakAra kI pustake milane kA patA.-mahAvIra anya prakAza mandira, mAnapurA / (holakara sTeTa)